http://rcin.org.

pl
Etymologie sowiaskie i polskie

http://rcin.org.pl
 Wydanie publikacji dofinansowane
przez Wydzia Filologiczny Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie

Okadk projektowaa
Monika Handke

Redaktor
Zenobia Mieczkowska

Skad i amanie
Jerzy Piekowski

Fotografia
Tomasz Kwoka

Copyright by Slawistyczny Orodek Wydawniczy

Printed in Poland 2007

ISBN 978-83-89191-59-5

Slawistyczny Orodek Wydawniczy (SOW)

Instytut Slawistyki PAN
Paac Staszica, ul. Nowy wiat 72, 00-330 Warszawa
tel./fax (0-22) 826 76 88, tel. (0-22)

827

17 41

sow-ispan@wp.pl, www.ispan.waw.pl

http://rcin.org.pl
 Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk

Wiesaw Bory

Etymologie sowiaskie i polskie

Wybr studiw
z okazji 45-lecia pracy naukowej

Pod redakcj Wadysawa Sdzika

przy wspudziale Zbigniewa Babika i Tomasza Kwoki

Warszawa 2007

http://rcin.org.pl
 Pamici Rodzicw

http://rcin.org.pl
 Spis treci

Od redakcji (W. Sdzik, Z. Babik, T. Kwoka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

O Autorze (M. Wojtya-wierzowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Wykaz skrtw (Z. Babik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Bibliografia prac naukowych profesora Wiesawa Borysia za lata
19632006 (Z. Babik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

1.Leksyka prasowiaska i oglnosowiaska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Prasowiaskie *oskola, *sava, *sav i pokrewne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Sowiaskie relikty indoeuropejskiej nazwy brony (wschsow. oset, pol. jesie a ie.
71
*oet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prasowiaskie *pelest, *pelust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
O dwu starych sowiaskich leksemach z zakresu wyrobw z drewna (ps. *strama/
86
stram, *vli) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ze sowiaskiego sownictwa anatomicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Sowiaska oboczno *elb : *eld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Nazwy pliszki siwej (Motacilla alba L.) w jzykach sowiaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Sowiaskie sownictwo z zakresu przyjaznych stosunkw midzyludzkich . . . . . . . . . . 145
Kultura muzyczna dawnych Sowian w wietle sownictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Jo o podrijetlu slavenskih toponima Naklo, Nakla, Nakal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Prasowiaskie przymiotniki dewerbalne z apofoni o : (dial. *drop, *strom,
*trom) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Ze studiw nad archaicznymi sowiaskimi przymiotnikami dewerbalnymi: mac.
dial. prnd nerwowy i jego poudniowosowiaskie odpowiedniki . . . . . . . . . . . 184
Ksztatowanie si klasy przymiotnikw w epoce prasowiaskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
O rozwoju znaczenia ps. *piti, *pojiti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Semantyka prasowiaskiego *govti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

http://rcin.org.pl
2.Sowiaska geografia wyrazowa i leksykalne zwizki midzyjzy
kowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Problematyka prasowiaskich dialektyzmw leksykalnych. Izoleksy poudniowoso-
wiaskie i zachodniopoudniowosowiaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Z geografii wyrazw sowiaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Przyczynki do geografii wyrazw sowiaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Na tropach sowiaskich reliktw leksykalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Przyczynki do rekonstrukcji zasigw wyrazw prasowiaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Ze sowiaskich peryferyjnych reliktw leksykalnych: ros. dial. ichat(sja), sch. dial.
ikati se . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Ze zwizkw leksykalnych poleskopoudniowosowiaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Z nawiza leksykalnych poudniowosowiaskobatyckich: sch. i se. jea = litew.
ei, ot. ea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Zu den sdslavischbaltischen lexikalischen Verknpfungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
i i ia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

3.Leksyka chorwacka i serbska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Dwa archaizmy leksykalne w gwarach serbskochorwackich (sztok. trmesla, czak.
t) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Serbskochorwackie studia leksykalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Srpskohrvatsko sapi (pl.) i njegovi slovenski i indoevropski ekvivalenti . . . . . . . . . . . . . . 338
Prilozi srpskohrvatskoj etimologiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Prilozi prouavanju ostataka arhainog slavenskog (praslavenskog) leksika u kajka-
vtini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
Starochorwacki termin sdowy nepa a geneza ps. *pvati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Hrvatsko kajkavsko skolek daska, daica i praslovensko *skoliti cepati . . . . . . . . . . . . 395
Dijalektoloki rjenici kao izvor za prouavanje najstarijeg sloja domaega hrvatskoga
ili srpskoga leksika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
Ze studiw nad czakawskosoweskimi zwizkami leksykalnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
Iz arhainog domaeg leksika u sjevernim akavskim govorima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Iz leksikih osobitosti srednjodalmatinske akavtine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Z bada nad innowacjami semantycznymi w ludowym sownictwie serbskochorwackim
(Ludowe terminy pasterskie buk, (h)omut, uvor stado) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Czakawskie ridati, ridnuti i homonimia prasowiaskiego *rinti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Czakawskie pruiti : pruati traci, trwoni, marnotrawi i sowiaskie wyrazy po
krewne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462

http://rcin.org.pl
4.Leksyka polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
lskie ti i oglnopolskie tani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
Uwagi o kilku rzadszych wyrazach polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Czy okrt jest kaszubizmem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484
Przyczynki leksykalne. 1. stroy, nastroy, nastroga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489
Polskie dialektalne kuk(u)rzysko domniemany relikt staropruskiej leksyki . . . . . . . . . 493
Z polskiego ludowego sownictwa topograficznego: su zagajnik, br sosnowy . . . . . . 504
Maopolskie poody akocie, smakoyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
O kilku archaicznych maopolskich dialektyzmach leksykalnych (chuli si, pido,
pidli, pieles, pielina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511
Z reliktw prasowiaskich w gwarowym sownictwie polskim: maopol. raci si m-
czy si, zaraci si zniszczy si, zgin, zagin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
Pnocnopolskie nie (w)zgara nie znosi kogo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522
Z gwarowego sownictwa maopolskiego: wrodzi si brzydzi si . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526
Relikty leksykalne w gwarach polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532
Etymologie polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538
Staropolskie leej, dialektalne lezaj(a) i wyrazy pokrewne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597

5.Leksyka kaszubska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603

Kaszubskie skwiega szpara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605
Przyczynki leksykalne. 2. Kaszubskie stc, ostc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
Archaiczny kaszubski przymiotnik rdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614
Ze studiw etymologicznych nad leksyk kaszubsk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
Archaiczna warstwa rodzimej leksyki sowiskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 628
Etymologie kaszubskie (III) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640
Kaszubski polisemantyczny rzeczownik skp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665
Z etymologii kaszubskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671
Problemy etymologii kaszubskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679
Kaszubskie prlc, prpolc, prpotac, perpea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 685
Sowiskie lic ama i pochodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691
Ludowe sownictwo ekspresywne na warsztacie etymologa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696
Z kaszubskiego sownictwa topograficznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 705
Sowiskie obj kobiece okrycie gowy i wyrazy pokrewne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712
Projekt Etymologicznego sownika kaszubszczyzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719
Dziedzictwo prasowiaskie w leksyce kaszubskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 725

Indeks wyrazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 735

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
 Od redakcji

Etymologie sowiaskie i polskie s kolejn pozycj z serii senioralnej

Instytutu Slawistyki PAN. Jubileuszowe yczenia Autora nawizuj do zwy-
czaju przedrukowywania pism drobnych, rozproszonych po rnego rodzaju
wydawnictwach (gwnie czasopisma, ksigi jubileuszowe, materiay pokon-
ferencyjne). Publikacja daje wgld do dorobku Autora i przypomina o jego
osigniciach naukowych, a badaczom umoliwia atwiejszy dostp do poszu
kiwanej literatury przedmiotu.
Wiesaw Bory jest obecny w slawistycznych publikacjach jzykoznaw-
czych od z gr czterdziestu lat. Z bogatej bibliografii, liczcej ponad 180 po-
zycji (zob. s. 33-49) wybrano te najwaniejsze, najblisze zainteresowaniom
naukowym Autora, a majce istotny wkad do bada nad sownictwem i ety-
mologi sowiask, nalece rwnie do trwaych osigni leksykologii
sowiaskiej.
Tom zawiera wybrane ze wzgldu na zakres tytuu artykuy i rozpra-
wy. Pominito w nim natomiast prace mniej dla Autora istotne oraz kilka
wanych i wartociowych, ale napisanych we wspautorstwie. Nie prze-
drukowuje si rwnie omwie i przegldw (dotyczcych okrelonej
tematyki oraz dorobku poszczeglnych slawistw i zespow badawczych)
oraz recenzji, ktrych napisa kilkanacie dla polskich wydawnictw, przy-
bliajc tym samym nowoci z jzykoznawstwa slawistycznego opubliko-
wane za granic.
Prace tu zebrane przedstawiaj gwny plon zainteresowa Au-
tora leksykologi sowiask. Uoono je w pi krgw tematycznych:
1.Leksyka prasowiaska i oglnosowiaska; 2.Sowiaska geografia wy-
razowa i leksykalne zwizki midzyjzykowe; 3.Leksyka chorwacka i serb-
ska; 4.Leksyka polska; 5.Leksyka kaszubska. We wszystkich pracach, po-

http://rcin.org.pl
czynajc od debiutu na temat nazw pliszki siwej w jzykach sowiaskich,
widoczna jest konsekwentna metoda badawcza stosowna do przedstawia-
nego problemu.
Szczeglnie bliskie zainteresowaniom Autora jest tropienie archaizmw
leksykalnych, gwnie na dwch kracach Sowiaszczyzny sownictwo dia-
lektw czakawskiego i kaszubskiego. Wydobywa te ciekawe od strony struk-
tury i znaczenia wyrazy na innych terenach sowiaskich (zwaszcza szerzej
pojte sownictwo gwarowe serbskie, polskie i chorwackie, ktrym powici
cykle studiw). Nie s obce Autorowi wane dla dalszych bada zagadnie-
nia dialektyzmw leksykalnych i geografii wyrazowej (pra)sowiaskiej oraz
zwizkw leksykalnych wewntrzsowiaskich i poudniowosowiasko-
batyckich, dziki ktrym wiele razy wykaza wiksze ni wczeniej przyj-
mowano zasigi rozprzestrzenienia wyrazw. Baz poszczeglnych studiw
wyrazowych jest pojedynczy leksem, grupa wyrazw powizanych struktu-
ralnie albo znaczeniowo czy wreszcie okrelone pole wyrazowe (sownictwo
anatomiczne, muzyczne, topograficzne, terminologiczne z zakresu rolnictwa,
wyrobw z drewna). S to opracowania wane rwnie dla historii kultury
materialnej.
Rzetelno wywodu etymologicznego poparta jest, poza znajomoci
realiw wyniesion gwnie z lektury monografii i opisw etnograficznych,
dobr orientacj o stanie dotychczasowych bada leksykologicznych i wy-
korzystaniem najnowszych osigni gramatyki porwnawczej sowia-
skiej i indoeuropejskiej. Oprcz tego wyraz objaniany jest przede wszyst-
kim w najbliszym systemie leksykalnym, a dopiero pniej na szerszym
tle. Na poprawne wnioskowanie etymologiczne znaczcy wpyw ma tak-
e znajomo budowy morfologicznej, a jej konsekwentne przeledzenie
(przy uwzgldnieniu strony znaczeniowej) pozwala ustali rozwarstwienie
struktury poszczeglnych wyrazw (oddzielenie tego, co starsze, od now-
szego), wykaza produktywno wzgldnie archaiczno pewnych typw
sowotwrczych i procesw jzykowych w danym czasie i/lub na danym te-
renie. Fundamentem pod stworzenie takiej metody byy studia Autora nad
sowotwrstwem gwarowym (dwie monografie i kilka rozpraw), w tym wy-
borze niezamieszczone.
Metoda bada leksykologicznych Autora jest przemylanym rozwini-
ciem i dopenieniem myli etymologicznej poprzednikw, przede wszystkim
prof. Franciszka Sawskiego, ale na tyle jest przystosowana do wspczesne-
go stanu bada, e mona mwi o jego wasnej koncepcji etymologicznej.
Prof. Marian Kucaa nazwa prof. Franciszka Sawskiego mionikiem pol-
skich sw. Mam nadziej, e nie popeni naduycia, nazywajc Wiesawa

10

http://rcin.org.pl
Borysia mionikiem sw i polskich, i sowiaskich. Wyra rwnie prag-
nienie, eby w przyszoci da nauce syntez etymologii sowiaskiej (i pol-
skiej) w postaci opracowania jej zasad.

* * *

Tom Etymologie sowiaskie i polskie oprcz przedrukw dopeniaj:

tekst O Autorze (Marii Wojtyy-wierzowskiej), ujednolicony Wykaz skrtw
(zestawiony przez Z.Babika), Bibliografia prac naukowych profesora Wiesa
wa Borysia za lata 19632005 (opracowana na podstawie materiaw Autora
przez Z.Babika), Indeks wyrazw (uoony przeze mnie). W pracach redakcyj-
nych maj te swj udzia dr Zbigniew Babik i mgr Tomasz Kwoka, na ktrych
spoczywaa rwnie redakcja techniczna.

Wadysaw Sdzik

yczeniem Autora byo, by zbir wydany zosta w jednolitej szacie graficz-

nej (a wic nie metod fototypiczn) i edytorskiej. Spowodowao to konieczno
jego uniformizacji, obejmujcej ujednolicenie transliteracji i transkrypcji oraz
wprowadzenie jednolitego systemu skrtw, take bibliograficznych. Zastoso-
walimy moliwie precyzyjny system transliteracji sowiaskich alfabetw cy-
rylickich (z odrnieniem znakw i ). Ujednolicilimy pisowni zelizgowych
, jako drugich czonw dyftongw, notacj ie. palatowelarnych, symbolik
supralinearn (oznaczenia tonemw itp.), oznaczanie wariantywnoci form (/)
i kilka innych szczegw edytorskich. Zrezygnowalimy z jzykowospecyficz-
nych ksztatw cudzysoww i tzw. apek (w ktrych podawane s znaczenia
wyrazw) na rzecz konwencji polskiej. Zachodz pewne rnice midzy trans-
literacj tytuw i cytatw a form poddawanych analizie w artykuach. Miejsce
akcentu nietonicznego zostao zuniformizowane (zasadniczo w postaci acutu-
su; przed pewnymi literami zamiast acutusu kadziemy znak | ).
Przyjlimy zasad, i w tekstach pisanych acink formy, cytaty i bi-
bliografi przytacza si konsekwentnie w transliteracji, natomiast w tekstach
cyrylickich (tu: serbski, biaoruski) zachowuje si konwencj oryginau.
Opracowalimy i wprowadzilimy do tekstw skrty literaturowe wikszo-
ci pozycji powtarzajcych si w aparacie bibliograficznym Autora zwartych
pozycji ksikowych oraz tych artykuw, w ktrych aspekt materiaowy prze-
waa nad analityczno-interpretacyjnym. Aby nie utrudnia korzystania ze zbio-
ru, raczej nie skracalimy tytuw mniej znanych prac analitycznych. Wyjtek

11

http://rcin.org.pl
stanowi dwa artykuy (pozycje 94 i 121 Bibliografii), w ktrych pierwodrukach
zastosowano inn, nowsz metod porzdkowania aparatu bibliograficznego.
Aby unikn zamieszczania przypisw wzgldem pierwodrukw dodatkowych,
opracowalimy skrty literaturowe wszystkich pozycji wymienionych w teks-
tach gwnych tych artykuw, zestawienia bibliograficzne za pominlimy.
Usunlimy te zestawione pod koniec pierwodrukw oryginalne wy-
kazy skrtw; ich obecno w oryginaach jest niekiedy sygnalizowana. Dwa
artykuy (nr 7 i 128 Bibliografii) zawieraj jednak oryginalne (zuboone
o pozycje wystpujce w wykazie skrtw) zestawienia bibliograficzne; pozo-
stawilimy je, gdy zawieraj prace nie cytowane w tekcie, posiadaj zatem
wasny walor informacyjny. Artyku nr 7 zachowa te indeks wyrazowy.
Zestawiajc system skrtw, najwikszy nacisk pooylimy na rozwi-
zanie tych spord nich, ktre szyfruj jzyki i dialekty, z ktrych pochodz
przytaczane wyrazy i formy. Z mniejsz uwag potraktowalimy skrty nie-
specjalistyczne w rodzaju polskiego por. itp. Dooylimy jednak stara, by
umoliwi czytelnikowi precyzyjne cytowanie stronami wedug pierwodru-
ku bez koniecznoci sigania do oryginalnych tekstw. W tym celu w tekcie
i przypisach wprowadzilimy, wzorem niektrych innych zbiorw artykuw
wczeniej publikowanych, znaczniki amania na strony. Np. symbol [4] wsta-
wiony w tekst (niekiedy nawet w wyraz) wskazuje, e w danym miejscu tekstu
pierwodruku nastpuje przejcie ze strony 3 na stron 4. Kadorazowo syg-
nalizowalimy take odmienn numeracj lub lokalizacj przypisw w nie-
ktrych pierwodrukach i charakter tej odmiennoci. Tekst jest zatem w peni
przystosowany do cytowania stronami wedug pierwodruku, ze wzgldu jed-
nak na wprowadzone zmiany zdecydowanie nie polecamy dosownego przy-
taczania jego fragmentw jako fragmentw tego pierwodruku.
Na wyrane yczenie Autora kolejne fragmenty cykli Uwagi o kilku
rzadszych wyrazach polskich, Etymologie kaszubskie i Etymologie polskie po-
traktowalimy jako czci jednej publikacji, zachowujc jednak konsekutyw-
n numeracj przypisw (od 1) w obrbie kadej z tych czci.
Poprawilimy take pewn liczb oczywistych bdw literowych i in-
terpunkcyjnych tkwicych w oryginaach artykuw. Nie usunlimy nato-
miast fragmentw artykuw o wymowie sprzecznej z innymi fragmentami
zbioru ani interpretacji, z ktrych Autor wycofa si ju po ich opublikowaniu
w pierwodrukach; sprzeciwi si temu sam Autor.
Wszelkie uwagi pochodzce od Redakcji umieszczone zostay w klam-
rach { }.

Zbigniew Babik, Tomasz Kwoka

12

http://rcin.org.pl
 O Autorze

Wiesaw Stefan Bory pochodzi z Kielecczyzny. Urodzi si z poczt-

kiem 1939 roku w Bzinie, niedaleko Skaryska-Kamiennej, ale rycho rodzice
przenieli si w rodzinne strony Ojca do Borszowic w powiecie jdrzejow-
skim. Tutaj Wiesaw spdzi dziecistwo, a pniej przez dugie lata tu wa-
nie bdzie dom miejsce, do ktrego si wraca. Do szk jedzi najpierw
do powszechnej w Sdziszowie (do 1952 roku), a potem do I Liceum Oglno-
ksztaccego im. Stefana eromskiego w Kielcach. Tu wszystkie przedmioty
byy interesujce; nie wiadomo, ktre bardziej cise (szczeglnie chemia
i matematyka) czy humanistyczne historia, jzyk polski wanie jzyk,
zwaszcza w ujciu historycznym. Fascynuje acina do dzi pamita lekcje
z profesorem Mitusem. Naogowo czyta wszystko, zwaszcza ksiki ro-
syjskie, najrniejsze, nieraz dziwaczne wszystko, co tylko oferuje szkol-
na biblioteka i ksigarnia taniej ksiki radzieckiej. Wrd tych dziwacznych
lektur znalazo si nawet rosyjskie wydanie sownika jzyka pasztu.
Czyta, czyta, czyta...
Nadszed rok 1956, matura, i chyba nieprzypadkowy dobr nagrody za
wiadectwo maturalne... Gramatyka historyczna jzyka polskiego trzech au-
torw (wieo wydana, 1955). Nie byo zapewne przypadkiem i to, e kolega
z klasy obdarowa Go Gramatyk jzyka chorwackiego czyli serbskiego Julije
Beneicia, z 1937 roku.
Zamierza studiowa turkologi wychowawca zaamywa rce
A z czego bdziesz y !? Moe jednak zawaya podarowana lektura?
zwyciyo ostatecznie zamiowanie do Sowiaszczyzny. Jesieni 1956 roku
rozpoczyna studia slawistyczne w Katedrze Filologii Sowiaskiej w Uni-
wersytecie Jagielloskim. Slawistyka (tu po wojnie byo to jeszcze Studium
Sowiaskie) wraz z polonistyk miecia si wwczas w budynku kwartau

http://rcin.org.pl
uniwersyteckiego przy ul. Gobiej 20. W starym Gobniku odbyway si
wszystkie najwaniejsze zajcia kierunkowe: ze staro-cerkiewno-sowiaskie-
go (wykada Franciszek Sawski, a wiczenia prowadzi Jerzy Rusek); z gra-
matyki serbsko-chorwackiej (Vilim Frani). Praktyczn nauk jzyka pro-
wadzi obdarzony absolutnym wyczuciem intonacji, legendarny Jzef Ccek,
sam wywodzcy si z polskich rodzin osiadych ongi w Boni; Maria Bobrow
nicka wykadaa przegld literatur sowiaskich, a Stanisaw Urbaczyk
przegld jzykw sowiaskich. Bya jeszcze opisowa gramatyka polska z Mie-
czysawem Karasiem, historyczna z Ew Ostrowsk, wstp do jzykoznawstwa
oglnego z Tadeuszem Milewskim, jzyk litewski i grecki u Jana Safarewicza.
Do profesora Milewskiego chodzio si ponadto na wykady z gramatyki po-
rwnawczej jzykw sowiaskich i kurs jzykoznawstwa indoeuropejskiego,
a take na zajcia z jzyka staropruskiego. Zainteresowania modego slawi-
sty s jednak wyrane Chorwacja, Bonia, Serbia kultura, obyczaj, jzyk,
pimiennictwo. Na zajciach literackich prowadzonych przez Wodzimierza
Kota zetkn si Bory z twrczoci Marka Marulicia. Przeczyta w oryginale
wszystko, co byo wwczas dostpne. Tak rozpocza si wielka intelektualna
przygoda z czakawszczyzn dialektem penym jzykowych niezwykoci,
ktry na stae ju okreli pasj badawcz Wiesawa i zaowocuje w przyszo-
ci obfitoci studiw, rozpraw, bdcych chlub polskiej slawistyki. Na razie,
na czwartym roku studiw, wybiera jzykoznawcze seminarium oglnosla
wistyczne Tadeusza Lehra-Spawiskiego i Franciszka Sawskiego. Otwiera
si ponadto moliwo osobistego poznania ulubionego kraju i zetknicia si
z jego jzykiem, znanym dotychczas porednio. Wyjeda w czasie wakacji na
wycieczk nad Adriatyk, do Boni, Hercegowiny; odwiedza po raz pierwszy
Dubrownik, Zadar, Sarajewo, Zagrzeb. W 1961 roku, po ukoczeniu studiw,
pogbia znajomo jzyka na specjalnym kursie w Splicie i Zagrzebiu.
Ostatnie dwa lata studiw przebiegaj pod znakiem zaj na wybra-
nym seminarium slawistycznym i dodatkowo polonistycznym, u profeso-
ra Witolda Taszyckiego. Prac magistersk o charakterze porwnawczym,
o nazwie pliszki siwej (Motacilla alba L.) w jzykach sowiaskich, pisze pod
kierunkiem F.Sawskiego; recenzentem jest T.Lehr-Spawiski. U niego to
w domu, latem 1961 roku, skada egzamin magisterski.
Po studiach dostaje od profesora Stanisawa Urbaczyka propozycj
pracy w krakowskiej Pracowni Sownika Staropolskiego. I tam, przez blisko

 Praca pod niezmienionym tytuem zostaa wydana w Zeszytach Naukowych UJ. Prace
Jzykoznawcze 5, 1963, s. 5785 {por. s. 114144 w niniejszym zbiorze red.}

14

http://rcin.org.pl
siedem lat (do 1968 roku), bdzie ekscerpowa materiay i opracowywa hasa
sownikowe (na litery L i M). Tych kilka lat spdzonych na pracy nad Sow
nikiem jest jednoczenie czasem nauki W.Bory z pracowni staropolskiej
wyjdzie jako dowiadczony leksykograf.
Rok 1969 przynosi moliwo podjcia pracy w Pracowni Sownika
Prasowiaskiego Zakadu Sowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk (w la-
tach pniejszych Instytutu Sowianoznawstwa, Instytutu Slawistyki PAN),
kierowanej wwczas przez F.Sawskiego. Wiesaw korzysta z oferty tym cht-
niej, e ju wczeniej, w czasach studenckich, nieraz zaglda na ulic w.
Jana, gdzie miecia si przez pewien czas pracownia, zapoznawa si z try-
bem pracy i opracowywa niektre hasa. W tym samym roku na Wydzia-
le Filologicznym w Uniwersytecie Jagielloskim broni rozpraw doktorsk,
w peni ju realizujc naukowe zainteresowania czakawszczyzn (Budowa
sowotwrcza rzeczownikw w tekstach czakawskich XV i XVI w.), do ktrej
nawie kilkanacie lat pniej ksik Studia nad dialektem czakawskim Ju
raja Krianicia. Akcentuacja rzeczownikw. Promotorem by S.Urbaczyk,
a recenzentami F. Sawski i Stanisaw Rospond. Przyjcie propozycji profe-
sora Sawskiego byo decyzj ycia, ktra na stae zwizaa Wiesawa z pra-
cowni prasowiask, jej losem, z zespoem ludzi tam pracujcych (zwanych
w rodowisku jzykoznawczym Prasowianami) i osob Mistrza Franciszka
Sawskiego.
Bardzo szybko, bo w pi lat pniej w 1974 roku te na Uniwersy-
tecie Jagielloskim habilituje si na podstawie rozprawy Prefiksacja imienna
w jzykach sowiaskich (za t prac otrzyma w roku 1978 nagrod Sekreta-
rza Wydziau I PAN im. Kazimierza Nitscha); w tym samym 1974 roku obej-
muje kierownictwo pracowni. W roku 1987 otrzymuje tytu profesora nad-
zwyczajnego, a w 1993 zostaje profesorem zwyczajnym.
Obok dziaalnoci cile naukowej, ju od 1986 roku W.Bory zajmuje
si dydaktyk uniwersyteck. W Katedrze Filologii Chorwackiej, Serbskiej
i Soweskiej Instytutu Filologii Sowiaskiej UJ prowadzi seminaria histo-
rycznojzykowe, wykada gramatyk porwnawcz jzykw sowiaskich,
gramatyk historyczn serbsk i chorwack, dialektologi chorwack. Wy-
promowa ok. 50 magistrw i 7 doktorw (w tym dwoje w macierzystym In-
stytucie Slawistyki PAN).

 Wyd. Wrocaw 1969, Monografie Slawistyczne nr 18, Ossolineum, ss. 290.

 Wyd. Wrocaw 1986, Prace Slawistyczne nr 58, Ossolineum, ss. 128.
 Wyd. w Monografiach Slawistycznych nr 32, Wrocaw 1975, Ossolineum, ss. 180.

15

http://rcin.org.pl
 Znajduje rwnie czas na prace redakcyjne. Pod jego redakcj wychodziy
streszczenia prac doktorskich (w Pracach Jzykoznawczych PAN, Warszawa);
jest czonkiem redakcji Studiw z Filologii Polskiej i Sowiaskiej (Warszawa),
Rocznika Slawistycznego (Krakw) i serii Jzyki na pograniczach (Warszawa).
Jest czonkiem wielu towarzystw naukowych polskich i zagranicznych:
Komitetu Sowianoznawstwa PAN, Komisji Sowianoznawstwa krakowskie-
go oddziau PAN, Komisji Jzykoznawstwa tego oddziau, Midzynarodo-
wej Komisji Leksykologii i Leksykografii przy Midzynarodowym Komitecie
Slawistw, dziaa w Midzynarodowej Komisji Etymologicznej przy tyme
Komitecie.
Od lat jest czonkiem Rady Naukowej Instytutu Jzyka Polskiego PAN
w Krakowie.
Bibliografia reprezentujca dorobek naukowy W.Borysia zawiera nie-
mal 170 pozycji, bez recenzji i omwie. I forma wypowiedzi, i tematyka s
bardzo zrnicowane. Skadaj si na monografie, rozprawy, studia, dro-
biazgi, przyczynki z rnych dziedzin jzykoznawstwa slawistycznego za-
rwno oglnego, jak i dotyczcego poszczeglnych odamw sowiasz
czyzny i pojedynczych jzykw sowiaskich. Wszystkie jednak prace, i te
najbardziej ulubione, najliczniejsze czakawistyczne i kaszubistyczne, i po-
lonistyczne czy rutenistyczne, o nastawieniu historycznym bd dialektolo-
gicznym ci ku etymologii, ku odtworzeniu podstaw sw, zjawisk. Ety-
mologiczne badania nad dialektem czakawskim, ktre przyniosy duy zbir
studiw, ukazuj archaiczno tego nadadriatyckiego dialektu i jego spe-
cjalne miejsce w sowiaszczynie. Zwieczeniem wiedzy etymologicznej,
paleoslawistycznej i indoeuropeistycznej Borysia s jednak dwa fundamen-
talne dziea, ktre jestem co do tego cakowicie przekonana bd obcho-
dzi jubileusze, ale si nie zestarzej. To piciotomowy Sownik etymologiczny
kaszubszczyzny (we wspautorstwie z Hann PopowskTaborsk, z ktr
wyda te Leksyk kaszubsk na tle sowiaskim) i opublikowany w tym roku
w Wydawnictwie Literackim w Krakowie Sownik etymologiczny jzyka pol
skiego pene, nowoczesne opracowanie etymologii polskiego sownictwa

 Czakawskie studia leksykalne. Dziedzictwo prasowiaskie w sownictwie czakawskim,

Warszawa 1999, SOW, ss.185; zmieniony i poszerzony chorwacki przekad tej pracy jest
w druku w Zagrzebiu.
 Wyszy ju cztery tomy (AS), Warszawa 19942003, SOW. {Tom pity ( i Suple-
ment) w roku 2006 red.}
 Warszawa 1996, Jzyk na Pograniczach nr 15, SOW, ss. 434.
 Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 2005, Wydawnictwo Literackie, ss. 864.

16

http://rcin.org.pl
(jedyny peny sownik etymologiczny polszczyzny autorstwa A.Brcknera
wyszed jeszcze w 1927 roku!).

* * *

Przy okazjach szczeglnie uroczystych, a tak jest niewtpliwie jubi-

leusz 65. urodzin, jest moment sentymentalny, czas na wspomnienia... Ale
Wiesaw, zwolennik dystansu i racjonalnoci, daleki jest od chwilowych sen-
tymentalnych nastrojw chyba e przy biesiadzie. Wtedy tak. Za obocz-
kiem dymu z nieodcznego przy takich okazjach papierosa mona si poba-
wi filigranem sw lekkim dowcipem, nigdy jednak nie zjadliwym, krzyw-
dzcym. Zapewne ten dystans wraz z lekk kordialn (auto)ironi powoduje,
e Wiesaw o sobie dobrze nie mwi, nie mwi le o blinich w ogle, raczej
nie mwi.
Nie bd wic tu uywa wielu sw, bo Jubilat serdecznie tego nie lubi.
A ju zupenie nie toleruje nadmiaru elokwencji w nauce, stosujc elazn za-
sad, e im oszczdniej, tym lepiej. Pisarstwo naukowe Borysia jest wanie
takie oszczdne w sowach, spokojne, wywaone, uznajce wycznie fakty.
Fakty s jedyn prawdziw rzeczywistoci w nauce. Samodyscyplina my-
lowa kae Wiesawowi jeli nie odrzuca, to w kadym razie by ostronym
wobec rozwichrzonej fantazji. Jednak, co jest charakterystyczne, nie uznajc
swych, powiedziaabym restrykcyjnych nawet zaoe metodologicznych,
za jedynie waciwe przyjmuje z ca yczliwoci inny punkt widzenia,
inny sposb interpretacji faktw pod warunkiem, e nie jest to interpretacja
zawieszona w prni.
Taki jest Wiesaw Stefan Bory. *Bodi sdorv dg vk, Vteslave!

Maria Wojtya-wierzowska

W Krakowie, w Pracowni Prasowiaskiej, wrzesie 2005 roku.

17

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
 Wykaz skrtw

ABS Acta Baltico-Slavica, Warszawa 1964.

AfslPh Archiv fr slavische Philologie, IXLII, Berlin 18761929.
AJK Atlas jzykowy kaszubszczyzny i dialektw ssiednich, IXV, Wrocaw
19641978.
AJPP M.M a e c k i, K. Nit s c h, Atlas jzykowy polskiego Podkarpacia, Kra-
kw 1934.
AnochinaNikonuk V.V. A no c h i n a, N.V. Ni k on u k, Polesskaja terminologija pelovo
dstva, [w:] LeksPol, s. 320365.
Badjura R.B adju r a, Ljudska geografija. Terensko izrazoslovje, Ljubljana 1953.

Barto F. B a r t o , Dialektick slovnk moravsk, Praha 1906.
BD B

lgarska dialektologija. Prouvanija i materiali, Sofija 1962.
BER Blgarski etimologien renik, Sofija 1977.
Berka A.B e rk a [L. Biskupski], Sownik kaszubski porwnawczy, [w:] PF III,
1891, s. 357442, 585690.
Berneker SEW E. B e r ne k e r, Slavisches etymologisches Wrterbuch, III, Heidelberg
19081913.
Bern

tejn

S
.
B
. e jn, O
B e r n
t
erk
sravnitel


noj
grammatiki

slavjanskich

jazykov
.

eredovanija
. Imennye

osnovy,
Moskva

1974.
Bezlaj ES F.B e z l aj, Etimoloki slovar slovenskega jezika, IIV, Ljubljana 1976
2005.
Bezlaj Eseji F.B e z l aj, Eseji o slovenskem jeziku, Ljubljana 1967.
Bezlaj Parallelen F.B e z l aj, Einige slovenische und baltische lexikalische Parallelen, [w:]

Linguistica 8, Ljubljana 19661968, s. 6381.
Bezlaj Spuren F.B e z l aj, Spuren der baltoslavischen Wortmischung, [w:] Baltistica 10

(1), Vilnius 1974, s. 2130.
Bil
.-
Nos
.
P
.Nos en ko, Slovnyk
Bi le c

k y j
- ukrajins


koji
movy,
Kyjiv

1966.
Bjalkevi I.K.Bja l kev i, Kravy slonik uschodnjaj Mahilyny, Minsk 1970.
Bmova Belaruskaja mova, Minsk.
Blinh Belaruskaja linhvistyka, Minsk 1972.
Bory Budowa W.B or y , Budowa sowotwrcza rzeczownikw w tekstach czakaw
skich XV i XVI w., Wrocaw 1969.

http://rcin.org.pl
Bory
Je


a

W
.
B or y , Z

nawi

za

leksykalnych

po

udniowos

owiasko

ba

tyckich:
sch
.
i

s
. jea = lit. e
,


i ot. ea
, [w:] Colloquium

Pruthenicum
Pri
mum, Warszawa

1992,
s
.129134.
Bory Prefiksacja W.
B or y , Prefiksacja imienna w jzykach sowiaskich, Wrocaw
1975.
BRS Belaruska-ruski slo
nik, Maskva 1962.
Brckner SEJP A.Br ck ner, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 1927.
BSL Bulletin de la Socit de linguistique de Paris, Paris 1869.
Budziszewska W.Bud z i sz ewsk a, Sowiaskie sownictwo dotyczce przyrody
ywej, Wrocaw 1965.
Budziszewska Ochryd W.Budziszewska, Ze sownictwa Ochrydu i najbliszej okolicy, [w:]
SFPS X, 1971, s. 163182.
Buffa DL F.Bu f fa, Nreie Dlhej Lky v Bardejovskom okrese, Bratislava 1953.
Buffa Bot F.Bu f fa, Vznik a vvin slovenskej botanickej nomenklatry, Bratislava
1972.
Buttler Rozwj D.But t ler, Rozwj semantyczny wyrazw polskich, Warszawa 1978.
Ceynowa1 F.C e y nov a, Sbornik osnovnych slov kaubskago narija, [w:] Mate
rialy dlja sravnitelnago i objasnitelnago slovarja i grammatiki V, Peters-
burg 1861, s. 258272.
Cioranescu A.Cior a ne s c u, Diccionario etimolgico rumano, Tenerife 1960.
DL
akavisch-deut
sches Lexikon von M.Hraste und P.imunovi. IIII,
Unter Mitarbeit und Redaktion von R.Olesch, KlnWien 19791983.
iri Lj. Govor
i r i , Lu


nice, [w:]

SDZ


XXIX
, 1983,
s.
7119.
DABM Dyjalektalahiny atlas belaruskaj movy, Minsk 1963.
Dal
Da l, Tolkovyj

V
. slovar


ivogo
velikorusskogo

jazyka,
3.
ispravlennoe
i
zna


i
tel


no
dopolnennoe

izdanie

pod

red

. I.A.Boduna-deKurten,

IIV, S.-PeterburgMoskva 19031909.
Dejna AGK K.D e jn a, Atlas gwarowy wojewdztwa kieleckiego, d 19621968.
Deulino Slovar sovremennogo russkogo narodnogo govora (d. Deulino Rjazans
kogo rajona Rjazanskoj oblasti), Moskva 1966.
Dini J.Di n i, Renik timokog govora, [w:]
SDZ


XXXIV
, 1988, s.

7335.
Domaniewek M.Sz y mcz a k, Sownik gwary Domaniewka w powiecie czyckim,
IVIII, Wrocaw 19641973 [Prace Jzykoznawcze PAN 33, 37, 41, 45, 47,
56, 59, 72].
Don Slovar russkich donskich govorov, IIII, Rostov-na-Donu 19751976.
Dulii J.D u l i , P.D u l i , Rjenik brukoga govora, Zagreb 1985.
Dzendzelivskyj
Podnistrovje J.O.Dz end z el ivsk y j, Slovnyk specyfinoji leksyky hovirok
nynoho Podnistrov ja, [w:] LeksBjul VI, 1958, s. 3654.
Elezovi G.E le z ov i , Renik kosovsko-metohijskog dijalekta, III, Beograd
19321935 [= SDZ IV, VI].
liasov A.E. l ia s ov, Slovar russkich govorov Zabajkal ja, Moskva 1980.
ESUM Etymolohinyj slovnyk ukrajinskoji movy, Kyjiv 1982.
SBM tymalahiny slonik belaruskaj movy, Minsk 1978.
SSJa timologieskij slovar slavjanskich jazykov. Praslavjanskij leksieskij
fond, Moskva 1974.

20

http://rcin.org.pl
timologija timologija. Issledovanija po russkomu jazyku i drugim jazykam,
Moskva 1963.
Ferianc Vtky O.Fe r i a nc, Slovensk nzvoslovie vtkov, Bratislava 1958.
Fraenkel LEW E. Fr a e n k e l, Litauisches etymologisches Wrterbuch, III, Heidel-
bergGttingen 19621965.
Fren

t

tsko

F
.
Hore a, N
k
e
na

Fren


t

tsku, Fren


t

t
pod

Radho


t

m
1941.
Frisk GEW H.Fr i s k, Griechisches etymologisches Wrterbuch, IIII, Heidelberg
19601972.
Gebauer J.G e b au e r, Slovnk staroesk, III, Praha 1970.
Gerov N.G erov, Renik na b

lgarskija ezik, IVI, Sofija 19751978 [wydanie
fototypiczne; 1. wyd. Plovdiv 18951908].
Grnowicz H.Grnow icz, Dialekt malborski, II: Sownik, 12, Gdask 19731974.
GSJ Gdaskie Studia Jzykoznawcze, Gdask 1975.
HDZ Hrvatski dijalektoloki zbornik, Zagreb 1956.
Herman Virje J.Her ma n, Prilog poznavanju leksikoga blaga u govoru Virja (Podra
vina), [w:] Filologija VII, Zagreb 1973, s. 7399.
Herniczek-Morozowa W.He r n ic z e k-Moro z ow a, Terminologia polskiego pasterstwa gr
skiego, IIII, Wrocaw 19751976.
Hilf A. H i l fe rd i n g, Resztki Sowian na poudniowym wybrzeu Morza
Batyckiego, tum. N. Pe rc z y s k a, oprac. J.Treder, Gdask 1989
[orygina rosyjski: Ostatki slavjan na junom beregu Baltijskago mor
ja, Sanktpeterburg 1862].
Hinze Lehnwrter F.H i n z e, Wrterbuch und Lautlehre der deutschen Lehnwrter im
Pomoranischen (Kaschubischen), Berlin 1965.
Hirtz M.Hir t z, Rjenik narodnih zoologikih naziva, III, Zagreb 19281956.
Hoppe S. Hopp e, Sownik jzyka owieckiego, Warszawa 1967.
Horba O.Horba, Pivnino-naddnistrjanska hovirka j dijalektnyj slovnyk
s. Romaniv Lvivskoji oblasty, Mjunchen 1965.
Houtzagers H.P. Hout z a ge r s , The akavian dialect of Orlec on the island of
Cres, Amsterdam 1985.
Hruka I.F. H r u k a, Dialektick slovnk chodsk, Praha 1907.
Hrin Slovar ukrainskago jazyka sobrannyj redakciej urnala Kievskaja Stari
na, red. B.D.Grinenko, IIV, Kiev 19071909.
Janw J.Ja nw, Gwara maoruska Moszkowiec i Siwki Naddniestrzaskiej
z uwzgldnieniem wsi okolicznych, Lww 1926.
Jardas I.Ja rd a s, Kastavtina. Graa o narodnom ivotu i obiajima u kasta
vskom govoru, Zagreb 1957 [= ZNO XXXIX].
Ja

kin

I
.
Ja
.
Ja i n, Belaruskija
k
heahrafi

nyja

nazvy
.
Tapahrafija
.
Hidralo
hija, Minsk
1971.
Jedvaj
Je d v aj, Bednjanski

J
. govor,
[w:] HDZ

I

, 1956, s. 279330.
JF

Ju

noslovenski
filolog

, Beograd

1913.
JiS Jezik in slovstvo, Ljubljana 1955.
Jost H. Jo s t, Sownik gwarowych wyrazw technicznych z terenu polskiego
Podtatrza, Zakopane 1987.
Jovievi . Jov i e v i , rana i posue (Rijeka nahija u Crnoj Gori), [w:]
ZNO XIII, 1908, s.113142.

21

http://rcin.org.pl
JP Jzyk Polski, Krakw 1913.
Jungmann
Ju ng ma n n, Slovn
J.
k
esko

-
n

meck, I


V
, Praha

18351839.
Jur

anka
.Juranka, Dyjalektny slo

H
nik (Z havorak Mscisla

yny), Minsk 1966.
Juri

i

B
. Rje
Ju r i

i ,
nik

govora

otoka

Vrgade

uspore

en

s

nekim

akavskim
i
zapadno


tokavskim
govorima,
II
: Rje

dio
nik, Zagreb

1973.
Klal M.K l a l, Slovensk slovnk z literatry aj nre, Bansk Bystrica
1924.
Karowicz J.Karowicz, Sownik gwar polskich, IVI, Krakw 19001911.
Kjustendil I. Um le n s k i, Kjustendilskijat govor, Sofija 1965.
Klaret F l aj h a n s, Klaret a jeho druina, II,
V.

Praha
1928.
Klepikova Pastuchi G.P.K le pi k ov a, Slavjanskaja pastueskaja terminologija, Moskva
1974.
Klimuk Drogiin F.D.K l i m u k, Specifieskaja leksika Drogiinskogo Poles ja, [w:]
LeksPol, s.2078.
Kluge EW18 F. K lu ge, Etymologisches Wrterbuch der deutschen Sprache, 18. Aufl.,

bearb. von W.Mitzka, Berlin 1960.
Komia P.M a rd e i - C e nt i n, Rjenik komikoga govora, [w:] HDZ 4, 1977,
s.265321.
Koschat H. Ko s c h at, Die akavische Mundart von Baumgarten im Burgen
land, Wien 1978.
Kott Kot t, esko
F. -
n

meck
slovn


k
zvlat

grammaticko

-
frazeologick,
I

VII
, Praha

18781893.
Kott Dodatky F.. Kot t, Dodatky k Bartoevu dialektickmu slovnku moravskmu,
Praha 1910.
K r i zt ia nov ich, Anhang zur Grammatik der kroatischen Mundart
Kristijanovi
I.
enthaltend: Eine Sammlung der nothwendigsten Wrter in der kroatisch
deutschen und deutsch-kroatischen Mundart, Agram 1840.
Kryvicki A.A.K r y v ic k i, Z leksinych rhijanalizma Vicebyny, [w:] Nar-
Slova, s.92100.
KSGP Kartoteka Sownika gwar polskich, Instytut Jzyka Polskiego PAN
w Krakowie (te MSGP).
Kucaa M.Kuc a a, Porwnawczy sownik trzech wsi maopolskich, Wrocaw
1957.
Kumanovo B.Vido e s k i, Kumanovskiot govor, Skopje 1962.
Kupiszewski
Meteorologia W.Kupi s z e w s k i, Sownictwo meteorologiczne w gwarach i historii
jzyka polskiego, Wrocaw 1969.
Kurschat A.Kurschat, Litauisch-deutsches Wrterbuch, IIV, Gttingen 1968
1973.
Kuar Rab M. Ku a r, Rapski dijalekat, [w:] Rad JAZU 118, s. 154.
KZ Zeitschrift fr die vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der
indogermanischen Sprachen, Berlin 1852.
Lab A.L a bud a, Sowniczek kaszubski, Warszawa 1960.
Lab2 A.Labuda, Sowrz kaszbsko-polsczi, oprac. nauk. E.Breza, Gdask
1982.
LeksBjul Leksykohrafinyj bjuleten, Kyjiv 1951.

22

http://rcin.org.pl
LeksPol Leksika Poles ja. Materialy dlja polesskogo dialektnogo slovarja,
Moskva 1968.
LF
Listy filologick a paedagogick, Praha
1874.
Linde S.B.Linde, Sownik jzyka polskiego2, IV, Lww 18541860.
LK Lietuvi kalbos odynas, Vilnius 1941.
Loba Plytahony S.H.L o b a , Trminalohija padzvinskich plytahona, [w:] NarSlova,
s. 212217.
Loe T.S.Ja n k ov a, Dyjalektny slonik Loeyny, Minsk 1982.
Lorentz GP F.L orent z, Gramatyka pomorska. Przekad z niemieckiego rkopisu
i posowie M.Rudnicki, IIII, Wrocaw 19581962.
LorPW F.L ore nt z, Pomoranisches Wrterbuch, IV (IIV fortgefhrt von
F.Hinze), Berlin 19581983.
LorSW F.Lorentz, Slovinzisches Wrterbuch, III, St. Petersburg 19081912.
LorSG F.L ore nt z, Slovinzische Grammatik, St. Petersburg 1903.
LP Lingua Posnaniensis, Pozna 1949.
Luyc-Fedarc I.Lu yc-Feda rc, Budaniaja trminalohija belaruskaha Pryp
jackaha Palessja, [w:] NarSlova, s. 218235.
LudSow Lud Sowiaski, IIV, Krakw 19291938.
Lysenko P.S.Ly s e n k o, Slovnyk polis

kych hovoriv, Kyjiv 1974.
gowski Dr Na d mor s k i [= J.gowski], Poabianie i Sowicy, [w:] Wisa
XVI, Warszawa 1902, s.153161.
opaciski
Przyczynki H. op a c i s k i, Przyczynki do nowego sownika jzyka polskiego,
[w:] PF V, 1899, s. 861976.
Machek ES V.M a c he k, Etymologick slovnk jazyka eskho slovenskho, Pra-

ha 1957.
Machek ES2 V.M a c he k, Etymologick slovnk jazyka eskho, Praha 1968.

Machek Rostliny V.M a c he k, esk a slovensk jmna rostlin, Praha 1954.
Maciejewski J.M a c i e j e w s k i, Sownik chemisko-dobrzyski (Siemo, Dulsk),
Toru 1969.
Magiera J.M a g ie r a, Gwara sukowicka, [w:] MPKJ V, 1912, s.313362.
MAGP May atlas gwar polskich, IXIII, Wrocaw 19571970.
Makowiecki S.Ma kow ieck i, Sownik botaniczny acisko-maoruski, Krakw 1936.
Markovi . rk ov i , Renik narodnog govora u Crnoj Reci, [w:] SDZ XXXII,
1986,
s.
243500.
Matejk J.M at e j k, Lexika Novohradu. Vecn slovnk, Martin 1975.
Mati Vitezovi T.M at i , Vitezoviev Lexicon latinoillyricum, [w:] Rad JAZU 303,
Zagreb 1955, s. 549.
Matlakowski Podhale W.M at l a k ow s k i, Zdobienie i sprzt ludu polskiego na Podhalu.
Zarys ycia ludowego2, Warszawa 1915.
Mayrhofer KEWA M.M ay rhofe r, Kurzgefates etymologisches Wrterbuch des Alt
indischen, IIII, Heidelberg 19561979.
Mazur J.Ma z u r, Gwary okolic Bigoraja, cz. 2: Fleksja, s.144177: Sownik,
Wrocaw 1978.
Maurani Prinosi V.M a u r a n i , Prinosi za hrvatski pravnopovjesni rjenik, Zagreb
19081922.

23

http://rcin.org.pl
ME K.M h lenbachs, Lettisch-deutsches Wrterbuch. Redigiert, ergnzt
und fortgesetzt von J. Endzelin, Riga 19231925.
Megiser H.Meg iser, Slovenisch-deutsch-lateinisches Wrterbuch. Neugestal-

tung und Faksimile der ersten Ausgabe aus dem Jahre 1592 von A.L-
greid, Wiesbaden 1967.
Meillet tudes A.Me i l le t, tudes sur ltymologie et le vocabulaire du vieux slave,

III, Paris 19021905.
Melni

enko

G
.
G
. e n k o, Kratkij
M e l n i
jaroslavskij

oblastnoj

slovar
, ob

e
dinjaju

ij
ma

terialy

ranee

sostavlennych

slovarej

(18201956
gg
.),
Jaroslavl
1961.
V.M i hajlov i, G.Vu kov i, Srpskohrvatska leksika ribarstva, Novi
Mihajlovi

Vukovi
Sad 1977.
Miklosich EW F.M i k lo s ic h, Etymologisches Wrterbuch der slavischen Sprachen,
Wien 1886.
M i k lo s ic h, Lexicon
Miklosich
Lexicon


F
. palaeoslovenico

-
graeco
-
latinum, Vindobonae

18621865.
Mirtov
Kazaki

M i r t ov, Donskij

A
.
V
.
slovar
.
Materialy k izueniju leksiki donskich
kazakov, Rostov-na-Donu 1929.
Mist

ice
M a l i n a, Slovn

I
.
k
n


e
mist


ick

ho, Praha

1946.
Mitrovi B.M it rov i , Renik leskovakog govora, Leskovac 1984.
Mladenov
M l a d e nov, Etimologi

S
.
eski

i

pravopisen

re

nik

na

b

lgarskija

kni

o
ven
ezik,
Sofija

1941.
Mogu Senj M.Mogu, Dananji senjski govor, [w:] Senjski zbornik II, Senj 1966,
s. 5152.
K.M o s z y s k i, Kultura ludowa Sowian, I: Kultura materialna
Moszyski KLS2 I
(wyd. 2.), Warszawa 1967.
MPKJ Materiay i Prace Komisji Jzykowej Akademii Umiejtnoci, IVIII,
Krakw 19041918.
Mrongovius Dokadny Niemiecko-Polski Sownik. Ausfhrliches Deutsch-Polnisches
Wrterbuch herausgegeben von C.C.Mrongovius, Knigsberg in Preu-
en 1835.
MSNDM Mat

ryjaly
dlja

slo


nika
narodna

-
dyjalektnaj
movy,
Minsk1960.
MSGP Materiay Sownika gwar polskich w Instytucie Jzyka Polskiego PAN
w Krakowie.
Muka E.Muc k e, Wrterbuch der nieder-wendischen Sprache und ihrer Dia
lekte, S.PetersburgPrag 19111928.
NarSlova Narodnae slova, Minsk 1976.
NarSlovatvor Narodnaja slovatvorasc, Minsk 1979.
Nepokupnyj Svjazi A.P.Ne p ok upny j, Balto-severnoslavjanskie jazykovye svjazi, Kiev
1976.
Nitsch WPP K.Nit sch, Wybr pism polonistycznych, IIV, Wrocaw 19541958.
Nosovi I.I.Nos ov i, Slovar belorusskogo nareija, Sanktpeterburg 1870.
Novo selo M.M ladenov, Govor
t na Novo selo, Vidinsko. Prinos
k

m problema
na smesenite govori, Sofija 1969.
Nykonuk M.V.Ny k on u k, Materialy do leksynoho atlasu ukrajinskoji movy

(Pravoberene Polissja), Kyjiv 1979.

24

http://rcin.org.pl
OLA
MI


Ob

eslavjanskij

lingvisti

eskij

atlas
.
Materialy i issledovanija, Moskva
1965.
Onom Onomastica, Wrocaw 1955 [potem Krakw].
Onykevy M.J.Ony ke v y, Slovnyk bojkivskych hovirok, III, Kyjiv 1984.
Opyt
Opyt
oblastnogo

velikorusskogo

slovarja,
Sanktpeterburg

1852.
OpytD Dopolnenie

k

Opytu

oblastnogo

velikorusskogo

slovarja, Sanktpeter-

burg
1858.
Otrbski GL J. O t r b s k i, Gramatyka jzyka litewskiego, IIII, Warszawa
19561965.
Petersson BS H.Petersson, Baltisches und Slavisches, LundLeipzig 1916.
Petkov P.I. Pe t k ov, Elenski renik, [w:] BD VII, 1974, s.3175.
PF Prace Filologiczne, Warszawa 1885.
Pleternik M.Pletern i k, Slovensko-nemki slovar, III, Ljubljana 18941895.
Pobocki G. Po b o c k i, Sownik kaszubski z dodatkiem idyotyzmw chemi
skich i kociewskich, Chemno 1887.
Podmoskove A.F.Iva nova, Slovar govorov Podmoskov ja, Moskva 1969.
Pokorny IEW J. Pok or ny, Indogermanisches etymologisches Wrterbuch, Bern
Mnchen 1959.
Popovi Geschichte I.Popov i, Geschichte der serbokroatischen Sprache, Wiesbaden 1960.
Popowska-Taborska
Szkice H.Pop ow s k a-Ta b or s k a, Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje, zabytki,
sownictwo, Wejherowo 1987.
PPJ Prilozi prouavanju jezika, Novi Sad 1965.
Prejs P.I.P rejs, Donesenije [] G. Ministru Narodnago Prosveenija, iz
Berlina, ot 20 Ijunija 1840 goda, [w:] urnal Ministerstva Narodnago
Prosveenija, Petersburg 1840, . 28, nr 11, otd. IV, s.124.
PrWb H.Fr i s c h bie r, Preussisches Wrterbuch. Ost- und westpreussische
Provinzialismen in alphabetischer Folge, III, Berlin 18821983.
PSJ Prun slovnk jazyka eskho, IVIII, Praha 19331957.
Pysarivka ny u k, Slovnyk specyfinoji leksyky hovirky sela Pysarivky
O.S.Mel


koho rajonu Odes

koji oblasti), [w:] LeksBjul II, 1952, s.6798.
(Kodyms
Rad JAZU Rad Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, Zagreb 1867.
Ramut S.R a mu t, Sownik jzyka pomorskiego czyli kaszubskiego, Krakw
1893.
Ramut II S. R a mu t, Sownik jzyka pomorskiego czyli kaszubskiego, II, oprac.
H.Horodyska, Krakw 1993.
RBE Renik na b

lgarskija ezik, Sofija 1977.
RI Z.Tu r i n a, A. e pi -Tom i n, Rjenik akavskih izraza. Podruje
Bakarca i krljeva, Rijeka 1977.
RES Rvue des tudes Slaves, Paris 1921.
RFV Russkij filologieskij vestnik, ILXXVI, Varava 1875Moskva 1916.
Ribari J.R i b a r i , Razmjetaj junoslovenskih dijalekata na poluotoku Istri,
[w:] SDZ IX, 1940, s.1207.
Rieger San J.R ie ger, Nazwy wodne dorzecza Sanu, Wrocaw 1969.
Rieger HS I J. R ie ge r, Kilka uwag o dawnej hydronimii w dorzeczu Sanu, [w:]
Hydronimia sowiaska. Materiay z IX Konferencji Komisji Ono-

25

http://rcin.org.pl
 mastyki Sowiaskiej przy Midzynarodowym Komitecie Slawistw,
Mogilany, 1618 IX 1986, Wrocaw 1989, s. 5761.
Ripka R ipk a, Vecn
I. slovn


k
dolnotren


ianskych
n


re
, Bratislava

1981.
RJAZ Rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, IXXIII, Zagreb 18801976.
RKJ Rozprawy Komisji Jzykowej dzkiego Towarzystwa Naukowego,
d 1954.
RMJ Renik na makedonskiot jazik so srpskohrvatski tolkuvanja, IIII, Skop-
je 19611966.
RMS Renik srpskohrvatskoga knjievnog jezika, IVI, Novi Sad 19671976.
Rozwadowski Stosunki J. Ro z w a dow s k i, Kilka uwag do przedhistorycznych stosunkw
wschodniej Europy i praojczyzny indoeuropejskiej na podstawie nazw
wd, [w:] RS V, 1913, s. 3973.
RS Rocznik Slawistyczny, Krakw 1908 [przejciowo Wrocaw].
RSAN Renik srpskohrvatskog knjievnog i narodnog jezika, Beograd
1959.
Rudnicki M.Rud n ic k i, Przyczynki do gramatyki i sownika narzecza sowi
skiego, [w:] MPKJ VI, 1913, s. 1245.
RWF Rozprawy i Sprawozdania z Posiedze Wydziau Filologicznego Aka-
demii Umiejtnoci, ILXV, Krakw 18741949.
SbNarUm Sbornik za narodni umotvorenija i narodopis, Sofija 1889.
Schuster-ewc HEW Historisch-etymologisches Wrterbuch der ober- und niedersorbischen
Sprache, IV, Bautzen 19781996.
Schtz J. S c h t z, Die geographische Terminologie des Serbokroatischen,
Berlin 1957.
Scja

kovi

T
.
F
.
S c j a , Matryjaly
k
ov i da

slo


nika
Hrodzenskaj

voblasci,

Minsk
1972.
Scja

kovi
SlHrodz


T
.
F
.
S c j a
k, Slonik
ov i Hrodzenskaj

voblasci,
Minsk

1983.
SDZ Srpski dijalektoloki zbornik, Beograd 1905.
SEK W.Bor y , H.Popowsk a-Taborsk a, Sownik etymologiczny kaszub

szczyzny, IV, Warszawa 19942006.
SEZ Srpski etnografski zbornik, ILXVI, Beograd 18941953.
SFPS Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej, Warszawa 1955.
SGP Sownik gwar polskich, Wrocaw 1977.
Simonovi D.Si monov i , Botaniki renik, Beograd 1959.
SJP Sownik jzyka polskiego, IXI, Warszawa 19581969.
SJS Slovnk jazyka staroslovnskho, IIV, Praha 19661997.
Skok ER P. S k ok, Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, I IV,
Zagreb 19711974.
SlNovosib Slovar russkich govorov Novosibirskoj oblasti, Novosibirsk 1979.
SlOcc Slavia Occidentalis, Pozna 1921.
SlOr Slavia Orientalis, Warszawa 1956.
SlPriam Slovar russkich govorov Priamur ja, Moskva 1983.
Sawski SEJP F. S aw s k i, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, IV [A], Kra-
kw 19521982.
Sawski Zarys I F. S aw s k i, Zarys sowotwrstwa prasowiaskiego, [w:] SP I,
s.43141.

26

http://rcin.org.pl
Sawski Zarys II F.S aw s k i, Zarys sowotwrstwa prasowiaskiego (cig dalszy), [w:]
SP II, s.1360.
Sawski Zarys III F. S aw s k i, Zarys sowotwrstwa prasowiaskiego (cig dalszy), [w:]
SP III, s.1119.
SStp Sownik staropolski, IIX, Warszawa 19532002.
J.K a r ow ic z, A.K r y s k i, W. Nie d w ie d z k i, Sownik jzyka
SWarsz

polskiego, IVIII, Warszawa 19001927.
SWil Sownik jzyka polskiego (...) wydany staraniem i kosztem M.Orgel-
branda, Wilno 1861.
SXVI Sownik polszczyzny XVI w., Wrocaw 1966.
W.Smocz y sk i, Studia bato-sowiaskie. Cz I, Wrocaw 1989.
Smoczyski Studia

SobG Z.S o bie r aj s k i, Relikty gwary Sowicw nad jeziorem Gardno
w wojewdztwie koszaliskim, [w:] SlOcc 26, 1967, s. 167183.
SobK
Z. S o b i e r a j s k i, Relikty gwary Sowicw ze wsi Kluki nad jezio

rem ebsko w wojewdztwie koszaliskim, [w:] SlOcc 31, 1974,
s.159173.
SobKuj
Z.S o bie r aj s k i, Gwary kujawskie, Pozna 1952.

SP
Sownik prasowiaski, Wrocaw 1974.
SPANKr

Sprawozdania z Posiedze Komisji Naukowych Oddziau PAN w Kra-
kowie, WarszawaKrakw.
SPZB Slonik belaruskich havorak panona-zachodnjaj Belarusi i jae pah
rania, IV, Minsk 19791986.
SR

Slavistina revija, Ljubljana 1949.
SreznMat
I.I. Sre z ne v s k ij, Materialy dlja slovarja drevnerusskogo jazyka po

pismennym pamjatnikam, IIII, Sankt-Peterburg 18931912.
SRNG Slovar russkich narodnych govorov, MoskvaLeningrad 1965.
SRSOD Slovar russkich staroileskich govorov srednej asti bassejna r. Obi
(dopolnenie), III, Tomsk 1975.
SSA H.Fa s s k e, H. Je nt s c h, S.M ic h a l k, Sorbischer Sprachatlas, IXV,
Bautzen 19651996.
SSNO Sownik staropolskich nazw osobowych, IVII, Wrocaw 19651987.
SSJ
Slovnk slovenskho jazyka, IVI, Bratislava 19591968.
SSKJ Slovar slovenskega knjinega jezika, IV, Ljubljana 19781991.
SSS Sownik staroytnoci sowiaskich. Encyklopedyczny zarys kultury So
wian od czasw najdawniejszych do schyku wieku XII, IVIII, Wroc-
aw 19611996.
S. S t a c how s k i, Wyrazy serbsko-chorwackie w Thesaurus Polyglot
Stachowski Megiser

tus H. Megisera (1603), Wrocaw 1969.
Steffen
W. S t e f fe n, Sownik warmiski, Wrocaw 1984.

Stevanovi
M.Steva nov i, Savremeni srpskohrvatski jezik (Gramatiki sistemi

i knjievnojezika norma), I: Uvod, fonetika, morfologija, Beograd 1964.
Stojev
T. S t oj e v, Rodopski renik, [w:] BD V, 1970, s.152221.

SUM Slovnyk ukrajins

koji movy, IXI, Kyjiv 19701980.
J.Ha m m, M.H r a s te, P.Gub er i na, Govor otoka Suska, [w:] HDZ I,
Susak

1956, s.7213.
Svrk
k, Karlovick ne, Praha 1957.
F.Sv r

27

http://rcin.org.pl
SWM

Studia Warmisko-Mazurskie, IX, Wrocaw 19581963.
Sychta
B.Syc ht a, Sownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, IVII,

Wrocaw 19671976.
Sychta Koc
B.Syc ht a, Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, IIII, Wroc-

aw 19801985.
anskijIvanov
N.M. a n s k ij, V.V. Iv a nov, T.V. a n s k aj a, Kratkij timologies
anskaja

kij slovar russkogo jazyka, Moskva 1961.
atalava
L.F. at a l av a, Belaruskae dyjalektnae slova, Minsk 1975.

atrnik
n i k, Kravy slonik rvenyny, Mensk 1929.
M.V. at r
epi
A. e pi , Zakn katla Moenc, prijepisi njegovi, tekst i jezik, [w:]

Rad JAZU 315, 1957, s. 233285.
imunovi Bra P. i mu nov i , Toponimija otoka Braa, Supetar 1972.

klifov
B. k l i f o v, Renik na kosturskija govor, [w:] BD VIII, 1977,

s.201327.
pakoski
I.S. p a k o s k i, Z leksiki padnvaj Pinyny, [w:] NarLeks,

s.104119.
Taszycki RSP
W.Taszyck i, Rozprawy i studia polonistyczne, IV, Wrocaw 19581973.
Tentor Slaganja M.Te nt or, Leksika slaganja creskoga narjeja i slovenskoga jezika

protiv Vukova jezika, [w:] Razprave (Slovenska akademija znanosti in
umetnosti) I, Ljubljana 1950, s. 6992.
Teak Karlovac a k, Sjeverni govori akavsko-kajkavskog meunarjeja u karlo
S.Te
vakom etverorijeju, [w:] Radovi Zavoda za slavensku filologiju XVI,
Zagreb 1981, s. 3752.
Teak Kaj a k, Dokle je kaj prodro na akavsko podruje? [w:] HDZ V,
S.Te
1981,
s.169200 i mapa.
Teak Ozalj a k, Ozaljski govor, [w:] HDZ
S.Te V
, 1981, s. 203428 i mapy.
Tolstoj Terminologija N.I.Tol s t oj, Slavjanskaja geografieskaja terminologija. Semasiolo

gieskie tjudy, Moskva 1969.
Tomaszewski
A.Tom a s z e w s k i, Gwara opienna i okolicy w pnocnej Wielkopol

sce, Krakw 1930.
Tomi
M.Tom i , Govor Sviniana, [w:] SDZ XXX, 1984, s. 7265.

Tominec
I.Tom i ne c, rnovrki dialekt. Kratka monografija in slovar, Ljublja-

na 1964.
Toporov PJ
V.N.Top orov, Prusskij jazyk. Slovar, IV, Moskva 19751990.

Trautmann BSW R.Tr aut ma n n, Baltisch-slavisches Wrterbuch, Gttingen 1923.

Truba

ev
Rodstvo


O
.
N
. e v, Istorija
Tr u b a
slavjanskich

terminov

rodstva

i

nekotorych

drevnej

ich
terminov

ob


estvennogo
stroja,
Moskva

1959.
Truba

ev
RT

O.N.Tr uba e v, Remeslennaja terminologija v slavjanskich jazykach

(timologija i opyt gruppovoj rekonstrukcii), Moskva 1966.
TSBM Tlumaalny slonik belaruskaj movy u pjaci tamach, IV, Minsk
19771984.
Tura Turaski slonik, IV, Minsk 19821987.
Urice
F.Kop e n, Ne Uric a okol, Praha 1957.

Vaillant GC
A.Va i l l a nt, Grammaire compare des langues slaves, IV, Lyon

Paris 19501977.

28

http://rcin.org.pl
 ..Va rbot, Praslavjanskaja morfonologija,
Varbot Morfonologija

slovoobrazovanie

i timo

logija, Moskva
1984.
Vasmer M.Fasmer, timologieskij slovar russkogo jazyka. Perevod s nemec-
ES


kogo i dopolnenija O.N.Trubaeva, IIV, Moskva 19641973.
Vasmer REW M.Va s me r, Russisches etymologisches Wrterbuch, IIII, Heidelberg
19501958.
VJ

Voprosy jazykoznanija, Moskva 1952.
WaldeHofmann A.Wa ld e, Lateinisches etymologisches Wrterbuch, 3. Aufl. von
J.B.Hofmann, Heidelberg 1954.
Zajceva Leksika S. Z aj c e v a, Specifina slovenska leksika u savremenim akavskim

govorima, [w:] PPJ III, 1967, s. 69110.
Zarba AJ
A.Z a rba, Atlas jzykowy lska, IVII, Krakw 19691996.

ZbFL

Zbornik [Matice srpske] za filologiju ilingvistiku, Novi Sad 1957.
.I. Z e le n i n a, Sravnitelnyj tematieskij slovar trech bolgarskich sel
Zelenina

Moldavii, Sofija 1981 [= BD X].
ZfSl

Zeitschrift fr Slawistik, Berlin 1956.
ZfslPh

Zeitschrift fr slavische Philologie, Leipzig 1925.
ZNarSlo Z narodnaha slo
nika, Minsk 1975.
ZNUJ PJ

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. Prace Jzykoznaw
cze, Krakw 1956.
ZNO

Zbornik za narodni ivot
i obiaje Junih Slavena, Zagreb 1896.
Je. e le c h i v s k y j, Malorusko-nimeckyj slovar, III, Lviv 1886 (t.
elech

II przy wsppracy S. Niedzielskiego).
ivkovi
N. i v k ov i , Renik pirotskog govora, Pirot


1987.
yvSlova yvoe slova, Minsk 1978.

i

patrz Mirtov Kazaki.
, I, i 1973.

patrz Mitrovi.
. ,

i
, i-i
1979 [= , i 1977.
XXV]. MCHM patrz MSNDM.

patrz BRS. p
i, i
i

patrz Bjalkevi. 1977.

patrz DABM.

patrz NarSlova.


patrz Dini.

patrz NarSlovatvor.

patrz Don. .

patrz Nosovi.

patrz ESUM.

patrz PPJ.

patrz SBM.

patrz SDZ.


patrz SSJa.

patrz ivkovi.

patrz ZNarSlo.

patrz yvSlova.

patrz LeksPol.

patrz RJAZ.

patrz Lysenko.

patrz RSAN.


patrz Loe.

patrz iri.


patrz Markovi.

patrz Tomi.

29

http://rcin.org.pl
i

patrz Scjakovi. dor.

dorski


patrz Simonovi. du
.

du

ski


patrz SRNG. engl.

engleski

patrz Stojev. fi. fiski

patrz atalava. fr
.

francuski
i

patrz atrnik. germ. germaski

patrz klifov. g

u
.

g

rno

u

ycki


patrz Trubaev RT. goc. gocki


patrz Vasmer

ES. gornjolu.

gornjoluiki

patrz Juranka. gr.

grecki,
grki
i

patrz Jakin. het. hetycki
. , i hol.

holenderski
... i i hrv.

hrvatski
, i 1978. hs.

hrvatskosrpski
ie.

indoeuropejski,
indoevrop
alba. albaski ski, indoeuropisch
ags.

anglosaski kajk.

kajkawski,
kajkavski
ahd.

althochdeutsch kasz
.

kaszubski
alban.

albanisch kaup.

kaupski
ang. angielski kociew.

kociewski
apr.

altpreussisch ksl.

kirchenslavisch
arch.

archaiczny lat.

latinski
aukr.

altukrainisch let.

letonski
avest.

avestijski lett.

lettisch
bat.

batycki lit.

litauisch
brus.

biaoruski, beloruski,
bje- litew
.

litewski
loruski litav.

litavski
bs.

batosowiaski lu.

luiki
bug.

bugarski luiko-srp.

luiko-srpski
bulg.

bulgarisch ac. aciski
bug.

bugarski
ot
.


otewski
chorw.

chorwacki mac
.

macedo

ski
cs.

cerkiewnosowiaski, mak.

makedonski, makedonisch
crkvenoslavenski, crkveno- mhd.

mittelhochdeutsch
slovenski maopol.

maopolski
czak.

czakawski mor
.

morawski
czes.

czeski nem.

nemaki

ak
.

akavski niem.

niemiecki
e.

eki njem.

njemaki
daw
.

dawny nord. nordycki, nordijski
dial
.

dialektyczny (dialektalny), norw.

norweski
dialektisch orm. ormiaski
dijal.

dijalekatski ostslav. ostslavisch
d

u
.

dolno

u

ycki pie. praindoeuropejski,
prain-
dniem. dolnoniemiecki doevropski
donjolu.

donjoluiki plt. plurale tantum

30

http://rcin.org.pl
pd. poudniowy strus. staroruski
pn. pnocny stsh. starosrpskohrvatski
pol. polski stslav. staroslavenski
polap. polapski stslov. staroslovenski
polj
.
poljski stwniem. starowysokoniemiecki
poln. polnisch sdslav. sdslavisch
poab. poabski sztok
.
sztokawski
prabat. prabatycki szw
.
szwedzki
pragerm. pragermaski tok. tokavski
psl. praslovenski, praslavenski rbug. redniobugarski
ps. prasowiaski rwniem. redniowysokoniemiecki
rcs. ruskocerkiewnosowiaski
r
.
rodkowy
ros. rosyjski
rdniem
.
redniodolnoniemiecki
rum. rumuski,
rumunski tur
.
turecki
, turski
rus. ruski ukr
.
ukraiski, ukrajinski
sch. serbsko-chorwacki urslav. urslavisch
scs. starocerkiewnosowia- vorslav. vorslavisch
ski, staro
crkvenoslovenski, wos. woski
starocrkvenoslavenski
wsch. wschodni
sh. srpskohrvatski
wschsa. wschodniosowacki
skr. serbokroatisch
wschsow. wschodniosowiaski
skt. sanskrit
slova
. slovaki
.
sloven. slovenisch
.-. i
slov. slovenski
(soweski w teks-
. i
tach chorwackich, sowia-
. i
ski w serbskich)
slovena. slovenaki .
sa. sowacki .

se. soweski .

si. sowiski .
sow. sowiaski .
srp.-cs. srpsko-crkvenoslavenski . i
stak. staroakavski .
st

e
. staroeki .

stgr. starogrecki .
sthrv. starohrvatski i.-. ii
sths. starohrvatskosrpski .

stind. staroindyjski, staroindijski . (serb.),
i
stisl
.
staroislandzki (
brus.)
stmak. staromakedonski .
stnord. staronordijski
.

stpers. staropersijski .
stpol
.
staropolski .

stpolj.
staropoljski .
stprus. staropruski .

31

http://rcin.org.pl
.
, .-. i
i .
. .


. p,
i .-. i
.-. i .
.

i .
.
.

. x.
c. .-. i
.
.
. . ,
ii
.-i. ii

32

http://rcin.org.pl
 Bibliografia prac naukowych
profesora Wiesawa Borysia
za lata 19632006

Ponisze zestawienie bibliograficzne sporzdzono w oparciu o dostar

czon w wersji elektronicznej bibliografi autorsk. Cao podzielono na dziay:
A(Publikacje autorskie), B(Prace we wspautorstwie), C(Wspautorstwo dzie
zespoowych) i D(Prace redakcyjne), za w obrbie dwch pierwszych dziaw
dokonano dalszych podziaw i uszeregowa ze wzgldu na poruszan tema-
tyk lub charakter wydawnictwa. Numeracja dziaw AC jest konsekutywna.
Wikszo adresw zostaa porwnana z oryginaami (samymi volu-
minami lub nadbitkami); do kilku pozycji wydanych w b. Jugosawii nie
udao si dotrze. Uzupeniono (lub poprawiono) zwaszcza dane dotyczce
wydawcy (lub wydawnictwa), redaktorw, przynalenoci pozycji do okre-
lonej serii wydawniczej. O ile byo to moliwe, starano si umieszcza publi-
kacje pod rzeczywistym (nie nominalnym) rokiem ich wydania.
Dzikuj drowi W.Sdzikowi za pewne informacje uzupeniajce odno-
nie do recenzji zestawionych w niniejszej bibliografii prac.

A.Publikacje autorskie

A.I.Ksiki

1969
1. Budowa sowotwrcza rzeczownikw w tekstach czakawskich XV i XVI w.,
WrocawWarszawa: Ossolineum (Monografie Slawistyczne 18), 290 str.
[rec.: M.imundi, Dometi VII (12), s.9096].

http://rcin.org.pl
 1975
2. Prefiksacja imienna w jzykach sowiaskich, WrocawWarszawaKra-
kwGdask: Ossolineum (Monografie Slawistyczne 32), 180 str.
[rec.: 1.Z.M.Volockaja, Referativnyj urnal. Obeslavjanskie nauki za rubeom, Serija 6.
Jazykoznanie, 1977, 1, s.7077; 2.
V.Strakov, Slavia XLVI, 1977, s.436438;

3.
W.Cockie-
wicz, JP LVII, 1977, s.220225; 4. O.N.Trubaev, timologija 1976 (1978), s.167169].

1986
3. Studia nad dialektem czakawskim Juraja Krianicia. Akcentuacja rze
czownikw, WrocawWarszawaKrakwGdaskd: Ossolineum
(Prace Slawistyczne 58), 128 str.
1999
4. Czakawskie studia leksykalne. Dziedzictwo prasowiaskie w sownictwie
czakawskim, Warszawa: SOW (Jzyk na Pograniczach, 21), 185 str.
[rec.: 1.J.Lisac, Vijenac VIII, nr 156, 24.02.2000, Zagreb, s.10; 2.M.Czerwiski, Vije-
nac VIII, nr156, 24.02.2000, Zagreb, s.1415; 3.J.VlajiPopovi, ZbFL XLVII (12),
2004, s.499503].

2005
5. Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw: Wydawnictwo Litera-
ckie, 864 str.

W druku

6. akavske leksike studije. Praslavensko nasljee u akavskom leksikom

fondu, Zagreb: Matica hrvatska.
[tumaczenie chorwackie zmienionej i poszerzonej wersji pozycji 4. Z.B.]

A.II.Artykuy
1963
7. Nazwy pliszki siwej (Motacilla alba L.) w jzykach sowiaskich [w:]
Zeszyty Naukowe UJ LX. Prace Jzykoznawcze 5, 5785.
8. lskie ti i oglnopolskie tani [w:] JP XLIII, 145148.
1965
9. Uwagi o kilku rzadszych wyrazach polskich. 1. patka i tka, 2. swdra
[w:] JP XLV, 1215.
1966
10. Czy okrt jest kaszubizmem? [w:] JP XLVI, 280284.

34

http://rcin.org.pl
 11. Uwagi o kilku rzadszych wyrazach polskich. 3. mode [w:] JP XLVI,
173177.
1967
12. Przyrostek ac i pochodne w dialekcie czakawskim [w:] RS XXVIII, 4159.
1968
13. Szkic derywacji sufiksalnej rzeczownikw w gwarze kastawskiej [w:] RS
XXIX, 4373.
1972
14. Prefiks su w jzyku serbskochorwackim [w:] SPANKr XV (1971/1),
8284.
15. Collectiva w gwarach serbskochorwackich [w:] RS XXXIII, 3346.
16. Ze studiw nad czakawskosoweskimi zwizkami leksykalnymi [w:]
SFPS XII, 131140.
1973
17. Zrnicowanie sowotwrcze gwar serbskochorwackich [w:] SPANKr
XVI (1972/1), 115116.
18. Kaszubskie skwiega szpara [w:] JP LIII, 349353.
19. Prasowiaskie prefiksy imienne pa, pra, s, w jzyku serbskochor
wackim [w:] RS XXXIV, 6981.
1974
20. Deminutywa typu brzemiczko, ramiczko [w:] JP LIV, 119124.
21. Studia nad leksyk pierwszych sownikw chorwackich. Nazwy ptakw
[w:] SFPS XIII, 93108.
1976
22. Prasowiaskie *oskola, *sava, *sav i pokrewne [w:] RS XXXVII,
4763.
23. Przyczynki leksykalne. 1. stroy, nastroy, nastroga [w:] JP LVI,
124127.
24. Przyczynki leksykalne. 2. kaszubskie stc, ostc [w:] JP LVI, 368370.
1977
25. Czakawskie bruse [w:] RS XXXVIII, 9395.
26. Z geografii wyrazw sowiaskich [w:] SlOcc XXXIV, 16.
1978
27. Dwa archaizmy leksykalne w gwarach serbskochorwackich (sztok. trme
sla, czak. t) [w:] RS XXXIX, 3745.

35

http://rcin.org.pl
 1979
28. Ab nekatorych belaruskich leksinych archaizmach [w:] Blinh 15, 4753.
29. Przyczynki do geografii wyrazw sowiaskich [w:] SlOcc XXXVI,
2330.
1980
30. O rozwoju znaczenia ps. *piti, *pojiti [w:] RS XL, 3942.
31. Problematyka prasowiaskich dialektyzmw leksykalnych. Izolek
sy poudniowosowiaskie i zachodniopoudniowosowiaskie [w:]
Etnogeneza i topogeneza Sowian. Materiay z konferencji nauko-
wej zorganizowanej przez Komisj Slawistyczn przy Oddziale PAN
w Poznaniu w dniach 89 XII 1978 r. (pod red. I.Kwileckiej), War-
szawaPozna 1980: PWN, 7587 [PAN, Oddzia w Poznaniu. Seria
Historia VI].
32. Serbskochorwackie studia leksykalne [w:] ZbFL XXIII (1), 1737.
1981
33. Archaiczny kaszubski przymiotnik rdi [w:] SFPS XX, 710.
34. Geneza formacji typu sch. kamek, kameak, bug. kamek [w:] ZbFL
XXIII (2), 3745.
35. Prasowiaskie przymiotniki dewerbalne z apofoni o : (dial. *drop,
*strom, *trom) [w:] RS XLI, 3541.
36. Na tropach sowiaskich reliktw leksykalnych [w:] RS XLII, 2529.
37. Ze studiw etymologicznych nad leksyk kaszubsk [w:] PF XXX,
307315.
38. Zvono i komonjiti se relikti arhaine slovenske leksike u tokavskim
govorima [w:] Na jezik XXV (12) [Beograd], 6873.
1982
39. Polskie dialektalne kuk(u)rzysko domniemany relikt staropruskiej lek
syki [w:] ABS XIV, 6777.
40. Povodom jednog osporenja etimologije imenice koa [w:] ZbFL XXV (1),
169170.
41. Prilozi prouavanju ostataka arhainog slavenskog (praslavenskog) lek
sika u kajkavtini [w:] HDZ VI, 6976.
42. Prilozi srpskohrvatskoj etimologiji [w:] ZbFL XXV (2), 720.
1983
43. Leksyka prasowiaska a leksyka batycka [w:] Z Polskich Studiw Slawi
stycznych, Seria VI, Jzykoznawstwo [Warszawa], 6369.

36

http://rcin.org.pl
 44. Starochorwacki termin sdowy nepa a geneza ps. *pvati [w:] RS XLIII,
711.
45. Z polskiego ludowego sownictwa topograficznego: su zagajnik, las
sosnowy [w:] Onom XXVIII, 7375.
1984
46. Iz arhainog domaeg leksika u sjevernim akavskim govorima [w:]
akavska ri XII [Split], 135141.
47. Jo o podrijetlu slavenskih toponima Naklo, Nakla, Nakal [w:] Onoma-
stica Jugoslavica 11 [Zagreb], 19.
48. Maopolskie poody akocie, smakoyki [w:] SFPS XXII, 57.
49. Sowiaskie relikty indoeuropejskiej nazwy brony (wschsow. oset, pol.
jesie a ide. *oet) [w:] ABS XVI, 5763.
1985
50. akavski semantiki arhaizam lukno iznemoglost, slabost [w:] ZbFL
XXVIIXXVIII, 9597.
51. Inovacijske tendencije tvorbe rijei u tokavskom narjeju [w:] HDZ VII
(1), 5158.
52. Iz derivacije imenica u izvornim srednjovekovnim srpskim spomenici
ma [w:] Nauni sastanak slavista u Vukove dane. Tri, 1116.IX.1984:
Metodije Solunski. Referati i saoptenja 14 (1) (pod red. D.Trifunovi-
cia), BeogradNovi SadPritina, 129135.
53. O kilku archaicznych maopolskich dialektyzmach leksykalnych [w:] PF
XXXII, 7378.
54. Prasowiaskie *pelest, *pelust [w:] SFPS XXIII, 103109.
55. Przyczynki do rekonstrukcji zasigw wyrazw prasowiaskich [w:] RS
XLV, 2127.
1986
56. Hybrydalne formacje sowotwrcze w dialektach serbskochorwackich
[w:] Formacje hybrydalne w jzykach sowiaskich (pod red. S.War-
choa), Lublin: Wydawnictwo UMCS, 125131 [Rozprawy Slawi
styczne 1].
57. Juraj Kriani a jzyk chorwacki [w:] Pamitnik Sowiaski XXXIII,
1983 [1986] [Wrocaw], 4971.
58. Semantyka prasowiaskiego *govti [w:] Collectanea linguistica in
honorem Adami Heinz, WrocawWarszawaKrakwGdaskd:
Ossolineum, 3337 [PAN, Oddzia w Krakowie. Prace Komisji Jzyko-
znawstwa 53].

37

http://rcin.org.pl
 59. Srpskohrvatsko kajkavsko skolek daska, daica i praslovensko *skoliti
cepati [w:] JF XLII, 165172.
60. Z bada nad innowacjami semantycznymi w ludowym sownictwie serb
skochorwackim [w:] Studia linguistica PolonoJugoslavica IV. Historia
jzyka, dialektologia, onomastyka, gramatyka (pod red. K.Rymuta),
WrocawWarszawaKrakwGdaskd: Ossolineum, 8591.
61. Ze zwizkw leksykalnych poleskopoudniowosowiaskich [w:] SlOr
XXXV, 331335.
1987
62. O dwu starych sowiaskich leksemach z zakresu wyrobw z drewna (ps.
*strama/stram, *vli) [w:] SFPS XXIV, 115126.
63. Pitanja rekonstrukcije praslovenskih osobnih imena [w:] Zbornik este
jugoslovenske onomastike konferencije (Donji Milanovac 912. okto-
bar 1985), Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, 217220
[Nauni skupovi XXXVII. Odeljenje jezika i knjievnosti 7].
64. Stare czakawskie odlek potomstwo, potomek, spadkobierca [w:] Slawistycz-
ne studia jzykoznawcze (pod red. M.Basaja, W.Borysia i H.Popowskiej
Taborskiej), WrocawWarszawaKrakwGdaskd: Ossolineum,
6973.
65. Z reliktw prasowiaskich w gwarowym sownictwie polskim: maopol.
raci si mczy si, zaraci si zniszczy si, zgin, zagin [w:] JP
LXVI, 204208.
1988
66. Pnocnopolskie nie (w)zgara nie znosi kogo [w:] Wok jzyka. Roz
prawy i studia powicone pamici prof. M. Szymczaka, WrocawWar-
szawaKrakwGdaskd: Ossolineum, 97100.
67. Srpskohrvatsko sapi (pl.) i njegovi slovenski i indoevropski ekvivalenti
[w:] JF XLIV, 1727.
1989
68. Dijalektoloki rjenici kao izvor za prouavanje najstarijeg sloja domae
ga hrvatskoga ili srpskoga leksika [w:] HDZ VIII, 1531.
69. Z gwarowego sownictwa maopolskiego: wrodzi si brzydzi si [w:] JP
LXIX, 3843.
1990
70. Iz leksikih osobitosti srednjodalmatinske akavtine [w:] ZbFL XXXIII,
3945.

38

http://rcin.org.pl
 71. Relikty leksykalne w gwarach polskich [w:] Studia linguistica Polono
Slovaca III. Dynamika rozwoju sownictwa. Referaty z konferencji
w Paszkwce (2225 VI 1987) (pod red. J.Reichana), WrocawWarszawa
Krakw: Ossolineum, 113118.
72. Z archaizmw w leksyce czakawskiej: jt se irytowa si, niepokoi si
[w:] Tgol chole Mstr.
Gedenkschrift fr Reinhard Olesch (pod red.
R.Lachmann, A.Lauhaus, T.Lewandowskiego i B.Zelinskiego), Kln
Wien: Bhlau Verlag, 237241.
73. Ze sowiaskiego sownictwa anatomicznego [w:] SFPS XXVI, 109118.
1991
74. Archaiczna warstwa rodzimej leksyki sowiskiej [w:] Studia kaszubsko-
sowiskie. Materiay z II Konferencji Sowiskiej (eba, 1113.05.1992)
(pod red. J.Tredera), eba: Oddzia Zrzeszenia KaszubskoPomorskiego
w ebie, 3144.
75. Etymologie polskie. 1. poniewiera (si), 2. tuszcza, 3. psn (si) [w:] JP
LXXI, 2234.
76. Etymologie polskie. 4. dial. spek, kasz. splk, pl [w:] JP LXXI,
110115.
77. Etymologie polskie. 5. dial. dzierbi si, 6. dial. oo(g)n si, 7. dial.
wiercpa, wierpa, wirspa [w:] JP LXXI, 233239.
78. Z bada etymologicznych leksyki polskiej i serbskochorwackiej (pol.
dial. skory pl., sch. dial. kra, skrak) [w:] Studia linguistica Polono
Jugoslavica VI [Sarajevo], 1115.
79. Ze sowiaskich peryferyjnych reliktw leksykalnych: ros. dial.
ichat(sja),
sch. dial. ikati

se [w:] SFPS XXVII, 101104.
80. Studije iz srpskohrvatske i slovenske etimologije [w:] JF XLVII, 6982.
81. Prinosi srpskohrvatskoj etimologiji (I) [w:] Na jezik XXIX (12), [Beo-
grad], 3548.
1992
82. Etymologie kaszubskie (I) [w:] GSJ V, 7184.
83. Etymologie polskie. 8. dial. jaszcze, 9. dial. mersi, 10. dial. rzega [w:] JP
LXXII, 2529.
84. Etymologie polskie. 11. dial. pomucha, 12. dial. wisny, winy, wichny [w:]
JP LXXII, 163168.
85. Etymologie polskie. 13. dial. sia wieci, kasz. sjac paa ciepem [w:]
JP LXXII, 280282.
86. Projekt Etymologicznego sownika kaszubszczyzny [w:] Wiener Slavisti
sches Jahrbuch 37 [Wien], 135140.

39

http://rcin.org.pl
 87. Z nawiza leksykalnych poudniowosowiaskobatyckich: sch. i se.
jea = litew. ei, ot. ea [w:] Colloquium Pruthenicum primum. Papers

from the First International Conference on Old Prussian held in War-
saw, September 30th October 1st, 1991 (pod red. W.Smoczyskiego

i A.Holvoeta), Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
129134.
88. Z reliktw leksykalnych dialektu kajkawskiego [w:] Studia z dialektolo-
gii polskiej i sowiaskiej (pod red. W.Borysia i W.Sdzika), Warszawa:
SOW, 5761 [Jzyk na Pograniczach 4].
1993
89. Etymologie polskie. 14. stpol. i dial. wroszy [w:] JP LXXIII, 7073.
90. Kaszubski polisemantyczny rzeczownik skp [w:] Zeszyty Naukowe
UG. Filologia Polska, Prace Jzykoznawcze 1718 [Gdask], 6974.
91. Kontaminacja i etymologia ludowa w sownictwie kaszubskim [w:]
Sprawozdania Gdaskiego Towarzystwa Naukowego 19 [Gdask], 133.
92. Sowiaska oboczno *elb : *eld [w:] SFPS XXXI, 121126.
93. Z etymologii kaszubskiej [w:] SFPS XXX, 1115.
94. Zu den sdslavischbaltischen lexikalischen Verknpfungen [w:] Lingui-
stica Baltica 1 [Warszawa], 193199.
95. Z zagadnie sownictwa poudniowosowiaskiego [w:] SPANKr XXXV
(1992/12), 113114.
1994
96. Etymologie polskie. 15. dial. postorzy si, stera [w:] JP LXXIV, 9799.
97. Etymologie polskie. 16. dial. chmioa, chmua i pokrewne, 17. dial.
pomie, 18. dial. pyszka, kasz. pka, 19. dial. szczawrga [w:] JP LXXIV,
199205.
98. Etymologie polskie. 20. dial. chlda, kasz. lda, ldnc, kldnc, 21. dial.
parzy rzuca, kasz. pac prszy [w:] JP LXXIV, 299303.
99. Lekcje wybranych wyrazw staropolskich i ich interpretacje etymolo
giczne [w:] Studia historycznojzykowe I (pod red. M.Kucay i Z.Kr-
yskiej), Krakw: Instytut Jzyka Polskiego PAN, 121125 [Prace IJP
PAN 90].
100. O moliwociach odtwarzania historii sownictwa prasowiaskiego [w:]
Uwarunkowania i przyczyny zmian jzykowych (pod red. E.Wrocaw-
skiej), Warszawa: SOW, 1924 [Jzyk na Pograniczach 11].
101. Ze studiw nad serbskochorwackim sownictwem topograficznym: dial.
czakaw. prisme [w:] Onom XXXIX, 113116.

40

http://rcin.org.pl
 1995
102. Etymologie kaszubskie (II) [w:] GSJ VI, 5765.
103. Kilka uwag do artykuu O 150 hasach w Sowniku prasowiaskim
[w:] SFPS XXXII, 337341.
104. Prasowiaskie dziedzictwo leksykalne w kaszubszczynie [w:] SPANKr
XXXVIII (1994/1), 2930.
105. Problems in reconstructing protolanguages [w:] Analecta Indoeuropaea
Cracoviensia Ioannis Safarewicz memoriae dicata (pod red. W.Smo-

czyskiego), Krakw: Universitas, 103107.
106. Problemy etymologii kaszubskiej [w:] Nazwy i dialekty Pomorza dawniej
i dzi. Materiay z sympozjum pod redakcj Jerzego Tredera, Gdask
1995: Wydawnictwo Gdaskie, 713.
107. Ze studiw nad archaicznymi sowiaskimi przymiotnikami dewerbalnymi:
maced. dial. prnd nerwowy i jego poudniowosowiaskie odpowiedniki
[w:] Makedonski jazik XLXLI, 19891990, [Skopje 1995], 5154.
108. Z historii prasowiaskich przymiotnikowych tematw na u. Oboczno
*plyt : *plytv : *plytk [w:] Studia z jzykoznawstwa sowiaskiego
(pod red. F.Sawskiego i H.Mieczkowskiej), Krakw: Instytut Filologii
Sowiaskiej UJ, 3539 [Prace IFS UJ 14].
1996
109. Kaszubskie prlc, prpolc, prpotac, perpea [w:] Symbolae slavisti-
cae dedykowane Pani Profesor Hannie PopowskiejTaborskiej (pod red.
E.RzetelskiejFeleszko), Warszawa: SOW, 5761.
110. Sowiskie lic ama i pochodne [w:] Collectanea slavica, Krakw:
Wydawnictwo Oddziau PAN w Krakowie, 191195 [PAN, Oddzia
w Krakowie. Prace Komisji Sowianoznawstwa 50].
1997
111. Dziedzictwo prasowiaskie w leksyce kaszubskiej [w:] Obraz jzykowy so-
wiaskiego Pomorza i uyc. Pogranicza i kontakty jzykowe (pod red.
J.Zieniukowej) Warszawa: SOW, 261269 [Jzyk na Pograniczach 19].
112. Ludowe sownictwo ekspresywne na warsztacie etymologa [w:] Leksyka
sowiaska na warsztacie jzykoznawcy, Warszawa: SOW, 2332 [Prace
Slawistyczne 105].
113. O mylnej interpretacji etymologicznej pewnych sowiaskich zapoycze z
jzyka niemieckiego [w:] Wort und Name im deutschslavischen Sprachkon-
takt.
Ernst Eichler von seinen Schlern und Freunden (pod red. K.Hengsta,
D.Krgera, H.Walthera przy wspudziale I.Bily), KlnWeimarWien:

41

http://rcin.org.pl
 Bhlau Verlag, 149155 [Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturge-
schichte. Reihe A: Slavistische Forschungen. Neue Folge, Band 20].
114. Sowiskie obj kobiece okrycie gowy i wyrazy pokrewne [w:] Ono
mastyka i dialektologia. Prace dedykowane pani Profesor Ewie Rzetel-
skiejFeleszko (pod red. H.PopowskiejTaborskiej i J.Dumy), Warsza-
wa: SOW, 3340.
115. Z kaszubskiego sownictwa topograficznego [w:] Nazwy i dialekty Pomo
rza dawniej i dzi 2 (pod red. R.Wosiakliwy), Gdask 1997: Gdaskie
Towarzystwo Naukowe, 917 [Prace Komisji Jzykoznawczej Wydziau
I GTN. Pomorskie Studia DialektologicznoOnomastyczne 1].
1998
116. Czakawskie ridati, ridnuti i homonimia prasowiaskiego *rinoti [w:]
Studia Slawistyczne (pod red. H.Mieczkowskiej i J.Kornhausera), Kra-
kw 1998: Universitas, 914 [Prace Instytutu Filologii Sowiaskiej Uni-
wersytetu Jagielloskiego 17 Z okazji XII Midzynarodowego Kon-
gresu Slawistw w Krakowie].
117. Ksztatowanie si klasy przymiotnikw w epoce prasowiaskiej [w:] RS
LI, 916.
118. Prasowiaski poprasowiaski. Na granicy dwu epok [w:] Praso
wiaszczyzna i jej rozpad (pod red. J.Ruska i W.Borysia), Warszawa:
Energeia, 2933.
1999
119. Dlaczego powsta jzyk boniacki? [w:] Przemiany w wiadomoci i kul
turze duchowej narodw Jugosawii po 1991 roku (pod red. J.Kornhau-
sera), Krakw: Wydawnictwo UJ, 255259.
120. Sowiaskie sownictwo z zakresu przyjaznych stosunkw midzyludz
kich [w:] Jzyk, literatura, kultura Sowian dawniej i dzi. II.Materiay
midzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej z okazji 75 rocz-
nicy powstania Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i 5 rocz-
nicy powoania Katedry Filologii Sowiaskiej, Pozna, 2224 wrzenia
1994 (pod red. J.widziskiego), Pozna 1999: Polinfo, 1723.
121. Staropolskie leej, dialektalne lezaj(a) i wyrazy pokrewne [w:] Studia
lingwistyczne ofiarowane Profesorowi Kazimierzowi Polaskiemu na
70lecie Jego urodzin (pod red. W.Banysia, L.Bednarczuka i S.Karola-
ka), Katowice 1999: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, 256261 [Pra-
ce Naukowe Uniwersytetu lskiego w Katowicach 1775].
122. Zrnicowanie geograficzne archaicznej warstwy leksyki czakawskiej
pochodzenia prasowiaskiego [w:] In memoriam Alfredi Zarba et

42

http://rcin.org.pl
 Josephi Reczek (w dziesit rocznic mierci) (pod red. H.Mieczkow-
skiej), Krakw: Wydawnictwo Oddziau PAN, 99107 [PAN, Oddzia
w Krakowie. Prace Komisji Sowianoznawstwa 51].
2000
123. Czakawskie pruiti : pruati traci, trwoni, marnotrawi i sowia
skie wyrazy pokrewne [w:] Skrovite slovesnoje. Studia slawistycz-
ne ofiarowane Profesorowi Jerzemu Ruskowi na 70. urodziny (pod
red. W.StpniakMinczewej i W.Borysia), Krakw: Wydawnictwo UJ,
4144.
124. Nowsze chorwackie i serbskie sowniki gwarowe [w:] Sowiaskie sow
niki gwarowe (pod red. H.PopowskiejTaborskiej), Warszawa: SOW,
147156 [Prace Slawistyczne 110].
125. Veyska zayk osobliwa archaiczna gwara czakawska w poudniowo
wschodniej czci wyspy Krk [w:] Studia linguistica in honorem Sta-
nislai Stachowski (pod red. E.MaczakWohlfeld), Krakw: Wydaw
nictwo UJ, 2743.
126. Wyrazy iliryjskie w Thesaurus Polyglottus Hieronima Megisera z r. 1603
[w:] Studia z filologii sowiaskiej ofiarowane profesor Teresie Zofii Oro
(pod red. H.Wrbla), Krakw: Wydawnictwo UJ, 5760.
2001
127. Rozpad wsplnoty prasowiaskiej w wietle sownictwa [w:] Sowianie,
Sowiaszczyzna pojcie i rzeczywisto dawniej i dzi. Zbir studiw
(pod red. K.Handke), Warszawa: SOW, 2533.
2002
128. Kultura muzyczna dawnych Sowian w wietle sownictwa [w:] Dzie-
je Sowian w wietle leksyki. Pamici Profesora Franciszka Sawskiego
(pod red. J.Ruska, W.Borysia i L.Bednarczuka), Krakw: Wydawni-
ctwo UJ, 8394 [Prace IFS UJ 20].
2006
129. Sufiksalna tvorba imenica u kastavskom govoru [w:] Rije XII (1), 730.
[tumaczenie chorwackie, poz. 13].

A.III.Recenzje, omwienia, sprawozdania z konferencji

1965
130. [rec.:] Polonica w radzieckich wydawnictwach powiconych etymologii
[w:] JP XLV, 120124.

43

http://rcin.org.pl
 1971

131. [rec.:] J.Mate

i, Rcklufiges Wrterbuch des Serbokroatischen, III,
(Wiesbaden 19651967) [w:] RS XXXII, 122128.
1978
132. Dorobek publikacji Instytutu Sowianoznawstwa PAN w zakresie wczes
nych dziejw jzykowych Sowian i gramatyki porwnawczej jzykw
sowiaskich [w:] Biuletyn Slawistyczny III, 1721.
1981
133. [rec.:] R.Bokovi, Odabrane rasprave i lanci (Titograd 1978) [w:] RS
XLI, 8186.
134. [rec.:] Nowe prace o chorwackich gwarach w Burgenlandzie [w:] RS XLII, 92100.
1983
135. [rec.:] Onomatoloki prilozi, III (Beograd 19791981) [w:] Onom
XXVIII, 291295.
1984

136. [rec.:] G.Schramm, Eroberer und Eingesessene. Geographische Lehn
namen als Zeugen der Geschichte Sdosteuropas im ersten Jahrtausend
n. Chr. (Stuttgart

1981) [w:] Onom XXIX, 254256.
1985

137. [rec.:]
akavischdeutsches Lexikon, IIII (KlnWien 19791983) [w:]
RS XLV, 117122.
1986
138. O Juraju Krianiciu na IX Kongresie Slawistw w Kijowie [w:] Biuletyn
Slawistyczny IX1984 (1986), 8789.
139. Problematyka najstarszych dziejw jzykowych Sowian [na IX Kongre
sie Slawistw] [w:] Biuletyn Slawistyczny IX1984 (1986), 2733.
1988
140. Szsta Jugosowiaska Konferencja Onomastyczna (Donji Milanovac,
912 padziernika 1985 r.) [w:] Onom XXXII, 288291.
1989
141. [rec.:] M.Grkovi, Renik imena Banjskog, Deanskog i Prizrenskog vla
stelinstva u XIV veku (Beograd 1986) [w:] Onom XXXIII, 278282.
1990
142. [rec.:] M.imundi, Rjenik osobnih imena (Zagreb 1988) [w:] Onom
XXXV, 166167.

44

http://rcin.org.pl
A.IV.Dopiski do artykuw i notki encyklopedyczne

1967
143. {Dopisek do artykuu Z.Brockiego Kilka dodatkw do okrtu (JP
XLVII, 379385)} [w:] JP XLVII, 385386.
1975
144. Sawa [etymologia antroponimu Z.B.] [w:] SSS V, 80.
145. Soa [etymologia hydronimu Z.B.] [w:] SSS V, 327.
146. Split [etymologia toponimu Z.B.] [w:] SSS V, 362.
1977
147. Vinodol [etymologia toponimu Z.B.] [w:] SSS VI, 475.
148. Vis [etymologia toponimu Z.B.] [w:] SSS VI, 482.
1982
149. Zadar [etymologia toponimu Z.B.] [w:] SSS VII, 26.
150. Zahumlje [etymologia toponimu Z.B.] [w:] SSS VII, 50.
1993
151. {Dopisek do artykuu K.HerejSzymaskiej Kaszubskie trat (JP
LXXIII, 271273)} [w:] JP LXXIII, 273.

A.V. Varia (opracowania z historii jzykoznawstwa lub filologii, artykuy

okolicznociowe, obituary i biogramy)

1987
152. Mieczysaw Maecki jako badacz dialektw chorwackich [w:] In memo
riam Mieczysaw Maecki (pod red. J.Ruska), WarszawaKrakw: Pa-
stwowe Wydawnictwo Naukowe (nakadem Uniwersytetu Jagiello-
skiego), 4553 [Zeszyty Naukowe UJ. Prace Jzykoznawcze 85].
153. W siedemdziesiciolecie urodzin i pidziesiciolecie pracy naukowej Pro
fesora Franciszka Sawskiego [w:] Poradnik Jzykowy 1986, z. 4 [1987],
217221.
1988
154. Badania Profesora Franciszka Sawskiego nad sownictwem polskim i so
wiaskim [w:] SPANKr XXX (1987/12), 6566.
155. Pitanja praslovenske tvorbe rijei u radovima Radosava Bokovia [w:]
Prvi lingvistiki nauni skup u spomen na Radosava Bokovia. Rado-
vi sa naunog skupa (Danilovgrad, 14. i 15. maja 1987), Titograd: Crno-
gorska akademija nauka i umjetnosti, 123129.

45

http://rcin.org.pl
 1989
156. Jan Baudouin de Courtenay jako etymolog [w:] Jan Niecisaw Baudouin
de Courtenay a lingwistyka wiatowa. Materiay z konferencji midzy-
narodowej (Warszawa, 47.IX.1978), WrocawWarszawaKrakw
Gdaskd: Ossolineum, 483486.
1991
157. Badania Profesora Franciszka Sawskiego nad sownictwem polskim i so
wiaskim [w:] Sownictwo sowiaskie (pod red. J.Ruska), Krakw: Uni-
wersytet Jagielloski, 916 [Zeszyty Naukowe UJ. Prace Jzykoznawcze 95].
1996
158. Aleksander Brckner jako badacz sownictwa polskiego i sowiaskiego
[w:] Slawistyka niemiecka a kraje sowiaskie. Die

deutsche Slavistik
und die slavischen Lnder (pod red. J.Ruska,

E.Eichlera, W.Borysia
i K.Hengsta), Warszawa: Energeia, 9399.
159. Serbokroatistika u Krakovu [w:] Sto godina polonistike u Srbiji. Zbor-
nik radova sa jubilarnog naunog skupa Beograd, januar 1996, Beograd:
Katedra za slavistiku Filolokog fakulteta Univerziteta & Slavistiko
drutvo Srbije, 223228.
2000
160. Alfred Zarba (19211988) [w:] Uniwersytet Jagielloski. Zota ksiga
Wydziau Filologicznego (pod red. J. Michalika i W. Waleckiego), Kra-
kw: Uniwersytet Jagielloski, 691698.
2001
161. Profesor Franciszek Sawski (13 V 1916 19 I 2001) [w:] SFPS XXXVII, 915.
162. Kaszubska leksykografia i badania sownictwa kaszubskiego w XX wie
ku [w:] Badania kaszuboznawcze w XX w. Materiay pokonferencyjne
(pod red. J.Borzyszkowskiego i C.ObrachtProndzyskiego), Gdask:
Instytut Kaszubski w Gdasku, 280300.
2004
163. Mieczysaw Maecki kao istraiva hrvatskih dijalekata [w:] Rije X (1)
[Rijeka], 714.
[tumaczenie chorwackie, poz. 152].

2005
164. O badaniach dialektw chorwackich przez Mieczysawa Maeckiego (po
75 latach) [w:] Mieczysaw Maecki czowiek, uczony, organizator
(pod red. J.Ruska), Krakw: Wydawnictwo UJ, 183191.

46

http://rcin.org.pl
 2006
165. Mieczysaw Maecki kao jezikoslovac [w:] Tabula. asopis Filozofskog
fakulteta u Puli 6, 2003 [2006] [Pula], 197205.

B.Prace we wspautorstwie

Z Hann PopowskTaborsk:

1994
166. Sownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. I: A, Warszawa: SOW, 272 str.
[rec: 1.J.Treder, JP LXXVI, 1996, s.378384; 2.J.Treder, Rocznik Gdaski LVI/2,
Gdask 1996, s.163172; 3.J.Treder, Acta Cassubiana II, Gdask 2000, s.325331
[recenzja tomw IIII]; 4...Varbot, timologija 19941996, Moskwa 1997, s.189194;
5.M.Bjeleti, JF LII, 1996, 213219; 6.
.Krlik, Slavica Slovaca 32, Bratislava 1997,
s.7071; 7.
F.Hinze, ZfslPh 58, 1999, s.221229; 8.
L.Bednarczuk, Nad I tomem Sowni-
ka etymologicznego kaszubszczyzny [w:] Symbolae slavisticae dedykowane Pani Profe-
sor Hannie PopowskiejTaborskiej, Warszawa 1996, 3946].

1996
167. Leksyka kaszubska na tle sowiaskim, Warszawa: SOW, 434 str. [Jzyk
na Pograniczach 15].
[rec.: 1.M.Bjeleti, ZbFL XXXIX/1, 1998, s.212216; 2.
F.Hinze, ZfSl
43, 1998, s.490493;

3.
. Krlik, Slavica Slovaca 36/2, Bratislava 2001, s.170172; 4.J.Udolph,

Zeitschrift fr
OstmitteleuropaForschung 48, 1999, s.303].

1997
168. Sownik etymologiczny kaszubszczyzny, t.II: DJ, Warszawa: SOW, 361 str.
[rec.: 1. J.Treder, Rocznik Gdaski LVIII/1, Gdask 1998, s.233237; 2. J.Treder,
Acta Cassubiana II, Gdask 2000, s.325331 [recenzja tomw IIII]; 3. ..Varbot,
VJ 1998 (5), s.151157; 4. F.Hinze, ZfslPh 60, 2001, s.236248].

1999
169. Sownik etymologiczny kaszubszczyzny, t.III: KO, Warszawa: SOW, 377 str.
[rec.: 1.F.Hinze, ZfslPh 61, 2002, s.476482; 2.
J.Treder, Rocznik Gdaski LX/2,
Gdask 2000, s.168173; 3.J.Treder, Acta Cassubiana II, Gdask 2000, s.325331
[recenzja tomw IIII]].

2002
170. Sownik etymologiczny kaszubszczyzny, t.IV: PS, Warszawa: SOW,
389 str.
[rec.: F.Hinze, ZfslPh 62, 2003, s.476483].

47

http://rcin.org.pl
 171. Potrzeby i metody opracowywania sownikw etymologicznych maych
sowiaskich obszarw jzykowych [w:] Z Polskich Studiw Slawistycz-
nych. Seria X, Jzykoznawstwo, Warszawa: Energeia, 2531.
2006
172. Sownik etymologiczny kaszubszczyzny, t.V: i Suplement, Warsza-
wa: SOW, 347 str.

Z Jasn VlajiPopovi:
1986
173. Srpskohrvatsko dijalekatsko duli nedozreli, dulovan buav [w:] ZbFL
XXIX (1), 8790.
1987
174. Iz reliktne leksike praslovenskog porekla u srpskohrvatskim dijalektima
(I) [w:] ZbFL XXX (1), 95109.
1988
175. Iz reliktne praslovenske leksike u srpskohrvatskim dijalektima (II) [w:]
ZbFL XXXI (1), 2335.
1989
176. Iz reliktne leksike praslovenskog porekla u srpskohrvatskim dijalektima
(III) [w:] ZbFL XXXII (1), 1323.

Z Wadysawem Sdzikiem:

177. [rec.:] Zbornik radova povodom 70. godinjice ivota akad. J.Vukovia
(Sarajevo 1977) [w:] RS XLIII, 4046.

Z Mari Wojtywierzowsk i Wadysawem Sdzikiem:

2005
178. Sownik prasowiaski [w:] SPANKr XLVII (1), styczeczerwiec 2003 r., 2023.

C.Wspautorstwo dzie zespoowych

1963
179. Sownik staropolski, t.IV: LM (pod red. S.Urbaczyka), Wrocaw
19631965: Ossolineum.

48

http://rcin.org.pl
 1969
180. Sownik staropolski, t.V: N (pod red. S.Urbaczyka), Wrocaw
19651969: Ossolineum.
1974
181. Sownik prasowiaski, opracowany przez Zesp Zakadu Sowiano
znawstwa, pod red. F.Sawskiego, t.I, WrocawWarszawaKrakw
Gdask: Ossolineum.
1976
182. Sownik prasowiaski, opracowany przez Zesp Zakadu Sowiano
znawstwa, pod red. F.Sawskiego, t.II, WrocawWarszawaKrakw
Gdask: Ossolineum.
1979
183. Sownik prasowiaski, opracowany przez Zesp Instytutu Sowiano
znawstwa, pod red. F.Sawskiego, t.III, WrocawWarszawaKrakw
Gdask: Ossolineum.
1981
184. Sownik prasowiaski, opracowany przez Zesp Instytutu Sowiano
znawstwa, pod red. F.Sawskiego, t.IV, WrocawWarszawaKrakw
Gdaskd: Ossolineum.
1984
185. Sownik prasowiaski, opracowany przez Zesp Instytutu Sowiano
znawstwa, pod red. F.Sawskiego, t.V, WrocawWarszawaKrakw
Gdaskd: Ossolineum.
1991
186. Sownik prasowiaski, opracowany przez Zesp Instytutu Sowiano
znawstwa, pod red. F.Sawskiego, t.VI, WrocawWarszawaKrakw:
Ossolineum.
1995
187. Sownik prasowiaski, opracowany przez Zesp Instytutu Slawistyki,
pod red. F.Sawskiego, t.VII, WrocawWarszawaKrakw: Ossoline-
um.
2002
188. Sownik prasowiaski, opracowany przez Zesp Instytutu Slawistyki, pod
red. F.Sawskiego, t.VIII, WrocawWarszawaKrakw: Ossolineum.

49

http://rcin.org.pl
D.Prace redakcyjne:

Jzyk na Pograniczach od t. 1 (1992).

Prace Komisji Jzykoznawstwa, Oddzia PAN w Krakowie od r.1999 do r.2002.
Prace Komisji Sowianoznawstwa, Oddzia PAN w Krakowie od r.1984 do
r.1989.
Prace Slawistyczne Instytutu Slawistyki PAN (= Slavica) od t.4 (1978) do t.88
(1991).
Rocznik Slawistyczny od t. XLVI (1989).
Studia Jzykoznawcze. Streszczenia prac doktorskich, od t.IV (1979) do t.XIII
(1988) [= Prace Jzykoznawcze PAN nr 92, 93, 94, 95, 96, 102, 108, 111, 118].
Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej od t.XXV (1989) do t.XXX (1993)
i od t.XXXIV (1998).

Dzieje Sowian w wietle leksyki, pod red. J.Ruska, W.Borysia, L.Bednar

czuka, Krakw 2002: Wydawnictwo UJ.
Prasowiaszczyzna i jej rozpad, pod red. J.Ruska i W.Borysia, Warszawa
1998: Energeia.
Slawistyka niemiecka a kraje sowiaskie. Die
deutsche Slavistik und die sla
vischen Lnder, pod

red. J.Ruska, E.Eichlera, W.Borysia i K.Hengsta,
Warszawa 1998: Energeia.
Studia z dialektologii polskiej i sowiaskiej, pod red. W.Borysia i W.Sdzika,
Warszawa 1992: SOW.
S

krovi

te sloves

noje. Studia

slawistyczne ofiarowane Profesorowi Jerzemu
Ruskowi na 70. urodziny, pod red. W.StpniakMinczewej i W.Borysia,
Krakw 2000: Wydawnictwo UJ.

Prof. W.Bory jest take wspautorem przegldw bibliograficznych jzyko-

znawstwa slawistycznego, publikowanych w Roczniku Slawistycznym (tomy
XXVIXXXVII, cz.II) w latach 19611972 (gwnie, cho nie tylko, w dzia-
ach serbokroatystycznym i sowenistycznym) oraz autorem kilkudziesiciu
krtkich streszcze, zamieszczonych pod niektrymi spord owych adre
sw bibliograficznych.

Zbigniew Babik

50

http://rcin.org.pl
1.Leksyka prasowiaska i oglnosowiaska

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
 Prasowiaskie *oskola, *sava, *sav i pokrewne
Rocznik Slawistyczny XXXVII, 1976, s. 4763

W jzyku prasowiaskim na oznaczenie soku, pynu znajdujcego si

w rolinach, owocach, otrzymywanego z rolin, owocw uywano rzeczowni-
ka *sok, dobrze zachowanego w podstawowym znaczeniu w jzykach sowia-
skich. Cz etymologw rekonstruuje te dla prasowiaszczyzny rnic si
wokalizmem oboczn synonimiczn posta *sk, na ktr maj wskazywa
takie wyrazy jak ros. i kapuniak, sow. ava (kwany) sok, kwany pyn;
rolina szczaw, Rumex, av Rumex. Sdzi si, i oparte s one na rzeczowniku
nazywajcym sok, ktry mona odtworzy w postaci *sk. Wyraz taki, w jzy-
kach sowiaskich nie powiadczony, uwaa si za prastar odmiank ps. sok:
hipotetyczna posta *sk ma si sprowadza do pierwotnego *sk, podczas gdy
realnie zawiadczona posta sok ma kontynuowa dawniejsze sok powstae
w wyniku infigowania pierwiastka sk przez o. Ta pomysowa rekonstrukcja
musi jednak budzi wtpliwoci, nie jest bowiem w sposb wystarczajcy poparta
faktami indoeuropejskimi. A przede wszystkim musi [48] powodowa zastrze-
enia metoda etymologizowania wspomnianych wyrazw sowiaskich. Mamy

 Z Pracowni Jzyka Prasowiaskiego Zakadu Sowianoznawstwa PAN w Krakowie.

W artykule czciowo wykorzystano nie publikowane materiay do Sownika prasowiaskiego.
 Np. R.Br a ndt, Dopolnitelnye zameanija k razboru timologieskogo slovarja
Mikloia, RFV XXIV, 1890, s.164, 192; G.I lji n s k ij, Slavjanskie timologii, RFV LXXIII,
s. 305307; V.A.Me rk u lov a, Oerki po russkoj narodnoj nomenklature rastenij, Moskva
1967, s. 7172. Por. te Machek ES2 623. Przeciw takiej rekonstrukcji Vasmer REW III 451.
 Me rk u lov a o.c. 72 (z powoaniem si na artyku J. S c ht z a, Zur Abstufung und Erwe
iterung in diphtongischen Wurzeln im Slavischen und Baltischen, Die Welt der Slaven VIII, 1963,
s.337347, zwaszcza s. 343). O stosunku ps. sok , litew. saka pl. smoa, skas kropla, kawa-
ek smoy, ot. sakas, saki smoa i litew. svekas, ot. svaka, svki smoa zob. np.
Fraenkel LEW II
756757. Pokorny IEW 1044 rekonstruuje ie. s()ekos sok rolinny; smoa.

 Nie wskazano dotychczas ie. postaci z wokalizmem u. Przytaczane nieraz ac. scus
WaldeHofmann II 622623. [48]
sok prawdopodobnie nie naley do tej rodziny, zob.

http://rcin.org.pl
tu bowiem grupk wycznie sowiaskich (i to prawdopodobnie do pnych)
wyrazw, ktre naleaoby prbowa objani przede wszystkim na gruncie so-
wiaskim. Do rekonstrukcji tak archaicznej prapostaci jak hipotetyczna *sk
wolno si uciec dopiero wwczas, gdy zawiod wszelkie prby objanienia wyra-
zw przez zestawienia ze znanym materiaem sowiaskim. Taki tok postpowa-
nia przy analizie wyrazw nie majcych odpowiednikw pozasowiaskich, przy
jednoczesnym wnikliwym rozpatrzeniu budowy i semantyki wyrazw, umoli-
wia uzyskanie bardziej pewnych i poprawnych wynikw.
W artykule niniejszym podjta jest prba pokazania, e wyrazy, w kt-
rych dopatrywano si ladw hipotetycznej prapostaci *sk, naley zesta-
wia z prasowiaskim czasownikiem *skati. Na tak moliwo objanienia
poszczeglnych wyrazw zwrcono uwag ju dawno, lecz pniej pomys
ten zarzucono, uwaajc go za mao prawdopodobny. Tymczasem szczego-
wa analiza materiau przemawia za tym wanie zestawieniem, gdy pozwala
ono lepiej objani budow i znaczenia poszczeglnych wyrazw, nie wyma-
gajc przy tym rekonstruowania archaicznych prapostaci wychodzcych poza
znane sowiaskie modele sowotwrcze. Poza wyrazami, ktre uwaano za
oparte na prapostaci *sk, w artykule rozpatruje si te pokrewne wyrazy
nie majce dotychczas etymologii lub uwaane za niejasne.
Podstawowy, jak sdz, dla analizowanych niej wyrazw prasowiaski
czasownik *skati (> scati) s kontynuowany jest w wikszoci jzykw so-
wiaskich, np. przez pol. szcza szcz, du. sca : ca scu : scym, czes. scti siji,
se. scti m (dial. jem), sch. dawne i dial. scati im, cs. scati s, ros. scat scu;
w poszczeglnych jzykach widoczne jest uoglnianie tematu czasu teraniej-
szego lub tematu bezokolicznika. Znaczeniowo czasownik jest jednolity: realnie
powiadczone jest znaczenie oddawa mocz, mingere. Wolno jednak sdzi, i
nie jest to znaczenie pierwotne. Iteratywny czasownik sikati aj zachowa szersze
znaczenie tryska cienkim strumieniem, wytryskiwa (np. pol. krew sika z rany,
se. kri iz rane sika), wypuszcza strumie wody lub innego pynu. Bardziej ogl-
ne znaczenie czasownika sugeruj te prapokrewne wyrazy w innych jzykach
indoeuropejskich (np. stind. sicti, scat wylewa, stwniem. shan cedzi ciecz
po kropelce, norw. sige sczy si, wycieka powoli, gr. joskie wil-
go) kontynuujce pie. *sek wylewa; cedzi; ciec, pyn; kapa. Prawdopo-
dobnie *skati znaczyo pierwotnie wydziela z siebie ciecz, np. puszcza soki.
Znaczenie mingere, [49] niewtpliwie ju prasowiaskie, wytworzy si musia-


Por. Brandt o.c. 192.
 Por. Vasmer REW III 5556 (take II 623); Pokorny IEW 893894. [49]

54

http://rcin.org.pl
o w wyniku zawenia i specjalizacji starszego szerszego znaczenia. Znaczenie
starsze, jak to nieraz mona obserwowa take na innych przykadach, zachowa-
o si w omwionych niej wyrazach pochodnych.
Po tych niezbdnych uwagach wstpnych przejdmy do analizy poszcze-
glnych wyrazw. Ze wzgldu na ich wzajemne zwizki znaczeniowe i struk-
turalne podzielone zostay one na dwie grupy.

W kilku jzykach sowiaskich odnajdujemy szcztkowo zachowa-

ne archaiczne wyrazy zawierajce prawdopodobnie pierwiastek *sk a nazy
wajce wyciekajcy sok rolinny lub inn wydzielajc si z czego ciecz. Nale-
tu: pol. oskoa, bug. ski, kasz. skovk, ukr. i brus. (v)oskovk, oskodvec.

Pol. oskoa

Szcztkowo zachowany w gwarach polskich (chyba tylko pnocnych)

rzeczownik oskoa sodkawy sok wydzielajcy si wiosn z niektrych drzew,
np. brzozy, po naciciu kory, pl. oskoy czas, kiedy wydziela si sok z drzew,
wiosna, w XV wieku powiadczony jest w znaczeniu sok rolinny. Cytowane
przez Lindego przykady (co prawda do pne, bo z koca XVIII w.) wiad-
cz, e wyraz ten oznacza upywanie sokw z drzewa przez rany po odciciu
gazi. Porednio na znaczenie wypywanie, wydzielanie soku z drzewa lub
wody z ziemi wskazuje gwarowy mazowiecki derywat oskolnica nazywajcy
nie tylko sok z drzew, np. z brzozy, ale take wod zaskrn, np. pod szos
i przybr wody na Wile10. Mona wic przyj, e oskoa to zarwno nazwa
czynnoci (wydzielanie, upywanie sokw z drzew i oglniej wydzielanie cie-
czy z czego, np. wody podskrnej z ziemi), jak i nazwa rezultatu czynnoci
(ciecz wydzielajca si z czego, np. sok wypywajcy z drzewa).
Wyraz polski nie jest na gruncie sowiaskim izolowany. Co praw-
da wtpi naley, by naleaa tu rosyjska nazwa rzeki Oskl (strus. Oskol)11,

 Karowicz III 467: Mazowsze, Kujawy, Wielkopolska; Maciejewski 54.

 SStp V 652.
 Linde III 593.
10 Karowicz l.c. Moe naley tu take dial. osklnica = oszkoa jaka choroba ust
u dzieci (ib. 468, 478), jednak nieprecyzyjnie podane znaczenie nie pozwala tego rozstrzyg-
n. Por. omawiany tu wyraz bugarski.
Zob. Vasmer REW II 282283. [50]
11

55

http://rcin.org.pl
ale zwraca uwag bug. dial. skoli pl. w znaczeniu, jak wynika z cytatu, [50]
wydzielanie si, napywanie liny do ust przy obserwacji kogo jedzcego12.
Nie sdz, by mona byo uwaa ten wyraz za przeksztacenie kontynuantu
ps. *(o)skoma cierpnicie zbw, np. przy jedzeniu czego kwanego, oskoma
(wtrnie te ch na co, wydzielanie si liny jako objaw chci na co). Istnie-
nie w gwarach bugarskich synonimu ski (zob. niej) zdaje si potwierdza, i
jest to wyraz etymologicznie rny od oskoma, pierwotnie zapewne znaczcy
wydzielanie liny (< wydzielanie cieczy). Blisko znaczeniowa obu wyrazw
wytworzya si, jak mona przypuszcza, wtrnie, w wyniku ewolucji znacze-
niowej kadego z nich. Wtrne mieszanie obu wyrazw widoczne jest take
w polszczynie: gwarowe oskoma sok brzozowy13 ma znaczenie identyczne
z pol. oskoa, za formalnie rwna si pol. oskoma. Mamy tu przykad miesza-
nia podobnie brzmicych wyrazw o rnym pochodzeniu w wyniku wtrnej
zbienoci znacze.
Wydaje si, e wysunite zestawienie wyrazu polskiego i bugarskiego jest
prawdopodobne. Potwierdza ono przypuszczenie, e mamy tu archaiczny wyraz,
zapewne szcztkowo tylko zachowany prasowiaski dialektyzm, przy czym zna-
czenia wskazuj na dewerbalne pochodzenie wyrazu. Dotychczas rekonstruowa-
no zwykle dla pol. oskoa (bowiem wyraz bugarski, o ile wiem, nie by etymolo-
gizowany) praposta *oskola. Nawizywano do faktu, e w celu uzyskania osko
y naley naci kor drzewa, czono wic wyraz z pierwiastkiem *skel ci14.
W wietle przedstawionego materiau wydaje si jednak prawdopodobne, e
znaczenie sok wydzielajcy si z drzew po naciciu jest wtrne. Zestawiano te
omawiany wyraz z litew. skaluti puka, omywa, stind. kalati pynie, cie-
cze15, za czym mogyby przemawia wzgldy znaczeniowe. Wobec braku w so
wiaskim odpowiedniego czasownika trzeba by przyj, i omawiany wyraz jest
odziedziczony z epoki indoeuropejskiej. Ograniczony zasig wyrazu w jzykach
sowiaskich raczej nie wskazuje na tak wielk archaiczno. Dopatrywano si
take w omawianym wyrazie ladw hipotetycznego rzeczownika *sk sok16,
co jest mao prawdopodobne choby z tego powodu, e o ile wiadomo w praso
wiaskim sufiks ola nie tworzy derywatw odimiennych.

T.Pa n e v, Doplnenie na blgarsk

12 i
ja renik ot N. Gerov, Plovdiv 1908, s.240: Kotel.
13
Karowicz III 467.

A.M at z e n au e r, Pspvky ke slovanskmu jazykozpytu, LF XII, 1885, s.169; Br
14
ckner SEJP 384. Por. Vasmer REW II 282.
15 A. Pot e bnj a, timologieskie zametki. 4. avdub i pr. (*sku, *skju), RFV VI, 1881,
s.340. Por.

Vasmer REW II 283.
Iljinskij o.c. 306. [51]
16

56

http://rcin.org.pl
 Przytoczone etymologie nie uwzgldniaj w dostatecznym stopniu [51]
inaczej uksztatowanych morfologicznie pokrewnych bliskoznacznych wyra-
zw sowiaskich. Jeli zestawimy omawiany wyraz z kasz. skovk (= pol.
oskoa) i bug. ski pl. (= skoli) a take z innymi analizowanymi niej wyra-
zami, to stanie si jasne, e naley w nim wydziela sufiks ola. Semanty-
ka wszystkich tych wyrazw wskazuje na zwizek z czasownikiem *skati.
Cao faktw sowiaskich przemawia za rekonstrukcj prasowiaskiej
postaci *oskola. Realnie zawiadczone znaczenia ka widzie w tym wyra-
zie nomen actionis (wydzielanie, wydzielenie z siebie cieczy, np. puszczanie
sokw) > nomen acti (wydzielona, wydalona ciecz) z sufiksem ola17 od pre-
figowanego czasownika *oskati18. Zachowanie w rzeczowniku wokalizmu
zdaje si wskazywa na przynaleno wyrazu do modszej prasowia
skiej warstwy derywatw.
Pewn trudno sprawia objanienie polskiej obocznej postaci jaskoa
oskoa, podawanej przez SWil i wystpujcej (obocznie z oskoa) na Kur-
piach19. Jej ograniczony zasig (pnocnowschodnia peryferia polszczyzny?)
pozwala przypuszcza, i jest to moe lokalne przeksztacenie niemotywo-
wanej oskoy pod wpywem jakiego wyrazu zaczynajcego si na jask lub
te obcej, niepolskiej fonetyki. Mniej chyba prawdopodobne byoby dopatry-
wanie si tu starej obocznoci iloczasu nagosowej samogoski : (por. te
np. ps. *osa, *osika : dial. pd. *asika osika, Populus tremula, zob. SP I 159).

Bug. dial. ski, poleskie oskodvec, (v)oskovk

Obok omwionego rzeczownika skoli Panev przytacza te dialektycz-

ny synonim ski f. pl.20. Wydaje si, e oddzielanie obu tych wyrazw jest
mao prawdopodobne. W bug. dial. ski mona widzie form liczby mno-
giej dewerbalnego rzeczownika *oska wydzielanie, wydzielenie cieczy, np.

17 Por. ps. gomola (: gomola) brya, gruda : m ti cisn, gnie, toczy, Sawski
Zarys I 109.
18 Por. sa. oa sa sta si wilgotnym, zwilgotnie : pola si moczem (Klal 438), se.
oscti om bepissen, oscti se odda mocz, pol. oszcza w koo poszcza. Na istnienie cza-
sownika *oskati (pierwotnie moe wydzieli ciecz ze wszystkich stron) wskazuj przede
wszystkim przytoczone niej derywaty.
19 A. C h t n i k, Poywienie Kurpiw. Jado i napoje zwyke, obrzdowe i godowe, Kra-
kw 1936, s. 62. U Karowicza III 467 posta jaskoa z Mazur i Augustowskiego.
20 Panev l.c.: Ruse. Por. brus. dial. asc chorobliwe wydzielanie liny (M.V. Bi r y l a,
Z leksiki yrvonoslabodyny, ZNarSlo, s.97), te pol. scycka lina w ustach na widok jedz-
cych osb (Karowicz V 110), zapewne z *sika. [52]

57

http://rcin.org.pl
liny. Jest to zapewne derywat od *oskati; podobnie utworzone nomina
actionis (> nomina acti) s w sowiaskim nierzadkie. [52]
Rekonstrukcja postaci *oska na podstawie wyjtkowego wyrazu bu-
garskiego wyda si moe ryzykowna. Jest jednak cakiem prawdopodobna,
jak wiadcz fakty wschodniosowiaskie. W dwu punktach biaoruskiej cz-
ci Polesia zanotowano interesujcy rzeczownik oskadvec pcienny wore-
czek do wyciskania sera21. Jest to niewtpliwie zoenie, ktrego drugi czon
stanowi nomen agentis z sufiksem ec < *c od daviti (brus. davc) gnie,
ciska, dusi. Zoenie to przypuszczalnie znaczyo pierwotnie wygniata-
jcy, wyciskajcy serwatk. Czon pierwszy compositum, dajcy si sprowa-
dzi do postaci *oska lub *osk, mia zapewne znaczenie serwatka < ciecz
wydzielajca si, wyciekajca z sera. Byoby to zatem nomen acti od czasow-
nika *oskati. Paralel semantyczn i strukturaln, popierajc wysunite
objanienie, stanowi omwione w drugiej czci artykuu si. |ava serwat-
ka < *sava : *skati.
Na rekonstruowany rzeczownik wskazuj take inne biaoruskie i ukra-
iskie nazwy woreczka do odsczania, wyciskania sera: brus. na Grodzie-
szczynie askavn22, na Polesiu (v)oskovk, vaskavk, vuskuvk23, ukr. na Pole-
siu oskovk, voskovk24. Mona sdzi, i mamy tu substantywizowany przy
pomocy sufiksw ik, yk (< *ik), en (< *n) przymiotnik z przyrostkiem
*ov (*oskov dotyczcy odsczania, wyciskania serwatki z sera?), co prze-
mawiaoby za rekonstrukcj podstawowego rzeczownika w postaci *osk m.
Ale nie mona wykluczy, e s to derywaty oparte bezporednio na rzeczow-
niku *oska bd *osk, za ov stanowi rozszerzenie sufiksu25. Niezalenie
od tego, jak przyjmiemy bezporedni podstaw derywacyjn tych rzeczow-
nikw, przemawiaj one za istnieniem starego rzeczownika *oska lub *osk.
Poniewa zawiadczone wyrazy maj znaczenie to, co suy do wydzielania
cieczy z sera, do odsczania sera, rekonstruowana podstawowa posta moga
znaczy wydzielanie (si) cieczy z sera, osczanie (si) serwatki.
Wyraz bugarski i bliskie formy w czci gwar wschodniosowiaskich
pozwalaj przyjmowa dla czci dialektw sowiaskich istnienie rzeczow
nika *oska (moe i *osk). Budowa sowotwrcza i znaczenia wiad-

21 G.F.Ve t or t, Nazvanija pii v govorach Poles ja, LeksPol, s. 393.

22 Scjakovi 34.
23
Vetort l.c.
24 Lysenko 49.
25 Por. pojawiajce si w poszczeglnych jzykach sekundarne sufiksy ovc, ovica,
ovje. [53]

58

http://rcin.org.pl
cz o odczasownikowym pochodzeniu wyrazu. Prawdopodobnie jest to
nomen actionis (wydzielanie, wydzielenie cieczy z czego, np. ser[53]watki
z sera) > nomen acti (ciecz wydzielana, wydzielona, wyciekajca z czego,
np. serwatka) od czasownika *oskati. Derywat pochodzi zapewne z pne-
go okresu prasowiaskiego i stanowi jedno z nierzadkich nawiza leksy-
kalnych poleskobugarskich. Mg jednak powsta niezalenie w rnych
gwarach sowiaskich.

Kasz. skovk

Przedstawiony materia sowiaski uatwia analiz dobrze powiad

czonego w dialekcie kaszubskim rzeczownika skovk sodkawy sok
wydzielajcy si wiosn z niektrych drzew, zwaszcza z brzozy po naci-
ciu kory26, a wic synonimu znanej z polszczyzny ldowej oskoy. Nie tu-
maczcy si na tle sownictwa kaszubskiego wyraz jest z pewnoci jednym
z do licznych kaszubskich archaizmw leksykalnych. Blisko postaci go-
sowej i znaczenia z omawianymi wyej wyrazami pozwala dopatrywa si tu
starszej postaci *skovkk, moe pierwotnego deminutivum z sufiksem
k od *skovk (co daoby kasz. *skowk). T ostatni posta uwaa mo-
na za derywat od przymiotnika *skov (urzeczownikowienie przez dodanie
przyrostka k) lub te od rzeczownika *sk z przyrostkiem ovk (por.
wyej wyrazy biaoruskie i ukraiskie). Trudnoci w ustaleniu bezporedniej
podstawy derywacyjnej wyrazu kaszubskiego nie wykluczaj jednak moli-
woci, i zachowa si tu lad rzeczownika *sk (teoretycznie moliwa jest
oczywicie take praposta *sk), na ktry wskazuj te niektre z wyra-
zw omwionych w drugiej czci artykuu. Jeli potraktowa rekonstruo-
wan posta (i pochodny wyraz kaszubski) jako jeden ze skadnikw rodzi-
ny bliskoznacznych wyrazw, to widzie w niej naley jasny pod wzgldem
budowy derywat od nieprefigowanego czasownika *skati, nomen actionis
(wydzielanie, wydzielanie si cieczy, np. soku z drzewa) skonkretyzowane
w sok wydzielajcy si, wyciekajcy z drzew (przy czym konkretne znacze-
nie w kaszubskim jest moe wynikiem sufiksacji wyrazu).

Budowa sowotwrcza, znaczenia i zasigi analizowanych wyrazw

przemawiaj za dopatrywaniem si w nich reliktw do pnych sowia-

26 Sychta V 58; LorPW II 256: sk ovk sok brzozowy przygotowany do picia. Za Poboc
kim cytuje wyraz Karowicz V 154: skowyczek. [54]

59

http://rcin.org.pl
skich derywatw dewerbalnych. Rekonstrukcja pnoprasowiaskich dia-
lektycznych rzeczownikw *oskola, *oska ( *osk), *sk i ich interpretacja
jako derywatw opartych na czasownikach *skati, *oskati znajduje popar-
cie w analizie niej omwionych innych pokrewnych wyrazw sowiaskich.
Do mao prawdopodobnego, w wietle materiau, wychodzenia z prapostaci
*sk sok powrc w zakoczeniu artykuu. [54]

II

Osobnego rozpatrzenia wymaga grupa wyrazw rnicych si budo-

w, ale wykazujcych podobny rozwj znaczenia. Nazywaj one rnego
rodzaju (kwane) ciecze bd te niektre obfitujce w sok roliny, przede
wszystkim szczaw (Rumex). Nale tu dwa wykazujce spory zasig rzeczow-
niki, ktre rekonstruowa mona w postaci *sava, *sav (oraz oparte na
nich derywaty), a take szcztkowo tylko zachowane wyrazy oparte na pier
wiastku *s (*sj, *sak, *sal i inne).

Ps. *sava

Wyrazy kontynuujce bezporednio wtrn niewtpliwie i pn

posta *sava wykazuj spore zrnicowanie znacze. Wyodrbnia si prze-
de wszystkim obszar czeskosowacki: czes. va sok z rolin lub owocw
(np. sok wygnieciony z winogron); ciecz powstaa przy pieczeniu lub dusze-
niu misa, dial. chodzkie te sok w kiszcej si kapucie i niewyschnite,
wilgotne zboe, karma27, stczes. va firum28, sa. ava (dial. ava) sok
roliny, sok wycinity z owocw; ciecz powstaa przy pieczeniu lub duszeniu
misa. Znaczenia tu przytoczone wskazuj na starsze, wyjciowe znaczenie
ciecz wydzielana czy wydzielajca si z czego, np. sok wygniatany z rolin,
owocw, sok wydzielajcy si z kiszcej si kapusty, ciecz wydzielajca si
z misa przy jego duszeniu. Do tego znaczenia sprowadza si zapewne tak-
e si. |ava serwatka29, a wic ciecz wydzielajca si z sera (por. pol. dial.
kapaka, stpol. kapalica serwatka : kapa). Wyraz sowiski dowodzi, e
przyjmowane znaczenie musiao mie pierwotnie wikszy zasig. W innych
jzykach *sava nazywa rne ciecze, roztwory, zwykle kwane. Niewtpli-

27 Hruka 97.
28 Klaret 466.
29 Rudnicki 214. Por. bug. potjva mi se idzie mi linka na co.

60

http://rcin.org.pl
wie lokaln innowacj jest wystpujce na niewielkim obszarze znaczenie
kwana woda mineralna: pol. dial. w okolicach Szczawnicy szczawa kada
kwana woda mineralna30, sa. dial. wsch. ava (w jzyku literackim avica)
woda mineralna31, ukr. dial. emkowskie v kwane wody mineralne32.
W jzyku ukraiskim i u Sowian poudniowych wyraz nazywa rne pyny
uywane do celw gospodarczych: ukr. dial. v kwany pyn, ugotowa-
ny z serwatki lub kwasu chlebowego, ziarna, sucharw i aunu, [55] w kt-
rym gotuje si weniane nici przed farbowaniem33, sch. tva pyn do gar-
bowania skr, dial. w Czarnogrze pyn uywany przy obrbce lici tyto-
niu, w Slawonii tva i va, w dialekcie kajkawskim ava pynny pokarm
dla zwierzt, np. woda z zielskiem; pomyje34, se. va ugotowany, rzadki
pokarm dla wi; pomyje35, bug. tva wodnista kasza z tuczonej czerem-
chy, psich ekstrementw i innych skadnikw, suca do garbowania skr36,
mac. tava specjalna ciecz, kasza do garbowania skr. Szczegowe rozwa-
enie wzajemnego stosunku tych wszystkich znacze prowadzi do wniosku,
e *ava w czci jzykw sowiaskich nazywaa kwany czy kwaskowaty
pyn zawierajcy w sobie sok rolinny, majcy smak soku rolinnego, przede
wszystkim moe roztwr wody z rozgniecionym, posiekanym lub rozgoto-
wanym zielskiem (kwany lub kwaskowaty od wydzielonego z rolin soku),
ktry mg by uywany jako pokarm dla zwierzt domowych lub do innych
celw gospodarczych (np. jako rodzaj garbnika przy obrbce skr)37. Nie ule-
ga wtpliwoci, e takie znaczenie byoby wtrne w stosunku do zachowanego
w czeskim, sowackim i sowiskim znaczenia etymologicznego. Takie zna-
czenia jak kwana woda mineralna, kwany roztwr mki; pomyje wytwo-
rzyy si zapewne w wyniku specjalizacji tego wtrnego znaczenia.
Niele zawiadczona jest *ava jako nazwa szczawiu (Rumex) lub
poszczeglnych gatunkw tej roliny: pol. dial. na Orawie, Spiszu szczawa38,

30 Karowicz V 287.
31 Buffa DL 217.
32 Hrin IV 522. [55]
33 Ib.
34 RJAZ XVII 509, 513, 761.
35 Pleternik II 618.
36 Gerov V 596.
37 ladem rozwoju znaczeniowego roztwr wody z rozgniecionym, posiekanym, rozgo-
towanym zielskiem > zielsko, licie uywane do przyrzdzania takiego roztworu s zapew-
ne: se. dial. va (v, vje) licie, np. marchwi, rzepy, bujnie wyrose licie, czes. dial.
hanackie va jarzyny.
38 MAGP VIII, mapa 355, cz. II, s. 2629.

61

http://rcin.org.pl
kasz.si. |ava39, gu. ava (?) tylko w jednym sowniku40, czes. dial a
va41, sa. dial. tiava42, se. va43, sch. tava44, bug. dial. tva (jaka rolina
jadalna, moe jeden z gatunkw szczawiu?)45, ukr. dial. v [56] (eva, i
va, eva)46. Zwracano ju uwag, i jest to znaczenie wtrne47. Prawdopodob
nie mamy tu nastpujcy rozwj znaczenia: ciecz wydzielana, uzyskiwana
z rolin, kwany sok rolinny > rolina soczysta, zawierajca w sobie kwany
sok, rolina, z ktrej gotuje si kwan zup, por. takie paralele jak pol. kwas,
kwasek, ukr. kvask kwany pyn : szczaw48.
Rzeczownik *ava uwaa si najczciej za derywat od hipotetyczne-
go *sk sok49, ale tylko niektrzy (np. Machek) zwrcili uwag na trud-
noci powstajce przy takim objanieniu, gdy sufiks ava (< java czy te
va) nie tworzy wyrazw pochodnych od imion. Rzeczowniki z sufiksem
ava po spgosce palatalnej s wycznie derywatami odczasownikowymi.
Wydzieli mona wrd nich dwa typy: 1) nomina actionis (> nomina acti)
od czasownikw z tematem bezokolicznika na , np. ps. *dava dzier-
enie, posiadanie; panowanie, wadza; to co si dziery, posiado, was-
no : *dati d trzyma, mie, posiada, 2) nomina actionis (> nomina
acti) od czasownikw z tematem bezokolicznika (lub czasu teraniejszego)
na i, np. ps. dial. *kurava palenie tak, aby szed dym; unoszenie si pyu,
kurzu, niegu; zamie niena; tumany, kby pyu, kurzu : *kuriti kur
pali tak, aby szed dym, kadzi, dymi; wydziela opary, mg, wznieca,
wzbija kurz, py, nieg50. W typie pierwszym mamy waciwie sufiks va
nawarstwiony na tematyczne , za w typie drugim mamy waciwy sufiks
ava wyabstrahowany z typu pierwszego. Nie wida powodu, aby interesuj-
cy nas rzeczownik *ava nie mia nalee do tego rodzaju derywatw odcza-
sownikowych. Budowa sowotwrcza wskazuje, e jest to derywat z sufik-

39 AJK IV mapa 185, cz. II, s. 164165.

40
SSA III 290.
41
Barto 418.

42
Klal 690.
43
Pleternik l.c.
44
Simonovi
407408.
Gerov l.c. [56]
45
46 Szczegowe zestawienie form i znacze: Makowiecki 319320.
47 Zob. Merkulova o.c. 72.
48 Ib.
49 Por. przypis 2.
50 Por. te pol. dial. szczawka czste oddawanie uryny u koni i byda (Karowicz)
: szcza. [57]

62

http://rcin.org.pl
sem ava dodanym do tematu praesentis si < *ski czasownika *skati
s : *siava > *sava (> pne *sava > *ava). Porwnanie z innymi
rzeczownikami odczasownikowymi z sufiksami ava, ava pozwala przy-
puszcza, i *sava to pierwotne nomen actionis (wydzielanie cieczy, np.
puszczanie soku), lecz znaczenie takie nie zachowao si w jzykach so-
wiaskich (sch. tva, bug. tva wyprawianie skry to z pewnoci p-
niejsze derywaty od sch. tviti, bug. tvja wyprawia skr, zob. niej).
Realnie zawiadczone znaczenia s wynikiem konkretyzacji w nomen acti
(> nomen rei).
Przedstawiona rekonstrukcja pierwotnej prasowiaskiej postaci, obja-
nienie budowy i rozwoju znaczeniowego wyrazu znajduj oparcie [57] zarw-
no w istniejcym realnie czasowniku, jak i w znanych sowiaszczynie for-
macjach sowotwrczych.

Ps. *sav

Obok *sava istnia take mski rzeczownik *sav, nazywajcy

rolin Rumex lub poszczeglne jej gatunki: du. dial. aw wa51, czes. dial.
v (av), v vu52, sa. tiav vu, dial. te av, av53, se. v, va54, sch.
dial. tav, av, av, sch.cs. XIV w. tav55, brus. dial. a56. Z pewnoci
i ten wyraz czy naley z czasownikiem *skati s, przy czym wydzie-
la si sufiks av. Poniewa znane jzykom sowiaskim wyrazy z sufik-
sem av (av) s przymiotnikami (niekiedy substantywizowanymi), rw-
nie i omawiany tu wyraz mona uwaa za pierwotny przymiotnik, utwo-
rzony jak np. cs. veliav superbus, arrogans, sch. velav chepliwy, but-
ny : scs. veliiti podnosi, chwali, veliati aj sawi, chwali, veliati
s chepi si, sch. velati se ts.57. Dewerbalne przymiotniki z sufiksem av
(av) nierzadko w jzykach sowiaskich wystpuj paralelnie z odpowied-

51 Muka II 610.
52 Np. Barto 420; Kott Dodatky 1910, s. 112; Machek Rostliny 85. W gwarach czeskich
nierzadkie s postaci z wtrnym chyba b (np. ab, b), pojawiajce si te w polskich gwa-
rach lska.
53 Np. Klal 691; K.Pa l k ov i , Z vecnho slovnka Slovkov v Maarsku, Jazykovedn
tdie II, Bratislava 1957, s.315.
54 Pleternik l.c., take w znaczeniu licie, np. rzepy, marchwi.
55 RJAZ s.v.; Simonovi l.c.
56 A.I.K iselevsk ij, Latinorusskobelorusskij botanieskij slovar, Minsk 1967, s.114115.
Por. W.Vond r k, Vergleichende slavische Grammatik2, I, Gttingen 1928, s. 519. [58]
57

63

http://rcin.org.pl
nimi nominami actionis (nominami acti), np. obok ps. dial. zach. dycha
va cikie, utrudnione oddychanie, astma; narzd oddechowy, oglnosow.
dychavica zadyszka, duszno, astma (: dychati oddycha ciko, z trudem,
dysze) mamy dewerbalny przymiotnik dychav (zach. i sch.) oddychajcy
z trudem, dyszcy, astmatyczny. Istnienie tego rodzaju obocznych derywa-
tw rzuca niewtpliwie wiato na genez tworzcego nomina actionis sufik-
su ava, ava, pozwala bowiem dopatrywa si w rzeczownikach z tym sufik-
sem pierwotnych przymiotnikw wtrnie urzeczownikowionych.
Prasowiaski pierwotny przymiotnik *sav znaczy zapewne wydzie-
lajcy z siebie sok, taki, z ktrego mona otrzyma sok, przyrzdzi zup,
a po substantywizacji rolina, soczysta, dajca sok > szczaw.
Ps. *sav i *sava stanowiy podstaw szeregu pochodnych nazw
szczawiu z sufiksami tworzcymi derywaty odimienne. Spord tych [58]
wyrazw wikszy zasig wykazuj: *savl m. (np. se. velj vlja, sch.
tvalj vlja, bug. tavl, ros. avl j, ukr. avl vlj), *savj m. (np.
ros. avej, ukr. avij, tu naley te zapewne pol. dial. szczawik, stczes. vk,
czes. ovk, sa.dial. avk58), *savje (np. se. vje, sch. tavje, avje,
brus. ae, a). Niewtpliwie, archaicznym derywatem jest take pol.
szczaw (dawne i dial. szcza) wiu59, z sufiksem < jo. Jest moliwe, i nie-
ktre wyrazy przytoczone pod *sav rwnie kontynuuj t posta.
Rozmieszczenie tych nazw szczawiu wskazuje, e szerzyy si one w poszcze-
glnych jzykach kosztem starszych *sav, *sava, a zapewne take kosztem
omwionych niej nazw derywowanych bezporednio od czasownika *skati.
W czci jzykw sowiaskich powiadczony jest rwnie denominal-
ny czasownik *saviti, np. sch. tviti moczy, wyprawia skr, dial. a
viti se kisn, psu si. Czasownik ten i oparte na nim wyrazy zasuguj na
osobne opracowanie.

Nazwy szczawiu z tematem *s

Poza omwionymi nazwami szczawiu opartymi na temacie *sav

w niektrych jzykach sowiaskich wystpuj szcztkowo zachowane nazwy
tej roliny (wyjtkowo oznaczajce te inne desygnaty), w ktrych sufiks jest
dodany do tematu *s. Ta grupa interesujcych wyrazw nie bya dotych-

58 Por. Machek l.c.

59 Szczegowo o postaciach fonetycznych i formie genetiwu p. MAGP VIII, mapa 355,
cz.II, s.2630, ib., mapa 386, cz. II, s.119121.

64

http://rcin.org.pl
czas poddana gruntownej analizie (rozpatrywano jedynie nalece tu ros.
i kapuniak). Cz wyrazw znamy zreszt dopiero od niedawna, dzi-
ki nowszym pracom dialektologicznym, gwnie atlasom gwarowym. Przyj-
rzyjmy si poszczeglnym nalecym tu wyrazom.

1. *sak. Wrd polskich nazw szczawiu rozproszonym zasigiem

wyrnia si szczak (przede wszystkim chyba szczaw zwyczajny, Rumex ace-
tosa, ale moe i inne gatunki), notowany w poudniowej i zachodniej Wiel-
kopolsce, na lsku, a take w Maopolsce (w okolicach Tarnobrzega i Niska)
w rnych postaciach, np. k, ok, sck, scok, scak, te w pl. oi, sci60.
Rozmieszczenie wyrazu w gwarach wskazuje na jego reliktowy charakter,
wypieranego zapewne przez nazwy oparte na temacie *sav. Mniej pew-
ne s lady tego wyrazu w innych jzykach [59] sowiaskich, jednak naley
tu moe sa. dial. kontiak Rumex acetosa61, sch. dial. konjtak Rumex acu-
tus, obtusifolius62. W wyrazach tych mona widzie substantywizacj przy
pomocy sufiksu ak (sa. iak, sch. k) przymiotnika *konsk(j) ko-
ski. Jeli jednak porwnamy je z jednej strony z pol. koski szczaw, czes.
dial. kosk v, sa. dial. konsk tia gatunek szczawiu, z drugiej za z pol.
dial. kobyliok63, kobyli stok64 ts., to stanie si jasne, i nie mona ca-
kowicie wykluczy innej moliwoci: wyraz sowacki i serbskochorwacki
mog kontynuowa pierwotnie dwuwyrazow nazw *konsk sak (moe
*kon sak?) koski szczaw, ktra wtrnie zrosa si w jeden wyraz (por.
te czes. dial. kobyl, kobya, zob. niej), przy czym podobnie brzmice
czci wyrazw mogy ulec uproszczeniu w jedn sylab.
Pol. dial. szczak (moe te sa. *tiak, sch. *tak) sprowadza zapewne
naley do pierwotnej postaci *sak. Prawdopodobnie byo to nomen agentis
(*to, co wydziela z siebie sok, kwan ciecz > rolina wydzielajca sok, z kt-
rej przygotowuje si kwan zup) od czasownika *s skati, z sufiksem
ak jak np. ps. *prosak ebrak : *prositi prosi65. Zwraca uwag wyst-
powanie w poszczeglnych jzykach sowiaskich nowszych moe identycz-

60 MAGP VIII, mapa 355, cz.II, s.2829, 120; Zarba AJ II, mapa 155, cz.II, s.47; Dejna
AGK, z.6, mapa 741. [59]
61
Klal 255.
62
Simonovi l.c.
63 K.D e jn a, Polskolaskie pogranicze jzykowe na terenie Polski, I, d 1951, mapa 34,
por. MAGP VIII, cz. II, s.28.
64 Zarba AJ II, mapa 155.
65 Zob. Sawski o.c. 90.

65

http://rcin.org.pl
nych gosowo derywatw od *s skati mingere, np. stpol. szczak nocne
naczynie, nocnik, pol. dial. szczak ten, kto cierpi na mimowolne moczenie
si, kasz. k mocz = sa. tiak ts. (kapusta kysl ako tiak). Nie mona nie
wzi pod uwag moliwoci, i wszystkie te wyrazy s pozostaoci jednego
prasowiaskiego (dialektycznego?) derywatu z sufiksem ak od czasowni-
ka *s skati, z wtrnym zrnicowaniem znaczenia.
Wobec istnienia wspomnianych niewtpliwie odczasownikowych
derywatw mniej prawdopodobne wydaje si, aby omawiana nazwa szcza-
wiu bya derywatem odrzeczownikowym z sufiksem ak: od dewerbalnego
*sk : *skati lub od hipotetycznego *sk sok.

2. *sal. Na tak posta wskazuj: pol. dial. (pd.zach. lsk) szczal

(np. l) Rumex acetosa66, du. w dialekcie muakowskim alina
(alina, salina ts.67, sa. tia szczawik zajczy, Oxalis acetosella, kon
sk tia szczaw tpolistny, Rumex obtusifolius68. Prawdopodobnie [60] jest
to jeden ze starych wyrazw czcych polskie gwary lska z najbardziej na
wschd wysunitymi gwarami dolnouyckimi oraz gwarami sowackimi.
Niejasny jest pierwotny rodzaj rzeczownika: w sowackim mamy masculi-
num, ale dolnouycka posta z sufiksem ina mogaby wskazywa na femi-
ninum (temat na ). Moliwa jest te dwojaka interpretacja budowy wyrazu,
niewtpliwie derywatu odczasownikowego: albo jest to derywat z sufiksem
l m. od nowszego bezokolicznika *sti (pol. szcza itd.), albo te z sufik-
sem l f. od *skati s. W pierwszym wypadku byoby to nomen agentis,
w drugim skonkretyzowane nomen actionis. Zwracaj uwag pojawiajce
si w poszczeglnych jzykach sowiaskich podobnie zbudowane derywa-
ty nawizujce do znaczenia mingere, np. pol. dial. szczel uryna i moczcy
pod siebie we nie, kasz. le pl. mocz ludzki, la, ela m. i f. chopiec lub
dorosy mczyzna cierpicy na moczenie mimowolne, te sch. kajk. scalina
mocz (< *skalina).

3. *saga. W kilku jzykach wystpuje nazwa szczawiu dajca si sprowa-

dzi do postaci *sagl: pol. dial. (pd.zach. lsk) szczagiel (np. z okolic Prud-
nika gel) Rumex acetosa69, gu. ehel la szczawik zajczy, Rumex aceto-

66 MAGP VIII, mapa 355, cz. II, s. 29; Zarba AJ l.c.

67 SSA III, mapa 126 i s. 290.
68 Klal 691; Buffa Bot 372. [60]
69 MAGP VIII, mapa 355, cz. II, s. 29; Zarba AJ l.c.

66

http://rcin.org.pl
sella70, czes. dial. mor. agl szczaw71, zapewne te sch. dial. (okolice Gospicia
w Chorwacji) staglina Rumex acutus, sanguineus, alpinus72. Zestawienie z brus.
dial. (na Grodzieszczynie) ahn koski szczaw73 pokazuje, e podstaw
tych wyrazw stanowia posta *sag, zreszt realnie zawiadczona w gwarach
rosyjskich w formie gi f. pl. = i kapuniak, kwana zupa74. Pozwala to rekon-
struowa zapewne ju prasowiaski rzeczownik *saga, najprawdopodobniej
derywat z sufiksem ()aga od *s skati, moe ekspresywne nomen acti to, co
wydzielone, kwany sok rolinny. Liczby mnogiej tego rzeczownika uyto w rosyj-
skim w znaczeniu kwana zupa (por. synonimiczne ros. i pl.), za pochodne
rzeczowniki z sufiksami l (w zachodniosowiaskim i serbskochorwackim),
un (w biaoruskim) znaczyy rolina z kwanym sokiem, szczaw.

4. *sc. W pnocnorosyjskich gwarach woogodzkoarchangiel-

skich ktry z gatunkw szczawiu jest nazywany koninnyj, kobylij scec (sec,
se). A.W.Mierkuowa, ktra zwrcia uwag na t posta, rekon[61]struuje
pierwotne *sc majce dowodzi realnoci hipotetycznego *sk sok75.
Zestawienie z synonimicznymi omawianymi tu wyrazami skania jednak do
przyjmowania pierwotnej postaci *sc. Byo to, jak mona sdzi, nomen
agentis (por. wyej *sak) z sufiksem c od *s skati.

5. *sj. W czeskich gwarach morawskich ktry z gatunkw szcza-

wiu nosi nazwy kobyl, kobya, zapisan te w gwarach sowackich (we
wtrnie wykolejonej postaci?) kobylio76. Porwnanie z paralelnymi nazwa-
mi jak pol. kobyli szczaw, czes. dial. kobyli ab, ros. dial. kobylij scec pokazu
je, i prawdopodobnie jest to zrost pierwotnie dwuwyrazowej nazwy; przy
miotnik kobyl, koby + niezawiadczona poza tym nazwa szczawiu *
(por. pol. dial. kobyliok, por. wyej pod *sak). Czes. (i sa.?) * szczaw
wyprowadza mona z pierwotnego *sj; tak praposta zdaje si potwier-
dza pol. dial. (okolice owicza, Radzymina) scyk szczaw77, pozostajce

70 SSA l.c.
71 Machek l.c.
72 RJAZ XVI, s. 336; Simonovi l.c. Nagosowe st wtrne, moe pod wpywem takich
obocznoci jak tala : stala.
73 Scjakovi 566.
74 Dal3 IV 1492. Wedug Vasmera REW III 451 pejorativum od i. [61]
75 Merkulova l.c.
76
Barto 148; Machek l.c.
77 MAGP VIII, cz. II, s. 27. Nie mona wykluczy, i naley tu te pol. dial. szczyk, scyk
pierwsza trawka pokazujca si na wiosn; delikatna trawka rosnca po botach (Karowicz

67

http://rcin.org.pl
w takim samym stosunku do *sj jak ps. dial. *rpik czepliwa rolina,
rzep do *rpj ts.78. Obie postaci (*sj i *sik) powiadczone s szczt-
kowo, co przemawia za ich archaicznoci.
Rekonstruowany rzeczownik *sj uwaa mona za pierwotne nomen
agentis (por. *sak, *sc) z sufiksem c od *s skati, a wic zbudo-
wane jak ps. *rpj chwytajca, czepliwa rolina, rzep : *rpiti chwyta,
wczepia si, przywiera79. Mniej chyba prawdopodobne byoby dopatrywa-
nie si tu derywatu odrzeczownikowego z sufiksem j, a wic wychodzenie
od nie zawiadczonego deverbativum *sk (por. wyej kasz. skovk).
Do rekonstruowanej tu postaci sprowadza si moe rwnie ograniczone
do gwar wielkoruskich plurale tantum i ej (strus. i dial. pn. i wsch. ti tej)
f. (?) kapuniak, zupa z kiszonej i posiekanej kapusty; kwana zupa ze szczawiu
lub innych rolin, w gwarach te we wtrnych znaczeniach zupa z ziemniaka-
mi, kasz i marchwi, zupa z suszonych ryb i kaszy, kapusta, dzika cebula80.
Zwykle sprowadza si ten wyraz do prapostaci *s : *sk sok albo zesta-
wia si z *st, pl. *sti poywie[62]nie81. Jednak jego zwizek z omawian
tu rodzin wyrazw nie ulega wtpliwoci, chocia niezupenie jest jasne, jak
naley przyj posta wyjciow. Nie wydaje si konieczne wychodzenie od nie
zawiadczonej postaci *s f., bowiem przytoczone wyej fakty zachodnio-
sowiaskie stwarzaj moliwo wyprowadzania wyrazu rosyjskiego z pier-
wotnego *sj. Ros. i pl. moe bowiem kontynuowa nom. pl. rzeczownika
*sj, podobnie jak gen. ej regularnie kontynuuje gen. pl. *sj. Niepew-
ny jest pierwotny rodzaj rzeczownika (czeski sugeruje m. i f.); podawany przez
sowniki rodzaj eski rosyjskiego wyrazu jest wydedukowany z gen. ej.
Nie sprzeciwiajc si wychodzeniu z postaci *sj pochodne rosyj-
skie wyrazy, np. przymiotnik anj < *sn, deminutivum gen. pl. ec
(<*sc; posta nom. ki, gen. ek powstaa w wyniku nawarstwie-
nia si sufiksu k). Podobnie jak w innych tego rodzaju derywatach mamy
tu dezintegracj sufiksu j. Niejasne jest natomiast pnocnowschodnie
a (nieodmienny rzeczownik?, Dal3 IV 1491) kady owoc i warzywo poza
kapust znajdujce si w kapuniaku, chyba wtrne i oparte ju na ros. i.

V 293). Nasuwa si zwizek z pol. szczyka szczypa, ucina paznokciem np. traw ponad
korzonkiem, ale moliwe take pierwotne znaczenie soczysta, moda trawa.
78 Zob. Sawski o.c. 92.
79 O.c. 84
Dal l.c.; Vasmer l.c. [62]
80
81 Szczegowy przegld etymologii zob. Vasmer l.c., por. te uzupenienia O.N.Truba-
czowa w rosyjskim przekadzie sownika Vasmera (ES IV 506).

68

http://rcin.org.pl
 Rekonstruowane na podstawie przytoczonych wyrazw ps. dial. pn.
*sj, pierwotnie znaczyo chyba szczaw. Uycie liczby mnogiej tego rze-
czownika na oznaczenie kwanej zupy ze szczawiu (pniej te z innych
rolin, przede wszystkim z kapusty) jest przypuszczalnie innowacj czci
gwar wschodniosowiaskich.
Omwione nazwy szczawiu maj charakter szcztkowo w poszcze
glnych jzykach sowiaskich zachowanych archaizmw, wypieranych
przez inne, nowsze nazwy. Wszystkie najprawdopodobniej s derywatami od
czasownika *skati (niekiedy moe od sekundarnej postaci *sati), wykazuj
te uderzajc zbieno semantyczn i strukturaln. Widoczna jest te cz-
no tych wyrazw z bliskimi strukturalnie derywatami od *skati w zna-
czeniu mingere. Niejasn, cho zapewne tu nalec formacj jest pol. dial.
(pod Garwolinem) szczj szczaw82.

Przeprowadzona analiza sowotwrcza i semantyczna grupy pokrewnych

wyrazw sowiaskich przekonujco, jak sdz, pokazaa, i niele tumacz
si one na gruncie sowiaskim. Przedstawiony materia wiadczy, e w okresie
prasowiaskim (a w poszczeglnych dialektach moe i pniej) wykorzysta-
no moliwoci tkwice w sowiaskim systemie sowotwrczym do tworzenia
bliskich strukturalnie i semantycznie nazw czynnoci (lub [63] rezultatu czyn-
noci) oraz nazw dziaacza od czasownika *skati (*oskati), sprowadzajcych
si w kocu do dwu podstawowych znacze: ciecz wydzielajca si, wydzie-
lona z czego, zwaszcza sok rolinny i wydzielajca sok, dostarczajca soku
rolina, szczaw. Uwidacznia si te tendencja do odnawiania w poszczegl-
nych dialektach nazw szczawiu, przy czym stosunkowo dugo zachowywaa
produktywno derywacja nowych nazw od czasownika *skati.
W wietle przedstawionego materiau rekonstrukcja prasowiaskiej
postaci *sk jest zbdna. Zdecydowana wikszo analizowanych wyrazw
to niewtpliwie derywaty dewerbalne, dobrze si tumaczce przez zesta-
wienie z czasownikiem *skati. Gdyby chcie pozosta przy hipotetycznym
*sk, musielibymy przede wszystkim rekonstruowa nieznany jzykom
sowiaskim czasownik *siti (realnie zawiadczony jest tylko czasownik
denominalny soiti puszcza sok, kapa). Jednak wychodzenie od takich
wtpliwych prapostaci miaoby sens tylko wwczas, gdyby nie istniaa moli-
wo objanienia omawianych wyrazw przez zestawienie z zawiadczonym
czasownikiem.

82 MAGP VIII, cz. II, s. 29. [63]

69

http://rcin.org.pl
 Rozpatrzenie starszej warstwy sowiaskich nazw szczawiu rzuca cieka-
we wiato na spraw zrnicowania leksykalnego gwar sowiaskich w sto-
sunkowo wczesnym okresie. Niektre z omwionych derywatw od czasow-
nika *skati to niewtpliwie ju prasowiaskie wyrazy o duym czy nawet
pierwotnie oglnosowiaskim zasigu. Inne s lokalnymi innowacjami
poszczeglnych gwar czy te zespow gwar z okresu silnego zrnicowa-
nia dialektycznego prasowiaszczyzny, bd z okresu po rozpadzie wspl-
noty prasowiaskiej. Widoczne jest wspistnienie w poszczeglnych gwa-
rach synonimicznych derywatw rnicych si budow, reprezentujcych
zapewne rne warstwy chronologiczne. Wydaje si, e zbadanie caoci
nazw rnych desygnatw w jzykach sowiaskich moe dostarczy wa-
nych danych do przeledzenia zwizkw leksykalnych midzy poszczegl-
nymi jzykami sowiaskimi we wczesnym okresie ich istnienia, a porednio
rzuci take wiato na pierwotne ugrupowanie gwar sowiaskich u schyku
epoki prasowiaskiej.

70

http://rcin.org.pl
 Sowiaskie relikty indoeuropejskiej nazwy brony
et)
(wschsow. oset, pol. jesie a ie. *o
Acta BalticoSlavica XVI, 1984, s. 5763

Dogbna analiza leksyki sowiaskiej, w coraz wikszym stopniu ua-

twiana przez dopyw nowych materiaw zawartych w rnego typu sow-
nikach, atlasach jzykowych i monografiach, pozwala wykrywa relikty
nie dostrzeonych dotychczas prastarych sowiaskich leksemw, nierzad-
ko majcych mniej lub bardziej dokadne odpowiedniki w innych jzykach
indoeuropejskich, zwaszcza w batyckim. W niniejszym artykule omawiam
odnalezione na obszarze pnocnosowiaskim szcztki jednej z najbardziej
staroytnych nazw narzdzi rolniczych, mianowicie ie. *oet/oeti bro-
na, wyrazu wedle utartej w indoeuropeistyce opinii nie znanego Sowianom.
Wczeniejsze dostrzeenie archaicznoci rekonstruowanego tu prasowia-
skiego leksemu *oset uniemoliwiay szczupe do niedawna wiadomoci
o rozprzestrzenieniu i znaczeniach wyrazu w dialektach sowiaskich, a tak-
e daleko posunita ewolucja semantyczna wyrazu, ktry na gruncie sowia-
skim zacz oznacza inne desygnaty ni jego indoeuropejskie ekwiwalenty.
W jzyku biaoruskim dobrze jest powiadczony rzeczownik asc,
vsec, sec, osc ci (w gwarach rzadziej te sec f., ascce n., astka) ozna-
czajcy rodzaj suszarni snopw (zboa, lnu), specjalny budynek z piecem
(niekiedy bez pieca) i z pomostem z erdzi, stojcy osobno lub te poczo-
ny ze stodo. Mapa nr 233 w biaoruskim atlasie dialektycznym pokazuje,
e leksem w wymienionym znaczeniu wystpuje na wikszoci biaoruskie-
go terytorium jzykowego, na niektrych terenach obok innych nazw tego
samego desygnatu (np. na wschodzie przewaa batyzm nja, nja, nie-

 O desygnacie zob. np. C. P ie t k ie w ic z, Polesie rzeczyckie. Materiay etnograficzne.

Cz. I. Kultura materialna, Krakw 1928, s. 9093; Moszyski KLS2 I 212213. [58]

http://rcin.org.pl
rzadko oznaczajcy doskonalszy typ suszarni). Omawiany leksem nieznany
jest tylko zachodniej czci terytorium biaoruskiego (mniej wicej w grani-
cach dawnej guberni grodzieskiej), gdzie albo brak dzi de[58]sygnatu, albo
te notowano modsze leksemy w rodzaju sulka, sunja, surnja. Poza
tym, jak wynika z komentarza do mapy nr 234 Atlasu, w gwarach biaoru-
skich asc, (v)sec oznacza niekiedy specjalne urzdzenie do suszenia sno-
pw, wyki, grochu, koniczyny, prawdopodobnie tzw. przepot, czyli rodzaj
szerokiej drabiny, ze supw i erdzi poprzecznych, do suszenia zboa, gro-
chu, koniczyny itp..
Wyraz znany jest rwnie ssiadujcym z biaoruskimi gwarom
rosyjskim i ukraiskim: ros. dial. (smoleskie, pskowskie, twerskie, bria-
skie) ost, ast, set ti stodoa, gumno; klepisko, grna cz stodoy, gdzie
na drgach ukada si np. snopy do suszenia, pomost z drgw w stodole do
suszenia snopw, pskowskie ost ti te urzdzenie do suszenia np. snopw,
tzw. przepot czy moe ostrewki; ukr. dial. (na ukraiskim Polesiu) set ti
pomieszczenie do suszenia snopw, u Hrinenki z okolic Czernihowa syt
f. suszarnia zboa.
Z biaoruskiego wyraz zosta zapoyczony do kresowej polszczyzny,
gdzie notowano osie f. (i osiecie n.) suszarnia do suszenia zboa przy stodo-
le; miejsce na klepisku, gdzie bywa te suszarnia do suszenia lnu. Wedug
Lindego (III 590) osie jest powiadczona u kresowych pisarzy od XVIII w.
jako nazwisko jednej z tych rzeczy, ktre nie znajduj si w Polszcze (sfor-
muowanie Michaa Dudziskiego, r. 1776).
Dotychczasowe prby etymologii waciwego czci dialektw wschod
niosowiaskich rzeczownika oset f. (na pierwotne e wskazuj fakty pol-

 DABM, mapa nr 233 i komentarz s.786789. Leksem powiadczony jest take w licz-
nych sownikach dialektycznych, np. Nosovi 367; Bjalkevi 59; SPZB I 106107; S. P r a ,
Z leksiki vsak Paryckaha rana, MSNDM, s.162. Materiay leksykograficzne czciowo
dopeniaj atlasowe ustalenia geografii wyrazu, por. form vsec w Grodzieskiem, zob.
Scjakovi 88. W gwarach pojawiaj si take wyranie wtrne znaczenia wyrazu, np. vsic
miara lnu: ilo snopkw lnu umieszczana jednorazowo w suszarni, MM 28.
 DABM 789 (bez cisego okrelenia desygnatu). O tzw. przepotach zob. Moszyski
o.c. 211212.
 Dal3 II 67; SRNG I 284; Slovar smolenskich govorov, I, Smolensk 1974, s.87.
 Lysenko 145.
 Hrin III 66: Osyt de yto suut. Zrobleno taku jamu i cehloju vymoeno jak
pi. I todi v pi nakydajut bahato kyok i vony arkoarko horjat; a zverchu pomoeno
i snopy tudy kladut.
 Karowicz III 466. [59]

72

http://rcin.org.pl
skie, zob. niej) nie mog zadowoli. M.Vasmer i autorzy biaoruskiego [59]
sownika etymologicznego susznie odrzucaj objanienia H.Peterssona
(zestawienie z ac. sitis pragnienie, posucha, sucho, siccus suchy, wyschy
lub stind. kyati spala, opala itd.) i A.Brcknera (z rezerw porwnywa
z cs. setn ostatni, postiti odwiedzi). Z powodu trudnoci fonetycz-
nych, sowotwrczych i semantycznych nie wchodzi w gr zestawienie z ps.
*st (pol. sie) czy te dopuszczane przez biaoruski sownik etymologiczny
czenie z ros. osek < osk. Zdaniem autora hasa asec w biaoruskim sow-
niku etymologicznym geografia wyrazu moe przemawia za zapoyczeniem
z otewskiego, porwnuje si wic wyraz biaoruski z ot. srt, srt umiesz-
cza ziarno w suszarni, srs ziarno przygotowane do suszenia lub z ot. sta
dom chopski; dom w ogle; zagroda, stiena cz zagrody; pierwsze z tych
zestawie napotyka powane trudnoci fonetyczne, drugie za budzi powa-
ne wtpliwoci semantyczne: jest mao prawdopodobne, by wyraz oznaczaj-
cy dom, zagrod przybra znaczenie suszarnia lub przepot.
Niepowodzenie dotychczasowych prb etymologii rzeczownika oset
spowodowane byo moim zdaniem niedostateczn analiz semantyki wyrazu.
Wychodzono widocznie z zaoenia, e wyraz zawsze oznacza budynek do
suszenia snopw. W cytowanym materiale widoczne jest jednak inne zna-
czenie wyrazu, mianowicie urzdzenie do suszenia np. snopw, siana w for-
mie swoistego potu, drgi, pomost z drgw do suszenia np. snopw. Nie
uwzgldniono wanego spostrzeenia K.Moszyskiego, e na Biaorusi sec
tu i wdzie oznacza w cilejszym rozumieniu sowa w pomost z drkw,
na ktrym si susz snopy10. Dokadne przyjrzenie si desygnatom wskazuje,
e zasadnicz cz suszarni do suszenia np. snopw stanowi specjalna kon-
strukcja z drkw, rodzaj pomostu, niekiedy w formie swoistej kraty z dr-
kw (por. zwaszcza rycin prymitywnej osieci z okolic Moskwy zamieszczo-
n przez K.Moszyskiego za D.Zieleninem)11. Dane jzykowe i posiadane
informacje o desygnatach pozwalaj doj do wniosku, e dawniejsze zna-
czenie wschsow. oset to swoista konstrukcja z drkw do suszenia zboa,
siana itd.; konstrukcji takiej uywano do suszenia zboa, siana na otwartej
przestrzeni (tzw. przepot) lub w specjalnym budynku z ogniskiem w wyko-
panej jamie czy te z piecem (pomost, rusztowanie z drkw w suszarni,


Zob. Vasmer REW II 282; SBM I 167168.

SBM l.c.
10 Moszyski o.c. 213.
O.c. 212. [60]
11

73

http://rcin.org.pl
w stodole). Pozostaoci starszego znaczenia wyrazu niele si zachoway do
dzi w dialektach wschodniosowiaskich, najczciej jednak przeniesiono
nazw na cay budynek do suszenia snopw.
Ustalenie prawdopodobnego starszego znaczenia wschsow. oset
kon[60]strukcja z drkw, rusztowanie, pomost (do suszenia np. zboa)
umoliwia stwierdzenie, e wyraz nie by pierwotnie ograniczony do obszaru
wschodniosowiaskiego. Wschsow. oset ma bowiem uderzajco dokadny
odpowiednik na rdzennie polskim obszarze.
K.Nitsch zapisa w dzi ju nieistniejcej gwarze Chwalimia nad
Obrzyc (jzykowo stanowicej szcztek pnocnozachodniej peryferii dia-
lektu lskiego, ssiadujcej z ciekaw wielkopolsk gwar okolic Babimo-
stu) rzeczownik jesie f. rzeszoto w gwarowej postaci ey ei, opatrujc
go uwag: Ten zupenie nieznany wyraz nie jest w zwizku z sieci, bo y
ma w caej odmianie y; a e w N[owym] Kr[amsku] ee, wic chwalimskie
zwenie e w y wywoaa pozycja nie akcentowana, co si tam czasem zda-
rza12. Jesie to rzeczywicie wyraz do niedawna nauce niemal nieznany, nie
by bowiem odnotowany w sownikach (rwnie dialektycznych), przecie
dostrzeg go jednak zasuony badacz gwar wielkopolskich A.Tomaszewski
wymieniajc jako osobliwo leksykaln gwar zachodniowielkopolskich13.
Peniejsze informacje o pol. dial. jesie przynioso dopiero najnowsze wa-
ne rdo do poznania wielkopolskiego sownictwa, mianowicie Atlas jzyka
i kultury ludowej Wielkopolski, gdzie pokazano wystpowanie wyrazu w zna-
czeniu sito z duymi otworami do przesiewania zboa w zachodniej Wiel-
kopolsce. Zapisano tam postaci ee, ei, e, ey, ee, ey, a take
deminutivum (zapewne zleksykalizowane) jesitka (gwarowe etka, eut
ka), a nawet ositka (gwarowe otka/otka/eutka w tym samym punk-
cie) oraz powstae w wyniku kontaminacji synonimicznych jesie i sito posta-
ci jesito, jesioto (gwarowe eito, eoto)14. Poza Wielkopolsk wyrazu dotych-
czas nie odnaleziono15.

12
Nitsch WPP IV 181.
13 A.Tom a s z e w s k i, Mowa ludu wielkopolskiego, Pozna 1934, s.50; t e n e, Mowa
tzw. Mazurw Wieleskich, SlOcc XIV, 1935, s.125.
14 Atlas jzyka i kultury ludowej Wielkopolski (red. Z.Sobierajski i J.Burszta), I, Wrocaw
1979, mapa nr 69 i cz. II, s. 117118.
15 W kartotece Sownika gwar polskich (w Zakadzie Dialektologii Polskiej IJP PAN
w Krakowie) znajduj si tylko wielkopolskie powiadczenia wyrazu, niemal wycznie nie-
publikowane materiay A.Tomaszewskiego, ktry zapisa jesie w kilkunastu wsiach. Jego
zapisy pochodz z powiatw Oborniki, Szamotuy, Kocian i rem (potwierdzaj zatem dane

74

http://rcin.org.pl
 Jesie jest wyrazem na gruncie polskim izolowanym (zwizek etymo
logiczny z sie, sia siej, sito nie wchodzi w rachub). Zwraca uwag podo-
biestwo postaci gosowej i identyczno postaci morfologicznej wyra-
zu polskiego i wschsow. oset. Rnica nagosu je : o ma paralele w kilku
innych wyrazach, np. pol. jemioa, jesie, jezioro : wschsow. omela, osen,
ozero. Moemy przyj, nie wdajc si w szczegy zoonego [61] problemu
sowiaskiej obocznoci o : e, e w interesujcym nas wyrazie starsza jest
posta z o, polska za posta z e (je) powstaa wtrnie przez asymilacj o
do e w drugiej sylabie16. Wyjtkowa wielkopolska posta z o (ositka, gwa-
rowe otka, otka) byaby zatem prawdopodobnie znamiennym archa-
izmem17. Polski materia (deminutivum jesitka, ositka) jednoczenie roz
strzyga, e omawiany wyraz w drugiej sylabie mia pierwotne e (przykady
wschodniosowiaskie nie wykluczay ).
Formalna identyczno wschsow. oset i pol. dial. jesie jest bezsprzecz
na, naley jednak objani rnic semantyczn. Jeli wschsow. oset ozna-
czao dawniej konstrukcja z drkw, rusztowanie, pomost, to moemy
odnale punkty styczne ze znaczeniem rzeszoto, sito z duymi otworami do
przesiewania zboa. Musiao istnie podobiestwo obu desygnatw, zapew-
ne podobiestwo konstrukcji z erdek, nieraz moe ukadanych na krzy lub
w bardziej skomplikowany sposb czy nawet przeplatanych prtami oraz pry-
mitywnego sita z duymi otworami, z rzadko, z duymi odstpami przepla-
tanego yka lub korzeni. Wan paralel semantyczn w peni potwierdzajc
realno zwizku wymienionych znacze stanowi ps. *reeto due rzadkie
sito z duymi otworami: derywat z sufiksem ka od tego rzeczownika ma
w niektrych jzykach sowiaskich znaczenie bliskie wschsow. oset, por.
sch. rtka krata, kraty (preke [...] postavljene unakrst pravei oka poput
onih u mree ili reeta18), ros. retka wedug ujcia Dala m. in. vsjakaja
nesplonaja ve, so skvozninoj, s promekami, proletami; rjad ustanovlen-

wielkopolskiego Atlasu) oraz ze wsi Boydar i Czarnotka w pow. roda i Kromolice w pow.
Krotoszyn, czyli nieco na wschd od izoleksy wyznaczajcej wschodni zasig wyrazu w Atla
sie. Moe to wiadczy o cofaniu si zasigu wyrazu w ostatnich czasach. [61]
16 Jeli racj maj slawici przyjmujcy rozwj typu wczesnops. *aseni > ps. *(j)esen
> wschsow. osen, naleaoby uzna, e stan starszy reprezentuje wyraz polski (ps. *eset?).
Sdz jednak, e oglnie rzecz biorc postaci z o (nie tylko przecie wschodniosowiaskie)
reprezentuj stan starszy, (j)e za to czsto innowacja.
17 Posta ositka obok jesie moe wiadczy, e asymilacja oe > ee jest pniejsza
(przynajmniej w tym wyrazie) od przegosu e > o, co by wyjaniao, dlaczego mamy jesie
obok ositka (forma jesitka polegaaby zatem na wyrwnaniu do jesie).
18
RJAZ XIII 899.

75

http://rcin.org.pl
nych erdoek, estikov, ili pereloennych, perepletennych vdol i poperek,
libo inym obrazom, pletenie prutjanoe, kamyevoe19.
Przytoczony materia i jego analiza daje moliwo rekonstrukcji pra-
sowiaskiego leksemu *oset f. konstrukcja z drkw, prtw uoonych
rzadko wzdu lub na krzy czy poprzeplatanych. Wyraz ten zachowa si
tylko na dwu oddalonych sowiaskich obszarach w sekundarnych, wyspe-
cjalizowanych znaczeniach. W gwarach wielkopolskich wyraz zapewne
wypiera synonimiczne rzeszoto, by moe dlatego, e zacz oznacza jaki
udoskonalony typ sita do przesiewania zboa, por. informacj rkopimien-
n A.Tomaszewskiego z Kluczewa (b. pow. szamotulski), gdzie ei to nazwa
sita drucianego, za eoto s korya.
Zrekonstruowane ps. *oset to wyraz na gruncie sowiaskim izolowany
[62] i niemotywowany, o niejasnej budowie (sufiks et?). Ma on jednak niemal
dokadny odpowiednik w kilku jzykach indoeuropejskich. Dla epoki indo-
europejskiej rekonstruuje si rzeczownik *oet brona, przedmiot z ostry-
mi kocami, powiadczony w italskim (ac. occa < *otika < *oita), celtyckim
(stcymr. ocet, bret. oguet brona), germaskim (stang. egede f., stwniem. egida
brona < *oket) i batyckim: stprus. aketes f. pl. brona, litew. akios, ekios
pl. ts., ot. ecas, eckas, eca brona, por. te odpowiedni czasownik: litew.
akti, ekti ju bronowa, ot. ect ecju ts.20. Batycki rzeczownik kontynu-
uje zapewne praposta *at, przy czym batyckie jej kontynuanty wykazu-
j nieregularny rozwj * > k, wzduenie w drugiej sylabie (zapewne pod
wpywem czasownika, por. litew. akti ju) oraz fakultatywn zmian ae >
ee (tego samego typu co w sowiaskim: wschsow. oset : pol. jesie)21.
Wydaje si niewtpliwe, e ps. *oset jest regularnym kontynuan-
tem obocznej indoeuropejskiej postaci *oeti wobec bat. *ot (< *oet)
i zachodniego ie. *oet. Wyraz sowiaski wyrnia si samogosk tema-
tyczn i, podczas gdy batycki ma (moe z nawarstwienia na odpowia-
dajce sowiaskiemu pierwotne *oeti), jzyki zachodnioindoeuropejskie
za .
Z powyszego zestawienia wynika, e ps. *oset < ie. dial. *oeti pier-
wotnie oznacza musiao prymitywny rodzaj brony. W literaturze podkre-

19 Dal3 III 17731774. [62]

Pokorny IEW 22; W.Por z i g, Die Gliederung des indogermanischen Sprachgebiets,
20
Heidelberg 1954, s.194; Toporov PJ I 6768 (tu te starsza literatura o wyrazie).
21 O wyrazie batyckim i jego przeksztaceniach ostatnio Toporov l.c.; Trautmann BSW
68 rekonstruowa praposta *ekt.

76

http://rcin.org.pl
lano, e sowiaski nie zna tej indoeuropejskiej nazwy brony22, co w wietle
materiau sowiaskiego okazao si niecise, gdy wyraz znany jest rwnie
na obszarze batosowiaskim, w batyckim w nieregularnej postaci fone-
tycznej, ale w prastarym znaczeniu, w sowiaskim za w regularnej postaci
fonetycznej, ale w nowszych znaczeniach. O ile bowiem inne jzyki indoeu-
ropejskie zachoway pierwotne znaczenie wyrazu, w sowiaskim uleg on
ewolucji semantycznej utrudniajcej jego identyfikacj z odpowiednikami
indoeuropejskimi. Przeksztacenia semantyki ps. *oset pozostaj niewt-
pliwie w zwizku z pojawieniem si w prasowiaskim innowacyjnej nazwy
brony: ps. *borna23. Jak zwykle w takich wypadkach, starszy wyraz wypie-
rany przez neologizm zachowa si w znaczeniach sekundarnych, do odle-
gych od pierwotnego.
Przyjmowana tu zmiana semantyczna brona > konstrukcja z dr
kw, prtw znajduje paralele w rozwoju znaczeniowym kontynuantw [63]
ps. *borna brona, por. ros. boron take drewniana krata, na ktrej spoczy-
wa stg siana (zapewne tzw. pomost palowy), rczny przyrzd do pukania
zotononego piasku (a wic rodzaj sita!), se. brna take ciana ryglowa,
ciana urzdzenia do suszenia siana (moe tzw. przepot?), brama kratowa,
jarzmo mostu; ramy piy. Tego rodzaju zmiany znaczeniowe ps. *oset
i *borna stosunkowo atwo si tumacz wygldem i budow prymitywnych
bron, por. opisy bron i ilustracje zamieszczone przez K.Moszyskiego24.

22 Por. Porzig l.c.; Toporov l.c.

23 SP I 324. [63]
24 Moszyski o.c. 193200.

77

http://rcin.org.pl
 Prasowiaskie *pelest, *pelust

Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej XXIII, 1985, s. 103109

W artykule przedstawiam prb rekonstrukcji i objanienia archaiczne-

go sowiaskiego rzeczownika, odtworzonego na podstawie zbienoci fak-
tw w kilku jzykach sowiaskich. Postaci wyrazw, na ktrych podstawie
rekonstruuj przypuszczalny prasowiaski leksem, czciowo daj si spro-
wadzi do wsplnej prapostaci, czciowo za odbiegaj gosowo lub mor-
fologicznie od oczekiwanych kontynuantw pierwowzoru. Rwnie odtwo-
rzenie semantyki wyrazu napotyka trudnoci, znaczenia bowiem niektrych
formalnych kontynuantw rekonstruowanego leksemu s na tyle odlege, e
nieatwo jest uzasadni ich przynaleno do prototypu. Wreszcie omawiany
leksem naley do tych nierzadkich wyrazw prasowiaskich, ktrych gene-
za nie jest cakiem jasna. W tym przypadku trudno jest wskaza bezpored-
ni podstaw derywacyjn, jakkolwiek jest oczywiste, e mamy tu do czynie-
nia z prasowiaskim derywatem.

1. W gwarach biaoruskich powiadczony jest rzeczownik plesc f.

uchwyt niecek, grube koce koryta, notowany te w postaci pljusci, plju
cy pl. grube, poprzeczne koce koryta. Wyraz znay te pewne gwary ukra-
iskie, na co wskazuj przytoczone przez J.Karowicza (za O.Kolbergiem)
z Chemskiego, z gwary niewtpliwie ruskiej, postaci pelu, pelucie koniec
koryta lub obu, na ktrym znajduje si przyczkowa ciana. W dostpnych
mi rdach ukraiskich wyrazu w tym znaczeniu nie odnalazem, dobrze jest
jednak powiadczony w odmiennych znaczeniach (zob. niej). Bez wtpienia

 Nosovi 397; Juranka 158.

 TSBM IV 154; M.V.Biryla, Z leksiki vski Skvarcy Dzjarynskaha rana, NarSlova,
s.40. [104]

http://rcin.org.pl
w zwizku z przytoczonymi biaoruskimi i ukraiskimi wyrazami pozosta-
je ros. dial. (u P.Mielnikowa) peljustka rczka, uchwyt naczynia; Vasmer
REW (II 333), rozpatrujc wyraz rosyjski w izolacji od bliskich formalnie
i semantycznie postaci innosowiaskich, uzna go za niejasny, ale jednocze-
nie porwna ze zyriaskim i wotiackim pel ucho, wotiackim pels usz-
ko, dopuszcza wic zapoyczenie z grupy permskiej jzykw ugrofiskich.
W wietle penego materiau sowiaskiego przypuszczenie takie nie wydaje
si prawdopodobne. [104]
Odpowiedniki przytoczonych postaci wschodniosowiaskich znane
s na obszarze czeskosowackim. Pod wzgldem semantycznym najblisze
jest czes. dial. mor. pelest f. brzegi kamiennego koryta, poza tym naley
tu czes. pelest (peles) f. deska (boczna lub czoowa) w ku (Jungmann,
PSJ), pelesti pl. awki, na ktrych siedz wiolarze (Jungmann), sa. peas
(pes, peles) f. krawd, deska ka (Klal, SSJ). Czeskie i sowackie zna-
czenie (boczna, czoowa) deska ka uzna naley za innowacj; rozwin-
o si ono by moe ze znaczenia krawd, brzeg, por. pol. dawne i dial. kra
wd bok ka.
Nie dostrzeono dotychczas odpowiednikw omawianych wyrazw na
obszarze poudniowosowiaskim, w gwarach bugarskich i serbskochor-
wackich. W kartotece sekcji dialektologicznej Instytutu Jzyka Bugarskie-
go BAN w Sofii znajduj si powiadczenia zapisanych w terenie rzeczowni-
kw ples krawd kosy, przeciwlegy do ostrza wywinity brzeg kosy (wie
Totleben w okolicy Plewenu) i pelos grne wywinite brzegi miedzianej misy
(wie Kiulewcza w okolicy Szumenu). Poniewa semantyka tych wyrazw
pozostaje w cisym zwizku z przytoczonymi wyej postaciami pnocno-
sowiaskimi, a take, jak zobaczymy, z formami serbskochorwackimi, mo-
na sdzi, e te gwarowe bugarskie postaci s wtrne: ples moga powsta ze
starszej *pelest przez uproszczenie wygosowej grupy spgoskowej st (por.
bug. dial. mlados, rados itp.) a pelos mogaby zawdzicza swoje o analogii
do nierzadkich rzeczownikw zakoczonych na os(t).
Relikty pierwotnej postaci wyrazu lepiej zachoway si w gwarach rodop-
skich w okolicy Welingradu, ale w odmiennym znaczeniu: plest m. i pelest| f.
wysunita, odkryta cz domu, na ktrej suszy si np. odzie, owoce, warzywa.

 Barto 286.
 [Dopisek w korekcie:] Znaczenie powiadczone te w biaoruskim: dial. pljasc f.
deska w poprzecznej ciance ka, Scjakovi SlHrodz 352. {Przypis ten dodano w korekcie
z numerem 3a red.}
 Stojev 196.

79

http://rcin.org.pl
Charakterystyczne wahanie rodzaju gramatycznego i postaci wyrazu zdaje si
wskazywa na rzeczownik pierwotnie eski (dawny temat na ), wtrnie przy-
porzdkowany bd do rzeczownikw eskich na ja (pelest|), bd do rzeczow-
nikw mskich (plest). Specyficzne znaczenie rodopskie rozwino si, by moe,
ze starszego (wywinity) brzeg, wysunita krawd, obramowanie czego.
Zwraca uwag rozprzestrzenienie rnych postaci tego samego, jak
sdz, leksemu w gwarach bugarskich. Poniewa znane mi zapisy pochodz
z trzech znacznie od siebie oddalonych terenw, moemy przyj, i mamy tu
do czy[105]nienia ze szcztkowo zachowanym w gwarach archaizmem lek-
sykalnym. Reliktowy charakter wyrazu pozwala zrozumie powane r-
nice semantyczne, wynikajce zapewne z dokonanych niezalenie od siebie
w poszczeglnych gwarach specjalizacji znaczeniowych.
Bliskie znaczeniowo wyrazy znane s take gwarom serbskochorwa-
ckim: pele, pl, plije m. i f. skraj, brzeg, krawd, obrzeenie, obramowa-
nie czego (np. peli oko mlina, oko zida, oko suda), wywinity brzeg mie-
dzianego kota, rczka, uchwyt kota, garnka (RJAZ: Banija, Lika, Dalma-
cja). Semantyka tych sztokawskich form (z obocznoci e/i/ije < ) wyra-
nie nawizuje do cytowanych znacze bliskich gosowo wyrazw pnocno
sowiaskich i bugarskich. Pozwala to wysun przypuszczenie o wtrnoci
serbskochorwackiej postaci na . P.Skok, nie uwzgldniajc faktw inno-
sowiaskich, czy wymieniony wyraz z sch. ple warkocz, pelav roz-
czochrany, kudaty, co ze wzgldw semantycznych wydaje si mao praw-
dopodobne. Nie jest wykluczone wtrne mieszanie tych genetycznie i seman-
tycznie rnych leksemw.
Przytoczony wyraz serbskochorwacki w trzech gwarowych odmian-
kach powiadczony jest, jak wynika ze rde, na ograniczonej czci serb-
skochorwackiego obszaru (Banija, Lika i, chyba, rodkowa Dalmacja). Tery-
torialnie oddalony jest derywat pelenica drewniane pkole umocowane do
supa w drzwiach (Leva w umadiji, RJAZ). Znaczeniowo wyraz ten nawi-
zuje do wyjtkowo powiadczonego, niezlokalizowanego rzeczownika pelest
(f.?) ona rupa i onaj ep, u kojoj se vrata okreu i dre. Mamy tu zapew-

 W gwarach bugarskich znane s liczne inne nazwy tej czci domu (zob. B.G e or
g ie v a, Tradicionna stroitelna i ilitna terminologija, SbNarUm LV, Sofija 1976, s.99143),
wrd ktrych nie znajduj jednak paraleli semantycznej. [105]

Skok ER II 633.
 Wyraz zaczerpnity z przechowywanej w Instytucie Jzyka Serbskochorwackiego
w Belgradzie kartoteki RSAN. Powiadczenie pochodzi ze rda: A.O s t oji , Rei kojih
nema u Vukovu Rjeniku (1855). [106]

80

http://rcin.org.pl
ne zachowan pierwotn, regularn posta wyrazu, ale znaczenie prawdo-
podobnie jest nowsze. Mona sdzi, e pelest to przede wszystkim nazwa
jednego z czopw, na ktrych obracaj si drzwi; w prymitywnych drzwiach,
o jakie z pewnoci tu chodzi, byy to specjalnie obrobione koce supa czy
te drga, wystajce poza grn i doln krawd drzwi i osadzone w odpo-
wiednich wyobieniach umoliwiajcych obrt. Specyficzne techniczne zna-
czenie czop, na ktrym obracaj si drzwi mogo si rozwin ze starszego
wystajcy skraj, koniec czego (np. supa, drga), ale dostpny materia jest
zbyt skpy i mao precyzyjny, by mona to uzna za pewne.
Rozpatrywane dotd wyrazy sowiaskie wykazuj znaczne podobie-
stwo postaci gosowych i semantyki. Do problemu odmianek i pierwotnej
postaci powrc niej, tu chc odnotowa, e przytoczone konkretne znacze-
nia mona sprowadza do podstawowego znaczenia (wystajcy na zewntrz)
skraj, krawd, obramowanie. Wydaje si, e pierwotnie by to ludowy ter-
min techniczny oznaczajcy (wystajcy) skraj, krawd, obramowanie pew-
nego rodzaju na[106]czynia, przy czym materia sugeruje, i moe tu chodzi
zwaszcza o drewniane naczynia dubane w rodzaju niecek, koryta.
Do rekonstruowanego znaczenia pierwotnego naley zapewne sprowa-
dza take ukr. dial. pljusty pl. Zahn am Webstuhl, peljstka (zwykle pl.
peljstky) szeroki zb boczny w grzebieniu tkackim, boczne cianki cierlicy.
Rwnie te lokalne terminy tkackie oznaczajce boczne czci odpowiednich
narzdzi mog nawizywa do starszego znaczenia skraj, obramowanie.
Zwracaj rwnie uwag odnotowane w gwarach biaoruskich i czes
kich specjalne znaczenia nalece do ludowej terminologii pieca: brus. dial.
pljusc, czciej pl. pljusci (pljusci) przednia cz pieca koo otworu pie-
cowego, nakrycie nad otworem piecowym w ksztacie uku, okap; otwr pie-
cowy10, czes. dial. pelska peklo v peci [= prohlube u peci, aby se do peci
pohodlnji dostalo]11, peliska stupnek, po nm se lezlo na pec12. Wysu
nito przypuszczenie, e wyraz biaoruski powsta w rezultacie kontamina-
cji brus. eljusci otwr piecowy i pe piec albo (co jest jeszcze mniej praw-
dopodobne) z poczenia rdzenia pel (por. ps. *pepel/popel) z czstk
usc (brus. vusce, ps. *ustje)13. Wydaje si jednak, e podstawowe jest tu

Z. Ku z e l a, J. Rud ny k y j, Ukrainischdeutsches Wrterbuch, Leipzig 1943, s.554;


Hrin III 106; Lysenko 155.
10 P.U.S c j a c k o, Narodnaja leksika i slovatvarnne, Minsk 1972, s.30; atalava131.
11 Barto l.c.
12 Urice 145.
13 P.U.Scjacko l.c.

81

http://rcin.org.pl
nie znaczenie otwr piecowy, czelu, ale dobrze widoczne w materiale bia-
oruskim nakrycie, okap nad otworem piecowym w ksztacie uku (std
wtrnie otwr pieca). Podobne starsze znaczenie okap nad otworem pie-
ca moe kry si te w wyrazach czeskich. Jeli wysunite przypuszczenie
jest suszne, to wyraz czeski i biaoruski naley przede wszystkim zestawia
z bug. dial. plest, pelest | wysunita, odkryta cz domu, gdy wykazuj
one podobny rozwj semantyczny (wystajcy na zewntrz) skraj, krawd,
obramowanie > wystajce nakrycie, przykrycie czego, okap. Przy tym nie
mona wykluczy oddziaywania na posta gosow (a moe i na semantyk)
wyrazu biaoruskiego i czeskiego kontynuantw ps. *elust/elest otwr
pieca, czelu.

2.Dla rekonstrukcji pierwotnej semantyki omawianego leksemu szcze-

glnie wane jest odmienne znaczenie wystpujce na obszarze wschodnio-
sowiaskim: brus. dial. plesc f. pat (pelesc mjasa)14, lepiej powiadczone
w derywatach: brus. pjal|stak tka patek kwiatowy15, ukr. pljustok tka ts.,
pljustka ts., li kapusty (i dalej ugotowane licie kapusty z nadzieniem
misnym, gobki), dial. rwnie peljstka ugotowana w caoci wiartka
gwki kapusty16, [107] ros. dial. pelstok tka wiartka gwki kapusty17.
Przykady te wskazuj na znaczenie pat, co odcitego, przecitego, szczt-
kowo zachowane w specjalnych uyciach. Tego znaczenia nie naley oddzie-
la od lepiej w jzykach sowiaskich powiadczonego skraj, krawd, obra-
mowanie, za czym przemawia semantyka ps. *rb krawd, brzeg, kant
czego : pat, kawaek (np. lnianego ptna, skry) (por. np. du. rub lniana
chusta, caun, rodzaj chusty do noszenia dziecka na plecach, se. rb chusta
z lnianego ptna, sch. rb kawaek tkaniny, np. chustka na gow, kawa-
ek skry).

3. Semantyka analizowanego leksemu sprowadza si do dwu podsta-

wowych, genetycznie ze sob zwizanych znacze skraj, krawd, obramo-
wanie i pat, co odcitego, przecitego. W niektrych jzykach sowia-
skich odnotowano wyrazy, ktrych posta gosowa przemawia za przyna-
lenoci do omawianego leksemu, ale ich znaczenia mog nie pozostawa
w zwizku z odtworzonymi znaczeniami podstawowymi.

14
Nosovi l.c.
15
TSBM IV 535.
SUM VI 114; Hrin l.c.; Lysenko l.c. [107]
16
17
SlNovosib 378.

82

http://rcin.org.pl
 Niejasna jest geneza ukr. dial. pljusta f. i pl. t. nice u wozu, trjktna
cz nasadu, w ktrej osadzony jest dyszel18; wyraz zosta zapoyczony do
pewnych gwar polskich w otoczeniu ukraiskim: plee i plusta pl. t. nice
przednie (z b. pow. Rudki i Buczacz, MAGP I, cz.II 93). Wrd sowiaskich
nazw czci wozu nie udao si odnale paraleli, ktra umoliwiaaby cze-
nie znaczenia nice z rekonstruowanymi znaczeniami podstawowymi.
Rwnie niepewna jest geneza wyjtkowego staropolskiego formalne-
go odpowiednika piele ogon bobrowy, moe te wosy z tego ogona uy-
wane do wyrabiania pdzli (r.1472, SStp VI 90). Znaczenie podane przez
SStp sugeruje zwizek wyrazu z pol. dial. peechy kudy, dugie, w nieadzie
bdce wosy, peechaty o dugich zaniedbanych wosach; z dugimi roz
czochranymi wosami (Karowicz), ukr. plech zwj, pasmo wosw, sierci,
trawy, peljstka pasmo wosw na warkocz, sch. ple warkocz itd. Mo-
liwe jednak, e wyraz oznacza tylko ogon bobra (w rdle odpowiada mu
ac. castorina). W polskim sownictwie owieckim charakterystyczny paski,
pokryty uskami ogon bobra nosi nazwy kielnia i plusk19, nie mona zatem
wykluczy, e rwnie staropolski hapax piele to przenonia podobnego
typu: znaczenie ogon bobra mogoby nawizywa do znaczenia wystajcy
koniec niecek, koryta, uchwyt niecek czy moe nawet do znaczenia pat. Jest
to jednak tylko domys bez dostatecznego poparcia w polskim sownictwie.
Pewna zbieno fonetyczna wyrazu staropolskiego z litew. peleg, plegas,
pelek, plekas rybi ogon jest z pewnoci czysto przypadkowa.

4. Wydobyte sowiaskie wyrazy o bliskich postaciach fonetycznych

i ze [108] znaczeniami dajcymi si sprowadzi do podstawowych skraj, kra-
wd, obramowanie i pat, co odcitego, przecitego dopuszczaj rekon-
strukcj dwu prapostaci: 1) *pelest f.: brus. plesc f., czes. pelest f., sa. peles/
pes/peas f., bug. plest/pelest| i zapewne sch. pelest oraz historyczne
deminutywa: brus. pjal|stak, ros. pelstok; 2) *pelust f.: brus. pljusc f., ukr.
pelju, pljusty pl. oraz historyczne deminutywa: brus. pljusci/pljucy, ukr.
pljustok, pljustka/peljstka, ros. peljustka, czes. pelska (peliska) < *pelustka.
Odosobnione postaci poudniowosowiaskie (bug. peles, pelos, sch. pele/
peli/pelije) to zapewne wykolejone kontynuanty prapostaci *pelest, przy
czym znaczn rol odegray tu zmiany fonetyczne bd analogia (sch. *pel
dostosowano do rzeczownikw z sufiksem ).

18
elech II 607; Horba 68.
Hoppe 100101. [108]
19

83

http://rcin.org.pl
 Jak widzimy, rekonstruowana praposta *pelest, powiadczona we
wszystkich trzech grupach jzykw sowiaskich, wykazuje wikszy zasig,
natomiast wyrazy pozwalajce odtwarza wariant *pelust znamy tyl-
ko z jzykw wschodniosowiaskich i z czeskiego. Mona wic sdzi, e
wariant *pelest jest starszy, pierwotny. Powstaje przy tym pytanie o sto-
sunek tych dwu odmianek leksemu. Poniewa znamy inn podobn par,
mianowicie ps. *elest wystajca cz pieca, otwr, czelu pieca, trzon
pieca : *elust szczka; otwr midzy szczkami, otwr gbowy, paszcza;
otwr pieca20, mona by przypuszcza, i mamy tu do czynienia ze sta-
rymi wariantami (sowotwrczymi?) leksemu. Zwraca przy tym uwag, e
elust i pelust s mniej jasne od swoich wariantw. Nie mona wyklu-
czy, e posta *pelust jest wtrna i e powstaa pod wpywem analogii
do *elust, za czym by moga przemawia pewna zbieno semantyki
(por. wyej).
Zrekonstruowany leksem *pelest i jego prawdopodobnie stary wariant
*pelust reprezentuj z pewnoci prasowiask warstw sownictwa. Za
archaicznoci leksemu przemawia przede wszystkim nieprzejrzysta struk-
tura i brak motywacji na gruncie sowiaskim, a take geografia kontynu-
antw w dialektach sowiaskich, wiadczca o archaicznym charakterze
odpowiednich wyrazw oraz daleko posunite przeksztacenia semantyczne
w poszczeglnych dialektach sowiaskich.

5. Niemae trudnoci napotyka prba analizy etymologicznej leksemu

*pelest/*pelust. Trzeba tu przyzna racj V.Machkowi, ktry uzna wyraz
czeski za niejasny (Machek ES2 443). Struktura analizowanego leksemu suge-
ruje, e moemy tu mie do czynienia z nawarstwieniem sufiksu t na jak
starsz formacj (*peles?, *pelet?, *peled? czy *pelus?, *pelut?, *pelud?).
Jednak adnej z tych teoretycznie moliwych podstaw derywacyjnych nie
udao si odnale w materiale sowiaskim (bug. peles, pelos, sch. *pel
raczej nie mog by uznane za formacje stare). Ewentualnie mona by bra
pod uwag ros. dial. pled, peld, pelda, peled przybudwka przy stodo-
le, szopie, somiany dach, strzecha, ciana stodoy, szopy, ogacenie cha-
ty (z erdzi i suchej [109] trawy mchu, somy) itp.; z tym wyrazem rosyj-
skim zestawia brus. pelesc, czes. pelest T.Torbirnsson21. Wyraz rosyjski
zwykle by uwaany za zapoyczenie batyckie (litew. peld, peld szo-

20 SP II 124125, 136137. [109]

21 T.Tor bir n s s on, Die gemeinslavische Liquidametathese, I, Uppsala 1901, s. 43 i n.

84

http://rcin.org.pl
pa na plewy)22, jednak ostatnie badania ucilajce jego geografi w gwa-
rach rosyjskich i semantyk23 pozwoliy W. Mierkuowej wysun powane
argumenty za rodzimoci wyrazu rosyjskiego, ktry sprowadza do prapo-
staci *peled, *peleda i czy z indoeuropejskim pierwiastkiem *pel pokry-
wa; skra24. Chocia formalnie *pelest, mona by czy z ros. peled itd.
(*pelest < *peledt), to przeprowadzona wyej analiza semantyki omawia-
nych sowiaskich wyrazw i zrekonstruowane pierwotne znaczenia ps.
*pelest/pelust (zwaszcza znaczenie pat, co odcitego, przecitego, niele
powiadczone w materiale) nie przemawiaj za takim zestawieniem.
Zrekonstruowana semantyka ps. *pelest/pelust skraj, krawd,
obramowanie : pat, co odcitego, przecitego zdaje si wskazywa na
przynaleno omawianego leksemu do indoeuropejskiego pierwiastka
*(s)p(h)el upa, odupywa, odrywa25. Byby to zatem leksem prapokrew-
ny ps. *pol deski uoone na klepisku, podoga, *polica/polka deska umo-
cowana poziomo, pka, *polt pat soniny, misa, poowa tuszy zwierz-
cej. Jako paralele przytoczy mona np. ps. *rb (zob. wyej) od *rbiti
ci, rba, pol. krawd od krawa, kraja.
Jeli wysunite objanienie jest suszne, to w sowiaskim musiay ist-
nie jakie starsze, niezachowane derywaty od pierwiastka *(s)p(h)el; zrekon
struowany leksem *pelest/pelust to prawdopodobnie relikt starej sowia-
skiej rodziny wyrazowej.

6. Przedstawiona rekonstrukcja leksemu *pelest/pelust ilustruje

rnorakie trudnoci wyaniajce si przy pracach nad odtworzeniem sow-
nictwa prasowiaskiego, w szczeglnoci w tych przypadkach, kiedy mamy
do czynienia z zachowanymi jedynie w niektrych jzykach czy dialektach
sowiaskich szcztkami prastarych leksemw.

22 Zob. ostatnio Ju. A.L au jut e, Slovar baltizmov v slavjanskich jazykach, Leningrad
1982, s.124.
23 O.N.Mor a c hov s k aj a, Suestvitelnye s kornem pel/pol i so znaenijami, svja
zannymi s ponjatijami mjakiny, solomy i nekotorych vidov ich ispolzovanija, OLA MI 1979,
1981, s.114119.
24 V.A.Me rk u lov a, timologieskij kommentarij k dialektologieskoj karte, OLA MI
1979, 1981, s.122125.
25
Pokorny IEW 985987.

85

http://rcin.org.pl
 O dwu starych sowiaskich leksemach
z zakresu wyrobw z drewna
(ps. *strama/stram, *vli)

Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej XXIV, 1987, s. 115126

Najwaniejszym surowcem, jakim rozporzdzali dawni Sowianie

do wyrobu rnorodnych narzdzi, urzdze, sprztw, naczy, do budo-
wy domostw, byo drewno. O znacznej roli drewna w gospodarce Sowian
wiadcz zarwno dane historii kultury materialnej, jak i w jeszcze wik-
szym stopniu dane etnograficzne, zwaszcza z pewnych kulturowo archaicz
nych zaktkw Sowiaszczyzny, np. z Polesia, gdzie do czasw najnowszych
przytaczajca wikszo wytworw, stanowicych materialn kultur miej-
scowego ludu, sporzdzana jest z drewna i gdzie gbsze warstwy chop-
skie (...) do ostatnich prawie czasw yy w epoce drewnianej. Znalazo to
oczywicie odbicie w bogactwie sowiaskiego sownictwa odnoszcego si
do obrbki i rnorakich zastosowa drewna, przy czym znaczc cz tego
dziau sownictwa stanowi wyrazy reprezentujce prasowiask warstw
leksyki sowiaskiej.
Stara sowiaska terminologia obrbki drewna nie doczekaa si dotd
penego opracowania. Co prawda wany jej fragment zbada O.N.Truba-
czow, ale poza jego zainteresowaniem pozostay terminologie takich spe-
cjalnych rzemios jak ciesioka, stolarstwo, koodziejstwo, bednarstwo itd.
Rwnie stosunkowo sabo s zbadane odpowiednie dziay sownictwa
w poszczeglnych jzykach sowiaskich, chocia dzi ju dysponujemy kil-

 Por. np. W.Hens el, Sowiaszczyzna wczesnoredniowieczna. Zarys kultury material

nej3, Warszawa 1965, s. 208242.
 Moszyski KLS2 I 293294.
 Trubaev RT 144172.

http://rcin.org.pl
koma wanymi szczegowymi opracowaniami z tego zakresu. Opracowa-
nie tego obszernego dziau [116] sownictwa miaoby niebagatelne znaczenie
dla historii sowiaskiej leksyki i dla historii kultury materialnej Sowian.
Niniejszy artyku zawiera dwa przyczynki do poznania prasowia-
skiej leksyki drzewiarskiej. Omawiam tu dwa stare sowiaskie leksemy,
z ktrych jeden naley do terminologii sa i wozu, za drugi trzeba zaliczy
do terminologii budownictwa. Wykorzystanie sowiaskich materiaw lek-
sykalnych (gwnie dialektycznych) oraz pewnych danych etnograficznych
umoliwio odtworzenie pierwotnych postaci wyrazw, ich geografii, znacze-
nia i pniejszej ewolucji semantycznej.

1. *strama : *stram

Na omawiany tu stary sowiaski leksem *strama/stram kilkakrotnie

ju zwracano uwag w literaturze etymologicznej, wykorzystano jednak tyl-
ko cz dostpnego materiau sowiaskiego i w zasadzie pomijano zajmuj-
c semantyk wyrazu i jej geograficzne zrnicowanie.
Analizowany leksem najlepiej jest powiadczony w dialektach polskich. Na
wikszoci polskiego obszaru jzykowego znany jest ludowy termin oznaczajcy
pewien element konstrukcyjny sa: strama (trama, trama, rzadko te stramica)
f., niekiedy take stram (tram) m. supek osadzony w sanicy, na ktrym opiera
si nasad, zwykle pl. stramy (tramy, tramy), rwnie stramki (tramki, tramki),
stramice, straminy (striny, strainy) stojce na pozach sa pionowe supki, na
ktrych opiera si nasad. W niektrych gwarach wyraz oznacza pewne inne
czci sa: strama (trama), stram (tram) poprzeczna pozioma belka czca

 Np. J.Si at k ow s k i, Sownictwo Warmii i Mazur. Budownictwo i obrbka drewna,

Wrocaw 1958 (= SWM I); J.B a s a r a, Terminologia budownictwa wiejskiego w dialektach
polskich, cz.1, Dom mieszkalny; cz.2, Pomieszczenia gospodarskie, ogrodzenia, zamknicia,
Wrocaw 19641965; t e n e, Z zagadnie sownictwa gwarowego. Terminologia obrbki drew
na w dialektach polskich, Wrocaw 1981; A. Popp e, Materiay do sownika terminw budow
nictwa staroruskiego XXV w., Wrocaw 1962; G.V.S c hu l z, [116] Studien zum Wortschatz
der russischen Zimmerleute und Bautischer, BerlinWiesbaden 1964; Lu ycFe d a r c,
Budaniaja trminalahija, Leksika Palessja prastory i ase, Minsk 1971, s.143196.
 Machek ES2 475476; Bezlaj Eseji 118119; t e n e, Opyt raboty nad slovenskim
timologieskim slovarem, VJ 1967, 4, s. 52; L. V.Ku rk i n a, Izoglossnye svjazi junoslavjans
koj leksiki (Materialy k problemam slavjanskogo tnogeneza), Voprosy tnogeneza i tnieskoj
istorii slavjan i vostonych romancev, Moskva 1976, s. 152.
 Szczegowo o zasigu i postaciach gwarowych MAGP II, mapa 54, cz.II, s.1619. Zob.
te np. Karowicz V 241242; Kucaa 101; SWM I 56; Dejna RKJ XXVIII, 1983, s. 238239

87

http://rcin.org.pl
stramy dwu pz, nasad w saniach, strama (trama), stramik poczenie nosw
pz w saniach. Sporadycznie notowano przeniesienie nazwy na podobne cz-
ci innych przedmiotw: strama pz puga, stramka poczenie [117] ng pu-
ga10, sztrama pozioma lub ukona deseczka na drzwiach stodoy11.
Do obszaru polskiego nawizuj ukraiskie powiadczenia wyrazu jako
nazwy czci sa: stram m. : strma f. Schlittenstolle (elech II 925), w gwarach
zachodnich (rwnie na terenie Polski) strmy, stramky pl. krtkie koki osadzo-
ne w pozach i czce je ze skrzyni sa, listwy w saniach, pozy (?)12. Geografia
wyrazu pozwala przypuszcza, e mamy tu do czynienia z zapoyczeniem z dia
lektw polskich, ktre wyparo rodzim ukraisk nazw desygnatu koplo.
Jako nazwa czci sa ten sam wyraz wystpuje rwnie w dialektach
niektrych innych jzykw sowiaskich: sa. dial. strama cz sa czca
poz z nasadem13, wedug Klala stram m. san, spojen na vrchu hrubm
oplenem, se. dial. strma das Sttzholz am Schlitten, trma der senkrech-
te Pfeiler am Schlitten (Pleternik II 583, 647), sch. dial. kajk. stramice pl.
supki czce pozy z nasadem sa14.
Wystpowanie tego samego leksemu w specjalnym znaczeniu pionowy
supek w saniach, czcy nasad z poz w dialektach polskich (wraz z przy-
legymi gwarami ukraiskimi), sowackich, soweskich i serbskochorwa-
ckich kajkawskich przemawia za archaicznoci leksemu i znaczenia. Cha-
rakterystyczne jest przy tym nawizywanie obszaru soweskokajkawskiego
do zespou zachodniosowiaskiego, zwaszcza do jzyka sowackiego.
Wymienione znaczenie nie jest jedynym znaczeniem omawianego lekse-
mu. W dialektach serbskochorwackich poza przytoczonym kajk. stramice =
pol. stramy wystpuje ten sam leksem w innym specjalnym znaczeniu, maj-

(tu take odesanie do odpowiednich map Atlasu gwarowego wojewdztwa kieleckiego tego
autora).
 Karowicz l.c.; AJPP, mapa 23; Zarba AJ II, mapa 15, cz.II, s.4; Dejna l.c.
 Dejna l.c.
 L.c. [117]
10 MAGP I, mapa 17, cz.II, s.57.
11 J. B a s a r a, Terminologia budownictwa wiejskiego w dialektach polskich, cz.2, jw.,
s.1718.
12 Studia nad dialektologi ukraisk i polsk (z materiaw b. Katedry Jzykw Ruskich
UJ). Oprac. i przygotowa do druku M.Kara, Krakw 1975, s.49.
13 Ripka 279.
14 J. Kot a r s k i, Lobor. Narodni ivot i obiaji, ZNO XX, 1915, s.240: svaka je smiuga
[poza sa] zadubena na dva mjesta, kamo se stramice zagvozde, koje su svezane oplenom,
poduprte potporom.

88

http://rcin.org.pl
cym nawizania na gruncie wschodniosowiaskim. W gwarach czakawskich
w Istrii zapisano rzeczownik trma w znaczeniu rodzaj drabin na wozie (RJAZ
za Nemaniciem), dokadniejsze znaczenie znajdujemy w sowniczku do opisu
etnograficznego Kastavtiny: trmi pl. urzdzenie na wozie do przewozu lici,
siana, gazi15. Warto przytoczy gwarowy czakawski tekst szczegowo opi
sujcy to urzdzenie: Za drva vozit stave se na kola mej ruice copani (...)
a za seno ale veje vozit trami. [...] trami su dolenje i gorenje. Dolenje trami
su debje, spodobne su copanon, a gorenje su tanje. Na prven kraje gornje i dolnje
trami dre skupa kjini. Na zadnjen kraje su trami vezani za ruice. Onako na
jeden lakat irini su gornje i dolnje trami s trtami skupa vezane, [118] a to zato,
da tram [= s tram] ne pada van seno, veje, prae ale drugo, a se va nje naloi.
trami, ki imaju onako gusti kjini kodabi stuba, se zovu lojtri16.
Z opisu wynika, e trami to do prymitywna konstrukcja, spenia-
jca t sam funkcj co drabiny do wozu, skadajca si z dwu poziomych
poczonych ze sob drgw po kadej stronie wozu (te drgi rwnie nosz
nazw trami), przy czym grny i dolny drg poczone s nie szczeblami,
lecz wizaniami z wici. Wydaje si, e tego rodzaju konstrukcja z drgw
i wici jest typologicznie starsza od drabin do wozu17.
W dialektach serbskochorwackich omawiany leksem czciej oznacza dra
biny do wozu. W pewnych gwarach czakawskich i sztokawskich w tym znaczeniu
wystpuje posta z sufiksem ica: czak. (iarija: Golac) strmica pionowe drabiny
na chopskim wozie18, w Dalmacji drabiny do wozu (RJAZ za Vukiem Karadi-
ciem), sztok. w Banacie stranica ts.19, por. moe tu te nalece stramnica bok,
burta dki (Vojvodina)20. W dialekcie sztokawskim znajdujemy te lad odpo-
wiedniego rzeczownika mskiego *stram, na ktry zdaje si wskazywa derywat
z sufiksem ac: trmac drewniana drabina nad obem na siano dla konia21.
Czakawska i sztokawska nazwa drabiny do wozu lub konstrukcji podob-
nej znajduje swj odpowiednik w dialektach wschodniosowiaskich: brus.

15 Jardas 405. [118]

16 O.c. 209.
17 O rnego typu koszach, pomostach i drabinach do wozu w krajach sowiaskich
i ssiednich zob. Moszyski o.c. 656660.
18 Ribari 194.
19 S. api , Nazivi delova kola (Banat), PPJ IV, 1968, s.207. Zapewne przeksztacenie
pierwotnego stramica pod wpywem stranica strona, bok.
20 MihajloviVukovi 352.
21 Z.M a l b a a, Iz leksike sela Donjih Ramia kod Kljua u Bosanskoj Krajini, PPJ XII,
1976, s.110.

89

http://rcin.org.pl
dial. poleskie stramna (stramna, strmna, stromna), stramnina bok
wozu w ksztacie drabiny (pl. stramni, stramni, stramnki pudo, nadwo-
zie wozu lub sa, skadajce si z dwu bokw w postaci drabin ze szczebla-
mi z listewek), (przenona) drabina do wchodzenia i schodzenia, drabina
na dachu prowadzca do komina, jasa w ksztacie drabiny do umieszcza-
nia siana dla zwierzt22, [119] stramnka cite drzewko z skami suce do
wspinania si do umieszczonego na drzewie ula, ostrzew23, ukr. dial. strmy
na, stramna (przenona) drabina (Hrin IV 213, elech II 925).
W przeszoci taka nazwa jakiej konstrukcji uatwiajcej transport sia-
na, somy itp. musiaa by szerzej znana na obszarze wschodniosowiaskim.
wiadczy o tym rozprzestrzenienie pochodnych rzeczownikw: strus. XVI w.
(Nowogrd, Wadimir) ostramok sna narcze, wizka siana (SrezMat II
742), ros. dial. ostrmok (: ostrmka f.), ostrmok, ostr|mok mka niewielki
wz siana lub somy; niewielki stg (Da), ostrmok mka niewielki wz sia-
na, somy itp.24, niewielka reszta stogu siana, ktr mona wywie za jed
nym razem na jednym wozie25, duga erd w stogu siana (Vasmer REW
II 287: Ooniec), ukr. dial. ostrjmok, nastrjmok mka niewielka ilo, nie-
wielki wz siana, somy, drew itp. (Hrin II 525, III 72), brus. dial. ostrmok,
strmok mka may wz siana, naadowany wysoko, ale wsko (Nosovi 370,
618), astrmak niewielki wz siana, somy26, nastrmak ts.27.
Wysuwano rne prby etymologii tych wyrazw wschodniosowia
skich28. Sdz, e za pierwotne uzna trzeba postaci z wokalizmem a (strus.
ostramok, ros. dial. ostrmok, ostrmka, brus. dial. astrmak, nastrmak), za
postaci z o, e, ja mona objani analogi do wyrazw pokrewnych (zob.
niej). Za najstarsze z realnie powiadczonych znacze uzna trzeba niewielki,
wysoko naadowany wz siana, somy itp.; znaczenie niewielka ilo siana itp.

22 N.D.Koren, M.S.u ke v i, Polesskaja stroitelnaja terminologija (Chata i chozjaj

stvennye postrojki), LeksPol, s.154; L.I.Ma s len n i kov a, Iz polesskoj terminologii transpor
ta, ib., s.188; P.I.Si he d a, Matryjaly dlja dyjalektnaha slonika Brstyny, NarLeks, s.87;
P.A.M ic h ajl a, Z leksiki rodnaj vski [v. Ukavica Kobrynskaha rana], ib., s.103; pakoski
116; P.D.K l i m u k, Z leksiki havorki vski Vidzibar Stolinskaha rana, ib., s.128; A.P.H r u-
c a, I.I.Pa lo s k i, Z leksiki havorki v. Svjataja Volja [ok. Brzecia], yvSlova, s.33. [119]
23 AnochinaNikonuk 360.
24 Melnienko 136; Podmoskove 323.
25 Deulino 374.
26 I.P. y h r y n, Z leksiki naaj vski [v. amjary Slonimskaha rana Hrodzenskaj vobla
sci], yvSlova, s.152.
27 MM 106; Loe 323.
Zob. Vasmer REW II 287; SBM I 183. [120]
28

90

http://rcin.org.pl
jest wyranie wtrne. Struktura przytoczonych rzeczownikw wskazuje, e nale-
y je interpretowa jako *nastramk, *ostramk czyli derywaty od wyrae
przyimkowych *na stram, *o stram lub *na/o stramach (*na/o stramch) na
drabinach lub konstrukcji podobnej, z uyciem drabin, oznaczajcych sposb
przewoenia siana, somy itp. na wozie zaopatrzonym w specjaln konstrukcj
w rodzaju (prymitywnych?) drabin do wozu, noszc nazw *strama ( *stram)
czy moe raczej pl. *stramy. Poniewa konstrukcja taka umoliwiaa przewoenie
niewielkiego adunku (np. siana), ktry trzeba byo ukada wysoko, pochodne
rzeczowniki *nastramk, *ostramk mogy oznaczy niewielki, [120] wysoko
zaadowany wz siana, somy itp. (zapewne w opozycji do nowoczeniejszego
wyduonego wozu drabiniastego do zwoenia snopw).
Wystpowanie wsplnego znaczenia konstrukcja (w ksztacie drabin lub
podobna) umieszczana na wozie przeznaczonym do przewozu siana i podob-
nych adunkw na obszarze serbskochorwackim (w czakawskim i sztokaw-
skim) oraz wschodniosowiaskim przemawia za wczesnym powstaniem
takiego specjalnego znaczenia. Dla jego genezy jest wane sch. dial. czak. (pd.
Burgenland) trmice pl. supki, podpory (konice) na przedniej czci wozu29,
pozwalajce wykry prawdopodobne starsze znaczenie podpory w wozie.
Przytoczony dotd materia daje podstawy do rekonstrukcji prasowia-
skiego rzeczownika *strama f. (z rzadsz oboczn postaci *stram m.), czcio-
wo zachowanego w derywatach, zwaszcza z sufiksami ica, ina. Dwa podsta-
wowe znaczenia leksemu, z ktrych kade ma wyranie zarysowany area, mo-
na sprowadzi do wsplnego praznaczenia pionowy lub ukony supek, dr-
ek (np. w saniach, w wozie) wspierajcy co, stanowicy podpor, por. jesz-
cze sch. dial. (Krai) strmica pionowy supek z boku warsztatu tkackiego
(RJAZ), ukr. dial. strmec mcja co wysokiego i stromo lecego (elech).
Takie rekonstruowane praznaczenie pozwala objani, skd na jednej czci so-
wiaskiego terytorium powstao specjalne znaczenie pionowy supek osadzony
w pozie sa, stanowicy podpor dla nasadu30, za na drugiej czci tego tery-
torium znaczenie podpora w wozie stanowica cz konstrukcji do przewo-

G.Cz ena r, Buerliche Gerte und Techniken in der kroatischen Mundart von Nebers
29
dorf/uevo im Burgenland (unter Mitwirkung von G.Neweklowsky), Klagenfurt 1981, s.1920
(ryc.8), 53. Wyraz jest tu synonimem nazwy ruice pl., rozpowszechnionej w dialektach serbsko

chorwackich.
30 Nie mona wykluczy, e najpierw byy to dugie drki osadzone w pozach, wysoko
wystajce nad nasad, ktry by umocowany u ich dou. Por. sanie z takimi drkamistrama-
mi na ryc. 513, 3 u Moszyskiego o.c. 645. W takim razie zwizek ze znaczeniem podpora
w wozie byby jeszcze wyraniejszy.

91

http://rcin.org.pl
zu siana i podobnych adunkw (pl. *stramy/strami oznaczao przypuszczalnie
ca tak konstrukcj). Specjalizacja znaczeniowa ps. *strama/stram dokonaa
si zapewne w okresie dyferencjacji sowiaskiej wsplnoty jzykowej; za tak
interpretacj przemawiaj zasigi obu specjalnych znacze leksemu.
Ps. *strama/stram to niewtpliwie derywaty ze wzdueniem samo-
goski rdzennej i formantami a, o31 od ps. *stromiti powodowa, e co
stoi pionowo, sterczy, wstaje (np. ukr. stromty stromlj wetkn, wsun,
wsadzi, brus. zastramc mlj, dial. zastromc32 wbi, zwaszcza drzazg,
czes. stromiti wstawia, wyprostowywa, se. stromti podnosi si, wspina
si), starego causativum do ps. *strmti stercze, wystawa, por. nalece
do tej samej rodziny wyrazowej ps. *strom wznoszcy si pionowo w gr,
sterczcy, [121] stojcy prawie pionowo, rzeczownik *strom co wznoszce-
go si, sterczcego pionowo > pie drzewa > drzewo rosnce33, take postaci
z wokalizmem e, np. ukr. stremty stercze, wystawa, brus. str|mka (: dial.
strmka34) drzazga, se. strmelj, trmelj pniak, koda. Utrzymujce si du-
go poczucie zwizku etymologicznego wyrazw z rnym wokalizmem spo-
wodowao zapewne pojawienie si na gruncie wschodniosowiaskim posta-
ci z wtrnym e, o (np. brus. dial. strmna, stromna, ostrmok, ros. dial.
ostrmok, ostr|mok).
Zasig kontynuantw ps. *strama/stram zdaje si wskazywa, i by to
stary dialektyzm, nie obejmujcy caego obszaru sowiaskiego. Nie mona
jednak wykluczy, e brak powiadcze leksemu na terenie uyckim, cze-
skim i bugarskomacedoskim jest przypadkowy, wyniky z wyparcia go
przez nowsze wyrazy.

2. *vli pl.

Rzeczownik *vli pl. nie by dotychczas rekonstruowany. Jego odtwo-

rzenie stao si moliwe dziki odnalezieniu odpowiedniej dialektycznej
postaci serbskochorwackiej, pozwalajcej objani budow lepiej powiad-
czonych derywatw. Wykorzystanie penego dostpnego materiau sowia-

31 O tego typu rzeczownikach dewerbalnych zob. np. Sawski Zarys I 5960.

32 Tura II 124. [121]
33 Zob. W. B or y , Prasowiaskie przymiotniki dewerbalne z apofoni o : (dial. *drop,
*strom, *trom), RS XLI, 1981, 3541 (tu te dalsza literatura) {na s.177183 niniejszego
tomu red.}. V.Machek wyprowadza sa. stram i jego odpowiedniki z czasownika stremiti
wspiera (Machek ES 475). U Skoka (ER III 341) bez etymologii.
34 Matryjaly dlja dyjalektnaha slonika Homelyny, Bmova 8, 1980, s.171.

92

http://rcin.org.pl
skiego umoliwio te odtworzenie prawdopodobnego pierwotnego znacze-
nia omawianego leksemu.
W czakawskiej gwarze okolic miasta Kastav w Istrii zapisano rzeczownik
vrli f. pl. poziome drki w plecionym koszu umieszczanym na wozie: Ko [do
wozu] ima vrli i pleter. Vrli su bukove ale grmove. Drva, ka na krajeh dre vrli, se
zovu krii. Va vrli su zabijeni drenovi kjini. Mej kjini j s prutjen opleten pleter35.
Jest to jeden z nierzadkich w tej gwarze reliktw archaicznej warstwy
rodzimego sownictwa. Za tak interpretacj przemawiaj formacje pochod-
ne powiadczone na znacznej czci sowiaskiego obszaru jzykowego;
z tych formacji w literaturze etymologicznej uwzgldniano dotd sch. vrljika
i majcy wikszy zasig odpowiedni rzeczownik z sufiksem ina36.
Pokrewny czak. vrli derywat z sufiksem ina znany jest na obszarze cze-
skosowackim i poudniowosowiaskim: czes. dial. mor. vrlina tyczka przy
ura[122]wiu studziennym (Machek ES2 700), vrliny pl. podkadki pod ko-
dy, obie dugie belki drabiny poczone szczeblami; belki (grna i dolna)
drabiny do wozu37, vriny : briny pl. podkadki pod kody38, w sekundarnej
postaci z nagosowym br < vr: brlina tyczka, cienkie drzewo39, brlinka (te
ze wstawnym d : brdlinka, brdlei) pot z erdzi40, brliny pl. pnie, jakimi
wykada si bagniste drogi41, sa. dial. vrlina waga przy urawiu studzien-
nym (Klal 784), vrliny pl.: vrliny a kone upevuj na tt doky (Klal 973),
vrina ogrodzenie przy drodze na pastwisko, przy wygonie42, se. vrlna zro-
biona z desek brama do ogrodu; otwr (przeaz) w pocie43 (Pleternik), sch.
dial. vlina drg, erd do grodzenia; drg, na ktrym noc pi kury, grz-
da (RSAN), bug. vrlna drg, erd, tyczka44, dial. take poziomo umoco

35 Jardas 209. Zob. te fot. 34 przedstawiajc gnojni ko i dobrze widoczne vrli.

Por. Machek ES2 700; BER I 211; Skok o.c. 629. [122]
36
37
Barto 491.
38
Svrk 141.
39
Barto 27.
J. H a l le r, Popis a razbor lidov mluvy v pti podpskch obcch, Praha 1932, s. 67.
40
41 Frenttsko 82.
42 Matejk 125.
43 Zapewne naley tu te se. vrnla f. (z przestawk, por. podobn posta bugarsk w przy-
pisie 45) drewniana brama od podwrza, furtka zamykajca przeaz w ogrodzeniu, pl. vrnile
eine von selbst zugehende Feldtr, take vrnlo n. (czsto pl. n. vrnla) furtka, ktra si sama
otwiera i zamyka; der Drehbaum (Pleternik) z nawizaniem do se. vrniti (se) wrci (si).
44 RBE II 644. W tym znaczeniu wyraz dobrze powiadczony w gwarach, np. duga
ga (S.Kov a e v, Trojanskijat govor, BD IV, 1968, s.195), cienkie proste drzewo na mate-
ria drzewny (P.K it ip ov, Renik na govora na s. Enina, Kazanlko, BD V, 1970, s.112).

93

http://rcin.org.pl
wana erdka do zawieszania odziey, upranej bielizny45, cienka belka do
grodzenia lub do rozwieszania bielizny46, drg do przyciskania snopw na
wozie47, u przesiedlecw w Modawii jedna z przegrdek w bocznej cian-
ce nadwozia dwukolnego wozu48. Prawdopodobnie naley tu rwnie ukr.
dial. virlnje coll. n. = vorynje, vorje Zaun, Hrde, Umfriedung aus Latten
(elech), ktre ukraiski sownik etymologiczny przytacza s.v. vir (gen. vru)
ogrodzenie z erdzi49, pozostawiajc bez objanienia zagadkowe l. Posta
wyrazu ukraiskiego lepiej tumaczy zestawienie z wyliczonymi wyrazami
innosowiaskimi, przy czym i tumaczy si moe analogi do bliskoznacz-
nego i pokrewnego vir (< *vor) i jego derywatw. O odmiennym znaczenio-
wo ukr. verlo/vyrlo zob. niej. [123]
Kilka dalszych pokrewnych wyrazw z innymi sufiksami wystpuje
wycznie na terenie serbskochorwackim: 1) z sufiksem ika: vrljika drg,
erd do grodzenia, przegradzania, wieszania jakich przedmiotw, supek,
erdka umacniajca pot; deska w pocie; pot, ogrodzenie w ogle, dial. te
poprzeczna listwa w urzdzeniu do suszenia trawy itp., jedna z poprzecz-
nych drewnianych czci w kadubie statku, miara dugoci (okoo 3 m),
pl. vrljike (czasem te sg. vrljika) ogrodzenie z poziomych erdzi, pot er-
dziowy50, cienkie drki uywane jako nosida (RJAZ, RSAN). Palatalne []
postaci vrljika jest zapewne pochodzenia analogicznego51; w gwarach wyst-
puje te posta vrlika erd w ogrodzeniu; ogrodzenie, pot (RJAZ, RSAN),
por. te przykad: Vrlika je dosta tanko drvo, preprijeeno, da se moe prelaziti
(RJAZ z Chorwacji);
2) z sufiksem ica: dial. vrljica drg, erd do grodzenia (RSAN);
3) z sufiksem aka(?): dial. (Bonia) vrljaka erd, drg: Vrljaka je jo
neoien ami (RSAN);

45 RBE l.c.; Novo selo 216 (z postaciami vrlna : vrnla).

46 N. P.Kov a e v, Renik na govora na s. Krvenik, Sevlievsko, BD V, 1970, s.14.
47 Petkov 23.
48 Zelenina 138.
49 ESUM I 401. [123]
50 Warto przytoczy opis takiego prymitywnego ogrodzenia z Hercegowiny, nie rni-
cego si zapewne wiele od erdziowego potu dawnych Sowian (noszcego rekonstruowan
tu nazw *vli) Najzastupljenija vrsta ograde je vrljika. [...] U neto veem razmaku posta-
ve se dva i dva naspramna koca, na 45 mjesta meusobno privrena previti, poviti,
uviti (od prua smre, lijeske, jasena ili rakite), na koje se postavljaju vrljike, duga tanka
ili rasjeena stabla amovine (A.Bu g a r s k i, Naselja, zgrade i pokustvo [u epi], Glasnik
Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Etnologija, n. s. XIX, Sarajevo 1964, s.81).
51 Por. np. sch. konopljika, smrdljika, trepetljika.

94

http://rcin.org.pl
 4) z sufiksem ija: dial. vlija drg, erd do grodzenia, wieszania cze-
go, drg, koek (w sowniku P. Vitezovicia, okoo r. 1710), rodzaj potu (lje-
sa od tesanih prutenica) (RJAZ, RSAN);
5) z sufiksem uga: dial. (Krievci w Chorwacji) vrljuga ga z skami
uywana do grodzenia (RJAZ);
6) z sufiksem ac (kajk. ec): dial. kajk. verlci m. pl. szczeble drabiny52.
Sch. dial. czak. vrli f. pl. i przytoczone derywaty pozwalaj rekonstruo-
wa praposta *vli f. pl. (rekonstrukcja palatalnego sonantu [] jest uzasad-
niona etymologi wyrazu, zob. niej). Realnie powiadczone derywaty zdaj
si wskazywa na form pluraln podstawowego rzeczownika. Sch. vrlika/
vrljika (: vrljica) z tworzcym singulativa sufiksem ika53 sugeruje, e wyraz
podstawowy mg oznacza zbir odpowiednich przedmiotw. Struktura sch.
vrlija staje si jasna, jeli przyj, e jego podstaw stanowi rzeczownik na i
(= czak. vrli pl.). Sufiks ija ma tu zapewne funkcj strukturaln (jak w wyra-
zach na lija, dija, tur. l, 54) i singulatywn: od pl. vrli tworzy sg. vrlija.
Rwnie majcy [124] wikszy zasig rzeczownik z sufiksem ina (*vlina)
oznaczajcy pojedynczy przedmiot (erd, drg) lub, rzadziej, zbir takich
przedmiotw (ogrodzenie z erdzi) nie wyklucza nawarstwienia sufiksu na
form liczby mnogiej podstawowego rzeczownika. Nie bez znaczenia jest te
fakt, e rwnie niektre inne rzeczowniki o identycznej budowie (ps. *sli,
*gsli) powiadczone s wycznie jako pluralia tantum.
Przytoczony materia pozwala stwierdzi, e rzeczownik *vli by
z punktu widzenia oglnosowiaskiego dialektyzmem, ograniczonym do
obszaru poudniowosowiaskiego i czeskosowackiego oraz, zapewne, cz-
ci terenu ukraiskiego (karpackiego?). Identyczny lub podobny zasig wyka-
zuj take inne stare sowiaskie leksemy55. Posta *vli najduej utrzyma-
a si w jzyku serbskochorwackim, o czym wiadczy nie tylko czakawski
relikt vrli, ale rwnie derywaty waciwe wycznie dialektom serbskochor-
wackim. Pozostae jzyki znaj tylko pochodn posta *vlina, zapewne wic
wczenie utraciy podstawowy rzeczownik.
Semantyka kontynuantw ps. *vli pozwala odtworzy pierwotne zna-
czenie zrekonstruowanego wyrazu jako drgi, erdzi suce do grodze-

52 Kristijanovi 62.
53 Zob. np. Stevanovi 507508.
54 Zob. o.c. 508510. [124]
55 Por. np. W. B or y , Problematyka prasowiaskich dialektyzmw leksykalnych. Izo
leksy poudniowosowiaskie i zachodniopoudniowosowiaskie, Etnogeneza i topogeneza
Sowian, Warszawa 1980, s.8283 {artyku na s.209222 niniejszego tomu red.}.

95

http://rcin.org.pl
nia, poziome erdzi w ogrodzeniu, zagradzajce co, pot z poziomych er-
dzi. Nazw przenoszono niekiedy na przedmioty podobne do erdzi w ogro-
dzeniu (por. czak. poziome drki w plecionym koszu umieszczanym na
wozie); singulatywne derywaty otrzymyway znaczenie (poziomo umiesz-
czany) drg do rnych celw (np. do zawieszania czego, do przyciskania
siana, snopw na wozie) lub drg, erd w ogle.
Omawiany rzeczownik (a waciwie znane wwczas derywaty) ju
F.Miklosich czy z rdzeniem ver56, co powtarzali pniejsi etymologowie,
dodajc ponadto pewne pozasowiaskie wyrazy pokrewne, np. litew. svrtis
uraw studzienny; dwignia, drek, svatis drg; drek wagi; uraw stu-
dzienny, ot. svre tyczka przy urawiu studziennym57. V.Machek wypro-
wadza czes. vrlina i jego sowiaskie odpowiedniki z prapostaci *vrdlina
(Machek ES2 700), majc zapewne na myli podstawowy rzeczownik z sufik-
sem dlo. Taki wanie rzeczownik (ps. *vrdlo erd) rekonstruuje ukra-
iski sownik etymologiczny, czc z omawianymi tu wyrazami ukr. verl
dyszel (kieratu), dial. vrlo ts.; drg sucy do obracania wiatraka58. Ukr.
verl/vrlo ze wzgldw znaczeniowych trzeba uzna za nie zwizany gene-
tycznie z sch. vrli, vrljika, czes. vrlina itd. [125] derywat z sufiksem lo od ps.
*vtti obraca, krci, wierci (ukr. vertty)59, z podstawowym znaczeniem
drg do obracania czego. Wydobyta w niniejszym artykule archaiczna cza-
kawska posta vrli pl. wskazuje, e prby rekonstrukcji prapostaci z sufiksem
dlo s bezpodstawne.
Ps. dial. *vli f. pl. to niewtpliwie sowiaska innowacja; przytaczane
w sownikach etymologicznych wyrazy pozasowiaskie o odmiennej budo-
wie niewiele wnosz do jego objanienia. Struktura i semantyka omawiane-
go leksemu pozwalaj uzna go za derywat od czasownika *vr verti wsu-
wa, wtyka, zakrywa, zamyka (np. bug. vra vre wsuwam, wciubiam,
wtykam, scs. vvrti vr wetkn, wsun, zavrti zamkn, pol. dial.

56 Miklosich EW 384.
57 Por. Mladenov 91 oraz sowniki etymologiczne cytowane w przypisie 36.
ESUM I 356. [125]
58
Por. J.B.Rud ny k y j, An Etymological Dictionary of the Ukrainian Language, Part 4,
59
Winnipeg 1965, s. 358, Part 5, 1966, s. 398. Zastrzeenia

R. V. Kravuka (w recenzji tego sow-
nika, VJ 1968, 4, s. 131) nie wydaj si uzasadnione, bowiem w postaci *vtlo w ukraiskim
grupa tl musiaa ulec uproszczeniu. Rzeczownik *vtlo zachowa si zapewne te w zo-
onym przymiotniku *vtlook majcy widrujce oczy, zezowaty: ukr. vyrlokyj maj-
cy wytrzeszczone oczy, brus. varlavki, virlavki ts., sch. vrljok majcy uszkodzone oko,
zezowaty, por. (odmienne w szczegach) objanienie przymiotnika w: ESUM I 380. Inaczej
o wyrazie SBM II 6162. U Skoka o.c. 629 s.v. vrljav brak etymologii.

96

http://rcin.org.pl
wrze przyciska, przymyka co, zawrze zakry otwr, wejcie do czego,
zamkn; o dalszych zwizkach etymologicznych czasownika zob. np. Vas-
mer REW I 184).
Ps. *vli f. pl. (wzgldnie nie zawiadczona posta sg. *vl
f.) to nomen instrumenti z sufiksem l (: sl), zbudowane jak dewerbalne
rzeczowniki *sopl f. piszczaka, fujarka, *sli f. pl. jasa, b, *gsli f. pl.
gle60. Etymologiczne znaczenie omawianego wyrazu mona odtworzy
jako to, czym si zastawia, zamyka, zagradza, skd ju skonkretyzowane pl.
*vli drgi, erdzi do grodzenia, poziome erdzi w ogrodzeniu, zagradzajce
co, pot z poziomych erdzi.
Derywatami od ps. *vr verti (lub odpowiednich czasownikw pre-
figowanych) s te inaczej zbudowane bliskoznaczne rzeczowniki, np. strus.
vor ogrodzenie, ogrodzone miejsce, ros. dial. vor czstok, ukr. vir ogro-
dzenie z erdzi, czstok, sa. vora ogrodzenie, ros. dial. zvor/zavr, zav
ra ogrodzenie; poprzeczna erd zastawiajca przeaz w ogrodzeniu; prz-
so ogrodzenia z dajcych si usun erdzi, uywane jako brama, pol. dial.
zvora otwory w strdze, przez ktre si wpdza owce (Karowicz).
Zrekonstruowane dwa stare sowiaskie leksemy *strama/stram i *vli
pl. uzupeniaj list prasowiaskich wyrazw ze znaczeniem drg, erd
(uywane niekiedy jako czci skadowe jakich urzdze, konstrukcji), por.
*drg/drk, *drkol, *stobor/stbr, *d i zapewne inne. Omwione
w artykule leksemy wyrnia wczesna specjalizacja znaczeniowa, ktra spo-
wodowaa, [126] i ju w okresie prasowiaskim (wzgldnie u schyku tego
okresu) stay si one terminami technicznymi oznaczajcymi czci pewnych
urzdze (sa, wozu) bd konstrukcji.

60 Por. Sawski o.c. 106. [126]

97

http://rcin.org.pl
 Ze sowiaskiego sownictwa anatomicznego

Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej XXVI, 1990, s. 109118

Sowiaskie nazewnictwo czci ciaa ludzkiego i zwierzcego nie

doczekao si dotychczas caociowego opracowania, pisano jednak spo-
ro o poszczeglnych tu nalecych wyrazach zarwno w sownikach i pra-
cach etymologicznych, jak i w rnego typu studiach z zakresu leksykologii
i historii sownictwa. Podjte badania nad tym dziaem sownictwa pozwoliy
stwierdzi, e nie dostrzeono dotd pewnych, czasem bardzo archaicznych
i godnych uwagi nazw anatomicznych oraz e dotychczasowe (niekiedy bar-
dzo rnorodne) objanienia innych wyrazw w wietle peniejszego materia-
u sowiaskiego budz powane wtpliwoci. Niezbdne s zatem szczeg-
owe studia etymologiczne nad wieloma sowiaskimi wyrazami anatomicz-
nymi, nawet jeli zostay one stosunkowo niedawno opracowane w nowych
sownikach etymologicznych.
Niniejszy artyku powicony jest analizie etymologicznej i seman-
tycznej trzech niewtpliwie archaicznych leksemw, powiadczonych gw-
nie na obszarze wschodniosowiaskim, oznaczajcych wspczenie przede
wszystkim okolice grzbietowe zwierzt i, niewtpliwie wtrnie, pewne cz-
ci ciaa ludzkiego. Omawiane tu wyrazy zostay opracowane w wydanym
w 1981 r. smym zeszycie Sownika etymologicznego jzykw sowiaskich
pod redakcj O.N.Trubaczowa (SSJa), jednake niezbyt dogbne potrak-
towanie semantyki i brak w omawianych przykadach nawet prby odtwo-

 Bogaty materia leksykalny zebraa W.Budziszewska 1154. Cenne s prace omawia-

jce interesujcy nas dzia sownictwa w poszczeglnych jzykach sowiaskich, np. F. Wy-
s o c k a, Polska terminologia lekarska do roku 1838, I, Anatomia. Proste prymarne nazwy nie
motywowane, Wrocaw 1980; I.S. Ko z y re v, Formirovanie slovnych sostavov russkogo i belo
russkogo jazykov. Somatieskaja leksika, Minsk 1983. [110]

http://rcin.org.pl
rzenia chronologii znacze i pierwotnej semantyki doprowadziy do nieprze-
konujcych, moim zdaniem, objanie etymologicznych i w jednym przy-
padku bdnej rekonstrukcji prapostaci. [110]

1. ros. cholka < ps. *cholka czy *chka?

Rekonstruowana przez SSJa VIII 66 praforma *olka, objaniona

jako derywat od ps. *choliti z sufiksem ka, oparta jest wycznie na mate-
riale ruskim. Sownik przytacza starorusk nazw osobow Cholka (1609 r.)
i ros. chlka, zwracajc uwag na rozpito znacze tego rzeczownika. Rze-
czywicie znaczenia ros. chlka s na tyle rnorodne, e dokadniejsza ich
analiza i uwzgldnienie niedostrzeonych przez SSJa bliskich nawiza
innosowiaskich pozwala wydzieli tu dwa rne etymologicznie wyrazy,
z ktrych jeden nie moe pozostawa w adnym zwizku z czasownikiem
*choliti i nie powinien by sprowadzany do przytoczonej praformy.
Przyjrzenie si semantyce ros. chlka i czasownika *choliti (ros. ch
lit) pozwala stwierdzi, e w niewtpliwym lub bardzo prawdopodobnym
zwizku z wymienionym czasownikiem pozostaj tylko niektre gwaro-
we znaczenia rosyjskiego rzeczownika: pieszczoch, delikatni, niewie-
ciuch, zuchwalec, impertynent, suca oraz pominite w SSJa czowiek
dowiadczony, ktry wiele przey (pskowskie i twerskie, OpytD 293, Da3
IV 1212), a take wyrane nomen actionis opieka, wychowanie (ila u dja
dej v cholke, SRSOD II 254). Prawdopodobnie tu te naley zaliczy strus.
Cholka. Znaczenia powysze tumacz si semantyk ros. chlit (troskli-
wie) pielgnowa, otacza piecz, utrzymywa w porzdku, w czystoci,
dial. te czyci, my, pskowskie i twerskie take chlasta, drze (stegat,
drat) (por. schlit zedrze co, zabra oszukujc, obchlit oszuka),
krtko strzyc. Pochodny rzeczownik chlka w powyszych znaczeniach

 W rekonstrukcji form prasowiaskich stosuj zasady transkrypcji uywane w Sow

niku prasowiaskim, w szczegach rnice si od transkrypcji zastosowanej w SSJa.
 W SSJa VIII 61 rekonstrukcj ps. *choliti oparto tylko na materiale rosyjskim oraz na
sch. rzadkim holiti se, powstaym zapewne w wyniku deprefiksacji czstego oholiti se pysz-
ni si, by zarozumiaym. Nie zostay uwzgldnione powiadczenia w innych jzykach: ukr.
reg. cholty reinigen, putzen w sowniku elechowskiego (II 1043), bug. dial. chlja se poda-
ne w sowniku Gerowa (V 505) bez znaczenia, ale z przykadem Na edni se choli svatba, na
drugi po glavata igrae bradva, ktry wskazuje, e choli se znaczy szykuje si, kroi si, zanosi
si na co. Nie wykorzystano te odpowiednich czasownikw prefigowanych, wrd ktrych
zwraca uwag kasz. rozxolc s o odziey: poodpina si (Sychta II 46), rozxoloni nie zapi-
ty pod szyj (Sychta IV 351). Jest to jedyne znane dotychczas powiadczenie kontynuantu

99

http://rcin.org.pl
powsta z pewnoci na gruncie ruskim i nie ma podstaw do odnoszenia go
do epoki prasowiaskiej.
Inaczej przedstawia si sprawa genezy ros. chlka w znaczeniach ana-
tomicznych: wypuko utworzona przez spojenie koci na poczeniu kar-
ku i grzbietu zwierzcia (konia, byka i in.); grzywa rosnca na tym miejscu,
[111] w dialektach take wierzchnia cz nogi konia i innych zwierzt, cz
zadu (Opyt 249, SRSOD II 254, SlNovosib 570; chlki pl. mikkie miejsca na
zadzie zwierzt, kb, poladek, zad, liasov 443), poladek, tyek u czowieka
(na cholkach na poladkach, SRSOD II 254; SlPriam 317; chlki pl. poladki,
liasov 443), udo zwierzcia (Da3), udo czowieka (SlNovosib 570), noga (?)
(SRSOD II 254), opatka zwierzcia (Opyt 249), wystajca ko w przegubie,
w ciele ludzkim lub zwierzcym (Opyt 249), kostka u nogi (Menienko 211,
SSJa z kartoteki SRNG), nagniotek, odcisk (SRSOD II 254), petwa grzbieto-
wa ryby (SSJa z gwar briaskich). Trzeba doda, e wyraz jest powiadczony
rwnie w dwu pozostaych jzykach wschodniosowiaskich (co nie zostao
odnotowane przez autorw SSJa): brus. dial. chlka kosmyk grzywy nad opat
kami u konia (Bjalkevi 475), ukr. chlka wypuko w miejscu spojenia kar-
ku i grzbietu u zwierzt (np. u konia, wou); grzywa rosnca na tym miejscu
(SUM XI 113), w XIXwiecznym sowniku BiekiegoNosenki chlka (chlka)
kosmyk grzywy, zwisajcy na czole konia (Bil.Nos. 377). Jednake ograni-
czone rozpowszechnienie wyrazu w biaoruskim i ukraiskim oraz zaleno
semantyki brus. i ukr. chlka od znaczenia waciwego rosyjskiemu jzykowi
oglnemu zdaj si wskazywa, e do tych jzykw wyraz zosta zapoyczony
z rosyjskiego, by moe za porednictwem sownictwa wojskowego.
Z przytoczonego materiau wynika, e omawiany wyraz oznacza prze-
de wszystkim jedn z dwu wypukoci w czci grzbietowej pewnych zwie-
rzt: wypuko w miejscu spojenia karku i grzbietu (a wic nad opatkami)
oraz wypuko w okolicy staww biodrowych, wierzchnia cz nogi, zad,
kb. Dokadn paralel semantyczn, powiadczajc zwizek wymienio
nych znacze, jest pol. kb okolica stawu biodrowego, tylna cz tuowia,
poladek, zad u zwierzt : wypuko przy spojeniu koci w karku u zwie-
rzt, zwaszcza u koni, w stpol. take grzywa, wosy na karku konia. Paralela
ta jest wana rwnie dla ustalenia etymologii ros. chlka, gdy w wielu jzy-

czasownika *choliti na obszarze zachodniosowiaskim, interesujce rwnie pod wzgldem

semantycznym (por. ros. dial. cholit chlasta, drze).
 Wykorzystuj materia cytowany w SSJa (skonfrontowany z dostpnymi rdami),
uzupeniajc go danymi z nowszych sownikw gwarowych. [111]

100

http://rcin.org.pl
kach sowiaskich kontynuanty ps. *klb/*klbo oznaczaj biodro, staw
biodrowy, wypuke czci ciaa w okolicy tego stawu.
Dotychczasowe objanienia etymologiczne ros. chlka w znaczeniach
anatomicznych (brus. i ukr. chlka nie byy uwzgldniane przez etymologw)
trudno uzna za przekonujce. Przypuszczenia o zwizku z ros. chochl ster-
czcy kosmyk wosw lub pir (na gowie), czub (Vasmer REW III 255) nie
wydaj si uzasadnione, gdy w najlepszym razie mona by si tu dopatrywa
wsplnego pierwiastka (gdyby ps. *chochol interpretowa jako *chochol),
jednake wzajemny stosunek tych wyrazw i ich znacze pozostaby niejas-
ny. Istnieje prba interpretacji ros. chlka jako formacji wycznie rosyjskiej,
derywatu z sufiksem ka od cholit z przypuszczalnym etymologicznym zna-
czeniem miejsce, [112] po ktrym si gaszcze konia. Objanienie to jest
mao prawdopodobne dla znaczenia wypuko przy spojeniu koci w kar-
ku zwierzt, rosnca na tym miejscu grzywa (ktre zapewne brali pod uwa-
g autorzy sownika), gdy nie znamy innych tak lub podobnie motywowa-
nych nazw czci ciaa, a zupenie nieprawdopodobne dla pozostaych zna-
cze anatomicznych, niele powiadczonych w gwarach rosyjskich. Jednake
wanie t wersj etymologiczn, mimo e nosi znamiona etymologii ludowej,
przyjli autorzy SSJa, uznajc prasowiask genez ros. chlka, majcego
kontynuowa prasowiask posta *cholka derywowan od *choliti przez
dodanie sufiksu ka. Ograniczyli si przy tym do podania podstawy sowo-
twrczej i budowy rekonstruowanego wyrazu, nie prbujc nawet w jakikol-
wiek sposb uzasadni semantyki derywatu w stosunku do odmiennego zna-
czeniowo czasownika i oczywicie, zgodnie ze swoimi zasadami, nie odtwa-
rzajc przypuszczalnego znaczenia prasowiaskiego.
Autorzy dotychczasowych prb etymologii ros. chlka przyjmowali za
pewnik, e wyraz zawiera sufiks ()ka, co narzucao, jeli dopuszczano pra-
sowiask genez wyrazu, rekonstrukcj prapostaci *cholka. Nie brano pod
uwag moliwoci, e k moe nalee do rdzenia wyrazu. Posta fonetyczn
ros. chlka, jeli uznamy, e ka nie musi by sufiksem, wyprowadza mona
z pierwotnego *chka (*chlka). Tylko taka rekonstrukcja, pod wzgldem for-
malnym bez zarzutu, pozwala czy wyraz rosyjski z identycznym seman-
tycznie prasowiaskim terminem anatomicznym *kka/*kk biodro, oko-
lica stawu biodrowego, wypuko ciaa w okolicy tego stawu: 1) bug. klka

 Por. Sawski SEJP II 254255; SSJa X 7475.

 Przegld objanie tego wyrazu zob. np. SSJa VIII 5455. [112]
 anskijIvanovanskaja 361.

101

http://rcin.org.pl
(dial. te kka, klka) biodro; grna cz nogi do kolana, udo, dial. take
bok, skrt, zakrt, krzywizna (drogi, rzeki), kt w izbie, gdzie znajduje si
ognisko, rbug. (XIV w., Kronika Manassesa) klka nonaa powierzchnia
tylna zgitego kolana, 2) bug. dial. klk biodro, mac. kolk (dial. klk) staw
biodrowy, biodro, bok, sch. kk (dial. czak. te kelk, kalk, kajk. kok) staw
biodrowy, wypuka cz ciaa ludzkiego, w ktrej znajduje si ten staw, dial.
take udo, suszone udo wini, szynka; ko w rodku szynki, rwnie gr-
skie wzniesienie (zwykle w ksztacie kopy), wielki kamie, skaa, wystp
pod oknem na murze, se. klk biodro, okolica stawu biodrowego, wystp
skalny, grskie wzniesienie, szczyt gry. M.Vasmer zalicza tu rwnie ros.
(dial.?, nie notowane przez SRNG) kolk m. kociany wyrostek, na ktrym
u byda jest osadzony rg (Vasmer REW I 600).
Odtworzon posta *chka uzna musimy za wschodniosowiaski
wariant fonetyczny ps. *kka/*kk (powiadczonych przede wszystkim na
obszarze poudniowosowiaskim), prapokrewnych np. litew. kl, klis
grna cz uda; biodro (< *kul), ac. calx pita i sprowadzanych osta-
tecznie do ie. [113] *(s)kel biegen, anlehnen, krumm, verkrmmt (Pokor-
ny IEW 928).
Wschsow. *chka kontynuuje zapewne starsz posta *skka
z nagosowym s, por. np. prapokrewne (ale z innym wokalizmem i inn
budow) gr. udo, tylna noga, biodro.
Jak wynika z cytowanego materiau, ps. *kka/*chka/*kk oznaczay
przede wszystkim wypuke, misiste czci ciaa w okolicy stawu biodrowe-
go oraz, zapewne wtrnie, podobne uksztatowanie terenu. Wschsow. *chka
zaczo te oznacza inne wypuke, wystajce miejsca na ciele ludzkim lub
zwierzcym: wypuko nad opatkami na spojeniu koci karku i grzbietu
u zwierzt (i wtrnie rosnc na tym miejscu grzyw, take petw grzbie-
tow ryby), wypuko, zgrubienie w przegubie, wystajc ko, kostk
u nogi, a nawet nagniotek.
Jak widzimy, w artykule sownikowym *xolka w SSJa zostay pomie-
szane dwa rne genetycznie wyrazy, ktre w wyniku rozwoju fonetyczne-
go przybray w rosyjskim t sam posta: lokalny i prawdopodobnie pny

 O tym leksemie zob. np. Sawski SEJP III 354355 (s.v. kulsza); Skok ER II 225; BER III
190; Bezlaj ES II 5758. [113]
 Postaci takiej dotychczas w materiale sowiaskim nie odnaleziono. Wskazywane
przez L.V.Ku rk i n (Slavjanskie timologii, timologija 1971, 1973, s.94) *sklk zawarte
jakoby w se. skolki/skolke mary, w wietle peniejszego materiau sowiaskiego tumaczy
si inaczej, zob. mj artyku Srpskohrvatsko kajkavsko skolek daska, daica i praslovensko
*skoliti cepati, JF XLII, s.165172 {na s.395402 niniejszego tomu red.}.

102

http://rcin.org.pl
derywat z sufiksem ka od ros. cholit oraz stary wyraz anatomiczny *chka,
bdcy wariantem dobrze znanych z jzykw poudniowosowiaskich rze-
czownikw *kka, *kk.

2. wschsow. i pol. *chyb

W SSJa (VIII 153155) w jednym wsplnym artykule sownikowym

przytoczono materia sowiaski wskazujcy na czasownik *chybati, dewer-
balny rzeczownik *chyba i wyranie odrbny pod wzgldem znaczeniowym
rzeczownik *chyb. W czci etymologicznej artykuu nie objaniono stosun-
ku rekonstruowanego rzeczownika *chyb do *chybati i *chyba, nie ma te
nawet wzmianki o interesujcej semantyce tego wyrazu. Co prawda uwa-
ny czytelnik sownika sugesti co do etymologii rzeczownika *chyb znaj-
dzie nieoczekiwanie s.v. *xyma/*xym (s.157), jednake pochodzenie wyrazu
i jego przypuszczalny rozwj znaczeniowy wymagaj ponownego zbadania.
Interesujcy nas wyraz najlepiej jest powiadczony w jzyku biaoru-
skim, gdzie znany jest jzykowi literackiemu i gwarom ludowym. Brus. chib
m. jest zawiadczone w nastpujcych znaczeniach: 1) przednia cz grzbie-
tu niektrych zwierzt (wini, byka i in.) (TSBM V, 2, 192), dial. te grzbiet
(atrnik 295), por. pochodny przymiotnik chibav znajdujcy si na grzbie-
cie, grzbietowy (np. chibavo salo)10, chbavy ts. (atalava 186, Scjako-
vi SlHrodz [114] 527); 2) sier na grzbiecie zwierzt (TSBM); 3) petwa
grzbietowa ryby (TSBM); 4) wierzch, szczyt, grzbiet czego (np. dachu, fali)
(TSBM), dial. chyb dwie zbite deski, kadzione na szczycie dachu (atalava
186), na Polesiu Prypeckim chib, cheb, chb szczyt dachu11; 5) dial. chib, chi
bn, chibok, chibjank grzbiet, szczyt pagrka, pagrek (Jakin 199); 6) dial.
chby pl. nierwnoci, wyboje na drodze, chbisty wyboisty (Scjakovi l.c.);
7) dial. chib (chip) pczek trawy, pominity przy koszeniu (atalava 186).
Wyraz wystpuje take na pograniczu biaoruskorosyjskim: w gwa-
rach briaskich chib m. prawdopodobnie grzbiet (razlamaj uku na chbu,
SSJa) oraz na terenie ukraiskim: na Polesiu Drohiczyskim chyb m. war-
stwa soniny i misa koo krgosupa wini, warstwa zmierzwionej somy na
szczycie dachu12, w gwarach bojkowskich cheb m. grzbiet gry13.

10 A.M. P r y p y k, Leksika sveranskaj havorki, ZNarSlo, s. 83. [114]

11 LuycFedarc 234.
12 Klimuk Drogiin 72.
13 J.B.Rud ny k y j, Heohrafini nazvy Bojkivyny, Winnipeg 1962, s.19; T.A.M a-
r u s e n k o, Materialy k slovarju ukrainskich geografieskich apelljativov, Polesje, Moskva

103

http://rcin.org.pl
 Godna uwagi jest obecno tego wyrazu w jzyku polskim: owieckie
chyb m. dugi i gsty pas szczeciny wzdu grzbietu osia i dzika, ktry zwierz
stroszy, gdy jest podniecony, stawia chyb o rozdranionym osiu, dziku:
jey dugie wosy wzdu grzbietu14. Wyraz owiecki mona by podejrzewa
o pochodzenie wschodniosowiaskie (biaoruskie), rozporzdzamy jednak
niewtpliwie rodzimymi ludowymi powiadczeniami wyrazu w nieco innym
znaczeniu: dial. chyby pl. t. krzye, dolna cz grzbietu (Sandomierskie)15,
okolica ldwiowa i podebrowa (Chrzanowskie)16.
Zasig wyrazu, brak motywacji sowotwrczej i semantycznej na grun-
cie poszczeglnych jzykw sowiaskich przemawiaj za przynaleno-
ci rekonstruowanego przez SSJa rzeczownika *chyb do prasowiaskiej
warstwy sownictwa, zapewne do dialektyzmw pnocnosowiaskich.
Odtworzenie prasowiaskiej postaci nie rozwizuje jeszcze problemu
pochodzenia wyrazu, gdy rekonstruowany wyraz musia mie jakie zna-
czenie, ktrego refleksami s znaczenia zawiadczone w jzykach sowia-
skich. W SSJa (VIII 157) wskazano na znaczenie grzbiet, waciwe zarw-
no ps. *chyb, jak i pokrewnemu wschsow. *chyma/*chym, i na tej pod-
stawie uznano te leksemy za formacje wsprdzenne (od ie. *ske) z waria-
cj sufiksw b : m. Wydaje si jednak, [115] e takie objanienie nie tu-
maczy caoci realnie zawiadczonych znacze, a take przynajmniej jeden
ze wspomnianych leksemw o ograniczonym zasigu przesadnie uznaje za
niezwykle archaiczn formacj.
Przytoczony wyej materia pozwala stwierdzi, e cz wspczesnych
znacze ps. dial. *chyb jest bliska rekonstruowanemu znaczeniu ps. *ub/
*uba, *up/*upa kpka sterczcych pir na gowie ptaka, pk sterczcych wo-
sw na gowie czowieka (i, chyba, zwierzcia) (SP II 291292)17. Wyjcie od
etymologicznego i semantycznego zwizku *chyb z *ub/*uba, *up/*upa
umoliwia powizanie rnych realnie powiadczonych znacze w logiczn
cao. Wydaje si, e za znaczenia archaiczne naley uzna biaoruskie sier
na grzbiecie zwierzcia i polskie dugi i gsty pas szczeciny wzdu grzbietu nie-
ktrych zwierzt, pozwalajce odtwarza przypuszczalne pierwotne znaczenie

1968, s.253; Onykevy II 338. Ostatecznym rdem wyrazu jest sowniczek w pracy
J.Wahylewicza (asopis Musea krlovstv eskho z r.1841).
14
SJP I 940; Hoppe 32.
15 Dejna RKJ XXI, 1975, s.173.
16 M.Ud z ie l a, Przyczynki do medycyny ludowej, Lud XI, s.400 (przykad z MSGP).
[115]
17 W SSJa IV 126 zrekonstruowano tylko postaci z b: *ub/*uba.

104

http://rcin.org.pl
ps. *chyb sterczca, wyrniajca si dugoci sier lub szczecina na przedniej
czci grzbietu, wzdu grzbietu zwierzt. Z takiego wanie znaczenia mogo
rozwin si nowsze przednia cz grzbietu (poronita dusz, sterczc lub
stroszon sierci, szczecin) (por. przenone znaczenia petwa grzbietowa ryby
i warstwa zmierzwionej somy na szczycie dachu) i dalej grzbiet zwierzcia
(std poleskie warstwa soniny i misa na grzbiecie wini). Ze znaczenia grzbiet
(zwierzcia) mogo si rozwin polskie krzye, dolna cz grzbietu, okolica
ldwiowa i podebrowa, z nierzadkim przeniesieniem nazwy czci ciaa zwie-
rzcego na czowieka. Czsto wyraz anatomiczny bywa przenoszony na przed-
mioty podobne i elementy rzeby terenu: grzbiet (zwierzcia) > szczyt dachu,
strzechy : grzbiet gry, pagrka, pagrek.
Przyjmowany tu rozwj semantyczny (duga, sterczca, stroszona)
sier, pas sierci, wosw > grzbiet zwierzcia ma oparcie w paralelach
semantycznych, np. kasz. kosmo, komie, kosmal cz grzbietu konia nad
przednimi opatkami, przednie opatki konia, krowy, miejsce pod siodem
(AJK I 28), kos cz karku u konia, na ktrym spoczywa naszyjnik, przy-
mocowany do dyszla (Sychta II 214): ps. *kosm/*kosma pczek, kosmyk
wosw. Godny uwagi jest rozwj semantyczny ps. *kyma (derywatu od
*kyka dugi pk wosw, czupryna, warkocz): stsch. (XVI w., u Marulicia)
kima wosy na gowie, dial. wosy na kaczanie kukurydzy (RJAZ), se.
dial. kma pk wosw na czole konia (Pleternik) : sch. od XVIII w. kma
grzbiet (Vuk Karadi odsya do lea plecy), dzi krgosup, mac. dial.
kima krgosup18. Podobny rozwj znaczeniowy wykazuje take wschsow.
*chym/*chyma, o ktrym zob. niej.
Przedstawiona przypuszczalna ewolucja semantyczna ps. dial. *chyb,
tumaczca rnorodne dzisiejsze znaczenia wyrazu (cznie z brus. dial.
chib pczek trawy pominity przy koszeniu, por. brus. dial. chochol czub
wosw, [116] pir : pczek trawy pominity przy koszeniu), pozwala uzna
omawiany wyraz za prapokrewny ps. *ub/*uba (< *kebho/), *up/
*upa (< *kepo/). Ps. *chyb kontynuuje prawdopodobnie starsz posta
z wokalizmem *skb(h)o w zwizku z ie. *(s)keb(h) : *(s)kep Bschel,
Schopf, Quaste, rekonstruowanym przez Pokornego IEW 956 na podstawie
materiau germaskiego i sowiaskiego. Zatem omwiony wyraz zdaje si
wskazywa na istnienie w sowiaskim postaci z nagosowym sk ( > ch),
dobrze powiadczonej w germaskim.

18 Por. F. B e z l aj, Na robu srbohrvatskega (in slovenskega) etimolokega slovarja, JiS XIX,
1973/4, s.8889; tene ES II 3031. [116]

105

http://rcin.org.pl
 3. wschsow. *chym : *chyma

Leksem *chyma/*chym zosta zrekonstruowany przez SSJa (VIII 157),

gdzie obie postaci opatrzono pytajnikami wyraajcymi niepewno autorw
co do pierwotnej postaci wyrazu. Rekonstrukcja SSJa oparta jest wycznie
na materiale rosyjskim (zaczerpnitym gwnie z kartotek sownikw gwa-
rowych), jednake wyraz jest powiadczony rwnie w niektrych gwarach
biaoruskich. Peny znany mi materia przedstawia si nastpujco (powiad
czenia rosyjskie podaj za SSJa, gdzie zawarte s te informacje o geografii
wyrazu): a) ros. dial. chim m. kark, brus. dial. chim m. kosmyk grzywy nad
opatkami u konia (Bjalkevi 473), nastroszone, sterczce pira na szyi pta-
kw19, chim m., chimin f. niski las, zarola, zwaszcza olchowe i wierzbowe
(Jakin 199), tu zapewne nale te nazwy terenowe Chmy pl., Chmki pl.20;
b) ros. dial. chma kark, chmy pl. strki wosw, kudy. Tu prawdopodob
nie naley rwnie ros. dial. (w gwarach Kamczatki) chmki pl. w wyraeniu
na chmki na plecy: Posadis rebnka na chmki i nosis21.
Przytoczony materia daje podstawy do rekonstrukcji wschodnioso
wiaskich postaci *chym i *chyma, ktrych niejasna dzi struktura przema-
wia za wczesn, moe prasowiask genez. W SSJa susznie wskazano na
zwizek (rwnie semantyczny) *chym/*chyma z uprzednio omwionym
rzeczownikiem *chyb. Wydaje si jednak, e przedstawiona w SSJa prba
etymologii, przyjmujca w cytowanych rzeczownikach prastar oboczno
sufiksw m : b, nadmiernie archaizuje leksem o ograniczonym zasigu
(wszym w porwnaniu z *chyb).
Jak wynika z cytowanego materiau, istnieje wyrany zwizek realnie
powiadczonych znacze wschsow. *chym/*chyma i ps. dial. *chyb: o ile
ten ostatni wyraz, jak staraem si uprzednio wykaza, oznacza sterczc,
wy[117]rniajc si dugoci sier lub szczecin (pas sierci lub szczeciny)
na grzbiecie zwierzt, to dla wschsow. *chym/*chyma typowe jest znaczenie
kosmyk (sterczcych) wosw, np. na karku zwierzcia, pczek nastroszo-
nych pir na szyi ptaka (skd wtrnie kark, moe te plecy, grzbiet i prze-
nonie zarola). Midzy wyrazami *chyb i *chym/*chyma zachodzi podob-
ny stosunek semantyczny jak midzy ps. *kosa wosy na gowie czowieka;
warkocz i pczek, kosmyk wosw; w tych ostatnich wyrazach wydziela si

19 S.H.L o b a , Z dyjalektnaj leksiki Zalesinca, yvSlova, s. 90.

20 Mikratapanimija Belarusi. Matryjaly, Minsk 1974, s. 246 (tumaczenie tych nazw tere-
nowych jako lituanizmw wydaje si ze wzgldw semantycznych mniej prawdopodobne).
21 Slovar russkogo kamatskogo nareija, Chabarovsk 1977, s. 181. [117]

106

http://rcin.org.pl
stare sufiksy m, ma22. Daje to podstaw do wysunicia przypuszczenia,
e wschsow. *chym wyprowadza mona z pierwotnych postaci *chybm,
*chybma, by moe utworzonych na wzr ps. *kosm/*kosma.
Wyprowadzanie wschsow. *chym/*chyma < *chybm/*chybma napo-
tyka jedn tylko trudno, mianowicie nie potrafi wskaza innych starych
przykadw uproszczenia grupy spgoskowej bm > m (wyprowadzanie
ps. *komon < *kobmon ma charakter mao prawdopodobnej hipotezy).
Nie ulega jednak wtpliwoci, e grupa bm musiaa si upraszcza w m,
skoro znamy przykady uproszcze dm > m (np. *dam < *dadm, *plem
< *pledmen), tm > m (np. *verm < *vertmen), gm > m (np. *tm <

*tgmen), bn > n (np. *dno < *d

bno, *gynti < *gybnti), pn > n (np.

n
*s < *s

pn nti < *l
, *l

pnti).
Zatem semantyka, przypuszczalna budowa sowotwrcza i ograniczony
zasig wschsow. *chym/*chyma wskazuj, e s to formacje o wiele mod-
sze, ni sdz autorzy SSJa. Wszystko przemawia za przypuszczeniem, e
wschsow. *chym/*chyma nie zostay utworzone w bardzo odlegej przeszo-
ci od ie. pierwiastka *ske, lecz e s lokalnymi derywatami od ps. dial.
*chyb.
Analiza, w pierwszym rzdzie semantyczna, trzech starych sowia-
skich wyrazw anatomicznych doprowadzia do objanie etymologicznych
odmiennych od przedstawionych w SSJa. Omwione tu leksemy potwier-
dzaj dobrze znan prawidowo, e wyrazy anatomiczne czsto i atwo
podlegaj zmianie znaczenia, przesuwajc si na inne, zwykle ssiednie cz-
ci ciaa albo oscylujc w obrbie pewnej strefy na ciele ludzkim lub zwierz-
cym. Jednake w analizie etymologicznej konkretnych wyrazw nie zawsze
w dostatecznym stopniu uwzgldnia si t prawidowo, co doprowadza
czasami do bardzo wtpliwych lub cakowicie mylnych objanie etymolo-
gicznych. [118]

{Na s.118 skrty rde red.}

22 Zob. Sawski Zarys II 13. O. N. Trubaczow (SSJa XI 145147) stara si wykaza indo-
europejsk genez postaci *kosm, zestawiajc j (za Knoblochem) z gr. . Dla naszych
rozwaa nie ma istotnego znaczenia, czy midzy ps. *kosa i *kosm/*kosma istnieje stosu-
nek derywacji (*kosa *kosm, *kosma), czy te s to niezalene formacje, ktre wtrnie
weszy w opozycj *kosa : *kosm/*kosma. [118]

107

http://rcin.org.pl
 b : *eld
Sowiaska oboczno *el
Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej XXXI, 1993, s. 121126

W sownictwie sowiaskim odnajdujemy niekiedy zajmujce warian-

ty morfologiczne dobrze znanych wyrazw, mogce rzuci wiato na pra-
dawne procesy sowotwrcze. W artykule rozpatruj odnotowane w gwarach
b), pojawiajce si
niektrych jzykw sowiaskich postaci *elub (< *el
obok lepiej powiadczonych postaci *eld w trzech etymologicznie odrb-
nych leksemach. Analizowana oboczno postaci *elb : *eld zdaje si
wskazywa na oboczno prasowiaskich sufiksw: b : d.

1. ros. dial. lub, bug. dial. lub : ps. *eld od

W rosyjskiej gwarze okolic Riazania zapisano godn uwagi posta

rzeczownika lub (gwarowa wymowa *u), gen. lubja, pl. elubj owoc
dbu, od; podobne do odzi owoce innych rolin. Wyraz ten ma dokad-
ny odpowiednik w bugarskiej gwarze w Rodopach (Kostandowo w okolicy
Welingradu) lup, pl. lube od. Na posta rosyjsk zwrci ju uwag
S.Bernsztejn, natomiast wyraz bugarski nie zosta dotd dostrzeony.
Uderzajca zgodno ros. dial. lub i bug. dial. lub nie moe by
przypadkowa, zwaszcza e nie wida przyczyn fonetycznych ewentualnej

 {W pierwodruku przypisy przesunito na koniec artykuu; przyp. 110 na s. 125, pozo-

stae na s. 126 red.} Deulino 166. Tame powiadczone s derywaty: elubk bk od,
dem. elubek i przymiotniki elubnyj : elubvyj odziowy.
 Stojev 169. W tej gwarze dawne nieakcentowane jest realizowane jako u, zob.
L.M i le t i , Die Rhodopemundarten der bulgarischen Sprache, Wien 1912, kol. 200201.
Potwierdzaj to rwnie przykady z Kostandowa w sowniku Stojeva, np. muk mka,
ruca gar, skupja droyzna.
 Berntejn 266.

http://rcin.org.pl
wymiany d na b. Wymienione wyrazy to z pewnoci warianty ros. lud,
bug. ld od i ich odpowiednikw w pozostaych jzykach sowia-
skich, kontynuujcych ps. *eld di od Objanienia wymaga jednak
pochodzenie tych wariantw.
Ps. *eld to prastary rzeczownik, majcy bliskie nawizania w innych
jzykach indoeuropejskich, sprowadzany ostatecznie do pie. *gel od
(moe i db). Najbliszym pod wzgldem struktury odpowiednikiem ps.
*eld (< *geland < *geland) jest ac. glans, gen. glandis (< *glands)
od. W obu jzykach mamy sufiksalne d nawarstwione na dawniej-
szy temat na n (*n), por. te litew. gilndra : gilndr bogaty plon o-
dzi i innych podw lenych z end (i dalszym rozszerzeniem sufiksem
ra/r). Ps. *eld, ac. glans i litew. gilndra mimo zbienej budowy r-
ni si wokalizmem rdzennym; [122] przynaleno wyrazu prasowia-
skiego do tematw na jest zapewne wtrna, stan dawniejszy reprezentuje
acina, wskazujc, e wyraz nalea pierwotnie do deklinacji spgoskowej.
Sufiksalny charakter d w wymienionych wyrazach potwierdzaj postaci
bez tego formantu w niektrych jzykach indoeuropejskich, por. gr.
(< *g elno) od, orm. kain (< *g el()eno) ts..
Ze sowiaskiego punktu widzenia w ps. *eld wydzieli naley sufiks
d, zoony z trzech rnych genetycznie elementw: z pierwotnego sufik-

su (morfemu tematycznego) *an, na ktry nawarstwi si sufiks *d o trud-

nej do odtworzenia funkcji i nowy, sowiaski morfem tematyczny * > ,
wprowadzajcy wyraz do jednego z ywotnych prasowiaskich typw dekli-
nacyjnych.
Rozpatrzenie budowy ps. *eld pozwala wysun sugesti, e ros.
dial. *lub i bug. dial. lub wskazuj na oboczn praposta *el b, w kt-
rej na dawn (przedsowiask?) posta *gelan nawarstwi si nie sufiks d,
lecz sufiks b. W takim razie oboczno postaci *eld : *el b byaby
rezultatem prastarej obocznoci formantw d : b, czyli musiaaby powsta
w odlegej przeszoci, zapewne w pocztkach epoki prasowiaskiej, kiedy,
jak mona sdzi, istniay jeszcze samodzielne formanty typu d, b. Zasta-
nawia jednak stosunkowo saba dokumentacja rekonstruowanej prapostaci
*elb.

 Zob. Pokorny IEW 472473 (tu przegld odpowiedniego materiau).

F. S p e c ht (Der
Ursprung der indogermanischen Deklination2, Gttingen 1974, s.6061) rekonstruowa pie.
pierwiastkowy rzeczownik *g els, gen. *g els.
 Por. Sawski Zarys I 63, 64.
 Berntejn l.c.

109

http://rcin.org.pl
 2. sch. dial. el(j)ubac, ebul(j)ac :
: ps. *eld (*eld
k, *eldc) odek

W niektrych gwarach serbskochorwackich rzeczownik ld, eldac

odek ma niezwyk posta z b: sztok. (Nin w Dalmacji) ljubac eljp
ca odek, kajk. (Trebarjevo w Posawinie) lubec ts., czak. eljubac
powiadczone w toponimii: nazwy dwu maych zatok morskich na wyspie
Suak (w pobliu Lastowa) Mali i Velji eljubac oraz z metatez b i l(j)
czak. (Hreljin w okolicy Rijeki) eblac odek10, (na wyspie Vrgada)
ebljac ebljca ts.11. Formy z b zanotowano w rnych, oddalonych od
siebie punktach zachodniej czci obszaru serbskochorwackiego, na tere-
nie dialektu czakawskiego i kajkawskiego. Jest mao prawdopodobne, by te
postaci powstay niezalenie w rnych gwarach, gdy niezrozumiae byo-
by spontaniczne przeksztacenie el(j)udac w el(j)ubac (i dalej w ebul(j)ac).
Raczej naley tu widzie stary wariant sch. ld, eldac (w gwarach istnie-
j te postaci z lj) < ps. *eld odek (w jzykach sowiaskich lepiej s
powiadczone pierwotne deminutywa *eld : *eldc).
k
Ps. *eld odek niektrzy uznaj za leksem tosamy etymolo-
gicznie z ps. *eld od, jakoby ze wzgldu na podobiestwo odka
i owocu dbu12. Za bardziej prawdopodobn uzna trzeba inn wersj ety-
mologiczn, wic ps. *eld z gr. , gen. f. podebrze,
brzuch, zwykle pl. wntrznoci, kiszki, trzewia, jelita. Gr.

Lj.M a t rov i , Rjeniko blago ninskoga govora, Radovi Instituta Jugoslavenske aka-

demije znanosti i umjetnosti u Zadru III, Zagreb 1957, s. 461. Jest
to gwara w przeszoci cza-
kawska, ktra wtrnie ulega sztokawizacji.
K.Ja nj e rov a, Trebarjevo. Narodni

ivot i obiaji, ZNO III, 1898, s.218 i 220.
 P.S k ok, Slavenstvo i romanstvo na jadranskim otocima. Toponomastika ispitivanja,
Zagreb 1950, s.225.
10
Skok ER III 675676. Autor
sownika zna tylko ten jeden przykad, opatrzy go uwa-
g: Nejasna je promjena d > b u akavskoj metatezi eblac. Por. te z Burgenlandu abulac
Magen (beim Geflgel), G. Ne we k low s k y, Der kroatische Dialekt von Stinatz. Wrter
buch, Wien 1991, s.163.
11
Jurii
246.
12 Por. np. Brckner

SEJP 665; Vaillant GC IV 299. Ju dawno zwrcono jednak uwag, e
*eld i *eld maj rn akcentuacj: ros. lud, sch. ld < *| eld obok ros. eldok,
sch. ludac, czak. eldac < *el|d (por. np.
Meillet tudes II 322323).
Poza tym nie jest
wcale pewne, e *eld pierwotnie oznacza odek, por. np. mogce wskazywa na daw-
niejsze znaczenie wntrznoci, kiszki (zwierzt) ros. dial. eldki pl. ptasie wntrznoci,
podroby, bug. dial. eljd odek ptasi, sch. dial. eljudica ts..

110

http://rcin.org.pl
wyprowadza si z prapostaci *ghold, podczas gdy ps. *eld (< *gelan
do) wywodzi trzeba z prapostaci ghelondo13. Wyraz grecki i sowiaski
musiay zatem powsta [123] niezalenie od siebie, skoro rni si wokali-
zmem pierwiastka i czciowo uksztatowaniem czci sufiksalnej. Widocz-
ne jest jednak podobiestwo struktury tych wyrazw: w obu jzykach stwier-
dzamy obecno dawnego tematycznego n (ps. *on > , gr. * > ),
na ktre w obu jzykach nawarstwio si sufiksalne d. Co do budowy por.
te litew. skilndis f. odek, np. wiski; wdzony odek wieprzowy lub
barani nadziany krajanym misem i tuszczem (: litew. skivis odek; wole
u ptakw, ot. ilva : ilna kurzy odek); wyraz ten moe pozostawa
w zwizku etymologicznym z ps. *eld, jeli bat. sk da si powiza z ps.
< *g (por. np. Machek
ES2 722).
Struktura ps. *eld z archaicznym sufiksalnym d pozwala wysun
przypuszczenie, e sch. dial. el(j)ubac (kajk. elubec) > ebul(j)ac wyprowa-
dza naley z prapostaci *el bc, czyli e gwarowe wyrazy serbskochor-
wackie wskazuj na wariant *el b z sufiksalnym b.

3. sch. dial. eblak : ros. dial. lud

W jzyku serbskochorwackim, w archaicznej czakawskiej gwarze wyspy

Susak zapisano rzeczownik eblak (w lokalnej wymowie zeblak, z cakaw-
skim z < ) 14. Wyraz ten, nie uwzgldniony dotd w literaturze etymolo-
gicznej, jest wyrazem izolowanym na gruncie serbskochorwackim, nie mo-
na te wskaza ewentualnego rda zapoyczenia. Moliwo wyjanienia
pochodzenia wyrazu stwarza przypuszczenie, e dokonaa si w nim meta
teza taka, jak w sch. dial. ebul(j)ac < el(j)ubac. Jeli sch. dial. czak. eblak
pochodzi z dawniejszej postaci *elubak, to mona ten ludowy termin
anatomiczny powiza z ros. dial. pskowskim lud da , eludk dk
tko jaja, por. te majcy szerszy zasig derywat elnica : elunca co -
tego; taczka; ta febra15, jeli pochodzi on z dawniejszego *eludnica.
Wymienione gwarowe wyrazy rosyjskie semantycznie nawizuj do
ros. l ; zo, gorycz; taczka, eltcha taczka, eltk tko,
ltyj ty. Posta ros. dial. lud, eludk wskazuje jednak, e nie mamy
tu do czynienia z bezporednim derywatem od ros. ltyj < ps. *t ty,

13 Por. np. Pokorny o.c. 435; Specht o.c. 230; Frisk GEW II 11081109.
14 Susak 185.
15 SRNG IX 119, 120.

111

http://rcin.org.pl
gdy przeczy temu wokalizm rozpatrywanego wyrazu (el przed samogos-
k!) i brak t, pochodzcego z batosowiaskiego sufiksu przymiotnikowe-
go to (por. litew. getas, ot. dzelts ty). Zatem prototyp ros. dial. lud
utworzono od podstawy z wokalizmem e (el) nie zawierajcej sufiksu t.
Ros. dial. lud mona czy z nazwami ci w niektrych jzykach
indoeuropejskich: ac. fel, gen. fellis (< *felnis < ie. *gheln), stisl. gall n., stw-
niem. galla f., niem. Galle (< ie. *gholn). W acinie i w germaskim mamy sta-
re tematy na n, rnice si jednak wokalizmem rdzennym (ac. e, germ.
o). W takim razie postaci najblisz rozpatrywanemu wyrazowi sowias
kiemu byoby ac. fel < *feln, gdy i w sowiaskim trzeba si dopatrywa sta-
rego tematu na n. Przytoczone zestawienie pozwala wyprowadza ros. dial.
lud ze starszej (dialektycznej prasowiaskiej?) postaci *eld, gdzie *
jest [124] pozostaoci jakiego starego formantu na n (zapewne *on), na
ktry nawarstwi si sufiks d (< *do, jeli wyraz nalea do tematw na
o). Tak wic w ros. dial. lud moe si kry ps. dial. *eld < *ghel
ondo, ktrego ostateczn podstaw stanowi ie. pierwiastek *ghel : *hel
byszcze, lni; ty, zielony, por. nalece do tego pierwiastka, nie zawie-
rajce sufiksalnego n gr. (pl. woreczek ciowy), przen.
gniew, oburzenie, zo, gorycz, ; gniew, oburzenie, zo, gorycz,
stpers. zra m. 16.
Rekonstrukcja prapostaci *eld wycznie na podstawie faktw
rosyjskich moe si wydawa ryzykowna, jednake przemawia za ni archa-
iczna struktura wyrazu, dajca si wyjani tylko na gruncie prasowia-
skim (i to we wczesnym okresie rozwoju tego jzyka), wspieraj j te przy-
toczone fakty indoeuropejskie. Wyraz by zapewne synonimem opartego na
pierwiastku *hel (wariant wymienionego pie. *ghel z palataln tylnojzy
kow) rzeczownika *z f. (< *hk) (por. scs. zl, bug. zl, strus.
zl ts.), majcego najbliszy odpowiednik (ale z innym sufiksem) w ba-
tyckim: ot. ults, litew. tuls (metateza z *ultis) (< *ht). Ps. *z
ulego wczenie przeksztaceniu pod wpywem pokrewnego przymiotnika
*t ty w *, std np. ros. l, sch. , czes. lu; w polskim wyraz
zosta wtrnie utosamiony z *t (abstractum od *t, jak *bl biel od
*bl biay), std pol. fel i to. Zatem rekonstruowany tu rzeczow-
nik *el d co tego, wspistnie musia z synonimicznym *z
(> *). Tym naley tumaczy, zapewne, jego szcztkowe zachowanie na
obszarze sowiaskim.

16 Por. np. Pokorny IEW 429430; Frisk GEW II 11091110.

112

http://rcin.org.pl
 Rekonstrukcj rzeczownika *eld porednio wspiera wymie-
niony wyej synonim sch. dial. czak. eblak, jeli pochodzi z dawniejszej
postaci *elubak < *elb
k. Szcztkowo zachowany wyraz serbskochor-
wacki moe wskazywa na wczeniejszy rzeczownik *elb , bdcy
wariantem rekonstruowanej na podstawie faktw rosyjskich postaci *eld,
ze znan nam ju obocznoci sufiksalnych b : d.

* * *

Zebrany materia wskazuje na istnienie w sowiaskim trzech par bliskich

gosowo i strukturalnie a rnych semantycznie i genetycznie par wyrazw:
(1) *eld : *elb od (: pie. *gel db; od),
(2) *eld : *elb odek (: pie. *ghel wntrznoci?),
(3) *eld : *elb (: pie. *ghel : *hel ty).
Budowa pokrewnych wyrazw w innych jzykach indoeuropejskich
dowodzi, e postaci wymienione na pierwszym miejscu zawieraj sufiksal-
ne d (sufiksy *d, *d) rozszerzajce wczeniejsze tematy na n (*on).
W takim razie mona sdzi, e odszukane odmianki z b zawieraj sufik-
salne b (sufiksy *b, *b), ktre rwnie mogo rozszerza wczeniejsze
tematy na n, por. podobne [125] formacje z pie. *bho w innych jzykach
indoeuropejskich, np. gr. (< *elbhos) jele, ac. columba gob,
palumbs ts. (< umb < *onbh), a take prasowiaskie sufiksy * b,
*b (np. ps. *golb gob, *astrb jastrzb, *rb : *erb : *orb jarz-
bek)17. Zatem postaci *el b od, *el b odek i *elb byy-
by bardzo archaicznymi wariantami, ktrych powstanie trzeba by odnosi
do epoki protosowiaskiej. Nie mona jednak wykluczy, e mamy tu do
czynienia ze wzgldnie modszymi prasowiaskimi wariantami, zwizany-
mi z istnieniem w prasowiaskim rzeczownikw zarwno z sufiksami * d,
*d (por. ps. *olbd : *olbd abd), jak i z sufiksami * b, *b (por.
ps. *golb, *astrb). T ostatni moliwo osabia jednak fakt, e wymie-
nione sufiksy z d i b byy w prasowiaskim ograniczone, jak si wydaje,
do nazw ptakw.

Por. K. Br u g m a n n, Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen

17
Sprachen, II, 1, Strassburg 1889, s. 203205; P. C h a nt r a i ne, La formation des noms en grec
ancien, Paris 1979, s. 262264; F. Sawski o.c. 62.

113

http://rcin.org.pl
 Nazwy pliszki siwej (Motacilla alba L.)
w jzykach sowiaskich

Zeszyty Naukowe UJ, Prace Jzykoznawcze 5, 1963, s. 5785

Wstp

W jzykoznawstwie sowiaskim niewiele jest dotychczas prac zajmujcych

si sownictwem przyrodniczym. Dotyczy to take prac powiconych sowia-
skiemu nazewnictwu ptakw. A przecie zbadanie bogatych zasobw sowia-
skich nazw ptakw dostarczy moe duo ciekawego materiau tak dla poznania
leksyki jzyka prasowiaskiego jak i rozwoju sownictwa w poszczeglnych jzy-
kach sowiaskich. Nowsz warstw sownictwa powsta na gruncie poszczegl-
nych jzykw zajmowano si dotychczas o wiele mniej, ni na to zasuguje.
Z interesujcych mnie prac dotyczcych sowiaskiego nazewnictwa pta-
kw najwczeniejsza jest chyba praca chorwackiego filologa F.Kurelca Imena
vlastita i splona domaih ivotin (Zagreb 1867), sowniczek nazw zwierzt i pta-
kw domowych, z prbami ich objanienia, dzi majcy znaczenie wycznie
historyczne. Pierwsz prac zajmujc si nazwami ptakw w sposb nauko-
wy jest ogoszona w 178 t. Radu Jugosowiaskiej Akademii Nauk rozprawa
D.Boranicia Onomatopejske rijei za ivotinje u slavenskim jezicima (Zagreb
1909). Autor w oparciu o bogaty materia sowiaski (i niesowiaski) zanalizo-
wa onomatopeiczne nazwy zwierzt i ptakw, a take omwi budow wyra-
zw dwikonaladowczych w jzykach sowiaskich. Mimo wielu potkni
autora przy interpretacji faktw praca jest niewtpliwie doskonaym punk-
tem wyjcia do dalszych bada w tej dziedzinie, choby ze wzgldu na boga-
ty acz niekompletny materia. Onomatopeicznymi nazwami ptakw zajmowa
si te polski romanista J.Morawski, ktry w artykule Polonoromanica. Kilka
uwag o pokrewiestwie onomatopeicznym (Pozna 1928) pokazuje, e pewne
bliskie sobie nazwy dwikonaladowcze powstaj niezalenie od siebie w r-

http://rcin.org.pl
nych jzykach. Podobnie w krtkim artykuliku Polskie nazwy ptakw w wiet
le lingwistyki porwnawczej (Pozna 1928) wskazuje Morawski na konieczno
porwnawczego badania nazw ptakw, umoliwia to bowiem w wielu wypad-
kach waciwe zetymologizowanie nazwy. [58] Najgruntowniej nazwy ptakw
w jzykach sowiaskich bada L.A.Buachowski. Jego artyku Obeslavjan
skie nazvanija ptic opublikowany w Izvestijach Akademii Nauk SSSR. Otde-
lenie literatury i jazyka, t.VII (MoskwaLeningrad 1948) omawia najstarsz,
prasowiask warstw nazw. Szczeglnie cenne s uwagi Buachowskiego
o budowie sowotwrczej nazw ptakw. Sowotwrstwu terminologii ornito-
logicznej powicony jest artyku Buachowskiego Slavjanskie naimenovanija
ptic tipa sloenija (composita) umieszczony w czasopimie Filolohinyj Zbirnyk
nr 2 (Kijw 1948), do ktrego, niestety, nie miaem dostpu. Etymologie kilku-
nastu nazw ptakw, w wikszoci przekonywajce i pomysowe, da V.Machek
w artykule Einige slavische Vogelnamen (ZfslPh XX, 1948, s.2951). Duo ety-
mologii nazw ptakw jest w sownikach etymologicznych i rozmaitych pracach
z tej dziedziny. Jest te kilka artykuw etymologicznych poszczeglnych nazw,
np. Veya o nazwie gila, Vaillanta o nazwie krogulca itp.
Jedyn, jak dotd, prb przedstawienia nazw jednego ptaka we wszyst-
kich jzykach sowiaskich jest artyku H.Horodyskiej i S.Poarnickiej
Nazwy kaczki w jzykach sowiaskich zamieszczony w Poradniku Jzyko-
wym 1959, s. 1159. Autorki przedstawiaj geograficzne zrnicowanie nazw
kaczki i prbuj z tego wycign wnioski co do pierwotnej nazwy tego ptaka,
lecz materia, ktrym dysponuj, jest niepeny. Na braki tego artykuu zwr-
ci uwag H.Schusterewc (Kilka uwag w sprawie artykuu Nazwy kaczki
w jzykach sowiaskich, Poradnik Jzykowy 1960, s.448450).
Jest te kilka prac i artykuw powiconych nazewnictwu ptakw
w jednym jzyku. Najwiksz z nich jest ksika Z.W.Wasilewskiego Polskie
nazwy ptakw krajowych. Mianownictwo soworody (Warszawa 1940). Autor,
z zawodu zoolog, bez odpowiedniego jzykoznawczego przygotowania usiuje
wyjani pochodzenie polskich nazw ptakw. Tylko cz jego pomysw ety-
mologicznych ma warto naukow. Na uwag zasuguje jednak uwzgldnia-
nie materiau dialektycznego i dobra znajomo realiw dotyczcych nazew-
nictwa ptakw. Interesujcych danych do poznania zasobu i geografii polskich
nazw ptakw dostarczaj dwa artykuy L.Kaczmarka pod wsplnym tytu-
em Z geografii wielkopolskich nazw ptakw: 1.Wilga (JP XXXVII, s.5562)
i 2.Wrona Corvus cornix, gawron Corvus frugilegus (Slavia Occidentalis
Nazwy wrony omawia te A.Zarba (Z geografii i historii
XX, z.2, s.4552).
wyrazw wrona, gapa Corvus cornix w Sprawozdaniach z posiedze nauko-
wych za r.ak.1952/53 Instytutu Jzykoznawstwa UJ, Krakw 1953). Dialek-

115

http://rcin.org.pl
tyczne nazwy ptactwa domowego omawia H.Horodyska w ksice Sowni
ctwo Warmii i Mazur. Hodowla (Wrocaw 1958). Caoci nazw sowackich
zaj si O.Ferianc w artykule O pvode slovenskch vtch mien umieszczo-
nym w czasopimie Slovensk re (t.VII, 19381939, s.8188). Autor w oparciu
o bogaty materia przedstawia kategorie i sposoby tworzenia nazw [59] ptakw
w jzyku sowackim. Oglnym zasadom sowackiej terminologii ornitologicz-
nej powicony jest artyku J.Horeckiego Slovensk nzvoslovie vtkov w cza-
sopimie Slovensk odborn nzvoslovie (t.6, 1959, s.97102). Zasb odzie-
dziczonych nazw w czeskim omawia V.Flajhans w artykule Slovensk jmna
naeho ptactva (Slavia XVIII, s.2330). Zachowan dialektycznie w serbsko-
chorwackim star nazw abdzia zajmuje si artyku F.Sawskiego Dubrowni
cka nazwa abdzia (Rocznik Slawistyczny XXI, cz. 1, s.3740).
Niewiele te jest sownikw nazw ptakw. Najwikszym i najsolidniej-
szym jest sownik M.Hirtza Rjenik narodnih zoologikih naziva. Knj. II. Pti
ce (Zagreb 19381947). Autor w cigu przeszo 20letniej pracy zebra ponad
8000 nazw ptakw i odnoszcych si do nich wyrazw z obszaru jzyka serbsko
chorwackiego. Drugim specjalnym sownikiem jest praca O.Ferianca Slo
vensk nzvoslovie vtkov (Bratislava 1958). Jest to nowe, przerobione wydanie
jego ksiki Slovensk ornitologick nzvoslovie (Tur. Sv. Martin 1942). Sow-
nik ten, ktrego zadaniem jest ustalenie naukowej sowackiej terminologii
ornitologicznej, podaje bogaty materia dialektyczny. Duo polskiego mate-
riau daje E.Majewskiego Sownik nazwisk zoologicznych i botanicznych pol
skich (t. III, Warszawa 18911894). Polski materia historyczny podaje J.Ro-
stafiski w Symbolae ad historiam naturalem medii aevi (t.III, Krakw 1900).
Ludowe ukraiskie nazewnictwo przyrodnicze (a wic i nazwy ptakw) poda-
je I.Verchratkyj w Poatky do uloenia nomenkljatury i terminolohii pryro
dopysnoji, narodnej... (III, Lww 18641869). Materia z tej niedostpnej mi
pracy czerpi za porednictwem sownikw (gwnie Hrinczenki).
Niniejsza praca powicona jest zbadaniu sowiaskich nazw ptaka
z rzdu wrblowatych pliszki siwej (Motacilla alba L.). Jest to ptak pospo-
lity w caej Europie, niemal caej Azji i czci Afryki. W Europie rodko-
wowschodniej yje odmiana geograficzna pliszki, tzw. pliszka siwa europej-
ska (Motacilla alba alba L.). Mao jest u nas ptakw tak oglnie znanych
i lubianych jak pliszka siwa. Przyczynia si do tego adne ubarwienie, zgrab-
na posta oraz maa pochliwo. [...] Pliszka nawet szuka ssiedztwa czo-

 {W pierwodruku artykuu przypisy na kadej stronie numerowane s od pocztku

red.} J. S ok o ow s k i, Ptaki ziem polskich, Warszawa 1958, t. I, s. 168169.

116

http://rcin.org.pl
wieka i najchtniej si osiedla w pobliu budynkw. Naley do [...] typowych
mieszkacw wsi. Odbija si to take w ludowych podaniach i wierzeniach.
Np. w Sidzinie (pow. Wadowice) lud wierzy, e kto pliszk (pasterk) lub
jaskk zabije lub ich jajka z gniazda wybierze, tego krowy doj si krwi,
tj. daj mleko krwiste. W abowej twierdzi si, e kto pliszk pierwsz na
wiosn ujrzy i umyje si, bdzie przez cay rok tak wesoy jak i ona. Lud
chor[60]wacki wierzy, e pliszka kupi otrovno bilje ispred stoke, te ga odno-
si da se blago ne bi otrovalo. Takich sdw o pliszce, z ktrych przebija
yczliwy do niej stosunek, mona by przytoczy wicej. Przy tej popularnoci
pliszki siwej u ludu nie dziwi dua ilo jej nazw w jzykach sowiaskich
(w serbskochorwackim ok. 90, w sowackim ok. 40 itd.).
Celem mojej pracy jest omwienie nazw pliszki, ich pochodzenia oraz
sposobw tworzenia.
Materia do pracy czerpaem ze sownikw poszczeglnych jzy-
kw i gwar oraz ze wspomnianych ju sownikw specjalistycznych, a tak-
e z materiaw askawie mi dostarczonych przez Institut za biologiju Uni
wersytetu Zagrzebskiego, Prirodnjaki muzej w Belgradzie i Prirodonauen
muzej w Skopju. Korzystaem te z materiaw Sownika Gwar Polskich PAN
w Krakowie i materiaw Atlasu Pomorza Lewobrzenego w Warszawie.
Jestem pewien, e praca moja nie wyczerpuje caego zasobu nazw plisz-
ki siwej. Wikszo jzykw sowiaskich dotychczas bowiem nie posiada
sownikw gwarowych, a istniejce uwzgldniaj sownictwo przyrodnicze
w minimalnym stopniu. Z tej te przyczyny musiaem zrezygnowa z dokad-
nego lokalizowania nazw. O geografii pewnych nazw w ogle nie mona nic
powiedzie. Nie zawsze te sowniki podaj dokadne znaczenie hasa, czsto
mieszajc nie tylko gatunki, ale i rodziny. Jako fachow prac ornitologiczn
posugiwaem si ksik J.B.Sokoowskiego Ptaki ziem polskich (Warszawa
1958). Nie udao mi si dotrze do niedostpnych w Krakowie prac ornitolo-
gicznych podajcych take nazewnictwo ludowe jak ra Ptactvo esk (Pra-
ha 1890) i Brusiny Spomenik Ptice hrvatskosrpske (Beograd 1892); mate-
ria z nich czerpi z drugiej rki. Ilustracyjny materia niesowiaski podaj
za Rankem (Bachstelze, Beitrge... LXII, 1938, s.286317) i za sownikami
poszczeglnych jzykw.

 Sokoowski o.c., t. I, s. 169.

 B.G u s t aw ic z, Podania, przesdy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody, Zbir
Wiadomoci do Antropologii Krajowej, V (dzia III), s. 120.
 Gustawicz o.c. 155. [60]
Hirtz II 323. [61]


117

http://rcin.org.pl
 Nazwy pliszki siwej odziedziczone z epoki prasowiaskiej

Mimo e pliszka siwa wystpowaa najprawdopodobniej na terenach,

ktre byy ojczyzn Indoeuropejczykw, jzyki indoeuropejskie nie maj
wsplnej nazwy dla tego ptaka. Take w wikszoci grup jzykowych ie. nie
da si stwierdzi istnienia wsplnej nazwy. Wikszo jzykw ma nazwy
nowe, powstae ju w okresie samodzielnego ich rozwoju.
W jzykach sowiaskich wystpuje pewna ilo nazw, ktrych zgod
no i geografia pozwalaj odnie ich powstanie do okresu wsplnoty pra-
sowiaskiej:
pol. pliszka (dial. te pliska), kaszub. plka, plka, sowiskie plska; dial.
te pluskwa (lsk, pd. Maopolska), plustva (Orawa), plistva (Cie[61]szyskie).
Nazwa ta, wystpujca w jzyku literackim, zajmuje zwarty obszar obejmujcy
ca niemal Polsk (prcz czci obszaru kaszubskiego, czci Wielkopolski,
poudniowej Maopolski i czci lska). Notowana jest od XV wieku: plyska
corago (Sowniczek aciskopolski z r.1455), plyska cauda tremula (Antibo
lomenon Kapituy Krakowskiej z r.1472), plysk corago i motacilla (Glossy
polskie wpisane do aciskoniemieckiego sownika drukowanego w r.1490),
pliska motacilla (Dictionarius Joannis Murmelii... z r.1526), pliska corago
i phoenicus (Sowniczek Bartomieja z Bydgoszczy z r.1532)10. Wedug Brck-
typow dla staropolszczyzny bya nazwa pliska11, za czym przemawia
nera
znana w niemazurzcych gwarach Kujaw forma pliska12. Z XVI wieku podaje
te form pliskwa, ale zwyky u niego brak rde uniemoliwia sprawdzenie
tej informacji. Mona przypuszcza, e dialektyczne pluskva powstao wa-
nie z przeksztacenia tej nazwy. Podawana przez Brcknera plizga w sowniku

A. Br c k ne r, Neue Quellen zur Geschichte der polnischen Sprache und Literatur,


AfslPh XIV, 1892, s. 489.
 J.Ro s t a f i s k i, Symbolae ad historiam naturalem medii aevi, I, Krakw 1900, s. 43.
 B.E r z e pk i, Przyczynki do redniowiecznego sownictwa polskiego, I. Glosy polskie
wpisane do aciskoniemieckiego sownika... druk. w roku 1490, Roczniki Poznaskiego
Towarzystwa Przyjaci Nauk XXXIV, s.67.
 Rostafiski o.c. II 325.
10 O.c. II 313.
11 Brckner SEJP 418.
12 W formie pliszka przyj by trzeba zmian sk > k, wystpujc te w du. (s)plika,
ros. plika, ukr. pyka. By moe, jest to zmiana analogiczna, por. o , Gramatyka polska,
II, s.79, ale bardziej prawdopodobne, e jest to proces fonetyczny, por. A. J no k, Zmena
s > v skupinch sl, st, sk, sm a sp, Slovensk re XIII, s.273303, XIV, s.2531.

118

http://rcin.org.pl
Karowicza ma tylko znaczenie kij do gry w pliszki13. Plizga wystpuje dzi
w Maopolsce, a jej odpowiednikiem jest rosyjska plizgavica. Stosunek wyra-
zw pliszka M. alba i pliszki rodzaj gry nie jest dzi jasny;
czes. dial. pliska (Morawy), laskie pliska, pstva, hanackie plska, pleska,
bleska, pd. czeskie podliska, podli(p)skva. Z czeskiego jzyka oglnego nazwa
ta zostaa bardzo wczenie (XIVw.) wyparta przez nazwy nowe14;
sa. plska (r. Sowacja), te puska, pustva, blska. Nazwa ta nie wesza
do jzyka literackiego i brak jej take w wikszoci gwar;
gu. plika, wg Rzaka15 wyraz ten oznacza tylko inne gatunki rodziny
pliszkowatych, np. corna plika M. flava, natomiast dla M. alba s uywane
nowe nazwy;
du. plika, plika, plika, splika Motacilla, ba splika M. alba, o
ta, era splika M. flava, spliska (wschodni dialekt graniczny); take formy
splistka, splitka (dialekt chociebuski); [62]
ros. dial. pliska M. alba (uywane te na oznaczenie ptaka krtogowa
Inyx torquilla), plisica (zach.), pliska; plistka Inyx torquilla i M. alba; plisto
vka, plistovica Motacilla; plizgavica (zach.), plizdavica (Twerskie); piska;
ukr. pyska (na Ukrainie Zakarpackiej pliska) Motacilla; yska, Fulica
atra, bia pyska M. alba, pyka M. flava (Huculszczyzna); w gwarach take
pystka, plistva, pyskva;
brus. pliska M.flava, plisica (uwaane przez Miklosicha za poyczk
z rosyjskiego) oznacza zapewne ptaka krtogowa16;
sch. plska (Chorwacja, Dalmacja, Serbia), bl (bjel) plska (Kutjevo,
Mitrovac, epe, uri), crnbijel plska, bin plska (Serbia), pliskaliska
(Ostroin, Topusko), kliska (Czarnogra), fliska (Hercegowina)17; pliskvica
(pw. Peljeac, Bar i Pridvorica w Hercegowinie, Dubrovnik, Konavlje), plskua
(Dubrovnik). Nazwy te obejmuj znaczn cz obszaru serbskochorwac
kiego. Najstarszy zapis pochodzi z wieku XVII (u Vetranicia), ze sownikw:
pliska ptica motacilla (Mikalja), pliska conditremola e codenzinzola (Della
Bella), pliska motacilla (Stuli)18. Dzi bijela pliska jest uywana w chorwac
kiej terminologii naukowej (w serbskiej zwykle bela pastirica);

13 Karowicz IV 125.
14 V.F l aj h a n s, Slovensk jmna naeho ptactva, Slavia XVIII, s.24.
15 R z a k, Nmskoserbski wowdny sownik, Bautzen 1920, s. 127. [62]
16 Nosovi 418 pisze: plisica, ptika pliska, vertoejka.
17 Te dwie ostatnie nazwy s zapewne wariantami fonetycznymi ze zmian pl > kl, fl
(dysymilacja), naley tu te, by moe, bliska.
18 RJAZ X 64.

119

http://rcin.org.pl
 se. plska (Styria), plskavica;
mac. bela pliska (okolice m. Koani w Macedonii Wardarskiej). Przytoczony
materia pokazuje, e te bliskie sobie nazwy obejmuj cay niemal obszar jzy-
kw sowiaskich. Nie znane s jedynie w bugarskim, ale macedoskie pliska
pokazuje, e i tam zapewne istniay. Dla jzyka starocerkiewnosowiaskiego
i poabskiego nazwy pliszki nie zostay zapisane. Geografia pozwala przypusz-
cza, e mamy tu do czynienia z wyrazem prasowiaskim.
Na podstawie podanego wyej materiau rekonstruuje si zwykle praso-
wiask nazw pliszki w formie *pliska. Jedynie Preobraenski i Machek uwaaj
ka za sufiksalne19, ale etymologia (patrz niej) wskazuje, e sufiksem jest tylko
a. Potwierdzaj to take sch. plskua, pliskvica, se. plskavica. Gdyby bowiem
k byo przyrostkowe, przy rozszerzaniu wyrazw sufiksami ua, avica zostao-
by zapewne pominite, jak to ma miejsce w pnych pewnie formach ros. plisica,
brus. plisica, pol. plichna. Te ostatnie wydaj si wiadczy, e z biegiem czasu ka
(z k rdzennym) zidentyfikowano z przyrostkiem ka < *ka, *ka. Analogiczne
zjawisko odczuwania pierwotnie rdzennego k jako czci su[63]fiksu mamy
w nazwie ziby utworzonej od gosu pink i w jzyku prasowiaskim brzmicej
zapewne *pinka (/ *pnka), zmienionej w ros. na penoka (< *pnka).
Du. spliska, splika wskazuj, e nazwa tam mie moga nagosowe s,
ktrego obecno nie dziwi. Fakultatywne s nagosowe jest czste nie tylko
w wyrazach onomatopeicznych20. Jest to zapewne zmiana tylko dolnouy-
cka, brak jej bowiem w innych jzykach.
Ale nie wszystkie nazwy dadz si sprowadzi do praformy *pliska:

1. Pol. plustwa (Orawa), czes. laskie plistwa, sa. (pansk) pustva (Michalo-
v), pustva (Drbsko), blystva (Drahov), blstva (Kruno, Utek)21; du. splist
ka, splitka; ukr. pystka, plistva, pystva; ros. plistka, plistovka, plistovica pozwa-
laj rekonstruowa form *plistka lub *plistva. Objanienie tego nie jest atwe.
Mona by przypuszcza, e mamy tu do czynienia z t wstawnym, rozdzielaj-
cym grup spgoskow sk. Ale zjawisko to jest niespotykane. Jedyny podej-
rzany o sk > stk przykad podaje o z Pism politycznych Czubka (kon. XVI w.):
klstka klska22. Ale i on jest niepewny. Z askawie mi udostpnionych przez

19 Machek ES 376; A.Preobra ensk ij, timologieskij slovar russkogo jazyka, II, Moskva
1958, s.75. [63]
20 Por. o tym B or a n i , Onomatopejske rijei za ivotinje u slavenskim jezicima, Rad
JAZU CLXXVIII, s.6465 i cytowan tam literatur.
21 O u zamiast i i b zamiast p por. poniej.
22 J. o , Gramatyka polska, I, s.196.

120

http://rcin.org.pl
prof. F.Sawskiego materiaw do Sownika etymologicznego wynikaoby, e for-
ma klstka powstaa na drodze etymologii ludowej przez zblienie do rodziny
kleci, kleszcze. Wyklucza to wic, a przynajmniej czyni bardzo mao prawdo-
podobnym wyjanienie formy plistka jako pnego wariantu fonetycznego. Geo-
grafia przytoczonych nazw (Dolne uyce, Orawa, cz Sowacji, gwary laskie,
Ukraina, gwary rosyjskie) pozwala przypuszcza, e mamy tu do czynienia ze
starym wariantem nazwy *pliska, ktry trzeba rekonstruowa dla najwczeniej-
szego okresu w formie *plista. Znajduje to potwierdzenie w gu. plista policzek,
plista, plistowa policzkowa, splistowa spoliczkowa, kaszub. plesta paplani-
na; pleciuga, plestac papla (kaszubskie formy maj inny wokalizm) obok form
z sk, np. du. pli, czes. pli, scs. plit tumultus (< *pliskj). Mamy tu wic
do czynienia ze star obocznoci rdzeni onomatopeicznych plist/plisk23. *Plista
rozszerzona zostaa przez sufiksy ka (ukr. pystka, du. splistka), ovka (ros.
plistovka), va (czes. plistva, ukr. pystva).

2. Bardziej zwarty obszar zajmuj nazwy pliszki z kocowym va: pol. plis
kwa (XVI w.), pluskwa, plustwa (Opolskie, pd. lsk, Podhale, Orawa), czes. laskie
plistva, horniackie bliskva, sa. pustva, blystva, zach.ukr. pyskva, pystva. Osob-
no stoi kasz. pleskva (Karlikowo, Rzucewo pow. Puck), pleev (Kunica na Helu).
Nie liczc Kaszubszczyzny, ktra jako dialekt peryferyczny przeprowadzia licz-
ne innowacje, twory z va [64] ograniczone s do ssiadujcych ze sob gwar pol-
skich, czeskich, sowackich i ukraiskich. Mamy tu wic prawdopodobnie do czy-
nienia nie ze starym tematem na , lecz z lokalnym nowotworem powstaym pod
wpywem tematw na . Takie rozszerzenie sufiksem strukturalnym va nast-
powao bardzo czsto w wyrazach zapoyczonych, szczeglnie z germaskiego24,
ale spotyka si te w wyrazach rodzimych25, por. te np. analogiczn oboczno
w polskiej nazwie ptaka Coccothraustes vulgaris klsk, klska, klskwa.
Tak wic w jzyku prasowiaskim M. alba nosia nazw *pliska (z hipo-
tetycznym, moe dialektycznym pnocnosowiaskim wariantem *plista).
Na temat etymologii nazwy *pliska wypowiedziano dotychczas kilka r-
norodnych pogldw. A.Brckner uwaa, e nazwa ptaka od barwy siwej?26,
majc na myli zapewne zestawienie z powy, ple itd. To przypuszczenie Brckne-
ra nie wytrzymuje krytyki; jest niemoliwe do przyjcia ze wzgldw gosowych.

Miklosich EW 250251. [64]

23
K.K nut s s on, Die germanischen Lehnwrter im Slawischen vom Typus buky, Lunds
24
Universitets rsskrift 24 (9), LundLeipzig 1929.
25
Vaillant GC II, cz.1, s.286290.
26
Brckner SEJP
418.

121

http://rcin.org.pl
Dla powy Herne rekonstruuje praform *polo (obok *pel widocznego w pol.
ple)27. Wyprowadzanie pliski z tych form jest niemoliwe. Pozostawaoby zresz-
t jeszcze wyjanienie przyrostka (ska? iska?), jzykom sowiaskim nieznanego.
Innych okrele barwy siwej, od ktrych mona by wyprowadzi nazw pliszki,
w jzykach sowiaskich nie ma. Wasilewski28 zestawia nazw pliszki z scs. pl
ysina, ukr. pliyvyj ysy, pol. plecha ysina, se. pli ysina: Pliszka ma ty gowy
czarny, czoo biae, co lud porwnywa z ysin. Hipotez swoj popiera stwierdze
niem, e w ukraiskim ptak yska Fulica atra ma dwie nazwy: yska i pyska (ptak
ten ma wyran ysin), z czego wida, e obie nazwy s rwnoznaczne. Jak
o wiele wczeniej zauway Preobraenski, mamy tu do czynienia z pomieszaniem
nazw29. Uwaga Wasilewskiego, e biae czoo pliszki lud porwnuje do ysiny, jest
niewtpliwie suszna, jak wiadcz nazwy pliszki: pol. ysy maciek, sch. pliskaliska.
Ale wyprowadzenie wyrazu pliska z pl (< *pl) napotyka na trudnoci gosowe
trudno byoby objani i i s. Od tego pierwiastka utworzone s natomiast nazwy
innych ptakw, np. pol. pleszka Phoenicurus phoenicurus, ros. pleanka Motacil-
la leucomela. V.Machek30 prbuje zwiza nazw pliszki z przymiotnikiem *lys
ysy, stawiajc hipotez, e *pliska < *blolyska. Gdyby nawet przyj tak [65]
kontrakcj, to oczekiwa by trzeba formy *blyska. A w nazwie pliska mamy stare i
(a nie y!), jak to potwierdzaj fakty wszystkich jzykw sowiaskich.
Ranke31 objania sowiaskie nazwy naszego ptaka jako blinkende, gln-
zende, co susznie odrzuca Vasmer32, uwaajc, e nazwy typu ukr. byska, sa.
blyska powstay na drodze etymologii ludowej. Moliwe i wedug wszelkiego
prawdopodobiestwa zestawienie pochodzi od Miklosicha33, ktry nie wychodzi,
co prawda, poza zestawienie materiau, ale zwraca uwag, e w pliska pierwiast-
kiem jest plisk (obok plist, plizg). T sam drog poszli Madenow i Vasmer34.
Zestawiaj oni nazw pliska z scs. plit tumultus, czes. pli, du. pli Klagen,
bug. plskam pluskam i dalej z rosyjskim pleskt klaska, scs. pljusk huk, pol.
pluska. Mamy tu do czynienia z du, prasowiask jeszcze rodzin wyrazw
dwikonaladowczych, ktre Madenow rekonstruuje jako *plesk (bug. plju

G.He r ne, Die slawischen Farbenbenennungen, Uppsala 1954, s.7678.

27
Z.W. Wa s i le w s k i, Polskie nazwy ptak
28 w krajowych, Warszawa 1940, s. 47.
29 Preobraenskij o.c. II 75.
Machek o.c. 376. [65]
30
K.R a n k e, Bachstelze, Beitrge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur,
31
LXII, 1938, s. 313.
32
Vasmer REW II 373.
33
Miklosich o.c. 250251.
34
Mladenov 430; Vasmer REW III 372373.

122

http://rcin.org.pl
skam, pol. pluska), *plsk (ros. pleskt, czes. pleskati, plesk, sa. plieska, pliesnu).
Wystpuj tu te wyrazy z wokalizmem e (*pesk): czes. plskati o padn prud-
kho det, dkho blta, vlhkho snhu, wykrzyknik plisk!, plisk plusk, hanackie
plisko vlhko, detivo, czes. pltti piszcze (o ptakach), pli (i ple) sota, du.
pli das anhaltende Klagen; das unbegrundete angstvolle Jammern, scs. plit,
bug. plskam, plisk plusk, sch. plskati rzuca si nad wod (o rybach), plska
ensko, koje se pliska, tj. vrca se; odskok kamena od vode, kad se tako baci, da
skae povrh vode, pliskvica delfin, se. pliskati pluska si, chlapa si w wodzie,
plskavica delfin. We wszystkich tych wyrazach, dajcych si sprowadzi do ps.
*plisk i *pliskati i majcych nawizania na gruncie batyckim, widoczne jest pier-
wotne dwikonaladowcze znaczenie pierwiastka. Pierwiastek ten mg by uy-
ty take dla oddania gosu ptakw, jak wiadczy o tym np. czes. pltti piszcze.
Pierwiastek *plisk mg mie te inn posta *plist, widoczn w gu.
plista policzek (uderzenie), pierwotnie zapewne odgos uderzenia, plista, pli
stowa policzkowa (por. sch. pljuska policzek). Jest to oboczno st/sk, jak
np. w pol. byska, sch. blskati obok ros. blistat, ukr. blestty, sch. blstati35.
Innym wariantem jest plizg widoczne w pol. plizga (od Mielca po Bigo-
raj w czterech punktach), ros. plizgavica (zach.), plizdavica (Twerskie, z przej
ciem zg > zd). Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z czst w wyrazach
onomatopeicznych obocznoci sk/zg (por. pol. jazgot/jaskot, czes. [66]
piskva/pizgva paksa, o tym F. Sawski SEJP I 527528).
Od pierwiastkw plisk, plist utworzono w jzyku prasowiaskim
nazwy pliszki przy pomocy sufiksu a, ktry m. in. substantywizowa ono-
matopeje (por. pol. kaw(k)a, sch. avka Coloeus monedula, pol. czajka, sa.
pinka Fringilla itd.)36.
Przypatrzmy si, od jakiego gosu pliszki mogy zosta utworzone te
nazwy. Borani zwraca uwag, e onomatopeja to nie naladowanie gosu,
lecz naladowanie gosem37. Podobnie H.Paul pisze, e przy tworzeniu wyra-
zw dwikonaladowczych gosy zwierzt i inne istniejce w przyrodzie gosy
zostaj przystosowane do ju funkcjonujcych w jzyku znaczcych wyrazw
i zda (sinnvolle Wrter und Stze)38. Mona si spodziewa, e gos pliszki
nie bdzie cile odpowiada jego naladownictwu. O gosie pliszki Sokoow-
ski pisze: Gos pliszki brzmi jak cjuwis cjuwis. W gniewie wydaje ostrzejszy

A.Me i l le t, Le slave commun, Paris 1924, s. 114. [66]

35
36 Borani o.c. 33; Sawski SEJP II 108109.
37 Borani o.c. 3.
H. Pau l, Prinzipien der Sprachgeschichte5, Halle a. S. 1920, s. 186.
38

123

http://rcin.org.pl
cissis cissis. (...) piew skada si z miego szczebiotu, urozmaiconego kilko-
ma gwidcymi tonami, brzmicymi jak sifli sifli39. Hirtz (s.350) podaje
za Naumannem jej gos jako ziuit, zujit, biuiss. Wydaje si, e ten wanie gos
(biuiss) sta si podstaw nazwy przez zblienie do znaczcej rodziny wyra-
zw dwikonaladowczych z pierwiastkiem plisk.
Jaki by stosunek obu nazw ptaka M. alba w jzyku prasowiaskim,
trudno rozstrzygn. By moe *plista istniaa dialektycznie obok *pliska
w Sowiaszczynie pnocnej i zostaa pniej przez ni wyparta, nie miaa
bowiem tak silnego oparcia w innych wyrazach.
Z przedstawionego materiau wynikaj te wnioski co do pierwotne-
go znaczenia tych nazw. Oznaczay one ca rodzin pliszkowatych (Mota-
cillidae). Przemawiaj za tym fakty wikszoci jzykw, w ktrych do dzi
oznaczaj one zwykle wszystkie pliszki. Take wiele nowszych nazw ozna
cza wszystkie gatunki (np. sch. pastirica, bug. striopaka, ros. trjasoguzka).
Jest to zwizane z duym podobiestwem zewntrznym wszystkich gatun-
kw pliszek. Rni si one przede wszystkim barw upierzenia. Std dla
M. alba nazwy jak pol. szara, siwa, biaa pliszka, pliszka biaego siwego pi
ra (Cygaski, Mylistwo ptasze), sch. b(ij)ela pliska, crnobijela pliska, mac. bela
pliska, se. bela pliska, ukr. bia pyska. Podobnie rozrniano inne gatunki,
jak np. pol. ta pliszka M. flava, sch. uta pliska, du. era (ota) spliska,
ukr. ovta pyska. Czasem brano pod uwag inn waciwo ptaka, np. sch.
obina pliska (najbardziej pospolity gatunek), sa. vodn plustva.
W czci gwar pliska wyspecjalizowaa si jako nazwa M. alba. [67]

Zmiany nazwy pliska na gruncie poszczeglnych jzykw

Onomatopeiczna z pochodzenia nazwa pliszki, do odlega od go-

su ptaka, atwo zatracia swoje pierwotne, etymologiczne znaczenie, ulega
deetymologizacji. Dlatego z atwoci poddaa si rnym zmianom. Prcz
zmian fonetycznych i sowotwrczych, o ktrych ju bya mowa, pod wpy
wem etymologii ludowej nazwy te ulegy licznym przeksztaceniom.
Pod wpywem czasownika byska (< *blyskati) powstay nazwy:
czes. horniackie bliska, bliskva;
sa. blska (blyska), siv (biela) blska, blstva (bystva). W sowackim
utworzono te kilka nazw bezporednio od blyska (blyte): blysk (blsk),
blyskr, blyskrik, blyska, blytek;

39 Sokoowski o.c. I 170. [67]

124

http://rcin.org.pl
 ukr. bska, bskavka, bskanka;
sch. bliska (Slatina w Slawonii, Ogulin), wg Hirtza po glasu tako zvana40.
Mona by przypuci, e mamy tu do czynienia z fonetycznym przej
ciem pl > bl. Ale przytoczone wyej nazwy sowackie (blyskr, blyskrik,
blytek) i ukraiskie (byskanka, byskavka) pozostajce bez wtpienia
w zwizku z czasownikiem *blyskati pokazuj, e objanienie ich powstania
drog etymologii ludowej jest bardziej prawdopodobne41.
W czci jzykw nastpio zblienie pliska do czasownika pluska:
pol. pluskwa (lsk, pd. Maopolska), plustwa (Orawa);
sa. puska (Suany), pansk pustva (Drbsko, Detvianska Huta). Machek
pisze, e myln u v slc. pluskfa a pol. pluskwa je iz lidov etymologie: podle
horal pr ona rada pluska si w wodzie (SG)42. Nie jest to wic zapewne
proces fonetycznego przejcia li > lu43.
Pn. wielkopolskie pliszczka i du. plika s, by moe, formami zdrob-
niaymi z deminutywnym przyrostkiem ka: *plika (< *pliskka). Nie-
jasne (i niepewne) jest ros. pika, ktre mogo powsta przez kontaminacj
z jakim wyrazem (moe z rzeczownikiem pisk?).
Trudno powiedzie, czy kasz. plesevonka (Dbek pow. Puck), pesef
ka (Mrzezino pow. Puck) s zwizane z nazw pliska. Prawdopodobnie s
to kaszubskie nowotwory, zapewne dwikonaladowcze. Natomiast kasz.
pleka, pleka (pow. Puck, Kartuzy), pleef (Kunica na Helu) zawieraj
zapewne refleks , ktre w kaszubskim rozwino si w (por. plka) i w gwa-
rach dalej w e. Trudne do wytumaczenia s pd. czeskie formy podliska,
podlska, podli(p)skva przyczyny ich przeksztacenia s niejasne. [68]

Nowsze nazwy pliszki siwej

Omwione przeksztacenia nazw pliszki wiadcz, e w wiadomoci

mwicych zataro si ich etymologiczne znaczenie. Uatwio to wypieranie ich
przez nowe nazwy, zrodzone z potrzeby jasnego i ekspresywnego ujmowania
otaczajcego wiata. Te nowsze nazwy s zwykle etymologicznie jasne, oddaj

40 Hirtz II 18.
41 O.Fe r i a nc, O pvode slovenskch vtch mien, Slovensk re VII, s.83 tumaczy
nastpujco: volaj sa poda snehobielej lesklej farby spodku, a najm okolia chvosta, ktor
sa pri vyleten v luoch slnench zablti.
42
Machek o.c. 376.
43 W jzyku polskim istnieje odwrotna tendencja; rozwj lu > li, por. Z.St ieber, Uwagi
nad charakterem zmian fonetycznych w dialektach zach.sowiaskich, SlOcc XII, s. 1317. [68]

125

http://rcin.org.pl
w sposb zrozumiay i wyrazisty rozmaite waciwoci ptaka lub wyraaj stosu-
nek uczuciowy ludzi do niego. Podzieli je mona na kilka grup. Nale tu nazwy
oparte na wraeniach wzrokowych (charakterystyczne waciwoci i ksztat cia-
a), na wraeniach suchowych (nazwy onomatopeiczne), nazwy utworzone od
rodowiska, w ktrym ptak yje i od sposobu jego ycia. Osobno stoj nazwy
etnograficzne zwizane z rnymi ludowymi podaniami i nazwy zapoyczone.
W ogromnej wikszoci s to nazwy o charakterze lokalnym, nie zajmu
jce wikszego obszaru. Niektre powtarzaj si w kilku jzykach, gdzie s
niezalenie od siebie utworzonymi nowotworami.

I.Nazwy oparte na wraeniach wzrokowych

Ksztat ciaa, barwa upierzenia, charakterystyczne ruchy ptaka cz-

sto s podstaw jego nazwy. Nic wic dziwnego, e take pliszka ma w jzy-
kach sowiaskich wiele nazw, ktrych podstaw jest charakterystyczny du-
gi ogon i rzucajcy si w oczy ustawiczny ruch tym ogonem w paszczynie
pionowej, a take biae upierzenie czoa i podbrzusza.

1. Na nieproporcjonalnie dugi w stosunku do reszty ciaa ogon pliszki

zwracaj uwag nazwy: ros. guzica M. alba i flava (por. guzica, guzka kuper
ptakw) i sch. dugorepa (Dalmacja). Wg R. Bernarda44 naley tu te notowana
przez Gerowa bugarska nazwa pliszki pendopaka, zoona z *pd pid (bug.
pedja) i opaka ogon. Znaczy to wic ptak z ogonem na pid. Gerow podaje
te przeksztacenia tej nazwy: pendupka, pindopka, pidipka i pilepka, ta
ostatnia zapewne przez analogi do pile piskl. Wokalizm tych nazw (en, in jako
kontynuanty *) pozwala przypuszcza, e s to nazwy macedoskie. Gerow ich
nie lokalizuje, ale, by moe, pochodz z Macedonii Egejskiej, gdzie np. w Kostur-
skiem refleksem * jest en45. Nazwy te znajduj analogie w innych jzykach, np.
wos. codazza pliszka, portugalskie rabeta ts. (rabo ogon), fr. grossequeue ts.
(queue ogon). Ta sama waciwo staa si przyczyn nazw przeniesionych na
pliszk z innych ptakw: pol. sikora, ros. sinika, sch. paunica.

2. O wiele wicej nazw utworzono od charakterystycznego dla nasze-

go ptaka kiwania (trzsienia) ogonkiem. Nazwy te mona podzieli na dwie
zasadnicze grupy: nazwy zoone i niezoone. [69]

R. B e r n a rd, tymologies bulgares, RES XXVII, s. 35.

44
45 M.M a e c k i, Drobiazgi z Macedonii. 4. O rozwoju samogosek nosowych w Kostur
skiem, LudSow III (2/A), 1934, s.266274. [69]

126

http://rcin.org.pl
 A. Nazwy zoone istniej we wszystkich niemal jzykach sowia-
skich (prcz biaoruskiego i dolnouyckiego). Zasig poszczeglnych nazw
ograniczony jest zwykle do jednego jzyka lub nawet do jednej gwary. Rni
si midzy sob gwnie materiaem sownym, z ktrego s zbudowane.
Pierwszym komponentem tych zoe jest temat czasownikowy wyra-
ajcy czynno trzsienia a drugim nazwa ogona, czasem artobliwa. Ze
wzgldu na budow sowotwrcz wyrni mona dwa typy:
a. zoenia typu ros. trjasoguzka, czes. tasoitka;
b. zoenia typu ukr. trjasyhuzka, sch. vrtgz, bug. trsigzica46.
Do pierwszego typu nale:
czes. tasoitka;
sa. trasochvost (Seovsk Poliana), trasochvostka (Rizner), mrdochvost
(Drienany, Ssa, Tepl Vrch), mrdochvostyk (Ostrany), mrdochvoik (Hosti-
sovce, Rybnik), mrdochvostika (Kraskovo), straochvost (Ilija), trasortka
(wikszo terytorium sowackiego, warianty fonetyczne: trasoritka, trsorit
ka, tresorika, treoritka);
ros. trjasogzka (wikszo dialektw rosyjskich, take w jzyku lite
rackim), strekoguzka, trjasochvostka;
sch. tresorepka (zapisane po raz pierwszy w sowniku Habdelicia), vrto
repka, migorep, klatorepka (klatiti macha, merda ogonem), drkorepa (drka
ti potrzsa);
se. tresorpka;
bug. mrdogzica.
W zoeniach tych temat czasownikowy i temat imienny poczone s
spjk o. Podobnie, cho z inn kolejnoci czonu (imi + czasownik), zbu-
dowane s czes. itotasek (por. tasoitka) i sch. repomiga (por. migorep).
Drugi typ ma budow bardziej wyrazist. Nale tu:
pol. trzsiogon, trzsiogonek (Maopolska, rodkowa Wielkopolska, po
raz pierwszy zapisane u Knapskiego), trzsidupka (Krakowskie, Rzeszow-
skie), trzsidupek (Orawa), tnsdlupka (Dbek pow. Puck). Wyranie nowy-
mi tworami s paliogonek (Koszarawa pow. ywiec), kiwidupka (Lipnica pow.
Krosno);
sa. trasichvost (Cerovo), trasichvostik (Bzovk, Jelovik), tresichvoscik
(wg Klala w dial. wschsa.);

46 Budow zoe z pierwszym czonem czasownikowym omawiaj W.Ta s z yc k i, Naj

dawniejsze polskie imiona osobowe, RSP I, s. 4856, J. o , Gramatyka polska, II, s.121127
i in. [70]

127

http://rcin.org.pl
 ukr. trjashuzka, trjaschvostka, trjaschvistka, trjasfist, trjasdupa;
sch. vtirep, mairep (Grgurevci), vtigz a moe take padipaka (oko-
lice Niu w Serbii), jeli drugim czonem jest (o)paka ogon;
bug. stropaka, strpika, trjasopaka, trsigzica;
mac. bela tresiopaka (k. Strugi).
W zoeniach tego typu czon czasownikowy odczuwany jest jako
rozkanik (w polszczynie jako 3. os. sg. praes.). Maj one charakter
prze[70]zwiskowy, przy czym du rol odgrywa moment artu i wesoo-
ci47. artobliwy charakter tych nazw jest silnie do dzi odczuwany, a niekt-
re z nich (np. pol. trzsidupka, ukr. trjasdupa) s przez lud uwaane za nie-
przyzwoite.
Buachowski uwaa, e nazwy jak ros. trjasyguzka, ukr. trjasyhuzka,
bug. trsigzica powstay jeszcze w okresie prasowiaskim i nawet rekon-
struuje ps. form *trsigzka48. Nie zwrci jednak uwagi, e adna z tych
nazw nie ma wikszego zasigu. Take rnorodno materiau sowne-
go, z ktrego s zbudowane (pol. trzsiogon(ek), czes. tasoitka, sa. treso
chvost, bug. striopaka itd.), dowodzi, e mamy tu do czynienia z nowo-
tworami powstaymi niezalenie od siebie w poszczeglnych jzykach so-
wiaskich. wiadcz te o tym liczne paralelne nazwy pliszki w rozmaitych
jzykach, np. niem. dial. Wippsterz, Quickstert, ang. wagtail, hol. kwikstaart,
wipstaart, du. vipstjert, rumpevrikker, norw. quekstiert, szw. quikstjert; ac.
mtcilla49, wos. caudatremula, spazzacoda, fr. hochequeue, rum. codabatur;
gr. , 50, alba. bitatnt (bitatunds), bitakunt51. Tak-
e w jzykach orientalnych istniej nazwy tego typu, np. tur. kuyruksallyan
(kuyruk ogon, sallyan trzscy, part. od sallamak trz, kiwa)52, perskie
dom onbn(k) (dom ogon, onbn poruszajcy, machajcy)53.
Celowo przytoczyem tak duo niesowiaskich nazw pliszki, by
pokaza, e nazwy sowiaskie nie musz by wcale kalkami jakiej nazwy

47 Por. A.M i row ic z, Warto uczuciowa rozkanika a zoenia typu czycibut, JP

XXVI, s. 170175.
48 L.A. Bu l a c hov s k ij, Obeslavjanskie nazvanija ptic, Izvestija AN SSSR VII, s.113.
A. Wa ld e, Lateinisches etymologisches Wrterbuch, Heidelberg 1910, s.496.
49
E. B oi s a c q, Dictionnaire tymologique de la langue grecque, HeidelbergParis 1923,
50
s.453.
G.Me ye r, Etymologisches Wrterbuch der albanesischen Sprache, Strassburg 1891,
51
s.38, 410, 452.
H.C.Hony i F. A. Iz, TurkishEnglish Dictionary, Oxford 1957.
52
B.V.M i l le r, Persidskorusskij slovar, Moskva 1960, s.517.
53

128

http://rcin.org.pl
obcej. Z licznych analogii wynika te, e nic nie stoi na przeszkodzie, by
uzna nazwy sowiaskie za nowotwory powstae niezalenie od siebie w r-
nych jzykach. Tak bowiem charakterystyczna i rzucajca si w oczy waci-
wo pliszki moga si sta podstaw nazwy w rnych jzykach. Nie ma te
potrzeby odnosi czasu powstania tych nazw do okresu prasowiaskiego.
Co najwyej, na podstawie ros. trjasogzka i ukr. trjashuzka mona przy-
puszcza, e wywodz si one z okresu wsplnoty praruskiej, ale i to jest nie-
pewne, choby z powodu braku podobnej nazwy w biaoruskim. Mimo e
nazwy te nie s z pewnoci prasowiaskie, trzeba stwierdzi, e s one, jak
to wskazuje budowa sowotwrcza, bardzo stare. Pierwotne s niewtpliwie
zoenia z i (z pierwszym czonem czasownikowym), do dzi zreszt w jzy-
kach sowiaskich bardzo ywotne54. [71] Zoenia na o z pierwszym czo-
nem czasownikowym s wtrne i powstay przez analogi do zoe na o
z pierwszym czonem rzeczownikowym55. Obocznoci jak ros. trjasoguzka
i ukr. trjasyhuzka, sch. vrtirep i vrtorepka itp. wiadcz, e na pewnych obsza-
rach oddziaywanie zoe rzeczownikowych na o byo silne. Wiele nazw
zoonych to stosunkowo pne derywaty.

B. Nazwy niezoone, derywaty od czasownikw o znaczeniu trz,

kiwa s mniej rozpowszechnione ni zoenia. Jedynie w serbskochorwackim
typ ten wykazuje pewn ywotno. Podstaw sowotwrcz omawianych nazw
s rne czasowniki, tak odziedziczone z ps., jak i nowsze.
Od kontynuantw ps. *trsti zostay utworzone:
pol. trzsionek, trzsionka (Majewski okrela jako z Galicji);
czes. task (Morawy);
sch. tresarica (Ravna Gora), tresavka, treskavica (Poljica w Dalmacji).
Kontynuanty ps. *mrdati s podstaw dla sa. mrdanka (Ratkov-
sk Zdychava), sch. mrdaljica (Broanci), premrdaljka (Valpovo), bug.
mrduka.
Od kontynuantw ps. *migati mamy ukr. myhavka (u Hrinenki brak)
i sch. migavica (por. migorep, repomiga).
Pozostae nazwy s tworami waciwymi poszczeglnym jzykom.
Od zzati kiwa, merda; kpi w sch. powstay nazwy: zeza (po raz
pierwszy u Habdelicia), zezalica, zezaljka (obydwie z Niu w Serbii), zezavka,
pozezulja (Dalmacja).

54 Mirowicz o.c. 174175. [71]

M.S t e v a nov i , Imperativne sloenice, Na jezik VIII, Beograd 1956, s. 910.
55

129

http://rcin.org.pl
 Od dndati, dmati trz, potrzsa utworzono sch. drndalica (tako
zvana, to repom drnda, Hirtz 94), drmalica (Vukovar; jer drma repom,
Hirtz 94).
Sch. drkavac (Kosmajsko) utworzony zosta od drkati potrzsa, za
migalica (to miga drma repom, Hirtz 485) od migati miga.
Sch. zbati koysa, chwia stao si podstaw dla nazw zibarinka
(Zareje w Istrii) i zibarica (Delnice, Gorski Kotar w Chorwacji). Nawizuj
one do ludowych poda: w okolicy miasta Delnice narod pria i vjeruje, da
je ova ptica Isusa u kolijevci zibala tj. bila njegovom zibaricom (Hirtz 574).
Bug. strika (u Gerowa strika) zostao utworzone od czasownika
str stercze, wystawa (por. striopaka).
Od zachowanego tylko w sowackim ekspresywnego czasownika cca
(sa) koysa (si), huta (si) utworzono czeskie ccorka (rzadziej cacorka),
wsch. czeskie cancorka, kladskie anor(k)a, aorka, eerka (por. anorik
piega), sa. eerka i na oznaczenie M. flava aa blysk56.
W ukraiskim istnieje nazwa apajo, zapewne derywat od czasowni-
ka apaty i krok za krokiem, apaty a i koyszc si. Nawizuje ona do
ruchu ogona i sposobu poruszania si pliszki. Ukr. prysdaka zapewne jest
derywatem od prysidaty przysiada. [72]
W grnouyckim jest kilka nazw utworzonych od czasownika umpa
kiwa, macha, koysa: umpje, umpjeka, umporka, a take zrost um
prwopuka (prawdopodobnie pod wpywem niemieckim) i zestawienia: um
pata wopuka, umpjel wopuka (umpjel koyska) i umpy wopuka. Budo-
wa tych nazw w szczegach nie jest zupenie jasna.
Omwione nazwy niezoone s zapewne pochodzenia nowszego i s
modsze od nazw zoonych. Wszystkie maj bardzo may zasig terytorialny,
czsto ograniczony do jednej tylko wsi. Produktywne s jedynie w serbsko
chorwackim i grnouyckim: w tym ostatnim s jedynymi nazwami plisz-
ki siwej.

3. Barwa upierzenia pliszki staa si punktem wyjcia wielu nazw.

Omawiane ju byy nazwy typu pol. biaa, siwa pliszka, sch. b(ij)ela, crnobije
la pliska, sa. biel blska. Podobnie przy nowszych nazwach: ros. beaja trja
soguzka, sch. bela pastirica, sa. siv trasortka, pol. biaa pieka itd. Podobnie
na barwie upierzenia oparte s nazwy: sch. bjeloglavica (Kozarevac k. Pito-
may), bjelorepka (Velika Kopanica), beloguza (prcz pliszki dwie ostatnie

Machek o.c. 53. [72]

56

130

http://rcin.org.pl
oznaczaj te ptaka biaorzytka, Saxicola oeananthe), pol. biaogard (noto-
wane przez Lindego i SWarsz), ktre jest zapewne wyrazem sztucznie utwo-
rzonym, gwarom nieznanym. Przez skojarzenie biaego upierzenia czoa
z ysin powstay nazwy: pol. ysy maciek (Kujawy) i sch. pliskaliska.

II.Nazwy onomatopeiczne

Oprcz starej onomatopeicznej nazwy *pliska (*plista) jzyki sowia

skie maj te kilka nowszych nazw pliszki utworzonych od naladownictwa
jej gosu.
Pol. biaa pieka (Podhale), ta pieka M. flava, sa. pinkavka utworzo-
ne s od gosu ptaka zapisywanego zwykle pink lub fink. Od tego gosu utwo-
rzone zostay nazwy kilku ptakw, gwnie ziby Fringilla: sa. pinka, pol. pie
nica, czes. penkava, niem. Fink, ale te innych ptakw, np. ros. penoka Phyllo-
scopus, wg. pinty Parus57. Trudno rozstrzygn, czy mamy tu do czynienia
z uyciem nazwy ziba na oznaczenie pliszki, czy te niezalenie utworzon
nazw M.alba, na co wskazywaoby czes. pinka szczebiota (o ptakach).
Inne nazwy onomatopeiczne naladuj gos pliszki cjuwis, cissis, chocia,
trzeba przyzna, nieco si od niego rni. Sch. cipa Motacilla, bijela cipa M.
alba, uywana w dialekcie kajkawskim okolic Zagrzebia, utworzona zostaa od
gosu ci(p), o ktrym Borani pisze, e czsto oddaje gos ptakw o niezbyt cha-
rakterystycznym piewie58. Kaszubskie iuta (Koyczkowo pow. Kartuzy), sa.
cincibbik, cincibbuka, cindrka, [73] sch. cinciba, ingulja utworzone s od
gosu cin, in(k). O pochodzenie dwikonaladowcze podejrzewa te mona
ukr. sytka, brus. sitaka i bug. sipka pliszka; dzicio, Picus minor.

III.Nazwy rodowiskowe

W nazewnictwie ptakw du grup stanowi nazwy pochodz-

ce od rodowiska, w ktrym dany ptak yje, od jego poywienia, sposobu
budowania gniazda itp. Tego samego pochodzenia nazwy ma te pliszka.

1. Ulubionym miejscem jej pobytu s brzegi staww i strumykw,

zwaszcza w pobliu mostw59. Dlatego utworzono dla niej nazwy:

57 Borani o.c. 1822; J.Mor aw s k i, Polskie nazwy ptakw w wietle lingwistyki porw
nawczej, Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk, I, s.3738.
58 Borani o.c. 64. [73]
59 Sokoowski o.c. 169.

131

http://rcin.org.pl
 sa. vodn trasortka (Liptovsk Tepl);
ukr. bootavka;
sch. potokua, potoarka (Srijem), potonica (Ogulin).
Naley tu moe i pol. wudarka (Dziakowa Koda pow. Olenica), zano
towane w materiaach Atlasu lskiego. Wtpliwo jednak budzi niejasne u.
Od wysiadywania nad wod poda toho, e pri vode sedvali rybri, u
i ide o udi, i v prenesenom smysle o ryby chvtajce zvierat; cicavce ale-
bo vtky60 nazwano pliszk w sowackim, bugarskim i macedoskim prze-
nonie rybakiem (rybaczk):
sa. rybrik (Bzinov, Suany), siv rybrik (Revca), rybrek (Polom),
rybnikr (Oreske pri Skalici), rybrka (Dobro, Plachtince, Turie Pole);
bug. ribjak;
mac. ribarka (Maleevski kraj).
Podobnie nazwano pliszk te mynark:
pol. mynarczyk (Kociewie);
sa. mlynrka (Haava), mlynrik (Pouvadlo);
ukr. melnyka, ktre podaje tylko Majewski (z Podola); w sownikach
tylko w znaczeniu mynarka. Ferianc prbuje te nazwy zwiza z barw
upierzenia pliszki61, ale bardziej prawdopodobne wydaje si tumaczenie ich
jako nazw przenonych zwizanych z pobytem nad wod.

2. Czstym miejscem pobytu pliszki jest pastwisko, gdzie krci si

wrd byda i chwyta owady. Lud wierzy w jej poyteczno (por. s. 7273),
nic te dziwnego, e powstao duo nazw z tym zwizanych, szczeglnie
przenonych. Od przebywania na pastwisku nazwano ptaka pasterk lub
pastuszkiem. Nazwy takie zostay utworzone od rnych sowiaskich
wyrazw.
Z kontynuantw ps. *pastyrka mamy nazwy pliszki: [74]
pol. pasterka (Cieszyskie, Podhale, poudniowe powiaty Krakow
skiego, Rzeszowskie); na Podhalu pasterka ma te znaczenie M. flava (podob-
nie w dawnej polskiej terminologii zoologicznej), pastereczka;
ukr. emkowskie pastyrka;
sch. pastrica (pn. Chorwacja, Istria, Serbia), boja pastirica (krljevo,
Bakar), b(ij)ela pastirica. Na Krku nazwa ta wystpuje w czakawskim warian-

60 Ferianc Vtky 227.

61 Fe r i a nc, O pvode..., s. 84: mlynrka i mlynrik opiera sa o bielu alebo sivobielu far-
bu tchto vtkov, ako by boly pomen. [74]

132

http://rcin.org.pl
cie fonetycznym pestirica, z pn. Chorwacji Hirtz notuje formy z fonetycz-
n wymian ir > er: pasterica (Krievci, Ivanska), pasteriica (Krapina).
W serbskochorwackim nazwa ta wystpuje w licznych wariantach morfo-
logicznych: pastire, pastirka (umberak), pastirika (Varadin), pastirica
(ikad, po raz pierwszy w tym znaczeniu zapisana u Habdelicia), pastiri,
pastirika (Koprivnica). Inne warianty wynikaj z rnicy w budowie so-
wotwrczej sowa podstawowego: pastarica (< *pastarica), por. se. pastar
ca; pastarika (Varadin), pastarinka (Kriovljani); pastorica (< *pastor
ica), pastorica (Petrovac); pasturica (Fuine), by moe z przejciem or > ur.
Bogactwo wariantw morfologicznych wiadczy, e w serbskochorwackim
ten typ jest bardzo ywotny oraz e nazwy te powstay w wielu gwarach nie-
zalenie od siebie i to w rnych okresach;
se. pastirca, bela pastirica, boja pastirica z wariantami morfo
logicznymi pastirka, pastirnka, pastirna oraz pastarca (Krajna).
Nazwy przenone z kontynuantw prasowiaskiego *pastuch wyst
puj tylko w jzyku polskim i ukraiskim: pol. pastuszka, pastuszek, ukr.
pastuka, pastuok.
Inne nazwy zostay utworzone od nowszych wyrazw ze znacze-
niem pasterz, pasterka. W bug. i sch. mamy nazwy: bug. govedrka, sch.
govdrka (Srijem, Serbia), govedrica (Serbia), govedarica (upanja, Vin-
kovci, Raenovii), govedari, govedarua, ktre zostay utworzone od bug.
govedrka, sch. govdrka pasterka.
Kilka metaforycznych nazw istnieje tylko w serbskochorwackim: oba
nica (Lika, Przymorze Chorwackie, Dalmacja, Dugi otok), obanka (Tordin-
ci) nawizujce do obnica pasterka, bnka ona pasterza i uvrica
(to vavijek uz blago, to toboe blago, Hirtz 70) od uvrica opiekunka,
straniczka. Takie samo etymologiczne znaczenie maj sch. mazica (Vrbov-
sko; jer se oko blaga mazi, Hirtz II 274) i blagarica (Dalmacja; blagarica ide
pred blagom i pred blago skoi, Hirtz II 17) od blgo bydo.
Pewna ilo nazw, te gwnie serbskochorwackich, zostaa utwo-
rzona od nazw wypasanych zwierzt, w ktrych towarzystwie pliszka prze
bywa. I tutaj mamy do czynienia z metaforycznym uyciem sw o znaczeniu
pasterz, pasterka dla nazwania pliszki siwej.
Znaczenie pasterz (pasterka) koni wystpuje w nazwach:
pol. pasikunik (Kociewie), odpowiadajce oglnopolskiemu pasikonik
[75] konik polny; z pewnoci nie jest to uycie nazwy konika polnego na
oznaczenie pliszki, lecz samodzielny nowotwr gwarowy;
czes. konipas, konipsek powiadczone od XIV w. w Slovniku Prepurskim,
Slovniku Rajhradskim z lat 134464 i Nomenklatorze aciskoczeskim z ok.

133

http://rcin.org.pl
1400 r.62, stczes. te konopas, konopsek, a take zapisane w rkopisie wodnianskim
z ok. 1410 r. konopa. Wedug Buachowskiego te ostatnie formy powstay przez
przeksztacenie konipas pod wpywem konopka (i konopa) ziba63. Buachowski
przypisuje nazwie konipas etymologiczne znaczenie psti se na konch (wybiera
insekty z sierci koskiej). Konipas i konipsek objy wikszo terytorium jzyka
czeskiego i weszy do jzyka literackiego i naukowej terminologii przyrodniczej.
W sowackim i serbskochorwackim s nazwy niezoone takiego same-
go pochodzenia:
sa. koniarik (Mlinec);
sch. konjarica (jer rado boravi oko konje na pai, Hirtz II 202), po raz
pierwszy zapisane u Belostenca, konjuarka (Crkveni Tog, Grgetek, St. Pazo-
va, Srijem), konjuarica (Dalmacja).
Znaczenie pasterz (pasterka) krw maj nazwy:
sa. kraviarik (Hodrua);
sch. kravarica (Petrinje, Nin w Dalmacji), por. kravrica dziewka do
krw. Paralelna nazwa istnieje w niemieckim Kuhstelze M. flava.
Przebywanie pliszki na pastwisku wrd wow stao si przyczyn
nadania jej nazw:
sa. voloviarik (Suany);
sch. volarica (Vranje, Jablanac, Sitnica, Plaki Dvor, Vrbnik na Krku), volari
(Jablanac), volujarica (Dvorski Kotar). Osobno stoi zoenie vologonka (Bonia),
ktrego drugi komponent pochodzi od czasownika goniti gna, pdzi.
Pasterstwo owiec odbio si w nazwach:
pol. owczarek (Slu w Borach Tucholskich), podhalaskie owczarka ma
znaczenie pliszka grska;
sa. oviar (Badin);
sch. vara (Meuri, Nevska), ovarica (te w znaczeniu pokrzewka,
Sylvia atricapilla)64, vrka, janjarica (por. jnje = jgnje).
W okolicach Varadinu pliszka nosi nazw svinjarek, koo Vukovaru
svinjarua, svinjarica.
Wszystkie te metaforyczne nazwy pliszki maj zasig lokalny. Wyjtek
stanowi czes. konipas. Najwicej takich nazw jest na obszarze jzyka serbsko
chorwackiego, zajmuj take du cz terytorium soweskiego. Pozostaje

62 Gebauer II 94.
63 L.A. Bu l a c hov s k ij, Vvedenie v jazykoznanie, II, Moskva 1953, s.173.
64 V. K a r a d i , Srpski rjenik..., Beograd 1898, s.451 podaje z Czarnogry ovrica M.
cinereicapilla.

134

http://rcin.org.pl
to w widocznym zwizku z silnie rozwinit hodowl na tere[76]nie Jugosa-
wii. W innych jzykach sowiaskich nazwy takie spotyka si na terenach,
gdzie (przynajmniej w przeszoci) ludno zajmowaa si gwnie paster-
stwem. Liczne nazwy paralelne wystpuj w innych jzykach: niem. Kuhstelze,
Schweinehirt, fr. bergre,
bergeronette, wos. pastorela, hiszpaskie pastorcilla.

3. Pewn ilo nazw pliszki utworzono od jej poywienia. Poywienie

pliszki stanowi najrniejsze owady [...]. Najczciej tpi muchy i komary.
Bardzo lubi zbiera robaki i owady wykopane lub wyorane z ziemi i dlatego
czsto chodzi za pugiem65. Odbija si to w jej nazewnictwie:
sa. brznik (Zvolen) utworzone od brzda bruzda;
sch. oranica (Czarnogra), oraica (Slawonia) s nazwami przenony-
mi, por. r oracz. Od tg pole orne utworzono sch. tegarica (ivi Bunar,
Vlaka). Znana na Chorwackim Przymorzu nazwa jarica nawizuje do jarac
jczmie jary. Pliszki wczesn wiosn czsto szukaj poywienia na wieo
zaoranych polach, na ktrych wanie sieje si to zboe (Hirtz 116).
Podczas pobytu na pastwisku pliszka wybiera kleszcze z weny owiec,
sierci koni itd. Std sch. krpua (Poljica w Dalmacji) od kpua kleszcz
owczy i eperinka (Dugi otok), tak zwana jer znima eperi (Ixodes, Zecke)
iz ovaca (Hirtz II 58). artobliwa jest sch. balgrka, tako zvana, jer rado
pada na balegu (blega stercus pecorum), gdje lovi kornjae i druge zarezni-
ke (Hirtz II 6). Nazwa ta ma analogi w niem. Kuhscheisse pliszka.

IV.Nazwy innych ptakw (zwierzt, imiona ludzi)

uyte na oznaczenie pliszki

Powyej omwione zostay przenone nazwy pliszki jak pol. pasterka,

sa. mlynrik, mac. ribarka itd. Ale one nie wyczerpuj metaforycznych nazw
naszego ptaka. Osobn grup stanowi nazwy bdce z pochodzenia nazwa-
mi innych ptakw, zwierzt lub imionami ludzi.
W wymarym dialekcie sowiskim pliszka nosia nazw skrka (take
sikorka)66. Podobnie na caym Pomorzu Lewobrzenym wystpuj nazwy:
sikora, sikorka. W rosyjskim, gdzie sikorka nazywa si sinica (sinika), dialek-
tycznie pliszk neprawilno nazywajut siniczkoju67. Przeniesiono tu nazw

65 Sokoowski o.c. 170.

66 LorSW II 1203.
67 Dal3 I 1004. [77]

135

http://rcin.org.pl
ptaka Parus caudatus na pliszk z powodu zbienoci charakterystycz-
nych cech zewntrznych obu ptakw; sikorka, podobnie jak pliszka, ma bar-
dzo dugi ogon. Z tej samej przyczyny w Dalmacji (koo m. Fuine) nazwa-
no pliszk paunica, paunka, a wic dosownie pawica. Ta sama waciwo
pliszki staa si zapewne przyczyn skojarzenia jej z kotem i nazwania w cza-
kawskim dialekcie wyspy Pag maica (por. mica kotka). [77]
W serbskochorwackich gwarach okolic Plitvic pliszka zwana jest labu
dica, labudnjaa, por. labdica abdzica. Dla jzyka polskiego wrd nazw
pliszki SWarsz I 813 wymienia gska. W obu wypadkach przyczyn metafo-
ry byo podobiestwo barwy upierzenia68.
W gwarach zach. ukraiskich pliszk nazwano berehla, berehlka,
berehvka. Nazwa ta pierwotnie oznaczaa jaskk brzegwk (Riparia ripa-
ria), jak to jest w gwarach wsch. ukraiskich. Pliszka, podobnie jak jaskka
brzegwka, czsto przebywa nad brzegami rzek i jezior. Przyczyn metafory
byo wic wsplne rodowisko obu ptakw.
Ten sam rodzaj poywienia sta si przyczyn przeniesienia w jzyku
rosyjskim nazwy muchovka z Muscicapa na M. alba.
Osobno stoj ukr. hrycyk (notowane tylko w najnowszych sownikach
jako gwarowe) i pol. ysy maciek (Kujawy). Mamy tu uycie imienia wasne-
go (Hrycyk deminutivum od Hryhor Grzegorz, Maciek) na oznaczenie pta-
ka, por. np. pol. wojtek, ksidz wojciech bocian, sch. uro Oriolus oriolus69.
Trudne dzi do ustalenia s przyczyny nazwania pliszki w ros. gigoka (strus.
gigoka kukuka) i w ukr. ajka, podawane tylko przez Buachowskiego70,
w sownikach tylko w znaczeniu Vanellus cristatus.

V.Nazwy etnograficzne

Osobn grup stanowi nazwy, ktrych powstanie zwizane jest z ludo-

wymi podaniami. Wspominaem ju, e sch. zibarica, zibarinka nawizuje
do podania, i pliszka koysaa Jezusa, a za kar, e pewnego razu wywrcia
koysk, do dzi trzsie ogonem.
Wiara ludu, e pliszka zbiera na pastwisku trujce roliny, chronic w ten
sposb bydo przed otruciem, odbija si w nazwach: sch. boja pastirica, boja
uvarica, se. boja pastirica, por. te ukr. boyj pastuok M.cinerea. Sa. pan

68 Przy powstaniu sch. labudnjaa pewn rol mg te odegra przymiotnik labudan

(labudast) biay, abdzi.
69 Podobne przykady zob. u Buachowskiego, Vvedenie..., s.72.
70 L.A. Bu l a c hov s k ij, Obeslavjanskie nazvanija ptic, s.101. [78]

136

http://rcin.org.pl
sk pustva prawdopodobnie nawizuje do podobnego podania. Z jak ludo-
w legend zwizana jest zapewne znana w Boni nazwa bogomoljica (por.
bogmoljac naboni, witoszek, pierwotnie bez pejoratywnego zabarwie-
nia), jak wiadczy przytoczony przez Hirtza (18) cytat z czasopisma Bosanska
Vila: Ovo ptiici bogomoljici, koja boga moli da nam ena rodi.

VI.Nazwy zapoyczone z jzykw obcych

Nazw pliszki zapoyczonych z jzykw obcych jzyki sowiaskie nie-

mal nie znaj. W moich materiaach nazw takich wystpuje zaledwie cztery.
Wszystkie pochodz z terenw dwujzycznych, gdzie silny jest (czy te by)
ywio obcy. Z terenu kaszubskiego mam nazwy pliszki po[78]yczone z nie-
mieckiego: batelce (niem. literackie Bachstelze), vpelvan (niem. Wippel
schwanz) i cfiptat (z objanieniem informatora cfip = myrdo, stad = ogon).
Pierwsza nazwa zapoyczona zostaa z jzyka literackiego, dwie pozostae
zapewne z miejscowego dialektu dolnoniemieckiego71. Odczuwane s jako
wyrazy obce (Fremdwrter).
Poza tym Hirtz zapisa z terenu jzyka serbskochorwackiego (Omi
w Istrii) nazw pacakova, poyczon z woskiego weneckiego spazzacoda.
Niemal zupeny brak zapoyczonych nazw pliszki nie jest dziwny. W jzy-
kach sowiaskich nazwy obce maj ptaki o jakim znaczeniu gospodarczym,
a wic ptaki owne (np. pol. baant, sch. fazan), suce do polowa (np. sch.
akmada) albo te ptaki domowe pierwotnie Sowianom nie znane (np. pol.
indyk, paw, sch. budija). Oczywicie obce nazwy maj te ptaki egzotyczne
w Europie nie yjce np. kiwi, koliber, papuga. Innych zapoyczonych nazw
ptakw jest niewiele.

VII.Nazwy niejasne

Kilka sowiaskich nazw pliszki jest niejasnego pochodzenia. Zach. ukr.

syrvatka moe jest zwizana z syrvatka serwatka, w takim razie byaby to
nazwa okrelajca barw upierzenia ptaka. Sch. doji Hirtz uwaa za nazw
mitologiczn, ale nie wyjania, na jakiej podstawie. Zwizana jest ona, by
moe, z czasownikiem djiti karmi, ssa. Niejasne jest te bug. kondupa,
ktre Bernard72 zestawia z bug. pendopaka, jak rwnie bug. kurcochvat.

71 Por. map w artykule Rankego o.c.

72
Bernard o.c. 35.

137

http://rcin.org.pl
 Sowiaskie nazwy pliszki w porwnaniu z nazwami w innych jzykach

Dotychczas, o ile mi wiadomo, zostay opracowane nazwy pliszki

w jzyku niemieckim73 i w jzykach romaskich74. Przyjrzyjmy si, jak wygl
daj nazwy pliszki w tych jzykach w porwnaniu z nazwami sowiaskimi.
1. Nazwy oparte na wraeniach wzrokowych s obficie reprezentowa-
ne we wszystkich jzykach. Wyej przedstawione zostay innojzyczne odpo-
wiedniki sowiaskich nazw, jak pol. trzsiogonek, ros. trjasoguzka. Mniej
jest natomiast w jzykach obcych nazw niezoonych, utworzonych od ruchu
ogona ptaka naley tu tylko wos. secula i litew. kel75. Nazw [79] zwraca-
jcych uwag na dugo ogona w jzyku niemieckim brak, duo ich nato-
miast wystpuje w jzykach romaskich: fr. couoloungo, grossequeue, gran
dqueue, kataloskie coheta, cueta, wos. co(d)etta, portugalskie rabeta. Brak
natomiast w jzykach sowiaskich (jak i w niemieckim) przenonych nazw,
jak pn. wos. ballerina, prowansalskie balarina, fr. maryont.
2. Nazwy rodowiskowe liczne s zarwno w jzyku niemieckim,
jak i w jzykach romaskich. Sch. potoarka, ukr. bootavka maj odpo-
wiedniki w niem. Bachstelze, Wasserstelze(r), hiszpaskim andariu, kata-
loskim andario. Sa. brznik, sch. oranica odpowiadaj niem. Samann,
Ackermnchen, fr. semeur, laboureur. Tzw. przez Rankego Hirtincomplex
jest ywotny tak w niemieckim (Viehstelze, Kuhstelze, Hirt, Schweinehirt),
jak i w romaskich (fr. bergeronette, bergre, wos. pastorella, bo(v)arina,
hiszpaskie pastorcilla).
3. Od barwy upierzenia pochodz takie nazwy, jak niem. Blau Acker
mann, fr. alveola, hiszpaskie cublanco. Nale tu rwnie nie reprezentowa-
ne w jzykach sowiaskich nazwy przenone jak niem. Klosterfraulein, fr.
monnette, wos. monaca, fratinna.
Brak natomiast w niemieckim i w romaskich dwikonaladowczych
nazw pliszki, co jest prawdopodobnie zwizane z mao charakterystycznym
gosem ptaka.
Z zestawienia wynika, e nazwy tego samego ptaka w rnych jzykach
tworzone s na tej samej podstawie. We wszystkich jzykach za podstaw
nazw bierze si podobne lub te same cechy ptaka. Najczciej cechy najbar-

H. Suol a ht i, Die deutschen Vogelnamen, Strassburg 1909, s.8792 i K. Ranke o.c.

73
R. H a l l i g, Die Benennungen d. Bachstelze in d. romanischen Sprachen, Leipzig. roma-
74
nist.
Studien 3, Leipzig 1933. Do pracy tej nie udao mi si dotrze; materia z niej przytaczam
za Rankem.
Fraenkel LEW 251. [79]
75

138

http://rcin.org.pl
dziej charakterystyczne, najatwiej spostrzegane. Dlatego nazewnictwo pta-
kw, a take cae nazewnictwo przyrodnicze badane by powinno na szero-
kiej paszczynie porwnawczej. To bowiem umoliwia w wikszoci wypad-
kw waciwe zetymologizowanie i wyjanienie tego sownictwa.

Zakoczenie

Leksyk mona bada w dwojaki sposb: mona wychodzi od nazwy

i dochodzi do desygnatu albo te odwrotnie wychodzc od desygnatu
dochodzi do nazwy. W tej pracy prbowano zastosowa t drug metod
badania. Zastosowanie jej do analizy nazw ptaka w jzykach sowiaskich
pozwala uchwyci kilka interesujcych momentw.
Przede wszystkim rzuca si w oczy dua ilo i bogactwo nazw pliszki.
Liczebno nazw omawianego ptaka zwizana jest niewtpliwie z cechami
samego desygnatu. Decydujc bowiem rol odgrywa tu dua ilo atwych
do zaobserwowania waciwoci ptaka (ksztat ciaa, barwa upierzenia, ro-
dowisko), ktre sta si mogy podstaw do tworzenia nowych okrele. Due
znaczenie ma fakt, e pliszka jest ptakiem do pospolitym, do ktrego lud jest
yczliwie ustosunkowany. Stosunek emocjonalny do nazy[80]wanego przed-
miotu ma bowiem due znaczenie przy tworzeniu nazw. Pouczajcym przy-
kadem jest nazewnictwo dudka (Upupa epops). Ten oglnie nie lubiany ptak
ma w jzykach sowiaskich bardzo duo nazw. Bogactwo okrele pliszki
uwarunkowane jest take tym, e jest ona ptakiem pod wzgldem gospodar-
czym obojtnym. Ptaki o pewnym znaczeniu gospodarczym atwiej zacho-
wuj jedn nazw (np. g, w czci jzykw kaczka). Podobnie ma si rzecz
z ptakami szkodnikami lub uwaanymi za szkodniki (np. wrona, wrbel).
Porwnanie nazw pliszki we wszystkich jzykach sowiaskich poka
zuje, e pewne nazwy wystpuj w kilku jzykach lub gwarach, gdzie powsta-
y od siebie niezalenie. Obraz si nie zmienia, jeli wczymy nazwy nie-
sowiaskie. Okazuje si, e zakres moliwych dla danego przedmiotu nazw
jest ograniczony przez sam przedmiot, przez to, e posiada pewn ograni-
czon ilo waciwoci mogcych sta si podstaw nazwy. S to wic przy-
czyny zewntrzne, pozajzykowe. Pewna rnorodno nazw dowodzi, e
spord tych moliwoci dokonuje si wyboru. Wybr uwarunkowany jest
wewntrznymi procesami jzykowymi, tzw. kryterium wyboru. Oczywicie,
przy dokonywaniu wyboru nie bez znaczenia s fakty gospodarcze i spoecz-
ne. Tak np. nazywanie pliszki na pewnych obszarach Jugosawii kravarica,
na innych konjarica lub te ovarica jest zwizane z rodzajem pasterstwa na
danym obszarze.

139

http://rcin.org.pl
 Analiza sowiaskich nazw pliszki pokazuje te, e nazwy te w poszcze
glnych jzykach tworzone s w podobny sposb z punktu widzenia budowy so-
wotwrczej. Tworzy si je drog derywacji przy pomocy tych samych sufiksw.
Brak jakich przyrostkw, ktre by byy wycznie uywane do tworzenia nazw
ptakw. Zwraca jedynie uwag desemantyzacja sufiksw deminutywnych (ka,
k), ktre zatraciy znaczenie zdrabniajce i stay si sufiksami strukturalnymi.
Take nazwy metaforyczne posiadaj wiele podobiestw. Opieraj si
one na wsplnych waciwociach dwu przedmiotw, w tym wypadku plisz-
ki i jakiego innego przedmiotu. Przedmioty bdce podstaw skojarze
powtarzaj si w kilku jzykach (pasterka, mynarka, sikorka).
Analiza nazewnictwa pliszki rzuca pewne wiato na sposoby odnawia
nia si sownictwa. Z chwil kiedy nazwa jakiego przedmiotu wymagajcego
z tych czy innych powodw nazwy jasnej sowotwrczo i znaczeniowo staje
si niemotywowana i zatraca odpowiedni wyrazisto i warto emocjonal-
n, czsto tworzy si nazwy nowe, jasne pod wzgldem budowy sowotwr-
czej i o odpowiednim zabarwieniu uczuciowym. Z analizowanego materia-
u wynika wic, e jednym z motorw powstawania nowych wyrazw jest
potrzeba ekspresywnego ujmowania zjawisk otaczajcego wiata. Wydaje si,
e dokadne zbadanie zasobw nazewnictwa ornitologicznego dostarczy
moe wiele ciekawych spostrzee i materiaw do rozwoju leksyki. [81]

Bibliografia

I.Bau m, Na nejstar ornithologick spis, asopis Narodnho Musea CXV, Praha 1946, s. 5360.
R. B e r n a rd, tymologies bulgares, RS XXVII, 1951, s. 3140.
D.B or a n i , Onomatopejske rijei za ivotinje u slavenskim jezicima, Rad JAZU CLXXVIII,
1909, s.186.
L.A. Bu l a c hov s k ij, Obeslavjanskie nazvanija ptic, Izwestija Akademii Nauk SSSR. Otde-
lenie literatury i jazyka VII, MoskwaLeningrad 1948, s.97124.
L.A. Bu l a c hov s k ij, Vvedenie v jazykoznanie, II, Moskva 1953.
B.D e mb ow s k i, Sownik gwary podhalskiej, Sprawozdania Komisyi Jzykowej AU V, Kra-
kw 1894, s.339444.
O. Fe r i a nc, O pvode slovenskch vtch mien, Slovensk re VII, Bratislava 19381939,
s.8188.
V. F l aj h a n s, Slovensk jmna naeho ptactva, Slavia XVIII, s.2330.
B. G u s t aw ic z, Podania, przesdy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody, Zbir Wia-
domoci do Antropologii Krajowej, V, dzia III, 1881, s.102186.
J. Holu b, F. Kop e n, Etymologick slovnk jazyka eskho, Praha 1952.
J. Hore c k , Slovensk nzvoslovie vtkov, Slovensk odborn nzvoslovie VI, Bratislava
1958, s. 97102.

140

http://rcin.org.pl
F.Ja k u b a , Hornjoserbskonmski sownik, Budyin 1954.
H.J. Jr ge n s e n, Nomina avium Europaearum, Copenhagen 1958.
V. K a r a d i , Srpski rjenik istumaen njemakijem i latinskijem rijeima (III wyd.), Beo-
grad 1898.
A. Ke l l ne r, Vchodolask ne, II, Slovnk, Brno 1949.
G. K n ap s k i (Cnapius), Thesaurus polonolatinograecus..., Krakw 1621.
Z. Ku z e l a, J.Rud nyc k y j, Ukrajinskonimeckyj slovnyk, Leipzig 1943.
J. o , Gramatyka polska, IIII, LwwWarszawaKrakw 19221927.
E.M a j e w s k i, Sownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, III, Warszawa
18891894. [82]
I.Ma l i na, Slovnk ne mistickho, Archiv pro lexikografii a dialektologii. . X, Praha 1946.
W.M at l a k ow s k i, Sownik wyrazw ludowych zebranych w Czerskiem i na Kujawach, Spra-
wozdania Komisyi Jzykowej AU V, Krakw 1894, s.127147.
A.M i row ic z , Warto uczuciowa rozkanika a zoenia typu czycibut, Jzyk Polski XXVI,
s. 170175.
S.M l a d e nov, Blgarski tlkoven renik, Sofija 1951.
S.M l a d e nov, Etimologieski i pravopisen renik na blgarskija knioven ezik, Sofija 1941.
J.Mor aw s k i, Polonoromanica. Kilka uwag o pokrewiestwie onomatopeicznym, Ksiga
Pamitkowa ku uczczeniu... St.Dobrzyckiego, Pozna 1928.
J.Mor aw s k i, Polskie nazwy ptakw w wietle lingwistyki porwnawczej, Sprawozdania
Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauki, r. 1 (1927), Pozna 1928, s. 3738.
S.J.O e gov, Slovar russkogo jazyka3 , Moskva 1953.
H. Pau l, Prinzipien der Sprachgeschichte5, Halle a. d. S. 1920.
Chr.Tr. P f u h l, Lausitzisch Wendisches Wrterbuch, Bautzen 1886.
A. P re o br a e n s k ij, timologieskij slovar russkogo jazyka (wyd. 2), Moskva 1958.
Prun slovnk jazyka eskho, IVIII, Praha 19351957.
K.R a n k e, Bachstelze, Beitrge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur LXII,
1938, s. 286317.
Renik na svremennija blgarski knioven ezik, IIII, Sofija 19551959.
R z a k, Nmskoserbski wowdny sownik hornjoluiskeje re, Bautzen 1920.
Rossijskoukrajinskyj slovnyk (pod red. M.J.Kalynovya), Kyjiv 1955.
J. Ro s t a f i s k i, Symbolae ad historiam naturalem medii aevi, III, Krakw 1900.
B.A.S e re bre n n i k ov, K probleme tipov leksieskoj i grammatieskoj abstrakcii, Voprosy
grammatieskogo stroja, Moskva 1955, s.5473.
Slovar sovremennogo russkogo literaturnogo jazyka, IXII, MoskvaLeningrad 19501965.
J. S ok o ow s k i, Ptaki ziem polskich, III, Warszawa 1958.
H. Suol a ht i, Die deutschen Vogelnamen, Strassburg 1909.
Ukrainskorusskij slovar (pod red. I.N.Kirienki), I, Kiev 1953.
D.N. U a k ov, Tolkovyj slovar russkogo jazyka, IIV, Moskva 19351940.
G. We i g a nd, Bulgarischdeutsches Wrterbuch, Leipzig 1922.
Z.W. Wa s i le w s k i, Polskie nazwy ptakw krajowych. Mianownictwosoworody, Warszawa
1940.
A.A.Wolf, Deutschslovenisches Wrterbuch, III, Laibach 1860.
A. Z a r b a, Sownictwo Niepoomic, WrocawKrakw 1954.
A. Z a r b a, Sownik Starych Siokowic w powiecie opolskim, Krakw 1960. [83]

141

http://rcin.org.pl
 Indeks sowiaskich nazw pliszki
J. biaoruski task pleef(ka)
plisica tasoitka pleka
pliska pleka
sitaka J. dolnouycki plska
ba spliska plichna
J. bugarski plika pliska
govedarka plika pliskwa
kondupa spliska pliszczka
kurcochvat splika pliszka
mrdogzica splistka pliszka biaego siwego
mrduka splitka pira
pendopaka pluskwa
pendupaka J. grnouycki plustwa
pidipaka umpata wopuka sikor(k)a
pilepaka umpjel wopuka siwa pliszka
pindopaka umpje wopuka trzsidupek
ribjak umporka trzsidupka
sipka umprwopuka trzsiogon
strika umpy wopuka trzsiogonek
striopaka plika trzsionek
stripika trzsionka
trsigzica J. macedoski vpelvanc
trsiopaka bela pliska wudarka
bela tresiopaka
J. czeski ribarka J. rosyjski
bil konipas beaja trasiguzka
bliska J. polski guzica
bliskva biaa pliszka gigoka
ccorka biaogard muchoovka
cancorka batelce pika
anor(k)a cfiptat plisica
eerka iuta pliska
konipas gska plika
konipsek kiwidupka plistka
konopac ysy maciek plistovica
konopas mynarczyk plistovka
konopsek owczarek plizdavica
plska paliogonek plizgavica
pliska pasikunik sinika
plistva pasterka strekoguzka
pska pastereczka trjasochvostka
podlska pastuszek trjasoguzka
podliska pastuszka
podlipskva pesefka J. serbskochorwacki
podliskva pleskva balegarka
itotasek plesev onka bijela fliska

142

http://rcin.org.pl
bijela kliska ovarka zeza
b(ij)ela pastirica padipaka zezalica
b(ij)ela pliska pastarica zezaljka
b(ij)ela volarica pastarika zezavka
bjeloglavica pastarinka zibarica
bjelorepka pasterica zibarinka
blagarica pasteriica
bliska (bijela) [84] pastire J. sowacki
bogomoljica pastirica biel blyska
boja pastirica pastirika biel trasortka
cinciba pastiri blysk (blsk)
cipa pastirica blyska (blska)
crnobijela pliska pastirika blyska
eperinka pastirka blyskr
ingulja pastorica blyskrik
obanica pastorica blystva (blstva)
obanka pasturica blytek
uvarica paunica brznik
doji paunka cimbbuka
drkavac pestirica cincibbik
drkorepa pliska cindrka
govedarica pliskaliska aa blysk
govedari pliskavica (bijela) eerka
govedarica pliskua koniarik
govedarka potoarka kraviarik
govedarua potonica mala treoritka
janjarica potokua mlynrik
jarica pozezulja mlynrka
klatorepka premrdaljka mrdanka
konjarica repomiga mrdochvost
konjuarica svinjarek mrdochvostik
konjuarka svinjarica mrdochvostika
kravarica svinjarua mrdochwostyk
krpua migalica mrdochvoik
labudica pacakova oviar
labudnjaa tegarica pansk pustva
maica tresarica pinkavka
mairep tresavka plska
maica treskavica puska
migavac tresorepka pustva
migavica volari rybrek
migorep volarica rybrik
mrdaljica vologonka rybrka
oraica volujarica rybnikr
oranica vrtiguz siv blyska
ovara vrtirep siv trasortka
ovarica vrtorepka siv rybrik

143

http://rcin.org.pl
straochvost pliska pastuok
trasichvost pliskavica pastyrka
trasichvostik tresorepka [85] pliska
trasochvost pliskva
trasoritka (trasorika, traso J. ukraiski plistva
rtka, trasorka, tr berehua pyska
soritka) berehuka pyskva
treoritka berehivka pystka
vodn trasortka bia pyska pyka
voloviarik byska prysdaka
byskanka syrvatka
J. soweski byskavka sytka
bela pastirica bootavka trjasychvistka
boja pastirica ajka trjasychvostka
pastirica apajo trjasydupa
pastirika hrycyk trjasyfist
pastirinka melnyka trjasyhuzka
pastirka myhavka
pastrina pastuka

144

http://rcin.org.pl
 Sowiaskie sownictwo
z zakresu przyjaznych stosunkw midzyludzkich
Jzyk, literatura, kultura Sowian dawniej i dzi. II. Materiay
midzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej z oka-
zji 75 rocznicy powstania Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu i 5 rocznicy powoania Katedry Filologii Sowiaskiej,
Pozna, 2224 wrzenia 1994 (pod red. J.widziskiego), Pozna
1999: Polinfo, s.1723

W yciu dawnej spoecznoci sowiaskiej ogromn rol odgrywaa

rodzina, rozbudowana, wielopokoleniowa. Na paszczynie jzykowej dowo-
dem na to jest bogata, w znacznej czci prastara sowiaska leksyka oznacza-
jca stosunki pokrewiestwa i powinowactwa.
Ten dzia leksyki w zwizku z przeobraeniami spoecznymi ulega, od
duszego ju czasu, zuboeniu, gdy coraz czciej nie ma ju potrzeby nazy-
wania rnych skomplikowanych stosunkw rodzinnych. Dzieje si tak nawet
w spoecznociach tradycyjnych, np. u poudniowych Sowian, gdzie jeszcze
przed kilkudziesiciu laty istniay wielkie rodziny (tzw. zadrugi) i gdzie daw-
niejsze rozlege i bliskie zwizki rodzinne przetrway duej i duej odgry
way wielk rol w yciu spoecznoci i jednostki.
W yciu spoecznoci i jednostki wane byy i s rnorakie relacje
z ludmi spoza krgu rodzinnego, z ludmi obcymi. Te relacje mog by obo-
jtne, przyjazne lub wrogie. Znajduj one wyraz w sownictwie. Na tym miej-
scu chciabym si przyjrze, jak si przedstawia sowiaskie sownictwo okre-
lajce przyjazne stosunki midzyludzkie, czyli sownictwo w pewnym sensie
uzupeniajce t cz leksyki, ktra bywa nazywana terminologi rodzinn.
Interesuje mi geneza tego sownictwa i jego ksztatowanie si w cigu dzie-
jw sowiaszczyzny.
Centralnym leksemem, wok ktrego uksztatowao si sowiaskie
sownictwo oznaczajce przyjazne stosunki midzyludzkie, by prasowia-

http://rcin.org.pl
ski czasownik *prijati sprzyja komu, by komu przychylnym, yczli-
wym, okazywa sympati. Zachowa si on we wszystkich jzykach sowia-
skich w postaci bezporedniego kontynuantu (np. scs. prijati, czes. pti, ros.
prijt) bd w postaci czasownika prefigowanego (jak w nowszej polszczy
nie sprzyja). Ps. *prijati naley do indoeuropejskiego dziedzictwa w lek-
syce sowiaskiej, ma bliskie odpowiedniki i liczne nawizania w jzykach
indoeuropejskich. Pod wzgldem struktury wyrazu najblisze czasowniko-
wi sowiaskiemu jest goc. frijn kocha i stind. priyyt traktuje serdecz-
nie, przyjani si (ta ostatnia forma odpowiada scs. prijajet sprzyja, jest
przychylny). Inne etymologicznie pokrewne wyrazy nale do krgu sownic
twa oznaczajcego przychylno, przyja, mio, np. stind. priy kocha-
ny, ulubiony, prti f. rado, zadowolenie, goc. frijnds (genetycznie partici-
pium) przyjaciel, niem. Freund ts.. Wyrazy

te sprowadza si do pierwiastka
pie. *pr, *pr, *pr lubi, szanowa, by spokojnym i pogodnym, ktry
szczeglnie bogato jest reprezentowany na gruncie indoiraskim i germa-
skim. Ps. *prijati zawiera pierwiastek w postaci *pr, utworzony zosta za
pomoc formantu . [18]
W epoce prasowiaskiej wsplnoty jzykowej od czasownika *prijati
utworzono derywaty oznaczajce przyjazne stosunki midzyludzkie i osob
zaprzyjanion.
Ps. *prijazn sprzyjanie komu, yczliwo, przyja to derywat z sufi
ksem zn tworzcym nomina actionis (przechodzce nieraz w nomina acti),
np. *bojazn strach, obawa, lk, *bolzn cierpienie, choroba. Kontynu-
anty tego wyrazu znane s wszystkim jzykom sowiaskim. Z kolei od ps.
*prijazn utworzono pochodny przymiotnik *prijazn sprzyjajcy, yczliwy,
przyjazny, przyjacielski. Za prasowiask genez tego przymiotnika prze
mawia archaiczny sposb jego utworzenia przez derywacj paradygmatyczn.
Derywatem od *prijazn jest czasownik *prijazniti (s) pozostawa w przyja-
znych stosunkach, przyjani si, znany czci jzykw sowiaskich. Mg
on powsta take w okresie poprasowiaskim, paralelnie w poszczeglnych
jzykach sowiaskich, poniewa w jego strukturze i semantyce nie wida
cech archaicznych.
Derywatem prasowiaskim od *prijati jest te *prijatel ten, kto sprzy-
ja komu, jest z kim zaprzyjaniony, przyjaciel, utworzony za pomoc sufik-

 Zob. np. Vasmer REW II 436437 (z dalsz literatur).

 Pokorny IEW 844. [18]
 Por. Sawski Zarys I 118119.

146

http://rcin.org.pl
su tel, tworzcego w epoce prasowiaskiej osobowe nomina agentis. Jest to
wyraz oglnosowiaski, doskonale powiadczony take w dialektach sowia-
skich (w przeciwiestwie do wikszoci identycznie zbudowanych wyrazw,
waciwych przewanie jzykowi ksikowemu). Na rnych terenach sowia-
skich obok znaczenia przyjaciel wystpuje znaczenie krewny, powinowaty.
Jest ono zwizane z rol rodziny, take dalszej, w yciu dawnych spoeczestw;
nierzadko bywao tak, e czowiek mg liczy tylko (lub szczeglnie) na przy
chylno, yczliwo krewnych i powinowatych. W tym sensie znaczenie takie
mieci si doskonale w strukturalnym znaczeniu wyrazu ten, kto sprzyja.
W jzykach sowiaskich obok kontynuantw mskiej postaci *prijatel
wystpuj odpowiednie formy eskie utworzone za pomoc zwykych
w takich sytuacjach sufiksw ica i ka, np. pol. przyjacika, czes. ptelkyn
(czyli z nawarstwionym dalszym sufiksem yn), bug. prijtelka bd sch.
prijateljica, ros. prijtelnica. Te formy feminatywne utworzone s w sposb,
ktry z pewnoci funkcjonowa w epoce prasowiaskiej (przynajmniej w jej
kocowym okresie), zachowa te produktywno w okresie pniejszym, na
gruncie samodzielnych ju jzykw sowiaskich. Nie wiadomo zatem, czy
mamy tu do czynienia z derywatami powstaymi w epoce prasowiaskiej.
wczesna sytuacja spoeczna kobiet bya zapewne taka, e mg nie by
potrzebny osobny wyraz na oznaczenie kobiety sprzyjajcej komu, bdcej
czyj protektork. Feminatywa powstay wic raczej po okresie prasowia-
skim, za czym zreszt przemawia zrnicowanie ich struktury.
Dalsza rozbudowa omawianej rodziny wyrazowej odbywaa si w epo-
ce historycznej, w poszczeglnych jzykach sowiaskich. Wobec bliskoci
systemw sowotwrczych jzykw sowiaskich mogy powstawa paralel-
nie derywaty o identycznej strukturze, np. pol. przyjacielstwo, kasz. pjacel
stvo przyja; pokrewiestwo, du. pijaelstwo przyja, gu. peelstwo
ts., czes. ptelstv ts., sa. priatestvo ts., se. prijateljstvo, sch. prijateljstvo,
bug. prijatelstvo, mac. prijatelstvo, ros. prijtelstvo; [19]
pol. przyjacielski, czes. ptelsk, sa. priatesk, se. prijateljski, sch.
prijateljski, bug. prijatelski, mac. prijatelski;
gu. peeli so przyjani si, czes. pteliti se ts., sa. priateli sa ts.,
se. prijateljiti se, mac. prijateli se ts..
Drug rodzin wyrazow wchodzc w skad sownictwa okrelajcego
przyjazne stosunki jest rodzina ps. *drug. Cao materiau sowiaskiego (tj.

 M.Woj t y aw ie r z ow s k a, Prasowiaskie nomen agentis, Wrocaw 1974, s.5255

(o *prijate s.5354, z pen dokumentacj wyrazu). [19]

147

http://rcin.org.pl
znaczenia tego wyrazu w jzykach sowiaskich i znaczenia jego derywatw)
pozwala stwierdzi, e rzeczownik ten oznacza przede wszystkim czonka
jakiego zespou, grupy, wspuczestnika czego, towarzysza, koleg (znacze-
nie to wystpowao obok bardziej oglnego czowiek lub przedmiot zwizany
czym z otoczeniem). Jako nazwa osoby by to pocztkowo wyraz okrelajcy
tylko przynaleno do jakiego jednego, wsplnego zespou ludzkiego. Kto,
kogo nazywano *drug, czyy z mwicym stosunki koleeskie, stosunki
solidarnoci grupowej (por. np. pol. XVI w. drug towarzysz broni, onierz, se.
drg wspuczestnik, wsppracownik, wspudziaowiec, sch. drg wsp-
pracownik, wspuczestnik, czonek zespou ludzi, ros. drug wspuczestnik,
wsppracownik; zwolennik, stronnik). Stosunki koleeskie mogy si prze-
radza w stosunki blisze, bardziej serdeczne, przyjacielskie. Dlatego rzeczow-
nik *drug mg zacz oznacza take tego koleg, wsptowarzysza, z kt-
rym mwicego czya nie tylko przynaleno do jednej grupy, ale take sto-
sunki bardziej osobiste, serdeczne, czyli serdecznego koleg, wsptowarzysza
bdcego przyjacielem, powiernikiem. Poszerzenie znaczenia wyrazu take na
przyjazne stosunki midzyludzkie mogo si dokona ju w epoce prasowia-
skiej wsplnoty jzykowej. Granica midzy znaczeniami kolega, wsptowa-
rzysz i serdeczny kolega, wsptowarzysz bdcy przyjacielem nie moga by
ostra, wyrana. Widoczne jest to w semantyce sowiaskich kontynuantw ps.
*drug, w definicjach sownikowych odnoszcych si tak do stanu wspczes-
nego, jak i dawniejszego, historycznego, np. pol. druh przyjaciel, towarzysz,
kolega, stpol. drug przyjaciel, towarzysz, czes. druh przyjaciel, towarzysz,
kolega, sch. drg przyjaciel, kolega, powiernik, towarzysz, ros. drug przyja-
ciel, towarzysz, kolega. Do takiego znaczenia nawizuje zapewne pojawiajce
si w niektrych jzykach sowiaskich znaczenie druba weselny.
Samodzielne znaczenie czowiek zaprzyjaniony, przyjaciel (bez zwiz-
ku ze wspln przynalenoci do jakiej grupy ludzkiej czy moe raczej bez
podkrelenia tego zwizku) sabiej si uwidacznia w materiale sowiaskim,
por. jednak np. ros. drug czowiek zaufany, lubiany, ukr. druh kto bliski,
kochany. W poszczeglnych jzykach sowiaskich kontynuanty ps. *drug
bywaj uywane w znaczeniu bliski kolega, przyjaciel, tak jest zwaszcza
w jzykach wschodniosowiaskich (ros. drug, ukr. druh to podstawowe
wyrazy na oznaczenie przyjaciela, obok ktrych istniej jednak kontynuanty
ps. *prijatel; brus. druh jest jedn z trzech nazw przyjaciela), por. te mac.
drugar przyjaciel. Znaczenie takie widoczne jest rwnie w derywatach od
*drug, por. np. ros. druzj coll. przyjaciele.
Omawiany wyraz wchodzi niekiedy wtrnie w skad terminologii
rodzinnej, np. se. drg m, maonek, sch. drg ts. (tu czasem te o kobie-

148

http://rcin.org.pl
cie: ona, maonka), ukr. dial. druh m. Znaczenie takie rozwino si
z oglniejszego towarzysz ycia.
Warto zwrci uwag, e czste uycie omawianego wyrazu przy zwra-
caniu si do mczyzn (take nieznajomych) prowadzio do wytarcia zna-
czenia, std pojawiy si takie oglniejsze znaczenia, jak np. cs. drug blini,
czes. druh kto inny, czowiek w ogle, sch. drg mczyzna, ukr. dial. druh
mczyzna; w czci jzykw [20] sowiaskich wyrazu w woaczu uywa
si jako konwencjonalnego, pustego semantycznie zwrotu do mczyzn (sch.,
bug., mac. drue!).
Pierwotno znaczenia czonek tej samej wsplnoty, wsptowarzysz
potwierdzaj indoeuropejskie odpowiedniki ps. *drug. Co prawda najbli-
sze sowiaskiemu odpowiedniki batyckie maj szerokie znaczenie: litew.
dragas przyjaciel; kolega, towarzysz; m, maonek i przedmiot taki sam,
tego samego rodzaju, ot. drugs przyjaciel; inna cz pary, ale nawiza-
nia germaskie (zwaszcza genetyczne abstracta z sufiksem ti) wskazuj
na jak grup ludzi, wsplnot (gwnie wojenn, wojskow), np. stwniem.
truht gromada, hufiec, stnord. drtt wita, orszak, goc. gadrahts o-
nierz. Motywacja wyrazu zachowana jest w materiale batyckim, por. litew.
adv. drag, draug razem, wsplnie, wraz z kim, cznie, stlitew. sudrugti
czy si, zaprzyjania si; utrzymywa stosunek miosny. Etymologiczne
znaczenie ps. *drug to ten, kto jest razem z kim.
Ps. *drug weszo zatem wtrnie do sfery sownictwa sowiaskie-
go oznaczajcego przyjazne stosunki midzyludzkie, zbliajc si znacze-
niem do ps. *prijatel. Etymologia tych wyrazw i uycie ich kontynuantw
w jzykach sowiaskich wskazuj, e ich zakres znaczeniowy jednak si nie
pokrywa. Ps. *prijatel oznaczao wedle wszelkiego prawdopodobiestwa
kogo yczliwego, sprzyjajcego, czyj status spoeczny mg by wyszy, czy-
li take protektora. Natomiast ps. *drug to zaprzyjaniona osoba o rwno-
rzdnej pozycji spoecznej, naleca do tego samego zespou ludzkiego. Dzi-
siejszemu znaczeniu przyjaciel, powiernik bliszy wic by drugi z omawia-
nych prasowiaskich wyrazw.
Ju w epoce prasowiaskiej powstaa grupa derywatw od ps. *drug,
w ktrych semantyce wida nawizania zarwno do znaczenia wsptowa-
rzysz, jak i zaprzyjaniony wsptowarzysz, przyjaciel.

 Zob. SP IV 269271 z dalsz literatur.

 Zestaw rekonstruowanych prasowiaskich derywatw od *drug z penym materia-
em sowiaskim zob. SP IV 267273 i 277287. [21]

149

http://rcin.org.pl
 Genez prasowiask maj zapewne formacje hipokorystyczne z sufik-
sami c, k, ko, ka:
*druc, np. czes. druec m, maonek; przyjaciel, towarzysz, stczes.
przyjaciel, blini, towarzysz, se. drec towarzysz, wsppracownik, towa
rzysz pracy; druba weselny, strus. druc przyjaciel, towarzysz;
*druk, np. pol. dial. druek czowiek yczliwy, przyjaciel, towarzysz;
druba weselny, starszy druba weselny, kasz. drk druh, kolega, gu.
druk druba weselny, ros. druk przyjaciel, towarzysz, pot. ukochany,
miy, dial. starosta weselny;
*druko m., np. pol. dial. druko starszy druba, stpol. druba, towa-
rzysz pana modego, ros. dial. drko, druk (pierwszy) druba weselny;
starosta weselny, ukr. druk przyjaciel pana modego; druba, starosta
weselny;
*druka m., np. ros. dawne druka druba weselny, dial. drka
druba, starosta weselny, przyjaciel, towarzysz, ukr. dial. drka towa-
rzysz pana modego, brus. dial. drka, druk druba, starosta weselny.
Z tych derywatw hipokorystycznych, odtwarzanych przez Sownik
prasowiaski, za dyskusyjne mona uwaa rekonstrukcje postaci o ogra-
niczonym zasigu *druko i *druka, gdy mog to by derywaty lokal-
ne, pniejsze. Wany jest jednak fakt, e od ps. *drug tworzono formacje
hipokorystyczne, podczas gdy od ps. *prijatel derywatw takich nie two-
rzono, przynajmniej w epoce prasowiaskiej. Potwierdza to [21] przynale-
no rzeczownika *prijatel do wyszego stylu, do sownictwa uroczyste-
go (i porednio przemawia za przedstawion interpretacj tego wyrazu jako
yczliwej osoby o wyszym statusie spoecznym). Natomiast ps. *drug nale-
e musia do zwykej warstwy sownictwa, oznacza bowiem osoby rwne
mwicemu w hierarchii spoecznej, ktrych nazwy mona byo spieszcza
i do ktrych mona byo si zwraca, uywajc form pieszczotliwych, fami-
liarnych.
Od ps. *drug pochodzi kilka feminatyww, utworzonych za pomoc
rnych rodkw sowotwrczych, oznaczajcych czonkini jakiej grupy,
wspuczestniczk, wsptowarzyszk, koleank, a take kobiet pozosta-
jc z kim w bliskich, serdecznych stosunkach, przyjacik, powiernic. Za
pochodzce z epoki prasowiaskiej uwaa si nastpujce feminatywa:
*druga, np. scs. druga przyjacika, towarzyszka, bug. dawne druga
ts., sch. drga ts., te wspuczestniczka, wsppracownica; rwienica;
matka; ona; narzeczona, strus. druga przyjacika, towarzyszka;
*drugyni, np. sch. drginja przyjacika, towarzyszka, bug. dawne
drugnja ts., strus. druginja ts., ukr. poet. druhnja ts.;

150

http://rcin.org.pl
 *drua, np. czes. drue przyjacika, towarzyszka, se. dra ts., te
maonka, ona, ukr. dra przyjacika, koleanka; maonka;
*druica, np. stpol. druyca towarzyszka, czes. druice druhna, dru-
ka, przyjacika, towarzyszka, koleanka, sa. druica druhna, druka,
przyjacika, koleanka, se. druca przyjacika, towarzyszka; ona, dial.
druhna, druka, sch. drica przyjacika, towarzyszka, te wsplniczka,
wspuczestniczka; rwieniczka; druhna, druka; ona, bug. dial. drica
przyjacika, towarzyszka, rwnie strus. druika przyjacika;
*druka, wyraz powiadczony zwykle w znaczeniu towarzyszka pan-
ny modej w obrzdach weselnych, druhna, rzadziej pojawia si znaczenie
przyjacika, towarzyszka, np. w tym znaczeniu pol. rzadkie druka, czes.
druka, sa. ksikowe druka, sch. drka, strus. druka;
*podruga, np. ros. podrga przyjacika, ukr. pdruha ts..
Wielo form feminatywnych wskazuje na ich wtrno i przemawia za
wzgldnie pnym ich powstaniem. Prawdopodobnie nie wszystkie ze wspo-
mnianych postaci powstay rzeczywicie w epoce prasowiaskiej.
Prasowiask genez maj rzeczowniki abstrakcyjne *druba,
*drustvo. Ps. *druba to pierwotnie czenie, zespalanie, jednoczenie
i co, co zespala, czy z dalszym rozwojem znaczeniowym w przyjazne,
serdeczne stosunki (czce grup ludzi), przyja, grupa osb poczo-
nych wsplnymi celami, zainteresowaniami, serdecznymi stosunkami, towa-
rzystwo, towarzysze, przyjaciele oraz syngulatywne towarzysz, przyjaciel;
towarzyszka, przyjacika. Znaczenie przyja powiadcza np. scs. druba
przyja, bug. drba, mac. druba bliskie, serdeczne stosunki, przyja,
sch. drba bliskie, serdeczne, przyjacielskie stosunki, przyja, yczliwo,
strus. druba przyja, ros., ukr., brus. drba bliskie, serdeczne, przyja
cielskie stosunki, przyja. Takie znaczenie jest waciwe jzykom poudnio-
wo i wschodniosowiaskim (czes. i sa. druba przyja uznaje si za zapo
yczenie z rosyjskiego), ale wystpuje te u Sowian zachodnich, jak wskazu-
je kasz. drba przyja. Gwnie Sowianom poudniowym i wschodnim
waciwe jest znaczenie grupa ludzi, wsplnota, spoeczno, towarzystwo,
towarzysze, czasem z wyodrbnionym znaczeniem grupa przyjaci, przy-
jaciele (np. cs. druba przyjaciele, sch. drba ts.), wyraz staje si wic
collectivum do *drug. Dla Sowiaszczyzny zachodniej typowe jest znacze-
nie syngulatywne wyrazu: oznacza on tu wsptowarzysza, koleg, zwy-
kle w zawonym, specjalnym znaczeniu nalecym do leksyki [22] wesel-
nej towarzysz nowoeca (czasem take towarzyszka panny modej), dru-
ba weselny, starosta weselny (znaczenie takie wystpuje rwnie na obsza-
rze wschodniosowiaskim oraz w jzyku soweskim, w ktrym obecne s

151

http://rcin.org.pl
rnorodne nawizania do terenu zachodniosowiaskiego), widoczna jest
rwnie ewolucja znaczeniowa w kierunku serdeczny kolega, przyjaciel, np.
pol. dawne druba przyjaciel, druh, towarzysz, gu. dial. druba ts., stczes.
druba ts., ros. dial. drba przyjaciel (te femininum przyjacika).
W rezultacie ewolucji znaczeniowej, idcej w rnych kierunkach, kon-
tynuanty ps. *druba weszy do sownictwa oznaczajcego przyjazne sto-
sunki midzyludzkie, zbliajc si pod wzgldem znaczeniowym do ps.
*prijazn, *prijatele (pl.), *prijatel.
Rwnie abstrakcyjny derywat *drustvo, oznaczajcy przede wszyst-
kim grup ludzi, wsplnot, kolektyw, spoeczno, ma oboczne znacze-
nie serdeczne, przyjazne stosunki czce grup ludzi, przyja: np. kasz.
drtvo (drstvo) bliskie stosunki koleeskie, przyja, czes. rzadkie dru
stvo przyjazne, przyjacielskie stosunki, przyja, yczliwo, sch. drtvo
przyjanienie si z kim, przyja, dial. okazywanie yczliwoci, uprzej-
moci, przyjazne postpowanie, rbug. drustvo przyjacielskie stosunki,
przyja, yczliwo, strus. dru(e)stvo ts., ros. drestvo ts.. W kontynu-
antach tego wyrazu rzadziej pojawia si znaczenie grupa zaprzyjanionych
osb, przyjaciele, np. sa. (poetyckie) drustvo przyjaciele, sch. drtvo gru-
pa zaprzyjanionych osb.
Znaczenia zwizane z przyjaznymi stosunkami midzyludzkimi poja-
wiaj si rwnie w kontynuantach ps. *druina grupa ludzi stanowicych
wsplnot; wiksza wsplnota rodzinna, rodowa; zorganizowana grupa ludzi,
oddzia wojska, hufiec, np. scs. druina przyjaciele, towarzysze, najbli-
si (obok orszak, wita; wsplnota, zwizek), bug. druna grono przyja-
ci, towarzyszy, ukr. druna najblisi, grono przyjaci, towarzyszy, pol.
przest. (od XV w.) druyna ts..
Do sownictwa oznaczajcego przyjazne stosunki weszy te kontynu-
anty prasowiaskiego czasownika *druiti przycza, czy, jednoczy,
zespala; skupia si wok kogo, czego. W materiale sowiaskim widocz-
ne jest modsze znaczenie towarzyszy komu, kolegowa z kim, przyja-
ni si, np. czes. druiti towarzyszy komu, kolegowa z kim, sch. driti
przyjani si, bug. dru przyjani si, koleguj, ros. drut przyjani
si; okazywa dowody przyjani; dogadza, pomaga, brus. druc przyja-
ni si, kolegowa. Jeszcze wyraniejsze jest znaczenie zwizane z przyjani
w czasowniku zwrotnym *druiti s, np. pol. dawne i dial. druy si wcho-
dzi z kim w przyja, przyjani si, sa. drui sa czy si z kim, wcho-
dzi w przyja, sch. driti se wchodzi z kim w przyja, przyjani si,
bug. dru se przyjani si, strus. druitisja wchodzi w przyja, przyja-
ni si, ros. drutsja przyjani si, kolegowa.

152

http://rcin.org.pl
 Jak wida, sowiaskie sownictwo z zakresu przyjaznych stosunkw
midzyludzkich uksztatowao si na podstawie dwu wyrazw pochodz-
cych z przedsowiaskiej epoki rozwoju jzykowego, mianowicie czasowni-
ka *prijati i rzeczownika *drug. W epoce prasowiaskiej wsplnoty jzyko-
wej od kadego z tych wyrazw powstay derywaty, ktre w wyniku ewolucji
semantycznej przybieray znaczenia zwizane z omawianym dziaem leksyki.
Dalsze wzbogacenie sownictwa z zakresu przyjaznych stosunkw midzy-
ludzkich dokonywao si przez dalsz derywacj od wczeniejszych formacji
oraz przez dalsze zmiany semantyczne poszczeglnych wyrazw nalecych
ostatecznie do dwu wspomnianych leksemw prasowiaskich. W materiale
widoczne jest take wychodzenie z uycia w rnych jzykach sowiaskich
poszczeglnych wyrazw, zastpowanie ich wyrazami modszymi. [23]
W sowiaskim sownictwie historycznym i dialektalnym obserwujemy
spor rnorodno wsprdzennych, synonimicznych postaci. W jzykach lite-
rackich z czasem doszo do ustalenia si pierwszoplanowych, podstawowych
wyrazw na oznaczenie poszczeglnych poj i osb zwizanych z przyjani.
Np. na oznaczenie przyjaciela w jednych jzykach wyrazem podstawowym sta
si kontynuant ps. *prijatel, w innych kontynuant ps. *drug, na oznaczenie
przyjani, stosunkw przyjacielskich kontynuant ps. *prijazn bd ps. *druba
albo modsze formacje typu gu. peelstwo, se. prijateljstvo. W poszczeglnych
jzykach dochodzio zreszt do polaryzacji znacze bliskoznacznych wyrazw,
np. w sowackim priaze oznacza pozytywny stosunek do kogo, yczliwo,
przychylno, priatestvo za stosunki przyjacielskie, serdeczne.
Warto w tym miejscu przypomnie, e w zakresie omawianej czci
leksyki wyrnia si jzyk biaoruski, w ktrym podstawowym wyrazem ze
znaczeniem przyjaciel jest sjbar (obok znanych innym jzykom prjacel
i druh); od rzeczownika sjbar utworzono tu derywaty, np. sjabrka przy-
jacika (obok prjacelka), sjabrstva przyja (obok drba), sjabravac
przyjani si. Brus. sjbar kontynuuje ps. *sbr pobratymiec, krewniak,
druh, towarzysz, wsplnik, wyraz powiadczony w rnych jzykach so-
wiaskich. Osobliwoci biaorusk jest wytworzenie innowacyjnego zna-
czenia przyjaciel; rozwj semantyczny wyrazu ma analogi w ewolucji zna-
czeniowej ps. *drug.

 Na temat tego wyrazu istnieje bogata literatura. Ostatnio o nim pisaa, uwzgldnia-
jc wczeniejsze prace, H. Pop ow s k aTa b or s k a, Ps. sbr pobratymiec, krewniak, druh,
towarzysz, wsplnik, Zeszyty Naukowe Wydziau Humanistycznego Uniwersytetu Gda-
skiego. Slawistyka 6, Gdask 1989, s.219226.

153

http://rcin.org.pl
 Kultura muzyczna dawnych Sowian w wietle sownictwa
Dzieje Sowian w wietle leksyki. Pamici Profesora Franciszka
Sawskiego (pod red. J.Ruska, W.Borysia i L.Bednarczuka), Kra-
kw 2002: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, s.8394
[Prace IFS UJ, 20]

Dzieje Sowian to take historia ich kultury materialnej, spoecznej, ducho-

wej. Kultur dawnych Sowian, w czasach dla narodw sowiaskich przed-
historycznych, zajmuj si specjalici z rnych dziedzin, zwaszcza historycy,
archeolodzy, etnografowie, a take np. historycy religii, muzyki, rnych dzia-
w gospodarki (rolnictwa, rybowstwa itd.), jzykoznawcy, zwaszcza bada-
cze prasowiaskiej warstwy leksyki. Zatem rne s, w zalenoci od specjal-
noci naukowej badacza, podstawy materiaowe i metody bada wczesnej kul-
tury sowiaskiej. Jedni wychodz od realiw, materialnych pozostaoci owej
kultury bd od przekazw rdowych, dla innych punktem wyjcia jest jzy-
kowy obraz sowiaskiej kultury, zwaszcza jej leksykalne pozostaoci. Trzeba
podkreli, e w wielu szczegowych specjalistycznych studiach wykorzystuje
si dodatkowo, nie zawsze w sposb profesjonalny, wyniki innych dziaw wie-
dzy o dawnych Sowianach i ich kulturze.
Nie wszystkie dziay wczesnej kultury sowiaskiej s zbadane w rw-
nym stopniu. Z przyczyn zrozumiaych stosunkowo najwicej wiemy o kul-
turze materialnej, natomiast wiksze luki wykazuj badania kultury spo-
ecznej i duchowej. W przypadku tej ostatniej zainteresowanie uczonych
rnych specjalnoci budzia przede wszystkim mitologia i pogaska religia
wczesnych Sowian, inne dziay kultury duchowej nie s tak wszechstronnie

 Por. np. A. Br c k ne r, Mitologia sowiaska i polska. Wstp i opracowanie S.Urba-

czyk, Warszawa 1980 [przedruk prac z 1918 i 1924 r.]; S.Ur b a c z y k, Religia pogaskich So
wian, Krakw 1947; H. ow m i a s k i, Religia Sowian i jej upadek (w. VIXII), Warszawa
1979; B.A.Ry b a k ov, Jazyestvo drevnich slavjan, Moskva 1981; A.G ie y s z t or, Mitologia

http://rcin.org.pl
zbadane brak, na przykad, caociowych opracowa jzykoznawczych so-
wiaskiej kultury umysowej czy artystycznej.
Chc tu zwrci uwag na jeden dzia wyszej, artystycznej kultury
dawnych Sowian, mianowicie na ich kultur muzyczn. Interesuje mnie
przede wszystkim prasowiaska war[84]stwa sowiaskiego sownictwa
muzycznego, w ktrej znajduje odbicie znajomo i pojmowanie muzyki
przez dawnych Sowian. Dawna sowiaska kultura muzyczna jest specy
ficznym dziaem kultury duchowej, gdy pozostawia ona po sobie nie tylko
wiadectwa w ludowej kulturze muzycznej poszczeglnych narodw sowia-
skich i w zasobie leksykalnym jzykw sowiaskich, ale take materialne
pozostaoci w postaci znalezisk dawnych instrumentw muzycznych; cen-
nych informacji o dziejach muzyki dostarczaj rwnie historyczne przekazy
rdowe.

Sowian, Warszawa 1982; L.Mo s z y s k i, Die vorchristliche Religion der Slaven im Licht der
slavischen Sprachwissenschaft, KlnWeimarWien 1992.
 Terminem dawni Sowianie okrelam tu wczesnoredniowiecznych Sowian w epoce
prasowiaskiej wsplnoty jzykowej (tj. Prasowian) i w pocztkowym okresie wyodrbnia-
nia sowiaskich zespow dialektalnych (kontynuowanych potem przez jzyki albo dialekty
sowiaskie) po rozpadzie wsplnoty jzykowej. Moim zdaniem, zasadnicz cezur w ewolu-
cji kultury sowiaskiej nie by rozpad wsplnoty jzykowej i formowanie si odrbnych so-
wiaskich zespow etnicznych, lecz nasilenie si oddziaywa zewntrznych. Przeomem
w rozwoju sowiaskiej kultury duchowej (w tym kultury muzycznej) bya chrystianizacja
poszczeglnych ludw sowiaskich, dugotrway proces wprowadzajcy nowe wartoci do
ycia duchowego Sowian, gruntownie przeobraajcy tradycyjn kultur sowiask, pro-
wadzcy stopniowo do powstania nowej jakociowo kultury nasiknitej rnorodnymi ele-
mentami obcymi, do czego przyczyniay si take coraz silniejsze kontakty poszczeglnych
narodw sowiaskich z innymi narodami i z odmiennymi kulturami (w odniesieniu do kul-
tury muzycznej szczeglne znaczenie miao [84] oddziaywanie muzyki kocielnej). Zatem
dawni Sowianie w niniejszym tekcie to pogascy jeszcze Sowianie, kultywujcy sw tra-
dycyjn kultur.
 Z powodu ograniczonej objtoci, artyku ma charakter wstpnego, szkicowego opra-
cowania zagadnienia, std zwaszcza niepena dokumentacja materiaowa poszczeglnych
rekonstruowanych leksemw, zwize ujcie ich etymologii (bez dyskutowania mniej praw-
dopodobnych objanie etymologicznych), wybircze cytowanie literatury jzykoznawczej
i brak szczegowych odesa do literatury muzykologicznej, etnograficznej i historycznej.
Z tego samego powodu nie zostao rozpatrzone godne uwagi sownictwo odnoszce si do
piewu. Sowiaska leksyka muzyczna zasuguje z pewnoci na bardziej szczegowe, mono-
graficzne opracowanie.
 Podstawowe wiadomoci o wczesnosowiaskich i pniejszych sowiaskich muzycz-
nych realiach oraz przekazy historyczne odnoszce si do dziejw muzyki u Sowian zaczerp-
nem z syntetycznych opracowa historii muzyki, z prac archeomuzykologicznych i etno-

155

http://rcin.org.pl
 Wczesnym etapem rozwoju sowiaskiej muzyki sporo si zajmowa-
li archeomuzykolodzy, historycy muzyki, etnomuzykolodzy, etnografowie,
natomiast przedmiotem zainteresowa badaczy sownictwa sowiaskiego
byy raczej poszczeglne leksemy z tego zakresu; nie badano caego dziau
sownictwa muzycznego. Niedostatecznie jest te zbadane odpowiednie ludo-
we sownictwo sowiaskie, a take sownictwo muzyczne powiadczone we
wczesnych okresach rozwoju poszczeglnych jzykw sowiaskich. Wa-
ciwie rozporzdzamy tylko gruntown monografi B.SzydowskiejCeglo-
wej powicon analizie staropolskich nazw instrumentw muzycznych oraz
opracowaniem historii rosyjskich nazw instrumentw muzycznych autor-
stwa M.Aumayra. Wiedza o historii poszczeglnych interesujcych nas tu
wyrazw w epoce historycznej nie zawsze jest wic zadowalajca.

1. W roku 591, wedug przekazu bizantyjskiego pisarza Teofylakta Simo-

katty, onierze oddziau przybocznego cesarza Maurikiosa schwytali trzech
nieuzbrojonych Sowian, pochodzcych podobno znad Batyku, majcych przy
sobie instrumenty muzyczne nazwane w rdle kitarami (). Owi bez-
imienni Sowianie, wypytywani przez cesarza, opowiedzieli, e ich rodacy gra-
j tylko na instrumentach okrelonych w rdle tym razem jako liry (),
nie znaj za wcale trb (bojowych). Mamy tu do czynienia z pierwszym rd-
owym powiadczeniem uprawiania przez Sowian muzyki, posiadania instru-
mentw muzycznych i istnienia sowiaskich grajkw. Nie znaczy to, rzecz jas-
na, e muzyka u Sowian pojawia si dopiero w VI wieku. Gr na instrumen-
tach uprawiali Sowianie zapewne o wiele wczeniej, muzyka prawdopodobnie
speniaa u nich (jak i u innych narodw) zadania magiczne i uytkowe, towa-
rzyszya przypuszczalnie jakim czynnociom magicznym, obrzdom religij
nym, uroczystociom, ucztom (np. weselnym), zabawom, tacom i, zapew-

muzykologicznych wymienionych w spisie literatury (zawieraj one odesania bibliogra-

ficzne do dalszej, specjalistycznej literatury naukowej, rozpatrujcej szczegowo zwaszcza
zagadnienia wychodzce poza zakres zainteresowa jzykoznawcy, np. problemy konstruk-
cji poszczeglnych instrumentw, ich ewolucji).
 Interesowali si oni nierzadko te sownictwem muzycznym, przede wszystkim
nazwami instrumentw w cisym powizaniu z realiami, co widoczne jest zwaszcza w pra-
cach K. Moszyskiego. Cennym przyczynkiem do znajomoci tego dziau leksyki jest arty-
ku chorwackiego etnografa N. Gavazziego (zob. w spisie literatury), rozpatrujcy nazwy sta-
rych sowiaskich instrumentw muzycznych.
 Nie ma dla nas przy tym wikszego znaczenia, e owi wdrowni grajkowie byli praw-
dopodobnie zwiadowcami ledzcymi ruchy wojsk cesarskich, za pomoc instrumentw
muzycznych kamuflujcymi swe rzeczywiste zadania. [85]

156

http://rcin.org.pl
ne, niektrym czynnociom [85] dnia powszedniego (np. owom), a przecie
nie mona take wykluczy, e grywano dlatego, e sprawiao to przyjemno
wykonawcy muzyki i dostarczao dozna estetycznych suchaczom.
Uwaa si, e sowiaskim instrumentem muzycznym, nazwanym
w greckim rdle i (a byy to nazwy bezszyjkowych szarpanych
instrumentw strunowych z pudem rezonansowym), by instrument stru-
nowy (chordofon), dla ktrego moemy rekonstruowa prasowiask nazw
*gsli. Za moliwoci utosamiania gr. ze sow. *gsli przemawia
fakt, e dwiecie kilkadziesit lat pniej, w najstarszych cyrylometodia-
skich przekadach Biblii, sporzdzonych przez ludzi znajcych niewtpliwie
dogbnie kultur greck i sowiask, gr. jest tumaczone wanie
jako gsli. O istnieniu u dawnych Sowian instrumentu strunowego infor-
muj take inne obce rda, przy czym obcy autorzy utosamiali sowia-
ski instrument ze znanymi instrumentami chordofonicznymi. Z pierwszej
poowy IX wieku mamy przekaz pewnego mnicha o towarzyszcym tacom
zachodnich Sowian instrumencie nazwanym przeze psalterium, a bya to
aciska nazwa pewnego rodzaju wczesnej wielostrunowej cytry, instru-
mentu bezszyjkowego z pudem rezonansowym. Arabskie rda z X wie-
ku informuj o uywanym przez wschodnich Sowian instrumencie nazwa-
nym ald (tj. lutnia) lub tanbr (tj. tambur), arabscy podrnicy oznaczali
wic sowiaski instrument muzyczny nazwami swoich szyjkowych instru-
mentw strunowych. Na podstawie nazw obcych, uytych na okrelenie
sowiaskiego chordofonu, nie mona, rzecz jasna, poda szczegowego
wygldu sowiaskiego instrumentu czy wnioskowa o istnieniu jego tere-
nowych odmianek. Pniej, ju w czasach historycznych, napotykamy prze
kazy rodzime oraz wiadectwa ikonograficzne powiadczajce istnienie r-
norodnych strunowych instrumentw muzycznych (szarpanych i smyczko-
wych) na poszczeglnych terenach sowiaskich.
O wygldzie instrumentu i jego konstrukcji informuj stosunkowo p-
ne znaleziska archeologiczne sowiaskich chordofonw. Z wieku XI pocho-
dzi miniaturowy instrument dwustrunowy czy trzystrunowy, nazwany przez
archeologw glami, znaleziony w Opolu; w Gdasku odnaleziono picio-
strunowe gle z wieku XIII, ponadto w Nowogrodzie Wielkim, w warstwie

 Poddany on zosta ekspertyzie instrumentoznawczej, ktra potwierdzia, e mamy

rzeczywicie do czynienia z instrumentem muzycznym. Na I Midzynarodowym Kongresie
Archeologii Sowiaskiej w 1965 r. w Warszawie przedstawiono nagranie tekstu muzycznego
wykonanego przy uyciu tych zrekonstruowanych gli oraz odnalezionej w Opolu fujarki.

157

http://rcin.org.pl
osadniczej z XIIXV wieku, odkryto kilkanacie takich instrumentw muzycz-
nych. Rekonstrukcje najwczeniejszych znalezionych obiektw dowodz, e
byy to instrumenty bezszyjkowe, z prostoktnym lub trapezoidalnym pudem
rezonansowym, chyba o rnej (moe w zalenoci od terenu) iloci strun.
Z kolei dane etnograficzne pokazuj, e na ziemiach sowiaskich s (albo
byy) w uyciu rne typy gli, np. bakaskie gsle, czyli jednostrunowy (lub
dwustrunowy) instrument smyczkowy, tzw. gle podhalaskie, czyli trzystru-
nowy, a pniej czterostrunowy instrument smyczkowy, starorosyjski instru-
ment szarpany o siedmiu do dwudziestu piciu strunach. Nie jest jasne, czy s to
lokalne przeksztacenia jednolitego pierwotnie instrumentu, czy raczej kontynu-
acja rnych typw dawnego instrumentu czy instrumentw strunowych.
Sowiaskie materiay leksykalne pozwalaj stwierdzi, e interesujca
nas nazwa instrumentu chordofonicznego jest wyrazem oglnosowiaskim;
w jzykach sowiaskich jest to zwykle nazwa instrumentu smyczkowego, rza-
dziej szarpanego. W niektrych jzykach sowiaskich nazw dawniejszego
instrumentu strunowego przeniesiono na nowoczeniejsze [86] skrzypce (np.
czes. housle skrzypce). Sowiaskie powiadczenia jednoznacznie wskazuj
na prasowiask genez nazwy instrumentu strunowego *gsli.
*Gsli byy prawdopodobnie podstawowym instrumentem chordofo-
nicznym, uytkowanym przez Sowian w okresie wsplnoty jzykowej, ale
nie mona wykluczy, e ju wtedy istniay lokalne odmiany tego instrumen-
tu rnice si szczegami konstrukcyjnymi (np. ksztatem puda rezonan-
sowego czy iloci strun). Pierwotnie grano na tym instrumencie szarpic
struny; zdaniem czci historykw muzyki sowiaskiej, instrumenty smycz-
kowe powiadczone s dopiero w XI wieku, co zreszt zdaje si potwierdza
brak starej sowiaskiej nazwy smyczka. Etymologia ps. *gsli (< *gdsli)
jest przejrzysta: jest to utworzone na gruncie sowiaskim nomen instru-

 Np. pol. gle od XV w. instrument strunowy smyczkowy lub szarpany; rodzaj cytry,
strus. gusli od XI w. gle, te inne instrumenty strunowe, np. lira, scs. gsli instrument
strunowy, cithara, sch. gsle ludowy instrument smyczkowy (o jednej strunie). [86]
 Najczciej jako nazwy smyczka wystpuj kontynuanty ps. *lk uk lub deminuti-
vum od tego wyrazu, por. kasz. k, ukr. luk, se. lk, lek, sch. lk, lac, bug. lk, dial.
lec. Dawny (a take uywany przez ludowych grajkw) smyczek miewa ksztat niewielkie-
go uku. W kilku jzykach sowiaskich wystpuje inna nazwa tego przedmiotu: pol. smyk,
smyczek, czes. smyek, ros. smyk, ukr. smyk. Jest to raczej pna, poprasowiaska inno-
wacja z pierwotnym znaczeniem to, co si cignie, wlecze, czym si pociga (po strunach),
deverbativum od kontynuantw ps. *smykati wlec, cign, pociga, ciga (por. np. pol.
smyka oskubywa, rwa; czmycha, umyka, ucieka, dial. cign, wczy, czes. smkati
wlec, cign), zob. Vasmer

REW II 678679.

158

http://rcin.org.pl
menti z suf. sl od ps. *gsti gd wydawa przecigy odgos, brzcze,
hucze, bucze, szumie (wtrnie gra na instrumencie strunowym), por.
Sawski SEJP I 274, SSJa VII 84, SP VIII 167. Zastanawia forma pluralis
nazwy instrumentu10, nie mona w zwizku z tym wykluczy, e postulo-
wana forma singularis *gsl oznaczaa pierwotnie to, co wydaje przecigy
odgos, co brzczy i e moga by nazw wydajcej brzk szarpanej palcami
struny11; w takim razie *gsli pl. byyby nazw instrumentu wielostrunowego
(a przynajmniej dwustrunowego).
Archeomuzykolodzy i etnografowie uwaaj, e dawni Sowianie zna-
li jeszcze inny instrument strunowy, tzw. uk muzyczny, w ktrym koce
kabka poczone byy jedn szarpan strun lub kilkoma (np. trzema) taki-
mi strunami, stanowicymi rodzaj ciciwy. Stara nazwa tego instrumentu si
nie dochowaa, moe nazywa si tak samo jak podobny ksztatem uk bojo-
wy, tj. moe nosi prasowiask nazw *lk12.

2.Dane jzykowe, a take ustalenia archeomuzykologii i etnogra-

fii pozwalaj twierdzi, e dawni Sowianie oprcz chordofonw znali take
instrumenty dte (aerofony), membranowe (membranofony) i samobrzmi-
ce (idiofony). Szczeglnie liczn grup stanowiy praso[87]wiaskie aerofony,

10 W niektrych jzykach sowiaskich powiadczone s wtrne niewtpliwie formy

liczby pojedynczej, np. pol. gl (dawne te gla) gle, du. dawne gusl skrzypce, gu.
dial. husla gle, ukr. hsla (stukr. gusl) ts., bug. g sla : gsla ts..
11 Za prasowiask nazw struny uznaje si zwykle rzeczownik *struna, ktrego kon-
tynuanty w jzykach sowiaskich oznaczaj przede wszystkim spryst ni (dawniej
wykonan czsto z jelit bydlcych), odpowiednio nacignit, stanowic rdo dwiku
w niektrych instrumentach muzycznych, strun. Wyraz pierwotnie nie mia jednak takie-
go wyspecjalizowanego znaczenia zwizanego z konstrukcj chordofonw. W leksyce so
wiaskiej zachoway si pozostaoci innych, prawdopodobnie starszych znacze wyrazu,
np. pol. struna to take elastyczna ni (zrobiona np. z jelit zwierzcych), uywana w chirur-
gii, do wyrobu rakiet tenisowych itp., dawniej te ciciwa uku, du. tuna ciciwa; cig-
no, sch. struna dugi ostry wos, zwykle zwierzcy, bug. struna wos z koskiego ogona
lub grzywy. Pozwala to sdzi, e ps. *struna oznaczao rodzaj elastycznej nici czy sznurka,
sporzdzanych zapewne z dugich wosw zwierzcych (z wizki czy splotu takich wosw),
sucych do cigania, spinania czego (np. uywanych jako ciciwa uku), por. prapokrew-
ne stwniem. stroum, strm sznurek, rwniem. strieme pas, smuga, prga. Oglnosowia-
skie znaczenie struna jest zatem wtrne, powstao w rezultacie przeniesienia nazwy inne-
go desygnatu (np. ciciwy uku, moe te ciciwy tzw. uku muzycznego) na podobny real-
nie i funkcjonalnie zasadniczy element instrumentu strunowego, napit, elastyczn ni (czy
wizk dugich wosw zwierzcych jak w smyczku) stanowic rdo dwiku.
12 Por. cs. lc instrument strunowy. [87]

159

http://rcin.org.pl
wrd nich byy wedle wszelkiego prawdopodobiestwa take trby, ktrych
brak u Sowian wmawiali cesarzowi Maurikiosowi wspomniani trzej jecy.
Chodzio im zapewne o stosowane w czasie dziaa wojennych trby bojowe,
ktrych wczeni Sowianie rzeczywicie mogli jeszcze nie uywa13.

3. Analiza leksyki sowiaskiej pozwala rekonstruowa siedem nazw

instrumentw dtych (tj. aerofonicznych), ktre na podstawie ich zasigw
i struktury mamy prawo odnosi do epoki prasowiaskiej wsplnoty jzy-
kowej: *duda, *dudy plt., *pial, *sopl, *svirl, *trba i *rog.
Ps. *pial14, *svirl15 i *sopl16 to nazwy fujarki czy piszczaki, czy-
li nazwy narzdzi identycznie utworzone za pomoc sufiksu l od praso-
wiaskich czasownikw *piskati : *piati piska, piszcze, *svirati : *svirti
wista, gwizda i *so(p)ti : *sopti dmucha (< ciko oddycha, dysze,
sapa). *Pial i *svirl oznaczay wic instrumenty wydajce piskliwe,
wiszczce, wysokie dwiki, natomiast *sopl, utworzona moe na wzr
poprzednich, wskazywaa na sposb gry na instrumencie. Jak dowodz zna-
leziska archeologiczne i dane etnograficzne, instrumenty te sporzdzane byy
z rnych materiaw, zwaszcza z koci, drewna, kory wierzbowej, trzciny.
Poniewa kontynuanty rzeczownika *pial w jzykach sowiaskich nazy-
waj nie tylko instrument aerofoniczny, ale rwnie dug ko goleniow17,
przypuszczano, e leksem ten oznacza pierwotnie instrument sporzdzony
z odpowiednio spreparowanej koci (zwierzcej). Jednak znaczenie duga
ko jest niewtpliwie wtrne, jest to metafora nawizujca do wyduonego

13 Z pniejszych czasw pochodzi relacja Thietmara, wiadczca o grze na trbach

w czasie wypraw wojennych pewnych zachodnich Sowian.
14 Por. np. pol. dawne od XV w. piszczel dty instrument muzyczny w ksztacie rury
(dzi piszczaka), dial. piszczaa fujarka, poab. pasolk piszczaka, fujarka, du. piel
gwizdek, piaa fujarka, gu. piel gwizdek, wistawka, piszczaka; flet, czes. dial. ptl,
pala, piaa dty instrument muzyczny, sa. pala ts., strus. pial fujarka, ros. pil
ka ts., se. pil, pel gwizdek, bug. pitjl fujarka, piszczaka, wistawka. Zob.

Vasmer
REW II 363; Bezlaj ES III 41.
15 Por. scs. svirl piszczaka, se. svirl piszczaka, fujarka, ros. svirl piszczaka, fujar-
ka z drewna lub trzciny, ukr. svirl ludowy instrument muzyczny skadajcy si z poczo-
nych midzy sob drewnianych lub trzcinowych rurek.
Zob. Vasmer REW II 593; Bezlaj ES
III 351352.
Por. ros. dial. sopl, sopl()ka piszczaka, fujarka, ukr. sopilka ts., sch. dawne, dzi
16
dial. spela, dial. sopil, sopila ts., splka rodzaj duej fujarki, se. sopela piszczaka, pol.
dial. sopiaka piszczaka, fujarka. Zob. Vasmer REW II 659; Bezlaj ES III 291.
17 Np. pol. piszczel jedna z dwu koci podudzia, dial. przednia cz nogi midzy kola-
nem a stop, czes. dial. pel, piaa ko goleniowa, se. pil ts..

160

http://rcin.org.pl
ksztatu instrumentu, bez obligatoryjnego zwizku z materiaem, z ktrego
sporzdzano piszczaki18.
Wydaje si, e ps. *pial, *svirl i *sopl oznaczay identyczne lub
podobnie skonstruowane instrumenty aerofoniczne. Sowiaski materia
leksykalny sugeruje, e najszersze znaczenie miaa ps. *pial, skoro konty-
nuanty tego leksemu w jzykach sowiaskich oznaczaj nie tylko piszcza-
k, fujark, ale nierzadko te wistawk, gwizdek. Zatem *pial to kady
dty instrument wydajcy wysokie, piskliwe tony, niezalenie od jego budo-
wy, a wic zarwno instrument w ksztacie rurki z jednym otworem (tj. pry-
mitywny typ piszczaki), z bocznymi otworkami (tj. jaki typ instrumentu
w rodzaju fujarki lub podobnego narzdzia muzycznego), jak i przypusz-
czalnie inaczej skonstruowane narzdzia wydajce wysokie, wiszczce tony,
czyli wistawki i gwizdki. Natomiast *sopl i *svirl nazyway raczej tylko
instrumenty w rodzaju piszczaki i fujarki; prby ucilenia ich znaczenia (np.
przypu[88]szczenia pewnych historykw muzyki, e *svirl to nazwa fletni
wielocewkowej czy te fletu parzystego) nie maj, moim zdaniem, dostatecz-
nego oparcia w sowiaskim materiale leksykalnym. Omawiane wyrazy r-
niy si jednak zasigami na obszarze sowiaskim: *pial jest wyrazem
oglnosowiaskim, podczas gdy *svirl i *sopl s ograniczone do obszaru
wschodnio i poudniowosowiaskiego, cho *sopl znana bya te Sowia-
nom zachodnim, na co wskazuje odosobnione na terenie zachodniosowia-
skim pol. dial. sopiaka piszczaka, fujarka.
Odrbnym typem piszczaki (a moe i/lub prymitywnej trbki), wyda-
jcej niskie tony, by prawdopodobnie instrument, dla ktrego rekonstruuje
si prasowiask nazw *duda (te dem. *dudka) piszczaka, fujarka bd
prymitywna trbka sporzdzona z rurki (w jzykach sowiaskich wyraz
ten oznacza te instrument dudy, gajda, o ktrym niej, oraz miewa znacze-
nie niemuzyczne rurka, rura, cewka)19. Ps. *duda to deverbativum (zapew-
ne w funkcji nomen instrumenti) od onomatopeicznego czasownika *duda
ti : *dudti wydawa niski, huczcy, dudnicy gos, wtrnie gra na piszcza-
ce, na dudach (SP V 7173). Omawiana nazwa instrumentu moe nalee do

18 Por. np. rozwj semantyczny bug. svirka fujarka (np. wierzbowa) > ko midzy
kolanem a stop, piszczel, ac. tibia flet, piszczaka : gole. [88]
19 Por. np. pol. dudka fujarka, piszczaka, dial. te gajda, dudy, gwizdek, ros. dud
rodzaj piszczaki, dial. gajda, dudy, ddka piszczaka, fujarka, ukr. dud piszczaka,
fujarka; dudy, gajda, ddka piszczaka, fujarka, trbka wykonana z pustej odygi roliny,
brus. dud gajda, dudy, dial. trbka, ddka piszczaka sporzdzona z kory, wydronego
drewna, trzciny, dba, sch. dda dziecica piszczaka w formie rurki, cewki.

161

http://rcin.org.pl
wczeniejszej warstwy leksyki prasowiaskiej, bowiem odpowiednik baty-
cki (litew. daudt piszczaka, deminutivum wskazujce na niezachowan
posta *daud piszczaka, fujarka) sugeruje batosowiask genez wyra-
zu, nie mona wszelako wykluczy, e mamy tu do czynienia z niezalenymi
derywatami, utworzonymi paralelnie od pokrewnych czasownikw na grun-
cie sowiaskim i batyckim.
Specjalnym typem aerofonu by instrument noszcy nazw *dudy pl. tan-
tum, wystpujc na obszarze zachodnio i poudniowosowiaskim20. Ska-
da si on, jak wskazuj pniejsze dane etnograficzne i leksykalne, z piszcza-
ek (zwykle dwch: melodycznej i bordunowej), do ktrych powietrze dostawa-
o si ze skrzanego mieszka nadmuchiwanego przez grajka, by to wic rodzaj
instrumentu, ktry dzi nazwalibymy gajd. Nazwa instrumentu *dudy ma for-
m pluralis od omwionego wyej ps. *duda piszczaka, fujarka, prymitywna
trbka ze wzgldu na ilo piszczaek stanowicych jego czci skadowe.
Dawni Sowianie znali take inny rodzaj instrumentu aerofoniczne-
go w ksztacie rury, jak prymitywn trb czy trbk (zapewne z drew-
na, kory). Wskazuj na to zarwno znaleziska archeologiczne, jak i rozpo-
wszechnienie wrd ludu sowiaskiego rnego rodzaju trb sporzdza-
nych czsto z drewna lub z kory. Materia leksykalny pozwala rekonstruowa
prasowiask nazw takiego instrumentu *trba (z wtrnym znaczeniem
rura w niektrych jzykach sowiaskich)21. Nazw tego aerofonu Sowia-
nie zapoyczyli bd od Germanw (por. stwniem. trumba trba), bd od
Romanw (por. rac. trumba ts., wos. trumba ts.), zob. Brckner

SEJP 575,
Vasmer REW III 142.
Zapoyczenie nazwy instrumentu nie musi oznacza,
i Sowianie wczeniej nie znali aerofonu tego typu, moliwe jest wszake,
e dotar do nich jaki doskonalszy typ zachodnioeuropejskiej trby (moe
metalowej), a wraz z instrumentem przyswojono jego obc nazw.
Jako nazwa instrumentu aerofonicznego wystpowao te ps. *rog;
w prawie wszystkich jzykach sowiaskich kontynuanty tego wyrazu ozna-
czaj rodzaj dtego instrumentu [89] muzycznego (pierwotnie zrobionego
z rogu)22, obok podstawowych znacze twarda narol na czaszce niektrych
zwierzt i sterczcy, ostry wystp przedmiotu. Znaczenie muzyczne wyra-
zu jest wtrne instrument jest (a przynajmniej by pierwotnie) wytworem

20 Por. np. pol. dudy gajda, gu. dudy ts., te fujarka, czes. dudy gajda, se. dude (:
duda) ts., sch. dde ts..
21 Por. np. pol. trba, czes. trouba, ros. trub, scs. trba, sch. trba. [89]
22 Por. np. pol. rg rodzaj dtego instrumentu muzycznego, czes. roh ts., ros. rog ts.,
se. rg ts..

162

http://rcin.org.pl
z rogw. Znaleziska archeologiczne dowodz wykorzystywania rogw zwie-
rzcych (naturalnych lub odpowiednio obrobionych i przystosowanych do
gry, nieraz te ozdobnie okutych) jako instrumentu muzycznego (lub instru-
mentu sucego np. do sygnalizowania czego, porozumiewania si na odle-
go, np. w czasie polowania) ju w odlegej przeszoci; odnaleziono rw-
nie odmianki instrumentu o ksztacie rogu sporzdzone z drewna.

4. Wczesnosowiaskim membranofonem by instrument, dla ktre-

go rekonstruuje si prasowiask nazw *bbn bben, bbenek23. Muzy-
kolodzy sdz, e wczesnoredniowieczne bbny sowiaskie byy gw-
nie (a moe nawet wycznie) jednomembranowe, skada si miay ze sk-
ry rozpitej na obrczy i moe byy zaopatrzone w brzkada (informacje
o cylindrycznych bbnach dwumembranowych u Sowian pochodz dopiero
z XIIIXIV wieku). Rne przenone znaczenia kontynuantw ps. *bbn
w poszczeglnych jzykach sowiaskich i sowiaska frazeologia nawizu-
j jednak do nowszego typu bbna cylindrycznego. Ps. *bbn to derywat
dewerbalny od ps. *bbnati gucho brzmie, dudni (SP I 350), zapewne
skonkretyzowane pierwotne nomen actionis.

5.Do prasowiaskiej warstwy leksyki naleay take dwie nazwy

instrumentu idiofonicznego, mianowicie *kolkol i *zvon oznaczajce
dzwon (czy raczej, jeli bra pod uwag rozmiary przedmiotu, dzwonek).
Pod wzgldem jzykowym starsz nazw jest *kolkol, archaiczny rzeczow-
nik reduplikowany oparty na pie. pierwiastku werbalnym *kel woa, krzy-
cze, dwicze, brzmie (Sawski SEJP II 118119, por. te SSJa X 137139).
Wyraz jest charakterystyczny przede wszystkim dla obszaru wschodnioso-
wiaskiego, ale szcztkowo powiadczony jest u Sowian zachodnich i pou-
dniowych24. Jest bardzo prawdopodobna sugestia A.Brcknera, e *kolkol
by pierwotnie nazw bardziej prymitywnego narzdzia dwikowego typu
grzechotki czy koatki, wtrnie przeniesion na dzwon (chyba jeszcze gli
niany), gdy Sowianie zapoznali si z tym instrumentem25; dwiki wytwa-
rzane przez dzwonki z wypalanej gliny niezbyt si chyba rniy od efek-

23 Por. np. pol. bben (te bbnienie, gos bbna), czes. buben, ros. bben, se. bben, cs.
bbn.
24 Por. strus. kolokol, ros. klokol, ukr. kolokl, poab. kll dzwon, dzwonek, wtrnie
zegar (tu te dem. kllk dzwonek i kln pl. gatunek kwiatw, dzwonki), cs. klakol
dzwon, bug. dawne klakolna, klkolna dzwon (zob.
BER II
414).
A. Br c k ne r, Zum Sammelruf der polabischen Schulzen, ZfslPh VII, 1930, 340341.
25

163

http://rcin.org.pl
tw akustycznych uzyskiwanych za pomoc grzechotek sporzdzonych
z tego samego surowca. W zwizku z problemem pierwotnego znaczenia ps.
*kolkol warto zwrci uwag, e litew. kakalas (< *kalkalas) oznacza jed-
nak dzwon; wyraz ten jedni badacze uwaaj za najbliszy odpowiednik ps.
*kolkol, inni doszukuj si tu zapoyczenia ze sowiaskiego (zob. SSJa
X 138139, z dalsz literatur).
Nazw wzgldnie modsz dzwonu, motywowan na gruncie sowia-
skim, jest *zvon26, rzeczownik dewerbalny od ps. *zvnti gono dwi-
cze, brzmie, rozbrzmiewa, pierwotne nomen actionis dwiczenie, roz-
brzmiewanie wtrnie skonkretyzowane jako to, co dwiczy, rozbrzmiewa,
dzwoni (Sawski SEJP I 210211, SBM III 319). [90]
Dane archeologiczne wskazuj na uywanie przez Sowian dzwonkw
z wypalanej gliny i, zapewne w okresie pniejszym, dzwonkw metalowych.
W materiale jzykowym nie znajdujemy potwierdzenia narzucajcego si przy-
puszczenia, e w pewnym okresie mogo istnie zrnicowanie nazwy w zale-
noci od materiau, z ktrego sporzdzony by idiofon: starsz nazw *kolkol
mogy nosi typologicznie starsze dzwonki gliniane, nowsz za nazw *zvon
pniejsze, nowoczeniejsze dzwonki metalowe. Trzeba jednak zaznaczy,
e desygnaty rzeczownikw *kolkol i *zvon pierwotnie mogy nie spenia
funkcji instrumentw muzycznych. Jest prawdopodobne, e uywano ich jako
dwikowych sygnalizatorw, za czym zreszt moe przemawia take rozpo-
wszechnione w jzykach sowiaskich znaczenie kontynuantw obu rozpatry-
wanych wyrazw dzwonek zawieszany na szyi zwierzt domowych.
Wedug ustale etnografw, u Sowian rozpowszechnione byy drew-
niane koatki27. Prawdopodobnie takie narzdzia (uywane moe take
w celach niemuzycznych lub wycznie w takich celach) znane byy dawnym
Sowianom, jednak nie dochowaa si ich stara nazwa. Rne nazwy tego
narzdzia w jzykach sowiaskich s nowszego pochodzenia, np. pol. koat
ka, ros. kolotuka, sch. klepalo, klepetalo.
Dane archeologiczne wskazuj, e dawni Sowianie znali te gliniane
grzechotki, penice moe rwnie rol narzdzi muzycznych, jednak odtwo-
rzenie ich prasowiaskiej nazwy nie wydaje si moliwe, chyba e pierwotnie
nazyway si *kolkol. Nazwy takiego nowoczeniejszego narzdzia w jzykach

Por. np. pol. dzwon, stpol. i dial. zwon, czes. zvon dzwon, ros. zvon dzwonienie,
26
dwik, ukr. dzvin dzwon; dzwonienie, dwik, scs. zvon
dwik, brzmienie, sch. zvno,
dial. zvn dzwon. [90]
27 Np. w Polsce do dzi koatki s uywane jako substytut dzwonw w liturgii wielkoty-
godniowej.

164

http://rcin.org.pl
sowiaskich (uywanego z zasady do celw niemuzycznych, np. jako zabawki)
s wyranie nowsze, np. pol. grzechotka, ros. treotka, sch. egrtaljka.

6. Wczesnosowiaskie instrumentarium muzyczne nie byo zatem ubo-

gie, zawierao sporo instrumentw i narzdzi muzycznych rnego typu, spo-
rzdzanych z rnorodnych materiaw. Naley przy tym liczy si z moli-
woci, e dawni Sowianie znali ponadto rnorodne okazjonalne narzdzia
muzyczne (bdce raczej dwikowymi zabawkami) sporzdzane z nietrwa-
ych surowcw, np. piszczaki z dudki pira czy z modych pdw zb, z lici,
z modej kory pewnych drzew (szczeglnie wierzby). Tego rodzaju narzdzia
muzyczne zna lud sowiaski na rnych terenach (wykonywane i uywane
s zwykle przez dzieci i modzie), nie mogy jednak pozosta po nich lady
archeologiczne z powodu nietrwaoci materiau, a zrnicowanie ich nazew-
nictwa, mnogo lokalnych gwarowych nazw w poszczeglnych jzykach so-
wiaskich wynika ze staego odnawiania ich nominacji. Dane czci jzykw
sowiaskich sugeruj, e takie proste instrumenty (piszczaki ze dba zboa,
z trzciny, kory) u dawnych Sowian mogy si nazywa *duda.
Nazewnictwo dawnych sowiaskich instrumentw muzycznych zawie-
ra przede wszystkim wyrazy utworzone na gruncie prasowiaskim, przej-
rzyste derywaty odczasownikowe nalece do kategorii nomina instrumen-
ti lub bdce skonkretyzowanymi nazwami czynnoci. Do starszej warstwy
sownictwa prasowiaskiego naley zapewne reduplikowany rzeczownik
*kolkol i moe *duda (oraz *dudy plt.), wyraz majcy odpowiednik batycki.
W jednym przykadzie (ps. *rog) widoczne jest przenoszenie pierwotnej
nazwy innego przedmiotu na instrument muzyczny. Pojawio si te pierw-
sze zapoyczenie w sownictwie muzycznym (ps. *trba)28. [91]

7. Analiza sownictwa sowiaskiego pozwala ustali, e w prasowia-

skim zasobie leksykalnym nie istnia jeden czasownik ze znaczeniem gra na
kadym instrumencie muzycznym29, dawni Sowianie znali tylko czasow-

28 W pniejszym okresie, ju w epoce samodzielnego rozwoju poszczeglnych jzykw

sowiaskich, zapoyczono z rnych jzykw wiele nazw instrumentw muzycznych, co
byo zwizane ze wzbogacaniem instrumentarium muzycznego przez przejmowanie rno-
rodnych instrumentw od innych narodw. [91]
29 W jzykach pnocnosowiaskich oraz w jzyku soweskim w znaczeniu gra na
kadym instrumencie muzycznym uywane s kontynuanty ps. *jgrati (np. pol. gra, daw-
ne igra, czes. hrti, ros. igrt, se. igrti); wymienione znaczenie wystpuje obok innych
znacze odpowiednich czasownikw (np. pol. gra bra udzia w grze towarzyskiej, hazar-

165

http://rcin.org.pl
niki oznaczajce gr na poszczeglnych typach instrumentw muzycznych,
np. *bbnati bbni, bi w bben30, *dudati : *dudti gra na piszczace, na
dudach31, *gsti gra na instrumencie strunowym32, *svirati : *svirti gra na
instrumencie dtym33, *piskati : *piati gra na piszczace, fujarce34. Wgld
w sowiaski materia leksykalny i przyjrzenie si semantyce ewentualnych
pozasowiaskich wyrazw pokrewnych wskazuje, e znaczenia muzyczne
wymienionych czasownikw s znaczeniami wtrnymi, bowiem podstawowe,
starsze znaczenia tych czasownikw odnosiy si do dwikw istniejcych
w przyrodzie: *bbnati gucho brzmie, dudni35, *dudati : *dudti wyda-
wa niski, huczcy, dudnicy gos36, *gsti wydawa przecigy odgos, brz-

dowej, igra robi sobie z czego zabawk, artowa; bawi si, figlowa, stczes. jhrti pl-
sa, podskakiwa, taczy, strus. igrati bawi si, skaka, porusza si, cieszy si, se. igrti
bawi si, gra w co, ywo si porusza, mieni si). Ps. *jgrati oznaczao uczestniczy
w (obrzdowej) zabawie, skaka, plsa, ywo si porusza; poniewa takiej zabawie (sko-
kom, plsom) towarzyszya gra na instrumentach muzycznych, czasownik mg wytworzy
(prawdopodobnie dopiero na gruncie poszczeglnych jzykw) sekundarne znaczenie gra
na instrumencie muzycznym. Odpowiednio kontynuanty ps. *jgra (obrzdowa) zabawa,
bawienie si, skakanie, plsanie powiadczone s te w sekundarnym znaczeniu granie na
instrumencie muzycznym (np. pol. gra, ros. igr, se. gra). Natomiast na terenie poudnio-
wosowiaskim wtrne znaczenie gra na kadym instrumencie muzycznym (sch. svrati,
bug. svrja, mac. sviri) otrzymay kontynuanty ps. *svirati gra na instrumencie dtym
w rezultacie poszerzenia znaczenia czasownika.
30 Por. np. pol. dawne bbna bi w bben; przygrywa, gra, se. bbnati bbni, cs.
bbnanije bicie w bben. Zob. SP I 349350.
31 Por. np. pol. dial. duda gra na dudach, sa. dial. duda ts. (rzadziej gra na innym
instrumencie), ros. dudt (dial. te dudt) gra na fujarce, piszczace, na trbce, na dudach,
sch. dial. ddati gra na piszczace, wista.
32 Por. np. pol. g gra na instrumencie strunowym, nowsze gdzi gra na harfie,
dudach; brzdka, przygrywa, czes. housti gra, zwaszcza na skrzypcach, strus. gusti gra
na glach, ros. gust gra na glach lub na dawnym rosyjskim instrumencie strunowym,
scs. gsti gra na instrumencie strunowym, se. gsti gra, zwaszcza na instrumencie stru-
nowym.
33 Por. np. scs. svirati tibia canere, bug. svrja gram na instrumencie muzycznym, sch.
svrati (dial. sviriti, svirjeti) gra na instrumencie muzycznym, se. svrati gra na fujarce
(nowe gra na instrumencie muzycznym).
34 Por. np. czes. pitti gra na instrumentach dtych, sch. ptati ts..
35 Por. pol. dial. bbnia bi, uderza w co szybko, z odgosem, mac. babnam stu-
kam, uderzam, stukam, uderzy, sch. bbnuti uderzy w co, powodujc guchy odgos,
dudnienie.
36 Por. np. sa. dial. duda mrucze (o kocie), ros. dial. dudt szumie, wista (o wie-
trze), brus. dudzc hucze; jednostajnie mwi, czyta, piewa. Zob. SP V 7476.

166

http://rcin.org.pl
cze, hucze, bucze, szumie37, *svirati : *svirti wista, gwizda (np. o pta-
kach, o wietrze)38, *piskati : *piati wydawa ostry, cienki, przenikliwy gos,
piska, piszcze (np. o ludziach, zwierztach, skrzypicych przedmiotach)39.
Sowianie skojarzyli wic dwiki [92] wytwarzane za pomoc instrumentw
muzycznych ze znanymi im dwikami, odgosami towarzyszcymi rnym
zjawiskom przyrodniczym bd z dwikami wydawanymi przez zwierz-
ta czy te wytwarzanymi przez czowieka przy okazji czynnoci niezwiza-
nych z muzyk, przenosili zatem czasowniki oznaczajce takie niemuzyczne
dwiki do swego sownictwa muzycznego. Znaczenia muzyczne czasowni-
kw powstay wic na gruncie prasowiaskim w rezultacie ewolucji seman-
tycznej poszczeglnych czasownikw, przy czym na wytworzenie si wtr-
nych znacze gra na instrumencie muzycznym oddziaa musiay nazwy
odpowiednich instrumentw muzycznych (derywowanych od czasownikw
z pierwotnym, niemuzycznym jeszcze znaczeniem), np. ps. *gsti znaczyo
pierwotnie wydawa przecigy odgos, brzcze, hucze, bucze, szumie,
od tego czasownika utworzono nazw instrumentu *gsli z pocztkowym zna-
czeniem to, co wydaje, wytwarza przecigy, brzczcy dwik, a dopiero pod
wpywem nazwy instrumentu *gsli czasownik *gsti otrzyma sekundarne
znaczenie gra na instrumencie strunowym. Inny rozwj znaczeniowy wyka-
zuje ps. *so(p)ti : *sopti, gdzie z pierwotnego dmucha powstao wyspecjali-
zowane znaczenie dmucha w instrument dty, gra na takim instrumencie.
Zapewne ju w epoce prasowiaskiej powstay specjalne czasowniki
odrzeczownikowe ze znaczeniem wycznie muzycznym, oznaczajce gr na
konkretnym instrumencie, derywowane od nazw instrumentw, np. *trbiti
gra na trbie40, *zvoniti bi w dzwon41.

37 Por. np. sa. hus hucze; piszcze; bzyka, ros. dial. gust brzcze, szumie (o owa-
dach, wodzie, deszczu); rycze, wy; paka, gudt hucze, bucze, rycze; brzcze (o owa-
dach); gwizda, dial. gono paka; wy, ukr. hust wydawa dugi, przecigy, niski
dwik, szumie (np. o wietrze), hucze (o gromie), brzcze (o owadach), gwizda (o pta-
kach), se. gsti mrucze (o kocie); burcze, gdera.
38 Por. np. gu. wiri piszcze, wierka, czes. viti wierka, strus. sviriti piska,
se. dial. svriti wista, gwizda (o wietrze), sch. svrati gwizda; wista (o wietrze), bug.
svrja gwizdam, wistam.
Zob. Machek ES2 632, Bezlaj ES III 351352.
39 Por. np. pol. piszcze wydawa ostry, przenikliwy gos, dwik, czes. pitti ts., strus.
piati trzeszcze, ros. pit wydawa pisk (o zwierztach, ptakach); mwi lub piewa
cienkim, piskliwym gosem, sch. ptati krzycze, kwili (o dzieciach i zwierztach); sycze;
wiszcze, wista, gwizda; skrzypie. [92]
40 Por. np. pol. trbi, czes. troubiti, ros. trubt, sch. trbiti.
41 Por. np. pol. dzwoni, czes. zvoniti, ros. zvont, sch. zvniti.

167

http://rcin.org.pl
 8.Leksyka sowiaska sugeruje, e dawni Sowianie nie znali pojcia
muzyki i nie mieli terminu o znaczeniu muzyka. Nic nie wskazuje na to, by
w jzyku prasowiaskim istniaa nazwa dla jednoczesnej gry na dwu lub
wikszej iloci rnorodnych instrumentw muzycznych, nie byo wic osob-
nego okrelenia dla muzyki multiinstrumentalnej. Dawni Sowianie odr-
niali tylko gr na poszczeglnych typach instrumentw muzycznych i mieli
odpowiednie czstkowe terminy, np. *gdba gra na instrumencie struno-
wym42. Na oddzielne muzykowanie przez poszczeglnych grajkw (a moe
te przez grup osb grajcych na jednorodnych instrumentach) wskazuje
take brak prasowiaskiego wyrazu ze znaczeniem osoba grajca na jakim-
kolwiek instrumencie muzycznym, grajek, muzykant. Jest natomiast mo-
liwe, e w epoce prasowiaskiej (a przynajmniej w schykowym jej okresie)
istniay nazwy osb grajcych na konkretnym instrumencie, tworzone od
odpowiednich czasownikw ze znaczeniem muzycznym (np. *gdc czo-
wiek grajcy na instrumencie strunowym43, *pic czowiek grajcy na
instrumencie dtym44) lub od nazw instrumentw muzycznych (np. *gsla
czowiek grajcy na glach45, *duda czowiek grajcy na piszczace bd
na dudach46); prasowiaska geneza takich wyrazw nie jest jednak cakowi-
cie pewna, gdy utworzone zostay za pomoc sufiksw, ktre byy produk-
tywne i po rozpadzie sowiaskiej wsplnoty jzykowej. [93]
Nie musi to jednak oznacza, e wczesnoredniowieczni Sowianie wca-
le nie praktykowali jednoczesnej gry na rnych instrumentach muzycznych.
Wszake dopiero z okresu pniejszego mamy przekazy wskazujce na upra-
wianie przez Sowian rwnie muzyki zespoowej (zwaszcza, jak si wyda-
je, przy jakich szczeglnych, uroczystych okazjach), wiadczce o istnie-
niu prostych, dwuinstrumentowych zespow muzycznych, zoonych naj-
czciej z aerofonu (piszczaki) i membranofonu (bbna) bd liczniejszych

42 Por. np. pol. od XV w. gdba muzyka (te strunowy instrument muzyczny, gle),
stczes. hudba gra na instrumencie strunowym (te instrument strunowy), czes. hudba
muzyka, strus. gudba gra na instrumencie muzycznym, cs. gdba gra na instrumencie
strunowym.
43 Por. np. pol. od XV w. gdziec grajek, muzykant, czes. hudec grajcy na skrzypcach lub
innym instrumencie, strus. od XI w. gudc muzykant, cs. gdc citharoedus, fidicen.
44 Por. czes. pitec grajcy na piszczace, sa. pitec grajcy na instrumencie dtym, se.
piec ts., te du. pic gwizdek.
45 Por. np. pol. glarz grajcy na glach, du. gusla skrzypek, ros. gusljr grajcy na
glach, sch. guslar grajcy na instrumencie strunowym.
46 Por. np. pol. dudarz grajcy na dudach, na gajdzie, czes. duda ts., ros. dudr muzy-
kant grajcy na piszczace, na dudach, se. ddar grajcy na dudach. Zob. SP V 74. [93]

168

http://rcin.org.pl
kapel (np. towarzyszcych tacom), w ktrych muzykowano na glach,
fujarkach, trbach, bbnach; do liczne (chyba nie tylko osobowo, ale moe
rwnie instrumentalnie) byway sowiaskie kapele dworskie i wojsko-
we. Nie wiemy jednak, czy tego rodzaju zespoy muzyczne i kapele istnia-
y u Sowian ju w okresie wczeniejszym; wzmiankowane przekazy pocho-
dz z czasu, gdy tradycyjna sowiaska kultura muzyczna ulegaa gbokim
przeobraeniom pod wpywem kulturowych wzorcw zachodnioeuropej-
skich bd bizantyjskich. Dla nas jest wane, e leksyka sowiaska nie wska-
zuje na istnienie wczesnej, prasowiaskiej nazwy grupy wsplnie grajcych
muzykantw (tj. nazwy zespou muzycznego czy kapeli); odpowiednie wyra-
zy w poszczeglnych jzykach sowiaskich s stosunkowo pnymi zapoy-
czeniami lub lokalnymi innowacjami.

9. W prasowiaskim zasobie leksykalnym mona wyrni, jak wida,

grup leksemw odnoszcych si do uprawiania muzyki, zawierajc zarw-
no nazwy instrumentw muzycznych, jak i czasowniki oznaczajce gr na
instrumentach, odpowiednie nazwy czynnoci oraz nazwy osb grajcych na
poszczeglnych instrumentach. Rozpatrywane leksemy powstay na gruncie
jzyka prasowiaskiego w rezultacie derywacji, bd w epoce prasowia-
skiej otrzymay wtrne znaczenie odnoszce si do muzyki. Na najdawniej-
sze sowiaskie sownictwo muzyczne skadaj si wic prawie wycznie
prasowiaskie innowacje leksykalne i prasowiaskie innowacje semantycz-
ne, czyli gwnie leksemy reprezentujce wzgldnie nowsz warstw sow-
nictwa prasowiaskiego; do wczeniejszej warstwy leksyki prasowiaskiej,
majcej nawizania pozasowiaskie, mona zaliczy tylko ps. *duda oraz
ps. *kolkol (pierwotnie oznaczajce moe narzdzie niemuzyczne).
Wzgldna pno prasowiaskiej leksyki muzycznej, gdzie w zasa-
dzie brak jest wyrazw przedsowiaskich, sugeruje, e i wczesna muzyka
sowiaska uksztatowaa si stosunkowo pno. Jest jednak moliwe, e
dajce si odtworzy prasowiaskie sownictwo odnoszce si do muzyki
jest znacznie modsze od uprawiania muzyki przez Sowian, skoro na tere-
nie rodkowej i wschodniej Europy uywano instrumentw muzycznych ju
w bardzo odlegych epokach, jak dowodz znaleziska archeologiczne takich
przedmiotw pochodzcych nawet z paleolitu. Moemy si tylko domyla,
e pocztki muzyki u Sowian mog siga zamierzchych czasw i e we
wczesnym okresie rozwoju prajzyka sowiaskiego mogo istnie nieznane
nam starsze sownictwo z zakresu muzyki (np. wczeniejsze nazwy jakich
instrumentw), wyparte czy zastpione z czasem przez prasowiaskie inno-
wacje leksykalne i semantyczne.

169

http://rcin.org.pl
 Literatura

M.Au m ay r, Historische Untersuchungen an Bezeichnungen von Musikinstrumenten in der

russischen Sprache, Wien 1985.
J. C hom i s k i, K. Wi l k ow s k a C hom i s k a, Historia muzyki, I,

Krakw 1989.
M.G av a z z i, Die Namen der altslavischen Musikinstrumente, Volksmusik Sdosteuropas.
Beitrge zur Volkskunde und Musikwissenschaft anllich der I. Balkanologentagung
in Graz 1964, herausgegeben und redigiert von W. Wnsch, Mnchen 1966, s.3449.
H. Fa ic ht, Muzyka u Sowian, SSS III, 1967, s.331334.
S.H a r a s c h i n, Wiadomoci z historii instrumentw muzycznych, wyd. 2., Krakw 1958.
K.Ja d e w s k i, Instrumenty muzyczne, SSS II, 1965, s.280282.
W.K a m i s k i, Beitrge zur Erforschung der frhmittelalterlichen Musikinstrumente der Nor
dwest und Ostslaven, [w:] Anfnge der slavischen Musik, Bratislava 1966, s.139146.
W.K a m i s k i, Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojo
wej, Krakw 1971.
T.M a l i now s k i, Polskie badania archeomuzykologiczne po II wojnie wiatowej, Archeologia
i prahistoria polska w ostatnim pwieczu, Pozna 2000, s. 491505.
K.Mosz y sk i, Kultura ludowa Sowian, II, Kultura duchowa, cz.2, Warszawa 1968 (wyd. 2),
s.395641.
L. Nie d e rle, Slovansk staroitnosti. Oddl kulturn: ivot starch Slovan, III, z.2, Praha
1925, s.703734.
A. Paw l a k, Instrumenty muzyczne, SSS II, 1965, s.282283.
D.Pop awsk a, redniowieczne instrumenty strunowe na ziemiach Polski, Czech i Rusi, War-
szawa 1996.
J.W.Reiss, Maa encyklopedia muzyki, Warszawa 1960.
B. S z yd ow s k a C e g l ow a, Staropolskie nazewnictwo instrumentw muzycznych, Wroc-
aw 1977.

170

http://rcin.org.pl
 Jo o podrijetlu
slavenskih toponima Naklo, Nakla, Nakal

Onomastica Jugoslavica 11, Zagreb 1984, s. 19

Toponimi s osnovom nakl dobro su potvreni na hrvatskom ili srpskom

jezinom prostoru (Naklo, Nakla, Nakal,
Naklice)
,u Sloveniji (Naklo, Nakel, Na

Naklu, Za
Nakli), na zapadnoslavenskom terenu (npr. e. Nklo, Nkle, mn.
Nkly; polj. Nako, Naka, Nakie,
Nakle, mn. Naky); pojedini su slini toponi-
mi zabiljeeni i na bugarskomakedonskom podruju te na istonoslavenskom
terenu. Njihovu su rairenost potanje prouili J.
Nalepa i

(u posljednje vrijeme)
J.Udolf, koji navode takoer nune bibliografske podatke.
Povod je pisanju ovoga lanka najnoviji rad slovakog etimologa imona
Ondrua u kojem je autor predloio novu etimologiju toponima Nakl odgo-
varajuih zemljopisnih apelativa. Ondru naime pokuava dokazati da su ti
apelativi i toponimi postali univerbizacijom prijedlone konstrukcije *na tl
na tlu (psl. *tlo, hs. tl tlo, zemlja, pod) i da je realno posvjedoen konso-
nantski skup kl u tim apelativima i toponimima sekundaran: ishodom je sta-
re promjene *tl > *tl > kl. Njegova je etimologijska verzija zasnovana na slije-
deim pretpostavkama: 1) starije je znaenje leksema *natl > nakl (rijeni)
nanos, naplav, mulj, muljevito mjesto, 2) bugarski i makedonski nazivi nanosa
(na) tlak, (na) tlaka istog su podrijetla pa su ouvali i stariju semantiku i stari-
ji lik rijei s konsonantskim skupom tl < tl. Mislim da Ondrueva etimo-

 {W pierwodruku artykuu przypisy przesunito na koniec, na s.8 red.} J. Na le p a,

Sowiaszczyzna pnocnozachodnia. Podstawy jednoci i jej rozpad, Pozna 1968, s.
7072.
J. Udolph, Studien zu slavischen Gewssernamen und Gewsserbezeichnungen. Ein

Bei
trag zur

Frage nach der Urheimat der
Slaven, Heidelberg

1979, s.434439.

.O nd r u , Genza slovanskho
 toponyma

Naklo

a
problm klasi
fik

cie
slovanskch
jazykov, Slavica Slovaca XVI

, 3, 1981, s.230235.

http://rcin.org.pl
logija nije opravdana, da je djelimino zasnovana na neprihvatljivom tuma-
enju nekih jezinih injenica. Inae Ondru nije obratio pozornost na isto
noslavenski zemljopisni apelativ zklo kojeg je semantika od [2] vanosti za rje-
enje pitanja podrijetla srodnih apelativa i toponima s osnovom nakl.

1. Historijska dokumentacija slavenskih toponima Naklo itd. potvruje od

11. stoljea likove sa stalno i dosljedno biljeenim konsonantskim skupom kl,
uspor. npr. hs. 1080. god. Nacle (= Nakl), 13. st. Nakl, 1305. god.
Nacla (= Nakla),
polj. 1091. god. fluvius Nacla (=

Naka), e. 1379. Nakle, 1383.

god. god. in villa
Naklech itd. Takoer u kasnijim potvrdama toponima, sve do naih vremena,
uvijek nalazimo skup kl, koji je katkad razdijeljen sekundarnim vokalom (npr.
hs. Nakal, polj. Nakie). Meutim, prijelaz tl > kl, koji je u pojedinim slavenskim
jezicima odnosno narjejima ogranien na stanovite lekseme (npr. hs. dijal. nkla
dolje, na tlo, nakl dolje, na tlu, klaka tlaka, polj. wiklina, brus. vikla, viklina <
*vitlo), nedvojbeno je relativno mlai (ne znamo dodue drugih primjera iz 11.
stoljea!). Ve na temelju tih injenica moemo doi do zakljuka da je problema-
tino pretpostavljati u toponimu Naklo itd. razvoj *tl > *tl > kl.

2. Prema Ondruu stariji je lik leksema sa grupom tl ouvan u bugar-

skim i makedonskim govorima: bug. dijal. tlak m., tlka ., ntlak m., natla
ka . talog, nanos, naplav to ga voda nanosi, mulj, polje pokriveno nano-
som, muljevita zemlja, potlak poplavljeno mjesto, mak. natlak m., natla
ka . nanos, naplav, mulj. Izvoenje tih apelativa iz navodnih prvobitnih
oblika *natlak, *natlaka problematino je i u pogledu tvorbe rijei, jer
u bugarskom i makedonskom leksiku jedva bismo mogli nai druge sline
izvedenice od prijedlonih konstrukcija sa sufiksima ak, aka.
Za etimologiju bugarskih i makedonskih apelativa (na)tlak/(na)tlaka zna-
ajni su dobro potvreni u tim jezicima glagoli: bug. natla (dijal. ntl)
naplaviti, nanijeti mulj, pijesak i sl., vodi, rijeci, zatla zatrpati, zasipati pije-
skom, muljem i drugim nanosom, mak. natlai naplaviti, nanijeti, vodi, rijeci
(Rekata g natlai ova mesto rijeka je poplavila [3] ovo mjesto), zatlai pokriti
muljem, pijeskom i sl.. Semantika tih glagola svjedoi da su to refleksi poznato-
ga praslavenskog glagola *toliti (hs. tliti) tiskati, tlaiti, gaziti sa drugotnom
semantinom nijansom zatrpavati, tlaiti (npr. njivu, livadu) nanosom, pijeskom,
muljem, vodi, rijeci. Iz toga dakako slijedi zakljuak da bug.mak. (na)tlak/
(na)tlaka jesu deverbativne izvedenice od glagola * (na)toliti, bug.mak. (na)tlai.
Njihovo je znaenje to to zatrpava, tlai, nanos motivirano semantikom temelj-
nog glagola. Za deverbativne derivate tog tipa uobiajene su varijante mukoga
i enskoga roda, to uoavamo i u inaicama (na)tlak/(na)tlaka.

172

http://rcin.org.pl
 U potkrepu takve interpretacije bugarskih i makedonskih apelativa
moemo navesti sline izvedenice od istog glagola koje su poznate drugim sla-
venskim jezicima, npr. polj. tok/toka neto stlaeno, izgaeno; ugar, rus. dijal.
tolka gaenje posjeva, livade; posjev koji je stoka potrla, izgazila, izgaena nji-
va, trava, izgaeno ito; njiva ostavljena pod ugar koja se koristi kao panjak za
stoku, ukr. dijal. tolk ugarena njiva gdje stoka pase, (zajedniki) panjak,
potolka (: potolja sr.) izgaeno, izgnjeeno mjesto u livadi, u posjevu, izga-
ena trava, izgaeno ito, brus. talka ugarena njiva gdje stoka pase, panjak,
patala (: p


tala, patal


y
a) izgnjeeno, izgaeno mjesto.
Navedena graa prua vrste dokaze da se vezivanje bugarskih i make-
donskih apelativa (na)tlak/(na)tlaka nanos, mulj, talog s imenicom *tlo
odnosno s prijedlonom konstrukcijom *na tl ne moe prihvatiti. Prema
tome je jasno da se ne moemo sloiti s tvrdnjom da bi se na bugarskoma-
kedonskom prostoru ouvao stariji lik (sa suglasnikim skupom tl navodno
iz *tl) leksema etimologijski istovjetnog sa slavenskim toponimima i ape-
lativima s osnovom nakl. Moramo, dakle, osporiti i Ondruevu etimologiju
toponima Naklo itd., koja je time liena svoga temeljnoga dokaza. [4]

3. U slavenskim jezicima pored toponima Naklo, Nakla itd. posto-

je i odgovarajui zemljopisni apelativi, potvreni u hrvatskom ili srpskom te
u ekom jeziku: hs. dijal. ak. (Vrbnik na otoku Krku) naklo nasip od zemlje
na obali potoka, na otoku Brau kao ime estice (lokve, bare, kaljuge) nkla
(gen. nkol) sr. mn., kajk. (Trebarjevo u Posavini) nkla . duboko mjesto
tok. (u Karadievu Srpskonjemakom rjeniku) nklja
u Savi (RJAZ)
,
. zavoj rijeke, e. nklo mjesto kraj rijeke za slaganje robe, Abladeplatz
(u ste. neko mjesto kraj rijeke, vode), nkel m. vlano, blatnjavo mjesto gdje
obino raste mlado, nisko vrblje, u ste. moda zaton, pristanite za amce;
otok, nkl sr. mlad vrbov umarak, mlado vrblje. U znanstvenoj literaturi
susreemo miljenje da osnovno znaenje apelativa nakl bijae vlano, blat-
njavo, movarno mjesto na obali rijeke ili, kako smatra .Ondru, (rije-
ni) nanos, mulj, mjesto zatrpano nanosom, muljevita zemlja. Iako su takva

ic, Vrbnik n otoku Krku. Narodni ivot i obiaji, ZNO IV

 I.
, 1899, s. 229: Po ban-
dah potoka se nahita zemju, da bude vii, ter

se ne razlije, a ta zemja zove se naklo .

DL 670;
imunovi

Bra 277.

Uspor. Machek ES2 388.
c z y k, Nak

Npr. S.
Ur b a
o, SSS

III, 1967, s. 347.

.
O nd r u
, o.c., s.231232. Ondru

se izmeu ostalog poziva na lat. alluvium kao
ekvivalent ste. nkel u Klaretovu rjeniku (14. st.), meutim u tom je rjeniku nkel pre-

173

http://rcin.org.pl
znaenja stvarno prisutna u navedenim apelativima i nekim ( mikro
)topo
nimima (npr. polj. Nakielec, naziv movarne livade), ini se da nisu to znae-
nja prvobitna, etimologijska.
Mislim da za rekonstrukciju prvobitne semantike apelativa nakl osobi-
to vane podatke prua bjeloruski i ukrajinski leksik. Naime, u bjeloruskim
i ukrajinskim govorima, posebno u govorima Polesja, dobro je poznat ape-
lativ zklo (zkla) sr., nesumnjivo genetski srodan apelativima i toponimi-
ma s osnovom nakl. Semantiku tog bjeloruskoukrajinskog leksema potan-
ko je prikazao u jednom kraem prilogu M.
V.
Nikanuk. Na osnovi nje-
govih podataka moemo navesti najkarakteristinija znaenja tog apelativa:
iljast dio jezera koji zalazi u kopno, zaton koji je nalik na klin, (mali) rije-
ni ili jezerski zaton, zaliv, zaton u zavoju rijeke, otar, trokutast okrajak
njive koji zalazi u tuu zemlju, iljasta njiva koja se prua u umu, uma
u obliku klina koja zalazi u polje, klinasta livada okruena njivama, polje
u otrom zavoju rijeke, rita, ume, iljasta poljana koja zalazi u umu, otar,
iljast, trokutast okrajak njive u umi, kut livade koja se u obliku klina prua
u susjednu livadu, [5] u polje, u umu, kut njive, livade, panjaka obrazovan
zavojem rijeke, trokutast okrajak njive u slivu rijeka, takav okrajak okruen
vodom, blato koje u obliku klina zalazi u vrbak, obala nalik na klin, vla-
na jaruga okruena vodom ili umom, bunjem, vlano, blatnjavo mjesto,
movaran kraj, otar zavoj rijeke, kanala, puta, mjesto okrueno s 3 strane
kanalima, rijekama, kut, kotac u staji za kokoe, prasad, telad, kut u sobi,
mjesto u kutu plota.
Kao to se vidi, brus.ukr. zklo oznaava uglavnom posebnu konfi-
guraciju terena, naime otar, trokutast, iljast, nalik na klin okrajak terena
(vode, kopna, njive, livade, ume itd.) koji zalazi u teren druge vrste (u kopno,
u vodu, u polje, umu itd.) odnosno kut terena npr. u zavoju rijeke.
Jasno pada u oi sveza znaenja leksema zklo i nakl, uspor. zklo otar
zavoj rijeke, kanala, puta : hs. naklja zavoj rijeke; zklo vir, rupa u vodi;
udubina u rijenoj obali : hs. kajk. nkla udubina u rijeci; zklo klinasta
obala : hs. ak. naklo nasip od zemlje na obali potoka; zklo vlano, blat-
njavo mjesto, movaran kraj; vlana jaruga okruena vodom ili umom,
bunjem : e. nkel vlano, blatnjavo mjesto; zklo zaton (koji je nalik na
klin), zaton u zavoju rijeke : e. nkel zaton, pristanite. Ta su podudaranja
u semantici rezultat paralelnog semantinog razvoja apelativa zklo i nakl

veden sa areus mlk ztoka, pstanit, v. Klaret

II
352.
Ni k a n u k, Palesk. zaklo, Blinh

M.
V. 6, 1974, s.

6971.

174

http://rcin.org.pl
od kojih je istonoslavenski lik bolje sauvao starije znaenje, dok su apelati-
vi i toponimi s osnovom nakl uglavnom potvreni u drugotnim znaenjima
(uspor. ipak hs. nklja zavoj rijeke). Navedena drugotna znaenja vjerojatno
su motivirana topografskim odlikama iljastih, trokutastih okrajaka tla koji
su bivali vlani, blatnjavi, zatrpani nanosom (npr. iljasti rt koji se prua u
rijeku ili jezero) odnosno su ishodom prijenosa leksema koji je mogao ozna-
avati sline ili susjedne topografske objekte.

4. Semantika istonoslavenskog apelativa zklo izrazito govori u prilog

staroj etimologijskoj verziji prema kojoj su apelativi i toponimi s osnovom nakl
u svezi s psl. *kl zub [6] onjak, zub dera (kod ivotinja), npr. hs. kl m.,
ee kljak ljka, kljac ljca oni zub kod konja i drugih ivotinja, polj. kie
ka zub onjak, dera, rus. dijal. kol m. (mn. kol ja, kly, kl) onjak, dera,
ukr. klo (dijal. takoer klyk k) isto, brus. ikl m. (mn. kl, kly) isto10.
Apelative i toponime, kojima je rije, moramo izvoditi iz prvobitnih
prijedlonih konstrukcija *na kl na okrajku tla koji je nalik na (ivotinjski)
oni zub, *na klch na okrajcima tla koji su nalik na oni zub, *za klm
za okrajkom terena koji je nalik na oni zub. Imamo tu, dakle, metaforiku
uporabu anatomskog termina u ulozi topografske imenice, uspor. ukr. dijal.

l
kol (*k) otar zavijutak rijeke kao i hs. brk, musta iljast komad zemlje
koji ulazi u vodu, rt. Znaajno je da u jednom ukrajinskom rjeniku ( Bile-
jNosenko, 18. st.) kao sinonim apelativa zklo zabiljeena je imenica zazu
ky
ben, svakako izvedenica od zub11 i da u govorima Polesja postoje apelativi
zaklinok, klin kao istoznanice imenici zklo, uspor. takoer hs. dijal. (Ozalj)
vklink otar, trokutast okrajak njive12.
Prijedlone konstrukcije *na kl (* k

lch)
, *za klm kao odred-
nice posebne konfiguracije terena postojale su, kako se ini, ve u doba sla-
venske jezine zajednice. Svjedoi o tome rairenost toponima i apelativa
u slavenskom svijetu. Jamano jo u razdoblju samostalnog razvoja poje-
dinih slavenskih jezika te su prijedlone konstrukcije bile u uporabi kao
(
mikro
)toponimi, uspor. sthrv. 1080. god. Nacle = Na

kl, ste. 1379. god.
Nakle = Na kl, 1383. god. in villa Naklech = Na klch.
Kasniji oblici apelativa i toponima ishodom su univerbizacije: *na k

l
hs. naklo, nakla, e. nklo, kl, hs. Naklo, Nakla, Nakal, slov. Naklo, e.

10
Uspor. npr. Brckner S

EJP 354;
S
kok
ER II

500; J. Udolph, o.c., s.437. O psl. *kl v.

Sawski SEJP II
142143.

11 Na taj je podatak

obratila pozornost .Varbot (v.
bilj
. 13).
12
Teak Ozalj
416.

175

http://rcin.org.pl
Nklo, polj. Nako, Naka, Nakie itd.; *na k

l
ch e. Nkly mn., polj. Naky
mn., rus. Nakly mn.; *za klm brus., ukr. zklo, mikrotoponim Zaklo. Ina
ice apelativa i toponima (pored najeega srednjeg roda takoer mukoga
i enskoga roda) odraz su desemantizacije univerbiziranih likova, nestajanja
svijesti s imenicom *kl odnosno s [7] njezinim refleksima. Ponekad

svezi

je supstantivacija prijedlonih konstrukcija sprovedena pomou sufiksacije,
npr. hs. nklja < *
kl()ja, e. nkl, polj. Nakle < *naklje.
Prijedlone su konstrukcije *na kl (*na klch), *za klm najprije,
kako se ini, obavljale funkciju lokalizacije nekog zemljopisnog objekta pa su
nakon supstantivacije postale zemljopisni apelativi odnosno
(mikro)
toponimi.
Njihova je toponimizacija obavljana vjerojatno i na nivou prijedlonih kon
strukcija (uspor. navedena mjesna imena Na kl, Na klch), kao i, uglavnom,
na nivou zemljopisnih apelativa.

5.
Iz ovoga to je reeno vidi se da slavenska leksika i onomastika
graa govori u prilog etimologijskoj svezi toponima Naklo itd. i odgovara-
juih opih imenica s psl. *kl oni zub, dera. Nema dovoljnih razloga da
se prihvati etimologijska verzija .Ondrua jer jezine injenice ne potvru-
ju sveze s psl. *tlo. Nije takoer prihvatljiva etimologija .Varbotove prema
kojoj su *naklo i *zaklo (kako ona rekonstruira navodne praslavenske obli-
ke) deverbativne izvedenice13. Mora se isto tako odbaciti izvoenje tih topo-
nima i apelativa iz psl. *kol kolac kao i pomisao na protoslavensku osnovu
*kul (stind. kuly struja, potok, rijeka)14.
Apelativi i toponimi,

kojima smo raspravljali, nesumnjivo pripadaju
topografskom leksiku. Mislim dakle da nije opravdano njihovo ubrojavanje
u slavenske hidronimijske osnove. Budui da su ti apelativi i toponimi vjero-
jatno nastali relativno kasno, tek u poecima samostalnog razvoja pojedinih
slavenskih jezika (prije konanog raspada slavenske jezine zajednice, kako
se ini, egzistirale su samo spomenute prijedlone konstrukcije), ne moe se
njima pridavati velike dokazne sile u raspravljanju
pitanjima

slavenske pra-
domovine te razdvajanja i oblikovanja slavenskih jezika.[8]

{na s.9 pierwodruku streszczenie rosyjskie red.}

. Va r b ot, K rekonstrukcii i timologii nekotorych praslavjanskich glagolnych osnov i

13
otglagolnych imen, II,


timologija
1972,
1974,


s.

4953.
14
Uspor. J.Udolph, o.c., s.
437.

176

http://rcin.org.pl
 Prasowiaskie przymiotniki dewerbalne
z apofoni o :
(dial. *drop, *strom
, *trom
)

Rocznik Slawistyczny XLI, 1981, s. 3541

W jzyku prasowiaskim produktywny typ sowotwrczy stanowiy

nomina o motywacji werbalnej, uformowane za pomoc formantw o, ,
z apofoni samogoski rdzennej jako dodatkowym wykadnikiem przyna
lenoci wyrazu do klasy imion. Charakteryzoway si one najczciej woka-
lizmem o (, u < o, < o), alternujcym z e lub z wokalizmem
zredukowanym odpowiedniego czasownika.
W czasie kiedy nastpio cilejsze rozgraniczenie klasy rzeczowni
kw i klasy przymiotnikw, takie nomina verbalia (i modsze nomina
postverbalia) przeksztaciy si bd w rzeczowniki, bd w przymiot-
niki. Archaiczne sowiaskie przymiotniki kontynuujce ten typ imion
wykazuj najczciej wokalizm o w opozycji do czasownikowego woka-
lizmu e. Interesujcy, rzadki typ stanowi przymiotniki charaktery-
zujce si wokalizmem o wobec w czasownikach. A.Vaillant, kt-
ry zestawi najpeniejsz list sowiaskich przymiotnikw uznawanych
przeze za nomina postverbalia, wymienia z tak alternacj jedynie przy
miotnik *strom (: cs. strmnti). Studia nad prastarymi sowiaskimi
przymiotnikami pozwoliy wykry dalsze przykady ze wspomnian alter-
nacj. W artykule omawiam trzy prasowiaskie dialektyczne przymiotni-
ki dewerbalne z apofoni o : , mianowicie przytoczony ju *strom oraz
*drop i *trom.

 Vaillant GC IV 67.

http://rcin.org.pl
 1. *drop

Przymiotnik *drop rekonstruuj na podstawie form zawiadczo-

nych w dwu jzykach poudniowosowiaskich: bug. dial. drop porozry-
wany, podarty, niezdatny do niczego (Stranda), drpav obdarty, odzia-
ny [36] w achmany (Breznik, Trn), rozchestany (Ichtiman) oraz sch.
dial. drpav niedbale, niechlujnie ubrany, obdarty, obszarpany. Form naj
blisz postaci pierwotnej zachoway archaiczne gwary strandaskie; bug.
drpav i sch. drpav powstay zapewne w wyniku nawarstwienia si produk-
tywnego sufiksu przymiotnikowego av na pierwotny przymiotnik drop.
W dotychczasowych badaniach uwzgldniano tylko formy bugarskie.
W sowniku etymologicznym jzyka bugarskiego umieszczono jedynie przy-
miotnik drpav, objaniajc jego genez kontaminacj bliskoznacznego drpav
zniszczony, podarty, o odziey; ubrany w achmany, obszarpany z rzeczow-
nikiem drop < drob co rozdrobnionego, drobnego. Wobec istnienia pod-
stawowego przymiotnika drop w Strandy, a take zasigu wyrazu objanie
nie to jest mao prawdopodobne. Sownik etymologiczny jzykw sowia
skich pod redakcj O.N.Trubaczowa wzi pod uwag wycznie bug. dial.
drop, czc go oglnikowo, bez bliszego okrelenia budowy i wokalizmu
przymiotnika, z ps. *drapati drapa, szarpa, drze. Nie znajduje te uza-
sadnienia umieszczenie w tym sowniku pod hasem *drop/*dropa zarwno
omawianego przymiotnika bugarskiego, jak i odmiennych pod wzgldem
znaczenia i, zapewne, pochodzenia rzeczownikw: sch. drp drpa (= trp
trpa) wytoczyny z winogron, z oliwek; osad powstajcy przy podsmaaniu
mietany, przy topieniu pszczelich plastrw, przy odcedzaniu moszczu, se.
dropa wytoczyny z winogron.
Zwizek wymienionych na wstpie przymiotnikw zawiadczo-
nych w gwarach bugarskich i serbskochorwackich nie ulega wtpliwoci.
Sprowadzanie ich do prasowiaskiej postaci *drop pa po poszarpany,
porozrywany, potargany, obtargany zdaje si jednak kwestionowa ograni

 G.G orov, Strandanskijat govor, BD I, 81. [36]

 BER I 431.
 M.S.M l a d e nov, Leksikata na ichtimanskija govor, BD III, 60.
 RSAN IV 735: ze zbioru wyrazw z Boni i Hercegowiny, bez bliszej lokalizacji.
 O sufiksie av w przymiotnikach odprzymiotnikowych zob. np. Stevanovi 580.

BER l.c.
 SSJa V 125.
Skok ER III 506; Bezlaj ES I 116. [37]
 O tych rzeczownikach zob.

178

http://rcin.org.pl
czony zasig wyrazu w jzykach sowiaskich. Ale decydujcym kryterium
pozwalajcym ustali chronologi wyrazu jest nie zasig na obszarze so
wiaskim, lecz struktura wyrazu. Budow przymiotnika *drop wyjani
[37] mona wycznie na gruncie jzyka prasowiaskiego, przy pomocy pra
sowiaskich rodkw jzykowych.
Semantyka przymiotnika *drop wskazuje na zwizek tego wyra-
zu z prasowiaskim czasownikiem *drpati szarpa, rwa, targa, roz-
dziera, rozrywa10. Taki przymiotnik mg powsta w tym czasie, kie-
dy produktywny by okrelony typ przymiotnikw motywowanych przez
czasowniki, z charakterystycznym wokalizmem o. Apofonia o : dowo-
dzi, e przymiotnik *drop powsta najpniej u schyku epoki prasowia-
skiej; przymiotniki pniejsze zachowuj wokalizm podstawowych czasow-
nikw. Ograniczony zasig wyrazu, nie obejmujcy nawet caego obszaru
poudniowosowiaskiego, sugeruje, e omawiany przymiotnik jest inno-
wacj czci gwar poudniowosowiaskich z okresu silnego zrnicowania
dialektycznego obszaru sowiaskiego, kiedy jednak by jeszcze ywy pra-
sowiaski sposb derywacji przymiotnikw dewerbalnych i ywe byy pra
sowiaskie stosunki apofoniczne.
W jzykach sowiaskich obok archaicznych przymiotnikw z motywacj
werbaln wystpuj zwykle identycznie zbudowane stare rzeczowniki. ladem
rzeczownika odpowiadajcego przymiotnikowi *drop jest moe sch. dial. drpa
rodzaj ptna tkanego w specjalny sposb11, jednak informacje o tym wyrazie s
zbyt szczupe, by mona byo powiedzie co bliszego o jego genezie.

2. *strom

Na rekonstruowany przymiotnik *strom wskazuj przede wszystkim

formy wschodniosowiaskie: strus. XV w. stromyi spadzisty, stromy12,
ros. dial. strmkij wysoki, spadzisty, stromy, wielki, wysoko zaadowany,
o wozie, pskowskie te uparty, uporczywy13, ukr. strimkj spadzisty, stro-

10 Uzasadnienie takiej rekonstruowanej postaci w SP V 3637 s.v., por. te iterativum

*dripati rwa, targa, rozdziera, rozrywa, dewerbalny rzeczownik *dripa : *drip rozdar-
cie, rozerwanie; co rozdartego, zwaszcza strzp, achman. SSJa V 225 nieprzekonujco
rekonstruuje posta *drpati.
11 RSAN l.c.
12 SreznMat III 562 (obok cs. strmyi).
13 Dal3 IV 582. Por. te Vasmer REW III 2930, gdzie te przegld objanie wyrazu z
literatur.

179

http://rcin.org.pl
my, dial. wysoki, cienki i wysoki, wysmuky, stojcy, dial. i dawne rw-
nie strmyj spadzisty, urwisty, stromy14, brus. strmy spadzisty, [38] urwi-
sty, strmki ts., prosty i wysoki, wysmuky, strzelisty, zaadowany wysoko
i wsko, o wozie15.
Czsto przytaczany w sownikach etymologicznych polski przymiotnik
stromy spadzisty, urwisty, mocno pochyy prawdopodobnie nie jest wyra-
zem rodzimym. Nie znaa go staropolszczyzna, nie znaj go starsze sowni-
ki (np. brak go u Mczyskiego i Lindego), nie znajdujemy go w sownikach
gwarowych16. Notuj go dopiero sowniki XIXwieczne: Mrongowiusz
(z przykadem z J.U.Niemcewicza), SWil; charakterystyczne, e w Sowni
ku warszawskim stromy jest udokumentowany wycznie cytatami z pisarzy
kresowych (A.Mickiewicz, J.Sowacki, B.Zaleski, I. Domeyko)17. Prawdopo-
dobnie zatem stromy dosta si do literackiej polszczyzny stosunkowo pno
z jzykw ruskich (z biaoruskiego, ukraiskiego) za porednictwem pisarzy
pochodzcych z kresw; jzyk ludowy na rdzennie polskich terenach przy-
miotnika tego nie zna.
Nie dostrzeone dotychczas lady przymiotnika *strom istnie-
j natomiast na obszarze poudniowosowiaskim: sch. dial. (w Slawonii)
strmav rozczochrany, o wosach18 to z pewnoci kontynuant omawianego
przymiotnika rozszerzony sufiksem av, w zawonym znaczeniu sterczcy,
nastroszony, rozczochrany, o wosach.
Na podstawie przytoczonego materiau mona mwi o prasowia
skim dialektycznym (wschodnim i poudniowym) przymiotniku *strom
wznoszcy si pionowo w gr, sterczcy, stojcy prawie pionowo. Budowa
i semantyka wyrazu doskonale si tumaczy zwizkiem z czasownikiem
*strmti stercze, wystawa (np. czes. strmti stercze, wystawa, sa.
strmie ts., se. strmti tkwi, stercze, wystawa, ukr. dial. strimty ster-
cze)19. To zestawienie popiera istnienie w jzykach sowiaskich [39] mod-
szego przymiotnika zachowujcego wokalizm czasownika, np. czes. strm

14 Np. elech II 928929; Bil.Nos. 343. [38]

15 Por. BRS 892; Nosovi 618; atrnik 267; Bjalkevi 422.
16 W ostatnich czasach wyraz przedostaje si z jzyka literackiego do gwar, por. np. rzad-
kie strumy stromy w gwarze Domaniewka (Domaniewek VI 968).
17 Mrongovius 502; SWil 1582; SWarsz VI 458.
18 RJAZ XVI 764.
19 W jzykach sowiaskich powiadczone s take inne pokrewne czasowniki z wokali-
zmem , np. cs. ustrmiti s impetum capere, ustrmnti praecipitari, sa. strmn osu-
pie, zdrtwie, wycign si, wyprostowa si. [39]

180

http://rcin.org.pl
spadzisty, stromy, sa. strm ts., majcy wielk intensywno, silny, prd-
ki, se. stm stromy, spadzisty20.
Obok przymiotnika *strom w sowiaszczynie dobrze powiadczony
jest rwnie rzeczownik oparty na tym samym czasowniku i z tym samym
wokalizmem. Na ps. *strom co wznoszcego si, sterczcego pionowo >
pie drzewa > drzewo rosnce wskazuj np. czes. strom drzewo, sa. strom
ts., pol. dial. (lsk, Orawa, Spisz) strom drzewo; drzewo owocowe21, du.
dawne strom drzewo, sch. dawne (np. w XVIII w. w Slawonii) strom pie,
drzewo, dial. (okolice Sinja) stromica pojedyncze, osobno rosnce drzewo22,
ukr. dial. (Ru Zakarpacka) strom drzewo owocowe23; w niektrych jzy-
kach ze znaczenia pierwotnego rozwiny si nieco inne znaczenia, np. se.
strm rodzaj dachu nad zagrod dla owiec, ros. dial. strom drabina w posta-
ci pnia z niecakiem odrbanymi skami; wizanie dachowe24.
Istnienie paralelnego rzeczownika i przymiotnika zdaje si wiadczy,
e mamy tu pierwotne nomen, ktre ju w epoce prasowiaskiej byo kon-
tynuowane przez rzeczownik (zachowany na caym niemal obszarze so-
wiaskim) i przez przymiotnik. Adjektywizacja pierwotnego nomen *strom
nastpia zapewne w okrelonych sytuacjach skadniowych w okresie rnico-
wania dialektycznego zespou prasowiaskiego, o czym wiadczy ogranicze
nie przymiotnika do czci terytorium sowiaskiego.
Warto odnotowa, e w jzykach sowiaskich wystpuj take cza
sowniki nalece do omawianej rodziny wyrazw charakteryzujce si woka-
lizmem o, np. ukr. stromty mlj wetkn, wsun, wsadzi, se. stromti
podnosi w gr, wyprostowywa, czes. stromiti stawia, wyprostowywa.
Mamy tu stare causativum *stromiti powodowa, e co stoi pionowo, ster-
czy, wystaje. Semantyka wyranie wskazuje, e takie causativum nie mogo
by podstaw dla nomen *strom; wspistnienie starego nomen z wokali-
zmem o i causativum na iti z t sam samogosk rdzenn jest typowe dla
archaicznych formacji25. [40]

20 Por. Vaillant l.c. Machek ES2 582 nieprzekonujco przyjmowa skrcenie *strmn >
*strm.
21 Karowicz V 245; MAGP XI, mapa 546; Zarba AJ II, mapa 180.
22 RJAZ l.c.
23 Hrin IV 218.
24
Zob. Vasmer REW III 29.
25 Por. Sawski Zarys I 59. [40]

181

http://rcin.org.pl
 3. *trom

Przymiotnik, ktry mona sprowadzi do prapostaci *trom, zawiad

czony jest w czci jzykw poudniowosowiaskich: sch. od XVI w. trm ma
mo ociay, gnuny, ospay, opieszay26, bug. trom ma mo ts., u Gerowa
te spokojny, agodny, o zwierzciu, zwykle trmav ociay, gnuny, ospay,
powolny, u Gerowa take saby, bezsilny, grymaszcy przy jedzeniu, wybred-
ny27, mac. trom, tromav ociay, gnuny, ospay, opieszay28.
Dotychczasowe prby objanienia pochodzenia wyrazu nie mog
zadowoli29. Przyjmowane np. przez S.Mladenowa zestawienie z stirl. tromm,
cymr. trwm ciki30 nie wytrzymuje krytyki, skoro formy celtyckie kontynuuj
pierwotne *trudsmo gniotcy, cisncy31. Oryginalne objanienie zaproponowa
K. trekelj: sprowadza on wymienione przymiotniki do prapostaci *trom, par-
tic. praes. pass. od *terti tr trze32. Ta pomysowa etymologia nie moe jednak
w sposb zadawalajcy uzasadni realnie zawiadczonych znacze wyrazu.
Bardziej prawdopodobne jest sprowadzanie przytoczonych przy
miotnikw poudniowosowiaskich do prapostaci *trom. Podobie-
stwo struktury omawianego przymiotnika do uprzednio przedstawionych
wyrazw pozwala na wysunicie innej etymologii. Pdsow. *trom uzna
mona za dewerbalny przymiotnik oparty na czasowniku *trmti trm
tkwi, stercze nieruchomo; by nieustpliwym, upiera si (pol. wyjtkowe
XVII w. trzmi 3. pl. praes. tkwi, stercz, czes. tmti stercze, se. dial.
trmti patrze nieruchomo, osupiaym wzrokiem, wlepia w kogo oczy,
patrze spode ba; dsa si, sch. dial. czak. ne trmi 2. imperat. nie upieraj
si)33. W materiale sowiaskim powiadczone s pochodne imiona opar-
te na czasowniku *trmti z zachowaniem wokalizmu czasow[41]nika: se.
tma upr, stao, nieustpliwo; humor, kaprys, przymiotnik tm tma =

26 RJAZ XVII 738739; z materiau tego sownika zdaje si wynika, e wyraz jest
ograniczony do dialektu sztokawskiego, znaj go jednak rwnie gwary czakawskie i
kajkawskie.
27 Ludowe powiadczenia np. Gerov V 357; M.S.Mladenov o.c. 180; D.Ev s t at ie v a,
Leksikata na govora v s. Trstenik, Plevensko, BD VI, s.232.
28 RMJ III 405.
29 Przegld etymologii zob.
Skok ER III 505506.
30 Mladenov 639.
31 Por. Pokorny IEW 1095. Wyraz celtycki jest prapokrewny ps. *trud .
K.t re k e lj, Slavische Wortdeutungen, AfslPh XXVII, 1905, s. 6970.
32
33 Por. mj artyku: Przyczynki do geografii wyrazw sowiaskich, SlOcc XXXVI, 1979,
s. 2829 {na s.231239 niniejszego zbioru red.}. [41]

182

http://rcin.org.pl
tmast, tmen uparty, kapryny, sch. dial. kajk. tmast stay, nieustpliwy34.
A wic podobnie jak w wypadku pary *strom : *strm i tu mamy dwie r-
ne warstwy chronologiczne derywatw od jednego czasownika: starsz for-
macj *trom i modsz, pn *trm, *trma.
Przymiotnik *trom powsta zapewne w tym samym czasie co oma
wiany wyej *drop, a wic u schyku epoki prasowiaskiej. Zwizek z pod-
stawowym czasownikiem *trmti wskazuje na pierwotne znaczenie stoj-
cy, sterczcy nieruchomo, nieruchawy, skd realnie zawiadczone znacze-
nia gnuny, ospay, opieszay, powolny. Semantyka wyrazu stanowi jesz-
cze jeden dowd, e jest to pny derywat dewerbalny. Zasig przymiotnika
*trom wskazuje, e czasownik *trmti znany dotychczas z zachodniej cz-
ci obszaru poudniowosowiaskiego, w przeszoci musia obejmowa cay
poudniowosowiaski zesp dialektyczny.

Prasowiaskie dialektyczne przymiotniki *drop, *strom, *trom z wyran

motywacj werbaln i z wokalizmem o w opozycji do podstawowych czasowni-
kw reprezentuj prawdopodobnie dwie rne warstwy chronologiczne. Przymiot-
nik *strom (wspistniejcy z rzeczownikiem *strom) powsta zapewne w wyni-
ku adjektywizacji pierwotnego nomen *strom, ktre swym wokalizmem nawizu-
je do takich prastarych imion jak *grom : *grmti. Natomiast ograniczone do cz-
ci obszaru poudniowosowiaskiego przymiotniki *drop i *trom mona uwa-
a za innowacj czci gwar sowiaskich w schykowym okresie funkcjonowania
prasowiaskich modeli sowotwrczych. W tym czasie musiao by jeszcze pra-
widowoci wystpienie wokalizmu o w pochodnym przymiotniku (por. takie
pnoprasowiaskie przymiotniki dewerbalne jak *rd : *rditi, *rg : *rgati35)
w opozycji do wokalizmu e lub w czasowniku. Tego samego typu alternacje
wokaliczne utrzymyway si jeszcze rwnie w pochodnych rzeczownikach i cza-
sownikach (iterativa, causativa). Derywaty pniejsze, wystpujce czsto na wik-
szym obszarze, zachowuj wokalizm podstawowego czasownika.

34 Por. Bezlaj Eseji 150 i mj artyku z poprzedniego przypisu.

35 O tych przymiotnikach pisz w artykule: Archaiczny kaszubski przymiotnik rdi, SFPS
XX, 1981, s.710 {na s.614618 niniejszego tomu red.}.

183

http://rcin.org.pl
 Ze studiw nad archaicznymi sowiaskimi
przymiotnikami dewerbalnymi: mac. dial. prnd nerwowy
i jego poudniowosowiaskie odpowiedniki

Makedonski jazik XLXLI, 19891990, Skopje 1995, s. 5154

W macedoskiej gwarze kosturskiej powiadczony jest interesujcy przy-

miotnik prnd (gwarowa wymowa prnt), f. prnda nerwowy (erenica, Smr-
de) z oboczn postaci prend (gwarowa wymowa prent), f. prenda ts. (Zagorie-
ni); cytowane w rdle przykady prnt vk, prnda na wskazuj, e przy-
miotnik odnosi si do osb. W tej samej gwarze istniej czasowniki prnda se
(erenica) i prnda se (Zagorieni) denerwuj si. Zwizek przymiotnika prnd
: prend i czasownika prnda se : prnda se jest niewtpliwy, ale zbadania wymaga
ich wzajemny stosunek (wraz z obocznoci n : en, wskazujc na dawniejsz
oboczno samogosek nosowych : ) oraz pochodzenie tych wyrazw.
W innych dostpnych mi zbiorach leksyki macedoskiej odpowiedni-
kw przytoczonych wyrazw nie odnalazem, co oczywicie nie musi ozna-
cza, e nie istniej one poza gwar kostursk. Pewne jest natomiast istnie-
nie dokadnych odpowiednikw wymienionych wyrazw macedoskich
w innych jzykach sowiaskich.
Z dwu postaci gwarowego macedoskiego przymiotnika prnd : prend
odpowiedniki innosowiaskie ma tylko posta pierwsza i to wycznie na
czci obszaru poudniowosowiaskiego. Ekwiwalentem mac. dial. prnd
jest bug. dial. prd : prud da do atwo si denerwujcy, porywczy; niecier
pliwy w sowniku Gerowa (IV 321 i 392), w okolicach Vidina prud szyb-
ki, porywczy; szybko pyncy. Ten sam przymiotnik wystpuje take we


klifov 299.
tej gwarze regularnie rozwija si w u.

Novo selo 269. W

http://rcin.org.pl
wschodniej czci terenu serbskochorwackiego: sch. dial. prd prda pr
do zaniepokojony, prud gniewny, porywczy, prud draliwa, nerwowa,
de[52]nerwujca si (o owcy, ktra nie pozwala si chwyta za wymi przy
dojeniu), por. te derywat z sufiksem est prdes sta sto zdziczay. Przy-
miotnik prud jest te dobrze powiadczony z gwar wschodniej Serbii w mate-
riaach do sownika SANU (Renik srpskohrvatskog knjievnog i narodnog
jezika) w znaczeniach gniewny, porywczy (Parain), pochliwy (Parain,
Morava, Vranje), niespokojny (Pirot), nieposkromiony, dziki (Zaglavak,
Zajear), dziki, unikajcy towarzystwa (Pirot), wraliwy, draliwy, niespo
kojny (Temni, Vranje, iljegovac), przy czym wyraz oznacza cech osb
i zwierzt (koni, byda, owiec).
Zgodno postaci fonetycznej mac. prnd, bug. prd : prud, sch. prud
pozwala sprowadzi te wyrazy do wsplnej prapostaci *prd da do (na
dawn samogosk nosow wskazuje zwaszcza wyraz macedoski). Nie
wtpliwy jest zwizek semantyczny przytoczonych przymiotnikw. Odnale
zione refleksy przymiotnika *prd wskazuj na wystpowanie wyrazu na
czci terytorium poudniowosowiaskiego: poudniowozachodni dialekt
macedoski (Kostur), zachodni dialekt bugarski (ale nie udao si ustali,
czy wyraz jest ograniczony do tego dialektu) i gwary wschodniej Serbii. Nie
jest wykluczone, e w przeszoci omawiany wyraz wystpowa na zwartym
obszarze, obejmujcym zachodni cz terenu macedoskiego i bugarskie-
go oraz wschodni cz terenu serbskochorwackiego.
Struktura i semantyka przymiotnika *prd wskazuj, e jest to archa
iczny derywat od prasowiaskiego czasownika *prsti prd wykony-
wa (szybkie, gwatowne) ruchy, porusza, macha ciaem lub czci ciaa,
powiadczonego w ros. prjast prjadt: prjast uami strzyc uszami (tj. wyko
nywa nimi szybkie ruchy, o zwierztach), ukr. prjsty prjad wykonywa
ruchy, porusza, macha (np. nogami, apami), se. oprsti oprdem upa,
wywrci si; opa z si, zesabn; zgin, pa. Kontynuantem tego cza-
sownika jest te cytowane wyej mac. dial. (Kostur) prnda se denerwuj
si. W jzykach sowiaskich lepiej si zachoway kontynuanty czasownika

 RMS V 272. Przykad pochodzi z ksiki Duana Radicia Tako mi, planinci, Beograd
1939, s.31.
 Mitrovi 275; ivkovi 132. [52]
 Markovi 422.
 Dini 236.
 Materiay te zawdziczam uprzejmoci kierownictwa Instytutu Jzyka Serbskochor-
wackiego w Belgradzie i pani Marty Bjeleti. [53]

185

http://rcin.org.pl
*prdati prdaj (pierwotne iterativum od *prsti): cs. prdati prdaj ska-
ka; trwonie si miota, ba si, sch. prdati dm ba si, by przestraszo-
nym; trz si, wzdryga si ze strachu, dawne te dre, dygota, trz
si, se. oprdati dam upada, pada, gin, ros. prjdat aju odskakiwa,
gwatownie si cofa, prjdat uami strzyc uszami. Por. te kontynuanty
jednokrotnego czasownika *prnti (< *prdnti): scs. vsprnti zbudzi
si ze snu, podnie si, sch. prnuti wyrwa (np. z zamyle[53]nia), gwa-
townie zbudzi, prnuti se ockn si, gwatownie si zbudzi, zerwa si ze
snu; podnie si na duchu, ros. prjnut odskoczy, szarpn si, ukr. dial.
prjnuty rzuci, brus. dial. prjnuc uderzy czym.
Zwizek semantyki przymiotnika *prd i czasownika *prsti prd
wykonywa (szybkie, gwatowne) ruchy, porusza, macha ciaem lub cz-
ci ciaa jest oczywisty. Etymologiczne znaczenie przymiotnika derywowa-
nego od czasownika *prsti trzeba rekonstruowa jako wykonujcy szybkie,
gwatowne ruchy caym ciaem lub czci ciaa, trzscy si, dygoccy, dr-
cy (np. z powodu zdenerwowania, niepokoju, strachu), gdy na takie daw
niejsze znaczenie wskazuj realnie istniejce znaczenia nerwowy, zdenerwo-
wany, zaniepokojony, niespokojny, pochliwy itd.
Rwnie struktura przymiotnika *prd przemawia za jego odczasow-
nikowym pochodzeniem. Zbudowany jest bowiem jak ps. *krt wijcy
si, krccy si, wyginajcy si, silnie skrcony, mocny od *krtati obraca,
skrca, zgina, wprawia w ruch, *lg gitki, gibki od *lgti gi, wygi-
na, krzywi, *drg przykry, niemiy, nieprzyjemny; cierpki, kwany, gorzki
od *drgati trz, potrzsa, podrygiwa, *rd zwinny, zgrabny, zrczny
od *rditi szeregowa, porzdkowa, wprowadza ad10. Zatem przymiotnik
*prd, derywowany od czasownika *prsti prd, naley do archaicznego typu
sowiaskich przymiotnikw dewerbalnych z formantem (< o) i alternacj
samogoski rdzennej ( w pochodnym przymiotniku wobec w podstawo-
wym czasowniku) jako dodatkowym rodkiem morfologicznym.
Przymiotniki sprowadzane do prapostaci *prd wystpuj tylko na
czci terenu poudniowosowiaskiego. Mimo ograniczonego zasigu przy
miotnik *prd uzna trzeba za derywat prasowiaski. Przemawia za tym

 O pochodzeniu i indoeuropejskich nawizaniach *prsti (i pochodnych *prdati,

*prnti) zob. np.
Vasmer REW II
455; Skok ER III 33; Bezlaj ES II 252.
 Por. SP IV 265; W. B or y , Ze studiw etymologicznych nad leksyk kaszubsk, PF
XXX, 1981, s. 307309 {artyku na s.619627 niniejszego tomu red.}.
10 Por. W. B or y , Archaiczny kaszubski przymiotnik rdi, SFPS XX, 1981, s.710 {na
s.614618 niniejszego tomu red.} (tu dalsza literatura o tym typie przymiotnikw).

186

http://rcin.org.pl
archaiczna, waciwa epoce prasowiaskiej struktura wyrazu. Poza tym jest
prawdopodobne, e omawiany przymiotnik pierwotnie by wyrazem ogl-
nosowiaskim. W jzykach pnocnosowiaskich i w jzyku soweskim
dobrze jest bowiem powiadczony przymiotnik *prdk (np. pol. prdki
szybki, czes. proudk ts., ros. dial. prdkij ts., ukr. prudkj ts., se. pr
dek wawy, rzeki, gorliwy11) nalecy niewtpliwie do tej samej rodziny
wyrazowej. Przymiotnik *prdk jest zapewne derywatem odprzymiotni-
kowym (jak wiele [54] innych przymiotnikw z sufiksem k), czyli powsta
przez rozszerzenie strukturalnym sufiksem k starszego przymiotnika
*prd. Inaczej mwic, modsza posta *prdk na wikszoci terytorium
sowiaskiego wypara starsz posta *prd, ktra zachowaa si jako archa-
izm na czci terenu poudniowosowiaskiego.
Na zakoczenie trzeba jeszcze powrci do przytoczonych na wstpie
macedoskich kosturskich form prnd : prend nerwowy i prnda se : prnda
se denerwuj si. W wietle materiau sowiaskiego staje si jasne, e pier-
wotnie musiay w tej gwarze wspistnie czasownik prnda se (< ps. *prd
s) i przymiotnik prnd (< ps. *prd). Wariant czasownika prnda se
zawdzicza swj wokalizm wyrwnaniu do przymiotnika prnd, oboczna
za posta przymiotnika prend powstaa w rezultacie uoglnienia wokalizmu
czasownika prnda se.

11 Skok l.c. przytacza te sch. prudak pernix, jednake wyrazu nie notuj sowniki serb-
skochorwackie, nie ma go te w kartotece RSAN. [54]

187

http://rcin.org.pl
 Ksztatowanie si klasy przymiotnikw
w epoce prasowiaskiej

Rocznik Slawistyczny LI, 1998, s. 916

1. W epoce prasowiaskiej, we wczesnej fazie rozwojowej prajzyka, doszo

do wyodrbnienia klasy przymiotnikw z indoeuropejskiej kategorii nomen. Pod-
staw do wyodrbnienia przymiotnikw, odrnienia ich od rzeczownikw, sta-
nowiy funkcje syntaktyczne. W materiale sowiaskim widoczne s cise zwiz-
ki przymiotnikw z rzeczownikami, wiadectwa ich wsplnej genezy: z jednej
strony identyczne postaci poszczeglnych przymiotnikw i rzeczownikw (czy-
li powstawanie z formy pierwotnego imienia dwu odrbnych sowiaskich lek-
semw, wtrnie nalecych do oddzielnych klas, przymiotnika i rzeczownika),
derywowanych za pomoc tych samych formantw od takich samych podstaw,
z drugiej za strony identyczna fleksja przymiotnikw i rzeczownikw.

2. Klasa przymiotnikw, dajcych si zrekonstruowa dla epoki praso-

wiaskiej wsplnoty jzykowej, skada si z dwu duych grup, rnicych si
struktur. Starsz grup stanowiy przymiotniki tworzone za pomoc archaicz-
nych indoeuropejskich formantw imiennych o, , , no, n, to, t,
ro, lo, so, o, o (pnosowiaskie , , n, t, r, l, s, j, v).
Naleay tu wyrazy odziedziczone z epoki wsplnoty praindoeuropejskiej, a tak-
e tworzone wedug odziedziczonych modeli sowotwrczych formacje pniej-
sze, powstae w okresie wsplnoty batosowiaskiej (wystpujce w sowiaskim
i batyckim) oraz wycznie sowiaskie innowacje, nie majce odpowiednikw
w innych indoeuropejskich rodzinach jzykowych. Wymienione formanty so-
wotwrcze zachoway wic pewn produktywno w tworzeniu przymiotnikw
w epoce prasowiaskiej, z czasem jednak cakowicie j utraciy, stajc si mar-
twymi sufiksami. Jedynie sufiks j (< o) zachowa duej ywotno, jako pro-
duktywny sowiaski formant tworzcy przymiotniki posesywne. W pewnym

http://rcin.org.pl
stopniu produktywno zachowa take sufiks (< o), za ktrego pomoc two
rzono nowe przymiotniki denominalne i dewerbalne. Ta grupa przymiotnikw
z czasem przeksztaca si w zbir wyrazw rezydualnych, sowotwrczo, ze so-
wiaskiego punktu widzenia, niepodzielnych i czsto niemotywowanych. Dru-
g, modsz [10] grup stanowiy przymiotniki tworzone na gruncie prasowia-
skim (chocia majce czasem paralele pozasowiaskie) za pomoc specjalnych
sowiaskich formantw przymiotnikowych (np. n, in, n, sk, ov,
av, iv, a(s)t, i(s)t). Ten sposb derywacji przymiotnikw by w epoce pra-
sowiaskiej ekspansywny i stopniowo wypar starsze formacje. W epoce praso
wiaskiej dokonaa si wic zmiana, odnowienie sposobu tworzenia przymiotni-
kw, starsze formanty przestay by produktywne, upowszechni si nowy zasb
formantw wyrazicie przymiotnikowych. W zwizku z tym pozostaje te daj-
ce si stwierdzi zjawisko nawarstwiania si nowszych formantw przymiotniko-
wych (zwaszcza n) na stare, ju nieprzejrzyste przymiotniki, ktre w ten spo-
sb uzyskuj formalny wykadnik swej przynalenoci do klasy przymiotnikw.

3. Jak wiadomo, prasowiaskie przymiotniki miay pierwotnie fleksj

rzeczownikow (czego pozostaoci jest tzw. odmiana niezoona przymiot-
nikw w jzykach sowiaskich). Fleksja przymiotnikowa bya jednak ubosza
od rzeczownikowej, gdy nie wszystkie typy deklinacyjne waciwe rzeczowni-
kom wystpoway w klasie przymiotnikw. Przymiotniki prasowiaskie w pew-
nym okresie naleay, jak mona sdzi, tylko do tematw na o (odpowiednio
w rodzaju eskim na ), , , przy czym nie wiadomo, do jakich tematw
naleay formy rodzaju eskiego przymiotnikw nalecych do tematw na
i ; nie mona wykluczy moliwoci, e przymiotniki na i byy trjrodza-
jowe, e miay one jedn form dla trzech rodzajw (jak np. aciskie przymiot-
niki typu felix szczliwy, vetus stary). Ju w epoce prasowiaskiej, zapewne
w pniejszej fazie rozwojowej prajzyka, wystpia tendencja do usuwania przy-
miotnikowych tematw na i . Obecno takich przymiotnikw potwier-
dzaj porednio rnorodne pozostaoci w jzykach sowiaskich: w przypadku
tematw na gwnie skostniae formy nieodmienne funkcjonujce jako przy-
swki, natomiast w przypadku tematw na nowsze formacje z nawarstwiony-
mi formantami strukturalnymi, przenoszcymi dawne tematy na do tematw
na o w rodzaju mskim i nijakim i do tematw na w rodzaju eskim. Mo-
na sdzi, e istotn rol w procesie likwidacji przymiotnikowych tematw na
oraz odegraa tendencja do odrniania form rodzajowych, prawdopodobnie
formy przymiotnikw dla rodzaju eskiego byy do wczenie przyporzdko-
wywane do tematw na , co mogo pocign za sob przenoszenie form dla
rodzaju mskiego i nijakiego do tematw na o. Gwnym rodkiem takiej unifi-

189

http://rcin.org.pl
kacji tematycznej prasowiaskich przymiotnikw bya sufiksacja, zwaszcza roz
szerzenie starszych postaci poszczeglnych przymiotnikw przez nawarstwianie
strukturalnych formantw, np. ko w rodzaju mskim i nijakim i k w rodzaju
eskim. W rezultacie tej tendencji do usuwania pewnych tematw w klasie przy-
miotnikw w schykowym okresie epoki prasowiaskiej wszystkie przymiotni-
ki (czy moe ogromna ich wikszo) w rodzaju mskim i nijakim naleay do
tematw na o (lub jo), w rodzaju eskim do tematw na (lub j). [11]

4. Analiza materiau sowiaskiego, zwaszcza pewnych reliktw leksy-

kalnych, pozwala wykry (i w pewnym przynajmniej stopniu wyjani) kierun-
ki przeobrae starszej grupy prasowiaskich przymiotnikw. Odpowiednie
fakty sowiaskie skonfrontowane z materiaem z innych jzykw indoeuro-
pejskich wskazuj, e w jzyku prasowiaskim musiay istnie przymiotniki
nalece do tematw na , stopniowo usuwane, zastpowane przez forma-
cje nowsze, gwnie przez postaci z suf. k ~ ka ~ ko < ko ~ k, nawar-
stwionym na pierwotne formy z tematycznym , np. ps. *kortk krtki
(por. litew. karts gorzki, stind. ka ostry, gryzcy), *lgk lekki (por. gr.
may, drobny, krtki, stind. lagh lekki, nieznaczny, may), *soldk
sodki (por. litew. salds ts.). Ten proces, stosunkowo dobrze zbadany, stano-
wi cz prasowiaskiej tendencji do usuwania archaicznych imiennych for-
macji tematycznych przez nawarstwianie strukturalnego sufiksu ko ~ k i do
przenoszenia ich zatem do ywotnej klasy tematw na o (wzgldnie na ).
Rezultaty tej tendencji widoczne s w pewnych grupach rzeczownikw, np. ps.
*zyk jzyk (dawny temat na ), *msc (< *msk) miesic, ksiyc,
*myk/mk jczmie, *kamyk/kamk kamie (dawne tematy na
en). O chronologii wzgldnej takiego przeksztacenia przymiotnikw nale-
cych pierwotnie do tematw na informuj formy stopnia wyszego i pra-
sowiaskie derywaty utworzone wwczas, gdy na przymiotniki jeszcze si nie
nawarstwi sufiks ko, por. np. *soldj/*soldji sodszy, *solditi sodzi. Zatem

 Por. zwaszcza N.S.Troube t z koy, Les adjectifs slaves en k, BSL 24, 1923, s.130137;
A.Va i l la nt, Les adjectifs slaves en k, BSL 31, 1930, s.4346; P.A r u ma a, Sur lhistoire des
adjectifs en u en baltoslave, rsbok, Slaviska Institutet vid Lunds Universitet 19481949, Lund
1951, s.24105; M.Brodowsk aHonowsk a, Sowotwrstwo przymiotnika w jzyku staro
cerkiewnosowiaskim, Wrocaw 1960, s.191196; Ju. V.O t k up i kov, Baltijskie i slavjan
skie prilagatelnye s osnovoj, Baltistica XIX (1), Vilnius 1983, s.2339. W tych pracach mo-
na znale dalsz literatur i dyskusj z pogldami poszczeglnych badaczy.
 Zob. Sawski Zarys I 89; W.Bory, Geneza formacji typu sch. kamek, kameak, bug.
kamek, ZbFL XXIII, z.2, s.3745.

190

http://rcin.org.pl
prasowiaskie formy komparatywu uksztatoway si przed nawarstwianiem
formantu ko ~ k > k ~ k ~ ko na odpowiednie przymiotniki, starsze te
od tego procesu s czasownikowe derywaty odprzymiotnikowe.
Jednake nawarstwianie sufiksu ko ~ k > k ~ k ~ ko (i ukszta-
towanie si przymiotnikowego sufiksu k ~ ka ~ ko, gdzie pierwsza
psamogoska kontynuowaa wczeniejszy morfem tematyczny ) nie
byo jedynym sposobem likwidacji pierwotnych przymiotnikowych tematw
na . Tematy takie prze[12]ksztacano te przez zastosowanie innych rod-
kw morfologicznych, na co wskazuj trzy rnie uksztatowane postaci sta-
rego przymiotnika *plytk niegboki, pytki, ktry w czci jzykw so-
wiaskich powiadczony jest te w formach *plyt wzgldnie *plytv.

4.1. Najbardziej rozpowszechniony w jzykach sowiaskich jest przy-

miotnik sprowadzany do prapostaci *plytk, majcy wszdzie podstawowe
znaczenie niegboki, pytki: pol. pytki (dawniej te paski, cienki i ostry,
o ostrzu noa, o biaej broni), dial. kasz. piti cienki i paski; pytki, czes.
plytk, sa. plytk, se. pltek, tka, tko, sch. pltak, tka, tko, cs. plytk, bug.
pltk, mac. plitok, ros. dial. pltkyj, ukr. dial. plytkj, brus. pltki. W now-
szej literaturze etymologicznej ps. *plytk nie jest zaliczane do pierwotnych
tematw na . Jednak ju A.Vaillant widzia w *plytk dawny temat na ;
zestawia ten przymiotnik ze stind. pth szeroki, rozlegy, obszerny, wielki,
olbrzymi, liczny, gr. szeroki, paski, litew. plats szeroki; obszerny,
przestronny i wyprowadza go z prapostaci *ptu uwaajc, e wyraz odzie-
dziczony z indoeuropejskiego prajzyka zosta na gruncie sowiaskim wtr-
nie skojarzony z rodzin czasownikow *pluti, *plyti pyn, *plyvati pywa,
skd miaoby zosta przeniesione sekundarne, nieetymologiczne y.

 W literaturze przedmiotu nie zawsze precyzyjnie odrniano genez tego sufiksu

i pniejsze funkcjonowanie samodzielnego ju sufiksu k, za ktrego pomoc tworzo-
no nowe przymiotniki (gwnie dewerbalne) ju w epoce prasowiaskiej i potem na grun-
cie poszczeglnych jzykw sowiaskich. Wrd sowiaskich przymiotnikw z tym sufik-
sem pierwotne tematy na stanowi niewielk grup, olbrzymia wikszo to innowacje
powstae w rnych czasach i na rnych terenach. [12]
 Za pierwotne tematy na uznaje si zwykle ps. *dzk odwany, miay, *gladk gad-
ki, *kortk krtki, *lgk lekki, *mkk mikki, *zk wski, *soldk sodki, *tnk
cienki, jednak zestaw ten nie jest identyczny u poszczeglnych badaczy, por. np. R.k ker t
[Eckert], Osnovy na v praslavjanskom jazyke, Uenye zapiski Instituta slavjanovedenija 27,
Moskva 1963, s.125126; Berntejn 252; Ju.V.Otkupikov o.c. 2324 (z dalsz literatur).

Vaillant o.c.
4546.
Trzeba jednak zaznaczy, e to zestawienie nie jest do koca cise,
gdy przymiotnik litewski ma la pochodzce nie z pie. * (jak w wyrazie staroindyjskim

191

http://rcin.org.pl
 Zwykle uwaa si przymiotnik *plytk za derywat dewerbalny od *plyti
pyn, co lakonicznie uj A.Brckner: pytki, waciwie: co si da przepy-
n, od *pyty, przebrniony. Now etymologi omawianego przymiotnika
przedstawia ostatnio .Warbot, ktra umiecia ps. *plytk wrd wyrazw
nalecych do praindoeuropejskiego pierwiastka *pel szeroki, paski, przyj-
mujc za bezporedni podstaw wyrazu sowiaskiego pochodn posta pie.
*plt i zestawiajc go z ot. plaksta do, ac. plautus szeroki, paski oraz
z litew. platas pka (w ani), pl. platai nary, legowisko, ot. plauts pka,
ac. pluteus deska; st, pulpit, pka; balustrada, ogrodzenie; ciana ochron-
na, przedpiersie (wyrazy te maj inny wokalizm rdzenny ni sowiaski przy-
miotnik, zawierajcy pierwotn dug samogosk). Autorka przyjmuje nast-
pujcy rozwj [13] znaczenia sowiaskiego przymiotnika: szeroki, paski >
cienki (por. realnie powiadczone w materiale sowiaskim znaczenie paski
i cienki) > niegboki, pytki. Objanienie etymologiczne .Warbot mo-
na uwaa za najbardziej prawdopodobne, z tym, e cao rozpatrywanego
tu materiau sowiaskiego wskazuje na pierwotny temat na , czyli dla ps.
*plytk trzeba przyjmowa wyjciow posta *plt (z nierzadkim w indoeu-
ropejskich formacjach imiennych formantem tu). Ta posta zostaa przenie-
siona do tematw na o przez rozszerzenie sufiksem ko.

4.2. Obok postaci *plytk, ktra ma zasig prawie oglnosowiaski,

wystpuje rzadsza posta *plyt, powiadczona na dwu peryferiach (pnoc-
nej i poudniowej) obszaru sowiaskiego: si. pliti (< *pyty) cienki i cakiem
paski, np. o drewnie, blasze, kasz. (pd.) puti (u < y) pytki, o naczy-
niach, chorw. dial. czak. (w Istrii) plit niegboki, pytki. Zatem formy
wskazujce na praposta *plyt (< *plt) zachoway si w dwu obfitujcych

i w greckim), lecz z wczeniejszego *lo, zob. Fraenkel LEW I 606607 (objania litew.
plats na gruncie batyckim jako derywat dewerbalny).
 Brckner SEJP 422. [13]
 ..Va r b ot, Slavjanskie timologii (*snica, *vertje i *vertja vozvyennost, *plyt
kj), OLA MI 1976, 1978, s.274277.
 LorSW II 811; LorPW I 646; Nitsch WPP III 99. Por. W. B or y , Archaiczna warstwa
rodzimej leksyki sowiskiej, Studia kaszubskosowiskie. Materiay z II Konferencji Sowi-
skiej, eba 1992, s.3334 {artyku na s.628639 niniejszego tomu red.}; W. B or y , Z histo
rii prasowiaskich przymiotnikowych tematw na . Oboczno *plyt : *plytv : *plytk,
Studia z jzykoznawstwa sowiaskiego, Krakw 1995, s.3539.
 RJAZ X 65. Posta plit moga mie dawniej szerszy zasig, jak wskazuj derywaty
wystpujce take na terenie sztokawskim, np. plt, plk pytkie miejsce w wodzie, topo-
nim Plitaa, zob. Skok

ER II 685.

192

http://rcin.org.pl
w archaizmy dialektach sowiaskich, na dwu kracach Sowiaszczyzny.
Gwarantuje to archaiczno postaci bez sufiksalnego k. Pierwotny temat
na przeszed do tematw na o (w rodzaju eskim na ), tak samo, jak
rzeczowniki nalece we wczeniejszym okresie do tematw na .

4.3. Na ograniczonym obszarze, w zachodniej czci terenu poudnio-

wosowiaskiego powiadczone s przymiotniki, ktre naley sprowadza do
prapostaci *plytv: se. pltev, tva, tvo niegboki, pytki (te o naczyniach)10,
chorw. dial. czak. (w Istrii, na wyspie Cres i w Burgenlandzie) pltav, tva, tvo
(pltvi) pytki, niegboki, powierzchowny, naiwny11, kajk. (w sowniku
[14] Belostenca) plitev, tva niegboki, pytki (vadosus, vado transibilis), te
o naczyniach, adv. plitvo pytko12, czak.kajk. (Ozalj) pltv pytki13.
Nie jest moliwe objanienie powstawania tych form przymiotnika
na gruncie soweskim i serbskochorwackim. Ich prototyp musia powsta
w epoce prasowiaskiej. Mona by przypuszcza, e doszo tu do nawarstwia-
nia tematycznego o na pierwotn posta przymiotnika *plyt, czyli *plt +
o > *plto > *plytv14. Jest jednak bardziej prawdopodobne, e geneza for-
my *plytv zwizana jest z powstawaniem form rodzaju eskiego przymiotni
kw nalecych do tematw na . Wczesna prasowiaska posta *plt bya
zapewne form bezrodzajow (tj. obsugiwaa wszystkie trzy rodzaje), za czym
przemawia stan stwierdzany w niektrych wczenie powiadczonych jzykach
indoeuropejskich (gdzie rzeczowniki i przymiotniki nalece do tematw na
mogy by rodzaju mskiego, eskiego lub nijakiego). Poniewa ogrom-
na wikszo prasowiaskich przymiotnikw w rodzaju eskim naleaa do
tematw na (a i wrd rzeczownikw eskich przewaay takie tematy),
doszo do powstania nowej formy eskiej przymiotnika przez nawarstwie-
nie tematycznego (bdcego wykadnikiem eskoci) na dotychczasowy

10 Pleternik II 61, tu te derywaty, np. plitvna pytkie miejsce, pycizna.

RJAZ X 66; Houtzagers 327; E.Pa l k ov it s, Wortschatz des Burgenlndischkroaten,
11
Wien 1987, s. 144. Por. derywat plitvina pycizna powiadczony w XVIwiecznym zabytku

czakawskim z Istrii (RJAZ X 67), te wspczenie na wyspie Bra plitvin flache Mulde auf
einer Bergebene [14] (DL I 818). Od XVI w. powiadczony jest toponim Plitva, bdcy sub-
stantywizowan form rodzaju eskiego przymiotnika, por. P.Skok l.c.
12
RJAZ X 66; Herman Virje 89.
13 Teak Ozalj 387 (tu te derywat plitvr pycizna).
14 Skok l.c., widzi tu sufiks o (tj. ps. v), nie wiadomo jednak, dlaczego taki sufiks
miaby by dodany do tego wanie przymiotnika. Rozszerzenie niektrych dawnych tema-
tw na przez tematyczne o przyjmuje si dla litew. tvas cienki, smuky, legvas lekki,
por. Otrbski GL III 101. [15]

193

http://rcin.org.pl
temat na : *plt + > *plt > *plytva. Przez pewien okres mogy istnie
obok siebie formy *plt ( > *plyt) dla rodzaju mskiego i, zapewne, nijakiego
oraz *plt ( > *plytva) dla rodzaju eskiego. Z czasem doszo do uoglnie-
nia tematu *plytv we wszystkich formach rodzajowych, powstay wic nowe
formy *plytv m. i *plytvo n., odmieniajce si wedug tematw na o. Rozwj
* (przed samogosk) > v musia by do wczesny, w kadym razie wcze-
niejszy od zmiany * > .
Nie mona wykluczy jeszcze innego objanienia omawianych postaci.
Jeliby w prasowiaskim forma dla rodzaju eskiego przymiotnikw na
naleaa do tematw na (czyli tak, jak byo w staroindyjskim), to mona
by si dopatrywa nawarstwiania tematycznego na form esk *plt, tj.
*plt+ > *plt > *plytva. Formy dla rodzaju mskiego i nijakiego (ktre
trzeba by w takim razie rekonstruowa jako *plytv, *plytvo) byyby wtrne
w stosunku do formy eskiej. Nie ma jednak pewnoci, jak posta miay we
wczesnym prasowiaskim formy dla rodzaju eskiego tematw na . [15]
Przedstawiony materia pozwala twierdzi, e pierwotne przymiot-
nikowe tematy na usuwano z jzyka przeksztacajc je w tematy na o
(w rodzaju mskim i nijakim) na trzy rne sposoby: 1) zachowywano bez-
poredni kontynuant pierwotnej postaci z przyporzdkowaniem jej do zwy-
kego typu przymiotnikw na o (*plyt); 2) peny temat przymiotnika wraz
z morfemem tematycznym rozszerzano o nastpny morfem tematyczny
( w rodzaju eskim wzgldnie o w rodzaju mskim i nijakim) i uogl-
niano now posta tematu z v na cay paradygmat (*plytv); 3) na peny
temat przymiotnika wraz z morfemem tematycznym nawarstwiano struk-
turalny sufiks ko (*plytk). Rezultaty tych trzech sposobw przeksztaca-
nia pierwotnych przymiotnikowych tematw na wspistniay zapewne
w pnym prasowiaskim, z czasem na caym terytorium sowiaskim upo-
wszechniy si postaci zakoczone na k, formy za typu *plyt i *plytv
zachoway si na niektrych terenach sowiaskich.

4.4. Rozpatrzona oboczno postaci *plyt : *plytk : *plytv jest szcze-

glnie pouczajca, gdy mamy tu do czynienia z realnie istniejcymi w jzy-
kach sowiaskich faktami pozwalajcymi odtworzy ewolucj jednego ze
starych przymiotnikw nalecych do tematw na . W innych analogicz-
nych przypadkach w materiale sowiaskim brakuje ktrego ogniwa roz-
wojowego, zwykle nie zachowaa si najblisza pierwotnej posta bez nawar
stwionych sekundarnych formantw. Np. nie mamy powiadcze prapostaci
*rz tncy, ostry, ktra odpowiadaaby litew. rais ostry, o gosie, wietle,
istniej jednak przymiotniki wskazujce na modsze formy *rzk (np. pol.

194

http://rcin.org.pl
rzeki peen werwy, ochoty do ycia, do pracy, czujcy si wieo, zdrowo;
peen wieoci, orzewiajcy, ros. rzkij ostry, przenikliwy, gwatowny, ukr.
rizkj ts., se. rzek ostry, przenikliwy; nieprzychylny, sch. rzak kwasko-
waty, cierpki, o winie)15 i *rzv (np. pol. rzewy dziarski, wawy, ywy, ra-
ny, ruchliwy, zdrowy; orzewiajcy, odwieajcy, ros. rzvyj ruchliwy, wa-
wy, swawolny, figlarny; szybki, chyy, rczy, ukr. dial. rzvyj dziarski, wa-
wy, ruchliwy, swawolny). Fakty te pozwalaj rekonstruowa pierwotny temat
na : *rz < *raz z czasem zmieniany przez nawarstwianie formantu
ko (*rzk), bd przeksztacony w modsz posta *rzv (powiadczon
na innym terenie ni identycznie zbudowany przymiotnik *plytv).

5. W epoce prasowiaskiej dokonay si istotne przeobraenia derywa-

cji przymiotnikw. Stopniowo wyszed z uycia, tracc produktywno, sta-
ry, odziedziczony zasb formantw imiennych, sucych take do tworzenia
przymiotnikw, zastpiony przez uksztatowany w cigu epoki prasowia-
skiej nowy [16] zestaw sufiksw przymiotnikowych, majcy wszake po cz-
ci take podstawy indoeuropejskie, gwnie jednak bdcych wytworem jzy-
ka prasowiaskiego. Jednoczenie starsze typy prasowiaskich przymiotni-
kw, przez jaki czas produktywne w prasowiaszczynie, stopniowo staway
si nieprzejrzystymi sowotwrczo rezyduami, ulegajcymi rnym przeobra-
eniom zwizanym z przeksztaceniami prasowiaskiego systemu jzykowe-
go. Daj si dostrzec rne procesy przystosowania starszych przymiotnikw
bez wyrazistych wykadnikw adjektywnoci do nowej klasy przymiotnikw
z wyrazistymi formantami przymiotnikowymi, w tym nawarstwiania na stare
formacje nowszych sufiksw w funkcji czysto strukturalnej.
Pen morfologiczn odrbno od klasy rzeczownikw uzyskaa klasa
przymiotnikw dopiero po powstaniu i upowszechnieniu si zoonej odmia-
ny przymiotnikw.

15 Jest prawdopodobne, e na starsz posta *rzk (od adi. *rz) nawarstwi si mod-
szy derywat od *rzati ci z sufiksem k. Wspistnienie synonimicznych pol. rze
ki : rzewy powiadcza autentyczno obocznoci *rzk : *rzv. [16]

195

http://rcin.org.pl
 O rozwoju znaczenia ps. *piti, *pojiti

Rocznik Slawistyczny XL, 1980, s. 3942

Jednym z bardziej zoonych problemw leksykologii jest rozrnianie

homonimw i wyrazw polisemicznych. Rwnie przy rekonstrukcji sowni-
ctwa prasowiaskiego nierzadko trzeba rozstrzygn problem, czy w konkret-
nym przypadku mamy do czynienia z dwoma (lub kilkoma) jednobrzmicy-
mi wyrazami o rnym pochodzeniu, czy te z jednym wieloznacznym wyra-
zem. Prby odpowiedzi na pytanie, czy w danym przypadku mamy do czynie-
nia z punktu widzenia jzyka prasowiaskiego z homonimi czy te z polise-
mi, nie zawsze pozwalaj uzyska jednoznaczne rezultaty, o czym wiadcz
choby pewne rnice w zestawie hase midzy Sownikiem prasowiaskim
i moskiewskim Sownikiem etymologicznym jzykw sowiaskich.
Przykadem wyrazu rnorodnie traktowanego przez poszczeglnych
badaczy moe by niewtpliwie ju prasowiaski czasownik *pojiti. Dane
jzykw sowiaskich wskazuj, e wyodrbniaj si w nim dwa podstawowe
znaczenia: 1) dawa pi, poi, niewtpliwie wiadczce, e *pojiti to causati-
vum do ps. *piti pi, bibere, 2) dobrze powiadczone w wielu jzykach so-
wiaskich znaczenie czy, spaja oraz rzadziej czy kawaki metalu, luto
wa, spawa. Jedni etymologowie skonni s widzie tu dwa homonimiczne
czasowniki (Petersson, Brckner, Machek, ktry nieprzekonujco rozdziela
*pojiti czy i lutowa, spawa), inni za biorc pod uwag znaczenia poi
i lutowa, spawa uznaj w *pojiti jeden polisemiczny czasownik. Ten ostatni

 BS 88. Nie do przyjcia jest jednak etymologia Peterssona, ktry widzia tu pierwotne
zoenie *pou z drugim czonem nalecym do pierwiastka *ee czy.

SEJP
426.
 Machek nieprzekonujco zestawia pojiti z het. pi
Machek ES2 468, por. te s. 427.
da.

http://rcin.org.pl
pogld, wczeniej ju wypowiadany, popar wan paralel V.Kiparsky. Wska-
za on bowiem na wspistnienie w przybatyckich jzykach ugrofiskich zna-
czenia lutowa, spawa i poi, np. fi. juottaa poi, napoi, da pi : luto
wa, spawa, causativum od juoda pi. Ta uderzajca paralela pozwalajca
widzie [40] w prymitywnym lutowaniu, spawaniu pojenie czonych kawa-
kw metalu roztopionymi kroplami metalu, skonia poszczeglnych badaczy
(np. Machka, Trubaczowa i, chyba niezalenie, Skoka) do przyjmowania
rozwoju semantycznego poi > lutowa, spawa.
Dokadna ugrofiska paralela semantyczna, zdawaoby si, pozwolia
ostatecznie rozwiza problem ps. *pojiti. Jednak pierwszestwo przed naj-
wietniejsz nawet innojzyczn paralel semantyczn musi mie analiza mate-
riau sowiaskiego. Szczegowe rozpatrzenie odpowiedniego materiau so-
wiaskiego kae wysun pewne zastrzeenia co do przyjmowanego rozwoju
poi > lutowa, spawa. Przede wszystkim dane jzykw sowiaskich wska-
zuj, e znaczenie lutowa, spawa jest sekundarne w stosunku do lepiej w jzy-
kach sowiaskich zawiadczonego znaczenia czy, zespala (por. pol. spoi
cile zczy, sczepi, zlepi, zlutowa, du. XVI w. spji zczy, poczy,
czes. pojiti czy, spaja, sa. poji czy, wiza, se. spojti zczy, zwiza;
zespawa, zlutowa, sch. spjiti poczy, zczy, zespoli, powiza; zlutowa,
cs. spojiti iungere, bug. spoj poczy, zczy, mac. spoi ts., ukr. spojity z-
czy, zespoli). Wydaje si prawdopodobne, e czasownik *pojiti (i odpowiednio
czasowniki prefigowane, np. *spojiti a take iterativa *pajati, *spajati) znaczy
czy razem, w jedn cao, zespala rne przedmioty, natomiast pojawiajce
si znaczenie lutowa, spawa jest wynikiem zawenia, specjalizacji w okrelo
nym rodowisku zawodowym pierwotnie oglnego znaczenia (czy, zespala,
czy, zespala w okrelony sposb kawaki metalu).
Niemniej wanym argumentem wskazujcym na potrzeb szuka-
nia innego objanienia *pojiti czy, zespala s niedostrzeone waciwie
dotychczas lady w jzykach sowiaskich czasownika, ktry mg stanowi
podstaw derywacyjn *pojiti w omawianym znaczeniu. Mam na myli pol.
pi gnie, uwiera, cisn, o butach, o ubraniu, se. pije me mczy, irytu-
je mi, bug. pot. pie me boli mi ostro wewntrz, a take prefigowane sch.
prpiti przywrze do czego, mocno przylgn, sa. pripi sa utkwi (spoj-

 V.R.Kiparskij, VJ 1956, z. 5, s. 135136 z powoaniem si na swj artyku w Journal de

la Socit Finnoougrienne LVIII, Helsinki 1956, 7, 1 nn. [40]
 Machek ES2 427.
 Trubaev RT 369.
 44. [41]
Skok ER III

197

http://rcin.org.pl
rzenie), pol. wpi zagbi, wcisn, wbi w jakie ciao stae co ostrego,
wpi si o czym ostrym, sztywnym, uciskajcym: wcisn si w co; mocno
przywrze do czego, sch. piti se wbi si, wej w co; przylgn; wessa
si, bug. vpja se wbi si w co, wczepi si, ros. vptsja o czym ostrym,
cienkim: wbi si, przenikn gboko, ukr. vptysja, uptysja ts.; moc-
no przylgn, wczepi si w co, brus. upcca wbi si, gboko przenikn
w co. Jeli nawet niektre ze znacze przytoczonych tu czasownikw pozo-
staj w bliszym zwizku ze [41] znaczeniami ps. *piti pi, to i tak dobrze
widoczne s znaczenia wskazujce na starsze mocno przywiera, przylega,
cile czego dotyka (i dalej gnie, uwiera, cisn).
Przytoczony materia zdaje si wskazywa na czasownik *piti moc-
no przywiera, przylega, cile czego dotyka, od ktrego mogo by utwo
rzone regularne causativum *pojiti powodowa, e co mocno przywiera,
przylega, e co czego cile dotyka, czy, zespala. Mielibymy zatem
dwa paralelnie utworzone, homonimiczne causativa: *pojiti poi *piti pi
i *pojiti czy, zespala *piti przywiera, przylega.
Stwierdzenie prawdopodobnej homonimii ps. *pojiti poi i *pojiti
czy, zespala nie rozwizuje oczywicie genezy i statusu *piti przylega,
przywiera. Nie wydaje si jednak prawdopodobne przedsowiaskie pocho-
dzenie tego czasownika, raczej widzie tu naley nie samodzielny czasownik,
lecz jedno ze znacze starego czasownika *piti pi < ie. *p() : *p pi.
Mimo e znaczenie przylega, przywiera jest do odlege od pi,
prawdopodobnie oba te znaczenia pozostaj w cisym zwizku: przylega,
przywiera jest zapewne kontekstow odmian znaczenia podstawowego.
Nietrudno wyobrazi sobie sytuacje, w ktrych czasownik *piti mg przy-
biera kontekstowe znaczenie pi przywierajc ustami (do naczynia, do
pitego pynu). Rwnie w pojawiajcym si w poszczeglnych jzykach so-
wiaskich znaczeniu wciga w siebie, wchania ciecz, wilgo zawarty jest
element przywierania, przylegania przedmiotu wchaniajcego wilgo do
przedmiotu t wilgo wydzielajcego, podobnie w znaczeniu ssa, wysysa
ciecz, np. o pijawce. Mona si domyla, e w jakich utartych zwrotach,
ktrych dzi ju nie sposb odtworzy, czasownik *piti znaczy pi przywie-
rajc (ustami, sob itd.) i e w drodze stopniowej ewolucji na plan pierwszy
wybijao si coraz bardziej samodzielne znaczenie przywiera, przylega.
Do usamodzielniania si omawianego znaczenia mogy te przyczy-
ni si przenone uycia czasownika *piti w pewnych zwrotach, np. w moe

 Pokorny IEW 839840. [42]

198

http://rcin.org.pl
ju prasowiaskich *piti oima (np. sch. piti oima utkwi wzrok, patrze
bez mrugnicia; patrze z zachwytem, ukr. pty oyma chciwie wchania
w siebie wraenia wzrokowe, ros. pit glazami, oami ts.), *vpiti s oima
(np. ukr. vptysja oyma, pohljadom utkwi wzrok, wpatrzy si bez odry
wania oczu, ros. vptsja glazami ts., czes. vpti se do eho zapatrzy si w co
itd.). W tego typu zwrotach, etymologicznie znaczcych chon co oczami,
wzrokiem, dobrze uwidacznia si wtrne znaczenie przywiera (przywrze)
do czego wzrokiem, utkwi w czym nieruchome spojrzenie.
Analiza semantyki ps. *piti prowadzi do wniosku, e by to w epoce
[42] prasowiaskiej czasownik polisemiczny: obok podstawowego znacze-
nia pi (i wtrnych jak wchania np. wilgo) czasownik ten posiada wtr-
ne znaczenie przywiera, przylega. Natomiast causativa *pojiti uzna trzeba
za homonimy, przy czym *pojiti poi jest oparte na zasadniczym znaczeniu
czasownika podstawowego, za *pojiti czy nawizuje do jednego z sekun-
darnych znacze *piti.
Wydaje si, e przedstawiona prba interpretacji rozwoju znaczeniowego
ps. *piti, *pojiti lepiej tumaczy rnorodne fakty sowiaskie ni interpreta-
cje wczeniejsze. Sdz te, e szczegowa analiza semantyczna homonimw
i wyrazw polisemicznych prowadzi moe do pogbienia znajomoci praso-
wiaskich procesw semantycznych i sowotwrczych, a wic do pogbienia
naszej wiedzy o formowaniu si i rozwoju prasowiaskiej leksyki.

199

http://rcin.org.pl
 Semantyka prasowiaskiego *govti
Collectanea linguistica [in honorem Adami Heinz], Wrocaw
WarszawaKrakwGdaskd 1986: Ossolineum, s.3337
[Oddzia PAN w Krakowie, Prace Komisji Jzykoznawstwa, 53]

1. Czasownik *govti gov : govj naley do starej prasowiaskiej war-

stwy sownictwa sowiaskiego. Przemawia za tym brak motywacji na grun-
cie sowiaskim, budowa i geografia wyrazu oraz dokadny pozasowiaski
odpowiednik: ac. fave favre (< *fovre) sprzyja, by yczliwym, sta po
czyjej stronie, popiera, yczy komu czego dobrego, objawia swoj ycz-
liwo, klaskaniem lub krzykiem wyraa zadowolenie, cieszy si, pragn
czego, powica si czemu, milcze, nie wymawia nic zowieszczego
przy obrzdach religijnych, sucha z uwag. Sowiaski i aciski czasow-
nik sprowadza si do ie. *gho czuwa nad czym, mie wzgld, przy czym
J.Pokorny zalicza tu rwnie wyrazy germaskie, np. stisl. g (< *gawn)
uwaa, troszczy si, goc. gaumjan spostrzec, zobaczy, zwrci uwag.
Czasownik *govti zosta niedawno opracowany w sowiaskim sowni-
ku etymologicznym pod redakcj O.N.Trubaczowa, gdzie jednak nie wyko-
rzystano penego materiau i, co waniejsze, nie objaniono wzajemnego sto-
sunku rnorodnych znacze wystpujcych w poszczeglnych jzykach so-
wiaskich. Bez analizy semantycznej wyrazu jego historia jest bardzo niepe-
na i nie wystarczy tu stwierdzenie przynalenoci czasownika sowiaskiego
(jak i aciskiego) do sownictwa religijnego.

2. W jzykach zachodniosowiaskich kontynuanty czasownika *govti

powiadczone s w znaczeniu sprzyja, mie wzgld na kogo lub co, czyni

 Pokorny IEW 453.

 SSJa VII 7273 (tu te odpowiednia literatura). [34]

http://rcin.org.pl
wedug czyjej woli, dogadza komu: czes. hovti vm (stczes. hovti vju)
dogadza, sprzyja, mie wzgld, hovti si dogadza sobie, y sobie wygod-
nie, sa. hoviet viem czyni wedug woli, dogadza; suy, odpowiada komu;
powica si czemu, hoviet si dogadza sobie, y sobie wygodnie, wypoczy-
wa, gu. howi wim suy, odpowiada komu, by korzystnym dla kogo;
przypada komu do gustu. Nie wykorzystano dotychczas polskiego materiau
gwarowego, pozwalajcego stwierdzi istnienie czasownika w tym znaczeniu
[34] rwnie na terenie polskim. Zapisano tu czasowniki prefigowane: a) zgo
wi: dial. zgoi dogodzi, wygodzi komu w okolicy Mylenic, dobrze, na
wol zrobi, zrobi co tak, aby si podobao, powiedzie co mdrego w okoli-
cy Limanowej (tu te zgov pod blax popraw, do drew, KSGP), b) wygowi:
dial. vygoi wygodzi komu w okolicy Mylenic i na Zaolziu (KSGP), c) ugo
wi: dial. ugowi komusi zadowoli kogo, wygodzi komu na lsku Cieszy-
skim (KSGP). O ile przykady ze lska Cieszyskiego i z polskich gwar Zaol-
zia mona by podejrzewa o zapoyczenie z czeskiego, to powiadczenia z okolic
Mylenic i Limanowej przemawiaj za rodzimoci wyrazu. Zatem pewne gwary
w poudniowej Polsce szcztkowo zachoway kontynuant omawianego czasow-
nika w znaczeniu zgodnym z innymi jzykami zachodniosowiaskimi.
To samo znaczenie wystpuje take na obszarze poudniowosowia-
skim, w jzyku serbskochorwackim: sch. gvjeti gvijm : gvm dogadza;
suy, odpowiada komu, przypada do gustu, stara si okaza komu
szacunek, usugiwa, przypochlebia si. Znaczenia powysze czstsze s
w zachodniej czci terytorium tego jzyka, ale znane s rwnie powiad-
czenia ze wschodu, np. ugveti wygodzi (wedug Vuka Karadicia Srem,
Baka, RJAZ), ugvt ugvm wygodzi, usuy wedug woli (Kosovo).
Nie zwizane ani z dawn religi Sowian, ani z chrzecijastwem zna-
czenie sprzyja, mie wzgld na kogo lub co, czyni wedug czyjej woli,
dogadza komu zachowao si na znacznej czci obszaru sowiaskie-
go. Jest to o tyle wane, e prawdopodobnie jest to najstarsze znaczenie ps.
*govti, bliskie przy tym podstawowemu znaczeniu ac. favre sprzyja, by
yczliwym, popiera, objawia sw yczliwo.

3. Z pewnoci do wczenie obok znaczenia wyej przytoczonego

zaczo si pojawia nowsze znaczenie czyni wedug czyjej woli, dogadza

 Magiera 359; Kucaa 248.

 Magiera l.c.
 Elezovi II 380.

201

http://rcin.org.pl
komu w celu okazania mu szacunku > okazywa komu cze, szacunek,
por. strus. govti odnosi si z szacunkiem do kogo, okazywa cze, szacu-
nek, sch. gvjeti stara si okaza komu szacunek, usugiwa, przypochlebia
si. Takie wanie znaczenie musiao istnie w jzyku twrcw najstarszych
tekstw sowiaskich, skoro greckie czasowniki , ,
majce midzy innymi znaczenie czci, oddawa cze, szanowa
tumaczyli przez govti oraz tworzyli kalki w rodzaju cs. blagogovti = gr.
czci, oddawa cze, scs. dobrogovnije, cs. blagogovnije =
gr. uszanowanie, cze, pobono, bogobojno. Pisarze pierw-
szych tekstw sowiaskich przejli wic z ywego jzyka czasownik govti
w znaczeniu okazywa szacunek, oddawa cze (o innych pozostaociach
tego znaczenia w dialek[35]tach poudniowosowiaskich zob. niej), nada-
li mu jednak sens religijny, por. scs. govti govj : govlj okazywa bogoboj-
no, y bogobojnie, wielbi Boga, govnije pobono, bogobojno, gbo-
ki szacunek, uwielbienie, govinstvo pobono, govin pobony, bogo-
bojny, szanowny oraz odpowiednie zoenia z blago i dobro.
Znaczenie czci, wielbi Boga, okazywa bogobojno, y bogobojnie,
waciwe jzykowi starocerkiewnosowiaskiemu i pniejszej cerkiew-
szczynie rnych redakcji, ma wyranie ksikowy charakter. W ywym
jzyku ludowym, jak si wydaje, znaczenie takie nigdy nie istniao, a jeli si
gdzie pojawia (por. np. ros. blagogovt uwielbia, czci, odnosi si z uwiel-
bieniem, z naboestwem), to niewtpliwie przyjte zostao ze sownictwa
cerkiewnego.

4. Odrbne znaczenia wykazuj kontynuanty ps. *govti w poudnio-

wosowiaskich gwarach ludowych: bug. ludowe govja (dial. te govjem,
guvja, gvem) o modej onie milcze wyraajc w ten sposb, zgodnie ze
zwyczajem ludowym, cze dla rodzicw ma, nie mwi w obecnoci te-
ciw przez okrelony czas (np. przez pierwszy miesic po lubie), sta w mil-
czeniu w czasie, gdy te je, mac. guvee (dial. gove) o modej onie milcze
wyraajc w ten sposb szacunek dla rodzicw ma, przen. sta przed kim
pokornie, sch. dial. wsch. gveti gvm : gvm (gvt gvm) o pannie modej
w czasie przyjcia weselnego sta w uroczystym stroju bez ruchu, pokornie,
z rk na pasie i w milczeniu na znak szacunku dla starszych domownikw

 Odpowiednie przykady z greckimi odpowiednikami zob. SJS I 95, 412413, 492493.

[35]
 Gwarowy materia bugarski czerpi z kartoteki dialektologicznej Instytutu Jzyka
Bugarskiego BAN w Sofii.

202

http://rcin.org.pl
i goci (RJAZ, RSAN), przen. prnowa. Znaczenie takie pierwotnie nie
byo ograniczone do obszaru bugarskomacedoskiego i przylegej czci
terenu serbskiego. Na szerszy zasig w przeszoci moe wskazywa se. dial.
(wenecka Sowenia) goveti vejem milcze z urazy, z przenonym znacze-
niem jak w bug. dial. govem gniewam si, nie mwi (okolice Sofii), guvj
nie mwi nikomu, dlaczego jestem rozgniewany (Kazanlk), por. te sch.
dial. (Lika) zagvjeti zachmurzy si (RJAZ).
Poudniowosowiaskie obrzdowe znaczenie sta nieruchomo, pokor-
nie i w milczeniu, okazujc szacunek rodzicom ma, starszym domowni-
kom, gociom (pierwotnie moe w dowd czci dla duchw opiekuczych
mowskiego domu?) nawizuje niewtpliwie do znaczenia oddawa cze,
okazywa szacunek, stanowic tym samym potwierdzenie realnoci tego
znaczenia u poudniowych Sowian. Poniewa ludowy obyczaj nakazywa
oddawa cze, okazywa szacunek przez okrelone zachowanie, kontynuan-
ty czasownika *govti mogy przybra przytoczone specjalne znaczenia.

5.Dla obszaru wschodniosowiaskiego i czciowo poudniowoso-

wiaskiego typowe jest znaczenie poci: strus. govti vju : govlju poci,
ros. govt vju przestrzega postu, poci; poszczc przygotowywa si do
spowiedzi i komunii (te ukr. hovty vju, brus. havc vju ts.), przen.
marnie si odywia (z rus. [36] litew. gavti, ot. gavt poci), bug. govja
poszcz (dobrze powiadczone w gwarach), moe take stsch. goviti ts.
u M.Marulicia. W pewnych gwarach ludowych pojawiy si znaczenia wtr-
ne, np. ukr. bojkowskie hovty wyciecza si10, brus. dial. zahavc zacho-
rowa11, sch. dial. ugveti osabn, straci siy (RJAZ, por. derywat: zgovi
jet ten, kto w niedugim czasie umrze, RSAN).
lady znaczenia poci odnajdujemy rwnie w gwarach polskich.
W Tykociskiem zapisano czasownik zagowi zakoczy zapust i rzeczow-
nik odsowny zagowienie zakoczenie zapustu przez spoycie o pnocy
we wtorek zapustny jajka lub ledzia12. Poniewa powiadczenia pochodz
z terenu kontaktw polskoruskich, wolno sdzi, i s to zapoyczenia z gwar
biaoruskich, por. brus. zahavc rozpocz post, zhaviny (= ros. zgovene)
wigilia postu. W okolicy Ostroki (w niekurpiowskich wsiach Janki Mo-

 Bezlaj ES I 165. [36]

 Zob. Skok ER I 597.
10 SSJa l.c.
11 MM 61.
12 Karowicz VI 279.

203

http://rcin.org.pl
de i Opchowo) odnotowano czasownik gowi(e) w gwarowej postaci goi
niedomaga, cherla (KSGP), a wic z wtrnym znaczeniem (por. ukr. hov
ty, brus. zahavc). Zapewne rwnie ten wyraz jest ostatecznie pochodze-
nia ruskiego, chocia, o ile wiem, nie badano dotychczas, czy i jak silne byo
oddziaywanie wschodniosowiaskie na tym terenie.
Znaczenie poci (i pochodne) znane jest w zasadzie na obszarze zamiesz-
kaym przez prawosawnych; wyjtek stanowi Split, ktry jednak w czasach
Marulicia znajdowa si w zasigu oddziaywania pimiennictwa gagolickiego,
i okolice Ostroki, gdzie nie mona wykluczy wpywu wschodniosowiaskie-
go. Jest zatem prawdopodobne, e znaczenie to powstao w trakcie tworzenia so-
wiaskiej terminologii cerkiewnej, z ktrej przenikno do gwar ludowych na
okrelonym terenie.
Obok znaczenia poci pojawia si te rzadko szersze znaczenie powstrzy-
mywa si od czego, powiadczone w staroruskim (powstrzymywa si np. od
picia wina), lady tego znaczenia odnajdujemy take w gwarach rosyjskich: ros.
dial. govt dugo si gdzie znajdowa, ociga si; dugo nie znajdowa zastoso-
wania13. Poniewa jest to znaczenie sabo powiadczone, nie mona wykluczy,
e jest ono wtrne w stosunku do powstrzymywa si od jedzenia okrelonych
potraw, poci.
Genez znaczenia poci objani mona specjalizacj semantyczn
terminu religijnego govti wielbi, czci Boga, y bogobojnie > przestrze-
ga nakazanych postw, poci. Znaczenie to jest wic innowacj dokonan
na gruncie prawosawnej terminologii religijnej, innowacj obc Sowianom
obrzdku rzymskiego.

6. Analiza semantyki kontynuantw ps. *govti pozwolia odtworzy

zmiany semantyczne, jakie przey ten wyraz, i jego histori. Okazao si,
e [37] czasownik *govti pierwotnie nalea do sownictwa oglnego; jego
przejcie do terminologii religijnej zwizane byo z powstawaniem sowia-
skiego pimiennictwa i z formowaniem sowiaskich terminw religijnych.
Rozwj semantyczny wyrazu przebiega dwoma torami: z jednej strony dro-
g spontanicznej ewolucji znaczeniowej w ywym jzyku ludowym, z dru-
giej za przez przeksztacenia znaczeniowe w obrbie terminologii cerkiew-
nej oraz przez zmiany semantyczne wyrazu w gwarach ludowych po przy-
swojeniu go z terminologii religijnej. Podobnie zapewne przebiegaa ewolucja
innych terminw religijnych przejtych z jzyka oglnego.

13 SRNG VI 254. [37]

204

http://rcin.org.pl
 W wietle powyszych rozwaa jest jasne, e zbieno sow. govti
jako terminu religijnego i obrzdowego oraz ac. favre jako terminu sakral-
nego jest czysto przypadkowa. Z pewnoci inne procesy semantyczne dopro-
wadziy do powstania aciskiego znaczenia milcze przy obrzdach religij-
nych ni do powstania pozornie bliskiego poudniowosowiaskiego zna-
czenia milczc okazywa szacunek. Natomiast genetycznie bliskie s podsta
wowe znaczenia obu czasownikw.

205

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
 2.Sowiaska geografia wyrazowa
i leksykalne zwizki midzyjzykowe

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
 Problematyka prasowiaskich dialektyzmw leksykalnych.
Izoleksy poudniowosowiaskie
i zachodniopoudniowosowiaskie
Etnogeneza i topogeneza Sowian. Materiay z konferencji nauko-
wej zorganizowanej przez Komisj Slawistyczn przy Oddziale PAN
w Poznaniu w dniach 89 XII 1978 r. (pod red. I. Kwileckiej), War-
szawaPozna 1980: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 7587
[Polska Akademia Nauk, Oddzia w Poznaniu, Seria Historia, VI]

Dziki postpowi w badaniach i rekonstrukcji sownictwa prasowiaskie-

go wiadomo, e znaczn cz prasowiaskiego zasobu leksykalnego stanowi-
y wyrazy, ktre jeszcze przed uksztatowaniem si poszczeglnych jzykw so-
wiaskich miay zasig ograniczony do czci wczesnego obszaru sowiaskiego.
Wydzielenie takich dialektyzmw z kilku tysicy rekonstruowanych jednostek
leksykalnych, ktre na podstawie ich struktury, cech morfonologicznych i ewen-
tualnych nawiza indoeuropejskich mona odnosi do epoki prasowiaskiej
wsplnoty jzykowej, nie jest bynajmniej atwe. Na liczn grup prawdopodobnie
prasowiaskich wyrazw powiadczonych tylko w czci jzykw sowiaskich
skadaj si bowiem zarwno wyrazy o pierwotnie oglnosowiaskim zasigu,
ktre z rnych powodw tylko szcztkowo zachoway si w jzykach sowia-
skich (np. peryferyczne archaizmy), jak i stare dialektyzmy. Dodatkowe utrudnie-
nie stanowi istnienie pnych, paralelnie utworzonych na gruncie kilku jzykw
sowiaskich wyrazw, a take midzysowiaskich zapoycze, nie zawsze daj-
cych si odrni od wyrazw powstaych u schyku epoki prasowiaskiej. Te trzy
typy wyrazw czsto nie bywaj odrniane w do licznych ostatnio artykuach
o zwizkach leksykalnych czy paralelach leksykalnych, zawierajcych jednak
rwnie cenny materia do problemu prasowiaskich dialektyzmw. [76]

 Por. np. V.M.I l l i Sv it y, Leksieskij kommentarij k karpatskoj migracii slavjan,

Izvestija AN SSSR. Otdelenie literatury i jazyka XIX, z.3, 1960, s.22232; J.Z ien iu kow a,

http://rcin.org.pl
 Podstawowym kryterium umoliwiajcym odrnienie szcztkowo zacho-
wanych wyrazw o pierwotnie oglnosowiaskim zasigu i pnych, niepraso-
wiaskich paralelnych innowacji od starych dialektyzmw moe by powtarzal-
no zasigw branych pod uwag wyrazw. O ile zasigi reliktw i innowacji
leksykalnych s mniej lub bardziej przypadkowe (chocia i tu stwierdzi moemy
pewne prawidowoci, np. zachowanie pewnych wyrazw w niektrych archa-
icznych lub peryferycznych gwarach sowiaskich), to zasigi prasowiaskich
dialektyzmw pozwalaj wykreli cae pki prastarych izoleks, wyodrbniaj-
cych poszczeglne obszary (nie zawsze z punktu widzenia dzisiejszego ugrupo-
wania jzykw sowiaskich zwarte) z reszty sowiaskiego terytorium.
Odtworzenie penej w miar moliwoci listy prasowiaskich dialek-
tyzmw sownikowych ma podstawowe znaczenie dla poznania pierwotne-
go podziau prasowiaskiego zespou dialektycznego, a porednio take dla
etnogenezy Sowian jako caoci i dla etnogenezy poszczeglnych narodw

Kaupskoblgarski leksikalni usporedici, Ezik i literatura XVI, z.1, 1961, s.4950; S.B.B er-
n te jn, K izueniju polskojunoslavjanskich jazykovych svjazej, SFPS V, 1965, s.3336;
E.Wro c aw s k a, Zwizki leksykalne kaszubskopoudniowosowiaskie, SFPS VII, 1967,
s.175178; N.I.To s toj, Ob izuenii polesskoj leksiki, LeksPol, s.319; ten e, Zu einigen sd
slawischrussischen lexikalischen Parallelen, ZfSl XXI, 1976, s.834837; ten e, O sootnoenii
centralnogo i marginalnych arealov v sovremennoj Slavii, Arealnye issledovanija v jazykozna-
nii i etnografii, Leningrad 1977, s.3756; L.V.Ku rk i na, Slovenskovostonoslavjanskie lek
sieskie svjazi, timologija 1970, 1972, s.91102; t a , Izoglossnye svjazi junoslavjanskoj lek
siki. (Materialy k problemam slavjanskogo tnogeneza), tnogenez slavjan, Moskva 1977; t a ,
Izoglossnye svjazi junoslavjanskoj leksiki [76] II, timologija 1976, 1978, s.1731; W.Smo -
cz y s k i, Paralele leksykalne soweskozachodniosowiaskie, SFPS XI, 1972, s.293312;
Va si l ie v, Slovenisch und Westslavisch, Slavistische Studien zum VII. Internationalen
Ch.
Slavistenkongress in Warschau 1973, Mnchen 1973, s.526541; ten e, Mglichkeiten und
Grenzen in der Erforschung der urslavischen Wortgeographie am Beispiel lexikalischer berein
stimmungen zwischen Serbokroatisch und Westslavisch, Wiener Slavistisches Jahrbuch XXI,
1975, s.280289; H.A.C yc hu n, Belaruskapadnevaslavjanskija leksinyja suvjazi. Neka
toryja prablemy i vyniki, Blinh 5, 1974, s.4151; H.Pop ow s k aTa b or s k a, Z problematy
ki badawczej nawiza leksykalnych (na materiale kaszubskopoudniowosowiaskim), RS
XXXVI, 1975, s.310; K.Gut s c h m idt, K karpatskoukrainskojunoslavjanskim leksieskim
parallelam, Slavjanskoe i balkanskoe jazykoznanie. Problemy interferencii i jazykovych kon-
taktov, Moskva 1975, s.202210; ten e, Arealy nekatorych bolgarskich sootvetstvij karpatsko
ukrainskim leksemam, Obekarpatskij dialektologieskij atlas. Lingvistieskie i etnografie-
skie aspekty, Kiinev 1976, s.7077; W.Bud z i s z e w s k a, Ze zwizkw leksykalnych pou
dniowosowiaskoruskich, SlOr XXV, 1976, s.225228; W.B or y , Z geografii wyrazw
sowiaskich, SlOcc XXXIV, 1977, s.16 {na s.223230 niniejszego tomu red.}; Belaruska
krainskija izaleksy, Minsk 1971; Belaruskaruskija izaleksy, Minsk 1973; Belaruskapolskija
izaleksy, Minsk 1975.

210

http://rcin.org.pl
sowiaskich. Mimo e materia sownikowy mniej jest pewny i przydatny
do przeprowadzania podziaw dialektycznych, przede wszystkim ze wzgl-
du na otwarto systemu leksykalnego, zmuszeni jestemy uciec si do tego
materiau, gdy tylko on daje pewne moliwoci rekonstrukcji w oglnych
zarysach starszego zrnicowania prasowiaszczyzny, skoro, jak pokazay
nowsze badania, podziay w zakresie fonetyki zaszy do pno.
Projekcja w przeszo pkw starych izoleks rnicujcych obszar so
wiaski pozwala dostrzec dwa chronologicznie i jakociowo rne podziay pra-
sowiaskiego zespou dialektycznego. Do wyrazicie rysuj si podziay [77]
stosunkowo pne, z okresu stopniowego rnicowania si i rozpadu wsplnoty
prasowiaskiej, zwizane przypuszczalnie z rozprzestrzenianiem si Sowian na
nowe terytoria. Te podziay zatary w znacznym stopniu podziay starsze, mgli-
cie si rysujce zrnicowanie dialektyczne i ugrupowanie dialektw w praoj
czynie, przed okresem migracji; prby ugrupowania pradialektw sowiaskich
byy przedmiotem studiw O.N.Trubaczowa i H.Schusterewca.
Jednym z problemw wanych dla poznania ugrupowania dialektw
prasowiaskich w poszczeglnych okresach jest zagadnienie pochodze-
nia jzykw poudniowosowiaskich. W niniejszym artykule chc rozpa-
trzy niektre zagadnienia genezy tych jzykw w wietle prasowiaskich
dialektyzmw wyodrbniajcych obszar poudniowosowiaski z reszty
terytorium sowiaskiego oraz dialektyzmw czcych jzyki poudniowo
sowiaskie z obszarem zachodnio bd pnocnosowiaskim. Przedsta-
wi kolejno dialektyzmy wycznie poudniowosowiaskie, dialektyzmy
wsplne dla caoci obszaru poudniowosowiaskiego i dla obszaru zachod-
niosowiaskiego oraz dialektyzmy czce zachodni cz jzykw pou
dniowosowiaskich z jzykami zachodnio lub pnocnosowiaskimi.

1. Zesp dialektyzmw wyodrbniajcych jzyki poudniowosowia-

skie z reszty terytorium sowiaskiego jest do liczny, nawet jeli pominiemy

 Zob. Z. S t i e b e r, Problem najdawniejszych rnic midzy dialektami sowiaskimi,

I Midzynarodowy Kongres Archeologii Sowiaskiej, Wrocaw 1968, s.8898. Por. te I.Pt r u,
O edinstve i prodolitelnosti obeslavjanskogo jazyka, RS XXXVII, 1976, s.39. [77]
 O.N.Tr u b a e v, O sostave praslavjanskogo slovarja. (Problemy i zadai), Slavjanskoe
jazykoznanie. V Medunarodnyj sezd slavistov. Doklady sovetskoj delegacii, Moskva 1963,
s.159196, zwaszcza s.193195.
H. S c hu s t e r e wc, Zur Bedeutung des Sorbischen und Slowenischen fr die slawi

sche historischvergleichende Sprachforschung, Slovansko jezikoslovje. Nahtigalov zbornik,
Ljubljana 1977, s. 433451.

211

http://rcin.org.pl
wyranie nowsze wyrazy, ktre mogy powsta ju po osiedleniu si przod-
kw poudniowych Sowian na poudniu Europy bd jako wsplne inno-
wacje, bd te paralelnie w poszczeglnych jzykach. Z rekonstruowanych
w Sowniku prasowiaskim wyrazw reprezentujcych starsze warstwy
chronologiczne leksyki prasowiaskiej nale tu np. *aika topola drca,
Populus tremula (SP I 159) : oglnosow. *osika ts., *azno skra zdarta ze
zwierzcia (SP I 167), *barati dotyka, maca, szuka, chwyta (SP I 192),
*bn lulek, Hyoscyamus niger : oglnosow. *beln ts. (SP I 202), *boraviti
zajmowa si czym, robi, dziaa (SP I 317), *bordy ve siekiera, topr (SP
I 321), *bork zwizek maeski; wesele, uczta weselna (SP I 323324; SSJa
III 160161 rekonstruuje *brak), *broj liczba (SP I 385), [78] *bna war-
ga, *buna wrzawa, zamt, wzburzenie, zamieszki (SP I 448), *cpiti roz-
szczepia, upa, rozupywa (SP II 79), *cstiti czyci, oczyszcza (SP II
8384), *cta dla, z powodu (SP II 84), *elo miara czasu, okres czasu, np.
od rana do wieczora albo od wieczora do rana (SP II 128), *eta grupa ludzi,
gromada (SP II 178179).
Liczne dialektyzmy poudniowosowiaskie zawieraj nie opublikowa-
ne dotychczas materiay do Sownika prasowiaskiego, np. *dvig dwuletni,
o zwierzciu : sch. dvizak dwuletni baran, bug. dzvska, zvska owca w dru
gim roku ycia (por. SSJa V 189190: *d()viz):
*grm krzak, krzew : se. gm krzak, sch. gm ts.; zarola, scs. grm
ts., bug. dial. grm, grm krzak; zarola, mac. grm krzak; brya, gruda;
*kaiti wznosi, podnosi; zawiesza, zaczepia: se. kiti drani, gnie
wa; zaostrza, sch. kaiti zawiesi; dosign, dotkn, kati wypywa na
powierzchni wody, o rybach, bug. ka (se) wznosi, podnosi, wspina si,
mac. kaa wznosi, podnosi; wsadza na co;
*klp awa: se. klp awka; poprzeczna belka u wozu, sch. kajk. i pn.
czak. klp, klpa awka;
*klcati stuka, uderza: se. klcati uderza, sch. kcati uderza, stuka,
puka, czak. kcati te mie czkawk, bug. klcam tuc, rozbija; dzioba;

 SP III. W artykule wykorzystaem te czciowo niepublikowane materiay do tego

sownika, niektre wic ustalenia zasigu poszczeglnych wyrazw zawdziczam czonkom
zespou opracowujcego Sownik. Przyjmuj rekonstrukcje SP; w przypadku istotnych rnic
odsyam jednak do moskiewskiego sownika etymologicznego (SSJa IV). [78]
 Zob. SSJa III 130 *brna; W.B or y , Czakawskie bruse, RS XXXVIII, 1977, s.9395
(z dalsz literatur).
 Naley tu moe rwnie ukr. (w sowniku elechowskiego) klycjty seine mden Tage
schleppen. [79]

212

http://rcin.org.pl
 *kolto pniak, klocek: se. klto belka zawieszana wini na szyi, by nie
moga ucieka, sch. klto rodzaj jarzma zakadanego wini na szyj, by nie
moga przej przez ogrodzenie; belka umocowywana do ng owcy w celu
utrudnienia ruchw : pn. sow. *kolt;
*mariti troszczy si: se. mariti troszczy si, sch. mriti ts.; dba
o co, mie ch, chcie, bug. nemarj nie dba, zaniedbywa, nie troszczy
si, dial. marim, marem troszczy si, mac. marliv troskliwy, dbajcy;
*odmti odbi gos, da odgos, odpowiedzie (o echu?): se. odmti
odpowiedzie, odmti se odbi gos, da echo; zgosi si, cs. (redakcja serb-
ska) odmti s odpowiedzie, sch. dawne odmlo przydomek, przezwisko;
*ochol dumny, pyszny, hardy: se. ohl butny, zarozumiay, wynio-
sy, sch. hol ts.; pikny, pyszny; silny; odwany, miay, bug. ochlen (dial.
ochl) yjcy w dobrobycie, zamony, bogaty;
*rsn prawdziwy: se. rsen prawdziwy, serio, sch.cs. resni praw
dziwy, scs. rsn prawdziwy, pewny (i rcs. rsnyi prawdziwy);
*rd : *rud nierwny, chropowaty, szorstki: se. rd szorstki, [79]
chropowaty; kdzierzawy; twardy, stwardniay; ndzny, mizerny, wyniszczo-
ny, sch. rd kdzierzawy, gsty; zbity w tward kul; pofadowany, pagrko
waty, o ziemi, bug. rud mikki, kdzierzawy, o wenie, dial. te twardy,
ostry, o wenie, mac. rud kdzierzawy, mikki, o wosach, wenie;
*ruta chustka, szmata: se. rta chustka, sch. dial. ruta szmata, ach-
man, bug. dial. rta chustka, szmata;
*sasiti niepokoi: se. dial. ssiti straszy, sch. kajk. sasiti uspokaja,
ucisza (dziecko), tumi, mac. saska denerwowa, drani, szczu;
*slk krzywy, zgity: se. slk krzywy; chudy, stsch. sluk krzywy,
zagity, skrzywiony, scs. slk krzywy, zgity; skarowaciay;
*slut podejrzenie, przeczucie: se. slt podejrzenie; przeczucie, wyob-
raenie, sch. dawne slt przeczucie, domys, por. cs. slut qui audivit;
*solna szron: se. slna, sch. slna, scs. slana (std rcs. slana), bug. sla
na, mac. slana ts.;
*up wydrony, pusty w rodku: se. p wydrony, pusty, sch. dial.
(czak., kajk., Dubrownik) up prny, pusty; czczy; tpy, gupkowaty;

 Por. F.Bezlaj, Einige Flle des : eu Ablauts im Slavischen, Linguistica XI, Ljubljana,
1971, s.24; W.Bor y, Prilozi prouavanju ostataka arhainog slavenskog (praslavenskog) leksika
u kajkavtini, HDZ VI, s.6976 {na s.381389 niniejszego tomu red.}.
 A.Meillet (tudes II 445) i R.Trautmann (BSW 298) przytaczaj te czes. slna szron,
ktrego jednak nie odnalazem w dostpnych mi czeskich sownikach.

213

http://rcin.org.pl
 *upl (*up?) dziurawy, wydrony, pusty w rodku: se. pelj
podziurawiony, wydrony, sch. palj dziurawy, przedziurawiony; pusty,
prny, jaowy, bug. upliv sprchniay; porowaty, gbczasty, mac. upliv
pusty wewntrz; sprchniay10;
*torp (*trap?) d, jama: sch. trp d na rzep, kopiec, zagbienie
terenu, kotlina; ogrd dyniowy; moda winnica, cs. trap fovea, bug. trap
d, jama, dial. te stromizna, mac. trap jama, rw.
Przytoczyem tu wybr wyrazw, ktre mona uzna za wczesne dialek-
tyzmy wyrniajce dialekty kontynuowane przez jzyki poudniowosowia-
skie; w penym materiale bdzie takich wyrazw z pewnoci co najmniej kil-
kadziesit. Wikszo z nich naley bez wtpienia do starszych warstw sowni-
ctwa prasowiaskiego, za czym przemawia brak motywacji na gruncie sowia-
skim, typowe dla starszych wyrazw stosunki apofoniczne, pozasowiaskie
dokadne odpowiedniki lub wyrazy prapokrewne. Zwracaj uwag dokad-
ne odpowiedniki batyckie czci dialektyzmw poudniowosowiaskich,
np. *bna warga = litew. burn usta, twarz, *dvig dwuletni = litew. dveigs
dwuletni, *klp awa = stprus. clumpis krzeso, *odmti da odgos,
odpowiedzie = ot. dim()t przeraliwie brzmie, hucze, dwicze, *rsn
prawdziwy, rozszerzona suf. n formacja widoczna w litew. [80] rikus jaw-
ny, widoczny, oczywisty, *sasiti niepokoi = litew. susti dokucza, mczy,
*solna szron = litew. aln szron, saby mrz, ot. salna mrz, szron11.
Archaiczno dialektyzmw poudniowosowiaskich daje podstawy
do przypuszcze, i odbijaj one odrbno czci gwar prasowiaskich we
wczesnym okresie. Prawdopodobnie we wczesnym okresie epoki prasowia-
skiej przodkowie jzykowi pniejszych Sowian poudniowych wchodzili
w skad ugrupowania dialektycznego, charakteryzujcego si posiadaniem
szeregu prastarych wyrazw nieznanych pozostaym dialektom prasowia-
skim. Moliwe, i omawiany dialekt stanowi wwczas jedn z peryferii obsza-
ru prasowiaskiego, zapewne peryferi graniczc z obszarem jzykw ba
tyckich12. Przypuszczalnie by to zesp bliskich sobie gwar, wykazujcych
jednak pewne rnice w leksyce, skoro mona stwierdzi prastare odrb-
noci midzy sownictwem bugarskomacedoskim a soweskoserbsko-

10 Tu moe naley take czes. dial. mor. pliv nepodarn. [80]

11 O zwizkach batyckopoudniowosowiaskich zob. V.M. I l l i Sv it y, IV Me-
dunarodnyj sezd slavistov.
Materialy diskussii, II. Problemy slavjanskogo jazykoznanija,
Moskva 1962, s.436; Berntejn 7375; O.N.Tr u b a e v, O sostave praslavjanskogo slovarja,
s.189193; Nepokupnyj Svjazi 1720.
12 Por. te O. N. Trubaev o.c. 195.

214

http://rcin.org.pl
chorwackim (np. w przytoczonym materiale do zachodniej czci obszaru
poudniowosowiaskiego ograniczone s *elo, *klp, *kolto, *odmti; spo-
ro wyrazw rnicujcych obszar poudniowosowiaski omwia ostatnio
L.Kurkina13). Szczeglnie interesujce jest stanowisko leksyki soweskiej,
zawierajcej sporo niewtpliwie archaicznych wyrazw nie znanych pozosta-
ym jzykom poudniowosowiaskim, w tym niemao wyrazw majcych
nawizania na gruncie batyckim; pisa o tym kilkakrotnie F.Bezlaj14. Praw-
dopodobnie pradialekt, bdcy przodkiem jzyka soweskiego, zajmowa
najbardziej skrajne pooenie i jego kontakty z jzykiem prabatyckim byy
najywsze, ale mimo wszystko nie mona chyba mwi o mieszaniu baty-
ckosowiaskim, ktrego odbicie ma si znajdowa w sownictwie sowe-
skim, jak to czyni w jednym ze swych artykuw F.Bezlaj15.

2. Wrd prasowiaskich dialektyzmw liczn grup stanowi wyra-

zy wsplne dla obszaru poudniowosowiaskiego (jako caoci) i dla jzykw
zachodniosowiaskich, np. *csta wytrzebiona droga, przesieka (SP II 83);
*gati warcze, mrucze, turkota : se. gati warcze, mrucze, [81]
sch. grati o gosie ptakw, czes. hreti turkota, warcze, sa. hra turko-
ta; ciurka, pol. gurcze burcze;
*chorpa nierwno, chropowato, zmarszczka: se. hrpa nierwno,
blizna, sch. hrpe pl. nierwno, chropowato, bug. chrpa dziura, wyboje na
drodze, du. dial. chropa nierwno; zmarszczka, fada, stpol. chropy (: char
py, chrapy) chropawe miejsce; zarola na wilgotnym miejscu; taki sam zasig
wykazuje pochodny przymiotnik *chorpav szorstki, chropowaty, pomarszczo-
ny, nierwny (se. hrpav, sch. hrpav, bug. chrpav, pol., du. chropawy)16;
*chuliti zagina, schyla: se. hliti wygina, gi, chyli, stsch. huliti se
schyla si, czes. chouliti schyla, zgina, sa. chli sa schyla si, kuli si;
garn si, pol. dial. chuli si chowa si przez schylenie;
*kad dym, swd: se. kd, sch. kd, bug. dial. kad, mac. kad, du.,
gu. kad, sa. kad;
*kalati rozupywa, rozszczepia: se. klati rozupywa, rozcina,
sch. klati ts., bug. dawne i mac. kal miecz, czes. klati upa, rozupy-

13 L.V.Ku rk i n a, Izoglossnye svjazi junoslavjanskoj leksiki, II, s. 2730.

14 Bezlaj Parallelen; Bezlaj Eseji 123132 (rozdzia Baltskoslovenske paralele).
Bezlaj Spuren. [81]
15
16 W czci jzykw sowiaskich powiadczone s take postaci z nagosowym k (np.
stpol. kropawy, ukr. korpa, koropvyj, se. krpavica), sk (np. stpol. skropawy, gu. kropa,
kropawy). [82]

215

http://rcin.org.pl
wa, sa. kla rba drzewo, du. kaa ku, rozupywa, rozszczepia,
gu. kaa ts., pol. dial. kaa ku;
*klka skrzywienie, wygicie; co wygitego, krzywego: se. klka skata
krzywizna na drzewie, wychudy ko, szkapa; chuda krowa, sch. klka jao-
wiec, bug. dial. klka choroba ng u zwierzt uniemoliwiajca chodzenie, cho-
ry, chorowity czowiek, gu. dial. klaka cz puga, kasz. klka, klka rodzaj
jarzma; mocno zakrzywiona laska, zwykle jaowcowa; duy, krzywy nos; klam-
ka u drzwi; kolano; kolanko; zakrt rzeki lub drogi; poza u sa, stara krowa;
*klus (mode) zwierz pocigowe, saby, lichy ko: se. kljse, sch. klj
se, scs. kljus (i rcs. kljusja), bug. dial. kljus, stczes. kls, stpol. klusi, si.
klus (kasz. klus dziecko zaniedbane);
*kpa odcity pat tkaniny, skry: se. kpa, sch. kpa, cs. krpa, bug.
krpa, mac. krpa, czes. dial. mor. krpa, moe i pol. dial. karpa pniak z korze-
niami (< odcita cz drzewa?);
*mamiti wabi, nci, udzi, zwodzi : se. mmiti, sch. mmiti, bug. mm
ja, mac. mami, czes. mmiti, sa. mmi, du. mami, pol. mami, kasz. maic;
*mdati porusza, macha, krci czym: se. mdati, sch. mdati, bug.
mrdam, mac. mrda, czes. dial. i stczes. mrdati, sa. mrda, pol. merda, stpol.
marda;
*muditi powodowa zwok, zwleka, opnia: se. mudti, sch. dawne
muditi, scs. muditi, mditi (i rcs. muditi), bug. muden, czes. dial. mor. zmu
dit, poab. madi s opnia si, zaniedbuje si, pol. mudzi, kasz. muc
mitry, traci czas; [82]
*pil piskl (zach. moda gska, kaczka, pd. kurcztko): sch. ple, bug.
ple, mac. pile, czes. dial. pie, du. pile, gu. pilo, poab. pal, pol. dial. pd.
i kasz. pil, pyl;
*ruati wydawa gone, przenikliwe dwiki, rycze: se. dial. rati,
sch. dial. (te czak.) rati, bug. ru, czes. dial. ruati, sa. rua, gu. rue,
kasz. ruac;
*rucho szata, odzienie: se. rho, sch. rho, cs. rucho (std rcs. rucho),
bug. ludowe rcho, mac. ruvo, dial. rucho, czes. roucho, sa. rcho, du.
rucho, stpol. rucho;
*skati gono wciga ustami pynny pokarm, siorba: se. skati, sch.
skati, cs. srkati, bug. dial. srkam, mac. srka, czes. srkati, pol. sarka, kasz.
srkac;
*stnica pluskwa: se. stenca, sch. stjnica, cs. stnica, bug. stenica,
mac. dial. stenica, czes. tnice, sa. dial. stenica, poab. stena;
*verdlo (ciepe) rdo: se. vrlo (wedug Pleternika z sch.), sch. vrlo,
vrlo, bug. dial. vrel, czes. vdlo, sa. vriedlo, kasz. vodo, odo.

216

http://rcin.org.pl
 Wyrazy, ktrych zasig obejmuje jzyki poudniowo i zachodnioso-
wiaskie, reprezentuj, jak si wydaje, dwie rne warstwy chronologicz-
ne. Nale tu stosunkowo wczesne prasowiaskie innowacje leksykalne (np.
*csta, *chuliti, *klus, *kpa, *muditi, *rucho, *verdlo), w ktrych mona by si
dopatrywa pozostaoci zwizkw istniejcych jeszcze w praojczynie mi-
dzy pniejszymi dialektami poudniowo i zachodniosowiaskimi. Mog
one zatem wiadczy o pierwotnym ssiedztwie odpowiednich pradialektw,
ale nie da si te wykluczy, e znany nam zasig tego typu wyrazw usta-
li si pniej. Jednoczenie inne nalece tu wyrazy s wyranie modsze
(zwraca zwaszcza uwag spora ilo sw opartych na onomatopejach). Ich
chronologia i zasig wskazuj, e powstay w okresie silniejszej dyferencjacji
dialektw prasowiaskich i formowania si nowych ugrupowa dialektycz-
nych w zwizku z migracjami.
Wiadomo, e u schyku doby prasowiaskiej, w okresie przesuwania
si czci Sowian na poudnie, nastpio zblienie czci zespou zachodnio-
sowiaskiego z zespoem poudniowosowiaskim. wiadcz o tym pewne
wsplne zmiany fonetyczne przeprowadzone na obszarze czeskosowackim
i poudniowosowiaskim i tzw. jugoslawizmy w gwarach sowackich. Z tego
okresu wsplnoty czeskosowackiej i poudniowosowiaskiej pochodzi
te znaczna cz zwizkw leksykalnych czcych te dialekty. To, e nale-
ce tu wyrazy czsto maj wikszy zasig na obszarze zachodniosowia-
skim, dowodzi, i jednoczenie nie zostay zerwane zwizki w obrbie grupy
zachodniosowiaskiej. Mona wysun przypuszczenie, e centrum inno-
wacji leksykalnych znajdowao si na obszarze czeskosowackim, skd nowe
wyrazy szerzyy si z jednej strony na wczesne siedziby przodkw jzyko-
wych poudniowych Sowian i wymarych Sowian panoskich, z drugiej za
strony na reszt terytorium zachodniosowiaskiego. Poniewa istnieje te
grupa wyrazw wsplnych jzykom zachodnio i poudniowosowiaskim
oraz j[83]zykowi ukraiskiemu (np. *esrati drapa, skroba, grzeba, prze-
grzebywa, trze, przeczesywa, czesa, SP II 176, *il wypoczty, wie-
y, rzeki, SP II 199, *chrkati odkaszliwa, chrzka, *kavorn gawron:
oglnosow. *gavorn, *oblok co obego, zaokrglonego; otwr okienny,
rama okna, okno17, *rapa nierwno, zmarszczka, chropowato), moe-
my przyj, e z omawianym zespoem dialektycznym zwizani byli rwnie

17 J. Ru s e k (Z nawiza leksykalnych ukraiskopoudniowosowiaskich, ZNUJ PJ,

z.53, s.6061) uwaa ukr. oblok, obolok, oblak za poyczk z wgierskiego ablak okno
(wyraz wgierski jest prawdopodobnie pozostaoci sowiaszczyzny panoskiej). [84]

217

http://rcin.org.pl
przodkowie jzykowi Ukraicw; dialekt praukraiski w pewnym okresie,
jak wiadomo, pozostawa w cisym zwizku ze wschodni czci zespou
poudniowosowiaskiego.
Istnienie pnoprasowiaskiego ugrupowania dialektycznego obejmu
jcego zesp czeskosowacki i poudniowosowiaski potwierdza rwnie
szereg wyrazw wsplnych dla tych dialektw, nie znanych jednak w uy-
ckim i w lechickim, np. *dpati szarpa, targa; drapa, skroba: czes. drpati
odupywa, zdziera, te u wszystkich Sowian poudniowych (SSJa V 225:
*drpati);
*giti ciska, zgniata, zwija: sa. hri sa gromadzi si, zbiera si w
tum, se. giti ciska, dusi, sch. giti kurczy, cienia, cs. griti ts.,
bug. gra zwija, marszczy, mac. gri kurczy, ciska, zaciska; gnie,
mi; por. te *ga, *g guz, nabrzmienie: czes. dial. hra, hr guz, narol,
sa. hra ts.; sk, se. ga sk; brya; wymi, sch. dial. gra sk;
*chk chomik: sa. chrek, chrok, se. hek, sch. hak;
*chstati chrupa, chrzci: czes. chrstati chlusta, bryzga, se. hrsta
ti chrupa, chrzci, szeleci, sch. hstati chrupa, chrzci, je gono;
*chvliti rzuca, wyrzuca: czes. chrliti, sa. chrli, se. hliti, stsch. hrliti,
bug. chvrlja, mac. frli;
*kaa w: se. ka, sch. dial. kaa w i tu zapewne nalece czes.
dial. kaa gruba kiszka wieprzowa;
*kopnti taja, topi si, rozmarza: czes. dial. mor. kopnt, kopat,
sa. kopnie, se. kopnti, sch. kpnjeti, bug. kopnja, mac. kopnee;
*pipati lekko dotyka, maca: czes. dial. pipati, ppat, se. ppati, sch.
ppati, cs. pipati, bug. ppam, mac. pipa.
Tego typu wyrazy, lepiej powiadczone u Sowian poudniowych ni na
obszarze czeskosowackim, mog wiadczy, i cz wyrazw szerzya si
z poudnia i obja swym zasigiem niekiedy tylko cz obszaru czeskoso-
wackiego, np. gwary sowackie bd czeskie gwary Moraw. Dowodz one te
silniejszych zwizkw zespou czeskosowackiego z zachodni czci obsza-
ru poudniowosowiaskiego, gdy wielu takich wyrazw nie znaj (i prawdo
podobnie nigdy nie znay) wschodnie dialekty poudniowosowiaskie. [84]

3. Omwiona grupa dialektyzmw zachodniopoudniowosowia-

skich zawdzicza swe zasigi wzajemnemu oddziaywaniu dialektw zachod-
nio i poudniowosowiaskich w okresie rozpadu prasowiaskiej wsplnoty
jzykowej. Naley od nich odrni grup wyrazw, ktre na poudniu Sowia-
szczyzny s ograniczone do jzyka soweskiego (czy jego dialektw) albo wyst-
puj w jzyku soweskim oraz w zachodnich gwarach serbskochorwackich:

218

http://rcin.org.pl
w dialekcie kajkawskim, czakawskim i, rzadko, w zachodniosztokawskim, a kt-
re poza tym s typowe dla obszaru zachodnio bd pnocnosowiaskiego.
Do liczne s wyrazy wsplne dla jzyka soweskiego i caej zachodniej
lub pnocnej Sowiaszczyzny18, np. *breka rodzaj sodkiego piwa, wycig
ze sodu; sok drzewny: se. brka sok drzewny, bra ts.; ywica na drzewie
czereni i odpowiednie postaci zachodniosowiaskie (SP I 365366);
*briditi ostrzy, brudzi, zanieczyszcza; czyni wstrtnym, budzi
wstrt: se. bridti ostrzy i odpowiedniki w pnocnosowiaskim (SP I 378);
*b rolina Heracleum sphondylium; zakwaszona zupa z tej roliny:
se. dial. b Heracleum sphondylium i odpowiedniki na caym obszarze
pnocnosowiaskim (SP I 422);
*dlabiti gnie, ugniata, ciska, przyciska, dusi: se. dial. dlbiti
chwyta, apa i odpowiedniki w czes., sa. i pol. (SP III);
*klam zudzenie, fasz, kamstwo: se. klm sen; sen mierci i odpo-
wiedniki w czes., sa., pol. oraz w ukr. (z pol.?);
*klst kleszcz, Ixodes: se. kl Ixodes i odpowiedniki na caej p-
nocy;
*kroky ve belka w konstrukcji dachu: se. krkva ts. i odpowiedniki
u Sowian zachodnich i wschodnich;
*lava szeroka deska uywana do siedzenia i leenia; wzniesienie przysto
sowane do siedzenia, leenia; przyzba; zoe, warstwa, zwarta masa: se. lva
komin; kredens i odpowiedniki w caej Sowiaszczynie pnocnej;
*nora jama, dziura w ziemi, wgbienie: se. nora jama, d, dziu-
ra i odpowiedniki zachodnio i wschodniosowiaskie (ale take cs. nor
jaskinia, pieczara);
*nuda przymus, presja; nieprzyjemne uczucie: se. nda praca najem-
na i odpowiedniki pnocnosowiaskie;
*ogava wstrt, obrzydzenie; co wstrtnego, obrzydliwego, szkaradnego:
se. ogven : ogben wstrtny, obrzydliwy; cierpki, dial. ogba wstrt, obrzy-
dzenie, odpowiedniki wystpuj w zachodniosowiaskim i ukraiskim (sch.
gavan wstrtny, obrzydliwy, ohydny jest now poyczk z czes.);
*smuga ciemne pasmo na jasnym tle, prga, pas: se. smga prga, smu-
ga i odpowiedniki pnocnosowiaskie;
*strumy mene potok, struga, strumie: se. strmen prd wody, nurt;
prd wiatru z odpowiednikami pnocnosowiaskimi. [85]

18 Por. te Bezlaj Eseji 144156 (rozdzia Zahodnoslovanskoslovenske leksike parale-

le). [85]

219

http://rcin.org.pl
 Cz wyrazw typowych dla jzykw pnocnosowiaskich (lub tylko
zachodniosowiaskich) obejmuje swym zasigiem nie tylko jzyk soweski,
ale take serbskochorwackie gwary kajkawskie, czakawskie (przede wszystkim
pnocn ich cz w Istrii, na Kwarnerze i Przymorzu Chorwackim), a w posz
czeglnych przypadkach rwnie sztokawskie gwary Slawonii i zachodniej
Boni, np. *dorga rodzaj sieci rybackiej wystpuje w kilku jzykach pnocno-
sowiaskich a take w soweskim (drga sie rybacka, wk) oraz w postaci
draga rodzaj sieci u leksykografw kajkawskich, u czakawca Vitezovicia i Sla-
woca Jakobovicia; reliktem tego wyrazu jest moe rwnie czarnogrskie dra
ga belka, do ktrej si przymocowuje pewien rodzaj sieci19;
*doriti robi bruzdy, rowki, obi, dry kontynuuj czes. driti
obi, sa. drai torowa drog, ciek, stpol. droy dry, ros. dorit
dry; torowa drog oraz se. driti kopa rowy, kanay odwadniajce,
sch. kajk. driti bronowa20;
*dbati drapa, szarpa, obrywa jest powiadczone u Sowian p
nocnych oraz w soweskim i w kajkawskim: drbti dotyka, szarpa,
porusza21;
*chalupa prymitywny budynek, buda, szaas, wyraz dobrze znany
jzykom zachodniosowiaskim i czciowo wschodniosowiaskim, szczt-
kowo jest powiadczony w soweskim, kajkawskim i pnocnoczakaw-
skim22;
*chld prt, drg dobrze zachoway jzyki pnocnosowiaskie
i jzyk soweski; wyraz zanotowano take w jednej z archaicznych gwar cza-
kawskich w Istrii i w jednej gwarze kajkawskiej23;
*choleva (: *cholava) rodzaj okrycia ng poza jzykami pnocnosowia-
skimi znaj tylko gwary pnocnoczakawskie: hljeva, hjev poczocha;
*chovati umieszcza gdzie, ukrywa, chroni; grzeba dobrze jest
powiadczone u Sowian zachodnich i u czci Sowian wschodnich; w pou-
dniowosowiaskim powiadczone tylko w dwu zabytkach starokajkawskich
(XVIXVII w.)24;

19 Zob. Bezlaj ES I 109; W.B or y , Prilozi prouavanju ostataka... o.c.

20 Por. Bezlaj ES I 111; W.B or y , o.c.
21 Por. SSJa V 219 (*drbati); F. Bezlaj, o.c. 111; W. B or y , o.c.
22 W. B or y , Z geografii wyrazw sowiaskich, s.12.
23 W. B or y , Prilozi prouavanju ostataka...
24 W. B or y , Przyczynki do geografii wyrazw sowiaskich, SlOcc 36, 1979, s.2324
{artyku na s.231239 niniejszego tomu red.}.

220

http://rcin.org.pl
 *nedoln nie mogcy czemu podoa, sprosta, nieudolny, nie-
sprawny znaj jzyki pnocnosowiaskie oraz jedna z gwar kajkawskich:
nedoloen nieudolny, niezrczny25;
*nutiti (*ntiti) zmusza, zniewala, wywiera nacisk ograniczony jest
do obszaru zachodniosowiaskiego i do gwar pnocnoczakawskich26; [86]
*vcht wizka, gar somy, siana znaj nie tylko Sowianie pnocni,
ale rwnie Sowecy (vhet), kajkawcy (vehet); w przeszoci wyraz wystpowa
moe i w gwarach pnocnoczakawskich, por. vehat hapsus u Vitezovicia27;
*vditi suszy miso w dymie, wdzi, czasownik dobrze powiad-
czony u Sowian pnocnych, znaj te dialekty soweskie i niektre gwary
kajkawskie (vudti) i sztokawskie (w pnocnej Chorwacji)28.
Przytoczone wybrane przykady zwizkw wyrazowych midzy p-
nocnozachodnim skrajem obszaru poudniowosowiaskiego i obszarem
zachodnio lub pnocnosowiaskim wspieraj nasze wiadomoci o starych
zwizkach jzyka soweskiego i ssiednich dialektw serbskochorwackich
z jzykami zachodniosowiaskimi (np. zachowanie grup tl, dl w niektrych
gwarach soweskich, zachowanie prefiksu vy w soweskim, kajkawskim
i w pnocnoczakawskim, wsplne innowacje w zakresie sowotwrstwa)29.
Prawdopodobnie tak wsplnoci sownikowe, jak i inne wsplne cechy
jzykowe naley odnosi do okresu wdrwki czci Sowian na poudnie.
Mona sdzi, i w skad tej czci Sowian, ktrzy na poudnie przemiesz-
czali si od zachodu, weszy nie tylko plemiona mwice gwarami nale
cymi do pradialektu poudniowego, ale rwnie czciowo plemiona gene-
tycznie zachodniosowiaskie lub blisko ze Sowianami zachodnimi spo-
krewnione. Zatem dialekty pnocnozachodniej czci obszaru poudniowo-
sowiaskiego byyby w jakim stopniu dialektami mieszanymi, przy czym
nasilenie iloci omawianych wyrazw wskazywaoby, e ywio genetycznie
zachodniosowiaski najsilniejszy by w dialektach kontynuowanych przez
jzyk soweski, za sabszy w zachodnich dialektach chorwackich.
W niniejszym artykule mogem jedynie naszkicowa niektre proble-
my genezy jzykw poudniowosowiaskich w wietle analizy zasigw pra
sowiaskich dialektyzmw leksykalnych. wiadomie pominem kompleks

25 Ib., s.2526.
26 Ib., s.2627. [86]
27 W. B or y , Prilozi prouavanju ostataka...
28 Ib.
29 Zob. Z. S t ie b e r, O drevnich slovenskozapadnoslavjanskich jazykovych svjazjach, Rus-
skoe i slavjanskoe jazykoznanie k 70letiju... R.I.Avanesova, Moskva 1972, s.309310. [87]

221

http://rcin.org.pl
wanych i zoonych problemw zwizanych z dialektyzmami wsplnymi
dla Sowian poudniowych i wschodnich, bez uwzgldnienia ktrych zagad-
nienie genezy jzykw poudniowosowiaskich nie moe by wyjanione.
Szczegowe rozpatrzenie prasowiaskich dialektyzmw wyodrbnia
jcych jzyki poudniowosowiaskie, a take czcych je z innymi czcia-
mi Sowiaszczyzny w poczeniu (w miar moliwoci) z innymi danymi
dostarczanymi przez sowiask gramatyk porwnawcz pozwala odtwo-
rzy w oglnych zarysach pradzieje poudniowosowiaskiego zespou dia-
lektycznego a zatem i etnogenez narodw poudniowosowiaskich. Mo-
na przypuszcza, e zalek pniejszych Sowian poudniowych istnia ju
w praojczynie w postaci osobnego ugrupowania dialektycznego, silnie jed-
nak pod wzgldem [87] sownikowym zrnicowanego. W okresie rozlunie-
nia si prasowiaskiej wsplnoty przodkowie jzykowi Sowian poudnio-
wych nawizywali cilejsz czno i ze Sowianami wschodnimi (zapew-
ne wczeniej) i ze Sowianami zachodnimi; w okresie przemieszczania si na
poudnie wytworzyy si cilejsze zwizki Sowian poudniowych z zespo-
em czeskosowackim. W ksztatowaniu si jzykw i narodw poudnio-
wosowiaskich swj udzia maj rwnie odamy Sowian zachodnich30
i wschodnich, ktre przemieciy si na poudnie Europy. Te rnorodne pro-
cesy znajduj odbicie w szeregu faktw jzykowych, w tym rwnie w prze-
biegu caych pkw starych izoleks.

30 Por. te Z. S t ie b e r, O Serbach i Chorwatach pnocnych i poudniowych, Beitrge zur

sorbischen Sprachwissenschaft, Bautzen 1968, s.1922.

222

http://rcin.org.pl
 Z geografii wyrazw sowiaskich

Slavia Occidentalis 34, 1977, s. 16

Jednym z zada rekonstrukcji i badania prasowiaskiej warstwy sow-

nictwa sowiaskiego jest wydzielenie starych dialektyzmw leksykalnych,
mogcych rzuci wiato na problem pierwotnego ugrupowania dialektw
sowiaskich. Przy obecnym stanie bada w tym zakresie konieczne jest gro-
madzenie i interpretowanie wyrazw znanych tylko czci obszaru praso-
wiaskiego i ustalanie izoleks czcych poszczeglne sowiaskie zespoy
dialektyczne.
W artykule rozpatruje si trzy niewtpliwie stare wyrazy czce obszar
zachodniosowiaski lub jego cz z innymi gwarami sowiaskimi.

1. ps. dial. *chalupa

Prasowiaski termin z zakresu budownictwa *chalupa prymitywny

budynek, buda, szaas jest dobrze powiadczony na caym obszarze zachodnio-
sowiaskim, wystpuje te w czci gwar wschodniosowiaskich. Dotychcza-
sowi badacze wyrazu podkrelali, i jest to wyraz pnocnosowiaski, niezna-
ny Sowianom poudniowym. Tymczasem niewykorzystane dotychczas rd-
a pozwalaj stwierdzi istnienie reliktw tego wyrazu take w czci obszaru
poudniowosowiaskiego.

 Por. np. Sawski SEJP I 59; LuycFedarc 152. Co do postaci i znacze wyrazu
w poszczeglnych jzykach oraz jego etymologii zob. Berneker SEW I 383; Sawski l.c.; Vas-
mer REW III 227228; A.S.Lv o v, Slavjanskie slova s kornem chal/chol, timologieskie
issledovanija po russkomu jazyku I, Moskva 1960, s. 3031. Przyjmuje si, e do gwar
wschodniosowiaskich wyraz zosta prawdopodobnie zapoyczony z polskiego, zob. np.
LuycFedarc161.

http://rcin.org.pl
 Rzeczownik halpa w znaczeniu lichy chopski dom, bdca w zym
stanie chata zapisano w soweskiej gwarze doliny Ro w Karyntii. Wyraz
wystpuje te szcztkowo na obszarze serbskochorwackim. W zakoczo-
nym okoo 1710 r. rkopimiennym sowniku Pavla Vitezovicia znajduje-
my go wrd chorwackich [2] odpowiednikw ac. tugurium: sebarica, ku
er, lopa, priprosto stanje, halupa. Prawdopodobnie wyraz by znany Vitezo-
viciowi z rodzimej czakawskiej gwary Senja, chocia nie mona wykluczy,
i sysza go gdzie indziej (wiadomo, e dugie lata mieszka w kajkawskim
Zagrzebiu, przez pewien czas przebywa te w Sowenii). Informacj Vitezo-
vicia wspieraj dane gwarowe. W napisanej przez I. Jardasa czakawsk gwar
okolic miasta Kastav w Istrii obszernej monografii etnograficznej powiad-
czone jest wystpowanie tam przed II wojn wiatow gincego rzeczownika
halupa w znaczeniu niska, pokryta som szopa, szaas, stajnia dla owiec.
Pozwala to stwierdzi, i kontynuant ps. *chalupa musia by znany najbar-
dziej archaicznym (take pod wzgldem leksykalnym) gwarom pnocno-
czakawskim. Prawdopodobnie odpowiedni wyraz znany by rwnie gwa-
rom kajkawskim, wskazuj bowiem na zapisane w kajkawskiej gwarze Virja
w Podrawinie derywaty z sufiksami k i a: halupk ograniczony, gupko-
waty mczyzna, halupa ograniczona, gupkowata kobieta.
Wystpowanie kontynuantw ps. *chalupa w trzech rnych i oddalonych
od siebie gwarach poudniowosowiaskich wiadczy, i w przeszoci wyraz
ten musia by znany zachodniej czci obszaru poudniowosowiaskiego. Jest
to zatem jeden z nierzadkich archaicznych wyrazw wsplnych dla zachodnie-
go kraca poudniowej Sowiaszczyzny (gwary soweskie, kajkawskie, czakaw-
skie, prawdopodobnie te zachodnia cz dialektu sztokawskiego) i dla obsza-
ru zachodniosowiaskiego. Szczegowe rozpatrzenie wszystkich dajcych si
odtworzy izoleks czcych te dwa obszary w zestawieniu ze zwizkami poud

 J. a e l, F. R a mov , Narodno blago iz Roa, Arhiv za zgodovino in narodopisje II,

Maribor 19361937, s.105. Informacje o wyrazie soweskim zaczerpnem z kartoteki Sektora
Etymologii i Onomastyki Instytutu Jzyka Rosyjskiego AN ZSRR w Moskwie. Za jej udostp-
nienie dzikuj Kierownictwu tej pracowni i autorce kartoteki soweskiej L.V.Kurkinie. [2]
 Mati Vitezovi 27.
 Jest mao prawdopodobne, by Vitezovi przytoczy tu wyraz czeski, mimo e wystpu-
je u niego kilka wyrazw przejtych z ktrego czeskiego sownika, por. Mati o.c. 1415.
 Jardas 133, 134: Va oven kraje Kastafini,..., deju, da j nekada bilo uda ofarskeh dvo-
ri, kolib (ale halup, kako su neki deli); ...ta zadnja halubajska ofarska halupa. Autor czy
z wyrazem halupa nazw okolicy Hlubje (o.c. 133), co jest zapewne etymologi ludow.
 Herman Virje 82. Etymologiczne znaczenie tych derywatw byo zapewne mieszkaj-
cy w biednej, ndznej chacie > biedny > ograniczony, gupkowaty. [3]

224

http://rcin.org.pl
niowo i wschodniosowiaskimi pozwoli, jak si wydaje, w pewnym przynaj-
mniej stopniu wywietli skomplikowany problem formowania si jzykw poud
niowosowiaskich i ich stosunku do jzykw zachodnio i wschodniosowiaskich.
Moe te si okaza pomocne przy prbie rekonstrukcji podziau dialektycznego
wsplnoty prasowiaskiej w okresie poprzedzajcym jej rozpad. Wreszcie usta-
lenie zwizkw leksykalnych zachodnio i poudniowosowiaskich ma nieba-
gatelne znaczenie dla badania archaicznego sownictwa zachodniosowiaskie-
go, pozwala bowiem cofa histori poszczeglnych wyrazw do okresu sprzed
wdrwki czci Sowian na poudnie. Na przykad w odniesieniu do omawiane-
go tu ps. *chalupa moemy stwierdzi, i w czasie, kiedy przodkowie czci dzi-
siejszych Sowian poudniowych przesuwali si na poudnie, wyraz musia by
znany przodkom dzisiejszych Sowian zachodnich. [3]

2. ps. dial. *jskal

W zachodnim granicznym dialekcie uyckim E.Muka zanotowa rze-

czownik skal la pszczoa lecca w czasie rojenia szuka nowego siedliska dla
modego roju oraz czasownik skali, skali se lecie w poszukiwaniu nowego
siedliska dla modego roju. Te pszczelarskie terminy s, o ile wiadomo, izolo-
wane na gruncie zachodniosowiaskim, maj natomiast odpowiedniki w ludo-
wym wschodniosowiaskim sownictwie pszczelarskim czy bartniczym.
Odpowiedni rzeczownik wystpuje we wszystkich trzech jzykach
wschodniosowiaskich: ros. skal j cz roju lecca w poszukiwaniu nowe-
go siedliska, ukr. skal li f., skal lja m. ts., sklja f., skal f. pszczoazwia-
dowczyni10, skal czoowy rzd pszcz w leccym roju11, brus. skal f., skal
lj f., sklli pl., skal f. cz roju lecca w poszukiwaniu nowego siedliska12,
na Polesiu skal f., skal f., skal f., skli pl., sklla f. ts.13.

 Muka II 410: skal die Sprbiene, Sphbiene, matka (pelinaja), skali, skali se als
Sprbiene einen Platz zur Niederlassung des Schwarmes suchen bzw. finden, v kaestve mat-
ki iskat, najti mesto dlja roja. W obu przypadkach rosyjskie objanienie jest bdne, gdy nie
matka szuka nowego siedliska dla modego roju, lecz niewielka grupka pszcz oddzielajca
si od przygotowanych do rojenia lub rojcych si pszcz.
 V.Bu r n a e v, Opyt terminologieskogo slovarja selskogo chozjajstva, fabrinosti, pro
myslov i byta narodnogo, t.II, S.Peterburg 1844, s.211; Dal3 IV 173174.

elech II 870; Hrin IV 131.
10 Lysenko 195.
11 Hrin IV 130.
12 Ju.F.M a c k e v i , Leksika paljarstva, ZNarSlo, s.216; Scjakovi 450.
13 AnochinaNikonuk 358.

225

http://rcin.org.pl
 Zwizek wyrazu uyckiego z postaciami wschodniosowiaskimi nie
ulega wtpliwoci. Zrnicowanie postaci morfologicznych w gwarach tuma-
czy si tym, i pierwotnie by to prawdopodobnie rzeczownik eski nale-
cy do tematw na , por. ukr. i brus. skal li. W poszczeglnych gwarach so-
wiaskich wyraz zachowa rodzaj eski z jednoczesnym przejciem do tema-
tw na ja (ukr. sklja, brus. skal) lub na a (ukr., brus. *skal) albo te zmie-
ni rodzaj na mski, przechodzc do tematw na jo (du. skal la, ukr. skal
lja). Podobne zmiany rodzaju i typu deklinacyjnego mona obserwowa rw-
nie w innych rzeczownikach nalecych pierwotnie do tematw na 14. Ros.
skal j i brus. skallj to zapewne wtrne rzeczowniki zbiorowe z kolektywnym
sufiksem ja dodanym do pierwotnego rzeczownika eskiego
Przytoczony materia pozwala na rekonstrukcj niewtpliwie ju praso-
wiaskiego terminu pszczelarskiego. Porwnanie z takimi bliskoznacznymi
wyrazami jak brus. dial. isk m., poleskie pjisk, pjsk m. szukanie nowego sied-
liska dla [4] modego roju, pszczoy szukajce nowego siedliska15 : iskc szu-
ka, litew. ekonys m. pl., iekun bit pszczoa szukajca nowego siedliska
dla modego roju16 : iekti szuka, poszukiwa, wyszukiwa, niem. Sprbie
ne, Sphbiene pszczoa szukajca nowego siedliska dla modego roju : spren,
sphen ledzi, tropi, szpiegowa wskazuje, e omawiany wyraz naley czy
z prasowiaskim czasownikiem *jskati jsk szuka. Dla epoki praso-
wiaskiej rekonstruowa zatem trzeba posta *jskal f.; zanik nagosowego
j, podobnie jak w innych wyrazach, nastpowa ju na gruncie poszczegl-
nych jzykw sowiaskich17. Jest to derywat od czasownika *jskati utworzo-
ny przy pomocy sufiksu l18, pierwotnie zapewne nomen actionis szukanie
przez pszczoy nowego siedliska dla modego roju, wtrnie pszczoy szukajce
w czasie rojenia nowego siedliska dla modego roju19.
W poszczeglnych jzykach od *jskal utworzono denominalne cza-
sowniki. Poza wspomnianym ju du. dial. skali (se) nale tu: brus. dial.

14 Por. choby obocznoci typu przerbel bli : przerbel bla : przerbla w gwarach pol-
skich. [4]
15 Ju.F.Mackevi o.c. 210; Scjakovi o.c. 204; AnochinaNikonuk 350.
16 A.Ly b e r i s, Lietuvirus kalb odynas, Vilnius 1971, s. 209; Kurschat I 699.
17 Zob. np. J. Ro z w a dow s k i, Przyczynki do historycznej fonetyki jzykw sowiaskich.
1. Prasow. j, RS VII, 19141916, s. 913.
18 O funkcji i genezie tego sufiksu zob. Sawski Zarys I 106107.
19 W dolnouyckim i ukraiskim nastpia moe dalsza syngulatywizacja znaczenia
wyrazu, nie ma jednak pewnoci, czy mona cakowicie polega na znaczeniu pszczoa-
zwiadowczyni podanym przez sowniki Muki i ysenki.

226

http://rcin.org.pl
skalc, skaljavc siada na ulu umieszczonym na drzewie, o pszczoach szu-
kajcych nowego siedliska20, poleskie skaluvty, skalov wysya pszczoy
na poszukiwanie nowego siedliska, o roju21.
Ps. dial. *jskal jest jednym ze starych derywatw o interesujcym
zasigu: czy gwary uyckie z obszarem wschodniosowiaskim. Na szereg
takich izoleks, wanych dla bada nad stosunkiem gwar uyckich do resz-
ty gwar sowiaskich, zwraca ju uwag O.N.Trubaczow22. Omawiany tu
wyraz dowodzi, i obszar uycki i wschodniosowiaski cz nie tylko stare
wyrazy niemotywowane, ale rwnie stare wsplne derywaty. Trzeba jednak
pamita, i ludowe sowiaskie sownictwo pszczelarskie i bartnicze nie jest
jeszcze dostatecznie zbadane, istnieje wic moliwo odnalezienia ladw
ps. *jskal take w innych jzykach zachodniosowiaskich.

3. ps. dial. *svisl

W kaszubszczynie na Pwyspie Helskim (w Jastarni i Borze) szczt-

kowo zachowa si rzeczownik sisle pl. tantum uywany jedynie w zwro-
cie py sisla [5] lazc prnowa, wasa si, szczeglnie noc23. Bliski
wyraz znaj gwary lskie: vila, fila otwr w dachu do podawania siana
na strych24 oraz jzyki uyckie i czeski: du. swisl li, zwykle pl. f. swisle li i
low szczyt dachu, front budynku25, gu. swisle li i low pl. szczyt (dachu),
strona szczytowa, fronton26, czes. przestarz. i dial. svisel sle f., slu m. (zwy-
kle pl. svisle sl : sl), te svisla (drewniany) szczyt domu, fronton, w gwa-
rach take trjktna futryna po obu stronach wrt w stodole, rodzaj wi-
zania dachu, pionowy supek w wizaniu domu, na svislch na strychu27.
Wyraz znany jest take zachodniej czci obszaru poudniowosowiaskiego,
a mianowicie gwarom soweskim oraz dialektowi kajkawskiemu i czakaw-

20
Ju.F.Mackevi o.c. 215216.
21 AnochinaNikonuk 358.
22 O.N.Tr u b a e v, O praslavjanskich leksieskich dialektizmach serboluickich jazy
kov, Serboluickij lingvistieskij sbornik, Moskva 1963, s.154172; t e n e, O sostave prasla
vjanskogo slovarja (Problemy i rezultaty), Slavjanskoe jazykoznanie. Doklady sovetskoj dele-
gacii. VI Medunarodnyj sezd slavistov, Moskva 1968, s.372373. [5]
23 Sychta V 204.
24 Zarba AJ III, mapa 356.
25 Muka II 588.
Chr.T.P f u h l, Lausitzisch Wendisches Wrterbuch,
26 Bautzen 1886, s.693; H.Z e m a n,
Sownik grnouyckopolski, Warszawa 1967, s. 449.
27
PSJ V 960; Barto
413; Machek ES2 597.

227

http://rcin.org.pl
skiemu jzyka serbskochorwackiego: se. dial. svsli f. pl., svsla n. pl. wysta
jca cz poddasza na stronie frontowej, erdki umocowane na zewntrznej
cianie domu, na ktrych suszy si np. kukurydz, najwysza wewntrzna
cz strychu; strych na som, na siano, stodoa28, sch. dial. kajk. svisle f. pl.
szczyt domu z desek, fronton, czak. (np. w Istrii) svsla n. pl. stryszek nad
szop, boczna ciana domu bez okna29.
Z przedstawionego przegldu znacze wyrazu w poszczeglnych jzy-
kach wida, i nazywa on przede wszystkim szczyt domu, fronton, obi-
t deskami szczytow cian poddasza budynku. Wydaje si jednak, i nie
jest to znaczenie pierwotne. Zwracaj bowiem uwag znaczenia odmienne,
jak wystajca cz poddasza na stronie frontowej budynku, rusztowanie
z erdzi na zewntrznej cianie domu, strych, stryszek, bdce przypusz-
czalnie ladami starszego znaczenia wyrazu, gdy nie tumacz si dobrze ze
znaczenia szczyt, fronton. Sdz, i prawdopodobne jest przypuszczenie, e
omawiany wyraz oznacza najpierw wystajc poza cian cz poddasza
na stronie szczytowej, np. wysunite na zewntrz belki, erdzie przeduajce
w ten sposb strych. Taka wysunita cz strychu moga suy do suszenia
niektrych rolin, co sugeruje znaczenie wyrazu w soweskim. Zrozumiae
staje si pojawiajce si w czeskim, soweskim i serbskochorwackim zna-
czenie strych (np. na som, siano), gdy wystajca cz poddasza stanowi-
a cao ze strychem, gdzie przechowywano zwaszcza som i siano. Wysta-
jca cz poddasza moga by otwarta, ale moga by te zabita deskami
i przykryta dachem. Ze znaczenia obita deskami cz poddasza na szczy-
cie budynku mogo si bez trudu wytworzy znane znaczenie obita deskami
szczytowa cz budynku, szczyt, [6] fronton, przy czym zmiana znaczenia
moga by zwizana ze zmianami w konstrukcji budynkw.
Przyjmowane tu starsze znaczenia pozwalaj rozumie znaczenie kaszub-
skiego zwrotu py sisla lazc prnowa, wasa si, szczeglnie noc. Praw-
dopodobnie kasz. sisle to szcztkowo zachowany na Helu synonim kaszubskich
rzeczownikw podvistvk, vistvk w dawnym budownictwie kaszubskim: pod-
cienie wsparte na supach, zespolone konstrukcyjnie z chat i majce wejcie do
sieni30. Takie podcienia stanowiy miejsce wieczornych czy nocnych pogaw-
dek, spotka modziey itp., co w sposb wystarczajco jasny tumaczy powsta
nie zapisanego przez Sycht znaczenia kaszubskiego zwrotu.

28 Pleternik II 612.
29 404. [6]
RJAZ XVII 317; Skok ER III 373; Jardas
30 Sychta VI 83.

228

http://rcin.org.pl
 lady pierwotnego znaczenia wystajca poza zewntrzn cian budyn-
ku cz poddasza w kilku jzykach sowiaskich pozwalaj poprze rodzi-
mo wyrazu. Przytoczone wyej wyrazy sowiaskie sprowadzaj si praw-
dopodobnie do prasowiaskiej dialektycznej postaci *svisl f., bdcej
urzeczownikowionym przy pomocy sufiksu pierwotnym imiesowem na
l (por. np. pol. zwisy, czes. svisl, ros. svislyj)31. Obok tego rzeczownika
w poszczeglnych jzykach zachoway si, jak si wydaje, w funkcji synoni-
micznego rzeczownika formy rodzajowe imiesowu (np. se. svsla n. pl., czak.
svsla n. pl., ale mski rodzaj wyrazu w poszczeglnych jzykach moe by
wtrny w stosunku do pierwotnego femininum)32.
Za zwizkiem omawianego rzeczownika z czasownikiem *svisnti
zwisn, zwiesi si przemawiaj te synonimiczne rzeczowniki oparte na
czasowniku nieprefigowanym, np. se. vsle f. pl. = svisli33, stczes. visle34.
Semantyka i struktura omawianych tu wyrazw przemawiaj za ich
rodzimoci w jzykach sowiaskich. W wietle materiau nieuzasadnione
wydaj si prby wyprowadzania tych wyrazw z niemieckiego35, zwaszcza
e brane pod uwag jako rdo zapoyczenia wyrazy niemieckie w aden spo-
sb nie tumacz realnie powiadczonych znacze wyrazw sowiaskich.
Rzeczownik *svisl (i ewentualne uycie substantywizowanych form
rodzajowych imiesowu *svisl w funkcji terminu z zakresu budownictwa)
jest prawdopodobnie wytworem czci gwar prasowiaskich. czy zachod-
ni cz obszaru zachodniosowiaskiego (dialekt kaszubski, gwary lskie,
jzyki uyckie, jzyk czeski) z zachodnim skrajem obszaru poudniowo-
sowiaskiego (jzyk soweski, dialekt kajkawski i czakawski). Jest jednym
z przykadw wskazujcych, e izoleksy czce zachd i zachodni cz
poudnia Sowiaszczyzny nieraz nie obejmoway caego obszaru zachod-
niosowiaskiego, lecz jedynie zachodni jego cz. [7]
Gwoli cisoci wspomnie trzeba, e podobne rzeczowniki pojawiaj
si rzadko te poza wspomnianym tu obszarem, por. ukr. dial. svsli pl. dol-
ny koniec pewnego typu sieci36, bug. dial. svisl wizka winnych gron przy-

31 O tym typie sowotwrczym zob. Sawski Zarys l.c.

32 Zwizek omawianych wyrazw z participium *svisl wysuwano wielokrotnie, np.
ostatnio Skok l.c. (z dalsz literatur).
33
Pleternik II 771.
34
Klaret II 498.

Zob. H.H. Bie l fe ldt, Die deutsches Lehnwrter im Obersorbischen, Leipzig 1933,
35
s.120; Machek 1.c.
36 Hrin IV 106.

229

http://rcin.org.pl
gotowanych do zawieszenia; wizka splecionych kolb kukurydzy37. S to jed-
nak niezalene twory oparte na imiesowie *svisl, bez specjalizacji znacze-
nia waciwej czci obszaru zachodnio i poudniowosowiaskiego.

Omwiona w artykule geografia trzech wyrazw sowiaskich pokazu-

je niektre moliwoci przebiegu izoleks czcych jzyki zachodniosowia-
skie lub ich cz z innymi sowiaskimi zespoami dialektycznymi. Oczy-
wicie pojedyncze przykady rnorodnych izoleks czcych jzyki zachod-
niosowiaskie z poudniem lub wschodem Sowiaszczyzny albo dzielcych
obszar zachodniosowiaski mog nie mie adnego znaczenia dla bada nad
pierwotnym zrnicowaniem dialektycznym sownictwa prasowiaskiego.
Dopiero ustalenie pku poszczeglnych izoleks stwarza moliwo wydziela-
nia tego lub innego zespou gwarowego. Dlatego konieczne jest gromadzenie
dalszych przykadw rnorodnych starych zwizkw leksykalnych midzy
poszczeglnymi gwarami sowiaskimi i systematyczne ich badanie.

37 Np. Petkov 129.

230

http://rcin.org.pl
 Przyczynki do geografii wyrazw sowiaskich

Slavia Occidentalis 36, 1979, s. 2330

Niniejszy artyku, kontynuujcy artyku Z geografii wyrazw sowia

skich (SlOcc 34, s.16), prezentuje cz wynikw przeprowadzonych w jzy-
kach poudniowosowiaskich poszukiwa kontynuantw prasowiaskich
wyrazw uchodzcych dotychczas za dialektyzmy zachodnio lub pnoc-
nosowiaskie. Przedstawione tu wyrazy serbskochorwackie nie byy dotd
dostrzeone, nie notuje ich zagrzebski sownik akademicki, wydobyte za
zostay z zabytkw jzykowych i tekstw gwarowych kajkawskich i czakaw-
skich. Omwione niej wyrazy stanowi dalsze przykady nawiza leksy-
kalnych zachodniej czci obszaru poudniowosowiaskiego do jzykw
zachodniosowiaskich, co pozwala wzbogaci list znanych izoleks cz-
cych te dwa obszary.

Ps. dial. *chovati

Niewtpliwie ju ps. czasownik *chovati powiadczony jest dobrze

w jzykach zachodniosowiaskich i w czci gwar wschodniosowiaskich
w znaczeniach ukrywa, przechowywa, chroni, strzec, grzeba (umar-
ego), hodowa, wychowa, ywi. Na podstawie dotychczas znanych fak-
tw wyraz mg uchodzi za dialektyzm pnocnosowiaski. Okazuje si
jednak, e wyraz istnie musia rwnie w czci obszaru poudniowoso
wiaskiego. W wielojzycznym sowniku Hieronima Megisera z r.1603 ac.
promoveo przetumaczone przez dalm. (dalmatyskie = czakawskie) napri

 Zwizy przegld postaci i znacze czasownika w poszczeglnych jzykach sowia-

skich oraz etymologii zob. Berneker SEW I 399400; Sawski SEJP I 77; Vasmer REW III 253;
Machek ES2 203204 (nieprzekonujco oddziela chovati i chovati se).

http://rcin.org.pl
da klasti (co zostao przejte ze znanego sownika F.Vranicia (Dictionarium
quinque nobilissimarum Europae linguarum, 1595) oraz przez croat. (= chor-
wackie) naprid hovati, naprid staviti. Sownictwo oznaczone przez Megise-
ra jako chorwackie jest do niejednolite, zawiera niewtpliwie zarwno
wyrazy [24] kajkawskie, jak i czakawskie. Do dzi nie zostao ustalone, czy
Megiser zaczerpn te wyrazy z rnych rde (zdaje si za tym przemawia
niekonsekwentna ortografia), czy te z nie ustalonego sowniczka zawieraj-
cego i leksyk kajkawsk, i czakawsk (mieszanie tych elementw charakte-
ryzowao niektre przynajmniej druki protestanckie). W odniesieniu do cza-
sownika hovati mamy podstawy sdzi, e by to wyraz genetycznie kajkaw-
ski, w kadym razie nie ma podstaw do przypuszcze, e moe to by wyraz
zachodniosowiaski (np. czeski) pomykowo przytoczony przez Megisera
jako chorwacki.
Za autentycznoci wyrazu przemawia zreszt inny przykad tego cza-
sownika (z prefiksem za) w tekcie kajkawskim, w ktrym wykluczone jest
zapoyczenie z zachodniosowiaskiego. Niewtpliwie kajkawski charakter
ma powiadczenie wyrazu w umowie o kupniesprzeday z okolic Zagrze-
bia (Sv. Ivan Zelina) z 1595 r.; dokument w jest datowany na dan zahovane
svete Marije, gdzie nalecy do omawianego czasownika imiesw zahovan
wchodzi w skad nazwy jakiego kocielnego wita maryjnego. Mimo poszu-
kiwa nie udao si ustali, o ktrym wicie mowa w tekcie. Mona jedynie
przypuszcza, e dan zahovane svete Marije moe by nieoficjaln (ludow?,
potoczn?) nazw wita Niepokalanego Poczcia N.P.Marii (ac. Conceptio-
nis Immaculatae B.M.V.), jeli zahovati byoby tu synonimiczne do sauva
ti zachowa (por. np. Marija na svom zaetju [...] bi sauvana od griha isto
noga). Tak interpretacj traktowa mona jedynie jako hipotez, nie mamy
bowiem dowodu, e w sch. zahovati mogo znaczy zachowa; nie straci;
porednio za takim znaczeniem zdaje si przemawia powiadczony jedynie
w dziele F.Vranicia ivot nikoliko izabranih divic (1606) czasownik uhovati
ochroni: On [bog] e te uhovati od svakoga zla, jednak jest bardzo prawdopo-
dobne, e Vrani wzorowa si tu na czeskich frazach Bh uchoval, Bh ucho
vej, przejmujc te wyraz czeski. O tyle by to nie dziwio, e F.Vrani wiele lat
spdzi na obczynie, w tym rwnie w Czechach i tam pisa swoje dziea; pew-

 Stachowski Megiser 84. [24]

 RJAZ XXI 906. Ten sam przykad przytacza Fancev Virje 46.
 RJAZ XIV 427: przykad z boniackiego pisarza Lastricia.
 RJAZ XIX 377.

232

http://rcin.org.pl
ne oddziaywanie jzyka czeskiego widoczne jest rwnie w sowniku Vrani-
cia, np. straka pica zamiast sraka, svraka z t pod wpywem czes. straka.
W sowniku Vrani podaje w znaczeniu chroni inne wyrazy: uvati conser-
vare, sahraniti salvare, shraniti condere, conservare, recendere.
Przytoczone dane jednoznacznie wiadcz o wystpowaniu w XVI
XVIIwiecznym dialekcie kajkawskim czasownika hovati. Kwesti otwart
pozostaje jednak znaczenie wyrazu w tym dialekcie. Sownik Megisera zdaje
si wiadczy, e czasownik mg znaczy ka, umieszcza, wsuwa. [25]

Ps. dial. *nedoln

W jzykach pnocnosowiaskich niele powiadczony jest przymiot-

nik *nedol n
: pol. od XVI w. niedony nie majcy sprawnoci fizycz-
nej, nieudolny, niezdarny, ociay, kasz. edoni uomny, saby, czes.
dial. mor. nedolun chorowity, cherlawy; niedorozwinity fizycznie lub
umysowo, ros. dial. (z gwary smoleskiej) nedolnyj chorowity, niezdro-
wy, saby; nieporadny, nieudolny, ukr. nedolnyj saby fizycznie, brus.
pot. i dial. nedalny saby, niezdrowy, cherlawy, niezrczny, niezgrabny,
nieudolny, niezdatny do czego. W jzykach poudniowosowiaskich nie
znane byy dotychczas lady takiego przymiotnika, jednak poszukiwania
pozwoliy stwierdzi jego pozostao w dialekcie kajkawskim jzyka serbsko
chorwackiego. W kajkawskiej gwarze Loboru zapisano przymiotnik nedolo
en z objanieniem koji se ne zna nikakvoga posla pravo latiti; to u ruke pri-
mi, sve mu padne; kajk. nedoloen ma wic znaczenie nieporadny, niezdar-
ny. Semantyka wyrazu wskazuje na jego zwizek z przytoczonymi przymiot-
nikami pnocnosowiaskimi, rwnie posta gosowa przemawia za cze-
niem tych wyrazw: w gwarze Loboru ps. * jest kontynuowane przez ou,
ktre w uproszczonej pisowni cytowanego tekstu etnograficznego niekiedy
oddawane jest przez (np. mek, ssed), czciej przez o (np. elodec, zobi,
rokave, robec, robaa) lub przez u (np. nazubine, mui, slepovu).

 Por. W. B or y , Studia nad leksyk pierwszych sownikw chorwackich, SFPS XIII,

1974, s. 104105. [25]
 Wyraz biaoruski uwaany jest nieraz za poyczk z polskiego, zob. np. A.M. Bu l y k a,
Danija zapazyanni belaruskaj movy, Minsk 1972, s.216. Za rodzimoci wyrazu przema-
wia jednak jego zasig w jzykach wschodniosowiaskich, por. K.M.Pa njuc i , Leksika
narodnych havorak, Minsk 1976, s.8687. Niewtpliwie natomiast zapoyczono z polskiego
wystpujce w niektrych gwarach biaoruskich postaci nedalnnyj.
 J. Kot a r s k i, Lobor, ZNO XX, Zagreb 1915, s. 63.

233

http://rcin.org.pl
 Rekonstruowany na podstawie przytoczonych danych przymiotnik

*nedoln
nie mogcy czemu podoa, sprosta, nieudolny, niesprawny
by waciwy tym dialektom prasowiaskim, ktre day pocztek jzykom
pnocnosowiaskim oraz bray udzia w formowaniu zachodniej czci
poudniowosowiaskiego zespou dialektycznego.
Wyraz naley do modszej warstwy sownictwa prasowiaskiego, gdy
uzna go trzeba za pnoprasowiaski derywat od bardziej archaicznego przy-
miotnika, ktry zachowa si wycznie w jzykach wschodniosowiaskich:
ros. dial. nedolgij chory, niezdrowy, saby; sabo pracujcy; niezrczny, nie-
zaradny, nedolgoj cherlawy, wty, ukr. nedolhyj saby fizycznie, wt-
y, nieudolny, nieobrotny, brus. dial. nedalhi saby, niezaradny, cherla-
wy, wty. Zwraca te uwag brus. dial. nedolngi niesprawny, nieudolny,
ktrego posta gosowa zdaje si wskazywa na pol. *niedogi. Wszystkie te
postaci sprowadzaj si do ps. dial. *nedolg, przymiotnika synonimicz-
nego lepiej powiadczonemu *nedol
n
. Ten ostatni przymiotnik powsta
zapewne przez rozszerzenie starszego *nedolg produktywnym [26] sufik-
sem n
, ktry peni tu funkcj strukturaln, przenoszc archaiczny typ
przymiotnikowy do produktywnej klasy przymiotnikw.
Podstaw derywacyjn przymiotnika *nedolg stanowi rzeczownik
*nedolga, zawiadczony u Sowian pnocnych w znaczeniu nomen actio-
nis niedawanie sobie rady, niezaradno, niesprawno, nieudolno (czes.
dial. nedoluha choroba, sabo, sa. nedoluha niepogoda?, ukr. nedolha
sabo, wadliwo, uomno) i nomen agentis czowiek niezaradny, nie-
sprawny, nieudolny (pol. niedoga czowiek nieudolny, kasz. edoga
czowiek niesprawny, kaleka, czes. dial. nedoluha gupiec, dure, ukr. dial.
nedolha saby, wty czowiek, brus. dial. nedalha niezdolny, niezarad-
ny czowiek, niedorajda, nienormalna, niedorozwinita od urodzenia isto-
ta). Ps. dial. *nedolga to derywat odczasownikowy z suf. ga od *dolti
(pn. te *dolati, *doliti) dawa sobie rad z kim, czym, pokonywa, prze
zwycia, zmaga si10, a cilej derywat od dewerbalnego *dolga, zacho
wanego jedynie w polszczynie w materiale onomastycznym: stpol. NO
i nazwa herbu od XIV w. Doga, dzi jeszcze w nazwach miejscowych, np.
Dogi11.

 K.M.Panjuci o.c. 87. [26]

10 Zob. Sawski Zarys I 68.
11 SSNO I 500; I.H a l ic k a, Nazwy miejscowe rodkowej i zachodniej Biaostocczyzny,
dzierawcze, patronimiczne i rodzinne, Warszawa 1976, s. 4647.

234

http://rcin.org.pl
 Ps. dial. *nutiti
Czasownik *nutiti (z oboczn wtrn postaci *ntiti) zmusza, znie-
wala, wywiera nacisk znany jest jedynie z jzykw zachodniosowia-
skich12: pol. nci pociga, dziaa pocigajco, wabi, przywabia, stpol.
w XV w. napdza, nagania, w XVI w. nuci = nci, kasz. ncc wabi,
kusi, nci, du. nui zmusza, zniewala, nakania, gu. nui ts.,
nagli, przynagla, czes. nutiti zmusza, zniewala, wmusza co (w kogo,
w siebie), wymusza co, z trudem co osiga, z trudem co robi, sa. nti
zmusza, zniewala.
Nie dostrzeono dotychczas wystpowania kontynuantw tego czasow-
nika take w czci obszaru poudniowosowiaskiego, a mianowicie w dia-
lekcie czakawskim jzyka serbskochorwackiego. Nieprefigowany czasownik
nutiti se oferowa si, proponowa powiadczony jest w wydanym w 1660 r.
poemacie Petra Zrinskiego Opsida sigetska13, a take wedug K.Pavleticia
we wspczesnych gwarach czakawskich14. Lepiej powiadczony jest prefi
gowany czasownik ponutiti (se) zaproponowa, zaoferowa. Najstarszy zna-
ny mi przykad pochodzi z tekstu [27] prawnego z Istrii z 1603 r.15. Rwnie
we wspczesnych gwarach czakawskich Istrii, przynajmniej w najbardziej
archaicznych gwarach tzw. Liburnii, wyraz jest czsty, o czym wiadczy kil-
kunastokrotne jego uycie w tekstach gwarowych z okolic miasta Kastav16.
Znaj te ten wyraz archaiczne gwary na wyspie Krk17.
Dostpne materiay pozwalaj stwierdzi, e kontynuant ps. *nutiti
na obszarze poudniowosowiaskim by ograniczony do dialektu czakaw-
skiego, i to do najbardziej pod wzgldem leksykalnym archaicznych gwar
pnocnoczakawskich. Reszta obszaru serbskochorwackiego, jak i inne
jzyki poudniowosowiaskie znaj wycznie kontynuanty pokrewnego
ps. *nuditi, *nditi, majcego zasig oglnosowiaski. Nie mona jed-
nak wykluczy, e posta *nutiti znana bya rwnie obszarowi bugar-
skomacedoskiemu, bowiem J.Pokorny przytacza z nieznanego rda

12
Machek o.c.
403. Co

do pochodzenia wyrazu p. Pokorny IEW 756; Machek l.c. nie-
przekonujco przyjmuje zapoyczenie z germaskiego.
13 T.M at i , Lexicalia iz starih hrvatskih pisaca, Rad JAZU 315, 1957, s.49.
14 K.Pav le t i , Pabirci po Zrinijadi, Nastavni vjesnik VII, s.309 (cytuj za prac z przy
pisu poprzedniego). [27]
15 epi 253: da... ne mozi nijedan kupit ni zet mesa, dokle se ne ponuti gospodinu
plovanu.
16 Jardas np. na s.43: ne ponuti njin se konbasice; a se more nekomu... ponutit.
17 I. ic, Vrbnik (otok Krk), ZNO XXXIII, 1949, s.20: ki se ponuti.

235

http://rcin.org.pl
bug. nut Zwang18, ktrego jednak nie udao si odszuka w dostpnych
sownikach.

Ps. dial. *polti

Archaiczny i bez wtpienia ju prasowiaski czasownik *polti pol

znany by dotychczas z niektrych jzykw pnocnosowiaskich oraz
z jzyka soweskiego: pol. dial. p pole oczyszcza ziarno z plew, poru-
sza, potrzsa nieckami19, gu. dial. p poje ts., wywija, wymachiwa,
czes. plti plm : plaji powiewa, ros. dial. pol oczyszcza z plew, se. plti
pljem powodowa falowanie, burzy (np. wod), wylewa, wypluskiwa,
wychlapywa wod z czego, oczyszcza z plew, wia ziarno, te falowa,
pyn strumieniem, wrze, powiewa. Na podstawie znanych dotd faktw
mona uzna, i ps. *polti wprawia w ruch, potrzsa czym, podrzuca
co, wymachiwa czym (std wysiewa plewy z ziarna przez podrzucanie,
wia i wypluskiwa, wychlapywa wod) czyo jzyki pnocnosowia-
skie i jzyk soweski20. Wyraz mona by wic uzna za jedn z do licznych
izoleks wsplnych dla pnocnosowiaskiego i soweskiego.
Ten sam czasownik istnia jednak z pewnoci rwnie w czci
obszaru serbskochorwackiego, w dialekcie czakawskim. Na wyspie Lasto-
vo zapisano form 1. osoby sg. praes. pljn wychlustuj, wylewam wod
z odzi, bez podania formy infinitiwu, ktry sownik JAZU odtwarza
w postaci *plati21. Suszno rekonstrukcji sownika potwierdza inny fakt:
w tekstach z okolic miasta Kastav na Istrii po[28]wiadczona jest forma
3. osoby praet. su plali w przykadzie: Kad je stisnula ua, spraznile su ter
ni i si kalii. Judi su plali po dne on blatni mut czerpali z dna ten botnisty
osad22. Na podstawie tych reliktw archaicznego wyrazu stwierdzi mo-
na, e w czakawszczynie istnia czasownik plati poljem wylewa, wychlu
stywa, wychlapywa, czerpa ciecz, a wic w znaczeniu bliskim zawiad-
czonemu w soweskim.
Ps. dial. *polti pol jest jeszcze jednym przykadem wyrazu wsplnego
dla jzykw pnocnosowiaskich i zachodniej czci obszaru poudniowo-

18 Pokorny l.c.
19 Karowicz IV 142.
20 Co do etymologii wyrazu zob.
Vaillant GC III 299. Inaczej,

bez uwzgldnienia wszyst-
kich znacze, Vasmer REW II 391.
21 RJAZ X 638. [28]
22 Jardas 190.

236

http://rcin.org.pl
sowiaskiego, przy czym pod wzgldem znaczeniowym obszar sowesko
czakawski wyrnia si wyspecjalizowanym znaczeniem wypluskiwa,
wychlapywa wod, podczas gdy w jzykach pnocnosowiaskich, a take
i w soweskim specjalizacja znaczenia posza w kierunku wia, oczyszcza
ziarno z plew. Trzeba jednak zaznaczy, e to ostatnie znaczenie istniao tak-
e na gruncie serbskochorwackim, gdy zawiadczone jest w iteratywnym
pljati z okolic Dubrownika23.
Przyjtemu zasigowi czasownika *polti nie przeczy zasig iterati-
vum *palati, zawiadczonego na caym niemal obszarze pnocnosowia-
skim: pol. dial. paa oczyszcza z plew, dawne opaa kijem bi, okada,
czes. plati oczyszcza z plew, macha, kiwa, ros. dial. palt oczysz-
cza z plew, ukr. palty ts., brus. palc ts.; ladem iterativum na grun-
cie poudniowosowiaskim jest wspomniane dubrownickie pljati oczysz-
cza z plew.

Ps. dial. *strmti, *trmti

W kilku jzykach sowiaskich powiadczone s czasowniki pozwala-

mti: pol. wyjtkowe w XVII w. (u Zimo-
jce zrekonstruowa praposta *tr
rowica) trzmi 3. pl. praes. tkwi, stercz24, czes. tmti stercze, se. dial.
trmti patrze nieruchomo, osupiaym wzrokiem, wlepia w kogo oczy,
patrze spode ba, dsa si. Nie dostrzeone dotd wyrazy, wskazujce na
ten czasownik, szcztkowo zachoway si w zachodnich gwarach serbsko
chorwackich. W kajkawskiej gwarze Samoboru zapisano przymiotnik
trmast stay, nieustpliwy25, dokadnie odpowiadajcy se. tmast = tmen,
tm uparty; kapryny. Materia soweski pozwala wyjani pochodzenie
przymiotnika, gdy zachowa si tu podstawowy rzeczownik tma upr,
stao, nieustpliwo; humor, kaprys26, bdcy bez wtpienia derywatem
dewerbalnym od czasownika trmti w jego zapewne starszym znaczeniu by
nieustpliwym, upiera si.
Kajk. trmast zdaje si wiadczy, i i w tym dialekcie istnia niegdy

czasownik kontynuujcy ps. *trmti. Jest to tym bardziej prawdopodobne,
e bezporedni kontynuant czasownika zachowa si w czakawskiej gwarze

23 O tej postaci zob. Vaillant

o.c.
24 Linde V 729: odtwarza inf. *trzmi; tu te z L.Perzyny (XVII w.): kiedy co w ranie
uwinie czyli utrzmi.
25 M.L a n g, Samobor, ZNO XIX, 1914, s. 311.
26 Por. Bezlaj Eseji 150. [29]

237

http://rcin.org.pl
Krku (w miejsco[29]woci Punat), gdzie zapisano form 2. osoby imperat.
trmi w zdaniu Zemi ga, zemi ne trmi we go (za ma), we, nie upieraj si27.
Przytoczone dane pozwalaj stwierdzi, i ps. dial. *tr
mti tr

m
tkwi, stercze (nieruchomo?), by nieustpliwym, upiera si to wyraz
czcy cz obszaru zachodniosowiaskiego z zachodni czci pou
dniowosowiaskiego obszaru jzykowego. Natomiast oparte niewtpliwie
na tym czasowniku pierwotne iterativum czy te intensivum *trimati o boga-
tej semantyce, sprowadzajcej si ostatecznie, jak si wydaje, do pierwotnego
znaczenia podtrzymywa, wspiera, umacnia28, ograniczone jest do jzy-
kw zachodniosowiaskich (pol. trzyma29, czes. tmati, sa. trma), gdy
postacie wschodniosowiaskie (ukr. trymty, brus. trymc) mona podej-
rzewa o zapoyczenie z polskiego; sprawa wymagaaby jednak szczegowe-
go zbadania.
Interesujce, e podobny zasig (przynajmniej w odniesieniu do obsza-
ru poudniowosowiaskiego) wykazuje pokrewny czasownik *str
mti tkwi,
stercze: czes. strmti stercze, wystawa, sa. strmie ts., se. strmti tkwi,
stercze, osupie ze zdumienia, zdumiewa si, patrze nieruchomo, wle-
pia w co oczy. Szcztkowo wyraz jest zachowany rwnie na gruncie serb-
skochorwackim: prefigowany czasownik zastrmiti lub zastrmjeti zatrzyma
si (realnie zawiadczona jest tylko forma 3.osoby sg. praes. zastrmi) zosta
zapisany w Poljicy w Dalmacji, a wic w gwarze dzi zesztokawizowanej, pier-
wotnie czakawskiej. Rozszerzony sufiksem nu czasownik zastrnuti (< *zastr
mnuti) zatrzyma si, pozosta zapisano w kajkawskiej gwarze wsi Trebarjevo
oraz w znaczeniu przesta rosn w gwarach rodkowej Dalmacji30. I w tym
wypadku mamy wyraz wsplny dla czci obszaru zachodniosowiaskiego
oraz dla zachodu obszaru poudniowosowiaskiego, z tym jednak, e odpo-
wiedni czasownik, w odmiennym co prawda znaczeniu, powiadczony jest
rwnie w jzykach wschodniosowiaskich: ros. stremt skierowywa, popy-
cha, ukr. stremty nagli, przynagla, przyspiesza.

27 N. B on i f a i Ro i , Puntarska predaja i puntarske glagoljske matice, ZNO XXXVII,

1953, s. 190.
28 O *trimati (w szczegach jednak odmiennie) zob.
Machek o.c. 658. Prb

objanienia
wyrazu na gruncie polskim da Z.Stieber (Polskie trzyma, wiat jzykowy Sowian, Warsza-
wa 1974, s. 391392).
29 Wedug E.Nie m i ne n a (Beitrge zur historischen Dialektologie der polnischen Spra
che, LudSow II A, 1931, s.119) pol. trzyma mie w posiadaniu, posiada jest pochodzenia
wielkopolskiego.
30 RJAZ XXII 440.

238

http://rcin.org.pl

mti i *str
Czasowniki *tr
mti s niewtpliwie pokrewne. Oba je
czy naley z ps. *strm wznoszcy si prostopadle, stromy, spadzisty31,
objanienia wymaga jednak rnica nagosu. V.Machek przyjmowa zanik
nagosowego s w postaci *tr

mti32, zapewne w rezultacie uproszczenia gru-
py spgoskowej. Jest to moliwe w odniesieniu do czeskiego, ale mao praw-
dopodobne w stosunku do form poud[30]niowosowiaskich. Dlatego bar-
dziej prawdopodobne wydaje si przyjmowanie tzw. s ruchomego, nierzad-
kiego w sowiaskim.
Odtworzone przypuszczalne, pierwotne zasigi kilku prasowiaskich
dialektyzmw leksykalnych wzbogacaj list wyrazw czcych zachodni
cz obszaru poudniowosowiaskiego (jzyk soweski i zachodnie dia-
lekty serbskochorwackie) z obszarem zachodniosowiaskim i czciowo
za jego porednictwem z jzykami wschodniosowiaskimi. Prawdopodob-
nie wyrazy o przedstawionym zasigu s wiadectwem udziau prasowia-
skich dialektw zachodnich (lub im genetycznie bliskich) w formowaniu si
zachodniej czci dialektw poudniowosowiaskich.

31 Zob np. Vasmer o.c. III 25 (ze starsz literatur); V.Machek o.c. 658; F.Bezlaj l.c.
Machek o.c. 659. [30]
32

239

http://rcin.org.pl
 Na tropach sowiaskich reliktw leksykalnych

Rocznik Slawistyczny XLII, 1981, s. 2529

1. *slut, *(s)lutati

W jzykach poudniowosowiaskich dobrze jest powiadczony cza

sownik *lutati lutaj: se. ltati powoli i; robi co mozolnie, bez powo
dzenia; mozolnie szuka, sch. ltati ltm bka si, wczy si, wasa
si, mac. luta bka si, wczy si, bug. ltam se bkam si, wasam si,
wcz si. Wedug V. Machka naley tu rwnie czes. loudati se wczy si,
bka si; guzdra si z sekundarnym d. Ps. dial. *lutati zdaniem etymo-
logw jest oparte na ie. *(s)let (por. zaliczane tu rwnie ags. lere nic nie
wart, zy, biedny, stwniem. lotar, rwniem. loter, lotter rozwizy, lekkomyl-
ny; leniwy, gnuny, goc. afslaujan wywoa konsternacj < *uczyni sa-
bym, bezsilnym itd.), ta za rekonstruowana dla epoki praindoeuropejskiej
posta jest rozszerzeniem przez t ie. pierwiastka *(s)le saby, bez energii,
obwisy (schlaff herabhngend, schlaff).
Nie dostrzeono dotychczas, e podobnie jak jzyki germaskie rw-
nie jzyki sowiaskie obok postaci bez s znaj form z smobile. Na cza-
sownik *slutati wskazuj: mac. dial. slta wczy si, bka si, bug. dial.
sltam se = lutam se, slutnik wczga. Te fakty pozwalaj na now inter-
pretacj grupy wyrazw soweskich i serbskochorwackich: se. ljtati am
i powoli, skradajc si; pracowa powoli i bez powodzenia, ljta ten, kto


Machek ES2 341.

Pokorny IEW 962963. Por. te Berneker SEW I 748; Vasmer REW II 76; Skok ER II
332333.

Kumanovo 256.

Kjustendil 259.

http://rcin.org.pl
guzdrze si, robi co nieudolnie, ljtav guzdrajcy si, nieudolnie pracu-
jcy, sch. dial. czak. (w Istrii i u Vitezovicia, znajcego wyraz prawdopo-
dobnie z Przymorza Chorwackiego) ljtav, ljtast saby, bezsilny (w sow-
niku Vitezovicia nieporzdny, zaniedbany, incomptus), ljte ljteta tpa
osoba, homo ingenii hebetis, ljtica mulier imbecilla, u Vitezovicia ljuta
vac incomptus vir. Wyrazy so[26]weskie i czakawskie wiadcz, e rw
nie w zachodniej czci poudniowej Sowiaszczyzny znany by czasownik
w postaci *slutati, z sekundarn grup spgoskow lj w miejsce pierwot-
nego sl (por. np. sch. ljiva < ps. *sliva). Powiadczone w soweskim i cza-
kawskim przymiotniki i rzeczowniki s czciowo oparte na czasowniku,
ale w pewnym stopniu nawizuj rwnie do omwionego niej prastarego
przymiotnika *slut.
F.Bezlaj, znajcy wycznie postaci soweskie, uzna ljtati za wyraz
ograniczony do jzyka soweskiego, nawizujcy jednak do litew. sliakti,
sliagti wspina si; pezn; powoli si porusza, skrada si. Trzeba jednak
zauway, e wyrazy te maj rn budow: wyraz batycki zawiera g(h),
podczas gdy wyraz soweski i pokrewne formy w innych jzykach sowia-
skich wykazuj t.
P.Skok zestawia czak. ljtast, ljtav z sch. sztok. (Srijem, Baka) slta
gupiec i dalej identyfikowa z cs. slut suchajcy. Zestawia wic mecha-
nicznie dwa rne genetycznie wyrazy (cs. slut oparte jest oczywicie na slu
ti slov syn), z czego zreszt zdawa sobie czciowo spraw piszc: Osta-
je ipak neobjanjena semantika veza izmeu koji sluti i stupidus. Sch.
sztok. slta lepiej si tumaczy na tle dokadnych odpowiednikw w niekt-
rych dialektach pnocnosowiaskich, dotychczas szczegowo nie rozpa-
trywanych, oraz w jzyku rumuskim: sa. dial. wsch. sluti majcy niespraw-
n, niepewn rk (kto m chybn ruku), ukr. dial. sltj, slutvyj kale-
ki, uomny, czciowo niesprawny fizycznie, czciowo sparaliowany; przy-
gupi, gupkowaty, slut Lhmung eines Gliedes (Hrinenko, elechowski),
rum. slut pokraczny, szpetny; pokraka i derywaty slui kaleczy (si), oka-
lecza (si); oszpeca (si), slui se szpetnie; wykrzywia si, sluit kaleki,
uomny10. Sch. slta, sa. sluti, ukr. sltj i rum. slut (zapoyczone z pewno-

 RJAZ XVII 699. [26]

 Bezlaj Eseji 117.

Por. Fraenkel LEW II 830

Skok ER III 289290.
 Buffa DL 214.
5, s.767. [27]
10 Por. Cioranescu z.

241

http://rcin.org.pl
ci z poudniowosowiaskiego) mona objani tylko jako relikty starego,
prasowiaskiego przymiotnika *slut nie cakiem sprawny fizycznie, uom-
ny, majcy niesprawne koczyny. Dajce si odtworzy pierwotne znaczenie
pozostaje w cisym zwizku ze znaczeniem rekonstruowanym dla indoeu-
ropejskiego pierwiastka *(s)le. Prawdopodobnie ps. *slut to prastary przy-
miotnik odpierwiastkowy z sufiksem to (por. np. ps. *ist < *(s)kdto,
*it, *kortk) i z typowym dla pochodnych imion wokalizmem o (o).
Formy takie jak ukr. slut, sch. slta to zapewne substantywizowane pier-
wotne przymiotniki. W poszczeglnych jzykach sowiaskich na[27]stpia
ewolucja znaczeniowa przymiotnika w kierunku niesprawny umysowo, nie-
dorozwinity umysowo.
Obok przymiotnika *slut istnia zapewne take odpowiedni wyraz bez
nagosowego s. Zdaje si na wskazywa stczes. ltov uomny, kaleki, wt-
y, sabowity11, prawdopodobnie z nawarstwionym sufiksem ov na pier-
wotne *lut.
Stwierdzenie reliktw przymiotnika *(s)lut w jzykach sowiaskich
umoliwia ucilenie genezy omwionych na wstpie czasownikw *luta
ti, *slutati. Ich budowa wskazuje, e s to denominativa z formantem aje
ati (por. np. ps. *krivati : *kriv, *starati : *star) derywowane od przy
miotnikowych postaci *lut, *slut. Znaczenie najblisze etymologicznemu
zachowa zapewne jzyk soweski: i, robi co niesprawnie, nieudolnie,
mozolnie (*robi co jak czowiek uomny, niesprawny fizycznie), w innych
jzykach wytworzyo si sekundarne znaczenie chodzi bez celu, bezczyn-
nie, wczy, si, wasa si.

2. *tti tm

Jzykom poudniowo i wschodniosowiaskim dobrze jest znany cza-

sownik *tomiti tom: scs. tomiti tomlj maltretowa, mczy, drczy, sch.
tmiti tmm uciska, ciemiy, mczy, strus. tomiti tomlju mczy, uci-
ska, ciemiy, gnbi; zmusza, zniewala, ros. tomt mlj m mczy,
drczy; trzyma w zamkniciu, w niewoli; zniewala; dugo gotowa w parze
w zamknitym naczyniu, dusi; przechowywa w odpowiednich warunkach
w celu nadania czemu podanych waciwoci, ukr. tomty mlj my
mczy, drczy; przechowywa w odpowiednich warunkach w celu nada-

11 Gebauer II 259: Snad podle lat. lutum, lutosus, tedy = z blta, z hliny uinny, prze-
ciw takiej interpretacji Berneker l.c. [28]

242

http://rcin.org.pl
nia czemu podanych waciwoci, brus. tamc mlj tmi ts.. Jak wida
z przegldu materiau, czasownik *tomiti znaczy przede wszystkim mczy,
drczy, ale na gruncie wschodniosowiaskim powiadczone s rwnie
znaczenia dusi (na parze) oraz przechowywa (w zamkniciu, bez dost-
pu powietrza), aby co uzyskao odpowiednie waciwoci. Prawdopodobnie
mamy tu zachowane lady starszego znaczenia pozbawia dostpu powie-
trza. Realnie zawiadczone znaczenia wskazuj, e *tomiti pierwotnie zna-
czyo pozbawia dostpu powietrza, pozbawia tchu, skd z jednej strony
rozwiny si wymienione znaczenia wschodniosowiaskie, z drugiej za
bardziej rozpowszechnione znaczenia pozbawia tchu (czowieka), dusi >
mczy, drczy, maltretowa. [28]
Czasownik *tomiti naley niewtpliwie do prasowiaskiej warstwy lek-
syki sowiaskiej, ale jego area moe wskazywa, i reprezentuje on mod-
sz, dialektyczn warstw sownictwa prasowiaskiego. Wokalizm, budowa
i semantyka ps. *tomiti dowodz, e jest to czasownik dewerbalny (causa-
tivum bd iterativum) od dotychczas nie odnalezionego w materiale so-
wiaskim podstawowego czasownika z oczekiwanym wokalizmem e. Przyj
mowane zwykle w literaturze etymologicznej zestawienie ze stind. tamya
ti dusi, pozbawia tchu (causativum do tmyati erstickt, wird betubt, wird
ohnmchtig, erschpft sich)12 ma najwyej warto paraleli; ps. *tomiti
i stind. tamyati powstay z pewnoci niezalenie od siebie.
Mamy wszelkie podstawy do przypuszczenia, e *tomiti to prasowia-
ska innowacja, utworzona za pomoc sowiaskich rodkw sowotwrczych
od nieznanego dotychczas czasownika podstawowego. Poszukiwania pozwo-
liy stwierdzi, e postulowany przez *tomiti czasownik podstawowy z woka
lizmem e nie zagin cakowicie. Jego prawdopodobne relikty udao si odna-
le w niektrych dialektach poudniowosowiaskich.
Poszukiwany czasownik podstawowy najlepiej zachowa si w jzyku
soweskim, gdzie powiadczone s prefigowane czasowniki stti se stmem
se : stmm se skrzepn, ci si, zsi si, o cieczy, raztti se raztmem se
(Styria) rozpuci si, rozpyn si (Pleternik). Na czasownik stti se zwr-
ci ju uwag F. Bezlaj13, poprawnie rekonstruujc praposta *stti stm,
ale jednoczenie zestawiajc wyraz soweski z pol. cita krew (podczas gdy

12 Por. Trautmann BSW 313; Vasmer REW III 118; Mayrhofer KEWA I 495; Pokorny
IEW 1063; Skok ER III 480. Por.

te Vaillant GC III 194, 426.

F.B e z l aj, Opyt raboty nad slovenskim timologieskim slovarem, VJ 1967, z.4, s.49
13
oraz Bezlaj Eseji 130.

243

http://rcin.org.pl
pol. city w tym znaczeniu naley do ps. *stti tn14). Rwnie dalsze
proponowane przez Bezlaja zestawienia, przede wszystkim z litew. tenti
krzepn, cina si, gstnie, tumti ts., ot. tumt ts.; chmurzy si, budz
wtpliwoci, na co zwrcia ju uwag T.W.Gorjaczewa15.
Przytoczone formy soweskie jednoznacznie wskazuj na stary cza-
sownik *tti tm (rnicy si rdzennym m od ps. *tti tn ci, rba).
Pierwotno m potwierdza te se. (ze Styrii) raztmati se roz[29]topi si,
rozpuci si (sneg, led, maslo, svinec se raztema, Pleternik), iterativum do
raztti se16. To iterativum pozwala objani sch. dial. (aptinovac w Slawo-
nii) utmati tmm zabi17, w ktrym widzie mona tylko iterativum do
nie zachowanego w serbskochorwackim czasownika *uteti tamem < *utti
tm. Trzeba podkreli wan rnic semantyczn midzy czasownikiem
serbskochorwackim a wyrazami soweskimi.
Sdz, e materia soweski i serbskochorwacki daje dostateczn pod-
staw do rekonstrukcji prasowiaskiego czasownika *tti tm, mogcego
stanowi podstaw sowotwrcz ps. *tomiti. Niepokoi przy tym semantyka
rekonstruowanego tu czasownika. Jeli jednak wemiemy pod uwag real-
nie zawiadczone znaczenia wyrazw soweskich i serbskochorwackiego,
a take semantyk ps. *tomiti, to musimy doj do wniosku, e zestawianie
*tti tm i *tomiti jest nie tylko dopuszczalne, ale take prawdopodobne.
Semantyka czasownika *tomiti sugeruje, e postulowany czasownik podsta-
wowy powinien znaczy gnie, uciska, ciska (tak, by pozbawi dostpu
powietrza, by pozbawi tchu). Takie zaoenie pozwala zrozumie, dlacze-
go sch. dial. utmati (< *utmati) znaczy zabi, za se. stti se (< *stti
s) skrzepn si, ci si, zsi si, zapewne ze starszego zgnie si, zbi
si (w grud, bry, np. o zsiadajcym si mleku przygotowywanym na ser
itp.). Widocznie w serbskochorwackim zachowao si znaczenie gnie, uci-
ska pozbawiajc tchu (std iterativum *tmati uciska, gnie pozbawiajc
tchu > zabija), za w soweskim uoglniono wyspecjalizowane znaczenie
czasownika zwrotnego *stti s; semantyka se. raztti se pozostaje w ci-
sej zalenoci od stti se.

Por. T.V.G or ja e v a, K timologii russk. dial. sten ledjanoe salo, timologija 1973,
14
1975, s.9697, gdzie zestawiono sowiaski materia do s
s ci si, zgstnie.
tti s tn
Fraenkel LEW 1080, 1139; ME IV 261. [29]
15
O.c. 97.
O wyrazach batyckich zob.
16 O tego typu iteratywach por. F. B e z l aj, Slovenina in stara slovanina, Slovansko
jezikoslovje. Nahtigalov zbornik, Ljubljana 1977, s.33.
17 RJAZ XX 93. Por. te S.Iv i , aptinovako nareje, Izabrana djela iz slavenske akcen-
tuacije, Mnchen 1971, s.209, 215.

244

http://rcin.org.pl
 Zrekonstruowany czasownik *tti tm naley do archaicznego typu
czasownikw odpierwiastkowych (por. *ti n, *pti pn, *tti tn, *ti
n); oparty jest na ie. pierwiastku *tem (powiadczonym zwykle w postaci
*tom), dla ktrego rekonstruuje si znaczenie geistig benommen, betubt18.
Jzyki sowiaskie zachoway wic szcztkowo do dzi relikty pierwiastka
z wokalizmem e. Przede wszystkim jednak reliktowy czasownik *tti tm
stanowi bezporedni podstaw derywacyjn dla causativum *tomiti tom
i w tej postaci zachowa si na znacznym obszarze jzykw sowiaskich.

18 Pokorny IEW 1063.

245

http://rcin.org.pl
 Przyczynki do rekonstrukcji
zasigw wyrazw prasowiaskich

Rocznik Slawistyczny XLV, 1985, s. 2127

Nowsze badania prasowiaskiej warstwy sownictwa sowiaskie-

go ustaliy, e niemaa cz leksemw zaliczanych do tej warstwy to wyra-
zy o ograniczonym zasigu, waciwe pewnym tylko dialektom sowia-
skim, czyli prasowiaskie dialektyzmy. Tote jednym z wanych elemen-
tw rekonstrukcji leksyki prasowiaskiej jest okrelanie pierwotnego roz
przestrzenienia poszczeglnych leksemw.
Oba wydawane obecnie sowniki rekonstruujce prasowiask war-
stw sownictwa (SP i SSJa) zwracaj uwag na zasigi odtwarzanych lekse-
mw. SP czyni to przez umieszczanie odpowiednich kwalifikatorw sygna-
lizujcych ograniczone rozprzestrzenienie poszczeglnych wyrazw na tery-
torium sowiaskim. Odtwarzana w tym sowniku geografia wyrazu opar-
ta jest na powiadczeniach dostpnych w momencie opracowywania odpo-
wiedniego artykuu sownikowego, przy czym wykorzystuje si zarwno
dane o zasigu bezporednich kontynuantw danego leksemu, jak i infor-
macje o rozprzestrzenieniu wyrazw pochodnych. Nieraz bowiem derywa-
ty (zarwno wczesne, prasowiaskie, jak i modsze, powstae na gruncie
poszczeglnych jzykw czy dialektw sowiaskich) bywaj powiadczone
na obszarze wikszym ni kontynuanty wyrazu podstawowego, co pozwala
korygowa ustalenia pierwotnej geografii wyrazu podstawowego.
W praktyce odtworzenie pierwotnego zasigu starych leksemw
napotyka na powane trudnoci. Jest oczywiste, e wiele starych wyrazw
gino, nierzadko bez ladu, w cigu dziejw jzykw sowiaskich. Niepena
znajomo historycznego i dialektycznego sownictwa poszczeglnych jzy-
kw sowiaskich powoduje, e nigdy nie mamy pewnoci, czy brak powiad-
cze kontynuantu danego leksemu w ktrym jzyku sowiaskim nie wyni-

http://rcin.org.pl
ka z niedostatkw sowiaskiej leksykografii. W razie braku powiadcze
wyrazu nie mona wic z ca pewnoci stwierdzi, e na terenie danego
jzyka wyraz nie istnieje (bd nie istnia). Dlatego dotychczasowe ustalenia
geografii pewnych leksemw musimy uwaa [22] za tymczasowe. Mog one
ulec zmianie po udostpnieniu nowych zbiorw sownictwa sowiaskiego.
W artykule przedstawiam wane dopenienia do geografii kilku praso-
wiaskich wyrazw, korygujce ustalenia zawarte w dotychczas wydanych
tomach SP i SSJa. Danych pozwalajcych na rewizj dotychczasowych ustale
dostarczyy ostatnio opublikowane sowniki gwarowe biaoruskie i serbsko-
chorwackie, a take pewne niedostatecznie wykorzystane starsze rda.

1. *balamtiti mci, wzburza, wika; wprowadza w bd, zwo-

dzi, udzi; ple, papla i dewerbalne rzeczowniki *balamta, *balamt
wedug SP I 185186, SSJa I 145147 powiadczone s wycznie na obsza-
rze pnocnosowiaskim. Udao si jednak odnale niewtpliwe ludo-
we powiadczenia z terenu poudniowosowiaskiego: sch. dial. (w gwarach
czakawskokajkawskich) balamtiti oszukiwa, zwodzi, zabalamtiti
paplajc ukry prawd, zwie, oszuka (Ozalj), balamtati mem papla,
ple (Mahino), balamta bazestwo, niedorzeczno, gupstwo (Pribi).
Obecno kontynuantu czasownika *balamtiti w pnocnozachodniej cz-
ci poudniowej Sowiaszczyzny jest dodatkowym argumentem za praso-
wiask genez wyrazu.

2. *blkati (s) wasa si, wczy si, tua si, bdzi wedug
SP I 273 jest wyrazem pnocnosowiaskim, objanionym jako pn.
sow. nowotwr do blditi. Rwnie SSJa II 128 przytacza tylko pnoc-
nosowiaskie powiadczenia czasownika, wymieniajc jednak rwnie
bug. dial. bluk : blug m. brd przez rzek, ale interpretacja tego wyrazu
jako derywatu od *blkati nie wydaje si pewna.
Niewtpliwy kontynuant czasownika *blkati zapisano na terenie serb-
skochorwackim, w czakawskiej gwarze wyspy Bra: czasownik razblkot
blkon rozpieci, rozpuci (dzieci), razblkot se sta si rozpieszczonym,
kaprynym, rozpieci si oraz wskazujcy na posta bez prefiksu przy-

 Teak Karlovac 46; Teak Kaj 181; Teak Ozalj 340. Na przytoczone wyrazy zwraca-
em ju uwag w artykule Dijalektoloki rjenici kao izvor za prouavanje najstarijeg sloja
domaega hrvatskoga ili srpskoga leksika (HDZ 8, 1989, s.1531 {na s.403419 niniejszego
zbioru red.}), gdzie zostay omwione take inne archaiczne leksemy zachowane w gwarach
czakawskokajkawskich.

247

http://rcin.org.pl
miotnik blkast rozpieszczony, rozpuszczony. W tej gwarze razblkot jest
synonimem czasownika razbldt rozpieci, bdcego gwarowym ekwiwa
lentem sch. razblditi rozpieci, rozpuci, zepsu, sprowadzi na z dro-
g. W pewnych dialektach serbskochorwackich [23] (np. w Dubrowniku
wedug Vuka Karadicia) rwnie odpowiedni czasownik nieprefigowany
blditi bldm oznacza pieci, rozpieszcza.
Sch. dial. blditi pieci, rozpieszcza (< ps. *blditi, zob. SP

I 270271),
razblditi to innowacja semantyczna: znaczenie pieci, rozpieszcza, roz-
puszcza naley wyprowadza z powiadczonego take w serbskochorwa-
ckim znaczenia wprowadza w bd, zwodzi, sprowadza na niewaciw
drog. Z pewnoci taki sam rozwj semantyczny przey czasownik raz
blukati (= dial. razblkot). Mona wic stwierdzi w serbskochorwackim
paraleln ewolucj znaczeniow kontynuantw ps. *blditi i *blkati.
Czak. blkast, razblkot (se) pozwalaj skorygowa dotychczasowe
ustalenia rozprzestrzenienia kontynuantw czasownika *blkati: z pewno-
ci nie by to wyraz wycznie pnocnosowiaski, skoro jego relikty zacho-
way si do dzi na gruncie poudniowosowiaskim.

3. *elo miara czasu, okres czasu np. od rana do wieczora albo od wie-
czora do rana rekonstruuje si na podstawie sch. dial. (Czarnogra) elo
okres czasu od rana do wieczora albo od wieczora do rana, okres 24 godzin,
doba, zestawianego ze stind. kl m. czas, okrelony moment, los, mier,
ie. *k el krci (si), obraca (si), zob. SP II 128 (tu te dalsza literatura;
SSJa IV 4547 nie oddziela od *elo frons).
Za rekonstrukcj osobnego leksemu *elo okres czasu moe przemawia
nieznany dotychczas fakt biaoruski: zapisany na Grodzieszczynie rzeczownik
lki pl. doba (Clyja lei vstaja na nah, karvu pilnav). Wydaje si, e
mamy tu do czynienia ze szcztkowo zachowanym starym wyrazem, pokrewnym
sch. dial. elo cz doby; doba, jednak posta gosowa i struktura nie jest jasna.
Mona by przypuszcza, e w brus. dial. lki zachowa si lad dawnego tema-
tu na es (wedug SP elo 2. to najprawdopodobniej pierwotny temat na es)
z nawarstwionym sufiksalnym k: *elesk > *elek; naleaoby tu zatem
przyj redukcj nie akcentowanego e w pierwszej sylabie (*elk > lk).
By moe dalsze, dzi jeszcze nieznane materiay biaoruskie pozwo-
l rozstrzygn spraw pochodzenia brus. dial. lki. Jednak ju dzi trzeba

 DL I 58, 1033. [23]

Scjakovi SlHrodz 548. [24]


248

http://rcin.org.pl
si liczy z moliwoci, e interesujcy leksem *elo okres czasu zachowa
si na gruncie sowiaskim szerzej, ni dotd sdzono. Nie mona przecie
wykluczy, e omawiany wyraz biaoruski pozostaje w zwizku z ukr. dial.
lja adv. naleycie (w wyraeniu o komu lja co komu przystoi), ktre
SSJa IV 111 za G. Iljinskim czy z ps. *ila chwila, moment (rekonstruuje
posta *lja to, co odpowiada chwili). Jak widzimy, znaczeniowo wyraz bia-
oruski jest jednak bliszy sch. dial. elo. [24]
Ze wzgldu na trudnoci gosowe i semantyczne mao prawdopodob-
ne byoby przypuszczenie o zapoyczeniu brus. dial. lki z batyckiego, por.
litew. klenas krtki okres czasu, chwila, ot. cliens moment, okres czasu.

4. *il wypoczty, wiey, rzeki w SSJa IV 112 udokumentowa-

ny jest powiadczeniami z czci jzykw poudniowo i zachodniosowia-
skich (sch. l, o, se. l, stczes. il, gu. iy). Peniejszy materia podaje
SP II 199, cytujc ponadto wspczesne fakty czeskie i sowackie oraz wyjt-
kowe powiadczenie przymiotnika z terenu wschodniosowiaskiego: ukr.
lyj zdrw, silny, mocny; nieskazitelny, nieposzlakowany (za sownikiem
elechowskiego). Dopiero nowsze gwarowe rda biaoruskie pozwala-
j ustali, e rwnie na terenie wschodniosowiaskim istniej niewtpli-
we ludowe, rodzime kontynuanty przymiotnika *il, por. przede wszyst-
kim brus. dial. lae naturalne, zachowujce stan pierwotny, o mleku, zbou
(ylaja malako mleko naturalne, z ktrego nie oddzielono tuszczu), pod
wzgldem znaczeniowym bliskie czes. dial. i wiey, zachowujcy stan
pierwotny, gu. iy nieuszkodzony.
W pewnych gwarach biaoruskich przymiotnik ly(j) jest lepiej powiad-
czony w odmiennym znaczeniu nieznajomy, obcy (np. yly alavek, ylyja ljudzi,
ylaja mesta). Znaczenie to, bdce innowacj semantyczn czci gwar biao-
ruskich, rozwin si musiao ze starszego wiey > taki, ktrego wczeniej nie
byo, pojawiajcy si po raz pierwszy, jeszcze nieznany, por. np. pol. wiey m.in.
inny ni przedtem, nastpny, dopiero co przybyy, czes. sv nowo powstay,
nowy, ukr. svyj taki, ktrego nie byo wczeniej, nowy.
W wietle obecnie dostpnych danych przymiotnik *il uzna trzeba
za dialektyzm wystpujcy na czci terytorium kadej z grup jzykw so-
wiaskich.

L.M. S a l ave j, Z leksiki vski Navaslki Mjadzelskaha rana, NarSlovatvor, s.15.


H.U.A r a on k av a, Da slonika rvenyny, NarLeks, s.69; MM 127; Matryjaly

da ablastnoha slonika Mahilyny, Minsk 1981, s.108; T.F.Scjakovi o.c.550.

249

http://rcin.org.pl
 5. *drska : *drzga drobny odamek drzewa, drzazga wedug SP IV
233234 to postaci pnocnosowiaskie. Jednak relikt postaci *drska [25]
udao si odnale rwnie na terenie poudniowosowiaskim: sch. dial.
czak. (Vrbnik na Krku) dreica drzazga: Kad se cipaju derva, kvadraju
kusi i siku dubca, ontrat ostanu ondi male mervice derva, a to su dreice.
Czak. dreica, powiadczone w wiarygodnym tekcie etnograficznym napi-
sanym miejscow gwar przez autochtona, musimy interpretowa jako pier-
wotne deminutivum z sufiksem ica od zaginionego rzeczownika *dreska =
czes. dzka, sa. drezka, ukr. pl. drizky. Poza tym w jzyku serbskochorwa-
ckim, w tym rwnie w dialekcie czakawskim, wystpuje kontynuant ogl-
nosowiaskiej postaci *trska drzazga, trzaska (czak. trsk, trsk).
Czakawski hapax dreica wskazuje na szerszy ni dotd sdzono zasig
postaci *drska. Przy okazji mona te wskaza na nie odnotowane w SP
i SSJa biaoruskie powiadczenia kontynuantw ps. *drska, *drzga, np.
dial. drzka trzaska, drzha : drzha uczywo.

6. *drpati szarpa, rwa, targa, rozdziera, rozrywa; cign, poci-

ga, wlec wedug SP V 3637 (i SSJa V 252, gdzie zrekonstruowano praposta
*drpati) powiadczone jest w jzykach poudniowosowiaskich oraz w czeskim.
Tymczasem kontynuant czasownika wystpuje rwnie na terenie wschodnio-
sowiaskim: ukr. dial. poleskie (w okolicy Drohiczyna) zdr|paty lekko zeskro-
ba, zdrapa; grubo zemle, zapewne take brus. dial. dr|pac drapa, skroba,
dr|pacca drapa si, skroba si (zob. SP IV 236 s.v. *dripati), na wyraz poleski
zwraca ju uwag N.I.Tostoj, zestawiajc go z bug. drpam i sch. dpati10.
Obecno czasownika *drpati w pnocnej Sowiaszczynie (w tym
take u wschodnich Sowian) powiadcza rwnie rozprzestrzenienie wyra-
zw pochodnych, por. powiadczenia iterativum *dripati i rzeczownikw
*dripa : *drip (SP IV 235236).


SSJa V 111 s.v. *drzga umieszcza rwnie odmienne znaczeniowo wyrazy
poudniowosowiaskie: bug. dial. drezg may, gsty lasek, mac. drezga roliny Sium lati-
folium, Nasturtium officinale, drezgi pl. niskie lene zarola, sch. drzga, drjezga, drijeska
roliny Sium latifolium, Sium sisarum, Nasturtium officinale, rne gatunki rolin wodny-
ch, bagiennych. Nale

one jednak do ps. *drzga trzsawisko, bagno; rolina bagienna; las
(zob. SP IV 225, tu te scs. drzga las, rbug. drzga las, gaj). [25]
 I. ic, Vrbnik (na otoku Krku). Narodni ivot i obiaji, ZNO VI, 1901, s.163.
 Loe 107; Scjakovi o.c. 132, 133.
 Klimuk Drogiin 38.
10 N.I.Tol s t oj, Ob izuenii polesskoj leksiki (Predislovie redaktora), LeksPol, s.17. [26]

250

http://rcin.org.pl
 7. *gluta gruda, guz rekonstruuje si wycznie na podstawie se. glta
guz, obrzmienie w ksztacie guza; guz, zgrubienie na drzewie, zestawiane-
go z gr. poladek, ags. cld kamienna brya (SSJa VI 155 z dalsz
literatur). Za archaicznym charakterem wyrazu przemawia te stary wariant
*gluda, odtwarzany na podstawie ros. dial. glda gruda, brya; kawaek oraz
bugarskomacedoskich postaci z nawarstwionym sufiksem j: bug. dial.
glud, glu m. sk; wze, mac. glud m. sk; kostka u nogi, dial. wze
(zob. SSJa VI 144145). [26]
Wydaje si, e ze se. glta mona czy sch. dial. czak. la gruda
ziemi, powiadczone w XVIIwiecznym sowniku zadarskiego leksykografa
TanclingeraZanottiego (lua zeppa, stroppa di terra, luav, grudav, grume-
nast zepposo)11, w XVIIIwiecznym sowniku pochodzcego z Primotena
J.Jurina (lua, grumen gleba, luav, grumenast, busiv i glebulentus, luar,
koji razbija grumene glebarius; la i derywaty zachoway si do dzi w gwa-
rze Primotena)12, w gwarze wyspy Susak (la gruda ziemi)13. Poza tym na
wyspie Vis (Komia) rzeczownik la powiadczony jest w znaczeniu trupia
czaszka14.
Geografia sch. dial. la mogaby sugerowa romaskie pochodze-
nie wyrazu. Jednak nie udao si odnale prawdopodobnego romaskie-
go rda ewentualnego zapoyczenia. Najblisze wos. zolla gruda nie tu
maczyoby postaci gosowej wyrazu czakawskiego, zwaszcza obecnoci .
Dlatego mona zaproponowa objanienie czak. la jako archaicznego wyra-
zu rodzimego, mianowicie kontynuacji prapostaci *glutja, powstaej z nawar
stwienia sufiksu ja na *gluta (por. bug.mac. *gludj : *gluda). Taka inter-
pretacja wyrazu wymaga przyjcia uproszczenia nagosowej grupy gl > l.
W jzyku serbskochorwackim grupa gl na og si zachowuje bez zmian,
znane s jednak przykady upraszczania tej grupy (np. dial. lota : glota) lub
obocznoci gl : l (np. lubanja : dial. glubanja).
Zaproponowana etymologia czak. la dobrze tumaczy szerzej roz-
powszechnione znaczenie gruda (ziemi). Nie cakiem jasne jest natomiast
odnotowane w gwarze Visu znaczenie trupia czaszka. Mamy tu zapewne do

11 T.M at i , Prva redakcija Tanelingerova rjenika, Rad JAZU 293, Zagreb 1953, s.266.
Wyraz musia si zachowa w dialekcie zadarskim do czasw wspczesnych, skoro powiad-
czony jest u V.Desnicy, XXwiecznego pisarza pochodzcego z tego miasta, por. RSAN
XI 644.
12 M.Ko s or, Zaboravljeni trojeziini rjenici Josipa Jurina, Rad JAZU 303, 1955, s.154.
13 Susak 166.
14 Komia 289; DL I 508. [27]

251

http://rcin.org.pl
czynienia z lokalnym przenonym znaczeniem wyrazu, polegajcym na sko-
jarzeniu trupiej czaszki z grud ziemi, bry. Jednak paraleli semantycznej
na podobny rozwj nie udao mi si odnale.
Jeli zaproponowane objanienie pochodzenia czak. la jest popraw-
ne, to naley stwierdzi, e kontynuanty ps. *gluta byy znane zachodniej
czci obszaru poudniowosowiaskiego, natomiast stary wariant *gluda
wystpowa we wschodniej czci tego obszaru oraz na terenie wschodnio
sowiaskim.
Z przedstawionych siedmiu przyczynkw do geografii kontynuan-
tw prasowiaskich leksemw pi koryguje dotychczasowe ustalenia
zasi[27]gw, wykazujc obecno w pewnych dialektach poudniowoso-
wiaskich przyniesionych z pnocnej praojczyzny wyrazw *balamtiti15,
*blkati, *drska oraz dowodzc obecnoci na terenie wschodniosowiaskim
wyrazw *il, *drpati, znanych dotd gwnie z poudniowej i, czcio-
wo, zachodniej Sowiaszczyzny. Materia zawarty w dwu pozostaych przy
czynkach dopuszcza moliwo wikszego ni dotd sdzono rozprzestrze
nienia sabo powiadczonych archaicznych rzeczownikw *elo miara czasu,
*gluta gruda, guz, jednak przynaleno brus. dial. lki, sch. dial. la do
tych leksemw nie jest cakowicie pewna.

15 Szerszy zasig kontynuantw ps. *balamtiti na gruncie serbskochorwackim oma-

wia Jasna VlajiPopovi (ZbFL XXIX, z.2, 1986, s.162165).

252

http://rcin.org.pl
 Ze sowiaskich peryferyjnych reliktw leksykalnych:
ros. dial. icha(sja), sch. dial. ikati se

Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej XXVII, 1991, s. 101104

Porwnawcze i etymologiczne studia nad sownictwem sowiaskim

pozwalaj niekiedy wykrywa wyrazy wsplne odlegym czciom sowia-
skiego obszaru jzykowego. Niektre takie wyrazy, nalece do prasowia-
skiego dziedzictwa leksykalnego, ograniczone s (przynajmniej obecnie) do
peryferii obszaru sowiaskiego. W niniejszym artykule rozpatruj inte-
resujcy czasownik tego typu, powiadczony wycznie na dwu kracach
Sowiaszczyzny, na jej pnocnej i poudniowej peryferii.
W pnocnozachodnich gwarach rosyjskich (Pskw, Twer, Nowogrd)
znany jest czasownik chat aju : icht ju kiwa si, chwia si, koysa,
chwia czym, gi si, wygina si, chatsja : ichtsja kiwa si, chwia
si, gi si, wygina si, take ichljt ljju chwia, rozchwiewa co,
ichljtsja kiwa si, chwia si, gi si, wygina si. Wyrazy te uchodziy
dotychczas za izolowane na gruncie sowiaskim, jednoczenie jednak wska-
zywano na pokrewne wyrazy germaskie (o czym zob. niej). Pozwalao to
sdzi, e ros. dial. ichat(sja) jest reliktem prasowiaskiej warstwy sow-
nictwa, jednym z prasowiaskich dialektyzmw ograniczonych do jzyka
rosyjskiego. Dopiero niedawno opublikowane zbiory sownictwa serbsko-
chorwackiego umoliwiy wykrycie bliskiego czasownika na terenie pou-
dniowosowiaskim.
W ostatnim tomie zagrzebskiego sownika akademickiego odnotowany
zosta czasownik ikati se waha si (kao da znai kolebati se), znany auto-
rom sownika z jednego tylko przykadu Neka se laljivi... privare..., neka se

 Da3 I 1356; SRNG IX 199. [102]

http://rcin.org.pl
dobri ikaju z XVIIwiecznego tekstu boniackiego franciszkanina M.Di-
vkovicia (RJAZ XXIII 387). Wyraz nie jest jednak hapaksem, gdy udao si
odnale [102] wspczesne powiadczenia gwarowe z terenu dialektu cza-
kawskiego (przy czym fakty gwarowe potwierdzaj suszno przypuszcze-
nia autorw RJAZ co do znaczenia czasownika ikati se).
W monografii czakawskiej gwary wsi Orlec na wyspie Cres holenderski
slawista H. P. Houtzagers zapisa czasownik ikt se, praes. e, eju w znacze
niach: 1) spring, be elastic, 2) sway (intrans.), ponadto z prefiksem o: oikt
crack, snap, break (without disconnecting the pieces on either side of the
breaking point), perfektywny czasownik oiknt (praes. okne) i utworzo-
ny od tego ostatniego czasownik wielokrotny oiknjevt. Czasownik ika
ti se gi si, wygina si znaj te zapewne czakawskie gwary wyspy Krk.
Wskazuje na to przykad w opisie etnograficznym napisanym gwar miejsco-
woci Vrbnik na tej wyspie: Predelga [sc. lana rkoje ocienia rybackie-
go] ne smi bit, za kada se nosi na rameni, ontrat se jako ie, pek bi se mogla
i zlomit. Forma 3. sg. praes. ie se znaczy tu niewtpliwie gnie si, wygina
si, jednake w tym zapisie niejasne jest (oczekiwalibymy formy ie se,
powiadczonej na Cresie), mimo e w gwarze Vrbnika nie ma mieszania //
i // (wzgldnie czak. //); by moe mamy tu do czynienia z pomyk autora
tekstu lub bdem drukarskim.
Dla ustalenia chronologii wyrazu serbskochorwackiego szczegl-
ne znaczenie ma zapisany w czakawskokajkawskiej gwarze miejscowoci
Ozalj (w okolicy Karlovca) perfektywny czasownik knti se wygi si
i utworzone ode iterativum kvati se wygina si (w plecach, o zwie-
rztach). Niewtpliwy jest zwizek postaci knti se z powiadczonym
w innych gwarach czasownikiem ikti se: ozaljski czasownik knti se
naley do archaicznej warstwy czasownikw perfektywnych z sufiksem
na (bdcym lokaln odmiank sch. nu < ps. n) i zredukowanym
wokalizmem (waciwe tej gwarze rdzenne kontynuuje dawne psa-
mogoski , ). W gwarze ozaljskiej wystpuj te inne tego typu czasow
niki, np. blsnati bljesnuti, lasnuti (: blskati), dhnti dahnuti (: diha
ti), mknti maknuti (: mkati), tknti taknuti (tkati), kontynuujce
ps. *blsknti, *dchnti, *tknti. Rwnie knti se musi kontynuowa
wczeniejsz posta *knti s, utworzon od czasownika *ikati s. Jest

 Houtzagers 405.
 I. ic, Vrbnik (na otoku Krku). Narodni ivot i obiaji, ZNO VII, 1902, s.304.
 Teak Ozalj 420. [103]

254

http://rcin.org.pl
oczywiste, e tego typu czasowniki mogy by tworzone dopty, dopki ist
niay psamogoski, a wic u schyku epoki prasowiaskiej i w pocztkach
samodzielnego rozwoju poszczeglnych jzykw sowiaskich. Zatem
powstanie pierwowzoru ozaljskiej postaci knti se musimy odnosi do
epoki prasowiaskiej lub do wczesnego stadium rozwojowego dialektw
serbskochorwackich. A wic i podstawowy czasownik ikti se musi nale-
e do archaicz[103]nej warstwy sownictwa serbskochorwackiego. Na
podstawie dostpnych danych moemy stwierdzi, e w przeszoci zna-
ny by przynajmniej niektrym gwarom sztokawskim (por. XVIIwieczne
powiadczenie z Boni) oraz dialektowi czakawskiemu, skoro zachowa si
w archaicznych gwarach Archipelagu Kwarnerskiego, a take w posta-
ci pochodnego czasownika w kontynuujcej ldowe gwary czakawskie
gwarze ozaljskiej.
Wynikajca z analizy materiau serbskochorwackiego archaiczno
sch. ikati se oraz niewtpliwa semantyczna identyczno i formalna bli-
sko ros. ichat(sja) przemawiaj za wspln, prasowiask genez wyra-
zu. Niezalene powstanie obu czasownikw wydaje si mao prawdopodobne
wobec braku w materiale sowiaskim wyrazu, od ktrego takie czasowniki
mogyby zosta utworzone. Nieatwo jednak odtworzy wspln praform,
bowiem czasownik serbskochorwacki wskazuje na pierwotn posta *ika
ti (s), rosyjski za na *ichati (s). Nie jest moliwe wytumaczenie oboczno-
ci k : ch procesami fonetycznymi, nie mona te przyj rozwoju > k
na gruncie serbskochorwackim, gdy wyraz jest powiadczony w gwarach
nie znajcych takiego rozwoju w pozycji midzy samogoskami. Wiadomo
wszake, e w jzykach sowiaskich istniej do liczne grupy czasownikw
zakoczonych w bezokoliczniku na chati i kati, przy czym niekiedy obocz-
nie wystpuj obie postaci, np. w uznawanych za prasowiaskie czasowni-
kach *brukati : *bruchati szybko, gwatownie wyrzuca, rzuca, miota; nag-
le wypywa, wytryskiwa, tryska (SP I 392), *bal(a)kati : *bal(a)chati ple,
papla; niewyranie gada, bekota (SP I 184185), *bakati krzycze, woa,
aja; papla, gada (SP I 183184) : *bachati papla, gada; chepi si, prze-
chwala si (SP I 180). S to warianty morfologiczne, i za takie te trzeba
uzna rekonstruowane w artykule postaci *ichati i *ikati. Powstaje jednak
pytanie, czy s to odmianki rwnorzdne, czy te moe jedna z nich jest star-

 Zob. zwaszcza V.M a c he k, Les verbes slaves en chati, LP IV, 1953, s.111136; Vail-
lant GC III 331333, 335338; Sawski Zarys I 4951 (z dalsz literatur).

255

http://rcin.org.pl
sza, pierwotniejsza. By odpowiedzie na to pytanie, musimy rozpatrzy ich
etymologi.
W literaturze etymologicznej uwzgldniano dotd tylko ros. dial.
ichat(sja). Prawdopodobna wydaje si etymologia przedstawiona przez
H.Peterssona i przyjta przez M.Vasmera (REW I 426): czasownik rosyj-
ski zestawiono z takimi wyrazami germaskimi jak stisl. keisa gi, wygi-
na, norw. dial. keis zgicie, wygicie, kontynuujcymi ie. *ges, nalece
do ie. pierwiastka *ge drehen, biegen, powiadczonego tylko z determi-
nantami (*ge(h), *gebh, *gem, *ges). Etymologia ta dobrze tuma-
czy posta *ichati [104] (< *geste) i znaczenia omawianych czasowni-
kw. Ps. *ichati jest zatem utworzone tak jak np. ps. *uchati aj wcha,
wszy : ie. *kes, *duchati aj : du dmucha, d, wia : ie. *dhes,
z tym, e te czasowniki maj zachowan motywacj na gruncie sowiaskim
(ps. *uti, *duti), natomiast *ichati takiej motywacji nie ma. Przemawia to
za wczesn genez tego czasownika.
Posta *ichati (praes. *ichaj i, zapewne, *i) tumaczy si, jak widzi-
my, na tle materiau indoeuropejskiego. Wariant *ikati takiego objanienia
nie znajduje. Mona sdzi, e odmianka *ikati jest wtrna w stosunku do
*ichati, e powstaa przez przeksztacenie pierwotnego *ichati pod wpy-
wem czasownikw na kati, z ktrych cz miaa warianty na chati. Zmia-
na *ichati > *ikati musiaa si dokona wczenie, jak wiadczy pochodny
czasownik *knti s (> sch. dial. knti se). Bya to prawdopodobnie inno-
wacja, ktra ogarna tylko cz dialektw sowiaskich, by moe tylko te,
z ktrych, uformowa si dialekt czakawski i cz dialektu sztokawskiego
jzyka serbskochorwackiego.
Analiza materiau prowadzi wic do wniosku, e dla epoki praso-
wiaskiej rekonstruowa naley majcy nawizania pozasowiaskie cza-
sownik *ichati i : ichaj gi, wygina (co elastycznego, np. erd),
koysa, chwia czym, *ichati s gi si, wygina si, koysa si,
chwia si (o czym elastycznym). Czasownik ten, bdcy zapewne praso
wiaskim dialektyzmem, zachowa si na dwu przeciwlegych kracach
obszaru sowiaskiego: w formie kontynuujcej posta pierwotn na pery-
ferii pnocnej, w czci gwar rosyjskich, oraz w postaci sekundarnej *ika
ti (s), powstaej przez analogi, na peryferii poudniowej, w pewnych gwa-

H. Pe t e r s s on, Vergleichende slavische Wortstudien, LundLeipzig 1922, s.39.


 Pokorny IEW 354355 (pod postaci ges wymienia za Peterssonem m.in. ros. ichat,
nie jest jednak pewien jego przynalenoci do tej rodziny wyrazowej). [104]

256

http://rcin.org.pl
rach czakawskich i (w przeszoci) w gwarach sztokawskich jzyka serbsko-
chorwackiego.

 W artykule nie zostay uwzgldnione homonimiczne czasowniki nie majce, moim

zdaniem, zwizku etymologicznego z omwionymi wyrazami, np. ros. dial. kat : ikt
(: gat : igt) chosta, bi; rzuca, knut : iknt uksi (o owadzie); oparzy (o pokrzy-
wie), se. kati smaga, sch. dial. kati piec, hartowa; czyci zgrzebem, kljati bi,
smaga, bug. dial. kam parz pokrzyw; uderzam czym ostrym; smagam. Ich seman-
tyka wskazuje na przynaleno do rodziny ps. *ekti eg (g) pali, *igati aj rozpa-
la; sekundarne znaczenia bi, smaga, chosta pojawiaj si te w innych czasownikach
ze znaczeniem podstawowym pali, por. np. pol. paln uderzy, ugodzi, waln. Zob. te
Skok ER III 669 s.v. acati (se) i 674675 s.v. ei. BER I 544545 uznaje bug. kam, sch.
kati i se. kati za czasowniki dwikonaladowcze, co wydaje si mniej prawdopodobne
(por. np. oboczno igat : ikat w gwarach rosyjskich). Onomatopeje typu soweskiego
wykrzyknika k Nachahmung des Schalles beim Schlage mit einem dnnen, weichen, lan-
gen Gegenstande (Pleternik) s zapewne pochodzenia odczasownikowego.

257

http://rcin.org.pl
 Ze zwizkw leksykalnych poleskopoudniowosowiaskich

Slavia Orientalis XXXV, 1984 [1986], s.331335

Archaiczny charakter kultury materialnej i duchowej Polesia by nie-

wtpliwie jedn z wanych przyczyn zachowania w biaoruskich i ukrai-
skich gwarach poleskich wielu staroytnych rodzimych leksemw, ktrych
odpowiedniki odnajdujemy nierzadko w rnych odlegych zaktkach So-
wiaszczyzny. Zwracaj zwaszcza uwag zwizki sownictwa poleskiego
z leksyk jzykw poudniowosowiaskich, gdy po rozpadzie sowia-
skiej wsplnoty jzykowej z pewnoci przodkowie jzykowi mieszkacw
Polesia i Sowian poudniowych nie pozostawali w bezporednim kontakcie.
Wydzielenie i analiza archaicznych zgodnoci leksykalnych poleskopou-
dniowosowiaskich umoliwi gbsze poznanie pradawnego zrnicowania
dialektycznego obszaru sowiaskiego, a take dostarczy istotnych danych
do problemu etnogenezy poudniowych Sowian.
Sownikowe zwizki poleskopoudniowosowiaskie (wzgldnie biao
ruskopoudniowosowiaskie) byy przedmiotem kilku prac, gwnie mate-
riaowych. Podkreli trzeba przede wszystkim wag rozprawy O.N.Truba-
czowa, w ktrej wskaza na istnienie izoleks czcych obszar biaoruski (w tym
take poleski) z poszczeglnymi poudniowosowiaskimi zespoami dialek-
tycznymi (z terenem bugarskomacedoskim, serbskochorwackim, sowe
skim). Do obszern list polesko(karpacko)poudniowosowiaskich
nawiza leksykalnych zestawi N.I.Tostoj, jednak zawarte w niej zestawie-
nia wymagaj krytycznego rozpatrzenia, gdy zawiera ona rwnie wyrazy

 O.N.Tr u b a e v, O sostave praslavjanskogo slovarja (Problemy i zadai), Slavjanskoe

jazykoznanie, Moskva 1963, s.187188.
 N.I.Tol s t oj, Ob izuenii polesskoj leksiki (Predislovie redaktora), LeksPol, s.1218.

http://rcin.org.pl
o zasigu znacznie szerszym (w tym rwnie oglnosowiaskie), czego zresz-
t autor by wiadom. Kilka artykuw powicono zwizkom leksyki biao-
ruskiej (gwnie poleskiej) ze sownictwem poszczeglnych jzykw poudnio
wosowiaskich. Wymieni tu trzeba cenny artyku H.A.Cychuna i warto-
ciowe artykuy materiaowe R.M.Kozowej.
Dalszy postp bada zwizkw sownikowych poleskopoudniowo-
sowiaskich wymaga przede wszystkim poszukiwa materiaowych. Coraz
liczniejsze zbiory sownictwa z gwar biaoruskiego i ukraiskiego Polesia
oraz z terenw ssiednich, a take nowe sowniki poudniowosowiaskie
(zwaszcza gwarowe) stwarzaj mo[332]liwo znacznego wzbogacenia listy
izoleks poleskopoudniowosowiaskich. Te perspektywy badawcze, real-
ne dziki osigniciom leksykografii sowiaskiej, potwierdzaj analizowa-
ne niej dwa stare sowiaskie leksemy wsplne biaoruskim gwarom pole-
skim i pewnym gwarom serbskochorwackim, powiadczone w nowszych
zbiorach biaoruskiego sownictwa gwarowego.

1. brus. dial. sadn, sch. dial. sdno

Na biaoruskim Polesiu w okolicach Stolina zapisano rzeczownik sad

n drzewo, na ktrym jest ustawiony ul. Ten sam wyraz zanotowano te
w okolicach Brzecia i Piska w znaczeniach tylna cz spodni, wstaw-
ka, klin w spodniach. Wyrazowi biaoruskiemu dokadnie odpowiada bli-
ski semantycznie serbskochorwacki rzeczownik sdno to, na czym si sie-
dzi, siedzenie (zapewne rodzaj awy do siedzenia i do spania) powiadczony
w dalmatyskiej (genetycznie czakawskiej, z wpywami sztokawskimi) gwa-
rze Poljicy.

 H.A.Cychu n, Belaruskapadnvaslavjanskija leksinyja suvjazi. Nekatoryja prable

my i vyniki, Blinh 5, 1974, s.4151.
R.M.Ka zlova, Praslavjanskija leksinyja dyjalektyzmy belaruskaj movy (da pytannja

rkanstrukcyi praslavjanskich dyjalektyzma), BMM IV, 1976, s.96106; ta , Charaktarystyka
nekatorych uschodneslavjanskaserbskacharvackich izaleks (tymalohija, rkanstrukcyja), Bmova
7, 1980, s.3441; ta , Belaruskapadnvaslavjanskija izaleksy praslavjanskaha pachodannja,
s.5965. [332]
Blinh 21, 1982,
 Jakin 170.
 pakoski 115.
 A.S.S ok olov s k aj a, Polesskie nazvanija odedy i obuvi, LeksPol, s.311.
 F.Iv a n i e v i , Poljica. Narodni ivot i obiaji, ZNO IX, 1904, s.30: Sidalie oko
komina zovu sadno ili priklad. RJAZ XIV 450 s.v. sdno 2. na podstawie innego przyka-
du z tego samego rda (Blizu komina je sdno ili krevet, di zimi stara eljad spava) poda-

259

http://rcin.org.pl
 Brus. dial. sadn drzewo, na ktrym jest ustawiony ul, tylna cz
spodni; wstawka, klin w spodniach i sch. dial. sdno to, na czym si sie-
dzi, siedzenie niewtpliwie s motywowane przez stary sowiaski czasow-
nik kauzatywny *saditi powodowa, e kto, co siedzi, umieszcza, osadza.
Realnie powiadczone w obu jzykach znaczenia pozwalaj zrekonstruowa
etymologiczne znaczenie wyrazu to, na czym si sadza, osadza, z ktrego
mogy si rozwin konkretne znaczenia drzewo, na ktrym si umieszcza
(osadza) ul, siedzenie (rodzaj awy?). To ostatnie znaczenie, znane z gwa-
ry serbskochorwackiej, istniao prawdopodobnie rwnie na terenie pole-
skim. Wskazuje na znaczenie tylna cz spodni; wstawka, klin w spod-
niach. Rozwj semantyczny to, na czym si siedzi, siedzenie > tylna cz
spodni, klin czcy nogawki potwierdza biaoruski i ukraiski kontynu-
ant ps. *krslo prymitywny stoek, krzeso, por. brus. dial. krsla (krslo)
wierzchnia tylna cz spodni; wstawka w spodniach; klin wstawiany mi-
dzy nogawki spodni; rozporek w spodniach, ukr. dial. krslo cz spod-
ni czca nogawki10. Innowacyjne znaczenie tylna cz spodni (obok
zachowanego starszego znaczenia stoek, krzeso) waciwe jest, jak widzi-
my, rwnie gwarom poleskim (biaoruskim i ukraiskim). Podobn ewolu-
cj semantyczn musia przey rwnie inny, omawiany niej rzeczownik:
brus. dial. ssla, sch. dial. (u)sjesla.
Uderzajca formalna i (zwaszcza) semantyczna zgodno gwarowe-
go wyrazu biaoruskiego i serbskochorwackiego przemawia za ich gene-
tycznym zwizkiem. Oba wyrazy naley zapewne sprowadza do praposta-
ci *sadno, z sufiksem no. Wikszo starych sowiaskich wyrazw z tym
sufiksem to urzeczownikowione przymiotniki rodzaju nijakiego, por. np.
ps. *drvno drzewo opaowe, drewno, [333] polano : *drvn drzewny,
*kopno ziemia rozmika, rozmoka : *kopn dajcy si kopa11. Praw-
dopodobnie rwnie *sadno to genetycznie substantywizowany przymiot-
nik *sadn na no sucy do sadzania, osadzania, derywowany od cza
sownika *saditi12.

je znaczenie legowisko, ko. Przytoczony przeze mnie przykad wskazuje, e autor hasa
w sowniku bdnie uzna sadno i krevet za synonimy.
 Np. atrnik 140; Scjakovi 247; SBPZ II 550; A.M. Bu l y k a, Z leksiki v. Selia
Navahrudskaha rana, yvSlova, s. 24; Sokolovskaja o.c. 294.
10 Lysenko 106. [333]
11 Por. Sawski Zarys I 136137.
12 Istnienie odpowiedniego przymiotnika z sufiksem n przyjmuje np.
Skok ER III
184185.

260

http://rcin.org.pl
 Rekonstruowany tu rzeczownik *sadno to, na czym si sadza, osadza
naley zapewne do pnoprasowiaskiej warstwy dialektyzmw. Wzgldy
semantyczne ka przyjmowa, e powsta on niezalenie od oglnosowia-
skiego homonimu *sadno obtarcie, odparzenie skry od sioda na grzbie-
cie zwierzcia, np. strus. sadno rana, ukr. sadn (dial. te sedn) rana
od obtarcia, zadrapania skry; odparzenie skry na grzbiecie konia, stpol.
sadno (nowsze pol. sedno) obtarcie, odparzenie skry, sch. sdno rana od
sioda lub od poprgu13, por. te brus. dial. sdzn obtarcie na ciele14, sd
nic bole, doskwiera15, sadnc ts.16. Odrbna semantyka kadego z tych
homonimw nie daje podstaw do przyjcia wsplnego pochodzenia obu lek-
semw. Rzeczownik *sadno to, na czym si sadza, osadza powsta nieza-
lenie od oglnosowiaskiego *sadno obtarcie, odparzenie skry od sioda
na grzbiecie zwierzcia jako stosunkowo pna innowacja czci dialektw
sowiaskich.

2. brus. dial. ssla, sch. dial. (u)sjesla

W pewnych gwarach biaoruskich synonimem omawianego rzeczow-

nika sadn jest ssla n. Dostpne mi rda powiadczaj ten wyraz z peryfe-
rycznej gwary poleskiej w okolicy ojewa oraz ze wschodniej Mohilewszczy-
zny: ssla trjktna wstawka, klin w spodniach (np. Adrazaecca polot-
no, upodobii nasavoho platka, potym razrazaecca na ukosinu, uyvaecca
i paluaecca ssla)17, tylna cz spodni (np. Pirylizay praz plot, pyrva
u tanach sesla)18. Rwnie ten dialektyzm o ograniczonym zasigu ma
dokadny odpowiednik na gruncie serbskochorwackim. W gwarach czar-
nogrskich zapisano rzeczownik sjesla n. pl. tylna cz spodni, na ktrej si
siedzi (Bar: Pukle su mi gae na sjesla)19, te w postaci usjesla n. pl. gr-
na cz spodni (bez nogawek) (Prtene ili donje gae... su gore iroke a dolje

13 O tym wyrazie zob. np. Skok l.c., ktry zalicza tu jednak oba serbskochorwackie
homonimy.
14 Nosovi 571.
15 Bjalkevi 399.
16 Matryjaly dlja dyjalektnaha slonika Homelyny, Bmova 8, 1980, s.122.
17 Loe 323. Wyraz hasowy opatrzono kwalifikatorem . (= anoy rod), ale formy przy-
padkowe w cytatach wskazuj na rodzaj nijaki, por. acc. sg. ssla, instr. sg. sslam.
18
Bjalkevi 404.


Rwnie w tym sowniku mylnie oznaczono rodzaj rzeczownika jako
eski. W cytacie mamy acc. sg. ssla, a wic rzeczownik rodzaju nijakiego.
19 RJAZ XV 165.

261

http://rcin.org.pl
uvene, samo je njihova sredina iskinuta, a na krajevima ostavljene dvije rupe
za noge. Te rupe zovu se nogavice, a onaj iskinuti dio usjesla. Nogavice su
toliko iroke, kako moe noga slobodno ui, a usjesla su iroka. Gornji dio
njihov na pas je irok i zarubljen...)20.
Zgodno postaci i specyficznej semantyki brus. dial. ssla n. i sch. dial.
sjesla, [334] usjesla n. pl. wyklucza przypadkow zbieno wyrazw czy nie-
zalene ich powstanie w odlegych gwarach. Oba wyrazy kontynuuj nie-
wtpliwie wspln praposta *sslo < *sdslo, nomen instrumenti z produk-
tywnym w epoce prasowiaskiej sufiksem slo21 od *ssti sd si, *sdti
siedzie lub *sdati siada. Rekonstruowany rzeczownik *sslo przypusz-
czalnie znaczy pierwotnie to, na czym si siada, siedzi, siedzenie. Realnie
powiadczone na terenie biaoruskim i serbskochorwackim znaczenie tyl-
na cz spodni, na ktrej si siedzi jest niewtpliwie wtrne, mogo jednak
powsta do wczenie, skoro znane jest na dwu odlegych terenach. Para-
lele semantyczne w rodzaju sch. tur grna tylna cz spodni, szarawarw,
tyek, podex (moe w zwizku z tur. oturmak usi22), sch. otluk tyl-
na cz spodni < tur. gtlk poduszka kadziona na siodle; siodeko: gt
podex23 pozwalaj przypuszcza, e ogniwo porednie midzy etymologicz-
nym znaczeniem to, na czym si siedzi, siada, siedzenie a realnie powiad-
czonym znaczeniem tylna cz spodni mogo stanowi znaczenie podex
(co do genezy tego znaczenia por. np. pol. artobliwe siedzenie podex). Jed-
nak to hipotetyczne ogniwo porednie w rozwoju semantycznym nie byo
zapewne obligatoryjne, skoro nie ma jego ladw w uprzednio omwionych
kontynuantach rzeczownikw *sadno, *krslo24.
W gwarach czarnogrskich wyraz stosunkowo dugo musia zachowa
motywacj, skoro pojawia si oboczna posta usjesla z prefiksem u, niewt-
pliwie z prefigowanego czasownika usjesti usi. Forma pluralna sch. dial.

20 A. Jov i e v i , Crna Gora. (Katunska, Rijeka, Crmnika, Ljeanska i Bjelopavliska

nahija). Narodni ivot i obiaji, ZNO VIII, 1903, s.52. RJAZ XIX 861 przytaczajc pierw-
sz tylko cz powyszego cytatu mylnie oznacza eski rodzaj rzeczownika. Peny cytat ze
rda pozwala stwierdzi, e usjesla to forma liczby mnogiej rzeczownika nijakiego. [334]
21 Zob. Sawski o.c. 103104.
22 Por. A. k a lji , Turcizmi u srpskohrvatskomhrvatskosrpskom jeziku3, Sarajevo 1973,
s.623624.
23 O.c. 252253.
24 Co prawda w sowniku Hrinenki (IV 112) powiadczony jest rzeczownik sedn
(= sadn) take w znaczeniu podex, ale dokumentujcy to znaczenie przykad trachvyv ho
v sedno jest niewtpliwie ukraisk adaptacj polskiej frazy trafi w sedno z artobliw zmia-
n znaczenia.

262

http://rcin.org.pl
sjesla, usjesla pozostaje moe w zwizku z krojem spodni, gdy oznaczana
tymi wyrazami cz spodni moga si skada z kilku kawakw materiau.
Archaiczna budowa odtworzonego rzeczownika *sslo i jego wystpo-
wanie w dwu oddalonych czciach Sowiaszczyzny przemawiaj za jego
prasowiask genez. Jednoczenie ograniczony zasig wyrazu wiadczy, e
jest to prawdopodobnie pnoprasowiaski dialektyzm.
Zrekonstruowane na podstawie powiadcze biaoruskich (poleskich)
i serbskochorwackich rzeczowniki *sadno i *sslo uzna naley za stosun-
kowo pne (z punktu widzenia prasowiaskiego) innowacje czci dialek-
tw sowiaskich, powstae w schykowym okresie istnienia prasowiaskiej
wsplnoty jzykowej.
Ograniczony zasig omwionych wyrazw nie jest z pewnoci przy-
padkowy, skoro znamy rwnie inne pnoprasowiaskie derywaty wspl-
ne dla obszaru poleskiego i serbskochorwackiego. Mona tu wskaza na rze-
czownik *ston cienka warstwa lodu, cita lodem woda; zmierzch, zmrok,
odtworzony przez R. M. Kozow na podstawie wyrazw poleskich (biaoru-
skich i ukraiskich) oraz serbskochorwackich: brus. dial. suton cienki ld
na rzece jesieni; szron na ziemi, sutonne, sutonak zmrok, zmierzch, suto
necca ciemnie, sutonjacca zmierzcha si, ukr. dial. sutuon cienka war-
stwa lodu na rzece w czasie jesiennych przymrozkw, sutenity zmierzcha
si, ciemnie, sch. ston mrok po zachodzie soca i przed witaniem (wyraz
powiadczony od XVI w., znany te gwarom), stoniti se zmierzcha si25.
Wedug tej samej autorki podobny zasig wykazuje, na przykad, czasownik
*maziti (s) pieci (si): brus. dial. (wsch. Polesie) mazic pieci, mazicca
pieci si, sch. maziti (se) pieci (si)26. [335]
Tego rodzaju izoleksy poleskopoudniowosowiaskie (bd polesko
serbskochorwackie, poleskobugarskie) mona interpretowa jako wspl-
ne innowacje czci dialektw sowiaskich w okresie dyferencjacji praso-
wiaskiego obszaru jzykowego. W takim wypadku mona je rozpatrywa
jako odbicie ugrupowania dialektycznego w okresie pnoprasowiaskim.
Moliwe jest take, e izoleksy tego typu s pozostaoci wschodniosowia
skiego udziau w formowaniu si poszczeglnych jzykw poudniowoso-
wiaskich.

25 R.M.K a z lov a, Charakterystyka nekatorych uschodneslavjanskaserbskacharvackich

izaleks..., s. 3841.
26 R.M.K a z lov a, Belaruskapadnvaslavjanskija izaleksy..., s.61. [335]

263

http://rcin.org.pl
 Z nawiza leksykalnych poudniowosowiaskobatyckich:
sch. i se. jea = litew. ei, ot. ea

Colloquium Pruthenicum Primum. Papers from the First Interna-

tional Conference on Old Prussian held in Warsaw, September 30th
October 1st, 1991 (pod red.
W. Smoczyskiego i A. Holvoeta), War-
szawa 1992: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s.129134

0. Wrd licznych sowiaskobatyckich zrwna leksykalnych istnie-

j rwnie takie, ktre na obszarze sowiaskim maj zasig ograniczony do
jednego terenu. Na szczegln uwag zasuguj archaiczne wyrazy ograni-
czone do terenu poudniowosowiaskiego lub jego czci, ktre maj dokad-
ne formalne odpowiedniki w leksyce jzykw batyckich, np. *bna warga
= litew. burn usta, twarz, *dvig dwuletni = litew. dveigs ts., *odmti
da odgos, odpowiedzie = ot. dim()t przeraliwie brzmie, hucze,
dwicze, *rsn prawdziwy, rozszerzona sufiksem n formacja widocz-
na w litew. rikus jawny, widoczny, oczywisty, *solna szron = litew. aln
szron, saby mrz, ot. salna mrz, szron. Problem takich nawiza leksykal-
nych poudniowosowiaskobatyckich omawiano wielokrotnie w literatu-
rze slawistycznej, wydzielono te grup niewtpliwych bd prawdopodob-
nych przykadw takich nawiza. Wydaje si jednak, e w ludowym sow-

 Por. np. V.M. I l l i Sv i t y, IV Medunarodnyj sezd slavistov.

Materialy dis-
kussii, II. Problemy slavjanskogo jazykoznanija, Moskva 1962, s.436; Berntejn 7375;
O.N.Tr u b a e v, O sostave praslavjanskogo slovarja (Problemy i zadai), Slavjanskoe jazy-
koznanie. V Medunarodnyj s

ezd slavistov. Doklady sovetskoj delegacii, Moskva 1963,
s.189193; Bezlaj Parallelen 6381; Bezlaj Eseji 123132; Bezlaj Spuren 2130; Nepokupnyj
Svjazi 1720; W. B o r y , Problematyka prasowiaskich dialektyzmw leksykalnych. Izolek
sy poudniowosowiaskie i zachodniopoudniowosowiaskie, Etnogeneza i topogene-
za Sowian, WarszawaPozna 1980, s.7980 {artyku na s.209222 niniejszego tomu
red.}. [130]

http://rcin.org.pl
nictwie poudniowosowiaskim odnale mona dalsze archaiczne wyrazy,
majce dokadne odpo[130]wiedniki w sownictwie batyckim lub pokrewne
leksemom batyckim. Jeden z takich wyrazw (sch. dial. ja i se. dial. ja)
omawiam w niniejszym artykule.

1. Na terenie serbskochorwackim rzeczownik ja ma ograniczony

zasig, znany jest mianowicie tylko niektrym gwarom czakawskim w Dalmacji.
Wedug chorwackiego sownika akademickiego jea grzdka jest powiadczona
u nae vrijeme u sjevernoj Dalmaciji, co potwierdzaj dwa przykady gwarowe,
jeden z wyspy Bra, a drugi bez bliszej lokalizacji. Nowsze sowniki dialektycz-
ne potwierdzaj obecno apelatywu ja na wyspach rodkowodalmatyskich:
na wyspie Bra w znaczeniu grzdka, na wyspie Hvar w znaczeniu ogrodzo-
ny kawaek ziemi (zwykle na skraju parceli, w rowie oddzielajcym winnic lub
pole od ziemi nieuprawnej albo midzy skaami, kamieniami), przeznaczony
pod upraw warzyw.
Interesujcy nas wyraz jest dobrze powiadczony w rodkowodalma-
tyskiej toponimii: na wyspie Bra czste s mikrotoponimy Ja i pl. Je
(Je), Jula, toponim Jea zapisano rwnie na wyspie olta.
Obecnie rozporzdzamy dowodem, e jea jest obecna w leksyce cza-
kawskiej co najmniej od omiu wiekw. Wyraz powiadcza bowiem tzw.
Povaljska listina, cyrylicki zabytek opisujcy posiadoci klasztoru w. Jana
na wyspie Bra. W czci tego zabytku pochodzcej z r. 1250 czytamy:
I se zemle sut s(ve)tago Ioanna v Povlah: oklad Vlak i ee oboe na
buru ega i na jug i ve [vie] ega dva oklada. Uwaa si, e zapis ee
w przytoczonym tekcie to powiadczenie (mikro)toponimu Jee pl., czste-
go i dzi na Brau. Mona jednak sdzi, e w cytowanym fragmencie mamy
powiadczone appellativum (j)ea. Wskazuje na to sformuowanie jee oboje
(i rzeczywicie w tekcie s wspomniane dwie takie dziaki), jak i sens cae-
go [131] zdania. Myl, e to miejsce w zabytku trzeba rozumie tak, e jako


RJAZ IV 618.

DL I 378.

Dulii
490.

imunovi Bra 227.
 P.i mu nov i , Pristup jezinoj i onomastikoj problematici otoka olte, Rasprave
Zavoda za jezik IFF, 13, Zagreb 1987, s.161.
 Povaljska listina. Latinska transliteracija teksta [opracowaa D.Mali], Obljetnica
Povaljske listine i praga 11841984 (Braki zbornik 15), Supetar 1987, s.15.
 Ostatnio tak D.Ma l i, Povaljska listina kao jezini spomenik, Zagreb 1988, s.193. [131]

265

http://rcin.org.pl
wasno klasztorn wymienia si parcel oklad Vljak razem z osobnymi
kawakami uprawnej ziemi na stronie pnocnej i poudniowej tej parceli
(jee oboje, tj. pnocna i poudniowa jea). Informacje zawarte w przyto-
czonym tekcie i wiadomoci o semantyce apelatywu ja we wspczesnych
gwarach czakawskich pozwalaj doj do wniosku, e w poowie XIII wieku
rzeczownik jea oznacza oddzieln dziak, znajdujc si na skraju wik-
szej parceli (na skraju pola uprawnego lub winnicy). Prawdopodobnie ten
apelatyw oznacza wwczas wyrniajcy si, w jaki sposb oddzielony od
gwnej parceli kawaek uprawnej ziemi (moe wykorzystywany do uprawy
np. warzyw).
Sch. dial. czak. ja naley zatem do ludowych terminw zwizanych
z upraw roli, funkcjonowa te jako appellativum topograficzne stajce si
z czasem nazw wasn (mikrotoponimem). Uycie wyrazu byo zwizane
z trudnymi dla rolnictwa warunkami geograficznymi w Dalmacji, gdzie pod
upraw starano si wykorzysta kady, najmniejszy nawet kawaek nadaj
cej si do tego ziemi. Wczeniejsze jest z pewnoci znaczenie skraj parceli
(dziaki uprawnej ziemi), znaczenie grzdka (w ogrodzie) jest niewtpliwie
sekundarne.

2. Poniewa rzeczownik jea jest powiadczony do wczenie, ju

w poowie XIII wieku, mona sdzi, e naley do sownictwa rodzimego.
Potwierdza to istnienie dokadnego odpowiednika z blisk semantyk na
terenie soweskim. W sowniku Pleternika rzeczownik ja obok innych
znacze (nalecych do ps. *a tama, grobla, jaz; kana, rw) ma te zna-
czenia bliskie omwionemu wyrazowi czakawskiemu, mianowicie powiad-
czone w gwarach Dolnej Krainy miedza wzdu pl przy drodze (meja ob
njivah kraj ceste), czyli zapewne pas nieuprawianej, poronitej traw zie-
mi midzy polami a drog oraz niewtpliwie wtrne znaczenie murawa,
dar (der Rasen)10. Dialektyczne znaczenie kawaek ziemi z porastajcymi
j rolinami, murawa, dar z gwar doleskich odnotowuje te Slovar slo
venskega knjinega jezika, II, Ljubljana 1975, s.235 (s.v. ja 2, gdzie poda-
no te znaczenie strmi del med (delno) vodoravnimi ploskvami pri terasa-
stem svetu, dial. nagnjen svet, strmina). Nie jest pewne, do ktrego appel-
lativum nale soweskie toponimy Jea, Na Jei, V Jei11. Oczywista jest

 Por. te P.i mu nov i , Povlja u doba Povaljske listine i Povaljskog praga, Obljetnica
Povaljske listine i praga 11841984, Supetar 1987, s.132.
10 Pleternik I 371.
11 Zob. F.B e z l aj, Slovenska vodna imena, I, Ljubljana 1956, s.241. [132]

266

http://rcin.org.pl
zgodno postaci [132] i blisko semantyki sch. dial. czak. ja skraj parceli
i se. dial. ja miedza wzdu pl przy drodze, gdy w obu wypadkach lek-
sem oznacza skraj, brzeg ziemi uprawnej graniczcy z terenem rolniczo nie
uytkowanym.
Wymienione wyrazy wystpuj na dwu odlegych terenach (Dalmacja
i Dolna Kraina), nie pozostajcych ze sob w kontakcie, co przemawia za
rodzimym charakterem leksemw (zwaszcza, e nie mona wskaza odpo-
wiedniego obcego wyrazu, ktry mgby by zapoyczony przez dalmaty-
skich Chorwatw i Sowecw). Mamy wic podstawy do stwierdzenia, e
czak. ja i se. ja nale do do licznych czakawskosoweskich zwiz-
kw leksykalnych i e prawdopodobnie s to archaizmy, relikty starszej war-
stwy sowiaskiej leksyki, zachowane na dwu oddalonych czciach teryto-
rium poudniowosowiaskiego.

3.Dla ustalenia pierwotnej postaci fonetycznej i etymologii rozpatrywa

nych wyrazw wany jest przede wszystkim rzeczownik czakawski. Czak.
ja wskazuje na etymologiczne *e, jak np. czak. jdin, jedv, jel, jlen, jsen
(< ps. *edin, *ed()va, *edla, *elen, *esen). W gwarach czakawskich rod-
kowej Dalmacji pierwotne * kontynuowane jest przez ji (jd, jdro, jst, jn,
jzd, jzdt < ps. *d, *dro, *sti, *m, *zda, *zditi), natomiast dawniej-
sze *j rozwino si w ja (np. jd, jhot < *jd, *jchati). Zatem czak. ja
i se. ja wyprowadza musimy z prapostaci *ea. Analizowane wyrazy nie
mog wic by identyczne pod wzgldem etymologicznym z sch. ja (dial.
jva) kana, rw odwadniajcy; przegroda, grobla, jaz, se. ja (dial. ja)
tama, grobla; wa, nasyp; skarpa; stromizna, tarasowato uoony teren, kt-
re trzeba wyprowadzi z pierwotnego *(j)a (< *zja) i ktre s w niewt-
pliwym zwizku, take semantycznym, z ps. *z naturalna przegroda na
rzece, jeziorze; sztuczna przegroda, zapora na rzece, jeziorze (> sch. jz, se.
jz)12. Wynika std, e we wczeniejszym okresie rozwoju jzykw poudnio-
wosowiaskich wspistniay paralelne leksemy *ea skraj ziemi uprawnej,
granica midzy terenem uprawnym a nieuytkiem i *(j)a jaz, tama, grob-
la; kana, rw odwadniajcy, rnice si wokalizmem (wczeniej iloczasem)
samogoski rdzennej i semantyk.
Sch. dial. ja i se. dial. ja to wyrazy izolowane na gruncie sowia
skim (mona co najwyej mwi o dalszym pokrewiestwie z niektry-
mi wyrazami, przede wszystkim z ps. *ezero jezioro). Wyrazy te maj

Por. SP VI 166169. [133]

12

267

http://rcin.org.pl
dokadne fonetyczne i semantyczne odpowiedniki w jzykach batyckich:
litew. ei : e [133] : (: ai) der Rain, Feldrain, Grenzrain; die Feld-
mark, die Furche zwischen zwei Beeten, das Gartenbeet, die Grenze,
die flache Stelle13, ot. ea der Feldrain, die Feldscheidung, das Garten-
beet14, por. te stprus. asy < */az/ (z wokalizmem jak litew. ai) Rain15.
Wyrazy batyckie sprowadza si do prabatyckiej postaci *e < *e16,
a wic do postaci cakowicie odpowiadajcej praformie sowiaskiej *ea <
*ez, zrekonstruowanej na podstawie wyrazu serbskochorwackiego i so-
weskiego. Identyczny jest dajcy si wydzieli rdze (z regularn odpo-
wiednioci ps. *z : prabat. *), taka sama jest struktura wyrazw
(sufiks ). Istotna jest zgodno semantyki: w batyckim, jak i w pou-
dniowosowiaskim, leksem oznacza skraj, granic niwy, pola, parce-
li, w obu grupach jzykowych wystpuje nawet identyczne, sekundarne,
jak mona sdzi, znaczenie grzdka w ogrodzie. Wszystko to przema-
wia za wspln genez wyrazw poudniowosowiaskich (czakawskiego
i soweskiego) i batyckich. Przytoczony materia i jego analiza pozwala-
j rekonstruowa batosowiaski rzeczownik *e, wsplny wyraz zwi-
zany z terminologi uytkw rolnych, ktry ju w epoce batosowiaskiej
musia oznacza skraj ziemi uprawnej, granic midzy ziemi uprawn
a nieuytkiem. Tak rekonstrukcj batosowiask (*e f. Rain) znaj
dujemy ju u R.Trautmanna, ale jego rekonstrukcja oparta jest wycznie
o fakty batyckie, bez uwzgldnienia materiau sowiaskiego (wymienia
si tylko ps. *z, a wic wyraz z innym wokalizmem, o odmiennej budo-
wie i semantyce)17.

4. Bs. *e jest niewtpliwie pokrewne z bliskim semantycznie, ale

inaczej zbudowanym orm. ezr skraj, granica, brzeg. Odtworzony leksem
batosowiaski to derywat z sufiksem , utworzony zapewne od praindo-
europejskiego pierwiastka (rzeczownika pierwiastkowego) *eh, powiad-
czonego te w ps. *ezero (: *ozero), *ezer (: *ozer) jezioro, litew. eras,
dial. eras, ot. ezers, stprus. assaran n. ts.18. W dalszym pokrewiestwie

13
Kurschat I 534. Por.

te LK II 1167 i 1169: granica parceli i pola, miedza, grzdka.
14
ME I 572.
15 Toporov PJ I 120121.
16 Trautmann BSW 73. Por. te Pokorny IEW 291.
17
Trautmann l.c.
18 Zob. np. SP VI 7375 (z dalsz literatur). Por. te Pokorny [134] IEW 291292. By
moe naleaoby ponownie rozpatrzy genez, a zwaszcza semantyk batyckiej i sowia-

268

http://rcin.org.pl
z omawia[134]nymi wyrazami pozostaje wspomniane ju ps. *z (i derywat
*a) < pie. *h19.

5. Rozpatrzone wyrazy poudniowosowiaskie wzbogacaj list

niewtpliwych zwizkw leksykalnych poudniowosowiaskobatyckich.
Interesujce jest, e dokadne odpowiedniki batyckie ma leksem dialek-
tyczny, ograniczony do niewielkich czci terytorium serbskochorwackie-
go i soweskiego. Nie mona wykluczy, e zrekonstruowany rzeczownik
*ea, nalecy do batosowiaskiej warstwy leksyki, mia pierwotnie zasig
wikszy, przynajmniej na obszarze poudniowosowiaskim. Nie mamy na
to jednak adnych dowodw. Godna uwagi jest te przynaleno rozpatry-
wanego leksemu do sowiaskiej i batyckiej terminologii rolniczej, widocz-
nie do jej czci ksztatujcej si w epoce batosowiaskiej.

skiej nazwy jeziora, w wikszym stopniu uwzgldniajc istnienie pokrewnych wyrazw

oznaczajcych skraj, brzeg.
19 Zob. SP VI 166169. S.v. a 1. pomieszczono tam rwnie wyrazy, ktre ja sprowa-
dzam do prapostaci *ea (tak te SSJa VI 60). W odrnieniu od wczeniejszych prac w SP
VI 169 dostrzeono jednak moliwo rekonstrukcji prapostaci *ea (por. o.c. 76) i przyto-
czono odpowiedniki batyckie.

269

http://rcin.org.pl
 Zu den sdslavischbaltischen lexikalischen Verknpfungen

Linguistica Baltica 1, Warszawa 1992, s. 193199

1.Die Forschung der slavischen und baltischen Lexik hat eine lan-
ge Tradition. Einen besonderen Platz nimmt hier das im Jahre 1923 heraus
gegebene BaltischSlavisches Wrterbuch von R.Trautmann ein. Innerhalb
der fast siebzig Jahren, die seit der Herausgabe dieses bis heute unschtzbaren
Werkes verflossen sind, wurde die Materialbasis fr die Untersuchung der
Lexik beider Sprachgruppen stark erweitert. Die slavistische und baltistische
etymologische und lexikologische Forschung ging voran, und in der Erschlie-
ung des urslavischen Wortschatzes wurden mittlerweile ebenfalls beachtli-
che Fortschritte erzielt. In der einschlgigen wissenschaftlichen Literatur wur
den zahlreiche baltischslavische lexikalische Gleichsetzungen und Paralle
len, die Trautmann noch unbekannt waren, ausgesondert und [194] begrn
det. Gegenwrtig macht sich daher das Bedrfnis nach der Schaffung eines
neuen, vollkommeneren vergleichenden baltischslavischen Wrterbuches
bemerkbar, eines Wrterbuches, welches in vollem Umfang die tatschlichen
lexikalischen Zusammenhnge beider Sprachgruppen bercksichtigen wr-
de. (R.Trautmann rekonstruierte bekanntermaen die baltischslavischen
Formen auch in den Fllen, in denen die Lexeme nur auf eine der bei-
den Sprachgruppen beschrnkt waren). Ein solches Wrterbuch sollte die
neueren Entdeckungen der Slavistik und Baltistik im Rahmen der historisch
vergleichenden lexikalischen Untersuchungen kritisch heranziehen.
Der Arbeit an einem solchen Wrterbuch sollte eine kritische Ana-
lyse der in der wissenschaftlichen Literatur bis jetzt vorgeschlagenen bal-
tischslavischen lexikalischen Gleichsetzungen, Verknpfungen und Paralle-
len vorangehen. Darber hinaus sollte man aber auch nach den bis jetzt nicht
bemerkten baltischslavischen lexikalischen Zusammenhngen suchen. Die
Entdeckung solcher Zusammenhnge wird meines Erachtens in erster Linie

http://rcin.org.pl
durch die etymologische Analyse des Wortschatzes sdslavischer Sprachen
ermglicht. In diesen Sprachen existieren sowohl Lexeme, die auf das sdsla-
vische Gebiet beschrnkt und den entsprechenden baltischen Wrtern gleich
sind (Beispiele fr solche Lexeme s. Bory Jea, hier auch Literaturangaben),
als auch etymologische Verknpfungen an den baltischen Wortschatz.
Es besteht meiner Meinung nach die Notwendigkeit einer kritischen
Beurteilung der an unterschiedlichen Stellen vorgebrachten lexikalischen
sdslavischbaltischen Vergleichen. Einige davon knnte man schon heu-
te als unbestreitbar bezeichnen, manche knnten mit neuen Argumenten
gesttzt werden, andere wiederum mte man in Abrede stellen. So z.B. skr.
dial. glda Schfferhtte aus Holz, die mit Baumrinde gedeckt ist (vergli-
chen mit lett. galds Brett, Tisch, s.Popovi Geschichte 545) gehrt eher zu
dem vorslav. balkanischen Substrat (cf. Skok ER I 564), ksl. trap Grube,
bulg. trap Grube, Hhle; Abhang, mak. trap Hhle, Graben, skr. trp Gru-
be, Rbengrube; Mulde, Talkessel; neu angelegter Weinberg; Melonengar-
ten, die mit lit. traps sprde, leicht brechend, lett. trapt faul, mrbe wer-
den oder lit. trpas Zwischenraum, Lcke, Kluft, lett. trps Wurm vergli-
chen wurden, sind wohl eher aus dem Griechischen entlehnt (cf. Skok ER
II 491). Einer detaillierteren Analyse bedrfen auch Vergleiche zwischen den
nur einer einzigen sdslavischen Sprache bekannten Wrtern und den balti-
schen Lexemen. Es handelt sich dabei v.a. um die von Bezlaj genannten zahl-
reichen slovenischen und baltischen Parallelen (Bezlaj Parallelen; Bezlaj Eseji
123132; Bezlaj Spuren). [195]
Im vorliegenden Aufsatz wird eines der Beispiele betrachtet, das den
slavischbaltischen lexikalischen Parallelen zugerechnet wird. Es geht um
sloven. vegast uneben, schwankend, vga Schiefe, vgati schwanken, die
F.Bezlaj mit lett. vegls leicht, wenig wiegend, viga Niederung zwischen
Dnen (Bezlaj Eseji 124) verglichen hatte. Es lie sich nun auf Grund eines
breiteren sdslavischen Materials feststellen, da diese Wortgruppe nicht auf
die slovenische Sprache beschrnkt ist. Es stellte sich auch heraus, da die
von Bezlaj angefhrten baltischen Lexeme in der Tat nicht die richtigen Ent-
sprechungen der sdslavischen Wrter sind.

2.Die betrachtete Wortgruppe ist am besten in der slovenischen Spra-

che belegt. Es seien folgende Beispiele genannt: die Adjektive vg mit einer
unebenen Flche, gebogen, verbogen; holperig, uneben; unhnlich, vgljast,
vgljt, vgljav, vgrast dass., vgav uneben; unentschlossen, ven schwan
kend, wackelig; uneben, das Substantiv vga Schiefe, Neigung, die Verben
vgati am schwanken, nicht gerade stehen, nach einer Seite hin das berge-

271

http://rcin.org.pl
wicht haben; sich werfen (vom Holze); unschlssig sein, vgniti se, vgnem se
kippen, sich werfen, schief werden, verbiegen, verkrmmen, viti se sich
werfen (vom Holze) (Pleternik II 754755, 766; SSKJ V 387, 425).
Die entsprechenden Wrter sind auch den Dialekten der brigen sdsla
vischen Sprachen bekannt: skr. vgav krumm, verbogen (Teak Ozalj 413),
vast mit gekrmmten Gliedern, gekrmmt, verneigt, gebogen (RJAZ XX
804; RSAN II 456), in Dalmatien auch in der Funktion des Substantivs der
verneigte, gekrmmte Mensch (RJAZ l.c.), das Verb (Bosnien und Hercego-
vina) vgati m umbiegen (RSAN II 446), bulg. veg (ved), vegav schielend,
mak. vegaf dass., abgeleitete Substantive vela eine schielende Frau, veo
ein schielender Mann (klifov 125).
Das Grundwort in der analysierten Wortfamilie ist das Adjektiv sloven.
vg, bulg. veg. Seine Entsprechungen muten auch im Serbokroatischen und
Makedonischen existieren, da sich in jenen Sprachen dessen Ableitungen
erhielten. Die Wortgeographie der zu dieser Wortfamilie gehrenden Wr-
ter zeugt also davon, da das Grundadjektiv ein fr das sdslavische Gebiet
[196] gemeinsames altes Wort und wahrscheinlich urslavischer Herkunft
war. Die Bestimmung der Urform des Adjektivs bereitet jedoch Schwierigkei-
ten, denn die angefhrten Wrter lassen die Rekonstruktion des Wurzel*e
und * zu. (Gegen das Wurzel* sprechen die serbokroatischen Wrter
mit e, die auch in den Mundarten mit der Entwicklung * > i auftreten.). Die
Annahme der Urform mit *e scheint die Mglichkeit einer sinnvollen Wor-
tetymologie auszuschlieen. Daraus ist zu folgern, da die Urform *vg am
meisten wahrscheinlich ist. Fr diese Urform sprechen auch die bedeutungs-
mig nahen ie., v.a. aber auch die baltischen Belege.
Das rekonstruierte sdslavische Adjektiv *vg krumm, gekrmmt, une
ben (es handelt sich um ein bis jetzt nicht bemerktes Adjektiv; Rozwadowski
Stosunki 55 betonte nmlich, da die Wurzel *vgr bzw. *vg den slavischen
Sprachen fremd ist) sollte eher mit einer sehr gut bekannten und erklrten bal-
tischen Wortfamilie verbunden werden: lit. vngti, giu meiden, vermeiden,
etwas fliehen; sich einer Sache weigern, sich wovon fern halten (mit der Ver-
neigung auch sich worum nicht kmmern, etwas nicht beachten), das Adjek-
tiv vengs (= vangs) trge, verdrossen, gefhrlich, milich, mit Ablaut vn

 Das Material und eine andere, nicht berzeugende etymologische Deutung der bulga
rischen Wrter, die die besprochenen sdslav. Wrter nicht bercktsichtigt, s. BER I 125. Der
Zusammenhang zwischen den Bedeutungen von schielend und krumm, gekrmmt steht
auer Zweifel, vgl. z.B. russ. kosj schrg; krumm, gekrmmt : schielend. [196]

272

http://rcin.org.pl
gis f. Biegung, Windung, Kurve, Krmmung (eines Weges, Flusses, u. dgl.);
Umweg, Meeresbucht, vingrs sich schlngelnd, gewunden, kraus; schwierig
zu lsen, Scharfsinn erfordernd, scharfsinnig, atvang Ruhe, Rast, Erholung,
lett. vigrs elastisch, fest; frisch, hurtig, geschickt, vanga Henkel an Gefen,
Schlinge, Fessel(n), Band, apr. wangan (Akk. Sg.) Ende.
Die baltischen Wrter, in denen die Bedeutung der Wurzel biegen, aus
biegen gut sichtbar ist, werden z.B. mit skt. vgati geht, hinkt, ahd. winchan,
mhd. winken schwanken, winken, alban. vank, vangu Felge verglichen. Sie
werden auf den ie. Stamm *eng gebogen sein zurckgefhrt (Pokorny
IEW 11481149; Fraenkel LEW 1223 fhrt *engh biegen an).
In den bisherigen Zusammenstellungen wurde das slavische Mate-
rial nicht bercksichtigt. Die betrachtete sdslavische Wortfamilie beweist
jedoch, da der ie. Verbalstamm *eng(h) sowohl im Baltischen als auch im
Slavischen fortgesetzt wird. In den beiden Sprachgruppen ist er also ein ie.
Erbe, allerdings mit dem Vorbehalt, da im Baltischen die Wortfamilie aus-
gebaut wurde, d.h. neben dem archaischen Verb vngti Ableitungen (mitunter
mit Ablaut) auftauchten, im Slavischen dagegen ein in einem Teil des Gebie-
tes bezeugtes deverbales Adjektiv *vg (< *engo oder *ingo) entstand,
das seinerseits eine eigene Wortfamilie, d.h. lokale Derivate, bildete. Man
[197] knnte annehmen, da das sdslav. Adjektiv *vg krumm, gekrm-
mt formal dem lit. vengs trge entspricht, aber es ist auch mglich, da sie
unabhngig voneinander entstanden.

3. Beachtenswert ist das Auftreten der Adjektive mit dem Suffix r im

Baltischen und Slavischen: lit. vngrus sich schlngelnd, scharfsinnig, lett.
vigrs elastisch, fest; frisch, hurtig, geschickt (das Wort wird fr einen Kuro-
nismus gehalten), vgl. auch apr. wngriskan (Akk.Sg.) List und sloven. dial.
vgrast schwankend, wackelig; uneben. Da im Slovenischen von der Produk-
tivitt des adjektivischen Suffixes r() nicht die Rede sein kann, ist es mglich,
da hinter der Form mit dem Suffix ast, vgrast, ein altes Adjektiv *vgr <
*vgr steckt, das dem lit. vngrus, lett. vigrs entspricht. Fr die Rekonstruk-
tion des Adjektivs *vgr spricht auch ein ostslavischer Beleg, und zwar der
Fluname (rechter Nebenflu des San): poln. Wiar, aukr. Vjagr, in dem bereits
J. Rozwadowski die Wurzel *vgr (bzw. *vg) bemerkte, aber sie fr ein frem-
des, germanisches Element betrachtete (Rozwadowski Stosunki 55, vgl. auch
Rieger San 176). Es ist auch wahrscheinlich, da der ostslav. Fluname Vjagr
(> poln. Wiar) heimisch ist, d.h. da wir es hier mit der Substantivierung des
die Form *vgr (> ostslav. *vjagr) fortsetzenden Adjektivs zu tun haben; die
etymologische Bedeutung des Namens wre dann ein krummer, gewundener

273

http://rcin.org.pl
Flu (vgl. Brckner SEJP 611; Rieger HS I 58, 61), vgl. auch lit. Vingrup (Bga
RR I 153). Wenn dem so ist, dann ist das Adjektiv *vgr bei den Sd und
Ostslaven bezeugt, was zustzlich die Annahme seiner urslavischen Herkunft
besttigt. Die totale bereinstimmung mit dem lit. vngrus, lett. vigrs lt die
These aufstellen, da sie Fortsetzungen eines gemeinsamen baltischslavischen
Adjektivs *ingro krumm, gewunden sind.

4.Die durchgefhrte Analyse beweist, da sich in den sdslavischen

Sprachen die letztendlich dem ie. *eng(h) biegen gehrende Wortfam[198]ilie
erhielt. Das rekonstruierte Adjektiv urslav. dial. *vg, das ausschlielich auf
dem sdslav. Gebiet mit Sicherheit bezeugt ist, ist etymologisch mit einer
Gruppe baltischer Wrter verbunden (lit. vngti und verwandte). Die bespro-
chenen Wrter beider Gruppen gehren zu dem ie. Erbe, d.h. sie knnen nicht
als Beweis fr eine nhere Verwandschaft zwischen dem Baltischen und Slavis-
chen gelten. In dem zuknftigen vergleichenden baltischslavischen Wrter-
buch sollten auch Beispiele fr ein gemeinsames Erbe gesammelt, gleichzeitig
aber von den Innovationen auseinandergehalten werden. Ein Beispiel fr eine
solche Innovation drfte das Adjektiv *ingro sein, das im Baltischen sehr
gut, und im Slavischen nur rudimentr bezeugt ist.

{Na s. 199 pierwodruku kocowa cz spisu literatury red.}


J.Rozwadowski glaubte, die nach seiner Meinung genetisch nicht slavische Wurzel *vg
< *veng in den Namen des linken Nebenflusses dess Dniestr: Strwi, ukr. Strvja (Sterevja,
Stryvihor) gefunden zu haben: Die Namen enthalten selbstverstndlich ein Kompositum
*struveng < *sruveng (Rozwadowski Stosunki 70, auch 50). W.Smoczyski Studia 52, Anm.
47 leitet das Hydronym Strwi aus einer frheren Form *strv < bsl. *sruvinga schnell-
strmend ab; er hlt also /ja fr eine Kontinuante des Suffixes ing. Eine andere Erklrung
der Herkunft des Hydronyms, das als vorslavisch, illirisch betrachtet wird, s. O.N.Tr uba e v,
Nazvanija rek pravoberenoj Ukrainy, Moskva 1968, s.157, 188. [199]

274

http://rcin.org.pl
 i i ia

Belaruskaja linhvistyka 15, 1979, s. 4753

i i ,
i i i -
i i ii i ii
i i i .
-
i, i
ii . -
i ,
ii i i (),
, , , , . Ix , ,
i i -
i .

1. ()

i i ii
i i, -
i ():
( 172), ( III 29), i (,
293). , i i i
. . < . govdo i aci -
i i i. -

 .: .. , i i ix , ,
3, 1975, . 2829.

http://rcin.org.pl
, i i.e. *go . ,
i . Ix -
i i i j, . .
*govje,
ii capaaci i *gov *gov. -
*gov . ., i . govs . . .
i i
i .
i i i i i -
: . *govdo, . , , . govs -
.
i *govje i-
i.e. *go
. yci i, i -
i . *govdo, i
i *gov (*gov?). ,
( i . govs) , [48] i -
i ii i, .
-
i i *govje (. . ,
). i . *govdo
i *gov. -
i i d , i-
, i (. , .
*agnd ii, i : *agn , *do i : *ti -
). i,
. *govdo i *gov i ca
ii, i i .
i, i.e. *go
i : *gov i *gov.
ii i i , -
ix . *govje , ,
i i , , . *govdo,
i i i .

 , .29; .. , ,
. .: 1972, 1974, .155. [48]

.
S

awski
Zarys

I

6263.

276

http://rcin.org.pl
 2.

. . i i, , ii, -
i i i ii , i -
, (i 61). -
: , -
(i 61), i, (,
i 61; 154). i, i ,
, , .
i i.
i
. . i i ii -
i i . i -
: , , , ,
ii , i , -
, , ( VIII 199). ii
i i : . . -
, ; . ., ; . ,
; ; . drma ; , -
.. i , , .
i i . .
*drm (, *drma . .) () , () ,
ii ii : . ,
, , .i. drum , .. trum -
, , . ( i-
i i) i i.e. *dru -
. [49]
. *drm i , i
(i i i i) -
i .
i i , -
, ii , i . . i
i i
i (*ls, *dbrva,
*gj i . .).


.:
I
541; EP
I
436;

z
l

ES
I

115;
Pokorn
IEW 216. i
5 . [49]

277

http://rcin.org.pl
 3.

i i i i
: i (i, p 179; -
i 84; , IV 244; 131), . k
(i, 57), i i , ; i,
(, IV 244; i 84),
i, (, 69), : i-
i, i ; i,
(, 383384), i,
(, IV 244), i i,
. (i, 62), i, i ,
i. (, IV 219220), i -
(, IV 228), i i, -
i , i i i. (, 116),
i ii (, 160). ,
i i . i
(, 165), . i (,
3 182).
, i , -
i , :
, i i; i , i; -
i i, i , i ( 99).
i,
i i i -
i i i-
. , -
. i
pyci ii i.
i i
i i, i i i ii , .:
. . , i (,
IV 244); . . , ; . . -
; , , , ; i
i i . .
i i
i : ( ) i, ,
, , . i,
cix i, i , ix

278

http://rcin.org.pl
 . i,
i (?) i
*klb i . -
, i ii-
, i. -
[50] *lb i
, i -
i (). i, -
, i i, i,
i, i .. kiebodziej
i ,
ii *kieb ii
. i
. *lb i
i . *klbasa (*klobasa)
i, . i i
, icye ix (.
II 286; Sawski SEJP II 143144).
i i -
i . Ii, i .
*klbasa (*klobasa) . , , . , ,
, (. II 292). i ,
. *klbasa *klb
i. I i (-
i i i asa) , -
*klbasa i
i s (, , *blas ). i-
i *klbs , ,
i i ii -
i, .
i ,
e i *klobasa. ,
. *klb ii *kolb (. ) i *klob. -
l, ol, lo , yci -
. *klb, *klb, *klb. i, i
i i -




. ,
XXXIV
, I

, . 126129.

279

http://rcin.org.pl
i . i , i
. . i .

4.

. . , i I.i-
i , ( 266). -
i i:
, (i 259), i ( 63),
i, ( 119), i-
( 79), , i ( 77).
ii i i
( 265), i, (-
119), i, i ( 63).
i i i.
, ii-
[51] . , i i
, i i i iaa .
I.i , .i
, i, .. -
i, . ltiti se i , , .. (-
) @ i i (Sawski SEJP IV 413).
i ,
*latiti i .
. . i
i i i
*latiti. i . ltati
se , , . . i . ltati se
i i *latati (s):
i *latjati, ..
, , . lati se .
*latati (s) i, -
i ,
*latiti -
i ii i, -


I
i
, , .

(.:
i i, i 1975, . 149). [51]

280

http://rcin.org.pl
 i. i -
, *latiti i
. -
i *latv, *lt, *ltj i, (< ,
) i (.: Sawski SEJP IV 412414; V 4647).
cix i , . *latiti
cxai, i, . i-
*latati s ,
; i,
i . . .
ii i -
i , , :
, , i, i, i ( 414), -
, , , i (-
i 145), , i ( 63), i ( -
), ( 82), i,
; ci, i ( 16), -
( 136, 148), i , (
) ( 54), i, , i (-
i 6; 12), , i, (i 10),
i i, (i) (i 25).
i ix i
; i i . -
i i, , () , , (
i) *[52]
, i ;
ii i , i, i.
i ,
i, i

. , i -
i *lotiti, . lotti se ,
.. . . (.: Skok ER II 275).

. e. . -


i
25, 113),
, i

(
i i

i-
( 35),
, ;
i i,
( 12). [52]

281

http://rcin.org.pl
 5.

.ii i
i i, i i ( 36) i
i, i ii .
i i : .. , i, ip, -
, i, , , , ,
i, . i, , , , i, ,
. ip, i, (i ), , ()
, .. @ , i, i , ..
i , i , ,
, . n i . -
i (-
i) i i *pina (.:
III 415; Skok ER III 66).
i i i ,
i i. -
, , i-
i i .. @ . -
i , i i i -
i (, ip, i) ii. -
i i
ca cai .
i , i i
. *pina i-
i, i
i i i.

6.

i
() ( 88), ii : -
i , . , i
i, i i , -
, i . -


., .: 276.
.. ,

( ), , 1968, . 253. [
53]

282

http://rcin.org.pl
 i i i * : *b : *b (SP II 222;
IV 144, *l) , , . . . , .
. [53] , ii i ,
i * (*l) *sklp. -
i ii ii i-
i , (< sk) i .
*b (. ).
i i ix
ii i i ix i i .

283

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
3.Leksyka chorwacka i serbska

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
 Dwa archaizmy leksykalne w gwarach serbskochorwackich
(sztok. trmesla, czak. t)

Rocznik Slawistyczny XXXIX, 1978, s. 3745

Ludowe sownictwo serbskochorwackie zawiera niemao archaicz-

nych wyrazw, z ktrych cz nie zostaa dotychczas dostrzeona i podda-
na analizie etymologicznej. Rwnie w wydanym niedawno sowniku etymo
logicznym P.Skoka mimo caego bogactwa zawartego w nim materiau nie
znajdziemy niejednego zasugujcego na uwag starego wyrazu, a wiele inte-
resujcych wyrazw pozostao bez objanienia. W artykule podjta jest pr-
ba objanienia dwu takich archaicznych, jak sdz, rzeczownikw ograniczo-
nych do czci obszaru serbskochorwackiego: sztokawskiego trmesla i cza-
kawskiego t. Oba te wyrazy nie byy dotychczas etymologizowane.

1. sztok. trmesla

Rzeczownik trmesla powiadczony jest jedynie z Czarnogry. W ano

nimowym artykule zatytuowanym Ljekarstvo crnogorsko opublikowanym
w roku 1866 w czasopimie Glasnik Dalmatinski wystpuje on w nastpu-
jcym zdaniu: saio mu je njegovu tremeslu prvijem avom, pak drugijem
njegovu kou. Tu te w przypisie objaniono znaczenie tego wyrazu: Ovo je
opna, talijanski peritoneo, kao podstava trbuna. Zarwno znaczenie wyra-
zu woskiego, jak i szerszy kontekst w przytoczonym artykule wskazuj, e
trmesla nazywa tu otrzewn, czyli cienk gadk bon, ktra wyciela od
wewntrz ciany jamy brzusznej. Ludowy charakter wyrazu potwierdza inne
rdo: w tzw. Rijekiej nahiji w Czarnogrze trmesla jest uywana w znacze-

 M.Me d i , Ljekarstvo crnogorsko, ZNO XX, 1915, s. 27.

http://rcin.org.pl
niu przepona, diaphragma, przegroda miniowa oddzielajca jam brzuszn
od jamy piersowej u byda. [38]
Przytoczone dane pozwalaj przyj, e trmesla to jeden z ludowych
terminw anatomicznych. Wyraz uywany by zapewne przede wszystkim
na oznaczenie dobrze ludowi znanych szczegw budowy anatomicznej nie-
ktrych zwierzt. Prawdopodobnie omawiany wyraz nazywa bon, tkan-
k otaczajc ze wszystkich stron narzdy wewntrzne (trzewia) w jamie
brzusznej, a wic i otrzewn, i przepon. Brak rozrnienia w sownictwie
ludowym dwu rnych z punktu widzenia naukowej anatomii desygnatw
nie jest niczym dziwnym, zwaszcza, e w organizmie stanowi one swego
rodzaju cao; podobnie np. czes. brnice przepona dawniej oznaczaa te
bon, tkank otaczajc np. wntrznoci.
Czarnogrski dialektyzm trmesla jest wyrazem izolowanym na grun-
cie serbskochorwackim. Nie udao si te odnale odpowiadajcych mu
postaci w innych jzykach sowiaskich. Trudno podejrzewa ten wyraz
o obce pochodzenie, skoro nie mona wskaza ewentualnego rda zapo-
yczenia, a i domys, i mgby to by relikt przedsowiaskiego substratu,
nie moe by poparty adnym dowodem. W tej sytuacji w peni metodolo-
gicznie uzasadnione wydaje si rozwaenie moliwoci, e trmesla to wyraz
rodzimy, sowiaski, szcztkowo jedynie zachowany. Warto przy tym zwr-
ci uwag, i w jzyku serbskochorwackim i w jego gwarach nazewnictwo
czci ciaa ludzkiego i zwierzcego jest przede wszystkim pochodzenia so-
wiaskiego, chocia spotyka si tu rwnie rnego pochodzenia wyrazy
obce, wypierajce stare nazwy rodzime (np. bbreg obok szcztkowo zacho-
wanych w gwarach czakawskich i kajkawskich kontynuantw ps. *jsto ner-
ka) lub te w gwarach, w ktrych wpywy obce na sownictwo byy szcze-
glnie silne, wystpujce jako synonimy (zwykle nacechowane stylistycznie)
nazw rodzimych. Pamita take trzeba o pewnej archaicznoci sownictwa
czarnogrskiego. Gwary czarnogrskie zachoway niektre wyrazy odziedzi-
czone z epoki prasowiaskiej, nieznane poza tym na obszarze serbskochor-
wackim, np. nalecy do nazewnictwa czci ciaa zwierzt rzeczownik zvono
czstka ryby przecitej w poprzek, dzwonko znamy jedynie z Czarnogry,

 Jovievi 114, std RJAZ XVIII 595. [38]


Por. SP I 325.
 W odniesieniu do jzyka literackiego zob. B.P i z w na, Element prasowiaski w sow
nictwie wspczesnego jzyka serbskochorwackiego, SFPS XII, 1972, s. 289, 290.

Skok ER I 732.

Jovievi o.c. 118, 136.

288

http://rcin.org.pl
za jego odpowiedniki wystpuj w jzykach pnocnosowiaskich i szczt
kowo w macedoskiej gwarze Ochrydu. [39]
Prba objanienia sch. dial. trmesla jako wyrazu rodzimego musi wyj
z zaoenia, i kontynuuje on jaki gotowy wyraz prasowiaski, skoro nie
mona jego budowy wytumaczy na gruncie serbskochorwackim. Jed-
nak rekonstrukcja odpowiedniej prapostaci, ktrej motywacja i budowa tu-
maczyaby si na gruncie prasowiaskim, napotyka na trudnoci. Dopiero
uwzgldnienie danych jzykw batyckich pozwala odtworzy przypuszczal-
n posta prasowiask i objani jej budow.
Realnie zawiadczone znaczenia sch. dial. trmesla pozwalaj przyj
zwizek tego wyrazu z jak nazw wntrznoci (por. pol. otrzewna : trzewia).
W wietle dzisiejszej znajomoci sowotwrstwa prasowiaskiego pierwo-
wzr sch. trmesla nie moe by jednak derywatem od ps. *ervo (< *kera)
narzd wewntrzny w jamie brzusznej, kiszka, jelito, pl. *erva wntrzno-
ci; nawet gdyby przyj, i w gwarach serbskochorwackich kontynuant ps.
*ervo wtrnie przechodzi do tematw na es (co powiadczone jest jedynie
w jzyku soweskim), to i tak z hipotetycznej postaci *ervesla nie mona by
byo wyprowadzi wyrazu serbskochorwackiego, gdy nie wida prawdopo-
dobnej moliwoci uzasadnienia m w miejsce oczekiwanego v.
Od dawna wiadomo, e na gruncie batyckim ps. *ervo < *kera odpo-
wiada derywat od ie. *ker ci z sufiksem men: praposta *ker bya kon-
tynuowana przez stprus. krmens m. brzuch, odek10. Chocia dotychczas
nie wskazano na istnienie odpowiednikw tej postaci batyckiej w sowia-
skim, to teoretycznie jest prawdopodobne wystpowanie w prasowiaskim
obok *ervo synonimicznej postaci *ermy ermene czy te *erm ermene.
Za takim przypuszczeniem przemawiaj zarwno liczne batyckosowia-
skie zgodnoci w zakresie budowy archaicznych wyrazw, jak i nierzad-
kie prasowiaskie rzeczowniki z sufiksami my mene, m mene11. Prze-
de wszystkim jednak za rekonstrukcj prapostaci *ermen przemawia to, i
umoliwia ona przekonujce, jak sdz, objanienie dial. trmesla.
Jedyn dajc si uzasadni sowotwrczo prasowiask postaci, z kt-
rej mona wyprowadzi sch. dial. trmesla, jest *ermsla. Wyraz ten mo-
na interpretowa jako oparty na temacie rzeczownikowym ermen derywat

 Zob. np. Sawski SEJP I 211212.

 Zob. Budziszewska Ochryd 166; BER I 375: dzvno. [39]
 SP II 169170.
10 Zob. Trautmann BSW 128; Pokorny IEW 940.
11 Zob. Sawski Zarys I 125127; Berntejn 163197.

289

http://rcin.org.pl
z sufiksem sla. Co prawda w opracowaniach sowotwrstwa prasowiaskiego
wydziela si tylko sufiks la12, ale na moliwo istnienia obocznej postaci sla
wskazuj dane innych jzykw indoeuropejskich [40] kontynuujcych sufiks
sl : l13 oraz wystpowanie w prasowiaskim caej serii obocznych postaci
przyrostkw slo : lo, sl : l, sna : na, sn : n, sto : to, w ktrych obec-
no lub brak s uzalenione byy od charakteru poprzedzajcej goski. Sufik-
sy z (s)l tworzyy nie tylko derywaty odpierwiastkowe, ale rwnie derywaty
oparte na tematach imiennych, na co wskazuje np. ps. dial. *myslo : *kormy
slo drewniane nosida zakadane na barki do noszenia wiader i koszy14.
Zrekonstruowany prasowiaski rzeczownik *ermsla by prawdopo
dobnie stosunkowo wczesnym derywatem oznaczajcym to, co otacza, okry-
wa trzewia, wolno bowiem przypuszcza, i gwary czarnogrskie zachoway
znaczenie bliskie pierwotnemu. Wyraz ten by zapewne prasowiaskim dia-
lektyzmem o niewielkim zasigu, chocia oczywicie nie mona wykluczy,
e w innych dialektach sowiaskich zagin.
Wyjanienia wymaga jeszcze obecno w wyrazie czarnogrskim nago-
sowej grupy tr zamiast oczekiwanej cr < r. Identyczny rozwj cr > tr spo-
tykamy w gwarach sztokawskich w kilku innych wyrazach, np. trnja (: dial.
crnja, rnja) < ps. *erna, toponimy Tremonik, Tremunica, Tremnjak
: sch. cremo, crjemua, remu < ps. *erma, *ermucha, *ermua.
Przedstawiona prba etymologii izolowanego serbskochorwackie-
go dialektyzmu ma z natury rzeczy charakter hipotezy, ktr obali lub
potwierdzi mog, miejmy nadziej, nowe, nieznane dzi materiay leksy
kalne. Wydaje si jednak, e przy obecnej znajomoci sownictwa sowia
skiego trudno byoby wskaza inne prawdopodobne objanienie wyrazu, kt-
re byoby mniej skomplikowane i nie wymagaoby rekonstrukcji zaginionych
ogniw w procesie powstawania wyrazu. Posikowanie si archaicznym mate-
riaem batyckim przy interpretacji niejasnego sownictwa sowiaskiego jest
metodologicznie w peni uzasadnione, a odkrywane przy okazji niedostrze-
one wczeniej mniej lub bardziej prawdopodobne przykady zwizkw lek-
sykalnych batyckosowiaskich (jak w naszym przypadku ps. dial. *ermy
czy *erm ene = stprus. krmens) stanowi mog cenne przyczynki do gb-
szego poznania zoonej problematyki wsplnoty batosowiaskiej.

12 Sawski Zarys I 104105. [40]

13 Por. np. o litewskim sufiksie sla Otrbski GL II 108109.
14 Zob. SP II 225, gdzie te o rekonstruowanych przez O.N.Trubaczowa postaciach
z sufiksem sl.

290

http://rcin.org.pl
 2. czak. t

Znany wycznie z gwar i zabytkw czakawskich rzeczownik ut wedug

chorwackiego sownika akademickiego znaczy prawdopodobnie przegub,
staw (bit e zglavak)15. Analiza wszystkich dostpnych przy[41]kadw
uycia tego wyrazu (zarwno cytowanych w sowniku, jak i nieznanych jego
redaktorom) pozwala skorygowa to przypuszczenie i w pewnym przynaj-
mniej stopniu odtworzy jego histori.
Najstarszy przykad uycia omawianego wyrazu pochodzi z XIVwiecz-
nego zbioru pieni religijnych, spisanego zapewne w Splicie lub w jego okolicy:
Ognjiti hote nai skuti a ostati gnjili uti. Autorka wydania i opracowania
tego zabytku D. Mali przypuszcza, i ut ma tu znaczenie ko biodrowa,
os femoris16; kontekst nie wyklucza jednak, i pl. uti oznaczao (goe) koci,
piszczele. Nastpny przykad pochodzi rwnie ze splickiej czakawszczyzny
mniej wicej wiek pniej uy formy uti Marko Maruli: Meso je opalo,
koa tere uti, nitar ni ostalo, nere goli uti (RJAZ); omawiany wyraz ozna-
cza tu prawdopodobnie czonki ciaa, koczyny czy moe drobne koci, np.
w koczynach. O okoo sto lat pniejsze jest powiadczenie wyrazu z cza-
kawskiej gwary Braa. W powstaym w roku 1593 przekadzie psaterza doko-
nanym przez pochodzcego z tej wyspy Luk Polovinicia czytamy: ne u jakosti
konja volju e imati, i ne u utih mua odraati e se njemu17. W przytoczo-
nym fragmencie (psalm 146, 10) u utih tumaczy ac. in tibiis, prawdopodob-
nie zatem ut oznacza tu ko goleniow, gole (por. odpowiednie miejsce
w przekadzie ks. Wujka: ani w goleniach mskich ma upodobanie). Bliskie
znaczenie anatomiczne zachowa wyraz na Brau do dzi: wedug informacji
RJAZ t znaczy tam os femoris, Oberschenkelbein18.
Na podstawie zebranego materiau mona przyj, e ut jako termin
anatomiczny ograniczony by do czci obszaru czakawskiego, prawdopodobnie
uywany by jedynie w gwarach rodkowej Dalmacji (Split, Bra). Wahania
znaczenia wyrazu (typowo zreszt dla nazw czci ciaa, ktre w rnych jzy-
kach wykazuj znaczne nieraz przesunicia znaczeniowe) pozwalaj sdzi, e
omawiany wyraz oznacza kad dug ko w koczynach (zwaszcza chyba
w nogach), a wic zapewne zarwno koci goleni, jak i ko udow.

15 RJAZ XVII, s. 517. [41]

16 D.M a l i , Jezik najstarije hrvatske pjesmarice, Zagreb 1972, s.218.
17 T.M at i , Lexicalia iz starih hrvatskih pisaca, Rad JAZU 327, Zagreb 1962, s.232.
18 O zachowaniu si wyrazu na Brau a do naszych czasw wiadczy te ustna informa-
cja M.Hrastego, na ktr powouje si D. Mali l.c.

291

http://rcin.org.pl
 Odmienne, odnoszce si do wiata rolinnego znaczenie rzeczow-
nika ut wystpuje w innej czci gwar czakawskich: szcztkowo jest ono
powiadczone w gwarach od okolic ibenika a po wysp Krk (a moe i po
Istri) na pnocy. Na wyspie Vrgada zapisano posta c c ogonek,
odyka owocu, np. figi19, z niewtpliwie wtrnym c (czyby przez analogi
do cati cavica?). Stosunkowo najlepiej zachowa si wyraz na obszarze
pnocnoczakawskim. Na istnienie wyrazu na wyspie Krk wskazuje zapis we
woskochorwackim sowniku D.Paricia z r.1868, gdzie wos. gambo ody-
ga, ogonek, odyka np. licia oddano [42] przez ut20. Z Istrii pochodzi
zapis D.Nemanicia t t (czyli wedug przyjtego dzi systemu oznacza-
nia intonacji t lub t, gen. t) pediculus pomi (RJAZ). Najpeniejsze
jednak dane o wyrazie i jego semantyce mamy z archaicznej gwary Vrbni-
ka na Krku. Rzeczownik ut (i utworzone ode derywaty utina, utica)
wystpuj wielokro w napisanej w pierwszych latach XX wieku miejscow
gwar monografii etnograficznej Vrbnika, co pozwala ustali, i interesujcy
nas wyraz znaczy tam ogonek, odyka owocu (np. jabka, figi), odyga licia
(kapusty, rzepy), odyga kaczanu kukurydzy21 oraz zwizane odygi bylicy
stanowice uchwyt mioty zrobionej z tej roliny22.
Wystpowanie rzeczownika ut jako nazwy czci rolin w oddalo
nych od siebie gwarach wskazuje, i kiedy musia by on znany na znacznym
obszarze gwar czakawskich. Z przytoczonego materiau wynika, e znaczy
on odyga, na ktrej jest osadzony owoc lub li.
Rozpatrzenie wszystkich znanych przykadw uycia rzeczownika t
t (taka niewtpliwie bya starsza akcentuacja wyrazu) pokazao, e na wik-
szoci terenu czakawskiego wchodzi on w skad nazewnictwa czci rolin (ozna-
czajc pewien rodzaj odygi), za na stosunkowo niewielkim obszarze nalea do
ludowego sownictwa anatomicznego. Wystpowanie obok siebie znacze ody-
ga i gole, ko goleniowa, ko podudzia jest znane w rnych jzykach, por.
np. ps. dial. *oldyga odyga, dbo : ko goleniowa, ko podudzia, zakocze-
nie koci goleniowej, kostka u nogi nad stawem skokowym23, wos. gamba noga
(od kolana do stopy), gole, podudzie, koczyna : odyga.

19 Jurii 205. [42]

20 L.c.
21 Przykady zob. I. ic, Vrbnik (na otoku Krku). Narodni ivot i obiaji, ZNO V, 1900,
s.70 (std pochodzi przykad umieszczony w RJAZ), VI, 1901, s. 8, 9, 27, 28, 30, XXXIII, 1949,
s.61, 62.
22 Zob. o.c., ZNO V 238.
23 Zob. Sawski SEJP V 136138.

292

http://rcin.org.pl
 Czak. t jest wyrazem izolowanym na gruncie serbskochorwackim,
mona go jednak czy z bliskimi pod wzgldem gosowym i znaczeniowym
wyrazami w niektrych jzykach sowiaskich: czes. dial. uta, ta, utka
szyszka drzewa lenego, szyszka wierku24, sa. dial. utka szyszka; pusty,
wyuskany kaczan kukurydzy25, ukr. dial. tka, utka szyszka jody, wier-
ku26. Wyraz czeski V. Machek uwaa za zapoycze[43]nie z niem. Schote
strk27, co jest jednak wtpliwe tak ze wzgldu na wskazany tu zasig bli-
skich odpowiednikw, jak i z powodu wystpowania w przytoczonych wyra-
zach obocznoci (> czak. , sa. ) : : pojawiajcej si take w innych
wyrazach rodzimych28, a w tym wypadku polegajcej zapewne na zachowa-
niu lub uproszczeniu w , pierwotnej grupy . Rnice znaczenia nie
sprzeciwiaj si czeniu tych wyrazw, por. wykazujce paraleln semanty-
k se. str szyszka drzew iglastych; kaczan kukurydzy : odyga, gb kapu-
ciany, korze kapusty29.
Przytoczone dane upowaniaj, jak si wydaje, do rekonstrukcji ps. dial.
*ut : *uta, zachowanego z jednej strony w czakawskim, z drugiej za na
czci obszaru zachodniosowiaskiego oraz w gwarach ukraiskich. Wyraz
znany by prawdopodobnie rwnie Sowianom panoskim, na co zdaje si
wskazywa wg. csutka kaczan kukurydzy; rodkowa cz jabka, ogryzek,
dial. csuta, csutka, csutak, utak kaczan, odyga, pie, korze kukurydzy30,
zapoyczane zreszt do gwar sowackich (zwaszcza wschodnich): sa. dial.
utka moda, dopiero co wzesza kukurydza, korze kukurydzy, wyora-
ny na wiosn, kaczan kukurydzy, ogryzek, utok tka kaczan bez ziar-
na; sabo wyksztacony kaczan kukurydzy31. Wiadomo, e wyraz wgier-
ski nie tumaczy si na gruncie wgierskim i ugrofiskim, odrzucono rw-

24
Hruka 98; Svrk 136; Machek ES2 631.
25 Buffa DL 218.
26 Hrin IV 479; Makowiecki 268. [43]
27
Machek l.c.
28 Por. np. postaci z i w SP II 288 s.v. ul, odpowiednia posta ze np. w sch.
dial. czak. ulavi kaleki, bez rki lub nogi (B.i rol a, Novalja na Pagu, ZNO XXXI 2,
1938, s. 56); identyczna (cho zapewne wczeniejsza) oboczno w ps. *ir : *ir : *irok
otwarty, szeroki.
29 Pleternik II 581.
30 Postaci gwarowe za Klepikova Pastuchi 81 (przyp. 84).
31 Zob. Klal 8485; I.Sip o s, Geschichte der slowakischen Mundarten der Huta
und HmorGemeinden des BkkGebirges, Budapest 1958, s.241; P.S on k ol y, Zo slov
nka kondoroskho slovenskho nreia, Dissertationes Slavicae II, Szeged 1964, s.29;
Matejk 104, 117.

293

http://rcin.org.pl
nie wysuwan dawniej moliwo zapoyczenia z tureckiego32. Pozwala to
wysun przypuszczenie, i wg. csuta, csutka jest jeszcze jednym z licznych
w tym jzyku zapoycze sowiaskich. Mona sdzi, e wyraz jest pozo-
staoci sowiaskiego substratu w Panonii: sow. *uta weszo do jzyka
wgierskiego (przy czym uproszczenie w , rzadziej mogo si dokona
ju na gruncie wgierskim) w jakim starszym znaczeniu, zapewne pewien
rodzaj odygi. Kilkaset lat pniej, gdy rozpowszechniaa si uprawa kukury
dzy, wyraz zacz oznacza odyg lub owoc tej roliny i w tych specjalnych
znaczeniach zosta zapoyczony (chyba wraz ze znajomoci kukurydzy) do
ssiednich gwar sowiaskich. [44]
Gdyby wysunita hipoteza (wymagajca niewtpliwie sprawdzenia ze
strony hungarystw) zostaa potwierdzona, to mona by przyj, i w pew-
nym okresie rozprzestrzeniania si Sowian omawiany wyraz wystpowa na
okrelonym zwartym obszarze i dopiero dalsze przesuwanie si czci So-
wian na poudnie doprowadzio do zerwania cznoci przestrzennej midzy
jego kontynuantami.
Ps. dial. *ut : *uta oznaczay przypuszczalnie, jak wskazuje cyto-
wany materia, odyg, zwaszcza odyg, na ktrej osadzony jest li, owoc;
znaczenie takie najlepiej zachowao si w czci gwar czakawskich, zdaje si
na wskazywa rwnie materia wgierski. Wtrne zapewne w stosunku do
tego znaczenia jest wystpujce na niewielkim obszarze czakawskim znacze-
nie anatomiczne (odyga > gole itd.), mimo e zostao zapisane w tekstach
kilka wiekw wczeniej od bardzo specjalnego (a wic majcego nike szanse
trafienia do specyficznego pimiennictwa czakawskiego) znaczenia botanicz-
nego. W gwarach czeskich, sowackich i ukraiskich powstao wtrne znacze-
nie szyszka, prawdopodobnie ze starszego *odyga, pd z owocem, z szyszk;
wystpowanie wyrazu w gwarach czeskich raczej wyklucza moliwo zapoy-
czenia z jzyka wgierskiego, mimo e gwary sowackie i ukraiskie, w ktrych
ten wyraz wystpuje, pozostaj w krgu oddziaywania jzyka wgierskiego.
Przedstawiona prba odtworzenia ps. dial. *ut : *uta, jego zasigu
i historii nie we wszystkich szczegach jest jednakowo pewna i jasna, co
zreszt jest nieuniknione w odniesieniu do tak sabo zawiadczonego wyrazu.
Rwnie dalsza etymologia wyrazu nie jest zupenie jasna. Prawdopodobnie
ps. *ut : *uta naley czy z litew. skiut kawaek materiau, szma-
ta, ata (w tym znaczeniu te skiutis), odcity kawaek, paszczyzna licia,
ot. *ute (ostry) kant, pierwotnie co odcitego od ie. *skt ci, kra-

Por. A Magyar nyelv trtnetietimolgiai sztra, I, Budapest 1967, s. 577. [44]

32

294

http://rcin.org.pl
ja, odcina, oddziela33. Przypuszczalnie rwnie rekonstruowane posta-
ci prasowiaskie pierwotnie znaczyy co odcitego, ale w innym kierun-
ku ni w jzykach batyckich posza konkretyzacja znaczenia: zawiadczone
w jzykach sowiaskich znaczenia sugeruj, e ogniwo porednie w rozwoju
semantycznym ps. *ut : *uta stanowi mogo znaczenie *odcity pd,
odcita gazka, odyga z owocem, z liciem. W cisym zwizku etymologicz-
nym z omawianymi rzeczownikami pozostaje zapewne dobrze w czci jzy-
kw sowiaskich powiadczony przymiotnik z podstawowym znaczeniem
pozbawiony czego, majcy obcite wystajce czci, zwykle jako wdrowny
termin pasterski bezrogi, sprowadzajcy si moe do pierwotnego *ut ta
to, chocia realnie zawiadczone s postaci *ut i, rzadziej, *ut34.

{Na s.45 pierwodruku streszczenie francuskie red.}

33 Zob. Fraenkel LEW II 804; Pokorny o.c. 954.

34 Pene zestawienie materiau i przegld dotychczasowych etymologii zob. u G.P.Kle-
pikowej o.c.7686.

295

http://rcin.org.pl
 Serbskochorwackie studia leksykalne
Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku XXIII, z.1, 1980, s.1735

Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika Petra Skoka (dalej: Skok
ER) wyrnia si obfitoci cytowanego materiau serbskochorwackiego, rw-
nie historycznego i dialektycznego. Mimo to w dokumentacji materiaowej
tego sownika wykrywamy luki, wynikajce gwnie z niewyzyskania przez
autora niektrych dostpnych mu rde lub z pojawienia si nowych materia-
w leksykalnych w rdach udostpnionych ju po mierci P.Skoka.
W artykule przedstawiam kilkanacie dopenie do sownika Skoka,
korygujcych niektre jego konstatacje co do geografii, historii lub etymologii
poszczeglnych wyrazw albo wskazujcych na dotychczas nie dostrzeone (a
wic i w sowniku Skoka nie pomieszczone) archaiczne wyrazy. Uwzgldniam
tu wycznie wyrazy rodzime, sowiaskie, wane dla poznania leksykalnego
dziedzictwa sowiaskiego w jzyku serbskochorwackim i wczesnych serbsko-
chorwackich innowacji leksykalnych, dla bada nad geografi starych wyra-
zw sowiaskich, a take dla etymologii poszczeglnych prastarych sw.

1. dln < gln

Skok ER I 570 s.v. glna pisze: Od iste je osnove s formantom n gln

, ou-
van danas samo u slov. gln Schleim, Schlam, Durchfall beim Vieh. Da je neka-
da ta rije bila rairena u junoslavenskom, dokazuje rum. glean m. Schiefer.
Filipovi ima dlen m (kod ugarskih Hrvata) pituita. Deman u svome rjeni-
ku lijenikog nazivlja u raznim izvedenicama, koje interesiraju lijenika, uzeo
je glen, m muscus iz slovenskoga. Wczeniej redaktor RJAZ III 195 (i za nim
ostatnio Bezlaj ES I 146) uzna sch. gln za ksikow poyczk z czeskiego.
Dalsze przykady uycia rzeczownika gln luz przynis RSAN III
343; poniewa jednak sownik ten powouje si tylko na zbiory terminolo-
gii medycznej i weterynaryjnej, zachodzi podejrzenie, e ich autorzy przejli

http://rcin.org.pl
wyraz od I.Demana. Zwraca jednak uwag odnotowana przez RSAN IV 365
forma dln = glen, poparta przykadami z dzie, do ktrych wyraz mg tra-
fi drog ksikow (V. Pelagi, Stvarni narodni uitelj ..., 5. izd., Beograd 1903
i M.Medi, Drugo kolo ihtiolokih biljeaka, Zagreb 1901). Obecno grupy dl
zamiast gl (por. odwrotn zmian w dial. glaka < dlaka, glet(v)o < dleto) zda-
je si jednak przemawia za ludowym charakterem wyrazu. Utwierdza w tym
przekonaniu przymiotnik dlnav sluzav, sluzast, uyty przez Miroslava Krle
(Tri kavalira gospoice Melanije, Pripovijest, Zagreb 1920), p. RSAN IV 365,
nasuwajcy myl o kajkawskiej proweniencji wyrazu. [18]
Poszukiwania pozwoliy stwierdzi, e glen, dlen (lub oparte na nim
derywaty) wystpuje w gwarach kajkawskich, np. w gwarze Samoboru dln
sluz, dlenast sluzav, odlnavit (Lang ZNO XVI 105, 127, XVII 25), w gwa-
rze Trebarjeva glnav sluzav (Jajnerova ZNO III 217), w gwarze Virja gle
njav uegnut (za svjei sir) (Herman Virje 81). Te przykady nie pozostawiaj
wtpliwoci, e prastary, prasowiaski rzeczownik *gln, *gln kontynuo-
wany jest rwnie w dialektach serbskochorwackich, i to nie tylko kod ugar-
skih Hrvata, ale rwnie u kajkawcw. Nie mona wykluczy, e zasig wyra-
zu obejmowa jeszcze inne dialekty serbskochorwackie, czym by mona tu-
maczy obecno wyrazu np. w ksice L.Glcka Medicinska narodna termi
nologija u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1898 (RSAN III 343).
Kajk. dln, gln pozwala zakwestionowa przypuszczenie, e I.Deman
przej omawiany wyraz ze soweskiego czy czeskiego. Wobec istnienia ludowego
rzeczownika i pochodnych przymiotnikw jest bardziej prawdopodobne, e wpro
wadzi do terminologii medycznej wyraz znany mu z dialektu kajkawskiego.

2. dregnuti

W niektrych gwarach kajkawskich wystpuje czasownik dregnuti

pchn, uku (czym ostrym), np. Dekoje srce na pl preree, kak drgne
(gurne, scil. no) nuter (Trebarjevo, Jajnerova ZNO III 217), Ak nas t
ovk dregne s tum svojum hambrlum, dregnimu i mi nega (Samobor, Lang
ZNO XIX 140; tu te forma 3. sg. praes. izdrega, wiadczca o istnieniu cza-
sownika izdregati). Nie znaj tego wyrazu sowniki, nie cytuje go te Skok
ER I 432 pod hasem dreg.
Wyraz kajkawski ma dokadny odpowiednik fonetyczny i semantyczny
w se. drgniti pchn, dgn czym dugim, ostrym (: drgati, drzati pcha,

 Ostatnio o wyrazie z dokumentacj z jzykw sowiaskich SSJa VI 120.

297

http://rcin.org.pl
dga, ku czym dugim) a take w jzykach wschodniosowiaskich:
ros. drjgnut drgn, wstrzsn; wierzgn (: drjgt wstrzsa, potrz-
sa gwatownie caym ciaem, podrygiwa; wymachiwa rkami; wierzga,
kopa nogami), brus. dial. drjhnuc energicznie rzuci si. Wyrazy te spro-
wadza si do ps. *drgati trz, potrzsa, wykonywa szybkie, gwatow-
ne ruchy rkami, nogami lub caym ciaem, *drgnti potrzsn, wykona
szybkie, gwatowne ruchy; wsplne dla jzyka soweskiego i dialektu kaj-
kawskiego znaczenie pcha, dga, ku (wzgldnie pchn, dgn, uku)
miao si rozwin z pierwotnego wykonywa szybkie ruchy rkami.
Znacznie lepiej powiadczony jest w dialektach serbskochorwackich
czasownik dregnuti mocno zwiza, cign, cisn, np. zadrgnuti
stegnuti, zavezati (wedug RSAN V 699 indywidualne, ale por. zadrgnit vr-
sto zavezati, Sekere HDZ IV 461: poudniowa Baranja), zdrgnuti stegnu-
ti (Varo i Vinkovci w Slawonii; te zdrenuti, Rijeka nahija w Czarnogrze,
p. RJAZ XXII 708 i XIII 515, RSAN VI 750). [19]
Z zestawienia materiau wynika, e czasownik ten reliktowo zacho-
wa si tylko na niektrych terenach (Slawonia, Baranja, Czarnogra). Lek-
syka dialektyczna przechowaa te lady odpowiedniego nieprefigowanego
czasownika w derywatach, np. drglja vrsta enskog runog rada kukicom
(Varo), drgljav izuvijan, usukan, o crevu, drgljavac vrsta platna (RSAN
IV 681), por. te kajk. u Belostenca zadreka petlja (RJAZ XXI 813).
Skok ER I 432 susznie poczy dregnuti mocno zwiza, cign,
cisn z wykazujcym inny wokalizm sch. zdrgnuti nm postaviti, baci-
ti zamku (na vrat), stegnuti vrat, zadaviti, zapeti (u grlu), znanym z zabyt-
kw i z dialektw w zachodniej czci serbskochorwackiego obszaru jzy-
kowego (RJAZ XXI 813), szcztkowo te ze wschodu: zdrgnuti se = zagrc
nuti se dobiti gr u grlu, izgubiti dah, mo gutanja (Vranje, RSAN V 699).
Posta fonetyczna i semantyka sch. drgnuti wskazuj, e jest to kontynu-
ant ps. *dgnti, czasownika perfektywnego do *dgati, znaczcego przede
wszystkim targa, szarpa, rwa, obrywa, obdziera, obciera (por. lad
tego znaczenia w sch. dial. drgstiti jako esati, drapati; biti, tui; prati, isti-
ti, RSAN IV 678, formacja ekspresywna) a take poddawa obrbce len,

 Rekonstrukcj pierwotnej semantyki przyjmuj za Sownikiem prasowiaskim (SP IV

s.v. drgati). Inaczej o wyrazie SSJa V 112. O reliktach wyrazu w jzykach zachodniosowia-
skich (stczes. dezati trz si, pol. dial. kaszub. dri) zob. W. B or y , Ze studiw etymologicz
nych nad leksyk kaszubsk, PF XXX, s. 307315 {na s.619627 niniejszego tomu red.}. [19]
 Zob. przegld materiau sowiaskiego w SSJa V 221222 (z rekonstrukcj *drgati,
*drgnti).

298

http://rcin.org.pl
konopie (por. sch. dial. w Slawonii dgnit, odrgvat prireivati lan s pomou
drglaca, Ivi, Rad JAZU 168, s.155: aptinovac, Velika).
W niektrych jzykach sowiaskich, podobnie jak w serbskochorwa-
ckim, kontynuanty czasownika *dgati (*dgnti) wykazuj znaczenie spe-
cjalne (wytworzone zapewne w rodowisku sowiaskich rzemielnikw)
wiza ptle, wzy, wiza na wzy, splata; do popierajcych takie znacze-
nie przykadw przytoczonych przez Skoka warto doda pol. zadzier(z)gn
mocno zawiza tworzc ptl, wze, mocno zwiza, ros. drgat wypla-
ta sznurek.
Na tle materiau sowiaskiego musimy stwierdzi osobliw sytuacj
w dialektach serbskochorwackich, w ktrych czasownik dregnuti mocno
zwiza, cign, cisn ma posta fonetyczn kontynuujc ps. *drgnti,
za znaczeniowo nawizuje do ps. *dgnti, do specjalnego znaczenia tego cza
sownika. Wytumaczy ten fakt mona tylko przez przyjcie w czci obsza-
ru serbskochorwackiego kontaminacji kontynuantw ps. *drgati (*drgnti)
i *dgati (*dgnti). Zasadnicz przyczyn stanowio zapewne podobiestwo
postaci obu czasownikw, a moe jakie nie dajce si dzi odtworzy punkty
styczne w semantyce obu wyrazw. Reliktowo zachoway si fonetyczne kon-
tynuanty zarwno czasownika *drgati (*drgnti), jak i *dgati (*dgnti), ale
semantycznie zwyciya posta *dgati (*dgnti): jedno ze znacze tej postaci
przeniesiono na kontynuant pierwotnego *drgnti, *drgati. Jedynie czciowo
w dialekcie kajkawskim kontynuant ps. *drgnti utrzyma lad swego pier-
wotnego znaczenia, nawizujc w tym wzgldzie do jzyka soweskiego.

3. grutati, grutiti se

Z czci obszaru serbskochorwackiego, z ssiednich terenw Baki,

Podraviny
i poudniowej Baranji, mamy powiadczony rzadki, interesujcy cza-
sownik w znaczeniu run, zapa si pod ld: grtati tm propasti kroz led
(Sombor, RSAN [20] III 712), ugrtiti se ugrtim se propasti kroz led u vodu
(poudniowa Baranja, Slavonska Podravina, Sekere HDZ IV 459 i ZbFL XVIII,
z.1, 201). S.Sekere opatrzy odnotowany przez siebie czasownik uwag, w kt-
rej sugeruje zwizek ugrtiti se z grhati, griti, gdy kod propadanja u vodu
kroz led nastaje buka od lomljenja leda. Chocia w tej krtkiej notce Sekere nic
nie mwi, jak sobie wyobraa stosunek struktury zestawianych czasownikw,
w jego sugestii tkwi jak postaram si wykaza, ziarno prawdy.
Sch. dial. grtati, ugrtiti se to wyrazy na gruncie serbskochorwackim
izolowane, majce jednak dokadny odpowiednik fonetyczny i znaczenio-
wy w czes. hroutiti burzy, zwala, niszczy, hroutiti se wali si, zwala si,

299

http://rcin.org.pl
zapada si, upa (np. pode mnou se zem hrout pode mn si ziemia zapa-
da). W literaturze etymologicznej rozpatrywano oczywicie tylko wyraz cze-
ski: Machek ES2533534 (s.v. titi) sprowadza hroutiti do ps. *grutati, bd-
cego intensywnym czasownikiem z formantem tati t, prapokrewnego
litew. griuti niederreissen, einreissen, zugrunde richten, griti verfallen, ein-
strzen, zu Boden fallen, eindringen, ot. gaut strzen, zertrmmern, zerst-
ren, gt einstrzen, zusammenfallen, eilen, ac. ingru wpa, zwali si;
napa na kogo. Wszystkie te wyrazy oparte s na indoeuropejskim pierwiast-
ku *ghr : *ghr : *ghr zusammenstrzen, einstrzen, auf etwas strzen
(Pokorny IEW 460), przy czym zawiadczone w poszczeglnych grupach jzy-
kowych formy wykazuj rny wokalizm. Rekonstruowany przez Machka cza-
sownik *grutati oparty jest na pierwiastku *ghro.
Rekonstruowany na podstawie faktw czeskich i serbskochorwackich
czasownik *grutati obala, zwala, *grutati s wali si, obala si, zwala
si, upada, spada, zapada si to zapewne intensivum z formantem tati
t : taj, oparte bezporednio na pierwiastku *gro; wyraz jest utworzony
tak samo, jak np. ps. *butati (butiti) uderza, bi, wywoujc odgos (np. sch.
dial. btati tm popycha, pcha; wciska, wpycha; miesza, btiti tm
robi maso) do ie. *bha : *bhu uderza, bi (SP I 454).
Indoeuropejskie i sowiaskie sowniki etymologiczne nie uwzgldniaj
*grutati, znaj natomiast inny czasownik z rdzeniem *gro : ie. *ghr, a mia
nowicie ps. *gruchati obala, zwala z oskotem, burzy, niszczy, tuc si (kon-
tynuowany np. przez sch. grhati grhm, grvati grvm o bogatej semantyce,
przede wszystkim tuc si, uderza z oskotem, omota, hucze, grzmoci).
Zdaniem wielu etymologw jest to intensivum z formantem chati : chaj
do rdzenia *gro, zapewne wtrnie zmieszane z modszymi czasownikami
onomatopeicznymi (np. pol. grucha o gosie wydawanym przez gobie).
Materia sowiaski pozwala przyj, e na gruncie prasowiaskim ist-
niay dwa bliskoznaczne intensywne czasowniki z rdzeniem *gro : *gruta
ti i *gruchati. Kontynuanty postaci *gruchati (lub oparte na tym czasowniku
derywaty) zachoway si w zasadzie na caym obszarze sowiaskim, nato-
miast *grutati (s) jest kontynuowany tylko szcztkowo w czeskim i w cz-
ci dialektu sztokawskiego. [21] Inaczej sdzi V.Machek, ktry z pierwotnego
*grutati, *grutati wyprowadza znany w wielu jzykach sowiaskich czasow-

 O wyrazach batyckich (bez materiau sowiaskiego) Fraenkel LEW I 171.

 O tym typie czasownikw zob. Sawski Zarys I 5253.
 Por. Sawski SEJP I 357. [21]

300

http://rcin.org.pl
nik *rutiti : *rutiti : *rtiti, lecz te postaci mona objani bez uciekania si do
problematycznego zaniku g, por. niej o sch. rutati, rutiti.
Przytoczone na wstpie formy serbskochorwackie kontynuuj zatem
moim zdaniem ps. *grutati s wali si, obala si, zwala si, upada, spada,
zapada si. Posta blisz pierwotnej zachowa czasownik zapisany w Som-
borze, lecz ze wzgldw znaczeniowych musimy przyj, e w formie grtati
nastpia elipsa se oraz zachwianie aspektu (RSAN oznacza perfektywno cza-
sownika); tego rodzaju zmiany mogy si dokona w wyrazie izolowanym, bez
rodziny wyrazowej. W formie ugrtiti se uoglniono i z tematu czasu tera
niejszego (gruti), podobnie jak w czes. hroutiti (se); podobne wahania ati : iti
w infinitiwie s czste w rnych jzykach sowiaskich (por. np. sch. mara
ti : mariti, rutati : rutiti itd.). Niezbyt jasny jest stosunek podanej przez rda
akcentuacji wyrazu. Niewtpliwie autentyczn ludow akcentuacj podaje S.
Sekere (ugrtiti ugrtim); nie wiemy, czy akcent grtati zosta zapisany w Ba-
ce, czy te zosta arbitralnie oznaczony przez redakcj RSAN.
Z dotychczasowych rozwaa wynika, e zestawienie przez S. Sekerea
sch. ugrtiti se i grhati, griti jest o tyle suszne, e s to wyrazy prapokrew-
ne, nie pozostajce jednak ze sob w stosunku derywacji. Czciowa zbie-
no semantyki tych wyrazw tumaczy si pochodzeniem. Serbskochorwa-
ckie dialektyczne znaczenie run, zapa si przez ld do wody niewtpli-
wie kontynuuje oglniejsze zwali si, upa, zapa si. Wtrne zawenie
znaczenia wyrazu wyniko zapewne na tle uy kontekstowych.
Na zakoczenie jeszcze kilka sw wyjanienia, dlaczego nie objaniam
sch. grtati, ugrtiti se jako derywatu z formantem tati (< tati) od sch.
grhati, ps. *gruchati. Teoretycznie *gruhtati (utworzone jak sch. dial. dhtati
od dihati) byoby moliwe, a w gwarach usuwajcych h daoby form gruta
ti. Metodologicznie byoby jednak nieuzasadnione odrywa wyraz serbsko-
chorwacki od czes. hroutiti, a ta posta czeska z *gruchtati nie moe by
wyprowadzona, gdy musiaaby zachowa grup cht (por. np. czes. dychtiti
dy do czego usilnie < *dychtati dysze : dychati oddycha).

4. klitat

Nieznany sownikom czasownik sklitat wystpuje w etnograficznym

opisie Poljicy: Kad se kroji odia od jednoga ili vie vei komada, ..., ree se
vavik krojit to za vee eade. Ako li se od mali komada ta kroji, ka za dicu
ainice, ree se sklitat ili zbunzat (Ivanievi ZNO IX 212). Z jedynego zna-
nego mi cytatu jasno wynika, e sklitat to ludowy termin krawiecki, oznacza-
jcy skroi (dziecinn odzie) z maych kawakw ptna, sukna.

301

http://rcin.org.pl
 Pochodzenie wyrazu pozwalaj wykry bliskie fonetycznie i seman-
tycznie czasowniki w niektrych innych jzykach sowiaskich: pol. kleci c
budowa, zbija, skada, robi co byle jak, naprdce (dawne w XVI w. po-
dzi, w XVIII w. kojarzy), ros. dial. klett ukada na krzy, w kwadrat,
w kratk, klett pestred tka prost, grub, konopn tkanin, bug. dial. zakl
tjam zamykam. [22] Sawski SEJP II 196 na podstawie faktw polskich, rosyj-
skich i bugarskich rekonstruuje ps. dial. *kltiti t robi, tworzy kle (prymi
tywny budynek z gazi, z plecionki i gliny), denominalny czasownik od ps.
*klt byle jak zrobione, sklecone pomieszczenie; szaas (sch. kljet, o wyrazie
zob. Skok ER II 99, Sawski SEJP II 198199).
Sch. dial. sklitat to czasownik z prefiksem s od iterativum klitat; wyraz
wskazuje na podstawowy, nie zachowany czasownik *klititi (z waciwym gwa-
rze Poljicy > i), dokadnie odpowiadajcy wymienionym sowom innosowia-
skim. Wyspecjalizowane znaczenie wyrazu serbskochorwackiego wskazuje,
e raczej nie jest on derywatem od klt = kljet, powstaym na gruncie serbsko
chorwackim. Zbieno semantyki sch. dial. sklitat z czasownikami innoso-
wiaskimi przemawia za zachowaniem w jednym z dialektw wyrazu odzie-
dziczonego, prasowiaskiego. Dobrze widoczne w serbskochorwackim, rosyj-
skim i w polskim wsplne znaczenie skada, ukada co z kawakw, z (drob-
nych) czci (rozwinite z pierwotnego robi, tworzy klt z gazi, z kawa-
kw drewna itp.) sugeruje wsplny rozwj semantyczny, a wic odnoszenie cza-
su powstania wyrazu do epoki prasowiaskiej. Osobno stoi bug. zakltja(m)
zamykam, czony przez BER I 591 bezporednio z bug. klet izba.
Niezalenie od tego, czy uznamy *kltiti za wytwr okresu sowiaskiej
wsplnoty jzykowej (za czym zdaj si przemawia wzgldy semantyczne), czy
te bdziemy tu widzie paralelne derywaty od *klt powstae w kilku jzykach,
omawiany wyraz serbskochorwacki musimy zaliczy do szcztkowo zachowa-
nych archaizmw. Na gruncie serbskochorwackim wyraz zosta ograniczony do
ludowej leksyki krawieckiej, std realnie zawiadczone specjalistyczne znaczenie.

5. kujt se

Zapisany na wyspie Cres czakawski czasownik kujt se uljati se M.Ten

tor porwnywa ze se. huliti se sich ducken, prihuljen nach vorwrts gebeugt,
verstellt, tckisch. Wyraz czakawski trzeba jednak zestawia z pol. kuli kur-

czy, zgina, zwija, kuli si kurczy si, zwija si (w kbek), ukr. klytysja

 Tentor Slaganja 77.

302

http://rcin.org.pl
kurczy si, zgina si. Na podstawie tych form pnocnosowiaskich ostro-
nie rekonstruowano prasowiaski czasownik *kuliti zgina, zwija, *kuli
ti s zgina si, zwija si, kurczy si (Sawski SEJP III 349350). Czak. kujt
se, potwierdzajce istnienie wyrazu rwnie na obszarze poudniowosowia
skim, wspiera t rekonstrukcj.
Wyprowadzanie czak. kujt se z ps. *kuliti s nie ulega wtpliwoci.
Wyraz czakawski ma wtrne j < lj w infinitiwie, uoglnione zapewne z 1.
osoby sg. praes. (por. pol. kul < *ku). Znaczenie uljati se jest wtrne (i
chykiem < schyla si, zgina si); identyczny rozwj znaczeniowy wyka-
zuje nalece ostatecznie do tej samej rodziny sch. dial. hliti se uljati se
(Istria, Ribari SDZ IX 152), hl(j)ati se smucati se : hliti se pregibati se
(RJAZ III [23] 731733, Skok ER I 693694), por. te sch. dial. nuti kradom
brzo proi ili potrati, o ktrym pisz niej.
Kontynuant ps. *kuliti (s) zachowa si w jzyku serbskochorwackim
szcztkowo, obok znacznie lepiej powiadczonych wyrazw sprowadzajcych si
do pierwotnego synonimicznego *chuliti, *chuliti s. Sytuacja w jzyku serbsko-
chorwackim jest w pewnym stopniu odwrotnoci sytuacji w jzyku polskim,
gdzie dobrze zachoway si kontynuanty postaci *kuliti (s), natomiast czasow-
nik *chuliti (s) jest kontynuowany szcztkowo w jednej z gwar maopolskich:
chuli si chowa si przez schylanie, schuli si schowa si, skurczy si10.

6. lasiti se

T.Mati (Rad JAZU 315, s.49) zwrci uwag na interesujcy czasow-

nik oblasiti se, oblasnuti se imati volju za neto, prohtjeti se. Wyrazw tych uy
pochodzcy z Koruli a piszcy dialektem dubrownickim poeta Petar Kanavelovi
(16371719) w poemacie Sveti Ivan Trogirski. Mona si domyla, e Kanavelovi
zaczerpn te wyrazy z rodzimej czakawskiej gwary Koruli, chocia we wsp-
czesnych gwarach tej wyspy odpowiednie wyrazy bodaj si nie zachoway (przy-
najmniej nie odnajduj ich w monografii M.Moskovljevicia Govor ostrva Korule,
SDZ XI, s.155223); gdyby te wyrazy byy znane w Dubrowniku, prawdopodob-
nie mielibymy inne potwierdzenia z bogatego dubrownickiego pimiennictwa.

 Bezlaj ES I 206 czy z tym czasownikiem rwnie se. klj, kljav, sch. lav, lav,
zob. jednak SP II 288 s.v. ul. [23]
 O tym wyrazie zob. np.
Skok ER I 693694, Bezlaj ES I 206, Machek ES2203. Obocz-

no *kuliti : *chuliti sprowadza si zapewne do pierwotnego k: sk (tzw. ruchome s); Machek
objania ch ekspresywnoci wyrazu.
10 Kucaa 179. [24]

303

http://rcin.org.pl
 Semantyka sch. oblasiti se wskazuje na zwizek wyrazu z dokadnymi
odpowiednikami fonetycznymi w jzykach wschodniosowiaskich i w jzy-
ku polskim: ukr. lsytysja lusja przymila si, schlebia; akomi si, prze-
jawia ochot do czego, brus. lsicca lusja przymila si, schlebia, pol.
asi si asz si przymila si, chcie si przypodoba, pochlebia komu,
nadskakiwa, o ludziach, ociera si pieszczotliwie, o zwierztach, dawniej
by chciwym, akn, pragn czego, dial. kasz. ac s take mie ch na
co. Czasowniki te daway podstaw do rekonstrukcji pnocnosowiaskie-
go *lasiti s la s przymila si, schlebia; poda, pragn, akomi si na
co (Sawski SEJP V 1819 z dalsz literatur, tu te o ladach postaci *lasiti
la wzbudza podanie, podnieca, nci, kusi).
Z przytoczonego materiau wynika, e serbskochorwackie znaczenie
imati volju za neto, prohtjeti se dokadnie odpowiada ukraiskiemu ako-
mi si, przejawia ochot do czego, polskiemu akn, pragn czego,
kaszubskiemu mie ch na co. Zgodno postaci fonetycznej i semantyki
sch. oblasiti se z czasownikami pnocnosowiaskimi jednoznacznie wska-
zuje, e wyjtkowy wyraz serbskochorwacki jest reliktem leksykalnym,
szcztkowo zachowanym sowem odziedziczonym z epoki prasowiaskiej.
Sch. oblasiti se dowodzi, e odpowiedniki czasownika *lasiti (s) znane
byy rwnie na obszarze poudniowosowiaskim. Pozwala to skorygowa
pogld na [24] geografi wyrazu: okazuje si, e pierwotnie musia on mie
zasig wikszy, ni sdzono w oparciu o dotychczas znany materia.
Ps. *lasiti (s) uwaa si za archaiczny czasownik oparty na pierwiastku
las, zawiadczonym w rzeczowniku *laska (ostatnio Sawski l.c.). Znaczenie
wyrazu serbskochorwackiego i odpowiadajce mu znaczenia pnocnoso-
wiaskie sugeruj, e bezporedni podstaw derywacyjn czasownika *lasi
ti (s) mg stanowi zawiadczony u pnocnych Sowian przymiotnik *las
akomy, chciwy, dny, podliwy (Sawski SEJP V 31); wedug F.Sawskiego
zblienie *lasiti (s) i *las jest wtrne, miao si dokona w poszczeglnych
jzykach sowiaskich drog etymologii ludowej. W jzyku serbskochorwa-
ckim ladw przymiotnika *las dotychczas nie odnaleziono, z czego mo-
na wycign wniosek, e albo zblienie *lasiti (s) i *las dokonao si bar-
dzo wczenie w tych dialektach sowiaskich, ktre znay przymiotnik *las
(zatem ten przymiotnik istniaby w dialekcie praserbskochorwackim), albo
te *lasiti (s) jest czasownikiem deadjektywnym od *las. Tak czy inaczej
musimy przypuci, e stwierdzane ograniczenie przymiotnika *las do jzy-
kw pnocnosowiaskich jest wtrne i powstao przypuszczalnie w wyni-
ku utraty tego wyrazu przez jzyki poudniowosowiaskie. Pierwotnie przy-
miotnik *las istnia zapewne rwnie w tych dialektach sowiaskich (lub

304

http://rcin.org.pl
w ich czci), ktre s kontynuowane przez jzyki poudniowosowiaskie.
Wiadomo przy tym, e wyrazy z rdzeniem las wystpuj na caym obszarze
sowiaskim (chocia lepiej s powiadczone u Sowian pnocnych); w jzy-
ku serbskochorwackim dobrze jest znany czasownik lskati (> lckati) ula-
givati se (Skok ER II 272), kontynuujcy derywowany od *laska prasowia-
ski denominalny czasownik *laskati (Sawski SEJP V 2223).

7. muviti se, melviti se

Interesujco przedstawia si problem kontynuacji ps. *mviti w jzyku

serbskochorwackim. Jak wiadomo, ten czasownik (i odpowiedni rzeczownik
*mva) powiadczony jest w wikszoci jzykw sowiaskich, wykazujc przy
tym znaczne zrnicowanie znaczeniowe. W jzykach zachodnio i (czciowo)
wschodniosowiaskich jest to nienacechowane stylistycznie verbum dicendi
(np. pol. mwi, stpol. i dial. mowi dicere, czes. mluviti ts., ukr. movyty ts.).
W dialektach soweskich mlviti znaczy nedostojno in nerazlono govoriti,
sarka, gdera (murren, brummen) a take gucho dwicze (dumpf tnen),
grucha, o gobiach, brzcze, np. o pszczoach. W tekstach starocerkiew-
nosowiaskich mlviti znaczy przede wszystkim hucze, szumie, powodo-
wa wzburzenie, burzy (si), buntowa (si) oraz nadmiernie si o co trosz-
czy, niepokoi si; istniej te lady znaczenia mwi bez sensu, bez potrzeby,
papla, ple (por. mlvljenije, mlva puste gadanie, paplanina).
Sdz, e znaczenia starsze zachoway si w jzykach poudniowoso-
wiaskich, e rozwj semantyczny czasownika *mviti przebiega nastpuj-
co: wydawa rne odgosy, np. brzcze, mrucze, burcze, o zwierztach,
haasowa, szumie, o ludziach > wydawa jednostajny gos, papla, ple
bez sensu, bez celu > mwi. Przypuszczam zatem, e czasownik ten jest
pochodzenia onomatopeicznego. Sygnalizowan tu hipotez uzasadni bar
dziej szczegowo na innym miejscu, [25] tu tylko zaznacz, e kwestionuje
ona przyjmowane zwykle zestawienia ps. *mviti, *mva z rzekomo prapo-
krewnymi wyrazami indoeuropejskimi ze znaczeniem mwi, dicere11.
Wysunite przypuszczenie o archaicznoci znacze powiadczonych
w jzyku starocerkiewnosowiaskim (i pniejszych tekstach cerkiewno-
sowiaskich) oraz w jzyku soweskim potwierdza take materia serbsko-
chorwacki: Skok ER II 443 odnotowa kontynuanty *mviti, *mva wycznie
z tekstw Domentijana, pisanych cerkiewszczyzn redakcji serbskiej: mlviti

11
Por. np. Vasmer ES II 641642.

305

http://rcin.org.pl
buati, vikati, mlva buka, vika. Brak byo potwierdze odpowiednich wyra-
zw z jzyka ludowego. Udao si jednak odszuka relikty ps. *mviti w dialek-
cie czakawskim.
A.epi, autor nowego wydania i opracowania jzykowego Statutu
Moenic zwrci uwag na wystpujcy we fragmencie tego tekstu z r. 1704
czasownik muvit se i rzeczownik odsowny muvljenje, wic je z przyto-
czonymi wyej wyrazami z Domentijana. W odpowiednim miejscu zabytku
czytamy: Tako ove parti ote oervat i napunit unapredak ovi ajutament ili
odluku prez muvit se (w rkopisie: muuitse); Tako jedne i druge parti ote
overevat iliti oervat odsada napred on raun, kako su jutali i kako su sto-
rili prez nijednoga muvljenja (w rkopisie: muugliengia)12. epi przyjmuje,
e czasownik muvit se znaczy buniti se, vikati; wydaje si, e mona by to
ucili: w cytowanych kontekstach czasownik znaczy chyba protestowa
przeciw czemu wykrzykujc, krzyczc, gono si przeciw czemu burzy
i odpowiednio rzeczownik muvljenje protest, gone protestowanie przeciw
czemu.
Zakon katela Moenic zachowa relikt archaicznego wyrazu, znane-
go zapewne w przeszoci niektrym czakawskim gwarom Istrii. Ludowy
charakter wyrazu powiadcza informacja ze znanej z archaizmw (take
leksykalnych) gwary Vrbnika na wyspie Krk. I. ic zapisa tam fraz e se
melvi?, znaczc wedug niego ne pomii se amo tamo (ic ZNO XX
96). Podobnie jak w innych utartych zwrotach, zachowa si tu stary wyraz,
ktry poza tym prawdopodobnie wyszed z uycia. Czasownik melviti se jest
dokadnym odpowiednikiem fonetycznym postaci muvit se, gdy w Vrbni-
ku normalnym kontynuantem jest el (por. tamtejsze formy delg, peln, vel
na itd.).
Objanienia wymaga znaczenie czasownika melviti se. Podane przez
I.ica objanienie frazy wskazuje na znaczenie micati se amo tamo; moe-
my si domyla, e wyraz ten znaczy nerwowo si porusza, krci si, wier-
ci si np. pod wpywem wzburzenia, zdenerwowania. Takie znaczenie atwo
mona wyprowadzi ze starszego burzy si przeciw czemu, przy czym na
pierwszy plan wysunito wykonywanie gwatownych ruchw, nerwowego
poruszania si w rne strony, krcenia si, wiercenia si w stanie wzburze-
nia, zdenerwowania.
Przytoczone dane, chocia szczupe, pozwalaj stwierdzi, e w przeszoci nie-
ktre gwary pnocnoczakawskie w Istrii i na Krku znay kontynuant ps. *mviti.

12 epi 259, 261, 283. [26]

306

http://rcin.org.pl
Charakterystyczne jest przy tym, e pod wzgldem znaczeniowym s one bliskie
odpowiedniemu czasownikowi w najstarszych tekstach sowiaskich. [26] Czak.
(z pocztku XVIII w.) muvit se i zanotowane na pocztku XX w. melviti se wskazu-
j na archaiczne znaczenie haasowa, krzycze, burzy si przeciw czemu. Byo to
prawdopodobnie jedno ze starych ogniw porednich prowadzcych do wytworzenia
si znanego czci jzykw sowiaskich znaczenia mwi, dicere.

8. pjid

Na wyspie Prvi A.Kursar zapisa rzeczownik pjid sitan parazit koji

ivi na kokoi13. Istniej lady wystpowania tego wyrazu (w innym znacze-
niu) w dialekcie sztokawskim: zapisane przez leksykografw derywaty paje
dica (Popovi), pajedina (ulek) Pustel, fressendes Geschwr (RJAZ IX 562);
ludowy charakter tych wyrazw porednio powiadcza Vuk Karadi, ktry
umieci w sowniku denominalny czasownik opajditi se schlimmer wer-
den, exasperari i oparty na nim rzeczownik pajdnica kad se to opajedi pa
izie kao iri.
Czak. pjid, sztok. pajed zwraca uwag swoj archaiczn struktur,
ma te odpowiedniki w jzyku czeskim i sowackim: czes. paje f., pajed m.
zapalenie tkanki pod paznokciem, wrzd, rak; choroba byda, dial. paje
f. pieczenie, szczypanie, sa. pajed m. robak, larwa, pdrak, dial. wrzd,
paje f. robactwo, szkodniki, pasoyty, dial. pieczenie, zgaga; zo.
Wymienione wyrazy s derywatami dewerbalnymi (sch. pjesti pjedm,
czak. po(j)st; czes. pojsti jm, sa. pojes jem), z nominalnym prefiksem pa
w miejsce werbalnego prefiksu po. W swej ksice o archaicznych prefik-
sach nominalnych, znajc tylko wyrazy czeskie i sowackie, zaliczyem je do
derywatw powstaych w poszczeglnych jzykach sowiaskich14. Wyrazy
serbskochorwackie nakazuj rewizj tego stanowiska. Zgodno czak. pjid,
sztok. *pajed z wyrazami z obszaru czeskosowackiego wobec archaicznoci
ich struktury dopuszcza moliwo, e mamy tu derywat pnoprasowia-
ski, czcy leksyk serbskochorwack z zasobem leksykalnym czeskoso-
wackiego zespou dialektycznego.
Na podstawie przytoczonego materiau mona zrekonstruowa archa-
iczny rzeczownik (nomen actionis i nomen agentis) *pad f. zjadanie, poe-

13 A. K u r s a r, Zabiljeke o govoru u epurini na otoku Prviu, akavska ri 1972, 2,

s.124.
14 Bory Prefiksacja 35. [27]

307

http://rcin.org.pl
ranie, gryzienie : to, co zera, poera, gryzie (np. wrzd, pasoyt), derywo-
wany od czasownika *posti zje, pore, *podati zjada, poera. Real-
nie zawiadczone znaczenia w dialektach serbskochorwackich, w czeskim
i sowackim daj si atwo sprowadzi do znacze tu zrekonstruowanych.
Jest mao prawdopodobne, by wyrazy serbskochorwackie powstay
niezalenie od czeskich i sowackich, zwaszcza e archaiczny sposb dery-
wacji rzeczownikw dewerbalnych z prefiksem pa w jzyku serbskochor-
wackim wczenie przesta by produktywnym.
W jzykach sowiaskich nierzadko obok archaicznych rzeczownikw
odczasownikowych z prefiksem pa istniej odpowiadajce im rzeczowniki
z zachowanym prefiksem werbalnym po; niekiedy mamy podstawy przy-
puszcza, e po zostao wprowadzone do pierwotnego derywatu z pa przez
analogi do odpo[27]wiedniego czasownika. Zwraca wic uwag czak. (Vrga-
da) pjd f. gamad to jede: ui, stjenice15, (Krk) pojid gryzienie, wierzbie
nie (mej persti ima srabjivec silni serbe i pojid, ic ZNO V 206), bliskie
semantycznie wyrazom czeskim i sowackim.

9. rutati, rutiti

Jzykom sowiaskim dobrze jest znany czasownik w znaczeniu wali,

obala, zwala, zrzuca, rzuca, ciska, wystpujcy w czterech obocznych
postaciach z archaicznymi rnicami wokalizmu:
1. *rutiti: pol. rzuci cisn; uderzy kim o co; gwatownie poruszy,
pchn, czes. titi rzuca szybko, ciska, titi se rozwala si, rozpada si,
cs. rjutiti iacere, strus. rjutiti rzuci, ros. dial. rjtit pcha, rzuca;
2. *rutiti: stczes. routiti rzuca, ciska; spada, upada, sa. rti sa
spada z hukiem; rozpada si, rozwala si; pdzi, ucieka, gna, se. dial.
(Bela Krajina) rutti uszkodzi si (przy upadku), rani, bug. rtja rozwa-
lam, burz, mac. ruti burzy, amie, strus. rutitisja zwala si, przewraca si,
ros. dial. rtit roni, wylewa (zy), ukr. dial. rutyty mocno spa (zapewne
z pierwotnego zwali si z elips sja < *s);
3. *rtiti: scs. portiti s sich anstossen (te iterativum vzrtati s
sich (an)stossen, se. rotti uszkodzi si (przy upadku), rani;
4. *rtiti (< *rjtiti) odtwarzane na podstawie se. dial. retti = rotiti,
rutiti, cs. wyjtkowego participium vrti s16.

15 Jurii 158.
16 Zob. Bezlaj Eseji 106107.

308

http://rcin.org.pl
 Istniej rne prby etymologii tych form i rne objanienia obocz-
noci wokalizmu. Najbardziej prawdopodobne wydaje si przypuszczenie, e
bardziej pierwotne s formy *rutiti i *rutiti; postaci *rtiti, *rtiti (< *rtiti)
powstay zapewne w rezultacie wtrnej (ekspresywnej?) nazalizacji samo-
goski rdzennej form pierwotnych. Ps. *rutiti, *rutiti oparte s na rdzeniu
*re : *ro powiadczonym te w ps. *ruiti zwala, obala, burzy, *rucha
ti rusza, porusza, wprawia w ruch17; uderza paralelizm budowy tych cza-
sownikw i omwionych poprzednio *grutati obok *gruchati (i sch. griti),
co zreszt skonio V.Machka do wyprowadzania ps. *rutiti, *rutiti z *gru
tati, *grutati.
W literaturze etymologicznej nie odnotowano istnienia wyrazw serb-
skochorwackich kontynuujcych wymienione czasowniki prasowiaskie.
A.Vaillant GC III 427 w zestawie form sowiaskich odpowiadajcych cza-
sownikowi *r(j)utiti, *r(j)titi wymieni sch. triti, majce swoje odpowied-
niki sowiaskie i zapewne tu nie nalece (zob. o tym wyrazie Skok ER III
525, Vasmer ES IV 123124). Skok ER III 177 odnotowa co prawda sch. daw-
ne (XVI w.) wyjtkowe [28] porutiti se run, zwali si, corruere, ale bd-
nie poczy ten czasownik z sch. rta vrsta dlaka, runja, kudra; prnja, cun-
ja, chocia ju F.Miklosich zestawia wyraz serbskochorwacki z cs. porjuti
ti, porutiti i innymi odpowiednimi formami sowiaskimi18.
Wymieniony czasownik porutiti se nie jest jedynym reliktem ps. *rutiti
(*rutiti, *rtiti) w jzyku serbskochorwackim. Zwraca uwag ludowy kajkaw-
ski termin geograficzny z Samoboru rtina, zrtina zemlja, to proe v pls,
opuzne (Lang ZNO XIX 310, 312), derywat z sufiksem ina wskazujcy na
czasowniki *rutiti se, *zrutiti se run, (z)wali si, obsun si (obsuwa si),
o ziemi. Doskona paralel dla wyrazu kajkawskiego stanowi ros. dial. rutna
gbokie miejsce w rzece, w jeziorze (pierwotnie urwisko)19, czes. dial. iti
na gboki rw20; s to derywaty z tym samym sufiksem od ros. rutit, czes.

17 Por. Vasmer ES III 523, 533. Istniej te inne prby objanienia wyrazu, zob. Vaillant
GC III 173, 427428; L.S a d n i k, R.A it z e t m l le r, Handwrterbuch zu den altkirchens
lavische Texten, Heidelberg 1955, s. 296; V.V.M a r t y nov, Slavjanskaja i indoevropejskaja
akkomodacija, Minsk 1968, s. 7071. [28]
18 Miklosich Lexicon 631. Sch. porutiti se nie notuje RJAZ; z przytoczenia Miklosicha
wynika, e czasownika uy Zadranin ime Budini (Summa... nauka hristijanskoga, 1583),
co moe wiadczy o istnieniu tego czasownika w zadarskiej czakawszczynie w XVI wieku.
Nie mona jednak wykluczy, e Budini przej wyraz z tekstw cerkiewnosowiaskich.
19 V.A.Me rk u lov a, Zametki po russkoj timologii, OLA MI 1972, 1974, s. 202203.
20 R.O.M a k o, Geografieskaja terminologija eskogo i slovackogo jazykov, Minsk
1974, s. 62. [29]

309

http://rcin.org.pl
titi. Nie mona wykluczy, e odpowiednikiem kajk. (z)rtina jest nazwa
geograficzna (nazwa jaskini) Rutine f. pl. w Poljicy (RJAZ XIV 346).
Na niezachowanym czasowniku *rutiti oparty jest te zapisany przez
D.Nemanicia w Istrii czakawski przymiotnik rtan tna tno (czyli wedug
przyjtych dzi oznacze intonacji rtan tna tno) uszkodzony, zraniony,
laesus (RJAZ XIV 344 s.v. rutati). Czak. rtan dokadnie odpowiada se.
rotn tna schadhaft, krank, retn tn etwas krank, verletzt: rotti, retti.
Ze wzgldu na u w czak. rtan (wobec o, e w przymiotnikach sowe-
skich) mona przypuszcza, e wyraz nie zosta zapoyczony ze sowe-
skich dialektw w Istrii. Warto zatem podkreli, e w czak. rtan prze-
chowa si lad czasownikowego znaczenia uszkodzi przy upadku, kt-
re wedug F.Bezlaja waciwe jest tylko jzykowi soweskiemu. Prawdopo-
dobnie to znaczenie jest wspln innowacj semantyczn sowesko(p
nocno)czakawsk, ale ze wzgldu na szczupo danych czakawskich sprawa
nie jest jasna.
Omwione wyrazy wskazuj na istnienie w serbskochorwackim
(a przynajmniej w dialekcie kajkawskim i czakawskim) w przeszoci czasow-
nika *rutiti. Poszukiwany nieprefigowany czasownik wyjtkowo powiad-
czony jest w Gazophylacium Belostenca, gdzie ac. rutaber objaniono koser
za snaee drevja. it. (= item) orue, kem se kaj snai, ali van ruta (s.1068
czci aciskochorwackiej). W RJAZ XIV 344 na podstawie tego przyka-
du zarejestrowano czasownik rutati rutam iskapati, odsijecati, okresiva-
ti, obrezivati. Podane znaczenie nie jest jednak cakiem pewne. W RJAZ
cytujc Belostenca opuszczono item (take, rwnie) czce dwie cz-
ci definicji; ze sposobu objanienia ac. rutaber przez autora czy wydawc
Gazophylacium wynika, e podano tu dwa znaczenia wyrazu aciskiego:
1) koser za snaenje drevja, 2) orue, kem se kaj snai, ali van ruta. Nie mo-
na wykluczy, e van ruta znaczy tu usuwa, wyrzuca (np. przy czyszcze-
niu, oczyszczaniu czego), zatem czasownik rutati mgby oznacza rzu-
ca. Wt[29]pliwoci wok znaczenia czasownika mogoby rozwia odna-
lezienie innych jego przykadw.
Z przedstawionego materiau wynika, e w zachodniej czci serbsko-
chorwackiego obszaru jzykowego zachoway si relikty ps. *rutiti : *rutiti :
*rtati. Nie mona ustali, ktra z wymienionych postaci bya kontynuowana
w serbskochorwackim, gdy nastpia tu identyfikacja refleksw r i r, i u.
Mimo to fakty serbskochorwackie rozszerzaj nasz wiedz o pierwotnym
rozprzestrzenieniu omawianego czasownika, dowodz bowiem, e w prze
szoci by to wyraz znany wszystkim jzykom poudniowosowiaskim.

310

http://rcin.org.pl
 10. sloba

Tylko z Vrbnika na Krku znamy rzeczownik sloba, powiadczony w przy-

kadzie dokla su ... prace imeli frankiij, slobu, hodit, kuda jih je bilo voja
(ic ZNO V 231). Kontekst i synonim frankiij21 wskazuj, e sloba znaczy to
samo, co sch. slobda.
Czak. sloba jest wyrazem wyjtkowym w serbskochorwackim, ma jed-
nak dokadny odpowiednik w dialektach soweskich, znacznie oddalonych
od Krku; w Styrii i Prekmurju wystpuje rzeczownik slba uywany tylko we
frazie slob vzeti poegna si z kim, Abschied nehmen, w innych dialek-
tach zmienionej na slovo vzeti (por.
Skok ER III 286).
Dawniej przypuszczano, e se. sloba jest skrceniem rzeczownika slo
boda22. Takie objanienie wyrazu jest wtpliwe z kilku powodw: 1) jest mao
prawdopodobne, by identyczne nieregularne skrcenie dokonao si niezale-
nie na dwu oddalonych obszarach, 2) nieregularnemu skrceniu mog pod-
lega wyrazy o wysokiej frekwencji, a sloboda ani w soweskim, ani w cza-
kawskim do nich nie naley, 3) archaiczny charakter se. slba potwierdzaj
derywaty w dialekcie prekmurskim: naslobiti se die Wollust satt geniessen,
naslobovti in Wollust leben, nasloben wollstig, naslobnost Wollust23.
Stosunek czak. i se. sloba do caej sowiaskiej rodziny pokrewnych
wyrazw (ps. i oglnosowiaskie *svoboda : *sloboda, czak. i se. slobost, scs.
svobstvo itd.) pozwala widzie tu archaizm, reliktowy wyraz zachowany na
dwu ograniczonych obszarach poudniowosowiaskich. W literaturze etymo-
logicznej najczciej przyjmuje si, e podstaw caej rodziny wyrazowej stano-
wi przymiotnik *svob (< *sobho do ie. *sos wasny) w znaczeniu nale-
cy do swego plemienia, mieszkajcy na wasnej ziemi, bdcy u siebie24. Rze-
czownik czakawski i soweski kontynuuje z pewnoci pierwotn posta *svo
ba (> sloba) z dysymilacj wargowych vb > lb jak w formie sloboda : svobo
da; dysymilacja [30] musiaa dokona si wczenie, gdy jej warunkiem bya
bilabialna wymowa v. *Svoba to prastary derywat odprzymiotnikowy, abstrac-
tum z sufiksem , pod wzgldem budowy identyczny z ps. *vra wiara do ie.

21 Nie notowany w sownikach czakawski rzeczownik frankiij jest zapoyczeniem roma-

skim, por. wos. franchigia zwolnienie, uwolnienie od czego, o wyrazie woskim por. np.
De voto, Avviamento alla etimologia italiana. Dizionario etimologico, Firenze 1968, s.176.
G.
22
Zob. Pleternik II 512.
23 Pleternik II, s.VII (Dodatki in popravke).
24
Zob. Skok ER III 286; Vasmer ES III 582583. Por. te Trautmann BSW 291, Trubaev
Rodstvo 170171. [30]

311

http://rcin.org.pl
*ro prawdziwy25; Vasmer ES III 583 mwi nawet o ie. *svobh, nie popiera-
jc zreszt tej rekonstrukcji materiaem sowiaskim.
Ps. *svoba znaczyo, jak mona przypuszcza, stan znajdujcego si
w swoim plemieniu, na swojej ziemi, wrd swoich, bycie swobodnym, std
realnie zawiadczone znaczenie swoboda (robienia czego), wolno; se.
slob vzeti pierwotnie znaczyo chyba oswobodzi si od czyjego towarzy-
stwa, uwolni si od kogo.

11. nuti

Czasownik nuti nm kradom brzo proi ili protrati zapisano w Sla-

wonii (Vinkovci). Poza tym wystpuje on u Marina Dricia w niejasnym przy-
kadzie: Drago, bogme ti u i prijesnai umijesit i unu(t) ti u od grude
(RJAZ XX 67). U pisarza dubrownickiego wyraz z pewnoci znaczy co inne-
go ni w gwarze slawoskiej; kontekst a take semantyka niej przytoczonych
sw pokrewnych sugeruj, e M. Dri mg zna czasownik unuti w znacze-
niu uformowa nadajc wygity (okrgy, pokrgy) ksztat, wygi, zgi.
Sch. dial. nuti ma odpowiednik tylko w se. uebnti bnem (b
nem), ubniti nem zgi, wygi, biegen. Porwnanie tych form wskazuje
na czasownik *bnti, w ktrym psamogoska w pozycji sabej w pierw-
szej sylabie w formie sztokawskiej regularnie zanika, za w soweskim roz-
wina si w e () : a; w sch. nuti zaszo uproszczenie grupy spgoskowej
bn > n.
Czasownik *bnti wykazuje wokalizm zredukowany, typowy dla star-
szych formacji na n, zarwno odczasownikowych (np. dla inchoatyww
typu *blsknti zacz lni, zajanie, *lpnti przylgn), jak i odprzy-
miotnikowych (np. *slpnti traci wzrok, stawa si lepym)26. Nowsze cza-
sowniki na n zachowuj wokalizm wyrazu podstawowego, tym naley tu-
maczy istnienie obok archaicznego *bnti takich postaci jak sch. inuti
uderzy, uinuti se istegnuti se, razglobiti se, se. niti, bniti biegen; eine
schnelle Bewegung machen, dahinschiessen, ubniti biegen.
Nim przejdziemy do ustalenia podstawy derywacyjnej czasownika
*bnti, trzeba wyjani rnic znaczeniow midzy sch. nuti i se. uab
niti, uebniti. O ile czasownik soweski znaczy zgi, wygi (a i przykad
z M.Dricia sugeruje podobne znaczenie), to slawoskie ukradkiem szybko

25 Sawski Zarys I 60.

26 O.c. 4445. [31]

312

http://rcin.org.pl
przej lub przebiec musi pochodzi z pierwotnego zgi si, schyli si (por.
sch. dial. hliti se uljati se : pregibati se, czak. kujt se uljati se : pol. kuli
si zwija si, zgina si, pol. dial. chuli si chowa si przez schylanie).
W gwarze slawoskiej musiaa nastpi elipsa se: pierwotne *unuti se zgi
si, schyli si (> ukradkiem szybko przej lub przebiec) nie miao zapew-
ne w tej gwarze opozycji czasownika niezwrotnego (*unuti zgi), wic bez
szkody dla komunikatywnoci mona byo opuci zaimek se (por. wymie-
niane wyej sch. dial. grutati, ukr. rutyty). [31]
Pod wzgldem semantycznym najblisze czasownikowi *bnti s: se.
ibti m stawa si sabym, sabn, uibti zgi si, ibti m zgina; czy-
ni sabym, uibti zgi, skrzywi oraz przymiotniki: se. bek, bak git-
ki, gibki; wysmuky, cienki, delikatny, saby, sch. XVI w. ibak saby i odpo-
wiadajce im sprowadzane do prapostaci *ibk przymiotniki pnocno
sowiaskie ze znaczeniem zwinny, zrczny, prdki, bystry27.
Wymienione wyrazy pozostaj w zwizku z ps. *iba, *ib gitki, ela-
styczny prt (np. sch. ba prt, rzga, b ba szuwar), *ibati bi, uderza,
trafia kogo; smaga czym elastycznym (np. rzg, biczem), chosta (np. sch.
bati chosta, smaga; trafia, godzi w co, celowa). Ten ostatni czasow
nik wypar z wikszoci jzykw sowiaskich podstawowe *ibti ib rzuca
(w kogo), uderza, bi, szcztkowo zachowane np. w stczes. oti lice zbi po
twarzy, strus. oibu (wtrny inf. oibiti) uderzy, ugodzi; zacz bi, ukr. dial.
bsty hin und her bewegen; werfen, brus. dial. uybsci uderzy.
Wzajemny stosunek wszystkich przytoczonych wyrazw nie we wszyst-
kich szczegach jest cakiem jasny. Uwzgldnienie ich struktury i szczeg-
owe rozpatrzenie semantyki pozwala odtworzy kolejno powstawania
poszczeglnych derywatw:
1) Podstaw caej rodziny stanowi czasownik *ib ibti, prapokrewny
zapewne przede wszystkim ze stind. kipti rzuca, ciska, kpa m. rzut28.
Na tym czasowniku oparte byo iterativum *ibati aj rzuca, uderza, bi,
bija kogo. Semantyka kontynuantw czasownika *ibati w jzykach so-
wiaskich dowodzi, e na pierwotne iterativum nawarstwi si nowszy deno-

27 O semantyce zob. w moim artykule Z problemw formowania si sownictwa sowia

skiego. (Przymiotniki ze znaczeniem szybki, prdki i wolny, powolny). ZNUJ PJ (w druku),
gdzie jednak nie uwzgldniem reliktw przymiotnika *ib. {artyku ten ostatecznie nie
ukaza si red.}
28
Por. Vasmer ES IV
435, Skok ER III 390391.
Inne prby zestawie zob. np. Machek

ES2 607; V.V.Martynov o.c.122123.
Vaillant GC III 159, 245 uwaa *ibti za czasownik bez
etymologii (onomatopeiczny?). [32]

313

http://rcin.org.pl
minalny czasownik *ibati bi czym elastycznym (np. rzg, biczem), cho
sta, oparty na rzeczowniku *ib, *iba gitki, elastyczny prt. Ps. *ibati
jest wic czasownikiem o podwjnej motywacji.
2. Od *ibti derywowano nomina: rzeczownik *ib, *iba co gitkiego,
elastycznego, przede wszystkim gitki prt oraz przymiotnik *ibk saby,
gitki, elastyczny > zwinny, zrczny > bystry, szybki. Moim zdaniem pier-
wotnym derywatem by dewerbalny przymiotnik *ib iba ibo wycieczo-
ny, osabiony biciem, saby (znaczenie saby jest powiadczone w sowe-
skim i serbskochorwackim) i dalej gitki, elastyczny, skd w wyniku dal-
szej ewolucji semantycznej pnocnosowiaskie znaczenia zwinny, zrczny,
bystry, szybki. Na przymiotnik *ib ju w epoce prasowiaskiej nawarstwi
si sufiks k (por. *kortk krtki, *soldk sodki itd.); lad pierwot-
nej postaci bez sufiksu k zachowa si w omwionych niej odprzymiotni-
kowych czasownikach *ibti, *ibiti, a take w rzeczownikach *ib, *iba,
bdcych z pochodzenia substantywizowanymi przymiotnikami z pierwot-
nym znaczeniem co gitkiego, elastycznego.
3) Przymiotnik *ib stanowi podstaw derywacyjn dwu czasow-
nikw: a) *ibti j stawa si osabionym, sabn; stawa si gitkim,
gibkim, elastycz[32]nym, gi si (se. ibti sabn, uibti zgi si
z wtrnym praes. na i); jest to czasownik zbudowany jak ps. *blti sta-
wa si biaym, jasnym, biele od *bl biay, jasny, *clti stawa si
caym, zdrowym, goi si od *cl cay; b) *ibiti ib czyni sabym, osa
bia; czyni gitkim, wykrzywia, zgina, wygina (se. ibti osabia;
zgina, sch. czak. biti se savijati se, Ribari SDZ IX 196: Vodice w Istrii),
czasownik zbudowany jak ps. *bliti czyni biaym, bieli od *bl, *cliti
czyni caym, zdrowym, leczy. Na przymiotnikow motywacj czasow-
nikw *ibti i *ibiti jednoznacznie wskazuje ich semantyka, nawizywa-
nie do starszych znacze przymiotnika *ibk osabiony, saby i gitki,
elastyczny.
4)Derywatem od *ibiti jest inchoativum *bnti zacz zgina,
zacz wygina, wykrzywia, z umotywowanym morfologicznie wokali-
zmem zredukowanym; zrekonstruowane tu znaczenie czasownika wyni-
ka z jego budowy i ze znacze realnie zawiadczonych kontynuantw: sch.
nuti (se), se. uebniti, uabniti.
Przedstawione ujcie, z koniecznoci zwize i pomijajce paralele
semantyczne, dobrze tumaczy ca rodzin wyrazow, budow i semanty-
k poszczeglnych wyrazw. Niejako przy okazji udao si wskaza relikty
archaicznego przymiotnika dewerbalnego *ib, prawdopodobn genez rze-
czownikw *iba, *ib, a take odtworzy i uzasadni szcztkowo zachowa-

314

http://rcin.org.pl
ne czasowniki *ibti, *ibiti i *bnti. Rozwaenia wymaga czas powstania
tych czasownikw o lokalnym zasigu. Pewnych wskazwek w tym wzgl-
dzie moe dostarczy posta *bnti, ktrej wokalizm dowodzi, e moga
powsta wwczas, gdy alternacje i : byy jeszcze ywe. Biorc pod uwag t
konstatacj, a take ograniczony zasig czasownikw *ibti, *ibiti, *bnti
(powiadczonych, o ile mona byo ustali, tylko w soweskim i w zachod-
niej czci obszaru serbskochorwackiego), mona doj do wniosku, e
powstay one w okresie znacznego zrnicowania dialektycznego Sowiasz
czyzny, kiedy zachoway jeszcze produktywno prasowiaskie modele
sowotwrcze. Innymi sowy, jestem skonny uzna te czasowniki za pno-
prasowiaskie formacje dialektyczne.
Na zakoczenie jeszcze jedna uwaga. Omwione sch. nuti jest przy-
padkowo zbiene z dial. unuti se utapnuti se, o mjesecu, unja utap (RJAZ
XX 67). Te ostatnie wyrazy razem z utpnuti se, tap (czak. up) pun
mjesec, unja, upa ts. nale do czasownika pnti, *ipati (sch. tpati),
zob.
Skok ER III
414415.

12. visme

Rzeczownik visme zapisano w Poljici, w opisie wiartowania zabi-

tej wini: Porii najprije noge i baci u kraj, pristupi glavim, navr podvaka
uini kri, zaparaj noen priko trbuva na dva kraja: ono, to se digne, to ti
je, kume moj, visme, koje se razastrlo po drobu sve na vr doe vilice. Visme
ostaje u komadu i tako se osui (Ivanievi ZNO VIII 208).
Wyrazu tego sowniki serbskochorwackie nie notuj, ale znajduje-
my w nich niewtpliwe wyrazy pochodne: dial. (Prizren) vsmenica = vea
lica izueno krto meso, osueno u punici; komad izuenog mesa priprem-
ljen za suenje, *vismenka, [33] na ktre wskazuje denominalny czasownik
vsmeniti sei meso na delove pogodne za veanje, praviti vealice od mesa,
uditi (RSAN II 653). Znaczenia wyrazw z Prizrenu i przytoczony kontekst
z Poljicy pozwalaj stwierdzi, e poljicki rzeczownik visme znaczy cz
tuszy wiskiej przygotowana do zawieszenia, do wdzenia, suszenia.
Derywat vismenica powiadczony jest rwnie z czakawskiego dialek-
tu Braa w znaczeniu dio enskog spolnog organa, koji se u medicini naziva
male stidne usne (labia minora, die kleinen Schmlippen) (RJAZ XX 944);
mamy tu do czynienia z artobliwym, przenonym uyciem wyrazu.
Odpowiadajce sch. vismenica, *vismenka postaci zawiadczone s
w dialektach macedoskich i bugarskich: mac. vismenka svinjsko meso
okaeno da se sui na vatri ili dimu preko zime, vsmenica (Kumanovo),

315

http://rcin.org.pl
vismenca (Gostivar) ts.29, bug. vsmenka sonina z okolic brzucha wini
(Kjustendil), vsminka miso z brzucha wini (Pirdop)30.
Serbskochorwackie, macedoskie i bugarskie wyrazy z sufiksami ica,
ka oparte s na temacie vismen. Wskazuje to, e sch. dial. visme, ktrego
przypadki zalene nie zostay zapisane, naley do tego samego typu deklina-
cyjnego co brme mena, me mena.
Sch. dial. visme mena, vismenica, *vismenka, mac. vismenka, vismenica,
bug. dial. vsmenka pozwalaj zrekonstruowa poudniowosowiaski rzeczow-
nik *vism mene, derywat od czasownika *visti wisie (sch. visjeti) z sufiksem
*m mene. Struktura rzeczownika i znaczenia zawiadczonych w trzech jzy-
kach form umoliwiaj ustalenie starszego znaczenia: *vism znaczyo to, co zwi-
sa, wisi; semantyka nomen acti jest typowa dla derywatw z sufiksem *m mene,
s to bowiem zwykle skonkretyzowane nomina actionis. W dialektach nastpi-
a specjalizacja znaczeniowa wyrazu w kierunku kawaki misa zawieszone do
wdzenia, suszenia > miso przeznaczone do suszenia, wdzenia.
Relikty rzeczownika *vism powiadczone s na do duym obszarze: od
czakawskiego Braa i zesztokawizowanej Poljicy na zachodzie a po Pirdop na
wschodzie, lecy ju na terenie dialektw wschodniobugarskich. Geografia
wyrazu przemawia za jego stosunkowo wczesnym powstaniem. Wskazuje te
na to budowa sowotwrcza wyrazu, gdy sufiks *m mene w jzykach pou-
dniowosowiaskich jest sufiksem martwym, wystpujcym tylko w wyrazach
odziedziczonych z epoki prasowiaskiej (por. sch. brme, me, psme, plme,
rme, sjme, sljme, strme, tjme, vme, vrijme); nike lady produktywnoci
tego sufiksu istniej w jzyku starocerkiewnosowiaskim31. Prawdopodob-
nie *vism jest pnoprasowiaskim derywatem, utworzonym wedug zasad
prasowiaskiego sowotwrstwa w czci obszaru poudniowosowiaskie-
go ju po osiedleniu si przodkw dzisiejszych poudniowych Sowian na Ba-
kanach. W przeszoci wyraz wystpowa zapewne [34] na zwartym obsza-
rze obejmujcym cz terytorium jzyka serbskochorwackiego, obszar jzy-
ka macedoskiego oraz co najmniej zachodni cz terytorium jzyka bu-
garskiego. Dzi bezporedni kontynuant *vism zachowa si jedynie w gwarze
Poljicy (gdzie moe by czakawizmem!), za oparte na nim derywaty stwier-
dzono w kilku oddalonych od siebie punktach na terenie trzech jzykw.

29 RMJ I 66; Kumanovo 100; A.Pop ov s k i, Makedonskiot govor vo Gostivarskiot kraj,

Gostivarskiot kraj II, Gostivar 1970, s.104.
I.K n e v, Govort na selo Smolsko, Pirdopsko, BD IV, s.93.
30
Kjuste
ndil
216;
31 Por. Sawski Zarys I 126127. [34]

316

http://rcin.org.pl
 13. vuna fala

Skok ER III 637 s.v. vna wena wspomina o wyparciu z jzyka serbsko
chorwackiego homonimicznego rzeczownika w znaczeniu fala. Stwierdze-
nie Skoka jest suszne tylko czciowo, gdy RJAZ XXI 640 daje powiadcze-
nia tego wyrazu z dawnych tekstw: wedug danych sownika vuna (daw-
niejsze vlna, vlna) val, talas wystpuje w zabytkach do koca XVII wieku.
Naley jednak doda, e w niektrych gwarach wyraz zachowa si duej,
moe do naszych czasw. W kadym razie jeszcze w ostatnich latach XIX
wieku w kajkawskiej gwarze Trebarjeva istnia rzeczownik vni plurale tan-
tum valovi a take denominalny czasownik vunti se falowa, rozlewa si
(np. o mleku potrzsanym w naczyniu), Jajnerova, ZNO III 234.
Kajkawszczyzna (a waciwie gwara Trebarjeva) zapewne najduej utrzy
maa prastary rzeczownik, kontynuujcy ps. *vna fala, w znaczeniu pier
wotnym. Ale i w dialekcie sztokawskim istniej prawdopodobne lady tego rze
czownika w sekundarnym znaczeniu. RJAZ XXI 640 informuje, e pl. vune mia-
o przenone znaczenie trnci, mravi, groza, jeza (co dokumentuje przykadem
z Kavanjina). Pozwala to wyjani cytowane przez RSAN III 123 potoczne vuna
strah, prpa, zort, ktre moim zdaniem nie naley do vna wena, lecz wykazuje
rozwj semantyczny fala > lekki dreszcz, ciarki, mrowie, np. ze strachu > strach,
boja. Wyranie wida to w czasowniku vniti bojati se, plaiti se, oseati veli-
ki strah (Baka; te J. JovanoviZmaj), beati prestraeno, perjati (Srem, RSAN
III 124). RSAN cytuje nastpujc rkopimienn informacj, majc tuma-
czy znaczenie czasownika vuniti: Kad kurjak zapadne u klopku, on od stra tori
vunu od ovce koju je jeo zajedno s vunom. Zato se i za poplaenog oveka kae:
Taj neto vuni!. Jest to pikny przykad etymologii ludowej, usiujcej powi-
za vuniti ba si z vuna wena. W rzeczywistoci mamy tu przeniesienie ozna
czenia zjawiska fizycznego na zjawisko psychiczne: vuniti musiao najpierw zna-
czy falowa, std wtrnie by wzburzonym, odczuwa dreszcze, ciarki, np. ze
strachu > odczuwa strach, ba si, ucieka ze strachu (por. ros. volnnie wzbu-
rzenie, burzliwe fale : wzburzenie duchowe, podniecenie, wzruszenie, volnovt
wzburza, burzy, mci, np. wod : niepokoi, wzrusza, przejmowa).

* * *

Przedstawione w artykule studia nad wybranymi wyrazami dialektycz-

nymi pozwoliy wskaza szereg dotd niedostrzeonych reliktw leksykal-
nych, pozostaoci wyrazw prasowiaskich i wczesnosowiaskich w jzy-
ku serbskochorwackim. Cz omwionych wyrazw naley do leksyki

317

http://rcin.org.pl
wystpujcej pierwotnie na caym [35] obszarze sowiaskim, ktra w jzyku
serbskochorwackim zachowaa si szcztkowo (dln : gln, sklitati, muvi
ti se : melviti se, rutati : rutiti, vuna). Dane serbskochorwackie dopeniaj
nasz wiedz o pierwotnym zasigu i historii tych wyrazw.
Dla poznania dawnego zrnicowania geograficznego leksyki sowia-
skiej wane s zwizki sownictwa serbskochorwackiego z leksyk pnoc-
nosowiask wzgldnie zachodniosowiask. Wrd omwionych wyra-
zw uwidoczniy si nieznane dotychczas przykady nawiza sownictwa
zachodniej czci obszaru serbskochorwackiego do caoci lub czci teryto-
rium pnocnosowiaskiego (dregnuti, grutati : grutiti se, kujti se, oblasiti
se, pjid). Niektre z nich koryguj dotychczasowe pogldy na zasig starych
wyrazw, uwaanych za typowo pnocnosowiaskie.
W artykule przedstawiono te niektre archaiczne wyrazy rnicujce
obszar poudniowosowiaski. Z jednej strony uwidoczniy si stare wyrazy
wsplne dla zachodniej czci terytorium serbskochorwackiego i dla jzyka
soweskiego (sloba, nuti, biti), z drugiej za nawizania czci serbsko-
chorwackiego obszaru jzykowego do obszaru bugarskomacedoskiego
(visme).
Artyku w jakim stopniu dopenia nasz znajomo najstarszej,
odziedziczonej warstwy sownictwa serbskochorwackiego. Pokazuje te,
mam nadziej, znaczenie dalszych bada dialektycznej leksyki serbskochor-
wackiej i dla leksykologii serbskochorwackiej, i dla leksykologii i etymologii
sowiaskiej. [36]

{Na s. 3637 pierwodruku streszczenie serbskie red.}

318

http://rcin.org.pl



Na jezik XXV, z.12, 1981, s.6873

, pa
.

, , -
, .

, -
.

.
.
.

1.

PCAH 3. -
(
) , :
[], . , .


: -

. [69]

http://rcin.org.pl
 (., ,
SEZ XIII, 1909, . 232).
, ,
,
: [69]
. ,
,
, . [...] ,
, . ...
. ,
, , .

. Taj
x. , , ,
, ,
.
.
-
. , soo
; ; -
, ,
().
, -
.
-
.
-
: . dzwono ( zwon)
,
, , , , , , .
; zono ( -
zvono) , zonko
; . zven (. zvenes) ; . zeno, zwno,

 Jovievi 118, 136.

 . , , II, 1951, . 143; Budziszewska
Ochryd 166. EP I 623.


I
622.

320

http://rcin.org.pl
zwono ; . zwjeno ; . , -
, , ,
, , () , , .
(= ); . , [70] . (. )
, ;
. , , , , -
( ) -
, (, ),
(), .
je . -
e
, -
. . . s
,
. -

.
-
je *zveno.

: *zveno *zvono. *zveno :
. zono, . zven, . zeno, zwno, . zwjeno,
. , . , . , , (), je
*zvono . , . soo, . dzwono, zwono, .
zwono, . , , . (, ), ,
. . *zvono, -
, je -
.
, je
.
-
. *zveno/*zvono.



, . XI

XVII ., . 5, 1978,
.349350; V 214. [70]
 . Sawski SEJP I 211.

321

http://rcin.org.pl
 .
, oje
, jep je
, .
je -
, je . [71]
(. -
>
, ). -
. *zveno/*zvono -
. pe
-
, , ()
, ,
.
.
je
, . -
: , -
.
jo . *zveno/
*zvono. -
, je -
e .
, ,
.
X., je *zveno -
*he, *hu , (*zveno < *heno)10. -
je, , ,
*zvono.
. *zveno/*zvono .

 je Baja oyaj
: je *zveno (
) *zv = . . uvs
(A.Va i l l a nt, Lancien nom slave du poisson, RS XVIII, 1938, .246248). [71]
 , I

, 1957, .824.

:
C
II

8687; F.
S

awski
o.c. 211212.
10
Petersson BS 910.

322

http://rcin.org.pl
 2.

-
, , -
. PCAH:
; , ; -
(: ), (), , .
, 11 (: ),
, (: pa), -
, , [72] ; ,
, , , (: ),
, (: ), -
, ( , ), ,
(: ).
() , ( ), -
(), , , ,
, , , ,
. -
: ,
(). ,
, ;
.


, (. ,
), ( -
, , X 67).
: -

*, .
, -
: , ( )
, k , (
), . k , .
-
*k,

11 . , 1977, . 269. [72]

, ,
XXII

323

http://rcin.org.pl
 *k12. ( -
, . *kbl ) -
, .
. .

*km.
,
, (.
). , , -
;
[73] ,
* .
. *kn,
. -
*kk
(*k) , . . rtemisia
vulgaris, Matricaria chamomilla, Artemisia vulgaris, Scabiosa
atropurpurea13;
. *kk
(*k) , -
*k -
.

( )
.

-
.
-
.

12
. . . o.c. II, .304305;

F.Sawski o.c. II, .402403;


.Dicken ma nn,
.5660. [73]
Das Pferd in russischen Nomina appelativa und Nomina propria, Heildelberg 1977,
13

o 50, 294,
422. . Skok ER II 134; F.Sawski o.c. II, .390.

324

http://rcin.org.pl


Na jezik XXIX, z.12, 1991, s.3548


. , ,
,
je -
. je ,
ja -
-
R
. R
, , ,

. je ,
,
-
. [36]
je R -
,
, .
, ,

. -
, ;


S
kok ER.
V.Vi nj a, Jadranska fauna. Etimologija i struktura naziva, III, Split 1986.

L.H a d rov ic s, Ungrische Elemente im Serbokroatischen, Budapest 1985. [36]


http://rcin.org.pl
 -
, -
ja. ,
,
. -
je , jep .
je
.
( ):
1.
,

-
, .
,
, . -
,
.
2. je ,
( -
, , ),
.
R , -
je ypa. , -
jecy [37] ,
. , -
, -
. -
,

. F. B e z l , Petar Skok: Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga


zika, ,


. LX
.

. Vi nj a, Romanica et Dalmatica dns
. 19, 1977, .2160;
V
le premier ditionnaire tymologique croate ou serbe. A loccasion de la publication de Ir
tome de lERHSJ de Petar Skok,
Studia

Romanica

et

Anglica

Zagrabiensia

3336, 19721973,
.547571; , Romanica et Dalmatica dans le premier ditionnaire tymologique croate
ou serbe. Remarques en marge des II et III volumes de lERHSJ de Petar Skok, Studia Roma-
149185. [37]
nica et Anglica Zagrabiensia 37, 1974,
.

326

http://rcin.org.pl

.
3.
-
. -
,
, -
. je je
, .
(),
,
. ,
, j
()
. j R -
paja ( j -

), (
). ,
, -
-
, .
,
,
, -
. je -
,
.
e -

, je , . -
,
, , -
. -
,
[38] . ,
.
-
-

327

http://rcin.org.pl
 , -
, R
.

1. ,
:
, (: -
), ,
, , , -
( ).
je :
() ( 302). -
( -
): : : ( 141).
: je
, . o :
(< *t), : (< *t).
, :
: , , -
(: ),
.
je -
ml : emla, je
. . . emn
. x. . -
. me ( . men) . , ,
, . . . ( .) ,
,
; , . ( . .)
[39] , , (. , )
, . (. ) , ; -
;
.


. ,
e

, 1988, .139.
. , , 16, 1980, .67.

 ., l.c.
Machek ES2 725. [39]
 .

328

http://rcin.org.pl
 . m ( *ema)
-
. eml (emla) j -
m > (ml).
je x. . ,
> -
, . . > , > , >
, > . x. .
*,
. .
( -
)
. -
, -
. ,
,
-
: -
*, . *mn -
*10, . *mena : *men *11.
je x. . (
: ), . emn (emle, emla),
*mna. ,
, je *n -
, jep je (
) * . ( je . me , -
, . , . .).
* > *n
. , -
je -
,
e , . * > > . [40]
-
, , . -



CM
II 201.
10
V
. Machek l.c.
68. [40]
11

T

329

http://rcin.org.pl
 .
j ( ,
) -
*ti m , (> x. :
, , ; ). -
, , je (,
), , .
. . , , ,
-
. je . -
.
-
.

2. ,

Equus
caballus (. , ),
(
) ,
. , -
je ,
je -
.
, , -
,
( 125).
je, , -
/ (. /) -
,
., (, .
, ). je . *erb
, , -
> (, ) , , .
R III, 672673. , -
, ,
, ,

. [41]

330

http://rcin.org.pl
 ,
(
), je (
, , s.v.
2 , , 48).
-
: . . (-
) , 12, . . () 13,
. . , .
, -
(,
). .
je (. -
) . *rb -
(< * < *ent), je , ,
14. -
, -
< * ( )
(. x. : , : ). ,

(, ) -
je ( -
)
. ,
. *rb t
. , -
*rb > *rb je ,
. je
, je *rb -
, t, jep je
15.
. -
,

12
234.
13
I

554.
14 C

M III

271.
15
.
Sawski Zarys III 1119.

331

http://rcin.org.pl
 (. )
( )16.
[42] je -
*rb > *rb *rb te
, ( je . *rb), . -
*erb t ,
.
, -
: *rb I , *erb II
, , , -
. *rb. -
() I
II , ( ,
, , -
:
: ). je
II (), .
. *rb.
*rb
, .
, . je
-
() Cpje.
je -
: () I , ()
: () II
, , ( je
coje )
II , . ;
( ) -
() ; , -
je , .
II ( ) je
.
-
.

SSS II 558, 559. [42]

16
. .

332

http://rcin.org.pl

II, ,
. Equus caballus a x. () -
, . [43]

3. ucnp ,

, ( , ) -
je ( 58). ,
.
( , ,
); ,
.
je -
. zeprzay ; , -
, (. , ), .
; , , . i ; , , .
; , ; .
-
: . zeprze przeje , ,
. , , (. , , ),
. , , -
; , . npmu c; , -
, . ; ,
; .
: .
prze przeje ; , (. ,
); , , ( );
, . ,
, , . pr prju : prjom , , -
, . , ( ),
. ; , ( -
); ( -
), , . npmu , -
; , , . , .
, , . ; -
, .
*rti
r *prti pr ; -

333

http://rcin.org.pl
 , , , ,
17. [44]
, -
*p()rti. : . *per
je : . prze erhitzen, . pret,
prju = . perti brtn. Taj je .. -
(). -
, . . , (R II 605 s.v. np4, .644
s.v. ). je
, *isp()rl
*isprti < *izp()rti. j *izp()rti -
, . .
*p()rti ( je ,
). je ,
-
.

4.

,
( ) e
( 226).
e, je , ca
, , .
, , -
. -
, .
,
e .
x. . . np je
, , ,
( npu , ), . . . zaprzay,
zaprzany . -
*p()rti ;

17

.
Brckner SEJP
442; Vasmer REW II
430431;
Schusterewc HEW 1156 ( . *prti [44] r); Pokorny IEW 809 (.
*per :*r : *r sprhen, spritzen, prustn, hnubn). [45]

334

http://rcin.org.pl
, , , , -
, , , ,
( je , jp c , -
). x. . e
. [45]
je
*()rn (. . . . zarz
, zprzany , ), je
(.
) *p()rl. . *prnja <
*p()rnja, ja, , -
.
: *prn
. < *()r, . . Oaj
je ( -
) , . . *
(: * ), *studen (: *td ).
-
ja.
-
, je -
*p()rti. , -
isprel, je -
.
. *()rti,
. je -
,
.
je -
*()rti, . perti perm , ; -
, . r , (perei ogenj
. [ ]; [der Brand an
Bumen]), prl , . je ,
, *perti per, -
. perti peri , . pert 18.

18

je
(. *r , ),
573 (s.v. pras (Insekten)larve). [46]
.
Frenkl
LEW

335

http://rcin.org.pl
 *perti je
, , , , ,
*pert(j) (. R
II 644).
-
: *perti,
*ri ( . nepym/nepy < *pert/*pert -
[46] je) *()rti, *p()rj.
*perti -
( ),
*p()rti e ,

.

5. ,

Oaj je :

( 157), , ,
py, , ( 262).
je
je .. .
( je . @ ,
. ), je (je
stupidus,
R III 290).
je , .

: , ( ), -
, ( ), , -
( ), ,
( ), , (). , ,

, () . -

, , , -
(, ).

,

336

http://rcin.org.pl
 19.
je -
. *slut < . *slut,
, je , ,
, . *slut
[47] . . sluti , .
. , , , -
; , x. . (
. . c ; , , -
), . (-
) slut , e,
, ( , ). . *slut je
*to -
*(s)lu , , .

*slut , -
. /
, -
/ (< *n); -
n je ojaa 20.
. . /
. *slut. , je
, * ( je -
, , ), *, j
: , ,
, ( 165),
( 262) *
, ( -

).

{Na s.48 pierwodruku zakoczenie wykazu skrtw i streszczenie angielskie red.}

19 W. B or y , Na tropach sowiaskich reliktw leksykalnych, RS XLII, cz. I, 1981, c.2527

{artyku na s.240245 niniejszego tomu red.}. [47]
Vaillant GC IV 454456. [48]
20
. .

337

http://rcin.org.pl
 Srpskohrvatsko sapi (pl.) i njegovi slovenski
i
indoevropski

ekvivalenti
Ju

noslovenski
filolog

XLIV

, 1988, s. 1727

Etimoloka analiza slovenske leksike dozvoljava da se u slovenskom lek

sikom materijalu izdvoje rei koje pripadaju starijim leksikim slojevima,
pa i rei koje moramo identifikovati s arhainim leksemama u drugim indo
evropskim jezicima, dakle rei praindoevropske starine za iju se prisutnost
u slovenskim jezicima nije dosada znalo. Ovo vai posebno za rei koje su
potvrene samo na jednom delu slovenske teritorije i koje su doivele dubo-
ku semantiku evoluciju tako da je oteano utvrivanje istovetnosti s for-
malnim ekvivalentima odnosno sa srodnim leksemama u drugim grupama
indoevropskih jezika.
U ovom lanku razmatram leksemu sapi, potvrenu na junosloven-
skom i kao relikt na istonoslovenskom terenu, koja je, kako mi se ini,
a to ovde nastojim da dokaem, refleks jedne praindoevropske lekseme.
Dosada se znalo da je ova leksema, naime indoevropski naziv kopita *pho
(ili *pho), postojala u germanskim i indoiranskim jezicima. U etimolo-
koj se literaturi, dodue, ukazivalo na to da na slovenskom terenu moda
ovu indoevropsku leksemu nastavlja praslovenska imenica *kopyto (prista-
lice takve etimoloke verzije bili su primorani da ovaj lik smatraju kentum-
skim); meutim, pomenuta imenica moe se smatrati i praslovenskom lek-
sikom inovacijom.

1.

Re koja nas ovde zanima najbolje je posvedoena u srpskohrvatskom

jeziku. U knjievnom jeziku i u mnogim tokavskim govorima postoji oblik
spi (gen. sp) f. pl. t. krsta u etverononih ivotinja (u konja, vola, krave,
katkad i u ovce), zadnji deo hrpta blizu repa, deo tela iznad zadnjih nogu,

http://rcin.org.pl
ipak se esto re upotrebljava u uem znaenju zadnji deo konjskih lea, deo
tela iznad zadnjih nogu u konja (npr. u Vukovom reniku das Kreuz [18] des
Pferdes
, clunes

equi

). U

takvom mnoinskom obliku re je potvrena od
XVI
v. (npr. kod Dubrovanina Vetrania, kod akavca Krnarutia), belee je
stari i noviji renici (npr. u Mikaljinom reniku spi [tj. spi] od
ko
a groppa
del cavallo, clunis), esta je i u narodnim pesmama (v. RJAZ s.v.).
Ponekad imenica spi moe oznaavati i zadnji deo ljudskog tela. Zna
enje das Kreuz, die Kreuzgegend, regio sacralis naveo je M. BatutJovano-
vi. Izgleda da isto znaenje postoji na srednjodalmatinskom akavskom tere-
nu: u kripu na Brau, gde se svako razvija u , zabeleen je mesni fonetski
lik sp (gen. spih) pl. t. Kreuz (Rckenpartie). Sapi u znaenju u ovjeka
isto to prepone i dijelovi tijela oko njih iz umadije (Leva i Temni) navodi
RJAZ. U svetlosti celokupne srpskohrvatske grae oito je da je upotreba ove
rei za oznaavanje delova ljudskog tela plod prenoenja naziva delova tela
izvesnih domaih ivotinja na sline delove ovekovog tela.
Kao to se vidi iz navedenih podataka, sh. spi obino se upotrebljava
kao pluralia tantum. Meutim, u pojedinim govorima postoje i oblici jedni-
ne, koje su zabeleili i izvesni leksikografi (
Della

Bella
,
Stuli
, J.Adamovi),
kao i drugi, razliiti od uobiajenog u knjievnom jeziku, oblici mnoine.
U skupljenom materijalu nale su se potvrde za tri oblika jednine i za odgo
varajue oblike mnoine:
1) sap f. (tj.
oblik jednine prema obinoj mnoini sapi), lik zapisan na
terenu i dokumentovan primerom Trei je vo na stranjoj levoj sapi imao ig
(graa RSAN, bez blie lokalizacije). Iz primera se vidi da sap f. sg. oznaava
jedan deo volujskih sapi, s jedne strane hrpta, iznad jedne zadnje noge. Lik

Za rasprostranjenost oblika spi u narodnim govorima upor. podatke RJAZ (XIV 626)

i potvrde u novijim dijalektolokim radovima, npr.: M.B.Pe i k a n, Starocrnogorski sred
njokatunski i ljeanski govori, SDZ XV, 1965, s.276; I.S t e vov i , umadijski govor u Grui
(s osobitim osvrtom na akcente), SDZ XVIII,
578; R.M. Pav lov i , Oblici deklinaci
1969, s.
je i konjugacije u govoru podruja Rae Kragujevake (s posebnim osvrtom na akcenat), SDZ
XXVIII, 1982, s.29; Lj.Ne d e lj k ov, Prozodijske osobine govora sela Kaa, SDZ XXX

, 1984,
s.297; M. e lj a r, Iz leksike Ivande (Rumunski
Banat), PPJ XIX, 1983, s.134.
M.B at utJov a nov i , Graa za medicinsku terminologiju, Novi Sad 1886, s.115:

navodi sinonime klju, krsta.

DL I 1137: oznaen je muki rod imenice, ali navedeni oblici i citat ne iskljuuju da je
imenica enskog roda.
Ispise iz grae za Renik srpskohrvatskog knjievnog i narodnog jezika (RSAN) ljuba-

zno mi je dostavila mr Jasna VlajiPopovi kojoj se i ovom prilikom srdano zahvaljujem na
pomoi.

339

http://rcin.org.pl
sap f. potvren je i u dijalekatskom primeru iz Resave kojem e, zbog oso-
bitog znaenja, biti rei dalje.
2) sapa f. u renicima Della Belle i Stulia u istom znaenju to sapi pl.
(npr. u Stulievom reniku sap, sapa groppa dei giumenti; posterior jumentorum
caudae rmior, RJAZ), takoe u reniku J.Adamovia s.v. crou
dorsi
pars
pe: sapa, krsti, kria (osobito u konja), ljeme (graa RSAN). U grai RSAN nale
su se takoe narodne potvrde ovog lika: sapa orro[19]pygium, orthopygium (tj.
zadnji deo tela, trtica), na konju ono mesto iznad butina (Planinica i Vrbovac
Timoki, ist. Srbija). Od vanosti je potvrda iz okoline Tupinice (u ist. Srbiji) gde
sapa prema prinosniku oznaava u marve deo buta s gornje strane ozgo od
rtenjae; dve su sape. Dakle, imenica sapa u jednini ili je sinonim mnoinskog
oblika sapi (tj. oznaava zadnji deo tela, deo tela iznad zadnjih nogu) ili oznaa-
va, kao to se vidi iz poslednjeg primera, deo tela iznad jedne zadnje noge, gornji
deo jedne noge a sinonimom sapi pl. u tom sluaju je mnoinski oblik sape.
3) sap m. potvren je u Stulievom reniku kao sinonim oblika sapa
i sapi (RJAZ) i u narodnoj pesmi: Iz grive mu [sc. konju] bulbul ptica piva/
a na sapu mudra vidra igra (graa RSAN). Zanimljiv je narodni podatak iz
severne ajkake gde spovi pl. t. m. oznaavaju zadnji deo konjskih lea to
dozvoljava da pretpostavimo da je oblik jednine sap m. oznaavao i tamo deo
tela iznad jedne zadnje noge.
Na osnovu skupljenog materijala moemo zakljuiti da je razmatrana
leksema svojstvena tokavskom nareju, da je prisutna takoe u pojedinim
akavskim govorima, dok u kajkavskom nareju (kao i u slovenakom jezi-
ku) nije poznata. Znaajno je da su pored mnoinskih oblika sapi f. i, retko,
sape f., sapovi m. posvedoeni i oblici jednine sap f., sapa f. i sap m
.
koji
mogu
oznaavati (to bismo i oekivali) jedan deo sp. Karakteristino je kolebanje
roda (pored enskog i muki), kao i deklinacionog tipa imenice.
Posebnu panju zasluuje drukije znaenje ove lekseme posvedoe-
no u istonoj Srbiji, u Resavi. Tamo je D.Melentijevi zabeleio lik sap f . sa

J. Ad a mov i , Francuskohrvatski rjenik, Zagreb 1901. [19]


Upor. takoe deminutiv sapice pl. kod Della Belle i Stulia (RJAZ).

G.G a le t i n, Iz leksike problematike severne ajkake, PPJ XVI, 1980, s.83.


Nijedan lik lekseme nisam naao u starim i novim kajkavskim renicima. Dodue,
u Belostenevom reniku nalazimo zapis spi konyski c
lunes
ali je on preuzet iz renika
Mikalje, sauvan je ak i Mikaljin pravopis (budui da u Belostenevom reniku s oznaava
//, u RJAZ je na osnovu ovog zapisa napravljena kriva odrednica api!). Re nije potvrena
ni u grai za Rjenik hrvatskoga kajkavskoga knjievnog jezika (na ovom se podatku srdano
zahvaljujem dr Miju Lonariu).

340

http://rcin.org.pl
znaenjem metakarp ili metatars u konjskih ili volovskih nogu i sa prime
rom Vezao konja za sapi pa ne moe da makne (graa RSAN). Dato
znae-
nje metakarp ili metatars kao i navedeni primer ukazuju da u resavskom
govoru imenica sap f. oznaava deo noge kopitara (konja, vola) iznad kopita
na koji se stavlja putilo, grana stopala (nem. Fessel, polj. pcina). Ovo znae-
nje, vano za etimologiju rei, verovatno je bilo svojstveno, kako emo videti,
i ruskom ekvivalentu srpskohrvatske lekseme.
Razmatrana leksema postoji takoe u makedonskom i bugarskom jezi-
ku. U savremenom makedonskom jeziku potvren je lik pl. zadnji deo
tela nekih ivotinja, npr. = sh. konj irokih sapi10. Da
ovo nije srbizam u makedonskoj leksici, svedoi potvrda iz XVI

veka iz oko-
line Kostura u Egejskoj Makedoniji: u makedonskom leksikonu meu nazi-
vima delova tela navodi se i (tj. spi)11. Nije pri tom do kraja jasno [20]
v. re oznaavala isto to i savremeno mak. (tako su, izgle-
da li je u XVI

da, mislili izdavai leksikona poto kao semantiki ekvivalent navode franc.
croupe). Ipak, ovaj rani podatak iz makedonskog govora znatno udaljenog od
srpskohrvatskog podruja oito govori domaem karakteru makedonske
imenic.
Ista je leksema poznata i bugarskim govorima. U Gerovljevom reni-
ku zabeleen je lik ca m. zadnji deo tela konja i goveta s primerom iz
narodne pesme12. U drugim izvorima potvrena je imenica enskog roda:
can nepokriven deo hrptenjae osedlanog konja (ustendil)13, zadnji deo
konja od sedla do repa (okoline Sofije)14, takoe kod pojedinih pisaca pore-
klom iz zapadne Bugarske (Elin Pelin,
N
. Popfilipov) u znaenju zadnjica
konja i goveeta15. Nale su se i potvrde iz bugarskih govora udaljenih od
srpskohrvatskog podruja: u rodopskim govorima cna f. gornji zadnji deo
tovarne ivotinje16, u istonobugarskom tetevenskom govoru can f. zadnji
deo konjske hrptenjae17. Areal lekseme ukazuje na njen iskonski karak-

Upor. metakarp = metakarpus kst ruke izmeu korena ake i prstiju, doruje, meta-

carpus (RSAN), metatarzus grana stopala (Vujaklija).
10
RMJ III 150.
C.G i a n ne l l i, Un lexique macdonien du XVIe sicle.
11 Avec
la collaboration de A.Vail
lant, Paris 1958, s.38. [20]
12
Gerov V
119.
13
Kjustendil 257.
14 ov a, Prinos km renik na sofijskija govor, BD V, Sofija 1962, s.266.
Z. B o k
15 Renik na redki, ostareli i dialektni dumi v literaturata ni ot XIX


i XX


vek, Sofija 1974,

s.441.

16 Stojev 207.
Kr.S. S t oj e v, Tetevenski govor, SbNarUm XXXI, 1915, s.337.
17

341

http://rcin.org.pl
ter na bugarskom terenu, to osporava pomisao da se radi o srpskohrvatskoj
pozajmljenici.
Nesumnjivo iz junoslovenskog (moda srpskohrvatskog) leksikona,
jezik, u kojem postoji oblik sap f. zadnji deo konj-
re je pozajmio rumunski

skih lea18.
Znaajno je da razmatrana leksema nije ograniena na junosloven-
sku teritoriju. U jednom severozapadnom ruskom govoru, u okolini Tvera,
zapisana je imenica can m. (dakle putilo, sapon za vezanje
konjskih nogu), od koje je izveden glagol c vezati, sapinja-
ti konju noge, stavljati putila19. Ruske rei can c, koliko znam, nisu
dosada bile predmet etimoloke analize, ali i bez toga moemo odmah tvrdi-
ti da nisu u vezi sa homonimima can m. sakagija, dijal. zmija, f. rov,
anac, vrsta ribe, can f. motika, budak20 kao ni sa glagolom *spti sape-
ti, povezati odnosno sa njegovim derivatima tipa sh. sapon. Naalost, ne zna-
mo nita o istoriji rus. dijal. can putilo. Meutim, gorenavedeni srpskohrvat-
ski ekvivalent iz resavskog govora dozvoljava da pretpostavimo sekundarnost
ruskog znaenja: znaenje ime se veu, sapinju konjske noge, putilo moglo
se razviti iz ranijeg znaenja deo konjske noge [21] na koji se stavlja putilo,
upor. npr. nem. Fessel sa oba znaenja. Ako je tako rus. dijal. can putilo bilo
bi u srodstvu s citiranim junoslovenskim reima, dakle, verovatno, jedan od
leksikih relikata koji su ouvani u severozapadnim ruskim govorima.

2.

Analiziranoj leksemi dosada nije utvrena etimologija. Dodue, ona nije

ni bila podrobnije prouavana. Stariji autori, znajui samo za deo citirane gra-
e, pretpostavljali su tursko poreklo rei pa su sh. sapi, odnosno njene ekviva-
lente, izvodili iz tur. sap drak, ruica; stabljika, struk (koja je re pozajmljena
u sh. sp, spa m. drak u noa, sablje, nadaka ili u kakve alatke, dralo, rui-
ca). Ne vidi se, meutim, nikakva semantika veza izmeu turske i srpskohr-
vatske (odnosno slovenske) rei. P. Skok, koji je s pravom osporio ovakvu eti-
mologiju, ukazao je i na bitnu morfoloku prepreku: po njemu, sapi ne moe
biti posuenica iz turskog, jer ni jedna imenica posuena iz turskog jezika ne
ide po deklinaciji i21. Ova Skokova primedba vai i za pretpostavke da bi re

18 Upor. Cioranescu
fasc. 5, 721; Skok ER III 202.
19
Da3 IV 3233.
Za etimologiju ovih rei v. Vasmer REW II 577578. [21]
20
21
Skok l.c., gde se navodi i starija literatura.

342

http://rcin.org.pl
mogla biti pozajmljena iz tur. spa magare22 ili iz tur. dijal. spo vrsta lestvi-
ce; tronoac23. Dakle, u turskom ne nalazimo rei koja bi se mogla smatrati
izvorom sh. sapi i njenih ekvivalenta u drugim jezicima. Prisustvo ove rei na
ruskom terenu, na severozapadu (dakle daleko od zone ruskoturskih jezikih
dodira), iskljuuje takoe tursku genezu lekseme i ukazuje na to da se izvor rei
ne bi mogao traiti u kojem drugom balkanskom jeziku. Uostalom ni Skok nije
dao nikakvo konano reenje ovog pitanja, pa se stoga mora potraiti drugaiji
pristup razmatranju problema etimologije lekseme kojom se ovde bavimo.

3.

Rairenost lekseme sap f. (tanije: pl. sapi) : sapa f. : sap m. na veem

delu junoslovenske teritorije (osim kajkavskog nareja i slovenakog jezika),
kao i njen verovatni relikt na istonoslovenskom podruju dozvoljavaju pret
postavku da je ova leksema indigena, dakle praslovenskog porekla. U prilog
tome govori ne samo geografska rasprostranjenost lekseme i oita istovetnost
fonetskog lika ve i podudaranje semantike, kao i, konano, karakteristino
kolebanje roda i deklinacionog tipa imenice u pojedinim jezicima.
Iz izloenog materijala vidi se da u slovenskim jezicima postoje tri lika
analizirane lekseme: 1) imenica enskog roda sap koja pripada starim osno
vama na , posvedoena u srpskohrvatskom i makedonskom, mahom u vidu
[22] plurale tantum sapi; 2) imenica enskog roda sapa koja pripada osno-
vama na a, potvrena u srpskohrvatskom i bugarskom (verovatno iz ovog
lika treba izvoditi i rum. sap24); 3) imenica mukog roda sap posvedoena
u srpskohrvatskom, bugarskom i ruskom. Ovakvo stanje oteava odreiva-
nje prvobitnog lika. Meutim, poznato je da refleksi izvesnih praslovenskih
imenica na u pojedinim slovenskim jezicima ponekad prelaze ili u dekli
naciju imenica enskog roda na a ili u deklinaciju imenica mukog roda na
o (jo)25. Prema tome izgleda da je sline promene mogla doiveti i leksema

22 Tur. spa (bez navoenja znaenja) oznaeno je kao izvor za bug. sapa u reniku citi-
ranom u beleci 15. Meutim, tur. spa magare pozajmljeno je u bugarskom u vidu druge
narodne lekseme: sp, sap, sop magare, mule, mazgi.
23 Trkiyede halkazindan derleme szl, X, Ankara 1978, s.3613. Ni u ovoj velikoj
zbirci turske narodne leksike ne moe se pronai eventualni turski izvor prouavane sloven-
ske lekseme. [22]
Skok (l.c.) izvodio je rum. sap iz slovenske osnove na .
24
25 sh. dlan m. (stsh. dlan f.), mak. dlan m., stmak.
Upor. npr. psl. *doln f.
: XVI v. dlana
*my f., polj. mysz f., dijal
f.
; psl. . mysza; sh. mi m. : psl. *pekt f., sh. pe f. : polj. piec m. itd.

343

http://rcin.org.pl
 kojoj je re: raznolikost oblika u slovenskim jezicima najlake je protuma
iti time to je prvobitna imenica *sap f. (osnova na ) ili sauvala rod i sta-
ru promenu (kao to je sluaj na veem delu srpskohrvatskog terena, gde je
re i najbolje potvrena) ili je, uvajui rod, prela u ekspanzivnu deklina-
ciju na a (*sap f. > sapa) ili je prvo promenila rod u muki, pa se uklopila
u tip deklinacije imenica mukog roda (*sap f. > sap m.). Dakle, ako je lek
sema praslovenskog porekla, njen praslovenski lik najverovatnije bejae *sap
(< *sp). Nije ipak iskljueno da praslovenskim treba smatrati i/ili lik *sap
m., posvedoen, mada retko, kod junih i istonih Slovena. U prilog ova-
kve pretpostavke govori struktura i rod indoevropskih ekvivalenta koji, kako
emo videti, pripadaju osnovama na o mukog roda.
Izvren pregled znaenja predmetne lekseme u srpskohrvatskom i u dru-
gim slovenskim jezicima pokazao je da imenica *sap (i/ili *sap) oznaava
iskljuivo izvesne delove tela onih ivotinja ije noge imaju na kraju kopito ili
papak; to re moe katkad oznaavati izvesne delove ljudskog tela, rezultat je
sekundarnog prenoenja naziva iz ivotinjskog na ovekovo telo (upor. i figu-
rativnu upotrebu imenice sapi u razgovornom jeziku u frazama tipa ena
s lepim sapima).
Iz gore izloenog materijala vidi se da su razmatranoj leksemi svoj-
stvena dva znaenja: 1) deo noge kopitara (konja, vola) odmah iznad kopi-
ta i 2) gornji deo noge kopitara (konja, goveda, ponekad i ovce): but, guz (=
jedna polovina zadnjice), zadnji deo krsta iznad jedne noge. Prvo je znae-
nje retko: njegove su se potvrde nale samo u srbijanskom resavskom govoru
i u vidu izvedenog znaenja putilo u ruskom tverskom govoru. Drugo je
znaenje odlika veeg dela junoslovenskog prostranstva, gde su u estoj upo-
trebi oblici mnoine (uglavnom plurale tantum sapi) u znaenju koje odgova-
ra broju imenice, naime gornji deo zadnjih nogu kopitara, butine, zadnjica,
zadnji deo krsta iznad zadnjih nogu (upor. npr. lat. clunis but, guz : pl. clu
nes zadnjica, sapi) ili gde su oblici jednine u rezultatu semantikog procesa
pars pro toto dobijali isto pluralsko znaenje.
Meusobna veza znaenja deo noge kopitara odmah iznad kopita
i gornji deo noge kopitara nije, naizgled, ubedljiva. Meutim, zna se da je
za nazive delova tela (i ljudskog i ivotinjskog) tipino variranje konkretnog
znaenja, upor. npr. semantiku psl. *orm (> sh. rame) koje u pojedinim [23]
slovenskim jezicima oznaava gornji deo ruke ili deo tela iznad ruke, plea,
semantiku refleksa psl. *plekte (> sh. plea) koji u nekim slovenskim jezicima

Vidi i Berntejn 253276. [23]

344

http://rcin.org.pl
oznaavaju rame, u drugim lea itd. Jo interesantniji za nas je semanti-
ki opseg rus. dijal. . Ova imenica u pojedinim ruskim govorima ozna-
ava bedro, butina u ivotinje, guz, zadnjica, lopatica u ivotinje, najvii
deo lea, izboina iznad kime kod ivotinja, greben u konja, isturena kost
u zglobu u ljudskom i ivotinjskom telu, gleanj, gornja peraja u ribe; re
je u svim ovim znaenjima refleks psl. dijal. *chlka bedro, kuk26. Mislim
da je i ovih primera dovoljno da se potkrepi miljenje verovatnoj vezi dva-
ju gorepomenutih znaenja imenice *sap (*sap) kao i da se opravda uzaja-
mno povezivanje i izvoenje iz zajednikog etimona svih konkretnih znae-
nja posvedoenih u pojedinim slovenskim govorima.
Analiza slovenskog materijala vodi, dakle, zakljuku da je u praslo-
venskom jeziku (barem u jednom delu dijalekta ovog prajezika) postoja-
la imenica *sap f. (koja je, moda, i u ono doba imala varijantu sap m.),
verovatno sa znaenjem ivotinjska noga s kopitom ili deo noge kopita-
ra: donji deo takve noge, odmah iznad kopita ili gornji deo takve noge, but
(i njegova okolina). Praslovenskog je porekla, po svoj prilici, i oblik mno-
ine sapi; vredno je istaknuti da bi nominativ plurala obaju rekonstruisa-
nih likova (tj. i *sap f. i *sap m.) u kasnom praslovenskom jeziku morao
da glasi *sapi (u tome bi se moglo traiti jedan od uzroka kasnijeg koleba-
nja roda i deklinacionih tipova lekseme, naroito ako pretpostavimo da je
u pojedinim slovenskim govorima dolo do sekundarnog izvoenja oblika
jednine od mnoine).

4.

Rekonstruisana praslovenska imenica *sap (i/ili *sap) ne moe se na

slovenskom terenu objasniti na osnovu slovenskih leksikih sredstava. Njen
fonetski lik i njena semantika dozvoljavaju da je poveemo s jednom arhai-
nom anatomskom leksemom koja je potvrena u izvesnim indoevropskim
jezicima: nem. Huf, engl. hoof, stnord. hfr kopito, papak (< pragerm. *hfaz),
stind. apha m. kopito konja, papak, kanda, avest. safa m. konjsko kopi-
to (i u savremenim iranskim jezicima, npr. osetinsko sftg, afgansko swa
kopito). Ova leksema, ograniena (kako se dosada smatralo) na germanske

26
Obrazloenje rekonstrukcije *chlka, etimologija i analiza semantike evolucije rei
u mojem lanku Ze sowiaskiego sownictwa anatomicznego (SFPS XXVI, 1991, s.109118
{na s.98107 niniejszego tomu red.}
).
Druga
ka
, neopravdana po meni rekonstrukcija *xol
i
druga

etimologija u: SSJa VIII 66.

345

http://rcin.org.pl
i indoiranske jezike, refleks je praindoevropskog lika *pho ili *pho za
koji se pretpostavlja znaenje kopito, papak27. [24]
Praslovenski lik *sap, koji smo rekonstruisali iskljuivo na osnovu slo-
venskog materijala, poklapa se skoro potpuno s navedenim indoevropskim
ekvivalentima. Oito je da slovensko sap moramo izvoditi iz prvobitnog
*p(h) ili *p(h), s regularnom zamenom pie. * > psl. s (u pogledu reflek-
sa * slovenski se slae i u ovom sluaju s indijskim i iranskim jezicima koji
su isto tako pripadali grupi satm) i s drugim korenskim vokalom < pie.
* ili * (drugi korenski vokal prisutan je i u germanskom ekvivalentu).
Ako je ispravna naa rekonstrukcija psl. *sap (< *sp), koja proizlazi iz ana-
lize slovenske grae, praslovenski lik razlikovao bi se od germanskog i indo-
iranskog tematskom morfemom: u slovenskom , a u drugim jezicima .
Dodue, kao to sam ve spomenuo, i na slovenskom terenu postoje oblici koje
bismo mogli izvesti iz prvobitnog lika *sap m. (dakle iz osnove na ). Ne
moe se, dakle, u principu ukljuiti mogunost da je i u praslovenskom jezi-
ku postojala imenica mukog roda *sap < *sp < pie. *p(h)o/*p(h)o
koja je iz nepoznatih razloga (moda analogijom prema drugim nazivima
delova tela28) sekundarno prela u osnove na . Iako za sada ne moemo sa
sigurnou odrediti koji je lik (*sap ili *sap) na slovenskom terenu stari-
ji, nema sumnje da slovensku leksemu treba uvrstiti u iskonske reflekse pie.
*ph/*ph. Mada su refleksi praslovenske lekseme posvedoeni uglavnom
u junoslovenskim jezicima, ne vide se nikakvi ozbiljni razlozi za eventual-
nu pretpostavku da bi se re mogla smatrati reliktom balkanskog supstrata
odnosno pozajmljenicom iz kojeg paleobalkanskog indoevropskog jezika.
Za indoevropski prototip predmetne slovenske lekseme rekonstrui-
e se, kako sam rekao, znaenje kopito, papak na koje ukazuju germanski
i indoiranski ekvivalenti. Na slovenskom terenu posvedoena su druga zna-
enja koja se ipak isto tako odnose na anatomiju kopitara ili, tanije, na delo-
ve ivotinjske noge s kopitom. Moramo, dakle, pretpostaviti pomak znaenja
razmatrane lekseme u praslovenskom periodu. Semantika evolucija jedne
rei, koja je verovatno stara nekoliko hiljada godina, a uz to pripada odeljku
leksike za koji je tipina semantika nestabilnost leksema odnosno kretanje
znaenja u okviru izvesne zone tela, nije neobina pojava. Zato je verovatno

27
Upor. Pokorny IEW 530; Kluge EW18 318; Mayrhofer KEWA III 297; V.I.A b a e v,
Istorikotimologieskij slovar osetinskogo jazyka, III, Leningrad 1979, s.5556. [24]
Upor. mnogobrojne osnove na iz ove oblasti, npr. psl. *goln, *nogt, *olkt,
28
*doln, *gst, *pst itd. [25]

346

http://rcin.org.pl
(a i, moglo bi se rei, oekivano poto postoji druga praslovenska re sa zna
enjem kopito, papak) da je refleks pie. *p(h)/* p(h) doiveo u praslo-
vensko doba semantiki pomak koji je doveo do postanja znaenja ivotin-
ska noga s kopitom, noga kopitara ili deo (donji ili gornji) noge kopitara (iz
kojeg su se u slovenskim jezicima razvila realno posvedoena znaenja deo
noge iznad kopita, gornji deo noge kopitara, butina i, dalje, deo tela kopi-
tara iznad zadnje noge odnosno butine, zadnjica, zadnji deo krsta u kopi-
tara). Ne bismo mogli uputiti na preciznu paralelu takvom semantikom
razvitku. Ipak, moglo bi se ukazati na, u izvesnom stepenu, slinu semanti-
ku evoluciju koju je doivela praslovenska imenica *noga, re praindoevrop-
skog porekla. Ona je prvobitno oznaavala (kao zbirna imenica) nokte, kan-
de (upor. litav. ngas m. Nagel am Finger, an der [25] Zehe; Klaue, Kralle
eines wilden Tieres; Kralle, Klaue eines Vogels, let. nags Nagel an Hnden
und Fssen; Huf; Klaue), pa je, verovatno posredstvom nesauvanog znae-
nja noga s noktima, s kandama, dobila konano znaenje noga (ivotinjska
i ljudska)29. Prvobitno se znaenje ove imenice ouvalo samo u derivatima
*nogt, *paznogt nokat, kanda. Karakteristino je pri tome (a i od va-
nosti za ovaj na etimoloki prilog) da je psl. *noga kao semantika inovaci-
ja potisnula iz praslovenskog leksikona stariji, iz praindoevropske zajednice
nasleen naziv noge *pd/*pd (upor. npr. lat. ps, gr. dor. , stind. pad
noga) iji se relikt sauvao u vidu praslovenskog izvedenog prideva *p
peaki. Iz ovoga se vidi da moemo, barem u izvesnoj meri, uspostaviti
uzroke promena u leksikom sastavu i u semantici pojedinih leksema u pra-
slovensko doba.
Izgleda da isto tako nije sluajno to je psl. *sap (*sap) podleglo bitnoj
semantikoj promeni. Razlog je uglavnom jasan; u praslovenskom se leksi
konu pojavio sinonim *kopyto (kopito, papak, ouvan u ovom znaenju
u svim slovenskim jezicima).
U slavistikoj i indoevropeistikoj literaturi postoje dva glavna milje-
nja o poreklu imenice *kopyto30 (odmah treba naglasiti da je slaba taka i jed-
nog i drugog tumaenja izdvajanje usamljenog sufiksa yto): 1) slovenska re
je refleks (proiren sufiksom) pie. *p(h)o/*p(h)o s kentumskim k
i kao takva pripada kentumskom sloju praslovenske leksike odnosno, po

29 Upor. Trautmann BSW 192 i odgovarajue odrednice u etimolokim renicima poje-

dinih slovenskih jezika.
30 Pregled slovenskih refleksa ove imenice i etimolokih tumaenja (s literaturom) vidi u:
Sawski SEJP II 469471; SSJa XI 3536.

347

http://rcin.org.pl
miljenju izvesnih lingvista, pozajmljena je iz nekog indoevropskog jezika
grupe kentum31, 2) *kopyto je praslovenska tvorbena i leksika inovacija,
naime derivat glagola *kopati udarati, lupati (nogom, kopitom), ritati. Sada,
kad znamo da u slovenskom postoji regularan refleks pie. *p(h)/*p(h)
u vidu lekseme razmotrene u ovom lanku, miljenje da je *kopyto mlada
leksema, praslovenska inovacija, izgleda jo ubedljivije. Mada za nau svrhu
nije toliko bitno da li je psl. *kopyto re donesena sa strane u praslovensko
doba ili je izvedena u praslovenskom jeziku od glagola *kopati, prilika je da se
istakne to sve vie injenica govori u prilog ove druge verzije. U vezi s time
treba podvui vanost paralelne inovacije na baltikom terenu: litav. kan
pa (< *kapna) konjsko kopito derivat je, izgleda, glagola kapti sei, cepati,
razbijati, udarati32, srodnog psl. *kopati.
Za istoriju psl. *sap (*sap) od vanosti je to to je *kopyto, po svemu
sudei, re koja je kasnije ula u praslovenski leksikon i kao mlai, ekspanziv-
niji sinonim arhaine imenice *sap (*sap) potiskivala ovu poslednju, stariju
leksemu, ili je uzrokovala njen semantiki pomak. Izgleda da je na veem [26]
delu slovenske teritorije novija leksema *kopyto sasvim potisnula stariju isto-
znanicu. Zato reflekse psl. *sap (*sap) i nismo nali na severnoslovenskom
podruju (izuzev jednog arhainog ruskog govora), kao ni na slovenakom
i kajkavskom terenu. Na manjem delu slovenske teritorije, naime, u praslo-
venskim dijalektima iz kojih su se razvila veina junoslovenskih dijalekata
i na periferiji istonoslovenskog terena, pojava imenice *kopyto nije dovela do
nestanka starije lekseme nego do njene semantike evolucije. Kao i u drugim
slinim sluajevima, starija ouvana leksema dobila je sekundarna, posebna
znaenja.

5.

Izvrena analiza omoguuje, nadam se, objanjenje geneze i, u izvesnoj

meri, istorije jedne arhaine domae lekseme, koja je dosada bila i bez etimo
logije i bez lingvistike istorije.
U svetlosti sprovedene analize nesumnjiva je, ini se, praslovenska
geneza sh. spi i njenih ekvivalenata u makedonskom, bugarskom i ruskom

Tako, na primer, u poslednje vreme Z. G o b (Slavic komon and kon

31 equus:
An
attempt at etymology against the background of the history of domestication, The Journal of
IndoEuropean Studies 13, z.34, 1985, 433) istie da je sloj likova kentum

(u koji ubrojava
i psl. *kopyto) mlai u praslovenskom reniku od likova satm.

Fraenkel LEW I 216. [26]
32

348

http://rcin.org.pl
jeziku. Rekonstrukcija praslovenske lekseme *sap (i/ili *sap), njene prvobit-
ne semantike i njene verovatne istorije u praslovensko doba obogauje pozna-
vanje praslovenskog sloja leksike i poznavanje evolucije ovog leksikog sloja i,
to je vano, ukazuje na jo jednu, dosada neuoenu re u slovenskom leksi-
konu koja pripada praindoevropskom nasleu.
Predloeno etimoloko objanjenje psl. *sap (*sap) moe se smatra-
ti i prilogom diskusiji odnosu satmskih i kentumskih likova u pra-
slovenskom leksikonu. Rekonstruisana re, regularan refleks pie. *p(h)/
*p(h), poveava broj praslovenskih primera s oekivanom zamenom pie.
* i ujedno smanjuje verovatnou pretpostavke da je psl. *kopyto kentumski
refleks navedene praindoevropske lekseme. Time doprinosi i razjanjenju eti-
mologije i istorije imenice *kopyto.
Identifikacija praslovenske imenice *sap (*sap) s reima u nekim
drugim indoevropskim jezicima koriguje i dopunjava znanje arealu pie.
*pho/*pho. Utvrena slovenskogermanskoindoiranska izoleksa
postaje zanimljiva potvrda leksikih veza praslovenskog s germanskim jezi-
cima s jedne strane i sa indoiranskom grupom jezika s druge strane. Nije,
meutim, iskljueno da je ova leksema, s indoevropskog gledita, arhaizam
ouvan na slovenskom, germanskom i indoiranskom terenu, jer su u ostalim
grupama indoevropskih jezika, koliko znamo, u upotrebi mlae lekseme sa
znaenjem kopito, papak.

{Na s.27 pierwodruku streszczenie angielskie red.}

349

http://rcin.org.pl
 Prilozi
srpskohrvatskoj

etimologiji

Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku XXV z.2, 1982, s.720

huzati, fuzati, vuzati

1.

P. Skok (ER I 539 s.v. fzno) samo je spomenuo leksikoloku porodicu

o kojoj se ovde govori navodei mali deo materijala bez etimolokih napomena.
Jedno etimoloko reenje koje je Skok izneo u lanku Novi prilozi prouavanju
govora umberakih akavaca (HDZ I 270, napomena 18) ne nalazi se u reniku.
Grupa dijalekatskih glagola, kojima emo se pozabaviti, pojavljuje se
u nekoliko fonetskih likova. Ponimo od sistematizacije materijala.
1) Oblik posvedoen u Vrbniku na Krku je najarhainiji i naroito vaan
za rekonstrukciju prvobitnog oblika. Tamo je zapisan glagol helznuti (se), pri
emu su realno posvedoeni oblici s prefiksima o i zi: ohelznuti okliznuti
(Napelni se jama vodi pek va noj vodi ohelznu mladin tersien ili, a kad su
ohelznuli ili tersu, ters mora poginut, ic, ZNO XXXIII 51), zihelznuti se
okliznuti se (Dvera se podupru ovako: Vaja je najprija zabuhnut, ontrat va
tla uprit pralicu i uprit ju va nje, ma je tribi gjedat, da se pralica ne bi zihelz
nula; zato se nada nju zabije avel, ic, ZNO V 234). Ti glagoli ukazuju na
prvobitno (> el). Ve je P.Skok doputao prvobitno u glagolu huzati/fuzati
neznajui pri tome za te vrbnike oblike.
2) Bolje su posvedoene rei sa korenom huz (< hz) koje se javljaju,
pre svega, na akavskom terenu: Hrvatsko primorje, Novi: hzt hn (zna-
enje nije dato); Krk, Draga Baanska: huzat klizati, pohuznt (sa varijan-
tom pofuznt) kliznuti; Istra, Vodice: hsti se hzen se klizati se na ledu,

A.B el i, Zametki po akavskim govoram, Izvestija Otdelenija Russkogo Jazyka i Sloves


nosti Imperatorskoj Akademii Nauk XIV, sv.2, 1909, s.247.

Mati Vitezovi 25.

http://rcin.org.pl
pohzniti skliznuti se na ledu i inae. Nekada su oblici sa inicijalnim h
verovatno postojali i u dalmatinskom akavskom. U prilog tome govore zapi-
si u italijanskohrvatskolatinskom reniku Zadranina Ivana Tanclingera
(1679. g.): huziti s.v. scappuciare (spetljati se, spotai se), huz s.v. scappucio
(spoticanje), huznutje s.v. sdrucciolamento (okliznue, skliznue).
Glagol huzati takoe je posvedoen u kajkavskom: u bednjanskom govoru
hzoti drmati, micati. U tom govoru moe biti refleks * ili * (ali ne *u). [8]
3) Uakavskim govorima dobro su posvedoeni odgovarajui oblici sa
inicijalnim f: Rab: fzt se puzati se, pofznt; Senj: fzt se fzin se klizati
se, fuzljka klizite; kosina na koju se izvlae barke; Krk, Draga Baanska:
pofuznt (pohuznt) kliznuti; umberak: ofznti se, (i)sfuzniti se okliznu-
ti se, pofznti se skliznuti se, pridevi fzno = fzlo n. klizavo (Skok HDZ
I255, 270 iER I539). Vana je pojava oblika sa f kod gradianskih akava-
ca: fzat fza (perf. pofznut) rutschen, schlittern, fzak fcka ko rutschig,
glitschig, prilog fsko, fsko.
Istorijska svedoanstva potvruju primere iz dijalekata. U reniku Sen-
janina Pavla Vitezovia (oko 1710 g.) pojavljuju se: fuzati (s.v. lubricare: fuza
ti, puzeti, pokaljiti), fuz (s.v. lubricitas, lubricum: fz, kalj, gljisk, pz, spz),
fuzljiv (s.v. lubricus: spuzav, kaljak, gljizak, puzljiv, fuzljiv). Vitezoviev
materijal dokazuje da su na prelomu XVII

i
XVIII
veka na Hrvatskom pri-
morju postojali oblici sf. Glagol potfuznuti se okliznuti se nalazimo iua-
kavskom gradianskom tekstu iz 1836. godine10.
4) U prilog areala oblika sa h, f govori i glagol iz Like vzliti se lm
se vui se po zemlji, puziti (RSAN III 115) koji se, po svoj prilici, zasniva na
pridevu tipa *fuzal (upor. umberako fzlo sklisko). Znaajno je meutim
da se ostali oblici sa v pojavljuju na drugom delu srpskohrvatskog podruja,
na istonom tokavskom terenu, u istonoj Srbiji. Evo materijala zabelee-
nog u RSAN III 115: vzati vzm : vm vozati se na saonicama, sankati


Ribari 152.

T.Mati, l.c.
Jedvaj 317. [8]


Kuar Rab 6.

Mogu Senj 123.
Koschat 204; G. Ne we k low s k y, Die kroatischen Dialekte des Burgenlandes und der

angrenzenden Gebiete, Wien 1978, s.322.

T. Mati, o.c.
L. H a d rov ic s, Schrifttum und Sprache der burgenlndischen Kroaten im 18. und 19.
10
Jahrhundert, Budapest 1974, s.452. [9]

351

http://rcin.org.pl
koga (Parain, Zaglavak), raditi neto brzo, ovla, trkarajui tamoamo
(Zaglavak), biti, udarati nekoga (Timok), vzati se klizati se na ledu; san-
kati se (Leva, Parain, Timok; u RJAZ XXI 648 iz uprijskog okruga vzati
se vzm se klizati se, tociljati se), vui se po zemlji (Zaglavak), vzan zna
zno klizav (Zaglavak, Knjaevac; upor. ak. u umberku fzno), vznka
(Parain, Leva) = vzljka klizalica, tociljajka; staza na snegu pogodna za
sputanje sankama (ist. Srbija; u RJAZ iz uprijskog okruga vzaljka kliza-
lite, klizaljka, tociljavka; upor. ak. u Senju fuzljka). Veza istonosrbijan-
skih leksema sa akavskim i kajkavskim je nesumnjiva.
5) Paralelizam inicijalnog konsonanta h : f : v ne iscrpljuje sve vari-
jante rei o kojima se govori. U govorima se takoe pojavljuju oblici gde ume-
sto korenskog z imamo zg, g:
a) vuzgati u istonoj Srbiji: vzgati se zgm se klizati se na ledu; san-
kati se (Timok, Pirot, Vrenovica), vzgav klizav (Timok), vuzgavica, vuz
ganica = vuzaljka (Pirot, Timok), v. RSAN III l.c.;
b) *fugati, vugati: ofugivati se ujem se oklizivati se (RJAZ VIII 735: u kota-
ru ogulinskom), vgati se vgm se prikradati se, unjati se (RSAN l.c.). [9]
Zajednika geneza glagola helznuti, huzati : huziti, fuzati (*fugati) : fuzi
ti, vuzati (vuzgati, vugati) je apsolutno sigurna. U prilog tome govore i njiho
va semantika i slini fonetski likovi. Semantika analiziranih rei svodi se na
osnovne znaenje klizati (se), ree puzati (po zemlji), vui se. Znaenja koja
se pojavljuju u materijalu: drmati, micati, raditi neto brzo, ovla, biti, uda-
rati, u vezi su sa klizati se, okliznuti se (vrenje brzih, naglih, nekoordini-
ranih pokreta prilikom iznenadnog spoticanja ili okliznua). Izgleda da je
znaenje vriti brze, nagle pokrete prilikom okliznua ili spoticanja moglo
biti svojstveno slovenskom prototipu srpskohrvatskog leksema.
Analiza potpunog srpskohrvatskog materijala daje dovoljno osnova za
zakljuak da su se realno posvedoeni oblici razvili iz starosrpskohrvatskog
oblika *hzati (*hziti). I Skok (HDZ I 255, 270) doputao je promenu h > f.
Oblike sa v delimino treba objanjavati promenom f > v (vzliti se u Lici,
u susedstvu oblika sa f). to se tie istonosrbijanskih oblika sa v, u njima bi,
verovatno, najpre trebalo traiti promenu h > v koja je povezana sa tenden-
cijom gubljenja foneme h (upor. oblike tipa gruvati, muva i sl.).
Malo to moemo rei o hronologiji procesa h > f/v. Oblici sa f posve
doeni su s poetka XVIII veka (kod Vitezovia). Gradianski akavski, iz
koga su nam poznati samo oblici sa f, daje mogunost da se hronologija tog
procesa pomeri unazad. Malo je verovatno da su gradianski govori, neza-
visno od istog takvog procesa u akavskom na hrvatskom terenu, samostalno
sproveli promenu h > f. Verovatnije je da su preci gradianskih akavaca

352

http://rcin.org.pl
oblike sa f doneli iz domovine. To bi znailo da je terminus ante quem pro-
mene h > f vreme migracije dela kopnenog akavskog stanovnitva na teren
dananjeg Gradia. Na taj nain moe se zakljuiti da su oblici sa f posto-
jali ve u XVIvekovnim akavskim govorima, a sam proces razvitka h > f
mogao bi biti jo raniji. Osnovni razlog razvitka h > f/v vidim u prvobitno
onomatopejskom karakteru razmatranih rei.
Veoma je zanimljiva rasprostranjenost rei koje se svode na stsh. *hzati
(*hziti). One se pojavljuju na periferiji srpskohrvatskog terena: s jedne strane
na zapadnoj periferiji (severni akavski sa kopnenim i gradianskim govori-
ma a mogue je da su postojale i u dalmatinskom akavskom i u kajkavskom)
a s druge na istonoj (istona Srbija). Takva geografija rei svedoi o tome
da u ovom sluaju imamo periferni leksiki arhaizam, odnosno re koja je
u prolosti bila verovatno optesrpskohrvatska; onda se izgubila na veini teri-
torije a sauvala se u graninim delovima srpskohrvatskog jezikog podruja.
U prilog arhainosti glagola *hzati (*hziti) govori ne samo areal nje-
govih refleksa nego i lekseme u nekim slovenskim jezicima koje su u fonet-
skom i semantikom smislu tani ekvivalenti srpskohrvatskoj rei: rus. dijal.
chlzat vrljati, skitati se, micati se, ukr. dijal. chvzaty(sja) klizati se, bug.
chlzgam se klizam se, chlzgav klizav (to se tie zg upor. sh. vzgati se,
vzgav); akavski gradianski pridev fzak ima taan ekvivalent u ukr. dijal.
chovzkj klizav. Ovi slovenski podaci dovode u sumnju Skokovu pretpostav-
ku (v. HDZ I 270) da su srpskohrvatski oblici nastali kao rezultat lokalnog
razvitka kl > hl. Verovatnije je da je sh. h tvorevina ranije epohe: nasleena
je iz praslovenskog perioda.
Srpskohrvatski, bugarski, ruski i ukrajinski podaci omoguavaju da se
rekonstruie praslovenski dijalekatski leksem *chzati/*chziti klizati se (sa
regularnim [10] perfektivnim glagolom *chznti) kao i deverbativni pridev
*chzk klizav11. Glagol *chzati/*chziti moramo priznati za fonetsku vari-
jantu sinoniminih likova sa inicijalnim k i sk koji su bolje posvedoeni
u slovenskim jezicima:
*kzati (*kziti) : e. klouzati (se), dijal. klzat (se) klizati se, ste. klzati
takoe puzati, vui se, slova. klza (sa) klizati se, polj. dijal. i stpolj. kieza
(si) klizati se a ranije i spoticati se, padati, rus. dijal. klztsja, kvzt(sja),
kolzt klizati se; klizati se na klizaljkama, sankati se, ukr. kovzty(sja) isto,
brus. kzac(ca) klizati se, voziti se po ledu, sankati se;

11
SSJa VIII 140 rekonstruie praslovenski oblik *xlzati samo na osnovu istonoslo-
venskih (ruskih i ukrajinskih) primera.

353

http://rcin.org.pl
 *skzati (*skziti) : e. sklouzati (se) klizati se, voziti se po ledu, po sne-
gu, sklouz klizavo je, slova. sklza (sa) klizati se, stpolj. skieza si nagin-
jati se prema neemu (upor. prilog skiezem krivo), rus. skozt klizati se,
prelaziti preko neega klizajui se, iskliznuti, dijal. skozat, skolzat(sja) kli-
zati se po ledu, ukr. skvzaty(sja) klizati se; klizati se na klizaljkama.
Isto tako pridevu *chzk klizav (ak. fzak, ukr. chovzkj) odgova-
raju sinonimski pridevi *kzk (e. kluzk, dijal. klzk, slova. klzk, polj.
dijal. kiezki, strus. kolzk, rus. dijal. kvzkij, ukr. kovzkj, brus. kzki)
i *skzk (sh. kajk. kod Habdelia, Belostenca i Stulia skuzek12, e. skluzk,
rus. skozkij, ukr. skovzkj).
Varijante korena *kz/*skz/*chz objanjavaju se pojavom tzv. pokret-
nog s: u severnoslovenskim oblicima sa k toga s nema; meutim, u oblicima
sa sk (s fakultativnim razvitkom sk > ch) pokretno s se pojavljuje. Zabele-
ene varijante su u sutini fonetskog karaktera. Varijanta *skz pojavljuje se
pre svega na severnoslovenskom terenu; kajkavski pridev skuzek klizav nosi
dakle peat izuzetnog arhaizma na junoslovenskom podruju i u tom smislu
upuuje na severnoslovenske jezike.
Varijantu *chz moramo prihvatiti kao fonetsku inovaciju jednog dela
slovenskih dijalekata, inovaciju koja je zajednika za ruske, ukrajinske, bugar-
ske i srpskohrvatske dijalekte. Ta inovacija ogranienog radijusa pojavila se po
svoj prilici u zavrnoj fazi praslovenske epohe, ali praslovenski karakter prome-
ne sk > ch ne bi trebalo da budi bilo kakvu sumnju. Takoe treba podvui da
junoslovenski likovi sa korenskom varijantom *chz dokazuju da je u izves-
nom periodu praslovenske epohe varijanta *skz morala biti poznata rodona-
elnicima dananjih junoslovenskih jezika. To znai, fonetska varijanta *skz
neposredno se nastavlja na junoslovenskom terenu u kajk. skuzek; meutim,
u srpskohrvatskom (u akavskom, kao relikt u kajkavskom i na istonoj perife-
riji tokavtine) i u bugarskom javlja se u vidu promene sk > ch.
Pored oblika s korenskim z u slovenskim jezicima posvedoeni su ret-
ki oblici sa zg (sh. vzgati se, vzgav, bug. chlzgam se, chlzgav), zd (polj.
dijal. kiezda klizati se), g (sh. vgati se, ofugivati se, e. dijal. klouhat,
kha sa klizati se). Nema dovoljno osnova da se u varijantama toga tipa
vidi neka prastara korenska alternacija. Pre bi se moglo rei da je u pitanju
izjednaavanje u okviru paradigme (npr. sekundarno g u infinitivu prema
1. l. sg. sadanjeg vremena *ch < chzj, upor. ak. hen, tok. vzm, pri

12
Upor. Skok ER III 261. Isti kajkavski pridev iz Habdelieva renika navodi Pleternik
(II 492) u tobonjem slovenakom liku skolzek.

354

http://rcin.org.pl
estoj alternaciji g : [11] u glagolskoj promeni) ili izjednaavanja prema
produktivnim onomatopejskim glagolskim tipovima na zg, zd, g (npr.
*buzgati pljuskati, prskati, *s(k)lizgati klizati se, *zvizdati/*gvizdati zvi-
dati, *kugati hramati13).
Dalja etimologija glagola *(s)kzati > *chzati nije dovoljno jasna. Dosa-
danji pokuaji da se pronau veze sa drugim indoevropejskim jezicima nisu
urodili plodom14. Drukije i nije moglo biti jer je re, po svoj prilici, slo-
venska inovacija. P. Skok (HDZ I 270) doputao je nii prijevojni stepen
korena *(s)kliz (sh. klizati, kliziti, sklizati, skliziti, klizak, sklizak itd.). Mog-
lo bi se pretpostaviti da je vokalizam bio povezan s perfektivnim oblicima
*(s)kznti, *chznti (refleksi takvih glagola na n dobro su posvedoeni
u slovenskom materijalu). Ovakvo objanjenje ipak nailazi na tekoe: naiz-
gled srodne rei *(s)klizati, *(s)klizk su takoe etimoloki nejasne15, a svr-
eni glagol na n sa redukovanim vokalizmom od *(s)klizati/*(s)kliziti imao
bi pre oblik sa l pri emu se u svim jezicima ne bi razvili takvi oblici kak-
vi su realno posvedoeni (npr. u poljskom bi re morala imati oblik *sklzn
ili *sklezn, a postoji glagol skiezn). itav slovenski materijal ukazuje pri
tome na a srpskohrvatska graa koja se ovde razmatra to jo vie potvruje.
Ruski oblici skozit, skozkij ipak imaju neregularno palatalno (moda ana-
logno prema etimoloki razliitom ali sinonimskom sklizk).
Izgleda da *(s)kzati/*(s)kziti (> *chzati/*chziti) po poreklu moe biti ono-
matopejski glagol koji se zasniva na interjekcijama koje podraavaju klizanje
i veoma brze, nagle pokrete; upor. u tim funkcijama takve interjekcije kao to je
rus. kovz!, skoz!, ukr. kovz!, brus. koz!. One mogu upuivati na staru interjek-
ciju (s)kz!, na derivacionu osnovu glagola *(s)kzati/*(s)kziti. Onomatopejski
karakter leksema bio bi inilac koji je olakavao promenu sk > ch u prasloven-
skim dijalektima kao i promenu h > f u jednom delu srpskohrvatskih govora.

2. opuka

Imenica opka crep, opeka, cigla posvedoena je u istarskim i kvar-

nerskim akavskim govorima. RJAZ IX 149 navodi Nemanievu potvrdu
opka (tj. opka) later i primere iz Vrbnika na Krku. Materijal Rjenika
JAZU moemo dopuniti potvrdama iz kastavskog govora (npr. Kuu uzi-

13
O takvim glagolima vidi Sawski Zarys I 50.
14
Upor. Vasmer REW II 642643; Sawski SEJP II 147148.
15
Upor. npr. Sawski o.c.

355

http://rcin.org.pl
ju su s kamenen, samo dimjak z opukami, Jardas, ZNO XXXIX 181), iz
Belog na Cresu (Bortulin, ZNO XXXIII 78), upor. i toponim u Dobrinju na
Krku Opukarje (naziv nekadanje tvornice crepova s okolicom, Jelenovi,
HDZ III 242).
Nale su se takoe i istorijske potvrde lekseme. F. Mikloi je naveo (bez
podrobne ubikacije i hronologije) opuka saxum iz nekog glagoljskog teks-
ta, verovatno iz hrvatskog spomenika. Pomenuo je i zapis oplka iz neodree-
nog krkog teksta, po svoj prilici sa hiperkorektnim umesto u16. Imenica
opuka nalazi se takoe u Bohorievu Registru nekaterih besed katere kranj
ski, koroki, slovenski oli bezjaki, hrvacki, dalmatinski, istrijanski ali kraki se
drugai govore uz Dalma[12]tinov slovenaki prevod Biblije iz 1584 g.: opuke,
peeni kamiki urubrici hrvacki, dalmatinski, istrijanski, kraki17. Moda je
ba taj Register izvor iz kojeg je H. Megiser preuzeo re i uneo je u svoje vieje-
zike renike iz 1592. i 1603 godine, gde su hrvatsko (croatice) opuka i dal-
matinsko imbla, opeka ekvivalenti latinskome imbrex i later18. Ti podaci
svedoe da je na hrvatskom terenu (verovatno kod akavaca) leksema opuka
poznata barem od
XVI
veka.
P.Skok (ER II 237 s.v. kupa) je izrazio miljenje da je oblik opka rezul-
tat kontaminacije bolje posvedoenih sinonima: iskonskog srpskohrvatskog
opeka i latinske odnosno romanske pozajmice kpa. Meutim, u svetlosti slo-
venskog materijala Skokovo etimoloko reenje ne bi se moglo prihvatiti.
Tani ekvivalenti ak. opka postoje u nekim slovenskim jezicima: e.
opuka krenjak, kamen koji se lako mrvi i iji je osnovni sastojak glina; lapo-
rac, u ste. stena, slova. opuka glinena i krenjaka stena, krenjak pome-
an s glinom i peskom, ukr. opka stena, naroito krenjaka. U veini slo-
venskih jezika posvedoene su sinonimske lekseme s vokalom o: slove-
na. opka kriljasti laporac, kriljasti glinac, ste. opoka stena, polj. opoka
meka, sipkava krenjaka stena, kamen, stenovita podloga, strus. opoka vrs-
ta gline, rus. opka krenjaka stena koja sadri kremen, laporac, ukr. op
ka krenjaka stena, laporac, kamen, glinasta ili krenjaka podloga, brus.
apka krenjaka stena, laporac.
Na osnovu navedenog slovenskog materijala moe se rekonstruisati pra-
slovenska imenica *opoka krenjaki, laporast kamen koji se lako mrvi, kri

Miklosich Lexicon 512. [12]

16
Megiser 194. Upor. i V. P ut a ne c, Mali diferencijalni hrvatskoslovenski rjenici iz
17
1578, 1574. i 1592, Rad JAZU 376, Zagreb 1979, s.182.
18
Megiser 83; Stachowski Megiser 97.

356

http://rcin.org.pl
ljasta krenjaka ili laporasta stena, za koju se obino smatra da je derivat sa
vokalizmom o izveden od glagola *opekti opei19. Meutim, takvo etimo-
loko objanjenje ne zadovoljava jer ne tumai realno posvedoena znaenja
slovenskih rei. Pre svega, u grai nema dovoljno osnova za tobonje prvo-
bitno, etimoloko znaenje speena zemlja, speena stena kao ni za znaenje
kameno loite, eine steinige Feuersttte koje je pretpostavljao E.Berneker
(Indogerm. Forschungen IX 364). Znaajno je da pristalice takve etimologije
ignoriu dobro potvrenu varijantu lekseme sa vokalizmom u. V.Machek je
ba oblik sa u (koji je poznavao iz ekog i slovakog) smatrao starijim. Taj
bi oblik bio u vezi s glagolom *pukati pucati, sto potvruje poznatom inje-
nicom da krenjaki, laporasti kamen lako puca, raspucava se na komade20.
Slino objanjenje varijante sa vokalom o izneo je A.Suprun skrenuvi pa-
nju na sinonimski glagol *pokati (brus. pokacca pucati)21.
Semantika i struktura slovenskih leksema o kojima je re daju mogu-
nost da ih tumaimo kao deverbativne imenice izvedene od glagola *o(b)-
pokati, *o(b)pkati, *o(b)pukati pucati po itavoj povrini, raspadati se na
komade. Osnovno etimoloko znaenje derivata bilo bi to to lako puca, to
se raspada [13] na komade. To bi se osnovno znaenje kasnije specijaliziralo
u naziv odreene vrste krenjake, laporaste stene, krenjakog, laporastog
kamena. Relikt prvobitnog znaenja moemo nai u rus. dijal. opka svaka
meka i sipkava materija; inje na drvetu.
Rasprostranjenost leksema u slovenskom svetu, njihovo semantiko
podudaranje i njihova struktura svedoe da su to praslovenski derivati. Izves-
ne potekoe nailazimo pri rekonstrukciji prvobitnih oblika. Nesumnjiva je
svakako rekonstrukcija varijante *opoka. Meutim, nije dovoljno jasno iz
kojeg su se fonetskog lika razvile slovenske varijante sa u. Moramo imati
na umu da je osnovni glagol posvedoen (pored reeg lika *pokati) u vari-
jantama *pkati (upor. slovena. pkati, polj. pka, v. i kod Skoka ER III
67 s.v. pi) i *pukati. Budui da se ak. opka nalazi u susedstvu slove-
na. opka, moemo pretpostaviti da su ta dva oblika refleks prvobitnog
*opka. Inae bi e., slova. i ukr. opuka moglo biti kontinuant ili *opka
ili *opuka.
Mislim da sve ovo to je dosad izloeno potvruje da su lekseme *opoka,
*opka/*opuka praslovenskog porekla. Moramo ipak dokazati da ak. opka

19
Upor. npr. M. Vasmer, o.c. 272 (sa starijom literaturom).
20
Machek ES2 416.
Upor. SBM I 128129. [13]
21

357

http://rcin.org.pl
pripada istoj leksikoj porodici. akavsko je znaenje crep, opeka, cigla, po
svoj prilici, sekundarno. Starije je znaenje stena potvreno u Mikloie-
vu primeru. Moemo dakle pretpostaviti da se semantiki razvitak imeni-
ce opka izvrio na srpskohrvatskom tlu. Verovatno da je osnovni razlog
semantikog razvitka stena, vrsta kamena > crep, opeka, cigla vanjezikog
karaktera, naime novatorstva koja su uvedena u graevinarstvo. Izgleda da
su jeziki preci Hrvata u svoju novu postojbinu doneli i obiaj da ponekad
u graevinarstvu, primenjuju u nekoj nameni kamen koji su nazivali *opka
ili *opuka. (U nekim delovima Poljske, i verovatno ne samo tamo, takav se
kamen sve do danas upotrebljava u seoskom graevinarstvu). Takav kriljast
kamen, u novim uslovima, bio je postepeno zamenjivan savremenijim grae-
vinskim materijalom uobiajenom na mediteranskom podneblju gline-
nim crepovima, ciglama. Jeziki arhaina akavska sredina, iako je prihvatila
moderne graevinske materijale, ouvala je za njih stari naziv koji je donela
iz pradomovine. Ako je tako, ak. opka doivelo je slini semantiki razvi-
tak kao npr. u novije vreme pero (za pisanje).
ini se, dakle, da imenicu opka moemo ubrojiti u mnogobrojne lek-
sike relikte slovenskog porekla ouvane u akavskom, naroito u severno-
akavskim govorima. Ta je leksema zajednika za akavski, slovenaki i deo
severnoslovenskih jezika: za eki, slovaki i ukrajinski koji znaju za refleks
psl. *opka odnosno *opuka; za severnoslovenske jezike tipina je i srodna
leksema *opoka.
Moe se zakljuiti da je, po svoj prilici, sluajno podudaranje akavskog
relikta opka sa srpskohrvatskom leksikom inovacijom opeka (izvedenom
od opei) i sa pozajmicom kpa.

3. phati, hpati, hvati

Praslovenski glagol *pchati pchaj/p gurati, gruhati, ljutiti

(jeam, penicu i sl.) posvedoen je uveini slovenskih jezika, npr. slovena.
phti, phati, polj. pcha, rus. dijal. pchat, ukr. pchaty. P.Skok (ER II 586)
navodi njegove srpskohrvatske reflekse pahati i phati, s napomenom da je taj
drugi oblik bez dananjih refleksa, to nije tano. [14]
U Rjeniku JAZU oblik phati je potvren samo jednim primerom sa
znaenjem gurati (Ivaniev zbornik, XIV v., RJAZ IX 831). Ali isti glagol
u drugom, veoma starom znaenju gruhati, ljutiti ima potvrde i u novije
vreme u akavskim govorima u razliitim fonetskim oblicima.
1) S konsonantskom skupinom ph zapisan je glagol ophati ogruha-
ti, oljutiti (jeam) u govoru Vrbnika na ostrvu Krk: Od ita se dela pi-

358

http://rcin.org.pl
jec za kuhat. (...) Ki oe imit menje posla, ta ga zanese va melin, da mu ga
tamo spetaju ili obhaju (sic!), to e re: da mu znemu onu eltu kou ozvena
i osvini (osvini, repi), ic ZNO VI 11; upor. i drugi citat iz istog izvora
u RJAZ IX 52).
Isti je oblik zapisao Pavao Vitezovi u svom Lexiconu: evannere obi
niti obhati (sic!)22. Vitezovieva potvrda svedoi da je glagol bio poznat senj-
skoj akavtini na prelomu XVII i XVIII veka.
2) U Dobrinju na Krku zapisan je oblik s konsonatskom skupinom fh:
glagolska imenica ofhanje ljutenje jema (Jelenovi, HDZ
III 187).

3) U Boljunu u Istri potvren je oblik sa skupinom hp (pored hv): Je-
mik se hpe (hve) va muntare ali va stope. (...) Kad se hpe, dri se muntar med
kolenami, nuotre se naspe moenoga jemika, pak se tue s toporien ot piku-
ona. (...) Za kuhat se hpe i enica i turkinja (Lovljen, ZNO
XXXIII 128).

4) Oblik sa skupinom hv zabeleen je u Boljunu i u drugim istarskim
govorima: u okolini Uke (Jemik ... se mora prije smoiti, doim se samo-
pah sam hve va stupce, RJAZ XIV 576 s.v. samopah), u Kastavtini (Stupii
za jemik hvat su na Reini... Kad onako jeno dve ure stupii tuu po jemike,
olupi se njega ona koa i oni brki. Onput deju, da j jemik ohvan, Jardas,
ZNO XXXIX 163), upor. hvanje ljutenje jema i penice u Kukuljanima
na Rjeini (Jelka Ribari, ZNO XXXVII 70).
Dakle, glagol phati gruhati, ljutiti (jeam, penicu) potvren je kod
severnih akavaca s razliitom realizacijom konsonatske grupe ph, koja je
postala nakon gubljenja poluglasnika u slabom poloaju (neki drugi govo-
ri sproveli su vokalizaciju tog poluglasnika odakle oblik pahati, kajk. peha
ti). Skupina ph ouvana je samo u pojedinim govorima (u Vrbniku a ranije
verovatno i u Senju). Ouvanje nepromenjene grupe ph po svoj prilici je olak-
ala upotreba glagola s prefiksom o (ophati). Verovatno je granica sloga
op/hati uzrokovala da je u svesti govornika pripadao glagolima s prefiksom
ob (odatle Vitezovievo i ievo pisanje obhati). U drugim akavskim govo-
rima imamo ili promenu ph > fh (Dobrinj) ili metatezu ph > hp (Boljun)
s daljom promenom hp > hv (Boljun, Uka, Kastavtina). Promene skupine
ph podseaju na realizacije drugih slinih konsonatskih grupa u akavskim
govorima, npr. pk (klupko), pt (ptica)23.

22
T.M at i , o.c.
40.
Zanimljivo je da je metateza pch > chp posvedoena i u ukrajinskim govorima, upor.
23
oblik chpaty < pchaty (Studia nad dialektologi ukraisk i polsk. Opracowa ... M.Kara,
Krakw 1975, s.139). [15]

359

http://rcin.org.pl
 Oblik hvati omoguava nam da traimo objanjenje za jedan dosada
nejasan pridev u staroj hrvatskoj knjievnosti, naime u Barakovievoj poemi
Vila Slovinka:

sve bilopernici izabrani na izbor,

ohvani krvnici da staru caru dvor. [15]

T.Mati, koji je ukazao na taj pridev, pie da nije lako pouzdano odre-
diti znaenje pridjeva ohvan: svakako su krvnici, koji su imali satrti sultanov
dvor, morali biti hrabri, odlini, pouzdani junaci24. ini se da je Barakoviev
pridev ohvan u stvari particip glagola ohvati (upor. kastavsko ohvan jemik
jeam ogruhan, oien od ljuske). Znaajan je adverb neohvano priprosto,
neuglaeno u Kurelevu prevodu Stopa Hristovih25 koji svedoi da je ohvan
dobijao sekundarno metaforiko znaenje fin, uglaen. Dakle, ohvani krvni
ci moglo bi da znai fini (veti, lukavi) krvnici. Barakoviev bi primer ujedno
svedoio da je u starije doba oblik s konsonatskom skupinom hv bio rairen
na veem akavskom prostoru budui da je bio verovatno poznat i u Zadru.

4. popel

P. Skok (ER II 638) s.v. ppeo ukazao je da se ta leksema pojavljuje

u ostalim slavinama u prvom slogu s prijevojem o: scs. popel, tako slov., slo-
va., oba luikosrp. i u svim ruskim narjejima. udno je da na hrvatskom
terenu, kod severnih akavaca Skok nije uoio oblik ppl (ppel).
Mnogobrojne primere oblika popel pepeo iz akavskih spomenika (od
1468. godine) navodi RJAZ X 786. To su primeri iz tekstova koji su vezani za
Hrvatsko primorje (npr. iz knjiga iz senjske tamparije: Narunik plebanu
ev 1507 g., Korizmenjak 1508 g.) i za Istru (npr. Prvi del novoga tetamenta
Antuna Dalmatina 1563 g., Vsih prorokov stumaenje hrvatsko oko 1564 g.).
Isti renik donosi takoe potvrde iz vrbnikog govora na Krku i iz istarske
akavtine (Nemaniev zapis ppel ppela tj. ppel ppela). I noviji dijale-
katski izvori potvruju da je imenica popel (i derivati) ograniena na pri-
morske, kvarnerske i istarske liburnijske govore np. Novi: ppel, popeljha26,

T.M at i , Lexicalia iz starih hrvatskih pisaca, Rad JAZU 315, 1957, s.5152.
24
25 Z. Vi nce, Znaenje Frana Kurelca kao jezikoslovca, Rasprave Instituta za jezik, I, Zagreb
1968, s.248.
. Bel i, o.c. 211, 225. Upor. i primorske derivate popelan, popelnica, popeljast, popeljiv,
26 A
popeljuha, popeljua, popeljuina (Hirtz I 116).

360

http://rcin.org.pl
Rijeka: ppel, popelst27, Kastavtina: ppl ppela pepeo; vinova metljika
na grou, poplnca udubina iza vatre na ognjitu u koju se sprema pepeo,
Poplnca Pepelnica, prvi dan korizme, poplnjk poplnjk plahta od jed-
ne vree; kroz takvu plahtu cijede lug, te nanj ostane pepeo (Jardas, ZNO
XXXIX 400).
Nekada je areal varijante sa o bio svakako vei. Znaajno je da se oblik
popelj cinis pojavljuje u Vranievu reniku. Da je taj podatak pouzdan, sve-
doi oronim Popelj, breuljak u ibenskom kotaru (RJAZ X 786). Znai da je
varijantu sa o poznavala i ibenska akavtina. Poreklo ibenskog lika sa lj
nije do kraja jasno. Moemo pretpostaviti da je lj rezultat proirenja imeni-
ce popel sufiksom j ili da je lj analoko prema derivatima kao popeljua,
popeljuha.
Slovenski materijal svedoi da se u praslovenskom razdoblju leksema
sa znaenjem pepeo pojavljivala u dva varijantska lika: *pepel i *popel28.
Pojedini slovenski jezici poznaju reflekse i jednog i drugog oblika, npr. stslov.
pepel/popel, [16] slovena. pepl/popl, rus. ppel/ppel. Verovatno da je sli-
no stanje bilo iusrpskohrvatskom jeziku, pri emu je na veini sprskohrvat-
ske teritorije (i na veem delu akavskog podruja) pobedila varijanta *pepel,
dok se refleks oblika *popel ouvao u severnom akavskom i, kao leksiki
relikt, u staroj ibenskoj akavtini.

5. sraga

Imenica srga kap, kaplja prema Skoku (ER III 314) i RJAZ (XVI 160)
posvedoena je kod Bogoslava uleka (Hrvatskonjemakotalijanski rjenik
znanstvenoga nazivlja, Zagreb 1874) kao i u akavskom umberakom govo-
ru (npr. Nisi popi(l) boe srage rakije). ulek je verovatno pozajmio re iz slo-
venakog jezika. Meutim, umberaki primer je svakako iskonski, narodni,
o emu svedoi i potvrda iste lekseme iz Ozlja (srga kaplja, npr. vode, Teak
Ozalj 400) i iz okoline Ogulina (unjevo Selo i akovac): Na vodi se tepe,
kad ovik treba sragu masla za veeru zainat (Boievi, ZNO V 195).
U tom je primeru sraga sinonim sh. kp vrlo mala koliina, makar malo ega
tekuega. Srga kap, kaplja je najverovatnije leksiki akavski relikt, tipi-
an za kopnenu akavtinu. Taan ekvivalent akavskoj leksemi postoji samo
u slovenakom leksikonu: srga (krupna) kap, kaplja; kap, graak znoja (npr.

R. S t roh a l, Osobine dananjega rijekoga narjeja, Rad JAZU 124, 1895, s.113, 161.
27
Upor. M. Vasmer o.c. 336. [16]
28

361

http://rcin.org.pl
smrtne srage samrtni, samrtniki znoj), ranije jedanput i izliv krvi u mozak,
apopleksija, srani udar, infarkt (kod Trubara: od srage udarjen).
P.Skok (l.c.) navodi etimoloko reenje F.Mikloia koji je rekonstruisao
prvobitni oblik *sorga u vezi sa stind. srga m. Guss, Erguss, Dahinschiessen,
Geschoss (prema stind. sjti entsendet, entlsst, schiesst ab, giesst aus). Skok
je pri tome ukazao da je tobonja veza sh. srga, slovena. srga i stind. srga
sumnjiva budui da je staroindijska leksema izvedena od korena *sel29.
Drugaije je etimoloko objanjenje slovenake lekseme (ne uzimajui
u obzir akavsku re) predloio F. Bezlaj: Med pomenske arhaizme spada
tudi slovena. sraga. V starejem jeziku beremo samo od srage udarjen od
kapi zadet, danes pa ivi fraza potne srage kapljice potu. Pomensko je veli-
ko blie litav. pasarg bolezenska slabost kakor csl. srag grozen, straen,
r(us). sorga netene ali p(olj). srogi strog. Ker je slovena. in sbh. kaplja,
kap kot naziv bolezni kalk po rom. gutta, se je Mikloi gotovo zmotil, ko je
primerjaval slovena. sraga s sti(nd). sarga curek iz osnove sel. To bi mog-
la biti samo izposojenka, vendar ni v slovenini nobenega drugega primera
indoiranske izposojenke, obonem pa pomenska miselna povezava med poj-
mom kapljica in srni infarkt, izliv krvi v mogane ni izpriana v drugih
jezikovnih sferah30. Moramo primetiti da se znaenje izliv krvi, apopleksija,
srani udar u slovenakom leksikonu pojavljuje naporedo sa znaenjem kap,
kaplja, graak. Kod Primoa Trubara nalazimo ne samo sklop rei od srage
udarjen nego i primer deevne srage, kod Jurija Dalmatina itamo primer ena
sraga jutrove rose; upor. i sraga Tropf, stilla, gutta u [17] Megiserovim reni-
cima iz 1592. i 1603. godine31. Meutim, dok je znaenje kap, kaplja dobro
potvreno i u starijem i u novijem slovenakom jeziku, srga kao naziv boles-
ti pojavljuje se samo jednom kod Trubara. Ve na osnovu tih podataka moe-
mo pretpostaviti da je znaenje izliv krvi, apopleksija, srani udar sekun-
darno (ako nije individualna odlika Trubarova jezika), verovatno semantiki
kalk slovena. kaplja ili romanskog gutta. Da je znaenje kaplja, kap starije,
svedoi takoe semantika ak. srga.
Semantika akavske i slovenake rei ne govori dakle u prilog veze tih
leksema sa litav. pasarg boleljivost, fizika slabost i srodnim baltikim
reima: litav. sigti serg biti bolestan, sergs bolestan, let. srgt, sigt sirg

29
Upor. Pokorny IEW 900; Mayrhofer KEWA III
497498.
Bezlaj Eseji 116117. [17]
30
31 Megiser 126; H.Me g i s e r, Thesaurus polyglottus. Iz njega je slovensko besedje z latin
skom in nemkimi pomeni za slovenskolatinskonemki slovar izpisal in uredil J. Stabj, Ljub
ljana 1977, s.179.

362

http://rcin.org.pl
stu (srgu, sirgu) biti bolestan, srga bolest32. Baltike rei pripadaju indo-
evropskom korenu *sergh sorgen, sich worum kmmern; krank sein; J.Po-
korny tu ubraja slov. *sorg strog, straan (stslov. srag, polj. srogi, h. strg)
kao i fiktivno po svoj prilici stslov. sraga bolest (re bez potvrda u renici-
ma)33. U tu porodicu svakako ne spada ak. srga, slovena. srga s izrazitim
znaenjem kap, kaplja.
Etimologija sh. ak. srga, slovena. srga mora se zasnivati na semanti-
ci leksema. Ako je ispravna rekonstrukcija, moemo pretpostaviti da je osno-
va slovenske imenice indovropski koren *ser strmen, sich rasch und heftig
bewegen (> *serom Flssigkeit, *sermo, *sor Fluss)34. U takvom bi slu-
aju imenica *sorga morala biti derivat s vokalizmom o izveden sufiksom
ga kao psl. *struga (< *sroug) potok prema ie. *sreu tei. Praslovenska
leksema *sorga prvobitno bi oznaavala to to tee, curi, to se lije > mlaz
tekuine, curak, kaplja. Meutim, nije sasvim sigurna ni rekonstrukcija *sor
ga (poto nedostaju primeri iz drugih slovenskih jezika) pa se ni predloeno
etimoloko reenje ne moe dokazati. Nesumnjivo je ipak da su ak. srga
i slovena. srga arhaine rei slovenskog porekla, jedan od primera starih
izoleksa koje veu akavsku i slovenaku teritoriju.

6. srebati, srbati

U jednom delu akavskih govora i u pojedinim kajkavskim govorima

umesto (ili pored) optesrpskohrvatskog glagola skati pojavljuje se sinonim-
ski i srodni glagol srbati (upor. Skok ER III 321). Posvedoen je u Vodicama
u Istri35, u Rijeci (RJAZ XVI 247), na kvarnerskim ostrvima (Cres, Loinj,
Unije, Punat, Podveica: srbat srbje; u Dobrinju na Krku: sribat sriblje36),
u Primorju i Lici (Kurelev podatak u RJAZ). Zabeleen je i kod kajkavaca:
u bednjanskom govoru srboti srkati (Jedvaj 318), u samoborskom govoru
srebati se pucati, o peenom hlebu (RJAZ). [18]
ak., kajk. srbati (sribati) refleks je arhainog praslovenskog glagola
onomatopejskog porekla *serbati piti, jesti neto retko, uvlaiti tenost usti-
ma, srkati, upor. npr. slovena. srbati, e. stebati, slova. streba, polj. dijal.
strzeba, gornjolu. srba, strus. serebati.

32 Upor. Fraenkel LEW II

787.
33
Pokorny IEW 1051.
34
Pokorny IEW 909910.
35
Ribari 193.
Tentor Slaganja 85; Zajceva Leksika 81. [18]
36

363

http://rcin.org.pl
 U slovenskim jezicima pored oblika *serbati posvedoena je i varijan-
ta *srbati (*sbati), upor. npr. slovena. srbati, stslov. srbati, bug. srbam,
polj. siorba, sarba, rus. serbt, ukr. serbty. Dosada nije zapaeno (upor.
ipak u Skoka ER III 223 odrednicu serbati) da se ista varijanta pojavljuje i na
srpskohrvatskoj teritoriji, naime u jednom severnoakavskom govoru. RJAZ
XIV 861 navodi iz Vrbnika na Krku glagol u tamonjem liku serbat serbje
(s tipinim za vrbniki govor refleksom er < ) srkati, upor. i druge prime-
re iz istog govora: Mliko se... malo po malo naliva na kau i serbje. Suroti
se skuha i rabi koti i mliko. Jeno i drugo je serbani, serbat. Vino se poliva po
kai..., pek serbje; More se i serbat z mlikon (ic, ZNO VI

23, 24). Posvedo-
ena je i glagolska imenica serbani (< *sbanje) kao i naziv vrioca radnje ser
balo (Serbalo [je] ovik, ki, kada govori, potee duh va se, ko ti da serbje, RJAZ
l.c.). Upor. i tok. zasbnuti zagrcnuti (RSAN VI 415).
Vrbniki glagol serbat (< sbati) leksiki je relikt koji svedoi da su i na
srpskohrvatskom terenu postojali slini odnosi kao u drugim slovenskim jezi-
cima, upor. slovena. srebati/srbati, polj. strzeba/siorba (sarba) itd. Severni
akavci su delimino ouvali dve varijante glagola (*serbati/*srbati) koje, po
svoj prilici, odraavaju stare odnose u promeni glagola: izgleda da je prvobit-
no glagol imao lik *serbati srb37.

7. tulati (se)

Leksika graa navedena u RJAZ (XVIII 900) svedoi o tome da glagol

tulati (se) nije proiren na kompaktnom dijalekatskom podruju nego se pojav
ljuje u pojedinim udaljenim govorima koji nisu u neposrednom dodiru: tlati
se tlm se ii potiho, da se ne uje, vui se (Ston na Peljecu), tulati cunja-
ti, lunjati, potucati se (Bribir u Hrvatskom primorju), tlati tlm tumarati,
skitati se (oko Velike i u Orahovici u Slavoniji, gde su posvedoeni i deriva-
ti: glagolska imenica tlanje i deverbativni pridev tlav koji tumara). Takva
rasprostranjenost lekseme nesumnjiv je dokaz da je to leksiki relikt ouvan
u pojedinim akavskim i tokavskim govorima. Arhaini karakter rei potv-
ruju tani (u pogledu fonetskog lika i semantike) ekvivalenti u zapadnoslo-
venskim jezicima.
Sh. dijal. tulati (se) moramo uporediti s e. toulati se hodati bez cilja,
skitati se, lunjati, potucati se po svetu, voditi skitaki nain ivota, slova.

37
Pregled srodnih glagola u drugim indoevropskim jezicima v. M.Vasmer, o.c. 612,
V.Machek, o.c. 585. [19]

364

http://rcin.org.pl
tla sa skitati se, lunjati, potucati se, polj. tua si skitati se, lunjati, potu-
cati se po svetu. Isti jezici poznaju i deverbativne derivate, npr. prideve koji
odgovaraju sh. slavonskom tlav: e. toulav skitaki, slova. tlav onaj
koji se skita, lunja, stpolj. tuawy skitaki.
Navedene slovenske lekseme vane su za utvrivanje prvobitnog oblika
sprskohrvatskog glagola. Na toj osnovi moemo pretpostaviti da je najbliiji
prvobitnom obliku glagol tulati se zabeleen na Peljecu, dok je u primor-
skom i slavonskom primeru, po svoj prilici, isputena zamenica se, budui da
je u tim govorima tulati [19] se bio isto refleksivni glagol bez opozicije nere-
fleksivnog oblika. Isputanje se nije dakle moglo uticati na semantiku glago-
la i nije moglo dovesti do nesporazuma. Semantiku srpskohrvatske lekseme
i slovenskih ekvivalenata moemo objasniti samo ako poemo od prvobitnog
povratnog glagola.
Sh. dijal. tulati (se) i njegovi zapadnoslovenski ekvivalenti jamano su
refleksi praslovenskog povratnog glagola *tulati s tulaj s. Izgleda da je to
relativno kasna inovacija jednog dela praslovenskih dijalekata koja je obuhva-
tila zapadnoslovensko podruje (bez luikih jezika) kao i prasrpskohrvatske
dijalekte.
Glagol *tulati s jo nema uverljivo objanjenje u etimolokoj literaturi.
Svakako nije ispravno etimoloko reenje koje je predloio V.Machek: pre-
ma njemu e. toulati se i srodni zapadnoslovenski oblici (srpskohrvatski gla-
gol izgleda da mu nije bio poznat) rezultat su metateze psl. *lutati (sh. luta
ti)38. A. Brckner je razmiljao o vezi s polj. tu, tuli (sh. tul, tulac, tuliti,
v. Skok ER III 520521) pretpostavljajui tobonje starije znaenje uguravati,
proturati39.
Pitanje geneze glagola *tulati s moemo reiti polazei od njegove
semantike. Navedene slovenske lekseme ukazuju da je glagol oznaavao od
prilike vui se, uljati se, tumarati, skitati se. U slovenskom leksikonu nala-
zimo primere da su slina znaenja u vezi sa znaenjem naginjati se, saginjati
se, savijati se, upor. npr. sh. dijal. hl(j)ati se smucati se, hliti se uljati se
prema hliti se pregibati se, kujt se uljati se < *kuliti s savijati se, saginjati
se, griti se, unuti (se) kradom brzo proi ili protrati pored slovena. ueb
nti, uabniti saviti, izviti. Na osnovu takvih semantikih paralela moemo

38
V
.M a c he k, o.c. 648. O poreklu glagola *(s)lutati i njegovim srpskohrvatskim reflek-
sima u mom lanku Na tropach sowiaskich reliktw leksykalnych, RS XLII, 1981, s.2527
{na s.240242 niniejszego tomu red.}.
Brckner SEJP 584. [20]
39

365

http://rcin.org.pl
pretpostaviti da je *tulati s prvobitni iterativni oblik prema psl. *tuliti s svi-
jati se, savijati se, griti se (nerefleksivni oblik *tuliti oznaavao je pritiski-
vati neto uz neto, privijati), upor. npr. slova. tli sa griti se, sh. tliti se
skivati se, mak. tuli se sakriva se, prikriva se, slovena. tliti se savijati se,
smeuravati se, tuliti se za kom vrebati, unjati se za kim.
Izgleda da je *tulati s kao iterativ prema *tuliti s prvobitno oznaavao
naginjati se, sakrivati se > hodati, ii nagnut, savijen, prikradati se, odakle
ii kradom, potiho i druga realno zasvedoena znaenja. U prilog obja-
njenju *tulati s kao prvobitno uestalog glagola govore i istonoslovenski
oblici kao ukr. tuljtysja lunjati, skitati se, potucati se, brus. dijal. tuljcca
skrivati se; tumarati se bez cilja, besposleno. To su isto tako iterativni glago-
li prema *tuliti s (ukr. tultysja, brus. tlicca), izvedeni sufiksom jati jaj,
dok je *tulati s izveden sufiksom ati aj (upor. uestale glagole kao *bgati,
*padati, *stpati). Znaajno je podudaranje semantike navedenih istonoslo-
venskih oblika i refleksa glagola *tulati s.
Sh. dijal. tulati (se) je, dakle, jedan od arhaizama u leksikonu srp-
skohrvatskih dijalekata, leksiki relikt koji povezuje srpskohrvatsku teritori-
ju (odnosno zapadni deo te teritorije) sa zapadnoslovenskim jezicima, naroi-
to s ekim i slovakim podrujem. [20]

* * *

U sedam priloga razmotrio sam relikte starih slovenskih (prasloven-

skih) leksema u sprskohrvatskim dijalektima, pre svega u akavtini. Ti pri-
lozi dopunjuju poznavanje praslovenske leksike batine u sprskohrvatskom
jeziku kao i dopunjuju odnosno korigiraju obradu pojedinih leksema u Sko-
kovom etimolokom rjeniku.

366

http://rcin.org.pl


Junoslovenski filolog XLVII, 1991, s. 6982

, je
-
,
,
. Je , -
-
,
.
-
. -
-
.

,
. je -
, , .

1. x. . ,
, . parcie, .

. -
, ., .
: ( )
(1905. .). -
(?) -
(, , .),

http://rcin.org.pl
 , , . -
; , ,
. [70]
x. .

: . parcie ciej , ,
, , (. ), sprcie
, , (. , ); (.)
, ; (.) , , sparciay
, , ( ), -
(. ); ; ; . . prtat se -
, , zaprtati tm , , zaprtal
, , ,
zaprtati , zaprtal ; .
, , , ; -
; ( ), , ; (.)
; , -
, , , , .
, , , ,
; , ; , ; ,
.
,
(
),
:
(1) iti, i: . , .
(*ptiti pt),
(2) ati, aje: . prtati prtm (*ptati ptaj),
(3) ti, je: . parcie parciej (*ptti pt).
; .
. *kriv , , :
(1) *kriviti kriv , (.
, , ; ;
, , , , (2) *krvati krivaj
, (. ,
; ; -
; , . kivati aju , ), (3) *krivti
kriv , (. krzywie wiej
, x. ).

368

http://rcin.org.pl
 *ptiti (. , . ) *ptati (. prtati) ca

*ptti (. parcie)
.
*ptiti je . : -
je -
*rt, je . puter , , (je se rovn, [71]
uznmeli anticipaci r, latinskmu puter shnil, zpuchel). c Ma-
*rt (. *pt
) .
puter ,
je . , ,

.
-
*pt . purtns = purs -
, , , , , , .
. prti r : prstu ( r)
, ( ); , , -
( ); , ( , ); ,
( ), . pusti rst ( purta) -
, , , .
je *pt (< *rt) -
to *r .
prti.
*pt je -
purtns : purs, . je , ,
, , .
: *ptiti *ptti
(. , ) , , (> -
(, .),
, , , ), *ptti -

Machek ES 582 s.v. zprtek. (Machek ES2 710)


. ) je
(= c
*per ,
; s.v. bortiti se (
. 61) je


,


.
Brckner
SEJP 397 s.v. part; Vasmer REW II 411.

O

.
Fraenkel LEW 674675.
.
Bezlaj Eseji 117118.

369

http://rcin.org.pl
, , , . , (>
, , , , , ).
je
*pt prt . , .
, je
. prtati.
je -
, . -
-
, [72] . -
-
.
je ,
. , . prtati, . parcie (
*ptiti, *ptti, *ptti) -
, .
-
x. . , je -
. , x.
-
. -
je , , -
, .
*prtniti *prtnti.
x. . parcie
je
ti , . *prtnti. -
. x. je -
(< . *d).
*prtnti je *prtan < pt -
pt,
;
je .


je

a c he k, Recherches dans le domaine du

XVII .

V.M

lexique baltoslave, Brno 1934,
c. 2122 prt


je . rt,
* je

ooj * rtiti. [
72]
 op. W. B or y , Archaiczny kaszubski przymiotnik rdi, SFPS XX, 1981, c.710
) {na s.614618 niniejszego tomu red.}. [73]
(





a

370

http://rcin.org.pl
 je x. .
: . *pt , , , , >
. *pt *pt()nti , , > -
(, , ), ,
x. ,
, , , . ,
, *pt
-
. , -

,
.
. . -
-
. je . -
. prti, pusti . prtij m., prtija f.
, [73] . -
( i : ija?), je je
*pt.

2. x. . , ,
. . , , . . chludzi

XV je
, , , ( , ,
, ; , ; , , ; ,
; , XVI -
; , ; , -
, .
, XVIIXVIII . -
.
-
. :
, , , ( ),
, , , ( -
je : , : ),

 Bezlaj
l.c.

371

http://rcin.org.pl
 , (, ;
, I 533).
:
1) : , , ( , :
182); 2) :
; , c, , je
(: 293), ( ...
), ( : 467),
, (: 343), -
, (: 162).
-
: . . , , ,
; (), ,
, , , ,
, (), ,
, (), . . ,
, (), , je
, , ()10. [74]
je , ,
, , ;
, 11.
. :
je : , je, je , -
udi ( VI 313); je, , s.v. -
( ).

(. ) 12.
je ()
,
,
. -



235, 243, 266.
.. , ,

III

,
1967,
c
. 100,

124.


286.


255, 260.
10 120. [74]
. , , II,

1988,
c.
11 op. Skok ER II 339; Machek ES2 331 ( . vldn , , ).
12
EP III

676677.

372

http://rcin.org.pl
 , . , -
, , (. XVIII .
Vi biste iz daleka poeli istiti i uditi vau kuu, VI 313).

. x. -
:
1) je
( ., .) -
, ( : ,
)13. je . .
, , .
2) . . , . .
. . chludzi
chludz , , , chludzi si , -
, , , , ochludzi ,
, ; 14, . l s : lc s ,
, olc s , ,
15, . . . i , ,
, , (: ) , , , -
, , 16, . . [75] , -
, , ; , , 17.
-
. , . ,
. u -
h, . -
.
//, , x, ; -
je .
. . , , , -
, *
-
( , ).

13 ,
.
, .
, V

, 1970, c.

95.
14

. Karowicz I 183; Sychta Koc II 42.

15 Sychta II 36.
16 III, [75] 227, 249; .I.C i ,
, c 81.
17


XXI 199, 202.

373

http://rcin.org.pl
 je chludzi.
je ( ,
. schludny , , ),
kludzi ( -
), kl > hl18. -
, -
*hditi hd. je -
h ,
, , ,
k.
*kuditi kud -
, , ,
, . . kliditi (); , -
, , . . kudi , , . .
() kludzi ; , , . -
; , , . . .
*kud , (. . . klid
, . kud , . . f. , ,
. hltrs , . hlttar, . lauter , (< .
*ldro), . , , .
*led , -
(. d . cluo , . loti [76] ,
, ); je , k . *kuditi, *kud je
. * ( s)19.
je *kuditi
*chuditi je ch
s. *chud . -
s, je k : ch. . ch
. *s20.
k ( *kuditi, *kud)
ch.

*kuditi : *chuditi

238239. [76]
18 Sawski SEJP II
19 F
. S


awski
l.c.;

5355. .
V
.
Machek
o.c., 256.
20 . *s > . *ch .
.S c hu s t e r e wc, Zur Etymologie einiger
mit * anlautender slawischer Wrter Ein Beitrag zur Genese des ursl. *ch, ZfSl 30, 1985,
c.740746.

374

http://rcin.org.pl
 *kud *kuditi. je , .
*kud .
je *kuditi ,
. ,
*chuditi . -
je -
(. *udje)
. *chuditi -
. , -
, h, -
je .

3. x. . cenamu : ,
. , . , . siepa.

:
( , , ); 21. -
22.
142 : .
. [77] , . , ;
. je :
( 161), -
( 155), ,
( 255).
: . -
( , , , ),
( ), (
, , .;

. ,
21
,
XXXV,
1989, c.449. ,



. 142.
22
.. ( Linde)
s.v. siepa rag. [. ]
zjepati vlase
s glvee lacerare crines.


je
cjenamu lacerare. je,



,


. ,
. cjenamu

, :
*. [77]

375

http://rcin.org.pl
 , ). je
( ; , 439),
( , 255), je -
( ),
( , , . ).
:
, ,
. cna ,
je : . . (
.) , ., ,
, , , -
; ; ()23,
(V 311) h , ; ,
; ; ( ) , .
, , , .
ja : . siepa
siepi ( XIV , siepam pasz,
) , , , ,
(. deszcz siepie ), , (bl, rana
siepa mi , ), . ; , .
sepa , ( , ), sepnu ( -
), . sepati sepu (sepm) 24, . . sepnu : seplo ho to
je , (pepoital se)25, .
(. ) , , ; -
, , -
(. i ), . ,
, je, ,
, ; ; ,
( ), , (. , ),
( ), , , [78] . .
, , ,
, , , , , -
, , , . 26, . . ( -

. ,
23 . ,

, VI, 1971, c.


223.
24 Jungmann
IV 71.
25 Klal 600. [78]
.. , i, , .159; ..
26
, ii i i i , , c
.130;

376

http://rcin.org.pl
 ) : cenem ( cunum)
, , , , 27,
28.
*spati spaj.


,
, , ja.
, cnamu je
*. . ,
,
.
, . , je
.
h e, ,
.
*spati 29,
. -
-
.
,
(. , , ), 30 -
*spati s .
je . *spati. -

.
[79] . 31.

i , , i 1980,
c
.140; 323.
III 115. . 290: , ,
27 . 294:
c
: . 162)
(3. ., IV


;
i je


.
.. , , 1973,
28
c.
238.
29
.
Schusterewc HEW 12821283.
30
X. , l.c., pochen, reissende Bewegungen
machen. [79]
31 Vasmer REW II 627 (. ,
Vasmer ES III 626).

377

http://rcin.org.pl
 c

, . . i (), . sipi ,
(), . , ; -
(), . sapa , , ; ,
()
, . . kipti , (E.Zupitza),
. sewun ().
( je )
.
. *spati paj
. , -
.
-
. , , , -
je . . -
s.v. atsiept
je . ( ), . siepa . atsiept (zuobos)
, . ipti iepi , -
, , , , , -
, , iptis , ; 32.
-
. , je
. . ipti
das Gesicht, die Mundwinkel nach dem Seiten verziehen33, -
je ,
, ,
, -
.
. *spati je
aipti aipa () , -
, , ; , ,
, ; , -
, , , ( ) , . ipti.

32
ME I 191.
.
Fraenkelv. at
LEW 75 s

.
ipti (

y ipti

je


o
).
Fraenkel LEW 980. [80]
33

378

http://rcin.org.pl
. *spati . aipti : [80]
< *, < *
: . ai -
. *. ,
, . . aipti . iti (= . siept),
. *spati .
. *spati . ipti je
*spati ( -
je ), -
, , -
*ei . ipti, .
siept. *Spati , , (-
) -
, je ( ) -
.
*spati -
. . s = .
= . s . *. ,
. ipti(s) ( ) -
. *ep schweifen, wedeln, das Gesicht verziehen (?). -
. saf ( ) srifa m.
, . ipra f. , (Schnurrbart,
wallender Helmbusch)34. . *spati
. *ep ,
, ,
, , , ,
, . -
.
, *spati (
),
, . ,
. je je
*spati (s),
. -
. je -
*spati , .

okorny IEW 543. [81]

34
P

379

http://rcin.org.pl
 (< , ),
, (< -
). [81]
.
(), ,
,
, je (), 3. .
() () je
(ce), , () ,
35. -
, (
). -
() . ,
-
. , -
(3.
. . , x. ), .
. . () . (
) sbiti bi , , sbiti se , -
sbe. , je

: . *spati . sbiti.
je
.

{Na s.82 pierwodruku streszczenie angielskie red.}

35
. , . ,
,

IX
, 1979,
c.
320.
, -
. [82]

380

http://rcin.org.pl
 Prilozi prouavanju ostataka arhainog
slavenskog (praslavenskog) leksika u kajkavtini

Hrvatski dijalektoloki zbornik 6, 1982, s. 6976

U rjenikom blagu starih kajkavskih spomenika i suvremenih kajkav-

skih govora ima dosta arhainih slavenskih rijei, koje nisu poznate drugim
hrvatskosrpskim narjeima. Obino se ipak navodi samo malen broj takvih
rijei, npr. oblok prozor, tenja sjena, vre ve, e ako. Puniji popis arhainih
rijei slavenskog porijekla u kajkavskom narjeju nije dosada izraen; mno-
gih takvih rijei nema ak ni u Skokovu etimologijskom rjeniku. I etimo-
logijski rjenici praslavenskog jezika i pojedinih slavenskih jezika relativ-
no rijetko uzimaju u obzir kajkavski leksik, iako on nije manje dragocjen za
poznavanje starijeg slavenskog i praslavenskog leksika od akavskoga, koji
zauzima vano mjesto u slavenskoj etimologiji. Glavni je uzrok takvog sta-
nja nedostatak kajkavskih dijalekatskih rjenika, a ni graa iz starijih kaj-
kavskih rjenika (Habdelieva, Belosteneva, Jambreieva, Kristijanovie-
va) nije dovoljno iskoritena.
U ovom lanku elim obratiti panju na znaenje suvremenog i starog
kajkavskog leksika za prouavanje i rekonstrukciju opeslavenskog i prasla
venskog leksika i za poznavanje leksikih veza meu pojedinim slavenskim
jezinim podrujima. Primjere sam uzeo iz rjenika i zbirki kajkavskih rije-
i, dijalektolokih radova i kajkavskih etnografskih tekstova. Ve na osno-
vi takve grae moe se doi do nekih zakljuaka kajkavskom leksikom
sustavu, porijeklu kajkavskog leksika i ulozi starih slavenskih rijei u nje-
mu, odnosu kajkavskog leksikog blaga prema leksiku drugih hrvatskosrp-
skih i junoslavenskih narjeja. Zbog ogranienog prostora u lanku navo-


SP II
I; SSJa IV.

http://rcin.org.pl
dim samo jedan dio primjera, naravno one primjere arhaizama koje smatram
najinteresantnijima i najsigurnijima.

1. U staroj i suvremenoj kajkavtini nesumnjivo je postojalo vie arhai-

nih slavenskih (odnosno praslavenskih) rijei nego to se dosada znalo. Neke
od tih rijei u prolosti su bile, kako se ini, opehrvatskosrpske i opesla-
venske, a samo su se sluajno ouvale u kajkavskom narjeju ili u pojedinim
kajkavskim govorima. Tako je, na primjer, u govoru Lobora (Hrv. zagorje)
zabiljeena imenica nue mn. obojci, koja je refleks opeslavenskog i prasla-
venskog oblika *onuta obojak (slov. ona, polj. onuca, rus. ona itd.).
U Belostenevu rjeniku nalazimo imenicu lap plat zemlje; plat sukna. [70]
.Skok je mislio da je lap sekundarni oblik s odbacivanjem sufiksa t pre-
ma hs. dijal. lpat komad, dronjak; komad zemlje, polja. Meutim, kako
je ve ustanovio F. Sawski u etimologijskom rjeniku poljskog jezika, kajk.
lap refleks je praslavenske imenice *l komad (platna, zemlje), ouvane
jo u izvedenicama u akavtini (ak. lapk plotica) i u nekim drugim sla-
venskim jezicima: rus. dijal. lpik komad platna, dronjak, brus. lpik krpa,
lpina golo mjesto u travi, u umi, proplanak; pjega, mrlja, biljeg, lpic krpi-
ti. Psl. *l, kako se ini, postalo je ve u baltoslavensko doba, jer toj rijei
tono odgovaraju litav. lpas krpa, zakrpa; komad zemlje i let. lps krpa.
Budui da je od imenice *l izveden derivat *lt komad (koe, platna,
zemlje), hs. lpat, poznat veini slavenskih jezika, moemo doi do zakljuka
da je u staro doba osnovna imenica *l (> kajk. lap) bila poznata sjeverno-
slavenskim jezicima i jednom dijelu junoslavenskih dijalekata.
Slini arhaizmi, znaajni za povijest starijeg, slavenskog sloja leksika,
postoje naravno i u drugim hrvatskosrpskim narjejima i u razliitim dija-
lektima ostalih slavenskih jezika. Kajkavtina je, meutim, ouvala neke
arhaine rijei koje uope nisu poznate drugim slavenskim jezicima ili su
potvrene samo kao relikti u nekim slavenskim dijalektima. U prigorskom
je govoru V.Roi zabiljeio interesantnu imenicu n extrema pars trahae
i deminutiv nac una pars trahae. Latinska Roieva znaenja nisu sasvim
jasna. Ipak, nesumnjivo, n i nac u prigorskom govoru oznaavaju neki
dio saonica. U etnografskoj monografiji Prigorja od istog pisca nalazimo
zanimljiv primjer upotrebe oblika nac: Zipke ... pri skim kraju imaju kak

 J. Kot a r s k i, Lobor. Narodni ivot i obiaji, ZNO XX, 1915, s. 85. [70]

Skok ER II 270.
 Sawski SEJP IV 472.
 V.Ro i , Kajkavaki dijalekat u Prigorju, Rad JAZU 115, 1893, s.101, 105.

382

http://rcin.org.pl
kolobar, kak nac, pak samo malu dbne z neg na nac i tak zibe. Na
osnovi tih podataka moemo zakljuiti da su n i deminutiv nac prigorski
nazivi savijenog dijela plaza u saonicama i slinog dijela kolijevke. Jedan od
ovih oblika je poznat takoer u akavskokajkavskom govoru Ozlja i okoli-
ne: nc, kod mladih nac, u Ribniku nac pramac, prvi, zakrivljeni dio
amca. Koliko sam mogao utvrditi, sline rijei nisu zabiljeene u drugim
kajkavskim i hrvatskosrpskim govorima, nisu potvrene ni u Akademijinu
rjeniku.
Kako se u jednom dijelu kajkavskog narjeja razvilo od starijeg ili
(uspor. u Prigorju p tap, ucti tucati), moemo smatrati da je kajk.
n refleks starijeg oblika *un (odnosno *un); stariji se skup suglasnika
ouvao u ribnikom obliku nac. ini se da u drugim slavenskim jezici-
ma ne postoje rijei srodne kajk. *un > n. Samo u jednom junopoljskom
govoru naao sam zemljoradniki termin n plaz kod pluga. Dijalekatska
[71] poljska rije nije sasvim jasna; ne moe se ipak iskljuiti mogunost da
je ona refleks starijeg oblika *un < *un (moramo pretpostaviti razvitak >
> c i uN > oN). Ako je tako, kajk. n i polj. n jesu srodne rijei sa slinim
znaenjem. Vjerojatno imamo ovdje ostatke praslavenske (dijalekatske?) ime-
nice *un neto savijeno, krivo, kriva, zakrivljena stvar, npr. plaz ili njegov
zakrivljeni dio, izvedene sufiksom n od indoevropskog korijena *(s)ke
savijati, pregibati. Dakle, jedan dio kajkavskog narjeja ouvao je veoma
arhainu praslavensku izvedenicu, vanu za poznavanje starijeg sloja prasla-
venskog leksika.
Naroito su zanimljivi i znaajni kajkavski arhaizmi koji su refleksi
junoslavenskih dijalektizama praslavenskog porijekla. Glagol sasiti zapi-
san je u Trebarjevu u znaenju miriti (dijete)10, kod Belostenca u znaenju
blaiti, umirivati, taiti (uspor. u Kristijanovievu rjeniku vsasiti dmpfen,

 V.Ro i , Prigorje. Narodni ivot i obiaji, ZNO XII, 1907, s. 227.

 Uvid u leksiku grau ozaljskog govora ljubazno mi je omoguio dr. Stjepko Teak, na
emu mu srdano zahvaljujem.
 Kucaa 106. [71]
 Uspor. srodne rijei izvedene od istog korijena (s razliitim vokalizmom i s drugim
sufiksima) kao psl. *chyliti, *chuliti, *kuliti, hs. hiliti sagibati, hliti, vidi, npr., Skok ER I 666,
693694; Sawski SEJP III 349350. Polj. dijal. n moda je refleks oblika un < *ken,
bez tzv. smobile (kojeg nema ni u psl. *kuliti < *kol).
K.Ja nj e rov a, Trebarjevo. Narodni
10
ivot i obiaji, ZNO VI, 1901, s.195. Nije vje-
rojatno objanjenje A. Radia, urednika te knjige Zbornika: dijete se sasi, kad se plae, pa
mu se daje sasnuti (sesnuti).

383

http://rcin.org.pl
stillen)11, u jednom kajkavskom tekstu XVII. vijeka u znaenju kao pokoriti,
potlaiti12. Isti je glagol poznat slovenskim prekomurskim govorima (ssiti
straiti, plaiti, ssiti se bojati se, plaiti se, deverbativna imenica ss uas,
uasnue) i makedonskom jeziku (saska uckati, bockati, draiti, pujdati).
F.Bezlaj, koji se bavio porijeklom tih rijei, misli na psl. *sasiti uznemiravati,
etimoloki srodno nekim baltskim rijeima: litav. susti dosaivati, muiti,
susis nemir, uznemirenje, briga, nevolja13.
Zbog svog areala interesantan je pridjev zdn studen, hladan, znaa-
jan za povijest jedne slavenske leksike porodice kao i za poznavanje prasla-
venskih vokalskih alternacija. Prema grai rjenik JAZU i SANU poznaju
taj pridjev slavonski govori (npr. oko Slavonskog Broda) i slavonski pisci (npr.
J.S.Reljkovi). Isti je pridjev bio u upotrebi i kod nekih tokavskih hrvat-
skih pisaca XIX. i XX. stoljea14. Pridjev zden postoji i u podravskom govoru
u Virju15, moda i u drugim kajkavskim govorima16. Dakle, ostaci [72] prid-
jeva zden ouvali su se u tokavskim slavonskim govorima i barem u jednom
dijelu kajkavskog narjeja. U prolosti isti je pridjev morao postojati i u bosan-
skim govorima: u Bosni se nalaze hidronim i toponim Zdena17. Budui da
je od tog pridjeva izvedena imenica zdnac (kajk. zdenec) studenac, bunar,
koja je rasprostranjena na jo irem podruju (poznaju je ak i akavski govo-
ri), moemo doi do zakljuka da je u starije doba areal pridjeva zdn obu-
hvaao zapadni dio hrvatskosrpskog jezinog podruja.
U tom je sluaju kajkavtina zajedno s nekim akavskim i zapadnoto-
kavskim dijalektima ouvala pridjev nepoznat drugim slavenskim jezici-
ma. Hs. dijal. zdn nesumnjivo je refleks pridjeva *stden, srodnog rijeima
s drugim vokalizmom, kao hs. std, stden, std. Fonetski se oblik pridjeva
*stden moe objasniti samo praslavenskim jezinim sredstvima, alternaci-

11
Kristijanovi 64.
RJAZ XIV 657; Maurani Prinosi 1288; F.Fa nc e v, Beitrge zur historischen serbo
12
kroatischen Dialektologie, AfslPh XXXIII, 1912, s.46.
F.B e z l aj, Einige Flle des :
13 u Ablauts im Slavischen, Linguistica XI, Ljubljana

1971, s.24.
Uspor. Skok ER III 206, gdje je samo graa bez etimolokog objanjenja.
14 Uspor. RJAZ XXII 689; R
SAN VI 733. Prof. dr. Milan Mogu ljubazno me je upozo-
rio da je u posljednje vrijeme pridjev zden upotrijebio Slobodan Novak u knjizi Izvanbrod
ski dnevnik (Zagreb 1976), s.36: Oima due gledam ga gdje se gore u svom krevetu zdenim
znojem preznojava.
15
Herman Virje 98.
16 Uspor. primjedbu urednika u RJAZ XXII 689: Nalazi se i u kajkavaca s navedenim
znaeem. [72]
17
RJAZ XXII 689.

384

http://rcin.org.pl
jom korijenskih vokala u : : . Mora se dakle ispraviti Skokova konstatacija
da je vokalizam potvren samo u imenici zdnac18.
Zanimljiva je rairenost i nain tvorbe kajkavske imenice vused bol
u kriima, zabiljeene u Loboru19. Ta je rije zauzimala, moda, ire podruje
jer je u tokavskom ili tokaviziranom obliku sjed navodi iz sjeverne Hrvat-
ske BrozIvekoviev rjenik20. ini se da, ako hoemo objasniti porijeklo
ove imenice, moramo uzeti u obzir sinonimino zapadnoslavensko *sad
(stpolj. wsad itd.), izvedenicu s prefiksom prema glagolu *vsaditi21.
Kajk. vused (tok. sjed) valjda je paralelna izvedenica od glagola *vssti,
s praslavenskim imenikim prefiksom prema glagolskom prefiksu v.
Ako je tako, kajkavska je rije morala postati jo u doba kada je bio produk-
tivan takav nain tvorbe, dakle najkasnije u doba dijalekatske diferencijacije
praslavenske zajednice.
Navedeni izabrani primjeri kajkavskih arhaizama dokazuju da ispiti-
vanje starijeg i suvremenog kajkavskog leksika moe mnogo doprinijeti povi-
jesti hrvatskosrpskog rjenikog blaga i poznavanju praslavenske batine
u hrvatskosrpskom leksiku. Veliko je takoer znaenje kajkavskih arhaiza-
ma za dublje i potpunije poznavanje slavenskog leksika i za rekonstrukciju
i etimologiju praslavenskih rijei.

2. Kajkavski je leksik znaajan takoer za poznavanje geografske raire

nosti pojedinih arhainih slavenskih rijei, dakle za utvrivanje izoleksi koje
veu jedan dio junoslavenskog podruja sa zapadnoslavenskim odnosno
sjevernoslavenskim jezicima.
Istraivanje kajkavskog leksika dokazuje da u kajkavtini (staroj i suvre
menoj) postoji dosta rijei koje su na junoslavenskom podruju poznate jo
samo u akavtini i u slovenskom jeziku (odnosno u dijalektima tog jezi-
ka), a osim toga su potvrene u zapadnoslavenskim ili u sjevernoslavenskim
jezicima. Tako je, na primjer, u Samoboru zabiljeena imenica hlud motka:
[73] ko... ima 4 hlde (hldi)22. U junoslavenskim jezicima odgovaraju joj
samo ak. istarsko hld motka i slov. hld odrezano i oieno stablo sredn-
je debljine, direk, dok su kod sjevernih Slavena dobro potvreni srodni obli-

18
Skok ER III 352.
19
J.Kotarski o.c. ZNO, XX, 1915, s.66: Vused je, kad u ledovju ili u kriecu ree,
bada, probada, ovjek ne moe ravno hoditi, nego kao da je prelomjen.
20 Uspor. RJAZ XIX 860.
21 Bory Prefiksacja 154. [73]
M.L a n g, Samobor. Narodni
22
ivot i obiaji, ZNO XVI, 1911, s.235.

385

http://rcin.org.pl
ci, kao polj. chd, ste. chlud, rus. chlud itd.23. Rije je refleks praslavenskog
dijalektizma *chld motka, prut, stabljika.
Kajkavske glagole atriti, atrati arati nalazimo i kod starih leksiko-
grafa (atriti u Jambreievu rjeniku, atrati u Belostenevu) i u novije vri-
jeme u pojedinim kajkavskim govorima: u Bednji (Zagorje), u Virju (Podra-
vina)24. Prema podatku dr. S.Teaka isti glagol s drugaijom, zanimljivom
semantikom postoji i u ozaljskom govoru: atrti atrm pipati, traiti u mra-
ku rukama (uspor. Teakov primjer: Ne traj po stlu, b kj zril. Svu si
rje njdi). Ostatak tih glagola poznaju sjeverni akavci: u istarskom kastav-
skom govoru zapisan je oblik atrt u znaenju urovati, spremati neto, taj-
no se dogovarati25. Isti glagoli postoje jo u slovenskom (triti, trati ara-
ti), u ekom (etiti paziti, hraniti, tedjeti neto), u slovakom (atri, etri
paziti, tedjeti; gledati) i u poljskom (szatrzy, szetrzy, szatra gledati, pazi-
ti, pamtiti). Svi ti oblici refleks su praslavenskih glagola *atriti, *atrati. Nji-
hova etimologija nije dosada dovoljno razjanjena, iako su se tim pitanjem
posebno bavili B.op26 i O.N.Trubaev27. Za etimologiju i rekonstrukciju
prvobitne semantike razmotrenih glagola veoma su vana dosad nezapae-
na znaenja iz Ozlja i Kastva, kao i slovensko dijalekatsko atrti m krpi-
ti, flicken. Dakle, novi materijali trae da se ponovo razmotri porijeklo tih
glagola.
Kajk. vehet pugillus foeni Akademijin rjenik navodi iz starih rjenika
(Habdelieva, Belosteneva i Jambreieva) i iz govora Visokog (u Kalnikom
prigorju) u posebnom znaenju slama, to se stavlja u opanke, da ne titi28;
isto je znaenje zabiljeeno i u Loboru29. Rije je postojala moda i kod sje-
vernih akavaca, jer se nalazi u Vitezovievu rjeniku u akavskom obliku
vehat: pahulj, vehat hapsus, vehat sena hapsus foeni30. Istu imenicu u istim
ili slinim znaenjima poznaju jo Slovenci (slov. v het) i sjeverni Slaveni (npr.

23 Uspor. Skok ER I 672673; Bezlaj ES I 197198.

24 RJAZ XVII 504505. Uspor. i Jedvaj 316: otroti arati. U nekim drugim kajkavskim
govorima potvrene su izvedenice od ovih glagola, npr. u Samoboru atrje vrake, M.Lang
o.c., ZNO XIX, 1914, s.206.
25 Jardas 404.
26 B. op, Etyma baltoslavica IV, SR XII, 19591960, s.185189.
27 O.N.Tr u b a e v, Iz slavjanskoiranskich leksieskich otnoenij, timologija 1965,
1967, s.5255.
28 RJAZ XX 681. [74]
29 J.Kotarski o.c., ZNO, XX, s. 82: kore... obuju mamine ili pak oekove i, pa si
u ih mora metnuti vehte od slame ili sijena.
30 RJAZ XX 681.

386

http://rcin.org.pl
e. vchet, polj. wieche, rus. vechot, ukr. vichot). I ovdje imamo praslavenski
dijalektizam *vcht pahulj slame, sijena. [74]
Kajk. hlud, atriti (atrati), vehet primjeri su ostataka praslavenskih
dijalektizama koji veu kajkavsko narjeje sa (sjeverno)akavskim govorima,
slovenskim jezikom i sa zapadnoslavenskim (odnosno sjevernoslavenskim)
jezinim podrujem. Istom tipu arhainih izoleksi pripada, kako se ini,
i kajkavski ribarski termin draga. Ta je rije zabiljeena samo u starijim rje
nicima: kod Belostenca (draga ribika, mrea rete piscatorium i s.v. griphus:
mrea, lak, draga), kod Habdelia (draga ribika rete piscatorium), kod Sla-
vonca M. Jakobovia (drga, ali vlak rete piscatorium) i kod akavca Vite-
zovia (grip, trata, draga griphus, rete, sagena)31. Nije jasno da li su Jakobo-
vi i Vitezovi poznavali tu rije iz svojih rodnih govora. Postoji mogunost
da su oni preuzeli taj termin iz kajkavskih rjenika. Budui da u narodnom
crnogorskom ribarskom nazivlju ima termin draga dugako drvo za koje se
uvruje grib (vrsta ribarske mree)32, moemo doi do zakljuka da u sta-
rije doba taj naziv neke ribarske mree nije bio ogranien na kajkavsko nar-
jeje, nego je obuhvaao vei dio hrvatskosrpskog podruja. Ista se rije nala-
zi u slovenskom (drga mrea za lovljenje ribe, vlak), u slovakom (draiak
vrsta ribarske mree), u ekom (podraec mrea za lov prepelica), u staro-
poljskom (druga neka ribarska mrea)33, kao i u istonoslavenskim jezicima
(npr. rus. dorga posebna vrsta udice)34.
Neki slini praslavenski dijalektizmi koji veu zapadni dio junoslaven-
skog podruja sa sjevernoslavenskim jezicima poznati su samo kajkavcima
i Slovencima. Na primjer, kajkavski glagol driti drljati, vlaiti (zabiljeen
kod Habdelia, Belostenca i Jambreia, u novije vrijeme u govoru Trebar-
jeva: dri drlja; skita se)35 tono odgovara slov. driti kopati vodne jarke,
odtone kanale, e. driti lijebiti, slova. drai prtiti, praviti put, sta-
zu, stpolj. droy dupsti, lijebiti, rus. dorit dupsti; prtiti. Ti su se oblici
razvili iz praslavenskog dijalekatskog glagola *doriti praviti brazde, oluke,
lijebiti36.

31 Mati Vitezovi 23; M.Ko s or, Najstariji slavonski dikcionar, Rad JAZU 315, 1957,
s.27.
32 RSAN IV 642.
33 SXVI VI 58. Stpolj. druga moda iz starijeg oblika *drga?
34 Uspor., npr., F.Bezlaj .. 109.
Drugaije objanjava istonoslavenske oblike Vasmer
REW I 364.
35
K. Janjerova, o.

., ZNO III, 1898, s.236.
36
Uspor., npr., F.Bezlaj

.

. 111.

387

http://rcin.org.pl
 Glagoli drbti dirati, drbnoti dirnuti potvreni su u Virju37, u Pri
gorju (npr.: raki... dbali su bu; a kad prime, mora paziti, da ne dbne un
kameni, kmu prime; i kad grbi, ne sm dbnati ni)38, u Ozlju (dbnati
dirnuti; maknuti, podatak dr. S. Teaka). Skoku je bio poznat samo prefik-
salni oblik razdrbati razgrepsti, raeprkati iz Trebarjeva39. Ostaci istog gla-
gola postoje u slovenskom jeziku: dijal. drbati40 i ei iz[75]vedeni ekspresi-
vni oblik drbcati eprkati, grepsti, kopati. Inae taj glagol poznaju jo neki
sjevernoslavenski jezici: e. drbati grepsti, trti, slova. drba skupsti, tresti,
ukr. drbaty trgati, guliti busen. Svi ti oblici doputaju rekonstrukciju psl.
dijal. *dbati grepsti, guliti, cijepati, upati41.
Slian je areal psl. dijal. *diti suiti meso u dimu, kojeg su refleksi
ouvani kod sjevernih Slavena (npr. polj. wdzi, e. uditi) i kod Slovenaca
(vodti) u istom znaenju. Glagol je poznat i kajkavskim govorima: u Bednji
vudti suiti meso42, u Loboru (meso... se izvadi i objesi u kuhi ili na naje,
da se prevudi ili isto posui)43; prema dopunama Ivekovievu rjeniku
u sjevernoj je Hrvatskoj u upotrebi oblik uditi dimljenjem suiti meso44.
U grai su se nale takoer rijei koje su na slavenskom jugu pozna-
te samo kajkavskom narjeju, a koje su inae tipine za sjevernoslavensko
jezino podruje. U jednom se kajkavskom dokumentu iz god. 1595. (napisa-
nom u okolici Zeline) nalazi particip zahovan u oznaci nekog blagdana: Na
list... uinismo napisati... pri svetom Ivane na dan zahovane svete Marije45.
Znaenje glagolskog oblika zahovane nije jasno, kao to se ne moe ustanovi-
ti ni koji se blagdan nazivao dan zahovane svete Marije. Infinitiv istog glagola
bez prefiksa nalazi se u Megiserovu rjeniku iz god. 1603. Megiser je lat. pro
moveo preveo dalmatinskim (= akavskim, preuzetim iz Vranieva rje-
nika) naprida klasti i hrvatskim (= kajkavskim) naprid hovati, naprid stavi
ti46. Vjerojatno je glagol hovati u staroj kajkavtini imao otprilike isto znaen-
je kao klasti i stavljati. Osim toga, isti glagol poznaju jo zapadnoslavenski

37
Herman Virje 80.
38 V.Ro i , Prigorje, ZNO XII, 1907, s.116, XIII, 1908, s.77.
39
Skok ER I 431.

Uspor. SSJa V 219. [75]
40
41
Uspor. Bezlaj o.c. 111; SSJa l.

rbati).
. (rekonstrukcija *d
42
Jedvaj 315.
43 J. Kotarski, . ., ZNO XX, s.74.
44
RJAZ XIX 234.
45 RJAZ XXI 906; F. Fancev o.c. 46.
46 Stachowski Megiser 84.

388

http://rcin.org.pl
jezici (npr. e. chovati, polj. chowa) i jedan dio istonoslavenskih dijalekata.
Navedeni oblici refleks su psl. dijal. *chovati sakrivati, hraniti, paziti.
U Loboru je zabiljeen pridjev nedoloen koji se ne zna nikakvog posla
pravo latiti; to u ruke primi, sve mu padne47. Tom pridjevu oblikom i zna-
enjem tono odgovaraju: e. nedolun boleljiv, slab, polj. niedony
nespretan, nezgrapan, nesposoban, rus. nedalnyj slab, boleljiv; nespretan,
nesposoban, brus. nedalny isto, ukr. nedalnyj slab. Te pridjeve mora-
mo izvoditi iz psl. dijal. *nedoln nesposoban, nespretan. Glagol hovati
i pridjev nedoloen, nepoznati ostalim hrvatskosrpskim narjejima i drugim
junoslavenskim jezicima, svjedoe da je ponekad kajkavsko narjeje ouvalo
vrlo arhaine rijei od izuzetnog znaenja za utvrivanje prvobitne raireno-
sti pojedinih praslavenskih leksema.
Ovdje razmotreni primjeri kajkavskih arhainih rijei slavenskog pori-
jekla dokazuju da je rjeniko blago kajkavskog narjeja znaajno za ispitiva-
nje praslavenske batine u hrvatskosrpskom leksiku, kao i za rekonstrukciju,
[76] etimologiju i geografiju najstarijeg sloja slavenskog leksika. U isti mah
provedena analiza kajkavskih arhaizama i njima etimoloki srodnih rijei
u ostalim hrvatskosrpskim narjejima i drugim slavenskim jezicima dovo-
di do zakljuka da postoje direktne veze arhainog kajkavskog leksika s lek-
sikom akavskim, zapadnotokavskim i slovenskim, kao i s leksikim bla-
gom zapadnoslavenskih i istonoslavenskih jezika. Prouavanje takvih veza,
utvrivanje starih izoleksi koje veu pojedina slavenska podruja od veli-
kog su znaenja za poznavanje oblikovanja junoslavenskih narjeja i jezika
u doba seobe Slavena i za rekonstrukciju kasnopraslavenskih dijalekatskih
razlika.
U ovom sam lanku zacrtao neka pitanja vezana uz prouavanje slaven-
skih arhaizama u kajkavskom narjeju. Svako pojedino pitanje, kao odnos
kajkavskog slavenskog leksika prema leksikom blagu akavtine, tokavtine
(naroito zapadne) i slovenskog jezika (odnosno njegovih narjeja), leksike
veze kajkavskog narjeja i drugih zapadnih junoslavenskih dijalekata sa sje-
vernoslavenskim jezicima, praslavenski dijalektizmi tipini za junoslaven-
ske jezike u kajkavtini, leksike inovacije kajkavtine i drugih hrvatskosrp-
skih narjeja itd. trae dalja posebna prouavanja.

47 J.Kotarski, .., ZNO XX, s. 63. [76]

389

http://rcin.org.pl
 Starochorwacki termin sdowy nepa a geneza ps. *pvati

Rocznik Slawistyczny XLIII, 1983, s. 711

Starochorwacki termin sdowy nepa (nepa) nie zosta uwzgldnio-

ny w wielkim zagrzebskim sowniku akademickim. Pomin go te P.Skok
w sowniku etymologicznym, nie bior go pod uwag sowiaskie sowniki
etymologiczne. Jest to o tyle dziwne, e wyraz ten zosta dostrzeony przed
kilkudziesiciu laty przez K.Kadleca i V.Mauranicia, ktrzy poprawnie
zestawili go z pokrewnymi leksemami cerkiewnosowiaskimi.
Rzeczownika nepa (nepa) nie znajdujemy w adnym ze starszych
sownikw chorwackich. Niezbyt wiele jest take znanych mi powiadcze
wyrazu w tekstach (przytaczam je w oparciu o dane Kadleca i Mauranicia):
r.1483, Zagrzeb: hoc proponebat sub dubio, quod dicitur vulgo nepeha
(bdna lekcja, pierwszego wydawcy tego tekstu Tkalicia lub lapsus calami pisa-
rza dokumentu; naley czyta nepcha = nepa, zob. Maurani Prinosi 739);
r.1535, Topusko: Pitam zakona vaega: imav sam sumnju na jednoga
(lovi)ka, Ivanca, da mi je krivicu uinil, tr sam ga v pravdi nepom iskal. Ako
bi se on pravdom odstal, jes li ja v kom biragu zaostal ali nisam? Nepom
sam ga iskal (Maurani Prinosi 739740). W gagolickim dokumencie zapi-
sy, ktre trzeba transliterowa nepom i odczytywa nepom (w chorwackiej
glagolicy fonem // oddawano liter );
r.1574, Decretum Ivana Pergoicia: w tym przekadzie obszernego dzie-
a o tematyce prawnej nepa wystpuje kilkakrotnie jako ekwiwalent ac.
suspicio, criminatio, opinio, np. Akoli koteri zmed oneh, koteri se pravda-
ju, ree da je kraljev... lovek nepravdenu i nedostojnu relaciju vinil i nije

 K.K a d le c, Stefan Verbecija Tripartitum. (Tripartitum opus juris consuetudinarii Reg

ni Hungariae) Slovenski prevod Ivana Pergoia iz godine 1574, Beograd 1909, s.XL, 251.
Maurani Prinosi 733741. [8]


http://rcin.org.pl
pravdenim zakonom v eksekucije hodil, bude je mogel vsegdar [8] za takovu
nepu [w pierwodruku: nepchiu] na pravdu pozvati (s.178 wydania Kadle-
ca); A plemenitih zvuna onoga mesta, gde kakovu pregrehu vine, ne mogu
ni vloviti ni zavolju neke nepe [nepche] na moku vrei (ib. 208); Zato ako
vnogo nepi [nepchi] ili timanji bude od nekoga zroka a da se ona ima zdera-
ti, kotera se bude bolim i oivestejim razumom terdila (ib. 152). W tym
samym tekcie wystpuje take czasownik nepiti se k komu = ac. suspicere
aliquem oraz przymiotnik nepl(j)iv = ac. suspectus;
r.1585, Samobor: Gosp. rihtar, ako vam se kakova nepa (nepa?) vidi
nad mojom deklom..., odprta vam je moja hia vazdar (Maurani Prinosi
1248 s.v. rihta).
Jak widzimy, wszystkie znane powiadczenia wyrazu pochodz z XV
i XVI wieku, z terenu waciwej Chorwacji. Przytoczone dane wiadcz, e
wyraz by w uyciu przede wszystkim na obszarze kajkawskim (Zagrzeb,
Samobor; nie zlokalizowane przykady I. Pergoicia reprezentuj, by moe,
wczesne oglnokajkawskie koine), ale prawdopodobnie rwnie na ssied-
nich terenach niekajkawskich, np. na poudnie od Sawy (por. przykad z cza-
kawskiego chyba w tym czasie Topuskiego). Oczywicie nie sposb usta-
li, w jakim stopniu wyraz by znany XV i XVIwiecznym gwarom ludo-
wym, gdy w tym czasie mg ju by ograniczony do jzyka kancelaryjnego
jako termin sdowy. Trzeba jednak zaznaczy, e sformuowania i stylizacja
w dokumentach z Zagrzebia, Samoboru i Topuskiego zdaj si przemawia
za ludowym charakterem wyrazu, oczywicie jeli jego uycia w tekstach nie
pochodz od pisarzy sdowych. W kadym razie nie mamy adnych podstaw
do kwestionowania rodzimoci wyrazu.
Omawiany wyraz w zalenoci od dialektu mia posta nepa (w przy-
kadach kajkawskich) lub nepa (Topusko); Kadlec i Maurani wszdzie
czytali nepa, co wtpliwe, gdy ju w XV i XVIwiecznej kajkawszczynie
raczej nie byo fonemu // < *tj.
Semantyka rzeczownika nepa (nepa) jest w zasadzie jasna, gwnie
dziki szczegowej analizie odpowiednich tekstw prawnych przeprowadzo-
nej przez V. Mauranicia (Prinosi 733741). Jako termin sdowy wyraz zna-
czy wtpliwo (co do czyjej winy), podejrzenie, obwinienie (bez posiada-
nia dostatecznych dowodw winy) Maurani podawa znaczenie sumnja.
U Pergoicia w jednym przykadzie powiadczone jest te znaczenie mniema
nie, sd (nepi ili stimanji).
Stchorw. nepa (nepa) nie jest wyrazem izolowanym na gruncie so-
wiaskim. Ju K.Kadlec i V.Maurani trafnie zestawili go z formami cer-
kiewnosowiaskimi: scs. neptevati, tuj mniema, sdzi, domyla si,

391

http://rcin.org.pl
przypuszcza, obawia si; uwaa za co, neptevanje mniemanie, przy-
puszczanie, ptevanje zagadnienia, problemy, cs. ptevati mniema, [9]
sdzi, neptati wtpi o czym (tak u Srezniewskiego; Miklosich poda zna-
czenie scrutari), nept f. pretekst. Wyrazy te wystpuj take w pniej-
szych tekstach cerkiewnosowiaskich rnych redakcji, zwaszcza w redak-
cji ruskiej, ale rwnie w redakcji serbskiej (np. neptevati iudicare).
Przytoczone wyrazy cerkiewnosowiaskie zostay przekonujco objanio-
ne przez J.Rozwadowskiego, ktry przyjmowa, e neptevati (< *neptevati,
z zamian > przed palataln grup spgoskow t) pocztkowo znaczy-
o mniej wicej nie oczekiwa, nie wierzy mocno, nie by przekonanym co do
czego, nie wiedzie na pewno (widoczne w tekstach zmieszanie semantyki form
niezaprzeczonych i zaprzeczonych pozostaje niewtpliwie w zwizku z zanikiem
wyrazw bez negacji ne). Rozwadowski wskaza na pokrewne wyrazy w jzykach
zachodniosowiaskich: pol. dawne i dial. niepe w funkcji przyswka nie ar-
ty, nie przelewki, niebezpieczestwo, te przewidywanie zych nastpstw, wyjt
kowo take powiadczona forma od niepeci, stczes. z nepti nieoczekiwanie, nie-
spodzianie. Pol. niepe, od niepeci, stczes. z nepti kontynuuj niewtpliwie pier-
wotny rzeczownik *nept f.
Scs., cs. neptevati, ptevati, neptati to czasowniki denominalne,
oparte na rzeczowniku bliskim zachodniosowiaskiemu *nept, ale zawie-
rajcym t < tj. Pozostaoci takiego rzeczownika jest cs. nept f., kt-
re mechanicznie sprowadzono do pierwotnej postaci *neptj. Nie jest to
rekonstrukcja poprawna, bowiem jzyki sowiaskie nie znaj starych rze-
czownikw eskich z sufiksami j, tj. Poniewa w sowiaskim nierzad-
kie s przykady przechodzenia rzeczownikw na a do odmiany na , nale-
y przyj, e cs. nept f. jest modsz postaci rzeczow[10]nika nepta <
*nepta, bdcego dokadnym odpowiednikiem stchorw. nepa (nepa).


Zob. SJS II 397, III 522; Miklosich Lexicon
439, 760; SreznMat II
421, 17801781;
D.D a n i i , Rjenik iz knjievnih starina srpskih, II, Beograd 1863, s. 149.
 J. Ro z w a dow s k i, Wybr pism, II, Warszawa 1961, s.373374 (= RS II, 1909,
s. 100103, recenzja sownika etymologicznego E.Bernekera). Por. te Vasmer REW II 213
s.v. nepevt; L.S a d n i k, R.A it z e t m l le r, Handwrterbuch zu den altkirschenslavischen
Texten, Heidelberg 1955, s. 284 (tu te proponowane przez R.Nahtigala dyskusyjne zestawie-
nie z ac. opinor).
 W.Lu b a , Wyraenie: nie pe nie arty, nie przelewki, niebezpieczestwo, przewidze
nie zych nastpstw, ZNUJ PJ z. 5, Krakw 1963, s.159161.
 Gebauer II 579: zapisy z nepti, z nepty proponuje czyta z nepty (tak ju u Jungman-
na), jednak porwnanie z materiaem polskim przemawia za badziej prawdopodobn lekcj
z nepti. [10]

392

http://rcin.org.pl
 Moemy zatem stwierdzi, e zachodniosowiaskiemu rzeczownikowi
*nept f. na terenie poudniowosowiaskim odpowiadaa posta *nepta
(cs. *nepta, stkajk. nepa, stczak. nepa). W materiale sowiaskim dobrze
s powiadczone rwnie inne przykady odmianek morfologicznych wyra-
zw z sufiksami t : ta (sprawdzaj si one ostatecznie do obocznoci sufik-
sw : ja), por. *dat : *data dawanie, darowanie; dar, *dobyt : *dobyta
osignicie, zdobycie czego; zdobycz (SP V 358359, III 326327, 328329).
Rekonstruowane rzeczowniki *(ne)pt, *(ne)pta (co do postaci bez
negacji ne por. cs. ptevati, ptevanje) musimy interpretowa jako prasowia
skie derywaty dewerbalne z sufiksami t : ta. Takie objanienie, narzucane
przez struktur wyrazw, prowadzi w konsekwencji do rekonstrukcji postulo-
wanego przez materia podstawowego czasownika *pti (por. rzeczownik *pt
przy znanej wspzalenoci rzeczownikw na t i infinitiww na ti), z prawdo-
podobnym praes. *pj.
Bezporednie kontynuanty rekonstruowanego czasownika *pti pj
nie zostay dotychczas odnalezione. Realno tej rekonstrukcji potwierdza
jednak doskonale w jzykach sowiaskich powiadczony pochodny czasow-
nik. Ot regularne iterativum do wczesnops. *pte (> ps. *pti) z for-
mantem je i wzdueniem samogoski rdzennej musiao mie posta
*pe (inf. *pte), ktra powinna si rozwin w prasowiask posta
*pvaj pvati ( > > va, por. taki sam rozwj fonetyczny w ps.
*rvati : *rj ryti). To iterativum to dobrze znany prasowiaski czasow-
nik *pvati aj by o czym przekonanym, spodziewa si, mie nadziej
(scs. pvati mie nadziej, zaufanie, stpol. pwa ufa, mie nadziej, strus.
pvati, povati by przekonanym, mie nadziej, spodziewa si; dowierza
komu), czciej uywany z prefiksem u, np. pol. ufa mie nadziej, by
przekonanym, e na kim mona polega; spodziewa si spenienia czego,
sch. ufati se ufam se (starsze upvati, upati, uhvati, uvati) spodziewa si, mie
nadziej; omiela si, ros. upovt ju je pokada w kim nadziej, nie-
zachwianie wierzy komu, w co, by przekonanym o czym.
Objanienie czasownika *pvati za pomoc sowiaskich rodkw sowo-
twrczych jako prasowiaskiej innowacji, regularnego starego iterativum, jest
moim zdaniem o wiele bardziej prawdopodobne od bezporedniego zestawie-
nia z prapokrewnymi wyrazami (np. ac. put putre sdzi, mniema; ceni,
szacowa, uwaa za co), od dyskusyjnych prb wskazywania bliszych fone-
tycznie rzekomych prapokrewnych wyrazw [11] indoeuropejskich (np. odle-

 O tym typie derywatw zob. Sawski Zarys II 4250. [11]

393

http://rcin.org.pl
gego semantycznie litew. pti pv puva gni, psu si) od bezpodstawnego
doszukiwania si starego zapoyczenia germaskiego. Myl o zwizku *pvati
i nept, scs. neptevati wysun ju dawno J.Rozwadowski (l.c.), nie zajmu-
jc si jednak ustaleniem stosunkw derywacyjnych midzy poszczeglnymi
wyrazami. Niniejsze rozwaania uwaam za rozwinicie pomysu Rozwadow-
skiego, z dopenieniami materiaowymi i z wykorzystaniem nowszych osig-
ni bada nad prasowiaskim sownictwem i sowotwrstwem.
Przeprowadzona analiza ukazaa stosunki derywacyjne midzy poszcze-
glnymi omawianymi wyrazami. Podstaw derywacyjn caej rodziny wyra-
zowej stanowi postulowany przez derywaty prastary czasownik odpierwiast-
kowy *pti pj pojmowa co, rozumie, by o czym przekonanym z pew-
noci oparty na ie. *pu : *pe wybada, poj, zrozumie (genetycznie chyba
tosamym z pierwiastkiem *pe : *pe : *pu : *p czyci, oczyszcza, prze-
siewa). Od czasownika *pti w epoce prasowiaskiej urobiono z jednej stro-
ny archaiczne iterativum *pvati aj (realnie powiadczone w znaczeniu by
o czym przekonanym, spodziewa si, mie nadziej), z drugiej za rzeczow-
niki *pt : *pta pojmowanie, rozumienie, rozumienie czego, przekonanie,
wiara w kogo, w co, ufno, *nept : *nepta niepojmowanie czego, brak
przekonania, wiary, ufnoci, niepewno, wtpienie w kogo, w co. W poszcze-
glnych jzykach sowiaskich od tych rzeczownikw utworzono pochodne
czasowniki, np. scs. neptevati, cs. ptevati, ptati, stkajk. nepiti se.
Na tym samym indoeuropejskim pierwiastku (w rozszerzonej posta-
ci *put czy te *pt, por. np. ac. put) oparty jest sowiaski czasownik
*pytati aj bada, dowiadywa si, pyta, por. take czes. ptti se ptm se,
zdajce si wskazywa na posta *ptati10.
Omwiona rodzina wyrazowa naley z pewnoci do starszej warstwy
sowiaskiej leksyki z zakresu czynnoci intelektualnych czowieka, majcej
oparcie w materiale indoeuropejskim. W przeszoci sowiaszczyzny bya to
ywa rodzina, o czym wiadcz wyranie prasowiaskie derywaty. W proce-
sie odnawiania sownictwa sowiaskiego rodzina ta bya stopniowo wypiera-
na, zastpowana przez leksemy modsze, o wyranej motywacji. Z caej rodzi-
ny czasownika *pti w jzykach sowiaskich zachoway si jedynie szcztki:
pochodny czasownik *pvati oraz relikty pochodnych rzeczownikw.

 Zob. przegld etymologii u Vasmera REW III 185 oraz dopenienie O.N.Trubaczowa
w rosyjskim wydaniu sownika (Vasmer ES IV 164).
 Pokorny IEW 827.
10 O wyrazie zob. Vasmer REW II 475; Machek ES2 496 (*pytaj uwaa za iterativum od
*pt, proponujc przy tym inne zestawienia indoeuropejskie).

394

http://rcin.org.pl
 Hrvatsko kajkavsko skolek daska, daica
i praslovensko *skoliti cepati

Junoslovenski filolog XLII, 1986, s.165171

Za rekonstrukciju praslovenskog sloja leksike od velike vanosti je

dijalekatska leksika pojedinih slovenskih jezika. Prouavanje i etimoloka
analiza ove leksike omoguavaju da se otkriju dosada nezapaene lekseme
praslovenskog porekla, da se potkrepe i obrazloe pojedini rekonstruisani
oblici i prvobitna semantika arhainih domaih leksema, da se odrede area-
li mnogih starih rei. U tom pogledu za slavistika prouavanja znaajno je
i leksiko bogatstvo srpskohrvatskih dijalekata. Zasad je to leksiko bogat-
stvo samo delimino iskorieno u etimolokim istraivanjima.
U lanku se razmatra jedna interesantna hrvatska kajkavska leksema,
koja zajedno sa svojim ekvivalentima u slovenakom i u drugim slovenskim
jezicima omoguava rekonstrukciju starog osnovnog glagola praslovenskog
porekla. Analiza strukture tog glagola, ouvanog samo kao periferijski relikt
u ruskom, i njegovog odnosa prema srodnim baltikim reima dozvoljava
pretpostavku da je u praslovenskom bio prisutan i prvobitni osnovni koren-
ski glagol, izgubljen u slovenskim jezicima ali potvren u baltikom.

1.

266) nalazi se odrednica skolke f. pl. sa dva,

U Rjeniku JAZU (
XV
naizgled razliita znaenja: 1)kao preke, na koje se stavlja kamenje, 2)nosilo,
nosila mrtvaka. Oba su znaenja potvrena na kajkavskom terenu. Budui
da u Rjeniku JAZU nije tano odreen rod i broj imenice, moraju se poda-
ci Rjenika dopuniti potvrdama iz dijalektolokih i etnografskih izvora. Ove
su potvrde bitne za semantiku kajkavske rei, pa i za rekonstrukciju njenog
semantikog razvitka.

http://rcin.org.pl
 Prvo je znaenje dokumentovano u Rjeniku JAZU potvrdom iz Trebarje-
va u Posavini: Onda si ti mui prirede beden za zelje, i skolke [u napomeni: kao
daske] i kamenje, i onda ga idu ribat. Obraiva odrednice skolke verovatno
nije znao da se u istom tekstu iz Trebarjeva nalaze i druge potvrde iste rei koje
ukazuju na imenicu mukog roda, npr. ... i to se mee [166] na zelje, kad je ve
nagaene: onda po dva rede toga perja pomeu, onda skolke, onda na skolke dve
preke, onda pak iroki sklek na
te preke onda kamenje. Dakle, u govoru
Trebarjeva postoji (odnosno postojala je) imenica sklek m.; oblik skolke, koji
je u Rjeniku JAZU shvaen kao nominativ akuzativ mnoine enskog roda,
u stvari je akuzativ mnoine mukog roda. Mukog roda je i imenica skolki pl.
... unda se ozgor vredu skolki, a na skolke trupiak i
zabeleena u Prigorju:
jen
ali dva kamena, da se zelje slee. (...) Kadgod se vadi zelje, navek se skolk peredu
i snai se zelje ozgor. Kao to se vidi, u tim kajkavskim govorima potvrena
je imenica mukog roda sklek (izgleda da se obino upotrebljava oblik mnoi-
ne skolki) u znaenju daica (odnosno daice) za pokrivanje kiselog kupusa
ili repe u badnju. Slino je znaenje zabeleeno i u akavskokajkavskom ozalj-
skom govoru: sklk m. drvena
ploha za pokrivanje kiselog kupusa ili repe
u badnju. Ista imenica u takvom znaenju potvrena je i u kajkavskoj pisanoj
rei 19. veka: [Poludke vu bednju] na verhu z listjem zeljnem pokri, poloi gore
skolke jalove i na nje omane kamene, Jednu istu canju... po zelju prestri, na
nju deni skoljke [u izvoru: zkolyke].
Mora se podvui da u kajkavskim govorima imenica skolek nije ograni
ena na leksiku vezanu za kiseljenje kupusa i repe. U Trebarjevu je potvre-
no i znaenje daica uopte: Onda je [sc. sirove] skopie [poisprevraa]
na sklke [u napomeni: daice]. I tak su asa poklebueni [pokriti (zdjeli
cama)]. Onda potlem zdele zeme, a sire na skolke(h) vre v sirnicu. Ve na
osnovu ovog citata moemo pretpostaviti da je znaenje daica starije, dok
je posebno, ue znaenje daica ili drvena ploha za pokrivanje kupusa i repe
u badnju rezultat semantike specijalizacije, koja je verovatno posledica este
upotrebe daice u te svrhe. U nekim drugim govorima znaenjska specija-

K.Jajn e rov a, Trebarjevo. Narodni ivot i obiaji, ZNO III, 1898,

 224. [166]


O.c. 226.
 V. i , Prigorje. Narodni ivot i obiaji, ZNO XII,
Ro
1907, 97.

Teak Ozalj 398.
Graa za Rjenik hrvatskoga kajkavskoga knjievnog jezika (u Zavodu za jezik IFF

u Zagrebu): Stoletni hervatski kolendar..., Varadin 1866, 134.

Graa za Rjenik hrv. kajkav. knjievnog jezika: Danica, 1840, 69.
[167]

K.Jajnerova o.c. 235.

396

http://rcin.org.pl
lizacija ila je u drugom pravcu. tome svedoi i potvrda u grai za Renik
SANU iz Reice kod Karlovca: Skolak je ravna, pravougaona daska, na kojoj
se tka (glavni rubac) i are na njemu prebiraju. Ovde je, dakle, posvedoen
semantiki razvitak daska, daica
> specijalna

daska za tkanje.
Spomenuo sam ve da Rjenik JAZU s.v. skolke, pozivajui se na Mau-
ranieve Prinose za hrvatski pravnopovjesni rjenik (s. 1317),

navodi i drugo
znaenje iste imenice: nosilo, mrtvaka nosila, feretrum za koje kae da se
upotrebljava u Zagrebu i u sjevernim stranama. Potvrde koje sam naao
u opisima narodnog ivota i narodnih obiaja na kajkavskom terenu dozvo
ljavaju da se utvrde rod i oblici ove imenice, te da se tano odredi njeno zna
enje i da se uoi veza izmeu ovog i ve navedenih znaenja. Evo odabranih
primera: [167]
Prigorje: Kad je mrtvac obleen, unde ga prenesedu na stel ali na deske,
a deske vredu med stelce ali med klupice ali na kaj, a na deske vredu bla-
zine, plte i vanjkue, se tak kak da bi na pojstelji leal; unda velidu, da su
mrtvaca vrgli na sklke ali na studenu deicu.
Na sklki ostane mrtvac,
(...)
dok mu se les ne napravi;
Lobor: U komori se naine skolke: na dvije stolice se sloe daske, pokri-
ju se istom plaftom; na njih pretegnu mrtvaca ..
.;
Samobor: Vrlo esto ne diu mrtvaca s kreveta
..., dok ne spreme skol

ke. To uine ovako: Uklone iz sobe neto posoblja, a po duini postelje met-
nu se duge daske, koliko je postelja iroka, na daske se prostre stroak...
Skolke se postave nasred sobe10.
Iz ovih primera se vidi da u kajkavskim govorima postoje dva oblika:
skolke f. pl. (Samobor, Lobor) i skolki m. pl. (Prigorje) i da imenica u stva-
ri oznaava daske na kojima lei mrtvac kod kue, mrtvaki odar. Isto zna
enje postoji i u drugim kajkavskim govorima, npr. skoulke f. pl. t. mrtvaki

odar u reanu kod Zeline (podatak I.Kalinskog). U kajkavskoj pisanoj rei
sreemo i ove primere: Kakvo narekuvanje ne biva... zverhu onoga, na skol
kah vre leeega11; Nas gene kada vidimo
z
o


mi
naemi koga mrtvoga na
skolkih leati12. Kao to vidimo, i tu je bilo kolebanja izmeu mukog i en-
skog roda imenice.

 V.
Roi o.c. ZNO XIII,
1908, 67.
J. Kot a r s k i, Lobor. Narodni ivot i obiaji, ZNO XXI,

1916, 214.
M.L a n g, Samobor. Narodni ivot i obiaji, ZNO XVIII,
10
1913, 128.
Graa za Rjenik hrv. kajkav. knjievnog jezika: B.M at a k ov i , Sermones morales
11
super totius anni..., I, Zagrabiae 1770, 414.
Graa za Rjenik hrv. kajk. knjievnog jezika:
12
.
Matakovi, o.c. II,

1770, 321.

397

http://rcin.org.pl
 Izloeni materijal dokazuje da na hrvatskom terenu, u kajkavskim
i akavskokajkavskim govorima, postoji leksema skolek/skolk/skolak (vari
jante ukazuju na razliite lokalne reflekse poluglasnika), obino upotreblja-
vana u mnoini u obliku skolki m. ili skolke f.
; lik pl. t. skolke dozvoljava da

pretpostavimo i varijantu lekseme u enskom rodu *skolka. Dijalekatska gra-
a i etnografski podaci pruaju mogunost da se rekonstruie i semanti-
ka evolucija lekseme. Moe se zakljuiti da je najstarije potvreno znaenje
daska, daica, odakle semantikom specijalizacijom daica, daice, drve-
na ploha za pokrivanje kupusa ili repe u badnju, daska za tkanje, u mnoini
daske na kojima lei mrtvac, mrtvaki odar (upor. sinonim u Prigorju stu
dena
de

ica). Dakle, ova naizgled razliita znaenja moemo svesti na jedno
starije, zajedniko znaenje.
Kajkavski materijal, koji osvetljava semantiki razvitak lekseme, zna-
ajan je i zato to je tani slovenaki ekvivalenat skolke f. pl. (u Pleterniko-
vu reniku takoe skolki m. pl.) potvren samo, koliko znamo, u znaenju
mrtvaki odar13. Dakle, tu je poznato samo jedno, specijalno i, u svetlosti
kajkavskih podataka, sekundarno znaenje. [168]

2.

U etimolokoj literaturi postoji nekoliko pokuaja da se objasni poreklo

kajkavske i slovenake lekseme. U svim dosadanjim etimolokim verzijama
uzimani su u obzir samo oblici mnoine i samo jedno znaenje (mrtvaki
odar odnosno, prema Rjeniku JAZU, mrtvaka nosila). P.Skok je smatrao
kajk. i slov. skolke reju neslovenskog porekla. S.v. skle pie on: Stara je
posuenica na a > izvedenica na na sufiks ka: skolke f. pl. (...) mrtvaka
nosila, Tragbahre. Upor. arb. shkalc Tragbahre. Moe biti dalmatsko
romanski leksiki ostatak...14. Moramo odmah obratiti panju na injenicu
da areal navedene lekseme, sasvim netipian za jedan dalmatskoromanski
ostatak, ne govori u prilog Skokovoj pretpostavci. Isto tako albansko shkalc
ima bogatu semantiku: oznaava ne samo Tragbahre (ovo je, ini se, sekun
darno znaenje), nego i
Mulde
(
der
Maurer

), Trage, Kiepe, Tragegert15 i,
prema E.abeju, moe se objasniti drugaije (Skok je prihvatio Meyerovu

13 Upor. Pleternik II 492; S.kerlj, R.A lek si, V.L at kov i, Slovenakosrpskohrvatski
renik, BeogradLjubljana 1964, 841. [168]
14
Skok ER
III 255.
O.Buc h hol z, W. Fie d le r, G. U h l i s c h, Wrterbuch albanischdeutsch, Leipzig
15

1977, s.530.

398

http://rcin.org.pl
etimologiju)16. Ipak, glavni razlog to moramo da osporimo Skokovu pret-
postavku jesu tani formalni i semantiki ekvivalenti razmatrane lekseme
u nekim drugim slovenskim jezicima (o kojima vidi dalje).
Drugaije objanjenje slovenake lekseme, ne uzimajui u obzir kaj
kavski materijal, predloio je F.Bezlaj: Zdi se, da bi tudi osamljeno slovena.
sk

lke (
.), sk
f
.
pl
lki (m.pl.) pare, mrtvaki oder e najlae pojasnili
z

litav.
skelbsti oznaniti, razglasiti, let. skal glasen, done, atskalas odmev. Iz te
besedne druine je rus. skolit, polj. skoli, e. skoliti lajati, bevskati, zavi
jati17. ak i ako ostavimo po strani pitanje da li su sve navedene slovenske
i baltike rei stvarno u srodstvu18, ostaje nejasno kako je F.Bezlaj mislio da
rastumai znaenje mrtvaki odar. Bezlajevu etimoloku verziju osporila je
ve L.Kurkina. Ona predlae novu etimologiju: slov. skolke katafalk (navo-
di ba takvo netano znaenje, ne uzimajui isto tako u obzir kajkavsku gra-
u) moglo bi da bude u vezi sa slov. klk bedro; izboina na steni, Felsenvor-
sprung (sh. kuk) < psl. *kk bedro, lat. l peta; osnovica jarbola; naknad-
no saenje u vinogradu. Polazei uglavnom od retkih znaenja lat . l dola-
zi do zakljuka da je znaenje
katafalk
slovenake lekseme zasnovano na
ideji potpore, oslonca19. Meutim, kajkavski i ostali slovenski materijal govo-
ri protiv te verzije. [169]
Da je Kurkina poznavala kajkavske oblike, verovatno bi zapazila da nije
opravdano izvoenje razmatrane lekseme iz prvobitnog *(s)kk (sklk), poto
su kajkavski likovi zapisani u govorima koji za * poznaju samo refleks u.
Isto tako fonetski likovi ekvivalenata analizirane lekseme u drugim sloven-
skim jezicima, na koje Kurkina nije obratila panju, osporavaju njenu pretpo-
stavku. Uostalom ni pretpostavljeno prvobitno znaenje potpora u svetlosti
celokupne navedene grae nema valjani oslonac.
Dakle, nijedna od postojeih etimolokih verzija ne moe da zadovo-
lji. Potpunosti radi, spominjemo i objanjenje
dato

u
Rjeniku JAZU, gde se
kae da su skolke u prvom znaenju ono, to je skoljeno, rascijepano, otesa-
no. Obraiva te odrednice mislio je, nesumnjivo, da je to izvedenica od pre-

16 E. b e j, Studime gjuhsore. II.

a

Studime etimologjike n fush t
shqipes,
Prishtjin
1976, 138 i 459.

17
Bezlaj Eseji
127.
18 litav. sklbti i srodnim baltikim reima vidi Fraenkel LEW
II 799. O rus. skoli
cvileti, zavijati i njegovim ekvivalentima u drugim slovenskim jezicima iz psl. *skoliti cvi-
leti, zavijati (koje je samo homonim drugog porekla rekonstruisanom u naem lanku psl.
*skoliti cepati) vidi npr. Vasmer REW
II
642.
19 [169]
L.V.Ku rk i n a, Slavjanskie timologii, timologija 1971, 1973, s

. 94.

399

http://rcin.org.pl
fiksnog glagola skoliti rascepati, ukloniti, satrti. ini se da je ba to obja-
njenje najblie istini, iako ne moe biti sasvim tano.

3.

Ispravni etimoloki postupak za objanjenje porekla jedne sloven-

ske rei zahteva da se najpre proveri da li postoje ekvivalenti u drugim slo-
venskim jezicima. I stvarno, tani ekvivalent razmatrane kajkavske i slove-
nake lekseme postoji u ekom narodnom leksikonu: e. dijal. skolek lku
vei komad drveta, okresana grana; veliki komad hleba20, otcepljen komad
drveta, otcepak, cepljika, luka, abgehauenes Stck Holz, Span21, u morav-
skim govorima skolek i skolec ostatak an od koje su pravljene luke22.
Hrvatske kajkavske, slovenake i eke rei bliske su i formalno i semanti-
ki. One ukazuju na starije likove *skolk (hrv. kajk. skolek/skolk/skolak, pl.
skolki, slov. skolki pl. m., e. skolek) i, verovatno, *skolka (hrv. kajk. i slov.
skolke f. pl.). U ekom, pored navedenog skolek, postoji i oblik skolec, koji
moramo izvesti iz oblika *skolc sa sufiksom .
eko znaenje komad neega (uglavnom drveta) dobiven cepanjem,
otcepljen komad drveta, otcepak, cepljika svakako je starije od znaenja
potvrenih na kajkavskom i slovenakom terenu. Budui da su stari Slove-
ni mogli praviti daske samo cepanjem ili tesanjem drveta, moramo pretpo-
staviti da se u jednom delu junoslovenskog podruja prvobitno, etimoloko
znaenje slino citiranom ekom ili s njim istovetno specijalizovalo u tan-
ki i plosnati komad drveta (nalik na dasku) dobiven cepanjem, daska, dai-
ca dobivena cepanjem, tesanjem veeg komada drveta. Iz takvog znaenja
mogla su da se razviju konkretna znaenja potvrena u kajkavskom i slove-
nakom, kojima smo ve govorili.
.Machek, koji je etimologisao e. skolek, uporedio je tu re samo s rus.
V
iver,
treska
; odlomak, pare, komadi neega, u pskovskom govo-
ru zailjeni kolac23. Ista re postoji i u ostalim istonoslovenskim jezi[170]cima:
brus. otcepljen komad (drveta), , ukr. ,
treska
,
otcepak
isto24. Istonoslovenske rei, koje se i po semantici poklapaju s e.

20
PSJ V 292.
21 Jungmann IV 110.
22
Kott Dodatky 103.
23 Machek ES2 547. [170]
24

istonoslovenskim reima vidi npr. Vasmer REW
II
283; SBM
I
173 (ovde se e.
skolek neosnovano smatra ruskom posuenicom).

400

http://rcin.org.pl
skolek, moraju se izvoditi iz starijeg oblika *oskolk. U ruskoj narodnoj leksi-
ci nalazimo i lik m. (potvren u Daljevom reniku, po znaenju istove-
tan sa ) < *oskol; upor. i strus. stena, litica. Vredno je panje
da je u beloruskim govorima potvren i oblik s drugim prefiksom:
savitljiv tap25.
.Machek za e. skolek i rus. kae da pripadaju korenu skel
V
cepati, koji se nalazi i u e. skla, klti26. I u Vasmerovom etimolokom
reniku stoji slino objanjenje rus. : uspostavlja se veza s rus.
stena, pukotina27. Veza analiziranih leksema s psl. *skala stena, liti-
ca; otcepljen komad neega, npr. drveta, *el pukotina nesumnjiva je.
Meutim, savremena etimologija ne moe da se zadovolji odreenjem korena
i nabrajanjem srodnih rei. Ona nastoji da utvrdi osnovnu re od koje je izve-
dena etimologisana leksema, strukturu te lekseme, funkciju tvorbenog mor-
fema, semantiku evoluciju rei.
Struktura rekonstruisanih leksema *skolk, *oskolk, *skolka, *oskol
doputa da u njima gledamo deverbativne izvedenice (nazive ina) sa sufiksima
k,
k, , ka
npr. sh. cepka : cepati, otcepak : otcepiti i sl. Oekivali bismo,

dakle, da postoje osnovni glagoli *skoliti, *oskoliti ili slini. Imamo dokaz da
su ba takvi pretpostavljeni glagoli morali postojati na slovenskom terenu, kon-
kretno rus. dijal. (Arhangelsk) o , ,
28. Taj je glagol, po svoj prilici, leksiki relikt ouvan na periferi-
ji slovenskog podruja. Njegova struktura i semantika svedoe da je to glagol
sa prefiksom o(b) i u vezi s tim oznaava otesati okolo, optesati. Od njega su
izvedene istonoslovenske imenice *oskolk, *oskol.
Ako je u slovenskom leksikonu postojao prefiksni glagol *o(b)skoli
ti, morao je postojati i prosti glagol *skoliti cepati, tesati. Takav prosti gla-
gol potvruju njegove izvedenice *skolk, *skolc, *skolka, posvedoene
u hrvatskom kajkavskom, slovenakom i ekom, kao i beloruski derivat sa
prefiksom pri: .
Dakle, analiza slovenskog leksikog materijala dozvoljava da se pretpo
stavi i obrazloi da je u praslovensko doba postojao glagol *skoliti cepati, tesa-
ti i prefiksni oblik *o(b)skoliti otesati okolo, optesati. U prilog praslovenskoj
genezi tih glagolskih oblika govore njihova struktura i etimologija (vidi dalje),

25
SPZB
IV
159.
26
V.
Machek l.c.
Pokuaj da se objasni skolok kao deminutiv od oskol (vidi anskijIvanov
27
M.Vasmer l.c.
anskaja 315) nema osnova u semantici tih rei.
Da3 697. [171]
28

401

http://rcin.org.pl
kao i reliktni karakter rus. dijal. te postojanje njihovih izvedenica
u raznim delovima slovenskog podruja. Od navedenih glagola [171] relativno
kasno, moda potkraj praslovenske zajednice, izvedeni su nazivi ina *skolk,
*skolc, *skolka, *oskolk, *oskol. Njihova tvorbena raznolikost i ogranie-
ni areali pojedinih likova svedoe da su bili izvoeni tek u doba diferencijacije
praslovenske zajednice ili, moda, ak u ranim fazama oblikovanja pojedinih
slovenskih jezika. U tom pogledu interesantna je ekoslovenakokajkavska
izoleksa *skolk, kao i istonoslovenski derivat *oskolk.
Rekonstruisani glagol *skoliti mora da je u srodstvu s litav. sklti, skeli
rascepljivati, cepati, let. kelt, eu, lu cepati, spalten, der

Lnge nach tei-
len, kojim je ishodite ie. koren (s)kel schneiden29. Struktura psl. *skoliti uka-
zuje da je to izvedeni oblik, kauzativni ili iterativni glagol30. Budui da je tvor-
ba glagola *skoliti, skolj izrazito slovenska, moramo zakljuiti da je on izveden
u praslovensko doba od neouvanog osnovnog oblika, koji bi, po svoj prili-
ci, morao biti istovetan sa navedenim baltikim korenskim glagolima. Unu-
tranja rekonstrukcija i uporeenje s baltikim materijalom dovode nas, dakle,
do zakljuka da je u rano doba praslovenske zajednice morao postojati koren-
ski glagol *skelti > *elti, elj rascepljivati (kao to su, npr., pored izvedenih
oblika *loiti, *moriti, *voditi bili prisutni osnovni glagoli *legti, *mer ti, *vezti).
Verovatno se taj prvobitni glagol *elti rano izgubio. Meutim, u prasloven-
skom leksikonu ostali su njegovi tragovi: arhaini imeniki derivat sa sufiksom
el pukotina (npr. rus. , polj. szczelina), izvedeni glagol *skoliti,
< *
verovatno kauzativ uiniti da se neto rascepi > cepati.

* * *

Razmotreni primer je jedan od dokaza znaaja baltikog materijala za

slovensku etimologiju. Moramo ga ubrojiti u niz slovenskih rei ija struktu-
ra govori da su to derivati koji nemaju motivaciju na slovenskom tlu. Meu-
tim, motivirajue rei su relativno esto ouvane u baltikoj leksici. Dakle,
u baltikom su potvrene i osnovna leksema i izvedenice, dok slovenska lek-
sika poznaje samo izvedene oblike. Moe se pretpostaviti da je u primerima
tog tipa prvobitna osnovna leksema u prolosti postojala i u (pra)slovenskom,
ali je nestala u jednom od razdoblja evolucije praslovenskog jezika. [172]

{Na s. 172 pierwodruku streszczenie niemieckie red.}

29
Upor. Fraenkel LEW 800; Trautmann BSW 264; Pokorny IEW 923927.
30 glagolima na i iti vidi Sawski Zarys I 5657. [172]

402

http://rcin.org.pl
 Dijalektoloki rjenici kao izvor za prouavanje
najstarijeg sloja domaega hrvatskoga ili srpskoga leksika

Hrvatski dijalektoloki zbornik 8, 1989, s. 1531

Za povijest leksika za poznavanje razvoja i preoblikovanja leksikog

fonda i leksikih sustava (semantikih polja) te za prouavanje semantike evo-
lucije leksikologijskih porodica i pojedinih leksema tokom historije jezika od
vanosti je utvrivanje osnovice, podloge na kojoj je taj leksik nikao. Za hrvat-
ski ili srpski leksik ta je osnovica najstariji sloj domaega, slavenskoga leksiko-
na koji su preci Hrvata i Srba naslijedili iz razdoblja slavenske jezine zajedni-
ce, donijeli iz svojih ranijih postojbina u doba migracija prema jugu ili su ga
oblikovali u vrijeme naseljivanja Balkanskog poluotoka. Relikti tog leksikog
nasljea dobrim su se dijelom ouvali samo u narodnom rjenikom blagu,
esto na ogranienim podrujima ili dapae u pojedinim govorima, katkad
u razliitim udaljenim govorima bez prostornog kontinuiteta. Zato su za obra-
du slavenske batine u hrvatskom ili srpskom leksiku od velikoga znaenja
zbirke narodnoga rjenikog blaga, uglavnom dijalektoloki rjenici, osobi-
to rjenici koji donose grau iz odreenih arhainih (s lingvistikog gledita)
prostora. Znaajno je da gotovo u svakom novom (bilo veem bilo manjem)
dijalektolokom rjeniku moemo nai stanovite nove podatke za poznavanje
spomenutog sloja leksika, vane za rekonstrukciju i etimologiju starih rijei, za
utvrivanje areala pojedinih leksema, za odreivanje starih izoleksa.
U lanku iznosim jedan dio rezultata etimologijske analize rjenikog bla-
ga akavskokajkavskih govora. To je blago objelodanio Stjepko Teak u obim-
nom ozaljskom rjeniku (u monografiji Ozaljski govor), u rjeniku priloenom
lanku Dokle je kaj prodro na akavsko podruje? te u kraem rjeniku koji je
dodao lanku Sjeverni govori akavskokajkavskog meunarjeja u karlovakom
etverorijeju. Iako su ti rjenici ilustrativni, u njima su zabiljeene mnogobroj-
ne interesantne domae i tue, arhaine i mlae rijei, od kojih prilian broj

http://rcin.org.pl
inae nije bio potvren u drugim leksikografskim izvorima ili je bio potvren
slabo, iznimno. Leksiki je materijal akavskokajkavskih Teakovih rjeni-
ka vaan doprinos poznavanju narodnoga rjenikog blaga, u tome i ostata-
ka slavenske batine u hrvatskom ili srpskom leksikonu. Uostalom leksik tih
mjeovitih govora s akavskom osnovicom sadrava pored opehrvatskosrp-
skoga odnosno zapadnohrvatskosrpskoga rjenikog blaga sastojke akavskoga
i kajkavskoga leksikona kao i odreene po[16]sebne, mjesne elemente (leksike
i semantike inovacije, ekspresivni leksik, posuenice).
Od obilne rjenike grae triju Teakovih rjenika u lanku potanko
prouavam arhaine lekseme (odnosno ostatke takvih leksema) koji doprino-
se poznavanju slavenskog nasljea u hrvatskom ili srpskom leksikonu i ispiti-
vanju izvorne semantike te semantikih promjena pojedinih starih leksema.

1. U leksikonu akavskokajkavskih govora postoji velik broj starih

slavenskih rijei koje su poznate na cijelom hrvatskosrpskom jezinom pro
stranstvu, odnosno na njegovu veem dijelu. Ima takoer dosta starih rije-
i kojih je areal ogranien na manja podruja i koje su ve obraene u znan
stvenoj literaturi, npr. halga dra, korov (Skok ER I 652), matlj leptir
(Skok ER 416417), pnog paanac (Skok ER
II 617618), pzoj zmaj
II
(Skok ER III 19), zgga garavica (Skok ER III 653), predrmiti se, razdrmiti
se prenuti se od sna (SP IV
204), hrdti jesti to tvrdo, gristi (SSJa VIII

107),
dln sluz na kiselom kupusu, repi ili povrini vode (Bory, ZbFL XXIII (1),
1718), ljtati tumarati (Bory, RS XLII 2527), dbnati dirnuti, maknuti,
atrti pipati, traiti neto u mraku, nc (nac, nac) zavijutak na saoni-
cama, prednji dio amca (Bory, HDZ VI 6976), srga kaplja (Bory, ZbFL

XXV (2), 1617). Te Teakove potvrde, razumije se, popunjavaju dosadanje
spoznaje o prostornoj rairenosti i semantici pojedinih arhainih leksema.
Ipak za nau temu osobito su vane potvrde starih leksema slavenskog podri-
jetla za koje nismo znali da su nazoni i u hrvatskosrpskom leksikonu ili koji
nisu imali dovoljno, prihvatljivo objanjenje. Evo takvih primjera:
Balamtiti obmanjivati, zasljepljivati, zabalamtiti brbljajui prikri-
ti istinu, obmanuti (Ozalj), balamtati mem brbljati (Mahino), imenica
balamta cirkusarija, kojetarija (Pribi), Teak Karlovac 46; Teak Kaj 181;
Teak Ozalj 340. Toni ekvivalenti tog glagola postoje u sjevernoslaven-
skim jezicima, npr. e. balamutiti dovoditi u zabludu, obmanjivati, bunca-
ti, prenositi lane vijesti, slova. balamuti dovoditi u zabludu, zbunjivati,
obmanjivati, unositi neslogu, razdor, mutiti, prenositi lane vijesti, brbljati,
polj. baamuci (dijal. baamci, baamci) dovoditi u zabludu, zbunjivati,
obmanjivati, unositi razdor, brbljati, rus. balamtit mutiti, unositi neslo-

404

http://rcin.org.pl
gu, razdor. Na osnovi dosada poznatih slavenskih potvrda rekonstruiran je
stari glagol *balamtiti mt mutiti, smuivati, dovoditi u zabunu, obmanji-
vati; brbljati (uspor. SP I 185186,
SSJa
I 146147) za koji se znalo da je ogra-
nien na sjevernoslavensko podruje. Potvrde iz akavskokajkavskih govora
dokaz su da je isti glagol postojao i na junoslavenskom jezinom prostoru.
Lik balamtati (s o < ) kao da govori o kajkavskom podrijetlu leksema.
Leksiki je ostatak takoer deverbativna imenica balamta kojoj
odgovaraju kod sjevernih Slavena likovi *balamta, *balamt (SP I 186,
I 145146), nazivi vritelja radnje (npr. e. balamuta onaj koji dovo-
SSJa
di u zabunu, zbunjuje), odnosno prvobitni nazivi radnje (slova. balamuta
zbunjenost, zabuna, nemir, uznemirenost, nered, nezgoda, neprilika).
Gra (dem. grica) kita, buket, npr. jagoda (Teak Ozalj 380), tako-
er u Samoboru gruica ehulja (luka) (ZNO
XIX
118), denomi[17]nativni
glagol: zgriti se zgrbiti se (Teak Ozalj 418), kajk. gruiti se sich in Klumpen
setzen, zgruiti se zusammendrcken (Kristijanovi 11, 72), uspor. grast
debeo ovjek a nespodoban (RJAZ, RSAN). Ekvivalente nalazimo samo
u nekim slavenskim jezicima: slov. gra grumen, gruda; gomila, grast
grumenast, grudast, griti se sabirati se u grude, polj. dijal. grucza lijezda;
guka, kvrga; grba, debeo, nadut ovjek, gruczowaty grbav, gruczo lijez-
da, staro guka, kvrga, oteklina; tvrda grudica, brus. dijal. hruly mn. tvrdi
komadi, grudice u pireu od krompira.
Premda F.Bezlaju (ES I 183) podrijetlo rijei nije sasvim jasno, mislim
da podudaranje fonetskih likova i semantike navedenih rijei govori u prilog
pretpostavci da su to nastavci stare slavenske imenice *grua (< *grokj)
neto savijeno, zbijeno, gruda, grumen (od indoevropskog korijena *gre,
*ger drehen,
winden
, v. Pokorny IEW 385390), uspor. srodne slavenske
lekseme *gruda, *gruz, *gruzl, *g, *ga i dr.
Lpa raupana kosa (Kobili, Mrljaki), duga kosa (Bubnjarci, Ribnik),
kosa (Ozalj), Teak Karlovac 48; Teak Kaj 189; Teak Ozalj 373, izvedenice: lpica
kosica, rnolpast crnokos, belolpka plavokosa, plavojka (Teak Ozalj 373).


Drugog su podrijetla, ini se, zabiljeeni u istonoj Srbiji (Pirot, Niava, Knjaevac)
likovi gruica, gruka kao umanjenice prema gruda (RSAN). Te su imenice izvedene nepo-
sredno od starog deminutiva *gruca < *grudca, uspor. hs. dijal. grcara vrsta gline (RSAN),
bug. gruca grudica (BER I 286).
Polj. grucza, gruczo obino se izvodi iz *g (kao da s razvitkom > ru), uspor. Sawski

SEJP I 358359; O.N.Tr u b a e v, Zametki po lechitskoj timologii, Issledovanija po posko-
mu jazyku, Moskva 1969, s.297299. U svjetlosti potpunije slavenske grae (nazonost lika
grua u drugim slavenskim jezicima) to je objanjenje manje vjerojatno. [18]

405

http://rcin.org.pl
Semantika rijei ne dozvoljava da je veemo s fonetski slinim leksemima kao
slov. lpa gubica, njuka ili sa slov. lpa, bug. lpa, polj. apa, rus. lpa < psl.
*lapa apa. Pejorativna znaenja raupana kosa, duga kosa upuuju na srod-
stvo s rus. dijal. lop m. gruba, zamrena vlakanca kao otpaci pri preradi kono-
plje, kudjelja, kuine, rukovet lana, konoplje, lopk uperak kudjelje < *chlp;
u drugim slavenskim jezicima nalazimo reflekse varijante *chp > (*chlp): e.
chlup vlas, dlaica, uperak, pramen, slova. chlp vlas, dlaka, malje, polj. chupy
mn. duga, upava, raupana, razbaruena kosa, bug. dijal. pka uperak dla-
ke, pamuka, lana, konoplje (uspor.
SSJa
VIII
41).

Budui da je navedena poredba semantiki besprijekorna, moemo
pretpostaviti da se suvremeni dijalekatski lik lpa razvio iz starijeg *hlapa <
*chlpa (s razvitkom / > a kao u lzno, mgla, mh, stpi i gubitkom poet-
nog h kao u lati). Rekonstruiran lik *chlpa (enskog je roda i bug. pka)
moramo smatrati inaicom psl. *chlp m.
Leksem *chp/chlp/chlpa (vjerojatno gruba, zamrena vlakanca kudjel-
je, uperak, pramen kudjelje, kuina > duga, raupana, razbaruena kosa) pri-
padao je, kako se ini, starom sloju ekspresivnoga slavenskoga leksika. akavsko-
kajkavski govori su ouvali relikt starog leksema u njegovu izvornom pejorativ-
nom znaenju; ozaljsko stilski neobojeno znaenje kosa svakako je drugotno.
Lati imati proljev, za stoku (Teak Ozalj 374). Dananji je lik nedvoj-
beno nastavak starijeg *hliati, uspor. slov. hlati m plju[18]titi, o kii
s vjetrom, hli bura, oluja, pljusak; ivi pijesak (v. Bezlaj ES I 197). Ti obli-
ci predstavljaju morfologijsku varijantu staroga slavenskog onomatopejskog
glagola *chlystati/chlyskati, npr. slov. hlstati hvatati gubicom, ibati, bie-
vati, udarati, pljuskati, zapljuskivati, bug. liskam pljuskam, polj. chysta
srkati, rus. lystt ibati, bievati, ukr. lystty srkati, laptati (v.
SSJa

VIII
42). Inae su u hrvatskom ili srpskom potvrene druge sline onomatopeje,
uspor. npr. hlastati (Skok ER I 672), hljustati (Skok ER I 674).
Plvica trepavica (Teak Ozalj 388), rije potvrena jo kod starih kaj-
kavskih leksikografa: u Habdelievu rjeniku ona pleva ali trepavica pal-
pebra, u Belostenevu rjeniku ona pleva palpebra, plev oneh nateenje
enphysema. To su jedine dosad poznate potvrde stare slavenske rijei *plva
opna, tanka koica, mrena (npr. na jajetu, na oku) na hrvatskosrpskom i ju-
noslavenskom prostoru. Taj je leksem dobro poznat sjevernim Slavenima,

U etimologijskim se rjenicima navodi slov. pleva Augenlid. Meutim u Pleterniko-


vu rjeniku ta je natuknica zasnovana samo na Habdelievoj potvrdi, dakle to je hrvatska
kajkavska rije. [19]

406

http://rcin.org.pl
npr. polj. plewka, pliwka koica, opna, kaup. pleva koica, opna, pokoica,
epiderma; katarakt, mrena na oku; potrbunica; tanki sloj leda, polap. plevo
opna na jajetu, rus. plev, ukr. pliv, brus. plev koica, opna, uspor. balti-
ke ekvivalente: litav. plev, let. plve tanka koica (v. Vasmer ES III 277).
Odlika je kajk. pleva, ak.kajk. plvica posebno znaenje kapak na
oku, trepavica, koje je nastalo prijenosom znaenja katarakt, mrena na oku
potvrenoga u drugim slavenskim jezicima.
Polti nagorijevati (Teak Ozalj 388), glagol zabiljeen takoer u um-
berku: spolti anbrennen (Skok ER II

593). To su relikti starog slavenskog gla-
gola *polti po gorjeti, plamtjeti koji se u istom znaenju ouvao u nekim sla-
venskim jezicima: slov. polti lm, stslav. polti, strus. polti polju, ste. poleti.
Iako su refleksi glagola *polti potvreni relativno slabo, taj je glagol u pro-
losti morao postojati na cijelom slavenskom prostranstvu. Svjedoe o tome ope-
slavenske izvedenice, prije svega kauzativni glagol *paliti pa initi da neto
gori, izazivati gorenje i deverbativna imenica *polmy mene plamen.
Stpi . mn. svinjska kraljenica (Hrae, Vrhovac, Ozalj; Teak Kaj
195; Teak Ozalj 400), leksem poznat takoer kajkavcima: stpi mn. komad
svinjskog mesa s kraljenicom (Prigorje, ZNO XII 93), stepnk (svinjska,

govea) hrptenjaa (Trebarjevo u Posavini, RJAZ), stepovina svinjska kra-
ljenica (Samobor, ZNO XVI

103). U Vitezovievu je rjeniku (oko 1710.
god.) zapisan lik stopovina svinjska kimenjaa (RJAZ) s nejasnim, vjero
jatno pogrenim o. [19]
Taj u etimologijskoj literaturi neuoen leksem ima toni ekvivalent samo
u ruskim govorima: step pi . hrptenjaa lovakog psa, hrptenjaa bika,
krave, dio konjske hrptenjae du grive, konjski hrbat, sredini hrpteni dio
konjskih lea, step lea, uspor. takoer izvedenice: stepstaja load konj sa
savijenim, pognutim vratom, stepnk, stepnca neka konjska bolest.
Podudarnost hs. stpi/stpi, rus. step u pogledu fonetike, morfolo-
gije i semantike, arhaina tvorba rijei (sufiks ) govore u prilog pretpo-
stavci da su to refleksi staroga slavenskog leksema *stp . (ak. a = kajk.
e = rus. e < *). Takav praslavenski lik bijae rekonstruiran na osnovi
istonoslavenskih injenica. Potvrde rijei iz akavskokajkavskoga i kajkav
skoga podruja uvjeravaju nas o ispravnosti te rekonstrukcije.

A.Me rk u lov a, Zametki po istorii i timologii slov, timologija 1968, 1971, s.8691
 V.
(tu se navode stariji izvori). Rije je potvrena i u novijim ruskim dijalektolokim rjenicima,
npr. Irkutskij oblastnoj slovar, III, Irkutsk 1979, s.44; SlNovosib 518519 i dr.
 V.
A.Merkulova, nav. dj., gdje su i podaci o rekonstrukciji G. Iljinskog. Istu je rekon-
strukciju doputao Vasmer ES III 755.

407

http://rcin.org.pl
 Psl. *stp jedan je od starih slavenskih anatomskih termina, arhaian
naziv (ivotinjskog) hrpta, odnosno lea s kraljenicom. U tom se znaenju, koli-
ko znamo, leksem ouvao u jednom dijelu hrvatskoga ili srpskoga jezinog pro-
stora i u ruskim govorima. Kao i mnogi drugi anatomski termini, taj je leksem
postao i narodni topografski termin u ruskim i ukrajinskim govorima, npr. rus.
step ravna pljosnata goletna visoravan, livada, panjak na uzvisini i sl., ukr. st
pa obronak, stijena, litica, brdo te poznati zemljopisni termin: rus. step ., ukr.
step m. veliko, obino ravno prostranstvo, pokriveno niskim grmljem i travom
u krajevima kontinentalne i suptropske klime, s malom godinjom koliinom
padavina, posuen i u druge jezike (hs. stpa isto, v. Skok ER III 333).
Imenica *stp izvedena je pomou sufiksa (< ) od osnove potvrene
npr. u litav. stpti stimp koiti se, ukruivati se, lediti se; obamirati, crkava-
ti, stiprs krepak, tvrd, vrst, let. stipt stipstu, stpu koiti se, ukruivati se,
stiprs jak, krepak, vrst, lat. stipes velik i jak kolac, panj, deblo, klada, njem.
steif krut, ukoen, jak, vrst (indoevropski korijen *step, *stip krut, uko-
en; sabijati se; tap, motka). Etimologijsko je znaenje slavenskog leksema
neto kruto, ukoeno, tvrdo; krut, tvrd, nepomian dio tijela.
Stvica zglob (Teak Ozalj 401). U istom je znaenju potvrena imenica
stav u akavtini: u 16. st. kod Antuna Dalmatina te u Vrbniku na otoku Krku
(RJAZ). Na Krku je zapisan i narodni anatomski termin [20] stvice mn. mus-
culi interspinales cervicis. Te su rijei relikti stare slavenske izvedenice *stava/
stav koja je izmeu ostaloga oznaavala i zglob, uspor. bug. stava zglob, e.,
slova. stav, polj. staw isto, lu. stawy udovi, rus. sustav zglob10.
pica kvrica, sitna izraslina na koi (Teak Ozalj 407) < *upica.
Rije je izvedena pomou sufiksa ica od glagola kojeg su refleksi potvreni
u tokavtini: utunuti (< *utupnuti) utinuti (u poslovici Nee te ni buha
utunut, RJAZ), zatnuti ztnm (< *zatupnuti) pritinuti, priklijeti-
ti (Crna Gora, RSAN). Te narodne rijei pripadaju glagolu *upati, za koji
se dosad znalo da je potvren na sjevernoslavenskom podruju: polj. szczu
pa tipati; pipati, szczupn trgnuti, slova. upa (nohami, biom do sne-

.A.Merkulove (o.c. 89, bilj. 74) da stpolj. spina,


Drim da je vjerojatna pretpostavka
V
rus., ukr. spin lea jesu moda refleksi izvedenice *stpina. To bi, naravno, proirivalo prvo-
bitni areal leksema.

Potanko obrazloenje tog miljenja u V. A. Merkulove, o.c.
908; Pokorny IEW 10151016. [20]

Uspor. Fraenkel LEW
II
M.i mu nd i , R. ic, Nazivi dijelova ljudskoga tijela u govoru otoka Krka, Medicina

1975, br. 3, s.188. Drim da je pogreno izvoenje iz stativica.
Uspor. Budziszewska 1314. [21]
10

408

http://rcin.org.pl
hu) gaziti, bosti, zabadati (noge, bialje u snijeg), strus. upati, rus. pat
dirati, pipati, opipavati, ukr. upaty takoer tipajui otkidati (npr. jago-
de, lie); pasti, o stoci. Arhainost lika *upati potvruje deverbativni pri-
djev *upl, npr. e. tpl tanak, vitak; njean, polj. szczupy mrav, tanak,
vitak, strus. upl slab, nejak, rus. uplyj mrav, slabunjav, dijal. takoer
umao, truo, mlitav (uspor. Vasmer ES
IV
510).
Glagol *upati jamano je oznaavao dirati, tipati. Na hrvatskom ili srp-
skom prostoru potvreno je znaenje tipati, nanositi ubode (npr. o buhi). Zato
je prihvatljiva, kako se ini, pretpostavka da je ozaljska imenica pica < *upica
izvorno nazivala mjehuri, kvricu na tijelu od uboda npr. buhe, komarca.
U tu leksikologijsku porodicu moemo ubrajati isto tako ak. upej m.
divlja trava koja se jede kao gruda (RJAZ), derivat sa sufiksom elj s etimo-
logijskim znaenjem trava koju se tipajui bere, otkida. Moemo dopustiti
mogunost da istoj porodici pripadaju topografska imena Uup te tupelj
(1314. st. tupl, tupel) u staroj srpskoj dravi (RJAZ).
Tbav trpak (trnle su tbave), tba ljuta osoba, tbiti se mrgoditi se
(Teak Ozalj 410). Te su rijei svakako u srodstvu sa slov. trbven besoan
(trbvno meso ilavo, besono meso), otrbven neukusan, bljutav; surov,
neotesan, grub, tba ., trb m. glupan, bukvan, trbn na malo otesano
stablo, balvan; glupan, bukvan, tbast neotesan, nezgrapan, nespretan; kvr-
gav, tbati am dumm einhergehen, trotteln.
Izrazita semantika dosad nepoznatih ozaljskih rijei potkrepljuje, ini
se, etimologijsku verziju koju je za slovenske lekseme predloio F.Bezlaj.
On je naime dokazivao srodstvo tih leksema s glagolima *stbnti postajati
tvrd, vrst, jak, snaan, ukoen (npr. srp.cs. ustrbnti dozreti, sazreti, rus.
strbnut postajati tvrd, vrst, koiti se, obamirati, ukr. ostrbnuty ozdravi-
ti, oporaviti se), *storbiti (kauzativ s prijevojem or : ) initi da netko, neto
ojaa, da postane jak, snaan, krijepiti (npr. hs. ostrabiti izlijeiti, ustrabiti
okrijepiti, sastaviti, spojiti ranu, stslav. strabiti lijeiti, strus. ustorobitisja
ozdraviti, oporaviti se, polj. postrobi ojaati, potkri[21]jepiti)11. Te su rijei
zasnovane na ie. *(s)terbh : *(s)ter biti vrst, krut, ukoen (Pokorny IEW
10221027).
Leksemi, o kojima raspravljamo, zasnivaju se na slavenskoj osno-
vi *tb, varijanti *stb (bez nepostojanog s). Upravna znaenja navede-
nih rijei opor, trpak, neukusan (> ljut) te surov, neotesan, umno zaostao,
nespretan moemo svesti na prvobitno vrst, ukruen, ukoen, utrnuo, oba-

11
Bezlaj Parallelen 73. Uspor. Skok ER
II
572573; Vasmer ES III 756, IV

173.

409

http://rcin.org.pl
mro12, dakle na znaenje koje se nadovezuje na semantiku srodnih slaven-
skih i indoevropskih rijei.
Nije jasno koji je lik temeljni slavenski leksem. Moemo dopustiti da
je cijela porodica zasnovana na pretpostavljenom pridjevu *tb (uspor. cs.
strbk, strbl tvrd, vrst < *stb) koji se ouvao proiren sufiksom av
(ak.kajk. tbav, slov. trbven) dok su ak.kajk. tba, slov. tba valjda sup-
stantivizirani likovi starog pridjeva. Druge su rijei, ini se, izvedene bilo od
pridjevske osnove bilo od drugotnih imenica.
Navedeni su ozaljski leksemi relikti staroga slavenskog *tb, potvrenog
i u slovenskom jeziku. Drugu je etimologiju slovenskih rijei (razumije se, bez
ozaljskih leksema) predloila . Varbotova: rekonstruira praslavenski glagol
*trbati koji smatra srodnim sa *terbiti, hs. trijbiti13. Njezina se rekonstrukcija
i etimologija temelji uglavnom na slov. trbti hodati nespretno, tekim kora-
kom, trapati (prema njoj trusi, tj. kasati). Meutim, taj je glagol nesumnji-
vo izveden od tba, trb, trbn glupan, bukvan (uspor. njemaki sinonim
trotteln ii teko, kretati se tekim koracima pored Trottel blesavac, glupan,
nespretna osoba); slina je izvedenica i ak.kajk. tbiti se mrgoditi se : tba
ljuta osoba. Nisu uvjerljiva ni izloena u lanku tumaenja stanovitih seman-
tikih promjena14. Dakle, uvjeren sam da Varbotova nije uspjela da iznese eti-
mologiju koja bi nadmaivala Bezlajevo objanjenje podrijetla leksema.
Vgav kriv, iskrivljen (vgavo dvo), Teak Ozalj 413, uspor. glagol vgati
m naginjati u stranu (RSAN, potvrda iz knjige:
V
. uri, Narodno pelar-
stvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1938), pridjev vast koji je iskrivljenih
udova, zgren (RSAN, potvrda iz Parieva rjenika), smotan, iskrivljen, povi-
jen (u Vitezovievu rjeniku, RJAZ), u srednjoj Dalmaciji u funkciji imenice
eljade smotano, iskrivljeno (RJAZ). Srodne su rijei potvrene u drugim ju-
noslavenskim jezicima: slov. vg, vgav, v[22]gast (vgljast, vgrast) koji se kla-
ti, klimav, naheren; neravan; izvitoperen, vga kosina, nagnutost, nagib, vgati

Kao semantiku paralelu moemo navesti, primjerice, hs. dijal. (Slavonija) trtav
12
trom, polagan, lijen, polj. drtwy ukoen, utrnuo, obamro, drtki opor, trpak, v. SP IV
266267.
..Va rbot, K rekonstrukcii i timologii nekotorych praslavjanskich glagonych osnov
13
i otglagonych imen, III, timologija 1973, 1975, s.2427.
14
Npr. njezino ad hoc stvoreno objanjenje geneze znaenja neukusan. Moram ipak
poteno rei da bi mogli etimologijsku verziju Varbotove podravati primjeri kao slov. trbo
sti bubati, lupati, udarati, tui; tresti, drmati, hs. ak. (Bra) tbariti = cucati, gigati, zidati
(RJAZ). Nije sasvim iskljuena mogunost da je semantika tih ekspresivnih glagola (izvede-
nih, ini se, pomou morfema os, ar) ipak u svezi sa trb ukoen, utrnuo (preko trzati,
drmati). [22]

410

http://rcin.org.pl
(se) klatiti se, ljuljati se, naginjati se u stranu, kolebati se, dvoumiti se, vitope-
riti se (o dasci), viti savijati, kriviti, viti se vitoperiti se, izvijati se (posebno
o drvenim predmetima), bug. dijal. veg, vegav i ved razrok15, mak. dijal. vegaf
razrok, vea razroka enska osoba, veo razrok mukarac16.
Navedene se rijei na koncu konaca oslanjaju na iznimno junoslavenski
pridjev *vg iskrivljen, nagnut, izvitoperen koji je u srodstvu s let. vegls
lak, litav. vglas, vigrs iv, hitan, okretan, sposoban, vjet, stnord. veikr
mek, slab, nejak i dr.; svi se ti leksemi temelje na indoevropskom korijenu
*eg viti, savijati, pregibati; ugibati se, kolebati se17.
S gledita semantikoga objanjenje hs. vgav, vgati, vast kao relikta
pridjeva *vg (odnosno kao izvedenica koje vuku svoj korijen od tog pridjeva)
ne bi smjelo izazivati bilo kakve sumnje. Meutim, iznenauje to u govorima
susreemo samo ekavske likove tih rijei. Po svoj prilici to je ekavizam leksi-
kog karaktera.
Vica nerazvijena glavica zelja, kupusa (Teak Ozalj 414), u istom
znaenju ak. (u Kastavtini) veica (Mehke glavice [kupusa] zovu veice,
222) te slov. dijal. veica = kupusova rastlina, ki se nee v gla-
ZNO XXXIX

vo stisniti in utrditi (Pleternik). Budui da takva nerazvijena, neuoblikova-
na glavica kupusa lii na sveanj lia, granica, te su imenice po svoj prili-
ci umanjenice (stvorene s pomou sufiksa ica) od psl. *vcha/vch sveanj,
guva od slame, sijena, granica i sl.. Taj je leksem potvren uglavnom kod
sjevernih Slavena (npr. polj. w iecha, e. vcha, vch, vch, rus. va, ukr. vi,
uspor. Vasmer ES I 308, Skok ER III 572 s.v. veja), ali se ouvao i kod junih
Slavena: hs. tok. (BiH, Mostar) vijha vilina metla, Asparagus acutifolius;
guva od te biljke, koja se kao cjediljka stavlja u unutranjost badnja pred sla-
vinu (RSAN), slov. vha spoljanji oputen list u kupusa (uspor. vhast sa
oputenim spoljanjim liem, o kupusu, vehlja, vehta = veica). Tu svaka-
ko pripada i hs. ak. vh list, veje lie (Primorje, RJAZ) < *vch. Znae-
nje oputeno lie (kao u kupusa) nalik na sveanj, guvu, (oputen) list, ini
se, semantika je inovacija slovenskih i stanovitih hrvatskih govora.
Izgleda da su od refleksa psl. *vcha/vch izvedena akavska imena bilja: ve
ca Flammula Jovis. (Vrbnik na Krku), vka nekakvo uto cvijee (Rab, RJAZ).

15
Drukija etimologijska interpretacija u BER I 215. Sveza znaenja kriv, iskrivljen
i razrok nesumnjiva je, uspor. npr. rus. kosoj kriv, nakriv : razrok. Za lik ved moemo
pretpostaviti utjecaj glagola kao mak. navede sagnuti; spustiti, oboriti npr. oi, glavu.
16
klifov
125.
17
Uspor. Bezlaj Eseji 124; E. Fraenkel o.c. 1248; Pokorny IEW 11301131; Skok ER III
587588 s.v. vgovi. [23]

411

http://rcin.org.pl
Osim toga je na hrvatskom terenu potvren refleks arhaine izvedenice *vcht
(kajk. vehet, ak. vehat rukovet, sveanj slame, sijena), uspor. Bory, HDZ
VI 73.
Vsast nedobar, zloest (Vsasta je krva k se rda bde), Teak Ozalj
416, uspor. u Konavlima vrsbit zloudan, namorast (RSAN), [23] stak.
(16. st., H. Luci) navrsit nemil, ljut, estok (RJAZ, gdje se navodi i Popovi-
eva potvrda navrsit heftig, grob), 16.17. st. (Zorani, Barakovi) navrsiti
se najeiti se, nakostrijeiti se (RJAZ) te dijal. (iz Srbije?) navrsiti se: Kad se
naoblai pa prilii da e udariti kia ili snijeg, govori se nvrsila se kia (snijeg);
kad je tko gotov zaplakati, ree se: navrsile mu se suze u oima (RJAZ).
507) usporeivao je navrsiti se, navrsit se s istonosla
P.Skok (ER
II
venskom imenicom vorsa Flocke. Meutim, pada u oi da toni ekvivalent
navedenim rijeima postoji u ukrajinskom jeziku: vrsytysja (vrsytyi) vru
sja nabirati obrve, mrtiti se, mrgoditi se, ljutiti se (vrsytysja na koho puiti
se, duriti se na nekoga), navrsytysja postati uporan, namrtiti se, namrgo-
diti se, natmuriti se, naduriti se, napuiti se, zavrsyty namrtiti, namrgodi-
ti, zavrsytysja postati mrzovoljan, mrgodan, osorljiv, namrgoditi se, zavr
sylosja na dvori natmurilo se, der Hmmel w
urde
trbe18.
Izrazita podudarnost hrvatskosrpskih i ukrajinskih narodnih rijei
u pogledu fonetskog i morfologijskog lika te u pogledu semantike (sve do
podrobnosti, uspor. ukr. zavrsylosja na dvori = hs. navrsila se kia) dozvo
ljava rekonstrukciju glagola *vsiti v vsi. Za njegovu je etimologiju
od vanosti znaajan fonetski lik. Kao to je poznato, u slavenskom se s iza
r redovno mijenja u ch pa bismo oekivali lik *vchiti > *viti. Budui da je
potvren samo lik *vsiti, moramo pretpostaviti nestanak nekog suglasnika
izmeu r i s (ps > s kao u kos < *kops, lis < *lips). Upravna znaenja
glagola omoguuju obrazloenje pretpostavke da se glagol *vsiti razvio iz
starijeg lika *vpsiti. Taj stari lik valja, oito, objasniti kao intenzivni glagol
stvoren s pomou morfema s19 od psl. *vpti vp nabirati, mrtiti (uspor.
strus. vrpsti vrpu nabirati, presavijati, slov. vpati vrpam/vrpljem grepsti,
kopati, eprkati te arhainu deverbativnu imenicu *vorpa/vorp bora, nabor,
mrska, npr. slov. (v)rpa, e. vrpa/vrp, lu. (w)ropa, polj. wropa isto, od
koje su opet izvedeni glagoli kao donjolu. ropi, gornjolu. ropi, polj. wropi
praviti bore, nabirati, polj. nawropie duriti se, puiti se)20.

18 elech
I 122, 236,
468; Hrin I 256, II 22; Janw 213.
19
O starim slavenskim glagolima s morfemom s v. F. Sawski u SP I 5152.
20
Uspor. Bezlaj Eseji 114; Vasmer ES I 354. Od glagola *v(p)siti vjerojatno su izve-
dene imenice: slov. vsa ogrebotina (Bezlaj Eseji 114) te, ini se, rus., ukr., brus. vors, vrsa
dlaice, uperci na tkanini, kratka vlakanca vune (< nabori, falte, nakostrijeena vlakanca

412

http://rcin.org.pl
 Glagol *vpsiti > *vsiti tvorevina je, ini se, razdoblja dijalekatskog
razdvajanja slavenske jezine zajednice. Njegovo je etimologijsko znae-
nje nabirati, mrtiti u velikoj mjeri, jako (*vsiti s postajati jako naboran,
namrten, nakostrijeen, jako se nabirati). Predloena etimologija dovoljno
[24] jasno tumai konkretna znaenja nabirati (se), mrtiti (se), kostrijei-
ti (se) kao i metaforika znaenja postajati sumoran, tmuriti se, oblaiti se
te mrgoditi se, duriti se, ljutiti se i slina. Ta su posljednja znaenja vezana
s nabiranjem npr. ela, obrva, kostrijeenjem kose (odnosno dlake) kao tje
lesnim ispoljavanjem nekih osjeaja, udi, npr. srdbe, ljutnje, zloe.
U hrvatskosrpskom leksikonu pored refleksa starog glagola posvjedo-
eni su deverbativni pridjevi: navrsit, vsast i vrsbit (tvorba tog posljednjeg
nije sasvim jasna).
gvrc, vugrc oiljak od uboda buhe (ose, pele, komarca i sl.)
(Teak Ozalj 419), uspor. ak. (Bra) gorc rc guka, kvrga (DL)21, stak.
(16. st., kod H. Lucia) pridjev gvorat: prstenak gvorati prstenak s glavicom,
s dragim kamenom (RJAZ) te tok. (Ljubovija, Azbukovica u Srbiji) govorilo
obod nalik na sito, na koji se fes natue (RJAZ, RSAN)22.
Ekvivalente navedenih rijei susreemo u nekim drugim slavenskim
jezicima: slov. dijal. gor kup gnoja (Bezlaj ES I 162), strus. gvor/govor mje-
hur (na vodi), gvoratyj gvozd klinac s glavicom, rus. dijal. govor mjehur na
vodi, ukr. dijal. hvor klinovi u hlaama. Sve te rijei su refleks psl. *gvor
mjehur, plik, guka, kvrga (uspor. SSJa
VII
184), arhaine izvedenice srodne
hs. griti se kupiti se, kriti se, grbiti se, gra grba, gra vornovat komad
drveta koji se teko cijepa, grina povea cjepanica.
Hs. gvrc/vugrc, gorc jesu prvobitne umanjenice od neouvane
temeljne imenice *()gvor; pridjev gvorat ukazuje na umanjenicu *gvorac sa
starim suglasnikim skupom gv (koji je posvjedoen i u tok. govorilo, jama-

na tkanini?). Istonoslavenski se leksem obino objanjava kao iranska posuenica (avest.

varsa, srpers. vars vlas, Vasmer ES I 355356). Meutim, nema ozbiljnih razloga da prihva-
timo tu etimologijsku verziju. Po svoj je prilici podudaranje slavenske i iranske rijei sasvim
sluajno (iranski je leksem u srodstvu sa slav. *vols, hs. vlas). [24]
U RJAZ i RSAN za braki lik gorac navodi se znaenje modrica, uboj. Uspor. braki
21
glagol gorct nakoditi, beeintrchtigen (DL). Prema podatku DL 1408 imenica gorac
potvrena je u Vidovievu popisu splitskih rijei uz Kovaiev Smij i suze starega Splita.
Nije uvjerljiva, drim, Teakova pretpostavka da bi ozaljski lik gvrc mogao nastati meta-
tezom iz zvogrc < svogrc (Teak Ozalj 235).
O etimologiji i semantici imenice govorilo i pridjeva gvorat potanko I.P.Pe t le v a,
22
timologieskie zametki po slavjanskoj leksike, III, timologija 1973, 1975, s.4749. U Skoka
(ER I 642) govorilo je ostalo bez etimologijskog komentara. [25]

413

http://rcin.org.pl
no nazivu orua stvorenom od neouvanoga denominativnog glagola *gvo
riti). Poetno u likovima gvrc, gorc svakako je drugotno (uspor. npr.
grav/grav, gnj/gnj, gvca/gvca); u srednjodalmatinskom liku gorc
je ispalo v kao u slov. gor.
Pronaeni relikti starih leksema slavenskog podrijetla, koje smo izdvojili
polazei od analize leksike grae u rjenicima akavskokajkavskih govora,
obogauju i dopunjavaju popis dosad poznatih ostataka najstarijeg sloja indi-
genog leksika. Razmotreni leksiki relikti ouvali su se uglavnom u leksiko-
nu narodnih govora. Zbog svojih specifinih znaenja i/ili ogranienih areala
mogli su se samo iznimno pojaviti u starim tekstovima ili rjenicima.
S gledita prostorne rairenosti ostataka ispitanih leksema izdvajaju se
dvije skupine: 1) leksemi kojih su relikti potvreni na veem prostoru (odnos-
no ratrkani su po veem prostranstvu): *gvor, *stava/stav, *u[25]pati,
*vg, *vcha/vch, *vsiti; 2) leksemi koji su u leksikografskim izvorima
potvreni samo iz (pojedinih) akavskokajkavskih govora i katkad iz bli-
skih, susjednih govora (osobito kajkavskih): balamtiti (i balamta) gra,
lpa, lati, plvica, polti, stpi, tb(av).
Zasluuju pozornost znaajne sveze sa slovenskim leksikom: gra, la
ti, polti, tb(av), vgav, vica, uspor. takoer srga, ljtati (v. gore), lhnati
prestati davati to (mlijeko, jaja samo za ivotinje) (Teak Ozalj 374) = slov.
lhniti prestati23. Uoavamo zanimljive leksike sveze s drugim slavenskim
podrujima, osobito sa sjevernoslavenskim prostranstvom.

2. Ve smo imali prilike vidjeti da graa Teakovih zbirki akavsko-

kajkavskoga leksika doprinosi takoer dubljem poznavanju izvorne seman
tike pojedinih leksema slavenskog podrijetla. Podaci, koji se iznose u tim
rjenicima, od vanosti su i za prouavanje semantikih odlika stanovitih
starih domaih leksema kojih je nazonost na hrvatskom ili srpskom terenu
dobro poznata. Ovdje u razmotriti samo nekoliko najznaajnijih primjera:
Dohrmit se dotrajati, postati neupotrebljivim, istroiti se (Teak Kar-
lovac 47; Teak Kaj 184). Taj je glagol, unato znaenjskoj razlici, nesumnjivo
povezan s pridjevom hrm koji ima bolesnu ili defektnu nogu. Glagoli hro
mati, hromiti hramati, izvedeni od hrm, prema RJAZ potvreni su samo
u Stulievu rjeniku. Kao to je poznato, uobiajen je glagol s vokalom a:
hrmati ii kao hrom, teko neravnomjerno hodati zbog bolesne noge, fig.

Pokuaji etimologije slovenske rijei: Bezlaj Parallelen 81; L.V. Ku rk i n a, Slavjanskie

23
timologii, II, timologija 1972, 1974, s. 7879.

414

http://rcin.org.pl
biti nesiguran u emu, ne biti spreman, zapinjati, imati nedostataka. Ta su
znaenja jasno motivirana semantikom temeljnog pridjeva, dok je znaenje
dijalekatskog glagola dohrmit se izrazito drukije. Osobitu semantiku tog
posljednjeg lika, meutim, moemo objasniti polazei od starijeg znaenja
pridjeva hrm.
Slavenski materijal prua vrste dokaze da je psl. *chrom (> hs. hrm)
oznaavao prvobitno koji ima tjelesnu manu, oteeno tijelo, oteen bilo
101102). Glagol hromi
koji ud, osakaen, sakat (vidi primjere u SSJa VIII

ti, izveden od pridjeva u navedenom znaenju, morao bi da oznaava sakati-
ti, oteivati, initi koga nesposobnim, nemonim, bezvrijednim. Da je takav
glagol stvarno postojao u hrvatskom ili srpskom leksiku, dokazuje pronaen
kod Josipa Kozarca lik hrmiti initi nesposobnim, slabiti24. Odgovarajui
povratni glagol s prefiksom do, dakle dohromiti se, po svoj bi prilici ozna-
avao postati oteenim, nesposobnim, bezvrijednim; akavskokajkavsko
znaenje dotrajati, postati neupotrebljivim, istroiti se oito lii na to pret-
postavljeno znaenje.
Navedenim primjerima valja dodati jo ak. (u gradianskih Poljana-
ca) prermeni duhovno zaostao (Koschat 253), nedvojbeno glagolski pri-
djev inae nepotvrenog glagola *prehromiti (vjerojatno osakatiti, otetiti).
Znaenje duhovno zaostao moemo izvesti iz starijeg osakaen, us[26]por.
hs. dijal. slta sklata, suklata prema *slut sakat (Bory, RS XLII 2527).
Iz ovoga to je reeno vidi se da semantika ak.kajk. dohrmit se (pot-
krijepljena drugim injenicama) uvjerava da je i na hrvatskom ili srpskom
terenu pridjev hrm uvao starije ire znaenje koji ima tjelesnu manu, osa-
kaen, sakat. Izgleda da iz takvog znaenja valja izvoditi pojedinana znae-
nja istog pridjeva potvrena kod nekih starih pisaca: nejednak, nepotpun,
neprav, lijen (RJAZ III 705)25.
Grva humak, izbreina (pored obinog griva), Teak Ozalj 360. Slina
topografska znaenja susreemo u nekim drugim slavenskim jezicima: strus.
griva uzvisina du obale obrasla umom, umica, rus. dijal. grva dugulja-
sta izbreina, nevisok brdski greben, uska i duga uzvisina meu dvijema

24 Rjenik hrvatskosrpskoga knjievnog jezika, II,

Matica

hrvatska Matica srpska, Zagreb
Novi Sad 1967, s.197. [26]
P.Skok (ER I 689) u tu je porodicu uvrstio glagol ornuti (misli da je nastao iz *ohro
25
mnuti) oslabiti, izgubiti snagu (od starosti, bolesti); poeti se ruiti, postati troan, propa-
sti, ornuo koji je na izmaku snaga, iznemogao, propao, istroen; koji se jedva odrava, tro-
an, dotrajao. Ipak je taj glagol oito u svezi s rniti ruiti, padati; sipati, plakati; plivati pod
vodom.

415

http://rcin.org.pl
jarugama, ponorima, humak na uzvienom mjestu usred movara, uzvien
dio niske obale nalik na brdski lanac, uski pojas ume na uzvisini; gaj, umica,
strma obala rijeke, padina, snjeni nanos, brus. hrva suha uzvisina usred
movarnog mjesta ili ravnine (uspor.
SSJa

VII
129130). Obraa pozornost
i slov. grva okrajak njive obrastao travom, mea obrasla travom, travnata
ledina, rudina, travom obrastao prostor u vinogradu, grive mn. mit Gras
bewachsnde Erhhungen, z.B. aus ckern te sthrv. (u Belostenevu rjeniku
kao dalmatinsko) griva mea meu vinogradima26.
Za podrijetlo navedenih topografskih znaenja od vanosti je prvobitna
semantika imenice griva. U hrvatskom ili srpskom jeziku i u drugim slavenskim
jezicima refleksi psl. *griva oznaavaju dugu i gustu dlaku na vratu domaih
ivotinja i zvijeri. Meutim, ve davno je ustanovljeno da je to znaenje mlae,
drugotno i da je prvobitno znaenje te imenice vrat, zatiljak to potvruje prasla-
venska izvedenica *grivna ogrlica kao i semantika indoevropskih usporednica
psl. *griva (v.Skok ER I 620, Sawski SEJP I 374375,
SSJa
VII

129132).

Moe-
mo pretpostaviti slijedei tijek znaenjske evolucije tog leksema: vrat, zatiljak >
(ivotinjski) vrat s dugom dlakom > ono to raste na takvom vratu, griva.
Polazei od izloenih tvrdnji moemo znaenja (duguljasta) uzviica,
izbreina, humak i (duguljasta) uzvisina obrasla umom, travom, mea, ledina
obrasla travom protumaiti kao metafore, dakle prijenos starih anatomskih
znaenja leksema *griva vrat, zatiljak, (ivotinjski) vrat s dugom dlakom na
odreene oblike tla sa stanovitim fiziogeografskim znaajkama. U potkrepu
takve interpretacije moemo navesti sline primjere uporabe anatomskih ter-
mina u funkciji topografskih apelativa kao to hs. hrbat lea, hrptenjaa : pla-
ninski, brdski greben, grbina, rus. step hrbat, lea : [27] uzvisina, uzvien
prostor obrastao travom, ukr. stepa stijena, litica, brdo; obronak i dr.
Kao to vidimo, relikti starijih znaenja leksema *griva uvaju se uglav
nom u topografskom leksikonu. Ozaljski apelativ grva humak, izbreina
znaajan je, dakle, semantiki arhaizam.
Hbati nositi teak teret (Teak Ozalj 362) nesumnjivo je ostatak
iskonskog znaenja staroga slavenskog glagola *chybati klatiti, njihati, ljulja-
ti, uspor. polj. chyba klatiti, njihati; juriti, skakati, ukr. ybty klatiti, nji-
hati; klatiti se, njihati se (v.
SSJa
VIII

153155). Inae je u hrvatskom ili srp-
skom jeziku, kao uglavnom i u ostalim slavenskim jezicima, glagol (i njegove

26
Skok (ER I 619620) odvojio je tu rije u zasebnu natuknicu, doputajui dalmatoro-
mansko podrijetlo. Meutim, slavenski je materijal dokazom da je to s etimologijskog gledi-
ta ista rije to hs. griva u obinom znaenju. Uspor. toponime Griva (RJAZ). [27]

416

http://rcin.org.pl
izvedenice) posvjedoen u metaforikim znaenjima, npr. hs. staro hiba dvoj-
ba, pogreka, podhiba himba, prijevara (uspor. Skok ER I 665666), slov.
hbati koriti, kuditi, hba mana, nedostatak, e. chybati sumnjati, dvojiti,
slova. chba nedostajati, faliti.
Ozaljsko je znaenje nositi teak teret nastalo, ini se, iz kontekstu
alnog znaenja klatiti se, njihati se, ugibati se nosei teak teret.
Pka, pka i (pkotina), pak ka bobica groa bez ljuske (Teak
Kaj 191; Teak Ozalj 393). Taj je leksem u nekoliko tvorbenih i fonetskih liko-
va posvjedoen na zapadnom dijelu hrvatskosrpskoga govornog prostora:
peka (Belostenec, Jambrei, Habdeli, Vitezovi, Kristijanovi 36), pka
(Koschat 242), pka/pak (Istra, RJAZ), pjca < *paca (Susak, HDZ I 83,
171; pjca, Rab, RJAZ; takoer u rjenicima Mikalje, Tanclingera, RJAZ s.v.
paica, Mati, Rad JAZU 327, str. 226), pajce/pace, pajne (DL 770, 783),
paac (Poljica, ZNO
285); u Vrbniku na Krku peac (RJAZ), peek (Jam-
X
brei), peica (Poljica, ZNO IX98), paica (Istra, Rijeka, Poljica, BiH, v.

RJAZ, ZNO 98), peica (Bakar, RJAZ; u Vitezovievu rjeniku, Mati,
IX
618 s.v. paka, 653 s.v. pica.
Rad JAZU 327, str. 226), uspor. Skok ER II

Navedeni se likovi temelje na psl. *pta ili, tonije, na izvedenicama
*ptka (> *ptca), *ptk (> *ptc), *ptica (oblike sa sufiksima k,
ica susreemo jo samo u slovenskom jeziku, dok su u drugim slavenskim
jezicima potvreni refleksi lika *ptka).
U hrvatskim govorima najee su posvjedoena znaenja kotica,
sjemenka u vou, zrnce u jagodi groa, ljuska jagode groa, dropine,
komine od groa, maslina. Za Mikaljinu imenicu pajca RJAZ navodi zna
enje zrno, puce, jagoda groa na koje oito lii bobica groa bez ljuske
u akavskokajkavskim govorima. U drugim slavenskim jezicima najee je
znaenje kotica, sjemenka ali su potvrena i druga znaenja, npr. rus. p
ka pupak, bubreg, dijal. okrugao kamen (uspor. Vasmer ES III 348), polj.
peca (stpolj. pca < *pta) gruda, grumen, okrugao kamen, okrugao hljeb.
Etimologijska ralamba imenice *pta < *ptj dozvoljava utvrditi da se
ona zasniva na indoevropskom korijenu *put : *pu, *pe, *po aufblasen,
aufgeblasen, angeschwollen, aufgebausch (Pokorny IEW 847848) i da je nje-
zino iskonsko znaenje neto naduto, nabuhlo, nabreknu[28]lo, zaobljeno,
okruglo27. Ako je tako, znaenja jagoda groa, bobica groa (bez ljuske)

Uspor. M. a l k ov, Edna baltoslavjanska izosema, Izvestija na Instituta za blgar-

27
ski ezik
XVI
, Sofija 1968, s. 307311. Autor pretpostavlja za baltikoslavensko razdoblje zna-
enje zaobljen organ u tijelu ovjeka, ivotinje, ptice.

417

http://rcin.org.pl
moramo smatrati ostacima starijeg znaenja leksema kojeg su se relikti ou-
vali i u nekim drugim slavenskim jezicima. Poznato veini slavenskih jezi-
ka znaenje kotica, sjemenka vjerojatno je nastalo ishodom rane slavenske
semantike inovacije, dok su se znaenja ljuska groa, dropine, komine od
groa, maslina razvila, ini se, iz kotica, sjemenka preko posredne karike
ono to ostane od zgnjeena groa, od zgnjeenih maslina, otpaci (kotice,
sjemenke, ljuske i sl.) u preradi groa, voa.
trk esno, glavica luka (Teak Ozalj 406) zajedno s kajk. truk kuku-
ruzni klas, klip (Kristijanovi 54; ZNO XVII

13: Samobor) i uobiajenim na
hrvatskosrpskom podruju strk stabljika biljke (> uzrast, dio tijela oko pasa
i druga sekundarna znaenja, uspor. Skok ER III 350) jest refleks psl. *strk. Za
taj je leksem na junoslavenskom prostranstvu tipino znaenje stabljika bilj-
ke, kod sjevernih Slavena znaenje mahuna, poznato takoer Slovencima. Od
vanosti je da isto znaenje kao ak.kajk. trk ima i slov. strk, e. struk. Vje-
rojatno je to rana inovacija jednog dijela slavenskih dijalekata. L.Kurkina, koja
se posljednja bavila etimologijom tog leksema, smatra da je znaenje esno
starije od obinog hrvatskosrpskog znaenja stabljika28.
Ti su odabrani primjeri dovoljno pouni kao ilustracija vanosti podataka
dijalektolokih rjenika za poznavanje iskonskog znaenja i semantike evoluci-
je pojedinih starih leksema. Moram odmah naglasiti da zbirke akavskokajkav-
skoga rjenikog blaga pruaju isto tako dosta podataka za zanimljiva novija zna-
enja pojedinih starih leksema, za semantike inovacije (od kojih su neke potvr-
ene i u drugim izvorima), npr. brzgati zvidati, pijukati (Teak Ozalj 343),
brati, brati, brati zvidati, pitati (Teak Kaj 182; Teak Ozalj 343), uspor.
ve kod Belostenca brizgati zvidati (RJAZ); driti, driti biti tmuran, potiten
(o ovjeku); poboljevati (o ivotinjama) (Teak Kaj 184; Teak Ozalj 353), uspor.
u Istri (Vodice) driti stajati na nekom mjestu bez interesa, u Crmnici odbi-
jati hranu (o stoci), ne htjeti pasti (RSAN); hvati koriti, predbacivati (Teak
Ozalj 363), konkretno je znaenje potvreno u s(h)vati svaliti, sruiti; mtiti
vabiti, mamiti (pored mutiti, mijeati jaja), primuvati primamljivati, vabiti
(Teak Ozalj 380), uspor. kod Nikole Zrinskog odmutiti odmamiti, u Belosten-
evu rjeniku mutim = mamim, te primjer iz Kurelevih Jaka: Ti s mene muti
la i k sebi kuila i kot slatkim cukrom mene primutila (Mati, Rad JAZU 327,
str. 222223); stpit se, stpiti se razumjeti, shvaati (Teak Kaj 194; Teak Ozalj
401), uspor. stupiti u pamet obuzeti pamet, razbor; pasti, doi na pamet (RJAZ);
vrat grmjeti (Teak Kaj 197), uspor. gromovi vrite (RSAN s.v. vrtati). [29]

28
L.
V , timologija 1975, 1977, s. 2328. [29]
. Ku rk i n a, Slavjanskie timologii, IV

418

http://rcin.org.pl
 3. Graa iskoritenih zbirki rjenikog blaga akavskokajkavskih
govora sadrava takoer niz zanimljivih primjera znaajnih za poznava-
nje procesa obnavljanja leksikog fonda. Susreemo to, naime, izrazite pri-
mjere potiskivanja odnosno potisnua starih leksema slavenskog podrijetla,
zamjenjivanja takvih leksema novijim, motiviranim izvedenicama, leksikim
inovacijama: iskra ltafka, ltafka (Teak Kaj 189; Teak Ozalj 374); kali
na paskvina (Teak Kaj 191) i zimolza (Teak Kaj 198; Teak Ozalj 418);
krsna tkalaki stan, razboj (Teak Kaj 188; Teak Ozalj 371) vinj (Ogu-
lin, Teak Kaj 197); ija k (Teak Ozalj 403), uspor. u karlovakom govo-
ru ak ija (Finkaojat, HDZ III 146), kajk. u Samoboru ek stranji dio
glave (ZNO 58); vuga tica (Teak Karlovac 50; Teak Kaj 198); zje
XVI
nica gldalce (Teak Kaj 185; Teak Ozalj 358) i zre, zre (Teak Karlo-
vac 50; Teak Kaj 198), uspor. polj. renica zjenica i dr.

4. Analiza rjenikog blaga akavskokajkavskih govora omoguila je

izdvojenje mnogobrojnih arhainih leksema od kojih je jedan dio do sada
neuoen u znanstvenoj literaturi, odnosno nije pravo rastumaen. Kao to
smo vidjeli, ti su leksemi znaajni za poznavanje slavenske leksike batine
u hrvatskosrpskom jeziku kao cjelini i u njegovim narjejima, za prouavanje
iskonskih znaenjskih odlika i kasnijih semantikih promjena pojedinih
starih rijei, za poznavanje procesa potiskivanja sastojaka najstarijeg sloja
domaega leksika. Ralambom te leksike grae, dakle, stekli smo nove va-
ne spoznaje o sastavu najstarijega sloja leksika slavenskog podrijetla, o povi-
jesti i semantikoj evoluciji pojedinih relikta tog leksikog sloja.
Leksikon akavskokajkavskih govora, razumije se, sadrava znaajnu
grau i za prouavanje novijih slojeva leksika, domaega i tuega podrijetla,
za poznavanje leksikih osobitosti mjesnih govora, za ispitivanje prostorne
rairenosti pojedinih leksema.
Leksika graa Teakovih rjenika, iako nepotpuna, dokazom je da
su nama za to dublje prouavanje povijesti leksika prijeko potrebni novi
dijalektoloki rjenici, osobito iz nekih arhainijih govornih prostora. Jas-
no se osjea, naprimjer, nedostatak to potpunijih zbirki rijei iz kajkav-
skog podruja, iz arhainih sjevernoakavskih govora (pogotovu istarskih,
kvarnerskih). Od velike bi koristi bili potpuni rjenici pojedinih govora jer
svaki odabir smanjuje znanstvenu vrijednost grae. Takvi puni rjenici poje-
dinih govora ili manjih govornih cjelina od vanosti su, pored ostalog, i za
prouavanje leksikih sustava, semantikih polja. [30]

{Na s. 2930 pierwodruku wykaz skrtw, na s. 3031 streszczenie angielskie red.}

419

http://rcin.org.pl
 Ze studiw nad czakawskosoweskimi
zwizkami leksykalnymi
Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej XII, 1972, s.131140

Zagadnienie zwizkw sownikowych midzy dialektem czakawskim

i jzykiem soweskim ma spore znaczenie dla poznania pierwotnego ugrupo-
wania dialektw w zachodniej czci poudniowej Sowiaszczyzny. Materia
sownikowy moe dostarczy dodatkowych, uzupeniajcych danych wspiera-
jcych wnioski wycigane z analizy wsplnych czakawskosoweskich cech
fonetycznych i morfologicznych. Na pierwotne zwizki midzy gwarami cza-
kawskimi i soweskimi rzucaj wiato nie tylko majce charakter archaizmw
peryferycznych zachowane odziedziczone wyrazy (wyrniajce przy tym cza-
kawszczyzn od reszty serbskochorwackiego obszaru jzykowego lub czce
j z gwarami kajkawskimi i zachodniosztokawskimi), lecz przede wszystkim
wsplne innowacje leksykalne. Na bliskie zwizki midzy tymi gwarami wska-
zuj rwnie stare, pochodzce z pierwszych wiekw po przybyciu przodkw
czakawcw i Sowecw na poudnie, wsplne poyczki, zwaszcza romaskie.
Dotychczas aden z tych typw zwizkw leksykalnych czakawskosoweskich
nie zosta szczegowo i wyczerpujco opracowany. Gwn przyczyn stano-
wi niewtpliwie brak zarwno penego sownika czakawskiego, jak i gwarowego
i historycznego sownika soweskiego. Nic wic dziwnego, e nieliczne prace,
powicone interesujcej nas problematyce, ograniczaj si w zasadzie do gro-
madzenia materiau, niemal cakowicie pomijajc interpretacj zgromadzonego
sownictwa. Wyjtek stanowi jedynie cytowany niej artyku F.Sawskiego.
Zwizkom leksykalnym czakawszczyzny i soweszczyzny powicono
dotychczas trzy osobne prace. Obszerny wykaz wyrazw wsplnych dla gwar
pnocnoczakawskich (zaczerpnitych gwnie z gwary Cresu) i jzyka so-
weskiego zestawi M.Tentor. Danymi z XVIwiecznego sownika Fausty-

 Tentor Slaganja 6992.

http://rcin.org.pl
na Vranicia rozszerzy ten wykaz F.Sawski, wskazujc na szerszy ni by to
wynikao z pracy Tentora zasig wielu wyrazw na gruncie czakawskim i dajc
zwiz [132] charakterystyk czakawskosoweskich wsplnoci sowniko-
wych. Najobszerniejsz i najpeniejsz materiaowo prac ogosia niedawno
S.Zajcewa. Autorka, wykorzystujc drukowane sowniczki, monografie i cza-
kawskie teksty gwarowe oraz zbierajc materia w terenie, zgromadzia znacz-
ny zasb wyrazw rodzimych zachowanych tylko w gwarach czakawskich,
wyrazw wsplnych dla czakawszczyzny i zachodniej sztokawszczyzny oraz
czcych gwary czakawskie ze soweskimi. Rwnie i ta cenna niewtpli-
wie praca, nie pozbawiona zreszt niecisoci, nie zawiera penego zasobu tak
czakawizmw leksykalnych, jak i wsplnoci czakawskosoweskich. W tym
stanie rzeczy konieczne jest dalsze gromadzenie odpowiedniego sownictwa,
wykorzystujce w znacznie wikszym ni dotychczas stopniu stare teksty cza-
kawskie i soweskie. Naley rwnie przeprowadza interpretacj zebranego
materiau, bowiem zgromadzone dotychczas sownictwo jest do rnorodne
i niejednakowej wartoci dla interesujcego nas problemu.
W niniejszym artykule omawiam dwa stare wyrazy wydobyte z zabytkw
i gwar czakawskich i majce odpowiedniki na gruncie soweskim, a mianowi-
cie jalovie przynta i gonjaj jednostka miary powierzchni ziemi uprawnej.
Na wyrazy te, bdce najprawdopodobniej wsplnymi czakawskosloweski-
mi neologizmami, w dotychczasowej literaturze nie zwrcono uwagi.

1. jalovie

Zagrzebski sownik akademicki (RJAZ IV 443) przytacza jalovie przy-

nta na ryby, esca z dwu rde: z wydanej w 1569 r., a napisanej w 1536 r.,
pierwszej chorwackiej powieci Petra Zoranicia Planine (nitar manj osta-
vit ne mogu ljubki uvit, da teku navadit jalovie kako riba nepogub svoj)

 F.S aw s k i, Zwizki sownikowe czakawskosoweskie, Sprawozdania z prac nauko-

wych Wydziau Nauk Spoecznych PAN V (5), Warszawa 1963, s. 4652. [132]
 Zajceva Leksika 69110.
 Dla przykadu wspomnie mona o pominiciu wyrazw wystpujcych w wyko
rzystanych przez autork tekstach gwarowych, jak zachowana na poudniu tylko w czak.
stara nazwa naczynia krt (por. Trubaev RT 229233; W. B or y , Czy okrt jest kaszubi
zmem? JP XLVI, 1966, s. 280284 {na s.484488 niniejszego tomu red.} i JP XLVII, 1967,
s.385386), zachowany tylko w czak. i se. stary wyraz mozg rodzaj drewnianego gwodzia
(por. W. B or y , Uwagi o kilku rzadszych wyrazach polskich. 3. mode, JP XLVI, 1966,
s.173177 {na s.479483 niniejszego tomu red.}).

421

http://rcin.org.pl
oraz z pracy D.Nemanicia o akcencie czakawskich gwar Istrii. Dane te wska-
zuj na wystpowanie wyrazu w XVIwiecznej czakawszczynie zadarskiej
i w ekawskich gwarach Istrii. Dalsze poszukiwania pozwoliy zmieni zarw-
no chronologi, jak i zasig wyrazu. W napisanym w 1486 r. w czakawskiej
wwczas Lice, tzw. Zborniku Broza Kolunicia, czytamy: sa grih grla jest udica
s jaloviem (w oryginale s loviem), kov ribar pakleni jemlje ribe v jezeri.
Zapis ten [133] wskazuje, i wyraz musia by znany w tym samym znaczeniu
ju w XV w. w Lice. Omawiany wyraz wystpuje rwnie w sporzdzonym
w 1533 r. w Zadrze przez pochodzcego z ibenika Gverina Tihicia odpisie
(z niewiele zapewne starszego oryginau) przekadu woskiego lucydarza: da
su podobni k ribi, ka se veseli od jalovia, ko ju ulati, umirajui na udici, cze-
mu we woskim oryginale odpowiada che si rallegra dellesca cho lo piglia.
Nastpne odnalezione zapisy interesujcego nas wyrazu s modsze prawie
o 400 lat. Wystpuje on bowiem wielokrotnie w napisanej w pierwszych latach
XX w. miejscow gwar czakawsk monografii etnograficznej Vrbnika na Krku,
np. gjedate koti kaina, kada oe zahlapnut jalovie; Leka (rodzaj samow-
ki) ... ima koti ilo nazgoru na se nabode jalovie... Pod labor od zeca i od orebice
ni tribi jalovia... Za kunu i male tie je tribi dat pod labor jalovie. Kuni se nabo-
de mesa na zbicu, a tien se prospe zobat pod zbicami; Saku udicu od palingara
je tribi najekat, to je dat je tribi na u jalovie10. Z tego te czasu pochodzi wspo-
mniany wyej zapis Nemanicia. Przytoczone cytaty wskazuj, e na przeomie
XIX i XX wieku w gwarze Vrbnika jalovie miao szersze znaczenie ni w przy-
toczonych wyej zabytkach, znaczyo bowiem przynta w ogle. W znaczeniu
przynta na ryby ic czciej uywa rzeczownika jeka, o ktrym zob. niej. Brak
niestety informacji, czy omawiany wyraz zachowa si na Krku do dzi.
Przedstawione dane, chocia do skpe, pozwalaj stwierdzi, i rze-
czownik jalovie w przeszoci musia mie znacznie wikszy zasig na grun-

D. Ne m a n i , akavischkroatische Studien. Erste Studie: Accentlehre, Sitzungsbe-


richte der phil.
hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften CV/2 (Wien 1884), s.512:

jlovie (=jlovie) esca.
 Koluniev zbornik. Hrvatski glagolski rukopis od godine 1486 [wyd. M.Valjavec], Djela
JAZU XII, Zagreb 1892, s.247. W takim samym kontekcie jalovie wystpuje te we wcze-
niejszej, bo pochodzcej z koca XIVw., wersji tego tekstu (tzw. Ivaniev zbornik), zob.
I.Mileti, Starine XXIII, s.72. [133]
S. Iv i , Prijevod Lucidara Honorija Augustodunensisa u prijepisu Gverina Tihia iz

godine 1533, Starine XLII, Zagreb 1949, s.185 (por. te uwagi wydawcy na s.122).
 I. ic, Vrbnik na Krku. Narodni ivot i obiaji, ZNO V, 1900, s.234.
 O.c., ZNO VII, 1902, s.296.
10
O.c. 305.

422

http://rcin.org.pl
cie czakawskim, ni wskazuj dawne teksty (Lika, okolice Zadru) i gwary
(Krk, moe te pobliska Istria). Prawdopodobnie bowiem wystpowa take
na obszarze midzy tymi do odlegymi punktami, a wic w pnocnych,
ekawskich i rodkowych, ikawskoekawskich gwarach czakawskich. Nie
mona zreszt wykluczy, i siga jeszcze bardziej na poudnie, do gwar
ikawskich, skoro w XVI w. notuje go pisarz pochodzcy z ibenika. W sow-
niku Vranicia wyraz jednak nie jest zanotowany; ac. esca oddane tam jest
przez jili, brano, chodzi wic o inne znaczenie11. Poza obszarem czakaw-
skim, w gwarach kajkawskich i sztokawskich wyraz nie wystpuje.
Jak wiele innych czakawizmw leksykalnych, rwnie i ten ma dokad-
ny odpowiednik na gruncie soweskim. Sownik Pleternika (I 357) przy-
tacza gwarowy wyraz jlovie przynta do owienia rakw z Laa (dia-
lekt doleski), [134] a take za rkopimiennym sownikiem Zalokara inn
posta jadlovie ze znaczeniem der Ort, wohin der Kder fr Krebse gelegt
wird. Tej ostatniej informacji Pleternik nie dowierza, skoro opatruje j pytaj
nikiem. Wiadomo, i sownik Zalokara zawiera obok wartociowego mate-
riau gwarowego rwnie sporo form, ktrych autentyczno jest wtpliwa12.
Tym niemniej jeli nawet posta wyrazu lub jego znaczenie nie s cakiem
pewne, zapis Zalokara stanowi niewtpliwe wiadectwo istnienia interesuj-
cego nas wyrazu w gwarach soweskich. W innych sownikach soweskich
nie ma tego wyrazu, wyjtek stanowi jedynie niemieckosoweski sownik
Tomia, ktry niem. Kder tumaczy przez vada, vaba; jalovie (pri lovu na
rake)13. Zapis ten potwierdza informacje Pleternika i moe wskazywa na
wikszy ni mogoby si wydawa zasig wyrazu. Przy obecnym stanie leksy-
kografii soweskiej jest to jednak niemoliwe do udowodnienia.
Poza gwarami czakawskimi i soweskimi omawiany wyraz nie wyst-
puje. Brak jasnej motywacji wyrazu tak na gruncie czakawskim, jak i so-
weskim pozwala przypuszcza, i mamy tu do czynienia ze stosunkowo
dawnym neologizmem czakawskosoweskim. Jest to najprawdopodobniej
stary termin rybacki lub owiecki, nazywajcy przynt lub jaki specjalny
rodzaj przynty. Dane gwar czakawskich zdaj si przemawia za pierwot-
nym znaczeniem przynta uywana do chwytania rnych zwierzt. Na obu
obszarach dialektycznych wyraz zachowa si tylko szcztkowo, wypierany

11 Dictionarivm qvinqve nobilissimarvm Evropae lingvarvm, Latinae, Italicae, Germani

cae, Dalmatiae et Vngaricae Fausti Verantij, Venetiis 1595, s. 32. [134]

12 Por. uwagi we wstpie do sownika (Pleternik I, s. VI).
13 F.Tom i , Nemkoslovenski slovar, Ljubljana 1961, s. 418.

423

http://rcin.org.pl
by bowiem przez inne wyrazy, nie dziwi wic zawenie znaczenia w gwa-
rach soweskich, gdzie jalovie jest nazw przynty na raki. Do znaczenia
miejsce, gdzie zakada si przynt na raki, jeszcze powrc.
Aby moliwie penie przedstawi histori interesujcego nas wyrazu
i jego miejsce w terminologii owieckiej, przyjrzyjmy si pokrtce, jakie wyra-
zy wypieray jalovie w gwarach czakawskich i soweskich. Ot gwary cza-
kawskie i sztokawskie gwary dalmatyskie (zajmujce gwnie dawne obsza-
ry czakawskie) uywaj w znaczeniu przynta (gwnie na ryby) stosunko-
wo nowszych poyczek romaskich jka, eka i lka. Forma jka wyst
puje np. na Krku14, Cresie15, Pagu16, w Komiy na wyspie Vis17, w Senju18.
Posta eka zanoto[135]wano na Rabie (ka)19 i na Vrgadzie (ka)20. Nieco
odmienn form aska podaje P.Skok z Dubrownika21. Lka uywana jest
np. na wyspie Dugi otok22, na Vrgadzie23, w sztokawskiej dzi gwarze Ninu24,
a take na Krku w wyspecjalizowanym znaczeniu przyrzd do chwytania
zwierzt, samowka25. Wyrazy te s stosunkowo pnymi26 zapoycze-
niami z woskiego. Formy jka i eka kontynuuj wos. esca przynta na
zwierzta, ryby27, przy czym posta z protez j jest zapewne starsza. Nato-

14 I.ic o.c., ZNO VII, s. 296, 306 i ZNO XXXIII, 1949, s.9, 11: przynta na ryby;
wabik. P.S k ok, Naa pomorska i ribarska terminologija na Jadranu, Split 1933, s.72 przyta-
cza z Krku posta jeka.
15 A. B or t u l i n, Lov u Belom na Cresu, ZNO XIX, 1914, s.322323, 336: przynta na
ryby i na inne zwierzta.
16 B.i rol a, Novalja na Pagu. Narodni ivot i obiaji, ZNO XXXI, 1937, s.84: przyn-
ta na ryby.
M.D e a nov i , Lingvistiki atlas Mediterana II. Anketa
17
na Visu (Komia), Rad JAZU
344, Zagreb 1966, s.22: czakawska posta jska.
18 Mogu Senj 126. [135]
19 Kuar Rab 19.
20 Jurii 59.
21 P.Skok l.c.
M.D e a nov i , Lingvistiki atlas Mediterana III. Anketa
22
u Salima na Dugom otoku,
Rad JAZU 348, Zagreb 1967, s.46.
23
Jurii l.c.
24 Lj.M a t rov i , Rjeniko blago ninskoga govora, Radovi Instituta JA u Zadru III,
1957, s.439: przynta na ryby.
25 I. ic o.c., ZNO VII, s. 296.
26 Wedug RJAZ IV 443 jeka powiadczona jest dopiero w XVIII w. Postaci leka sow-
nik nie notuje.
C.B at t i st i, G.A le s sio, Dizio
27 O pochodzeniu i znaczeniach wyrazu woskiego zob.
nario etimologico italiano, II, Firenze 1968
, s.1530.
Wyraz zosta zapoyczony rwnie do
ngrec. skai pl. i alb. ek.

424

http://rcin.org.pl
miast leka pochodzi z dialektycznej formy woskiej (znanej take dialektowi
weneckiemu) lesca28. Ten sam wyraz w furlandzkiej postaci fonetycznej lscie
zosta te zapoyczony do niektrych gwar soweskich jako lea (le)29.
Wydaje si, i wanie te poyczki woskie, przejte przez przymorskie gwary
wraz z wielk iloci innych terminw rybackich, wyprze mogy ze znacz-
nej czci obszaru dialektu czakawskiego stary termin jalovie. W innych
gwarach widzimy znw szerzenie si wyrazw sztokawskich. W czakawskiej
gwarze Brinja w Lice w znaczeniu przynta wystpuje wyraz meka30. Rw-
nie w sztokawskiej dzi gwarze Poljicy uywany jest ten wyraz w formie
mka31. Jest to stary termin zachodniosztokawski (por. RJAZ VI 588), kt-
ry wraz z ekspansj sztokawszczyzny zwikszy swj zasig. Inny sztokaw-
ski wyraz mmac wystpuje w gwarze Ninu32, gdzie w przeszoci zapew-
ne istniao jalovie, std bowiem pochodzi Petar Zorani. Take na grun-
cie soweskim, skd niestety nie dysponujemy szczegowymi danymi [136]
o zasigu rzeczownika jlovie w przeszoci i dzi, mg on by wypiera-
ny przez inne wyrazy, np. przez wspomnian ju furlandzk poyczk lea
w gwarach przymorskich lub przez rzeczowniki vaba i vada33. Wszystko to
przemawia za przypuszczeniem, i omawiany wyraz nosi w gwarach czakaw-
skich i soweskich charakter archaizmu pochodzcego sprzed okresu for-
mowania si terminologii rybackiej (czy te owieckiej) w jej obecnej postaci.
Przy ksztatowaniu si tej terminologii znaczn rol odegray rnorodne
wpywy obce, wypierajce nieraz pierwotne sownictwo rodzime. Rzeczow-
nik jalovie/jalovie jest najprawdopodobniej szcztkowo w gwarach cza-
kawskich i soweskich zachowanym przedstawicielem tej starszej warstwy
rodzimego sownictwa.

28 Por. G.B o e r io, Dizionario del dialetto veneziano, Venezia 1867

(3. wyd.). Indice ital-
ianoveneto, s.41; G.P i n g u e nt i n i, Nuovo dizionario del dialetto triestino. Storico, etimo
logico, fraseologico, Bologna 1969, s.179.
S. k e rlj, Nekoliko ribarskih izraza furlanskog porekla u jednom slovenakom dijalek
29
tu okoline Trsta, Anali filolokog fakulteta VIII, Beograd 1968, s.6364.
30 B.Fi n k a, S.Pave i , Rad na prouavanju akavskih govora u Brinju i okolici, Raspra-
ve Instituta za jezik JAZU I, Zagreb 1968, s.30.
31 P.Iv a n i e v i , Poljica. Narodni ivot i obiaji, ZNO IX, 1904, s.86 i 88.
32 Lj.Matrovi o.c. 440: przynta zakadana na samowk do chwytania lisw i myszy.
Mmac przynta notuje np. Vuk K a r a d i , Srpski rjenik istolkovan njemakim i latinskim
rijeima, Be 1818, s.385. [136]
33 O se. vada zob. T. Koro e c, Iz ribike terminologije, JiS X, 1965, s.203; F. B e z l aj,
Slovensko vada vaba pri ribolovu, JiS X 256; Bezlaj Eseji 138; S.Su h a dol n i k, Drobec za
zgodovino besede vada, JiS XI, 1966, s.4445.

425

http://rcin.org.pl
 Budowa sowotwrcza wyrazu wydaje si jasna, bowiem bez trudu
wydzieli mona w nim sufiks ie/ie, ktry w czakawskim i soweskim
tworzy przede wszystkim nomina loci, ale wystpuje rwnie w pewnej iloci
starych wyrazw nie bdcych nazwami miejsca, np. czak. sirie, se. sirie
podpuszczka, czak. godie rok. Nie rozstrzygajc na razie sprawy funk-
cji sufiksu w rzeczowniku jalovie zajmijmy si pochodzeniem pnia wyra-
zu. Narzucajce si zestawienie z przymiotnikiem jalov jaowy, niepodny
jest nie do przyjcia z przyczyn semantycznych, bowiem w aden sposb nie
tumaczy znaczenia wyrazu pochodnego34. Porwnanie z wos. esca przyn-
ta (: edere) moe nasuwa przypuszczenie, i u podstawy rzeczownika jalo
vie ley czasownik sti je. Za takim zwizkiem zdaje si te przemawia
cytowana przez Pleternika se. forma jadlovie, jakby z zachowan gru-
p dl. Ale brak lokalizacji tej postaci nie pozwala stwierdzi, czy pochodzi
ona z gwar, ktre zachowuj stare grupy dl, moliwe jest te przeksztace-
nie wyrazu przez etymologi ludow w ktrej gwarze soweskiej lub nawet
przez autora zapisu. Przede wszystkim jednak przeciw takiej etymologii prze-
mawiaj wzgldy fonetyczne, bowiem gwary czakawskie i soweskie w kon-
tynuantach czasownika sti i jego derywatach nie znaj w nagosie ja (por.
czak. jesti : jisti, jelo : jilo itd., se. jesti, jelo itd.). Wydaje si wic, i naley
szuka innego objanienia.
Ot ju dawno zwrcono uwag na grup wyrazw wystpujcych
w soweskim i na zachodzie serbskochorwackiego obszaru jzykowego
(w gwarach czakawskich, kajkawskich i zachodniosztokawskich): se. dial.
jl m. zawi; zo, jliti im udawa, np. zmieniajc gos, jliti se uda-
wa, postpowa faszywie, obudnie, zawistnie, jlec oszust (Pleternik
I 356), kajk. jl m. zawi, invidia, odium, jaliti se udawa, simulare, czak.
w XV w. jala oszustwo [137] (RJAZ IV 439442). W postaci al nequitia
wyraz zosta odnotowany te z nowszych zabytkw gagolickich35, zatem
jest to najprawdopodobniej wyraz czakawski w tekcie cerkiewnym redakcji
chorwackiej. Przytoczone wyrazy Berneker uzna za poyczki z osmaskiej
turecczyzny36, bez powanego uzasadnienia odrzucajc wczeniejsz uwag
P.Budmaniego (zob. RJAZ IV 439), i zasig wyrazw temu przeczy. Oczy-

34 Ju po napisaniu artykuu miaem moliwo zapozna si ze wieo wydanym pierw-

szym tomem sownika etymologicznego P.Skoka, ktry zestawia omawiany wyraz zarwno
z przymiotnikiem jlov (nie tumaczc jednak rozwoju znaczenia), jak i z jal, jaliti (Skok ER
I 752 s.v. jlov i 751 s.v. jlan). [137]
35 Miklosich Lexicon 4.
36 Berneker SEW I 28.

426

http://rcin.org.pl
wicie jest zupenie nieprawdopodobne, by wyrazy zapoyczone z tureckie-
go wystpoway wycznie na terenach, gdzie nie byo bezporednich kon-
taktw z jzykiem tureckim, by za nie byy znane na obszarze, gdzie te
kontakty byy bardzo silne i gdzie roi si od zapoycze tureckich. Powy
sze wyrazy trzeba odrni od znanej w czci obszaru serbskochorwa-
ckiego niewtpliwej poyczki osmaskiej jlan kamstwo37 i szuka trzeba
dla nich innej etymologii38. Zwizek rzeczownika jalovie z przytoczonymi
wyrazami wydaje si prawdopodobny. Mona si bowiem w nich dopatry
wa znaczenia udawa, oszukiwa, zwodzi, oszustwo, zwodzenie, z kt-
rego da si wyprowadzi znaczenie przynta. Rzeczownik jalovie byby
derywatem od niepowiadczonego w sownikach czasownika *jalovati (od
jaliti) utworzonym przy pomocy sufiksu ie i znaczyby pierwotnie miej-
sce, gdzie si zwodzi, wabi zwierzta, skd miejsce, gdzie si zakada przy-
nt (por. cytowane wyej se. znaczenie miejsce, gdzie si zakada przy-
nt na raki i dalej przynta). Prawdopodobna jest te interpretacja oma
wianego wyrazu jako nazwy narzdzia (jak czak. sirie, se. sirie od siriti)
z etymologicznym znaczeniem to, co suy do zwodzenia, ncenia, wabie-
nia zwierzt, skd rozwinoby si znaczenie przynta. Zwizek znaczenio-
wy udawa, zwodzi, oszukiwa i nci, wabi mona atwo wytumaczy
pamitajc, i w prymitywnym owiectwie wan rol odgrywao wabie-
nie zwierzt przez udawanie, naladowanie ich gosw39. Potwierdza to te
stanowica paralel semantyczn sch. nazwa przynty mmac, niewtpli-
wy derywat od mmiti oszukiwa, zwodzi. Zdaj sobie oczywicie spra-
w z niedostatkw powyszej propozycji etymologii (przede wszystkim nie-
wyjanione pochodzenie i rozwj znaczeniowy wyrazw jal, jala, jaliti oraz
brak powiadcze czasownika *jalovati), ale wydaje mi si, i przy obec-
nie posiadanych danych o omawianym wyrazie propozycja ta jest prawdo-
podobna. Na jednoznaczne rozstrzygnicie problemu wpyn mog nowe,
dotychczas nie znane dane o znaczeniach i zasigu wyrazu, przede wszyst
kim z gwar soweskich.
Z przedstawionego materiau wynika, e jalovie/jalovie jest wspl-
n innowacj gwar czakawskich i soweskich pochodzc z okresu bliskich
zwizkw midzy tymi dialektami. [138]

37 Zob. RJAZ IV 439440; A.k a lji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo 1965,
s.359 s.v. jalan; Skok o.c.751.
38 Skok l.c. przypuszcza, i jest to panoska poyczka z wg. l falsus, falsarius, dolo-
sus.
39 Por. Moszyski KLS2 I 4344. [138]

427

http://rcin.org.pl
 2. gonjaj

W Planinach Petra Zoranicia wystpuje te raz tylko zapisany w XVI w.

rzeczownik gonjaj: gonjaja ni lihu mekote vidit ne<e> gdi dubja cvati-
hu pod voem se kre (RJAZ II 270). Wedug P.Budmaniego, redaktora
II tomu RJAZ, znaczenie tego wyrazu jest niejasne. Ostatnio dwa razy zwra-
cano uwag na ten wyraz, omawiajc jego budow sowotwrcz, ale i tu
nie wyjaniono jego znaczenia, chocia wskazano na przypuszczaln budo-
w sowotwrcz: derywat od goniti z sufiksem aj40. Dalsze poszukiwania
tego wyrazu pozwoliy ustali jego znaczenie i stwierdzi, i nie jest to hapax
legomenon, lecz wyraz, ktry w przeszoci musia wystpowa na znacznym
obszarze gwar czakawskich.
Najstarszy zapis omawianego wyrazu znajdujemy w aciskim doku-
mencie z Zadru z r. 1268: quod suscepimus a vobis venerabili viro, abbate
monasterii s. Grisogoni, duos gognay pro quolibet de terra uestra, posita ad
Berdam. W 1450 r. gonjaj zosta zapisany w gagolickim dokumencie ze Sto-
morinja: Na tom ugovoru znimah 3 gonaji trsja. Wystpuje te w aciskich
rdach w postaciach gognale, gognalius, gognalium, np. w pochodzcym
z pocztku XV wieku statucie miasta Koruli: Locum planctum circa unum
gognale41.
Gonjaj wystpuje wielokrotnie (11 razy) w XVIIwiecznych gagolickich
tekstach z okolic ibenika, a mianowicie w testamentach spisywanych przez
miejscowych ksiy. Oto kilka przykadw: Ostavljam... heri... pinez libar
sto... i tri gonjaja zemlje u Borovici posaene, drugi kus u Lo<k>vici u njemu
je gonjaj sedam (wyspa Zlarin, r.1662); a mi darova moj brat Petar vie sve
dote moje dva gonjaj <a> zemlje i po, ja ovu zemlju ostavljan unukon mojin
(Tijesno, r.1661); Ostavljan mojin unukon... zemlju, ka je n<a> Glaviini, gon
jaji d (= 5) s voen, ko je ondi (wyspa Murter, r. 1673)42. Te i pozostae przy-
kady (z Prvicia, Jezera, irja) wskazuj na znaczenie wyrazu, wynika z nich
bowiem, i gonjaj by nazw miary powierzchni ziemi uprawnej. Potwierdzaj
to dane gwarowe, bo omawiany wyraz powiadczony jest rwnie w gwarach.
We wsi Kolan na wyspie Pag gonjaj jest jednostk miary ziemi uprawnej rw-

40 H. O r z e c how s k a, Orzeczeniowe formacje odsowne w jzykach poudniowosowia

skich, Wrocaw 1966, s.233; Bory Budowa 58.
41 Maurani Prinosi 326.
42 A. upu k, ibenski glagoljski spomenici, Zagreb 1959, s. 106, 79 i 98. Na powszech-
no wyrazu w XVIIwiecznych gwarach okolic ibenika wskazuje uywanie go rwnie we
woskich przekadach testamentw, np. un gogniaio (= czak. po gonjaja, o.c. 62).

428

http://rcin.org.pl
najc si 24 arom43. Wedug wiadectwa M.Moskovljevicia [139] rwnie
czakawskie gwary na wyspie Korula znaj ten wyraz: gnjj mera za povri-
nu vinograda, postat, prerov (koliko kopai preduzmu preda se vinograda)44.
Na tym tle janiejsze staje si znaczenie wyrazu u Zoranicia. Gonjaj ma tam
chyba nieco oglniejsze znaczenie kawaek ziemi uprawnej.
Przytoczone powiadczenia wyrazu w dawnych tekstach i wspczes-
nych gwarach czakawskich pochodz z odlegych punktw. Wystpowanie
wyrazu na wyspie Pag na pnocy i Koruli na poudniu oraz w przeszoci
na terenach lecych mniej wicej porodku midzy tymi wyspami (Zadar,
okolice ibenika) dowodzi, i dawniej gonjaj musia wystpowa na znacz-
nym obszarze gwar czakawskich.
Pozostaym gwarom serbskochorwackim omawiany wyraz nie
jest znany. Wystpuje natomiast w soweskim. W gwarach wsch. Styrii
powiadczony jest gonjj w znaczeniach die Ackerbeetlnge; ein Ackert-
heil, soviel man an einem Tage (oder von einer Ftterung bis zur anderen)
umackern kann (Pleternik I 232).
Znaczenia te s bardzo bliskie znaczeniom
wyrazu czakawskiego. Z porwnania wyrazu czakawskiego i soweskiego
wynika, i mamy tu do czynienia z terminem rolniczym nazywajcym pry-
mitywn jednostk pomiaru ziemi uprawnej, a mianowicie ilo ziemi, ktr
uprawi mona w cigu okrelonego czasu. Sdzc po technice uprawy ziemi
w Dalmacji, Istrii i na niektrych obszarach Sowenii termin dotyczy upra-
wy ziemi przy pomocy motyki. Gonjaj znaczy wic pierwotnie najprawdopo
dobniej ilo ziemi skopanej przez jednego kopacza w cigu dnia lub od jed-
nego posiku do drugiego.
Etymologia wyrazu nie sprawia trudnoci. Jest to oczywicie derywat
z sufiksem aj od czasownika goniti, majcego m. in. znaczenie odnoszce si
do prac polowych, zwaszcza do kopania (por. RSAN III 468). Wyraz jest zlek-
sykalizowan nazw rezultatu czynnoci. Moliwo utworzenia nazwy jed-
nostki miary ziemi od czasownika goniti potwierdzaj liczne paralele w r-
nych jzykach sowiaskich, por. sztok. dial. gn (gn) m. prosena dui-
na, razdaljina koju konj ili ovek bez predaha moe pretrati; duina brazde
koju volovi izoru bez odmaranja; duina brazde od 2030 lakata; mera za

43 Zemlju dele i mere na gonjaje. Jedan gonjaj broji 24 ara (L.M a r i , Antropo
geografska ispitivanja po severodalmatinskim ostrvima (Rab, Pag, Vir), SEZ XXXVIII, Beo-
grad 1926, s.342). Ten te tylko przykad cytuje RSAN III 471 s.v. gnjj. [139]
44 M.Mo s k ov lj e v i , Govor ostrva Korule, SDZ XI, Beograd 1950, s.222 (na s.168
i 196 przytacza ten wyraz ze wsi rnovo i Smokvica). Wedug informacji V.Mauranicia
(1.c.) wyraz ma by uywany w gwarach pnocnej Dalmacji i na wyspach.

429

http://rcin.org.pl
duinu od 60 koraka (RSAN III 463), czak. na Koruli gnjalo mera za dui-
nu (RSAN III 471), sztok. zgon deo njive koji anje ili okopa jedan radnik
(RSAN V 634), se. ogn das Ackerbeet (Pleternik I 802), ogonjj die Acker-
lnge (ib.). Paralelne twory w innych jzykach sowiaskich oraz wyjanienie
rozwoju znaczeniowego przedstawi ju w 1932 r. W. Taszycki45.
Rzeczownik gonjaj mg by utworzony niezalenie od siebie w cza-
kawskim i soweskim. Sdz jednak, i zleksykalizowane i wyspecjalizowa-
ne znacze[140]nie wyrazu przemawia za uznaniem go za wspln innowacj
czakawskosowesk.
Przedstawione dwa wybrane wyrazy wsplne dla czakawskiego i so-
weskiego wskazuj, i dalsze badania nad czakawskosoweskimi innowa-
cjami leksykalnymi mog pozwoli na wzbogacenie naszej wiedzy o wzajem-
nych stosunkach midzy tymi dialektami po przybyciu Sowian na poudnie.
Przytoczone przykady z zakresu sownictwa owieckiego (rybackiego) i rol-
niczego dowodz, i w rnych dziedzinach leksyki powstaway nowe wyrazy
ogarniajce swym zasigiem co najmniej cz gwar czakawskich i sowe-
skich. W pewnym stopniu mogo to pozostawa w zwizku z nowymi warun-
kami geograficznymi, klimatycznymi itp., z jakimi zetknli si ludzie mwi-
cy tymi dialektami po przybyciu na zajmowane dzi tereny, z istniejcymi
lub wytworzonymi midzy nimi zwizkami w zakresie kultury material-
nej. Jednoczenie omwione wyrazy pokazuj, i do badania zwizkw sow
nikowych czakawskosoweskich naley wykorzystywa materia zawarty
w dawnych tekstach, bowiem dopiero dane historyczne i gwarowe pozwalaj
na odtworzenie pierwotnego zasigu i znacze wyrazw. Zabytki zawieraj
take nie znane dzi gwarom sownictwo, wydobycie ktrego moe si przy-
czyni do odtworzenia moliwie penego zasobu zbienoci leksykalnych.

45 W.Ta s z yc k i, Przyczynek do dziejw dziesiciny in gonitwam, RSP III 184187 [prze-

druk z JP XVII, 1932, s.5055]. [140]

430

http://rcin.org.pl
 Iz
arhai


nog
doma


eg
leksika

u

sjevernim


akavskim
govorima

akavska ri XII, Split 1984, s. 135141

Arhaine znaajke akavskog narjeja glavni su uzrok da akavski lek-

sik uva mnogobrojne lekseme koji pripadaju slavenskoj rjenikoj batini.
Jedan dio akavskih leksema praslavenskog podrijetla bio je u prolosti nazo-
an i u drugim hrvatskosrpskim narjejima, ali se do naih dana (odnosno
do novijih vremena) ouvao esto samo u pojedinim akavskim govorima.
U akavskom rjenikom blagu nisu takoer rijetki stari domai leksemi koji
bijahu u prolosti pa i danas su ogranieni samo na akavski prostor. Znaaj-
no je da su ekvivalenti takvih leksikih akavizama potvreni obino u dru-
gim slavenskim jezicima, osobito u slovenskom jeziku te u jezicima sjevernih
Slavena.
Dosada

nja
su

ispitivanja

hrvatskoga

i

srpskoga

te

slavenskoga

leksika

utvrdila

znatan

broj

akavskih

arhaizama

i

leksi

kih

akavizama

slavenskog
podrijetla
. Meutim,

nisu naravno dosada zapaeni i ispravno objanjeni svi
takvi akavski leksemi. Ima jo leksema spomenutog tipa i u starijim, nedo
voljno iskoritenim dijalektolokim i etnografskim izvorima, pa i u novijim,
objelodanjenim u zadnje doba veim i manjim akavskim rjenicima. Nedvoj
beno je jedna od vanih zadaa akavske dijalektologije te hrvatskosrpske
povijesne leksikologije i etimologije odreenje praslavenskoga leksikog slo-
ja i leksikih arhaizama u akavskome rjenikom blagu. Ostvarenje takvog
ispitivanja bilo bi od vanosti za dublje poznavanje povijesti hrvatskosrpsko-
ga leksika i za rekonstrukciju praslavenskoga sloja slavenskog leksika.
U lanku donosim pet priloga poznavanju ostataka arhainoga doma-
eg leksika u sjevernim (istarskim, kvarnerskim i primorskim) govorima. Ti
su akavski govori (osobito istarski i kvarnerski) zadrali dosta starih doma-
ih [136] leksema, esto nepoznatih na ostalome akavskom prostoru, npr.

http://rcin.org.pl
holjeva (holjev, hoveja) bjeva (Istra, Krk, Skok ER I 678), lobzat (lozbat) cje-
lovati (Cres, Skok ER II

312; glagol potvren takoer na Krku, uspor. fraze iz
Vrbnika: Lobi ter poloi, Jarem lobzat, ic, ZNO
107, 117), dreica tri-
XX
jeska (Vrbnik na Krku), halupa mala prizemna slamom pokrivena stajica
(Kastavtina, takoer u Vitezovievu rjeniku), nutiti nuditi (Kastavtina,
Krk, Primorje), opuka opeka (Istra, Krk, Primorje), vrli f. pl. motke u tzv.
gnojnom kou (Kastavtina) i dr.

1. erni crvenkastout, naranast

U opisu narodnog ivota i narodnih obiaja u Vrbniku na otoku Krku,

koje je u prvim godinama 20. stoljea opisao na mjesnom akavskom govo-
ru Ivan ic, pored obinog pridjeva ern crn potvren je dva puta pridjev
erni u nedvojbeno drugom znaenju. U obradbi vrbnike narodne nonje
ic spominje sklop rijei erni rub: Da enska aluje, pozniva se po rubu
i uijuh. Na glavi nosi erni rub, ma ni ern, nego je ervjenkastoelt, zabo-
den je bil va vodu od ruja

(ZNO VI
46). Da je roba od korote potapana

va
vodu od ruja

dobijala crvenkastu boju, svjedoi i noviji Jelenoviev podatak
iz Dobrinja na Krku. Inae te obavijesti potvruje poljski putopisac Aleksan-
der Sapieha, koji je 1804. god. zapazio da Kranke w czasie
a
oby zamiast
biaej chustki bior pomaraczow (u doba alosti umjesto bijelog rupca uzi-
maju naranasti).

 {W pierwodruku artykuu przypisy przesunito na koniec: 17 na s. 140, pozostae na

141 red.} W. B or y , Przyczynki do rekonstrukcji zasig
w
wyrazw prasowiaskich, RS
XLV, 1985, 2127
{na s.246252 niniejszego tomu red.}.
W. B or y , Z geografii wyrazw sowiaskich, SlOcc 34, 1977, 16 {artyku

na s.223
230 niniejszego tomu red.}.
W. B or y , Przyczynki do geografii wyrazw sowiaskich, SlOcc 36, 1979, 2627 {arty-

ku na s.231239 niniejszego tomu red.}.
W. B or y , Prilozi srpskohrvatskoj etimologiji, ZbFL XXV/2, 1982, 1113 {artyku

na
s.350366 niniejszego tomu red.}.
W. B or y , O dwu starych sowiaskich leksemach z zakresu wyrobw z drewna, SFPS

XXIV, 1987, s.115126 {na s.8687 niniejszego tomu red.}.
Jelenovi, Etnoloki prilozi iz Dobrinja na otoku Krku, ZNO XL, 1962 (pretisak u:
 I.
DL III 212):

Potla... za jo monju
alost robu pooivali. Za pootit su robu kuhali va vodi,
va ku su najpre stavjali ili od ruja. Odo toga je kolur hita malo na ovjenasto, a za eto oto
su umakali robu va kuhanu vodu od afrana .
A.Sapieha, Podre w krajach sowiaskich odbywane (izd. T.Jaboski), Wrocaw

1983, s.60.

432

http://rcin.org.pl
 Isti se pridjev nalazi i u icovu opisu topljenja voska. Tu je naveden sklop
rijei erni vosk: Pokla su siti oeti, hiti je se va pinjatu i obisi na komotra
nad ogenj, neka se vosk rastopi, a ontrat se ga zilije va kakovgod okrut i pusti
da se ohladi, pek zneme ven i spravi kraj. To se zove erni vosk, a ne biva ern,
nego je elt (ZNO
XXI
30).
Te su potvrde dokaz da je vrbniki govor jo poetkom 20. stoljea
poznavao pridjev erni koji je oznaavao, po svoj prilici, crvenkastu nijansu
ute boje, odnosno crvenkastoutu, naranastu boju. Znaajno je da je taj
pridjev samo u ustaljenim sklopovima rijei. Jamano su u tim sklopovima
ouvani ostaci uporabe pridjeva koji je inae u govoru nestao. Dakle, odrao
se kao leksiki ostatak u nazivlju narodne nonje i u narodnoj vrbnikoj pe-
larskoj terminologiji.
U ranije doba pridjev erni crvenkastout, naranast

morao je oznaa
vati boju i drugih predmeta. Dokazom je vrbnika izvedenica ernek uman-
ce (uspor.

Jaje je mujek, muek, kada je ve nutri zdelan pienec i kada je
ve ernek od jaja koti kervav, ic, ZNO
XXI
27). Ta je imenica u ekavskoj
(krkoj ili istarskoj) akavtini potvrena ve u 15. stoljeu: u dva se ekav-
ska lucidara nalazi lik rmnak (ili rmnjak) umance: Mi z zemlju plovamo
v more kao rmnak v jaje. Sline nazive utoga dijela jajeta izvedene od istog
pridjeva poznaje takoer slovenski jezik (slov. rmnjk, rmljk, rnjk) i oba
luikosrpski jezici.
Usporedba staroakavskog lika rmnak i vrbnikih rijei ernek, erni
svjedoi da je u govoru Vrbnika suglasniki skup mn pojednostavnjivanjem
izgovora zamijenjen suglasnikom n i da je er odrazom slogotvornog
(uspor. tamonje likove ern crn, ervjen crven, kervav krvav itd.). [137]
Vrbniki je pridjev erni ostatkom staroga pridjeva rmni, rman crven,
crvenkast, rumen (o razliitim nijansama crvene boje). Prema grai Akade-
mijina rjenika taj je pridjev potvren od 13. do 17. stoljea (uspor. Skok ER I
275276). Potvrde u starim spomenicima i relikti u onomastikom materijalu
(npr. toponimi Crmnica, rman dol u Vinodolu u 15. st.) svjedoe da je u sta-
rije doba rman bio rairen na cijelome hrvatskom i srpskom podruju. Dok
su ostali akavski govori i druga hrvatskosrpska narjeja tijekom razvoja
izgubila taj pridjev, vrbniki je govor ouvao njegovu uporabu u stanovitim
sklopovima rijei sve do poetka 20. stoljea. Naalost, nije poznato je li pri
djev erni odran i u suvremenome govoru gradia Vrbnika.


Uspor. Bory Budowa 68.

Vidi SP
II
224225.

433

http://rcin.org.pl
 2. hluditi lutati

U Akademijinu rjeniku (u natuknici zahluditi, RJAZ XXI

899) nala-
zimo obavijest da je u prolom stoljeu Fran Kurelac zabiljeio u Kastavtini
imenicu hlud u znaenju druzgalica kojom se groe druzga ili masti te gla-
gol zahluditi zdruzgati, zamijeati groe i okaliti, uzmutiti vodu. Obrai-
va te natuknice u RJAZ zapazio je da prostom glagolu nema potvrde.
U obimnoj Jadrasovoj knjizi o Kastavtini prije drugoga svjetskog rata
za imenicu hlud nema potvrde (moda je ve izila iz upotrebe), ali je dobro
potvren glagol zahldt zahldn vodu zamutiti i zalutati te glagolski pri-
djev trpni shljn zamuen (Jardas, ZNO XXXIX
402, 408).

Ti se glagoli vie
puta nalaze u Jadrasovu tekstu, npr. Brina enska je ve puti kamo zahludi
la, a ni znala pravega puta (str. 331). Tu je potvren i prosti glagol hludit samo
u znaenju lutati, tumarati, npr. Zato Cigani nikad mira nimaju, leg po svete
hlude (str. 56), Mladien, ki po noe hlude po seleh, reu, da hode po frajeh
(str. 84), On [sc. malik] ne hludi po noe kod mrak (str. 108).
Znaajan Kurelev podatak doputa objasniti glagol hluditi kao izvede
nicu od imenice hlud motka (ta je stara domaa imenica zabiljeena
u istarskoj akavtini i na kajkavskom prostoru)10. Ekvivalenti glagola hlu
diti postoje i u drugim slavenskim jezicima, npr. slov. hloditi tui motkom,
kocem (: hlod odrezano i oieno stablo srednje debljine, direk, trupac),
ste. zchluditi istui, izbiti (: chld, chloud motka), brus. odludic otje-
rati (npr. maku) ibljikom (: lud prut, ibljika; suho iblje)11. Na osnovi
takvih usporedbi moe se ustvrditi da je u istarskoj (liburnijskoj) akavtini
glagol hluditi jamano oznaavao udarati, tui, biti motkom, kocem. Iz toga
prvobitnog znaenja dade se izvesti kastavsko tui, mastiti groe druzga-
licom (vjerojatno iskonski u sklopu rijei hluditi grozje tui, druzgati gro-
e kocem; u svezi s tim i osnovna imenica hlud dobila je izvedeno znaenje
druzgalica kojom se groe masti) kao i znaenje mutiti, uzmuivati vodu
(po svoj prilici najprije u sklopu rijei hluditi vodu mlatiti, uzmuivati vodu
kocem, tapom, uspor. npr. ukr. kolotyty biti, batinati i uzmuivati, praviti
mutnim). Ta su se drugotna znaenja ouvala u prefiksnim glagolima zahlu
diti, shluditi, dok je prosti glagol razvio posebno znaenje lutati, tumara-
ti, skitati se (koje je svojstveno i prefiksnom glagolu zahluditi). Semantiki

RJAZ III 639; Skok ER I 672; W. B or y , Prilozi prouavanju ostataka arhainog sla
10
venskog (praslavenskog) leksika u kajkavtini, HDZ VI,

1982,

7273 {artyku na s.381389
niniejszego tomu red.}.
Uspor. SSJa VIII 34 *xlditi (bez akavskog ekvivalenta!).
11

434

http://rcin.org.pl
razvoj udarati, tui, biti lutati, skitati se dobro [138] je potvren u drugim
hrvatskosrpskim i slavenskim primjerima, kao hs. batinati udarati batinom,
biti, tui i skitati se, lutati, dijal. potipati se skitati se prema tepsti udara-
ti, mesti i dr.
Toni ekvivalenti ak. hluditi u drugim slavenskim jezicima doputaju
pretpostavku da bi taj glagol mogao biti ostatak stare, jo praslavenske izve
denice. Meutim, budui da je tip desupstantivnih glagola s morfemom i
produktivan i u pojedinim slavenskim jezicima, praslavenska drevnost raz
motrenog glagola nije pouzdana. Postoji, dakle, mogunost da je ak. hluditi
izveden na akavskom tlu. I u tom bi sluaju potvrivao postojanje u akavti-
ni rijetke imenice hlud, koja svakako pripada praslavenskoj leksikoj batini.

3. preslin nespretan

Pridjev preslin nespretan, lijen, hladan zabiljeen je u Praputnjaku

(Hrvatsko primorje), gdje je nazona i izvedena imenica preslienc nespret-
njakovi (RI 154). Budui da je taj pridjev semantiki osamljen u hrvat-
skom ili srpskom leksiku (iako je tu potvren srodan leksem koji pripada
drugome znaenjskom polju), za njegovo su podrijetlo od vanosti leksiki
podaci iz drugih slavenskih jezika.
Lik razmatranoga akavskog pridjeva dokazom je da je to iskonski
glagolski trpni pridjev. Pretpostavljeni glagol *presliiti nije dosada, koliko
znam, pronaen u hrvatskom ili srpskom rjenikom blagu, ali nazonost
trpnog pridjeva kae da je morao tu postojati. Taj bi glagol bio srodan ruskoj
dijalektalnoj imenici pereslga (i pereslina) omaka, propust u prei, u plat-
nu; ogrebotina, istrto, pohabano mjesto u platnu (uspor. i pridjev peresl
govatyj neravan, hrapav, o dretvi, prei) te slovenskom dijalektalnomu pri
djevu preslgast koji ima praznine, propuste, izlizana mjesta (uspor. pri
mjere u Pleternikovu rjeniku: platno je preslegasto..., kadar se preza in se
ue vidijo nitke; njiva je preslegasta, e ima prazna, gola mesta mej vsejanim
itom). Slov. preslgast nedvojbeno je pridjev izveden pomou sufiksa ast
od imenice *preslega, nepotvrene u slovenskim rjenicima, koja je fonetiki
i jamano semantiki istovjetna s navedenom ruskom rijeju.
Pretpostavljeni akavski glagol *presliiti (ouvan u vidu trpnoga pri
djeva preslin) moe se smatrati izvedenicom od akavskog ekvivalenta rus.
pereslga, slov. *preslega, dakle od rekonstruirane akavske imenice *presliga
(ili sline). U tom bi sluaju glagol *presliiti morao iskonski oznaavati pra-
viti omake, propuste (u prei, u platnu), oteivati (platno i sl.). Iz takvog bi
se etimologijskog znaenja moglo lako razviti izvedeno znaenje raditi neto

435

http://rcin.org.pl
nemarno, nespretno pa biti nemaran, ravnoduan, nespretan. Ba takav deri-
vacijski postupak i semantiki razvoj omoguava objanjenje upravno potv-
renog glagolskog trpnog pridjeva u znaenju nespretan, lijen, hladan.
U prilog rekonstrukciji akavske imenice *presliga (iz starijeg lika
*prslga)12 u znaenju istovjetnu ili blisku slovenskomu i ruskomu ekviva-
lentu (dakle omaka, propust, oteeno mjesto, npr. u prei, platnu) govo-
ri nazoan u drugom dijelu akavskog prostora narodni zemljopisni apela-
tiv prsliga uleknutost izmeu dva brda (Vrgada)13, prslga f. pored prislg
m. Stelle an der sich eine Berglehne oder eine Gebirgskamm einsenken, Ber-
g[139]sattel (Bra)14, prslije f. udolica, dolina izmeu dva brda (u Stuli-
evu rjeniku i u Lici)15, uspor. takoer toponime Prsliga16, Prslig17, Presli
a18. Nesumnjivo je taj zemljopisni termin istovjetan etimologijski sa razmo-
trenim leksemom iz podruja slavenskoga tkakog nazivlja. Po svoj je prili-
ci poznato samo na hrvatskosrpskom jezinom podruju geografsko znae-
nje uleknutost, dolina izmeu dva brda, sedlo metafora poznatog i drugim
slavenskim jezicima znaenja omaka, propust, proputeno, oteeno mjesto
u prei, platnu.
Ako je ispravno predloeno objanjenje, mora se doi do zakljuka da
je u hrvatskosrpskom leksikonu u prolosti postojao refleks staroga, prasla-
venskoga tkakog termina *pers()lg (sths. *prslga i, vjerojatno, *prslg,
*prsl) u iskonskom znaenju. Taj se refleks u stanovitim govorima ouvao
u metaforikom geografskom znaenju (naziv omake, proputenog, otee-
nog mjesta u prei, platnu prenesen na odreen geomorfoloki oblik). Samo
se kod sjevernih akavaca (u Primorju) odrao relikt tkakog znaenja u vidu
izvedenog znaenja nespretan, lijen, hladan koje ishodom duge semantike
evolucije dobio trpni pridjev preslin, jedini ostatak desupstantivnog glago-
la *presliiti.

12
O rekonstruiranom praslavenskom liku i etimologiji leksema vidi npr. Vasmer REW II
340; Schtz 9 i 2930; L.Kurkina, timologija 1980, 1982, s.183.
13
Jurii 169.
14
DL I 948949.
RJAZ XI 711; 282; J.Schtz, l.c. Uspor. takoer dijal. prisliga/prislica (inai-
15


Skok ER II

ca sa sekundarnim sufiksom ica) stijenjeno ulegnue kao prolaz kopneni i morski (P. i-
mu nov i , Apelativne geografske oznake u vezi s morem u svjetlu arealnog prouavanja sla
venskih jezika, Rasprave Zavoda za jezik 67, Zagreb 19801981, s.295).
B. Fi n k a, A. oj at, Govor otoka irja, Rasprave Instituta za jezik 1, Zagreb 1968,
16
s.208: bok na otoku irju.
17
J.Schtz l.c.: iz otoka Iste.
18
RJAZ XI 711: naziv doline.

436

http://rcin.org.pl
 4. prikljen pogrbljen

U jednome svom lanku raspravljao sam o ak. (Cres) kujt se uljati se. Taj
sam glagol rastumaio kao jedini zasad poznati na hrvatskom i srpskom podru-
ju ostatak praslavenskoga glagola *kuliti (s) sagibati (se), savijati (se), griti (se),
dobro potvrena u sjevernim slavenskim jezicima19. Nisam tada znao za akav-
ski lik prikljen pogrbljen, zabiljeen u Hrvatskom primorju (RI 155). To je
nedvojbeno glagolski trpni pridjev od glagola *prikuliti (se) saviti (se), pogrbiti
(se). Primorska potvrda oblika prikljen kazuje ispravnost objanjenja cresko-
ga glagola kujt se kao odraz praslavenskoga *kuliti (s) na akavskom prostoru.
Znaajno je da je oblik prikljen zadrao staro, iskonsko znaenje, dok je creski
glagol kujt se primio novije, izvedeno znaenje uljati se.

5. uj lijevi

Arhaini pridjev praslavenskog podrijetla uj lijevi prema Akademijinu

rjeniku potvren je samo u nekim starim srpskim i hrvatskim tekstovima,
npr. u akavskom Korizmenjaku (1508), u Koiia (1531), vidi RJAZ XVII
865.
Za taj pridjev P.Skok kae da je potisnut u zaborav od sinonima lijevi. Ouvao
se poimenien u toponomastikim i apelativnim izvedenicama kao ujica lje-
vica, toponimi, horonimi i hidronimi ujica (uica), prezime ujica itd. (Skok
ER III 421). Meutim, pridjev se uj lijevi ouvao u apelativnom leksiku vrbni-
koga govora na otoku Krku barem do poetka 20. stoljea. Dokazom je potvr-
da u icovu opisu narodnog ivota:

ivec ... ravno z verhon od gromae je pri-
gnjen i napejan na dvi bandi, na pravu i na uju (na livu), po gromai

(ZNO
XXXIII
35). To je zasad najkasnija obavijest o uporabi razmatranog pridjeva
u jednom hrvatskome ili srpskom govoru. Krka akavtina, dakle, zadrala je
pridjev uj nekoliko stoljea due nego druga narjeja. [140]
Kao to se vidi iz navedenoga vrbnikog primjera, tokavskoj opreci lije
vi desni odgovara u govoru gradia Vrbnika opreka livi/uj pravi. Opreka
livi (levi) lijevi pravi desni svojstvena je i drugim sjevernoakavskim govo-
rima, uspor. npr. na levu al na pravu (Beli na otoku Cresu, Bortulin, ZNO
XXV
359), z dvi prave, pok z dvi live nogi (Dobrinj na Krku, Jelenovi, ZNO
XXXIII142)20. Odlika je vrbnikog govora da pored pridjeva livi uva i nje-

W. B or y , Serbskochorwackie studia leksykalne, ZbFL XXIII/1, 1980, s.2223. {arty-

19
ku na s.296318 niniejszego tomu, zob. s.302303 red.}.
Pridjev pravi u znaenju desni tipian je za sjeverne akavske govore (uspor. Zajce-
20
va Leksika 7374). Njegovi su ekvivalenti u istom znaenju poznati u stanovitim slovenskim,

437

http://rcin.org.pl
gov sinonim uj. Budui da je u drugim mjestima icovih tekstova potvrena
samo opreka livi pravi (npr. lica ... su dva, livo i pravo, ZNO
V
78; od jedne
live do jedne prave ... deski, ZNO
XXI
28), moe se ustanoviti da je upora-
ba pridjeva uj bila ograniena u usporedbi sa sinonimikim livi. Dakle, ve
oko 1900. god. uj u vrbnikom govoru bijae arhaizmom, koji se upotrebljavao
u stanovitim sklopovima rijei kao na uju bandu na lijevu stranu.
Nezapaen dosada u znanstvenoj literaturi ak. uj je znaajan arhai-
zam i za cijelo slavensko podruje. Koliko se zna, ouvao se jo u slovenskom
govoru u Reziji (uj lijevi u Pleternikovu rjeniku). U drugim suvremenim
slavenskim jezicima postoje samo izvedeni od tog pridjeva derivati ili relikti
kao ukrajinski prilog ujbi na lijevu stranu.

makedonskim i bugarskim govorima te u sjevernim slavenskim jezicima, uspor. N.

I
.Tol stoj,
Iz geografii slavjanskih slov. 3. pravyj levyj), OLA MI, 1965, s.133141.

438

http://rcin.org.pl
 Iz leksikih osobitosti srednjodalmatinske akavtine
Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku XXXIII, 1990, s.3945

Jedan od aktualnih zadataka srpskohrvatske i slovenske etimologije

jeste
iskorienje novih leksikih materijala koji donose novija srpska i hrvat-
ska leksikografska dela. U poslednje se doba obogatila i akavska dijalekatska
leksikografija. Dva obimna renika omoguavaju sada uvid u celokupno re-
niko blago akavskih govora srednjodalmatinskih ostrva. U leksikonu ovih
govora nalazimo, izmeu ostalog, mnogobrojne lekseme i leksike porodice
koje, na osnovu etimoloke analize, moramo ubrojavati u relikte najstarijeg
sloja domae leksike. Jedan deo dotinih akavskih leksema nije dosad bio
poznat slavistikoj nauci pa nije uao, prema tome, ni u Skokov etimoloki
renik ni u slavistiku etimoloku literaturu.
Za nas su naroito zanimljivi leksiki akavizmi koji ili uopte nisu
potvreni u ostalim srpskohrvatskim dijalektima ili su posvedoeni izuzet-
no, u vidu mesnih leksikih relikta. Za akavizme ovog tipa znaajno je da
relativno esto nisu usamljeni na slovenskoj teritoriji jer njihove ekvivalen-
te nalazimo u leksici drugih slovenskih jezika, ponekad samo u dijalekatskoj
leksici dotinih jezika. Ovo se odnosi i na leksike osobitosti srednjodalma-
tinskih akavskih govora.
Od etimolokih prouavanja srednjodalmatinskih leksikih osobito-
sti odabrao sam za ovaj lanak etiri priloga. Velika mi je ast da ga mogu
posvetiti profesoru Aleksandru Mladenoviu koji je mnogo doprineo proua-
vanju jezika starih akavskih spomenika (posebno jezika Hvaranina Petra
Hektorovia) i poznavanju prolosti akavskog dijalekta.
Za etimoloku analizu srednjodalmatinske akavske leksike od vano-
sti je da su u ovim govorima sprovedene izvesne fonetske romene iji rezultati

DL I; Dulii. Postoji jo jedan vei akavski renik iz ovog podruja: Komia. [40]


http://rcin.org.pl
ponekad oteavaju odreenje porekla rei. Od mesnih fonetskih odlika, koje su
nale odraz u razmatranim leksemama, moram spomenuti razvitak > (ovo
se dvostrukog porekla u posttonikim slogovima skratilo sekundarno u o), tj.
izjednaavanje refleksa stsh. , i, delimino, o. Neakcentovan zavretak infiniti-
va ot refleks je ranijeg ti, poznatog i mnogobrojnim tokavskim govorima.

1. izvhot se izdignuti se iz nevolje, vh vihor, oluja

Potvrdu svrenog glagola izvhot se hon se izdignuti se iz nevolje pozna
jemo samo iz govora Brusja na Hvaru (Dulii
485). Navedeno

je znaenje
nesumnjivo sekundarno, figurativno, upor. semantiku sh. zviti se veto se
uklanjajui [40] izbei neto, neemu, izmai se, izvnuti se osloboditi se neko-
ga, neega, izvui se gipkim, hitrim pokretom, izbei, izmai, polj. wywin
si izbei neto, neemu, izmai se. Ranije je izvhot se morao da oznaava
neki pokret, okret, upor. npr. sh. izvnuti iskrenuvi usmeriti u odreenom
pravcu, izdii, izviti, saviti, iskriviti, polj. wywin
si
okrenuti se.
Prosti glagol, bez prefiksa iz, potvren je reliktno u tokavskom, u fol-
klornim tekstovima (u RSAN samo dva primera): vhati hm rasipati, razba-
civati (u narodnoj pesmi), vhati se juriti (u zagoneci).
Formalni ekvivalent srpskohrvatskom glagolu nalazimo u vie sloven-
skih jezika: slovena. vhati ham : em posuvraati, zavrtati, zasukivati, pre-
vijati, savijati; vitlati, mahati, njihati; besneti (o vetru, oluji), bug. dijal. vcham
(vchnuvam, vchna) jaem, rus. dijal. vicht chju pokretati tamoamo,
klatiti, njihati; nametati iaene kosti, zglobove, vichsja pomerati se
s mesta, klatiti se, klimati, ukr. vychty chju mahati, razmahivati; udarati,
lupati nogama (za kopitare), vychtysja bacati se, juriti, hitati nekuda; ritati
se, brus. vichcca klatiti se, njihati se, klimati, dijal. vichc drmati, klatiti,
ljuljati; klimati, mahati (rukom, glavom), upor. i polj. zwichn , wywichn

iaiti, uganuti, rus. vvichnut isto.
Na osnovu iznesenog materijala rekonstruie se praslovenski glagol
*vichati vichaj : vi initi brze, nagle krune pokrete, izvoditi zamahe,
vitlati, mahati, izveden pomou sufiksa cha (chati chaje : e) od psl.
*viti vj (sh. vti vjm) svijanjem davati neemu obao, ovalan, kruan
oblik; plesti, splitati; vitlati, obrtati.

BER I 155 tumai postanje ovog glagola ukrtavanjem jcham i vchr. Ostali slovenski

materijal dovodi u sumnju ovo objanjenje.

Pregled etimolokih objanjenja vidi npr. u: SBM II
167; ESUM I 385386. O gla
golima ovog tipa vidi
Sawski Zarys I 5051 (s
ranijom
literaturom).

440

http://rcin.org.pl
 Kao to vidimo, ostaci psl. *vichati postoje i u srpskohrvatskom leksikonu.
Znaenje tok. vhati rasipati, razbacivati postalo je verovatno iz ranijeg maui
sipati, razbacivati ili slinog. Povratni glagol vhati se juriti ima semantiku
paralelu u ukr. vychtysja, njegovo znaenje moramo izvoditi iz njihati se, klatiti
se, klimati (npr. u tranju, u juriu), juriti gibajui se, upor. i bug. vcham jaem.
Figurativno znaenje ak. izvhot se izdignuti se iz nevolje tumai se, po prilici,
iz ranijeg izvui se gipkim pokretom, osloboditi se neega zamahom tela.
Prema tome je ak. izvhot se jedan od retkih ostataka starog slovenskog gla
gola na srpskohrvatskom prostoru. Izgleda da je u prolosti postojao u akavtini
i prosti glagol vihati sa znaenjem istovetnim ili bliskim slovena. vhati besneti
(o vetru, oluji). Na ovakvu pretpostavku upuuje izvedena deverbativna imenica
vh m. vihor, bura, oluja (
Wirbelwind
, Sturm) posvedoena u Vrisniku na Hva-
ru (DL 1322). Interesantno je to njen ekvivalent postoji u slovenakom jeziku:
vh m. i vha f.
Sturmwind
, Sturm,
Gewitter
s ouvanom motivacijom u ovom
jeziku (vihati sturmen: bur
ja viha, veter je vihati jel u Pleternikovom reniku).
ak. vh i slovena. vh : vha pripadaju mnogobrojnim akavskoslovenakim
izoleksama. Meutim, navedene deverbativne imenice su, izgleda, neovisni deri-
vati izvedeni od istog glagola na dva udaljena terena. [41]

2. ljt kupiti se i odlaziti; terati koga

I ovaj je glagol zabeleen samo u brukom govoru: ljt ljon kupiti

se i odlaziti (pokunjen), ljt koga poraditi da izlja, tj. da se pokupi; tjera-
ti koga, s prefiksima izljt ljon otplivati; otpraviti, otjerati; istjerati van,
proljt ljon pokupiti se i nestati; natjerati koga da se pokupi (Dulii
483,
522, 628).
U drugim srpskohrvatskim izvorima nisam naao rei koje bi i for-
malno i semantiki odgovarale ovom akavskom glagolu.
Iz navedene se grae vidi da je razmatrani glagol neprelazan (ljt
kupiti se i odlaziti, izljt otplivati, proljt pokupiti se i nestati) i prela-
zan (ljt koga poraditi da se pokupi, terati, izljt otpraviti, oterati, isterati
van, proljt naterati nekoga da se pokupi).
Za etimologiju ak. ljt je bitno da odredimo njegov raniji lik. Dvo-
struka geneza brukog teoretski doputa dve mogunosti: raniji oblik *ljti
ljm ili *ljti ljm. Podrobna analiza eventualnih srpskohrvatskih i slo-
venskih ekvivalenta i jednog i drugog pretpostavljenog starijeg lika, iscrpno

Brusju je posvedoen sinonim vj (DL

 U neovisan derivat od vjot vejati ili pre
1322),
oblikovanje vh analogijom prema vjot. [41]

441

http://rcin.org.pl
izuenje njihove semantike, dovelo je do zakljuka da samo izvoenje akav-
skog glagola iz drugog od rekonstruisanih starijih likova otvara mogunost
da naemo prihvatljivo etimoloko reenje.
Ako ak. ljt nastavlja stariji (staroakavski?) oblik *ljti, moramo
ga povezati s formalno i semantiki bliskim stslov. lajati laj lajei vrebati,
upor. i stslov. glagolsku imenicu lajanije zaseda (insidiae) koja je potvrena
i u mlaim crkvenoslovenskim spomenicima raznih redakcija, izmeu osta-
log i u srpskoj redakciji, vidi lajae zaseda u RJAZ.
Dosada je samo na osnovu stslov. lajati (i strus. lajati vrebati koje je
nesumnjivo crkvenoslovenskog porekla) rekonstruisan praslovenski glagol
*lajati laj, zasnovan na indoevropskom korenu *l biti sakriven, sakrivati
. lateo sakrivam se, sakriven sam, ivim skrovito). akav-
se (upor. npr. lat
ski glagol potkrepljuje ovu rekonstrukciju.
Mora se ipak imati u vidu da podudaranje staroslovenskog i akavskog
glagola nije potpuno. Postoji meu njima znaajna morfoloka razlika. U sta-
roslovenskom imamo prezentsku osnovu laje; realno posvedoeni oblici
lajet (laet), lajte ukazuju da je glagol pripadao I konjugaciji (kao kovati
kov, gnati en, brati ber) koja sadri uglavnom arhaine primarne gla-
gole, esto zasnovane direktno na indoevropskim korenima. Za razliku od
staroslovenske rei akavske injenice (prezent ljon, izlja) ukazuju na pre-
zentsku osnovu s formantom aje, tj. *ljaje (s kontrakcijom aje > >
> o u posttonikom slogu, upor. ak. dhon < *dychaj, ogldon < *ogl
daj). Budui da se pomou morfeme aje (u infinitivu a, tj. ati) gradili
izvedeni imperfektivni, iterativni glagoli, imamo razloga da ak. ljt ljon
smatramo refleksom prvobitnog iterativa, izvedenog od primarnog glagola
posvedoenog u staroslovenskom jeziku. U prilog ovoj pretpostavci govore
i akcenatskokvantitetske odlike akavskog glagola. Mesto akcenta, intonaci-
ja u akcentovanom slogu i kvantitet vokala u oblicima ak. ljt ljon potpuno
se slau s istim karakteristikama mnogih arhainih iterativnih glagola, upor.
ak. iter. ogl[42]dt ogldon (: gldot gldon), prt pron (: prit prin),
opt se opon se (: pskot se pskon se), vti v (Vrgada : vditi vdn);
odraz istih akcenatskokvantitetskih odnosa izmeu iterativa i osnovnih gla-
gola postoji i u knjievnom jeziku, upor. npr. iterative ogldati gldm, pr

 SJS II
109.

SSJa XIV 21 (s literaturom i pregledom dosadanjih objanjenja, upor. takoe *laiti
i *lakati, s.8, 23); Pokorny

IEW 651.

Upor.
S

awski 47. [42]
o.c.

442

http://rcin.org.pl
ati pram, svati se svm se, lpati lpm prema osnovnim glagolima
gledati m (gldati m), priti m, svdeti se m se, lpiti m.
Imajui u vidu izloene fonetske, morfoloke i akcenatske dokaze, mora-
mo da utvrdimo da ak. ljt ljon potie iz izvedenog glagola *ljti ljm.
Budui da ovaj glagol nema tanog ekvivalenta u drugim slovenskim jezici-
ma, verovatno je inovacija, dodue vrlo stara, akavskog dijalekta. Na osno-
vu proporcije tipa ak. ogldt gldon = tok. ogldati gl

d

m (iterativ):
ak. gldot don = tok. gldati dm (osnovni glagol) mogao bi se rekonstru-
isati i osnovni glagol *ljti ljm (prezentska osnova lje kao u staroslo-
venskom). Postojanje takvog osnovnog glagola u prolosti akavtine suge-
rie realno posvedoen njegov derivat. Ovaj pretpostavljeni osnovni glagol
mogao je nestati zbog kolizije s homonimom ljti ljm (tok. ljati ljm,
ak. u srednjodalmatinskim govorima ljot ljen s novijim duljenjem >
bez promene vokalske boje) oglaavati se laveom, lajati. Ako je glagol
*ljti ljm stvarno postojao u staroj akavtini, bio je tanim ekvivalentom
stslov. lajati laj i prema tome direktnim refleksom psl. *lajati laj.
Nesumnjiva je semantika veza stslov. lajati i ak. l jt. Staroslovensko
znaenje vrebati, tj. biti u zasedi, ekati skriven da neko ili neto proe, doe,
naie (u cilju da se napadne, uhvati), skriveno iekivati nekoga ili neto, skri-
veno ekati (npr. priliku, zgodu) da se neto uradi, ostvari potie od ranijeg
kriti se, biti skriven, kloniti se. Semantika akavskog izvedenog glagola l jt,
odnosno njegovog preanjeg oblika *ljti, mora se izvoditi iz ranijeg zna-
enja sakrivati, sklanjati. Neprelazno odnosno prelazno znaenje se razvilo
u zavisnosti od objekta radnje: *ljti sebe skrivati se, sklanjati se pred drugi-
ma (odatle realno akavsko znaenje kupiti se i odlaziti (pokunjen), nestaja-
ti (prvobitno valjda u tajnom sklonitu)), *ljti koga skrivati, sklanjati koga
pred drugima, otpravljati, isterivati, terati koga da se skloni, da se sakrije.
Analizom dosta oskudnog materijala utvrdili smo da je ak. l jt izvedeni
glagol, prvobitni iterativ od psl. *lajati biti skriven, kriti (se), srodan stslov. laja
ti vrebati. Odlike ovog glagola svedoe da je to autohtona leksema, znaajan
arhaizam srednjodalmatinske akavtine ouvan dosada u brukom govoru.

3. pskot (se) petljati (se), sporo raditi, opt se

otezati s poslom, nekati se, sporo se opremati

U oba srednjodalmatinska renika porodica rei razmatranih u ovom

prilogu ima potvrde samo iz brukog govora: pskot (se) kon (se) nesvr.
petljati (se); krzmati (se), sporo raditi (Dulii 587) = pskot se zaudern,
trdeln, bummeln, langsam sein (DL 794), ispskot k sporo uiniti,

443

http://rcin.org.pl
loe napraviti neto (Dulii 476) = (Essen) vorbereiten, zubereiten (DL
313), izvedeni pridev pskov va vo (< *pskv) koji petlja, sporo radi, otee
s poslom (Dulii 587) = langsam, gemchlich (bei
der
Arbeit) (DL 794) i
njegovi derivati pskovac vca onaj koji krzma, petlja, otee s poslom (Dul-
ii 587) = langsam arbeitender Mann (DL 794), pskovica

,
Bummelant
ona koja krzma, petlja, sporo radi, otee s poslom (Dulii 587) = langsam
arbeitende Frau, Bummelantin (DL 794). U istom govoru je zabeleen i ite-
rativ opt se opon se otezati s poslom, neodluan biti; nekati se; sporo
se opremati (Dulii 571) = zgern (DL 737). [43]
Od navedenih rei Skok je poznavao samo opt se. S.v. pstati
ijanskog pestare; u brukom govoru ovaj romanizam glasi pett tn
(od tal

initi stvar plosnatom gnjeenjem; spljotavati; gnjeiti, Dulii 588) pie:
Sa t > opt se impf. (Brusje, Hvar) lijeno se opremati semantiki
je nejasno (ER
II
645). Sada, kad poznajemo celu

porodicu ovog glagola,
jasno je da Skokovo objanjenje nije prihvatljivo i to ne samo iz semantikih
razloga.
U vezi sa Skokovim tumaenjem moramo skrenuti panju na akce-
natskokvantitetska obeleja iterativnog glagola opt se opon se pre-
ma osnovnom pskot (se) kon (se); potpuno isti odnos ovih obeleja ima-
mo na primer u ak. ogldt ogldon (iter.) : gldot don (podrobnije o tome
vidi u prethodnom prilogu). Prema tome ve akcentuacija razmatranih gla-
gola svedoi

njihovom domaem poreklu poto su pomenuti akcenatsko
kvantitetski odnosi karakteristini za arhaine domae glagole.
Jasno je da je razmatrana porodica rei zasnovana na glagolu pskot (se)
i da moramo prouavati njegovu genezu. Iako ovaj glagol nije uao u etimo-
loku literaturu i kako nismo nali tani njegov ekvivalent u ostalim sloven-
skim jezicima, ipak moemo utvrditi da nije potpuno izolovan u okviru slo-
venske leksike. Izgleda da ga moramo povezivati pre svega sa slovena. op
sniti se
snem
se iskliznuti, izmai; izjaloviti se, poi naopako, spsniti
snem
.) napustiti, ostaviti (npr. nakanu), sp
uiniti da neto sklizne, skinuti; (
fig
sniti se skliznuti, stociljati se, sruiti se. F.Bezlaj ove rei smatra samo slo-
venakim i izvodi iz *ps < ie. *po. Ako bi bilo tako, ak. pskot, opt
jedva bismo smeli povezivati sa slovena. psniti imajui u vidu injenicu da
je bruki govor dosledno ikavski. Osim toga Bezlaj misli da se koren slovena
kog glagola zavrava sa s (< ie. ) dok u akavskom imamo sk.

Re je preuzeo iz rada: M.H r a s t e, Crtice


brukom dijalektu, JF
VI
, s

.213.

Bezlaj ES II
251.

444

http://rcin.org.pl
 Bezlajevu etimologiju je ve osporila L.Kurkina10. Podsea ona na sta-
ro, Mikloievo poreenje slovenakih rei sa cs. opusnti promeniti se, pre-
tvoriti se (immutari), opsnti, opsnti menjati se, promenjivati se (muta-
ri)11 i dalje s polj. dijal. przypsn prilepiti se, prionuti; (fig.) umuknuti, uu-
tati, ops(k)n skliznuti (se), spustiti se, spotai se, okliznuti se, zepskn
skliznuti, spustiti se. Poljski su primeri od vanosti jer ukazuju na konso-
nantsku grupu sk (dakle kao u ak. pskot!) to dozvoljava da i u slovena.
pesniti dopustimo preanji oblik *peskniti (s uproavanjem skn > sn koje
je verovatno provedeno i u pomenutim crkvenoslovenskim glagolima). S dru-
ge strane, polj. ps(k)n
sadri nesumnjivo reducirani samoglasnik ili
to je karakteristino za starije glagole s morfemom n (upor. npr. *lznti >
sh. laznuti : *lizati). Poljska leksema upuuje, dakle, na neki osnovni glagol
s punim korenskim vokalom. Takvi su glagoli posvedoeni u crkvenosloven-
skom, slovenakom i akavskom.
Pada u oi neujednaenost korenskog vokalizma cs. opusnti : opsn
ti : opsnti, slovena. pesniti, ak. pskot. Kurkina, oslanjajui se na Brikne-
rovo prouavanje dubleta u : koji je citirane crkvenoslovenske glagole svr-
stao u slovensko gnezdo *puch : *pch, prvobitnim smatra vokal u (cs. opu
snti). Prema njoj je [44] lik opsnti mlaa fonetska varijanta sa sekundar-
nim . Pretpostavlja da je ovo novije ulo u alternaciju s (misli valjda na
morfoloki osnovane alternacije tipa *trsti : *trsiti) to je dovelo do postan-
ka najmlae varijante op
sn

ti. Izraava miljenje da je ba ova najmlaa vari-

janta osnove *psk nala odraz u slovena. pesniti.
Izgleda da je Kurkina u pravu kad uoava osnovu *psk u slovenakim
glagolima (tj. slovena. pesniti < *psknti). Tim vie to je ak. pskot naj-
lake izvesti iz *pskti. Meutim, ima razloga da osporimo pretpostavku
sekundarnom

karakteru ove osnove. Rairenost osnove *psk, njena prisut-
nost ne samo u crkvenoslovenskom ali i slovenakom i akavskom, govori pre
u prilog njenoj prvobitnosti. Uz to je verovatniji smer alternacije . Prema
tome cs. opsnti moemo smatrati sekundarnom varijantom op
sn

ti; u
liku
opusnti imamo verovatno rezultat denazalizacije > u.
Kritika analiza etimologije Kurkine i odgovarajue slovenske gra-
e vodi nas zakljuku da je razmatrana leksikoloka porodica zasnovana
na glagolu *pskati (> ak. pskot) od kojeg su izvedeni inhoativi *psknti
(> slovena. psniti i cs. psnti > psnti > pusnti, sekundarno preneseni

L.V.Ku rk i n a, Slavjanskie timologii, timologija, 19861987, 1989, s.7174.

10
11
Miklosich EW 267. Potvrde 553. [44]

glagola u: Miklosich Lexicon
512, 513, 627; SJS

II

445

http://rcin.org.pl
u konjugaciju na iti, ti) i, s redukcijom korenskog vokala, *psknti (> polj.

ps(k)n) kao i iterativ *pskjati > *pati (> ak. opt).

Ako je predloeno objanjenje ispravno, imamo pravo smatrati ak.
pskot (se) i njegov iterativ opt se reliktima psl. *pskati aj. Prvobitno je
rekonstruisan glagol oznaavao, sudei po konkretnim, fizikim znaenjima
u slovenakom i poljskom, kliziti, klizati (se), klizei (is)padati, spoticati se.
Semantika akavskog refleksa ovog glagola petljati (se), otezati, oklevati, ska-
njivati se, loe, nemarno, sporo neto raditi oito je figurativna.
Poreklo rekonstruisanog glagola *pskati (s) nije dovoljno jasno. Svakako
ne moe se prihvatiti etimologija L.Kurkine koja insistira na pripadnosti razmo
trenih rei ie. *p : *pe : *po naduvati; naduven, oteen. Imajui u vidu ekspre-
sivnu semantiku glagola i njegovu strukturu, moemo pretpostaviti da je on pra-
slovenska tvorbena inovacija. Naime, sk u ovom glagolu verovatno nije deo
korena nego tvorbena morfema. U ovom primeru, strogo uzevi, imamo morfe-
mu ska (u infinitivu), skaje : e (u prezentu) kojom su izvedeni mnogobroj-
ni ekspresivni i onomatopejski glagoli12, tj. moemo izdvojiti glagolsku osnovu
p i tvorbenu morfemu ska, skaje. Analiza strukture navodi nas na zakljuak
da je *pskati derivat od psl. *pti pti, sapinjati, natezati, zatezati, navlai-
ti odnosno od povratnog *pti s koji je oznaavao, kako svedoe njegovi sloven-
ski refleksi, i peti se, penjati se, pentrati se, verati se. Etimoloko znaenje ekspre
sivnog deverbativnog *pskati (s) mogli bismo rekonstruisati u vidu puzajui,
klizei penjati se, klizei peti se i sputati se, puzati se (npr. po stablu, steni i sl.) iz
kojeg bi se lako moglo da razvije znaenje kliziti, klizei ispadati, padati. U prilog
predloenom etimolokom reenju govori i semantika polj. przypsn
pri
lepiti
se, prionuti, slovena. opesne hlae pantaloni koji se pripijaju uz telo (kod Pleter-
nika opsen eng anliegend), nesumnjivo povezana sa znaenjem sapinjati (se),
zapinjati (se), natezati (se), zatezati (se) svojstvenom psl. *pti (s).

4. vavlt eznuti, udeti

I ovaj je nesvreni glagol posvedoen u brukom govoru: vavlt ln

(za im) vapiti; eznuti; udjeti (primer On vavl za tobn kak za Bgon
ukazuje, rekao [45] bih, na eznuti), tamo je zabeleena i glagolska imeni-
ca vavlnje vapaj; enja; udnja (Dulii 714). U ostalim srpskohrvatskim
govorima i u starim spomenicima odgovarajue lekseme nisu potvrene
(o eventualno srodnim adverbima vidi na kraju priloga); nije jasno da li se na

Sawski o.c. 50. [45]

12

446

http://rcin.org.pl
razmatranom glagolu zasniva dijal. (iz Hrvatske krajine) vvliiti m iskati,
kamiti, glagolska imenica vvlinje (RSAN).
Ako je tano da je osnovno znaenje ak. vavlt eznuti (za kim, im);
udeti, moemo ovaj glagol povezati sa stslov. dovlti vlj (u mlaim tek-
stovima dovlj) dostajati, biti ega dosta, dovoljno, strus. dovlti (dovlti,
dovlti) v()lj isto, rus. dovlt vlju isto; biti dovoljan kome; zadovo-
ljavati, odgovarati kome; vladati, gospodariti; prevlaivati, dominirati, ukr.
zast. dovlti vlju dostajati; biti dovoljan, zadovoljavati, upor. i oblike s pro-
menom konjugacijskog tipa npr. strus. dovliti lju snabdevati, dov()litisja
zadovoljavati se, srp.cs. dov()liti s biti zadovoljan.
Na osnovu iznesenih injenica rekonstruie se psl. *dovlti dov
eleti toliko koliko treba, zadovoljavati se i biti ega koliko treba, dovoljno,
dosta, dostajati, glagol s prefiksom do13.
Poreenjem ak. vavlt sa stslov. dovlti i njegovim ekvivalentima,
imajui uz to u vidu lokalne fonetske razvitke, moemo utvrditi da akav-
ski glagol nastavlja preanji oblik *vvlti, dakle oblik s prefiksom v koji
se u brukom govoru regularno razvija u va (upor. u istom govoru vvik <
*vvk, vazst < *vzti, vazmni < *vz)14.
Ako je predloeno objanjenje ispravno, ak. vavlt je relikt arhainog
praslovenskog glagola i jo jedan dokaz da je u praslovensko doba postojao
prosti glagol *vlti v eleti, hteti na kojem se zasnivaju realno posvedo-
eni likovi s prefiksima do, v. Prosti glagol nije se sauvao u slovenskom
leksikonu15 i verovatno se rano izgubio ime se tumai nesvreni vid prefik-
snih glagola. Psl. *vlti pripada porodici glagola *velti nareivati, izricati
neto (< eleti neto), *volti pretpostavljati neto, eleti, hteti. Glavna je
njegova odlika korenski vokalizam , zasnovan je verovatno na prvobitnom
atematskom optativu, upor. gotsko wiljau hou16.
Nije iskljueno da su se u srpskohrvatskoj dijalekatskoj leksici sauva-
li i drugi ostaci glagola *vlti. ini se da ovaj glagol odnosno njegova kon-

13 SP
IV

164165.
Hraste, Crtice..., s.181; B.Fi n k a, O rjeniku Jure i Pere Dulia njegovu
14 Upor. M.
jeziku, HDZ 7, sv. 2, s.377378.
15 E.Petrovici (Graiul Caraovenilor, Bucureti 1935, s.191) reliktom *vlti smatrao je
sh. dijal. kraovansko lam hou, upor. i SP IV 165. Meutim, novi podaci glagolu lati
hteti iz Svinice u rumunskom Banatu (pre svega 3. lice prezenta la : lae, v. Tomi 9596)
potvruju Ivievu pretpostavku (JF XVIII 319) da je to dijalekatski oblik glagola lahati.
Upor. npr. Ch.S.St a ng, Das slavische und baltische Verbum, Oslo
16 1942, s.94; Vaillant

GC III
34, 78,
401,
403.

447

http://rcin.org.pl
tinuanta lei u osnovi dijalekatskih adverba u nevlj nehotice (Stara Crna
Gora)17, nvalj, unvalj nehotice, uiniti neto nehotino, u neznanju (Bje-
lopavlii)18, unevalice zabunom (RJAZ: Poljica u Dalmaciji). I semantika
i fonetski lik adverba doputaju da je izvedemo iz pretpostavljenog glagola
*neval(j)eti < *nevlti ne eleti, ne hteti. U ovom bi sluaju korensko a
bilo rezultat vokalizacije slabog poluglasnika u prvom slogu, upor. isti razvi-
tak u anjem, dijal. dano, malin
i
dr
.

Pe i k a n, Starocrnogorski srednjokatunski i ljeanski govori, SDZ XV, 1965, s.259.

17 M.B.
D. upi , Govor Bjelopavlia, SDZ XXIII, 1977, s.186.
18

448

http://rcin.org.pl
 Z bada nad innowacjami semantycznymi
w ludowym sownictwie serbskochorwackim
(Ludowe terminy pasterskie buk, (h)omut, uvor stado)

Studia linguistica PolonoJugoslavica IV, Sarajevo 1986, s. 8591

Wany dzia ludowego sownictwa serbskochorwackiego stanowi bar-

dzo bogata i wykazujca znaczne zrnicowanie terytorialne leksyka paster-
ska. Skada si na ni zarwno sownictwo rodzime, reprezentujce rne
warstwy chronologiczne, od leksemw odziedziczonych z epoki sowiaskiej
wsplnoty jzykowej po nowe innowacje leksykalne, jak i sownictwo obce-
go pochodzenia, przyswajane z kilku innych ssiednich jzykw w rnych
okresach dziejw jzyka serbskochorwackiego.
Serbskochorwackie ludowe sownictwo pasterskie skrywa niemao
interesujcych z rnych powodw, a dotd nieobjanionych bd nawet nie-
dostrzeonych wyrazw, ktrych znaczna cz ma stosunkowo niewielki
zasig. Jeli, na przykad, wemiemy pod uwag grup leksemw ze znacze-
niem gromada zwierzt danego gatunku, razem si pascych, przebywaj-
cych, hodowanych, stado, to okae si, e jest ona do liczna, przy czym
poszczeglne leksemy w rnych gwarach wykazuj specjalizacj znacze-
niow (np. osobne wyrazy w znaczeniu stado owiec, stado byda rogatego
itd.). Z etymologicznego punktu widzenia w grupie tej mona wydzieli sta-
re wyrazy rodzime stado, krdo, reda (rida, ereda, srida), jato, staja, a tak-
e szereg zapoycze, np. z tureckiego delep (elep), ergela (erela), surija,
surel, z wgierskiego opor, z romaskiego trpela, kvarnar. W pewnych gwa-
rach wystpuj jednak jeszcze inne rodzime nazwy stada, bdce lokalny-
mi innowacjami leksykalnymi lub semantycznymi. W artykule omawiam
trzy takie wyrazy o wyranie ograniczonym zasigu, ktrych pochodzenie
i semantyka wymagaj szczegowego objanienia.

http://rcin.org.pl
 1. buk

Rzeczownik bk w znaczeniu stado (owiec) zapisano w pewnych

sztokawskich gwarach dalmatyskich. RSAN (II 262263) przytacza dwa
powiadczenia: Buk u pravom znaenju je kod ovaca, a tako ga zovu i oni
Dalmatinci to pasu blago na naoj strani (M. Medi, Njekoliko [86] narodni
jeh rijei to ih nema u I dijelu Rjenika hrv. ili srp. jezika, Javor 1883, s.1612);
Na Bukovianac [...] u svom bku (krdu) od blaga zabiljei baka, to e kla-
ti (V.Ardali, Bukovica, ZNO VII, 1902, s.239).
Dial. bk stado pozostaje niewtpliwie w zwizku z powiadczonym
u dwu XVIIIwiecznych pisarzy dalmatyskich (u F.Grabovca i A.Kaicia-
Mioicia) rzeczownikiem buk odam ludu, szczep, plemi. Poniewa rze-
czownik ten nie zosta odnotowany w serbskochorwackich sownikach,
warto przytoczy odpowiednie przykady:
Kako se po svitu uzmnoae puci, tako se odciplivae buci, nadalje se
odmicae i zemlju napunjae. Od reenog odcipi se jedan velik buk s toliko
stotina iljada i ode k moru Adrijatinskome, naseli danas zvanu Albaniju, Dal-
maciju, Bosnu, Bulgariju, erviju i ostala, koja ovdi ne spomenu. Od ovoga
buka bi poglavaru ime Iliriko, ta se i sta svuda tada zvati Ilirici aliti Ilirija [...].
Povraam se rei, kako od poroda i plemena emova odcipi se i odtite golem
buk i veliki narod i proe Tanu;
Izvede mnogi puk iz turske zemlje i zove se Bebia bk.
Powysze przykady pozwalaj stwierdzi istnienie w dalmatyskiej szto-
kawszczynie rzeczownika bk w znaczeniach stado (owiec) i dua gromada
ludzi, odam ludu, szczep. Zwizek obu tych znacze powiadczaj liczne para-
lele z rnych jzykw, np. sch. kdo stado i pogardliwie gromada ludzi, tum,
haastra, stdo stado i przen. grupa ludzi, gromada, jto stado i grupa ludzi,
gromada, rd, plemi, bljuk jednostka wojskowa w armii tureckiej, dua gro-
mada ludzi i stado (np. buljuk volova stado wow), pol. zgraja stado (ptakw,
zwierzt), sfora (psw) i gromada, tum; motoch, banda, ukr. jurb stado i gro-
mada, tum, motoch. Przykady tego rodzaju pokazuj, e rozwj znaczeniowy
mg przebiega w dwu kierunkach: stado zwierzt grupa ludzi, gromada
(zwaszcza niezorganizowana), tum i grupa ludzi, gromada stado zwierzt.

 F.G r a b ov a c, Cvit razgovora naroda i jezika ilirikoga aliti rvackoga [1747]. Priredio
T.Mati, Stari pisci hrvatski, Zagreb 1951, s. 191192. Jeszcze jedno powiadczenie wyrazu
wystpuje na s. 230.
 A. K a i M io i , Razgovor ugodni naroda slovinskoga (1. wyd. z rok. 1756, s.275);
cyt. za T.Maticiem (s. 191, p. przypis poprzedni). U Kaicia zapis Buuk czyli bk. [87]

450

http://rcin.org.pl
 W przypadku sch. dial. bk mona by si dopatrywa rozwoju seman
tycznego grupa ludzi grupa zwierzt, stado. Za tak interpretacj mog
przemawia wzgldy chronologiczne: znaczenie szczep powiadczone zosta-
o w XVIII w., za znaczenie stado na przeomie XIX i XX w. Wydaje si
jednak, e oba realnie zawiadczone znaczenia omawianego rzeczownika s
znaczeniami przenonymi jednego wsplnego starszego znaczenia.
W jzyku serbskochorwackim i w jego gwarach rzeczownik bk
powiadczony jest w wielu rnych znaczeniach: wodospad, wir, to, co
[87] nagle wytryska, wypywa: strumie wody, wezbrany potok, snop pro
mieni, pomieni itp., rdo, kana odprowadzajcy wod a take (z obocz-
n postaci bka) szum, haas, ryk (zwierzt), gwar, wrzawa, zgiek (zob.
RSAN). Znaczenia te objani mona rozmait konkretyzacj pierwotnej
semantyki waciwej dewerbalnym rzeczownikom bk, bka, derywowanym
od czasownika bkati, bati hucze, rycze, haasowa.
Bezporedni podstaw realnie zawiadczonych znacze gromada ludzi
i stado stanowio zapewne, stare znaczenie haas, wrzawa, zgiek (czyniony
przez du grup ludzi lub zwierzt), widoczne dobrze w materiale serbsko-
chorwackim. Za tak moliwoci przemawiaj paralele, np. pol. zgraja (daw-
ne graja) gromada, tum, motoch, kupa, dawniej te poczet, rzesza, orszak
: stado (ptakw, zwierzt), ukr. zhrja stado (ptakw, zwierzt, ryb) : gro-
mada ludzi trzymajcych si razem, poczonych wsplnym celem lub dzia-
aniem; banda, szajka od *grajati haasowa, powodowa zgiek, wrzaw (np.
sch. grjati mwi gono, krzycze, haasowa), pol. dawne aja, zaja sfora
psw od aja szczeka. Ze znaczenia haas, wrzawa, zgiek mogo si z jed-
nej strony rozwin znaczenie haasujca dua gromada ludzi, z drugiej za
haasujca (ryczca, beczca) dua gromada zwierzt, przy czym pierwotnie
byy to niewtpliwie znaczenia pejoratywne. Dalsza specjalizacja znaczeniowa
i zwizane z tym przejcie do warstwy sownictwa nienacechowanej stylistycz-
nie doprowadzio do powstania neutralnych pod wzgldem stylistycznym zna-
cze dua gromada ludzi, odam ludu, szczep i stado (owiec).
Sch. dial. bk stado (owiec) weszo w skad ludowego sownictwa paster-
skiego w rezultacie ewolucji semantycznej starego rzeczownika dewerbalnego.
Ta innowacja semantyczna znana jest tylko na stosunkowo niewielkim terenie;
w innych gwarach serbskochorwackich rzeczownik bk zachowa znaczenie bli-
skie pierwotnemu, albo w wyniku odmiennych zmian znaczeniowych otrzyma

 Por. Skok ER I 225 (wymienia rwnie dalmatyskie znaczenie grupa, gromada, sta-
do, uznajc je za przenone); SP I 445.

451

http://rcin.org.pl
inne wyspecjalizowane znaczenia, np. wezbrany potok, wodospad, wir, rd-
o, a wic znalaz si w obrbie innych dziaw ludowego sownictwa.

2. (h)omut

Rzeczownik omut w znaczeniu stado drobnego byda, owiec zapisa-

no w czci gwar hercegowiskich. Znane mi powiadczenia tego terminu
pasterskiego pochodz z Popovego polja, z Podveleja i z Liticy. [88]
W innych gwarach ten sam wyraz (z nagosowym h lub bez niego) ma odle-
ge znaczenia: (h)mt (te m w Baranji) gar (siana, trawy), wizka, ilo (sia-
na, trawy), ktr mona obj rk, w Serbii homut gstwina, zarola tarniny sple-
cione pncymi rolinami (RJAZ); pomijam tu nie pozostajce w bezporednim
zwizku z omawianym znaczeniem powiadczenia tego rzeczownika w znaczeniu
chomto i w innych lokalnych, niedostatecznie jasnych znaczeniach.
Na genez ludowego znaczenia stado rzuca wiato do skpy
materia historyczny. U XVIwiecznego pisarza dubrownickiego M.Vetra-
nicia powiadczony jest rzeczownik homut w znaczeniu zwj, splot (Vlasi
u homut spleteni) i rj (Muhe se sklopie sve zajedno u homut)10. Zna-

 L.M i e v i , ivot i obiaji Popovaca, SEZ LXV, Beograd 1952, s.26.

 T.K a n a e t, Podveleje i Podveleci, Sarajevo 1955, s.96.
 . I l i , Narodna privreda Litice i okoline, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu,
Etnologija XXIV/XXV, Sarajevo 1970, s.193. Tu te dem. omuti. [88]
 RJAZ III 649650; Rjenik hrvatskosrpskoga knjievnog jezika, t.II, ZagrebNovi Sad
1967, s. 189; Skok o.c. 678 (cytuje przykad z wyspy Krk).
 Por. se. dial. homol gstwina, ktre Bezlaj (ES I 200) jest skonny wyprowadza
z gomot.
 Niewtpliw pozostaoci znaczenia jarzmo, chomto jest stsch. XVI w. homut
jeden ze znakw zodiaku (= sch. jaram, ac. libra), RJAZ. Sch. homut chomto przytacza
Maurani (Prinosi 400, bez przykadu), te RJAZ l.c. (oznaczone jako zapoyczenie rosyj-
skie, ale z powoaniem si na znanego polonist i tumacza z polskiego J.Beneicia, a wic
moe raczej zapoyczenie z polskiego). W gwarach w tym znaczeniu postaci kmot, komt,
zob. Skok o.c. 678. Por. te w sowniku P.Vitezovicia homut thomax (= funiculus ex can
nabe, junco), zob. Mati Vitezovi 208, czak. (Istria) homut : homot plus ad quem palmes
adligatur (RJAZ za Nemaniciem), w Dobrinju na Krku hmt Vitis arbustiva i toponim
Homutna (I.Je le nov i , Mikrotoponimija dobrinjskog podruja na otoku Krku, HDZ III,
1973, s.290). Zwraca te uwag niejasne znaczenie (jakie przezwisko czowieka) w przyka-
dzie z miejscowoci Punat na wyspie Krk: Kako je bil homut, judi ga nisu bacilali. Znali su
kakov je, pa su okolo njega pasivali, kako da ga ni (N.B on i f a i Ro i n, Puntarska preda
ja i puntarske glagoljske matice, ZNO XXXVII, 1953, s.180).
10 RJAZ l.c.; Skok o.c. 678. [89]

452

http://rcin.org.pl
czenie zwj, splot (wosw) bliskie jest cytowanemu dialektycznemu gar,
wizka (siana, trawy), oczywista jest te blisko znacze rj (much) i sta-
do (owiec).
Realnie powiadczone w materiale XVIwiecznym i wspczesnym
znaczenia rzeczownika (h)omut wskazuj na starsze znaczenie co cini
tego, stoczonego, zbitego, stoczona, zbita masa czego, ktre w pew-
nych utartych zwrotach (czy w konkretnych kontekstach zdaniowych)
mogo ulega zaweniu, specjalizacji, np. homut vlas (zbity) zwj wo-
sw, homut sijena gar, wizka siana, homut muh rj much, homut
ovc stado owiec; pozostaoci starego znaczenia jest te dialektyczne
(spleciona pncymi rolinami) gstwina. Odtworzona semantyka wyra-
zu pozostaje w zgodzie z jego etymologi: sch. dial. hmt kontynuuje nie
wtpliwie praposta *chomt od ps. *chomiti < *(s)komiti ciska, [89]
ugniata (por. np. ros. skomt cisn, zmi, ps. *()miti powodowa
bl, ciska)11.
Rzeczownik (h)mt przeszed do ludowego sownictwa pasterskiego
w czci Hercegowiny w wyniku lokalnej ewolucji semantycznej. Znaczenie
stado nawizuje bezporednio do XVIwiecznego znaczenia rj. Wsp-
zaleno obu znacze jest tym bardziej prawdopodobna, e wspczesne
znaczenie ludowe znamy z terenw, ktre stanowiy zaplecze Dubrownika.
Zreszt jest prawdopodobne, e M.Vetrani i sam wyraz i znaczenie rj
zna z gwar spoza Dubrownika (wiemy, e cz ycia spdzi w klasztorach
poza obszarem Republiki Dubrownickiej), skoro w bogatej (take pod wzgl-
dem leksykalnym) literaturze dubrownickiej nie ma, o ile wiem, innych jego
powiadcze.

3. uvor

Czakawski rzeczownik uvr uvra stado zapisano we wsi Loia na

wyspie Bra: uvr brv stado baranw (owiec)12. W innych znanych mi
rdach wyraz w tym znaczeniu nie jest notowany. W RJAZ powiadczony
jest co prawda rzeczownik uvor, ale w znaczeniach odmiennych: miejsce,

11 Przegld objanie etymologicznych ps. *chomt (z uwzgldnieniem obok znaczenia

chomto rwnie innych znacze) zob. np. Sawski SEJP I 75; Skok l.c.; Bezlaj o.c.199200;
SSJa VIII 6970. Reliktu czasownika *chomiti na gruncie serbskochorwackim mona si
dopatrywa w dial. kajk. zahomiti o bydle: chciwie zapcha pysk traw (Herman Virje 97),
por. czes. dial. chomtat chciwie co w duej iloci bra.
12 DL I s. 1303.

453

http://rcin.org.pl
gdzie woda znika pod ziemi lub wpywa do innej wody, ponik, ujcie, dial.
jaka odmiana jadowitej mii (Trogir; por. z Poljicy uvoraa ts.). Pierw-
sze z tych znacze ma oczywist motywacj na gruncie serbskochorwackim
(por. virati virm wpywa, znika pod ziemi, o wodzie, potoku), dru-
gie, terytorialnie bliskie czak. uvr stado, jest sformuowane zbyt oglniko-
wo, by mona si wypowiada o jego pochodzeniu. Zwizek znaczenia stado
z tymi znaczeniami nie wydaje si prawdopodobny.
Struktura czak. uvr pozwala dopatrywa si w nim dewerbalnego rze-
czownika od czasownika uvrijeti, por. z innymi prefiksami sch. zvor (: zavri
jeti), povor (: povrijeti) itd.13. Czasownik vrijeti powiadczony jest wyjtko-
wo w XVII w. w znaczeniu cisn, skrci, lepiej jest znany (od XVI w.) cza-
sownik zwrotny vrijeti se cisn si, stuli si, ukry si, dial. te uprze
si, stawi opr (RJAZ). Semantyka podstawowego czasownika pozwa-
la odtworzy przypuszczalne znaczenie pochodnego rze[90]czownika uvr,
ktry (jak pokazuj inne tego typu derywaty) mg oznacza rezultat czyn-
noci, a wic to, co cinite, stulone, zbite (np. w gromad). Przedstawiona,
wyej ewolucja semantyczna rzeczownika hmt dowodzi, e przeksztace-
nia odtworzonego znaczenia mogy doprowadzi do tego, e uvr zacz ozna
cza stado (owiec). Poniewa wyraz prawdopodobnie zawsze mia charakter
dialektyzmu o niewielkim zasigu, etapy jego ewolucji semantycznej nie zna-
lazy odbicia w tekstach pisanych, znamy zatem tylko wspczesny rezultat
przypuszczalnych zmian znaczeniowych.
Czak. uvr uzna naley za lokaln innowacj sowotwrcz. Wyraz
musia powsta do dawno, skoro powiadczony jest w znaczeniu nie
wtpliwie wtrnym, ktre powstao w rezultacie dugiej ewolucji semantycz
nej. Przejcie wyrazu do ludowego sownictwa pasterskiego nastpio w wyni-
ku innowacji semantycznej, ktrej ogniw porednich nie znamy.

Rozpatrzone trzy ludowe serbskochorwackie nazwy stada s odbiciem

cigych procesw wzbogacania i odnawiania sownictwa. Sch. dial. bk,
(h)mt, uvr w przeszoci nalece do rnych zakresw znaczeniowych,
w rezultacie rnorodnych zmian znaczeniowych weszy w skad ludowego
sownictwa pasterskiego, zajmujc cz pola semantycznego takich starych
wyrazw jak stdo, kdo, jto i in. Takie same procesy, ksztatujce rnorod-
ne dziedziny sownictwa, mona obserwowa rwnie w innych ludowych
terminologiach.

Por. Skok ER III 627. [90]

13

454

http://rcin.org.pl
 Nowsze innowacje semantyczne, nierzadko ograniczone do stosunko-
wo niewielkich obszarw gwarowych czy nawet do poszczeglnych gwar,
wzbogacaj i odnawiaj zasb leksemw wchodzcych w zakres rnorod
nych dziedzin sownictwa, a take powoduj rozpad pewnych starych wyra-
zw na homonimy. Dla bada nad histori sownictwa wane jest te wypie-
ranie przez innowacje semantyczne starszych synonimw lub ograniczanie
ich zakresu znaczeniowego. Jednoczenie innowacje semantyczne pogbiaj
zrnicowanie terytorialne ludowego sownictwa.

{Na s. 91 kocowa partia serbsko-chorwackiego streszczenia red.}

455

http://rcin.org.pl
 Czakawskie ridati, ridnuti i homonimia
prasowiaskiego *rinti

Studia Slawistyczne (pod red. H.Mieczkowskiej i J.Kornhau

sera), Krakw 1998: Universitas, s.914 [Prace Instytutu Filolo-
gii Sowiaskiej Uniwersytetu Jagielloskiego 17 Z okazji XII
Midzynarodowego Kongresu Slawistw w Krakowie]

Ludowe sownictwo sowiaskie zawiera niemao archaicznych wyra-

zw przez etymologw jeszcze nie dostrzeonych lub niedostatecznie obja-
nionych. Cz z nich pozwala gbiej wnikn w histori rnych sowia-
skich rodzin wyrazowych.
W sowniku etymologicznym P.Skoka omwione s w oddzielnych
artykuach sownikowych dwa homonimiczne czasowniki ridati o odrb-
nej semantyce: 1) rdati rdm gono paka, krzycze z blu, kontynuujcy
ps. *rydati gono paka, szlocha, 2) ridati wprawia w ruch, porusza.
Geneza pierwszego czasownika jest jasna, pochodzenie drugiego wymaga
objanienia. Autor sownika etymologicznego zna powiadczenia tego dru
giego czasownika przytoczone w zagrzebskim sowniku akademickim: ridati
pokretati, potezati, pomicati, ridati se pokretati se, pomicati se i rzeczownik
odsowny ridae pokretanje, pomicanje, kad se to povlai, potee. Wszyst-
kie przykady pochodz z dawnych pisarzy dalmatyskich (Mrnavi, Vitalji,
Alberti). Skok opatrzy wyraz uwag nema potvrda iz dananjeg narodnog
govora i pozostawi go bez objanienia etymologicznego. Natomiast w sow-
niku JAZU czasownik ridati opatrzono uwag u drugim slav(enskim) jezi-
cima nema tog glagola. Obecnie moemy oba te spostrzeenia skorygowa,


Skok ER III 138.
RJAZ XIII 944. [10]


http://rcin.org.pl
gdy znamy ju powiadczenia omawianego czasownika ze wspczesnych
gwar ludowych i wiemy, e ma on odpowiedniki innosowiaskie.
Wspczesne gwarowe powiadczenia interesujcego nas czasowni-
ka pochodz z czakawskich gwar wysp rodkowej Dalmacji: z wyspy Bra
rdot rdon (< *rdti *rdm) pcha, popycha (drngen, hin und her sto-
en), rdot se pcha si, przepycha si (sich drngen, sich vordrngen),
pordnut : pornut posun, zepchn (schieben, stoen); spuci na wod,
o odzi, statku (zu Wasser lassen, [10] vom Stapel/laufen/lassen) i z wyspy
Hvar: *rdot *rdon pcha (gurati) (w cytacie jest zawarty czasownik zwrot-
ny ridot se pcha si), rdnut popchn, odepchn (gurnuti, odrinuti), tak-
e postaci prefigowane odrdnut odepchn, odsun (odgurnuti; odrinuti),
razdrdnut rozepchn, rozrzuci (razgurati; rasturiti), pordnut zepchn
(porinuti).
Dawne i wspczesne powiadczenia czasownika rdati (gwarowe rdot)
wprawia w ruch, porusza, popycha wskazuj na jego ograniczenie do
dalmatyskiej czakawszczyzny. Dawniej jednak zasig wyrazu mg by
wikszy, skoro pochodny czasownik z formantem n wystpuje nie tylko w
dialekcie czakawskim (take poza rodkow Dalmacj), a take w dialekcie
kajkawskim i sztokawskim, w tym i w jzyku literackim: rnuti pchn, ode-
pchn, zepchn; silnie uderzy, upn, rnuti brod u vodu spuci statek
do wody, rnuti se rzuci si; uderzy si.
Wbrew sugestii RJAZ sch. dial. ridati wprawia w ruch, porusza, popy-
cha nie jest wyrazem odosobnionym na terytorium sowiaskim. Dokad-
nym odpowiednikiem omawianego czasownika jest sa. dial. rida sa udawa
si gdzie, pieszy, rusza i ryda sa piknie, zrcznie si zachowywa; nie-
donie si udawa dokd, vyrida sa wyle, wyruszy, zrida sa uda si
dokd, ruszy. Na czasownik sowacki zwrci ju uwag V.Machek, suge-
rujc, e jest to odmianka karpackiego terminu pasterskiego: sa. dial. riedi
ka, redika, czes. dial. redika sa, redyka, radikova przenosi si z owca-


DL I 1067, 876, 877.

Dulii 564, 608, 641, 643, 644.

Por. RMS V 540. Powiadczenia

historyczne ze rde sztokawskich, czakawskich
i kajkawskich i niektre dialektyczne (z dalszymi szczegowymi znaczeniami) zob. RJAZ
XIV 2830.
 Klal 572, 591, 805, 844, 885; SSJ III 742. W postaci zbohemizowanej czasowniki so-
wackie, zaczerpnite z Kollra, podaje te sownik Jungmanna: idm se (z uwag, e uywa-
ny jest tylko z prefiksami), wyidm se odjti (per contemtum) (Jungmann III 828; V 329).
 Machek ES 430.

457

http://rcin.org.pl
mi na inne pastwisko, pol. dial. (na Podhalu) redyka (si), redykowa (si)
i z owcami w gry lub wraca z gr (por. redyk wiosenne wyjcie z owca-
mi w gry; jesienny powrt owiec z gr), przeredyka przejecha z trudem,
pochodzcych ostatecznie z rum. a ridic podnosi (si), wznosi (si), wspi-
na (si); wynosi (si); zdejmowa, odbiera, zabiera; uruchamia, mobili
zowa, porusza; zwija (np. obz, mieszkanie), por. zwaszcza rumuskie
pasterskie a ridic stna schodzi z owcami z hali, ridicarea stnei (jesienny)
redyk. [11]
Mona sdzi, e w sowackim nawzajem na siebie oddziayway (i cz
ciowo si mieszay) dwa gosowo i semantycznie bliskie a genetycznie rne
czasowniki: rida sa udawa si dokd, pokrewny sch. dial. ridati wprawia
w ruch, porusza, pcha, ridati se porusza si, pcha si, z nalecym do
sownictwa pasterskiego pochodzenia rumuskiego redika (i jego odmian-
kami) przenosi si z owcami na inne pastwisko.
Z czak. ridati (se) i sa. rida sa wiza zapewne naley ros. dial. (archan-
gielskie) sporydat wschodzi, o socu (solnce sporydaet soce wschodzi),
wyraz z prefiksami s i po, sprowadzanego przez ..Warbot do prapostaci
*ridati, nie jest wszake jasne, czy w gwarze archangielskiej dochodzio do
zmiany ri > ry. T.W.Goriaczewa, rozpatrujc sowiaski czasownik *rida
ti, wskazaa na brus. dial. rdac dawa oznaki jakiej czynnoci (wyraz uy-
wany z przeczeniem, np. Avs tut i nja rydau rasci)10, z typowym dla biao-
ruskiego przejciem ri > ry.
..Warbot11 zestawia z wyrazem rosyjskim take pol. dial. reda dep-
ta, toczy, brodzi, cytowane za SWarsz (V 493). W rzeczywistoci jest to
wyraz kaszubski: redac depta, toczy, brodzi jest powiadczone w kaszub-
skim sowniku S.Ramuta, u kaszubskiego pisarza F.Ceynowy odnotowana

 O tym pasterskim wyrazie karpackim zob. np. D. C r nj a l , Rumunsk vlivy v Kar

patech se zvltnm zetelem k moravskmu Valasku, Praha 1938, s.369370; Herniczek
Morozowa I 157, t a , IIIII 152153. [11]
 ..Va r b ot, K rekonstrukcii i timologii nekotorych praslavjanskich glagonych
osnov i otglagonych imen, II, timologija 1972, 1974, s.4546. Na rosyjski czasownik pierw-
sza zwrcia uwag i przytoczya odpowiedni dokumentacj T.V. G or j a e v a (K timologii
russkogo dialektnogo sporyda, timologija 1971, 1973, s.205207), wic go z ps. *rdti
czerwienie; krytyk tego objanienia zob. u ..
Varbot l.c.
10 atrnik 249. Por. T.V.G or j a e v a, timologieskie zametki, timologija 19861987,
1989, s.156157 (wrd zestawie wymienia te sch. ridati wprawia w ruch, porusza,
odnotowane w RJAZ); autorka podtrzymuje tu, wbrew ..Warbot, swoje wczeniejsze
objanienie pochodzenia ros. dial. sporydat (por. przypis poprzedni).
11
Varbot o.c.46.

458

http://rcin.org.pl
jest te forma czasu przeszego rdal [tj. w ortografii stosowanej przez Sych-
t rdal] szli w brd12. Ramut czsto nieprecyzyjnie oddawa kasz. (= )
przez e; w sowniku Sychty czasownik ten ma posta rdac rd grzzn,
zapada13. Jest to bez wtpienia lokalny kaszubski derywat od rzeczownika
rda mokry torf, rozmoka ziemia, boto, w ktrym mona ugrzzn, mu;
krew, szczeglnie poczona z rop14, nie majcy nic wsplnego z ros. spory
dat i pokrewnymi czasownikami. Kasz. rda kontynuuje ps. *ruda co czer-
wonego, np. ziemia z domieszk rudy elaza, ruda; ropa, krew.
Wystpowanie niewtpliwie pokrewnych, bliskich formalnie i seman-
tycznie czasownikw (czak. ridati wprawia w ruch, porusza, popycha,
ridati se po[12]rusza si, pcha si, sa. rida sa udawa si gdzie, pieszy,
rusza, brus. rdac dawa oznaki jakiej czynnoci, prawdopodobnie rw-
nie ros. sporydat wschodzi, o socu) na odlegych od siebie terenach
sowiaskich, w tym w peryferycznych gwarach zachowujcych liczne archa
izmy leksykalne, pozwala przyjmowa ich wspln, prasowiask genez.
Na podstawie tych wyrazw mona rekonstruowa prasowiaski czasow-
nik *ridati wprawia w ruch, porusza, oparty na praindoeuropejskim pier-
wiastku werbalnym *redh fahren, in Bewegung sein15.
Rozpatrzony czasownik *ridati pozwala na nowe spojrzenie na gene-
z ps. *rinti. Kontynuanty tego czasownika maj w jzykach sowiaskich
dwie grupy znacze:
1) ciec, pyn: czes. inouti ciec, spywa, inouti se ciec, pyn,
spywa, sa. rin sa riniem sa ciec, pyn, ukr. rnuty rnu pf. i impf. sil-
nie ciec, przen. pody masowo, wysypa si tumnie (o ludziach), por. te
ros. dial. narnut zlecie si ze wszystkich stron;
2) pchn, popchn, rzuci: se. rniti rnem posuwa, pcha, pcha
si, przepycha si, przebija si przez powok, o kiekujcej rolinie, rni
ti se pcha si, toczy si, cisn si, sch. (od XVI w.) rnuti rnm pchn,
popchn, trci, szturchn, strci, zrzuci, rzuci na co, prowincjonalne
wsch. odwali, odrzuci (np. gnj, nieg), rzadko rzuci si na co, w jakim
kierunku, scs. (w Kodeksie supraskim) rinti rin rzuci si, cs. rinti pchn,

12 Ramut 179; Karowicz V 17. Z Karowicza wyraz zosta przejty do SWarsz jako dia-
lektyzm.
13 Sychta IV 310.
14 Sychta l.c. U S. Ramuta (l.c.) reda mu, torf botny, namulisko. [12]
15 Pokorny IEW 861 (bez materiau sowiaskiego; wrd kontynuantw wymienia np.
ot. raidt szybko posya, szczu, raidtis rzuca si, miota si, niem. reiten jecha kon-
no). Por. te Varbot o.c. 46; Gorjaeva o.c. 157.

459

http://rcin.org.pl
unie, sprztn, interficere, bug. rna rne impf. odrzuca co, odwala,
uprzta opat, mac. rinam rine impf. ts., strus. rinuti rinu rzuci, pchn,
izrinuti wyrzuci (skd), ros. przestarz. rnut rnu silnie rzuci, rnutsja rzu-
ci si gwatownie, izrnu wypdzi, wygoni, wyrzuci skd, dial. narnu
t(sja) rzuci si na kogo, na co, brus. rnuc porzuci, pozostawi, zanie-
cha, ruszy, rzuci si, prowincjonalne rzuci czym.
W literaturze etymologicznej16 objania si ps. *rinti jako pierwotne
inchoativum od ps. *rjati rj, por. scs. rjati rj cisn, naciska, pcha,
porjati cisn, bug. rja se bka si, wasa si, poetyckie szybowa,
mkn, o ptakach, chmurach, strus. rjati rju pcha, popycha, trca,
rozpycha, roztrca, odpdza, ros. rja re pyn; szybowa, unosi
si; powiewa, wznosi si, ksikowe przelatywa, ukr. rjaty rju roi si,
o pszczoach. Sowiaskie kontynuanty ps. *rjati pozwalaj odtwarza dla
prasowiaskiego czasownika dwa znaczenia porusza si, pyn, unosi
si i cisn, pcha (oba [13] znaczenia maj paralele w materiale indoeuro-
pejskim). Czasownik ten oparty jest na praindoeuropejskiej bazie *re, *r
bewegen, flieen, por. pokrewne ps. *roj rojenie si, rj, *rojiti s poru-
sza si w wielkiej iloci, roi si, *rka rzeka17.
Utworzone od *rjati (< *rte) inchoativum *rinti z formantem
n i z wokalizmem rdzennym i (< * przed spgosk), mogo zatem
oznacza zarwno (po)ciec, (po)pyn, jak te spowodowa, e co si
porusza, pchn, popchn, rzuci. Czak. rdnut pchn, odepchn, odtr-
ci (i cytowane wyej postaci prefigowane) wskazuj, e istnia take dery-
wat z sufiksem n od ps. *ridati wprawia w ruch, porusza, inchoati-
vum *rinti ze znaczeniem rozpoczyna wprawianie w ruch, poruszanie >
popchn, pchn, potrci, rzuci. W wyrazie czakawskim zachowaa si
(lub zostaa wtrnie odtworzona) grupa spgoskowa dn pod wpywem
istniejcego w tej gwarze podstawowego rdot, jednoczenie istniej tame
oboczne formy z oczekiwanym uproszczeniem grupy spgoskowej dn >
n: pornut : pordnut.
Zatem ps. *rinti popchn, pchn, potrci, rzuci (i jego kontynu-
anty w poszczeglnych jzykach sowiaskich) jest prawdopodobnie dwoja-
kiego pochodzenie: spyny si w nim synonimiczne formacje identycznie
utworzone za pomoc tego samego formantu n od dwu rnych podsta-

Zob. np. Trautmann BSW 243; Vasmer REW II 522523; Vaillant GC III 232. [13]
16
17 Zob. Pokorny IEW 330331, 862, ktry dla form sowiaskich rekonstruuje wyjciow
posta 1. osoby praesentis *r > *rj, scs. rj (s. 331). [14]

460

http://rcin.org.pl
wowych czasownikw, starsze zapewne inchoativum *rinti od ps. *rjati
cisn, pcha i przypuszczalnie modszy czasownik inchoatywny *ri(d)nti
od ps. *ridati wprawia w ruch, porusza. Odrnienie tych homoni-
mw w materiale sowiaskim w zasadzie nie jest moliwe, wyjwszy formy
z zachowanym dn. Natomiast ps. *rinti (po)ciec, (po)pyn jest moty-
wowane tylko przez ps. *rjati porusza si, pyn, unosi si.
Analiza czakawskich czasownikw ridati, ridnuti i ich sowiaskich
odpowiednikw pozwolia lepiej udokumentowa rekonstrukcj stosunkowo
sabo zachowanego na terytorium sowiaskim czasownika *ridati, a take
wskaza na prawdopodobnie dwojak genez prasowiaskiego perfektyw-
nego *rinti, w ktrym spyny si dwie formacje pochodne z formantem
n, genetycznie rne, ale czciowo semantycznie zbiene, od dwch r-
nych czasownikw podstawowych, od ps. *rjati porusza si, pyn, uno-
si si; cisn, pcha i od ps. *ridati wprawia w ruch, porusza.

461

http://rcin.org.pl
 Czakawskie pruiti : pruati traci, trwoni, marnotrawi
i sowiaskie wyrazy pokrewne

Skrovite slovesnoje. Studia slawistyczne ofiarowane Profesorowi

Jerzemu Ruskowi na 70. urodziny (pod red. W.StpniakMinczewej
i W.Borysia), Krakw 2000: Wydawnictwo UJ, s.4144

Rozpatrywany tu czasownik pruiti (z wariantem pruati) jest lokalnym

chorwackim wyrazem gwarowym, ograniczonym do czakawskich gwar rod-
kowej Dalmacji: znane mi s powiadczenia z wysp Hvar i Bra oraz z pobli-
skiego wybrzea adriatyckiego, z Trogiru. W gwarze wsi Brusje na wyspie
Hvar istniej oboczne postaci czasownika prit, in : prot, on (< *prti,
*prm) wydawa, traci (pienidze) bez potrzeby; marnotrawi, trwoni
(majtek), formy prefigowane od obu postaci: isprit : isprot przetraci
wszystko, sprit wyda bez potrzeby, przetraci; zmarnowa, przetrwoni
(majtek), rasprot zmarnowa, przetraci (majtek, pienidze); wyda roz-
rzutnie, w cakawskiej gwarze miasta Trogir jest powiadczona posta prcit,
in wydawa bez potrzeby, traci, trwoni, marnotrawi (majtek, dobytek)
i formy prefigowane sprcit : sprcit wyda nadaremnie, roztrwoni przez
rozrzutno, sprcen wydany nadaremnie, roztrwoniony, rsprcit zmar-
nowa, roztrwoni (majtek, pienidze, rzeczy wartociowe). Akademicki
sownik chorwacki przytacza tylko prefigowany czasownik sprit, sprim
zmarnowa, roztrwoni z wyspy Bra. Jak wida, nieco wikszy zasig ma
posta prit (z wariantem fonetycznym prcit), natomiast form prot, kt-
ra wedug posiadanych informacji jest synonimem poprzedniej, znamy tylko

 Dulii 631, 477, 638, 664.

 D. G e i , M.S. i lov i , Rjenik trogirskoga cakavskog govora, Trogir 1994, s.216, 93,
242, 223.
 RJAZ XVI 139.

http://rcin.org.pl
z wyspy Bra. W gwarach czakawskich na tym samym terenie istniej rw-
nie pochodne rzeczowniki odczasownikowe pra m. i f. rozrzutnik, mar-
notrawca, rozrzutnica, marnotrawczyni, spra m. i f. ts. (Brusje na Hva-
rze i Draevica na Brau).
Na czakawski przedrostkowy czasownik spriti (i rzeczownik spra)
zwrci ju uwag P. Skok w artykule sownikowym spiti zwzi, zmniejszy,
zmi (np. sukni) (wyraz sztokawski, powiadczony na Kosowie), ograni-
czajc si wszake do wskazania ewentualnego pokrewiestwa tych dwu cza-
sownikw (czakawskiego i sztokawskiego), bez prby jakiegokolwiek obja-
nienia etymologicznego. Nieco dalej posza L.W.Kurkina w recenzji dwu
sownikw czakawskich, ktra w krtkiej wzmiance sugeruje pokrewiestwo
czak. sprit [42] z wyrazami batyckimi, np. z ot. sprukt, sprku wymyka
si, wylizgiwa si, nie wskazuje jednak na istnienie pokrewnych wyrazw
sowiaskich.
Czak. prit : prot (< *priti : *prti) nie s wyrazami izolowanymi
na terytorium sowiaskim, gdy maj formalne odpowiedniki w niektrych
jzykach sowiaskich. Takimi czasownikami sowiaskimi zainteresowa-
a si przed laty ..Warbot, ktra jednak nie znaa jeszcze odpowiednich
faktw czakawskich. Na podstawie zebranego przez ni materiau sowia
skiego, dopenionego faktami wydobytymi przeze mnie z nowszych (zwasz-
cza) rde, przedstawiam przegld odpowiednich czasownikw, powiad-
czonych w gwarach ludowych jzyka czeskiego i sowackiego oraz w ludo-
wym sownictwie wschodniosowiaskim: czes. dial. pra sa zgina si,
ugina si, viprat sa, viprit sa wygina si do przodu, choi vipre
n chodzi ostentacyjnie, dumnie zgita, vyprit nad si10, vypri sa,
vypra sa, vypruova sa wykrzywi si, wypaczy si, ten sa vypruu
je boczy si, pyszni si11, spra sa = vypra sa waha si, wzbrania
si12, sa. dial. prui wygina13, ukr. dial. prutysja nadyma si, puszy

 Dulii 631.
 Dulii 664; DL I 1144.
 Skok ER III 313. [42]
 timologija 1980, 1982, s. 183.
 ..Va rbot, K rekonstrukcii i timologii nekotorych praslavjanskich glagolnych osnov
i otglagolnych imen, V, timologija 1975, 1977, s.2931.
 Mistice 95.
10 Kott Dodatky 143.
11 Barto 505506.
12 Svrk 134, 141.
13 Klal 553.

463

http://rcin.org.pl
si, okazywa nieprzystpno14, upiera si, sprzeciwia si15, na Polesiu
pratys nata si, wysila si16, vpruaty oswobodzi, wyrwa (rk);
wycign, wywlec, wyrwa co17, pruntysja zerwa si, szarpn si, rzu-
ci si18, brus. dial. prati dwiga co cikiego19, pratysja zmaga si,
siowa si20, paprkacca napracowa si, wysili si21, ros. dial. (w Jaku-
cji!) opri uderzy, skaleczy czym tpym22.
Na podstawie przytoczonych faktw zachodnio i wschodniosowiaskich
..Warbot zrekonstruowaa prasowiaski czasownik *pruiti (form *prua
ti uznaje, jak si wydaje, za pochodne iterativum), niestety bez prby odtworze-
nia prasowiaskiej semantyki czasownika. Ps. *pruiti powizaa Warbot z ot.
sprukt, sprku wymyka si, wylizgiwa si; jeli jednak uwzgldni woka-
lizm rdzenny sowiaskiego czasownika (wskazujcy na pierwotny dyftong ou)
*pruiti trzeba powiza przede wszystkim z ot. spraukt, spraucu pcha, wtyka,
spraukties pcha si, przeciska si; ucieka, umyka23. Czasownik sowiaski
i batycki charakteryzuj si zatem identycznym wokalizmem rdzennym, rni
si jednak struk[43]tur (o budowie *pruiti zob. niej); brak s w wyrazie so-
wiaskim tumaczy si tym, e w jego prototypie byo tzw. smobile.
J.Pokorny zalicza wymienione wyrazy otewskie do kontynuantw
praindoeuropejskiego pierwiastka *spre (: *(s)p(h)er, *spre) streuen, sen,
sprengen, spritzen, sprhen, z rozszerzeniem k : g, tj. *sprek : *spreg24.
Zwizek ps. *pruiti z pie. *(s)prek przyjmuje te ..Warbot (na duble-
cie *(s)preg jest, jej zdaniem, oparte ps. *prygati > ros. prygt skaka,
w ktrego semantyce dostrzega take nawizania do *pruiti, np. ros. dial.
prit nadyma, oprit silnie uderzy czym elastycznym).
Przytoczony wyej materia wiadczy, e czak. prit : prot to cza
sowniki tylko formalnie identyczne z innosowiaskimi czasownikami

14 elech II 785.
15
Hrin III
494.
16
Klim

uk Drogi

in 63.
17
Hrin I 180.
18
Hrin III
494
19 SBPZ IV 120.
20 I.I.Lu ycFe d a r c, Admonaja ksprsinaja leksika. Matryjaly dlja slonika
Brstyny, NarLeks, s.232.
21
Loe 250.
22 SRNG XXIII 306.
23 O czasowniku otewskim por. te K. K a r u l i s, Latvieu etimoloijas vrdnca, II,
Rga 1992, s.271272. [43]
24 Pokorny IEW 993995.

464

http://rcin.org.pl
sprowadzanymi przez Warbot do prapostaci *pruiti. Natomiast semanty-
ka czasownikw czakawskich rni si od znacze formalnych odpowied-
nikw w innych jzykach sowiaskich. Zreszt i w jzykach zachodnio
i wschodniosowiaskich semantyka rozpatrywanych czasownikw nie jest
jednolita: w czeskim i sowackim dominuje znaczenie zgina, krzywi (std
zapewne w formach zwrotnych nadyma si i waha si), w dialektach
wschodniosowiaskich za dostrzegamy kilka znacze jak dwiga co ci-
kiego, szarpa, rwa, wyrywa, wyszarpywa, uderza, w formach zwrot-
nych wysila si, nata si, zmaga si, nadyma si, puszy si, upiera
si, sprzeciwia si. Nie jest atwo sprowadzi te rnorodne, gwnie ekspre-
sywne znaczenia do jakiego jednego wsplnego wzgldnie pierwotnego zna-
czenia czasownika *pruiti (co oczywicie nie znaczy, e takie znaczenie nie
istniao, moe tylko rozwj semantyczny czasownika na poszczeglnych tere-
nach poszed w rnych kierunkach, utrudniajc nam ustalenie poszukiwa-
nego znaczenia). Jeszcze trudniej jest okreli stosunek czakawskiego znacze
nia traci, marnotrawi, trwoni do znacze czasownikw innosowia-
skich. Jest przy tym jednak bardzo prawdopodobne, e znaczenie czakawskie
rozwino si z konkretnego fizycznego znaczenia rozsypywa, rozrzuca,
na co wskazuj paralele semantyczne typu sch. bacati rzuca, ciska, mio-
ta : trwoni, razmetati rozrzuca : trwoni (razmetan rozrzutny, marno-
trawny), rasipati rozrzuca, rozsypywa : marnotrawi, roztrwania, pol.
rozrzuca rzuca w rne strony, rzucajc rozprasza, rozrzuca pienidze
wydawa duo pienidzy, szafowa pienidzmi, rozrzutny nie liczcy si
z pienidzmi, marnotrawny, rozrzutnik czowiek rozrzutny, czes. rozhze
ti rozrzuci, przen. roztrwoni, ac. dissipare rozsypa, rozproszy, rozrzu-
ci, rozpdzi, przen. trwoni, niem. verschleudern roztrwoni, zmarno-
wa : schleudern rzuca, ciska, miota. A zapewne i znaczenia zachodnio
i wschodniosowiaskie pochodz z jakiego dawniejszego znaczenia.
Semantyka czak. prit : prot jest bliska znaczeniu sypa, sia rekon
struowanemu przez J. Pokornego dla indoeuropejskiego rdzenia *(s)p(h)er i jego
odmianek. Przy tym budowa ps. *pruiti i jego wokalizm pozwalaj widzie
w nim archaiczny czasownik kauzatywny25 z przypuszczalnym etymologicz-
nym znaczeniem powodowa, e co si sypie > rozrzuca, rozsypywa, skd
dalsze, realnie powiadczone znaczenie traci (majtek, mienie, pienidze),
marnotrawi, trwoni. Z kolei dane czeskie, sowackie i wschodniosowiaskie
dopuszczaj moliwo, e ps. *pruiti miao te nieco inne znaczenie, rwnie

25 O takich czasownikach zob. Sawski Zarys I 5657 (z dalsz literatur). [44]

465

http://rcin.org.pl
nawizujce do odtworzonego przez Pokornego praznaczenia kropi, tryska,
pryska (obok wspomnianego sypa, sia), mianowicie kauzatywne znacze-
nie powodowa, e co tryska, pryska. Z takiego przypuszczalnego pierwot-
nego sowiaskiego znaczenia mona wyprowadza real[44]nie powiadczone
znaczenia wykrzywia, zgina, wygina (pierwotnie moe wykrzywia, zgi-
na, wygina tak, e od czego odpryskuj kawaki), zapewne te uderza, bi
(a co odprynie bd trynie np. krew), moe te szarpa; do wykrzywia,
zgina, wygina nawizuj znaczenia czasownikw zwrotnych nadyma si,
dwiga co cikiego (prawdopodobnie z wczeniejszego wygina si, ugina
si pod ciarem, std te dalsze znaczenie wysila si, nata si, zmaga si
z czym lub kim), zapewne take przenone waha si, sprzeciwia si (przy
czym semantyka sugeruje, e w czes. dial. vyprit nad si i brus. dial. pra
ti dwiga co cikiego mamy prawdopodobnie do czynienia z wtrnymi for
mami niezwrotnymi powstaymi w rezultacie elizji zaimka zwrotnego pier-
wotnych czasownikw zwrotnych). Powstanie poszczeglnych znacze czesko
sowackich i wschodniosowiaskich zwizane jest przypuszczalnie z prze-
chodzeniem wyrazu w gwarach do sownictwa ekspresywnego.
Analiza materiau sowiaskiego prowadzi do wniosku, e prawdopo
dobna jest rekonstrukcja ps. *pruiti powodowa, e co si sypie, prszy, roz-
prasza, pryska, tryska26 i utworzonego ode regularnego iterativum *prua
ti. Wyrazy te wystpuj we wszystkich trzech grupach jzykw sowiaskich,
ale tylko na czci terenu kadej z tych grup i to tylko w leksyce gwarowej (nie
rozporzdzamy wic ich powiadczeniami historycznymi). Nie wyklucza to,
rzecz jasna, prasowiaskiej genezy rozpatrzonych wyrazw, zwaszcza e na
obszarze batyckim wystpuj wyrazy pokrewne (cytowane wyej ot. spra
ukt, spraukties, sprukt), a ponadto moemy wskaza na przynaleno rozpa-
trywanych czasownikw sowiaskich do pie. *(s)prek. Jeli przedstawio-
ne objanienie jest suszne, to trzeba zaoy, e we wczesnej fazie rozwojo-
wej jzyka prasowiaskiego istnie powinien czasownik podstawowy, opar-
ty bezporednio na pie. *(s)prek, z wokalizmem *e, od ktrego na grun-
cie prasowiaskim utworzono pochodny kauzatywny czasownik *prui
ti, charakteryzujcy si formantem i i apofoni rdzennego dyftongu. Taki
postulowany czasownik podstawowy (ktry moe mia posta **prukti?) nie
zachowa si, o ile wiadomo, w adnym jzyku sowiaskim.

26 Por. uwag J.Pokornego (o.c. 995), ktry dla wyrazw batyckich pokrewnych ps.
*pruiti przyjmuje wyjciowe znaczenie powodowa rozproszenie (als zersprengen, zerstie-
ben machen).

466

http://rcin.org.pl
 Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, moemy stwierdzi, e czak.
prit jest kontynuantem prasowiaskiego czasownika *pruiti powodowa,
e co si sypie, prszy, rozprasza, pryska, tryska, a czak. prot pochodzi
z prasowiaskiego iterativum *pruati. S to archaizmy leksykalne pocho-
dzenia prasowiaskiego, nierzadkie w gwarach czakawskich rodkowej Dal-
macji27, czsto nieznane poza tym caej reszcie obszaru poudniowosowia
skiego, majce jednak zwykle dokadne odpowiedniki w odlegych czciach
terytorium sowiaskiego.

27 O innych analogicznych przykadach archaizmw leksykalnych na tym terenie

zob. W. B o r y , Iz leksikih osobitosti srednjodalmatinske akavtine, ZbFL XXXIII,
1990, s.3945 {na s.439448 niniejszego tomu red.}; W. B o r y , Czakawskie studia lek
sykalne. Dziedzictwo prasowiaskie w sownictwie czakawskim, Warszawa 1999, s.149.

467

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
4.Leksyka polska

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
 lskie ti i oglnopolskie tani

Jzyk Polski XLIII, 1963, s. 145148

Jedn z cech wyrniajcych gwary lskie od reszty polskiego obszaru

jzykowego jest przymiotnik ti, ty, ktry w jzyku literackim i pozostaych
gwarach polskich wystpuje w postaci tani. Dotychczas t oboczno objaniali
K.Nitsch, Z.Stieber i A.Vaillant, ale ich tumaczenia nie s przekonywajce.
K.Nitsch w pracy o dialektach lskich uwaa, e posta ti powstaa
w wyniku rozwoju oglnopolskiego * przed spgosk nosow w (*N > N).
Uznaje wic form tani za pierwotnie oglnopolsk. Ale Nitsch izoluje lskie
ti od odpowiednich wyrazw innosowiaskich (podobnie, jak to pniej zro-
bi Brckner w SEJP 565, wg ktrego pol. tani i wyrazy pochodne s wycz-
nie polskie). Tymczasem na caym obszarze sowiaskim znajdujemy wyrazy
dokadnie odpowiadajce lskiemu ti: gu. tuni tani, du. tuny tani, wsch-
sa. tun tani, ros. tune tanio, vtune daremnie, tunejadec darmozjad, pr-
niak, scs. tunje tumaczce gr. za darmo, bezpatnie; na prno, darem-
nie, bug. zwrot tuna beda niesuszne obwinienie, stchorw. ostunj, stunj, stun
ja, stunje za darmo, bezpatnie; na prno, daremnie itd. Trudno lskie ti
oddziela od tych identycznych formalnie i bliskich znaczeniowo wyrazw. Jest
wic prawdopodobniejsze, e gwary lskie zachoway stan, jaki znajdujemy w
ssiednich (uyckie i sowacki) i w bardziej odlegych jzykach sowiaskich, ni
e mamy tu dialektyczny kontynuant oglnopolskiego tani.
Objanienia wymaga raczej posta oglnopolska. Pierwsz chronologicz-
nie prb daje Z.Stieber. Materia sowiaski skania go do przyjcia za podsta
wow i pierwotnie oglnopolsk form tuni, ktra nastpnie na gruncie polsz-

 {W pierwodruku tego artykuu przypisy s na kadej stronie numerowane od 1 red.}

O zasigu tych form: K.Nit s c h, Dialekty polskie lska, I, Krakw 1939, s. 25 (wyd.2.).
Z. S t ie b e r, Etymologisches, ZfslPh IX, 1932, s. 381383. [146]


http://rcin.org.pl
czyzny (z wyjtkiem gwar lskich) miaa ulec przeksztaceniu w tani. Wedug
Stiebera u przed n w pewnym okresie ulego rozszerzeniu w o lub (jak to mia-
o miejsce w wielu gwarach, a take w jzyku literackim, np. tomaczy < tu
maczy, soce < suce, font, fnt < funt), a wic zaczo brzmie toni lub tni.
W gwarach polskich takie same refleksy jak uN > oN N da proces N > oN N.
Hipotetyczne formy *toni, *tni zaczto pojmowa tak, jakby zawieray refleksy
* (por. pon, pn < pan, bon, bn < ban itd.). Ale w jzyku literackim zosta-
o zastpione przez a jasne, powstaa wic hiperpoprawna forma tani. Rozpo-
wszechnia si ona nastpnie z jzyka literackiego w gwarach. Jedynie gwary l-
skie, gdzie wpyw dialektu kulturalnego by saby, zachoway star form tuni.
Przedstawiona w skrcie hipoteza Z.Stiebera jest niewtpliwie bardzo
pontna, jednake przyjciu jej sprzeciwia si historia i geografia tego wyra-
zu. Hipoteza Stiebera zakada, powstanie formy tani w czasie, gdy z jzy-
ka literackiego zostao usunite (a przynajmniej byo usuwane) (bo tylko
pod tym warunkiem mogo doj do powstania hiperpoprawnej formy tani <
*toni, *tni), a wic w w. XVII. [146]
Tymczasem materia jzykowy przeczy temu. W kartotece Sownika sta
ropolskiego zawiadczony jest od poowy w. XV przyswek tanie: Facilius al.
taniej (rp.: thanyey) equam solvebat 1444 AGZ XIV 153; Pro vili re tanie (rp.:
tne) za ma rzecz 1448 R XXIV 353; O duszyce, kwiecie drogi, ... tanie (rp.:
thanes) sie zemu duchu przedaa 1470 SkargaPoc, sim. Wroc; Ssiadom
przedaj taniej (rp.: thanyey, minori precio vende) XV p. post. R I s.XLI. Jest
mao prawdopodobne, by a i w tych zapisach oznaczao o lub . Oznacza za
a lub, co jest te moliwe, samogosk nosow.
Moliwo przyjcia objanienia Z. Stiebera wyklucza take geografia for-
my tani. Ta posta wystpuje bowiem take w kaszubszczynie. Lorentz podaje
nastpujce formy kaszubskie: ti, tni, ti, tni, t i, tai, tani, tni,
ti, tei). Uwaa on te formy za kontynuanty prasowiaskiego *ta:
przed noswk przeszo naprzd w , a pniej zapewne razem z przedpo-
mor. dao , przy czym w pozycji przed noswkami utracio czciowo sw
nazalizacj. [...] Kade przedpomor. (przed noswk W. B.) dao : pras.
*ban: pom. zbn, pras. *baran: pom. barn, ... pras. *ta : *ti. Ponie-
wa wpyw polskiego jzyka literackiego na kaszubszczyzn nie by tak sil-

 Skrty podaj wg stosowanych w SStp.

 Lorentz GP I 135, 177178, II 502, 773, III 950. Formy z zatrat nosowoci (z a e) s
nowsze i powstay w poszczeglnych gwarach kaszubskich, zob. Lorentz GP I 170178.
 Lorentz GP I 135.

472

http://rcin.org.pl
ny, by wszystkim gwarom kaszubskim narzuci posta tani, trzeba przyj, e
kaszubszczyzna idzie tu razem z wikszoci gwar Polski kontynentalnej, kon-
tynuujc form tani. Gwary polskie maj te podobny rozwj a przed nosw-
k, czego dowodem formy ti, ti, ti itp. . Wszystko to kae uzna t pr-
b objanienia formy tani na gruncie polskim za nieprzekonywajc.
A.Vaillant przesuwa powstanie pol. tani do okresu prasowiaskiego.
Wywodzi on przymiotnik *tunj od niezawiadczonego rzeczownika *tuna
dar, podarunek, ktry jakoby powsta z uywanego przez wrbitw w cza-
sie skadania ofiar wyraenia ekspresyjnego *tu na l, tiens; tiens, voici.
Wyraenie to mogo wedug Vaillanta wystpowa w regionalnej odmiance
*ta na, dajcej pocztek pol. tani. Etymologia ta jest nieprzekonywajca od
strony semantycznej, krytyczne uwagi o niej wypowiedzia A.S.Lwow. Tak-
e przyjmowanie przez niektrych uczonych ps. *tanj wydaje si nieuzasad-
nione, nie ma [147] bowiem moliwoci objanienia obocznoci u : a na grun-
cie prasowiaskim. Trzeba wic szuka innego objanienia.
Z nieoczekiwan pomoc moe nam tu przyj jzyk soweski, gdzie
znajdujemy formy z innym jeszcze wokalizmem. Soweskoniemiecki sownik
Pleternika podaje nastpujce formy interesujcego nas wyrazu: tnj10 tani,
obstnj, za obstonj za darmo, na prno, daremnie (zawiadczone od XVI w.
u Trubara, w Postylli 8. Krelja z r. 1567 i w czterojzycznym sowniku T.Megi-
sera z r. 1592), zastnj, zastnjik kater zastonj kaj dobiva. Ramov w swojej Dia
lektologii podaje jeszcze gwarowe ti tani11 i zst za darmo. Nie wszystkie

 Zwraca uwag niejednolito gwar polskich pod wzgldem iloczasu a. Cz gwar ma

bowiem refleksy a krtkiego: tai (Kucaa 269 [Wicirka, Facimiech]; M.Sz y mcz a k, Gwara
Domaniewka, s.26), inne znw gwary maj refleksy dugiego: ti (E. Paw ow s k i, Gwara
podegrodzka, s.259), ti (Kucaa l.c. [Sidzina]) itd.; por. te mapy 219 i 220 w V t. MAGP.
A.Va i l la nt, Etymologica (Vieux slave *spyti et tunje, pol. tani),
 Die Welt der Slawen I,
1956, s.140142.
A.S.Lwow, Staroslavjanskie ajut spyti tune, Doklady i soobenija Instituta jazyko

znanija AN SSSR, 1959, nr 12, s.5070. [147]
 Ostatnio objanienie tej obocznoci da soweski uczony Bojan op. Pisze on: Vokal
a v poljskih besedah je zelo teaven. [...] e bi smeli misliti na na tue, bi a, morda razlo-
zili z ievr. *[u], saj je tue izlo iz teke baze (B. op, Etyma baltoslavica V. 6. Tue,
SR XIII, 19611962, s.199, przyp. 44). W materiale batyckim przytaczanym przez opa nie
ma jednak form bez dyftongu, tote objanienie jest co najmniej niepewne. Przy okazji warto
zwrci uwag na ciekaw etymologi *tue dan przez opa.
10 W sowniku Pleternika oznacza wskie (pochodzce z *).
11 F.R a mov , Historina gramatika slovenskega jezika, VII, Dialekti, Ljubljana 1935,
s.193; te F. S aw s k i, Zarys dialektologii poudniowosowiaskiej, Warszawa 1962, s.79.

473

http://rcin.org.pl
te formy s jednoznaczne, bowiem np. ti moe pochodzi z *tonj lub *tnj,
ale inne wskazuj wyranie na dawne *12. Ramov tak pisze o tym: Sloven-
ski primer za nazalizacijo u v je beseda zastonj... i dalej tue je po asimila-
ciji u na n dalo te : te...13). Trzeba wic przyj, e w dialektach sowe-
skich u pod wpywem n przeszo w (*tunj > *tnj). Nazalizacja samogoski
pod wpywem ssiedniej spgoski nosowej nie jest w jzykach sowiaskich
czym niezwykym, por. np. pol. wnk wnuk, gdzie u przeszo w pod wpy-
wem poprzedzajcego n. W soweszczynie przejcie u w w *tunj, musiao
zaj stosunkowo dawno, skoro mamy regularne kontynuanty * (denazalizacja
w soweskim rozpocza si prawdopodobnie z kocem X w.).
Wydaje si prawdopodobne, e taki sam proces jak w soweskim mg
zaj take w czci gwar lechickich, ktre pniej day pocztek gwarom pol
skim i kaszubskim. Nastpio mianowicie unosowienie pierwotnego u w poo
eniu przed n, wskutek czego powstaa forma *ti, wymawiana ju wtedy
zapewne *ti. Ta spontanicznie powstaa i sporadyczna innowacja nie zna-
laza oparcia w systemie fonologicznym wczesnych gwar, ktry nie zna po
czenia: samogoska nosowa + spgoska nosowa. Wypadek taki by jednost-
kowy, nie mia oparcia w innych wyrazach i dlatego si nie utrzyma14. Nast-
pi rodzaj dysymilacji: w grupie samogoska nosowa utracia rezonans
nosowy [148] i powstaa grupa a, w ktrej a zidentyfikowao si z a pocho-
dzcym z ps. *a15. Czynnikiem uatwiajcym zarwno nazalizacj, jak i p-
niejsz denazalizacj byo odosobnienie wyrazu tak pod wzgldem seman-
tycznym, jak i co do struktury fonetycznej. Obie te zmiany (tzn. nazalizacja
i denazalizacja) ogarny do znaczny obszar gwar kaszubskich16 i gwar pol-
skich. Jedynie gwary lska utrzymay posta tuni, zapewne nie bez wpywu
ssiednich dialektw uyckich i, moe, czeskich.

12 Ramov o.c. 161.

13 F.R a mov , Kratka zgodovina slovenskega jezika, I, V Ljubljani 1936, s.178. W sowe
skim istniej te formy z u: wschodniostyryjskie za obstunj i stunja oznaczone u Pleternika
jako kajkawskie; tu u pochodzi zapewne z *.
14 Znane dzi gwarom formy ti, ti itp. s nowszego pochodzenia; w czci gwar ka-
da samogoska przed spgosk nosow ulega nazalizacji. [148]
15 Byo to zapewne dugie, jak pokazuje kaszubszczyzna i cz gwar polskich (por.
wyej), a take zapisane u Knapskiego tani (a = a pochylone) oraz u Trztypsztyckiego (pocz-
tek XVII w.) rym toni koni, por. Z. S t ie b e r, Rozwj fonologiczny jzyka polskiego, Warsza-
wa 1958, s.35.
16 Jest take moliwe, i w gwarach kaszubskich moga denazalizacja nie zaj i formy
kaszubskie mog kontynuowa bezporednio starsze *ti.

474

http://rcin.org.pl
 Uwagi o kilku rzadszych wyrazach polskich

Jzyk Polski XLV, 1965, s. 1215

W cigu dziejw jzyka polskiego pojawiao si wiele wyrazw, ktre,

przez jaki czas uywane, potem zostay zapomniane i giny. Jedne z nich
przeyway swj okres wietnoci, kiedy byy w powszechnym uyciu, inne
byy zawsze wyrazami rzadkimi. Takim rzadkim wyrazom warto powici
troch uwagi, choby dlatego, e takie wanie wyrazy byy czsto nie dostrze-
gane przez etymologw i leksykologw, nieraz nie tylko ze szkod dla znajo-
moci historii jzyka polskiego, dla znajomoci rozwoju sownictwa polskie-
go, ale take ze szkod dla jzykoznawstwa sowiaskiego. A wrd takich
wyrazw kryj si czsto nie dostrzeone prastare, odziedziczone z praso-
wiaskiego, archaizmy.
Uwagi niniejsze powicone bd wanie takim rzadszym wyrazom.
Znajd si wrd nich tak odziedziczone przez polszczyzn wyrazy, jak i pol-
skie nowotwory.

1. patka i tka

W Sowniku wileskim znajdujemy nigdzie wczeniej nie zawiadczo-

ny rzeczownik patka gatunek waki, Agrion Fbr.. Autor sownika opatru-
je wyraz kwalifikatorami: nieu[ywane], zam[iast] potka. Traktujc for-
m potka jako waciw, poprawn, pod ni podaje znaczenie tego wyrazu.
Powtarza to za Orgelbrandem Sownik warszawski, ale ju pomijajc posta
patka. [13] Tymczasem wszystko wskazuje na to, e zaszo tu mae niepo-
rozumienie, ktrego sprawc by autor Sownika wileskiego. Nie rozumie-
jc formy patka, uzna j za wykolejon i uwaa za stosowne poprawi j.
Potwierdzaj to dane przytoczone przez Erazma Majewskiego w Sowniku
nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich (t.III, Warszawa 18891894).

http://rcin.org.pl
Znana mu jest tylko forma patka (jako nazwa dla Agrion Fbr. i dla inne-
go gatunku waek, witezianki, Calopteryx virgo). Majewski, ktry czerpa
materia do swojego sownika gwnie z prac przyrodniczych, widocznie
wtpi w autentyczno formy potka, skoro przytacza ze Sownika wile
skiego jedynie patk. Powouje si przy tym na kilku XIXwiecznych zoo-
logw, ktrym znana jest forma patka. Jest to najprawdopodobniej ludowa
nazwa pewnych gatunkw waek (mimo i nie zna jej Sownik gwar polskich
J.Karowicza), skoro notuj j tacy zoologowie, o ktrych wiadomo, e przy
tworzeniu naukowej terminologii przyrodniczej obficie czerpali z nazewnic-
twa ludowego.
Zetymologizowanie tej nazwy nie wydaje si trudne. Jest to zapewne
rzeczownik od czasownika pata si, utworzony przy pomocy przyrostka
ka, ktry tworzy m.in. eskie nazwy wykonawcw czynnoci. Jest to wic
twr taki, jak paczka od paka, djka od doi.
Wzgldy znaczeniowe przemawiaj za tak interpretacj tej nazwy.
Wiadomo, e waki to piknie ubarwione owady, ktre atwo zaobserwowa
podczas powolnego lotu, w czasie ktrego unosz si w rnych kierunkach
w poszukiwaniu poywienia. Sprawia to wraenie, i powoli, bez popiechu
lataj bez celu, a wic pataj si. Std patka to owad, ktry si pata.
Warto zwrci uwag na fakt, e patka nazywane s jedynie tzw. waki
rwnoskrzyde (np. witezianka, Calopteryx virgo) i tki (Agrionidae), kt-
re charakteryzuj si wanie powolnym lotem, w przeciwiestwie do tzw.
waek nierwnoskrzydych.
W tym znaczeniu jzyk polski zna te wyraz tka. Jest on zawiadczo-
ny w polszczynie od poowy XV w. (SStp IV 109110), ale w innym zna-
czeniu. W staropolskim, jak i we wspczesnym jzyku, znaczy on lalka,

 {W pierwodruku tego artykuu przypisy s na kadej stronie numerowane od 1 red.}

Np. o Antonim Wadze wiadomo, e interesowa si sownictwem ludowym i jest nawet auto-
rem sowniczka swej rodzinnej gwary w omyskiem.
 Czasownik ten, zasugujcy zreszt na osobne zbadanie, po raz pierwszy jest zawiad-
czony w sowniku pod redakcj W. Doroszewskiego w znaczeniu wczy si bez celu, wa-
sa si, obija si; krci si, potrcajc nieustannie o co, obija si o co. SGP notuje kilka
innych, bliskich formalnie i znaczeniowo postaci: pada si, pelta si, belda si, belta
si. Take w innych jzykach sowiaskich znajdujemy w identycznym znaczeniu podobne
czasowniki (mor. paldat(i) se, paludovat(i) se, sa. upaludova sa, czes. loudat(i) se, sch. luta
ti, bug. lutam se, sch. landati, ukr. talandaty, balandity, belendity, ros. balandati itd.). Nie jest
pewne, czy s to wykolejone kontynuanty jakiego starego czasownika, czy te twory indy-
widualne.
 Por. Bre h m a, ycie zwierzt, I, Warszawa (bez daty wydania), s.144145. [14]

476

http://rcin.org.pl
marionetka, kuka. W tym znaczeniu znajdujemy te odpowiednie wyrazy
w innych jzykach sowiaskich, np. czes. loutka. sch. lutka, se. lutka, bug.
lutka. A.Brckner czy susznie te wyrazy z pol. t prt, ros. lut lipowe
[14] yko (SEJP 309310). tka byby to wic przedmiot zrobiony z yka czy
z prtw. Wzgldy znaczeniowe nie sprzeciwiaj si takiej etymologii.
We wspczesnym jzyku tka jest jednak przede wszystkim termi-
nem zoologicznym. Nazw t nosz te same owady, ktre nazywano patk
(Majewski dodaje jeszcze Agrion pulchellum). W tym znaczeniu wyraz t
ka wystpuje po raz pierwszy, jak zdoaem ustali, w sowniku Knapskiego
(I wydanie z r. 1621): tki wodne engibbata.
Powstaje pytanie, czy tka gatunek waki jest tym samym wyrazem
co tka lalka. Dotychczas tych wyrazw nie rozdzielano. Uwaano wic,
e tka jako nazwa owada jest tylko przenonie uyt nazw lalki. Zdaj si
to potwierdza inne nazwy tych owadw, jak panna, wodonimfa (o ile nie s
kalkami nazw obcych lub tworami zoologw). Istnienie jednak nazwy pat
ka kae podejrzewa, czy tka gatunek waek nie jest homonimem tki
lalka, a wic wyrazem o identycznym brzmieniu, lecz innym pochodzeniu.
Jelibymy przyjli, e s to dwa rne wyrazy, wtedy tka jako nazwa owa-
da byaby jedynym ladem istnienia w jzyku polskim kontynuantu czasow-
nika *lutati. Sama nazwa utworzona byaby od hipotetycznego *ta si, jak
patka od pata si. Prcz polskiego take w ukraiskim istnieje omawia-
ny wyraz jako nazwa gatunku waek (lutka, por. te ros. lutk ptak Mer-
gus albellus). Trudno tkwi wanie w tym, e aden z tych jzykw nie ma
powiadczonego czasownika *ta.
Moe wic naley uzna, i tka waka jest tym samym wyrazem co
tka lalka. W tym wypadku inaczej te moe naley interpretowa rze-
czownik patka. Mgby to by derywat od tka, utworzony przy pomocy
przedrostka pa jak pad od d, pak od k itp. Przedrostek pa oznacza
bowiem midzy innymi identyczno lub podobiestwo. W takim wypad-
ku patka znaczyaby etymologicznie tyle, co to, co jest podobne do tki
(tzn. lalki).
W tych uwagach o wyrazach patka i tka nie chodzio mi o rozstrzyg-
nicie ich etymologii. Chciaem jedynie zwrci uwag na inn ni tradycyj-
nie uznawana moliwo objanienia omawianych wyrazw. Rozstrzygni-
cie, ktra z nich jest suszna, naley ju do etymologw.

 Brckner SEJP 309310, niesusznie dalej czy pol. t, tka z sch. lutati bka si,
wczy si; wdrowa.
Zob. te Vasmer REW II 7172.

477

http://rcin.org.pl
 2. swdra

W XVI i XVIIwiecznych tekstach polskich na oznaczenie plamy uy

wany bywa rzeczownik swdra. Niekiedy, jak w tumaczeniu Biblii Leopo-
lity, przybiera on przenone znaczenie sprono. Spotyka go si te jako
przezwisko, zwaszcza w tekstach plebejskich, np. w Poselstwie z Dzikich Pl
Prawdzica Niedrwiela:

Niech przyjm do szeregu lichwiarze, szalbierze

Oszusty, upigrosze i kupce faszerze,
Krzesne dudkw bkarckich cudzoziemskie zbiegi,
Wdzikalety, swdry, zmigrosze, mitrgi [15]

Po wieku XVII wyrazu tego w tekstach ju si nie spotyka. Znaj go

natomiast gwary. Sownik Karowicza cytuje z Kaliskiego, Kujaw i Lubelskie-
go swdry plamy od owocw, w takim samym znaczeniu z okolicy Tarno-
brzega sdra, z Tykociskiego wdra plama od rdzy elaznej powstajca, gdy
mokr bielizn lub sukni pooy si na elazie, z Mazowsza szwdra (sic!)
plama barwy pomaraczowej na rce lub na palcu. Jest to zapewne wyraz,
ktry w XVI wieku z gwar dosta si do jzyka pisanego, by pniej, wypar-
ty prawdopodobnie przez szerzc si plam, zachowa si w gwarach w r-
nych wyspecjalizowanych znaczeniach.
Poza polszczyzn odnajdujemy ten wyraz jeszcze tylko w obu jzykach
uyckich: du. swdro plama (zwaszcza na odziey, ptnie) powstaa od
leenia w mokrym miejscu albo od przypalenia, gu. swdro ciemna plama,
w l. mn. swdra plamy na ptnie powstae podczas bielenia.
A.Brckner (SEJP 527) susznie wie nasz rzeczownik z swdzi i sw
dzie. Czasowniki te kontynuuj ps. *svdti by wysuszonym, by w arze.
Przy pomocy rzadkiego przyrostka ra utworzono od *svdti rzeczownik,
ktry rekonstruowa mona w postaci *svdra. Wedug W.Doroszewskiego
pierwotnie bya to nazwa czynnoci, wtrnie skonkretyzowana. *Svdra zna
czya wic plama od ognia.

 K.B ade c k i, Polska satyra mieszczaska, Biblioteka Pisarzw Polskich nr 91, w.290.
Najstarszy przykad w tym znaczeniu notuje Linde z przekadu Biblii Budnego. [15]
 Karowicz V 271.
 Ostatnio czasownikiem tym w prasowiaskim zajmowa si Ji Marvan (Informan
bulletin pro otzky jazykovdn 5, Praha 1964, s.2930).
 W.D oro s z e w s k i, Monografie sowotwrcze. III. Formacje z elementem r w czci
sufiksalnej, PF XV, z.2, s.280281.

478

http://rcin.org.pl
 Uycie rzadkiego i mao ju w prasowiaskim produktywnego przy-
rostka ra wskazuje, e mamy tu do czynienia ze starym wyrazem. Poniewa
nie jest on znany jzykom poudniowo i wschodniosowiaskim, moemy
przypuszcza, e jest to dialektyzm zachodniosowiaski, moe lechickou-
ycki. Gwary polskie zachoway w tym wypadku prawdopodobny dowd na
istnienie dawnych zwizkw jzykowych polskouyckich.
Naley jednak zaznaczy, i formy uyckie rni si nieco od polskiej.
Wyrazy uyckie maj prawdopodobnie przyrostek ro, a nie ra, ale taka obo
czno jest znana w jzykach sowiaskich (por. np. pol. ikra, gwarowe ikro,
kaszubskie kro, czes. gwarowe ikro). Rni si te formy uyckie od polskiej
samogosk rdzenn. Pol. swdra ma niewtpliwie kontynuant dawnego (wyst-
puje tu zwyka w jzykach sowiaskich oboczno w czasowniku, w rze
czowniku), natomiast w wyrazach uyckich wystpuje , kontynuujce dawne .
Myl, e jest to wynikiem wtrnego oddziaywania czasownika swde, swde.

Jzyk Polski XLVI, 1966, s.173177

3. mode

W pochodzcym z koca wieku XVI (r. 1593) statucie sawkowskie-

go cechu kowalskolusarskokoodziejskiego po raz pierwszy w polszczynie
zawiadczony jest wyraz mode: Koodziej mistrz nowy sztuke swoje winien
udziela i pokaza: koo o dwu modeniach (rkp. mozdzeniach) w kadym zbi-
janiu abo fugowaniu. Nastpnie wyraz ten odnajdujemy dopiero w Sowniku
wileskim w znaczeniu kociany wyrost koci czelnej lub nosowej, na ktrym
rg pochwiasty si osadza, jest wic tu terminem zoologicznym10. Sownik
warszawski prcz tego znaczenia podaje jeszcze wider do wiercenia otworw
w dzwonach k, koek z twardego drzewa, w obydwu kocach cieczony,
ktrym si spajaj z sob dzwona k u wozu, tybel oraz lekarskie znaczenie
skrzep krwi uwizy w naczyniu i zamykajcy je, zator, czop zatorny11. J.Kar-

 {W pierwodruku tego artykuu przypisy s na kadej stronie numerowane od 1. Usu-

nito przypis pierwszy, wskazujcy na kontynuacj cyklu zapocztkowanego artykuem
poprzednim red.} S.C i s z e w s k i, Materiay do historycznego sownika jzyka polskiego, PF
VII, s.200.
10 SWil I 683 (w postaci mode).
11 SWarsz II 10531054.

479

http://rcin.org.pl
owicza Sownik gwar polskich notuje omawiany wyraz w postaciach mode,
mozdze, modzie z do duego obszaru w znaczeniach gwd drewnia-
ny sucy do spajania dzwonu u koa lub zbijania dwu desek i wyjtkowo
drzazga zasza za skr12. Wyraz znany jest take na Kaszubach: [174] moe,
mey, mezn, moy, moi i w innych postaciach morfologicznych
me, l. mn. moe, mu, 1. mn. me, z przyrostkiem l (nie podano pe-
nej postaci), moelk, sowiskie mol13 w znaczeniu drewniany gwd
czcy dzwona koa.
Omawiany wyraz nie jest w sowiaszczynie izolowany. Najbliej
wyrazu polskiego i pomorskiego stoi stczes. modn gwd. W starocze-
skim wystpuje take inna posta, ktr Gebauer odczytuje mozdl (rkp.
mozdiel) i uwaa za bdny zapis zamiast modn14. Skoro jednak w kaszubsz-
czynie i sowiszczynie znana jest forma z przyrostkiem el, naley chy-
ba ten zapis staroczeski odczytywa modl. We wspczesnej czeszczy-
nie wyraz ten wystpuje w formie hmodik i hmodinka gwd czcy
belki15, z gwar chodzkich Machek podaje mona drewniany gwd mi-
dzy dwoma cianami16. Dalsze odpowiedniki wystpuj w jzykach pou-
dniowosowiaskich. P.Skok podaje z umberaku czakawskie dialektyczne
moenk wielki drewniany gwd lub klin czcy dwie belki17. Wicej
postaci notowanych jest dla dialektu sztokawskiego: mac koek czcy
dzwona w kole, klepki beczki (Lika i Dalmacja), wystpujcy te w Boni
w znaczeniu duy jesionowy klin czcy dwie belki w cianie18, mk,
dop. moka klin drewniany lub elazny czcy deski w cianie (Dalma-
cja), monik klin czcy dzwona w kole, moeak klin czcy dwie

12 Karowicz III 189. Przytoczone przykady pochodz z Krakowskiego, z Lubelskie-

go i z Mazowsza. Z Kieleckiego interesujcy nas wyraz podaje K.Dejna (AGK, z.4, mapa
nr 558). [174]
13 AJK I, cz. II, s.93 (komentarz do mapy nr 26). Wyraz sowiski LorPW I 542 podaje za
Rudnickim w postaci moz.
14
Gebauer II
404.
F.Tr av n e k, Slovnk jazyka eskho, Praha 1952, s.428.
15 Formy te powstay zapewne
przez kontaminacj z czasownikiem hmoditi, por.
Machek ES 308, 133 (s.v. hmoditi).
16 O.c. 308.
17 P.S k ok, Novi prilozi prouavanju govora umberakih akavaca, HDZ I, 1956, s.258.
18 N.F. Pav k ov i , Kua, pokustvo i privredne zgrade. Etnolokofolkloristika istra
ivanja u Imljanima, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Etnologija sv. XVII, Sarajevo
1962, s.8081. Tame zawiadczony jest rwnie czasownik moditi czy belki przy pomo-
cy drewnianego klina, znany te z innej czci Boni, por. J. Pop ov i , Ljetni stanovi na pla
ninama Radui i Ljubui, Glasnik Zemaljskog muzeja XLIX, Sarajevo 1937, s.7475.

480

http://rcin.org.pl
deski lub klepki (Posawina)19. Najciekawsza jest jednak posta uywana
w czakawskiej gwarze Dubasznicy i Vrbnika na wyspie Krk mozg koek su-
cy do czenia dzwon u koa20. Wyraz znany jest take dialektom [175]
soweskim, gdzie mamy mznik rodzaj gwodzia (a take niewtpliwie
pokrewny zamzka gwd do koa)21. W niedawno wydanym sowniku
gwary rnovrskiej wystpuje omawiany wyraz w postaci mz drewniany
koek czcy deski dna naczynia drewnianego22.
Z tego przydugiego przedstawienia materiau jasno wynika, e w kilku
jzykach sowiaskich (w polskim wraz z kaszubskim i sowiskim, czeskim,
serbskochorwackim i soweskim) wystpuje w zasadzie identyczny znacze-
niowo i bliski pod wzgldem budowy wyraz. Jaki jest jednak wzajemny sto-
sunek poszczeglnych postaci do siebie?
Za najstarsz posta wyrazu uzna trzeba formy zawiadczone w dia
lektach poudniowosowiaskich, a mianowicie czakawskie mozg i sowe-
skie mz. Dadz si one bez trudu sprowadzi do pierwotnej postaci *mozg
ze znaczeniem drewniany klin sucy do czenia rnych drewnianych ele
mentw (dzwon koa, belek w cianie, desek)23. Wyraz to zapewne ju pra
sowiaski (jak za tym dodatkowo przemawia etymologia, o czym poniej),
w pierwotnej formie zachowany zupenie szcztkowo. Natomiast utworzone
od niego wyrazy pochodne wystpuj na znacznie wikszym obszarze.

19 RJAZ VII 31 (s.v. modac i modak), s. 32 (s.v. modeak).

20 O.c. 30 (s.v. 2. mozak). Redaktorowi tego sownika T.Mareticiowi znana bya tylko
posta mianownika 1. mn. mozgi (z Dubasznicy), ktr sprowadza do realnie nie zawiadczo-
nej, hipotetycznej sztokawskiej formy mian. 1. p. mozak. Czakawska [175] forma mianowni-
kabiernika zostaa zapisana w Vrbniku: Pladica (dzwono)... na jednon kraji ima va sredu
mozg, a va drugon ima kuju. To ima za to, da se more sloit jedna z drugon i udelat se skupa
kolo (I. ic, Vrbnik na otoku Krku, ZNO VII, 1902, s.331).
21 Pleternik I 606 i II 855.
22 Tominec 60 i 128. Autor sprowadza ten wyraz do hipotetycznej literackiej postaci
mezg, opatrujc j gwiazdk, co oznacza, i wyraz nie jest powiadczony w sowniku Plete-
rnika. Poniewa jednak w danej gwarze o i e pod krtk intonacj rozwiny si identycznie
w a, przeto nie mniej moliwa jest rekonstrukcja *mozg. Za tak wanie postaci przemawia-
j przytoczone wyej wyrazy soweskie oraz czak. mozg.
23 M.G av a z z i w niedostpnej mi pracy Sudbina slovenske batine iz pradomovine kod
Junih Slovena (Biblioteka EDJ, br. 2, Beograd 1959, s.9) wysuwa przypuszczenie, i serbsko-
chorwackie wyrazy modac, modanik oraz techniczna tradycja budowy specjalnego typu
domw drewnianych (tzw. brvnjaa) przez czenie belek drewnianymi klinami jest w pou-
dniowej Sowiaszczynie dziedzictwem z praojczyzny, por. A. Bu g a r s k i, Naselja, zgrade
i pokustvo. Etnolokofolkloristika istraivanja u epi, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sara
jevu. Etnologija XIX, Sarajevo 1964, s.70.

481

http://rcin.org.pl
 Stczes. modn jest, jak to przypuszcza ju Gebauer24, najprawdopodobniej
urzeczownikowionym przymiotnikiem z przyrostkiem n (wystpujcym
w takich wyrazach jak miedziany < *mdnj, drewniany < *drvnnj), przy
czym substantywizacja odbya si tu bez pomocy rodkw formalnych. Inaczej
stao si w polszczynie (wraz z dialektem kaszubskim), gdzie substantywizacja
dokonaa si przez dodanie przyrostka j. Powstaa wic forma *mozgnj, ktrej
normalnym kontynuantem jest pol. mode i dalsze formy polskie i kaszubskie
polegajce na normalnym rozwoju fonetycznym. W dia[176]lektach serbskochor-
wackich od przymiotnika *mozgn utworzono derywaty przy pomocy przyrost-
kw ik (czak. moenk, sztok. monk25) i jak (sztok. moenjak).
Sch. mdac jest najprawdopodobniej zdrobnieniem od *mozg utworzonym
przy pomocy przyrostka c, chocia w takim objanianiu tej formy przeszkadza
zachowanie a w przypadkach zalenych (dop. modca). By moe a (< ) zosta-
o tu zachowane dla uniknicia niezwykej grupy spgoskowej, ktra musiaaby
ulec dalszym zmianom (uproszczeniu), powodujc du rnic w brzmieniu mi-
dzy mianownikiem a przypadkami zalenymi26. Innym derywatem od *mozg
jest sch. mk, utworzony przy pomocy przyrostka jak. Podobnie kasz.
*mod (powiadczone w dzisiejszych gwarach kaszubskich w postaciach me,
l. mn. me, mu, 1. mn. me) kontynuuje zapewne dawne *mozgj27.
Sowiskie mol, odpowiednia forma kaszubska i, moe, starocze-
skie modl (o ile suszna jest przedstawiona wyej lekcja zapisu mozdiel)
powstay przez rozszerzenie pierwotnego *mozg przyrostkiem l28. So-
weskie mznik jest chyba derywatem od hipotetycznego przymiotnika
*mozgn, utworzonym przy pomocy przyrostka ik. Mniej natomiast jasne
s inne postaci: czes. gwarowe mona i se. zamzka.
Zastanawiajce jest, dlaczego hipotetyczna (i chyba prawdopodobna)
pierwotna posta *mozg zachowaa si zupenie szcztkowo, podczas gdy
niewtpliwe derywaty od niej wystpuj na stosunkowo znacznym obszarze
Sowiaszczyzny. Przyczyn zamiany starszej postaci wyrazu przez nowo-
twory (bdce w istocie derywatami od niej) byo, by moe, istnienie w jzy-

Gebauer l.c. [176]

24
25 a w monk jest wynikiem rozwoju po mikkiej grupie spgoskowej w a.
26 Tego rodzaju wypadki zachowania ruchomego genetycznie a zdarzaj si w gwarach
serbskochorwackich, np. bratac braciszek, dop. brataca, mladac chopiec, dop. mladaca
itp. Podobne przykady wystpuj ju w redniowiecznych tekstach serbskochorwackich.
27 AJK (l.c.) bdnie przyjmuje pierwotn posta *mozd i w zwizku z tym sprowadza
omawiane wyrazy do *mozdj.
28 O tym przyrostku w kaszubskim i sowiskim zob.
Lorentz GP II 737.

482

http://rcin.org.pl
ku wyrazu o identycznym brzmieniu, a zupenie odmiennym znaczeniu,
a mianowicie *mozg mzg29. Aby unikn pary jednobrzmicych wyrazw
zamieniono jeden z nich (niewtpliwie rzadszy i nalecy do specjalnej facho-
wej termino[177]logii stolarskiej czy te koodziejskiej) wyrazami pochodny-
mi. Dokonywao si to chyba w poszczeglnych dialektach niezalenie od sie-
bie, skoro uyto tak rnych rodkw sowotwrczych. Jedynie obszar polski
jest pod tym wzgldem wyjtkowo jednolity. We wszystkich bowiem konty-
nentalnych gwarach polskich, w ktrych wyraz ten zachowa si, mamy tyl-
ko form mode (warianty fonetyczne oczywicie temu nie przecz). Take
cz gwar kaszubskich wyranie nawizuje do reszty polszczyzny.
Nie wdajc si w rozpatrywanie dotychczasowych etymologii i ewentualnych
zwizkw z innymi wyrazami sowiaskimi30, najprawdopodobniejsze wydaje mi
si zestawienie sugerowane przez T.Mareticia i popierane w pewnym sensie przez
J.Zubatego31 z batyckim czasownikiem powiadczonym w litew. mgzti, mezg
knoten, knpfen, stricken i ot. megzt, megu stricken. Przy przyjciu takiej ety-
mologii ps. *mozg byby derywatem od odpowiedniego (a nie zawiadczone-
go) czasownika sowiaskiego, ktry powinien brzmie *mezgti, za znaczyby ten
derywat to, co suy do wizania, czenia, to, co czy, co doskonale si zgadza ze
znaczeniem realnie w jzykach sowiaskich zawiadczonych wyrazw.
Pozostay nam jeszcze do omwienia pewne kwestie dotyczce wycz-
nie wyrazu polskiego. W polszczynie mode by zawsze tylko wyrazem
gwarowym, a moe nie tyle gwarowym, co nalecym wycznie do fachowej
terminologii rzemielniczej. To sprawio, e nie zosta odnotowany w tekstach
staropolskich, a zanotowano go dopiero w XVI wieku w tekcie o specjalnym
charakterze. Dlatego te potem odnotowano go dopiero w sownikach. Pier
wotnie by nazw drewnianego koka czcego rne elementy (przede wszyst
kim chyba dzwona koa), wtrnie otrzyma inne znaczenia, przy czym wpro
wadzono go te, zapewne sztucznie, do terminologii zoologicznej i medycznej.

29 Niektrzy cz ps. *mozg mzg z litew. mzgas Knoten, zugezogene Schlinge,

rzeczownikiem pozostajcym w bezporednim zwizku z litewskim czasownikiem mgzti,
o czym zob. Fraenkel LEW I 427. W takim wypadku *mozg mzg i *mozg drewniany
klin byyby wyrazami o tym samym pochodzeniu (czy te tym samym wyrazem o do r-
nych, odlegych znaczeniach). Nie wyklucza to oczywicie moliwoci omwionych prze-
ksztace ze wzgldw znaczeniowych. [177]
30 Zob. Brckner SEJP 346, Machek o.c. 308, J.Zubat , Etymologien, AfslPh XVI, 1893,
s.497, t e n e, Slavische Etymologien, AfslPh XVI, 1893, s.399400, rwnie uwagi Fraenkla l.c.
31 RJAZ VII 30 i Zubat o.c.; Fraenkel l.c., na takie zestawienie zapatruje si sceptycznie.
Mimo to wydaje si ono bardziej prawdopodobne (zwaszcza ze wzgldw semantycznych)
ni zestawienie z ps. *mozg mzg.

483

http://rcin.org.pl
 Czy okrt jest kaszubizmem?

Jzyk Polski XLVI, 1966, s. 280284

A.Brckner uwaa okrt za polski nowotwr i wie go z czasownikiem

krci, tumaczc, e okrt to to, czym si krci, steruje. Chocia objanie-
nie takie mogoby by do przyjcia (mimo stwierdzenia samego Brcknera
o dziwnoci takiego tworu), jednak nie mona oddziela polskiego wyra-
zu od pokrewnych wyrazw powiadczonych w innych jzykach sowia-
skich. Najbliszy, tak formalnie jak i znaczeniowo, odpowiednik znajdujemy

 {W pierwodruku przypisy na kadej kolejnej stronie numerowane s od pocztku

red.} Brckner

SEJP 377, te 267. Wczeniej

inn etymologi przedstawi G. Kor but (Wyra
zy niemieckie w jzyku polskim pod wzgldem jzykowym i cywilizacyjnym, PF IV, 1893,
s.383384, 422, 436, 437, 439, 507). Uwaa on okrt za poyczk z niem. hochrand. Etymo-
logia ta jest jednak wtpliwa, przede wszystkim ze wzgldu na podejrzenie o nieautentycz-
no wyrazu niemieckiego, ktry nie jest powiadczony w adnym z duych sownikw nie
mieckich (m. in. w sowniku braci Grimmw, a take w sowniku Trbnera, omawiajcym
liczne, take gwarowe, zoenia z Rand). Gdyby nawet wyraz niemiecki by zawiadczony
w ktrym ze rde, do ktrych nie udao mi si dotrze, pozostaj trudnoci znaczeniowe
(wtpliwe, by hochrand mg mie znaczenie okrt) oraz fonetyczne, ktre nasuway si
samemu Korbutowi (o.c. 436) mimo jego przypuszcze o dziaaniu etymologii ludowej. Cha-
rakterystyczne, e etymologi t pomijaj nowsze sowniki etymologiczne, w tym take sow-
nik Vasmera, ktry raczej przecenia wpyw niemiecki na jzyk rosyjski, a prac Korbuta zna
i w wielu miejscach cytuje. Nie wymienia take okrtu L. Moszyski w sowniczku do swej
pracy o zapoyczeniach niemieckich w staropolszczynie. Przeciw etymologii Korbuta prze-
mawia te geografia omawianego wyrazu i regularno odpowiednikw fonetycznych. Gdy-
by przyj jego etymologi, trzeba by uwaa przytoczony niej wyraz rosyjski za poyczk
z polskiego, i to z zastpieniem samogoski nosowej przez u (co chyba mogo wystpowa tyl-
ko w starych zapoyczeniach), za dla przytoczonego wyrazu czakawskiego naleaoby szu-
ka innego objanienia.
 Por. cytowany przez SWarsz (II 549 s.v. krci) przykad ze Sowackiego: okrt krcony
machinami.

http://rcin.org.pl
w zachodnich gwarach rosyjskich, gdzie krut znaczy rodzaj statku. Wyraz
rosyjski nie jest najprawdopodobniej poyczk z polskiego (tak przynaj-
mniej zdaje si uwaa Vasmer), jeszcze mniej prawdopodobna jest odwrot-
na poyczka. Omawiany wyraz wystpuje poza tym w czakawskim dialek-
cie jzyka serbskochorwackiego w postaci krt ze znaczeniem naczynie.
Rnica znaczenia midzy wyrazem polskim i rosyjskim z jednej strony
i czakawskim z drugiej [281] nie sprzeciwia si takiemu zestawieniu (niewt-
pliwemu pod wzgldem fonetycznym), bowiem z rnych jzykw (nie tylko
sowiaskich) przytoczy mona przykady na rozwj znaczeniowy naczy-
nie okrt.
Te fakty innosowiaskie i geografia wyrazu w jzykach sowiaskich,
wykluczajca moliwo zapoyczenia, ka uzna stwierdzenie Brcknera
o polskim neologizmie za nie znajdujce potwierdzenia w materiale. Prze-
ciwnie, wystpowanie wyrazu na dwu odlegych kracach Sowiaszczyzny
nasuwa przypuszczenie, i mamy tu do czynienia ze starym, prasowia-
skim zapewne jeszcze wyrazem zachowanym na peryferiach jzykw so-
wiaskich, czyli z tzw. archaizmem peryferycznym. Rekonstruowa go nale-
y w postaci *okrt. Interpretacja tego rzeczownika natrafia jednak na pew-
ne trudnoci. Najbardziej prawdopodobne wydaje mi si objanianie go jako
derywatu wstecznego od czasownika *okrtiti (lub moe derywatu wstecz-
nego z prefiksem o od czasownika *krtiti). Bezporednie wizanie z przy
miotnikiem *krt (wystpujcym te w postaci *okrt) natrafia na pewne
trudnoci. Dawne znaczenie wyrazu zachowao si tylko w czakawszczynie.
Czy jest to znaczenie pierwotne, czy te rozwinite z jakiego starszego zna-
czenia (np. jakiego rodzaju naczynia), nie da si, niestety, rozstrzygn. Tak-
e teksty czakawskie, tak historyczne jak i wspczesne gwarowe, nie dostar
czaj pod tym wzgldem adnych rozstrzygajcych danych. Jedynie etymo
logia wyrazu pozwala przypuszcza, i *okrt pierwotnie oznacza naczynie

 Vasmer REW II 261, take cytowany przez Vasmera artyku Mikkoli (RFV XLVIII 277).
 Wyraz powiadczony jest od XIII w., wspczenie jest notowany w gwarach czakaw-
skich Istrii i Krku. W przeszoci zasig wyrazu musia by wikszy, jak wiadcz o tym
zabytki, ale w granicach dialektu czakawskiego, zob. RJAZ VIII 872. [281]
 Por. ros. sudno, franc. vaisseau statek, vaisselle naczynia z ac. vscellum naczynie
(Berneker SEW I 627; Vasmer l.c.), a take pol. statek (w XVI w. otrzymujcy znaczenie dzi-
siejsze, starsze znaczenie do dzi wystpuje w gwarach) i sd majcy w XVI w. obok zwykego
znaczenia naczynie te wyjtkowo znaczenie statek.
 Wskazuj one raczej na oglne znaczenie naczynie (jeli pomin wyjtkowe zna-
czenie vagina). Np. w XIVwiecznym czakawskim zabytku ia svetih otaca (wyda V. Pre-
muda, Starine JAZU XL, Zagreb 1939, s. 111218) okrut tumaczy ac. vas (s. 143, 181, 182)

485

http://rcin.org.pl
plecione (zapewne rodzaj kosza). Ze starszego znaczenia naczynie w pnoc
nej Sowiaszczynie rozwino si wtrne znaczenie statek.
W rosyjskim i czakawskim interesujcy nas wyraz zachowa si szczt-
kowo, na stosunkowo niewielkich obszarach. Jedynie w polszczynie jest to
wyraz powszechny. Naley nie tylko do zasobu leksykalnego polskiej termi-
nologii morskiej, lecz wszed na trwae do jzyka literackiego, gdzie jest, ogl-
nie biorc, synonimem statku. Czy jednak w polskim jzyku literackim jest
wyrazem [282] rodzimym? Myl, e w odpowiedzi na to pytanie pomoe
nam przeledzenie historii tego wyrazu w polszczynie.
W kartotece Sownika staropolskiego okrt zawiadczony jest tylko jeden
raz ze sowniczka aciskopolskiego zapisanego na okadkach ksiki Voca
bularius breviloquus cum arte diphthongandi, punctandi et accentuandi (prze
chowywanej w bibliotece seminaryjnej w Sandomierzu) i datowanego na ok.
1500 r.. To stosunkowo pne i jedyne powiadczenie okrtu nasuwa myl, i
w okresie staropolskim wyraz ten nie by znany jzykowi polskiemu10. Jaki
wyraz znany staropolszczynie (pomijam oczywicie rzadkie wyrazy gwaro-
we) mg w tekstach nie wystpi jedynie wtedy, jeli nie byo okazji do uy-
cia go, gwnie ze wzgldu na charakter samych tekstw. Ten wypadek nie
zachodzi jednak w odniesieniu do omawianego wyrazu, jak dowodz tego
liczne w Sowniku staropolskim potwierdzenia innych wyrazw ze znacze-
niem okrt, statek morski: korab, koga, odzia/od11. Poza odzia/od, dla
ktrych znaczenie statek morski jest niewtpliwie wtrne i moe okazjonal-
ne, pozostae wyrazy s zapoyczeniami obcymi12. Brak wic byo w staro-
polszczynie rodzimej nazwy wikszego obiektu pywajcego. Bo tak nazw
nie by z pewnoci okrt, skoro majc tyle moliwoci wystpienia w teks
tach zosta uyty zaledwie jeden raz, i to w sowniczku.

i vasculum (s. 134, 163). Identycznie ma si rzecz we wspczesnych tekstach gwarowych, por.
I. ic, Vrbnik (otok Krk), ZNO XXXIII, 1949, s.6263, a zwaszcza 6972.
 W czakawskim okrut moe oznacza take naczynie plecione, por. ... prave mi ... Ver-
benane govore svekomu okrutu, ki je upleten od ukve: vra (I. ic, Vrbnik na otoku Krku,
ZNO IV, 1899, s. 221).
 Specjalizacja znaczenia okrtu (okrt wojenny) jest zapewne stosunkowo nowa.
W jzyku potocznym okrt i statek s zwykle synonimami. O ich traktowaniu w terminologii
fachowej morskiej zob. np. A. R e y m a n, Okrty i statki, Londyn (bez daty wydania). [282]
 A. Br c k ne r, Przyczynki do dziejw jzyka polskiego, RWF XLVII, 1910, s.355: sca
pha okrth.
10 Oczywicie mam tu na myli jzyk polski bez pomorszczyzny.
11 SStp III, 313, 344345, IV, 115116.
12 Brckner SEJP 243, 256, 378.

486

http://rcin.org.pl
 Dalsze dzieje okrtu dowodz niewtpliwego szerzenia si tego wyra-
zu. Powiadczony jest w sowniku Bartomieja z Bydgoszczy13, w sowniku
Jana Mczyskiego wystpuje ju 21 razy, co dowodzi, e w poowie wie-
ku XVI by pospolity14. Nierzadki te jest w XVIwiecznej literaturze pik-
nej, skd przytaczam kilka wyrywkowych danych: zna go Historia troja
ska z r. 156315, czsty jest u Jana Kochanowskiego16, wystpuje w przekadzie
Eneidy Andrzeja Kochanowskiego17. W XVI w. powszechny jest wic ju tak
jako termin morski, jak i jako wyraz nalecy do polskiego jzyka literackie-
go. Karier zrobi wic byskawiczn. [283]
Jakie byy przyczyny powodujce tak szybk karier omawianego wyra-
zu, ktry w cigu kilkudziesiciu niespena lat sta si powszechnie znany
i uywany w polszczynie, przynajmniej w polszczynie wczesnych warstw
wyksztaconych? Myl, e wyjani to kilka faktw historycznych. Zaintere-
sowanie Polski morzem i blisze z nim kontakty pojawiaj si okoo poo-
wy XV w., gwnie w okresie wojny trzynastoletniej (14541466). W woj-
nie tej bierze nawet udzia po stronie polskiej gdaska flota tzw. kaperska,
przyczyniajc si w niemaym stopniu do ostatecznego zwycistwa Polski
przez rozgromienie krzyackiej floty w bitwie pod Elblgiem (1463 r.)18. Po
pokoju toruskim (1466 r.) Polska odzyskaa dostp do morza, otrzymujc
niewielki skrawek wybrzea wraz z portami Gdask i Elblg. Od tego cza-
su rozpoczynaj si oywione kontakty handlowe Polski z Gdaskiem, kt-
ry staje si gwnym portem wywozowym dla polskiego zboa. Ten handel
morski nasila si szczeglnie w XVI w. Kontakty handlowe obudzi musia-
y zainteresowanie morzem, flot, musiay te podnie w Polsce znajomo
spraw morskich. Niezbitych dowodw na to dostarcza choby wczesna lite-
ratura pikna.

13 Sownik aciskopolski Bartomieja z Bydgoszczy. Podug rkopisu z 1532 r. opracowa

i wyda dr Bolesaw Erzepki, Pozna 1900, s.17: carina est media pars navis seu venter vel
ipsa navis okrnth.
14 W.Ku r a s z k ie w icz, Wyrazy polskie w sowniku aciskopolskim Jana Mczyskie
go, I, Wrocaw 1962, s.276.
15 Historia trojaska. 1563. Wyda S.Adalberg, Biblioteka Pisarzw Polskich nr 31, Kra-
kw 1896, np. s.12: ... wsiadszy w okrt....
16 Np. Tam okrty, a przy nich Delfinowie gci (Dziea II, s.250); wsiad w okrt wyso-
ki (Dziea I, s.374) itd. Prcz okrtu u Kochanowskiego w bliskim znaczeniu wystpuj fusta,
galera, korab, d, nawa, statek, szkuta, tratwa, por. W.A.D r ap e l l a, egluganawiga
cjanautyka, cz. I, Gdask 1955, s. 2325.
17 Np. ... wiatry ich okrty zaley i in., zob. Drapella o.c. 30, 34, 36. [283]

18 K.L e p s z y, Dzieje floty polskiej, Gdask [i in.] 1947, s.3841.

487

http://rcin.org.pl
 Wraz z wiksz znajomoci tematyki morskiej musiaa si szerzy w Pol-
sce znajomo terminologii morskiej, odczuwano te potrzeb uzupenienia
tej terminologii19. Oczywicie terminy z zakresu tematyki morskiej czerpano
(o ile nie tworzono neologizmw) stamtd, gdzie ona ju istnie musiaa ze
wzgldu na odwieczne kontakty z morzem. Czerpano wic z Gdaska i Elbl-
ga, czy te, oglniej mwic, z Pomorza. Wydaje mi si, e tak wanie byo
z jednym z podstawowych terminw morskich, jakim jest okrt.
Termin ten w gwarach kaszubskich jest doskonale powiadczony.
Lorentz w Gramatyce pomorskiej podaje kilkanacie jego postaci fonetycz-
nych: okrt, okrant, okrant, ekrnt, ekront, ekrant, ykrant, ykrt,
ykrnt, ykrent, ykrant, ekrnt, ykrt, te zdrobnienia okrtk, okrtk20.
Wedug B.laskiego u Kaszubw wyraz ten znaczy wielki statek morski,
opatrzony zazwyczaj dwoma albo trzema masztami21. Powszechno wyra-
zu w kaszubszczynie (przy jednoczesnym cakowitym braku powiadcze
z gwar Polski kontynentalnej22), jak te przedstawione na pocztku artyku-
u pochodzenie wyrazu ka dopatrywa si w nim starego kaszubskiego
(a moe oglniej pomorskiego) terminu morskiego. Z powodu braku zabyt-
kw nie zosta na Pomorzu zapisany wczeniej ni w Polsce kontynentalnej,
co jednak nie znaczy, e nie by tam wczeniej uywany i znany. [284]
Uwaam wic, e okrt, leksykalny kaszubski (pomorski?) archaizm
peryferyczny, zachowany jeszcze poza tym tylko w gwarach rosyjskich i cza-
kawskich, pod koniec XV w., w czasie oywionych kontaktw Polski z Pomo-
rzem, zosta zapoyczony przez polszczyzn. Dosta si najpierw do tworz-
cej si wwczas polskiej terminologii morskiej, a std w cigu wieku XVI do
jzyka, w ktrym do dzi jest yw jednostk leksykaln.

19 Wyranie o tym wiadcz prace z zakresu terminologii morskiej, np. cytowana ju

praca Drapelli i tego autora Ster. Ze studiw nad ksztatowaniem si poj pomorskich. Wiek
XVXX, Gdask 1955.
20 Lorentz GP IIII, s. 339, 340, 341, 344346, 348, 665, 684.
21 B. l a s k i, Sownictwo rybackie i eglarskie, PF V, 1899, s. 62.
22 Karowicz III 433 notuje tylko jeden przykad, i to z Kaszub. [284]

488

http://rcin.org.pl
 Przyczynki leksykalne

Jzyk Polski LVI, 1976, s.124127

1. stroy, nastroy, nastroga

Czasownik stroy powiadczony jest w ludowym sownictwie rybac-

kim w poczeniach stroy sznur, motowz, wiersz zaopatrywa sznur, moto-
wz, wiersz w przynt, nasadza przynt na dolne haczyki sznura. W gwa-
rach zapisano te przedrostkowy czasownik nastroy umieci w wierszy na
raki przynt, czyli zastawi wiersz na raki. Ten ostatni czasownik wystpu-
je ju w anonimowym przekadzie Ksig o gospodarstwie Piotra Crescencjusza
z r. 1549, np.: owi myszy apicami lubo paciami skork sonin abo syr pieczo-
ny nastroywszy; nastroy skrki od sonin. XVIwieczne przykady wiad
cz, i omawiane czasowniki pierwotnie nie byy ograniczone do sownictwa
rybackiego. Prawdopodobnie w dawnej polszczynie czasownik stroy znaczy
zakada, umieszcza przynt w przyrzdach do chwytania zwierzt (ldo-
wych i wodnych), za ludowe znaczenie jest wynikiem specjalizacji w rodowi-
sku rybakw. Potwierdzaj to take znaczenia pokrewnego rzeczownika nastro
ga, cytowanego przez Lindego (III 291) z XVI i XVII wieku. Cytaty z Postylli
arneckiego (1582 r.) i z Pasqualiny S.Twardowskiego (1655 r.) wskazuj na
znaczenie przynta zakadana na wdk (np. Jak ryba pod nastrog wd, tak
i wiat pod pontami zatracenie bierze w Postylli arneckiego). Natomiast

 {W pierwodruku tego artykuu przypisy s na kadej stronie numerowane od 1. Usu-

nito przypis pierwszy, informujcy o afiliacji autora red.} Karowicz V 245246 (z Tyko-
ciskiego); B. l a s k i, Sownictwo rybackie i eglarskie u Kaszubw nadmorskich, PF VIII,
1916, s.60; t e n e, Sownik rybackoeglarski i szkutniczy, SlOcc IX, 1930, s. 243.
 Karowicz l.c.
 P.C re s c e nc y u s z a Ksigi o gospodarstwie i opatrzeniu rozmnoenia rozlicznych
poytkw, kademu stanowi potrzebne, Krakw 1549, s. 639. [125]

http://rcin.org.pl
w przekadzie Crescencjusza powiadczone jest znaczenie przynta zakadana
np. na wilki, ptaki: Nad wilczym doem przyprawiaj desk z wag, po ktrej
[125] wilk ku nastrodze idc, przeway si i w d wpada; Skoro ptak do nasie-
nia zleci, natychmiast ruszywszy nastrogi, drzwiczki klatki na si obali.
Szcztkowo zachowane w polszczynie czasowniki stroy, nastroy
i rzeczownik nastroga maj dokadne odpowiedniki w innosowiaskim
sownictwie owieckim i rybackim. Pol. stroy, nastroy odpowiadaj: du.
stroy zastawia specjalne wideki do chwytania rakw, w XVII w. stroo
ne raki raki schwytane przy pomocy wideek, czes. gwarowe i ksikowe
striti (straiti) zakada przynt, wabi, dial. te zastawia oka, elaza na
ptaki, zwierzyn, nastriti (nastraiti) przynci, przywabi, dial. zastawi
oka, elaza na ptaki, zwierzyn, sa. nastrai (nastri) zastawi, zaoy
przynt, ros. dial. storot lovuku, kapkan, capki nastawia samowk,
paci w celu schwytania zwierzyny, nastorot nastawi (samowk, paci).
Odpowiedni czasownik znany te by zapewne jzykowi biaoruskiemu. Pol-
ski rzeczownik nastroga ma odpowiedniki tylko na zachodzie Sowiaszczy-
zny: czes. nstraha przynta (np. zakadana na wdk), wabik; puapka, sa.
nstraha przynta np. na myszy, lisy.
Przytoczony materia pozwala rekonstruowa niewtpliwie ju pra-
sowiaskie dialektyczne terminy owieckie: pnocnosowiaskie czasow-
niki *storiti, *nastoriti oraz oparty na tym ostatnim zachodniosowiaski
rzeczownik *nastorga. Analiza realnie zawiadczonych w jzykach sowia-
skich znacze wskazuje, e ps. *storiti znaczyo zastawia przyrzd owie-
cki (np. samowk), przygotowywa samowk do schwytania zwierz-
cia przez odpowiednie ustawienie i zaoenie przynty. Przedrostkowy cza-
sownik *nastoriti znaczy odpowiednio zastawi, przygotowa samowk.
W czci jzykw (w tym i w polszczynie) nastpio zawenie znaczenia do
zakada (zaoy) przynt w samowce lub na przyrzd rybacki, co uwi-
dacznia si w odczasownikowym rzeczowniku *nastorga przynta zaoona
w samowce, na przyrzd rybacki.
Zrekonstruowane tu znaczenia wytworzyy si w mowie myliwych
i rybakw ju w epoce prasowiaskiej. Jzyki sowiaskie zachoway take la-
dy szerszego znaczenia omawianych czasownikw waciwego jzykowi ogl-

 Wskazuj na pochodne gwarowe rzeczowniki storka sznur z yw przynt uywa-

ny przez rybakw do chwytania ryb (u Kosowicza), starnja rodzaj wdki (F.Ja n k o s k i,
Dyjalektny slonik, Minsk 1959, s.174). Por. pol. w XVI w. stroe wda, nastawa na ryby
(B. l a s k i, Sownik..., s.243: z Podola).

490

http://rcin.org.pl
nemu: pol. w XVII w. stroy uszy nastawia uszy, strzyc uszyma, stroy si
obawia si, strzec si, dial. zabiera si do czego, np. do taca, w XVI w.
nastroy si najey si, nastroszy si, dial. przygotowa si do czego, daw-
ne nastroony ostrony, uwany, czes. dial. nastrit pooy co niedbale,
by nagle na kogo spado, ustawi co tak, by kto o to zawadzi, ma ui poa
nastren chce wszystko sysze, sa. nastrai napi, uczyni czujnym,
[126] o zmysach, ros. dial. nastorot nastawi, nastoro ui nastawi uszy,
czujnie nasuchiwa, nastoro ru j przygotowa strzelb do strzau, ukr.
nastoroty przejawi napron uwag, zaniepokojenie, trwog; przygo-
towa do czego, nastoroty vucha postawi, nastawi uszy, nastoroty nohy
napi nogi do wytonego biegu. Przytoczony materia pozwala odtworzy
pnocnosowiaski czasownik *storiti w znaczeniu nastawia, napina, przy
gotowywa do czego. W zwizkach skadniowych z rnymi rzeczownikami
czasownik ten znaczy napina, nastawia uszy, by lepiej sysze, napina uwa-
g, stawa si czujnym, ostronym, nastawia sier, pira, stroszy si, jey
si. W poczeniu z nazw samowki (np. ps. *past pa) omawiany czasow-
nik znaczy napina, nastawia samowk, odpowiednio podpiera t cz
samowki, ktra spada po potrceniu przez zwierz, przygotowywa samo-
wk do schwytania zwierzcia. Wtrnie pojawio si te znaczenie zakada
przynt, bowiem przygotowanie samowki obejmowao nie tylko podparcie
klepca, ale rwnie umieszczenie przynty wewntrz samowki.
Na etymologi omawianego czasownika zwracano uwag kilkakrot-
nie, nie rozpatrywano jednak caoci nalecego tu materiau sowiaskie-
go. Wedug K.Moszyskiego wyrazy stroy (si), nastroy (si) s obocz-
nymi wzgldem sroy si, nasroy si i wraz z nimi znaczyy pierwotnie
tyle co stawa si bacznym, czujnym. Nastroy pa znaczy wic dosow-
nie uczyni j czujn. Pogld ten musi budzi wtpliwoci, gdy nie bie-
rze pod uwag postaci innosowiaskich: odpowiedniki pol. stroy wskazuj
na prasowiask grup ort, podczas gdy pol. srogi odpowiadaj wyrazy z
rot, np. czes. stroh, ros. strgij. V.Machek niewtpliwie susznie zestawi
omawiany czasownik w znaczeniu nastawia np. uszy z ps. *sterkti i gru-
p pokrewnych wyrazw, jednak nieprzekonujco oddziela termin owiecki.
Wychodzc z wtrnego bez wtpienia znaczenia zakada przynt, czy

 Linde V 462; S.R e c z e k, Podrczny sownik dawnej polszczyzny, Wrocaw 1968, s. 233,
475; Karowicz III 268, V 246. [126]
 Moszyski KLS2 I 63 (tu te o dziaaniu prymitywnych samowek).
 Przegld etymologii tego wyrazu w Vasmer REW III 28 oraz w rosyjskim przekadzie
tego sownika (Vasmer ES II 777778).

491

http://rcin.org.pl
ps. *storiti z litew. stregti (strigti) giu zaoy przynt na wdk, ot.
strigt dzu ts.. Prawdopodobnie jednak ps. *storiti i wyrazy batyckie nie
s ze sob bezporednio spokrewnione, jak to wida z odmiennoci postaci
gosowej: czasowniki batyckie kontynuuj zapewne starsze *s(t)reg czy te
*s(t)rag. Przyjmowana przez Machka dla terminu owieckiego pierwotna
posta *striti (majca ulec wtrnemu przeksztaceniu pod wpywem ps.
*sterkti, *stor) nie znajduje dostatecznego po[127]parcia w materiale so-
wiaskim10. A.Brckner umieci pol. stroy, nastroga pod hasem strzec,
nie wdajc si jednak w wyjanienie budowy i semantyki wyrazw11.
Struktura i znaczenia ps. dial. *storiti wskazuj na zwizek tego cza
sownika z ps. *sterkti sterg (pol. strzec) pilnowa, dozorowa, strzec, opiekowa
si, zapewne te czyha, dyba na kogo. Ps. *storiti to czasownik kauzatywny
od *sterkti (utworzony jak ps. *toiti, pol. toczy powodowa, e co pynie od
ps. *tekti tek ciec)12. Etymologiczne znaczenie czasownika pochodnego byo
zapewne powodowa, e co jest strzeone, zabezpieczone, std dalej zabez-
piecza co przed spadniciem, opadniciem np. przez podparcie, zawieszenie,
napicie13 podpiera, nastawia odpowiednio, napina co, przygotowywa
do dziaania przez nastawienie, np. *storiti past nastawia paci, zabezpie-
cza paci przed samodzielnym opadniciem ruchomej czci, przygotowywa
paci do schwytania zwierzcia przez podparcie oraz umieszczenie wewntrz
przynty. Relikty rekonstruowanych tu znacze wyrazu zachoway si szczt-
kowo w kilku jzykach sowiaskich, w tym take w polszczynie.


Machek ES2 390, 587.
Fraenkel LEW II 921. [127]
 O wyrazach batyckich zob.
10 Izolowane czes. wyjtkowe nasteiti, stczes. nastiehati = nastraiti s zapewne wtr-
nymi przeksztaceniami pod wpywem czasownikw steiti, stiehati (iteratiwa od stci
strzec). Rwnie cytowany przez Machka (o.c.390) czes. wyjtkowy przestarz. czasownik
nastci = nastraiti jest prawdopodobnie wtrny i zdaje si wiadczy o utrzymywaniu si
w czeszczynie poczucia zwizku straiti zakada przynt ze stci strzec. Dane innych
jzykw sowiaskich nie pozwalaj dopuszcza moliwoci, by ps. *(na)sterkti mogo rw-
nie znaczy zaoy (zakada) przynt.
11 Brckner SEJP 552.
12 Omawiany czasownik naley odrnia od ps. *storiti wykonywa obowizki str-
a, strowa, pilnowa, derywowanego od rzeczownika *stor str.
13 Na takie znaczenie wskazuj zawiadczone w kilku jzykach pochodne rzeczowni-
ki, np. pol. dial. stroyk jzyczek u samowki, ros. dial. storok k, storka, nastorka
podprka w samowce, ktrej potrcenie powoduje zatrzanicie si wieczka lub drzwi-
czek. W poszczeglnych wypadkach tego typu wyrazy mog by derywatami od ps. *sterkti
lub *stor str.

492

http://rcin.org.pl
 Polskie dialektalne kuk(u)rzysko domniemany relikt
staropruskiej leksyki

Acta BalticoSlavica XIV, 1981, s.6777

Polski gwarowy rzeczownik kukrzysko (z obocznymi postaciami kugrzy

sko, kutrzysko, kokrzysko, chuchrzysko, kukurzysko) jest wyrazem izolowanym
i na gruncie polskim, i na gruncie sowiaskim. Co prawda jest to bez wt-
pienia rodzime nomen loci z sufiksem isko, lecz adna z dotychczasowych
prb odszukania motywacji tego wyrazu nie moe zadowoli. Rwnie pod-
jte przeze mnie poszukiwania ewentualnej podstawy sowotwrczej wyrazu
w sownictwie polskim i sowiaskim okazay si bezowocne. Brak nawiza
wyrazu w leksyce polskiej i sowiaskiej, a take rezultaty analizy semantyki
i rozprzestrzenienia wyrazu w gwarach polskich skoniy mnie do wysuni-
cia hipotezy, e pol. dial. kukrzysko jest jzykowym wiadectwem polonizacji
Prusw i jeszcze jednym, dotychczas nie dostrzeonym reliktem sownictwa
zachodniobatyckiego zachowanym do dzi w zasobie leksykalnym niekt
rych dialektw polskich.
Najstarsze znane pisemne powiadczenie rzeczownika kukrzysko
pochodzi z r.1550 z Mazowsza, z okolic Warszawy. W zapisce z warszawskiej
ksigi sdowej wystpi ten wyraz w znaczeniu pogorzelisko, zgliszcze (po
spalonych zabudowaniach). Nastpnie zanotowa go dopiero K.C.Mron-
gowiusz: kukrzysko 1) ein Platz wo etwas gestanden oder gelegen hat, eine
Stelle die zu erkennen giebt, dass man dort mit einem Fuder Heu umgewor-
fen, 2) eine wste Baustelle (z przykadem ze wieckiego lasy wrd nich

 Por. Sawski SEJP III 332; J.C h lud z i s k aw i t e c k a, Budowa sowotwrcza rze
czownikw w gwarach Warmii i Mazur, PF XXIII, 1972, s. 215.
 SXVI XI 541. Przykad pochodzi z zapiski nr 2664 w wydawnictwie: W. Ku r a s z k ie -
w ic z, A.Wol f f, Zapiski i roty z ksig sdowych ziemi warszawskiej, Krakw 1950, s.294. [68]

http://rcin.org.pl
kukrzyska zniszczonych osad). Na
uwag zasuguje zwizy komentarz,
jakim Mrongowiusz opatrzy cytowane haso: dieses Wort fehlt im Linde, ist
aber bei der Pr[eussischen] Polen blich, ein [68] Kunstausdruck.
W Sow
niku wileskim kukrzysko zgliszcze, pogorzelisko, miejsce pord lasu po
zniszczonych, spustoszonych osadach okrelono jako prowincjonalizm (bez
bliszej lokalizacji). Obfitszy zlokalizowany materia znajdujemy dopiero
w Sowniku gwar polskich J.Karowicza; na materiale z tego sownika opar-
te jest odpowiednie haso w Sowniku warszawskim, gdzie podano znaczenia
zgliszcze, pogorzelisko, miejsce a. plac, gdzie dawniej sta dom, pustkowie;
zgliszcze osady w lesie i siedlisko domowe, stare gniazdo rodzinne, podw-
rze, miecisko. Wyraz trafi te do sownika pod redakcj W.Doroszew
skiego: gwarowe kukrzysko dom jako gniazdo rodzinne zilustrowane jest
przykadem z Popiow S.eromskiego.
W gwarach kukrzysko i przytoczone na wstpie odmianki fonetyczne
wystpuj na do znacznym obszarze w kilku podstawowych znaczeniach.
Najbardziej rozpowszechnione jest znaczenie puste miejsce, plac, gdzie kie-
dy by dom, zabudowania, znane na bliszym Mazowszu (kukrzysko miej-
sce po rozebranym domu, Goczyce d. pow. Garwolin, KSGP), w pnocnej
Maopolsce (kugysko miejsce, gdzie staa chaupa, Jelnia d. pow. Opocz-
no), na Podlasiu (kukrzysko miejsce, plac, gdzie sta dom rodzinny, chata,
Dobrzyniewo Due d. pow. Biaystok, Mikowice d. pow. Siemiatycze, d. pow.
Bielsk Podlaski10, KSGP; kokrzysko miejsce, na ktrym sta przedtem dom,
okolice Drohiczyna d. pow. Siemiatycze, Karowicz), w Lubelskiem (kukurzy
sko pustkowie, gdzie dawniej staa karczma, Karowicz; kutrzysko miejsce po
zburzonym domu, d. pow. Tomaszw Lubelski11). Posta kutrzysko w podob-

 Mrongovius 184.
 SWil 562.
 Karowicz 515.
 SWarsz II 622.
 SJP III 1267. eromski prawdopodobnie przej ten wyraz z ktrego sownika.
 Przytoczony niej materia pochodzi ze sownika Karowicza i innych rde druko-
wanych oraz z kartoteki Sownika gwar polskich opracowywanego w Zakadzie Dialektologii
Instytutu Jzyka Polskiego PAN w Krakowie (skrt: KSGP). Z kartoteki tej mogem skorzy-
sta dziki uprzejmoci doc. J.Reichana, za co Mu serdecznie dzikuj. Przykady s zlokali-
zowane wedug dawnego podziau administracyjnego na powiaty.
 Dejna RKJ XXIII, 1977, s. 273.
10 L.C z a rk ow s k i, Powiat bielski w gub. grodzieskiei. Zarys ludoznawczy, Rocznik
Towarzystwa Przyjaci Nauk w Wilnie I, Wilno 1908, s.115.
11 M. e s iw, Terenowe nazwy wasne Lubelszczyzny, Lublin 1972, s. 21, 42. [69]

494

http://rcin.org.pl
nym znaczeniu, lecz bez lokalizacji podaje take Encyklopedia powszechna
S.Orgelbranda (t.XVI, s.535): [69] Podobno w innych miejscach nazywaj
kutrzyskiem przestrze wrd lasu jeszcze drzewem nie zarosa, na ktrej
przedtem bya osada mieszkalna (KSGP).
Bliskie znaczenie miejsce, plac pod budow domu ma kukrzysko w kur-
piowskiej Puszczy Biaej12. Na Podlasiu zapisano kukrzysko w znaczeniach
podwrze, miecisko (Turw d. pow. Radzy Podlaski13), gospodarstwo
(d. pow. Wysokie Mazowieckie14, KSGP). W Jankach Modych d. pow. Ostro-
ka odnotowano uycie postaci kukrzysko i chuchrzysko w przykadach: na
tm kukisku e roiam; vr na sfoe uisko; druga [crka] zostaa
na escu, na uisku (KSGP); niewtpliwie omawiane wyrazy znacz tu
rodzinny dom, ojcowskie gospodarstwo, ojcowizna. W pokrewnym znacze-
niu stare gniazdo rodzinne przytacza kukrzysko Karowicz z Tykociskiego
i Chemskiego. Zwraca te uwag nie zlokalizowana posta kukurzysko dom
rodzinny, ojcowski: stare kukurzysko = weselny dom, stare miejsce dom
panny modej, gdzie si odbywa wesele15.
Odmienne znaczenia ma kukrzysko w ziemi dobrzyskiej, na Powi-
lu Gdaskim oraz na pograniczu ostrdzkowarmiskim. We wsiach Cie-
chocin i Kukowo d. pow. Lipno zapisano kukysko miejsce po spalonym
lesie (KSGP), w kilku miejscowociach d. pow. sztumskiego i we wsi Tych-
nowy d. pow. Kwidzyn kukisko miejsce po wypalonym lesie16. Do ludo-
wej nomenklatury kowalskiej naley kuksisko palenisko, ognisko w kuni
notowane w Szyldaku d. pow. Ostrda oraz w Tomaszkowie i Gietrzwadzie
d. pow. Olsztyn17.
Z przytoczonych postaci najwikszy zasig ma powiadczone ju w XVI
wieku kukrzysko. Moliwe jednak, i nie jest to posta najstarsza. Pnocnoma-
opolskie kugysko z niezwykym udwicznieniem k (k) > g (g) sugeruje,
e pierwotnie t grup spgoskow rozdzielaa jaka samogoska. Musi wic

12 M.y w i r s k a, Puszcza Biaa, jej dzieje i kultura, Warszawa 1973, s. 305.

13 Z. G lo ge r, Sownik gwary ludowej w okr. tykociskim, PF IV, 1893, s. 835.
14 S.D wor z a k ow s k i, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysokomazowieckim, Prace Etno-
logiczne Instytutu Nauk Antropologicznych i Etnologicznych TNW, III, Warszawa 1935,
s.145.
15 Z. G lo ge r, Nazwy weselne, wyraenia i przedmioty uywane przy godowych obrz
dach ludu na przestrzeni byej Rzeczypospolitej, Zbir Wiadomoci do Antropologii Krajowej
I, 1877, s.94 (= Karowicz VI 92 s.v. weselny).
16 Grnowicz II, z.1, s.198.
17 J.Sy mon iSu kowsk a, Sownictwo Warmii i Mazur. Transport i komunikacja (SWM
2), Wrocaw 1958, s. 81. [70]

495

http://rcin.org.pl
zwrci uwag posta kukurzysko, powiadczona w dwu zapisach (jeden zlo-
kalizowany: w Lubelskiem). Poniewa wedle wszelkiego prawdopodobiestwa
posta kugysko z okolic Opoczna jest pochodzenia mazowieckiego, mona
sdzi, e w przeszoci rwnie Mazowsze znao posta kukurzysko. Rozpo-
wszechniona posta kukrzysko pow[70]staaby do wczenie w wyniku haplo-
logii: w drugiej z dwu identycznych nastpujcych po sobie sylab wypada
samogoska u. Pozostae formy s rezultatem zmian fonetycznych wtrnej gru-
py spgoskowej k > t (kutrzysko), (chuchrzysko, zapewne z asymilacj na
odlego k > , moe nie bez udziau etymologii ludowej); posta kokrzysko
pochodzi moe ze starszego *kokurzysko (z dysymilacj kuku > koku?) albo
te jest lokalnym wykolejeniem izolowanego wyrazu.
Interesujco przedstawia si geografia wyrazu w gwarach polskich.
Na wikszoci rdzennie polskiego obszaru wyraz nie jest znany, w zasadzie
nie notowano go na lewym brzegu Wisy, z wyjtkiem XVIwiecznego zapi-
su z okolic Warszawy oraz odosobnionego powiadczenia z okolic Opocz-
na, gdzie z pewnoci jest mazowizmem. Poza odwiecznie polskim jzykowo
Mazowszem i ziemi dobrzysk kuk(u)rzysko znane jest tylko na terenach,
ktre pierwotnie byy bd jzykowo niepolskie (zachodniobatyckie, ruskie),
bd niezaludnione, a na ktrych polszczyzna rozprzestrzenia si w wiekach
rednich w wyniku ekspansji idcej z ziemi chemiskiej (Powile Gda-
skie, Ostrdzkie, Warmia, czyli ziemie pierwotnie pruskie) lub z Mazowsza.
Wydaje si, e na znacznym obszarze wschodniej Polski od okolic Biaego-
stoku po Tomaszw Lubelski wyraz rozprzestrzeni si wraz z kolonizacj
mazowieck. Natomiast obecno wyrazu na pierwotnie pruskich terenach
skolonizowanych przez osadnictwo chemiskie przy jednoczesnym braku
wyrazu w dialekcie chemiskim18 zdaje si wiadczy, e wyraz moe by
staropruskiego pochodzenia. Ograniczenie (przynajmniej pierwotne) zasi-
gu wyrazu do niewielkiej czci polskiego obszaru jzykowego stykajcej si
z terytorium plemion zachodniobatyckich narzuca konieczno rozwaenia
moliwoci batyckiego zapoyczenia.
Przed przystpieniem do rozpatrzenia dotychczasowych etymologii wyrazu
musimy przeanalizowa jego semantyk i sprbowa odtworzy najstarsze znacze-
nie. Przytoczony wyej peny dostpny materia historyczny i wspczesny pozwa-
la stwierdzi, e podstawowym znaczeniem rzeczownika kuk(u)rzysko byo miej-

18 H. G r now ic z, Dialekt malborski, I, Fonetyka, fleksja i skadnia, Gdask 1967, s.229

wymienia kukisko wrd wyrazw wsplnych dla dialektu malborskiego i chemiskiego,
jednak inne rda potwierdzaj obecno wyrazu tylko w ziemi dobrzyskiej. [71]

496

http://rcin.org.pl
sce, gdzie si pali lub pali ogie. Z tego znaczenia rozwino si z jednej strony
znaczenie ognisko, palenisko (z dalszym zaweniem do palenisko w kuni),
z drugiej za strony miejsce spalone, wypalone, pogorzelisko, zgliszcze. rednio-
wieczne realia istniejce na okrelonym terenie (np. nierzadkie poary osad cz-
sto rozrzuconych po lasach, w wyniku wypraw zbrojnych, czego lady byy stwier
dzane przez archeologw) przyczyniy si do specjalizacji znaczeniowej wyrazu:
kuk(u)rzysko zaczo oznacza przede wszystkim pogorzelisko, zgliszcze siedli-
ska, osady, zwaszcza pooonej w lesie, skd dalej [71] miejsce, plac po zniszczo-
nym (spalonym, zburzonym) domostwie, miejsce, na ktrym pozostay lady po
czym (por. znaczenie u Mrongowiusza) i pusty plac, na ktrym mona budowa.
Poniewa czstokro, jak mona sdzi, nowe zabudowania wznoszono na miejscu
pogorzeliska, kuk(u)rzysko mogo zacz oznacza plac pod budow domu (jak
w Puszczy Biaej), a take plac koo nowych zabudowa, podwrze, za przeno-
nie take gospodarstwo. Zachowane przez jaki czas lady po zniszczonym sta-
rym rodzinnym domostwie mogy uzasadnia powstanie znaczenia stare gniazdo
rodzinne, skd w wyniku dalszego rozwoju dom rodzinny, ojcowizna.
Przedstawiona prba wyjanienia rozwoju znaczeniowego pol. kuk(u)
rzysko pozwala wytumaczy wszystkie realnie zawiadczone znaczenia wyra-
zu. Przemawiaj za nim rwnie dane historyczne: w XVI wieku na Mazow-
szu kukrzysko nazywao pogorzelisko, zgliszcza, podczas gdy we wspczes-
nych gwarach mazowieckich oznacza miejsce po zniszczonym domu. Rw-
nie rozmieszczenie poszczeglnych znacze w gwarach zdaje si wspiera
przyjty kierunek ewolucji semantycznej wyrazu: znaczenia uznane za now-
sze wystpuj na Mazowszu i obszarach zwizanych z mazowieck ekspan-
sj, za znaczenia najblisze pierwotnemu zachoway si do dzi na pnoc-
nej peryferii (Powile Gdaskie, pogranicze ostrdzkowarmiskie), a wic
na terenach ongi pruskich. Wynikaoby std, e przeksztacenia znaczenio-
we wyrazu wiza naley z terenem Mazowsza i prawdopodobnie z rozprze-
strzenieniem si wyrazu na do duym obszarze.
Po tych rozwaaniach przystpi moemy do krytycznego rozpatrze
nia dotychczasowych prb objanienia wyrazu. Poniewa jego budowa nie
budzi wtpliwoci, prbowano znale podstaw sowotwrcz wyrazu, przy
czym ograniczano si do postaci kukrzysko. W SWarsz s.v. kukrzysko ostro-
nie porwnano wyraz z czes. kukr otwr w piecu garncarskim oraz z pol.
chuchro, kuchro ksieniec, odek rybi; wntrznoci, jelita ludzkie, kawa-
ek drzewa sprchniaego, czowiek wty, mizerny. Czes. dial. pd. kukr19

19 Wyraz ten notuje Kott VI 769.

497

http://rcin.org.pl
zapewne nie ma nic wsplnego z pol. kukrzysko; wyraz czeski i sch. dial. kajk.
kkrl okienko, lufcik20, jak pokazuje ich semantyka i zasig, to niewtpliwe
zapoyczenia z niemieckiego, por. niem. Gucker judasz, okienko w drzwiach,
lornetka, gapa do gucken, kucken spojrze, spoziera, patrze, wyglda,
zaglda; wystawa21. Pol. dial. kukrzysko i czes. dial. kukr s wyrazami r-
nego pochodzenia. Przeciwko ich czeniu przemawia odrbno semantyki
kadego z nich. [72]
Drugie zestawienie Sownika warszawskiego zostao czciowo
powtrzone przez A. Brcknera, ktry czy kukrzysko z kuchra wntrzno
ci ryby22. Oczywicie zwizek tych wyrazw jest nieprawdopodobny ze
wzgldw semantycznych i susznie zosta zakwestionowany przez F. Saw-
skiego. Rwnie prby czenia pol. kukrzysko palenisko w kuni z czasowni
kiem chucha za porednictwem rzeczownika chuchro wta istota23 nosz
wszelkie znamiona etymologii ludowej.
Now prb odszukania podstawy derywacyjnej pol. kukrzysko na
gruncie sowiaskim podj F. Sawski. Przyjmujc, jak si wydaje, za pod-
stawowe znaczenie miejsce puste, opuszczone zestawi warunkowo wyraz
polski z sch. kkrika zarola, krzaki; suche licie na drzewie, kkrk niskie,
karowate zarola, se. kukva miejsce ukryte w parowach, odosobnione,
sabo zaludnione, pustynia, ziemia nieurodzajna, bug. dial. kuknec nazwa
miejscowoci nie istniejcej24. Wyrazy te prawdopodobnie nie s midzy
sob spokrewnione, kady z nich naley do innego pola semantycznego.
Wyrazy serbskochorwackie nale do ludowego sownictwa z zakresu przy-
rody ywej i oznaczaj karowate krzewy i drzewa25. Cytowane przez Saw-
skiego za sownikiem Pleternika znaczenie wyrazu soweskiego jest nie
cise; w rzeczywistoci se. kukva jest jedn z ludowych nazw krasowych
dolin i oznacza przede wszystkim du krasow zapadlin w terenie o pio-
nowych zwykle cianach, gbok do 60 m i o rednicy u gry 200400 m26.
Wyraz bugarski nie pozostaje zapewne w zwizku z adnym z tych wyra-
zw, nie potrafi jednak o nim powiedzie nic bliszego. Ju na podstawie

20 M.L a n g, Samobor, ZNO XVI 88.

21 Charakterystyczne, e w postaci z k zapoyczono ten czasownik do kilku jzykw so-
wiaskich, zob. Sawski SEJP III 326. [72]
22 Brckner SEJP 280.
23 Por. J. SymoniSukowska l.c.; J. Chludziskawitecka l.c.
24 Sawski SEJP III 332333.
25 O wyrazie serbskochorwackim zob.
Skok ER II 227.
26 Por. Badjura 184. [73]

498

http://rcin.org.pl
analizy semantyki sugerowanych przez F.Sawskiego sowiaskich wyrazw
jakoby pokrewnych pol. kukrzysko wida, e wyrazy te musz by rnego
pochodzenia, skoro nie mona wskaza adnego zwizku znaczeniowego
midzy nimi. Kady z nich stanowi osobny problem etymologiczny, do kt-
rego rozwizania nie przyczynia si czenie ich ze sob.
Dotychczasowe prby wskazania podstawy derywacyjnej pol. kukrzy
sko na gruncie polskim i sowiaskim wypada uzna za nieudane. Skoro to
si nie powiodo nawet tak znakomitemu znawcy sownictwa sowiaskiego,
jakim jest F.Sawski, to mona przypuszcza, i na tej drodze nie da si rozwi-
za problemu pochodzenia omawianego wyrazu polskiego. Utwierdzia mnie
w tym wasna nieudana prba odnalezienia w materiale polskim i sowiaskim
(z uwzgldnieniem najnowszych zbio[73]rw sownictwa historycznego i gwa-
rowego) wyrazw odpowiadajcych lub pokrewnych kadej ze znanych polskim
dialektom postaci wyrazu. Skoro wic wyraz nie tumaczy si ani na gruncie
jzyka, w ktrym jest powiadczony, ani te na gruncie jzykw pokrewnych,
naley rozway moliwo zapoyczenia z innego jzyka.
Ze wzgldu na omwione uprzednio rozprzestrzenienie wyrazu w gwa
rach polskich mona bra pod uwag zapoyczenie z niemieckiego lub ba-
tyckiego. Poniewa w niemieckim nie sposb wskaza ewentualne rdo
poyczki, naley wic wykluczy moliwo zapoyczenia polskiego wyrazu
z jzyka, ktrego sownictwo znane jest doskonale. Mao prawdopodobne jest
take zapoyczenie z jzyka litewskiego, a to z powodu geografii wyrazu: jeli
nie liczy polszczyzny litewskiej, to bezporednie zapoyczenia z litewskiego
do gwar polskich wystpuj na stosunkowo niewielkim obszarze, gdzie jzyk
polski i litewski bezporednio si stykaj27; nie ma adnych wiadectw, by
omawiany wyraz wystpowa w gwarach na Suwalszczynie. Przejcie wyra-
zu z litewskiego za porednictwem jzykw wschodniosowiaskich rwnie
nie wchodzi w gr, gdy odpowiedniego wyrazu nie stwierdzono ani w bia-
oruskim, ani w ukraiskim. T.Zdancewicz niewtpliwie susznie stwier-
dzi, e geografia lituanizmw, a raczej batyzmw, wystpujcych tylko w
polskich gwarach na Mazowszu i Podlasiu (poza Suwalszczyzn) przy jed-
noczesnym ich braku w gwarach ruskich najczciej wzbudza podejrzenie o
pruskie [podkrelenie moje, W.B.] ich pochodzenie28. Pruska proweniencja

27 Zob. np. T.Z d a nc e w ic z, Geografia leksykalnych zapoycze litewskich i ich sowia

skich odpowiednikw znaczeniowych w gwarach podlaskosuwalskich, Sprawozdania z Prac
Naukowych Wydziau Nauk Spoecznych PAN X, z.3, 1967, s.6983, zwaszcza s.82.
28 O.c. 79.

499

http://rcin.org.pl
pol. dial. kuk(u)rzysko jest tym bardziej prawdopodobna, e wystpuje ten
wyraz nie tylko na Mazowszu i Podlasiu, ale rwnie na terenie ziem pru-
skich: Pomezanii, Warmii i chyba ziemi Sasinw, a take w graniczcej
ongi z pruskim terytorium ziemi dobrzyskiej.
Zasig pol. kuk(u)rzysko zdaje si wic wiadczy, e wyraz ten mg by
przejty z jzyka staropruskiego. Wiadomo, e gwary polskie przechoway
pewn liczb wyrazw przejtych z tego jzyka: kadyk jaowiec (stprus. kade
gis, litew. kadags ts.)29, pedy nosida do wody (por. stprus. pijst nie)30,
plwy, pulwy nizinne rozlewiska, podmoke ki (stprus. *palw)31, kaut
ki krasnoludki (stprus. cawx diabe, litew. kakas gnom, [74] krasnolu-
dek)32, czajczaduch legendarny diabe patajcy figle (stprus. cawx, litew.
kakadukas gnom, krasnoludek)33. Do liczne pruskie lady zachowaa
take pnocnopolska toponimia. Wyrazy pospolite i nazwy wasne pocho-
dzenia staropruskiego s wiadectwem polonizacji Prusw oraz przejmowa-
nia przez niektre polskie gwary specyficznych wyrazw staropruskich.
Do takich reliktw staropruskich w gwarach polskich zaliczy mona,
jak si wydaje, rwnie pol. dial. kuk(u)rzysko, sugerujce staroprusk osno-
w imienn lub werbaln *kuk(u)r; analiza semantyki wyrazu polskiego
kae przypuszcza, i hipotetyczny wyraz staropruski znaczy palenisko lub
pali (si). Zasadnicza trudno polega jednak na tym, e w zabytkach jzy-
ka staropruskiego nie znajdujemy takiego wyrazu. Brak dokumentacji wyra-
zu staropruskiego jeszcze nie oznacza, e w tym jzyku takiego wyrazu nie
byo, skoro do naszych czasw dotrwao zaledwie niespena 1800 wyrazw
staropruskich, a wic zaledwie cz staropruskiego zasobu leksykalnego.
Istnienie hipotetycznego stprus. *kuk(u)r zdaje si potwierdza materia
wschodniobatycki: w jednej gwarze litewskiej znajdujemy czasownik, ktry
i form, i znaczeniem odpowiada zrekonstruowanemu na podstawie polskie-
go materiau wyrazowi staropruskiemu. Na obszarze wschodniolitewskim,
w miejscowoci Tvereius (lecej w granicach wschodnioauksztajckiego dia-
lektu Dzkw) zapisano czasownik kkurti ra ro tli si, pali si, arzy si

29 Por. W. C ie n k ow s k i, Kadyk warmiskomazurska nazwa jaowca, Poradnik

Jzykowy 1963, s.221226; J.Ty b orc z y k, Poudniowa granica zasigu wyrazu kadyk jao
wiec, Poradnik Jzykowy 1964, s.262269.
30 A.P.Ne p ok upny j, Polsk. pedy koromyslo relikt prusskoj leksiki, Baltistica X (2),
Vilnius 1974, s.151156; Nepokupnyj Svjazi 139142.
31 Nepokupnyj Svjazi 142144. [74]
32 O.c. 137.
33 H. G r now ic z, Dialekt malborski, I, s.103.

500

http://rcin.org.pl
(rusenti, gruzdti, smilkti), poparty przykadem z ludowej bajki, za w formie
zwrotnej przytoczono przykad ze znanej monografii gwary twereckiej J.Otrb-
skiego: kkuras, inf. kkuries tli si, ugale kkuras ogieniek si arzy34.
Zgodno hipotetycznego wyrazu staropruskiego, ktry zatem mona
rekonstruowa w postaci *kkurt, z wyrazem wschodniolitewskim pozwala
domyla si, e czasownikowa osnowa *kkur bya oglnobatyck, zacho-
wan szcztkowo na dwu obszarach peryferycznych.
Wyrazu litewskiego nie znajdujemy w sowniku etymologicznym E.Fraen-
kla, ale sugestie co do jego budowy wysun ju J.Otrbski, zaliczajcy z waha-
niem twereckie kkuries kkuras do grupy czasownikw z sufiksami ura, ula
tworzcymi dewerbalne deminutiwa, czasowniki oznaczajce czynno dugo-
trwa o sabej intensywnoci. Twerecki czasownik byby zatem zbudowany jak
stlitew. lkurti oczekiwa : lukti czeka, dial. kburti zwisa : kbti czepia
si35. J.Otrbski zastrzeg [75] si, e kkuries o tyle tu naley, o ile morfemem
pierwiastkowym jest w nim kk, tzn., o ile nie czy si on etymologicznie z cza-
sownikiem pakr podpali36.
Za zaliczeniem twereckiego czasownika do dewerbalnych czasownikw
z sufiksami ur, ul przemawia nie tylko jego posta gosowa, ale przede
wszystkim semantyka: realnie zawiadczone znaczenie tli si, arzy si
mona by uzna za deminutywne, gdyby podstawowy niezawiadczony cza-
sownik znaczy pali (si). Ze szczupego dostpnego materiau zdaje si
wynika, e w wiadomoci nosicieli gwary twereckiej omawiany czasownik
by zaliczany do kategorii na ur/ul. wiadczy o tym wystpowanie w cyto-
wanym przez akademicki sownik litewski fragmencie bajki ludowej czasow-
nika kkurti obok innego pokrewnego budow wyrazu: Kas t kkura, kas t
rkula? Co tam si tli (arzy), co tam si dymi?; wedug Otrbskiego twerec-
kie rkula, inf. rkul my (tak, e si ma wraenie mgy) to deminutivum
z sufiksem ul od rksta rk dymi37.
Podstawow trudno przy wydzielaniu w litew. dial. kkurti sufiksu ur
sprawia brak oczekiwanego podstawowego *kkti lub *kaukti w odpowiednim
znaczeniu (por. homonimiczn paralel sowotwrcz kkurti wy z przerwa-
mi, od czasu do czasu; popakiwa kajc, pochlipywa : kkti, kakti wy).
Poniewa jednak nie mona wskaza objanienia lepszego od zaproponowane-

34 LK VI 817; J. O t r b s k i, Wschodniolitewskie narzecze twereckie, I, Gramatyka, Kra-

kw 1934, s. 338.
35 Otrbski GL II 400402. [75]
36 J.Otrbski, Wschodniolitewskie narzecze twereckie, l.c.
37 O.c. 337338.

501

http://rcin.org.pl
go przez Otrbskiego, trzeba rozway, czy oczekiwany czasownik podstawo-
wy nie mg istnie w przeszoci w sownictwie batyckim.
Postulowany przez realnie zawiadczon form litewsk i hipotetyczny
wyraz staropruski batycki rdze czasownikowy *kk (*kak?) naleaoby
czy z indoeuropejskim pierwiastkiem *k : *k : *k rozpala, roznie-
ca, pali, rekonstruowanym na podstawie form greckich i batyckich, np.
gr. , attyckie (< *) rozpala, roznieca; pali, spala; szerzy
poog; wypala, kauteryzowa, skwar, upa, gorco; gorczka; dziu-
ry wypalone przy kauteryzacji; arzcy si popi, litew. kl sporysz, Cla-
viceps purpurea, gownia, Ustilago, kosy poraone tymi grzybami38. Litew.
kl to zapewne derywat odpierwiastkowy z su[76]fiksem l < *l, przy-
puszczalnie oznaczajcy pierwotnie co spalonego. Zwizek nazw grzybw
pasoytujcych na ziarnach zb (sporyszu, gowni), powodujcych, e pora-
one kosy wygldaj jak opalone nad ogniem (por. pol. gownia ponce lub
tlce si polano : grzyb Ustilago) z czasownikami ze znaczeniem pali (si)
potwierdzaj np. litew. deguls grzyb Ustilago : dgti pali si; pali, zapa-
la, niem. Brand, Flugbrand gownia, nie zboowa : brennen pali si,
pon; pali, wypala.
Wydaje si moliwe, i w batyckim istnia jeszcze jeden wyraz opar-
ty na ie. *k, mianowicie jaka formacja z sufiksem k, prawdopodobnie
nomen actionis z sufiksem *ko: *kkos palenie, od ktrego z kolei mgby
by utworzony poszukiwany denominalny czasownik *kkte pali (si)39,
stanowicy bezporedni podstaw litew. kkurti i stprus. *kkur. Oczywi-
cie caa ta rekonstrukcja, prbujca powiza izolowane wyrazy batyckie
z grup wyrazw greckich, ma warto czysto teoretyczn, gdy nie mona
udowodni istnienia koniecznych porednich ogniw rozwojowych.
Jeli przedstawiona prba objanienia litew. kkurti i rekonstrukcja
stprus. *kkur s uzasadnione, to naleaoby rwnie uzna, e czasowni-
ki z sufiksem ur istniay nie tylko we wschodniobatyckim, ale rwnie
w zachodniobatyckim. Jest to o tyle prawdopodobne, e odpowiadajcy

38 Zob. Petersson BS 48 (przypis 1); Frisk GEW I 756757; Pokorny IEW I 595 (rekonstru-
uje ie. * : : anznden, verbrennen). Fraenkel LEW I 306307 s.v. kls dopusz-

cza moliwo zapoyczenia z ugrofiskiego, por. te L. B e d n a rc z u k, Zapoyczenia ugro
fiskie w jzykach batosowiaskich, ABS IX, 1976, s.50. Moliwe, e litew. kls rodzaj tra-
wy i ot. kla zeszoroczna trawa s genetycznie innymi wyrazami, zapoyczonymi z ugro
fiskiego. [76]
39 Por. uwagi J.Otrbskiego GL II 271 o podobnych formacjach z sufiksem ko i opar-
tych na nich czasownikach.

502

http://rcin.org.pl
bat. ur sufiks czasownikowy znany jest take jzykom sowiaskim. Zwra
cano ju uwag, e litewskim czasownikom na ur odpowiadaj sowiaskie
z sufiksem r40.
Wydaje si zatem moliwe, e w staropruskim mg istnie czasownik
*kkurt (sabo, powoli) pali (si), zachowany wycznie w polskim gwa-
rowym pochodnym rzeczowniku kuk(u)rzysko. Jeli prawdopodobne jest
przypuszczenie o staropruskim pochodzeniu podstawy sowotwrczej tego
polskiego wyrazu, to musimy przyj, i powsta on w rodowisku, kt-
re opanowao polski system sowotwrczy, ale jednoczenie w swym zaso-
bie leksykalnym miao wyrazy pochodzenia staropruskiego. Takie rodo-
wisko istnie mogo w strefie kontaktw polskopruskich, prawdopodobnie
wrd polonizujcych si Prusw na pograniczu Mazowsza z terenami pru-
skimi. Std wyraz jako termin techniczny rozprzestrzeni si na Mazowszu
(moe nie bez udziau osadnictwa pruskiego w rnych punktach Mazow
sza) i nastpnie wraz z kolonizacj mazowieck dotar poza tereny waciwe-
go Mazowsza. Moliwe, i poza obszarem Mazowsza wyraz nie mia zwar-
tego zasigu, lecz wystpowa tylko w pewnych okolicach czy wsiach, gdzie
silniejsze byo osadnictwo mazowieckie, w ktrym zreszt [77] mogli bra
udzia rwnie spolonizowani Prusowie. Wystpowanie omawianego wyra-
zu w tej czci dawnych ziem pruskich, ktre w zasadzie byy skolonizowa-
ne przez osadnikw z ziemi chemiskiej, dowodzi, e niezalenie od kie-
runkw kolonizacji polskiej wyraz mg si rozprzestrzeni w gb teryto-
rium pruskiego z pogranicza pruskomazowieckiego. Zapewne z jak grup
osadnikw pochodzenia pruskiego wyraz dotar take do ziemi dobrzyskiej
(okolice Lipna), skd powiadczona jest rwnie inna poyczka staropruska:
pedy nosida do wody41.

40 Sawski Zarys I 54. [77]

41 Zob. MAGP IX, cz. I, mapa 445 (wie Ciechocin).

503

http://rcin.org.pl
 Z polskiego ludowego sownictwa topograficznego:
su zagajnik, br sosnowy

Onomastica XXVIII, 1983, s. 7375

Etymologicznie nieprzejrzyste ludowe appellativum topograficzne su nie

zostao odnotowane w polskich sownikach, nie uwzgldnia go zatem rwnie
P.Nitsche w znanej monografii Die geographische Terminologie des Polnischen
(KlnGraz 1964). Wyraz jest do sabo powiadczony. Zapisa go w gwarach
wielkopolskich A.Tomaszewski: su suci br sosnowy w pow. leszczyskim
(Woszakowice), su/zgaina (a wic prawdopodobnie zagajnik) w pow.
kociaskim (Koszanowo). W przeszoci wyraz ten zapewne by znany rw-
nie poza Wielkopolsk. Zdaje si o tym wiadczy odnalezione powiadczenie
derywatu z sufiksem ina w XVIIIwiecznym dokumencie maopolskim (nie
mamy jednak pewnoci, czy pisarz by Maopolaninem). W lustracji wsi Gore-
nice w pow. olkuskim (wwczas w pow. krakowskim) z r.1788 wystpuje rze-
czownik suciny w znaczeniu, jak wynika z kontekstu, zarola sosnowe, krza-
ki sosnowe: Za t chaup, gdzie mia by gaj sosnowy, s tylko mae suciny
i gdzie niegdzie sosna wiksza widzie si daje.
W sownictwie polskim wyrazem podobnym, lecz znaczeniowo odmien-
nym od ap. su f. jest bodaj tylko stpol. (XV w.) sucica wzniesienie sztucznie
usypane, kopiec (SStp VIII [74] 502); appellativum to zachowao si do dzi
w mikrotoponimii, np. w nazwie pola Sucica we wsi Zbylitowska Gra w pow.

 A.Toma sz ewsk i, Mowa ludu polskiego w powiecie leszczyskim (Nadbitka z II zeszytu

Ziemi Leszczyskiej), Leszno 1932, s. 14.
 Rkopimienne powiadczenie w kartotece Sownika gwar polskich Instytutu Jzyka
Polskiego PAN w Krakowie.
 J. C z aj k ow s k i, Budownictwo wiejskie w pnocnej czci Krakowskiego w XVIII w.,
Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, V, Krakw 1974, s. 115. [74]

http://rcin.org.pl
tarnowskim. Rwnie w materiale innosowiaskim ap. su nie ma bliskich zna-
czeniowo odpowiednikw, odnajdujemy jednak formalnie bliskie wyrazy o innej
semantyce, pozwalajce ustali pochodzenie wyrazu polskiego, por. czes. su, ssu
f. rumowisko, osypisko, gruzy, szuter, wir, sutina, ssutina rumowisko, gruzy,
w sowniku Jungmanna te sutina igliwie i licie zmieszane z ziemi, grabione
w lesie i wywoone na pole, sa. su f. sutina rumowisko, osypisko. Struktura
i semantyka tych wyrazw pozwala czy je z czasownikiem *suti sp sypa
(stpol. su sp : suj). Prawdopodobnie mamy tu relikty starego derywatu *sut
(< *supt) f. sypanie, osypywanie to, co si sypie, osypuje, co zostao osypa-
ne. Budowa wyrazu przemawia za jego archaicznoci, bowiem sufiks t pro-
duktywny by przede wszystkim w epoce prasowiaskiej i moe we wczesnym
stadium formowania si jzykw sowiaskich, kiedy jeszcze w jakim stopniu
zachowyway produktywno prasowiaskie modele sowotwrcze.
Pol. dial. su zagajnik, br sosnowy uzna musimy za relikt archaicz-
nego derywatu *sut. Na genez realnie w polszczynie zawiadczonego zna-
czenia rzuca wiato czes. sutina igliwie i licie zmieszane z ziemi, grabione
w lesie i wywoone na pole, powiadczajc nie zachowane, o ile wiadomo, na
gruncie polskim ogniwo porednie w rozwoju semantycznym wyrazu. Na tej
podstawie moemy przyj, e pol. su oznacza musiao dawniej igliwie czy
te suchy chrust, opady, osypany z drzew iglastych, za znaczenie zagajnik,
br sosnowy jest rezultatem dalszej ewolucji semantycznej wyrazu.
Postulowany model semantyczny to, co si osypuje czy osypao, opado
z drzew zarola, zagajnik, las znajduje wsparcie w rozwoju znaczeniowym
sow. *uma (deverbativum od *umti szumie, szeleci, pol. szumie). Rze-
czownik ten w jzykach poudniowosowiaskich i czciowo zachodnioso-
wiaskich oznacza las (np. pol. dial. szuma (czarny) las, czes. dial. uma
las, sch. ma las). Starsze znaczenie wyrazu zachoway obocznie [75] jzy-
ki poudniowosowiaskie, w ktrych *uma oznacza suche gazie, chrust;
wiee gazie, wysuszone gazki z limi (uywane w zimie jako pasza dla
byda), listowie, licie drzew lenych, por. te ukr. dial. um odpady so-
my, brus. dial. um nawz z drobnej somy i przegniych odpadw. Mate-
ria sowiaski dowodzi, e ewolucja rzeczownika *uma przebiegaa w kie
runku (suche) listowie, gazki z (suchymi) limi, chrust las (liciasty).

 Urzdowe nazwy miejscowoci i obiektw fizjograficznych, z.15: Pow. tarnowski, War-

szawa 1964, s.173. [75]
 Por. Tolstoj Terminologija 6471, gdzie szczegowo o tej rodzinie wyrazowej, a take
o podobnych modelach semantycznych.

505

http://rcin.org.pl
 Podobny rozwj semantyczny wykazuj te rne wyrazy oznaczajce
zarola, krzaki, np. pol. chrust suche gazie, odamane od drzewa : gszcz,
zarola, dial. chrabocie zarola, krzewy, krzaki : suche gazie, odamane od
drzew, chrust, chrapy krzaki, zarola : chrust.
Tego rodzaju paralele semantyczne wspieraj odtworzon ewolucj
semantyczn archaicznego (moe ograniczonego do obszaru zachodnioso-
wiaskiego, por. jednak oglnosowiaski infinitivus *suti) leksemu *sut,
pierwotnie zapewne nazwy czynnoci sekundarnie skonkretyzowanej (to,
co si osypuje, osypao) z dalsz specjalizacj znaczeniow to, co si osypu-
je, opado z drzew (iglastych), igliwie, chrust i rozwojem w kierunku krza-
ki, zarola np. sosnowe (por. XVIIIwieczny derywat suciny) zagajnik,
br sosnowy. Jeli suszna jest przyjta rekonstrukcja ewolucji semantycz-
nej dotychczas nie etymologizowanego wyrazu, to pol. su jest pozostao-
ci pradawnego leksemu *sut, jednak jako appellativum topograficzne jest
innowacj semantyczn pewnych gwar polskich, wzbogacajcych i odnawia-
jcych sownictwo topograficzne.

506

http://rcin.org.pl
 Maopolskie poody akocie, smakoyki

Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej XXII, 1984, s. 57

W dialektalnym sownictwie polskim odnajdujemy nierzadko interesu-

jce relikty leksykalne, szcztki prastarych sowiaskich leksemw. Niekie-
dy s to wyrazy o ograniczonym zasigu w gwarach, bez powiadcze histo-
rycznych, z punktu widzenia polszczyzny jako caoci moe marginalne, ale
bezsprzecznie wane dla poznania starszej warstwy leksyki sowiaskiej,
w szczeglnoci dla rekonstrukcji pierwotnego rozprzestrzenienia archaicz-
nych wyrazw. Jeden z takich wyrazw interesujcy dialektyzm znany cz-
ci gwar maopolskich omawiam w artykule.
Gwarowy rzeczownik poody pl. tantum w drukowanych rdach
powiadczony jest sabo. Karowicz przytoczy go w postaci pozody prezen-
ta za rkopimiennym Sowniczkiem gwary od Ropczyc S.Udzieli (Karowicz
IV 322). Poza tym wymieni posta pozody akocie P.Jaworek z gwar na
poudnie od Chrzanowa. Kilka dalszych powiadcze wyrazu odnajdujemy
w magazynie Sownika gwar polskich (w Zakadzie Dialektologii Polskiej IJP
PAN w Krakowie). Wszystkie pochodz z terenw mazurzcych, na ktrych
zapisywano postaci pozody, pozody, pozody lub ortograficznie pozo
dy. Zapisy wyrazu pochodz z Kaszowa koo Krakowa (sodycze, wyszukane
potrawy, akocie: onby ino pozody zar), z Kocielca w b. pow. chrzanowskim
(akocie, dobre rzeczy do jedzenia: pozoduf y e zayvo), ze Starego Scza
(przysmaki: vyda ie na pozody), z Jodowej w b. pow. jasielskim, dzi
w woj. tarnowskim (owoce: objot e ty pozoduf).
W magazynie Sownika gwar polskich powiadczone s rwnie dery-
waty: z Kaszowa pozodnik lubicy akocie, pozodnica lubica akocie

 P.Jawore k, Gwary na poudnie od Chrzanowa, MPKJ VII, 19151920, s.324.

http://rcin.org.pl
(ta Magda to tak pozodnica, cigle by cukierki dziamaa), ze Starego Scza
pozodziarz (pozo) z objanieniem lubi zje niewiele, ale co dobrego.
Wedug wiarygodnych ustnych informacji omawiana rodzina wyrazo-
wa znana jest rwnie w Wadowicach. Bywaj tam w uyciu (nie wiem, czy
powszechnie) rzeczowniki poody akocie, smakoyki, poodnik lubicy
akocie, [6] asuch, poodnica lubica akocie, akomczucha; informowano
mi, e wyrazy te byy znane po pierwszej wojnie wiatowej.
Z posiadanych danych wynika, e rzeczownik poody (pozody) znany
jest niektrym gwarom w poudniowej Maopolsce, mniej wicej na obszarze
wyznaczanym przez Chrzanw i Krakw na pnocy i Stary Scz na pou-
dniu oraz Wadowice na zachodzie i Ropczyce na wschodzie
Semantyka rzeczownika poody (pozody) jest jasna. Wszdzie ma on
znaczenie akocie, smakoyki, przysmaki (tu oczywicie trzeba te zaliczy
zanotowane w Jodowej znaczenie owoce); ropczyckie prezenty to z pew-
noci akocie dawane w prezencie.
Dial. poody jest niewtpliwie wyrazem rodzimym. Nie sposb wska-
za ewentualne rdo zapoyczenia, w kadym razie semantyka wyrazu
wyklucza zwizek ze znanym germanizmem od paca, pensja onierza
(najemnego), dawniej suba wojskowa, wojaczka, odowa by na odzie,
suy w wojsku. Gwarowe postaci nie pozwalaj te czy wyrazu z czasow-
nikiem poda.
Na etymologi wyrazu rzuca wiato pochodzenie synonimu akocie,
stpol. ako smakoyk do akn (Sawski SEJP IV 440441: ps. *olkot co,
akomego : *olkati by godnym, cierpie gd; poda, by dnym, chci-
wym). Pozwala to uzna pol. dial. poody za wyraz pozostajcy w zwiz-
ku z prasowiaskim czasownikiem *dti d silnie pragn, akn,
poda czego, rekonstruowanego wycznie na podstawie form poudnio
wosowiaskich: cs. (przede wszystkim w redakcji serbskiej) ldti (ldti)
d poda czego, pragn, sch. (powiadczone od XIV w.) djeti dm
silnie, bardzo pragn (kogo, czego), tskni (za kim, za czym), por. te
derywaty, np. cs. (od XI w.) ld f. podanie, rzecz podana, ldost
podanie, dza, sch. ud f., uda bardzo silne, namitne pragnienie, dza,
tsknota, udan spragniony. Wyraz polski musi by oparty na czasowniku
prefigowanym, por. sch. podjeti bardzo silnie, namitnie zapragn, pou
da namitne pragnienie, namitno, dza, poudan silnie pragncy, po-
dajcy czego; namitny.


Por. np. Vaillant GC III 386; Skok ER III 564.

508

http://rcin.org.pl
 Pol. dial. poody pl. musimy uzna za stosunkowo pny lokalny dery-
wat dewerbalny od czasownika *podti zapragn, a raczej od jego pol-
skiego kontynuantu (*poodzie?). Pochodny rzeczownik *pood (*pod)
oznacza zapewne co upragnionego, podanego, skd poody pl. (niezwy-
czajne) rzeczy do jedzenia, ktrych si pragnie, akocie, smakoyki, wyszuka-
ne potrawy.
W ludowym sownictwie polskim odnajdujemy jeszcze jedno powiad-
czenie istnienia kontynuantu czasownika *dti. W Mszanie Grnej w b.
pow. limanowskim (a wic w granicach obszaru, na ktrym pojawia si rze-
czownik poody) zapisano rzeczownik zodok ten, co duo je, pl. zodoi
mae dzieci, wci jedzce (MSGP). Bez wtpienia nie jest to ten sam wyraz
co pol. odak, [7] stpol. odat wojak, onierz (najemny). Gwarowy zodok
(< *odk) to bezsprzecznie nomen agentis z sufiksem ak od *dti z pier-
wotnym znaczeniem ten, kto aknie, pragnie je.
Maopolskie poody (pozody), *odk (zodok) s prawdopodobnie
derywatami powstaymi na gruncie polskim, wskazujcymi, e w jzyku pol-
skim (a przynajmniej w dialekcie maopolskim) istnia w przeszoci konty-
nuant czasownika *dti (wymienione wyrazy wykazuj regularny rozwj *
po * > o, por. ona, ty, w). Czasownik ten jednak si w polszczynie
nie zachowa, przynajmniej dotychczas nie odnaleziono jego bezporedniego
kontynuantu. Omawiane wyrazy byy specyficznymi dialektyzmami, ktre
nie miay szans przedostania si do tekstw pisanych.
Odnalezienie reliktw ps. *dti w dialekcie maopolskim jest o tyle
wane, e dotychczas nie byy znane pozostaoci tego leksemu na obszarze
pnocnosowiaskim. Fakty polskie potwierdzaj przypuszczenie, e czasow-
nik ten musia by znany na caym obszarze prasowiaskim. Taki pierwotny
zasig czasownika postulowany jest przez oglnosowiaski dewerbalny rze-
czownik *gold stan organizmu zwizany z niedoborem lub brakiem poy
wienia, przykre uczucie spowodowane brakiem poywienia, gd, aknienie,
pragnienie. Semantyka i struktura wyrazu pozwalaj uzna go za derywat od
czasownika *dti z typow dla prastarych pochodnych imion apofoni : ol
(por. np. *polz/polza to, co si plezie, np. poza, mija : *pzati peza, *volga
wilgo : *vgnti wilgn, a take apofoni : or, np. *morz wielkie zimno,
mrz : *mznti marzn, *smord smrd : *smdti mierdzie, cuchn).

 O ps. *gold zob. np. Berneker SEW I 320; Sawski SEJP I 294; Vasmer REW I 287;
Machek ES2 166, ostatnio SSJa VI 199200. Zwykle okrela si, e *gold i *dti s wyraza-
mi pokrewnymi, opartymi na tym samym pierwiastku, materia sowiaski przemawia jed-
nak za werbaln motywacj ps. *gold.

509

http://rcin.org.pl
Stosunkowo pne derywaty zachowane w dialekcie maopolskim wspieraj
wic porednie wiadectwo prastarego derywatu *gold, wskazujc na pierwot-
nie oglnosowiaski charakter czasownika *dti.

 Czasownik zestawia si ze stind. gdhyati poda (por. nomen gardha dza, po-
danie = ps. *gold); Pokorny IEW 434 rekonstruuje na podstawie faktw staroindyjskich
i sowiaskich ie. *gheldh poda. Wyraz staroindyjski bywa jednak te czony np. z litew.
gards smaczny, smakowity, goc. gredus gd, por. np. Fraenkel LEW I 136.

510

http://rcin.org.pl
 O kilku archaicznych maopolskich dialektyzmach
leksykalnych (chuli si, pido, pidli, pieles, pielina)

Prace Filologiczne XXXII, 1985, s. 7378

Polskie sownictwo dialektyczne zawiera niemao nie dostrzeo-

nych dotychczas archaicznych wyrazw, izolowanych na gruncie polskim,
ale majcych nawizania w zasobie leksykalnym innych jzykw sowia-
skich. Wykrywanie takich wyrazw i ich analiza etymologiczna wane s
dla poznania zwizkw sownictwa polskiego ze sownictwem innych jzy
kw sowiaskich, dla odtworzenia prasowiaskiego dziedzictwa leksykal-
nego w jzyku polskim oraz dla rekonstrukcji prasowiaskiej warstwy lek-
syki sowiaskiej i rekonstrukcji pierwotnych zasigw poszczeglnych pra-
dawnych leksemw. Omawiane w artykule dialektyzmy maopolskie nie s
znane polszczynie literackiej, ze wzgldu na stosunkowo ograniczony zasig
nie trafiy te do tekstw pisanych.

1. chuli si

Czasownik ten znamy tylko z Wicirki w Mylenickiem: chuli si

chowa si przez schylanie, schuli si schowa si, skurczy si, tam te
powiadczone s derywaty: schulisko schronisko, miejsce schronienia,
zachulisko miejsce zaciszne, osonite, zachulina miejsce zaciszne (Kucaa
170, 30). Izolowany na gruncie polskim czasownik chuli si ma odpowied-
niki w niektrych jzykach sowiaskich: czes. chouliti kuli, zwija; zawi-
ja, chouliti se kurczy si, tuli si; owija si; wlec si, toczy si, sa. chli
sa kuli si; kurczy si, se. hliti hlim zgina, schyla, hliti se i chy-
kiem, i schylonym, skrada si, sch. dial. hliti se schyla si, skrada si
pohljen zgarbiony. Kontynuuj one niewtpliwie ju prasowiaski cza-
sownik *chuliti chul zgina, schyla, zwija, *chuliti s schyla si, kurczy

http://rcin.org.pl
si, kuli si; w jzykach poudniowo i wschodniosowiaskich lepiej jest
powiadczone sekundarne znaczenie spotwarza, szkalowa, np. scs. chu
liti lj spotwarza, szkalowa, bluni, sch. huliti bluni, przeklina, ros.
chult gani, zniewaa, urga, por. te stczes. chlost wstyd. [74]
Czasownik *chuliti (s) jest starym wariantem synonimicznego *kuliti
(s), powiadczonego np. w pol. kuli kurczy, zgina, zwija, kuli si kur-
czy si, zwija si, sch. dial. czak. kujt se skrada si. Oboczno k : ch
sprowadza si zapewne do pierwotnego k : sk (tzw. smobile). W jzyku pol-
skim dobrze s powiadczone nalece do tej samej rodziny wyrazy z nago-
sowym ch, por. chyli, pochyy. Maopol. chuli si jest bezsprzecznie reliktem
starego czasownika *chuliti (s), wiadectwem nawiza sownictwa maopol
skiego do obszaru czeskosowackiego. Znaczenie chowa si przez schyla-
nie ma paralel w soweskim i zachodnich gwarach serbskochorwackich,
gdzie wystpuje bliskie znaczenie i chykiem, skrada si.

2. pido, pidli
Rzeczownik pido dwie rozwidlone gazki odpowiednio przycite, na
ktre naciga si skrk krlika do suszenia zapisano tylko w okolicy Myle-
nic (Wicirka, Kucaa 142). Tam te powiadczony jest czasownik pidli
naciga skrk krlika, rozpidli nacign skrk krlika (Kucaa 93).
Czasownik znany jest rwnie na Podhalu: pidli napina, rozpina skr
przy suszeniu, pidlenie rozpinanie skry, eby wyscha (Karowicz IV 84);
we wsi Zaryte (d. pow. nowotarski) zapisano interesujce znaczenie czasow-
nika pidli nalega na kogo, eby co szybko zrobi (KSGP).
Zarwno rzeczownik, jak i czasownik maj dokadne odpowiedniki
w innych jzykach sowiaskich. Wyjtkowemu pol. dial. pido odpowiada-
j: czes. dial. mor. piadlo, ado wska deska, na ktrej rozpina si cignit
skr, rama do wyszywania, pl. ada ramy, na ktrych sukiennicy rozpina-
j sukno, stczes. padla pl. narzdzie tortur, sa. dial. piadlo kijek, drewienko
wkadane do pyska zwierzt, do dzioba ptakw, by uniemoliwi zamknicie,
przyrzd do nacigania, rozcigania, narzdzie tortur, ukr. dial. pjlo wide-
ki, na ktrych rozwiesza si skry do suszenia, pl. pjla (te pjila) przyrzd
do rozcigania skr, na Polesiu take warsztat do wyplatania rzeszot, brus.

 Por. Skok ER I 694; Vasmer REW III 277278 (z dalsz literatur). [74]
 V.M a c he k, Untersuchungen zum Problem des anlautenden ch im Slavischen, Slavia
XVI, 19381939, s.171, dopatrywa si tu ekspresywnego ch, przy czym chuliti tadeln czy
z synonimicznym kuditi (o.c. 213214).

512

http://rcin.org.pl
dial. pjla (pjlo) szczeble drabiny, belka w bronie, pjlcy pl. rama do
wyszywania; belka do zawieszania zabitych zwierzt, ros. dial. pjlo drg,
deska do rozcigania, nacigania czego, pl. pjla (te pjlcy m. pl.) przyrzd
do nacigania, rozcigania np. skry, sukna. Wszystkie te wyrazy kontynuuj
niewtpliwie pierwotne *pdlo przyrzd do napinania, rozpinania, nacigania
czego, nomen instrumenti z sufiksem dlo od ps. *pti pn pi, napi-
na, rozpina. Kontynuanty starego derywatu *pdlo wystpuj na obsza-
rze czeskosowackim i wschodniosowiaskim oraz, jak si okazuje, w pou-
dniowej Maopolsce. W jzykach poudniowosowiaskich odnotowano [75]
identycznie zbudowane derywaty od czasownikw prefigowanych, por. sch.
rasplo krucyfiks, se. spla pl. pta, kajdany.
Polski gwarowy czasownik pidli ma dokadne odpowiedniki we
wszystkich trzech grupach jzykw sowiaskich: czes. dial. pjadli sa, adli
sa wspina si, wdrapywa si, wazi; pcha si gdzie bez zaproszenia, sa.
dial. piadli wspina si, wdrapywa si, ukr. dial. pjalty pjalj rozpina,
rozciga, naciga, zwaszcza mczy, torturowa, brus. dial. pjlic zenki =
pjlicca wypatrywa, wpatrywa si, wytrzeszcza oczy, ros. dial. pjlit roz-
ciga, naciga (np. skr, tkanin), pjlit glaza wytrzeszcza oczy, wpa-
trywa si, se. dial. pliti (se) opina (si), o ciasnej odziey. Tu z pewnoci
naley rwnie inaczej, ale nieprzekonujco objaniony, przez P.Skoka serb-
skochorwacki dialektyczny czasownik pliti plm energicznie poleca co
komu, nalega na kogo, by co uczyni, zapliti zplm nakaza, rozka-
za; przenone znaczenie rozwino si zapewne na gruncie serbskochor-
wackim (por. te pol. dial. pidli nalega na kogo, eby co szybko zrobi),
gdy w gwarach serbskochorwackich zachoway si szcztkowo znaczenia
bliskie pierwotnemu, np. iterativum pljati gmatwa, plta nici, derywat
zpljka rozwidlony kij do nawijania przdzy, motowido.
Przytoczone sowiaskie czasowniki pozwalaj odtworzy stary deno-
minalny czasownik *pdliti pdl naciga, napina, rozpina co (np. sk-
r, sukno) za pomoc przyrzdu zwanego pdlo. Prawdopodobnie rwnie
ten czasownik odnie naley do prasowiaskiej warstwy leksyki, za czym
przemawia jego rozprzestrzenienie, a take widoczna w poszczeglnych jzy-
kach sowiaskich leksykalizacja wyrazu. Geografia kontynuantw czasow-

 477; Machek ES2 425426. [75]

Zob. Vasmer REW II
 Skok II 634 czy z rodzin pol. pili, pilny, co mao prawdopodobne ze wzgldu na
brak w tej rodzinie wokalizmu e (formy typu stpol. pieli, pielny maj wtrne e w rezultacie
specyficznego polskiego procesu fonetycznego). [76]

513

http://rcin.org.pl
nika *pdliti wiadczy, e rwnie podstawowy rzeczownik *pdlo musia by
pierwotnie znany co najmniej wikszoci dialektw sowiaskich. Stosunko-
wo sabo powiadczone poudniowomaopolskie leksemy pido, pidli s
zatem archaizmami, reliktami prasowiaskich derywatw. Nawizuj one
wyranie do obszaru czeskosowackiego, zwaszcza do leksyki morawskiej,
ale z pewnoci s wyrazami rodzimymi.

3. pieles

Gwarowy rzeczownik pieles powiadczony jest tylko w kartotece SGP:

elese pl. piegi na twarzy (Mszana Grna d. pow. Limanowa), elesy pl.
wyrzuty skry, ujawniajce si uszczcymi si pryszczami (Dbrowa d.
pow. Rzeszw), eles blizna (okalycee to e rana, a potam roi e strup, po
strupa zosta elesy, Porby Majdaskie d. pow. Kolbuszowa), eles, elesek
plam(k)a po ukszeniu owada (odry mui pe kazde ecko, vyskoku cer
vone elesi, [76] agby pa ugryza, tame). Dane te wiadcz o wystpowa-
niu wyrazu w czci poudniowej Maopolski.
Wyraz jest na gruncie polskim izolowany, jeli nie liczy niewtpliwego
biaoruskiego zapoyczenia pielasy pstrokaty (Karowicz IV 88 za rkopi-
miennym Sowniczkiem gwary Polakw litewskich A.Petrowa). Semantyka
maopolskiego wyrazu (plama na ciele: pieg, uszczcy si pryszcz, blizna)
pozwala czy go z grup przymiotnikw i rzeczownikw powiadczonych
w kilku jzykach sowiaskich: strus. pelesyi, pelsyi ciemny, bury, szara-
wy; pstry, pstrokaty, ros. dial. pelsyj prgowany, pasiasty; pstrokaty, pere
plsyj, perepelstyj pstry, pstrokaty, prgowany, nakrapiany, pelsina pla-
ma, pitno, prga innej barwy, pelesna skaza w tkaninie, le utkane pas-
mo w tkaninie; fada np. na suknie, pelsit pstrzy, brus. dial. piljsyj
pstrokaty, pelesovc oi skr (robic prgi); wydeptywa k lub zasie-
wy, perepeljsyj, perapeljsy pstrokaty, z podunymi plamami, pitnami,
szarobury, ukr. dial. perepeljasty pstrokaty, pstry, stczes. (u Jungmanna)
pelest pstry, czes. dial. pelesa (peleska), pelesta (pelestka) biedronka, se.
dial. pels sa = pelsovina odmiana biaych winogron (der Blank), pelsast
pstry, nakrapiany, z plamami pelsa plam(k)a; czerwony pryszcz; smuga,
prga, pelha plama; czerwona plam(k)a na policzkach; potwka, sch. dial.
peles odmiana biaych winogron, pelesika jabko z plamami, na p zielone
na p czerwone.
Na podstawie przytoczonego materiau (ale bez dotd nieznanych fak-
tw polskich) rekonstruowano archaiczny przymiotnik *peles sa so majcy
plamy, pitna lub prgi innej barwy, pstrokaty, nakrapiany, wyraz z nawiza

514

http://rcin.org.pl
niami na gruncie batyckim i w innych jzykach indoeuropejskich. Sabo
powiadczony maopolski rzeczownik pieles to zapewne substantywizowany
pierwotny przymiotnik. Maopol. pieles uzna musimy za rodzimy relikt pra
sowiaskiego przymiotnika, poza tym na obszarze polskim nie zachowane-
go. Zwraca uwag brak przegosu w drugiej sylabie, spowodowany, by moe,
obecnoci e w pierwszej sylabie.

4. pielina, pielonka

Gwarowy rzeczownik pielina powiadczony jest na do znacznym

obszarze: w znaczeniu bona na (ugotowanym) jajku w dawnych powiatach
Piotrkw, Radomsko, Ia, Kielce, Woszczowa (KSGP), za w znaczeniu
miazga drzewa w d. pow. Opoczno i Piczw. Niele zawiadczone jest te
deminutivum [77] pielinka bonka na jajku uywane w Piotrkowie i w pow.
piotrkowskim oraz w Somnikach (d. pow. Miechw), a take w d. pow. Ia
i Kielce (KSGP). We wsi Niegowa (d. pow. Zawiercie) pielinka ma znaczenie
delikatna przezroczysta bonka, zwaszcza na jajku, te np. na korze brzo-
zy (eika to es ak oko oskube; boza na koe mo urka v roe eiki
i to mono obey, KSGP). Na szczegln uwag zasuguje forma pielonka
rodzaj bonki znajdujcej si pod kor modej brzozy (Faliszw w d. pow.
Koskie); odlege terytorialnie elonka pieluszka z Wierzchjedliny w d. pow.
Sokka (KSGP) jest prawdopodobnie zapoyczeniem biaoruskim (brus. pja
lnka, dial. pelnka pielucha, pieluszka) w podstawowym znaczeniu bona,
bonka wystpuje w czci gwar maopolskich, mniej wicej od Piotrkowa i
Opoczna na pnocy po Zawiercie i Somniki na poudniu.
Na genez maopol. pielina rzuca wiato wyjtkowe deminutivum pielon
ka rodzaj bonki znajdujcej si pod kor modej brzozy. Wskazuje ono, e pie
lina jest kontynuantem ps. *pelena, z wtrnym wprowadzeniem izolowanego
wyrazu do produktywnego typu rzeczownikw z sufiksem ina. Pozostaoci
pierwotnej postaci jest niewtpliwie deminutivum pielonka. Rzeczownik *pele
na jest dobrze powiadczony w jzykach poudniowo i wschodniosowiaskich
(np. scs. pelena pielucha, sch. plena ts., ros. pelen zasona, caun, pelnka

Por. Vasmer REW II 333; Skok ER II 632633; Machek ES2 445 (s.v. peest).
 W materia-
le sowiaskim widoczne jest przeksztacanie pierwotnej postaci przymiotnika pod wpywem
przymiotnikw typu *bls, *blas, *blas, *blast, *blast o barwie zblionej do biaej.
 Dejna RKJ XXVI, 1980, s. 166.
 L.c. [77]
 F.Bie l a k, Notatki sownikowe, JP XIII, 1928, s. 52.

515

http://rcin.org.pl
pieluszka, pielucha), z obszaru zachodniosowiaskiego znano dotychczas tyl-
ko poab. pilenk (< *pelenka) pieluszka, pielucha. Znane dotychczas kon-
tynuanty ps. *pelena wskazuj na znaczenie kawa materiau do okrywania,
owijania, przede wszystkim pielucha, podczas gdy wyraz polski ma wyrazi-
ste znaczenie bona, bonka (okrywajca np. jajko). W materiale sowiaskim
dobrze jednak jest widoczny zwizek znacze kawa materiau do okrywania,
pielucha i bona, por. prapokrewne ps. *plna: czes. plena, plna, plna kawa
materiau, ktrym si co okrywa; chusta na gow; pielucha : bona, sa. ple
na pielucha : bona, ros. plena, plnka bona; kouch na mleku, se. plna,
plenca pielucha, pieluszka, plenica (pod elodcem) krezka, mesenterium10.
Semantycznie bliski maopol. pielina jest te prapokrewny rzeczownik *plva
cienka skrka, bonka, nabonek, powoka na czym, np. pol. dawne (u Linde-
go) pliwa, pliwka cieniuchna bonka, skrka, powoka na czym, np. na biaku
jajka, na przegotowanym mleku, kasz. pleva wiey naskrek, cieniutka war-
stewka pokrywajca rolin z zewntrz, nabonek, zama, katarakta, otrzew-
na, kouch na mleku, cienka warstwa lodu. [78]
Semantyka opartych na ie. pierwiastku pel, pel okrywa, osania;
skra osona prasowiaskich leksemw *pelena, *plna, *plva sprowa-
dza si do pierwotnego znaczenia to, co osania, okrywa, osona, osonka,
z wtrn specjalizacj w okrywajca, osaniajca co cienka skrka, bonka,
powoka i okrywajcy, osaniajcy co kawa materiau > pielucha. Specja-
lizacja znaczeniowa wyrazw dokonywaa si, jak si wydaje, do wczenie.
Maopol. pielina (pielinka, pielonka) jest reliktem ps. *pelena, leksemu sa-
bo powiadczonego u Sowian zachodnich. Wyraz polski nie tylko koryguje
dotychczasowe dane o rozprzestrzenieniu leksemu, ale dopenia rwnie jego
semantyk, wskazuje bowiem na znaczenie bona, bonka nieznane, o ile
wiadomo, innym jzykom sowiaskim.
Omwione wybrane wyrazy specyficzne dla gwar maopolskich repre-
zentuj starsz warstw maopolskich dialektyzmw leksykalnych, reliktw
leksyki prasowiaskiej. Zestawienie penej w miar moliwoci listy tego
rodzaju dialektyzmw miaoby niebagatelne znaczenie i dla polonistyki, i dla
slawistyki.

 Por. np. Vasmer REW II 332; K.Pol a s k i, Sownik etymologiczny jzyka Drzewian
poabskich, z.4, Wrocaw 1976, s.520.
10 Por. Vasmer REW II 369; Machek ES2 458 (oddziela znaczenia chusta, pielucha i bo-
na). Nieraz rekonstruowano praposta *pelna, jednak forma rosyjska wyranie wskazu-
je na *plna, por. litew. pln cienka skrka, bonka; bonka na jajku, na mleku; siatkwka
oka. [78]

516

http://rcin.org.pl
 Z reliktw prasowiaskich w gwarowym sownictwie
polskim: maopol. raci si mczy si, zaraci si
zniszczy si, zgin, zagin
Jzyk Polski LXVI, 1986, s. 204208

Ludowe sownictwo polskie przechowao niemao archaicznych wyra-

zw rodzimych o prasowiaskiej genezie, ktre ze wzgldu na swj ograniczo-
ny zasig w gwarach, osobliw semantyk bd z innych jeszcze przyczyn nie
trafiy do jzyka pisanego, nie maj zatem dokumentacji historycznej. Sporo
takich wczeniej nie dostrzeonych wyrazw, zwaszcza wykazujcych archaicz-
n budow sowotwrcz, wykry i objani prof. Franciszek Sawski zarwno
w znakomitym Sowniku etymologicznym jzyka polskiego i w licznych studiach
z zakresu polskiej etymologii, jak i w pracach powiconych rekonstrukcji sowni
ctwa i sowotwrstwa prasowiaskiego oraz w redagowanym przeze Sowniku
prasowiaskim. Pozwalam sobie do tych bada mego Profesora i Mistrza do-
czy dedykowany Mu w 70lecie urodzin i 50lecie studiw etymologicznych nad
jzykiem ojczystym skromny przyczynek, przedstawiajcy domniemane pozo
staoci prasowiaskiego czasownika *ortiti na gruncie polskim.
W literaturze etymologicznej nie stwierdzano dotychczas istnienia w ape-
latywnym sownictwie polskim kontynuantw wanych prasowiaskich ter
minw wojennych *ort f. napa, walka, zatarg (zbrojny), wojna (por. np. scs.
rat f. walka, wojna, sch. rat f., dzi m. wojna, zatarg, wa, spr; walka, bj-
ka, strus. rat f. wojna, walka, bj, bitwa; najazd, napa; wa, zatarg, pl. rati
wojsko), *ortiti ort napada, atakowa, walczy (zbrojnie) przeciw komu
(por. np. cs. ratiti s walczy, wojowa, sch. ratiti walczy, wojowa; napa-
da, atakowa, ratiti se by w konflikcie, kci si, spiera si, strus. ratiti
sja zwalcza si, by w konflikcie). Z wymienion rodzin wyrazow [205]

 O etymologii i pokrewnych wyrazach pozasowiaskich zob. np.

Vasmer REW II
496
(s.v. rat), 516 (s.v. retivyj). Omawianym

wyrazom waciwa bya pierwotnie intonacja aku-

http://rcin.org.pl
susznie jednak czono staropolskie imiona osobowe Racibor (Recibor),
Racimir (Racimiar), Racisaw i ich formy hipokorystyczne (np. Racisz) oraz
istniejce do dzi dzierawcze nazwy miejscowe, derywowane od dawnych
imion, typu Racibrz, Raci. Przyjmuje si, e w dwuczonowych imionach
czon pierwszy Raci jest z pochodzenia tematem infinitiwuaorystu (wtrnie
rozumianym jako rozkanik) czasownika *ortiti. Trzeba jednak zauway,
e imiona typu Racibor, Racimir, Racisaw niekoniecznie powstay na grun-
cie polskim. Istnienie identycznych imion w innych jzykach sowiaskich,
zwaszcza we wczesnych okresach ich historii (por. np. stczes. Ratibor, Ratimir,
strus. Ratibor, Ratislav) pozwala dopuszcza ich wspln, prasowiask
genez. Moliwe jest zatem, e przytoczone imiona staropolskie s dziedzic
twem prasowiaskim, pozostaoci starej warstwy imiennictwa sowia-
skiego, uksztatowanej w epoce wsplnoty jzykowej Sowian. Tak wic oma-
wiane imiona nie mog stanowi niezbitego dowodu zachowania kontynuan-
tu czasownika *ortiti w polszczynie po jej wyodrbnieniu si z prasowia-
skiej wsplnoty jzykowej.
Prawdopodobne pozostaoci wymienionego czasownika przechoway
jednak polskie gwary, i to na stosunkowo niewielkim terenie. Powiadcze-
nia odpowiednich czasownikw s nieliczne, wystpuj w Sowniku gwar pol
skich J.Karowicza oraz w kartotece nowego Sownika gwar polskich. Bez-
przedrostkowy czasownik raci si mczy si zosta zapisany tylko we wsi
Krocienko Wyne w d. pow. kronieskim (KSGP). Nieco lepiej jest powiad
czona odpowiednia posta z prefiksem za: zaraci si roztarga si, zgin:
Ledwiem si nie zaraci (ze zoci, z blu, z nadmiaru zatrudnienia), Kar-
owicz VI 313 (za: W.Kosiski, Sowniczek prowincjonalizmw z okolic Kra
kowa, Bochni i Wadowic), zgin: Ledwie si nie zaraci, jak krowa pada,
Karowicz l.c. (za: S.Udziela, Sowniczek gwary od Ropczyc), zabija si za

towa (ps. *rt, *rtiti, por. sch. rt, rtiti), czym tumaczy si wystpowanie we wszystkich
jzykach postaci (po przestawce) z ra. Cytowane przez V.Machka (zob. przypis 6) czes. dial.
vyrotiti wygubi, zniszczy, ktre skonny jestem zaliczy do tej samej rodziny wyrazowej,
wykazywaoby odstpstwo od regularnego rozwoju, jak i pewne inne przykady z gwar cze-
skich i sowackich. [205]

Por. Brckner SEJP
451. Dokumentacj

historyczn imion staropolskich zob. W.Tasz yc-
k i, Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Krakw 1925, s.91; SSNO IV, 19741976, s.411413
i VII, 1985, s.204; M.M a le c, Staropolskie skrcone nazwy osobowe od imion dwuczonowych,
Wrocaw 1982, s.7273.
 Por. T.M i le w s k i, Indoeuropejskie imiona osobowe, Wrocaw 1969, s.111.
 Dalej uywam skrtu KSGP. Za udostpnienie tej kartoteki uprzejmie dzikuj Panu
doc. Jerzemu Reichanowi. [206]

518

http://rcin.org.pl
czym: Tak e ii, ze e zarai za tobom (Jodowa w d. pow. jasielskim,
KSGP), zdechn, o zwierzciu: Krowa e zaraia; fia e em py opro-
seu zaraia (Radgoszcz i Samocice w d. pow. Dbrowa Tarnowska, KSGP),
zagin, zagubi si, zawieruszy si: Buty mu e gei zaraiy (Samoci-
ce w d. pow. Dbrowa Tarnowska, KSGP). Ponadto powiadczona jest posta
z prefiksem wy: wyraci wyniszczy przez zadeptanie: Kfoka e kurcond
mu vyraia (Skowa w d. pow. gorlickim, KSGP).
Dostpne dane wskazuj wic na wystpowanie czasownika ()raci
(si) [206] na czci obszaru maopolskiego, zapewne od okolic Bochni (jeli
std pochodzi zapis Kosiskiego) po okolice Ropczyc, Jasa i Krosna na
wschodzie.
Interesujco przedstawia si semantyka przytoczonych postaci cza
sownikowych, majcych zarwno znaczenie konkretne, fizyczne, jak i odnosz
cych si do sfery ycia psychicznego czowieka. Co do nieprefigowanej postaci
raci si nie wiemy, czy oznacza mczy si w sensie fizycznym lub moe psy
chicznym. Konkretne znaczenie ma czasownik wyraci wyniszczy (przez
zadeptanie). Natomiast zaraci si ma zarwno znaczenie konkretne (zdech-
n, pa, o zwierztach, zagin, zgin, zawieruszy si, o przedmiotach),
jak i niewtpliwie przenone, odnoszce si do stanu psychicznego: zabija
si za czym (czyli wyta wszystkie siy, dokada wszelkich stara chcc
uzyska, zdoby co) oraz (wedug sformuowania w rdach) roztarga si,
zgin, czyli, sdzc po ubogich przykadach, pogry si w gbokim alu
czy rozpaczy (np. z powodu powanej straty), pkn ze zoci, by w stanie
napicia psychicznego z powodu nadmiaru zaj.
Dla ustalenia genezy cytowanych form maopolskich istotne znacze-
nie ma obecno dokadnych pod wzgldem formalnym i bliskich znacze-
niowo odpowiednikw na obszarze czeskosowackim. W staroczeskim (np.
w XIVwiecznej Legendzie o w. Katarzynie) wystpowa czasownik zaratiti
(s) zniszczy, wygubi, zachowany do dzi w gwarach wschodnioczeskich
i wschodniomorawskich w znaczeniu zagubi, zgubi, zarzuci, schowa
tak, e nie mona tego znale, ponadto w gwarach poudniowych i chodz-
kich powiadczona jest posta z prefiksem vy: vyratit(i) zniszczy, wygubi;

 Znaczenie takie powtarza SWarsz s.v. zaraci si, dokumentujc je przykadami

zaczerpnitymi ze sownika Karowicza.
 Jungmann V 533; J. B l i , A.K a m i , K.Ku e r a, Mal staroesk slovnk, Praha
1978, s.636; Machek ES2 509.
 Jungmann l.c.; Machek l.c.; PSJ VIII 2; Mistice 153; Svrk 143; Urice 152. Por. te
synonimiczne zaratova, Frenttsko 164.

519

http://rcin.org.pl
wypleni, o rolinach. W gwarach sowackich odnotowana jest posta zara
ti utraci, zgubi, zagubi.
Zwizek wyrazw polskich i czeskosowackich jest oczywisty, jednake
mao prawdopodobne, moim zdaniem, byoby przypuszczenie o zapoycze-
niu polskiego leksemu ze sowackiego lub czeskiego. Wyrazy polskie mimo
ograniczonego zasigu wystpuj poza stref bezporedniego oddziaywa-
nia jzykw [207] poudniowych ssiadw, poza tym zwracaj uwag drob-
ne, ale istotne rnice (w polskim w zasadzie formy zwrotne, w czeskim i so-
wackim niezwrotne) oraz subtelne odmiennoci w semantyce, przy czym
bogatsza jest semantyka w gwarach polskich. Namy tu wic raczej do czynie-
nia z wyrazami pokrewnymi.
Omawiane polskie wyrazy gwarowe nie byy przedmiotem analizy ety
mologicznej, istniej jednak prby objanienia wyrazw czeskich i sowac-
kich. O. Hujer wyprowadza postaci czeskie z bliskoznacznego tratiti (pol.
traci), przyjmujc zmian tr > r10. Jest to o tyle mao prawdopodobne,
e grupa spgoskowa tr zachowuje si we wchodzcych w gr jzykach,
a trudno te dopuszcza niezalene przeprowadzenie identycznej niezwykej
zmiany w trzech jzykach (trzeba tu podkreli, e formy czeskie i sowackie
wystpuj, przynajmniej obecnie, w gwarach oddalonych od polskiego obsza-
ru jzykowego). Inn etymologi przedstawi V.Machek: jego zdaniem czes.
ratiti, sa. rati miayby by pokrewne niem. (aus)rotten wypleni, wyko-
rzeni, wytpi11. Jednake wedug autorytatywnego sownika etymologicz
nego Klugego niem. rotten : roden : reuten karczowa i ich odpowiedniki ger
maskie i pozagermaskie kontynuuj pierwiastek werbalny *redh kar-
czowa12, podczas gdy formy sowiaskie maj t, ktrego z pierwotnego
dh nie mona wyprowadza.
Wydaje si, e pochodzenie wyrazw polskich, czeskich i sowackich
mona przekonujco wytumaczy na gruncie sowiaskim, wychodzc z ps.
*ortiti (czasownika denominalnego utworzonego od *ort). Kontynuanty tego
czasownika w jzykach sowiaskich zwykle znacz by w konflikcie (zbroj
nym), walczy, wojowa, pojawiaj si jednak i inne znaczenia, np. gu. rai
racu zastawia, przeszkadza, robi przeszkody, budowa zasieki (por. te
derywaty raenje : raido : ramo : raina zasiek, przegroda, przeszkoda,

 Machek l.c.; PSJ VII 361; Hruka 115.

 Klal 843; SSJ V 511. [207]
10 O.Huj e r, Pspvky k historii a dialektologii eskho jazyka, I, Praha 1961, s.32.
11
Machek l.c.
Kluge EW18 597598 (s.v. reuten) i 610 (s.v. rotten). [208]
12

520

http://rcin.org.pl
barykada; urzdzenie do spitrzania wody). Ot przytoczony wyej mate-
ria pozwala przypuszcza, e na czci obszaru zachodniosowiaskiego cza-
sownik *ortiti oznacza przede wszystkim powodowa (w wyniku najazdu,
napaci, dziaa wojennych) zniszczenia, straty, niszczy, gubi (kauzatyw-
ny odcie znaczeniowy jest typowy dla czasownikw denominalnych). Praw
dopodobnie pol. *raci, czes. *ratiti, sa. *rati, zachowane gwnie w posta-
ciach przedrostkowych, znaczyy pierwotnie niszczy, gubi (por. zwaszcza
pol. wyraci wyniszczy). Realnie zawiadczone znaczenia, w tym wystpu-
jce w polskim materiale znaczenia przenone odnoszce si do ycia psy-
chicznego czowieka, [208] mogy si rozwin z takiego konkretnego zna-
czenia, np. pol. zaraci si zdechn < zniszczy si, zmarnie.
Jeli przedstawione objanienie jest przekonujce, maopol. ()raci
(si) trzeba uzna za jeden z przykadw prastarych zwizkw leksykalnych
i semantycznych gwar maopolskich z obszarem czeskosowackim.

521

http://rcin.org.pl
 Pnocnopolskie nie (w)zgara nie znosi kogo
Wok jzyka. Rozprawy i studia powicone pamici prof.
M.Szymczaka, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1988:
Ossolineum, s.97100

Sownictwo oznaczajce uczucia, stany emocjonalne, stosunek emocjonalny

do innych osb nieustannie jest odnawiane i wzbogacane. Czsto dokonuje si to
przez przechodzenie do tej sfery leksyki wyrazw majcych pierwotnie konkret-
ne fizyczne znaczenie, przez ewolucj semantyczn wyrazw za porednictwem
pocze frazeologicznych i metafor. Przebieg zmiany znaczeniowej tego typu
wyrazw nalecych do sownictwa oglnego, majcych nierzadko dokumenta-
cj historyczn, moemy zwykle stosunkowo atwo odtworzy. Wiksze trudno-
ci napotykamy przy odtwarzaniu ewolucji semantycznej podobnych wyrazw
ograniczonych do gwar, z reguy nie majcych powiadcze historycznych, jeli
nie zachoway si pozostaoci znaczenia wyjciowego lub ogniw porednich roz-
woju znaczeniowego. W takich wypadkach przyj nam moe z pomoc analiza
semantyczna wyrazw pokrewnych, zachowujcych nieraz starsze znaczenie lub
jego lady. Pomocne bywaj take dane dostarczane przez jzyki pokrewne.
W artykule rozpatruj genez i semantyk ograniczonego do gwar cza-
sownika nie (w)zgara, oznaczajcego negatywny stosunek uczuciowy do
innej osoby. Znane s nastpujce sownikowe powiadczenia wyrazu:
Kujawy: niezgara na kogo nie cierpie kogo: w niezgara (: niezgra)
na niego, na ni (Karowicz III 321);
Ziemia dobrzyska: niezgara by niezadowolonym z kogo (Karowicz l.c.);
Ziemia chemiska: zgara na kogo cierpie, lubi go, w przykadzie
z przeczeniem: Nie moe na niego zgara (Karowicz VI 372);
Malborskie: vzgara : zgara rm tolerowa kogo, w przykadach z prze
czeniem: e vzgara sfgo sina i ic mu e da; i moge zgara tgo lua
(Grnowicz II 285);

 Por. przykady u Buttler Rozwj 98100. [98]

http://rcin.org.pl
 Kociewie: zgara zgara : zgae, tylko z przeczeniem: e zgara (znacze-
nia nie podano, przykady wskazuj na nie cierpie, nie znosi kogo), np.
e zgarom (: e zgae) na ego; Tan na ikogo i moe zgara; Tan cae
ie na me e zgara (Sychta Koc III 133); [98]
Kaszuby: zgarac zgr, tylko z przeczeniem: e zgarac nie cierpie, nie
lubi, nienawidzi, np. e mog na ego zgarac (Sychta VI 226, take I 303
s.v. garac nie znosi).
Przytoczony materia wskazuje, e omawiany czasownik waciwy jest
pnocnej czci obszaru polskiego, od Kujaw po Kaszuby. Wszdzie wyst-
puje z przeczeniem (lub w zdaniu zaprzeczonym) ze znaczeniem nie by
z kogo zadowolonym, nie znosi, nie cierpie, nie tolerowa kogo. Podawa-
na przez niektre rda posta czasownika bez negacji jest prawdopodobnie
tworem sownikarzy, popiera si j bowiem przykadami z przeczeniem lub
zdaniami typu nie mog zgara, gdzie przeczenie przed bezokolicznikiem nie
mogo wystpi. Wydaje si, e rwnie znaczenie postaci niezaprzeczonej
(w)zgara tolerowa, cierpie, lubi zostao wydedukowane z realnie istnie-
jcego w gwarach nie (w)zgara nie cierpie, nie znosi.
Na kasz. e zgarac zwrcia ju uwag H.PopowskaTaborska, nie uwzgld-
niajca jednake materiau pozakaszubskiego. O genezie interesujcego nas wyra-
zu pisze ona nastpujco: w czasowniku zgara skonna byabym widzie pier-
wotn podstaw werbaln staropolskiego adiektiwu gardy, wypartego przez form
zbohemizowan hardy (...) Byaby to formacja werbalna archaiczna, gdy ogsow.
adi. *gard utworzony zosta niewtpliwie w dalekiej przeszoci. Nietrudno
jest wykaza nieprawdopodobiestwo tego przypuszczenia. Przede wszystkim
stpol. i dial. gardy nie kontynuuje ogsow. adi. *gard, lecz prasowiaski przy-
miotnik *gd (por. np. scs. grd, sch. grd, czes. hrd, ros. gordyj). Zatem w cza
sowniku zgara nie mona si dopatrywa pierwotnej podstawy werbalnej przy-
miotnika *gd, gdy ar (przed samogosk!) ani nie moe kontynuowa daw-
nego * (czy *r), ani nie moe pozostawa z nim w adnym stosunku apofo-
nicznym. Poza tym dyskusyjne jest dopatrywanie si w przymiotniku sufiksu
d, wtpliwa jest take dewerbalna geneza przymiotnika.
Waciwe objanienie genezy pnocnopolskiego czasownika nie (w)zga
ra umoliwiaj pokrewne wyrazy polskie. Omawiany czasownik nie jest

 H. Pop ow s k aTa b or s k a, Kaszubszczyzna jako sfera oddziaywa pozostaego pol

skiego obszaru jzykowego (1. bohemizmy), SFPS XX, 1981, s. 18.
 Co do etymologii ps. *gd i jego zwizkw pozasowiaskich zob. np. Sawski SEJP I
405406; SSJa VII 207.

523

http://rcin.org.pl
bowiem izolowany na gruncie polskim, o czym przekonuje choby zajrze-
nie do sownika Lindego. Odnajdujemy tu s.v. dogorze iteratywny czasownik
dogara dogorywa, kona, koczy si, na schyku by (z XVIIIwiecznym
przykadem pi czowiek w letargu, cho ycie dogara, powtrzonym jesz
cze w sowniku pod red. W. Doroszewskiego), a take dogara komu (i kogo)
dogrzewa mu, dopieka, dokucza (znaczenie takie istniao ju w XVI w.,
powiadczone jest bowiem w sowniku Knapskiego i we frazie dze doga
raj), ponadto dogara na co gorco naciera na co (Nieprzyjaciel potg
na way dogara z XVIIwiecznego pisarza Wojciecha Stanisawa Chroci-
skiego). Rwnie s.v. przegorze przytacza Linde odpowiednie [99] iterativum
przegara, poparte przykadem z tego Chrociskiego: Widzw to przega
rao znacznie, eby Cezarskie imi wojsk nie zwiodo, co Linde objania jako
troszczyo, pieko.
W polszczynie mogy istnie take odpowiednie czasowniki z inny-
mi jeszcze prefiksami. Moe na to wskazywa, na przykad, ogarek may, nie
dopalony do koca kawaek czego, niedopaek (por. te czes. oharek, dial.
vharek, ukr. ohrok, ros. ogrok), niewtpliwie w zwizku z *ogara, chocia
moliwa jest przedpolska (prasowiaska) geneza derywatu.
W wietle tego materiau geneza dial. nie (w)zgara przedstawia si do
jasno. W polszczynie istnieje (bd istniaa) seria czasownikw dogara,
przegara, (w)zgara, moe i ogara, bdcych archaicznymi iteratywami
do dogorze, przegorze, *(w)zgorze, zgorze, ogorze. Tak genez postaci
zgara dostrzegli zreszt ju autorzy Sownika warszawskiego, odsyajc zgara
do zgorze gorejc spali si, spon; ogorze, opali si (ale nie dokumentu-
jc postaci zgara przykadem w odpowiednim znaczeniu) i tu take umiesz-
czajc gwarowe zgara na kogo cierpie, lubi kogo (VIII 467).
Iteratywne gara, widoczne w przytoczonych polskich czasownikach
prefigowanych, w niektrych jzykach sowiaskich wystpuje samodzielnie,
bez prefiksu, por. rekonstrukcj *garati (iterativumdurativum do ps. *gorti
pali si) w moskiewskim Sowniku etymologicznym jzykw sowiaskich,
opart na faktach serbskochorwackich, czeskich i sowackich.
Dotychczasowe rozwaania prowadz do wniosku, e w jzyku polskim
istnia czasownik wzgara, realnie zawiadczony w gwarowych postaciach

 SXVI V 238. [99]

 Na obecno postaci przegara w XVI w. wskazuje wymienienie jej jako formacji
wsprdzennej s.v. gora, SXVI VIII 83.
 SSJa VI 101. Nie wykorzystano tu odpowiednich czasownikw prefigowanych, co
rozszerzyoby zasig postaci *garati. [100]

524

http://rcin.org.pl
z przeczeniem nie wzgara : nie zgara. Oboczno wz : z wskazuje na sta-
ry prefiks wz (por. dial. wzgarda : zgarda). W czasowniku wzgara widzie
musimy stare iterativum do *wzgorze zapali si, zapon, rozgorze,
zatem iterativum wzgara znaczyoby odpowiednio zapala, zacz pon,
gorze, por. strus. vozgarati(sja) zapala si, zapon, vozgaranie poar.
Czasownik wzgara musia pierwotnie mie znaczenie konkretne. Cen-
n paralel stanowi rozwj znaczeniowy bliskoznacznego paa (< *palati
aj, stare iterativum do ps. *polti pon, pali si), dla ktrego mamy
powiadczone zarwno znaczenie konkretne pali si, pon; wieci jasno,
roztacza blask i ciepo, jak i znaczenie przenone, np. w staych pocze-
niach paa mioci, afektem, gniewem itd. odczuwa w wysokim stopniu,
w sposb gwatowny mio, afekt, gniew itd., por. te zapaa mioci, uczu
ciem, gniewem itd. zosta ogarnitym uczuciem mioci, gniewu itd.. Podob-
nie musiaa przebiega ewolucja znaczeniowa czasownika wzgara. Realnie
istniejce w gwarach znaczenia pozwalaj przypuszcza, e czasownik ten
wtrnie otrzyma przenone znaczenie odczu sympati, przyja do kogo,
zosta ogarnitym sympati, yczliwoci. Zatem wzgara na kogo, najpierw
zapewne w jakich nie znanych nam dzi frazach, znaczyo odczuwa, ywi
[100] do kogo przyja, yczliwo, sympati, sympatyzowa z kim, lubi
kogo (co do skadni por. cytowane wyej XVIIwieczne dogara na co).
We frazach zaprzeczonych nie wzgara musiao oznacza nie ywi do kogo
sympatii, przyjani, nie lubi, nie tolerowa, nie znosi kogo, por. kaszubski
dewerbalny derywat ezgara nieprzyjazne uczucie wzgldem kogo, nieyczli
wo, uprzedzenie (Sychta VII 194).
Rwnie w innych jzykach sowiaskich wyrazy zwizane z iterati-
vum *()garati mog przybiera sekundarne znaczenie przejawia wzgldem
kogo lub czego sympati, zapa, por. np. wschodniosowiaskie derywaty od
*zagarati: ukr. dial. zahra ch, zapa, gorliwo w pracy, brus. dial. zahra
ochota, ch, zapa; gorliwy pracownik, ros. dial. zagra chwat, zuch.

525

http://rcin.org.pl
 Z gwarowego sownictwa maopolskiego:
wrodzi si brzydzi si

Jzyk Polski LXIX, 1989, s. 3843

W gwarach maopolskich odnajdujemy niemao osobliwoci leksykal-

nych, wyrazw pozostaym dialektom polskim nie znanych. Cz z nich to
derywaty o wyranej motywacji, czyli lokalne innowacje sowotwrcze oraz
rnego typu zapoyczenia, ale nie brak rwnie wyrazw o niejasnym pocho-
dzeniu, a wic wyrazw wymagajcych analizy etymologicznej. Jednym
z takich osobliwych wyrazw maopolskich, ktrych geneza nie jest oczywi-
sta dla uytkownika jzyka polskiego, jest czasownik wrodzi si brzydzi si,
mie wstrt do czego.
W Sowniku gwar polskich J.Karowicza czasownik wrodzi si brzydzi si,
mie wstrt do czego ma powiadczenia wycznie z gwar Podhala (Karowicz
VI 164 za sowniczkami A.Wrzesiskiego, J.Zoa i B.Dembowskiego). Nowsze
sowniki gwarowe oraz kartoteka nowego Sownika gwar polskich Instytutu Jzy-
ka Polskiego PAN w Krakowie pozwalaj stwierdzi, e zasig wyrazu (i wyra-
zw pokrewnych) jest nieco szerszy. Znamy dzi powiadczenia interesujcego
nas czasownika z Limanowskiego (KSGP), z b. pow. suskiego (Sidzina: Kucaa
237), z Mylenickiego (Sukowice: Magiera 358; Wicirka: Kucaa 237), z Andry-
chowa w b. pow. wadowickim (KSGP). Zatem wrodzi si w podanym znaczeniu
jest wyrazem waciwym pewnym gwarom poudniowej Maopolski, na tym te
terenie wystpuj wyrazy pokrewne, o ktrych bdzie mowa niej.
Godne jest uwagi, e w niektrych gwarach zapisano rwnie nie-
zwrotn posta czasownika wrodzi nieprzyjemnym czyni (mow) (Som-
ka w Limanowskiem, KSGP) oraz odpowiedni przedrostkow posta owro

 Za udostpnienie tych materiaw serdecznie dzikuj kol. doc. Jerzemu Reichanowi. [39]

http://rcin.org.pl
dzi napeni wstrtem (Wicirka: Kucaa 237; w suskiej Sidzinie postaci tej
odpowiada owrodn).
Trzeba te odnotowa, e lokalnie obok postaci wrodzi si wystpu-
je odmianka morfologiczna wroda si brzydzi si (Wicirka i Sidzina:
Kucaa 237). [39]
Maopolskie czasowniki wrodzi (si), wroda si, wrodn nie byy dotych-
czas, o ile wiem, przedmiotem analizy etymologicznej. Nie ulega wszake wt-
pliwoci, e nie mog one by w zwizku etymologicznym z oglnopolskim cza-
sownikiem wrodzi si urodzi si podobnym do kogo z rodziny pod jakim
wzgldem, wda si w kogo, gdy wyklucza to odmienna semantyka. Dostpny
materia sugeruje natomiast jaki zwizek omawianego czasownika z rzeczowni-
kiem wrzd i jego rodzin wyrazow. Zwraca przede wszystkim uwag gwarowa
posta wrzodzi si brzydzi si (opuszna: Karowicz VI 168), majca ten sam
wokalizm co rzeczownik wrzd (< ps. *verd), a take znaczenie gwarowego rze-
czownika vrodok czowiek brzydki, okryty strupami (Limanowskie: KSGP).
Jednake zestawienie wrodzi (si), wroda si z wrzd nie tumaczy ani rni-
cy gosowej (ro w omawianych czasownikach a rz < *re < ps. *er w pol.
wrzd), ani semantyki interesujcych nas czasownikw, odlegej od znaczenia
rzeczownika wrzd ubytek skry lub bony luzowej, rnego ksztatu i gbo-
koci, powstay na skutek obumierania tkanek w zwizku z jakimi zmianami
chorobowymi. Z tych powodw nie mona identyfikowa gwarowego wrodzi
czyni nieprzyjemnym, napenia wstrtem, wrodzi si : wroda si brzydzi;
brzydzi si z wyranie odimiennymi, derywowanymi od wrzd czasownikami
wrzodzi (dawniej wrzedzi) owrzodza, czyni wrzodowatym, wrzodzie (daw-
niej wrzedzie) dostawa wrzodw, pokrywa si wrzodami; stawa si wrzo-
dem, ropie jak wrzd. Moliwe jest zatem tylko dalsze pokrewiestwo oma-
wianych gwarowych czasownikw z pol. wrzd i jego rodzin, czyli e midzy
wymienionymi wyrazami nie ma bezporedniego stosunku derywacyjnego.
Budowa gwarowych czasownikw wrodzi (si), wroda si, przy czym
wspistnieje posta z formantem i (wrodzi) z postaci z formantem a
(wroda), pozwala wysun przypuszczenie, e mamy tu do czynienia z dery-
watami odimiennymi, z czasownikami na i i a utworzonymi od jakie-
go rzeczownika lub przymiotnika o temacie wrod. Podstaw derywacyj-
n takich czasownikw nie mgby by rzeczownik wrzd, gdy derywaty
odimienne w jzyku polskim i w innych jzykach sowiaskich zachowuj

 Co do odimiennych czasownikw na a por. J. R e c z e k, Czasowniki odprzymiotniko

we na a w staropolszczynie, JP XLIV, 1964, s. 140146.

527

http://rcin.org.pl
wokalizm wyrazu podstawowego. Jednake w gwarach poudniowej Mao-
polski istniej bliskie znaczeniowo omawianym czasownikom rzeczowniki
i przymiotniki wykazujce oczekiwany wokalizm o:
wroda czowiek odraajcy (Karowicz VI 164);
wrodo paskudnik (obraliwy epitet) (apsze Wyne na Spiszu);
wrodny brzydki (Podhale: Karowicz l.c.; Mszana Grna w Limanow-
skiem: KSGP), nieprzyjemny, brzydki (Zakopane: Karowicz l.c.), nieprzy
jemny, wstrtny (Limanowskie: KSGP), wstrtny, brzydki, nieprzyjemny [40]
(Wicirka i Sidzina: Kucaa 237), wstrt wzbudzajcy (Somka w Limanow-
skiem: KSGP) i utworzony od tego przymiotnika rzeczownik wrodnik brzy-
dal, czowiek odraajcy (Podhale: Karowicz l.c.; jako przezwisko w KSGP
z Zarytego i Czarnego Dunajca), vrodok czowiek brzydki, okryty strupami
(jako przezwisko) (Limanowskie: KSGP);
wrodliwy obrzydzenie sprawiajcy, brzydzcy si czym (okolice Cho-
choowa: Karowicz l.c.; Sukowice: Magiera 358).
Spord tych wyrazw niewtpliwym derywatem odczasownikowym
jest przymiotnik wrodliwy, utworzony jak obrzydliwy od obrzydzi (si). Teo-
retycznie rzecz biorc, rwnie rzeczownik wroda (i pochodny ode, zapew-
ne, wrodo), a take przymiotnik wrodny mona by uwaa za derywaty od
wroda (si), wrodzi (si). Jednak przyjcie takiego objanienia zamykao-
by drog do dalszego wyjanienia genezy czasownikw wrodzi (si), wroda
si. Natomiast rwnie moliwe uznanie rzeczownika wroda i przymiotnika
wrodny za wyrazy nie bdce derywatami od wrodzi (si), wroda si stwa-
rza moliwo wyjanienia pochodzenia caej tej grupy wyrazw.
Zarwno struktura, jak i semantyka omawianej grupy wyrazw pozwa-
laj twierdzi, e wyrazem podstawowym by tu rzeczownik wroda, od ktre-
go z jednej strony utworzono pochodne czasowniki wrodzi (si), wroda si,
z drugiej za pochodny przymiotnik wrodny (chocia w odniesieniu do przy-
miotnika nie mona wykluczy podwjnej motywacji, to znaczy zwizku nie
tylko z rzeczownikiem, ale rwnie z czasownikami wrodzi (si), wroda (si)).
Co prawda rzeczownik wroda jest sabo powiadczony, ale nie musiao by
tak zawsze; wydaje si, e w gwarach by on wypierany przez nowszy dery-
wat wrodnik. Realnie rzeczownik wroda jest zawiadczony w znaczeniu brzy-

 J.Buba k, Spiskie teksty gwarowe z obszaru Polski, WarszawaKrakw 1972, s.116. [40]
 Por. J.Ka ntor, Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna, Materiay Antropologiczno
Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej AU w Krako-
wie, IX, Krakw 1907, s.69: taki co je z pod cudzego kraja (miski), to si nazywa wrodniak
(cytuj za KSGP). [41]

528

http://rcin.org.pl
dal, czowiek odraajcy, ale pierwotnie mg mie rwnie nieosobowe zna-
czenie co odraajcego, brzydkiego, nieprzyjemnego, za czym moe przema-
wia fakt, e przymiotnik wrodny brzydki, nieprzyjemny, wstrtny, odraa-
jcy odnosi si rwnie do przedmiotw (np. vrodne mlyko z Limanowskie-
go, KSGP). Mona wic sdzi, e od rzeczownika wroda co odraajcego,
brzydkiego, nieprzyjemnego; kto odraajcy, brzydki, nieprzyjemny utwo-
rzone zostay czasowniki wrodzi : wroda czyni odraajcym, nieprzyjem-
nym, napenia odraz, wstrtem, wrodzi si : wroda si mie wstrt do cze-
go, odczuwa odraz, brzydzi si czym brzydkim, odraajcym, nieprzy-
jemnym. Zwizek semantyczny czasownikw z podstawowym rzeczownikiem
jest oczywisty. Omawiane czasowniki to bez wtpienia innowacje czci gwar
maopolskich. Czas ich powstania jest niemoliwy do ustalenia, gdy nie roz-
porzdzamy danymi historycznymi. Wiemy tylko, e istniay [41] pod koniec
XIX wieku, ale zapewne powstay znacznie wczeniej. W innych jzykach so-
wiaskich nie ma (a przynajmniej dotd nie odnotowano) czasownikw, ktre
by odpowiaday omawianym wyrazom maopolskim.
Za przyjt pierwotnoci rzeczownika wroda przemawia take to, e
moliwe jest objanienie jego pochodzenia w wietle materiau sowiaskie-
go. Ot w czci jzykw sowiaskich dobrze jest zawiadczony czasow-
nik sprowadzajcy si do prasowiaskiej postaci *verditi verd: scs. vrditi
rani, uszkadza na ciele; szkodzi, bug. vredja szkodz, sch. vrditi przy-
nosi szkod, szkodzi; zniewaa, strus. verediti jtrzy, rozjtrza ran,
ros. pot. veredit drani chore miejsce dotykaniem, rozjtrza, jtrzy, dial.
te przynosi szkod, szkodzi; kaleczy, uszkadza (np. rk, nog), przy-
sparza blu, uszkadza, psu co, zmusza do podnoszenia ciaru ponad
siy, ukr. veredty zadawa bl, uraa chore miejsce, rozjtrza ran, szko-
dzi, przeszkadza, brus. veredzc zadawa bl, jtrzy, rozjtrza, dial. te
szkodzi; nadrywa, nadwyra. Materia sowiaski pozwala przyjmo
wa, e czasownik *verditi oznacza rani, kaleczy, rozjtrza chore, zranio-
ne miejsce, uszkadza co (np. ciao); czasownik ten naley zapewne do indo-
europejskiego pierwiastka werbalnego *erd zdziera, rozrywa, powodo-
wa zadranicie, uszkodzenie. Na gruncie polskim bezporednim konty-

 Wykorzystaem tu artyku sownikowy *verditi opracowany dla potrzeb Sownika pra

sowiaskiego przez dr Krystyn HerejSzymask.
 Por. Pokorny IEW 1163 (przytacza tylko kontynuanty ps. *verd); I.P.Pe t le v a,
timologieskie zametki po slavjanskoj leksike, I, timologija 1972, 1974, s.9399 (autor-
ka wskazuje w lad za J.Grimmem i F.Miklosichem na zwizek ps. *verd, *verditi ze
stwniem. wartjan, rwniem. warden rani, uszkadza, psu).

529

http://rcin.org.pl
nuantem ps. *verditi jest zapewne cytowany ju gwarowy czasownik wrzo
dzi si brzydzi si, ktry przypuszczalnie zmieni znaczenie pod wpywem
wrodzi si brzydzi si (mona tu dopuszcza kontaminacj wrzodzi si <
*verditi s i wrodzi si). Poza tym w jzyku polskim zachowa si kontynuant
pokrewnego *verditi rzeczownika *verd > pol. wrzd .
Jest bardzo prawdopodobne, e od ps. *verditi rani, kaleczy, uszka-
dza lub od jego polskiego kontynuantu zosta utworzony pochodny rze-
czownik wroda, z typowym dla odczasownikowych rzeczownikw woka-
lizmem o przy czasownikowym wokalizmie o, jak np. ps. *kosa kosa;
warkocz, pol. kosa od ps. *esati drapa, skroba, czesa, ci, pol. cze
sa. W takim razie rzeczownik wroda oznacza zapewne co skaleczonego,
uszkodzonego, niepenowartociowego i przez to nieprzyjemnego, brzydkie-
go. Ciekawe, e bliskie znaczenie wykazuje w gwarach polskich (rwnie na
terenie, gdzie wystpuj czasowniki wrodzi (si) : wroda si, np. w Suko-
wicach, zob. Magiera 358) pokrewny rze[42]czownik w nierodzimej posta-
ci z ere wereda brzydota, szkarada, szkaradziestwo, wereda weredniak
brzydal, obrzydliwiec, kto wstrtny; niedoga gamajda, por. te weredny
bezwstydny, brzydki. Rzeczownik wereda, zapoyczony do gwar polskich
z ukraiskiego, jest derywatem od kontynuantu ps. *verditi, zachowujcym
jednak w odrnieniu od rodzimego polskiego wroda wokalizm podsta-
wowego czasownika.
Gwarowy rzeczownik wroda mgby kontynuowa prasowiask
posta *vorda. Ale rekonstrukcja takiej prapostaci, nie zawiadczonej w ad-
nym innym jzyku sowiaskim, jest wtpliwa. Nie mona bowiem wyklu-
czy, e taki dewerbalny rzeczownik powsta ju po tzw. przestawce pyn-
nych, tzn. wwczas, gdy podstawowy czasownik mia posta *vrediti (czy
moe raczej *vediti) lub nawet znacznie pniej, po przeprowadzeniu w pol-
szczynie zmiany fonetycznej > , a wic gdy podstawowy czasownik mia
ju posta *vedzi. Jest to moliwe, gdy prasowiaski typ derywacji
dewerbalnych rzeczownikw zachowywa, jak si wydaje, produktywno
rwnie na gruncie poszczeglnych jzykw sowiaskich, a w polszczynie
do dugo zachowywaa ywotno alternacja : r nie tylko we fleksji, ale
take w derywacji. Poniewa rzeczownik wroda to wyraz o zasigu niewiel-

 Najpeniejszy przegld znacze ps. *verd w jzykach sowiaskich i dotychczasowych

Petlevej o.c. [42]
wersji etymologicznych zob. u
 Wtpliwa jest proponowana przez V.Machka (ES2 702) rekonstrukcja rzeczownika
*vorda, rzekomo stanowicego podstaw ps. *vordavka, *vordavica > pol. brodawka, stpol.
ka zob. SP I 319320. [43]
brodawica brodawka; o genezie ps. *bordavica : *bordav

530

http://rcin.org.pl
kim, ograniczonym do poudniowej Maopolski (na takie rozprzestrzenienie
wskazuj zwaszcza jego derywaty), a nic nie wskazuje, by w przeszoci wyraz
obejmowa wikszy teren, jest wielce prawdopodobne, e wyraz powsta na
gruncie dialektu maopolskiego w epoce wczesnopolskiej lub staropolskiej,
i e nie ma dostatecznych podstaw do odtwarzania jego przedpolskiej (pra
sowiaskiej) prapostaci.
Z przedstawionej analizy grupy gwarowych wyrazw maopolskich
wynika, e wyrazy te s wiadectwem wzbogacania leksyki polskiej na pod-
stawie wyrazw odziedziczonych z epoki prasowiaskiej. W tym konkret-
nym przypadku dziedzictwem prasowiaskim by szcztkowo tylko zacho-
wany kontynuant ps. *verditi, natomiast rzeczownik wroda, przymiotnik
wrodny (i pochodny ode wrodnik) oraz najlepiej powiadczone czasowniki
wrodzi (si), wroda si to innowacje czci dialektu maopolskiego. Innowa-
cje te zawiadczaj, e kontynuant ps. *verditi musia w przeszoci by ywy
na terenie polskim (przynajmniej w dialekcie maopolskim). Jednoczenie
innowacje te stanowi interesujcy przykad wzbogacania i odnawiania sow-
nictwa gwarowego i powstawania gwarowych synonimw. [43]

{Na s.43 wykaz skrtw red.}

531

http://rcin.org.pl
 Relikty leksykalne w gwarach polskich

Studia linguistica PolonoSlovaca III, Wrocaw 1990, s.113118

Z genetycznego punktu widzenia w zasobie leksykalnym kadego jzy-

ka, dialektu czy gwary wydzieli mona dwie zasadnicze warstwy chrono-
logiczne: 1) warstw rezydualn, na ktr skadaj si leksemy odziedzi-
czone z wczeniejszych okresw rozwoju jzykowego (residua), 2) warstw
innowacyjn, obejmujc t cz leksyki, ktra powstaa na gruncie danego
jzyka (dialektu, gwary) w rezultacie rnorodnych procesw wzbogacania
i odnawiania sownictwa (innowacje leksykalne i sowotwrcze) bd zostaa
przejta z zewntrz (zapoyczenia).
Na warstw rezydualn sownictwa polskiego, o ktrym tu chc mwi,
skadaj si pozostaoci leksykalne minionych okresw rozwoju jzykowego,
a wic okresu przedpolskiego (czyli epoki prasowiaskiej wsplnoty jzyko-
wej i okresu jej rozpadu, kiedy rwnie istniay residua leksemy odziedziczo-
ne z epoki praindoeuropejskiej, batosowiaskiej, wczesnoprasowiaskiej),
okresu wczesnopolskiego, staropolskiego itd. Znaczn i wan cz warstwy
rezydualnej stanowi wyrazy, ktre powstay w epoce prasowiaskiej lub
w okresie dyferencjacji obszaru prasowiaskiego, stanowice dziedzictwo
prasowiaskie. Swego czasu T.LehrSpawiski we wspczesnym polskim
sownictwie literackim wydzieli ponad 1700 wyrazw odziedziczonych z pra
sowiaskiego. Obecnie, kiedy wypracowano doskonalsze kryteria ustala-
nia prasowiaskiej genezy wyrazw i lepiej znamy sownictwo i sowotwr
stwo prasowiaskie, wydzielilibymy zapewne nieco wicej wyrazw rezy-

 T.L e h r S p aw i s k i, Element prasowiaski w dzisiejszym sownictwie polskim,

Studia historyczne ku czci Stanisawa Kutrzeby, II, Krakw 1938, s.469481 (przedruk
w T.L e h r S p aw i s k i, Rozprawy i szkice z dziejw kultury Sowian, Warszawa 1954,
s.138148). [114]

http://rcin.org.pl
dualnych. A jak pokazay rnorodne badania sownictwa ludowego, studia
etymologiczne i prace nad rekonstrukcj leksyki prasowiaskiej, lista wyra-
zw rezydualnych pochodzenia prasowiaskiego w sownictwie polskim
byaby o wiele obszerniejsza, gdyby uwzgldni rwnie leksyk gwarow.
Wrd polskich dialektyzmw leksykalnych, ktre mamy podstawy zali
cza do rezyduw pochodzenia prasowiaskiego, wystpuj wyrazy o wiel-
kim [114] zasigu, wyrazy ograniczone do mniejszych obszarw (o zasigu
zwartym lub rozproszonym) oraz wyrazy znane na niewielkim terenie, cza-
sem w jednej tylko wsi. Szczeglnie interesujcy typ stanowi wyrazy o bar-
dzo maym zasigu, zachowane jeli wierzy dostpnym danym szczt-
kowo, czyli relikty leksykalne. Takie wyrazy reliktowe stanowi prawdziwe
skamieliny utraconych gdzie indziej rezyduw, pozostaoci wypartej cz-
ci sownictwa. Chc tu przedstawi kilka wybranych przykadw reliktw
leksykalnych odnalezionych w polskich gwarach, reliktw wnoszcych nowe
informacje do historii warstwy rezydualnej polskiego sownictwa i wanych
dla rekonstrukcji leksyki prasowiaskiej.
Cz lokalnych wyrazw gwarowych, ktre w wietle obecnej znajo-
moci leksyki sowiaskiej i polskiej uzna moemy za relikty leksykalne, ma
powiadczenia historyczne, np. w zabytkach staropolskich. Na przykad we
wsi Libiszw w dawnym powiecie opoczyskim K.Dejna zapisa rzeczownik
junoch modzieniec, nie notowany, o ile wiem, w adnej innej gwarze pol-
skiej. Wyraz ten kilkakrotnie wystpi w tym samym znaczeniu w XVwiecz-
nych tekstach staropolskich, przy czym ciekawe jest, e poza przykadami
z mamotrektw (gdzie mona by si doszukiwa wzorca czeskiego) uyty
zosta w przykadach wygldajcych na utarte zwroty czy porzekada, np.
Nie wybieraj, junochu, junochy z cudnyma oczyma; Poradzaj sobie, juno
chu, by na lato nie zosta bez grochu (SStp III 203). Zdaje si to wskazy-
wa na fakt, e ju w polszczynie XV w. by to wyraz wychodzcy z uycia,
zapewne gincy archaizm uywany w pewnych tylko zwrotach (SStp pozwa-
la stwierdzi, e ju wwczas normalnym wyrazem na oznaczenie mode-
go mczyzny by modzieniec, wyjtkowo inne wyrazy, np. modziec, mo
dzic). Poza tym w XV w. powiadczone jest imi osobowe Junoch (SSNO II
500), a take wyjtkowe femininum junocha dziewczyna, panna. Wynika-
jcy z materiau staropolskiego wniosek o wychodzeniu z uycia rzeczowni-
ka junoch potwierdzaj dane XVIwieczne. Ot w bogatym pimiennictwie
XVI w. omawiany wyraz ju nie wystpi, nie znaj go te rda pniej-

 Dejna RKJ XXII, 1976, s. 267.

533

http://rcin.org.pl
sze. Zatem w jzyku oglnym po XV w. junoch ju nie by uywany. Jednak-
e wyraz nie zagin cakowicie, musia istnie w pewnych gwarach rwnie
po XV w., skoro do naszych czasw dochowa si w okolicy Opoczna (cha
rakterystyczne, e w tej samej gwarze utrzyma si przymiotnik juni, do kt-
rego jeszcze powrc). Gwarowy junoch jest wic reliktem sownictwa okre-
su staropolskiego, jednake odpowiedniki innosowiaskie (stczes. junoch,
czes. jinoch, sa. junoch) pozwalaj przypuszcza, e wyraz powsta znacz-
nie wczeniej, gdy wymienione postaci kontynuuj prawdopodobnie praso-
wiaski dialektyzm *junoch.
W tyme Libiszowie K.Dejna zapisa inny, jeszcze ciekawszy (zwasz-
cza z oglnosowiaskiego punktu widzenia) relikt leksykalny, mianowicie rze
czownik popiega wczga, obieywiat, tuacz. Rwnie ten wyraz ma [115]
powiadczenie staropolskie: znany by dotychczas z jednego jedynego zapisu
z 1434 r. poczbyega vagus, czyli (wg SStp VI 219) pobiega wczga, obiey-
wiat, homo vagus, erro i uwaany by za staropolski hapax. A.Brckner (SEJP
407) s.v. piega plama pisa, e powtarza si w popiega (lub pobiega) ona
napdzona, zapomnianym od 15 wieku. Jak widzimy, przynajmniej w jednej
gwarze wyraz nie zosta zapomniany, gdy przetrwa do naszych czasw, i to
w tym samym znaczeniu, w ktrym zapisano go w pierwszej poowie XV w.
Przykad gwarowy potwierdza zatem autentyczno wyjtkowego zapisu sta-
ropolskiego; wahanie : (stpol. pobiega : dial. popiega) powtarza si, jak
zobaczymy, w materiale sowiaskim. Dial. popiega jest niewtpliwie jednym
z reliktw staropolskiej warstwy sownictwa, z tym e stpol. pobiega, majce
jedno tylko powiadczenie, mona by uwaa za wczesny archaizm lub wyraz
o ograniczonym zasigu, a wic staropolski dialektyzm. Szczupo danych
nie pozwala nam tego rozstrzygn, jednake moemy przyj, e omawiany
wyraz musia by znany przynajmniej staropolskiej poprzedniczce dzisiejszej
gwary opoczyskiej.
Stpol. pobiega, dial. popiega to wyraz majcy odpowiedniki w kilku jzy-
kach sowiaskich (i to gwnie we wczesnych zabytkach), np. scs. potpga,
podpga, podbga rozwiedziona ona, rbug. potbga, podpga, stsch.
potpga, strus. potbga, ros. podpega rozwiedziona, wypdzona ona, stczes.
i czes. dial. mor. podbha naonica. Nie ulega wtpliwoci prasowiaska gene-
za wyrazu, mimo e rnorodno zapisw w tekstach i wahania postaci fone-
tycznej utrudniaj rekonstrukcj prapostaci i dopuszczaj rne wersje etymolo-
giczne. Rekonstruowano i uzasadniano prasowiaskie postaci *potbga (czo-

 Dejna RKJ XXVI, 1980, s.208. [115]

534

http://rcin.org.pl
nem pierwszym miaby by prastary rzeczownik *pot m, maonek, czo-
nem drugim deverbativum od *bgti biec, ucieka), *potpga (czon pierw-
szy *pot, czon drugi w zwizku z *pg plama, znami), objaniano te wyraz
jako derywat sufiksalny *potpga (od czasownika *potpti zapewne wczy
si, wasa si). Pierwotne znaczenie wyrazu, zalenie od przyjtej wersji ety-
mologicznej, miaoby by ta, ktra ucieka od ma, ta, ktra splamia (zbezcze-
cia) ma lub kto, kto si wczy, wasa. Przedstawione polskie fakty zdaj
si przemawia za tym ostatnim znaczeniem, a wic i za rekonstrukcj *potpga.
W takim razie blisza pierwotnej byaby gwarowa posta popiega.
Szczegln warto dla poznania rezydualnej warstwy sownictwa
i historii sownictwa polskiego oraz dla rekonstrukcji leksyki prasowia-
skiej maj relikty leksykalne powiadczone wycznie w gwarach, a wic nie
majce dokumentacji historycznej. Na przykad w tej samej gwarze, w opo-
czyskiej wsi Libiszw, K.Dejna zanotowa przymiotnik juni mody. Jest
to oczywisty [116] kontynuant ps. *jun mody, ktrego odpowiedniki zna-
ne s kilku jzykom sowiaskim (np. scs. jun, bug. jun, sch. dawne jn,
se. jn, czes. poet. jun, strus. unyi, ros. junyj). Na gruncie polskim bezpo-
redni kontynuant przymiotnika *jun nie by dotychczas znany; staropol-
sk nazw osobow Jun (SSNO II 499) uznabym nie za substantywizowa-
ny przymiotnik, lecz za skrcenie jakiego dwuczonowego imienia z pierw-
szym czonem Juno. O istnieniu takich imion wiadcz pozostaoci w ono-
mastyce, np. Jinowodz (dawniejsze Junowodz), Jinowrocaw, jednake odpo-
wiednie imiona, stanowice podstaw toponimw, niekoniecznie powstay na
gruncie polskim, mogy by wytworem epoki przedpolskiej. W dawnej polsz-
czynie znanych byo te kilka derywatw od przymiotnika *jun: poza oma-
wianym ju rzeczownikiem junoch (i junocha) wymieni trzeba rzeczowniki
junosza modzieniec; pan mody, nowoeniec albo narzeczony, juniec mo-
dy byk, mody w, junotka rolina Myosurus minimus, junostwo modo,
mody wiek, doda tu mona rwnie gwarowe wyrazy juni ciel, junica
jawka. Wyrazy te (moe oprcz junostwo) nie musz dowodzi istnienia
podstawowego przymiotnika jun w polszczynie, gdy maj innosowiaskie
odpowiedniki i zasadnie moskiewski Etymologiczny sownik jzykw sowia
skich rekonstruuje prasowiaskie postaci *junoch, *junoa : *juno, *junc,

 Szczegowy przegld dotychczasowych etymologii wyrazu zob. w Vasmer REW II 385;

Trubaev Rodstvo 185.
 Zob. przypis 2. [116]

535

http://rcin.org.pl
*junota, *junost, *jun, *junica. W tej sytuacji za jedyne niewtpliwe wia-
dectwo istnienia w jzyku polskim kontynuantu przymiotnika *jun uzna
musimy gwarowy relikt juni.
Naley przypuszcza, e skoro przymiotnik taki w pewnej gwarze
dotrwa do naszych czasw, to musia istnie w polszczynie od pocztku
samodzielnego jej bytu, jednake wypierany przez synonim mody wczenie
zosta zepchnity do roli dialektyzmu i jako taki nie trafi do zabytkw sta-
ropolskich i pniejszych.
Wykrycie reliktowego przymiotnika juni rzuca nowe wiato na histo-
ri wyrazw o znaczeniu mody w polszczynie. Okazuje si, e w jzyku
polskim (podobnie jak w innych jzykach sowiaskich) wspistniay kon-
tynuanty przymiotnikw *jun i *mold, przy czym kontynuant ps. *mold
(bdcego ekspansywn sowiask innowacj semantyczn) wypiera kon-
tynuant prastarego, majcego praindoeuropejsk genez przymiotnika *jun.
Ten ostatni szcztkowo utrzymywa si na jakim ograniczonym terenie i jako
relikt leksykalny dotrwa do naszych czasw w jednej gwarze.
Interpretacja reliktowego przymiotnika juni nie nastrczaa trudno-
ci, poniewa dobrze s znane jego innosowiaskie odpowiedniki i jego
prasowiaski prototyp. Znacznie trudniejsze mamy zadanie wwczas, gdy
nie znamy innosowiaskich odpowiednikw polskiego wyrazu gwarowego,
co do ktrego zachodzi przypuszczenie (np. na podstawie archaicznej struk-
tury bd semantyki), e ma prasowiask genez. Czasami poszukiwania
odpowiednikw pozostaj bezowocne, nierzadko jednak gruntowne prze-
szukiwania zbiorw sownictwa sowiaskiego lub szczliwy traf pozwalaj
objani pochodzenie interesujcego wyrazu. [117]
Na przykad mona byo podejrzewa, e reliktem leksykalnym jest rze-
czownik skory pl. tantum wzeki na sznurze silnie skrconym, a mao wyci-
gnitym, wzeki na silnie skrconej nici, zapisany przez M.Kuca w Wi-
circe; niewtpliwie pochodny czasownik skorzy si (o sznurku, nitce) skr-
ca si na wzeki bdc skrconym, a nie wycignitym do silnie znamy
z teje wsi i z Sidziny. Odpowiednikw tych lokalnych, jak mona sdzi,
wyrazw poudniowomaopolskich ani pokrewnych im leksemw nie uda-
o si odnale w sownikach sowiaskich; nie podaje ich (podobnie zreszt
jak i przytoczonych wyrazw polskich) B.Faliska w obszernej monografii
sownictwa tkackiego, chocia przytacza grup innych, na og przejrzystych

 SSJa VIII 193198. [117]

 Kucaa 157.

536

http://rcin.org.pl
sowiaskich nazw mocniej skrconego miejsca na nici, powodujcego two-
rzenie si ptelki. Dopiero niedawno opublikowany sownik serbskochor-
wackiej gwary czakawskiej z wyspy Hvar ujawni rzeczownik kra wze,
ptelka z nici, wstki, sznurka. Dalsze poszukiwania pozwoliy odnale
w kartotece belgradzkiego sownika akademickiego sch. dial. sztok. (z Serbii
i Czarnogry) skrak rka silnie skrcone miejsce (wzeek, ptelka) na nici,
na przdzy. Uderzajca zgodno formalna pol. dial. skory pl. tantum, sch.
dial. czak. kra, sztok. skrak pozwala przyj ich wspln genez i zrekon-
struowa prawdopodobn praposta *skora silnie skrcone miejsce (wzeek,
ptelka) na skrcanej nici, na sznurze. W odtworzonym rzeczowniku widzie
mona prastary sowiaski termin tkacki, derywat o archaicznej budowie od
indoeuropejskiego pierwiastka *(s)ker krci, skrca.
Podobnych reliktw leksykalnych w gwarach polskich mona by przyto
czy wicej. Wiele ich ju wykryto w toku bada etymologicznych, inne
zapewne czekaj jeszcze na swoich odkrywcw. Warto zwrci uwag, e
czsto mwi si o archaizmach czy reliktach leksykalnych w gwarach pery-
ferycznych. Przedstawione tu przykady, pochodzce bynajmniej nie z pery-
ferii polskiego obszaru jzykowego, pokazuj, e i w gwarach nieperyferycz
nych zachoway si interesujce i wane relikty leksykalne.
Gwarowe relikty leksykalne stanowi bezcenne rdo do poznania
rezydualnej warstwy sownictwa, czyli, mona powiedzie, statycznej czci
leksyki. Jednoczenie uatwiaj wykrywanie innowacji leksykalnych, zacho-
dzcych nieraz w zamierzchej przeszoci procesw wypierania starych wyra-
zw, odnawiania leksyki na reszcie obszaru jzykowego. Bowiem relikty leksy-
kalne ujawniaj z jednej strony zachowawcze tendencje na pewnym terenie, ale
jednoczenie wykazuj, e na innym terenie (czy na reszcie obszaru jzykowe
go) musiay si dokona jakie zmiany stanu dawniejszego. [118]

{Na s.118 wykaz skrtw i streszczenie sowackie red.}

 B.Fa l i s k a, Polskie sownictwo tkackie na tle sowiaskim, III, Zrnicowanie geo

graficzne. Tkactwo, cz. 1, Tekst, Wrocaw 1980, s.11.
 Szczegowo o materiale sowiaskim i etymologii wyrazu w moim artykule Z bada
etymologicznych leksyki polskiej i serbskochorwackiej, Studia linguistica PolonoJugoslavica VI,
Sarajevo 1991, s.1115. [118]

537

http://rcin.org.pl
 Etymologie polskie
Jzyk Polski LXXI, 1991, s. 2234

1. poniewiera (si)
Jednym z polskich wyrazw o niejasnym pochodzeniu jest czasownik
poniewiera traktowa kogo, co z pogard, le si z kim lub czym obcho-
dzi, maltretowa kogo, poniewiera si doznawa zego losu, znosi przykro-
ci, niewygody; tua si, tuc si tu i wdzie, po cudzych ktach, by w ponie-
wierce, o rzeczach: by nieporzdnie, byle gdzie rzuconym, lee bez ochro-
ny, niszczy si. Derywatem od wymienionego czasownika jest rzeczownik
poniewierka ycie pene przykroci, niewygd, ndzne, tuacze; ze trakto-
wanie, pomiatanie kim, czym; poniewieranie (si). A.Brckner w Sowniku
etymologicznym wyrazy te pomin, natomiast Sownik warszawski (IV 696)
pochodzenie czasownika poniewiera uj nastpujco: Po + Nie + Wiera,
WR/WIR (WIER)/WOR. Formua ta wskazuje na budow wyrazu i sugeruje
pochodzenie czstki wiera (ale w sposb niezrozumiay dla czytelnika nie-
zbyt biegego w znajomoci sowiaskich pierwiastkw i alternacji), zupenie
jednak nie tumaczy specyficznej semantyki wyrazu.
Czasownik poniewiera si jest wyrazem wycznie polskim (o odpowied-
nich wyrazach ukraiskich, laskim i sowackim
zob.
niej), ale nie jest pozba-
wiony, jak zobaczymy, nawiza innosowiaskich. W zabytkach staropolskich
nie zosta odnotowany. Najwczeniejsze powiadczenie pochodzi z XVI wieku:
w materiaach Sownika polszczyzny XVI wieku IBL znajduje si jeden tylko
przykad uycia czasownika poniewiera si w znaczeniu tua si w marginal-
nej uwadze w Biblii Radziwiowskiej (brzeskiej) z 1563 roku. Najstarszy przy-

 Potym z tmtd przenis si Abram n poudnie Gen. 12, 9, na marginesie: Z kd

si po nie pewnych miescch poniewiera Abram BibRadz I 7 a marg. Informacj t
si okzuie iako
zawdziczam uprzejmoci prof. F.Pepowskiego i dr L.Woronczakowej. [23]

http://rcin.org.pl
kad cytowany przez Lindego pochodzi z 1638 r.: poniewiera si [23] z Prze
mian Owidiuszowych (wydanych w Krakowie) W.Otwinowskiego, pisarza
urodzonego w kocu XVI w., pochodzcego z rodziny osiadej w woj. krakow-
skim. Poza tym Linde przytoczy czasownik niezwrotny i zwrotny (a take rze-
czownik poniewierka) gwnie z tekstw pisarzy XVIIIwiecznych. Jak widzi-
my, czasownik poniewiera (si) znany jest co najmniej od poowy XVI wieku,
przy czym wczeniejsz dokumentacj ma posta zwrotna. Poniewa najstarsze
znane powiadczenie czasownika pochodzi z tekstu wydanego w Brzeciu,
a wikszo przykadw w sowniku Lindego zostaa wydobyta z tekstw pisa-
rzy w jaki sposb zwizanych z kresami wschodnimi, warto odnotowa, e
poniewiera (si) i poniewierka dobrze s znane gwarom ludowym: potwierdza-
j je rda gwarowe z Maopolski, lska, Wielkopolski, Kaszub. Przemawia
to za rodzimoci wyrazw.
Budowa czasownika poniewiera jest przejrzysta. Utworzony zosta za
pomoc przedrostka po od *niewiera (jak np. poniecha : niecha, ponie
pokoi : niepokoi, poniewoli : niewoli z identyczn funkcj przedrostka),
z tym e oczekiwany czasownik *niewiera nie jest powiadczony. Jest jed-
nak moliwe, e istnia on w przeszoci, gdy tylko przyjcie takiego ogniwa
poredniego umoliwia sensowne objanienie genezy i semantyki rozpatry-
wanego czasownika. Z kolei *niewiera to z pewnoci posta z przeczeniem
nie od rwnie samodzielnie nie wystpujcego *wiera (budow poniewie
ra mona porwna z budow ponieczci zbezczeci, zniesawi, sprofa-
nowa : nieczci obraa, zniesawia, bezczeci : czci oddawa cze,
szanowa). Wydzielony w ten sposb podstawowy czasownik wiera musi
kontynuowa wczeniejsz posta *wira, gdy er moe tu pochodzi tylko
z ir (wykluczone s dawniejsze er lub r, gdy mielibymy w nich rezul-
taty polskiego przegosu).
Zawarty w pochodnym poniewiera czasownik wiera mona by iden-
tyfikowa z wiera w otwiera, zawiera, wywiera, jednake zestawie-
nie z tymi wyrazami (a i z pokrewnymi odewrze, zawrze, wywrze) nie
wyjania semantyki czasownika poniewiera (si). Dopiero uwzgldnienie
pokrewnych wyrazw sowiaskich rzuca wiato na znaczenie rozpatrywa-
nego polskiego czasownika. Cennych wskazwek dostarczaj zwaszcza fak-
ty serbskochorwackie: svirati se chowa si, ukrywa si
(iterativum od


Zob.
Karowicz IV 254255 (przykady z folkloru maopolskiego); Kucaa 258; Dej-
na RKJ XXVI, 1980, s. 246; Domaniewek V 799; F.Plut a, Sownictwo Dzierysawic
121; Tomaszewski 169; Sychta IV 136. [24]
w powiecie prudnickim, Wrocaw 1973, s.

539

http://rcin.org.pl
svrijeti se skuli si; ukry si, schowa si), zvirati ukrywa, chowa
(iterativum od zvrijeti ukry, schowa), vrijti se kry si, chowa si.
Wyrazy te nale do rodziny pra[24]sowiaskiego czasownika *verti vr,
ktry oznacza nie tylko zamyka, zawiera (por. pol. zawrze, odewrze,
scs. vrti v
r zamyka itd.), ale rwnie, jak wynika z przytoczonych przy-
kadw, kry, chowa. Regularnym derywatem od *verti by wielokrotny
czasownik *virati
viraj (wiele razy, czsto) zamyka (por. pol. zawiera,
otwiera) i ukrywa, chowa. Zatem odtworzony polski zaprzeczony cza-
sownik *niewiera, ktry trzeba czy z prasowiaskim iterativum
*virati,
powinien oznacza nie ukrywa, nie chowa. I takie wanie znaczenie jest
doskonale widoczne w pochodnym czasowniku poniewiera si o rzeczach:
lee bez ochrony, by nieporzdnie, byle gdzie rzuconym. Bliskie znaczenie
ma te ros. dial. (Pskw) virt aju rzuca co bez adu, jak popado; wyraz
ten ma znaczenie, ktre powinno by waciwe postaci zaprzeczonej *nevi
rati, ale posta czasownika niezaprzeczonego. Prawdopodobnie mamy tu do
czynienia z utrat przedrostka (z tzw. deprefiksacj) dawniejszego *nevirat
(przyczyn mg by brak w dialekcie opozycji czasownika zaprzeczonego
i niezaprzeczonego). To samo odnosi si te do sch. dial. (Pirot) poviram se
wcz si, tuam si (por. pol. poniewiera si tua si), ktrego semanty-
ka staje si jasna dopiero po przyjciu, e jego podstaw stanowi czasownik
*nevirati se.
Rekonstruowany zaprzeczony czasownik *nevirati, na ktry wskazu-
je pol. poniewiera i, porednio, ros. dial. virt, sch. dial. poviram se, musia
mie pierwotnie konkretne znaczenie nie ukrywa, nie kry czego, nie cho-
wa czego, pozostawia co bez opieki, bez adu, byle gdzie, z ktrego roz-
wino si przenone znaczenie nie dba o kogo, o co, le kogo, co trak-
towa, le si z kim, z czym obchodzi, dobrze widoczne w polszczynie.
Mamy tu zatem do czynienia z jednym z licznych przykadw kierunku roz-
woju semantycznego od znaczenia konkretnego do znaczenia abstrakcyj-
nego, przy czym w jzyku polskim istnieje pierwotne znaczenie konkretne
(poniewiera si o rzeczach: by nieporzdnie, byle gdzie rzuconym, lee
bez ochrony, o osobach: bka si bez opieki, tua si, co wskazuje, e cza-
sownik niezwrotny musia oznacza pozostawia bez ochrony, bez opie-
ki) i wtrne znaczenie abstrakcyjne (poniewiera le si z kim lub czym


Por. Skok
ER III 627628.


SRNG IV 292.
ivkovi 115. [25]


540

http://rcin.org.pl
obchodzi, maltretowa, traktowa z pogard, poniewiera si doznawa ze-
go traktowania, zego losu, znosi przykroci, niewygody).
Ostateczn podstaw pol. poniewiera (si) stanowi zatem czasownik
wiera < ps. *virati, pierwotne iterativum od ps. *verti zamyka, zawie-
ra; kry, chowa. Rozpatrzony czasownik naley wic do tej samej rodzi-
ny wyrazowej co otworzy, otwiera, otwr itd. (potwierdzia si suszno
skrtowej etymologii [25] zamieszczonej w Sowniku warszawskim). Specjal-
ne znaczenia polskiego wyrazu miay swe rdo w jednym ze znacze jego
prasowiaskiego prototypu.
Wspomniaem ju, e poniewiera (si) jest wyrazem wycznie pol-
skim i na gruncie polskim powstaym, majcym wszake, jak si okazao,
nawizania sowiaskie (czasowniki rnice si budow od wyrazu pol-
skiego). Pozornie przeciw tezie o wycznie polskim charakterze omwio-
nego wyrazu wiadczy ukr. ponevirjty rjju le traktowa, maltretowa,
znca si; powstrzymywa, zagusza, ponevirjtysja doznawa przykro-
ci, zego traktowania, dial. ponevirjatysja k, nad kym znca si, mal-
tretowa kogo, dial. ponevrka ze traktowanie, poniewierka. Wyrazy
ukraiskie maj rdzenne i, ktre w tym wypadku, jeli byyby to wyrazy
w tym jzyku rodzime, wskazywaoby na etymologiczne , czyli trzeba by
je czy z ukr. vira wiara, viryty wierzy, povirjty powierza. Semanty-
ki wyrazw ukraiskich, identycznej ze znaczeniami odpowiednich wyra-
zw polskich (i to wycznie ze znaczeniami wtrnymi, abstrakcyjnymi!),
nie sposb jednak objani przy przyjciu etymologicznego zwizku z ukr.
vira < ps. *vra wiara (taki zwizek wyklucza posta gosowa wyrazw pol
skich). Jest mao prawdopodobne, by pol. poniewiera (si) byo zapoyczone
z ukr. ponevirjty(sja), gdy wyraz polski ma o wiele wczeniejsze i liczniej
sze powiadczenia, w tym take ludowe z terenw, gdzie wpywy ukrai-
skie nie sigay, ma bogatsz i blisz pierwotnemu znaczeniu semantyk.
Wszystko to przemawia za odwrotnym kierunkiem zapoyczenia: ukr. pone
virjty(sja), ponevrka to polonizmy z wtrn adideacj do rodziny ukr. vira,
zwaszcza do czasownika povirjty, ktrego oddziaywaniu ukr. ponevirjty
(sja) zawdzicza posta gosow i miejsce akcentu.
Niewtpliwie polskiego pochodzenia jest odpowiedni czasownik w gwa
rach laskich i sowackim: laskie ponvirac gardzi kim, nie zwaa na kogo,
le si z kim obchodzi; pomiata, pogardza czym, sa. ponevierat sa tua

 SUM VII 156 (wyrazy powiadczone te we wczeniejszych sownikach Hrinczenki

i elechowskiego).

541

http://rcin.org.pl
si, wczy si, wasa si, leniuchowa; by byle gdzie rzuconym, poniewie-
ra si (o gratach rupieciach).

2. tuszcza

Przestarzay obecnie rzeczownik tuszcza jest nacechowany pejoratyw-

nie, oznacza bowiem (wedug sownika pod redakcj M.Szymczaka) tum,
gromad [26] ludzi, zwaszcza zachowujcych si niekulturalnie, wyzywajco,
wywoujcych awantury, burdy, motoch, hoot; sownik pod redakcj W.Do-
roszewskiego daje znaczenie tum ludzi ciemnych, motoch; niechtnie o tu-
mie z przykadami z Zabockiego, Mickiewicza, Kraszewskiego, Sienkiewicza.
We wczeniejszej polszczynie wyraz na og nie mia charakteru ujemnego.
Linde zdefiniowa haso tuszcza jako tum, zgraja, rzesza, ein grosser Haufen
Volks (z przykadami m.in. z Leopolity, Seklucjana, Kromera), ale dostrzeg te
znaczenie pejoratywne w przykadzie z Zabockiego Ty szubrawcze, ty ajda-
cza tuszcza. Wyraz jest dobrze powiadczony od XV wieku, kiedy czste byo
stylistycznie neutralne znaczenie gromada (ludzi), a tylko wyjtkowo pojawi-
o si pejoratywne znaczenie zbiegowisko ludzkie, zbuntowany tum (SStp s.v.
tuszcza na podstawie przykadu Tumultus krzyk al. tuszcza z Mamotrek
tu kaliskiego). Zatem przez dugi okres rozpatrywany wyraz by nie nacecho
wanym stylistycznie okreleniem duego zbiorowiska ludzkiego, gromady
ludzi, tumu (chocia moliwe byy chyba i pejoratywne uycia wyrazu, jak
wiadczy choby wspomniany przykad XVwieczny). Znaczenie pejoratywne zwy-
ciyo pno, zapewne dopiero w XIX wieku. Podobn degradacj semantyczn
przeyy i inne wyrazy oznaczajce pierwotnie due zbiorowisko ludzkie,
tum, np. posplstwo, gawied, motoch.
A.Brckner w Sowniku etymologicznym (s. 572) s.v. tusty wymieni rze-
czownik tuszcza ludzi, dodajc dalej nastpujc uwag: tszcza innych So-
wian znaczy tylko tuszcz, nie tuszcz, wic nie we zwizku pniowym z tum
i tpa (topi)?. Niezbyt jasna (i jakby wewntrznie sprzeczna) uwaga odbija
chyba wahanie Brcknera co do pochodzenia pol. tuszcza. Uzasadniona jest


Zob. Machek ES2 471.
Polski czasownik zosta tu wyprowadzony z rdzenia *ver
mie w opiece i zestawiony z ac. vereor boj si, lkam si; czcz, szanuj kogo, niem. wah
ren zachowa, broni, strzec (Pokorny IEW 1160 i 1164 wydzieli osobne pierwiastki indo-
europejskie: 5. er zamyka, okrywa; ochrania, osania, ratowa, broni i 8. er spo-
strzega, uwaa, przy czym do tego drugiego nie zaliczy adnego wyrazu sowiaskiego).
Interesujce s uwagi Machka o semantyce pol. poniewiera (si). [26]
 Por. Buttler Rozwj 142144. [27]

542

http://rcin.org.pl
wtpliwo autora Sownika etymologicznego co do zwizku pol. tuszcza z pol.
tum i z takimi wyrazami jak ros. tolp tum, ciba, rzesza, czes. tlupa gro-
mada, grupa (osb, zwierzt); banda. Przyjcie zwizku genetycznego midzy
wymienionymi wyrazami uniemoliwioby wyjanienie budowy pol. tuszcza.
Z drugiej strony Brckner nie ma racji, gdy stwierdza, e sowiaskie odpo-
wiedniki pol. tuszcza (tszcza innych Sowian) oznaczaj tylko tuszcz.
W niektrych jzykach sowiaskich wyrazy dokadnie odpowiadajce
pol. tuszcza maj znaczenia bliskie semantyce wyrazu polskiego: ros. tla
to przede wszystkim (gruba) warstwa ale take (wedug sownikw przeno-
nie) szeroki og, szerokie masy (np. v tole naroda
w szerokich masach,
wrd ludu), ukr. tva to (gruba) warstwa, a take wielkie zbiorowisko
ludzi lub zwierzt i przenonie szeroki og, szerokie masy ludowe, sch.
tta to dawniej grubo, otyo (w XIII w. tla gsta mga), w nowszym

jzyku (od XIX w., take w gwarach ludowych) to wielka ilo, masa czego,
np. ludzi, zwierzt, przedmiotw, wyraz uywany zwaszcza w staym po-
[27] (tm) nieprzeliczone mnstwo, ciba, niezliczony
czeniu tta i tma
tum. Niewtpliwy jest zwizek tych rzeczownikw z przymiotnikami odpo-
wiadajcymi pol. tusty (ros. tlstyj gruby, ukr. tovstj ts., sch. tust otyy, spa
siony, gruby; misisty; tusty). Znaczenia szeroki og, masy, wielka ilo,
mnstwo, ciba, wielkie zbiorowisko to znaczenia przenone w stosunku do
konkretnego znaczenia otyo, grubo, gruba warstwa, dua masa czego.
Przytoczone wyrazy sowiaskie utwierdzaj w przekonaniu, e pol.
tuszcza gromada ludzi, tum naley do rodziny przymiotnika tusty, z tym,
e wyraz nawizuje nie do podstawowego dzi znaczenia zawierajcy tuszcz,
zawierajcy duo tuszczu, ale do starszego znaczenia przymiotnika, ktrego
pozostaoci jest w polskim znaczenie otyy, tgi, spasiony, tuczny. Proto-
typ pol. tusty (i jego sowiaskich odpowiednikw), prasowiaski przymiot-
nik *tst znaczy z pewnoci napczniay, majcy du objto, gruby.
Wskazuje na to semantyka jego kontynuantw (znaczenie majcy du obj-
to, gruby w rnych jzykach sowiaskich) i jego etymologia: ps. *tst to
derywat z sufiksem *t (< *to) od czasownika zachowanego w batyckim:
litew. tuti tul

t
tula
pcznie, nabrzmiewa (np. od wilgoci); mikn,
butwie, ot. tulzt stu zu nabrzmiewa (czyli ps. *tst < *tulzto)10.

 Por. pol. ma ciba, chmara, gstwa, mrowie, stpol. ma legio, zastp, 666 aniow.
O genezie sch. tuta zob. te

Skok
v. tisua) i
o.c.
474 (s. v. tust).
528 (s.
10
Zob. np.

Vasmer REW III 117; Machek o.c. 646.

543

http://rcin.org.pl
 Struktura i zasig pol. tuszcza i jego sowiaskich odpowiednikw (por.
jeszcze cs. tlta grubo, se. tla tuszcz; grubo, brus. ta gruba
warstwa; grubo) ka sprowadza te wyrazy do prasowiaskiej postaci
*ta, bdcej derywatem od przymiotnika *tst utworzonym za pomoc
sufiksu ja, derywujcego, midzy innymi, odprzymiotnikowe rzeczowniki
abstrakcyjne, czsto ulegajce konkretyzacji11. Ps. *ta musiao zatem zna-
czy napcznienie, grubo i po konkretyzacji to, co napczniae, grube,
co ma du mas, du objto. Z tego ostatniego znaczenia rozwino si
na gruncie polskim dalsze znaczenie due (jakby napczniae, majce du
objto) zbiorowisko, skupisko ludzi. Jest moliwe, e ta zmiana znaczenio-
wa dokonaa si w jakich staych poczeniach wyrazowych typu tuszcza
ludzi masa (tj. wielka ilo) ludzi.
Specjalizacja znaczeniowa pol. tuszcza due zbiorowisko, groma-
da ludzi, tum (< ps. *ta) musiaa zaj w odlegej przeszoci, z pew-
noci przed XV wiekiem, skoro w jzyku polskim nie mamy ladw inne-
go, wczeniejszego znaczenia wyrazu. Natomiast w niektrych innych jzy-
kach sowiaskich podobne zmiany znaczeniowe dokonay si, jak wskazu-
j dostpne dane, w czasach nowszych i na pewno niezalenie od rozwoju
polskiego. [28]

3. psn (si)

Bezprzedrostkowy czasownik psn (si) jest sabo powiadczony. Linde

przytoczy psn szybko posun, pomkn z przykadem Zblia si, wyci
ga rce, chwyta i chwyci, co psno si z napisanego w latach 17931794
rkopisu Jzefa Maksymiliana Ossoliskiego. W przykadzie tym wystpi
czasownik zwrotny, tote Sownik warszawski na jego podstawie da haso
psn si szybko posun si, pomkn. W ldowych gwarach polskich cza-
sownik ten nie jest znany. Wystpuje natomiast w gwarach kaszubskich:
Lorentz (I 690) poda posta zwrotn psnc s potkn si, upa. Prof.
Edwardowi Brezie zawdziczam informacj, e niezwrotny czasownik psnoc
pdzi, szybko biec znany mu jest z Kalisza w b. pow. kocierskim.
Lepiej s udokumentowane postaci przedrostkowe:
1) Powszechnie jest znany czasownik wypsn si, ktry we wspcze-
snym jzyku potocznym oznacza zosta wypowiedzianym niebacznie, nie-

11 Por. np. ps. *sua posucha, susza; suche miejsce, ld : *such suchy, *ga gstwi-
Zob. Sawski Zarys I 82. [28]
na : *gst gsty.

544

http://rcin.org.pl
chccy, wyrwa si komu z ust, jako przestarzae okrela si znaczenie zrcz-
nie skd umkn, wyrwa si, wywin si; wypa, wysun si, wylizn
si z czego. Linde czasownik ten ze znaczeniem wylizn si, wymkn si
popar XVIIIwiecznymi przykadami. Tene zwrotny czasownik niele jest
powiadczony w gwarach ludowych, np. u Karowicza (VI 221) wymkn si
z Kieleckiego, u Steffena (188) wymkn si; wykrci si z czego z Warmii.
Gar przykadw w znaczeniach wymkn si, wyrwa si, wyj niespo-
strzeenie, wypa, wysun si z czego, wylizn si (np. z rki) z r-
nych stron Polski zawiera kartoteka Sownika gwar polskich PAN w Krako-
wie (KSGP). Zwraca uwag posta gosowa wypskn si wysun si (z rki)
(KSGP: Linowiec st. gda.); taka posta z k znana jest niewtpliwie i poza
Kociewiem, gdy z wasnej gwary maopolskiej (Borszowice w pow. jdrze-
jowskim) znam formy wypskn si, wypsko si, informowano mi te o uy-
waniu przez osoby pochodzce z Wielkopolski postaci wypskn si.
W gwarach kaszubskich wystpuje czasownik niezwrotny vpsnc
wydali z siebie i zwrotny vpsnc s wyj, wysun si skd chykiem, nie-
spostrzeenie (vpsnc s v drog uda si w drog) i dziwacznie si wystro-
i (Sychta IV 209, VII 251).
2) Opsn si zsun si skd, obsun si w sowniku pod redak-
cj W.Doroszewskiego poparto przykadami z Kraszewskiego i Sienkiewi-
cza; Linde poda znaczenie o co popsn si, uderzywszy o co, polizn
si, dokumentujc je wasnym (zapewne) przykadem Opsny si konio
wi nogi i obali si. Czasownik znany jest te gwarom: opsn si olizgn
si, obsun si (Karowicz III 469: ustnie z Warszawy), w okolicach Bigo-
raja opn e : opn e potkn si (Mazur 167). Godna uwagi jest
posta opkn (opknon) zelizgn si z Wicirki w pow. mylenickim
(Kucaa 48). [29]
Popsn si potkn si, poszkapi si u Lindego i w SWarsz z przy
3)
kadami XVIIIwiecznymi.
4) Upsn si w sowniku Knapskiego (2. wydanie z r. 1643) odesano
do chybiam czego, potykam si na czym. Czasownik ma powiadczenia gwa-
rowe: u Karowicza (VI 35) upsn si pokpi si, ulizn si (np. nie upnij
si w tej sprawie) z okolic Kielc, upsnity usunity [tj. obsunity] z wilgo-
ci, o ziemi z Brzezin w Ropczyckiem, w KSGP upsn si zsun si, spa
(np. z konia) (Wworkw opat.), wylecie z rki, o przedmiocie (Huszcza
bial.podl.), a take upsn (gw. upsno) obsun si (Grka aganowska
prosz.). Posta upsnc s potkn si powiadczona jest w kaszubskim
(Lorentz I 690).

545

http://rcin.org.pl
 5) Zapsn popsn, pomkn, posun a za co, zapsn si popsn
si, posun si a za co w SWarsz VIII 239 za Lindem, ktry nie przytoczy
adnego przykadu.
6) Zepsn zelizn, zemkn, zsun, zepsn si zemkn si, zsu-
n si, opsn si, obsun si w SWarsz VIII 445 za Lindem (ktry nie
poda przykadw). Posta zwrotna zepsn si w SWarsz zostaa poparta
przykadem XVIIwiecznym z Szymona Szymonowica Sowo jakie prostac
kie niechccy zepsnie si z jzyka i przykadami gwarowymi. Ta posta ma
te powiadczenia gwarowe: zepsn si zelizgn si, spa (Karowicz VI
367: znad Sanu), zepn e zelizn si (Mazur 176), zepsn si ts. (KSGP:
Puszcza Solska). Niezwrotny czasownik z grup spgoskow pkn zepkn
(gw. zepknon) znamy z Sidziny w pow. suskim (Kucaa 48).
7) Swoistym znaczeniem wyrnia si czasownik przypsn. W sow-
niku Knapskiego w charakterze formy hasowej wystpia posta przypsno
objaniona jako adcorporata est cutis, quae intumuerat; subhaesit cartila-
go (Linde a za nim SWarsz niedokadnie przytoczy to powiadczenie:
Przypsna skra, skra odta, utcha, spada, die Geschwulst ist gefallen,
hat sich gesenkt). Owo przypsno znaczyo zapewne przylgno, przywaro,
przyscho (o skrze uprzednio wzdtej, odstajcej od ciaa). Czasownik przy
psn w znaczeniu przywrze, przysta, przylgn (np. Klusek przypsn
do garnka) notuje SWarsz V 353, takie znaczenie powiadczone jest w r-
nych gwarach: przylgn (Karowicz IV 429: znad Sanu i kaszubski przy-
kad z Derdowskiego, Tomaszewski 174); w gwarach pnocnych obserwuje-
my dalsz specjalizacj znaczenia: przypsn przypiec si, przylgn (KSGP:
Murowana Golina oborn.), przypali, przyrumieni piekc, gotujc, pra-
sujc (KSGP: Pelplin), lekko przypali [przy gotowaniu, pieczeniu] (Steffen
127, tu te przypsn si lekko si przypali). Wyraz znany jest te w dialek-
cie kaszubskim: s
przylgn, przywrze (Lorentz I 690).
W przenonym zapewne znaczeniu urwa, przycichn jest powiad
czony czasownik przypsn u Wacawa Potockiego w przykadzie Chciaa
mu odpowiedzie, lecz gdy ociec nadszed, przyszo jej przypsn (zob. Linde
IV 675, SWarsz V 353).
8) W semantycznym zwizku z poprzednim wyrazem pozostaje gwa-
rowy [30] czasownik odepsn odsta: skora odepsna [od chleba] (KSGP:
Pszczczyn wys.maz.). Wydaje si, e istnieje te posta odepsnie odsta,
na ktr wskazuje forma odepsnieje w przykadzie Kora ... ak tak odepsee
od deva ... (KSGP: Burakowskie wgr.).
Obszerny z koniecznoci przegld materiau pokazuje, e rodzina cza-
sownika psn (si) jest dobrze zadomowiona w sownictwie polskim, zwasz-

546

http://rcin.org.pl
cza ludowym. Do tekstw pisanych wyrazy te trafiy stosunkowo pno. Poje-
dyncze powiadczenia pochodz z wieku XVII: przypsn u W.Potockiego,
przypsno, upsn si u G.Knapskiego, zepsn si u Sz.Szymonowica.
Inne czasowniki (psn si, wypsn si, popsn si) pojawiy si w tekstach
XVIIIwiecznych, przy czym jest charakterystyczne, e najpierw wystpiy
w utworach teatralnych
(n. F.
Zabockiego), do ktrych wprowadzano wyra-
zy waciwe jzykowi potocznemu. Z jzyka potocznego zaczerpn zapewne
Linde czasowniki opsn si, zapsn (si), zepsn (si), skoro nie popar ich
przykadami z literatury. Zwaywszy na niewtpliwie ekspresywny charakter
omawianych czasownikw, mona sdzi, e w jzyku ludowym mogy one
istnie od dawna, a do tekstw zaczy trafia dopiero wwczas, gdy zaistnia-
a potrzeba uycia lub odnotowania tego typu wyrazw.
Trzeba zwrci uwag na kilka waciwoci rozpatrywanych czasowni-
kw, wanych dla rozwaa o ich pochodzeniu. Po pierwsze, nale one do
klasy czasownikw na n (por. czas przeszy wypsno : wypso), czyli n
jest czci formantu n, nie. Po drugie, w gwarach ludowych obok grupy
spgoskowej psn (pn) wystpuje grupa pskn lub pkn (wypskn si, wyp
sko si, opkn, zepkn). Postaci z k s bez wtpienia starsze. Oznacza
to, e musimy przyj dawniejsz posta *pskn, z osnow psk. Poniewa
sowiaska osnowa czasownikowa musiaa zawiera samogosk, jest oczy-
wiste, e owo psk musiao pierwotnie zawiera psamogosk lub bd-
c w tzw. pozycji sabej, czyli ginc w jzyku polskim. Wiadomo, e do cza-
su zaniku psamogosek w sowiaskim nie moga istnie nagosowa grupa
ps. Zatem psamogoska musiaa si znajdowa po nagosowym p, czyli pol.
*pskn, jeli dopucimy prapolskie czy przedpolskie pochodzenie wyrazu,
trzeba wyprowadza z prapostaci *psknti lub *psknti. Tak wic ju
analiza postaci polskich czasownikw wskazuje na kierunek poszukiwa
etymologicznych. Po trzecie, wana jest dwoisto semantyczna rozpatry-
wanych czasownikw. W cytowanym wyej materiale uwidoczniy si dwa
zasadnicze znaczenia omawianej rodziny wyrazowej: (1) sun, suwa si,
wysuwa si, zelizgiwa si, wylizgiwa si i (2) lgn, przywiera do cze-
go (przypsn przylgn, przywrze, odepsn odsta). Odrbno tych
znacze sugeruje, e ich rde musimy szuka w semantyce przypuszczal-
nego wyrazu podstawowego. Po czwarte wreszcie, pol. psn (si) ma dokad-
ny odpowiednik w jzyku ukraiskim: w sowniku elechowskiego powiad-
czony jest czasownik psnty jemandem nachgehen, tj. i (sun?), postpo
wa za kim. W innych rdach ukraiskich ani tego wyrazu, [31] ani odpo-
wiednich postaci przedrostkowych nie odnalazem, nie mona wic wyklu-
czy, e jest to polonizm. Jednake jest moliwe, i jest to wyraz genetycznie

547

http://rcin.org.pl
ukraiski, zwaszcza e wymieniony sownik zawiera sporo interesujcych
regionalizmw nie bdcych polskimi zapoyczeniami a semantyka wyrazu
nie pokrywa si cakowicie ze znaczeniami powiadczonymi w polskim.
Kilkakrotnie ju podejmowano prby objanienia pochodzenia rozpa-
trywanych wyrazw. W SWarsz znajdujemy dwie rne sugestie: pod hasem
opsn si (III 817) wyprowadza si ten czasownik z obsun si, pod hasem
psn si (V 414) wskazano na rdze PS/PIS/PCH/PICH/PYCH czyli, jeli
dobrze rozumiem intencje autora tego objanienia, zaliczono wymieniony
czasownik do rodziny pol. pcha, popycha, ros. picht pcha, szturcha,
popycha i pokrewnych. W wietle przytoczonego wyej materiau trudno
uzna te sugestie za uzasadnione. A.Brckner w Sowniku etymologicznym s.v.
zepni si (s. 651) wymieni w 17. wieku, dzi ludowe, przypsn, przerwa
obok zepni i popni si popsu si, upsn si (1564 r.) ponie szwank,
zestawiajc je ze se. opesnoti (wspczesne literackie opsniti) umkn.
Moim zdaniem Brckner pomiesza tu dwie rne etymologicznie rodziny
wyrazowe: przypsn, nalece do omawianej tu grupy czasownikw, z wyra-
zami nalecymi do rodziny pol. psu. Zestawienie z wyrazem soweskim
Brckner przej zapewne ze sownika etymologicznego F.Miklosicha, ktry
pod hasemrdzeniem pusn porwna pol. przypsn, ukr. psnuty, se. ope
snoti, spesnoti se z cs. opusnti, opsnti, opsnti i opysnti zmienia si12.
Do tego zapomnianego zestawienia powrcia ostatnio L.Kurkina w przy-
czynku powiconym gwnie analizie etymologicznej se. opesniti se, w kt-
rym rozpatrzya te niektre z omawianych tu wyrazw polskich i dostrze
ga znaczenie dla etymologii gwarowych postaci opkn, zepkn13. Cho-
cia z ostateczn etymologi grupy sowiaskich wyrazw zaproponowan
przez t autork nie mog si zgodzi, musz przyzna, e jej analiza materia-
u umoliwia mi przedstawienie nowej propozycji etymologicznej.
Nie ulega wtpliwoci, e wyrazami najbliszymi znaczeniowo pol.
psn si i czasownikom przedrostkowym, kasz. psnc (s) i ukr. psnty
s soweskie czasowniki opsniti se snem se wylizgn si, wypsn si,
wymkn si; spezn na niczym, spsniti snem spowodowa, e co si
lizga, zelizguje, zsun; porzuci, pozostawi co, spsniti se zelizgn
si, zsun si, zwali si. Rwnie pol. przypsn przylgn, przywrze
ma paralel semantyczn w se. opesne hlae
spodnie opite, przylegajce
do ciaa. W sowniku etymologicznym jzyka soweskiego F.Bezlaj uzna

12
Miklosich EW 267.
L.V.Ku rk i n a, Slavjanskie timologii, timologija 19861987, 1989, s.7174. [32]
13

548

http://rcin.org.pl
te wyrazy za wycznie [32] soweskie i wyprowadzi z pierwotnego *ps
< ie. *po14. Jednake t etymologi zasadnie, jak sdz, zakwestionowaa
Kurkina, przywracajc i uzasadniajc zestawienie Miklosicha z cs. opusnti,
opsnti, opsnti zmieni si, np. na twarzy pod wpywem gniewu (immuta-
ri, mutari, furere, obmutescere)15. Jej zdaniem pierwotna jest posta z woka-
lizmem u (opusnti), modsza jest posta z nazalizacj samogoski rdzennej
opsnti, a postaci najmodsz ma by opsnti, z wprowadzonym wtr-
nie na wzr alternacji : w innych rodzinach wyrazowych. Wanie na tej
najmodszej postaci z wokalizmem ma by oparte se. pesniti, wyprowa-
dzane z prapostaci *psknti (na sk wskazuj gwarowe postaci czasowni
kw polskich).
Pochodzenie se. (o, s)pesniti (se) z prapostaci *psknti wydaje si
bardzo prawdopodobne, zwaszcza e na pierwotn samogosk rdzenn
wskazuje i pokrewny wyraz serbskochorwacki, ktrego Kurkina nie zna-
a, a o ktrym bdzie mowa niej. Obecno postaci z w trzech jzykach
(cerkiewnosowiaski, soweski i serbskochorwacki) kae jednak zakwe-
stionowa przedstawion przez Kurkin chronologi form cerkiewnosowia
skich. Mona sdzi, e posta najblisz pierwotnej reprezentuje czasownik
opsnti, w takim razie posta opsnti byaby wtrna, z wprowadzonym
zapewne przez analogi do jakiej rodziny wyrazowej wykazujcej morfo-
logicznie uzasadnion alternacj : (kierunek alternacji jest bardziej
realny ni przyjmowany przez Kurkin kierunek odwrotny), w postaci opu
snti mona widzie rezultat denazalizacji > u lub wykolejenie etymologicz
nie niejasnego wyrazu pod wpywem jakich podobnych wyrazw zawiera-
jcych u (takie wykolejenie trzeba te dopuci dla postaci opysnti). W cs.
opsnti ( > opsnti > opusnti) mona widzie morfologiczne przeksztace-
nie wczeniejszej postaci *ops(k)nti, przeniesionej do typu koniugacyjne-
go na ti j, por. pol. dial. odepsnie, odepsnieje obok odepsn, przypsn,
psn. Znaczenie zmieni si jest zapewne znaczeniem przenonym (por.
np. se. opsniti se spezn na niczym), wywodzcym si przypuszczalnie
z dawniejszego zelizgn si, zsun si lub podobnego.
Dla etymologii rozpatrywanej grupy wyrazw szczeglne znaczenie ma
serbskochorwacki gwarowy czasownik, zachowany wrd innych reliktw
leksykalnych w dialekcie czakawskim na wyspie Hvar: pskot (se), kon (se),
posta z lokalnymi cechami fonetycznymi, kontynuujca dawniejsz *pskti

14
Bezlaj
ES II

251.

15
Zob. Miklosich Lexicon 512;

SJS

II

553.

549

http://rcin.org.pl
(se), km (se), z przenonym niewtpliwie znaczeniem waha si, ociga
si, zwleka z czym, powoli, z ociganiem co robi, wolno pracowa16.
Zestawienie tego [33] wyrazu z wyej rozpatrywanymi faktami sowiaski-
mi pozwala rekonstruowa stary czasownik *pskati s pskaj s lizga si,
zelizgiwa si, suwa si, stanowicy podstaw analizowanych wyrazw
polskich i innosowiaskich.
Odnalezienie i objanienie dialektycznego czasownika serbskochorwac
kiego oraz odtworzenie na jego podstawie czasownika *pskati s umoliwia
uporzdkowanie i waciw interpretacj caoci rozpatrywanych faktw so
wiaskich. Jasne si staje, e od podstawowego czasownika *pskati s (ktre-
go bezporedni kontynuant zachowa si na peryferii obszaru sowiaskiego,
w dialekcie czakawskim jzyka serbskochorwackiego) utworzono za pomoc
formantu n ne pochodny inchoatywny (tj. oznaczajcy rozpoczcie czyn
noci) czasownik z pierwotnym znaczeniem zacz si suwa, lizga, zsu-
wa si, zelizgiwa si, majcy dwie oboczne postaci fonetyczne: 1) zacho-
wujc samogosk rdzenn posta *psknti s pskn s, kontynuowa-
n przez se. (o, s)psniti psnem
i, porednio, cs. opsnti psnj, 2) cha-

rakteryzujc si typowym dla starszej warstwy formacji na n zreduko-
wanym wokalizmem (por. np. ps. *lznti lizn, poliza, *slpnti lep-
n, *schnti schn, *glchnti guchn) posta *psknti s pskn
s, kontynuowan w polskim wraz z dialektem kaszubskim i w ukraiskim:
pol. psn si, wyps(k)n si, przypsn itd., kasz. psnc (s), vpsnc (s),
ukr. psnyty. Rnicujca te postaci oboczno rdzennej samogoski :
ma uzasadnienie w odmiennym sposobie tworzenia pochodnych czasowni-
kw z formantem n w rnych epokach: *psknti s reprezentuje starsz
warstw takich derywatw, *psknti s za warstw modsz. Moe to wska-
zywa na dusze utrzymywanie si podstawowego czasownika na obszarze
poudniowosowiaskim, co zreszt potwierdza zachowanie jego kontynu-
antu na peryferii tego obszaru.
Materia sowiaski pozwala przyj, e podstawowy czasownik
*pskati s i pochodny *psknti s : *psknti s to pierwotne reflexiva tan-
tum. Formy niezwrotne, pojawiajce si w poszczeglnych jzykach sowia-
skich, s zapewne wtrne. Do pomijania zaimka zwrotnego mogo docho-

16
DL I 794;

Dulii

587.

W gwarze istniej te derywaty od tego czasownika. Szerzej
o czasowniku i jego rodzinie wyrazowej w moim artykule Iz leksikih osobitosti srednjo[3
3]dalmatinske akavtine, ZbFL XXXIII,

1990, s. 3945 {na s.439448

niniejszego tomu
red.}. [34]

550

http://rcin.org.pl
dzi wwczas, gdy brak byo opozycji midzy form niezwrotn i zwrotn,
mamy zatem przykady fakultatywnego uycia form zwrotnych i niezwrot-
nych w tym samym znaczeniu albo wystpowanie form niezwrotnych w zna-
czeniu waciwym formom zwrotnym (np. pol. dial. opkn = opsn si,
upsn = upsn si). Niekiedy obok formy zwrotnej powstaa forma nie-
zwrotna z odrbnym znaczeniem (np. pol. zepsn si zelizgn si, zsun
si i zepsn zelizgn, zsun, kasz. vpsnc s
wyj, wysun si chy-
kiem i vpsnc wydali z siebie).
Analiza materiau polskiego i sowiaskiego doprowadzia do wniosku,
e pol. psn si i jego formy przedrostkowe to kontynuant archaicznego cza-
ika *psknti
sown s, bdcego przedpolskim (pnoprasowiaskim?) dery-
watem od czasownika *pskati s. Rozpatrywane polskie czasowniki nale
wic do [34] archaicznej warstwy sownictwa. Polskie fakty, mianowicie cza-
sowniki przypsn przylgn, przywrze, przysta, odepsn odsta, wska-
zuj ponadto, e ps. *psknti s waciwe byo nie tylko znaczenie zsuwa
si, zelizgiwa si, ale rwnie znaczenie przylega, przywiera.
Na zakoczenie rozway jeszcze musimy pochodzenie zrekonstruo-
wanego podstawowego czasownika *pskati s. L.Kurkina staraa si wyka-
za, e analizowane przez ni wyrazy nale do indoeuropejskiego pierwiast-
ka * : *pe : *po nadyma; nadty, nabrzmiay ze starym rozszerze
niem sk (i na tej podstawie prototyp rozpatrywanych polskich czasownikw
odtworzya w postaci *psknti). Czasowniki te miayby by zatem spokrew-
nione np. z pol. puchn, pcherz, pysk. Taka etymologia nie tumaczy jednak
dobrze, mimo stara autorki, realnie istniejcych znacze rozpatrywanych
czasownikw.
Na genez czasownika *pskati s wskazuje wyranie jego budowa i seman-
tyka. Ot mamy tu do czynienia z czasownikiem z formantem ska skaje,
tworzcym czasowniki onomatopeiczne i ekspresywne, zwaszcza odczasowni-
kowe, por. np. *glaskati (< *gladskati), pol. gaska od *gladiti, pol. gadzi, *pol
skati (< *polkskati), ros. poloskt puka, polosktsja chlapa si od *polkati,
pol. puka17. Pozwala to uzna *pskati s za derywat od ps. *pti pn pi,
spina, napina lub moe raczej od zwrotnej postaci *pti s spina si, zwie-
ra si, przylega do siebie i pi si (w gr), wspina si. Ps. *pskati s byoby
zatem ekspresywnym czasownikiem dewerbalnym z dwoma zasadniczymi zna-
czeniami: przypina si, przylega, przywiera do czego (przy czym to znacze-
nie mogo by motywowane i przez niezwrotny czasownik *pti) i suwajc si,

17 Por. V.Machek, Slavische Verba mit suffixalem sk, SR X,

1957, s.6780; Sawski Zarys I 50.

551

http://rcin.org.pl
lizgajc si wspina si lub zsuwa si np. po drzewie, skale, z ktrego rozwi-
no si realnie powiadczone znaczenie lizga si, zelizgiwa si, suwa si.
Kontynuanty obu odtworzonych znacze widoczne s w semantyce refleksw
pochodnych postaci *psknti s : *psknti s, zachowujcych do dzi charakter
czasownikw ekspresywnych.

Jzyk Polski LXXI, 1991, 110115

4. dial. spek, kasz. spk, pl szufla do wylewania wody z odzi

W rodkowej i pnocnej Polsce zapisano interesujcy ludowy termin

z zakresu transportu wodnego spek, spka szufla (drewniana opatka)
do wylewnia wody z odzi: spuek opatka uywana do spukiwania dki
i wylewania z niej wody (Karowicz V 211: z ziemi chemiskiej), spek ka
szufla do wylewania wody z odzi (Janowo,
w. kwidzyski)18,
w kartotece
nowego Sownika gwar polskich (KSGP), ponadto spek drewniana opatka
do wylewania wody z dki z okolic lesina w pow. koniskim, z Chemy
w pow. toruskim i z Biekwki w pow. chemiskim. W rkopimiennych
materiaach Atlasu jzykowego kaszubszczyzny i dialektw ssiednich (AJK)
wrd odpowiedzi na kwestionariusz (rozdzia IV Rybowstwo, pytanie 96
szufla do wylewania wody z odzi (spuk, szufla, wylewka)) znajduj si zapi-
sy interesujcego nas wyrazu z terenw pozakaszubskich: spek z punktu
Starogard Gdaski, gwara typu kociewskiego), spuek
160 (Lena Jania,
w.
z punktu 222 (Gruczno, pow. wiecie, gwara kociewskotucholska)19.
Ten sam wyraz wystpuje te na terenie poudniowokaszubskim.
K.Nitsch zapisa go we wsi Swornegacie: spk maa szufla do wylewania
wody z czna20. Eksploratorzy AJK w tej wsi zapisali posta spok, ponad-
to w pobliskiej wsi Zielona Chocina (rwnie w pow. chojnickim) zanotowali
rzeczownik rodzaju eskiego spoka w tym samym znaczeniu.

18 Grnowicz II, z.2,

s.
150.
19 Dzikuj prof. Hannie Taborskiej za udostpnienie nie publikowanych materiaw AJK.
20
Nitsch WPP III 101.
F.Hinze w kontynuacji sownika Lorentza zapis ten umieci pod
hasem spk (LorPW II 336). W pisowni stosowanej przez B.Sycht naleaoby ten zapis
sprowadzi do postaci hasowej spk (hasa takiego u Sychty brak). Z pewnoci nie nale-
y tego zapisu odczytywa jako spuk, jak sugeruje przykad w kwestionariuszu AJK i takie
haso w kartotece Sownika gwar polskich. [111]

552

http://rcin.org.pl
 Rozpatrywany wyraz powiadczony jest w miejscowociach, w kt-
rych z powodu warunkw naturalnych (pooenie nad Wis, nad jeziora-
mi) zajmowan
si

tradycyjnym rybowstwem i gdzie musiaa istnie du-
ga tradycja korzystania ze rodkw transportu wodnego. Wszdzie tam byo
moliwe zachowanie tradycyjnych ludowych terminw eglarskich i rybac
kich. [111]
Dial. spek i jego kaszubski odpowiednik (w pisowni stosowanej przez
B.Sycht) spk, spoka to leksem, ktry nie tumaczy si na gruncie pol-
skim (mimo e odpowiedni podstawowy czasownik istnieje w polskich gwa-
rach, jednake w odlegym, odrbnym znaczeniu). Niewtpliwie rozpatry-
wany leksem zawiera sufiksy (e)k (spek, kasz. spk), ka (kasz. spoka), s
to zatem dawne deminutywa. Wskazuj na to odpowiedniki w kilku jzy-
kach sowiaskich: brus. dial. (na Polesiu) spo m. (i demin. splik) czerpak
do wylewania wody z dki21, ukr. dial. (nad Dnieprem i Dniestrem) pol
lu (demin. plyk) szufla, drewniany czerpak do wylewania wody z dki22,
take pla szufla, szufelka23, bug. dial. zpol m. drewniane naczynie do
wylewania wody z czego, czerpak24, opatka z krtk rczk do mieszania
mki25, mac. dial. (Ochryd, Dojran) spol, ispl m. czerpak do wylewania
wody z odzi26, sch. dial. (nad Adriatykiem) spol : sp ola
m., czciej

(np.
u rybakw adriatyckich i dunajskich) ispolac l szufla, drewniana opatka
do wylewania wody z czna, spolac take szufelka do przesypywania cze-
XVI w. ispol
go sypkiego, np. ziarna, mki27, serb.cs. czerpak28.
Zgodno postaci gosowych i semantyki przytoczonych wyrazw so
wiaskich jest niewtpliwa. Wystpowanie wyrazw w rnych, oddalo-
nych czciach terytorium sowiaskiego wskazuje, e mamy tu do czynienia
z wyrazami o wsplnym pochodzeniu, z reliktowo zachowanymi kontynu
antami prasowiaskiego leksemu. N podstawie cytowanego materiau
mamy prawo odtworzy prasowiaski rzeczownik *jspol m. (z wariantem

21 Tura V 87; M.A. S a s k e v i , Jae z leksiki vski Pahost ytkavickaha rana, NarSlo-
vatvor, s. 102.
22 Hrin IV 511; Dzendzelivskyj Podnistrovje 53.
23
Hrin l.c.; SUM XI 525.
24 Gerov II 278.
25 Novo selo 235.
26 R.K.Pe t k ov s k i, Nekoi karakteristini zborovi od ochridskiot

govor,
Makedonski

Pe e v, Dojranskiot govor, Makedonistika 2, Skopje 1979, s.128.
jazik I,
Skopje
1950, s.27; .

250; MihajloviVukovi 128; R.Vidov i , Pomorski
27
RJAZ III 934, 937; RSAN VIII

rjenik, Split 1984, s. 173.
Miklosich Lexicon 265. [112]
28

553

http://rcin.org.pl
*jspola f., por. kasz. spoka, ukr. pla) oznaczajcy drewnian opatk, szu-
fl, czerpak [112] do wysypywania czego, przede wszystkim do wychlapywa
nia, wylewania wody z odzi29.
Chocia dotychczas nie zestawiano wszystkich przytoczonych wyra-
zw sowiaskich, pochodzenie niektrych z nich objaniono poprawnie. Ju
F. Miklosich powiza serb.cs. ispol z pokrewnymi wyrazami (np. ze se.
plti pljem) i zaliczy do rdzenia pol30. .
Budmani, redaktor odpowiedniego
tomu zagrzebskiego sownika akademickiego, w sch. ispo(l) wydzieli przed-
rostek iz, czc wyraz z odpowiednimi czasownikami: wskaza na se. plti
pljem wylewa, wychlapywa i pokrewne czasowniki w rodzaju pol. paa
oczyszcza z plew, wia31; ca bogat serbskochorwack rodzin wyrazo-
w wraz z rzeczownikiem ispo(l), ispolac rozpatrzy P. Skok32.
Struktura zrekonstruowanych prapostaci *jspol : *jspola wskazuje, e
s to derywaty od czasownika z przedrostkiem iz (*jz). Taki czasownik, i to
w znaczeniu uzasadniajcym semantyk pochodnych rzeczownikw, mamy
powiadczony w jzyku soweskim: izplti izpljem : splti spljem wychla-
pa wod z czego (np. z czna); wypuka, wymy; usun plewy z ziarna
przez potrzsanie naczyniem, por. te ros. dial. spolot oczyci (ziarno) z plew.
Lepiej udokumentowany jest prosty czasownik, przy czym znaczenie motywu
jce semantyk derywatw *jspol : *jspola szufla do wylewania wody z odzi
odnajdujemy tylko u Sowian poudniowych, w jzyku soweskim i serb-
skochorwackim: se. plti pljem wylewa, wychlapywa wod z czego (np. z
czna); powodowa falowanie, burzy (np. wod); falowa, pyn strumieniem,
wrze, take oczyszcza z plew, wia ziarno, powiewa, sch. dial. czak. (wyspa
plati pljn wychlapywa, wylewa wod z odzi,
Lastovo i Kastav na Istrii)
czerpa, wylewa ciecz z czego33. W innych jzykach sowiaskich czasow-
nik ma odmienne znaczenia: czes. plti plm : plaji powiewa, gu. dial. p
poje wia, przewiewa ziarno; wywija, wymachiwa czym, ros. dial. polot

29 Typy
czerpak


w
do

wybierania

wody

z

cz


na
z

kraj


w
s


owia

skich
przed

stawia

Moszy

ski
KLS
2 I
304,
fig
. 255.
30
Miklosich
EW

254.
31
RJAZ III 934.
palj).
32
Skok ER
II

594595 (s.v. Odmiennie objaniono bug. izpol (i mac. ispol) w bu-
garskim sowniku etymologicznym: wyrazy te powizano z bug. pol p, poowa, miayby
one pierwotnie oznacza naczynie zawierajce poow jednostki miary pynu (BER II 48).
Nie uwzgldniono tu jednake innosowiaskich odpowiednikw, ktre nie popieraj takiej
wersji etymologicznej.
33 W. B or y , Przyczynki do geografii wyrazw sowiaskich, SlOcc 36, 1979, s.2728
{artyku na s.231239 niniejszego tomu red.}. [113]

554

http://rcin.org.pl
oczyszcza ziarno, kasz z plew. Rwnie w gwarach polskich istnieje odpo-
wiedni czasownik p pol (take z wtrn postaci czasu teraniej[113]szego
pluj) : p pole oczyszcza ziarno z plew poruszajc, potrzsajc nieckami
(Karowicz IV 142), p puje oczyszcza ziarno podrzucajc je na nieckach34,
w kartotece Sownika gwar polskich take ze wsi Lipnica w pow. jdrzejowskim,
Bychawka w pow. lubelskim, Janki Mode w pow. ostrockim35.
N
podstawie

faktw kilku jzykw sowiaskich odtwarza si praso
wiaski czasownik *polti pol wprawia co w ruch, potrzsa czym,
podrzuca co, wymachiwa czym36. Z takiego oglnego znaczenia rozwi-
ny si specjalne znaczenia: w rodowisku rolnikw znaczenie podrzuca
ziarno, kasz na nieckach w celu usunicia zanieczyszcze, usuwa plewy,
zanieczyszczenia przez podrzucanie na nieckach, w rodowisku uytkow-
nikw rodkw transportu wodnego znaczenie wypluskiwa, wychlapywa,
wylewa wod z czna, odzi. To ostatnie specjalne znaczenie realnie jest
powiadczone na terenie soweskim i chorwackim, ale w przeszoci musiao
by znane i innym Sowianom. Prawdopodobnie byo waciwoci sownic-
twa rybakw ju w epoce prasowiaskiej. Tylko w ten sposb mona bowiem
wytumaczy istnienie wsplnych wyrazw oznaczajcych szufl (opatk,
czerpak) do wylewania wody z odzi w rnych czciach Sowiaszczyzny,
gdzie z powodu warunkw naturalnych istniaa cigo wykorzystywania
rodkw transportu wodnego i gdzie w zwizku z tym mogy si zachowa
odpowiednie prastare terminy.
Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, moemy stwierdzi, e *jspol
(i jego przypuszczalny wariant *jspola) szufla (opatka, czerpak) do wychlapy-
wania, wylewania wody z odzi utworzono od przedrostkowego czasownika
*jzpolti wychlapa, wychlusta, wyla wod z czego, np. z odzi. Na gruncie
polskim regularnym kontynuantem ps. *jspol byby rzeczownik *sp (odpo
wiednio wariant *jspola rozwinby si w *spoa), jednake zachoway si tyl-

34 Dejna RKJ XXVI, 1980, s. 198.

35 W kartotece Sownika gwar polskich s te powiadczenia przedrostkowych czasow-
nikw op, wyp. Czsty w gwarach jest pochodny czasownik paa oczyszcza ziarno,
kasz z plew i zanieczyszcze przez podrzucanie na nieckach (kontynuuje on stary czasow-
nik iteratywny *palati palaj, derywowany od ps. *polti, znany te innym jzykom sowia-
skim). Godne uwagi s odmienne znaczenia paa w niektrych gwarach: (o kole) mie due
odchylenie od paszczyzny obrotu (Przewrotne, pow. rzeszowski), wyrobi maso, pozba
wiajc je wody przez podrzucanie na misce (Huszcza, pow. bialski), w ktrych mona si
dopatrywa pozostaoci dawnego oglniejszego znaczenia czasownika.
Por. np. Vaillant GC III 299; Bory 1.c.; Schusterewc HEW 1087. [114]
36

555

http://rcin.org.pl
ko dawne deminutywa spek = kasz. spk i kasz. spoka. Przypomina to sytua-
cj w jzyku serbskochorwackim, gdzie co prawda szcztkowo utrzyma si rze
czownik ispo(l), jednake zwykle zosta on zastpiony przez dawne zdrobnienie
ispolac. [114]
Ustalenie, e na czci terytorium polskiego (w tym i w gwarach poud
niowokaszubskich) zachowa si kontynuant starego wyrazu techniczne-
go *jspol (: *jspola), pozwala na nowo rozpatrzy pochodzenie podobnej
pnocnokaszubskiej nazwy tego samego przedmiotu. Sychta (V 286) podaje
z Przymorza rzeczownik pl l m.
opata drewniana

do wylewania wody
z odzi, wczeniej zapisa go B.laski w pracy Sownictwo rybackie i eglar
skie u Kaszubw nadmorskich37, powiadczony jest te u kaszubskich pisa-
rzy J.Bilota i A.Budzisza (LorPW II 491). Eksploratorzy AJK zanotowali go
w kilku punktach w pow. puckim: w Kunicy (pul m. i pla f.), Borze ( pel
.), Jastarni (pel m.) na
m Pwyspie Helskim oraz w Wielkiej Wsi i Meche-
linkach (pl m.).
Hinze uzna kasz. pl opata drewniana do wylewania wody z odzi
F.

za zapoyczenie niemieckie, widzc rdo zapoyczenia w rdniem. spl
Wasser oder Ort (Wasserbehalter, Pfuhl usw.), wo oder worin etwas gesplt
und gereinigt wird, Schwemme; Splwasser38, tj. w
oda lub

miejsce (zbiornik
wodny, kaua itd.), gdzie si co pucze i czyci, pawisko; pomyje, popuczy-
ny. Pod wzgldem fonetycznym wyprowadzanie kasz. pl z podanej formy
niemieckiej jest bez zarzutu. Jednake zastanawia rozbieno znacze wyra-
zu niemieckiego i kaszubskiego przy cakowitej identycznoci semantycznej
pnocnokaszubskiego pol z poudniowokaszubskim spk (: spoka), pol.
dial. spek i z cytowanymi wyej ich odpowiednikami innosowiaskimi.
Powstaje wic pytanie, czy kasz. pl rzeczywicie jest zapoyczeniem
niemieckim. W wietle rozpatrzonych faktw polskich i sowiaskich wyda-
je si prawdopodobne, e kasz. pl (i jego ewentualny wariant pla, por.
posta fonetyczn pla f. w Kunicy) kontynuuje ps. *jspol (: *jspola).
Oczekiwalibymy kaszubskiej postaci *sp (i ewentualnie *spa). Wyda-
je si moliwe, e dawniejsze kasz. *sp (: *spa), zachowujc swe znacze-
nie, ulego wpywowi postaci gosowej dniem. spl (lub niem. splen pu-
ka, spuka, zmywa i jego rodziny), wskutek czego pojawio si nagosowo
p (por. jednake taki sam nagos w ukr. pol, pola) i wygosowe l zamiast
(jeli nie mamy tu do czynienia z tzw. bylaczeniem, tj. realizacj jako l).

37
PF VIII, 1916, s. 78.
38 Hinze Lehnwrter 456.

556

http://rcin.org.pl
N
oddziaywanie niemieckie wskazuje zapisane przez F.Lorentza w Jastar-
ni kasz. pl pomyje, popuczyny (Splwasser) (Lorentz 1. c), niewtpliwe
zapoyczenie niemieckie. Wszystko to prowadzi do wniosku, e w gwarach
pnocnokaszubskich mogo doj do kontaminacji rodzimego rzeczownika
*sp (*spa) drewniana opata do wylewania wody z odzi z niemieckim
zapoyczeniem pl pomyje, popuczyny. [115]
Pol. dial. spek, kasz. spk (spoka), pl (pla) zatem to archaiczny
rodzimy leksem, kontynuujcy specjalny termin techniczny (rybacki) powstay
w epoce prasowiaskiej.

Jzyk Polski LXXI, 1991, 233239

5. dial. dzierbi si

Znamy tylko jedno powiadczenie tego czasownika: w gwarowej postaci

dzirbi si zapisa go w Jzwowie w Lubelskiem H.opaciski ze znaczeniem
dwiga si (z ka), np. Trza si dzirbi, bo jak ni, to sabo nie odydzie39.
W przeszoci czasownik ten musia by znany i innym gwarom polskim, na
co wskazuje derywat z przyrostkiem oli40: dzierboli mczy, gry (Jak
me co dzierboli) z Koniskiego (okolice lesina)41,
dzierboli si biedzi si,
biadoli si, wydzierboli si wyj z biedy z ziemi chemiskiej42. [234]
Dzierbi si jest wyrazem bez motywacji na gruncie polskim. Naley go
niewtpliwie czy z dokadnie mu odpowiadajcym formalnie rosyjskim gwa-
rowym czasownikiem derbit drapa, skroba; drze, targa, wydziera, szar-
pa, skuba, drbit rozkrada, grabi; rozciga, rozwleka, derbitsja dra-
pa si oraz z nalecymi do innej koniugacji czasownikami w kilku jzykach
sowiaskich: czes. drbati trze, drapa, drze, skroba; targa, zdziera, obdzie-
ra; okrada, drbati se drapa si, skroba si; duba, gmera w czym, sa.
drba trz; skuba, ukr. dial. drbaty zdziera dar, se. dial. drbati szarpa,
chciwie re (traw), o krowie, sch. dial. drbati dotyka, porusza, szarpa.

39 opaciski Przyczynki 728 (std Karowicz I 442).

40 Por. W. C y r a n, Tendencje sowotwrcze w gwarach polskich, d 1977, s.108 (myl-
nie lokalizuje dzierboli si na Kaszubach). W tej pracy na s. 108110 liczne przykady gwaro-
wych czasownikw z przyrostkiem oli.
P r a c k i, Gwara lesiska, Lud XIV, 1908, s. 109. Przykad zaczerpnem z KSGP.
41 W.
42 Pobocki 131 i 144 (w rozdziale Prowincyalizmy na ziemi Chemiskiej). [234]

557

http://rcin.org.pl
 Na podstawie tych powiadcze zrekonstruowano prasowiaskie cza-
sowniki *dbati i *dbiti drapa, skroba, drze, targa43. W obu sowni-
kach odtwarzajcych prasowiaski zasb leksykalny pominito jednak
cytowany materia polski. Autorzy odpowiednich artykuw sownikowych
nie dostrzegli polskich wyrazw w sowniku Karowicza, albo te zmyliy
ich podane tam znaczenia. Jest to przykre przeoczenie, gdy nie ma powodu,
by oddziela pol. dial. dzirbi si (tak posta hasow przytacza Karowicz)
od ros. dial. derbit(sja) i pozostaych wspomnianych wyrazw sowiaskich.
Znaczenie dwiga si (tj. podnosi si z trudem!) z ka jest niewtpli-
wie znaczeniem ekspresywnym, ktre mogo si rozwin z wczeniejszego
wygrzebywa si, wyskrobywa si, por. np. wygrzeba si grzebic wydo-
sta si z trudem z czego, spod czego, wygramoli si, wyskroba si z tru-
dem wydosta si skd, wydwign si, wygramoli si, dial. wyskroba si
z biedy, z choroby wydoby si, brus. dial. drpacca wydziera si, dwiga
si skd, z czego, wydrapywa si, gramoli si. Take semantyka pochod-
nego czasownika dzierboli (si) nawizuje do znacze cytowanych wyra-
zw sowiaskich: mczy, gry (i biedzi si w czasowniku zwrotnym)
wyprowadza mona z dawniejszego drapa, skroba, drze, por. np. stpol.
drapa m.in. bi, rani, kaleczy, gry, katowa, torturowa.
Dzierbi si i jego derywat dzierboli (si) to zatem relikty ps. *dbiti
(: *dbati), szcztki prasowiaskiego leksemu zachowane w niektrych gwa
rach polskich.
Nie mona wykluczy, e rozpatrywany czasownik istnia w przeszo-
ci rwnie w poudniowej Maopolsce. Moe na to wskazywa powiadczo-
ny w kartotece nowego Sownika gwar polskich (KSGP) rzeczownik dzirba
czowiek biedny, proletariusz, zajmujcy miejsce midzy dziadem a przecit-
nym obywatelem (zapis z Mucharza w pow. wadowickim z r.1929). Wyraz
ten mona interpretowa jako derywat od czasownika dzierbi si mczy si,
biedzi si [235] (por. znaczenie czasownika dzierboli si), byaby to zatem
nazwa dziaacza z etymologicznym znaczeniem ten, kto si mczy, kto si
biedzi, kto yje biednie. Mniej chyba prawdopodobne byoby tumaczenie
tego rzeczownika jako derywatu z sufiksem ba od wielokrotnego czasow-
nika dzira, dzira czsto, nieraz drze (pierze), ama (w kociach), dawne
XVII w. wybiera, podbiera (mid cudzym pszczoom), por. podhalaskie
zdziorba ten, co zdziera, zdzierca.

43
Zob.
SSJa V 219220 (rekonstrukcja *drbati, *drbiti); SP V 4243. W obu sowni-
kach przedstawiono dalsz etymologi czasownikw. [235]

558

http://rcin.org.pl
 Jeszcze mniej jasne jest pochodzenie rzeczownika dzierba (gw. yrba)
kawaek powroza, szmata lub powrso przekadane przez obk kosza
do noszenia go na ramieniu z Sidziny w pow. suskim (Kucaa 142). Mo-
na przypuszcza, e nazwa tego przedmiotu, uatwiajcego noszenie kosza
(w Wicirce nazywa si on nsac, tj. nasacz, Kucaa 1.c.), jest derywatem od
dzierbi w znaczeniu trze, ociera (por. znaczenia przytoczonych czasow-
nikw sowiaskich), z pierwotnym znaczeniem
t, trze,

ociera (rami
przy noszeniu kosza). Takiego objanienia nie potrafi jednak wesprze ad-
n
paralel semantyczn,

trudno zreszt ustali, czy taki przedmiot w innych
gwarach polskich (i sowiaskich) ma osobn nazw. Gdyby jednak dawniej-
sze byo znaczenie kawaek powroza, szmata..., rzeczownik ten naleaoby
czy z czasownikiem dziera, widzc w nim derywat z przyrostkiem ba od
tego czasownika z przypuszczalnym znaczeniem co udzieranego, udartego.
Za tym objanieniem przemawia zreszt wystpowanie czasownika dziera
rwnie w gwarach maopolskich.
Jeli pol. dial. dzirba to rzeczywicie derywat (lub dwa odrbne dery-
waty) od dzierbi (si), to rzeczownik ten mona by porwnywa z identycz-
nymi pod wzgldem formy wyrazami w kilku jzykach sowiaskich: sa.
drba taro ryb, czes. dial. drba: m drbu upi si, ukr. drb dar, ros. der
b nowe pole uprawne, na ktrym usunito wierzchni stwardnia warstw,
ugr ponownie uprawiony44. Odmienno znacze wyklucza jednak wspl-
ne pochodzenie tych wyrazw. Mamy tu widocznie do czynienia z paralelny-
mi derywatami niezalenie utworzonymi w kilku jzykach sowiaskich.

6. dial. oo(g)n si

Ks. Gustaw Pobocki wrd prowincjonalizmw chemiskich przy

toczy czasownik ogn si uraczy si, udelektowa si, np. jakim jadem,
napojem45. Tene czasownik w postaci oogn si uraczy si Z.Sobierajski
[236] zapisa na Kujawach46. W kartotece nowego Sownika gwar polskich jest
ponadto powiadczenie z Ostrockiego (ze wsi Janki Mode) w zmazurzonej

44 SSJa V 219 na podstawie tych faktw (bez uwzgldnienia wyrazu polskiego) rekon
struuje odczasownikowy rzeczownik *drba. W Sowniku prasowiaskim, ktry przy rekon-
strukcji wyrazw prasowiaskich kieruje si nie tylko zgodnoci formy, ale i moliwoci
zwizkw semantycznych odpowiednich wyrazw w jzykach sowiaskich, takiego rze-
czownika (miaby tu posta *dba) nie odtworzono.
45 Pobocki 137. Tylko to powiadczenie odnotowa Karowicz III 495. [236]
46 SobKuj 79 (przykad ze Straszewa w pow. nieszawskim).

559

http://rcin.org.pl
postaci ozon si (gw. ozon e) uraczy si czym. Zebrany materia
wskazuje wic na szcztkowe wystpowanie w gwarach pnocnej Polski cza-
sownika oogn (ogn, ozon) si uraczy si.
Czasownik ten pozostaje niewtpliwie w zwizku etymologicznym
z maopolskim (poudniowym) rzeczownikiem poody (pozody) pl. sody-
cze, wyszukane potrawy, smakoyki, akocie, ktry przed kilku laty objani-
em jako pny lokalny derywat od nie powiadczonego w materiale polskim
czasownika kontynuujcego ps. *podti zapragn (por. sch. podje
ti bardzo silnie, namitnie zapragn). Podstawowy czasownik *dti sil-
nie pragn, akn, poda czego znany jest na obszarze poudniowoso-
wiaskim, por. cs. ldti poda czego, pragn, sch. djeti silnie, bar
dzo pragn (kogo, czego), tskni (za kim, za czym)47.
Bezporedni kontynuant czasownika *dti w jzyku polskim nie by
dotychczas znany. Odszukanie pnocnopolskiego czasownika oo(g)n si
pozwala ustali, e ten prasowiaski czasownik musia by kontynuowany
rwnie w jzyku polskim. Bowiem posta gosowa, struktura i semantyka
dial. oo(g)n si wskazuj, e jest to czasownik pochodny z przedrostkiem
o i sufiksem n od zaginionego polskiego *odzie bd od jego praso-
wiaskiego prototypu *dti. Pol. oo(g)n wyprowadza trzeba z prapo-
staci *o(b)dnti, ktra w jzyku polskim powinna si rozwin w oo
n, gdy * po regularnie jest kontynuowane przez o, (np. ona,
ty, w), a dawna grupa spgoskowa dn ulegaa pierwotnie uproszczeniu
w n (por. np. scs. vzbnti przebudzi si, vnti widn, o stpol. styn
stygn zob. u Brcknera SEJP 523). Ta oczekiwana posta rzeczywicie ist-
nieje jako gwarowe ozon si. Posta oogn (ogn) si jest nowsza, ma
sekundarne gn tak jak stygn (por. Brckner 1.c).
Przedrostkowy zwrotny czasownik oo(g)n si, utworzony prawdopo
dobnie na gruncie polskim, pierwotnie znaczy zapewne zaspokoi swo-
je pragnienie, aknienie, swoj zachciank, std realnie istniejce znaczenie
uraczy si, udelektowa si (jadem, napojem).
Rozpatrzony pnocnopolski czasownik obok maopolskiego rze-
czownika poody i zapisanego w Limanowskiem rzeczownika odk (gw.
zodok) ten, co duo je48 to relikty archaicznego sowiaskiego czasownika.
S one cenne nie tylko dla poznania odziedziczonej z prasowiaskiego war-

47 W. B or y , Maopolskie poody akocie, smakoyki, SFPS 22, 1984, s.67 {artyku na

s.507510 niniejszego tomu red.}.
O.c. 67. [237]
48

560

http://rcin.org.pl
stwy sownictwa [237] polskiego, ale rwnie z oglnosowiaskiego punk-
tu widzenia, gdy kontynuanty czasownika *dti nie s znane pozostaym
jzykom zachodniosowiaskim.

7. dial. wiercpa, wierpa, wirspa

Na Kociewiu istnieje interesujcy rzeczownik wiercpa (gw. rcpa) chu-

da dziewczyna49, majcy bliskie pod wzgldem fonetycznym, ale rnice
si znaczeniem odpowiedniki w gwarach chemiskich: wierpa rzemyk,
sznurek przecignity przez drzwi do podnoszenia klamki50, wirspa dziur-
ka od klucza51. Znaczenia tych wyrazw s na pozr odlege, tak e mona
by mniema, i mamy tu do czynienia z trzema odrbnymi jednostkami lek-
sykalnymi. Zastanawia jednak blisko postaci gosowych i nieprzejrzysto
struktury tych wyrazw. A i blisze przyjrzenie si realnie powiadczonym
znaczeniom pozwala powiza je ze sob.
Zwizek przytoczonych wyrazw staje si prawdopodobny, jeli przyj-
miemy, e najblisze pierwotnemu jest znaczenie rzemyk, sznurek przecig
nity przez drzwi do podnoszenia klamki (w dawnym prymitywnym zam-
ku); to przypuszczenie wspieraj dane historyczne, o ktrych bdzie mowa
niej. W takim razie jasne si staje znaczenie dziurka od klucza: widocz-
nie gdzieniegdzie wyraz oznacza nie tylko rzemyk, sznurek do podnoszenia
klamki, ale rwnie otwr w drzwiach, przez ktry przechodzi taki rzemyk
czy sznurek. Po upowszechnieniu si nowoczeniejszych zamkw z kluczem
wyraz mg zacz oznacza funkcjonalnie tosamy otwr w drzwiach, dziur-
k od klucza. Rwnie znaczenie chuda dziewczyna mona powiza ze zna-
czeniem rzemyk, sznurek (do podnoszenia klamki). Prawdopodobnie zna-
czenie to ma swe rdo w porwnaniach typu *chuda jak wierpa (wiercpa)
chuda jak sznurek, rzemyk, skd wyabstrahowano wiercpa chuda dziewczy-
na, co do powstania znaczenia por. potoczne szczapa, patyk chuda, szczupa
dziewczyna, deska paska dziewczyna z porwna chuda jak szczapa, patyk,
paska jak deska.
Na genez pnocnopolskiego (kociewskiego i chemiskiego) rzeczow-
nika wiercpa (wierpa, wirspa) rzemyk, sznurek przecignity przez drzwi do
podnoszenia klamki (z wtrnymi znaczeniami dziurka od klucza i chuda

49 Sychta Koc III 125: wyraz znany tylko najstarszemu pokoleniu.

50 Pobocki 144.
51 Maciejewski 124: wyraz z Siemonia w pow. toruskim. [238]

561

http://rcin.org.pl
dziewczyna) wskazuj powiadczenia historyczne. Linde przytoczy za Igna-
cym Wodkiem XVIIIwieczny rzeczownik wierzbca w uderzajco zbienym
z faktami gwarowymi znaczeniu yczko wierzbowe, np. do pocignienia
klamki w chaupie chopskiej. W Sowniku wileskim i w Sowniku warszaw
skim [238] wierzbca to yczko z kory wierzbowej, wizowej i miara dugo-
ci rwna 15 okciom (to drugie znaczenie z r. 1786). Wyraz ma ju powiad-
czenia XVwieczne, jak wskazuj dane Sownika staropolskiego. W Psaterzu
floriaskim i puawskim wirzbca oznacza sznur lub wski kawaek tkani-
ny przewizanej nad biodrami, pas, w Psaterzu puawskim take sznurem
mierniczym odmierzon cz ziemi, udzia w ziemi (dziedziczonej), w pew-
nym tekcie z 1430 r. tene wyraz ma znaczenie miara dugoci rwnajca si
15 okciom. Wedug Brcknera (SEJP 624) w 16. wieku wier(z)bca i wierz
beczka... naley do przypraw owczych, czyli wyraz oznacza, zapewne, jaki
sznur czy powrz uywany przez myliwych.
Pochodzenie stpol. wirzbca (wierzbca, wierbca) ustali ju Brckner
w Sowniku etymologicznym (s. 623624, por. te s. 370 s.v. obierz). Jest to stare
deminutivum z sufiksem ca od rzeczownika powiadczonego np. w czes. vrv
sznur, scs. vrv ts., tj. od ps. *vv f. sznur, powrz. W wyrazie polskim
mamy zapewne zmian grupy spgoskowej vc > bc (por. z innym sufiksem
stpol. wirzwno : wirzbno sznur bartniczy).
Stpol. wirzbca i jego pniejsze warianty fonetyczne (obocznoci irz,
ir, erz, er polegaj na rnych chronologicznie i dialektycznie realiza-
cjach przedpolskiego *) oznacza przede wszystkim sznurek (sznur, powrz)
spleciony z rnych materiaw, midzy innymi zapewne z yka. Przytoczone
materiay zdaj si wskazywa, e w jzyku ludowym wyraz zacz ozna-
cza sznur z yka (np. wierzbowego, wizowego), nastpowaa te specjaliza-
cja znaczenia: wyraz otrzyma techniczne znaczenie sznurek z yka (wtr-
nie te rzemyk) do pocigania klamki w chaupie chopskiej. Wszystko to
pozwala ustali, e gwarowa posta wiercpa jest przeksztaceniem dawniej-
szego wierbca (fonetycznie erpca), wariantu stpol. wirzbca, z przestawk
pc > cp w wyrazie, w ktrym nie uwiadamiano sobie obecnoci przyrostka
ca. W poszczeglnych gwarach nowa grupa cp ulegaa przeksztaceniu w p
(wierpa, moe pod wpywem czasownika wierci?) i sp (wirspa).
Warto wspomnie, e Karowicz (VI 114) zaczerpnit ze sownika
Pobockiego gwarow posta wierpa opatrzy uwag zam(iast) wierba, suge
rujc tym samym, e jest to derywat z sufiksem ba od wierci. Jest to niepraw
dopodobne, gdy kierunek upodabniania spgosek w grupach spgo
skowych w jzyku polskim wyklucza rozwj wierba > wierpa. W kartote-
ce Sownika gwar polskich powiadczona jest jednak posta wierba rzemie

562

http://rcin.org.pl
czcy kapic bijaka i dzieraka w cepach z Kornatowa w pow. chemiskim.
W.ga, ktry ten wyraz zapisa, sugeruje, e rzemie ten nazywa si wierb
widocznie dlatego, e obraca si on stale z kap dzieraka52. Wydaje si bar-
dziej prawdopodobne, e wierba w podanym znaczeniu to przeksztacenie na
drodze ety[239]mologii ludowej omwionego powyej rzeczownika wierpa,
wystpujcego rwnie w ziemi chemiskiej. Znaczenie poczenia dzieraka
z bijakiem u cepw rozwino si zapewne z dawniejszego sznur, por. np. pol.
dial. swora poczenie bijaka z dzierakiem u cepw i sfora, dawne swora rze-
mie lub sznur (sucy do prowadzenia psw goczych).
Pnocnopolskie wiercpa (wierba, wirspa) to zatem relikty stpol. wirzb
ca (i jego wariantw), w ktrych nieregularna zmiana fonetyczna (bc > cp >
p, b, sp) i ewolucja semantyczna zatary pierwotny zwizek etymologiczny.

Jzyk Polski LXXII, 1992, s. 2529

8. dial. jaszcze

Czasownik jaszcze jaszczy (gw. jascy) jazgota, mwi bez przerwy,

szybko M.Kucaa zapisa w Sidzinie (pow. suski) i Wicirce (pow. myle-
nicki, Kucaa 286). Dalsze powiadczenia zawiera kartoteka SGP: posta
z mazurzeniem jasce wysokim tonem gono mwi, krzycze z Limanow-
skiego (take z poszczeglnych wsi: krzycze, kci si, Somka, piewa
z wrzaskiem, krzykliwie, ostwka) oraz z Podhala (krzycze, Zb) i posta
bez mazurzenia jaszcze piskliwie krzycze z poudniowego lska (Pucw
w pow. cieszyskim oraz omna Dolna i Grna na Zaolziu).
Na obszarze polskim posta najblisz temu poudniowopolskiemu
czasownikowi odnajdujemy na samej pnocy, mianowicie w kaszubskiej
gwarze Jastarni na Pwyspie Helskim jaskac ja papla, ple; szczeka,
ujada (LorPW I 300). W gwarach Polski ldowej oczekiwany czasownik
*jaska nie jest powiadczony53. Porednio jednak na istnienie w przeszoci
takiego czasownika z grup spgoskow sk wskazuj derywaty: czasownik

52 W. g a, Ziemia chemiska, Materiay i Prace Etnograficzne XVII, 1961, s.95 (cytuj

za KSGP).
53 Cytowane w niektrych sownikach etymologicznych (np. Machek ES2 218) pol.
dial.
jaska nie znajduje potwierdzenia w polskich rdach.

563

http://rcin.org.pl
 ota i rzeczownik z sufiksem ot, tj. dial. jaskota krzycze, haa-
z sufiksem
sowa z okolic Tarnowa, mwi cienkim gosem z okolic Ropczyc (Karo-
wicz II 237), w KSGP docina, szczeka (Samocice, pow. Dbrowa Tarnow-
ska), mia si gono (Mszana Grna, pow. limanowski) oraz jaskot krzyk,
haas z okolic Tarnowa (Karowicz l.c.), haas, pisk (Samocice, KSGP). Jak
wida, derywaty te znamy tylko z poudniowej Maopolski.
Znacznie szerszy zasig w gwarach maj odpowiednie wyrazy z dwicz-
n grup spgoskow zg. Szcztkowo jednak powiadczone s postaci bez
sufiksw ota, ot. Czasownik *jazga istnie musia na Kujawach, skoro
zapisano tam rzeczownik odsowny jazganie jazgotanie54, natomiast realnie
istnieje do dzi w gwarach pnocnokaszubskich: jazgac jazgaj : ja duo
mwi, ple; szczeka, ujada (LorPW I 303, Sychta II 87), gdzie znane s te
lokalne derywaty, np. jazga kobieta gadatliwa, jazgolc biada, stka, jcze,
piszcze, jazgovac kwili, narzeka, zawodzi (Sychta II 8788). Szeroko
znany gwarom ludowym jest natomiast czasownik z sufiksem ota: jazgota
i odpowiadajcy mu rzeczownik z sufiksem ot: jazgot. Tymi ostatnimi wyra-
zami nie ma potrzeby si tu zajmowa, poniewa ich objanienie przedstawi
F.Sawski w Sowniku etymologicznym jzyka polskiego (I 531532). F.Saw-
skiemu nie znane byy jednak przytoczone gwarowe wyrazy polskie bez sufik
sw ota, ot (jaszcze, jazganie, kasz. jaskac : jazgac). [26]
Dokadne odpowiedniki w kilku jzykach sowiaskich sprowadzaj
si do postaci *jaskati (kasz. jaskac), por. czes. jaskati km krzycze, pisz-
cze (w sowniku Jungmanna), dial. mor. jaskat wykrzykiwa z radoci, sa.
jaska ts., se. jskati gono krzycze (np. przy ktni, biadaniu); gdaka55.
Wystpowanie wyrazu u zachodnich i poudniowych Sowian przemawia
moe za jego prasowiask (dialektyczn?) genez56.
Jak wynika z przedstawionego materiau, postaci z grup sk (szcz)
zachoway si na kracach polskiego obszaru jzykowego. Odpowiedni-
ki sowiaskie dowodz, e starsza jest bezdwiczna grupa spgoskowa;
udwicznienie w zg jest innowacj ogromnej wikszoci polskich gwar.

54 SobKuj 5 (przykad z KSGP). [26]

55 Sawski SEJP l.c. zalicza tu te bug. jskam bole, bi, szturcha, do czego mona
doda sch. dial. wschodniochorwackie jskati ropie; rwa, bole (np. o ranie); pulsowa.
Zastanawia jednak odrbna semantyka tych wyrazw.
56 Wedug Sawskiego l.c. ostateczn podstaw jest spotykany w rnych jzykach sow.
dwikonaladowczy wykrz(yknik) ja!. W jzykach sowiaskich powiadczony jest te
paralelny czasownik z sufiksem s: *jasati, por. czes. jsati wykrzykiwa z radoci, sa. jasa
ts., sch. dial. jsati krzycze, haasowa.

564

http://rcin.org.pl
 Interesujcy nas tu gwnie poudniowopolski czasownik jaszcze
pozostaje niewtpliwie w zwizku z majcym odpowiedniki innosowiaskie
*jaska, kasz. jaskac. Stosunek obu tych postaci jest identyczny ze stosun-
kiem krzycze : krzyka, piszcze : piska, trzeszcze : trzaska itp.; na paralel-

ne istnienie

synonimicznych czasownikw, gwnie dwikonaladowczych,
na skati i ati (np. *piskati : *piati) zwraca uwag F.Sawski57.

9. dial. mersi

W jednej tylko gwarze maopolskiej zosta zapisany czasownik mersi

(gwar. myri myri) pada drobno, o deszczu (Kucaa 37: Wicirka). Mimo
ograniczonego zasigu wyraz zasuguje na uwag, gdy ma nawizania
w odlegych jzykach sowiaskich.
Postaci najblisze maopolskiemu mersi wystpuj w jzykach poudniowo
sowiaskich: se. dial. mrti mrs pada drobno, o deszczu i niegu58, bug. dial.
mrs, slo my, drobno pada59, mac. mroli (z sufiksem oli = pol. oli) ts.60.
Wszystkie te wyrazy wskazuj na pierwotne rdzenne *.
Penogos oro, wskazujcy na wczeniejsze *or, charakteryzuje zwi
zane z powyszymi wyrazami czasowniki wschodniosowiaskie: ros. moro
st [27], morost my, drobno pada, o deszczu, brus. dial. marasc (moro
sc, myrasc), marac (maruc) ts.61, por. te odpowiednie rzeczowniki:
ros. dial. mors f., mroch, morocha drobny deszcz, kapuniaczek, mawka,
brus. maras (dial. moros), mras ts..
Zgodno semantyki i blisko formalna przytoczonych poudniowoso-
wiaskich odpowiednikw pol. dial. mersi pozwalaj przyj prasowiask
genez wymienionych wyrazw (za czym przemawiaj take ich pozasowia-
skie nawizania, zob.
niej)

i rekonstruowa prasowiaski czasownik *msiti
msit drobno pada, rosi, my (i mniej nas tu interesujcy zwizany z nim
etymologicznie, moe za porednictwem pochodnych rzeczownikw z woka-
lizmem *or > wschodniosow. oro, synonimiczny czasownik *morsiti).
Uwzgldniane dotychczas w literaturze etymologicznej wyrazy (se. mre
ti, ros. morosit, brus. marasic : marayc) czy si z jednej strony z czes. mrholiti
my, sa. mrholi ts. (z wczeniejszego *gliti) z drugiej strony z pew-

57 Sawski Zarys I 50.

58
Bezlaj
ES II

203.
59 Gerov III 87.
60 RMJ I 426. [27]
61 SBM VI 225.

565

http://rcin.org.pl
nymi wyrazami pozasowiaskimi, przede wszystkim z ot. mirdzint, mer
gut drobno pada, my, mega, maga drobny deszcz, mawka62. Wyra-
zy te ostatecznie sprowadza si do praindoeuropejskiego pierwiastka *meregh
zwila, kropi, my63. Najbliszym kontynuantem tego pierwiastka byoby
*mg w czes. mrholiti, sa. mrholi (wokalizm bliski sowiaskiemu * ma ot.
mirdzinat). Omawiany tu czasownik, sprowadzony do ps. *msiti, ma s kon-
tynuujce prawdopodobnie grup spgoskow *gs (tj. *msiti < *mgsiti).
Pochodzenie s z dawnego *gs tumaczy brak przejcia s > ch i brak pala-
talizacji w przed przedni samogosk (pojawiajce si formy z lub ch:
se. mreti, brus. marayc, ros. moroch(a), s zapewne wtrne, nowsze, np. w so-
weskim mona przypuszcza analogi do synonimicznego preti).
Analiza faktw sowiaskich i pokrewnych wyrazw pozasowiaskich
pozwala wic przyj, e ps. *msiti < *mgsiti to stary sowiaski pochod-
ny czasownik z sufiksem s, prawdopodobnie pierwotne intensivum. Za
takim
obja


nieniem
przemawia

te

wyst


powanie
w

j


zykach
s


owia

skich
synoni
micznego

paralelnego

derywatu

z

sufiksem sk, mianowicie*mati <

sk

*mg ti: s
e. mrati
m

y
,
rosi

i
(
z
ud


wi
) sch
cznieniem
grupy . dial
.
wsch. mdeti
drobno
pada
, mderiti : mdoriti
,
m

y
,
rosi ts
.,
bu

g
. dial
.
mr

d

ri
ros. dial. moroz
m

y
, rosi

,
por
. te

t
, morozg
m

y m

awka.
Maopolski czasownik mersi, znany z jednej tylko gwary, jest wic
w wietle powyszych rozwaa reliktem leksykalnym, szcztkowo zacho-
wan pozostaoci starego sowiaskiego wyrazu meteorologicznego. [28]

10. dial. rzega

Zapisany tylko w Mylenickiem rzeczownik rzeg prga i

pochodny
przymiotnik rzegaty majcy po sobie prgi (Kucaa 50: Wicirka) to lokal-
ne wyrazy gwarowe, izolowane, jak si wydaje, w sownictwie polskim. Maj
one jednak odpowiedniki innosowiaskie.
Dokadny odpowiednik rzeczownika rzega odnajdujemy na terenie
poudniowosowiaskim: se. rga pknicie, rysa, szpara, nacicie, karb;
smuga, prga, tu istnieje te pochodny przymiotnik rgast majcy nacicia,
karby; majcy po sobie prgi, prkowany64, powiadczony take w dialek-
cie kajkawskim jzyka serbskochorwackiego: regast karbowany65. Wyra-

62
Zob. np.

Vasmer REW II 160 (z przegldem literatury); Bezlaj l.c.; SBM l.c.
Pokorny IEW 738. [28]
63
64
Pleternik II

415.
65 Kristijanovi 49.

566

http://rcin.org.pl
zy te (a take im pokrewne, np. se. ra pknicie, rysa, szpara, rozcicie;
wyobienie, obek; otwr drzwiowy, sch. dial. kajk. reak/reek, reka pk
nicie, szpara, poduny otwr) maj na gruncie poudniowosowiaskim
wyran motywacj czasownikow, por. se. rgati pka, tworzy szpary,
szczeliny, rgniti pkn, otworzy si (np. o ziemi, ranie), sch. dial. kajk.
regani ponacinany, majcy pknicia (pierwotnie imiesw bierny od cza-
sownika *regati, por. te oparty na nim sztokawski derywat regnac
rodzaj koronki, koronka z naciciami)66.
Se. rga i sch. *rega (porednio powiadczone przez przymiotnik regast)
to derywaty dewerbalne od se. rgati, rgniti, sch. *regati. Se. regniti, rega i rea
A.Brckner wymieni pod hasem rze (SEJP 477), wskazujc na pokrewne
wyrazy i na pierwotne znaczenie otwiera waciwe tej rodzinie wyrazowej. Trze-
ba jednak podkreli, e najbliszym odpowiednikiem se. rgati jest staropol-
ski przedrostkowy czasownik rzga (czy moe zrzga). W kartotece Sownika
staropolskiego znajduj si trzy powiadczenia tego czasownika z XV wieku:

A ta (sc. pokora) na czwor si ukazuje: nie dba na ten wiat a nikim

nie gardzi ni rzga [rkp. szrzkac, z mylnym chyba k] XV med.
RWF XXII

236;

P
(
o
)
r

ga
aut rz

ga [rkp. schrzanga] exprobrat 1471 MPKJ V 68;
Owa jest wyszed syn eny izraelskiej... i rzga si jest [rkp.
srzgal sy iest = ac. iurgatus est; w przekadzie ks. Wujka: swa-
rzy si] w staniech mem
izraelskim

BZ Lev 2.

Czasownik rzga znaczy zapewne urga komu, zniewaa kogo,

zwrotny rzga si kci si, sprzecza si. S to znaczenia wtrne, lepiej
powiadczone w pokrewnym czasowniku urga zorzeczy, wymyla
komu, [29] naigrawa si, szydzi, drwi, stpol. urga (si) zniewaa
kogo, ublia czyjej czci, naigrawa si, porga bluni, urga (o tym
czasowniku
zob.
Brckner SEJP 595).
Dla naszych celw jest wane, e se. rgati, sch. regani, stpol. rzga wska-
zuj na stary, niewtpliwie prasowiaski czasownik *rgati pka, tworzy szpa-
ry, szczeliny, prgi. Prasowiask genez tego czasownika i rdzenn samogos
k nosow w nim potwierdza pochodny czasownik z tyln samogosk nosow
*rgati, kontynuowany w jzykach sowiaskich, m.in. przez pol. urga, stpol.
porga, dial. kasz. rgac szydzi z kogo, kpi, drwi (Sychta IV 363)67.

Skok [29]
66
Zob.

ER

III 124.
67
r. n.
Vasmer
..
543544.

567

http://rcin.org.pl
 Przedstawiony materia pozwala doj do wniosku, e maopol. rzega
prga to derywat (rezultat czynnoci) od ps. *rgati czy raczej od zaginionego
pol. *rzga ze znaczeniem bliskim se. rgati. Oczekiwalibymy postaci *rzga,
gdy w gwarze Wicirki nie nastpuje denazalizacja samogosek nosowych
(por. np. prga, Kucaa 188). Zatem e w miejsce spodziewanego nie jest
pochodzenia fonetycznego. Zapewne wyraz, pozbawiony oparcia w rodzinie
wyrazowej (przez utrat podstawowego czasownika), uleg przeksztaceniu
pod wpywem podobnych wyrazw z e, moe takich jak stpol. rzegota duo
mwi, papla, dial. wydawa chrapliwe, skrzekliwe odgosy; grzechota, sze-
leci, czy te pod wpywem rodziny czasownika rzeza.
Chocia maopol. rzega ma dokadny odpowiednik w zachodniej czci
obszaru poudniowosowiaskiego, prawdopodobnie jest to derywat rodzimy,
polski. Tego typu pochodne rzeczowniki mogy powstawa paralelnie w poszcze-
glnych jzykach sowiaskich, gdy derywacja rzeczownikw dewerbalnych na
a zachowywaa produktywno take w epoce historycznej. Gdyby omawia-
ny rzeczownik by wytworem epoki prasowiaskiej, prawdopodobnie miaby
posta *rga, gdy takie prasowiaskie derywaty charakteryzowaa alternacja
rdzennych : (por. np. ps. *prga, pol. prga od ps. *prgti).
Jeli suszny jest pogld, e maopol. rzega < *rzga jest derywatem
powstaym na gruncie polskim, to wyraz ten porednio wskazuje na istnie-
nie w przeszoci polskiego czasownika *rzga (< ps. *rgati) w znaczeniu
pka, tworzy szpary, szczeliny, prgi lub podobnym. Istnienie takiego pol-
skiego czasownika powiadcza stpol. rzga (si) majce jednak inne, nie-
wtpliwie wtrne znaczenie.

Jzyk Polski LXXII, 1992, s. 163168

11. dial. pomucha

Rzeczownik pomucha zaraza, pomr

powiadczony jest w XVII wie-
ku w utworach Wacawa Potockiego (zob.

Linde, SWarsz) jako jeden z dia-
lektyzmw gwary podkarpackiej utrwalonych przez tego pisarza. W czasach
nowszych wyraz zosta zapisany w pasie gwar poudniowopolskich, w pou-
dniowej Maopolsce i na lsku, gwnie w Cieszyskiem. Karowicz (IV 252)
przytoczy tylko powiadczenia z Podhala. W znaczeniu zaraza na owady
i drb, przenonie take o ludziach odnotowa ten rzeczownik w trzech zba-
danych wsiach maopolskich Kucaa (83). W kartotece Sownika gwar pol

568

http://rcin.org.pl
skich znajduj si nastpujce powiadczenia postaci pomucha z gwar mao-
polskich: zaraza na drb Hyne, pow. rzeszowski, zaraza (take przeno-
nie jako przezwisko czowieka) Grbw, pow. tarnobrzeski, zaraza na
bydo Czarny Dunajec, pow. nowotarski. W znaczeniu pomr, zaraza wyraz
wystpuje take na lsku Cieszyskim68, co potwierdzaj zapisy z pow. cie-
szyskiego w KSGP: pomr (na ludzi, na kury) Kozakowice i pomr na wi-
nie Jaworzynka. W gwarach lskich zapisano te odmienne, interesujce
znaczenie wyrazu: pomucha krtkotrway wicher Zarzecze, pow. cieszyski
i pomuha przejciowy krtki deszcz lub nieg z silnym wiatrem Rudzieniec,
pow. gliwicki (oba przykady z KSGP).
A.Brckner w Sowniku etymologicznym (s.430) pomuch (z Potockie-
go) odesa do hasa mucha, gdzie jednak interesujcego nas wyrazu nawet
nie wspomnia. Za zwizkiem dial. pomucha zaraza, pomr z nazw owada
mucha mogyby przemawia frazy gin, mrze, pada, umiera jak muchy
(tj. masowo). Ale powizanie gwarowego wyrazu z tymi frazami nie tu-
maczy pochodzenia przedrostka po (czyby z jakiego nieznanego zwro-
tu zawierajcego wyraenie przyimkowe po muchach?) ani lskich znacze
meteorologicznych. Waniejszym jednak argumentem przeciw sugestii Br-
cknera jest wiadectwo ludowych faktw rosyjskich.
Ludowy polski rzeczownik pomucha ma dokadny odpowiednik w ros.
dial. pmucha epidemia, pomr (np. kur, prosit) zapisanym w gwarach
podmoskiew[164]skich69. W innym znaczeniu ten sam wyraz odnotowa-
no w syberyjskich gwarach nad Amurem: pomcha mga poraajca doj-
rzewajce zboe, z oboczn postaci pmcha w tym samym znaczeniu70.
Posta pmcha i jej odmianka pmocha znane s licznym gwarom rosyjskim
(wedug sownika Dala pnocnym, wschodnim, nadwoaskim, dzi zna-
my te powiadczenia z poudnia, znad Donu) i to w kilku znaczeniach: epi-
demia, zaraza, pomr zwierzt, zaraza poraajca roliny, opary, mga, rosa
szkodzce wedug ludowych przekona rolinom, zbou, poraajce doj-
rzewajce zboe, nalot (przypominajcy pyek yta) osadzajcy si na trawie
w czasie silnej posuchy, nieurodzaj spowodowany przez widoczn przyczy-
n, np. przez nie zboow a zwaszcza przez deszcze w okresie kwitnienia

68 F.Bi z o , Ze sownictwa gwarowego na lsku Cieszyskim (etymologie), Rozprawy

Komisji Jzykowej Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego III, Wrocaw 1961, s.102, zali-
cza wyraz do ciekawych przeytkw leksykalnych, wspomina, e znany by W. Potockiemu
i e istnieje w gwarze Lasowiakw. [164]
69 Podmoskove 397.
70 SlPriam 216.

569

http://rcin.org.pl
zb, przez szkodliwe rosy czy mgy poraajce zboe, skaenie powietrza,
przeszkoda, zawada; nieudanie si, zepsucie si czego71.
Dostpne dane wskazuj, e pm(o)cha w niektrych tylko gwarach rosyj-
skich oznacza zaraz na zwierzta, pomr zwierzt, znacznie czciej okrela
domnieman przyczyn poraania rolin (tj. okrelone zjawiska atmosferycz-
ne), poraenie rolin (zaraz niszczc roliny) i skutki tego poraenia. Naj-
bardziej rozpowszechnione jest znaczenie szkodliwe opary, mga, rosa poraa-
jce roliny, zwaszcza dojrzewajce zboe. Wydaje si, e to znaczenie, cile
powizane z pogldami ludu na etiologi chorb rolin, jest najstarsze z real-
nie powiadczonych znacze. atwo z niego wyprowadzi dalsze znaczenie
poraenie rolin, zaraza poraajca roliny oraz wtrne w wietle materiau
rosyjskiego znaczenie zaraza na zwierzta, pomr zwierzt, epidemia niszcz-
ca zwierzta. To sugeruje, e i znaczenie pol. pomucha zaraza na zwierzta,
pomr zwierzt (niekiedy te i ludzi) moe by
sekundarne,
pochodne.
Dla poszukiwa etymologii ros. dial. pm(o)cha i jego rzadszej odmian-
ki pmcha oraz pozostajcego z nimi w niewtpliwym zwizku pol. dial.
pomucha wany jest bliski gosowo i znaczeniowo rosyjski gwarowy rze-
czownik bez przedrostka po, mianowicie mcha choroba kosw, nie, gow-
nia72. Wyraz ten, wyprowadzany z wczeniejszej postaci *mcha, K.Bga
zrwna z litew. msos f. pl. ple, zwizanym etymologicznie z litew. msas
m., zwykle pl. msa ple; kouch na zgstniaej cieczy; [165] piana np. na
piwie73, a wic take z pol. mech, ros. moch < ps. *h m. mech;

meszek,
puszek (pierwotnie, jak wskazuj pokrewne wyrazy indoeuropejskie, ple
na czym wilgotnym, std porost podobny do pleni, pokrywajcy co jak
ple, mech). Mona zatem sdzi, e *ch (> ros. mcha) to nazwa choro-
by poraajcej roliny (wyniszczajcej kosy czy ziarna w kosach), ktr lud
mg uwaa za rodzaj pleni, za szkodliwy nalot na kosach powodowany
przez pewne zjawiska atmosferyczne.

71 Dal3 III 710, 713714; Opyt 169; OpytD 198; Melnienko 157; Jaroslavskij oblastnoj
slovar, VIII, Jaroslavl 1989, s. 60; Mirtov Kazaki 246; Don III 39. W gwarach syberyjskich
nad rzek Ob powiadczona jest posta pmoch m. szron? (w przykadzie jest mowa o pora-
eniu, kniciu lici malin spowodowanym przez pomoch), zob. Slovar russkich staroi
eskich govorov srednej asti bassejna r.
Obi (Dopolnenie), II, Tomsk 1975, s.105. Znaczenie
przeszkoda, zawada powstao moe w rezultacie kontaminacji dial. pom(o)cha z ros. pome
cha przeszkoda, zawada, szkopu, trudno, derywatem od pomeat przeszkodzi, stan
na przeszkodzie, na zawadzie.
72 Dal3 II 950. [165]
73 K.B g a, Rinktiniai ratai, I, Vilnius 1958, s. 470 (przedruk artykuu z r. 1913). Por.
te Vasmer REW II 18
2; Fraenkel LEW I
473474.

570

http://rcin.org.pl
 Struktura ros. pmcha : pmocha (wskazujcych na wczeniejsz posta
*pomcha), pmoch (< *h), pmucha,
pol. pomucha, a zwaszcza obecno
przedrostka po sugeruje ich odczasownikowe pochodzenie (co do budowy por.
np. pol. pociecha, porka, polepa, polewa). Trudno jednak w materiale sowia-
skim odnale odpowiedni czasownik, ktry mgby stanowi podstaw dery-
wacyjn interesujcych nas rzeczownikw. Za relikt takiego czasownika mona
by uzna ros. dial. (okolice Wiatki) pomtsja umrze, skona, o czowieku74,
ale jest bardziej prawdopodobne, e jest to derywat od ros. dial. pmcha zaraza,
pomr. W tej sytuacji moemy tylko przypuszcza, e podstaw derywacyjn
omawianych rzeczownikw stanowi hipotetyczny (zaginiony lub moe jeszcze
nie odszukany) przedrostkowy czasownik *pomiti lub *pomchati, utwo-
rzony od ps. *mch i/lub *h (ros. mcha, o ile ten ostatni wyraz sam nie
jest derywatem od hipotetycznego bezprzedrostkowego *it lub *mchati)
z dawniejszym znaczeniem ple, nalot na czym lub porost podobny do ple-
ni. Taki hipotetyczny czasownik, jeli rzeczywicie istnia, powinien znaczy
pokry co pleni lub podobnym do pleni nalotem, porostem, por. pokrewne
omawianym wyrazom denominalne czasowniki litewskie musti, msti ple-
nie, pokrywa si pleni, kouchem pleni.
Jeli suszne jest objanienie analizowanych rzeczownikw jako dery-
watw odczasownikowych (a jest to trudne, jak widzimy, do udowodnienia,
chocia wyranie jest postulowane przez budow wyrazw), to rekonstru-
owany rzeczownik *pomcha (i jego ewentualny wariant *pomch) musia
by pierwotnie nazw czynnoci z przypuszczalnym znaczeniem pokrycie
czego (np. rolin) pleni, podobnym do pleni nalotem. Poniewa dawne
nazwy czynnoci czsto ulegay konkretyzacji, mamy i tu wtrne konkretne
znaczenia, realnie istniejce w gwarach rosyjskich: opary, mga, rosa osia-
dajce na rolinach (w postaci nalotu, osadu) i poraajce je, nalot, osad na
rolinach, z ktrych rozwiny si dalsze, ju omawiane znaczenia zaraza
rolinna i zaraza na zwierzta. Wydaje si, e do rekonstruowanego zna-
czenia czynnociowego nawizuje te konkretne polskie znaczenie meteorolo
giczne szcztkowo powiadczone w gwarach lskich (pomucha przejciowy
krtki deszcz lub nieg z silnym wiatrem, krtkotrway wicher). Powsta-
wanie (szkodliwego) osadu, nalotu na rolinach lud mg wiza z pewny-
mi zjawiskami atmosferycznymi, np. z przejciowym opadem przy [166] sil-
nym wietrze, zatem wyraz mg sekundarnie oznacza takie zjawiska atmo-
sferyczne. W takim razie lskie znaczenie jest archaizmem.

74 Da3 III 714. [166]

571

http://rcin.org.pl
 Z dotychczasowych wywodw wynika, e za pierwotn uzna trzeba
posta *pomcha, ktra w polskim winna si rozwin w *pomcha. Pou-
dniowopolska pomucha i odpowiadajca jej pomucha w niektrych gwa-
rach rosyjskich maj wtrne, zapewne, u. By moe u zostao wprowa-
dzone przez wtrne skojarzenie wyrazu, ktry utraci pierwotn motywa-
cj, z nazw owada mucha (ros. much). Czynnikiem uatwiajcym powi-
zanie wyrazw nalecych do dwu rnych rodzin leksykalnych mogo by
wystpowanie w rodzinie ps. *mucha postaci z wokalizmem (tj. *mch),
np. pol. mszyca, ros. moka. Nie mona jednak wykluczy, e w omawianym
wyrazie mamy do czynienia ze star obocznoci rdzennych samogosek
: , gdy w rodzinie ps. *h, pol. mech istniej te wyrazy z wokali
zmem u, np. bug. muchl ple.

12. dial. wisny, winy, wichny

Najwczeniejsze powiadczenie interesujcego nas przymiotnika znajduje-
my w sowniku Lindego (VI 340), ktry za swym wsppracownikiem ks. Kajeta-
nem Kamieskim (urodzonym w r. 1758 w wczesnym woj. krakowskim) przy-
toczy wisny gitki, cigy, np. wisne elazo. Niewtpliwie jest to jeden z nie-
rzadkich u Lindego dialektyzmw. Wyraz jest dobrze znany gwarom ludowym
centralnej Polski: postacie wisny i (czciej) winy gitki, gibki, wiotki, elastycz-
ny (zwaszcza o drewnie, o prtach np. wierzbiny) zapisano w Wielkopolsce
(Poznaskie, Kaliskie, Kujawy)75 i w zachodniej Maopolsce (czyckie, Piotr-
kowskie, Sieradzkie)76. SWarsz przytacza te gwarowe wisny wiotki, o ciele.
W gwarach wielkopolskich powiadczone jest ponadto znaczenie moc-
ny, krzepki, ktre rozwino si ze znaczenia elastyczny, nieamliwy (o drze-
wie, drewnie). Wskazuje na to stae poczenie wyrazowe wine drzewo moc-
ne drzewo, ktre Karowicz podaje z Kaliskiego, a KSGP z pow. poznaskie-
go, jarociskiego i koniskiego, por. te wine siekierzysko z Krnika w pow.
remskim (KSGP). W Gostyskiem winy ma znaczenie krzepki, o czo
wieku (KSGP).
Do znaczenia gitki, cigy (np. o elazie) u Lindego nawizuje kujaw-
skie wine ciasto gste ciasto (Karowicz l.c.); i to realne znaczenie sprowa-
dza si z pewnoci do wyjciowego elastyczny. [167]

75 opaciski Przyczynki 932; Karowicz VI 132; Tomaszewski 208. W KSGP zapisy

z pow. poznaskiego i koniskiego.
76 Domaniewek VII 1119 (z oboczn postaci ii); Dejna RKJ XXX, 1984, s.144, 145:
winy z pow. piotrkowskiego i sieradzkiego, wisny z pow. sieradzkiego i askiego. [167]

572

http://rcin.org.pl
 Odrbne znaczenie przymiotnika winy (wini) nie cakiem suchy, wil-
gotny, np. o ztym zbou, sianie zapisa M.Szymczak w czyckim Doma-
niewku77. Mamy tu dalszy rozwj semantyczny wyrazu: elastyczny, niesztyw-
ny, wiotki (n.


ztych, skoszonych rolinach)> nie cakiem wyschnity (tj.
jeszcze wiotki, niesztywny), wilgotny. Moliwo takiego rozwoju znaczenio-
wego potwierdza gwarowy przymiotnik z okolic Bigoraja wiciowaty wilgot-
ny, nie nadajcy si do zabrania do stodoy (np. o lnie, zbou, sianie) (Mazur
174), ktry jako derywat od wi cienka, gitka gazka, witka musia najpierw
znaczy majcy waciwoci witki, gncy si, gitki, elastyczny.
W gwarach zachodniej Maopolski (w pow. sieradzkim, piotrkowskim
i czstochowskim) K. Dejna zapisa ponadto posta wichny o drzewie: ela-
styczny, amliwy? z przykadem ixne ak pokryi ater78 (moe wic raczej
skrcony, pokrcony przez wiatr, ale nie zamany?).
Nie ulega wtpliwoci, e podstawowym znaczeniem gwarowego przy-
miotnika wisny : winy jest gitki, gibki, elastyczny. Semantyka i budowa
wyrazu (przyrostek ny) ka dopatrywa si tu derywatu odczasowniko-
wego. Poszukiwania odpowiedniego wyrazu, w ktrym moglibymy widzie
podstaw sowotwrcz omawianego przymiotnika, doprowadziy do wnio-
sku, e by nim czasownik *wicha, ktrego co prawda nie udao si odnale
w polskich rdach, ale ktry istnieje w wikszoci jzykw sowiaskich79:
sa. dial. wsch. vichac macha, ros. dial. vicht pochyla, nagina; nastawia
ko w stawie po zwichniciu, vichtsja porusza si, chwia si, ukr. vychty
macha, wymachiwa; bryka, bi tylnymi nogami, o zwierztach kopytnych,
vychtysja gwatownie si rzuca, rwa si; huta si, brus. vichc chwia,
koysa, kiwa, macha, wymachiwa; robi raptowny ruch w bok, vichcca
chwia si, koysa si, se. vhati skrca, wygina na zewntrz; wywija,
wymachiwa; gwatownie si rzuca, uderza, sch. dial. vhati rozrzuca, roz
sypywa, bug. dial. vcham jad konno. Powiadczenia

te wskazuj na ps.
*vichati macha, wymachiwa, wywija, koysa czym80.
Porednio na istnienie w jzyku polskim w przeszoci czasownika
*wicha wskazuj pochodne czasowniki: 1) wywichn wykrci, wybi ze

77 Domaniewek l.c.
78 Dejna .

c
.
121.
79 Brckner SEJP s.v. wicher (s.612) wymienia tylko czasownik wschodniosowiaski.
O czasownikach poudniowosowiaskich dokadniej w moim artykule Iz leksikih osobitosti
srednjodalmatinske
akavtine, ZbFL XXXIII,

1990, s.

3940 {artyku na s.439448

niniej-
szego tomu red.}.
zob. np. SBM II 167; ESUM I 385386. [168]
80 Przegld objanie etymologicznych wyrazu

573

http://rcin.org.pl
stawu, zwichn, zwichn spowodowa przemieszczenie wzgldem siebie
nasad koci tworzcych staw, wybi ze stawu, zwichn si zosta zwichni-
tym, wywichn si, przest. zosta skrzywionym, skrzywi si, wykrzywi
si, 2) dawne XVI w. i dial. wicha (nowsze wika) gmatwa, plta, krci,
dial. te krci, kama, w gwarach rwnie odmianki morfologiczne wichla
si wierci si, krci si, kasz. ilac s ts.; [168] wegetowa, wiza koniec
z kocem; (przen.) wzbrania si, wichli si (kasz. ilc s) wierci si, kr-
ci si, 3) dial. wicholi mi, wala, kasz.si. iolc krci, wierci, obraca,
wicholi si klepa bied, walczy z trudnociami, duo odmawia sobie, kasz.
iolc s wierci si, krci si; wegetowa, wiza koniec z kocem.
Jeli czasownik *wicha istnia w jzyku polskim, to znaczy on prawdopo-
dobnie, jak sugeruje semantyka polskich pochodnych wyrazw i pokrewnych
czasownikw innosowiaskich, macha, wymachiwa, koysa, wygina,
krci czym. Zatem pochodny przymiotnik z przyrostkiem ny, motywowa-
ny moe przez odpowiedni czasownik zwrotny, mg oznacza taki, ktry si
(atwo) wygina na boki, koysze, skrca > gitki, gibki, elastyczny.
Gwarowy przymiotnik wisny : winy, nie majcy odpowiednikw w innych
jzykach sowiaskich, jest wyrazem powstaym na gruncie polskim. Pewn trud-
no sprawia posta gosowa wyrazu, gdy oczekiwalibymy postaci *wiszny (por.
np. pyszny), jednake nawet w niemazurzcych gwarach wielkopolskich mamy
formy z s i . By moe postaci wisny, winy (lokalnie te wini) s pochodzenia
analogicznego, maj nieregularne (w gwarach bez mazurzenia) s, pod wpy-
wem przymiotnikw zakoczonych na sny, ny, ni, np. litosny : stpol. lutony,
miosny : daw. miony, leny : leni itp. Posta wichny o ograniczonym zasigu ma
ch moe wtrne, przywrcone pod wpywem pokrewnych wyrazw (np. wich
n) albo te jest modszym lokalnym derywatem paralelnym do wisny : winy
z zachowaniem kocowej spgoski tematu sowotwrczego.

Jzyk Polski LXXII, 1992, s.280282

13. dial. sia wieci, kasz. sjac paa ciepem

W Sowniku gwar polskich J.Karowicza pod hasem sia skrywaj si dwa
homonimiczne czasowniki: oglnopolski sia rzuca, sypa ziarno w ziemi;
rozrzuca co sypkiego, rozsypywa i gwarowy sia (si) wieci (si), lni.
Na uwag zasuguje drugi z homonimw, nie uwzgldniany dotd w literatu-
rze etymologicznej.

574

http://rcin.org.pl
 Czasownik sia wieci podaje Karowicz (za Kolbergiem) z Lubelskie-
go; posta zwrotn sia si przytacza z tekstw folklorystycznych z Kieleckie-
go, Olkuskiego i z Podhala, tylko w poczeniu z rzeczownikiem woda: woda
si sieje wieci si, byszczy, lni, np. Ja pojad, gdzie si woda sieje. Mona
wic sdzi, e sia (si) wieci (si), lni to wyraz maopolski, przechowa-
ny w folklorze w utartym poczeniu wyrazowym.
Rozpatrywany czasownik w nieco innej postaci i z odrbnym znacze-
niem istnieje do dzi w dialekcie kaszubskim: sjac sje : sj paa, bucha
ciepem (Sychta V 29, LorPW II 232). Znany by rwnie wymarej gwarze
sowiskiej: sjc paa, bucha ciepem, z przedrostkami nasjc powia,
buchn (o gorcu, zimnie, powietrzu, zapachu), vsjc wywia, wydmu-
cha81. Kaszubskie znaczenie paa, bucha ciepem jest niewtpliwie wtr-
ne: zwizek znacze promieniowa wiato, wieci i promieniowa ciepo,
paa ciepem jest oczywisty, por. te se. dial. od
pei sije od pieca bucha
ciepo obok sijati wieci, lni, byszcze. Rozporzdzamy przy tym dowo-
dem, e kaszubski czasownik w przeszoci mia znaczenie wieci. wiad-
czy o tym zapis w Sowniczku gwary sowiskiej J.gowskiego: syc, np. su
ince syje przes sklo soce przewieca przez szko82. Bezokolicznik syc zosta
zapewne bdnie utworzony przez autora Sowniczka na podstawie czasu
wzr czasownikw typu pije pi, kasz. ije
teraniejszego syje (tj. sije) na
. Przykad wydobyty przez gowskiego z jakiego dawnego tekstu doku-
mentuje wic wczeniejsz posta kaszubsk sijac sije wieci, przewieca
z rdzennym i starszym od wspczesnego kaszubskiego . [281]
Kasz. sjac paa ciepem ju L. Biskupski

poprawnie

zestawi ze scs.
sijati wieci, promienie83. Rzeczywicie wyraz ten ma dokadne odpo-
wiedniki w jzykach wschodnio i poudniowosowiaskich: strus. sijati sijaju
byszcze, lni si; wieci, owietla, opromienia, ros. sijt sijju wieci
jasno, janie, lni, byszcze; promienie, ukr. sjty
sjju, syjty

syjju i sijty
sijju byszcze, byska; wieci, lni, promienie, scs. sijati sijaj
wieci,

to lokalna realizacja oglnokaszubskiego (szwa, samo-

81
LorSW II 992. Sowiskie
goski oznaczanej w ortografii stosowanej przez B.Sycht i wspczesnych pisarzy kaszub-
skich przez ).
82 gowski 159. Wyraz i przykad opatrzone s kwalifikatorem d. = wyraz, zachodzcy
w dokumentach drukowanych lub rkopimiennych. Nie sposb ustali tekstu (z zaginionego
archiwum w Smodzinie?), z ktrego gowski zaczerpn przykad. Zawarto wymienione-
go sowniczka szczegowo analizuje H. Pop ow s k aTa b or s k a w artykule Sowniczek gwary
sowiskiej Jzefa gowskiego, Studia kaszubskosowiskie, eba 1992, s.99116. [81]
83 Berka 616.

575

http://rcin.org.pl
byszcze, promienie, janie, bug. sijja byszcze, promienie, mac. sjae
wieci jasno, byszcze, lni, sch. sjti sjm : sjjm, sjati
jm lni, wie-
ci (si); byska, byszcze; promienie, janie, se. sijti sjem : sjam wie-
ci, lni, byszcze. Zwykle przeocza si powiadczenie odpowiedniego cza-
sownika w czeskim: w sowniku Jungmanna jako stare podane s postaci sti
sji (sieju) i svati svm (sievm) wieci, byska si.
Na podstawie przytoczonych wyrazw (ale bez uwzgldniania faktw
zachodniosowiaskich) rekonstruuje si od dawna prasowiaski czasow-
nik *sjati sj : sjaj jasno wieci, lni, byszcze, janie, promienie,
pokrewny np. goc. skeinan wieci, lni, gr. cie, stind. chy blask;
cie84. Jest to wic prastary wyraz o genezie praindoeuropejskiej.
Na terenie polskim bezporednim kontynuantem ps. *sjati jest kasz.
sjac < *sijac (z regularnym rozwojem *j > ij > kasz. j); rwnie obie
postaci czasu teraniejszego w kaszubskim sje i sj maj paralele

w materia-
le sowiaskim. Natomiast maopolskiej postaci sia sieje nie mona wypro-
wadza bezporednio z ps. *sjati. Czasownik maopolski naley do tego
samego typu czasownikw co la leje, mia si mieje si, zia zieje, w kt
rych a w bezokoliczniku pochodzi z kontrakcji wczeniejszego ja. Zatem
dial. sia sieje wieci pochodzi z dawniejszego *sjati sje(t). Przytoczone
wyej fakty innosowiaskie wskazuj, e ta posta wyjciowa postulowana
przez realnie istniejcy czasownik maopolski jest postaci wtrn. Widocz-
nie omawiany czasownik zmieni na czci terenu polskiego przynaleno
do typu czasownikowego. Proces ten mg przebiega nastpujco:
1)
ps. inf. *sjati, praes. *sjet;
2)
inf. *sjati, wtrna posta praes. *sje(t) przez analogi do takich czaso
wnikw jak ps. *smjati s *smjet s mia si, *zjati *zjet zia;
3)
wtrny inf. *sjati pod wpywem praes. *sje(t), podobnie jak powsta-
sekundarne formy bezokolicznika *smjati s (> pol. mia si), *zjati (>
y

Sekundarne w caej odmianie interesujcego nas czasownika
pol. zia).
sji. [282]
powiadcza te ukr. sijty sijju (gdzie i < *), por. te czes. sti
Jak wida, stary sowiaski czasownik *sjati jasno wieci, lni, bysz-
cze zachowa si take w ludowym sownictwie polskim, na pnocy w dia-
lekcie kaszubskim i na poudniu w folklorze maopolskim.

84 Por. Trautmann BSW 304; Vasmer REW II 630;

Vaillant GC III
292293; Skok

ER III
247248; Pokorny
IEW 917918.

W literaturze naukowej podkrelano (mylnie, jak wida),
e wyraz znany jest tylko Sowianom poudniowym i wschodnim, np. ostatnio Z. G o b,
The Origins of the Slavs. A Linguists View, Columbus, Ohio 1992, s.146. [282]

576

http://rcin.org.pl
 Jzyk Polski LXXIII, 1993, s. 7073

wroszy
14.
stpol. i dial.

Wymieniony w nagwku czasownik powiadczony jest wycznie z przed-

rostkami. Najstarszy znany przykad pochodzi z wieku XV: w Psaterzu puaw
skim wystpia posta z przedrostkiem wz (wez), mianowicie wezwroszy roz-
drani, rozgniewa: Podug mnstwa zoci ich wypd je, bo wezwroszyli ciebie
(irritaverunt te), gospodnie Pu 5, 12 (SStp X 94). Prawdopodobnie ju w okresie
staropolskim by to wyraz rzadki, skoro nie pojawi si w innych tekstach; Psa
terz floriaski w odpowiednim miejscu (psalm 5, 12) uy rozdrani.
Dalsze powiadczenia rozpatrywanego czasownika pochodz z ostat-
nich stu lat i to wycznie z niektrych gwar pnocnopolskich. Na Kocie-
wiu G.Pobocki zapisa posta zwroszy sposzy, zwroszony ko85; nowszy
sownik kociewski B.Sychty wyrazu tego nie podaje. Postaci z dwoma innymi
przedrostkami zanotowa w gwarach chemiskodobrzyskich J.Maciejew-
ski: wywroszy wypdzi, wywrszony wystraszony i nawroszy si najey
si86. Kartoteka Sownika gwar polskich nie zawiera innych powiadcze.
Na podstawie tej skromnej dokumentacji mona doj do wniosku, e
wroszy jest czasownikiem od dawna obecnym w polskim zasobie leksykalnym,
ale jako wyraz rzadki i zapewne ograniczony do czci polskiego obszaru jzy-
kowego. Wyraz ten ma dokadne formalnie i bliskie semantycznie odpowiedniki
w jzykach wschodniosowiaskich: ros. dawne (XVIXVII w.) voroiti przewra-
ca, przesuwa, porusza (np. voroiti ustnami porusza wargami), dial. vorot
niepokoi, trwoy kogo dotykajc, trcajc, poruszajc go, navorot poru-
szy co, ukr. dial. voroty poszy, zavoryty wstrzsn, rozrusza i lepiej
powiadczona posta voruty lekko porusza dotykajc; przewracajc co lek-
kiego (np. siano, som); lekko czym porusza; pobudza do czego, do dziaa-
nia, vorutysja lekko si porusza; powoli zmienia miejsce; budzi si, volossja
vorytsja (zavoruylos) wosy staj (stany) dba, brus. dial. varuc rusza,
porusza; przewraca, varucca porusza si; krzta si; roi si.
Zgodno pol. wroszy i wschodniosowiaskich czasownikw z pe-
nogosem oro87 wskazuje na praposta *voriti. Struktura tego czasownika

85 Pobocki 150.
86 Maciejewski 224, 214, 70.
87 Ukr. voruyty, brus. varuyc maj u wtrne, z kontaminacji z bliskoznacznymi wyra-
zami odpowiadajcymi pol. ruch, ruszy, zob. SBM II

6768;
ESUMI
429.

577

http://rcin.org.pl
(przynaleno do [71] koniugacji na i, iti), jego rdzenny wokalizm *or
wiadcz, e mamy do czynienia z czasownikiem odczasownikowym, itera-
tywnym bd kauzatywnym. Wiedza o derywacji czasownikw w dobie pra-
sowiaskiej pozwala suponowa, e podstaw derywacyjn takiego czasow-
nika stanowi powinien czasownik z rdzennym *.
Poszukiwany podstawowy czasownik z oczekiwanym wokalizmem
rdzennym (a cilej rzecz biorc z kontynuantami *) odnajdujemy w nie-
ktrych jzykach sowiaskich: ukr. dial. vrytysja vrusja gniewa si, zo-
ci si, dsa si, zaspia si, vrsyty i chmurzy si, stroy si, storczy
si, gniewa si88, navrsytysja nachmurzy si, nadsa si, zavrsytysja ts.,
navrsylosja na dvori zachmurzyo si89, sch. dawne (XVIXVII w.) navrsi
ti se najey si, dial. zbiera si na deszcz lub nieg; zbiera si na pacz90.
Wyrazy te sugeruj istnienie prapostaci *vsiti v. Dla nas jest szczeglnie
wane, e lady takiego czasownika w postaci pochodnych rzeczownikw ist-
niej w jzyku polskim: dawne warch (te we wtrnej postaci wark) gniew,
zo, uraza, swary (Linde, SWarsz), wyraz zachowany szcztkowo w gwa-
rze: warch wzi na kogo rozgniewa si, zawzi si na kogo (Janki Mo-
de, pow. Ostroka, KSGP), take kasz. var zo, gniew (wyraz powiad
czony u kaszubskiego pisarza L. Roppela, bez powiadcze ze rde ludo-
wych, wic moe przejty z polskich sownikw91), pol. warcho, warchoa
ktnia, zwada, spr, zamt, zamieszanie, niepokj i wichrzyciel, buntow-
nik (ju w XV w. warcho bezwstydnik, wichrzyciel, oszczerca (SStp X 42)),
a take *warchot powiadczony u Reja w pochodnym przymiotniku warchot
ny swarliwy, niespokojny92. Warch mona uzna za derywat wsteczny od
nie zawiadczonego w polskim czasownika *vsiti, natomiast warcho, war
choa, *warchot s chyba derywatami od odpowiednich, nie potwierdzonych

88 Janw 213. W podanym przez Janowa znaczeniu wystpiy regionalizmy kresowe stro
y si, storczy si.
89 Wyrazy powiadczone w sownikach elechowskiego i Hrinczenki pod odpowiedni-
mi hasami.
90 Szczegowo o czasowniku serbskochorwackim i jego rodzinie wyrazowej w moim
artykule Dijalektoloki rjenici kao izvor za prouavanje najstarijeg sloja domaega hrvatskoga
ili srpskoga leksika, HDZ
8,
1989,


s.
2224 {artyku na s.403419

niniejszego tomu red.}.
91
LorPW III 807.

92 O tych wyrazach zob.

Br

ckner

S
EJP 601602, por

.
te
Vasmer REW


I
230. Jednak

powizanie wyrazw polskich i pokrewnych sowiaskich z ps. *viti mci (przez wydep-
tywanie ziarna z kosw) nie wydaj si prawdopodobne, take z przyczyn fonetycznych:
wyrazy rozpatrywane w artykule wskazuj na rdzenne niepalatalne *, podczas gdy *viti
ma rdzenne

palatalne *.

578

http://rcin.org.pl
w rdach, czasownikw z sufiksami oli, ota (bo warcholi zachowy-
wa si po warcholsku, wywoywa zamieszanie, spory, ktnie, wichrzy
jest raczej wtrnym derywatem od warcho). ch w polskich wyrazach jest
prawdopodobnie wtrne, zamiast oczekiwanego s, przy czym pojawianie
si ch zwizane jest przypuszczalnie z ekspresywnym charakterem wyra-
zw, ale gwnie oddziaaa tu nierzadka alternacja s : ch.
Jeli uzasadniona jest rekonstrukcja prasowiaskiej postaci *vsiti, to
pojawia si pytanie o genez tego czasownika. Zachowanie *s (na ktre wska-
zuj cytowane fakty ukraiskie i serbskochorwackie, ale czemu mogyby
przeczy przytoczone polskie postaci) w pozycji, gdzie byy warunki do rozwo-
ju *s > ch, sugeruje, e midzy r i s istniaa pierwotnie jaka spgoska unie-
moliwiajca powstanie ch. Mona wic wysun przypuszczenie, e *vsiti
powstao z wczeniejszej postaci *vpsiti, ktra byaby intensywnym derywa-
tem z sufiksem s93 od niele powiadczonego ps. *vpti vp marszczy (por.
strus. vrpsti vrpu marszczy, se. v
pati
vrpam
: vrpljem
grzeba, gmera94).
Czasownik *vpsiti > *vsiti winien znaczy silnie marszczy (> marszczy;
pokrywa czym pomarszczonym; chmurzy; stroszy sier czy pira). Tak
odtworzone znaczenie potwierdza semantyka ukr. vorsyty, sch. vrsiti.
Zatem pol. wroszy < *voriti uzna mona za czasownik kauzatywny od
*vsiti. Wyania si tu kolejna trudno, bowiem przy przedstawionej etymologii
spodziewalibymy si pochodnego, kauzatywnego czasownika w postaci *vorsiti
vor. By moe zostao uoglnione w caym paradygmacie z czasu teraniej-
szego *vor lub te oddziaaa posta jakiego innego czasownika, gdzie mia-
o uzasadnienie. Rzecz jasna, ta trudno by znikna, gdybymy przyjli za pod-
staw rdze *vch (sugerowany przez polskie warch itd.), ale to uniemoliwiao-
by objanienie realnie przecie istniejcych postaci wskazujcych na *vsiti.
Semantyka pochodnego czasownika *voriti (pierwotnie moe *vorsi
ti) wynika z jego struktury: powodowa, e kto (co) si marszczy, pokrywa
zmarszczkami czy czym przypominajcym zmarszczki > gniewa, irytowa,
wyprowadza z rwnowagi, straszy, poszy, co zwizane jest z fizjologicznym
wyraaniem pewnych stanw emocjonalnych przez marszczenie brwi, czoa,
twarzy czy te, w odniesieniu do zwierzt, przez stroszenie, jeenie sierci czy

93 O czasownikach z sufiksem s (sati e : saje) zob.

Sawski Zarys I 5152, gdzie
cytowana jest dalsza literatura, przede wszystkim szczegowo omawiajcy ten typ czasow-
nikw artyku V. Machka.
94 Ostatecznie do rodziny tego czasownika naley pol. dial. wropa zmarszczka, fada,
wropi marszczy, nawropie dsa si, zob. W. B or y , Etymologie kaszubskie, GSJ V, 1991,


s.83 {artyku na s.640656 niniejszego tomu red.}.

579

http://rcin.org.pl
pir. Do marszczy nawizuje te znaczenie meteorologiczne chmurzy si,
zbiera si na deszcz. Trzeba jednak zauway, e znaczenia podane dla czasow-
nika *voriti pojawiaj si te w sowiaskich czasownikach sprowadzanych do
*vsiti. By moe dochodzio do wzajemnego oddziaywania na siebie semantyki
etymologicznie powizanych czasownikw *vsiti i *voriti, co nie moe dziwi
w odniesieniu do wyrazw, jak pokazuje cytowany wyej materia, szcztkowo
tylko zachowanych w niektrych jzykach sowiaskich.
Analiza materiau polskiego i sowiaskiego prowadzi do wniosku, e
stpol. wezwroszy i dial. zwroszy, wywroszy s reliktami prasowiaskie-
go (prawdopodobnie dialektycznego pnocnego) kauzatywnego czasowni-
ka *voriti. Do tej

rodziny wyrazowej naley te XVIwieczny rzeczownik
zawroch burza, rozruch, niepokj, [73] zamieszanie uyty przez Cypriana
Bazylika (zob. s.v. zawierucha)95. Wiadomo, e Bazylik, pochodzcy

Linde

z Sieradza, przez dugi czas przebywa na terenie Wielkiego Ksistwa Litew-
skiego96, moliwe jest wic, e wyraz ten przej ze wschodniosowiaskiego,
por. ros. dial. zvorcha, zvorocha, zavorcha wzburzenie, niepokj, zamie
szki, wojna; zamie niena, brus. zavarcha niepokj, zamieszanie.

Jzyk Polski LXXIV, 1994, s. 9799

15. dial. postorzy si, stera

Przedrostkowy czasownik postorzy si (w rdle posontorzy si)

powadzi si, posprzecza si przytoczy Karowicz (IV 282) za H.opaci-
skim97 z Winowa w okolicy Opola Lubelskiego. Jest to jedyne znane powiad-
czenie gwarowego czasownika; postaci bez przedrostka po w rdach nie
znalazem. Polskie cechy fonetyczne wyrazu (zwaszcza obecno kontynu-
antu samogoski nosowej) oraz jego wystpowanie na zachodzie Wyyny
Lubelskiej, poza stref bezporednich polskoukraiskich kontaktw jzyko-
wych, przemawia za rodzimoci czasownika.

95 Kupiszewski Meteorologia 89 wymienia zawroch burza niena, zawierucha z powo-

aniem si na cytat z Bazylika (za Lindem).
96 S. H r a b e c, F. Pe p ow s k i, Wiadomoci o autorach i dzieach cytowanych w sowniku
Lindego, Warszawa 1963, s. 30.
97 opaciski Przyczynki 846.

580

http://rcin.org.pl
 Rozpatrywany lokalny wyraz gwarowy ma formalne (a czciowo take
semantyczne) odpowiedniki w niektrych jzykach sowiaskich: ukr. suto
rtysja mczy si, mordowa si (w sowniku elechowskiego), ros. dial.
sutrit przeszkadza w czym, pcha si, krci si, sutritsja krzta si,
uwija si, zabiega o co i sprzecza si98, du. sutori wia, d, krci,
o wietrze, czes. dial. utoi (z wtrnym ) mie niegiem, sch. dial. (w Dal
macji) nasutoriti se nachmurzy si.
Struktura przytoczonych sowiaskich czasownikw wskazuje na ich
odimienn genez, bowiem dostrzegamy w nich kontynuanty archaicznego
prefiksu *s, waciwego formacjom imiennym, przede wszystkim rzeczow-
nikom. Oczekiwany rzeczownik z prefiksem *s, ktry mg stanowi podsta-
w derywacyjn wymienionych czasownikw, wystpuje w kilku jzykach so-
wiaskich: du. sutor wicher, czes. dial. utoica zamie, miecenie twardym,
drobnym niegiem, sch. dial. (czakawskie XVII w., Dalmacja) stor pierwszy
mrok wieczorny. Odpowiedni rzeczownik istnia zapewne w przeszoci rw-
nie w jzyku polskim, skoro na terenie Wielkopolski mamy powiadczone
nazwy miejscowe niewtpliwie pochodzenia odapelatywnego Stor, Storz99,
majce zreszt paralele w sowackiej nazwie miejscowej z terenu Wgier Stor100
oraz w serbskochorwackiej nazwie miejscowej Sutorina.
Przytoczone fakty sowiaskie pozwalaj rekonstruowa rzeczownik
*stor (z prawdopodobnym wariantem *stora, na ktry zdaje si wskazywa
czes. dial. utoica < *sutoica, derywat z sufiksem ica). Budowa tak odtworzo-
nego archaicznego [98] wyrazu z prefiksem *s i z rdzenn samogosk o,
odpowiadajca strukturze do licznych powstaych w epoce prasowiaskiej
rzeczownikw (np. *spor sprzeciw, spr, sprzeczka; ten, kto si sprzeciwia,
spiera, przeciwnik od *sperti (s) spiera si, *stok : *stoka spynicie si
dwu rzek, miejsce, gdzie si spywaj, zlewaj dwie rzeki od *stekti zla si,
spyn si razem101, pozwala widzie w nim derywat wczesny, prawdopodobnie
prasowiaski, od czasownika *sterti zetrze, rozdrobni przez tarcie (konty-

98 Innego pochodzenia jest ros. storit ple, baja o odrbnej semantyce,

zob. Vasmer
REW
III 52.
99 S. Ko z ie row s k i, Pierwotne osiedlenie ziemi gnienieskiej wraz z Paukami w wietle
nazw geograficznych i charakterystycznych imion rycerskich, SlOcc IIIIV, 1925, s.84, 85, 102;
t e n e, Pierwotne osiedlenie pogranicza wielkopolskolskiego midzy Obr i Odr a Wart
i Bobrem w wietle nazw geograficznych, SlOcc VIII, 1929, s. 357.
100 J.St a n i s l av, Slovensk juh v stredoveku, II, Turiansky Sv. Martin 1948, s.499500. [98]
101 O takich formacjach prasowiaskich i powstaych na gruncie poszczeglnych jzy-
kw sowiaskich
zob.
Bory Prefiksacja 89118.

581

http://rcin.org.pl
nuowanego m.in. przez pol. zetrze)102. Dla zrekonstruowanej prapostaci *stor
(*stora), z imiennym przedrostkiem *s odpowiadajcym czasownikowemu
*s, trzeba odtworzy etymologiczne znaczenie wzajemne tarcie, starcie, cie-
ranie, ktre lepiej jest widoczne w cytowanych na wstpie pochodnych czasow-
nika, zwaszcza w ros. sutoritsja sprzecza si, pol. dial. postorzy si posprze-
cza si, co do znaczenia por. np. pol. zetrze si wej z kim w spr, posprze
cza, powani si, ciera si wchodzi z kim w spr, sprzecza si, wani si.
W poszczeglnych jzykach sowiaskich dokonaa si typowa dla archaicznych
wyrazw konkretyzacja i specjalizacja znaczeniowa kontynuantw odtworzo-
nego rzeczownika (widoczna te we wczeniej wymienionych pochodnych cza-
sownikach) w kierunku cieranie, tarcie o co, np. miecionego niegu o podo-
e, to, co ciera, trze w ten sposb: zamie, wicher zdzierajcy, mieccy nieg,
zawierucha103. Odrbne znaczenie sch. dial. stor pierwszy mrok wieczorny
to zapewne cieranie si wiata dziennego ze zmrokiem, za czym przemawia
take znaczenie pochodnego czasownika nasutoriti se zachmurzy si.
Pol. dial. postorzy si powadzi si, posprzecza si jest zatem, wedle
wszelkiego prawdopodobiestwa, rodzimym lokalnym derywatem od nie zacho
wanego w polskim sownictwie apelatywnym rzeczownika kontynuujcego ps.
*stor (i/lub *stora). Wyraz porednio poszerza wic niezbyt bogat list zacho-
wanych w jzyku polskim rzeczownikw z archaicznym prefiksem *s104. Roz-
patrywany czasownik powsta niezalenie od przytoczonych wyej formalnych
innosowiaskich odpowiednikw, derywowanych za pomoc takich samych
rodkw sowotwrczych od tego samego podstawowego rzeczownika. Za para-
lelnym powstaniem pochodnych czasownikw formalnie identycznych (lub
podobnych, jak ukr. sutortysja) na gruncie [99] poszczeglnych jzykw so-
wiaskich przemawiaj rnice znaczeniowe midzy nimi. Tam, gdzie znany jest
podstawowy rzeczownik i pochodny czasownik, semantyka czasownika wyra-
nie jest uzaleniona od znaczenia podstawowego rzeczownika.

102 Postaci prasowiaskie na podstawie czci materiau sowiaskiego zrekonstruowa-

a ju .. Va r b ot, O vozmonostjach diachronieskogo istolkovanija morfonologieskoj
variantnosti v slavjanskich otglagolnych imenach, Slavjanskoje jazykoznanije. VII Medu-
narodnyj sezd slavistov. Doklady sovetskoj delegacii, Moskva 1973, s. 96 (objania tu rw-
nie wtrne nagosowe w postaciach czeskich). Por. te Varbot M
orfonologija
103; Schuster
ewc HEW 1380.
103 Inny rozwj semantyczny (nieporzdek, niead > zamie), mniej prawdopodobny
w wietle peniejszego materiau, przyjmuje ..Warbot w pracach cytowanych w poprzed-
nim przypisie.
104 Zestawienie polskich wyrazw z s zob. J.
O k on iow a, Stosunki iloczasowe w przed
rostkach i prepozycjach w jzyku polskim, Wrocaw 1973, s. 1820. [99]

582

http://rcin.org.pl
 Spostrzeenie o braku w polskim sownictwie apelatywnym kontynu-
antu ps. *stor bd *stora, szcztkowo utrzymanego w materiale ono-
mastycznym, pozornie kwestionuje gwarowy rzeczownik zapisany przez
W.Kupiszewskiego ze wsi abnica na ywiecczynie w postaci stera ze zna-
czeniami ulewa, burza niena, zawierucha105. Ten lokalny gwarowy wyraz
jest bliski czes. dial. utera, uteica zamie, sprowadzanemu przez .War-
bot do prapostaci *stra (za mniej prawdopodobn uwaa rekonstrukcj
*stera)106. Z pewnoci mamy tu do czynienia z wyrazem pokrewnym rze-
czownikowi *stor : *stora, z innym wokalizmem rdzennym, mianowicie
* lub *e. W takim razie wyraz polski odpowiadajcy czeskiemu rzeczowni-
kowi winien mie posta *sciara bd *sciora, tymczasem w gwarze istnieje
posta stera z t przed samogosk przedni. Ten szczeg fonetyczny wska-
zuje, e stera, wyraz semantycznie bliski czeskiemu odpowiednikowi, moe
nie by sowem rodzimym. Wiadomo, e w gwarach ywieckich wystpuj
sowackie elementy jzykowe, ktre przedostaway si do nich za porednic-
twem polskich gwar na terenie Sowacji107. Mona wic w dial. stera widzie
hybryd polskosowack, z polsk postaci przedrostka s. Gwarowy wyraz
polski sugeruje istnienie sowackiego rzeczownika *stera (czy *sutera), nie
powiadczonego jednak w dostpnych mi rdach. Znacznie to osabia przy-
puszczenie o sowackiej proweniencji pol. dial. stera, ale go nie wyklucza, bo
ludowe sownictwo sowackie znamy tylko czciowo.

Jzyk Polski LXXIV, 1994, s. 199204

16. dial. chmioa, chmua i pokrewne

W podkrakowskich Mogilanach zapisano w roku 1925 rzeczownik chmio

a co drobnego, lichego, np. liche zboe, drobne drzewo do palenia (SGP III
591). Podobny wyraz chmua ma powiadczone z Krakowskiego (za Kolbergiem)
znaczenie lekkie ziarno zboowe oraz nie zlokalizowane, cytowane za SWarsz
znaczenie zielsko, chwast (SGP l.c.). Z Kieleckiego mamy informacj o ludo-

105 Kupiszewski Meteorologia 34, 92.

106
Zob. prace

tej autorki cytowane w przypisie 102.
107 Por. M. K a r a , Ze studiw nad toponomastyk ywiecczyzny, V, Elementy sowackie
w nazwach geograficznych, Onom IX, 1964, s.6481.

583

http://rcin.org.pl
wym wyrazie chimioy otrby: W czasie godu powszechnego, jaki by w latach
1846, 1851, zarwno w okolicach Kielc, Piczowa i Jdrzejowa sporzdzano pla-
cki lub chleb z otrb, czyli po ludowemu nazwanych c h i m i o (W.Siarkowski,
Wisa VII, 1893, s.77,
zob.
Karowicz I 179, SGP III
498). Z tymi wyrazami zwi-
zany jest z pewnoci rzeczownik ochmiay plewy z prosa z okolic Piczowa
(Karowicz III 383, przykad z artykuu z roku 1891). Przytoczone wyrazy zna-
my zatem wycznie z gwar maopolskich, przy czym powiadczenia pochodz
z koca XIX wieku i z pierwszej wierci XX wieku. Poniewa nie odnajdujemy
ich w nowszych rdach gwarowych, wolno sdzi, e wyszy one z uycia, czyli
reprezentuj nie istniejc ju obecnie cz sownictwa gwarowego.
Wymienione wyrazy s zewntrznie podobne do nazwy roliny chmiel
Humulus lupulus i utworzonych od niej gwarowych derywatw, np. chmiel
nik odyga chmielu wraz z limi, bez kwiatw, chmielniak krzew jakiej
odmiany jeyny, chmielik, chmielniczek koniczyna zocistota, Trifolium
agrarium, chmielina chmiel, odygi, na ziemniakw, powj. Jednake
odmienno znaczeniowa rozpatrywanych wyrazw od nazwy roliny i jej
pochodnych oraz istnienie bliskich wyrazw innosowiaskich nie pozwalaj
na czenie tych dwu etymologicznie odrbnych rodzin wyrazowych.
Chocia przytoczone wyrazy ograniczone byy, jak mona sdzi, do
pewnych tylko gwar maopolskich, maj one dokadne bd zblione pod
wzgldem formalnym i bliskie pod wzgldem znaczeniowym nawizania
w niektrych jzykach sowiaskich:
1) maopol. chmioa dokadnie odpowiada sch. (zapewne dial.) hmela
plewy u XVIIIwiecznego dalmatyskiego leksykografa i gramatyka J.Juri-
na108, odmiank tego wyrazu z palatalnym lj odnotowa inny dalmatyski
leksykograf J. Stulli (Stuli): hmlja zanieczyszczenie ziarna109; [200]
2) maopol. chmua dokadnie odpowiada ukr. dial. chmul zielsko,
chwast i plewy, wysiewki110.
Jak wida, w zbienych postaciach polskich i innosowiaskich (serbsko-
chorwackich, ukraiskich) mona wydzieli czci wyrazw, ktre mogyby

108 M.Ko s or, Zaboravljeni trojezini rjenici Josipa

Jurina, Rad JAZU 303, 1955,
s.
178:
wyraz chorwacki tumaczy ac. paleae plewy.
109
RJAZ III
635: w oryginale
podane jest znaczenie

woskie
sconciatura del grano spor-
chissimo (tj. zanieczyszczenie

nieoczyszczonego ziarna) i aciskie triticeum purgamen
(tj. nieczystoci pszenicy). [200]
110 elech II 1041. Tu te podane s derywaty: chmlavyj zwidy, saby, nieczysty, brud-
ny (chmlava voda brudna woda), chmulstyj nieczysty, brudny (chmulste zbie ziarno
z du iloci plew).

584

http://rcin.org.pl
by sufiksami: pol. oa = sch. ela (elja) < *ela, pol. ua = ukr. ula < *ula.
Poza tym powiadczone s postaci, w ktrych wydzieli by mona inne sufik-
sy zawierajce l:
3) *l (*la?): maopol. ochmiay pl.;
4)*ola: ukr. dial. chmol chwast, zielsko; plewy, wysiewki111;
5)*yl (*yla?): ukr. dial. chmylnja wosy na kaczanach kukurydzy,
usuwane podczas oczyszczania, uskania kukurydzy112.
W zwizku etymologicznym z przytoczonymi wyrazami pozostaje nie-
wtpliwie sch. dial. czak. (na wyspie Hvar) ohmne pl. plewy pszenicy, kuku-
sufiks ina
rydzy itp.113, wyraz nie zawierajcy jednak sufiksalnego l, lecz
(co do nagosowego o por. pol. dial. ochmiay).
Przytoczone wyrazy, sabo powiadczone w trzech grupach jzykw
sowiaskich, czy blisko struktury i podobiestwo znacze. Wydaje si,
e podstawowe jest dla nich znaczenie co, co zanieczyszcza, co stanowi
zanieczyszczenie, niepodany dodatek do czego (np. plewy w ziarnie), co
bezwartociowego, lichego (np. woski na rolinach).
Jeli zmieniajce si czci rozpatrywanych polskich i sowiaskich
wyrazw, dajce si sprowadza do dawniejszych postaci *ela, *ula, *ola,
*l, *yl i ina, s formantami sowotwrczymi, to podstaw stanowi powi-
nien rdze chm (i w pol. chimioy jest zapewne samogosk pasoytni-
cz, nieetymologiczn, rozbijajc grup spgoskow chm). Jeli mamy
prawo odnosi tak wydzielony rdze do epoki przedhistorycznej (a podo-
biestwo postaci w trzech jzykach sowiaskich moe za tym przemawia),
to trzeba by dopuszcza istnienie rdzenia *chm, poza tym, o ile wiem, nie
powiadczonego, czyli jego odtwarzanie uzna by trzeba za bardzo ryzykow-
ne. Ponadto przedstawiony materia sowiaski, przy caym swym podobie-
stwie, nie jest jednolity w tym sensie, e nie mona odtworzy jakiej jednej
prapostaci, do ktrej wolno by byo sprowadzi realnie istniejce postaci. Ina-
czej mwic, mamy tu do czynienia z wyrazami rodzimymi, zapewne maj-
cymi podstaw prasowiask, ale odtworzenie tej podstawy z cytowanego
materiau nie wydaje si moliwe.
Spraw dodatkowo komplikuje istnienie na terenie czeskosowackim
podobnych wyrazw o bliskiej semantyce, zawierajcych jednak jakby inne
sufiksy, mianowicie [201] z r: czes. chmour m. ciemny kurz, py; opade,

111 L.c.
112 Pysarivka 96.
566. [201]
113
Dulii

585

http://rcin.org.pl
zgnie igliwie (dial. opade, suche igliwie; opade licie w lesie), chmr m.,
chm f., chm n. delikatne woski, pirka, puszek, zwaszcza na rolinach
i owocach, puch, (modzieczy) puszek, mech, meszek (na ciele), dial. chme
rek delikatne woski, meszek, puszek; mech; rolina czerwiec, Scleranthus114,
sa. chmrie n. delikatne woski, puszek115.
V.Machek uwaa przytoczone wyrazy czeskie za zwizane z czes. p
meszek, drobne woski, ze zmian p : m i z dodaniem wzmacniajcego ch
(pod hasem p za wyprowadza ten wyraz z postaci pch majcej pocho-
dzi z *mch zwizanej z mech mech)116. Przy objanianiu tych wyrazw
Machek nie bra pod uwag cytowanych wyej wyrazw polskich i inno-
sowiaskich. O.N.Trubaczow w Sowniku etymologicznym jzykw so
wiaskich cz wymienionych wyrazw czeskich i sowackich umieci pod
rekonstruowan prapostaci *chmyra/*chmyr(j), ktra ma by w zwizku
etymologicznym z ps. *chmura, pol. chmura, przy czym nie ma nawet prby
interpretacji semantyki wyrazw przytoczonych w artykule sownikowym117.
Trudno wic uzna etymologi tych wyrazw za wyjanion, cho sugero-
wany zwizek z rodzin pol. chmura wydaje si prawdopodobny.
Rnorodno postaci polskich i bliskich postaci innosowiaskich,
zawierajcych, jak mona sdzi, sufiksy z l i z r, utrudnia analiz etymo-
logiczn rozpatrywanych rzeczownikw. Poniewa nie mona wskaza innej
podstawy wyrazw, jest moliwe, e rzeczywicie pozostaj one w zwizku
etymologicznym z pol. chmura, ps. *chmura : *smura chmura i spokrewnio-
nymi z nimi wyrazami, ktrych pochodzenie zreszt nie jest cakiem jasne
i w ktrych obserwujemy wahania postaci, por. np. pol. chmara (obok chmu
ra), ros. dial. chmryj = chmryj pochmurny; ponury, zaspiony, pospny118;
godny uwagi jest rwnie polski gwarowy czasownik chmuli si chmurzy
si, brzydko patrze, zaspia si, krzywi si (SGP), bliski znaczeniowo
chmurzy si, chmarzy si, smurzy si, wskazujcy na podstaw chmu czy
chmul (moe na wyraz formalnie rwny przytoczonemu na wstpie gwaro-
wemu chmua, ale ze znaczeniem chmura lub podobnym)119. Prawdopodob-

114 Np.
PSJ I
10541055; Barto 118.
115 SSJ I 564.
Machek ES2 201 i 503. Czes. chmerek autor tego sownika czy z mech.
116
117 SSJa VIII 45. Por. te artyku *chmura (*chmur(j)) na s. 4344.
118 Przegld etymologii tych wyrazw: Sawski SEJP I 7172; SSJa VIII 4344 (z dalsz
literatur).
119 Czasownik ten ma innosowiaskie odpowiedniki, np. sa. chmli sa chmurzy si,
czes. dial. chmouliti chmurzy, ros. dial. chmulit zawo prosi, paka, chmlitsja chmu-

586

http://rcin.org.pl
nie r w tych wyrazach to pierwotny element sufiksalny, natomiast u, y,
a mona interpretowa jako kocowe czci rdzenia, rne postaci apofo-
niczne (u < *o, y < *, niejasne jest a). [202]
Podstaw tych wyrazw stanowi przypuszczalnie indoeuropejski pier-
wiastek *(s)me(moe ciemny, brudny?), por. u J.Pokornego rekonstrukcj
*mer(o) (z wydzielonym sufiksalnym *r(o)), pod ktr umieci midzy
innymi ros. mryj (majce wariant smryj) ciemnobrunatny, litew. muras
mu, mras brud, boto120; tu naley take gr.

ciemny (z odpo-
wiadajcym ruchomemu s w sowiaskim), zestawiane z ros. (s)mryj i ps.
*chmura : *smura121.
Przytoczony wybrany materia indoeuropejski pozwala wysun przy-
puszczenie, e rwnie pol. dial. chmua, chmioa i bliskie im postaci w kilku
jzykach sowiaskich oparte s ostatecznie na indoeuropejskim pierwiastku
*(s)me, cilej: na jego postaciach apofonicznych *smo > ps. *chmu, *sm
> ps. *chmy z dodanym sufiksem *la (std *chmula > pol. chmua, ukr. chmu
la; *chmyla > ukr. chmylynja); postaci zakoczone na *ela (pol. chmioa, sch.
hmel(j)a), *la (pol. ochmiay), *ola (ukr. chmol) zawdziczaj takie zako
czenie (a dokadniej samogoski *e, *, *o) oddziaywaniu wyrazw z taki-
mi wanie sufiksami. Paralelnie do postaci z l istniay postaci z sufiksalnym
r: *chmur, *chmyr, powiadczone na obszarze czeskosowackim.
Przedstawiona etymologia pol. dial. chmua, chmioa i wyrazw
pokrewnych kae uzna, e wyrazy te (a waciwie ich wczeniejsze, przy-
puszczalnie prasowiaskie prototypy) pierwotnie oznaczay co ciemnego,
wyrniajcego si ciemniejsz barw, znajdujcego si na czym (np. woski,
meszek, puszek na ciele ludzkim, na rolinach). Poniewa wyrazy nazyway
midzy innymi woski, meszek na rolinach (a moe nawet oci, listki, np.
na dbach rolin zboowych), ktre w czasie mocki dostaway si do ziar-
na zanieczyszczajc je, atwo powsta mogo znaczenie to, co zanieczyszcza
ziarno, nieczystoci w ziarnie, plewy, wysiewki i, w nastpnej kolejnoci, co
drobnego, lichego, bezwartociowego.
Rzadkie gwarowe wyrazy maopolskie, rozpatrzone wyej, s zatem
prawdopodobnie reliktami archaicznej warstwy sownictwa polskiego pocho-
dzenia prasowiaskiego.

rzy. SSJa VIII 43 sprowadza je do prapostaci *chmuliti (s) i ustala ich etymologiczny zwi-
zek z *chmuriti, *chmura. [202]
120 Pokorny IEW 742.
121 Por. np. Vasmer REW
II 177.

587

http://rcin.org.pl
 Z omwionymi wyrazami spokrewniony jest (ale jest to pokrewiestwo
odlege, sprowadzajce si do wsplnego rdzenia) pol. dial. chmyz drobny
chrust, badyle, chwasty, niedorodne zboe, stare, bezwartociowe przedmio-
ty, rupiecie (te may niepozorny konik, o czowieku maym, niepozornym,
wyraz znany tylko gwarom kresowym i ssiadujcym z obszarem ruskim
(zob. SGP III

594595). W gwarach polskich jest to niewtpliwie zapoyczenie
wschodniosowiaskie, por. ukr. chmyz m. gazki, drobny chrust, drobne
zarola lene, ros. dial. chmyz m. drobne zarola, krzaki, suche drobne ga-
zie, chrust. Wyrazy te uwaa si za kontynuanty ps. dial. *chmyz, zawieraj-
cego prastary formant *z pochodzenia przedsowiaskiego122. [203]

17. dial. pomie

Gwarowy rzeczownik pomie, ci f. nie zwizane garci ztego zbo-

a, skoszone zboe rozcielone na powrsach przed zwizaniem w snopy
(zwykle w wyraeniu przyimkowym na pomieci w garciach, nie zwizane,
o zbou, np. zboe ley na pomieci), niekiedy te pokos, wyjtkowo sno-
pek powiadczony jest ze wschodniej Maopolski: z Chemskiego i z terenw
lecych w granicach wojewdztwa rzeszowskiego sprzed roku 1975 (dawne
powiaty Jarosaw, Nisko, Tarnobrzeg, acut, Rzeszw, Mielec, Dbica)123.
U Karowicza (IV 248) jest take przykad z Podola: Pomie, na pomie,
znaczy, rozcignwszy przygotowane powrso na ziemi, skada na niem
tyle ztego zboa, ile potrzeba na snop, a po wyschniciu onego zboa dopie-
ro wiza. Cytat ten dobrze informuje o znaczeniu rozpatrywanego wyrazu,
a take wskazuje na obecno wyrazu w polskich gwarach kresowych, co nie
jest obojtne dla ustalenia jego pochodzenia.
Pol. dial. pomie ma dokadny odpowiednik na terenie ukraiskim: ukr.
dial. pmit, pometi f. (take pmet m.) gar ztego zboa, jeszcze nie zwi-
zanego w snopy, na pmit, na pmit na garci, bez wizania (o ztym zbo-
u), na pmeti na garciach (zbie na pometi zboe na garciach, nie zwi-
zane w snopy )124. Dostpne materiay wskazuj na wystpowanie wyrazu na
znacznej czci ukraiskiego obszaru jzykowego, take na terenach odlegych
od zwartego obszaru polskiego.

122
Zob. SSJa
4546. [203]
VIII
123 Karowicz IV 248; Dejna RKJ XXVI, 1980, s. 243. Liczne zapisy zawiera KSGP.
124 elech o.c. 695, 697; Hrin III 295, 298; Janw 192; P.S.Ly s e n k o, Slovnyk specyfinoji
leksyky pravoberenoji erkayny, LeksBjul VI, 1958, s.17; t e n e, Slovnyk poliskych hovo
riv, Kyjiv 1974, s.67; Onykevy II 110111. [204]

588

http://rcin.org.pl
 Ukr. pmit, pmet (pomt) maj jasn etymologi: podstaw derywa-
cyjn rzeczownikw stanowi czasownik pometty pome rzuci (w duej
iloci), porzuci. Pochodne rzeczowniki oznaczaj to, co rzucone, porzuco-
ne, z konkretyzacj znaczenia w rzucone na ziemi, porzucone, pozostawione
bez zwizania w snopy zte (czy skoszone) zboe, zboe lece na garciach;
cz ukraiskich sownikw (wymienionych w przypisie 124) podaje jako
podstawowe znaczenie tych wyrazw rzucanie, porzucenie, rozrzut.
Pol. dial. pomie ma polsk posta gosow i mona ten wyraz powiza
z rodzin czasownika miota. Jednake ograniczony zasig wyrazu polskie-
go wobec wielkiego areau wyrazu ukraiskiego przemawia za ukraiskim
zapoyczeniem do wschodnich gwar polskich. Jest moliwe, e wyraz ukrai-
ski przedosta si do polskiego gwarowego sownictwa zwizanego ze sprz-
tem zboa za porednictwem wdrownych ukraiskich niwiarzy, najmowa-
nych do pracy w polskich dworach, prawdopodobny jest te udzia w upo-
wszechnieniu si wyrazu polskich gwar kresowych, pozostajcych w bezpo-
rednim kontakcie z gwarami ukraiskimi. [204]

18. dial. pyszka, kasz. pka

Rzeczownik pyszka gruba kasza z obtuczonego ziarna jczmienia (czasem

te pszenicy), pcak znany jest gwarom pnocnopolskim. Sowniki gwarowe
i materiay nowego Sownika gwar polskich powiadczaj wystpowanie wyra-
zu w Malborskiem, na Kociewiu, w Borach Tucholskich i w ziemi chemisko
dobrzyskiej125. W postaci pka (z regularnym z i < y) w tym samym zna-
czeniu znaj go rwnie gwary kaszubskie: B. Sychta podaje, e wyraz uywany
jest na Kaszubach poudniowych, rodkowych, rzadziej pnocnych126.
rda gwarowe informuj, e kasz zwan pyszka (kasz. pka) uzyski-
wano przez obtukiwanie ziarna z usek w stpie, por. kaszubsk nazw takiej
stpy pik naczynie drewniane przeznaczone do rozkruszania ziarna, mi-
dzy innymi do ubijania pi, stpa.
Posta gosowa i semantyka wyrazu wskazuj, e pol. dial. pyszka jest
wyrazem prapokrewnym pol. przest. pszono wymcone proso (por. np.

125 Karowicz IV 459; Grnowicz II 96; Maciejewski 140, 185; KSGP.

126 Sychta VII 224. Wyraz powiadcza te LorPW I 626, a wczeniej zapisa go w Sworni-
gaciach K.Nit s c h, Dialekty polskie Prus Zachodnich, MPKJ III, 1907, s.171. W sowiskim
odnotowano tylko derywat od tego wyrazu, mianowicie pica potrawa z obtuczonego
i namoczonego jczmienia (LorSW II 761, 763), wskazujcy porednio na podstawowy dla
rzeczownik pka.

589

http://rcin.org.pl
sa. peno ziarno prosa; kasza jaglana, se. pno
kasza jaglana, ros. peno
ts.), kontynuujcemu ps. *peno wymcone proso, ziarno prosa; obtu-
czone z usek ziarno prosa, jagy, kasza jaglana. Ten wyraz prasowiaski to
z pochodzenia rodzaj nijaki imiesowu biernego przeszego na od ps.
*pchati wpycha, wsuwa, wkada co, ku, b czym ostrym oraz
tuc, obija z usek ziarno prosa, jczmienia (co do ostatniego znaczenia por.
np. se. phti tuc, obtukiwa z usek ziarno: proso,
jemen
phati)127. Pol.
dial. pyszka nie mona, rzecz jasna, poczy bezporednio z pol. pcha <
ps. *pchati, lecz z polskim czasownikiem wielokrotnym od pcha, maj-
cym posta pycha, np. popycha pchajc przesuwa co; le kogo trakto
wa, poniewiera kim128. Pnocnopolski i kaszubski rzeczownik to zatem
derywat z sufiksem ka od pycha, przy czym podstawowy czasownik wie-
lokrotny musia istnie samodzielnie (tzn. bez przedrostka) i musia te mie
znaczenie tuc, obtukiwa ziarno, jak np. ukr. dial. pychty (: pchty) proso
tuc, obtukiwa z usek proso. [205]
pn. pyszka, kasz. pka to niewtpliwie
Pol. dial.
derywat powstay na
gruncie polskim, i to zapewne dopiero wwczas, gdy podstawowy czasownik
mia ju wtrne, analogiczne y w miejsce pierwotnego i (gwarowe formy
pika maj pnocnopolskie i z wczeniejszego y, jak wskazuje niepala-
talne p).
Nie jest uzasadniona prba wyprowadzania pol. dial. pyszka z niem.
dial. wsch. (w Prusach) Pischke rodzaj kaszy, pcak129, gdy gwarowy wyraz
niemiecki, znany na terenach, gdzie silne byy niemieckopolskie kontakty
jzykowe, jest zapoyczeniem z pnocnych gwar polskich.

19. dial. szczawrga

A.Brckner odnotowa w Sowniku etymologicznym (s. 548) rzeczownik

szewluha, o ktrym pisze nastpujco: jedno z niezliczonych przezwisk dla
szkapy, wzite z Rusi, w 17. wieku oglne: (...); na Biaorusi jeszcze dzi szej
luha i szawluha, zreszt zapomniane. Zwyky przyrostek uha (nasze ga),
lub nawet luha; szew wszelakie: szawia, chwia, lub co podobnego (?).

127 Por. np. Brckner SEJP 446; Vasmer o.c. 472; K.Mo s z y s k i, O sposobach badania
kultury materialnej Prasowian, Wrocaw 1962, s. 97, 221.
128 Pierwotnie iteratiwum od pcha miao posta picha, szcztkowo zachowan w gwa-
rach, por. pol. dial. picha ku (noem). O powiadczonych od XVI w. postaciach z y, ana-
logicznych do typu tyka od tkn, zob. [205]
Brckner SEJP 401.
129 Por. Grnowicz l.c., z powoaniem si na pruski sownik Frischbiera.

590

http://rcin.org.pl
 W zwizku z etymologi Brcknera warto zwrci uwag na gwarowy
rzeczownik szczawrga (z wtrn odmiank sztabrga) chudy ko, szkapa
znany z gwar wschodnich, z Zamojskiego i Chemskiego130. Na gruncie pol-
skim s to wyrazy izolowane, waciwe tylko gwarom pozostajcym w bli-
skich kontaktach jzykowych z terenem ruskim. Geografia wyrazw przema-
wia wic za ich wschodniosowiask proweniencj, zwaszcza e na obsza-
rze wschodniosowiaskim istniej bliskie postaci: ukr. dial. evlaha lichy
ko, szkapa, evluha wstrtny, szkaradny czowiek, otr, brus. dial. aluha
ko saby i niski, czowiek niesprawny, nie umiejcy dobrze pracowa, ros.
evlaga, evluga szkapa, lichy ko (por. nazwisko czy przydomek z poowy
XIV w. evlaga), ros. dial. (Pskw) avluga lichy czowiek.
Na terenie ruskim wystpuj postaci z nagosowym i . Prawdopo-
dobnie pochodzi to std, e pierwotnie w nagosie wyrazu bya grupa sp-
goskowa , ktra ulegaa uproszczeniu albo w jedn, albo w drug sp-
gosk. W takim razie obecno szcz w gwarach polskich uzna trzeba za
archaizm, zachowujcy pierwotn grup spgoskow.
Pol. dial. szczawrga jest wczesnym zapoyczeniem ruskiego *avluga,
z zastpieniem obcego przyrostka przez rodzimy ga i z niejasn zmian
ruskiego l (czy ) na r. Ze wzgldu na nagosowe szcz posta gwarow
trzeba uzna za historycznie starsz od XVIIwiecznej polskiej nazwy szka-
py szewluha.

Jzyk Polski LXXIV, 1994, 299303

20. dial. chlda, kasz. lda, ldnc, kldnc

Gwarowy rzeczownik chlda sota, plucha, ddysta pogoda, deszcz

kilkudniowy znamy tylko z kilku wsi w okolicy Kozienic, Zwolenia i Przysu-
chy, gdzie K.Dejna zapisa postaci lenda (leda), lenda, leda131. Miejsco-
we formy gwarowe wskazuj na rdzenne w wyrazie.
Ten ludowy wyraz meteorologiczny jest ograniczony do pnocnych
kracw dialektu maopolskiego. Ma on jednak odpowiednik na oddalo-

130 R.Lu bic z, Przyczynki do nowego sownika jzyka polskiego, PF IV, 1893, s.253.
artyku chlda w SGP
131 Dejna AGK VI, mapa 716; t e n e, RKJ XXI, 1975, s. 153.
Zob.
III 539540.

591

http://rcin.org.pl
nej czci polskiego obszaru jzykowego, mianowicie w kaszubskiej gwarze
Kpy arnowieckiej ld odwil oraz za i kobieta z lada powodu pacz-
ca, paksa (Sychta II 35, por. SGP III 539540). Wyraz kaszubski jest moty-
wowany na gruncie dialektu, istnieje tu bowiem w gwarach pnocnych cza-
sownik ldnc, lde topnie (sg lde nieg topnieje), majcy ponad-
to w gwarach pnocnozachodnich znaczenie paka; na tym samym tere-
nie znane s przedrostkowe czasowniki rozldnc poruszy do ez, sldnc
odwilgn, stopnie, zapaka oraz nalece do tej rodziny wyrazowej dery-
waty: ldoie boto spowodowane odwil (Kpa Swarzewska), ldni
ciepy, agodny, o temperaturze (Kpa Pucka i Kpa Swarzewska), ldno
smutno; nieswojo, o rozwolnieniu (Kpa arnowiecka), (Sychta II 3536).
W gwarach pnocnozachodnich powiadczona jest odmianka czasownika
kldnc paka (Sychta II 161), ze zmian l > kl (por. np. lazdra kobieta
pyskata, wyszczekana : klazdra plotkarka, l : kl leszcz).
W slawistycznej literaturze etymologicznej uwzgldniono dotychczas tyl-
ko przytoczone wyrazy kaszubskie, przy czym rnie interpretowano pocho-
dzenie rdzennego (w pisowni sownika Sychty ), ktre moe kontynuowa
kilka wczeniejszych samogosek. L. Kurkina zestawia kasz. lda, ldnc ze
se. dial. hld lekki powiew, chd, zimno, hlidti wia, podwiewa, chorw.
dial. czak. (XVXVIII w.) hlidjeti wia i ros. chlnut lun, chlusn, trysn;
rzuci si, wysypa si; wedrze si, napyn, np. o powietrzu, dial. te np.
powia, o wietrze, bysn, o byskawicy. Wyrazy te sprowadzia do prapo
staci *chlyd, *chlydti132. To zestawienie i rekonstrukcj przej moskiewski
Sownik etymologiczny jzykw sowiaskich, gdzie wyrazy kaszubskie umiesz-
czono pod prapostaci *chlydti133. W tym zestawieniu nie zwraca si [300]
uwagi na szczeg fonetyczny, mianowicie przed etymologicznym *y spodzie-
walibymy si w wyrazach kaszubskich (czyli *chd).
W Sowniku etymologicznym jzykw sowiaskich omawiane wyrazy
kaszubskie umieszczono w innym jeszcze miejscu, pod innymi rekonstru-
owanymi prapostaciami, z inn samogosk rdzenn. Kasz. ldnc zesta-
wiono z ros. dial. chljnut lun, pola si, trysn, szybko spada, opa-
da, ukr. dial. chljnuty la si, lun, pola si, trysn, sabn, traci

132 L.V.Ku rk i n a, Slovenskozapadnoslavjanskie leksieskie svjazi, OLA MI 1978, 1980,

s.336337; t a , Dialektnaja struktura praslavjanskogo jazyka po dannym junoslavjanskich
jazykov, Ljubljana s. 115. [300]

1992,

133 SSJa VIII 41. W sowniku zrekonstruowano te perfektywny czasownik na *n:
*chlynti (o.c. 42), pod ktrym jednak kasz. ldnc nie przytoczono, widocznie dlatego, e
zawiera on grup spgoskow dn.

592

http://rcin.org.pl
siy, sch. (XVII w.) hlenuti leni si, ociga si, por. te cs. ochldanije nie
dbao, zaniedbanie. Na podstawie tych czasownikw odtworzono praposta
*chldnti, pozostajc w zwizku etymologicznym z litew. sklsti sklendi
lecie, szybowa, unosi si; lizga si, wylizgiwa si. Kasz. lda zesta-
wiono z ukr. dial. chljda sota, deszczowa pogoda i na ich podstawie zrekon
struowano rzeczownik *chlda134.
Nieznany dotychczas etymologom polski gwarowy rzeczownik chlda
wskazuje, e rwnie dla rozpatrywanych wyrazw kaszubskich naley przy-
j wyjciow posta z przedni samogosk nosow *chld.
Zasadnie zrekonstruowany prasowiaski czasownik *chldnti to praw-
dopodobnie czasownik inchoatywny, niedokonany, oznaczajcy zapocztko-
wanie czynnoci (ale w materiale sowiaskim widoczna jest rwnie perfek-
tywno wyrazu, moe wtrna, gdy wikszo czasownikw na n to cza-
sowniki perfektywne). Znaczy on przypuszczalnie, jak sugeruj znaczenia
realnie istniejce w jzykach sowiaskich, zacz pada, opada, spada (por.
powtarzajce si znaczenie opada z si, sabn). Na poszczeglnych terenach
sowiaskich czasownik odniesiono do spadajcej cieczy, przede wszystkim do
opadw atmosferycznych (a take do spywajcych ez), std znaczenie zacz
(si) la, pola si, lun, rozpada si i specyficznie kaszubskie znaczenie pa-
ka (najpierw zapewne rozpaka si). Znaczenie topnie w kaszubskim
wyprowadza naley z wczeniejszego zacz si la, cieka po odwilgniciu,
w czasie odwily (por. sldnc odwilgn, stopnie).
Kasz. ldnc (> kldnc) jest zatem reliktem prasowiaskiego czasow-
nika *chldnti. Wyraz ten w przeszoci istnia z pewnoci na jakiej czci
polskiego obszaru jzykowego poza terenem kaszubskim, skoro do naszych
czasw na skrawku pnocnej Maopolski dochowa si pochodny rzeczow-
nik chlda. Co prawda Etymologiczny sownik jzykw sowiaskich rekon-
struuje prasowiask praposta *chlda, jednake rzeczownik ten, wyst
pujcy w jednej z gwar maopolskich i w dialekcie kaszubskim oraz dialek-
tycznie w ukraiskim, raczej nie powsta w epoce prasowiaskiej. Ten dery-
wat odczasownikowy z sufiksem a utworzony jest wedug modelu sowotwr
czego, ktry by produktywny w epoce prasowiaskiej, a take w poszcze-
glnych jzykach sowiaskich. Na paralelne
powstanie

pochodnego rze-
czownika na pewnych [301] czciach terytorium sowiaskiego wskazuje
przede wszystkim jego semantyka, wyranie wtrna w stosunku do znacze
podstawowego czasownika tam, gdzie jest on zachowany. Szczeglnie wyra-

O.c. 33. [301]

134

593

http://rcin.org.pl
zicie pokazuj to znaczenia kasz. lda odwil, za, paksa, uzasadnione
semantyk kasz. ldnc topnie, paka, przy czym wyraz ze znaczeniem
paksa jest osobow nazw dziaacza, nie majc paraleli


polskiej i inno
sowiaskiej.
Znaczenie pol. dial. chlda sota, jak i jego formalnego i semantycz-
nego odpowiednika ukr. dial. chljda ts., ma jasn motywacj w semantyce
podstawowego czasownika *chldnti. Wyrazy te powstay z pewnoci nie-
zalenie od siebie, z t rnic, e wyraz ukraiski ma zachowan motywa-
cj w istniejcym czasowniku, gwarowy polski rzeczownik za jest wyrazem
na gruncie polskim niemotywowanym z powodu utraty odpowiedniego cza-
sownika. Derywatem zapewne niezalenym od pol. dial. chlda, powstaym
na innym terenie, jest kasz. lda, wyraz o odrbnej semantyce, zachowujcy
motywacj na gruncie dialektu.

21. dial. parzy rzuca, kasz. pac prszy

W polskim jzyku oglnym istniej dwa homonimiczne czasowniki

parzy: I parzy oddziaywa na co gorcem, piec, pali; zalewa, polewa
wrztkiem, zaparza i II parzy czy w pary (obecnie parzy si o zwie-
rztach: czy si w pary w okresie godowym, zaspokaja popd pciowy).
Wyrazy te, o przejrzystej budowie i oczywistej motywacji, s te powszech-
ne w gwarach ludowych. Na pewnych terenach polskich wystpuje trzeci
homonimiczny czasownik, wymagajcy objanienia etymologicznego.
Na ywiecczynie, w gwarze lemienia S.Ramut zapisa czasownik pay
sypa, rzuca, ciska, miota i przedrostkow posta spay rzuci, cisn (np.
sp to o em albo na em rzu to na ziemi)135. Wczeniej ten sam autor
w sowniku kaszubskim pod hasem pac poda informacj o uywaniu przez
grali ywieckich czasownikw parzy rzuca, sparzy rzuci136. Poniewa
nie znamy dalszych powiadcze (nie zawiera ich take kartoteka Sownika
gwar polskich), moemy stwierdzi ograniczenie parzy (sparzy) w podanym
znaczeniu do niewielkiej czci poudniowych gwar maopolskich137.

135 S. R a mu t, Gwara lemieska, I, Sownik, Pozna 1930, s. 47, 70.

136 Ramut 132. T informacj Ramuta powtrzy Karowicz.
137 Zdaniem G.Pobockiego 6263, pod hasem parzc s, sowo to lingwistom i grama-
tykom naszym nieznane, lubo w starych autorach zachodzi. Na poparcie tej tezy przytoczy
on i zinterpretowa fragment z Pamitnikw J. Ch. Paska: ... Skorosmy tedy do fossy przyszli
okrutnie poczli parzy owe snopy (mowa o snopach somy, ktre nieli przed sob nacieraj-
cy, a w ktre trafiay pociski strony bronicej si). Szerszy kontekst sugeruje, i ks. Pobocki

594

http://rcin.org.pl
 Znacznie lepiej jest zawiadczony odpowiedni kaszubski czasownik,
z ktrym ju S.Ramut wiza ywieckie parzy rzuca. W sowniku B.Sych-
ty pac pai ma [302] znaczenia prszy i biega, posta zwrotna pac s
prszy si (Sychta IV 36). Wyraz odnotoway wczeniejsze sowniki kaszub-
skie: parzc sypa, rozsypywa, rozprsza (o rzeczach sypkich, osobliwie so-
mie, sianie, plewach), parzc s sypa si, rozlatywa si u Pobockiego138,
pac sypa, rozsypywa, pac s sypa si, rozsypywa si, rozprasza si
u Ramuta139. W sowniku Lorentza (PWI 613) pac rozsypywa, pa s
sypa si podano za sownikiem Pobockiego (wasnymi przykadami udo-
kumentowa Lorentz przedrostkow posta rozpac (s) rozsypywa (si)),
ponadto odnotowano pac w znaczeniu biega za kaszubskim pisarzem Aloj-
zym Budziszem. Czasownik pac s sypa si, prszy zapisywali na tere-
nie kaszubskim eksploratorzy Atlasu jzykowego kaszubszczyzny i dialektw
ssiednich140.
Pol. dial. parzy rzuca i kasz. pac sypa rozsypywa, prszy, bie-
ga to wyrazy o wsplnej genezie, izolowane na caym terenie zachodnio
sowiaskim. Maj one jednak formalne odpowiedniki u Sowian wschodnich
i poudniowych: ros. part parj szybowa, lata, buja, unosi si (w powie-
trzu), strus. (rcs.) pariti, parju lecie, lata, unosi si, scs. pariti parj lata,
sch. dawne (wyjtkowe w XVII w.) pariti lecie. Wyrazy te sprowadza si do
prasowiaskiej postaci *pariti par lata, unosi si w powietrzu, uznawa
nej za czasownik iteratywny z archaiczn apofoni od ps. *rati per lecie,
fruwa (por. scs. rati wzlecie, wznie si)141. Czasownika polskiego
i kaszubskiego (jak i serbskochorwackiego) przy rekonstrukcji przytoczonej
prapostaci dotychczas nie uwzgldniano142.

nie bez powodu przyjmowa, e czasownik parzy znaczy tu rozsypywa, rozlatywa si.
Jednak wedug Sownika Paska parzy w tym przykadzie znaczy dopieka gorcem, spra-
wia bl (Sownik jzyka Jana Chryzostoma Paska, II, Wrocaw 1973, s. 97). [302]
138 Pobocki o.c. 62.
139 Ramut l.c.
140 AJK I, mapa 5, cz. II, s. 44.
141
Por. np. Vasmer REW II 316; Vaillant GC III 211212,
411412; Pokorny IEW 817.
142 Z ros. parit, scs. pariti zestawiono kasz. pac w AJK I, cz.II, s.44, bez bliszego roz-
patrzenia stosunku tych wyrazw i ich semantyki. Varbot M
orfonologija
2324 zestawia
kasz. pac z wyrazami z odlegych geograficznie i chronologicznie jzykw indoeuropej-
skich (starogr. spalam, pal; rozdymam; puchn, hetyckie pari dmucha, wznie-
ca), sprowadzanymi do pie. *per() tryska, pryska, parska. Sab stron tego objanie-
nia jest oderwanie wyrazu kaszubskiego (i nie znanego autorce gwarowego polskiego) od for-
malnie identycznych czasownikw innosowiaskich. [303]

595

http://rcin.org.pl
 Za kontynuant iteratywnego ps. *pariti lata mona uzna kasz. pac
biega. Takie znaczenie rozwino si zapewne z wczeniejszego, nie zacho-
wanego na terytorium polskim lata (w powietrzu), fruwa, za czym prze-
mawia paralelny rozwj semantyczny pol. lata unosi si w powietrzu, fru-
wa > biega.
Z iteratywnego nieprzechodniego znaczenia lata, unosi si w powie-
trzu nie sposb jednak wyprowadzi przechodnie znaczenia istniejce na
obszarze polskim, maopolskie rzuca i kaszubskie sypa, rozsypywa, pr-
szy. Znaczenia te mona interpretowa jako powodowa, e co leci, uno-
si si w powietrzu, czyli wolno si tu dopatrywa wczeniejszego znaczenia
kauzatywnego. Zatem dla pol. dial. parzy i kasz. [303] w podanych
znaczeniach trzeba przyjmowa jako podstaw czasownik *pariti z kauza-
tywnym znaczeniem powodowa, e co leci.
W epoce prasowiaskiej czasowniki iteratywne i kauzatywne nale-
ce do koniugacji na i (do ktrej zaliczy trzeba take ps. *pariti), dery-
wowane od czasownikw, charakteryzujce si apofoni samogoski rdzen-
nej (w naszym przykadzie a wobec : w czasowniku podstawowym)
jako dodatkowym morfemem derywacyjnym, zbudowane byy w identyczny
sposb143. Dla epoki prasowiaskiej trzeba przyjmowa istnienie odrbnej
klasy tak zbudowanych dewerbalnych czasownikw iteratywnokauzatyw-
nych. Przykadem takiego czasownika jest ps. *pariti, w ktrym widoczne
jest i znaczenie iteratywne, i znaczenie kauzatywne.

143
Zob. np.

Sawski Zarys I 5657.

596

http://rcin.org.pl
 Staropolskie leej, dialektalne lezaj(a)
i wyrazy pokrewne

Studia lingwistyczne ofiarowane Profesorowi Kazimierzowi

Polaskiemu na 70lecie Jego urodzin (pod red. W.Banysia,
L.Bednarczuka i S.Karolaka), Katowice 1999: Wydawnictwo
Uniwersytetu lskiego, s.256261 (Prace Naukowe Uniwersy-
tetu lskiego w Katowicach 1775)

W Sowniku staropolskim odnotowane s trzy pitnastowieczne (naj

starsze z roku 1466) powiadczenia rzeczownika leej koda, dyl majcy
zastosowanie w budowie mostw. W jednym zapisie mamy liczb pojedyn-
cz (szlezej aut mociny), w dwu liczb mnog leeje (szlezeye/szlyezeye aut
mociny). Stpol. leej(e) to synonim rzeczownika mociny; w dwu z poda-
nych przykadw tymi wyrazami przetumaczono ac. ligna. W Sowniku
staropolskim haso leej zostao opatrzone pytajnikiem, co zapewne wyraa
wtpliwoci redakcji co do postaci gosowej wyrazu.
Ten sam wyraz odnajdujemy dopiero w polskim sownictwie gwarowym,
w postaciach nieco si rnicych od hasowej postaci wyrazu staropolskiego.
Posta najblisza staropolskiej wystpuje w gwarze podhalaskiej: J.Karowicz
(V 346) przytoczy za B.Dembowskim lezaj w ssieku szkielet skrzyni przed
obiciem gontami. Dalsze powiadczenia wyrazu zawiera kartoteka Sownika
gwar polskich Instytutu Jzyka Polskiego PAN w Krakowie, gwnie z etnogra-
ficznej pracy W.Matlakowskiego, przynoszcej ludowe podhalaskie terminy
techniczne, m.in. wielokrotnie uyty rzeczownik lezaje pl. ramy, konstruk-

 SStp IX 13.
 W SStp IV 331 mocina koda, dyl, gruba deska, ktrymi wykadano powierzch-
ni mostw jest powiadczona wycznie w tych samych cytatach, w ktrych wystpuje le
ej. [257]

http://rcin.org.pl
cja ramowa, np. ukowata linia wystpuje na wyrzezanych brzegach obi-
tek nadokiennych, lezajw, tj. ram rozmaitych mebli, ynikw, Pozio-
me lezaje tj. ramy, obramienia pek, wpojone s w pionowe ramy pki,
Ssieki bywaj zbudowane zawsze w typowy sposb: cztery supce sfazowa-
ne i zastrugane na kocach obejmuj lezaje, tj. ramy, midzy ktre nawleczo-
ne s deszczuki, niby gonty, ktrych ostre grzbiety wchodz w fugi ssiadw
(Matlakowski Podhale 18, 46, 77). Ostatnio takie techniczne znaczenie wyra-
zu potwierdzi H.Jost (29), przytaczajc z Zakopanego lezoj, lizoj rama, kon-
strukcja ramowa. Nieco [257] inne znaczenie zapisano we wsi Rogonik: leza
ja (pl. lezaje) ukona belka w drzwiach stodoy i sztacheta w pocie (KSGP).
Ponadto w KSGP wystpuje jeszcze derywat lezajka poziomy element plecio-
nego potu ze dziaru na Spiszu, po sowackiej stronie granicy.
Przytoczone powiadczenia wskazuj, e na poudniowej peryferii polskie-
go obszaru jzykowego interesujcy nas wyraz wystpuje w dwu odmianach: rze-
czownik rodzaju mskiego lezj (lezoj, lizoj) rama, konstrukcja ramowa oraz
rzeczownik rodzaju eskiego lezaja ukona belka w drzwiach stodoy; szta-
cheta. Derywatem od postaci lezaja jest niewtpliwie spiska lezajka.
Pokrewny wyraz z innym przyrostkiem zosta zanotowany na pogra-
niczu maopolskomazowieckim, we wsi Byczki w Skierniewickiem: leyna
(w gwarze lezyna : lyzyna) duga erd, do ktrej przybijane s sztachety.
Przed rozpatrzeniem wzajemnego stosunku postaci istniejcych w sta-
ropolskim i w niektrych polskich gwarach przyjrzyjmy si pokrewnym
wyrazom w innych jzykach sowiaskich. Wyrazy formalnie i semantycznie
bliskie stpol. leej, dial. lezj, lezaja wystpuj w jzyku sowackim i cze-
skim: sa. dial. slezaj (i slezajnica) belka przeoona np. przez rzek; belka
w mocie pod jego nawierzchni, slezaj f., zwykle pl. slezaje belki przeoo-
ne przez potok, tworzce podstaw mostku (Ripka 27), slzaje pl. belki, na kt
rych le kody stanowice nawierzchni mostu, czes. slizej f. belka umiesz

 Dejna RKJ XXIX, 1983, s.122. Podano tu posta hasow lyna (z pytajnikiem),
w ktrej jest rekonstrukcj autora sownika. Zapisy gwarowe nie daj podstaw do odtwa-
rzania samogoski nosowej w rdzeniu. Na przyjciu w sowniku takiej postaci hasowej zawa-
y zapewne kresowy (z Wileszczyzny) rzeczownik lga futryna u Karowicza, ktry jed-
nak jest prawdopodobnie batyzmem, por. litew. sleksnis, slekstis prg, ot. sleis framu-
ga (drzwiowa, okienna).
 Klal 615 lokalizuje wyraz w Banskiej Bystricy.
 J.M i h a l, Zo slovnka nreia Slovenskej upe a okolia, Sbornk Matice slovenskej
pre histriu, literrnu histriu a pre jazykovedu XIX, Tur. Sv. Martin 1941, s.446. V.Machek
(ES2 559) przytacza sowack posta lzaj. [258]

598

http://rcin.org.pl
czona w poprzek mynwki, chronica myn przed kr lodow (Jungmann
V 975), slzaj m. belka pod mostem, stanowica podstaw mostu (Jungmann
IV 172), take sluzaj, w XVII w. sluzej ts. (Machek ES2 559).
Prb objanienia przytoczonych wyrazw podj V.Machek. Jego zda-
niem czes. sluzaj, sluzej, slzaj, slizej, sa. slezaj, slzaj i znane mu pol. dial. slezaj
drewniana rama ssieka s oparte ostatecznie na niem. Schleuse luza, zapo
yczonym do jzyka polskiego w postaci luza. Sugerowa on, e od pol. luza
utworzono derywat *luzaj (zbudowany jak pol. dial. duc(z)aj okrgy otwr
na rodku wierzchniego kamienia myskiego albo arnowego), ktry mia-
by zatem pierwotnie oznacza belk w luzie, w stawidle (takie znaczenie nie
jest nigdzie powiadczone). Machek sdzi wic, jeli dobrze rozumiem jego
intencje, e na gruncie polskim powsta pochodny rzeczownik *luzaj, zapo-
yczony nastpnie do czeskiego oraz do sowackiego i ulegajcy przeksztace-
niom chyba ju w tych jzykach; dawniejsze rdzenne u (z niem. eu) zacho-
waoby si zatem w czeskich postaciach sluzaj, sluzej. [258]
Postulowana przez Machka wyjciowa posta *luzaj nie jest, o ile wiem,
zawiadczona w materiale polskim. Przeciw niej i przeciw omwionej ety-
mologii przemawia stpol. leej z rdzennym e, zachowanym w gwarowych
postaciach polskich i zawiadczonym rwnie w gwarowych wyrazach so-
wackich. Poniewa staropolska forma z e jest najwczeniej powiadczona ze
wszystkich rozpatrywanych wyrazw, fakty historyczne narzucaj wniosek,
i ta samogoska rdzenna moe by dawniejsza, natomiast u (lu) i zgo-
skotwrcze w postaciach czeskich i sowackich mog by wtrne. Trzeba
te zwrci uwag na chronologi wymienianych przez Machka wyrazw.
Stpol. leej, ktre, jeliby przyj objanienie czeskiego etymologa, byoby
przeksztaceniem wczeniejszej w takim razie postaci *luzaj, jest powiad-
czone w drugiej poowie XV wieku. Podstawowy dla (zdaniem Machka)
rzeczownik luza urzdzenie zaporowe dzielce dwa zbiorniki wodne o r-
nym poziomie, zapoyczony z niem. Schleuse luza, ma u Lindego, podaj-
cego postaci lza i sluza, dokumentacj od XVIII wieku, natomiast z wieku
XVII pochodzi ten wyraz w odmiennym znaczeniu nurt i gbokie miejsce
w rzece (luza zowie si wart i sama gbizna jakiej rzeki, Haur). Jednake
rzeczownik luza, w znaczeniu waciwym mu i wspczenie, istnia praw-
dopodobnie ju w polszczynie XVwiecznej, skoro w pewnym dokumen-
cie z r.1408 (zachowanym wszake w odpisie z koca XVI wieku) zapisany

 Linde V 328. Od XVI wieku jest powiadczony przyswek lzem na ukos, spadzisto,
krzywo. [259]

599

http://rcin.org.pl
zosta pochodny przymiotnik lune (czy luzne) opata za uycie czy korzy-
stanie ze luzy (SStp IX 20).
Prawdopodobiestwo etymologii V.Machka znacznie osabia istnienie nie
uwzgldnionych przeze semantycznie bliskich i formalnie nieodlegych (cho
bez przyrostka aj czy ej) wyrazw wschodniosowiaskich: ukr. dial. slhy pl.
grube poprzeczne belki umieszczone nad zagbieniem, na ktrych konstru-
uje si mostek (czyli podwaliny pod mostek) (Hrin IV 151), brus. dial. slha
podwalina pod most, erd uywana do kierowania tratw, slha, slih du-
ga belka w konstrukcji budynku, uoona na supie (rozwidlonym na kocu)
(Bjal

kevi 435;

SPZB IV 481,
482, slhi pl. belki, po ktrych spuszcza si
485),
do wody drewno przygotowane do spawienia (Loba Plytahony 212), ros. dial.
sleg (te sljga : sljag) duga, gruba erd, belka uywana do rnych celw,
np. w konstrukcji dachu, do przyciskania snopw na wozie, na stogu, slga cien-
ka, duga erd, slegi, oslegi pl. grube koki (Vasmer REW II 668669; Podmo-
skove 481; Melnienko 187; SlPriam 276). Na terenie wschodniosowiaskim
wystpuj te zwizane z powyszymi postaci z , np. ukr. dial. sly, slja m.
belka w suficie, na ktrej ukada si trzcin lub plecionk (Hrin IV 150, 151;
Dzendzelivskyj Podnistrovje 51), sly m. pl. supki podtrzymujce drewnian
pk (Lysenko 198), brus. dial. sli m. podwalina mostu (S[259]PZB IV 483;
Scjakovi 457), sli pl. belki, po ktrych przetacza si pnie drzew (SPZB l.c.),
sle, sli, slyk, slyk podwalina; podstawa pieca (LuycFedarc 232), ros.
dial. slnja jedna z belek, po ktrych przetaczano pnie drzew (SlNovosib 503).
W nawizaniu do przedstawionej etymologii V.Machka trzeba odnotowa tak-
e wschodniosowiaskie postaci z rdzennym u (u): brus. dial. sluh jedna
z dwu podkadek, po ktrych przetacza si bale drewna (Kryvicki 97), sljuh
poprzeczna belka pod podog (atalava 162).
Wyrazy wschodniosowiaskie (a waciwie ich cz) byy ju przedmio-
tem analizy etymologicznej, co przedstawi M.Vasmer, uwzgldniajc rwnie
odpowiedni literatur przedmiotu (A.Leskien, A.Preobraenskij, J.Zubat,
A.Matzenauer, Terras). Autor rosyjskiego sownika etymologicznego w hale
sownikowym sljg przytacza wycznie fakty ruskie, pomijajc milczeniem
odpowiednie wyrazy zachodniosowiaskie. Jak wynika z analizy pogldw na
etymologi interesujcych nas wyrazw, dopuszczano moliwo dwojakiego
ich pochodzenia. Z jednej strony przyjmowano, e formy typu ros. dial. sleg,
slga, ukr. slhy zawieraj rdzenne , co pozwala je czy z litew. slgti slgu
uciska, gnie, slg i slgas, slgis, te slgtis ucisk, ciar. Inne nawizania
miayby formy typu ros. dial. sljga, sljag, gdzie ja ma wskazywa na rdzenne
, co z kolei pozwala je czy z litew. sleksnis, slekstis prg, ot. slksnis ts..
Sam Vasmer (REW II 668669) sceptycznie si zapatruje na te objanienia ety-

600

http://rcin.org.pl
mologiczne, uwaajc, e dopiero uwzgldnienie wczeniejszych powiadcze
rozpatrywanych wyrazw pozwolioby wyjani ich pochodzenie. Dopatry-
wanie si w tej zwartej grupie synonimicznych wschodniosowiaskich wyra-
zw dwu pierwotnie rnych leksemw (*slg i *slg), z ktrych kady miaby
nie mie motywacji na gruncie sowiaskim, lecz tylko nawizania batyckie,
wydaje si problematyczne. Powysze objanienia s typowe dla dawniejszej
etymologii sowiaskiej, ktra czsto zaniedbywaa poszukiwa motywacji
wyrazu w materiale sowiaskim, chtnie za to wskazywaa na rzeczywiste czy
rzekome odpowiedniki pozasowiaskie.
Jak wynika z przytoczonego materiau zachodnio i wschodniosowia-
skiego, rozpatrywane leksemy sowiaskie oznaczaj przede wszystkim grube
belki, kawaki drewna, stanowice podstaw jakiej konstrukcji, podkad pod
co, zwaszcza podwaliny mostu. Pozwala to wysun przypuszczenie, e anali
zowane leksemy s zwizane etymologicznie z czasownikami *legti lg pooy
si, *leati lee, *lgati ka si. Bezporedni ich podstaw stanowi musia
czasownik z prefiksem s, prawdopodobnie, jak wskazuj rdzenne samogoski
czci rozpatrywanych rzeczownikw sowiaskich, prefigowany iteratywny cza
sownik *slgati pooy si. Od tego czasownika utworzony zosta rzeczow-
nik *slga to, co si kadzie, podka[260]da, co jest pooone, podkadka. Taka
posta jest bezporednio kontynuowana na obszarze wschodniosowiaskim,
istniaa prawdopodobnie rwnie na terenie polskim, skoro utworzono od niej
derywat z sufiksem ina (pol. dial. lezyna : lyzyna). W czci jzykw zachod-
niosowiaskich od rzeczownika *slga (wzgldnie od jego nie zachowanego
kontynuantu w danym jzyku) utworzono derywaty z sufiksami *j, *ja:
stpol. leej, dial. lezj, lezaja (z jest zapewne rezultatem mazurzenia), czes.
slizej, sa. slezej (w tych ostatnich formach spodziewalibymy si jednak , real-
nie istniejce z jest niejasne). Zarwno kontynuanty rzeczownika *slga, jak
i derywaty ode utworzone traciy widocznie zwizek z rodzin czasownika
*lgati, skoro w dialektach sowiaskich ulegay rnorakim przeksztaceniom
(pojawiaj si np. lu, i inne nieregularne samogoski), zapewne w rezultatcie
nawiza do jakich innych, trudnych do ustalenia rodzin wyrazowych.
Na obszarze wschodniosowiaskim obok postaci *slga istniaa
zapewne take posta *slga (postulowana np. przez ros. dial. sljaga), praw-
dopodobnie derywowana od prefigowanego czasownika *slegti pooy si
razem, zlec, oparta na temacie praesentis *slg.

 O tych czasownikach i ich wzajemnym stosunkach zob. np. Sawski SEJP IV 9293,
110111, 196198; SSJa XIV 99100, 161165, 182183. [260]

601

http://rcin.org.pl
 Przedstawion etymologi walnie wspieraj bliskie pod wzgldem zna-
czenia wyrazy czeskie, sowackie i soweskie bez nagosowego s: czes. lha,
zwykle pl. lhy belki, na ktrych ustawia si beczki w piwnicy, drewniane
podkadki, na ktrych osadzony jest myski kosz, podkadki pod kamie
myski podczas jego ostrzenia, belki, po ktrych si przesuwa cikie
przedmioty (np. beczki, kamienie), deski suce do podwyszenia bocz-
nych cian wozu, liiny pl. drewna pod ulami, kadziami, beczkami, belecz-
ki ukadane na mikkiej drodze, na mokradle (Machek ES2 332), sa. lha,
dial. lieha poziomo pooona belka, po ktrej przesuwa si cikie przed-
mioty (np. beczki) (SSJ II 45; VI 49), se. lga belka (te leenie, pooe-
nie, oe), lege pl. belki podkadane pod beczki, belki do transportu uli
(Pleternik I 505). Kontynuuj one prasowiaski zapewne rzeczownik *lga,
oznaczajcy m.in. podstaw czego, belki, drewna podkadane pod co,
derywowany od nieprefigowanego czasownika *lgati ka si (SSJa XIV
179180, z dalsz literatur).

{Na s. 261 wykaz cytowanej literatury red.}

602

http://rcin.org.pl
5.Leksyka kaszubska

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
 Kaszubskie skwiega szpara

Jzyk Polski LIII, 1973, s.349353

Wrd wielu nieznanych dotychczas lub sabo powiadczonych we wcze-

niejszych rdach wyrazw zanotowanych w Atlasie jzykowym kaszubszczy
zny i dialektw ssiednich (AJK) znajduje si rwnie skwiega. Na mapie 221
powiconej nazwom szpary przedstawiono zasig tego wyrazu wystpujcego
w kilku punktach kaszubskich a zapisywanego w postaci skega i (z przejciem
k > k) skega. Komentarz do mapy informuje, i wczeniej wyraz w tym
samym znaczeniu zapisa na pnocnym Kociewiu K.Nitsch. Odnotowu-
j go te najnowsze sowniki kaszubskie. Postaci skega, skga, skega w tym
samym znaczeniu przytacza sownik F.Lorentza, za B.Sychta informuje, i
znana na poudniowych i rodkowych Kaszubach skega ma nie tylko znacze-
nie rysa, szpara, ale take znaczenia o mniejszym zasigu: szpara sromowa,
rima pudendi, skrytka, schowek, dziewczyna chuda, chorowita i chopiec
lubicy psoty, figlarz. Wedug AJK w poszczeglnych gwarach kaszubskich
wystpuj jeszcze dwa inne znaczenia tego wyrazu: paczce dziecko i rodzaj
muchy. Odmienno tych znacze od znaczenia szpara zdaniem autora
komentarza do mapy 221 AJK moe wskazywa, i w istocie s to dwa rnego
pochodzenia jednobrzmice wyrazy.
W cytowanym komentarzu do mapy 221 AJK kaszubskie i kociewskie
skwiega szpara uznano za wyraz izolowany na gruncie zachodniosowia-

 {Pominito przypis pierwszy, wskazujcy afiliacj autora. W pierwodruku przypisy s

na kadej stronie numerowane od pocztku red.} AJK V, mapa 221, cz.
II, s.118119.
 O.c., cz.
II, s.118.

LorPW II 259.
 Sychta V 69.
 AJK V, cz. II, s.119. [350]

http://rcin.org.pl
skim. Wskazano natomiast na moliwo pokrewiestwa tego wyrazu z rodzi-
n bliskoznacznych wyrazw wschodnio i poudniowosowiaskich (np. ros.
skvina dziura, otwr, pknicie, szpara, scs. skvoa rozpadlina, szcze-
lina), nie tu[350]maczc zreszt innych znacze wyrazu kaszubskiego. Do
sprawy tego nieprzekonujcego moim zdaniem zestawienia powrc pod
koniec artykuu. A tymczasem warto si zaj materiaem zachodniosowia-
skim, bowiem dokadne przyjrzenie si sownictwu sowiaskiemu pokazuje,
i wyraz bynajmniej nie jest odosobniony na gruncie zachodniosowiaskim.
Ot w gwarach wielkopolskich w przeszoci, jak wykaza F.Sawski, wyst-
powa czasownik kwieka si pka, rozszczepia si powiadczony w XVI
wieku w tumaczeniu Ksig o gospodarstwie Crescencyusza i w XVII wieku
w lustracji Poznania. Ma on dokadny odpowiednik w grnouyckim kwka
so pka, pryska, rozrywa si, rozdziera si, kwka rozszczepia, upa,
odupywa, o skrze, ziemi, tam te wystpuje rzeczownik kwk pknicie,
rozdarcie, szpara, szczelina, rysa. Szczeglnie dla nas wany jest odpowied-
nik tego wyrazu na gruncie czeskim. Jungmann przytacza czasownik skvkati
rozszczepi si, pkn, ilustrujc go przykadem bahno zpukan a skvkal od
horka. Wyraz znany jest take gwarom czeskim: kvkat se pka, rozkvknu
tej rozpky, pknity. Wskazuje on, i rnica w nagosie wyrazu (pol., gu.
k, kasz. sk) nie stanowi przeszkody w czeniu tych wyrazw. Niewtpliwie
w wyrazie kaszubskim i czeskim wystpuje nagosowe ruchome s, waciwe
nie tylko starym wyrazom w rodzaju pol. kora : skra, ale czste take przed
grupami spgoskowymi, zwaszcza w wyrazach o charakterze onomatopeicz-
nym, np. pol. kwicze, sch. kvati : skvati, pol. kwili, ukr. kvyty : skvylty,
stpol. kwi(e)l : brus. skvil, pol. pliszka : du. splika, kasz. pletfa : pletfa.
Nie stanowi te przeszkody w czeniu kwieka i skwiega rni-
ca k : g. Oboczne wystpowanie spgoski bezdwicznej i dwicznej,
zwaszcza w wyrazach dwikonaladowczych i ekspresywnych, jest dobrze
znane wszystkim jzykom sowiaskim. Z licznych i rnorodnych tego typu
obocznoci warto przytoczy kilka najbliszych omawianym tu wyrazom
przykadw: pol. wiegota : kasz. ekotac, ukr. cvkaty : cvhaty bi batem,
uderza, du. wika gwizda; ci rzg ze wistem, sch. dial. vkati gwiz-
da : ukr. vhaty rzuca, ciska.

 Sawski SEJP III 487; t e n e, Z lat czterdziestych XVI wieku, JP LII, 1972, s.250.
 Jungmann IV 129.
 Machek ES2 615; Sawski SEJP l.c. Cytowany przez Machka wyraz sowacki vk szew
z pewnoci tu nie naley.

606

http://rcin.org.pl
 Nie nastrcza trudnoci ustalenie stosunku kasz. skwiega do pol. kwie
ka si. Niewtpliwie skwiega jest derywatem od nie powiadczonego kaszub-
skiego odpowiednika pol. kwieka si, utworzonym jak kasz. ceka okap od
cec, ka podzika od ekovac, pgarda przegroda od pegarc, pvara
polewka od pevac. Jest to zatem nazwa rezultatu czynnoci, paralel-
na (chocia inaczej utworzona) do gu. kwk pknicie, rozdarcie, szpara,
szczelina, rysa. [351]
Znaczenia szpara sromowa i skrytka, schowek s z ca pewnoci
wtrne w stosunku do rysa, szpara. Nie budzcy wtpliwoci zwizek zna-
cze pka i rysa, szpara potwierdzaj te takie przykady jak pol. pkni
cie : pka, ros. trina pknicie, szpara, rysa, ukr. tryna ts. : ros. tr
skat, ukr. trskaty pka.
Dotychczas zajmowalimy si tylko rzeczownikiem skwiega w znaczeniu
szpara. Ale odpowiednik na gruncie polskim (i w innych jzykach zachodnio-
sowiaskich) ma take skwiega w odmiennych znaczeniach paczce dziecko,
chorowita dziewczyna, rodzaj muchy. Sownik etymologiczny F.Sawskiego
omawia powiadczony tylko w XV wieku staropolski czasownik kwieka pa-
ka, kwili10, majcy najbliszy odpowiednik w stczes. kviekanie pacz, kwi-
lenie (dziecka)11, czes. kvk krzyk dzieci, kobiet, modych zwierzt, skveti
skomle, o psie12, tu te naley du. dial. intensivum kwekota papla, gawo-
rzy, o dzieciach. Polskie kwieka i pokrewne wyrazy innosowiaskie kon-
tynuuj czasownik dwikonaladowczy sprowadzajcy si do pierwotnego
*(s)kvkati, majcy nawizania take poza jzykami sowiaskimi13. Zwizek
kasz. skwiega z tym czasownikiem nie ulega wtpliwoci. Omwione wyej
rnice fonetyczne pary kwieka si : skwiega szpara odnosz si rwnie do
pary kwieka : skwiega paczce dziecko, rodzaj muchy itd.. Nie sprawia trud-
noci objanienie budowy sowotwrczej i znacze wyrazu kaszubskiego. Jest
to z pewnoci nomen agentis do nie zachowanego kaszubskiego odpowied-
nika pol. kwieka z pierwotnym znaczeniem to, co kwili, pacze, co wydaje
dwik podobny do kwilenia, paczu. Z tego nie zachowanego etymologicz-
nego znaczenia rozwiny si konkretne znaczenia w poszczeglnych gwarach

Lorentz GP II 658. [351]


10 Sawski l.c.
11
Gebauer II 191.
12 477. Tu z pewnoci te nale czes. dial. kvkati : kvkati kwicze,
Jungmann o.c.
kvk, kvkoti kwik, kveti : skveti (: kvieti, kveeti) wydawa jkliwe dwiki, jcze
(PSJ VI 1009).
13 Sawski l.c.

607

http://rcin.org.pl
kaszubskich: paczce dziecko, dziewczyna chuda, chorowita (zapewne ta,
co pacze, kwka z powodu choroby), chopiec lubicy psoty, figlarz (moe
ten, co dokucza np. paczem, dokuczliwy chopiec), rodzaj muchy (prawdo-
podobnie mucha wydajca dwik podobny do kwilenia, paczu). Podobnie
zbudowane rzeczowniki odczasownikowe s dobrze znane jzykom sowia-
skim, nierzadkie te s w gwarach kaszubskich, np. ba czowiek skonny do
paczu, beksa, paksa : bic paka, becze, maza si, plesta czowiek gadat-
liwy : plestac gada, ple, bajdurzy14.
Identyczno postaci gosowej kasz. skwiega szpara i skwiega to, co
pacze, kwili nasuwa myl, i jest to w istocie jeden wyraz. Odmienno zna-
cze, jak postaram si wykaza, nie sprzeciwia si temu.
Identyfikowanie kaszubskiego rzeczownika skwiega w rnych zna
[352]czeniach wymaga oczywicie czenia pol. kwieka si pka i kwie
ka paka, kwili. F. Sawski nie czy jednak tych wyrazw. Dla kwie
ka, jak ju wspominaem, przyjmuje nie ulegajce wtpliwoci pochodze-
nie dwikonaladowcze. Natomiast etymologi kwieka si pka uwaa
za niejasn, wskazuje jednak na moliwo objanienia zachodniosowia-
skiego *kvkati jako czasownika kauzatywnego do *kvknti powiadczone-
go tylko wyjtkowym i niepewnym znaczeniowo staroruskim czasownikiem
z XVI w. cvknuti zgin, szczezn15. Wzgldy znaczeniowe przemawia-
j jednak raczej za identyfikowaniem niewtpliwie zachodniosowiaskich
czasownikw *(s)kvkati paka, kwili i *(s)kvkati s pka. Pozornie zna-
czenia te rni si tak bardzo, i nie wida cznoci midzy nimi. Ale ana-
liza sownictwa sowiaskiego pokazuje cisy zwizek znacze wydawa
jaki dwik i pka. Niektre czasowniki pierwotnie dwikonaladow-
cze wystpuj w znaczeniu pka, np. pol. pka ama si, rozamywa si
na kawaki; z si si rozrywa, trzaska, czes. pukati ts., sch. pcati pka
z trzaskiem, upa si : strzela; uderza, o piorunie, pol. trzaska pka
z trzaskiem, pka : wydawa trzask; uderza, ros. trsnut pkn : ude-
rzy, tret pka, rozpada si : wydawa trzask; wierka; papla, traj-
kota, ukr. trskaty(sja) pka, tworzy szczeliny. Prasowiaski czasownik
*lopati z pierwotnym znaczeniem pi chciwie, chepta kontynuuj np. ros.
lpatsja pka, lpnut pkn, trzasn, ukr. lpnuty zama si, pkn,

14 Sychta o.c. [352]

15 Sawski l.c. Wyraz staroruski moe naleaoby czy z takimi wyrazami jak se. kviti
krzywi, zgina, schyla; zgniata, opuszcza, ktrego pokrewiestwa z omawian w arty-
kule rodzin wyrazw nie mona zreszt wykluczy.

608

http://rcin.org.pl
trzasn, brus. lpac pka : uderza, oskota : re16. Ciekaw parale-
l dla omawianych tu wyrazw stanowi prasowiaski dwikonaladow-
czy czasownik *ckati (np. gu. cyrka wiergota, wierka; wista, brz-
cze; tryska, bryzga, czes. crkati wierka; pyn ze szmerem, ciurka),
ktry w jzykach poudniowosowiaskich otrzyma znaczenie pka (np.
sch. ckati, bug. crka se pka, zdycha)17. Jednoczenie czasowniki ozna-
czajce rwanie, zrywanie, upanie w poszczeglnych jzykach sowiaskich
zaczy oznacza wydawanie rnych dwikw, np. pol. drze rwa, targa;
zdziera, upi : drze si krzycze, wrzeszcze, sch. izdirati se krzycze na
kogo, ros. lupt obdziera (kor z drzew); bi : luptsja uszczy si, pka,
ukr. lskaty wydawa trzask, trzeszcze; pka z trzaskiem, ama si z ps.
*luskati uszczy, obiera z usek. Przykady te pokazuj wzajemne powi-
zanie znacze wydawa dwik i pka. Ogniwem porednim jest oczywi-
cie znaczenie pka, rozpada si wydajc dwik. W wietle tych licznych
paraleli semantycznych rekonstrukcja rozwoju znaczeniowego czasownika
*(s)kvkati paka, kwili, wydawa przecigy dwik (jak paczce dziecko,
brzczca [353] mucha) : *(s)kvkati s pka wydaje si prawdopodobna.
Nie mona oczywicie wykluczy odwrotnego rozwoju znaczenia (pka >
paka, kwili), ale poniewa dwikonaladowczy charakter *(s)kvkati ma
oparcie w innych pokrewnych czasownikach onomatopeicznych (por. pol.
kwika, kwicze, kwili), bardziej prawdopodobny wydaje si wanie taki
rozwj znaczeniowy.
Wrmy jeszcze na chwil do wysunitego przez AJK zestawienia kasz.
skwiega z grup wyrazw wschodnio i poudniowosowiaskich: strus.
skvanja szczelina, szpara, otwr, zagbienie, jama, skvan m. otwr,
skvan f., skvon pknicie, rozpadlina, pieczara, ros. skvina (w sow-
niku Dala te skvni) szczelina, szpara, otwr, dziura, pknicie, scs.
skvoa rozpadlina, szczelina, cs. skva()a, skvoa, kvoa ts., sch.
sabo powiadczone skvaina ts., se. skvnja : sknja dziura, otwr,
skvnja szczelina, szpara, rysa. Wyrazy te rni si od jasno si tumacz-
cej na gruncie zachodniosowiaskim kasz. skwiegi nie tylko jednolitym zna-
czeniem, lecz take postaci gosow. Odmienny wokalizm (a wrcz niepraw-
dopodobne, by a : o wobec w tych wyrazach mona byo tumaczy tak star
alternacj jak : a w rzati : raz) i inna spgoska (g w wyrazie kaszubskim
jest z pewnoci wtrne w stosunku do k w innych jzykach zachodnio-

16
Zob. Vasmer REW II 59.
17 Zob. Skok ER I 275. [353]

609

http://rcin.org.pl
sowiaskich) przecz moliwoci czenia tych wyrazw. Tym bardziej e
zasig wyrazw poudniowo i wschodniosowiaskich pokrywa si z zasi-
giem przyswka skvoz, skvoz, od ktrego (i od pochodnych od niego wyra-
zw) nie mona odrywa przytoczonej grupy wyrazw18.
Szcztkowo zachowany w kaszubszczynie rzeczownik skwiega oka-
za si jeszcze jednym z licznych w tym dialekcie archaizmw leksykalnych.
Chocia sam jest derywatem powstaym na gruncie kaszubskim, wiadczy, i
nie zachowany w tym dialekcie zachodniosowiaski czasownik *(s)kvkati,
*(s)kvkati s czy gwary kaszubskie z gwarami Kociewia, Wielkopolski,
uyc i Czech.

18
Vasmer REW II 635.

610

http://rcin.org.pl
 Przyczynki leksykalne
Jzyk Polski LVI, 1976, s.368370

2. kaszubskie stc, ostc

W gwarach pnocno i (rzadziej) rodkowokaszubskich wystpuje rze-

czownik stc, c f. podoga w izbie ubita z gliny zmieszanej z plewami lub
sieczk, podoga gliniana w piecu chlebowym, gliniane otynkowanie sufi-
tu. [369] W dwu wsiach kaszubskich (arnowiec i Odargowo) B.Sychta
zapisa te posta ostc, c f. podoga w izbie ubita z gliny, gliniane otyn-
kowanie sufitu. Inne gwary polskie, o ile wiadomo, nie znaj adnej z tych
postaci.
W cytowanym komentarzu do mapy 141 AJK wysunito moliwo
zwizku wyrazu kaszubskiego z czasownikiem *strze (w polszczynie
zachowanym w przedrostkowym rozpostrze), nie wykluczajc jednocze-
nie zwizku z czasownikiem strzec. Dokadne odpowiedniki innosowia-
skie obu postaci kaszubskich nie tylko pozwalaj potwierdzi jedn z teore-
tycznie moliwych etymologii wyrazu, lecz take rzucaj wiato na charak-
ter wyrazu w kaszubszczynie.
Odpowiedniki omawianych wyrazw kaszubskich wystpuj jedy-
nie w dwu jzykach sowiaskich. W jednym z zabytkw cerkiewnoso-
wiaskich trzykrotnie powiadczony jest rzeczownik strt f. w znaczeniu

 {W artykule przypisy na kadej stronie s numerowane od pocztku red.} Sych-

ta V 185. Zob. AJK III, mapa 141 (dno pieca chlebowego), cz. II, s.163; tu postacie fone-
tyczne w gwarach oraz informacje o powiadczeniach wyrazu w starszych sownikach
kaszubskich. Na danych AJK oparte jest haso st (posta z etymologicznym prze-
jta ze sownika Ramuta) u LorPW II 389 (tame na s.385 posta stec za sownikiem
Pobockiego).
 Sychta III 354.

http://rcin.org.pl
(kryte) przejcie, dokadnie odpowiadajcy kasz. stc. Natomiast w jzy-
ku soweskim znany jest bliski kasz. ostc rzeczownik obstrt f. wietlisty
piercie wok soca i ksiyca, halo; aureola, brzowa otoczka brodaw-
ki sutkowej. S to niewtpliwie derywaty z przyrostkiem t od praso-
wiaskich czasownikw *sterti str rozpociera, rozciga, rozkada,
*o(b)sterti str rozpostrze, rozoy dokoa, ze wszystkich stron, otoczy
(por. np. se. obstrti, strm : strem otuli, otoczy, okry, osoni; ogar-
n, obj). Tak objani wyraz cerkiewnosowiaski i soweski A.Va-
illant. Rwnie F.Sawski na podstawie cs. strt zrekonstruowa wrd
odczasownikowych derywatw z sufiksem t prasowiaski rzeczownik
*stert przejcie (kryte).
Nie majcy na gruncie kaszubskim motywacji rzeczownik stc wspie-
ra rekonstrukcj prasowiaskiej postaci *stert. Sabe powiadczenie kon-
tynuantw tej postaci w jzykach sowiaskich nie musi przemawia prze-
ciw takiej rekonstrukcji, gdy wystpowanie odpowiednich wyrazw w dwu
odlegych dialektach sowiaskich moe wskazywa na szcztkowo zachowa-
ny archaizm. O stosunkowo wczesnym powstaniu wyrazu wiadczy zarwno
archaiczna jego budowa, jak i semantyka. Prawdopodobnie rwnie posta
*o(b)stert (mimo e odpowiednik soweski zachowa motywacj w tym
jzyku) naley odnie do epoki prasowiaskiej. [370]
Porwnanie znacze omawianych wyrazw umoliwia odtworzenie
znaczenia pierwotnego i przypuszczalnego przebiegu ewolucji semantycz-
nej wyrazw w poszczeglnych jzykach. Realnie zawiadczone znaczenia
s niewtpliwie wtrne. Struktura wyrazw wskazuje, i pierwotnie byy to
rzeczowniki abstrakcyjne nazywajce czynno. Ps. *stert pierwotnie zna-
czyo zapewne rozpocieranie, rozciganie, rozkadanie czego na czym lub
nad czym, za wtrnie w wyniku konkretyzacji to, co jest rozoone, roz-
postarte, co si rozpociera, rozciga na czym lub nad czym. W jednym
z dialektw sowiaskich nastpio zawenie znaczenia do przykrycie nad
czym, np. nad przejciem, skd dalej kryte przejcie, natomiast w kaszub-

 Zob. Vaillant GC IV 690: u Hamartola, XV w. Miklosich Lexicon 897 na podstawie

tego samego rda odtwarza niejasny dla znaczeniowo rzeczownik strt m.
 Pleternik II 751.
 Bezporedni kontynuant tego czasownika zachowa si w kilku jzykach sowia-
skich (w dolnouyckim, sowackim, soweskim, serbskochorwackim), w innych jzykach
podobnie jak w polszczynie wystpuj czasowniki przedrostkowe.
 Sawski Zarys II 45. [370]
 Szczegowo o funkcjach sufiksu t Sawski o.c. 4350.

612

http://rcin.org.pl
skim specjalizacja znaczenia posza w kierunku to, co jest rozpostarte np. na
klepisku izby, gliniana polepa. Podobnie zapewne przebiega rozwj znacze-
niowy rzeczownika *o(b)stert: od abstrakcyjnego poprzez konkretne (to, co
okrywa, otacza) a do wyspecjalizowanych znacze w soweskim (otocz-
ka) i kaszubskim (polepa). Ewolucja semantyczna omawianych rzeczowni-
kw polegaa wic na konkretyzacji i stopniowym (zapewne dugotrwaym)
zawaniu specjalizacji znaczenia.
W wietle materiau sowiaskiego kasz. stc, ostc okazay si archai-
zmami leksykalnymi odziedziczonymi prawdopodobnie z epoki prasowia-
skiej i czcymi gwary kaszubskie z obszarem poudniowosowiaskim.

613

http://rcin.org.pl
 Archaiczny kaszubski przymiotnik rdi
Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej XX, 1981, s.710

W gwarach rodkowo i poudniowokaszubskich wystpuje interesuj-

cy przymiotnik rdi zwinny, ywy, zdrowy, wesoy, krewki, dziarski i odpo-
wiedni przyswek rdo (Sychta IV 301, LorPW II 116). W gwarach pnocno-
kaszubskich (Wejherowskie, Puckie) odpowiada im przymiotnik rdni cht-
ny, pracowity, zwinny i przyswek rdno, tu te znane s pochodne odprzy-
miotnikowe rzeczowniki rdnosc zwinno, pracowito, rdica kobieta
zwinna, pracowita (Sychta IV 301).
Dialekty Polski ldowej nie znaj tych wyrazw. Natomiast odpowied-
niki kasz. rdni znane s zachodniej czci obszaru poudniowosowiaskie-
go: se. rden zgrabny, zrczny : troskliwy, dbajcy; rozwany, baczny, ner
den niezgrabny, niezrczny, niezdarny : opieszay, gnuny, niedbay; nie-
posuszny, krnbrny, niegrzeczny, sch. dial. kajk. nerdn niezgrabnie,
niezrcznie. Zgodno postaci gosowych tych wyrazw, identyczna budo-
wa sowotwrcza i niewtpliwa blisko znacze pozwalaj sprowadzi kasz.
rdni, se. rden i sch. kajk. *neruden do postaci *rdn.
Mimo e wyrazy wskazujce na przymiotnik *rdn wystpuj na dwu
oddalonych obszarach sowiaskich, zrekonstruowana posta nie jest pier-
wotn postaci prasowiask. Z porwnania *rdn i kasz. rdi wynika, e
pierwotn musi by posta bez sufiksu n, zachowana tylko w kaszubskim

 W kartotece Sownika gwar polskich Instytutu Jzyka Polskiego PAN w Krakowie

powiadczone s jedynie przykady kaszubskie.
 Pleternik I 700, II 432. Przymiotnik neroden mutwillig, petulens powiadczony jest
ju w XVI w. (Megiser 72). W gwarach neroden niezgrabny, niezrczny, zob. np. Tominec
140. O moliwoci zlania si w soweskim dwu genetycznie rnych przymiotnikw zob.
przypis 5.
 M.L a n g, Samobor, ZNO XIX, s.308. [8]

http://rcin.org.pl
rdi, kontynuujcym bezporednio pierwotny przymiotnik *rd. Przypusz-
czenie o sekundarnym nawarstwieniu sufiksu n na starszy przymiotnik
*rd potwierdzaj [8] inne podobne przykady kaszubskie, por. kasz. ni
gibki, gitki, zwinny, mocny : i gitki, gibki, zwinny < ps. *lg gitki,
gibki, kasz. ni pochylony, pkolisty, ukowaty : ps. *lk zakrzywiony,
wygity. Nawarstwianie si sufiksu n na starsze formacje przymiotniko-
we jest dobrze znane jzykom sowiaskim; pocztki tego procesu sigaj
zapewne epoki prasowiaskiej.
Ograniczony zasig zrekonstruowanego przymiotnika *rd nie moe
stanowi przeszkody w zaliczeniu go do prasowiaskiej warstwy sownictwa
sowiaskiego. Rozstrzygajce znaczenie ma tu struktura omawianego wyrazu,
moliwa do objanienia jedynie na gruncie prasowiaskim. Natomiast wyst-
powanie wyrazu jedynie w dialekcie kaszubskim, w jzyku soweskim i w dia-
lekcie kajkawskim jzyka serbskochorwackiego moe wskazywa, e *rd
jest jednym z prasowiaskich dialektyzmw wsplnych dla czci obszaru
zachodniosowiaskiego i dla zachodniej grupy dialektw poudniowoso-
wiaskich. Nie mona jednak wykluczy, e znany nam dzi zasig wyrazu
jest kwesti przypadku, e wyraz pierwotnie mg wystpowa na wikszym
obszarze, a zachowa si (podobnie jak sporo innych starych wyrazw) jedynie
na peryferiach obszaru sowiaskiego. Z drugiej jednak strony za uznaniem
wyrazu za prasowiaski dialektyzm moe przemawia jego przynaleno do
modszej warstwy sownictwa prasowiaskiego, o czym niej.
Struktura przymiotnika *rd i jego semantyka wskazuj, e jest to
dewerbalny przymiotnik derywowany od ps. *rditi rd ustawia w sze-
regu, szeregowa, porzdkowa, wprowadza ad > rozporzdza, rzdzi,
wada, panowa, kierowa, doglda czego, dba, troszczy si o co (np.
pol. rzdzi sprawowa wadz, panowa, wada, dawne najmowa, przyj-
mowa do pracy, dial. by w porzdku, mwi, kasz. c sprawowa wa-
dz, panowa, zarzdza, przyjmowa do pracy na pewien okres, sch. rditi
porzdkowa, zaprowadza porzdek, doprowadza do adu; sprzta, przy-
gotowywa, czyci np. zboe, rzdzi, wada; rozkazywa, poleca, dial.
dba, zajmowa si czym, troszczy si o co, cs. rditi porzdkowa, sze-
regowa; zdobi, stroi). Pochodny przymiotnik wykazuje typowy dla pra-
starych imion wokalizm o () wobec e () w podstawowym czasowni-
ku. Funkcj formantu sowotwrczego peni paradygmat (z punktu widze-
nia wczesnoprasowiaskiego formant stanowiy samogoski tematyczne o

 Por. np.
Vaillant GC IV
454456.

615

http://rcin.org.pl
w rodzaju mskim i nijakim, w rodzaju eskim). Pierwotne znaczenie
przymiotnika *rd byo zapewne umiejtnie co szeregujcy, porzdkujcy,
wprowadzajcy ad, umiejtnie kierujcy czym, std realnie zawiadczone
znaczenie zwinny, zrczny, zgrabny. [9]
Ps. *rd reprezentuje archaiczny typ przymiotnikw dewerbalnych
(lub opartych na pierwiastku werbalnym) dobrze znany jzykom sowia-
skim. Najpeniejsz list takich przymiotnikw zestawi A. Vaillant. Repre-
zentuj one pierwotne nomina postverbalia, ktre zapewne ju w epoce pra-
sowiaskiej (przynajmniej w pniejszym okresie rozwoju tego jzyka)
naleay bd do kategorii rzeczownikw, bd do kategorii przymiotnikw
w zalenoci od funkcji skadniowej. Std w jzykach sowiaskich nomi-
na postverbalia oparte na jednym czasowniku nierzadko kontynuowane s
zarwno przez rzeczowniki, jak i przymiotniki. Tak jest rwnie w przypad-
ku archaicznych imion derywowanych od czasownika *rditi: obok omawia-
nego przymiotnika w niektrych jzykach sowiaskich wystpuj take rze-
czowniki, np. se. nerda niezrczno, niezgrabno : niezrczny, niezgrab-
ny czowiek (to ostatnie znami moe wskazywa na substantywizowany
kontynuant przymiotnika *rd). W niektrych jzykach odnajdujemy iden-
tycznie zbudowane rzeczowniki oparte na prefigowanych czasownikach, np.
ukr. dial. orda praca, zajcie; kierownictwo, moe take brus. dial. abrd
dolna cz cebra, ard ten, kto narusza zasady zachowania. Moliwe te,
e na wyraeniu przyimkowym zawierajcym rzeczownik *rda lub *rd
oparte s take takie wyrazy, jak np. pol. na podordziu (dial. te na podor
dzi) w pogotowiu, na zawoanie, pod rk, kasz. or, dor jakikolwiek
przedmiot znajdujcy si pod rk w danej chwili (Sychta III 335), czes. dial.
na porzi w pogotowiu, pod rk, sa. dial. pordz, na pordzi ts..
Nomina postverbalia zbudowane jak ps. *rd, *rda reprezentuj r-
ne warstwy chronologiczne sownictwa prasowiaskiego. Niewtpliwie do

 Nie mona wykluczy, e w jzyku soweskim nastpio zmieszanie dwu rnych

genetycznie przymiotnikw: rden zgrabny, zrczny (z o < *, kontynuowanym przez kasz.
, kajk. u) < *rdn oraz rden troskliwy, dbajcy; rozwany, baczny [9] derywowanego od
czasownika rditi troszczy si, dba o co, zwaa na co (< ps. *roditi troszczy si o co,
dba; stara si, usiowa); znaczenie troszczy si, dba o co maj jednak rwnie konty-
nuanty ps. *rditi. Wedug Machka na czasowniku *roditi oparty jest przymiotnik w cze-
skim: stczes. nerdn uparty, krnbrny, czes. nerudn grubiaski, ordynarny; nieuprzejmy,
nieprzystpny, pospny; potworny, zwyrodniay, ohydny, dial. niespokojny, zob. Machek
ES2 515.

Vaillant GC IV 260264.
 Por. SBM I 58, 152. [10]

616

http://rcin.org.pl
warstwy starszej, wczesnoprasowiaskiej (lub moe nawet przedsowia-
skiej) nale wyrazy derywowane wprost od pierwiastka werbalnego, np.
*krp may, krtki, niewysoki, lecz mocno zbudowany do ie. *(s)kremp
kurczy (si), marszczy (si) (Sawski SEJP III 107), *lg obk, krzywi-
zna pkolista, uk; kowate obnienie powierzchni ziemi, bagno, mocza-
ry : gitki, gibki do ie. *leng gi, wygina, krzywi (Sawski SEJP V 81,
110). Inne podobne wyrazy utworzone zostay niewtpliwie pniej od pra-
sowiaskich czasownikw, np. *krt wijcy si, krccy si, wyginajcy
si; silnie skrcony; mocny, silny, tgi, gsty, twardy do ps. *krtati obraca,
skrca, zgina; obraca si (Sawski SEJP III 108109), *skd oszczdny,
skpy, biedny do ps. *dti oszczdza, skpi. Do tej pniejszej warstwy
derywatw naley take ps. *rd, wyraz oparty na motywowanym praso-
wiaskim czasowniku *rditi. [10]
W dialekcie kaszubskim omawiany archaiczny prasowiaski typ przy-
miotnika reprezentuje nie tylko rdi (rdni). Dialekt ten zna oczywicie tego
typu przymiotniki wystpujce rwnie w pozostaych dialektach polskich,
a take innych jzykach sowiaskich, np. kasz. krpi niewysoki, lecz moc-
no zbudowany, o szerokich ramionach (Sychta VII 134), pol. krpy ts., bug.
dial. krp, krp krtki, niewysoki, cs. krp may, drobny < ps. *krp
(p. wyej); kasz. krti krty, zygzakowaty; nieszczery, podstpny (Sychta II
244), pol. krty tworzcy lini falist, krzyw, wijcy si, krccy si; zawiy;
nieszczery < ps. *krt (p. wyej), wyraz o zasigu oglnosowiaskim; kasz.
ti tgi, silny, mocny (Sychta V 336), pol. tgi majcy du tusz, otyy;
majcy zdrowy, krzepki wygld; duy i mocny, dorodny, spory, masywny,
gruby, dawne sztywny, twardy < ps. *tg nacignity, napity, sztywny,
twardy, mocny, przymiotnik kontynuowany na caym obszarze pnocno-
sowiaskim. Na szczegln uwag zasuguj identycznie zbudowane przy-
miotniki kaszubskie, nie znane pozostaym dialektom polskim:
kasz.si. i gitki, gibki, zwinny : ni ts., mocny (LorPW I 472,
Sychta III 13, AJK I, mapa 28, cz. II, s.9596) kontynuuje ps. *lg gitki,
gibki, nie zawiadczony w innych jzykach sowiaskich;
kasz. ni pochylony, pkolisty, ukowaty (Sychta III 13) z sufiksem
n nawarstwionym na pierwotny przymiotnik *lk zakrzywiony, wygi-
ty, powiadczony przez scs. lkyi podstpny, cs. lk zakrzywiony, wygity,
strus. lukyi krzywy, zgity (Sawski SEJP V 113);

 Por. te J.M aj ow a, Semantyczna problematyka obszaru objtego ankiet AJK, AJK

XV. Podsumowania, aneksy, Wrocaw 1978, s.49.

617

http://rcin.org.pl
 kasz. rg (nieodmienny przymiotnik) wysmuky (Sychta IV 301), si.
ri ts. (LorPW II 116), ktre W.A.Mierkuowa sprowadza do prasowia-
skiej postaci (nie znanej innym jzykom sowiaskim) *rg gitki, wysmu-
ky do ps. *rgati s chwia si, trz si .
Z powyszego (z pewnoci niekompletnego) zestawienia wynika, e
kaszubszczyzna lepiej ni pozostae dialekty polskie zachowaa relikty archa-
icznego typu prasowiaskich przymiotnikw dewerbalnych. W dialekcie
kaszubskim powiadczone s nie tylko kontynuanty prasowiaskich przy-
miotnikw *lk i *rd znanych poza tym jedynie niektrym jzykom so-
wiaskim, ale rwnie ograniczone do tego dialektu archaiczne przymiotniki
*lg i *rd. Dane kaszubskie wzbogaciy o nowe fakty niezbyt obszern list
prasowiaskich przymiotnikw omawianego typu. Stanowi one zarazem
jeszcze jeden dowd archaicznoci dialektu kaszubskiego i jego sownictwa,
niezwykle wanego dla bada leksyki i sowotwrstwa prasowiaskiego.

 V.A.Me rk u lov a, Russkie timologii, I, timologija 1976, 1978, s.9697.

618

http://rcin.org.pl
 Ze studiw etymologicznych nad leksyk kaszubsk
Prace Filologiczne XXX, 1981, s.307315

1. dri

Interesujcy przymiotnik dri (wyjtkowo te dri i drui) wystpuje

w pnocnych i rodkowych gwarach kaszubskich w znaczeniach trudny, nie-
atwy, leniwy, powolny, cierpki, kwany, gorzki (np. o owocach, kawie, pio-
unie), przykry, niemiy (Sychta I 236). Wyraz znany by rwnie dialektowi
sowiskiemu: dr herb, bitter, unangenehm, beschwerlich (LorPW V 155).
Sychta i Lorentz podaj rwnie derywaty odprzymiotnikowe: kasz. drgaica
zatwardzenie, obstrukcja, drzna cierpko, droga trudna do przebycia
(Sychta l.c.), si. drgosc Bitterichkeit, bitterer Geschmack, Unannehmlichkeit,
Schwierigkeit, Betrbnis, drgula m. trger, fauler Mensch (Lorentz l.c.).
Ani przymiotnik dri, ani oparte na nim derywaty nie wystpuj poza
obszarem kaszubskosowiskim. Wyraz nie by przedmiotem analizy ety-
mologicznej, chocia posta drgi wspomina F.Sawski pod hasem drtwie.
Dopiero jednak prace nad rekonstrukcj sownictwa prasowiaskiego pozwo-
liy odkry archaiczno tego przymiotnika kaszubskiego i ustali prawdopo-
dobn motywacj na gruncie sowiaskim.
Kasz. dri jest wyrazem izolowanym tak w dialekcie kaszubskim, jak
i w polszczynie jako caoci. Poniewa nic nie wskazuje, by by on zapoy-
czeniem (nie mona bowiem odnale ewentualnego rda poyczki), naley
rozway moliwo sowiaskiej motywacji wyrazu. Struktura kaszubskiego

 Derywat notowany te przez Ramuta w znaczeniu cierpko, gorycz, kwas (owocw,

napojw itp.), Ramut 30.
 Karowicz I 369 s.v. drgi cytuje tylko przykady kaszubskie za Pobockim i Ramu-
tem.
 Sawski SEJP I 165. [308]

http://rcin.org.pl
przymiotnika pozwala czy go z czasownikami wschodnio i poudniowo-
sowiaskimi: ros. pot. i dial. drjgt wstrzsa, potrzsa gwatownie caym
ciaem, podrygiwa, wierzga, kopa, drjgtsja robi szybkie ruchy; szarpa
si, rzuca si, wierzga, bi nogami, przestpowa z nogi na nog, drjgnut
drgn, wstrzsn; wierzgn, ukr. dial. drjahotity (intensivum na otity)
dre, brus. dial. drjhnuc rzuci si energicznie, se. dregati : drezati pcha,
dga, ku, szturcha, sch. dial. kajk. dregnuti pchn (np. noem), uku,
[308] szturchn. Na gruncie zachodniosowiaskim jedyny bodaj lad odpo-
wiedniego czasownika zachowa si w stczes. dezati (= se. drzati) trz si
(vecko pohanstvo dezalo trzso si, drao).
Przytoczone czasowniki sprowadza si do ps. *drgati (perf. *drgnti)
trz, potrzsa, wykonywa szybkie, gwatowne, urywane ruchy rkami, noga-
mi lub caym ciaem, podrygiwa. Kaszubski przymiotnik dri musi kontynu-
owa starsz posta *drg. Jzykom sowiaskim dobrze jest znany typ przy-
miotnikw z wokalizmem o opartych wprost na pierwiastku werbalnym lub
na czasowniku z wokalizmem e. Kilka takich przymiotnikw powiadczonych
jest wycznie lub gwnie w dialekcie kaszubskim, por. kasz. i gitki, gib-
ki, zwinny (< *lg gitki, gibki : ie. *leng gi, wygina, krzywi), kasz. rdi
zwinny, ywy, zdrowy, wesoy, krewki, dziarski (< *rd zwinny, zgrabny, zrcz-
ny < umiejtnie co porzdkujcy, wprowadzajcy ad : ps. *rditi szeregowa,
porzdkowa, wprowadza ad), kasz. rg, si. r wysmuky (< *rg gitki,
wysmuky: ps. *rgati s chwia si, trz si); poza tym w dialekcie kaszub-
skim wystpuj identycznie zbudowane przymiotniki znane rwnie polszczy-
nie ldowej i innym jzykom sowiaskim, np. kasz. krpi niewysoki, lecz mocno
zbudowany, o szerokich ramionach = pol. krpy, kasz. krti krty, zygzakowaty;
nieszczery, podstpny = pol. krty, kasz. ti tgi, silny, mocny = pol. tgi.
Do tego samego typu przymiotnikw z motywacj werbaln naley
rwnie kasz. dri < *drg, z formantem (< o) i alternacj :
jako dodatkowym rodkiem morfologicznym. Objanienia wymaga jednak
semantyka przymiotnika kaszubskiego. Wydaje si, e realnie zawiadczo-
ne w kaszubskim znaczenia wyprowadza mona z podstawowego przykry,
nieprzyjemny, std kopotliwy (np. o jakiej sprawie), trudny, nieatwy,

 Gebauer I 317 s.v. drti : deti. Por.

Machek Rostliny 148.
 SP IV 221222. Por. te SSJa V 112 (z niepenym materiaem: tylko dokumentacja
soweska i rosyjska), gdzie nieprzekonujco przyjmuje si *drgati za podstaw rzeczownika
*drg erd, drg.
 Por. mj artyku Archaiczny kaszubski przymiotnik rdi, SFPS XX, 1981, s.710, gdzie
podaj dalsz literatur {na s.614618 niniejszego tomu red.}. [309]

620

http://rcin.org.pl
a take przykry, nieprzyjemny, o smaku: cierpki, kwany, gorzki. Znaczenie
przykry, nieprzyjemny rozwino si zapewne z pierwotnego powodujcy
wzdryganie (si), np. przy jedzeniu czego o cierpkim, nieprzyjemnym sma-
ku, z obrzydzenia do czego. Mniej jasne jest znaczenie leniwy, powolny;
jest moe ono motywowane przez zwrotny czasownik *drgati s trz si,
por. ros. dial. drga saby, osabiony czowiek : drgat dre, trz si.
Mimo zasigu ograniczonego do obszaru kaszubskiego przymiotnik
dri naley uzna za twr archaiczny, utworzony wedug prasowiaskie-
go modelu sowotwrczego prawdopodobnie w epoce silnego zrnicowa-
nia dialektycznego terytorium sowiaskiego. Kasz. dri < *drg pored-
nio dowodzi, e [309] prasowiaski czasownik *drgati znany by rwnie
dialektom lechickim, moemy wic stwierdzi oglnosowiaski pierwotnie
charakter tego podstawowego czasownika.

2. slz, sz

W sownikach kaszubskich dobrze jest powiadczony rzeczownik sz

za faseczka, mae naczyko drewniane (na maso, powido, ser itp.), zwy-
kle wyobione z jednego kawaka drewna, zaopatrzone w przykrywk. Inn
posta slz slaz m. dawna miseczka z przykrywk do masa, wyobiona
w drzewie podaje z pnocnych gwar kaszubskich Sychta V 70. Z tych dwu
postaci blisza pierwotnej jest zapewne slz, gdy tylko ona poddaje si analizie
etymologicznej i daje si objani na tle leksyki polskiej i sowiaskiej. Wymiana
sl : s (wczesna, skoro na miejsce pierwotnego l mamy ) nie jest jasna; w jzy-
kach sowiaskich sporadycznie spotykamy odwrotn wymian sv (s) : sl,
np. dobrze powiadczone postaci svoboda : sloboda, pol. wieboda : leboda, se.
sviba : sliba, gdzie zasza wczesna dysymilacja na odlego (svb > slb).
Rzeczownik slz (sz) jest semantycznym kaszubizmem, majcym
dokadny odpowiednik fonetyczny (ale z inn semantyk) w jzyku polskim
i w kilku innych jzykach sowiaskich. Wydaje si, e omawiany wyraz
kaszubski trzeba czy bezporednio nie ze znanym niemal wszystkim jzy-
kom sowiaskim ludowym terminem botanicznym *slz prawolaz, Altha-
ea officinalis; rne gatunki malwy (kasz. slz, LorPW II 277, pol. laz, czes.
slez, slz, sch. sljez, slijez, bug. slez, strus. slz itd.), ale z homonimicznym

 Ramut 206; svjz; LorPW II 409: sz. Za Pobockim cytuj t posta O. Kol b e r g
(Dziea wszystkie, t.39: Pomorze, WrocawPozna 1965, s.512) i Karowicz V 217.
 Por. Budziszewska 220; Machek ES 146147 i ES2 554; Skok ER III 285.

621

http://rcin.org.pl
ludowym terminem z zakresu anatomii zwierzt i przetwrstwa mleka, nie-
dostrzeonym dotychczas przez etymologw.
W dawnej polszczynie od XVII wieku powiadczony jest rzeczownik
laz czwarty odek u zwierzt przeuwajcych, trawieniec (waciwie czwar-
ta komora odka przeuwaczy, trawieniec), w Sowniku wileskim take laz
cielcy, lazek czwarty odek cielcia, stosownie do potrzeby przygotowany
w celu sprawienia zsiadania si sodkiego mleka; mleko w tym odku si znaj-
dujce i w tyme celu uywane10. Ludowy charakter wyrazu powiadczaj [310]
jego relikty w gwarach: na lsku (Gra w. Anny) los trawieniec11, na Litwie
lazek brzuszek cielcy12. Temu polskiemu wyrazowi dokadnie pod wzgl-
dem gosowym i znaczeniowym odpowiada czes. (powiadczone od XVII w.)
slez trawieniec13, sa. slez ts.14, ukr. (dial.?) sliz Fettmagen15. Szczeglnie wa-
ny jest wczesny odpowiednik starobugarski, dowodzcy, e wyraz nie by ogra-
niczony do jzykw graniczcych z polszczyzn; w estodnewie Jana Egzarchy
(tekst z X wieku zachowany w pniejszych odpisach) znajdujemy rzeczownik
slz trawieniec, Labmagen w jednoznacznym kontekcie: syrita i otrbusi
i kormi i slzove ( = gr. ) ne bez uma let v ivoty16.
Zbieno faktw kilku jzykw sowiaskich, a take chronologia
wyrazu starobugarskiego pozwalaj stwierdzi, e mamy tu kontynuan-
ty zapewne ju prasowiaskiego rzeczownika *slz trawieniec. Jest mao
prawdopodobne, by taki termin powsta niezalenie od siebie w kilku jzy-
kach sowiaskich, naley te wykluczy zapoyczenie.
Powtarzajce si w kilku jzykach znaczenie trawieniec nie jest zapew-
ne znaczeniem pierwotnym. Ju pobiene przyjrzenie si nazwom trawieca
w rnych jzykach pozwala stwierdzi, e najczciej bywaj one w zwiz-
ku z nazwami podpuszczki, por. np. sch. srte podpuszczka: cz od-
ka u byda, trawieniec, odek czowieka, czes. syit podpuszczka:
trawieniec, bug. mra trawieniec, sch. mra trawieniec; pcherz rybi;

 Pol. laz odek byda wymienia tylko Brckner SEJP 530, s.v. laz malwa.
10 Linde V 596; Mrongovius 481; SWil 1661; A.Bie l i k ie w ic z, Sownik polskoaciski,
II, Krakw 1866, s. 1426; SWarsz VI 724. [310]
R. O le s c h, Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg, I, Wiesba-
11
den 1958, s.317.
44 za rkopimiennym Sowniczkiem gwary Polakw litewskich A.Petrowa.
12
Karowicz V 3
13 PSJ V 363; Jungmann IV 146 (z przykadem z Janua linguarum J.A.Komenskiego);
Kott III 418.
14
SSJ IV 115.
15 elech II 884.
R. A it z e t m l le r, Das Hexaemeron des Exarchen Johannes, VI, Graz 1971, s.321.
16

622

http://rcin.org.pl
odek : podpuszczka, litew. lias podpuszczka: trawieniec; podobn
semantyk wykazuj znane karpackie terminy pasterskie klag, ryndza17.
Przykady pokazuj, e czsto rozwj semantyczny przebiega w kierunku
podpuszczka trawieniec (por. te niem. Labmagen trawieniec : Lab pod-
puszczka, wg. oltgyomor trawieniec : olt podpuszczka, karpackie klag
podpuszczka; wysuszony trawieniec np. cielcy uywany jako podpuszczka;
trawieniec < rum. chiag < ac. coagulum podpuszczka). Pozostaje to oczywi-
cie w zwizku ze stosowaniem trawieca (zwaszcza cielcego lub jagnice-
go) jako podpuszczki przyspieszajcej kinicie sodkiego mleka. Uywanie
tego rodzaju podpuszczki przy produkcji sera stwierdzono w rnych cz
ciach Sowiaszczyzny, przede wszystkim jednak u pasterzy karpackich oraz
u Sowian bakaskich18.
Spord kontynuantw ps. *slz tylko pol. laz zachowa znaczenie
podpuszczka (z trawieca cielcego), notowane przez Sownik wileski. Za
pier[311]wotnoci znaczenia podpuszczka przemawiaj nie tylko liczne
paralele semantyczne i znaczenie pol. laz, ale rwnie etymologia ps. *slz
(o czym niej). Interpretacja faktw prowadzi wic do wniosku, e *slz naj-
pierw nazywa podpuszczk, za znaczenie trawieniec rozwino si wtrnie
na gruncie sowiaskim.
Zrekonstruowany rzeczownik *slz podpuszczka > trawieniec ety-
mologicznie jest identyczny z nazw rolin *slz. W literaturze etymologicz-
nej zestawia si *slz prawolaz, malwa z ps. *sliz, *sliz lepka galaretowata
substancja, wilgotna wydzielina, luz; nazwa pozostaje w zwizku z wykorzy-
stywaniem w lecznictwie uzyskanych z tych rolin luzowatych substancji19.
Ps. *slz i *sliz (*sliz) s niewtpliwie wyrazami prapokrewnymi, ale bez-
porednie ich czenie nie wyjania wokalizmu () postaci *slz. Wokalizm
ten postuluje dewerbalne pochodzenie interesujcego nas rzeczownika.
W niektrych jzykach sowiaskich szcztkowo powiadczony jest
archaiczny czasownik mogcy stanowi bezporedni podstaw derywacyj-
n dla ps. *slz. Mam na myli dotd bodaj nie rekonstruowany czasownik
*sliziti sli, na ktry wskazuj: sa. slizi przemaka, przepuszcza ciecz, se.
sliztizm (z nierzadkim w tym jzyku wtrnym infinitiwem na ti) sczy
si, sch. dial. sliziti powoli ciec, sczy si, bug. dial. slizi powoli przepywa

17 Zob. Klepikova Pastuchi 5059. O pol. dial. klag zob. te W.HerniczekMorozowa I 88;
ta IIIII 70, 118.
18 Por. Moszyski KLS2 I 283284. [311]
19
Por. Machek Rostliny 146147; Brckner SEJP 530.

623

http://rcin.org.pl
przez jak przeszkod, sczy si, ukr. slyzty sczy si, por. te du. li
znu taja, topi si (np. o niegu pod wpywem soca, o male), se. slizni
ti topi si (o niegu, male), ukr. slyznuty taja, a take pol. dawne lizn
pokrywa si jakby lin i przez to stawa si liskim (np. o misie nienaley-
cie przygotowanym), lie stawa si liskim, wilgotnie (np. o soninie)20.
Przytoczone przykady daj dostateczn podstaw do odtworzenia ps. *sliziti
wydziela z siebie, sczy wilgo, wilgotn lepk substancj; rekonstrukcj t
wspiera niele zawiadczony w jzykach sowiaskich dewerbalny przymiot-
nik *slizk (z sufiksem k) zwilgotniay, olizgy, pokryty luzowat sub-
stancj (por. np. czes. slizk wilgotny, olizgy, liski od wilgoci, luzu, sa.
slizk ts.), lepiej powiadczony w sekundarnym znaczeniu liski.
Zarwno *sliz (*sliz), jak i *sliziti kontynuuj ie. *sle luzowaty; li-
zga si21; i w tych wyrazach kontynuuje pierwotne *e. Zatem w posta-
ci *slz musi pochodzi z dyftongu *o. Daje to podstaw do objanienia ps.
*slz jako derywatu dewerbalnego od *sliziti z apofoni samogoski rdzen-
nej i z sufiksem < o. Tak zbudowane archaiczne rzeczowniki pierwotne
byy werbalnymi abstraktami, ulegajcymi konkretyzacji22. Mona przypusz-
cza, e ps. *slz najpierw oznaczao wydzielanie wilgoci, wilgotnej lepkiej,
ga[312]laretowatej substancji, wtrnie to, co wydziela tak substancj, z czego
lub za pomoc czego uzyskuje si tak substancj, std w wyniku specjalizacji,
zawenia znaczenia z jednej strony roliny, z ktrych otrzymuje si luzowa-
te substancje, luzy, z drugiej za to, co powoduje cinanie si, kinicie mle-
ka, podpuszczka. Moemy wic stwierdzi, e w epoce prasowiaskiej istnia
jeden dewerbalny rzeczownik *slz, ktry w rezultacie procesw semantycz-
nych sta si wyrazem polisemantycznym, by nastpnie w wyniku dalszej ewo-
lucji semantycznej i zatarcia zwizkw etymologicznych rozszczepi si na dwa
homonimy: *slz prawolaz, malwa i *slz podpuszczka; trawieniec.
Przedstawione objanienie ps. *slz > podpuszczka (> trawieniec)
znajduje poparcie w licznych paralelach semantycznych, por. np. modszy so-
wiaski termin *syrie podpuszczka (> trawieniec; odek): *syriti powo-
dowa cinanie si, kinicie mleka, *syriti s cina si, kisn, o mleku, otew.
glumenieks trawieniec : glumt pokrywa si luzem, stawa si luzowatym,
glums luzowaty; liski, niem. Lab podpuszczka : laben posili, pokrzepi;

20 Polskie czasowniki notuje Linde, SWil i SWarsz.

21 Pokorny IEW 663664 rekonstruuje (w oparciu m.in. o fakty sowiaskie) ie. *sleg
schleimig, gleiten, gltten, sowiaskie wyrazy wskazuj jednak na z < *.
22 O tym typie rzeczownikw zob. Sawski Zarys I 5859. [312]

624

http://rcin.org.pl
zakwasi, wg. olt podpuszczka = olt gaszcy, zaspokajajcy; zakwasza
jcy : olt gasi, zaspokaja; zakwasza, ros. syg (ukr., brus. syh) trawie-
niec, wedug O.N.Trubaczowa derywat od syti syci, nasyca23.
Przedstawiona etymologia tumaczy budow, wokalizm i semantyk rze-
czownika *slz. Wyjanienia wymaga jednak znaczenie kasz. slz (sz), od
ktrego rozpoczem powysze rozwaania i ktre stanowio bodziec do poszu-
kiwania pokrewnych wyrazw. Myl, e kasz. slz (sz) kontynuuje ps. *slz
podpuszczka, nie cakiem jasne pozostaj jednak procesy, ktre doprowadziy
do powstania kaszubskiego znaczenia mae drewniane naczynie z pokrywk na
maso, ser itp., zwaszcza e nic nie wiadomo o historii desygnatu. Mona przy-
puszcza, e kontynuant ps. *slz u Kaszubw (lub ich jzykowych przodkw)
w pewnym okresie nazywa specjalne drewniane naczynie, w ktrym przygoto-
wywano lub przechowywano podpuszczk (niewielk ilo mleka z podpuszcz-
k, uywanego nastpnie do zakwaszania wikszej iloci sodkiego mleka).
Informacje o istnieniu takich naczy u ludnoci pasterskiej, zajmujcej si na
szersz skal produkcj serw, zawdziczamy etnografom, np. K.Moszyski
wspomina o takich naczyniach uywanych przez Hucuw24, pewnych naczy
do przygotowania podpuszczki uywano rwnie w Czarnogrze25. Warto te
zwrci uwag na rum. dial. tegornia drewniane naczynie do przechowywania
podpuszczki (ze sowiaskim sufiksem nica, por. teag podpuszczka z odka
jagnicia)26; wyraz ten wskazuje, e u ludw pasterskich istniej (bd istniay)
specjalne nazwy takiego naczynia. By moe na[313]czynia do przechowywa-
nia podpuszczki byy pierwotnie szerzej rozpowszechnione, zachoway si za
na terenach tradycyjnego pasterstwa grskiego.
Uwzgldnienie danych jzykowych i etnograficznych pozwala wysun
przypuszczenie, e ewolucja znaczeniowa kontynuantu ps. *slz w dialekcie
kaszubskim przebiegaa nastpujco: podpuszczka > naczynie z podpuszczk,
specjalne drewniane naczynie z przykrywk do przygotowywania, przechowy-
wania podpuszczki > drewniane naczynie z przykrywk uywane do przecho-
wywania, do przenoszenia sera i (wtrnie) masa, powide itp.; o tym, e sz
by uywany do przechowywania m.in. sera, wiemy z informacji Ramuta.
Kasz. slz (sz) jest zatem prawdopodobnie jednym z licznych w tym
dialekcie archaizmw leksykalnych, reliktem pradawnego terminu ludowe-

23 O.N.Tr uba e v, Ob timologieskom slovare russkogo jazyka, VJ, 1960, z.3, s.6869.
24 Por. opis przyrzdzania podpuszczki u Hucuw, Moszyski o.c. 283.
25 O naczyniach drewnianych lub szklanych na podpuszczk wspomina Jovievi 124.
26 Klepikova o.c. 155. [313]

625

http://rcin.org.pl
go z zakresu przetwrstwa mleka. Specyficzne znaczenie wyrazu kaszubskie-
go jest zapewne semantyczn innowacj tego dialektu, pozostajc w zwiz-
ku z zarzuceniem dawnego sposobu przyspieszania zakwaszania mleka przez
uycie podpuszczki. Jest to wic jeden z wielu przykadw ewolucji seman-
tycznej wyrazw wywoanej przyczynami pozajzykowymi.

3. zagatac
Nieprzejrzysty czasownik zagatac zarzuci, zagubi zanotowano tylko
na Gochach (Sychta I 307 s.v. *gatac); postaci nieprefigowanej rda kaszub-
skie nie podaj.
Wzgldy znaczeniowe nie pozwalaj czy tego kaszubskiego wyrazu
z wyjtkowym staropolskim czasownikiem gata mwi o czym, rozma-
wia27, majcym odpowiedniki gwnie w jzykach poudniowosowia-
skich, a take we wschodniosowiaskim28.
Waciwe objanienie kasz. zagatac umoliwia staroczeski czasownik
hatati skada na kup, zgarnia29. Ten ostatni wyraz jest wyranym deno-
minativum do stczes. ha grobla (ze zwalonych pni lub chrustu), droga przez
bagniste miejsce; zarola, krzaki < ps. *gat grobla, tama, przykrycie (z wi-
zek chrustu, gazi); stczes. hatati znaczyo przede wszystkim robi grobl,
przejcie przez botniste, bagniste miejsce rzucajc chrust, gazie, std real-
nie zawiadczone znaczenie skada na kup, zgarnia.
W dialekcie kaszubskim kontynuant ps. *gat zachowa si szcztko-
wo, przede wszystkim w si. gac kadka (LorPW I 198). Sychta I 294 przy-
tacza nazw ki Gac (nazwanej zapewne od przechodzcej przez ni grobli
czy kadki) oraz czasowniki gacc grodzi, stawia pot; naprawia, o pocie
i gacovac okada ciany budynku na zewntrz limi, darniami, mchem,
des[314]kami. O ile gacc jest kontynuantem ju prasowiaskiego denomi-
nalnego czasownika *gatiti30, o tyle gacovac jest bez wtpienia modszym
derywatem, dowodzcym istnienia w kaszubskim podstawowego rzeczowni-
ka gac (< *gat) identycznego znaczeniowo z pol. ga wizki chrustu, gazi,
somy uywane jako osona cian budynku. W przeszoci w kaszubszczy-
nie rzeczownik gac musia by zatem dobrze znany, i to w znaczeniu bliskim
rekonstruowanemu dla prasowiaskiego *gat.

27 SStp II 387.
28 O ps. *gatati ostatnio SSJa VI 105 (z wczeniejsz literatur).
29 408. [314]
Gebauer
30 Ostatnio SSJa VI 105106.

626

http://rcin.org.pl
 Kasz. zagatac wskazuje, e w przeszoci dialekt kaszubski zna czasow-
nik *gatac < *gatati, denominativum od kasz. gac, ps. gat. Pierwotne znacze-
nie czasownika odpowiadajcego dokadnie stczes. hatati byo niewtpliwie
robi grobl, przejcie przez botniste, bagniste miejsce rzucajc chrust, ga-
zie > rzuca, skada, zgarnia chrust na kup . Prefigowany czasownik zaga
tac mg wic znaczy zarzuca co, zwala co na kup, bezadnie, std real-
nie zawiadczone znaczenie zarzuci (tak, e nie mona znale), zagubi.
Godna uwagi jest archaiczna budowa czasownika *gatati. Denominal-
ne czasowniki z formantem ati aje s w jzykach sowiaskich stosunkowo
rzadkie, gdy byy wypierane przez produktywne formacje na iti i (por. kasz.
gacc, pol. gaci < *gatiti) i ovati uje (por. kasz. gacovac)31. Kasz. zagatac jest
wic prawdopodobnie archaizmem. Sama zgodno czasownika kaszubskiego
ze stczes. hatati nie daje jeszcze podstawy do przypuszcze, e w obu wypad-
kach mamy relikty wczeniejszego czasownika, gdy wyrazy mogyby powsta
paralelnie, niezalenie od siebie. Jeli jednak uwzgldni archaiczno typu
sowotwrczego, a take uderzajc zbieno semantyki obu wyrazw, to nie
pozbawione podstaw bdzie przypuszczenie, e *gatati to archaiczny, szcztko-
wo zachowany czasownik powstay prawdopodobnie ju w dobie prasowia-
skiej, na caym niemal sowiaskim obszarze zastpiony przez nalece do eks-
pansywnego typu sowotwrczego denominativum *gatiti.
Analiza etymologiczna trzech dotd nie objanionych wyrazw kaszub-
skich pozwala wzbogaci list prawdopodobnych kaszubskich archaizmw
leksykalnych32 o dalsze przykady. Z rozpatrzonych wyrazw tylko jeden (slz,
sz) ma (odlegy znaczeniowo) odpowiednik w pozostaych dialektach pol-
skich, dwa pozostae s typowymi kaszubizmami leksykalnymi. Na uwag
zasuguje specyficzny rozwj semantyczny wszystkich tych wyrazw, kaszub-
skie innowacje semantyczne. Kaszubszczyzna prezentuje bowiem stan typo-
wy dla dialektw peryferycznych, zachowujcych liczne stare wyrazy, ale jed-
noczenie nierzadko przeprowadzajcych nieraz daleko idce przeksztacenia
semantyki tych wyrazw. [315]
Przedstawione trzy studia leksykalne jeszcze raz unaoczniaj znacze-
nie sownictwa kaszubskiego dla odtworzenia i poznania starszej warstwy
sownictwa sowiaskiego, zwaszcza dla rekonstrukcji sownictwa praso-
wiaskiego.

31 Por. Sawski o.c. 46.

32 Por. H. Pop ow s k aTa b or s k a, Najstarsza warstwa kaszubskich dialektyzmw leksy
kalnych, Konferencja Pomorska (1978), Wrocaw 1979, s.3542. [315]

627

http://rcin.org.pl
 Archaiczna warstwa rodzimej leksyki sowiskiej
Studia kaszubskosowiskie. Materiay z II Konferencji So-
wiskiej (eba, 1113.05.1992) (pod red. J.Tredera), eba 1992:
Oddzia Zrzeszenia KaszubskoPomorskiego w ebie, s.3144

Znaczn cz rodzimej leksyki sowiskiej, nalecej do starszych

warstw sownictwa, stanowi wyrazy istniejce rwnie na reszcie terenu
kaszubskiego lub na sporej jego czci. Wiele takich wyrazw jest lub byo
waciwych jzykowi polskiemu jako caoci bd jego dialektom. Tego
rodzaju wyrazy oglnokaszubskie (a zatem i sowiskie) nie s tu przedmio-
tem moich zainteresowa, chc bowiem wydoby i rozpatrzy te archaicz-
ne wyrazy, ktre stanowi o leksykalnej odrbnoci sowiszczyzny. Zamie-
rzam wic przedstawi t cz leksyki sowiskiej, ktr mamy podstawy
zaliczy do sownictwa rodzimego i to do starszej warstwy tego sownictwa,
a ktra nie jest znana reszcie kaszubszczyzny lub tylko szcztkowo zachowa-
a si na terenie kaszubskim w postaci reliktw leksykalnych o ograniczonym
zasigu bd w postaci formacji pochodnych.
Nie jest moliwe, bym mg rozpatrzy wszystkie sowiskie odrbno-
ci leksykalne nalece do wspomnianej warstwy sownictwa. Zreszt cz
wyrazw sowiskich, ktre mona podejrzewa o przynaleno do tej war-
stwy sownictwa, nie ma jeszcze przekonujcych objanie etymologicznych.
Ogranicz si zatem do przytoczenia wybranych przykadw odpowiednich
wyrazw sowiskich.

Dla charakterystyki stosunku starszej rodzimej warstwy leksyki so-

wiskiej do leksyki kaszubskiej wane s przykady wskazujce na ginicie,
wypieranie na terenie kaszubskim archaicznych wyrazw, powiadczonych
w sowiskim.

http://rcin.org.pl
 1. Interesujce s wypadki, kiedy archaicznemu wyrazowi sowi-
skiemu odpowiada na terenie kaszubskim relikt leksykalny o ograniczonym
za[32]sigu. Tak ma si rzecz, na przykad, z ciekawymi sowiskimi rze-
czownikami egno i digo.
Si. egno mleczko ryby (LorSW 235), ikra (Rudnicki 197) jest niewt-
pliwie wyrazem archaicznym i rodzimym, skoro ma odpowiedniki na pno-
cy obszaru ruskiego: brus. dial. dzjahn mleko z nasion konopi; rodzaj kisie-
lu z tuczonych nasion konopi, ros. dial. djagn piana powstajca przy goto-
waniu tuczonych nasion konopi oraz degl (digl, djagl, djglo) mleczko
ryby. Na podstawie tych wyrazw Sownik prasowiaski rekonstruuje ps.
dial. *degno : *deglo mleczko ryby, pyn nasienny u samcw ryb, dopusz-
czajc moliwo, e podstaw tego leksemu stanowia praindoeuropejska
nazwa mleka (SP III 3233). Relikt tego wyrazu wystpuje te na terenie p-
nocnokaszubskim: w Jastarni zapisano cegno mleczko ryby (LorPW I 82),
a wic posta z nieregularnym ubezdwicznieniem nagosu. Istnienie wyra-
zu u Sowicw i u helskich Kaszubw wiadczy, e mia on pierwotnie wik-
szy zasig: znany by co najmniej pnocnej czci kaszubszczyzny wraz ze
sowiskim.
Si. digo jarzmo dla pary wow (LorSW 222) O.Trubaczow uzna za
stare zoenie *d()vigo (z pierwszym czonem liczebnikowym, czon drugi
stanowi rzeczownik *jgo jarzmo). Sdzi on, e jest to archaiczny praso-
wiaski dialektyzm, majcy paralel w ac. bgae f. pl. dwa sprzone konie
lub woy (< biiugae < *diuga). Prasowiaska geneza wyrazu jest dys-
kusyjna, gdy mg on powsta we wczesnym okresie na gruncie kaszub-
skim. W kadym razie jest to archaiczny wyraz rodzimy. Dla nas jest wane,
e digo nie by wyrazem wycznie sowiskim. Nie zwrcono dotd uwa-
gi, e jego relikt, w zmienionej nieco postaci gosowej, zapisa ks. Sychta na

 Z przyczyn technicznych wyrazy sowiskie podaj w postaci etymologicznej, stosujc

reguy i znormalizowan pisowni wypracowan przez B.Sycht dla kaszubszczyzny. W for-
mach sowiskich nie zacieram jednak bylaczenia, tj. realizacji l w miejsce oglnokaszub-
skiego .
 Inaczej SSJa V 2526, gdzie pominito wyraz, sowiski i kaszubski, a na podstawie
faktw ruskich zrekonstruowano prapostaci *dg()no : *dg()lo, nie biorc pod uwag, e
i materia wschodniosowiaski wskazuje na rdzenne e, ktre regularnie w pozycji przed-
akcentowej przechodzi w a (w czci form nastpio cofnicie miejsca akcentu). Tak odtwo-
rzone prapostaci zostay powizane z realnie niepowiadczonym czasownikiem *dgti, nie
wyjaniajc zreszt semantyki derywatw.
 O.N.Tr uba e v, Zametki po lechitskoj timologii, Issledovanija po polskomu jazyku,
Moskva 1969, s.304306; SSJa V 189. [33]

629

http://rcin.org.pl
terenie pnocnokaszubskim: w Kazimierzu vgo jarzmo podwjne (Sych-
ta VI 68). W postaci tej mamy uproszczenie nagosowego d, [33] niejasne
jest jednak stwardnienie i obecno (czyby wyraz kaszubski kontynuo-
wa odmiank morfologiczn *d()vgo?). Podane fakty wskazuj, e pnoc-
na kaszubszczyzna wraz ze sowiskim miaa w przeszoci osobn zoon
nazw podwjnego jarzma, z liczebnikiem *d()va stanowicym czon pierw-
szy. Semantyka si. digo, kasz. vgo nie pozwala identyfikowa tych wyrazw
z nazw jarzma na jednego wou, tj. z kasz. jugo, jigo, igo.
Przykady tego typu dowodz, e pewne wyrazy, zachowane w sowi-
skim, wychodziy z uycia w innych gwarach kaszubskich. Wskazuj te na
zachowawczy charakter leksyki sowiskiej i na cise jej zwizki ze sowni-
ctwem pnocnych gwar kaszubskich.
2. O archaicznym charakterze leksyki sowiskiej wiadcz rwnie
zachowane w niej starsze postaci morfologiczne pewnych wyrazw, zast-
powane na reszcie obszaru kaszubskiego (lub na jego czci) przez forma-
cje pochodne. Znakomitym przykadem jest si. piti (z wariantem spidi)
spadzisty, stromy (LorSW 892, 1082) wobec kasz. piti (pti, spiti) ts..
Posta sowiska jest postaci archaiczn, bez dajcego si wydzieli ywe-
go formantu przymiotnikowego (dopiero analiza etymologiczna pozwala
wykry w nim wczesnoprasowiaski sufiks przymiotnikowy *to). Nato-
miast posta kaszubska jest rozszerzona sufiksem i, penicym tu funk-
cj strukturaln (por. np. kasz. cai cay). Rozszerzenia sufiksalne maj te
innosowiaskie odpowiedniki omawianego przymiotnika: 1) ten sam sufiks
co kasz. piti wystpuje w brus. prtki wawy, chyy, szybki; obrotny, spryt-
ny; pilny, gorliwy, ukr. dial. prytkj szybki, prdki; gwatowny, porywczy,
ros. prtkij (prtok) wawy, chyy, rczy, szybki; dziarski, zwinny, 2) sufiks
n ma brus. dial. prtny(j) stromy, urwisty; szybki, chyy. Pierwotno
postaci przymiotnikowej bez sufiksw, zachowanej tylko w si. piti, powiad-
cza stare abstractum z sufiksem *, istniejce u wschodnich Sowian: brus.
pryc f. pd, rozpd; zrczno obrotno, ros. pryt f. ts..
Podobnym przykadem jest si. pliti cienki i cakiem paski, np. o drew-
nie, blasze (LorSW 811), z t rnic, e relikt tego przymiotnika zachowa
si w poudniowej kaszubszczynie: w Brzenie (pow. chojnicki) K.Nitsch

 w ostatniej postaci jest pochodzenia fonetycznego, jak w kasz. iskac iska, nie ma
wic bezporedniego zwizku ze si. digo.
 Szczegowo o tej grupie wyrazw w moim artykule Z etymologii kaszubskiej, SFPS
XXX, 1993, s.1115 {na s.671678 niniejszego tomu red.}. [34]

630

http://rcin.org.pl
zapisa posta puti pytki, o naczyniach (Nitsch WPP III 99, LorPW I 646).
[34] Poza tym w kaszubskim wystpuje posta rozszerzona sufiksem i:
piti cienki i paski; pytki (LorPW I 643), rwna pol. pytki. Zatem i w tym
wypadku sowiski utrzyma posta pierwotn (zachowan szcztkowo
i w kaszubskim), odpowiadajc sch. dial. plit pytki i, by moe, pol. dial.
(Krakowskie) pyty czysty, bez trawy i kurzu, o zbou (Karowicz IV 145)
z niezbyt jasnym znaczeniem. O archaicznoci si. pliti wiadczy i to, e jzyki
sowiaskie maj postaci z rozszerzeniem sufiksalnym, np. czes. plytk nie-
gboki, pytki; paski, sch. plitak pytki.
Archaicznym wyrazem jest te si. tarec (z fonetycznym wariantem
taec) tkwi, siedzie, stercze (Rudnicki 215216, LorSW 1198, Hilf 202:
taczac stercze; wyraz powiadczony jest ju u Pontanusa: tarczy stercze,
tkwi). Ma on dokadny odpowiednik w pol. dial. (Cieszyskie) tercze ster-
cze, wystawa (Karowicz, posta ta pozostaje moe w zalenoci od czes.
treti) oraz w czci jzykw sowiaskich, np. czes. treti wystawa ponad
co, stercze; tkwi, ros. tort wystawa pionowo z czego, stercze; znajdo-
wa si gdzie, tkwi, sch. dawne trati wystawa ponad co, stercze. Cza-
sowniki te kontynuuj ps. *tati pionowo tkwi w czym, wystawa z czego,
ponad jak powierzchni, stercze. Reszta obszaru kaszubskiego nie zna
tego czasownika. Mamy jednak poredni dowd, e czasownik tarec mia
w przeszoci szerszy zasig na terenie kaszubskim. Wskazuje na to derywat,
perfektywny czasownik z sufiksem n *tarknc, realnie istniejcy w gwa-
rach kaszubskich z przedrostkami u, za: utarknc (utrknc, utrnc,
utargnc) ugrzzn; wbi si mocno, utkwi; (fig.) utkwi w pamici, w ser-
cu; zatrzyma si gdzie; utkn w przemwieniu, kazaniu (Sychta V 327,
LorPW II 391, 541542, Pobocki 105, Ramut 239), zatarknc zatrzyma si;
broni swej pozycji (Lab 64), zatargnc ugrzzn; zapodzia si, zatrzyma
si gdzie (Sychta V 327).
Z analizy materiau wynika, e wyrazy takie, jak piti, *piti (si. pliti),
tarec musiay mie pierwotnie zasig wikszy, moe nawet oglnokaszubski.

 O genezie ps. *plyt zob. np.

Brckner SEJP
422; Skok ER II 685.
Na ograniczonym
terenie wystpuj formy sugerujce praposta *plytv: se. plitev, sch. dial. plitav pytki.
 H.J.K a m i s k a, Jzyk Michaa Pontanusa, Studia jzykoznawcze. Streszczenia prac
doktorskich, V, Wrocaw 1980, s.92.
 Por. np.
Vasmer ES IV 88.
 Pomijam tu problem kontynuantu ps. wariantu *stati, pol. stercze. Innego pocho-
dzenia jest kasz. tarc s wczy si (Sychta V 325), wyraz pokrewny np. sch. tati biec,
biega, gna, pdzi, szybko si porusza , mac. tra chodzi szybko. [35]

631

http://rcin.org.pl
Utrzymay si jednak tylko na czci terenu kaszubskiego, w sowiszczy-
nie, gdzie s niewtpliwymi archaizmami, przez to wanymi rw[35]nie
z punktu widzenia oglnosowiaskiego. Na terenie pozasowiskim zostay
one zastpione przez derywaty, a wic przez wyrazy modsze.

II

Porwnanie leksyki sowiskiej z leksyk reszty terenu kaszubskiego

pozwala wykry grup archaicznych wyrazw wycznie sowiskich. Nie
mamy, rzecz jasna, pewnoci, e takie wyrazy rwnie w przeszoci byy
ograniczone do sowiszczyzny. Rozpatrzone dotd przykady wskazuj, e
zasig pewnych wyrazw kaszubskich mg si cofa, a wic i ograniczenie
zasigu do gwar sowiskich moe by wtrne. Odnosi si to zwaszcza do
wyrazw rezydualnych, ktrych cz ma odpowiedniki na obszarze pol-
skim, nieraz w odlegych polskich gwarach.
Wrd wyrazw wycznie sowiskich (z oglnokaszubskiego punktu
widzenia) wydzieli mona dwie zasadnicze grupy o rnej chronologii powsta-
nia: 1) wyrazy rezydualne, odziedziczone z wczeniejszych okresw rozwoju
jzykowego, gwnie wyrazy pochodzenia prasowiaskiego, 2) lokalne inno-
wacje, wyrazy utworzone na gruncie sowiskim wzgldnie kaszubskim we
wczesnym okresie rozwoju dialektu. W grupie wyrazw [36] rezydualnych uwi-
daczniaj si takie, ktre maj odpowiedniki we wspczesnym (zwykle gwaro-
wym) lub historycznym sownictwie polskim oraz mniej liczne, ktrych odpo-
wiedniki odnajdujemy dopiero w innych jzykach sowiaskich.
1.Do sowiskich wyrazw rezydualnych majcych odpowiedniki w sow-
nictwie polskim nale np. ardo, obot, slka, ava.
Si. ardo deski tworzce wierzchni grn cz kaduba cznowego
(LorSW 35, Rudnicki 194), wyraz zapisany te w postaci barda przez Z.So-
bierajskiego w Gardnie W. i Klukach (SobG 171, SobK 162). Jest to formal-
ny odpowiednik polskiego wyrazu tkackiego bardo grzebie tkacki, pocha,
przebijaczka, powiadczonego ju w XV wieku. W gwarach polskich bar
do (z wariantami fonetycznymi berdo, bierdo, biordo) oznacza rne czci
warsztatu tkackiego: pocha, nicielnice, zesp nicielnic z poch poczony
odcitymi kocami osnowy, pocha w funkcji drabinki do rwnomiernego
nawijania osnowy na nawj, drabinka do rwnomiernego nawijania osnowy
na nawj. Wyraz jest typowy dla poudniowej Polski oraz dla gwar na kre-
sach wschodnich (SGP I 390391). Kontynuuje on ps. *bdo erdka, desecz-
ka tkacka, grzebie tkacki (te z wtrnym znaczeniem topograficznym ska-
liste wzniesienie, pagrek, gra), zob. SP I 428429. Znaczenie sowiskie

632

http://rcin.org.pl
jest izolowane, nie ma paraleli w materiale sowiaskim; prawdopodobnie
przeniesiono nazw deseczki stanowicej cz krosna (deseczka tkacka) na
desk stanowic cz konstrukcyjn czna. Nie mona wykluczy, e nie-
zwyky sowiski rozwj znaczeniowy dokona si pod wpywem semantyki
bliskiego gosowo niem. Bord, dniem. bort krawd, brzeg; krawd statku,
burta. Si. ardo to niewtpliwie peryferyjny relikt leksykalny pochodzenia
prasowiaskiego z innowacyjnym znaczeniem.
Si. obot sie wicierzowata do przechowywania ryb (LorSW 362), wyraz
rybacki na reszcie terenu kaszubskiego nie powiadczony10. Wedug B.laskie-
go w Krlestwie rybacy nazywaj chobotem sie, majc ksztat wyduonego
citego stoka i rozpinan na kilkunastu obrczach; sie tego rodzaju zasta-
wiaj na ryby w stawach, przy upustach myskich itp.11. W XVIw. powiad-
czona jest chobota sie na ryby, a od XV w. derywat [37] chobotnia sie na
ryby, zastawiana pod upustami, istniejcy i wspczenie na Mazowszu w zna-
czeniu sie rybacka wiersza bezsercowa przypominajca wygldem stoko-
waty kosz (SGP III 595). Sowiski i polski gwarowy wyraz rybacki chobot for-
malnie odpowiada stpol. chobot ogon, zachowanemu szcztkowo w gwarach
jako przezwisko (w Limanowskiem), jako pogardliwe okrelenie duego nosa
(w Biaostockiem, SGP l.c.). Mamy tu kontynuant ps. *chobot co cienkiego
a wyduonego, stokowatego; na niektrych terenach sowiaskich wyraz ten
nazywa narzdzia rybackie, por. ukr. dial. chbot narzdzie do chwytania ryb,
plecione z ozy, ros. dial. chbot matnia niewodu; wysoko, szeroko sieci
zastawnej (zob. SSJa VIII 4647). Si. obot jest wic reliktem leksykalnym ze
specjalnym, rybackim znaczeniem.
Si. slka ptla, sida (LorSW 1150) ma formalny odpowiednik w mao-
polskim reliktowym ska prcik zwinity w obczek i zwizany, na ktrym
naciga si koniec jelita przy napychaniu kiebas (Wicirka w Mylenickiem)12,
ktremu odpowiada, take znaczeniowo, czes. dial. sluka, luka obczek do
nadziewania kiebas i sch. dial. kajk. sluica drewniany przyrzd do nadziewa-
nia kiebas. Semantycznie blisze wyrazowi sowiskiemu jest czes. sluka, dem.
sluka ptla do wizania czego; yko do [38] wizania belek tratwy, dial. sluka

10 SGP III 595 (s.v. I chobot) bdnie lokalizuje nasz wyraz rwnie w Wejherowskiem,
podajc rdo PF VIII 32, tj. prac B. l a s k ie go Sownictwo rybackie i eglarskie u Kaszu
bw nadmorskich, PF VIII, 1916, s.32. laski przytacza chobot ze sowiskiego (za Lorentzem)
i informuje o uywaniu wyrazu przez rybakw w Krlestwie Polskim, powiadczenia z Wej-
herowskiego nie podaje.
11 laski l.c. [37]
12 Kucaa 143. [38]

633

http://rcin.org.pl
ptla, wze, ptelka; sida na zajce, sa. sluka ptelka, wze, np. na sznurku;
sida, dial. te sie z duymi okami, por. take sch. dial. czak. (na wyspie Cres)
slka piece of dung. Wyrazy te (z wyjtkiem sowiskiego, nie uwzgldnianego
w literaturze etymologicznej) sprowadza si do archaicznego prasowiaskiego
rzeczownika *slka co krzywego, wygitego13. Materia sowiaski skania jed-
nak raczej do rekonstrukcji prapostaci *slka to, co jest wykrzywione, wygi-
te, napite, derywatu od ps. *slkti zgi, wykrzywi, nacign, napi (por.
np. scs. slti zgi, ugi, skrzywi), *slkati zgina, ugina, wykrzywia,
naciga, napina (por. np. scs. slcati zgina, ugina, krzywi); dla podsta-
wowego czasownika ps. *lkti odtwarza si znaczenie gi, krzywi : wygi-
na, naciga, napina, np. sieci (co do tego ostatniego znaczenia por. np. du.
lc, gu. lac zastawia sida)14. Niezalenie od tego, czy przyjmiemy wyjciow
praposta slka czy slka, wyraz sowiski musimy uzna za relikt leksykalny,
majcy paralele semantyczne na terenie czeskosowackim.
Si. ava serwatka (Rudnicki 214) trzeba zestawia z maopolskim
(w okolicach Szczawnicy) szczawa kwana woda mineralna (Karowicz
V 287), a take np. z czes. ava sok rolinny lub owocowy (np. wygnieciony
z winogron); ciecz powstajca przy pieczeniu lub duszeniu misa, dial. sok
w kiszcej si kapucie, ukr. dial. v kwany pyn, w ktrym gotuje si
nici weniane przed farbowaniem, emkowskie kwane wody mineralne, se.
va rzadki pokarm dla wi, pomyje, sch. tva pyn do garbowania skr,
dial. pynny pokarm dla wi, np. woda z zielskiem; pomyje. Wyrazy te kon-
tynuuj ps. derywat *sava ciecz wydzielana czy wydzielajca si z czego,
np. sok wygniatany z rolin, owocw15. Si. ava jest zatem reliktem leksy-
kalnym z wyspecjalizowanym znaczeniem ciecz wyciekajca czy wygniatana
z sera. Wyrazem pokrewnym, ale niezalenie utworzonym, jest kasz. ava
szczaw zwyczajny, odmianka postaci v.
2. Na szczegln uwag zasuguj te sowiskie wyrazy rezydualne, ktre
w ogle nie maj odpowiednikw w sownictwie polskim. Interesujcym przy-
kadem jest si. seza sie do owienia stynek (LorSW 1021). Ten rybacki wyraz ma
dokadne odpowiedniki w nazwach urzdze rybackich na pewnych terenach
sowiaskich: brus. dial. sa jaz, pot przegradzajcy rzek z sieci do chwy-
tania ryb; sie ustawiona porodku rzeki, ukr. dial. (na [39] Polesiu) sa, siea

13 Por. np.
Machek ES2 558. Zob. te Skok ER II 281, Vasmer ES III 682.
14 O czasownikach *lkti, *lkati i ich semantyce zob. Sawski SEJP IV 206208.
15 Zob. W. B or y , Prasowiaskie *oskola, *sava, *sav i pokrewne, RS XXXVII,
1976, s.5455 {artyku na s.5370 niniejszego tomu red.}. [39]

634

http://rcin.org.pl
jaz na rzece z otworem zamknitym sieci, do ktrej wpadaj ryby; miejsce na
rzece lub na stawie, gdzie s ustawione urzdzenia rybackie i gdzie siedzi rybak
podczas poowu, ros. dial. sa jaz na rzece w postaci potu z otworem, nad kt-
rym znajduje si siedzenie dla rybaka, skd zarzuca si sie, sch. dial. sja (sa)
rodzaj jazu na rzece, z podwyszeniem dla rybakw (umieszczonym nad wod
lub na brzegu), skd zarzuca si sie lub owi ryby ocieniem; platforma do sie-
dzenia dla rybaka; miejsce, gdzie owi si ryby specjaln sieci zwan sednjak.
Wszystkie te wyrazy kontynuuj ps. *sda (< *sdja) siedzenie, miejsce, gdzie
si siedzi, derywat od *sdti siedzie16. W rodowisku rybakw powstay spe-
cjalne znaczenia wyrazu: siedzenie, platforma do siedzenia, skd si owi ryby >
specjalne urzdzenie rybackie z platform do siedzenia, przegroda na rzece, jaz
z siedzeniem dla rybaka. U rybakw pomorskich musiaa si dokona dalsza
specjalizacja znaczenia: wyraz zacz oznacza rodzaj sieci, uywanej przy poo-
wie pewnych gatunkw ryb, podczas ktrego rybak widocznie nie znajdowa si
w odzi, lecz siedzia na specjalnym siedzeniu (moe umieszczonym na jazie). Na
dawno wyrazu i pierwotnie wikszy zasig na sowiaskim Pomorzu wskazu-
je to, e zosta on zapoyczony do niemieckiego sownictwa rybackiego: niem.
dial. (Pomorze, Meklemburgia, Brandenburgia, Prusy Wschodnie) Zeese, Zeh
se, Zese rodzaj sieci. Na Pomorzu zapoyczenie jest powiadczone ju w XVI w.:
sesse rodzaj sieci (r. 1535), czesener rybak owicy tak sieci (r. 1569)17. Ten
niemiecki slawizm zosta z powrotem zapoyczony do kaszubszczyzny w posta-
ci cza (ceza) rczny wk sucy do poowu flder i okoni (Sychta I 132: Przy-
morze, LorPW I 88, Pobocki 9, Ramut 17, take si., LorSW 112)18. Wszystko to
pozwala twierdzi, e si. seza jest reliktem rodzimego wyrazu pochodzenia pra-
sowiaskiego, ktry przed germanizacj mia prawdopodobnie szerszy zasig
na Pomorzu, gdy Niemcy niekoniecznie od Sowicw go zapoyczyli.
Wyrazem rezydualnym bez odpowiednika w polszczynie jest te si. koscl
ola stos drewna opaowego (LorSW 516, LorPW I 419: kosc deva) wedug
Rudnickiego skaka, kawaek urbanego drzewa do palenia, sucha ga odr-
bana itd. (Rudnicki 203). Geneza tego wyrazu jest do zoona. SSJa (XI 153)
umieci go pod prapostaci *kostel, nie zwaajc na to, e [40] (fonetycznie
) nie powinno si pojawi, gdyby prototyp tego wyrazu koczy si na l. Si.
koscl mona by wyprowadza tylko z wczeniejszego *kostel (jeli wolno dla
odtwarza odrbn praposta). Jednoczenie trzeba stwierdzi, e inne wyrazy

16
Vasmer REW III 591; Skok ER III 251.
H.H.Biel feldt, Slawische Wrter im Deutschen Vorpommerns, ZfSl V, 1960, s.207208.
17
Hinze Lehnwrter 148. [40]
18

635

http://rcin.org.pl
sowiaskie, zaliczone do prapostaci *kostel w SSJa, nie wykazuj bliszego
pokrewiestwa semantycznego z wyrazem sowiskim. Si. koscl jest natomiast
pod wzgldem znaczeniowym bliski ros. kostr str palcy si lub przygotowany
do palenia stos chrustu, gazi, drew, dial. kupa chrustu, gazi, drewna, sterta
snopw w polu, ukr. kostr str stos uoonego drewna, drgw, kupa kamie-
ni, dua kupa czego, brus. kascr str stos uoonego drewna, dial. kupa,
stos czego, ponca kupa chrustu, ognisko w polu lub w lesie, se. dial. kster
stra stos drewna. Wyrazy te sprowadza si do ps. *kostr (SSJa XI 163164).
Si. koscl z ros. kostr zestawi ju F.Lorentz, przyjmujc wymian pynnych
l : r (LorSG 162). Jednake mamy tu do czynienia raczej nie ze zjawiskiem fone-
tycznym, lecz sowotwrczym. Moliwe s dwie interpretacje. Mona sdzi, e
wyraz sowiski kontynuuje praposta *kostr, w ktrej martwy sufiks r zosta
zastpiony przez el (ale trudno wskaza inny wyraz sowiski, ktry mgby
stanowi wzr dla takiej zamiany sufiksu). Nie mona te wykluczy moliwo-
ci, e wyraz sowiski kontynuuje oddzieln praposta *kostel, nigdzie poza
tym nie powiadczony derywat z sufiksem *el, paralelny do ps. *kostr. Nie-
zalenie od tych trudnoci interpretacyjnych musimy si. koscl uzna za archa-
izm leksykalny, zachowany na peryferii terenu kaszubskiego. Pierwotniejsze jest
z pewnoci znaczenie stos, kupa (drewna); podane przez Rudnickiego znacze-
nie kawaek urbanego drewna trzeba uzna za wtrne.
Tego rodzaju wyrazy rezydualne, przeciwstawiajce sowiszczyzn
reszcie dialektu kaszubskiego, a niekiedy take caoci obszaru polskiego,
powiadczaj archaiczny charakter i pewn odrbno leksyki sowiskiej.
S to relikty leksykalne, zachowane na peryferii terenu kaszubskiego, pol-
skiego i sowiaskiego.

III

Dla ukazania odrbnoci leksykalnej dialektu waniejsze od archai-

zmw, ktrych zachowanie ma jednak mniej lub bardziej przypadkowy cha-
rakter, s innowacje sownikowe. Innowacje takie odnajdujemy i w leksyce
sowiskiej. Chc tu przedstawi kilka prawdopodobnych innowacji, ktre
moim zdaniem nale do starszej warstwy sownictwa. Blisze ustalenie cza-
su ich powstania nie jest, rzecz jasna, moliwe. Porednich wskazwek [41] co
do chronologii dostarcza ich budowa oraz istnienie lub brak w dialekcie bez-
poredniej podstawy sowotwrczej. Do wczeniejszych sowiskich innowa-
cji zaliczy mona wyrazy jazda, jem, slka, zaloga.
Si. jazda koek, o ktry si opiera wioso (Ruderpflock) (LorSW 386),
wedug Rudnickiego poprzeczna listwa u grnego boku czna (odzi), maj-

636

http://rcin.org.pl
ca w sobie 234 dziury, w ktre si wkada dle [tj. koki do opierania wio-
sa], pomidzy za te ostatnie boczne wiosa (Rudnicki 199), Z.Sobierajski
zapisa w Gardnie Wielkim znaczenie otwr w burcie odzi na wideki wio-
sowe (SobG 172), w Klukach za otwr w burcie odzi na gwd wioso-
wy (SobK 162). Znaczenie podane przez Lorentza powiadczy J.gowski,
podajc posta jada, dwie jadze koek, o ktry si opiera wioso (gowski
155)19. Formalnie jest to wyraz rwny kasz. jazda, pol. jazda. Specjalne zna-
czenie sowiskie pozwala przypuszcza, e mamy tu niezaleny sowiski
derywat od czasownika jezc jedzi, jecha, utworzony na wzr starego
rzeczownika jazda (< ps. *zda), z etymologicznym znaczeniem to, w czym
jedzi (porusza si, lizga si) wioso, a wic listwa z kokami (umieszczony-
mi w otworach), o ktre opiera si wioso. Takiego lub podobnego znaczenia
nie maj sowiaskie kontynuanty ps. *zda. Warto zwrci uwag na swoist
paralel, take sowotwrcz, mianowicie na derywowane od prefigowanego
czasownika pol. dial. pojazd i pojazda (zwykle pl. pojazdy) wioso, np. krt-
kie wioso do wiosowania w pozycji siedzcej, drg do kierowania tratw, pl.
pojazdy te dwie belki, na ktrych si lizga wiatrak w czasie obracania go;
bieguny u koyski (Karowicz i kartoteka SGP). Zatem si. jazda, wyraz tech-
niczny, mona uzna za innowacj leksykaln. Gdyby jednak znaczenie so-
wiskie rozwino si z oglniejszego znaczenia ps. *zda jedenie, jazda,
trzeba mwi o sowiskiej innowacji semantycznej.
Si. jem wielki pow ryb, wyraz zapisany w Klukach i objaniony przez
Z.Sobierajskiego (SobK 169), nie notowany przez inne rda. Wyprowadza
go trzeba z wczeniejszej postaci *jm, derywatu od kasz. jc : jic j, chwy-
ci < ps. *ti jm j, chwyci, bra. Wyraz ten ma formalne odpowied-
niki w czes. dial. jem bystro, przenikliwo, ros. dial. m najem, wyna-
jem; duy zasb czego; to, co mona opanowa, dawne emi pl. uchwyt. Na
podstawie tych wyrazw SSJa (VIII 229) rekonstruuje ps. *jm : *jm,
jednake rozbieno znacze w poszczegl[42]nych jzykach sowiaskich
wskazuje raczej na niezalene, paralelne derywaty w rnych czciach tery-
torium sowiaskiego. Moim zdaniem wyraz sowiski jest raczej lokaln
innowacj, ktrej semantyk dobrze tumaczy stpol. j zowi, o rybach.
Si. slka korzy, poytek, zysk (LorSW 1956) ma formalne odpo-
wiedniki w kilku jzykach sowiaskich w znaczeniu wypadek, zdarze-
nie: ukr. dial. slka, ros. dial. slka (w gwarze pskowskiej te slka), bug.

19 Forma jada jest zapewne wtrna (moe nawet mylnie odtworzona przez autora sownicz-
ka?) w stosunku do dwie jadze, gdzie mogo doj do zmiany grupy spgoskowej z > . [42]

637

http://rcin.org.pl
slka, mac. sluka. Mona by te wyrazy sprowadza do wsplnej prapostaci
*sluka, jednake wobec produktywnoci w jzykach sowiaskich sufiksu
()ka i istnienia w wymienionych jzykach czasownika *sluiti (s) zdarzy
si, wydarzy si, sta si (np. ros. slutsja, bug. sli se), naley tu raczej
widzie niezalenie utworzone, paralelne derywaty od odpowiednich cza-
sownikw. Wyraz sowiski wyrnia si brakiem podstawowego czasowni-
ka w dialekcie, ale widocznie w przeszoci taki czasownik istnia. W staro-
polskim (XVXVI w.) powiadczony jest bezprzedrostkowy czasownik uczy
rzuci do celu, ugodzi, trafi, znale, dosign, osign, w XVI w. tak-
e przedrostkowe uuczy utrafi, znale, zauczy w czym zapa na czym.
Sowiskie znaczenie korzy, poytek, zysk pozwala sdzi, e pochodny
rzeczownik slka utworzony zosta od utraconego przez kaszubszczyzn
czasownika *suc (< *sluiti) ze znaczeniem osign, uzyska (pochod-
ne znaczenie dosign, osign, [43] otrzyma, znale, spotka spotyka-
ne jest w kontynuantach ps. *luiti, zob. Sawski SEJP V 283285).
Si. zaloga prniak, wako (Rudnicki 218) jest wyrazem formal-
nie identycznym z pol. zaoga (dial. zoga) zesp ludzi co obsugujcych,
gdzie pracujcych, obsada, dawniej te np. inwentarz ywy i martwy, zapo-
moga, rkojmia, przeszkoda, zawada, zasadzka, w gwarach pomoc; staw-
ka, zakad (Karowicz VI 294), robota, utrapienie20, na Kociewiu kopot:
zrobi zaoga narobi kopotu21. Osobowy rzeczownik sowiski powsta
z pewnoci niezalenie od wyrazu polskiego. Jest to lokalny derywat od
kasz. zaleec zbyt dugo lee (LorPW I 450) z etymologicznym znacze-
niem ten, kto zbyt dugo ley, kto si wyleguje.
Przykady niewtpliwych lub prawdopodobnych innowacji sowiskich
wiadcz, e sowiszczyzna od dawna niezalenie od reszty obszaru kaszub-
skiego wzbogacaa i odnawiaa swj zasb leksykalny.

* * *

Rozpatrzone przykady sowiskich leksemw, nalecych do star-

szych warstw rodzimego sownictwa, potwierdzaj przede wszystkim przy-
naleno sowiszczyzny do dialektu kaszubskiego i do polskiego obszaru
jzykowego. Ze wzgldu na peryferyczne pooenie tej kaszubskiej enklawy
w peni jest zrozumiae zachowanie a do koca istnienia sowiszczyzny

20 Tomaszewski 211.
21 Sychta Koc III 130. [44]

638

http://rcin.org.pl
wielu archaicznych wyrazw, w tym kontynuantw leksemw prasowia-
skich, ktre zupenie nie s znane reszcie terenu kaszubskiego bd zacho-
way si tam reliktowo. Pewn samodzielno rozwoju leksyki sowiskiej,
co ma zwizek rwnie z izolacj tych gwar, powiadczaj lokalne innowacje,
z ktrych cz musiaa powsta do wczenie. O pewnej odrbnoci ewolu-
cji leksyki sowiskiej wiadcz take samodzielne innowacje semantyczne,
o ktrych mogem tylko wspomnie przy okazji omawiania poszczeglnych
wyrazw. Problem sowiskich innowacji semantycznych zasuguje z pew-
noci na szczegowe zbadanie. [44]

{Na s.44 rozwizanie uytych w pierwodruku skrtw red.}

639

http://rcin.org.pl
 Etymologie kaszubskie

I
Gdaskie Studia Jzykoznawcze V, 1991, s.7184

Sownictwo dialektu kaszubskiego, zajmujcego jedn z peryferii obsza-

ru sowiaskiego i charakteryzujcego si licznymi archaizmami, od dawna
budzio zainteresowanie etymologw sowiaskich. Jednake rozwj bada
hamowaa czciowa tylko dostpno tego sownictwa. W ostatnich czasach
ywiej zajto si leksyk kaszubsk, zwaszcza jej archaiczn warstw. Wi-
e si to z publikacj wielkich zbiorw tej leksyki (obszerne sowniki B.Sych-
ty i F.Lorentza, bogate materiay zawarte w Atlasie jzykowym kaszubszczy
zny i dialektw ssiednich) oraz z pewnym oywieniem bada slawistycznych
z zakresu etymologii i historycznej leksykologii, a take z postpem prac nad
rekonstrukcj prasowiaskiej warstwy sownictwa sowiaskiego.
Dotychczasowe osignicia w badaniach etymologicznych sownictwa
kaszubskiego zawdziczamy caej rzeszy etymologw sowiaskich, ktrzy
w swych studiach nie pomijali tego sownictwa. Podkreli trzeba zwasz-
cza warto licznych etymologii kaszubskich w Sowniku etymologicznym
jzyka polskiego F.Sawskiego. Nowe etymologie wielu wyrazw kaszub-
skich (w tym rwnie takich, ktre dotychczas nie byy etymologizowane)
zawieraj oba ukazujce si od 1974 r. sowniki rekonstruujce leksyk pra-
sowiask (Sownik prasowiaski i timologieskij slovar slavjanskich jazy
kov). Sporo studiw o poszczeglnych wyrazach czy rodzinach wyrazowych
kaszubskich opublikowali slawici polscy i zagraniczni; znaczna cz takich
studiw powstaa w ostatnim trzydziestoleciu. Spord nich na uwag zasu-
guj zwaszcza liczne prace H.PopowskiejTaborskiej.

 Por. H. Pop ow s k aTa b or s k a, Cassubiana w Sowniku etymologicznym jzyka pol-

skiego Franciszka Sawskiego, JP LXVI, 1986, s.186193. [72]

http://rcin.org.pl
 Mimo niewtpliwego postpu bada etymologicznych sownictwa kaszub-
skiego wiele jeszcze w tej dziedzinie pozostaje do zrobienia. Dotyczy to zarw-
no wykrywania i objaniania wyrazw kaszubskich nalecych do odziedziczo-
nej warstwy leksyki, jak i badania kaszubskich innowacji leksykalnych oraz zapo-
ycze obcojzycznych. W niniejszym artykule przedstawiam 10 szczegowych
studiw etymologicznych, analizujcych pochodzenie kaszubizmw leksykal-
nych, a wic wyrazw z reguy nie znanych dialektom Polski ldowej. S to gwnie
dotychczas nie dostrzeone i nie objanione pozostaoci prasowiaskiej warstwy
sownictwa, nieraz wane dla odtworzenia pierwotnych zasigw poszczeglnych
leksemw prasowiaskich. Analizuj te pewne wyrazy, ktre powstay na grun-
cie kaszubskim, a ktre wymagaj z powodu utraty motywacji, przeksztace
postaci gosowej czy ewolucji semantycznej analizy etymologicznej. [72]

1. gdo stado

Nalecy do ludowego sownictwa owieckiego kaszubski rzeczownik

gdo stado zapisany zosta na Pojezierzu arnowieckim (Sychta VII 87:
v gdle kov). Wyraz jest izolowany na gruncie kaszubskim i polskim, nie
ma te, jak wiadomo, odpowiednikw w innych jzykach sowiaskich.
Wyrazy oznaczajce grup zwierzt (dzikich, hodowanych), stado
w rnych jzykach miewaj rn motywacj semantyczn (np. co zbite-
go, stoczonego, co stojcego itd.), midzy innymi mog nawizywa do
czasownikw ruchu, np. ps. *jato stado (dokadny formalny odpowiednik:
stind. ytm chd, jazda, droga) do ps. *jati jad jecha (por. Sawski SEJP
I 525; SSJa VIII 182183), gr. owce od przemieszcza
si, naprzd. U podstawy takich nazw ley znaczenie przemieszczajca si,
poruszajca si grupa zwierzt.
Istnienie nazw stada motywowanych przez czasowniki ruchu pozwa-
la doszukiwa si w kasz. gdo derywatu od ps. *grd grsti i, przyby-
wa (np. scs. grsti grd i, przychodzi, sch. grsti grdm i, chodzi,
porusza si, przyblia si, ukr. dial. hrjast hrjad szybko i haaliwie biec,
jecha (por. SSJa VII 124).
Jeli przyjmiemy zwizek kasz. gdo z ps. *grd, to w analizowanym
rzeczowniku wydzieli musimy sufiks o < *lo (wydzielanie sufiksu do prowa-
dzioby do wyrnienia cakowicie niezrozumiaego rdzenia g czyli unie-
moliwioby sensowne etymologizowanie wyrazu). Taki odczasownikowy dery-
wat z sufiksem *lo musi by derywatem wzgldnie nowszym, gdy w formacjach
prasowiaskich po temacie czasownikowym zakoczonym na spgosk zbo-
w wystpowaa odmianka wspomnianego sufiksu w postaci slo, np. ps. *erslo

641

http://rcin.org.pl
krj puga : *ersti (< *ertti) ci, kroi, *prslo wrzeciono; cz potu z er-
dziami, midzy dwoma supami : *prd prsti prz, *sla pl. (< *dslo) jasa,
b : *m sti (< *dm dti) je. Wydaje si zatem, e kasz. gdo naley
czy ze znanym czci jzykw sowiaskich typem ekspresywnych nominw
agentis typu stpol. wlazo intruz : wle, ros. dial. vrlo garz : vrat ga.
Struktura kasz. gdo pozwala widzie w nim derywat odczasowniko-
wy (sufiks *lo waciwy jest formacjom dewerbalnym), nieosobowe nomen
agentis ze znaczeniem to, co idzie > poruszajca si, przemieszczajca si
grupa zwierzt > stado. Jednake przedstawione objanienie genezy wyra-
zu napotyka jedn powan trudno. Nie znamy, mianowicie, kontynuan-
tu ps. *grd grsti ani w kaszubskim, ani w polskim, ani w innych jzykach
zachodniosowiaskich (por. uwag o braku tego czasownika u zachodnich
Sowian, Sawski SEJP I 345 s.v. grd). Jednoczenie posta gosowa ( <
*r) raczej wyklucza zwizek ze stpol. grd kusem, pol. pn. grdo, grdko
szybko, wielkopol. grda si krci si. [73]
Prawdopodobiestwo przedstawionego objanienia genezy kasz. gdo
zaley wic od tego, czy uznamy za moliwe istnienie w przeszoci czasow-
nika *grsti na obszarze zachodniosowiaskim, w szczeglnoci kaszub-
skim (lub prapomorskim). Ot nie ulega wtpliwoci prasowiaska geneza
tego czasownika, przy czym jest to wyraz nalecy do warstwy sownictwa
odziedziczonej z epoki praindoeuropejskiej, jak wiadczy istnienie pokrew-
nych wyrazw w innych grupach jzykw indoeuropejskich (np. litew. grdyti
chodzi, wczy si, ac. gradior grad i, kroczy, gradus krok; stopie,
szczebel, goc. grid acc. sg. krok), a take archaiczny infiks nazalny w pra-
es. *grd (wtrnie uoglniony w caym paradygmacie), majcy odpowiednik
na gruncie celtyckim. Ps. *grd (< *grind do pie. *ghredh schreiten, zob.
Pokorny IEW 456457) jako leksem odziedziczony z praindoeuropejskie-
go pierwotnie by prawdopodobnie waciwy caemu obszarowi prasowia-
skiemu. Jego brak na czci terenu sowiaskiego musi wynika z pniej-
szych przeksztace leksyki sowiaskiej, tj. z wyparcia go w pewnych dialek-
tach sowiaskich w rezultacie ksztatowania si sowiaskich czasownikw
ruchu (por. zwaszcza takie prasowiaskie innowacje jak *choditi chodzi,
*kor(a)iti kroczy). Z materiau przytoczonego w SSJa VII 123124 s.v.
*grsti wynika, e w czci jzykw sowiaskich kontynuanty tego czasow-

 O sufiksach *lo, *slo zob. Sawski Zarys I 103104.

 O pochodzeniu tych wyrazw, nie majcych zapewne zwizku genetycznego z ps.
*grsti, zob. Sawski SEJP I 344345. [73]

642

http://rcin.org.pl
nika zachoway si reliktowo w gwarach, np. ros. dial. gredut id, ukr. dial.
hrjast hrjad szybko i haaliwie biec, jecha (odpowiednie postaci w rosyj-
skim i ukraiskim jzyku literackim s pochodzenia cerkiewnosowiaskie-
go). Doskonaym potwierdzeniem tezy o giniciu kontynuantw archaicz-
nego czasownika *grsti w jzykach sowiaskich jest sytuacja na poudnio-
wym kracu obszaru sowiaskiego: w dialekcie czakawskim jzyka serbsko-
chorwackiego utrzymay si tylko formy czasu teraniejszego interesujcego
nas czasownika (czak. grem, gren, ren id), podobnie w jzyku soweskim:
praes. grm (dawniej grdem) i skostniae formy imiesoww (gred, gredo)
w funkcji przyswkw.
Widoczne w materiale sowiaskim ginicie kontynuantw ps. *grsti
pozwala przyj, e sytuacja zachodniosowiaska jest wynikiem wyparcia
prastarego wyrazu w toku rozwoju historycznego. Naleaoby si spodzie-
wa, e jaki relikt wyrazu mg si utrzyma i na terenie zachodniosowia-
skim. Jest prawdopodobne, e taki relikt mg si duej zachowa w gwarach
peryferyjnych, zwaszcza w dialekcie kaszubskim. Kasz. gdo wskazuje, e
kaszubski prawdopodobnie duej od innych dialektw zachodniosowia-
skich zachowa kontynuant ps. *grsti, skoro wedug wszelkiego prawdopo-
dobiestwa wanie od tego czasownika utworzono na gruncie kaszubskim
pochodny rzeczownik.
Kaszubskie gdo stado jest zatem cennym dowodem na pierwot-
nie oglnosowiaski zasig prastarego czasownika *grsti, umoliwiajcym,
w pewnym przynajmniej stopniu, wyjanienie historii tego wanego sowia-
skiego czasownika ruchu. [74]

2. nac raczy, czstowa

W gwarze Kpy arnowieckiej wystpuje grupa interesujcych wyra-

zw, oznaczonych przez B.Sycht jako archaiczne: czasownik nac nai
raczy, czstowa, unac uraczy, pochodne rzeczowniki naba : nba
gocina, nak czowiek gocinny, szczodry (te jako nazwisko kaszubskie
Nak, Sychta III 178179). Sychta s.v. nac umieci take czasowniki onac
odczynia, odwraca chorob odonac odczyni, ktre jednak nie pozosta-
j w zwizku genetycznym z nac raczy, czstowa, gdy s utworzone od
zaimka onaki (por. Brckner SEJP 380 o uonaczy, przeonaczy, zonaczy).

 Por. Zajceva Leksika 92.

 Zob. Bezlaj ES I 175. [74]

643

http://rcin.org.pl
 Semantyka kasz. nac i pochodnych rzeczownikw wskazuje na zwi-
zek z pol. uczta, stpol. cze uczta, biesiada (na czyj cze), czes. ctti
(stczes. stti : tti u) czstowa, podejmowa gocia, strus. stiti u
ugaszcza, czstowa. Pozwala to kasz. nac wyprowadza z pierwotnego
*nastiti nas, a wic z czasownika z prefiksem na od ps. *stiti s
okazywa cze, szacunek, powaanie, otacza czci, wielbi > ugaszcza,
czstowa (okazujc cze, szacunek) (zob. SP II 315).
Wyprowadzanie kasz. nac < *nastiti wymaga przyjcia uprosz-
czenia trjfonemowej grupy spgoskowej powstaej po zaniku sabej p-
samogoski: *nastiti > *nastiti > *nascic(i) z dalszym rozwojem sc >
. Grupa spgoskowa st, sc normalnie rozwija si w kaszubskim ina-
czej, w c, cc, tc, por. *stiti > kasz. uccc uc : utcc ut, etc,
zaetc, poccv : potcv, *sti (gen. sg.) > kasz. c, cc(?), t (por.
Lorentz GP II 497, 860).
Niezwyky na tle innych faktw kaszubskich rozwj sc (st) > jest zapew-
ne osobliwoci lokaln gwary Kpy arnowieckiej. By moe zaszo tu dalsze
przeksztacenie stanu starszego: rozwj grupy c lub t (obie s powiadczone
w innych gwarach kaszubskich w wyrazach sprowadzajcych si do ps. *st,
*stiti) w , przypuszczalnie przez stadium geminaty . Na identyczny rozwj
mgby wskazywa zapis u Krofeya pocziwoscy, jeli wolno go czyta poivosci
poczciwoci, por. jednak uwag Lorentza: jak naley czyta pocziwoscy, nie
jest pewne, prawdopodobnie jednak potivosci (Lorentz GP II 498).
Jak widzimy, rozwj fonetyczny (osobliwe uproszczenie grupy sp-
goskowej) spowodowa zatarcie zwizku kasz. nac z rnicymi si tylko
przedrostkiem kasz. uccc : utc, etc i dalszymi wyrazami nalecy-
mi do rodziny ps. *st, pol. cze, kasz. esc. Kasz. nac trzeba zatem zali-
cza do kontynuantw ps. *stiti.

3. naelc s sprzykrzy si, nal lenistwo

W Puckiem zosta zapisany archaiczny rzeczownik nal ela niech

do pracy, lenistwo i niewtpliwie pokrewny mu czasownik naelc s mie
ju do czego, mie wstrt do czego, obrzydzi sobie co, zniechci si do cze-
go (Sychta III 197). Ten sam czasownik przytoczy Sychta w innym jeszcze
miejscu, mianowicie s.v. elc s o rybach: ywymi ruchami okazywa rado,
pluska si umieci prefigowan posta naelc s sprzykrzy si (Sychta VI
131). W sowniku Lorentza odnotowany zosta czasownik elc z niepewnym
(oznaczonym pytajnikiem) znaczeniem sttigen, zilustrowanym przyso-
wiem Komu [75] le e el, tmu Bg z koel, oraz prefigowany

644

http://rcin.org.pl
czasownik naelc s z dwoma znaczeniami: 1.
sich tchtig sattessen, stti-
gen, 2. einer Sache berdrssig werden (LorPW III 930). Znaczenie

drugie
jest identyczne z podawanym przez Sycht (zostao zreszt poparte przyka-
dami zaczerpnitymi od Sychty). Znaczenie za pierwsze, nie znane Sychcie,
mona by odda przez nasyci si, przesyci si, za czym przemawia przykad
adam nael s vnt tmu dobrmu i ak zit o z kta v kt.
Ustalenie pochodzenia przytoczonych wyrazw umoliwia podana
przez Sycht posta elc s mnoy si (Sychta VI 131), oddzielona prze-
ze od elc s pluska si, o rybach. Umoliwia to rwnie inn interpre-
tacj niezwrotnego czasownika elc w przysowiu cytowanym w sowniku
Lorentza: wydaje si, e czasownik ten znaczy raczej mnoy, cae za przy-
sowie mona by przeoy Komu ludzie nie mno (tj. nie pomnaaj), temu
Bg z kobiak (tj. temu Bg da, wynagrodzi).
Kaszubskie elc s mnoy si i prawdopodobne (jeli suszne jest
moje rozumienie przytoczonego przysowia) elc mnoy to niewtpliwie
derywat od przyswka ele = pol. wiele < ps. *velje bardzo duo, wiele
(: *velj wielki, bardzo duy). Kasz. elc (s) mnoy (si) odpowiada wic
pol. powieli pomnoy, a wyrazy te maj paralel sowotwrcz i seman-
tyczn w pol. mnoy, utworzonym od mnogo bardzo duo, mnogi liczny.
Geneza czasownika podstawowego, utworzonego prawdopodobnie na
gruncie kaszubskim, jest wic jasna, ale objanienia wymagaj znaczenia
poszczeglnych postaci, zwaszcza czasownikw prefigowanych.
Zapewne genetycznie identyczny z elc (s) mnoy (si) jest podany
przez Sycht czasownik elc s o rybach: ywymi ruchami okazywa rado,
pluska si. Podana definicja znaczeniowa zaciemnia co prawda zwizek obu
znacze, ale jest prawdopodobne, e waciwie wyraz znaczy pojawia si
w duej iloci na powierzchni wody pluskajc si, masowo wyskakiwa nad
powierzchni wody, o rybach (czyli jakby mnoy si na powierzchni wody,
nad wod), w czym widziano przejaw radoci ryb.
Czasownik elc (s) mnoy (si) uatwia objanienie przedrostkowe-
go naelc s i jego odlegej semantyki. Wyj trzeba od podstawowego elc;
pochodny czasownik naelc s zawiera formant na ... s (por. kasz. nace
c s nacieszy si (dosy), natac s naczyta si (dostatecznie), naesc s
naje si (do syta), ktry wedug Lorentza nadaje czasownikom pochodnym
znaczenie niem. zur
Genge, satt (Lorentz GP II 852)).
Prawdopodobnie
czasownik naelc s otrzyma znaczenie mie co w wielkiej iloci, nasyci
si czym (a do znudzenia, do obrzydzenia) (por. cytowane wyej znacze-
nie w sowniku Lorentza), z ktrego rozwino si dalsze znaczenie mie ju
do czego, obrzydzi, sprzykrzy sobie co, zniechci si do czego.

645

http://rcin.org.pl
 Derywatem od naelc s jest niewtpliwie rzeczownik nal niech
do pracy, lenistwo. Dawniej rzeczownik ten musia mie szersze znaczenie
zniechcenie, obrzydzenie do czego, realnie za powiadczone znaczenie
niech do pracy musi by wynikiem zawenia, specjalizacji znaczenia.
W pochodnym [76] rzeczowniku spodziewalibymy si przedrostka w posta-
ci n, jednake jest moliwe, e gwary kaszubskie, w ktrych powsta rze-
czownik nal, utraciy poczucie, i podstawowy dla czasownik naelc
s jest czasownikiem przedrostkowym. Oddziaywaniem wyrazu podsta-
wowego naley chyba tumaczy zachowanie l w rzeczowniku, zamiast
oczekiwanego .

4. rozolc s poodpina si

W gwarach rodkowokaszubskich Sychta zapisa czasownik rozolc

s o odziey: poodpina si, przymiotnik (z pochodzenia imiesw bierny)
rozoloni nie zapity pod szyj i pochodne rzeczowniki rozolzna (zoli-
wie) duy dekolt, rozolic mczyzna nie dbajcy o swj wygld zewntrz-
ny, rozolica kobieta z duym dekoltem (Sychta II 46, IV 351). Czasow-
nik rozolc s jest wyrazem bez motywacji na gruncie kaszubskim i pol-
skim; niewtpliwa jest obecno w tym wyrazie przedrostka roz, ale czasow-
nik nieprefigowany ani w kaszubskim, ani w polskim nie zosta dotychczas
odnaleziony. Odpowiedni czasownik (ps. *choliti) istnieje w niektrych jzy-
kach wschodnio i poudniowosowiaskich.
Rekonstrukcja ps. *choliti w SSJa VIII 61 zostaa oparta na faktach
dwu tylko jzykw sowiaskich: sch. holiti se by dumnym, pyszni si (jest
to zapewne posta wtrna w stosunku do czstszego oholiti se) i ros. chlit
troskliwie pielgnowa, otacza piecz, utrzymywa w porzdku, w czysto-
ci, dial. te czyci, my, krtko strzyc, chlasta, drze. Jednake konty-
nuanty tego czasownika istniej take w innych jzykach sowiaskich, por.
nie uwzgldnione w SSJa ukr. reg. cholty reinigen, putzen (z pochodnymi
rzeczownikami chl Zucht, Pflege, chlja Weichlichkeit, Verzrtelung),
bug. chlja se, chli se, przytoczone w sowniku Gerova (V 505) bez podania
znaczenia, ale z do jasnym przykadem Na edni se choli svatba, na drugi po
glavata igrae bradva, gdzie choli se svatba znaczy prawdopodobnie szykuje
si, kroi si wesele, zanosi si na wesele. Nie przytoczono te w SSJa czasow-
nikw prefigowanych, z ktrych szczeglnie wany jest kasz. rozolc s, gdy

 elech II 1043.

646

http://rcin.org.pl
jest to jedyny kontynuant ps. *choliti na caym obszarze zachodniosowia-
skim, przy czym wany ze wzgldu na swoiste znaczenie. Czasownik *choliti
pierwotnie by niewtpliwie wyrazem oglnosowiaskim. Porednio wska-
zuje na to zasig starego derywatu *choleva : *cholava to, co ogarnia, ota-
cza, osania: kawa materiau do obwizywania, rodzaj poczochy, cholewa,
wystpujcego rwnie w jzykach, ktre nie zachoway kontynuantu cza-
sownika *choliti (zob. Sawski SEJP I 7475, SSJa VIII 5960), por. zwaszcza
kasz. olava : oleva cholewa, grna cz poczochy obejmujca ydk,
fig. pysk, morda, ryj (Sychta II 46), pol. cholewa grna cz buta.
Przytoczone fakty pozwalaj twierdzi, e czasownik *choliti pierwot-
nie znany by take na obszarze zachodniosowiaskim, w tym w jzyku pol-
skim i w [77] dialekcie kaszubskim. Jednak tylko dialekt kaszubski zacho-
wa go do dzi w postaci pochodnego czasownika utworzonego za pomoc
formantu roz ... s.
Kaszubskie rozolc s poodpina si; wskazuje, e czasownik podsta-
wowy *choliti oznacza pierwotnie otacza, ogarnia, osania (na takie zna-
czenie wskazuje semantyka ps. *choleva : *cholava, por. te pol. chon, zob.
Sawski SEJP I 68 i cytowan tam prac LehraSpawiskiego): ps. *choliti
otacza, ogarnia, osania *orzcholiti s > kasz. rozolc s odsoni si,
odkry si > poodpina si. W wietle tych danych kasz. rozolc s musimy
uzna za archaizm leksykalny zachowany na peryferii obszaru sowiaskie-
go, cenny rwnie jako potwierdzenie archaicznego znaczenia czasownika
(nota bene nawet nie wspomnianego w SSJa!).

5. skc jcze, skary si, kaprysi

W Wejherowskiem i Kartuskiem Sychta zapisa czasownik skc ski

jcze, utyskiwa, skary si, kaprysi, fig. o kurze: gdaka przed zniesieniem
jaja i pochodne rzeczowniki skk m. czowiek nigdy nie zadowolony ze swego
losu, malkontent, chopiec naprzykrzajcy si, skka kobieta wci narzekaj-
ca, dziewczyna kapryna, kura gdaczca przed zniesieniem jajka (Sychta V 49).
Bliska posta gosowa i semantyka kasz. skc wskazuj na zwizek
z pol. skucze wydawa aosny gos, skomle, czes. skueti : skoukati wy,

 K.Ry mut (Apelatywa antroponimiczne i ich miejsce w etymologii sowiaskiej, Slawi-

styczne studia jzykoznawcze, Wrocaw 1987, s.323) wskaza, e z *choliti zwizane s praw-
dopodobnie staropolskie nazwy osobowe Cholak, Choosz i wspczesne polskie nazwiska
Choaj, Chouj. Mog one jednak kontynuowa stare derywaty imienne od wymienionego
czasownika, por. rekonstrukcj *xoluj w SSJa VIII 65. [77]

647

http://rcin.org.pl
skomle, sa. skua skomle, jcze, narzeka, se. skati skomle, wy,
ros. skuat nudzi si, tskni, sknyj nudny; smutny, zmartwiony, przy-
gnbiony, skka nuda, znudzenie.
Fakty sowiaskie pozwalaj na rekonstrukcj ps. *skuati sku wyda-
wa aosny przecigy gos, skomle, jcze. Na pierwotne etymologiczne u
wskazuj pol. skucze, se. skati, a take pokrewne wyrazy z obocznym rdze-
niem *kuk : *ku (np. pol. dokucza). Wzbudza wic zainteresowanie kasz.
skc z samogosk nosow w miejsce u. Mona przypuszcza, e w wyra-
zie kaszubskim jest wtrne, zapewne w zwizku z onomatopeicznym charakte-
rem wyrazu. Nie mona jednak wykluczy, e samogoska nosowa w rozpatry-
wanym wyrazie moe by stara, pierwotna. Przypomina si w zwizku z tym
dawna etymologia Matzenauera (Listy Filologick I 180), ktry przytoczone
wyrazy czy z litew. kekti zadawa bl, kanka bl, mka. Etymologia ta,
odrzucana przez pniejszych badaczy ze wzgldw fonetycznych (u w skua
ti), tumaczyaby obecno samogoski nosowej w sowiaskim, dopuszczaa-
by praposta *skati, kontynuowan w kaszubskim. W takim razie w innych
jzykach sowiaskich istniaaby posta *skuati albo te musiaaby w nich
nastpi denazalizacja (w jzykach z rozwojem * > u nie mona, oczywi-
cie, ustali, ktra samogoska bya im pierwotnie waciwa).
Kaszubskie skc moe wic by zarwno archaizmem fonetycznym,
jak i lokaln innowacj. Nie mona jeszcze tego rozstrzygn, jednake wyraz
kaszubski wskazuje, e trzeba si liczy z moliwoci istnienia prasowia-
skiego dubletu *skuati : *skati. [78]

6. sv obrzk wymienia

Kaszubskie sv sovu m. obrzk wymienia u krowy po ocieleniu, spowo-

dowany nadmiarem mleka (Sychta V 125, LorPW II 315) jest wyrazem izolo-
wanym na gruncie kaszubskim i polskim. Nie jest jednak wyrazem izolowa-
nym w sowiaszczynie, gdy bliskie gosowo i semantycznie wyrazy znane
s niektrym jzykom sowiaskim.
Najblisze znaczeniowo wyrazowi kaszubskiemu s niewtpliwie pokrew-
ne wyrazy poudniowosowiaskie. W dialektach bugarskich powiadczony jest
rzeczownik usv m. i f. obrzmienie i bl piersi u kobiet, mastitis, rodzaj choroby:
ostre kucie, zwizane czasem z obrzmieniem. W kartotece gwarowej Instytutu
Jzyka Bugarskiego BAN w Sofii rzeczownik usv m. powiadczony jest w zna-

 Gerov V 454; VI 315.

648

http://rcin.org.pl
czeniach zapalenie gruczow mlecznych (zapalenie sutka, mastitis) u kobiet,
powikszenie gruczow limfatycznych (wzw chonnych) w pachwinie przy
chorobach wewntrznych, choroba wzw chonnych pod pachami i w pachwi-
nie. Godna uwagi jest informacja, e usov to vid bolest, kojato narodnoto vjarva-
ne predstavja kato lo duch, kojto napada oveka i go muva kato s no. Poza tym
usv m. w gwarach bugarskich oznacza te infekcj rany, abcessus10.
Ten sam wyraz znaj te gwary serbskochorwackie, gdzie usov m.
oznacza jakie obrzmienie gruczow u ludzi oraz pewn chorob zwierzt
(Kad kod koza opane dlaka po trbuhu i pojave se rane u obliku krugova ili
konjskih kopita, onda se to zove usov ili kopitnjak)11, por. take gwarowy
derywat usvka narol12.
Odpowiedni wyraz znaj take gwary rosyjskie: usv f. : usvi pl. : usve
n. kucie, wewntrzne zapalenie13.
Prawdopodobny jest zwizek genetyczny przytoczonych nazw chorb,
bliskich pod wzgldem formalnym i semantycznym. Dobrze widoczne zna-
czenie obrzk, obrzmienie (gruczow, wzw chonnych) mogoby sugero-
wa przynaleno kasz. sv, bug. usv, sch. usov, ros. usv do praindoeu-
ropejskiego pierwiastka *e schwellen, Schwellung, Wllbung : Hhlung,
hohl (zob. Pokorny IEW 592594). Jednake przytoczone wyrazy maj
wygld sowiaskich derywatw dewerbalnych (przemawia za tym zwasz-
cza obecno przedrostka u), a nie znamy dotychczas sowiaskiego czasow-
nika nalecego do wspomnianego indoeuropejskiego pierwiastka. Ponadto
naleaoby najpierw wykaza, e nie jest moliwe objanienie rozpatrywa-
nych wyrazw na gruncie sowiaskim.
Struktura i semantyka wyrazw przemawiaj za trafnoci objanienia
ros. usv wysunitego przez A.Potebni, ktry czy ten wyraz i pewne inne
wyrazy [79] rosyjskie i sowiaskie z ros. sovt suj : sju wsuwa, wsadza,
wkada; wpycha, wtyka (na si); pcha, popycha, szturcha; bi, uderza,
ps. *sovati suj wsuwa, wpycha, wciska, wtyka; pcha, popycha, dga,
ku. Warto zwrci uwag na bug. dial. sva me kuje mi, o objawie choro-
by14, a take na wspomniane wyej bugarskie ludowe przekonanie, e choroba

Por. te Ch.Va k a re l s k i, Etnografija na Blgarija,


SbNarUm XXVIII, z.1, s.199.
Sofija 1974, s.510.
10 Kjustendil 267.
11 RJAZ XIX 907.
12 Mitrovi 347.
13 Dal3 IV 1074. [79]
14 S. S t oj k ov, Leksikata na banatskija govor, Sofija 1968, s.220. [80]

649

http://rcin.org.pl
usv (nazywana te strel) jest wynikiem napaci zego ducha, kujcego czo-
wieka jakby noem. Fakty te potwierdzaj zwizek nazw chorb, przejawiaj-
cych si wewntrznym kuciem i obrzkiem, z wymienionym czasownikiem.
Bugarskie usv m. i f., sch. usov m. i ros. usv f. trzeba uzna za dery-
waty od przedrostkowego czasownika *usovati. Wydaje si moliwe sprowa-
dzenie tych wyrazw do wsplnej prapostaci. Charakterystyczne wahanie
rodzaju eskiego i mskiego (przy czym w bugarskim powiadczone s oba
rodzaje) zdaje si wskazywa na pierwotny temat na * (por. wahania rodzaju
gramatycznego w jzykach sowiaskich kontynuantw nalecych do tema-
tw na rzeczownikw *bol, *gs, *pt, *my i in.). Mona sdzi, e
wymienione wyrazy kontynuuj ps. *usov f. (czy moe m.?); w poszczegl-
nych jzykach kontynuanty tego rzeczownika zachowyway przynaleno
do deklinacji kontynuujcej dawne tematy na (bug. usv f., ros. usv f.)
albo przeszy do deklinacji dawnych tematw na o rodzaju mskiego (bug.
usv m., sch. usov m.). Odtworzony rzeczownik *usov to niewtpliwie pier-
wotne nomen actionis ( > nomen acti) od czasownika *usovati, utworzone jak
ps. *bol cierpienie, choroba : *bolti cierpie, sprawia bl, cierpienie, *l
kamanie, ganie; kamstwo, garstwo, nieprawda : *lgati ga, *okov oku-
cie : *okovati oku. Derywat *usov pierwotnie oznacza prawdopodobnie
wepchnicie, wsadzenie czego, ukucie, wtrnie, w wyniku konkretyzacji,
obrzmienie, obrzk (jako rezultat wpychania, wsadzania, wtykania czego)
i kucie, a dalej rne choroby charakteryzujce si obrzkiem lub kuciem,
albo te obu objawami.
Nie cakiem jasny jest stosunek kasz. sv do odtworzonej na podstawie
faktw poudniowo i wschodniosowiaskich prasowiaskiej postaci *usov.
Rodzaj mski wyrazu kaszubskiego mgby by wtrny (por. bug. i sch. usov
m.), zastanawia jednak brak nagosowego u. Nie mona wykluczy, e wyraz
kaszubski kontynuuje wczeniejsz posta *usov() z utrat u na drodze fone-
tycznej lub, co wydaje si bardziej prawdopodobne, w wyniku deprefiksa-
cji w zwizku z zatarciem si motywacji po wytworzeniu si odlegego, spe-
cjalnego znaczenia wyrazu pochodnego. Ale moliwe jest rwnie, e wyraz
kaszubski jest niezalenym derywatem od nieprefigowanego *sovati, zacho-
wanego na gruncie kaszubskim (por. si. sovac so posuwa, LorPW V 414).
W takim razie ewolucja semantyczna kasz. sv miaaby przebieg analogiczny
do ewolucji pokrewnych wyrazw kontynuujcych praposta *usov.
Analiza etymologiczna kasz. sv obrzk wymienia po ocieleniu pozwoli-
a wic ustali pochodzenie wyrazu na tyle, e bez wtpienia jest to derywat od
czasownika *(u)sovati. Nie jest jednak pewne (cho prawdopodobne) czy wyraz
kaszubski jest reliktem ps. *usov, czy te niezalenym derywatem. Nie ulega

650

http://rcin.org.pl
[80] natomiast wtpliwoci, e wyspecjalizowane znaczenie kaszubskie, majce
blisk paralel w bug. usov zapalenie sutka, powstao na gruncie kaszubskim.

7. tac s krci si, wierci si

Kasz. tac s ce s : t s krci si, wierci si; guzdra si (Sychta

V 228) ma w kaszubskim liczn rodzin wyrazow. Derywatem od czasowni-
ka jest rzeczownik tk m. podlotek (Gochy l.c.), odczasownikowego pocho-
dzenia jest zapewne pierwszy czon adwerbialnego wyraenia tpt na eb
na szyj, bardzo szybko, co tchu (pd.zach., l.c.). Prawdopodobnie pod wpy-
wem wymienionego czasownika powstaa (znana rwnie gwarom pozaka-
szubskim) przeksztacona nazwa nietoperza to gacek wielkouch, Pleco-
tus auricus (w kaszubskim i na Kociewiu wyraz ma liczne sekundarne znacze-
nia, zob. o.c. 229). Od podstawowego czasownika utworzone zostay pochodne
ekspresywne czasowniki:
a) z formantem oli tolc toli pilnie pracowa, tolc s krci si,
wierci si; wawo si porusza, chodzi, zajmowa si prac, krzta si; szar-
pa si, szamota si; zoci si, narywa si; pyszni si, udawa wielkiego
pana, panoszy si, take z prefiksami, np. natolc s ciko si napra-
cowa, roztolc porozrzuca; rozgniewa kogo, roztolc s rozzoci
si. Na czasowniku tolc (s) oparte s pochodne rzeczowniki istniejce
w poszczeglnych gwarach kaszubskich: tola m., f. pyszaek, zarozumia-
lec (Wejherowskie), tolca f. kobieta pracowita (Wejherowskie), tlca
f. kobieta narwana (Zapce), tol m. dziecko niespokojne, stale wiercce
si; czowiek stale krztajcy si, zabiegajcy o co (pn.), o.c. 228229;
b) z formantem oi toc s toi s zoci si, narywa si (o.c.
229), por. take kociewskie antoi a zoci si.
ywotny w kaszubszczynie, jak wiadcz derywaty, czasownik tac s
nie wystpuje, o ile wiadomo, w gwarach polskich pozakaszubskich, chocia
niektre z nich znaj wyrazy pochodne (kociew. antoi a). Czasownik ten ma
natomiast odpowiedniki (dokadne pod wzgldem formalnym i bliskie seman-
tycznie) w czci jzykw sowiaskich: ros. att chwia, porusza, chybo-
ta czym, atatsja chwia si, koysa si, porusza si, chybota si; chwia
si przy chodzie; rusza si, kiwa si; wczy si, wasa si, pta si, ukr.
attysja snu si, pta si; wzdraga si, brus. atcca krzta si przy gospo-
darstwie, zajmowa si pracami w gospodarstwie, czes. tati tm rusza,
chwia czym, tati se (sebou) rusza si, chwia si, zatacza si, scs. tati s
taj s hucze, haasowa, tanije niepohamowanie, swawola, bug. tam
chodzi za czym, zabiega o co; prowadzi gospodarstwo domowe, sprzta;

651

http://rcin.org.pl
usugiwa komu, dial. te wczy si, sch. tati tm : m prowadzi
kogo na spacer; przechadza si, spacerowa (take konno lub w dce).
Przytoczone czasowniki kontynuuj ps. *tati taj : t (na dwie
postaci czasu teraniejszego wskazuj zwaszcza kasz. t : ce = sch.
eta : ee) [81] porusza, wprawia w ruch, *tati s rusza si, porusza
si, wyraz bez ustalonej dalszej etymologii15. Kasz. tac s jest wic relik-
tem prasowiaskiego leksemu, sabo poza tym powiadczonego na tere-
nie zachodniosowiaskim (czes. tati). Wyraz kaszubski wskazuje wic na
pierwotnie oglnosowiaski zasig czasownika *tati (s).
Pochodne czasowniki tolc (s), toc s powstay na gruncie kaszub-
skim (i, ewentualnie, ssiednich gwar polskich). W poszczeglnych jzykach
sowiaskich tworzone byy niezalenie ekspresywne czasowniki o podob-
nej budowie, np. z formantem r w bug. trja, trim chodzi niepewnie,
kiwajc si; pta si, wczy si.

8. tuc pdzi na koniu

Kaszubski czasownik tuc tui wedug Sychty (V 411) oznacza pdzi

na koniu, natomiast u Lorentza LorPW III 627, 628 odnotowane s gwaro-
we postaci tuc, tc, tc, tc, tc w znaczeniu i, dociera, wdro-
wa. Jakkolwiek wyraz ten mgby nawizywa do kasz. tura trasa, droga,
podr, tur m. cieka; trasa, droga, podr (Sychta l.c.), bardziej prawdo-
podobny wydaje si, zwaszcza ze wzgldu na znaczenie gna u Sychty, bez-
poredni zwizek z identycznymi formalnie i bliskimi semantycznie cza-
sownikami wystpujcymi zwaszcza we wschodnio i poudniowosowia-
skim: ros. turt turj gna, przegania, pogania, popdza, dial. te jecha
lub biec szybko, trtsja pieszy si, ukr. tryty trju gna, przegania,
trytysja goni, pdzi, brus. turc goni, przegania; maszerowa, pdzi,
bug. trjam imperf. ka, stawia; nalewa, rozlewa : trja perf. pooy,
naoy, woy, postawi; nala, sch. triti trm perf. rzuci; wepchn,
wsun, wsadzi. Z terenu zachodniosowiaskiego mona tu przytoczy sa.
dial. tri ledzi, wszy (zapewne ze starszego goni, pdzi szukajc).
Przytoczone czasowniki kontynuuj niewtpliwie ps. *turiti tu pcha,
popycha (znaczenie waciwe poudniowej Sowiaszczynie) > pogania,
popdza, pdzi (znaczenie waciwe Sowianom pnocnym, a dalszym roz-
wojem w nieprzechodnie gna, pdzi, bardzo szybko si porusza, pieszy

15
Zob. Vasmer ES IV 413;

Skok ER III 389.

652

http://rcin.org.pl
si). Kasz. tuc pdzi na koniu nawizuje wic do znanego i innym jzykom
pnocnosowiaskim intranzytywnego znaczenia gna, pdzi; jeli jest ci-
se podane przez Sycht znaczenie, to w kaszubskim musiaa nastpi dalsza
specjalizacja semantyczna, ograniczenie uycia wyrazu do szybkiej jazdy kon-
nej. Zapewne rwnie kasz. tuc (i jego warianty fonetyczne) w znaczeniu i,
dociera, wdrowa kontynuuje podan posta prasowiask; co do znacze-
nia por. zwaszcza brus. turc maszerowa, szybko i, draowa. Cytowane
wyej rzeczowniki kaszubskie tur i tura s, by moe, derywatami odczasow-
nikowymi, por. np. ros. dial. turom turit gna, przegania.
Warto odnotowa, e w kaszubskim zachowa si rwnie kontynuant
pierwotnego imperfectivum *tuati tuaj: kasz. tac : tac a i, pdzi,
gna [82] (LorPW III 562, 567), por. np. ros. dial. turjt aju przegania,
popdza, tropi, ukr. dial. turjty trca, szturcha; przegania, se. trjati se
parzy si, o zajcach.
Kaszubskie tuc, tac to pozostaoci odpowiednich czasownikw
prasowiaskich, zachowane na peryferii terenu zachodniosowiaskie-
go. Mona przypuszcza, e w przeszoci ta rodzina wyrazowa bya zna-
na rwnie dialektom Polski ldowej, gdzie zachoway si pokrewne cza-
sowniki tura tua, tura si toczy si; wczy si; dwiga (kontynuuje
zapewne ps. *turati aj, por. np. sch. trati toczy, obraca; popycha; rzu-
ca; nakada, ros. dial. ne trat nie pieszy si oraz pol. turowa prze,
pdzi)16.

9. vrpac biega, pieszy si, nvarp pl. kaprys

Kaszubski czasownik vrpac vre zasuguje na uwag z kilku powo-

dw, midzy innymi take dlatego, e W.A.Mierkuowa w artykule anali-
zujcym pokrewne, moim zdaniem, wyrazy sowiaskie pomina wiado-
mie materia kaszubski, wywodzi go bowiem od niemieckiego zapoycze-
nia17. Powouje si przy tym na wzmiank O.N.Trubaczowa, e pol. dial.
warp pochodzi z niemieckiego18. Rzeczywicie o pol. dial. warp : warpa,
kasz. vrp grube ptno; gorszy materia, samodzia (wedug Sychty VI 54

16 Brckner SEJP 585 odsya pol. tura, potura do tera, tyra (o.c. 568). Przy opracowaniu
tej czci artykuu wykorzystaem artykuy sownikowe *turati, *turiti, *tuati opracowane przez
M.wierzowsk dla Sownika prasowiaskiego.
17 V.A.Me rk u lov a, Russkie timologii, III, timologija 1977, 1979, s.97101 (zwasz-
cza s.97).
18 Trubaev RT 136.

653

http://rcin.org.pl
kasz. vrp i kociew. varp dawny materia weniany domowej roboty, tkany
na rcznym warsztacie, z dalszymi nowszymi znaczeniami, m.in. zaprawa
murarska) sdzi si niekiedy, e jest obcego pochodzenia19. Nie jest jednak
wykluczone, e racj mia raczej Brckner (SEJP 602), ktry warp(a) samo-
dzia uwaa za prasowo, a niem. werfen, Wurf, dzi rzuca, rzut, pier-
wotnie od przdzenia, nord. warp wtek przytoczy jako wyrazy prapo-
krewne. Mnie tu jednak zajmuj przede wszystkim czasownik vrpac i utwo-
rzone ode derywaty.
Pominity przez Mierkuow kaszubski czasownik vrpac ma nastpu-
jce znaczenia: 1) tka vrp (tj. weniany samodzia), 2) robi co le, nie-
dokadnie, szczeglnie szy, partaczy, 3) pru, ata, naprawia, 4) bie-
ga, spieszy si, posuwa si, pyn (Sychta VI 55). Trzy pierwsze znacze-
nia mog potwierdza przypuszczenie, e vrpac to derywat od rzeczowni-
ka vrp. Zastanawia wszake znaczenie czwarte biega, spieszy si, posu-
wa si, pyn, ktre trudniej wytumaczy semantyk rzeczownika vrp
i zwiza z pozostaymi znaczeniami czasownika. (Derywatem od vrpac
w ostatnim znaczeniu jest niewtpliwie rzeczownik vrp przednia cz
statku, odzi, dzib l.c.).
Kasz. vrpac nie jest wyrazem izolowanym na gruncie sowiaskim.
Uderzajca jest zgodno tego czasownika z sch. dial. vpati krzta si przy
czym, zajmowa si czym, ata (np. poczochy), dzierga przeplatajc,
por. te se. vpati vpam : vpljem wierci, kopa; usilnie szuka. Szcze-
glnie po[83]uczajca jest zbieno znacze kaszubskich i serbskochorwa-
ckich: kasz. biega, pieszy si : sch. krzta si, kasz. pru, ata, napra-
wia : sch. ata, kasz. tka samodzia : sch. dzierga przeplatajc. Trzeba
podkreli, e znaczenia czasownika serbskochorwackiego raczej nie wska-
zuj na odrzeczownikowe pochodzenie vrpati: gwarowy rzeczownik vrpa
kupa, gromada nie naley do tej rodziny (to lokalny wariant fonetyczny sch.
hrpa ts.), wtpliwe, by podstaw czasownika by rzeczownik vrpca : vrpac
tama, wstga, wstka. Co wicej, na podstawie podanych zestawie i sto-
sunku znacze czasownikw i rzeczownikw sowiaskich mona wysun
przypuszczenie, e pol. warp(a), kasz. vrp samodzia, sch. vrpac, vrpca to
derywaty odczasownikowe.
Cennym potwierdzeniem pierwotnoci omawianych czasownikw jest
zgodno pochodnego kaszubskiego czasownika vrpolc vrpoli, wedug
Sychty (VI 55) rwnego znaczeniowo vrpac, z sch. vpol(j)iti se krci si,

19 AJK I, cz. II, s.129130. [83]

654

http://rcin.org.pl
wierci si, niespokojnie si zachowywa; krci si wok kogo, czego;
wierci si, okazywa niepokj, niezadowolenie. Jest interesujce, e na dwu
odlegych obszarach utworzono, zapewne niezalenie, od odpowiadajcych
sobie czasownikw podstawowych za pomoc tego samego formantu oli,
ekspresywne czasowniki majce uderzajco bliskie znaczenia.
Materia sowiaski dopuszcza rekonstrukcj prasowiaskiego (dialek-
tycznego?) czasownika *vpati vpaj (i vp?), powiadczonego w dialekcie
kaszubskim (ale por. te pol. warpa ata, Brckner l.c.) i w jzykach pou-
dniowosowiaskich. Na podstawie znanych nam znacze mona przypusz-
cza, e znaczy on krci, obraca, wierci, szybko porusza i e, prawdopo-
dobnie, w sownictwie tkackim oznacza jaki specjalny sposb tkania, czego
lady zachoway si w znaczeniach tka samodzia (kasz.), dzierga (sch.),
ata, naprawia (kasz., pol., sch.) > robi co le, nieskadnie (kasz.).
Zrekonstruowany czasownik *vpati naley niewtpliwie do praindo-
europejskiego pierwiastka *erp obraca, wierci, dobrze powiadczone-
go w wielu grupach jzykw indoeuropejskich, zwaszcza w sownictwie tka-
ckim, por. np. litew. vepti prz, varpst wrzeciono20.
Do tej samej rodziny wyrazowej naley jeszcze jeden wyraz kaszubski:
rzeczownik nvarp pl. t. kaprys (Sychta III 196), etymologicznie zwiza-
ny z pol. dial. nawropie markota, dsa si (w gwarze Mazurw Pruskich
i u Mrongowiusza). W czasowniku tym musimy widzie derywat od ps.
*vorp : *vorpa zmarszczka, fada (np. pol. dial. wielkopol. wropa zmarsz-
czka, fada i wropi marszczy, czes. vrpa, vrap zmarszczka, fada, du.
ropa, gu. (w)ropa, se. vrapa, rapa ts.) Pol. dial. nawropie musi kontynuo-
wa prefiksalny czasownik *navorpti zmarszczy si, przenonie okazy-
wa pewne stany uczuciowe (np. zo, kapryno, markotno) przez mar-
szczenie si. Od tego czasownika utworzony zosta dewerbalny rzeczownik
kaszubski nvarp pl. z pomorsk grup tart. [84]

10. zibac koysa

Kaszubski czasownik zibac zie : zbac ze koysa, huta; spa na

siedzco, drzema z czstymi przerwami, zibac s huta si, koysa si,
pzibac chwil pokoysa, uzibac ukoysa (Sychta VI 231) sta si pod-
staw kilku pochodnych rzeczownikw i czasownikw: zi f. trzsawisko,
ziblovac s huta si (ziblvka : zibvka hutawka l.c.; zibvka te fale

Por. Pokorny IEW 1156; Trubaev o.c. 91; Merkulova o.c. 100101. [84]
20

655

http://rcin.org.pl
wzburzone, o.c. VII 374), zibotac ziboce koysa, huta (o.c. VI 231; zibot
m. hutanie, o.c. VII 374, zibotka hutawka, o.c. VI 231), zblec zbleje o fali
morskiej: uderza cicho o brzeg, o d (Hel, o.c. VI 207).
Kaszubskie zibac : zbac ma dokadne pod wzgldem gosowym
i semantycznym odpowiedniki w kilku jzykach sowiaskich, przy czym
na terenie zachodniosowiaskim wyraz zosta powiadczony bodaj tyl-
ko w poab. zbi s huta si, poza tym czasownik znany jest Sowia-
nom wschodnim (ros. zbit, dial. zbat, brus. zbac huta) i poudnio-
wym (sch. zbati, se. zbati huta, koysa). Wymienione wyrazy kon-
tynuuj ps. *zybati zyb koysa, huta. Czasownik kaszubski i utwo-
rzone ode na gruncie kaszubskim derywaty potwierdzaj prasowiask
genez wyrazu, wiadcz, e by on pierwotnie znany rwnie zachodniej
czci obszaru sowiaskiego, chocia dochowa si tylko na pnocnej
peryferii, w wymarym jzyku Drzewian poabskich i do dzi w dialekcie
kaszubskim.

II
Gdaskie Studia Jzykoznawcze VI, 1995, s.5765

11. gaovac krzycze, woa

Wymieniony w nagwku wyraz zasuguje na uwag gwnie z tego
powodu, e w literaturze etymologicznej istniej dwa rne objanienia,
uznajce go bd za zapoyczenie, bd przyjmujce jego rodzimo.
Czasownik gaovac, gaje woa, krzycze F.Lorentz przytoczy za
F.Ceynow z nie istniejcej obecnie gwary Izbicy nad Jeziorem ebskim
(LorPW I 200). Z tego samego zapewne rda pochodzi tekst przytoczony
przez A.Hilferdinga: w tekcie nr 20 z Izbicy O czarownicach jest powiad-
czona posta gaovae krzyczay21. W sowniku Hilferdinga wyraz zosta
umieszczony pod mylnym hasem gatovac krzycze22; bd, zapewne dru-
karski, dostrzeony zosta ju przez J.Karowicza23. Czasownik ten poda-

21 Hilf 137 (w rozdziale III Narzecze pomeraskich Kaszubw. A. Wok Jeziora ebskie
go). Por. opracowany przez J.Tredera Aneks o.c. 212.
22 Ibid., 181.
23 Karowicz II 51.

656

http://rcin.org.pl
j rwnie inne dawne sowniki kaszubskie: u Pobockiego gaowac woa
z uwag tylko w Pomorsce (tj. w wczesnych gwarach pnocnozachod-
nich) i z tym samym przykadem z tekstu o czarownicach (z powoaniem
si na F.Ceynow jako rdo)24, [58] u Ramuta gaovac woa, krzycze,
narzeka z oryginalnym przykadem Wna tak gaov, eb ji to ped
do pmc25. Zatem powiadczenia wyrazu w sownikach Hilferdinga,
Pobockiego i Lorentza maj swe ostateczne rdo w tekcie zapisanym przez
F.Ceynow, dowodzcym istnienia czasownika w Izbicy; przykad podany
przez Ramuta sprawia wraenie oryginalnego zapisu terenowego, potwier-
dzajcego istnienie czasownika gaovac w XIXwiecznych gwarach kaszub-
skich. Nowsze rda wyrazu ju nie notuj, co wskazuje, e rozpatrywany
czasownik wyszed z uycia, zapewne razem z wymar czci pnocnoza-
chodniej kaszubszczyzny. Jest jednak moliwe, e mia on dawniej wikszy
zasig na terenie kaszubskim, za czym zdaje si przemawia nie zlokalizo-
wane powiadczenie w sowniku Ramuta (jeli rzeczywicie nie pozostaje
w zalenoci od wczeniejszych rde kaszubskich) oraz rozpatrzony poni-
ej rzeczownik gank skowronek, sugerujcy istnienie omawianego cza-
sownika na terenie rodkowokaszubskim.
Pierwsz prb objanienia kasz. gaovac przedstawi L.Biskupski,
zestawiajc ten czasownik z niem. gellen brzmie przeraliwie26 (w nie-
mieckich gwarach pruskich gellen rozbrzmiewa gono i przenikliwie27),
por. stwniem. gllan (gille, gal, gullen) gono brzmie, krzycze (< pie.
*ghel woa, krzycze28). Prekursor kaszubskiego sownika etymologicz-
nego uwaa gaovac za zapoyczenie niemieckie. Za zapoyczenie niemiec-
kie uzna rozpatrywany czasownik rwnie F.Hinze: wyprowadza on kasz.
gaovac z niem. gallen gono brzmie29. Zdaje si za tym przemawia ist-
nienie wyrazu na terenie pnocnozachodnim, gdzie szczeglnie silne byy
wpywy niemieckie, w gwarze Izbicy, ktra stopniowo ulegaa cakowitej
germanizacji. Niemieckiej genezie wyrazu nie sprzeciwia si te jego struk-
tura, gdy za pomoc sufiksu ovac przyswajano w kaszubskim obce cza-
sowniki.

24 Pobocki 19. [58]

25
Ramut 38.
26
Berka 383.
27
Preussisches Wrterbuch, II, Neumnster 1976, s.328.
28
Kluge18 244.
Hinze Lehnwrter 213. Niemieck posta gallen opatrzono tu uwag Es ist eine mhd.
29
nicht bezeugte Nbf. zu d. gellen. [59]

657

http://rcin.org.pl
 Mimo e wiele faktw zdaje si wskazywa na niemieck proweniencj
kasz. gaovac, nie mona wykluczy rodzimej genezy tego wyrazu, za ktr
opowiedzia si ju A.Brckner, wymieniajc kaszubski czasownik w arty-
kule sownikowym gali (Brckner SEJP 133). Naley bowiem bra pod
uwag bliskie gosowo i znaczeniowo czasowniki istniejce w czci jzy-
kw sowia[59]skich: czes. (dawne) haliti se gono si mia, stczes. halati
papla, strus. galiti cieszy si, radowa si, ros. dial. galit mia si; doka-
zywa, krzycze w gniewie, galat mia si, artowa, ukr. halyty krzy-
cze, cs. XIII w. galiti radonie podskakiwa. Na ich podstawie rekonstru-
uje si prasowiask posta *galiti wydawa (radosne) okrzyki, gono si
mia; krzycze (SP VII 3536: galiti 1.) bd *galati krzycze (SSJa VI 91);
oba sowniki odtwarzajce leksyk prasowiask uznaj wic prasowia-
sk genez czasownika, rnie ustalaj jedynie jego przynaleno do typw
koniugacyjnych.
Waciwie nie ma powodu, by kasz. gaovac woa, krzycze oddzie-
la od ps. *galiti (czy *galati) oznaczajcego midzy innymi krzycze.
Wyraz kaszubski trzeba by uzna za poredni kontynuant prasowiaskie-
go czasownika, z tym, e byby to pierwotny czasownik iteratywny z suf.
ova.
Za sowiask interpretacj kasz. gaovac przemawiaj relikty ps. *gali
ti (*galati) na obszarze polskim. Brckner (l.c.) czy z cytowanymi wyej
czasownikami innosowiaskimi (i z kasz. gaovac) stpol. gali suy komu,
czemu, inaczej interpretowane w nowszej literaturze etymologicznej30, ale
wskaza te na gwarowe polskie wyrazy niewtpliwie pokrewne i seman-
tycznie bliskie rozpatrywanej rodzinie czasownikowej, mianowicie na mao-
polskie gauch haas, gauszy haasowa, zagauszy zakrzycze. Skoro
relikty ps. *galiti (*galati) zachoway si na terytorium polskim, jest praw-
dopodobne, e kontynuanty odpowiedniego czasownika pochodzenia pra-
sowiaskiego istniay rwnie na obszarze kaszubskim. Tak moliwo
wspieraj liczne paralele, mianowicie rezydua pochodzenia prasowiaskiego
powiadczone i w kaszubskim, i w odlegych nieraz gwarach polskich, a nie
znane jzykowi oglnopolskiemu. Zatem kasz. gaovac jest prawdopodobnie
kaszubskim archaizmem leksykalnym.

30 W Sowniku prasowiaskim (VII 3537) wydzielono cztery odrbne czasowniki

*galiti: galiti 1. wydawa okrzyki (radosne), gono si mia, wrzeszcze (tu wczono kasz.
gaovac), galiti 2. wzbudza pragnienie, ochot do czego; dokada stara, dy usilnie,
gorco pragn, poda (tu stpol. gali sprzyja, dobrze yczy), galiti 3. czyni goym,
odkrywa i galiti 4. rzuca pik w grze.

658

http://rcin.org.pl
 12. gank skowronek

Tylko w ukowie (w Kartuskiem) zosta zapisany rzeczownik gank

m. skowronek polny, Alauda arvensis, oznaczony jako wyraz wychodzcy
z uycia, znany tylko najstarszemu pokoleniu (Sychta I 300). Na t lokaln
nazw ptaka zwrcia ju uwag H.PopowskaTaborska31, w krtkiej [60]
wzmiance czc j ze wschodniosowiaskimi i poudniowosowiaskimi
nazwami kawki i wrony, ptakw nalecych do innego rodzaju i rni-
cych si znacznie wygldem od skowronka, np. ros. glka, dial. glica kaw-
ka, bug. dial. glica kawka; wrona. Wyrazy te sprowadza si do ps. *gala
(*galica, *galka) kawka; wrona (SSJa VI 92, 9697, SP VII s.v. gala); na
terytorium polskim adna z tych postaci nie jest powiadczona. Przeciw
temu zestawieniu przemawia nie tylko odrbno dobrze przez lud znanych
ptakw, ale take brak kontynuantw ps. *gala (i pochodnych) na caym
terenie zachodniosowiaskim oraz struktura kasz. gank, w ktrym trze-
ba by wydziela nie istniejcy poza tym sufiks nk.
Ograniczony zasig kasz. gank i zakoczenie wyrazu nk, sugeruj
inne objanienie genezy wyrazu. Prawdopodobnie jest to lokalne przekszta-
cenie oglnokaszubskiej, etymologicznie nieprzejrzystej nazwy skowronka
skovrnk (w gwarach pnocnozachodnich skarvnk, Sychta V 58). Etymo-
logia ludowa skojarzya przypuszczalnie nazw ptaka skovrnk z czasowni-
kiem gaovac woa, krzycze (zob. o nim wyej). Podstaw takiego skoja-
rzenia stanowi powszechnie znany i podziwiany piew (woanie) ptaka
otaczanego kultem (por. o tym u Sychty l.c.), a przede wszystkim mniema-
nie ludu kaszubskiego, e piewajcy skowronek woa do oracza, udzielajc
mu rad: Starzy Kaszubi wspominaj, jak rad dawa chopu skovrnk, aby
woy chodziy pilnie w jarzmie. Oto unoszc si w powietrzu woa: O, o,
bronuj, ij, ij, utko, utko, batig, batig, po ea, po snozka, le po
e, le po e, po roga, po roga (Sychta III 155 s.v. e z gwar rodkowych
i poudniowych).
Kasz. gank skowronek jest zatem lokaln innowacj, powsta
przez przeksztacenie rzeczownika skovrnk pod wpywem czasownika
gaovac.

31 H.Popowsk aTaborsk a, O niektrych paralelach leksykalnych kaszubskowschodnio

sowiaskich, [w:] PopowskaTaborska Szkice 139 (przedruk artykuu z 1974 r.). [60]

659

http://rcin.org.pl
 13. glgoic gada, ple

Czasownik glgoic, glgoi gada, ple, papla powiadczony jest

w poudniowej kaszubszczynie, na Zaborach (Sychta I 319). Jest to jeden
z do licznych kaszubskich ekspresywnych czasownikw mwienia. Zna-
ny jest take gwarom kociewskim: glgi (z wariantem glegri) gada,
ple32. Mamy tu zatem jeden z do licznych wyrazw wsplnych dla pou-
dniowych Kaszub i polskich gwar Kociewia.
Rozpatrywany czasownik zawiera niewtpliwie sufiks oi wystpujcy
take w innych kaszubskich (i dialektycznych polskich) czasownikach. Pozwala to
czy omawiany wyraz z zawierajcym sufiks ota pol. (XVIXVIII w.) glegota
klekota, bulgota, puka gardo i dalej z pol. gogota klekota [61] (np. orze
gogoce), gogota bulgota, o gosie indyka, dial. la w gardo oraz z podobnymi
wyrazami w innych jzykach sowiaskich, np. du. glogota klekota; bulgota,
o wodzie, ros. dial. golgott gono paka, lamentowa, se. glogotti tryska,
szemrze. S to czasowniki dwikonaladowcze, ich podstaw stanowiy
interiekcje typu gleg, glog, por. np. du. glog glog naladujce klekot bociana33.
Podstaw kasz. glgoic i jego kociewskiego odpowiednika oraz pol.
glegota musia stanowi nie zachowany czasownik bez sufiksw oni, ota,
czyli *glega, por. zwaszcza bliskie du. gloga szybko pi.

14. plsac pieni si, toczy pian, lin

Czasownik plsac pls powiadczony jest w dawniejszych sownikach

kaszubskich: plsac lin wyrzuca z ust (o koniach, psach) u Pobockiego34,
plsac pieni si, wyrzuca pian z pyska (o koniach, psach) u Ramuta35.
Wyraz odnotowa take Lorentz, podajc ponadto odmiank plsac z Wierz-
chucina (LorPW I 638). W sowniku Sychty tego czasownika nie znajduje-
my, moe ju wyszed z uycia. W kadym razie nie ma powodw, by wtpi
w ludowy charakter rozpatrywanego wyrazu.
Semantyka wyrazu, zwaszcza podane przez ks. Pobockiego znaczenie li-
n wyrzuca, wskazuje na zwizek plsac z kasz. plc, pol. plu < ps. *pluti plu.
W jzykach sowiaskich dobrze s powiadczone derywowane od czasowni-
kw czasowniki intensywne z sufiksem sa (w czasie teraniejszym saje). S

32 Sychta Koc II 13. [61]

33 Por. Sawski SEJP I 282; Schusterewc HEW 234235.
34 Pobocki 66.
35 Ramut o.c. 139.

660

http://rcin.org.pl
wrd nich derywaty powstae w epoce prasowiaskiej wsplnoty jzykowej,
np. ps. *dsati (s) nadyma si, wydyma si (w gniewie, w zoci) (kontynuo-
wane przez pol. dsa si, kasz. dsac s) od ps. *dti d (zob. SP IV 195196)
oraz derywaty pniejsze, utworzone wedug tego samego modelu sowotwr-
czego na gruncie poszczeglnych jzykw czy dialektw sowiaskich (np. czes.
drsati rwa, drze od drti drze)36. Do tak zbudowanych intensywnych cza-
sownikw zaliczy trzeba kasz. plsac, bdce kaszubsk innowacj sowotwr-
cz. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa wyraz mia pierwotnie posta
*plusac, ktra w rezultacie zmiany fonetycznej u po pynnej (*lu > l/l) rozwi-
na si w gwarow form plsac (z lokalnym wariantem plsac). [62]
Struktura rozpatrywanego czasownika wskazuje, e musia on znaczy
silnie, intensywnie plu, wyrzuca lin z pyska i wtrnie pieni si, wyrzu-
ca pian. By to wyraz odnoszcy si tylko do zwierzt, zapewne wic nace-
chowany pejoratywnie.

15. tarc s wczy si

Wychodzcy z uycia czasownik tarc s tari s wczy si przyta-

cza tylko Sychta (V 325) bez lokalizacji, co by sugerowao oglnokaszubski
zasig wyrazu. Semantyka wskazuje, e czasownika tego nie mona utosa-
mia ze si. tarc (z wariantem tac) tkwi, stercze, siedzie, o ktrego
genezie pisaem w innym miejscu37. Pod wzgldem znaczenia kasz. tarc s
wczy si jest bliskie sch. tati m biec; biega, chodzi szybko, lata,
gna, pdzi; szybko si porusza (np. konno, pojazdem), szybko pyn,
mac. tra chodzi szybko w specjalny sposb. Zgodno czasownika kaszub-
skiego i poudniowosowiaskiego pozwala rekonstruowa wspln prapo-
sta *tati (praes. ti) szybko si porusza, biega, lata, pdzi38. Kaszub-
ski bezokolicznik na c trzeba uzna za wtrny, powsta on przez uoglnie-
nie tematu czasu teraniejszego tari.
Kaszubskie tarc s wczy si jest niewtpliwie archaizmem leksykal-
nym, wyrazem nie majcym dokadnego odpowiednika na obszarze polskim.
W polszczynie powiadczone s tylko wyrazy pokrewne o innej budowie, np.

36 Por. Sawski Zarys I 5152 z dalsz literatur. [62]

37 W.Bor y, Archaiczna warstwa rodzimej leksyki sowiskiej, Studia kaszubskosowiskie,
eba 1992, s.34 {artyku na s.628639 niniejszego tomu red.}.
38 Por. Skok ER III 495, gdzie jest cytowany dalszy materia sowiaski (ale, rzecz jasna,
bez wyrazu kaszubskiego), przegld literatury przedmiotu oraz podane sugestie zestawie
pozasowiaskich. [63]

661

http://rcin.org.pl
dawne odsterka odpycha, odsuwa, ustyrka si potyka si, dial. (z Mao-
polski i lska) terkn, tyrkn dotkn si kogo, popchn. Nale one do
ps. *(s)tkati popycha, szturcha, trca; wpycha, wtyka, wsuwa, z ktrym
cytowany wyej czasownik *tati pozostaje w zwizku etymologicznym.

16. zaga go, ktry nie wie, kiedy pj do domu

Dwurodzajowy rzeczownik zaga go, ktry nie wie, kiedy pj do

domu jest powiadczony w gwarach poudniowozachodnich (Sychta VI 178).
Jest to wyraz formalnie identyczny z przytoczonym w Sowniku warszawskim
polskim terminem budowlanym zaga belki, ktre opieraj si na podniesie-
niu, dla atwiejszego posunicia po nich jakiegokolwiek przedmiotu, jednake
odmienno znacze tych wyrazw wyklucza ich wspln genez. [63]
Semantyka wyrazu kaszubskiego pozwala powiza go z czasownikiem
odpowiadajcym pol. zalec, zalegn (w dawnej polszczynie pierwotna posta
czasu teraniejszego zalg) majcym midzy innymi znaczenia o ludziach:
lec, siedzc zaj gdzie miejsce, o zwierztach: uoy si, zaj miej-
sce odpoczynku, pobytu, o rzeczach: zaj miejsce lec gdzie zbyt dugo,
bezuytecznie, niepotrzebnie. W kaszubskim jest powiadczony odpowied-
ni czasownik z wtrn postaci bezokolicznika zalegnc porodzi; zacho-
rowa obonie (Sychta II 346), zaj co sob, opa na co, opanowa co;
utkn, utkwi (LorPW I 445). Jest to posta prefiksalna czasownika lec lg,
ps. *legti lg (o tym czasowniku i jego genezie zob. Sawski SEJP IV 9293,
SSJa XIV 99100). Kasz. zaga jest derywatem opartym na temacie czasu
teraniejszego z przedni samogosk rdzenn zalg, wykazujcym charak-
terystyczn dla wczeniejszych rzeczownikw odczasownikowych alternacj
samogoski rdzennej stanowic dodatkowy rodek morfologiczny: w pochod-
nym rzeczowniku mamy wskazujce na rdzenn samogosk * (*zalg
*zalga > kasz. zaga). Trzeba jednak zauway, e o ile wokalizm * w dery-
wowanym od czasownika rzeczowniku jest cech archaiczn, to brak wzdu-
enia i w konsekwencji pochylenia samogoski w prefiksie za w rzeczowniku
(zamiast oczekiwanej w pochodnym rzeczowniku postaci z) jest cech now-
sz. Zatem rozpatrywany wyraz ze wzgldu na alternacj samogoski rdzen-
nej trzeba uzna za archaiczny, ze wzgldu za na brak alternacji w prefiksie za
derywat modszy. Wspistnienie w jednym derywacie waciwoci starszych
i modszych wskazuje ostatecznie na stosunkowo pn formacj i jednocze-
nie powiadcza dug ywotno w kaszubszczynie archaicznych, odziedzi-
czonych z epoki prasowiaskiej wsplnoty jzykowej, alternacji wokalizmu
rdzennego uwarunkowanych morfologicznie.

662

http://rcin.org.pl
 Rzeczownik zaga jest derywatem powstaym na gruncie kaszubskim.
Etymologicznym znaczeniem tego wyrazu byo ten, kto zalegnie gdzie,
kto gdzie utknie, utkwi, zasiedzi si duej, std podane przez ks. Sycht
znaczenie go, ktry nie wie, kiedy pj do domu.

17. zic szumie

Czasownik zic zi (3 pl. praes. z : zej) szumie w uszach, w gowie

podaje Sychta (VI 246) z Puckiego. Na obszarze polskim kaszubski wyraz ma
odpowiednik, o ile mona ustali, tylko na poudniowej peryferii, w gwarze
cieszyskiej: znie brzmie, wyprowadzane przez L.Malinowskiego z czes.
znti brzmie39. [64] Odpowiedni czasownik w nieco innej postaci gosowej
istnia w staropolszczynie: w Psaterzu floriaskim wznie brzmie, dwi-
cze (z przestawk *zwn > wzn moe w nawizaniu do czasownikowego
przedrostka wz, nie mona jednak wykluczy przejcia tej postaci z czeskie-
go, por. stczes. vznieti brzmie, dwicze), por. Brckner SEJP 685.
Kasz. zic jest niewtpliwie wyrazem rodzimym, majcym odpowiedni-
ki w wikszoci jzykw sowiaskich: poab. zvan (< *zvni) dwiczy, du.
zn zni brzmie, dwicze, brzcze, rozbrzmiewa, rozlega si, czes. znti
zn (3. pl. praes. zn : znj) wydawa dwik, dwicze, brzmie, rozbrzmie-
wa, opiewa, stczes. zvnieti : vznieti ts., sa. znie znie ts., strus. zventi (rcs.
zvnti) gono dwicze, grzmie, hucze, rozbrzmiewa, ros. zvent, zvenj
dzwoni, dwicze, ukr. dzventy nju dwicze, rozbrzmiewa, brzmie,
cs. zvnti dwicze, brzmie, bug. zvnj dzwoni, dwicze, rozbrzmie-
wa; brzcze, stsch. XVI w. zvanjeti rozbrzmiewa, rozlega si, se. zventi,
nim brzmie; brzcze, dwicze, dzwoni (np. w uchu).
Przytoczone sowiaskie czasowniki pozwalaj rekonstruowa wspln
prasowiask praposta *zvnti zv dwicze, brzmie40. Kontynuowa-
na jest ona take w dialekcie kaszubskim, gdzie dawna grupa spgoskowa
*zvn (powstaa z pierwotnego *zvn po zaniku psamogoski w pozycji sa-
bej) ulega uproszczeniu w zn, por. tak sam zmian w du. zn, czes. znti
(< stczes. zvnieti), sa. znie. Kaszubska posta bezokolicznika na i jest wtr-
na, powstaa na drodze analogii przez uoglnienie tematu czasu teraniejszego
zi w caym paradygmacie.

39 L.Ma l i nowsk i, O niektrych wyrazach ludowych polskich. Zapiski porwnawcze, RWF

XVII, 1893, s.74. [64]
40 Por. np. Machek ES2 717; SBM III 319. [65]

663

http://rcin.org.pl
 Kasz. zic jest reliktem prasowiaskiego czasownika, nie zachowanego
w polszczynie oglnej ani w dialektach Polski ldowej; przytoczone wyej
cieszyskie znie jest prawdopodobnie zapoyczeniem czeskim, chocia nie
mona wykluczy zachowania archaizmu pod wpywem czeskim na styku
dwu jzykw.
Ps. *zvnti byo podstaw derywacyjn pochodnego rzeczownika *zvon
dzwon (pol. dzwon, kasz. zvon). W zwizku z tym zwraca uwag cytowana
przez Sycht (l.c.) figura etymologica zvon z/zej (... ja e zvon z/
zej v ua). Przykad ten potwierdza, e i dla czasownika kaszubskiego trze-
ba przyjmowa podstawowe znaczenie dwicze, dzwoni, wtrnie zawo-
ne do szumie (w uszach, w gowie), por. np. czes. zn mi v uch dzwoni mi
w uszach, ros. v uach zvenit dzwoni w uszach. [65]

18. uic szumie

Czasownik uic ui szumie w gowie, w uszach lokalizuje Sych-

ta (VI 320) na Zaborach. Ten sam wyraz znany jest take niektrym p-
nocnym gwarom polskim: na Kociewiu ui ui dudni, rozlega si,
w ziemi chemiskiej uni szumie, wiszcze (uni mi w uszach, Kar-
owicz VI 451). Ma on odpowiedniki w kilku jzykach sowiaskich: brus.
dial. unc, uznic szumie, burcze, szemra, se. unjti njm szemra
(np. o potoku); papla, bekota, mwi przez nos; robi co powoli, opiesza-
le pracowa, sch. dial. (czak.) ut um szumie, hucze; dzwoni, szu-
mie (w uszach), unjt : unjt szumie, brzcze, zapewne te rnice
si znaczeniem bug. dial. na ne drani, niepokoi.
Przytoczone czasowniki sprowadza trzeba ostatecznie do onomatope-
icznych prapostaci *uznti lub *uzniti szumie, hucze, brzcze z sufik-
salnym nti czy niti od dwikonaladowczego *uzg (bdcego roz-
szerzeniem onomatopeicznego pierwiastka *u)41, por. pokrewne, inaczej
zbudowane ros. ut brzcze, bzycze, bucze; skrzecze, brus. uc
brzcze, bug. dial. u brzcze, o owadzie, ukam ts., gu. uoli
szeleci; szemra; szepta. Nie mona wykluczy, e kasz. uic, pol. dial.
uni i najblisze im postaci innosowiaskie z n s bezporednio oparte
na rzeczowniku z sufiksem *a, powiadczonym w brus. dial. uznj ten,
kto burczy, se. nja ten, kto niewyranie mwi, paple; czowiek powolny,
guzdrajcy si.

41 Por. SBM III 244.

664

http://rcin.org.pl
 Kaszubski polisemantyczny rzeczownik skp
Zeszyty Naukowe UG, Filologia Polska, Prace Jzykoznawcze
1718, Gdask 1993 [druk 1994], s.6974

W dialekcie kaszubskim dobrze jest powiadczony rzeczownik skp, maj-

cy wedug B.Sychty pi rnych znacze: 1) bot. skrzyp, Equisetum, 2) szcze-
lina, szpara, 3) anat. krgosup, columna vertebralis, 4) poziomy grzbiet
dachu, kalenica, 5) jedna z dwch poprzecznych belek z wyobion na kocu
dziur, w ktrej obracaj si wrota (Sychta V 65). Podane w sowniku lokaliza-
cje znacze wskazuj, e tylko znaczenie pierwsze jest powszechne (oglnoka-
szubskie), pozostae za maj ograniczony zasig. Rnorodno przytoczonych
znacze, ich rozbieno nasuwa pytanie, czy mamy tu do czynienia z jednym
wyrazem, ktrego rozwj w rnych gwarach kaszubskich poszed w odmien-
nych kierunkach, czy te moe z kilkoma homonimami, genetycznie rnymi
wyrazami. Rozstrzygnicie tej kwestii na gruncie kaszubskim nie jest moliwe,
rwnie materia polski nie dostarcza penego rozwizania. Dopiero uwzgld-
nienie faktw innosowiaskich pozwala wyjani genez poszczeglnych zna-
cze kaszubskich i wykry utajon homonimi kasz. skp. Rozpatrzmy wic
poszczeglne znaczenia wyrazu kaszubskiego na tle sowiaskim.

1. kasz. skp = pol. skrzyp Equisetum

Jasna jest geneza kaszubskiej nazwy roliny skp (i skpk), majcej

odpowiednik w pol. skrzyp (wyraz powiadczony od XIV w.), a take w czes.
dial. kip, sa. dial. krip : krp, gu. kipica : ipk : ipak, brus. dial. skryp,
ukr. dial. skryp (bilyj skryp Hydrum repandum), skrypec, skrypij, skrypej. Ta
nazwa roliny Equisetum (wzgldnie poszczeglnych jej gatunkw) wystpu-
je na obszarze pnocnosowiaskim, przy czym zgodno postaci i semantyki
pozwala sdzi, e *skrip Equisetum to wsplna innowacja czci dialektw
sowiaskich, powstaa zapewne w okresie rozpadu prasowiaskiej wsplnoty
jzykowej. Niewtpliwie jest to kontynuant ps. *skrip skrzypienie, trzeszcze-

http://rcin.org.pl
nie, zgrzytanie (nomen actionis od ps. *skripti : *skripati wydawa charak-
terystyczny odgos wywoany np. tarciem, skrzypie, trzeszcze, zgrzyta, por.
np. pol. skrzypie, kasz. skec); na obszarze pnocnosowiaskim rozwin-
o si wtrne znaczenie rolina skrzypica, chrzszczca, skrzyp, Equisetum
(por. pol. dial. chrz, chrzstka Equisetum od chrzci). [70]

2. kasz. skp = sch. krip szczelina, szpara

Kasz. skp szczelina, szpara przytacza Sychta z miejscowoci Zblewo,

ebno, Szemud, Lewino, Pobocie, Otalyno. W dialektach Polski ldowej odpo-
wiedni wyraz z identycznym lub podobnym znaczeniem, o ile wiem, nie wyst-
puje. Natomiast dokadny pod wzgldem formalnym i semantycznym odpo-
wiednik odnajdujemy na terenie poudniowosowiaskim: sch. krp (i skrip)
gbokie i wskie pknicie w skale, szczelina, szpara w kamieniu, w skale,
przen. cikie pooenie, sytuacja bez wyjcia, por. take sch. krpac pca pk-
nicie, szczelina, szpara w skale, pooenie bez wyjcia, opresja, opay, tarapaty
(biti u kripcu by w wielkim kopocie, w tarapatach) i se. v kripcih (: v krip
ceh) biti by w cikim pooeniu, w wielkim kopocie, w tarapatach. Na uwa-
g zasuguje uycie tego wyrazu w ludowej terminologii geograficznej: sch. dial.
krip trudny do przejcia teren kamienisty, z licznymi szczelinami i doami, se.
dial. kripe f. pl. rynny i obki w skaach wapiennych, grzysty teren wapien-
ny pocity licznymi szczelinami, pkniciami skalnymi i moe te tu nalece
czes. dial. skp kamieniste, nieprzejezdne pole na strominie. Powysze zna-
czenia rozwiny si bez wtpienia z dawniejszego pknicia, szczeliny skalne
(zwaszcza w skaach wapiennych, na terenie krasowym).
Zgodno kasz. skp szczelina, szpara z sch. krip, se. kripe i czes.
skp nie moe by przypadkowa. Wystpowanie wyrazu na dwu peryferiach
obszaru sowiaskiego, a take w centrum tego obszaru (jeli tu naley czes.

 Por. np. Brckner SEJP 498; Budziszewska 205. Jednake znaczenie Equisetum nie-
koniecznie pochodzi std, e roliny tej do wycierania mis uywano (Brckner l.c.), gdy
skrzyp chrzci np. przy zrywaniu. [70]
 Wyrazu tego nie notuje AJK V, mapa 221: szpara.
 Wyraz jest dobrze powiadczony w gwarach serbskochorwackich, np. czak. krip,
zob. DL I 1198; Dulii 681.
 Zob. D. Pe t rov i , Mikrotoponimija Nikikog polja, PPJ II, 1966, s.142; V.M i h aj lo -
v i, Prilog reniku srpskohrvatskih geografskih termina, PPJ VI, 1970, s.178.
 Badjura 169.
 Barto 380.

666

http://rcin.org.pl
dial. mor. kp) sugeruje prasowiask genez wyrazu i znaczenia; niezale-
ne powstanie tego typu wyrazu o identycznej semantyce w rnych, odlegych
czciach Sowiaszczyzny wydaje si mao prawdopodobne. Z duym prawdo-
podobiestwem mona wic rekonstruowa prasowiaski rzeczownik *skrip
(: *skripa > se. kripe f. pl.) pknicie, szczelina, szpara.
Odtworzony tu rzeczownik *skrip : *skripa pknicie, szczelina, szpara to
zapewne derywat od czasownika *skripti : *skripati wydawa charakterystycz-
ny odgos wywoany np. tarciem, skrzypie, zgrzyta; oczekiwane (na podsta-
wie semantyki derywatu) znaczenie trzeszcze, pka z trzaskiem podstawowe-
go czasownika jest w jzykach sowiaskich sabo powiadczone, por. jednak np.
bug. dial. skrpm skrzypi, zgrzytam; trzaskam, pkam. cile rzecz biorc,
*skrip : *skripa pkni[71]cie, szczelina, szpara to skonkretyzowane i wyspe-
cjalizowane znaczeniowo pierwotne nomen actionis *skrip (: *skripa) skrzypie-
nie, trzeszczenie, zgrzytanie, por. liczne paralele np. pol. pknicie, se. po pk-
nicie, szczelina, poka rysa (: pol. pka, se. pokati pka), kasz. skega rysa,
szpara, gu. kwk pknicie, rozdarcie, szpara, szczelina, rysa (: stpol. kwieka
si pka, rozszczepia si, gu. kwka so pka, pryska rozdziera si), ros.
treina, brus. treyna, ukr. triyna pknicie, szpara, rysa (: ros. treskat pka
z trzaskiem, ukr. triskaty(sja) pka, trzaska, pol. trzeszcze, trzaska).
Analiza materiau sowiaskiego prowadzi do wniosku, e kasz. skp
szczelina, szpara jest wyrazem etymologicznie tosamym z kasz. skp Equi-
setum, przy czym rozszczepienie znaczeniowe wyrazu (ewolucja semantycz-
na w rnych kierunkach i w rezultacie powstanie odmiennych konkretnych
znacze) dokonao si prawdopodobnie w epoce prasowiaskiej.

3. kasz. skp, si. kp belka, w ktrej obracaj si wrota

Kasz. skp w znaczeniu (oznaczonym przez Sycht jako archaiczne) jedna

z poprzecznych belek z wyobion na kocu dziur, w ktrej obracaj si wro-
ta odnotowano w miejscowociach Sulczyno, Kistowo, Podjazdy, Mciszowi-
ce. Wyraz powiadczony jest take we wczeniejszych sownikach kaszubskich:
w sowniku Pobockiego (s.87) skrzp stpa u wrt, tj. kawa grubego drzewa

 Skok ER I 274 s.v. criapis objania sch. krip, kripac szczelina skalna jako zapoycze-
nie romaskie (relikt leksyki starodalmatyskiej), co wobec istnienia synonimicznego kasz.
skp wydaje si wtpliwe.
 Stojev 267. [71]
 Por. W. B or y , Kaszubskie skwiega szpara, JP LIII, 1973, s.349353 {na s.605610
niniejszego tomu red.}.

667

http://rcin.org.pl
w rodku wyobiony i wkopany w ziemi10, w sowniku Ramuta (s.195) skp
prg we wrotach, bramie itp., majcy na jednym kocu wyobion dziur, w kt-
rej obracaj si vjeeje (std u Lorentza PW II 257). W sowiskim zapisano posta
bez nagosowego s (por. gu. kip): kp Schwelle im Torweg (LorPW I 390).
Kasz.si. (s)kp jako ludowy termin techniczny, oznaczajcy prymityw-
ny desygnat speniajcy rol zawiasu, nie jest wyrazem izolowanym na terenie
sowiaskim. W czci jzykw sowiaskich istniej podobne nazwy rnych
ruchomych, obracajcych si urzdze technicznych, zwaszcza krkw, blokw,
np. gu. kip : skipk kluba (u wielokrka), kipa winda; blok, dwig, wielokr-
ek; motowido, koowrt, kipc winda; blok, wielokrek, czes. skipec blok,
krek w warsztacie tkackim, sa. kripec blok, wielokrek (take w warsztacie
tkackim), sch. kripac blok, wielokrek, bug. skripec urzdzenie do wyciga-
nia ciarw, wielokrek, ukr. skrypycja blok, krek w warsztacie tkackim.
Jak widzimy, identyczne lub podobne nazwy obracajcych si urzdze
czy elementw pewnych konstrukcji (w sownictwie ludowym przede wszyst-
kim krkw, blokw w warsztacie tkackim) znane s wielu jzykom sowia-
skim (powyej przytoczyem tylko cz zebranego materiau). Rozprzestrze-
nienie takich wyrazw, ich obecno w archaicznym ludowym sownictwie
tkackim, zbieno semantyki w rnych jzykach sowiaskich mog prze-
mawia za wczesn, moe ju prasowiask [72] genez przytoczonych wyra-
zw. O. N. Trubaczow w pracy o sowiaskiej terminologii rzemielniczej roz-
patrujc nazwy blokw (krkw) w warsztacie tkackim wskaza, e nosz one
nazwy z prasowiask form *skrip, *skripc (pomin inne dajce si odtwo-
rzy formy, np. *skripa, *skripk), jednoczenie stwierdzajc, e jest to wzgld-
nie mody termin tkacki, pny derywat od czasownika *skripti11. Wydaje si
prawdopodobne, e *skrip (: *skripa), formalnie rwne ps. *skrip : *skripa
skrzypienie, trzeszczenie, zgrzytanie, w pewnym okresie rozwoju sowia-
szczyzny (moe u schyku epoki sowiaskiej) zaczy oznacza skrzypi-
ce, zgrzytajce elementy obrotowe jakich urzdze (przede wszystkim bloki,
krki w warsztacie tkackim). Inaczej trudno byoby zrozumie, jak doszo do
tego, e powtarzajce si na obszarze sowiaskim nazwy blokw (krkw,
wielokrkw) utworzono wanie od czasownika *skripti.
Jest zatem prawdopodobne, e *skrip : *skripa (i, moe, derywaty od
tych rzeczownikw z sufiksami c, k, ica) to, co skrzypi, co si obra-
ca skrzypic, zgrzytajc, s wytworem epoki prasowiaskiej, tzn. e praw-

10 Std przej ten wyraz Karowicz. [72]

11 Trubaev RT 135. Por. te Skok ER III 403 (s.v. krip); Schusterewc HEW 701.

668

http://rcin.org.pl
dopodobnie w tej epoce powstao takie specjalne znaczenie rzeczownikw
derywowanych od czasownika *skripti.
W wietle rozpatrzonego materiau sowiaskiego janiej si przedstawia
pochodzenie kasz. skp, si. kp belka z otworem, w ktrym obracaj si wro-
ta. Wyraz kaszubskosowiski prawdopodobnie kontynuuje ps. *skrip to,
co skrzypi, co si obraca skrzypic, przy czym specyficzne kaszubskosowi-
skie znaczenie jest wynikiem dalszej ewolucji sematycznej wyrazu na gruncie
pomorskim. Nie mona wszake wykluczy moliwoci, e kasz.si. (s)kp jest
lokaln innowacj pomorsk, derywatem od kasz. skec skrzypie, paralel-
nym do omawianych wyrazw innosowiaskich. Ale i w tym przypadku nie-
wtpliwa jest przynaleno wyrazu do rodziny kasz. skec, ps. *skripti.

4. kasz. skp = kociew. skip krgosup; kalenica

Kasz. skp w znaczeniu anatomicznym krgosup, columna vertebra-

lis i w znaczeniu poziomy grzbiet dachu, kalenica wystpuje wedug Sychty
na Zaborach, czyli w poudniowej czci dialektu kaszubskiego. Sychta wska-
za te na odpowiednik w gwarach kociewskich, znajcych rzeczownik skip
w obu podanych znaczeniach12. Zwizek obu znacze jest niewtpliwy, por.
np. gu. rjap krgosup : krawd, grzbiet (gry, dachu).
Kociew. skip wskazuje, e w wyrazie tym pierwotne byo rdzenne i.
Pozwala to zestawi kociewskokaszubski wyraz z bliskoznacznymi wyrazami
innosowiaskimi: 1) ros. dial. chrip grzbiet, plecy, grzbiet konia, tylna cz
karku konia (zob. SSJa VIII 96), ukr. dial. chrpy pl. w wyraeniu vidbty
chrpy o silnym uderzeniu [73] w plecy13, 2) z podobnymi wyrazami zawie-
rajcymi b: czes. chib wzniesienie, wzgrze, grzbiet gry, sa. dial. chrbov
pl. szczyty, se. hrib wzniesienie, wzgrze, sch. hrib wzniesienie, pagrek, cs.
chrib plecy, ukr. dial. chrybc erd wzmacniajca szczyt stogu.
Na podstawie przytoczonego materiau (ale bez uwzgldnienia wyra-
zu kaszubskiego i kociewskiego i bez ukr. chrpy) O. N. Trubaczow w SSJa
VIII 96 zrekonstruowa prasowiaski rzeczownik *chrib, zaliczajc tu
take (bez komentarza) postaci z p, wspierane przez kasz. skp, kociew.
skip. Na moliwo istnienia starej obocznoci b : p wskazuj inne fak-
ty, np. pol. dial. krzypiec (: krzybiec, chrzybiec, krzybon, chrzybon) grzbiet14,

12 Sychta Koc III 71. [73]

13 Pysarivka 96.
14 Zob. MAGP VIII, cz.II, s.138142.

669

http://rcin.org.pl
derywowane niewtpliwie od zaginionych podstawowych rzeczownikw
*(s)krzyp : *(s)krzyb : *chrzyb, odpowiadajcych kociew. skip, kasz. skp.
Materia sowiaski dopuszcza wic rekonstrukcj obocznych postaci
*chrib : *chrip : *skrip, przy czym ch dwu pierwszych postaci kontynuuje
wczeniejsze sk, zachowane w kociew. skip, kasz. skp (por. te pokrewne
stpol. u Potockiego skrzept ko grzbietowa wieprza ze sonin). Rekonstru-
owany prasowiaski leksem oznacza zapewne wypuko, krawd, grzbiet
czego, z ktrego rozwiny si zarwno znaczenia anatomiczne grzbiet, ple-
cy (i dalej krgosup na terenie kociewskopoudniowokaszubskim), jak
i inne znaczenia: grzbiet gry, wzgrze, grzbiet dachu, kalenica.
Nie ma tu potrzeby zajmowa si etymologi ps. *chrib (ktr dodat-
kowo komplikuje istnienie odmianek z p: *chrip : *skrip)15. Dodajmy tyl-
ko, e derywatem od postaci *chrib jest dobrze zawiadczony w jzykach
sowiaskich rzeczownik *chribt (np. pol. dawne chrzybiet, dial. chrzybt,
chrzybiet grzbiet), a wyrazem pokrewnym z wokalizmem zredukowa-
nym ps. *chrbt (pol. grzbiet).
Jak widzimy, kasz. skp, kociew. skip krgosup; kalenica to wyraz nie
zwizany etymologicznie z poprzednio omwionymi kaszubskimi skp. Nie-
wtpliwie jest to archaizm leksykalny, wyraz odziedziczony z epoki prasowia-
skiej, zachowany na ograniczonym terenie kociewskopoudniowokaszubskim.
Analiza polisematycznego kasz. skp w zestawieniu z pokrewnymi
wyrazami sowiaskimi doprowadzia do stwierdzenia, e w wyrazie tym
kryj si dwa rne genetycznie homonimy:
skp I (nalecy do rodziny kasz. skec, ps. skripti) ze znaczenia-
mi skrzyp, Equisetum, szczelina, szpara, belka, w ktrej obracaj si wro-
ta (rodzaj prymitywnego zawiasu), ktre to dzi odlege znaczenia (lub ich
zacztki) uksztatoway si przypuszczalnie ju w epoce prasowiaskiej
w wyniku ewolucji semantycznej dewerbalnego rzeczownika *skrip;
skp II krgosup, kalenica, bdcy reliktem ps. *chrib : *chrip : *skrip
wypuko, krawd, grzbiet czego, z zachowaniem pierwotnego nagosowego
sk. [74]
Nie jest wykluczone, e i w niektrych innych kaszubskich leksemach,
charakteryzujcych si wieloci i rnorodnoci znacze, szczegowa ana-
liza pozwoli wykry pierwotn homonimi, w tym take wyrazy wane dla
poznania archaicznej warstwy sownictwa sowiaskiego.

15 Zob. np. Sawski SEJP I 367; Skok ER I 687 (s.v. hrid); Bezlaj ES I 203. SSJa VIII 96
czy *chrib z czasownikiem *chrebti : *skrebti. [74]

670

http://rcin.org.pl
 Z etymologii kaszubskiej

Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej XXX, 1993, s.511

1. arbot zniszczony, maowartociowy przedmiot, grat

Wychodzcy z uycia kaszubski rzeczownik arbot m. (zwykle pl.

arbot) zniszczony sprzt domowy, maowartociowy przedmiot, jaka sta-
ra rzecz, grat i figuratywnie pogardliwie czowiek stary lub schorowany, lub
niedony wedug B. Sychty znany jest na Zaborach i rzadziej w rodko-
wych Kaszubach (Sychta VII 96). Wyraz wystpuje te w gwarach Kocie-
wia: arbot stary, zniszczony sprzt, grat, stary, niedony czowiek, tu
te derywat arboe n. stare odzienie. Kaszubskokociewski arbot pod
wzgldem budowy i znaczenia przypomina pol. gruchot stara, zniszczona
rzecz, stary, niedony czowiek. W obu wyrazach wydzieli mona sufiks
ot. Gruchot ma w polskim rodzin wyrazow i jest wyrazem motywowa-
nym, por. gruchota ama, rozbija z trzaskiem; wydawa oskot, turkota,
chrzci, gruchn z haasem nagle spa, uderzy; roznie si, rozlec si
(np. o wiadomoci), grucha wydawa gos (o gobiu) (zob. Sawski SEJP
I 357358). Natomiast arbot nie ma w kaszubskim i w gwarach Polski ldo-
wej obok siebie ani czasownika z sufiksem ota, ani spodziewanego czasow-
nika bez tego formantu.
Znaczenie zniszczony sprzt, maowartociowy przedmiot, stara rzecz,
grat pozwala zestawia arbot z takimi wyrazami jak bug. chrbel m. wyszczer-
biony, rozbity garnek, dial. szczerba na ostrzu, w gwarach chrbil : chrbl (:
trbil) uszkodzone, wyszczerbione ostrze lub narzdzie (Elena, BD VII 164),
rbel szczerba na ostrzu np. od uderzenia w kamie, elazo (Pirdop, BD IV
139), rbl co bezwartociowego (tylko w wyraeniu prisml s rbl n

 Sychta Koc II 40.

http://rcin.org.pl
trbl, Trojan, BD IV 235), rbel chudy czowiek (Ichtiman, BD III 157),
mac. rbel : rbol m. w wyraeniu se smeal rbel na trbel (RMJ, por. pol. przyga
nia kocio garnkowi), na znaczenie wyrazu wskazuje dial. rbol skorupa, roz-
bity garnek (Struga), a take z bug. [6] dial. chrb : chrab m. uszkodze-
nie, okaleczenie (Gerov VI, 316), sch. dial. b (i bi, rbak pka, rbanjak njka)
m. : ba f. skorupa rozbitego naczynia (RJAZ; Skok ER III 402), hrb : rba ts.
(Svinica w rumuskim Banacie), hbina : bina skorupa, kawaek czego roz-
bitego (RJAZ), por. te zapoyczone niewtpliwie z pdsow. rum. hrb (hrb)
odamek, skorupa.
Przytoczone poudniowosowiaskie rzeczowniki pozostaj niewtpli-
wie w zwizku z odpowiednimi czasownikami powiadczonymi w tej cz-
ci obszaru sowiaskiego: bug. dial. rbam (rbm) gryz, odgryzam po
kawaku od czego twardego, obgryzam co, rozgryzam co twardego (BD
I 135; III 310; V 253; VI 80; IX 348), sch. dial. wsch. ba gryzie, chrupie
(Timok), orbam wystrzpi, zadrasn, uszkodz powierzchni czego
(Leskovac), bne uderzy, da kuksaca (Pirot), se. dial. (wsch. Styria) hba
ti bam gry, obgryza (Pleternik). Na ich podstawie odtworzy mona
praposta *chbati baj wyszczerbia, uszkadza, obgryza, gry.
Rekonstruowany czasownik *chbati zawiera werbalny rdze *chb, kt-
ry w wietle materiau sowiaskiego trzeba uzna za wariant fonetyczny rdze-
nia *(s)kb: 1) na posta *kb (*krb) wskazuj: czes. dial. krbat wyszczer-
biony (o garnku), krb uszkodzony, rozbity garnek lub dzban, sch. kbav

 K.To e v, Strukiot govor, Skopje 1979, s.110. SSJa VIII, 145 na podstawie tych wyra-
zw bugarskich i macedoskich rekonstruuje praposta *xrbel/, jednake prasowiaska
geneza tego lokalnego derywatu jest wtpliwa. Cz przytoczonego dalej materiau pou-
dniowosowiaskiego sownik wymienia w hale *xrb/*xrba/*xrpa (o.c. 145146), gdzie
zaliczono rwnie niezbyt jasne nazwy bawatka, np. czes. chrpa : charpa : chrba Centaurea,
pol. chaber Centaurea cyanus, sch. hrbut Centaurea solsticialis. [6]
 Tomi 118.
 Dini 245.
 Mitrovi 224.
 ivkovi 138.
 Bezlaj ES I 201202 wyprowadza se. hrbati z pierwotnego *chrb (zestawiajc ten
czasownik z ot. skribt wyuska, ostruga, skribint gry; skroba, drapa). Jednake
kasz. i pol. dial. arbot z ar < *, nie przemawia za tak rekonstrukcj, gdy na gruncie pol-
skim sekwencje *r, *r nie identyfikuj si z *, por. np. pol. drwa, kasz. drva, drva < ps.
*drva. Wobec tego dyskusyjne jest te wczenie przez Bezlaja se. hrbati do rodziny wyra-
zw pokrewnych pol. chrobota, ps. *chrobati (por. *xrobati, *xrobot w SSJa VIII 99100).
 Barto 162.

672

http://rcin.org.pl
wyszczerbiony, majcy nierwn powierzchni, chropowaty; krzywy, skaty
(RSAN). Zdaniem .Warbot naley tu te czes. dial. krba bu papla; drobi
w chodzie10 i kasz. krbac (: krec, karac) kre zmyla, baja; gada, ple
(Sychta II 137 z postaciami przedrostkowymi i derywatami), czasownik zna-
ny te gwarom Kociewia (karac kare zmyla, baja11); 2) na posta *skb
(*skrb) wskazuj np. se. kbati bam : bljem skroba, gry, obgryza, k
ba szczerba, ros. skorbt aowa, ubolewa, bole, martwi si, skor ao,
bole, smutek, [7] utrapienie, zgryzota, zmartwienie, oskorbit urazi, kasz.
skrb majtek, bogactwo; pienidze zakopane w ziemi; osoba droga, pol. skarb
(por.
Brckner SEJP
493; Vasmer ES III, 650651).
Powiadczone w rnych jzykach sowiaskich odmianki czasowniko-
wego rdzenia *kb : *skb : *chb (wzgldnie warianty odpowiednich cza-
sownikw powizanych take semantycznie) maj sw ostateczn podstaw
w indoeuropejskiej bazie *(s)kerbh nalecej do praindoeuropejskiego pier-
wiastka *(s)ker ci12. Posta *chbati wykazuje rozwj sk > ch, czyli jest
fonetyczn odmiank czasownika *skbati, obok ktrego istniaa posta *kbati
bez tzw. smobile.
Wany dla nas czasownik *chbati (i derywowane ode wyrazy) zna-
my tylko z obszaru poudniowosowiaskiego. Jednake na pierwotnie wik-
szy jego zasig porednio wskazuje rozpatrywany tu kaszubski i kociewski
rzeczownik arbot. Bowiem rzeczownik ten jest wedle wszelkiego prawdo-
podobiestwa bezporednim derywatem od niezachowanego kontynuan-
tu czasownika *chbati utworzonym za pomoc sufiksu ot (ps. *ot) albo
derywatem wstecznym od niepowiadczonego odpowiedniego czasownika
z sufiksem otati13. W kadym razie niewtpliwa jest werbalna motywacja
wyrazu z etymologicznym znaczeniem co wyszczerbionego, uszkodzonego,
obgryzionego, z ktrego wyprowadza naley realnie powiadczone znacze-
nie zniszczony sprzt, maowartociowy przedmiot, stara rzecz, grat.

 ..Va rbot, O semantike i timologii zvukopodraatelnych glagolov v praslavjanskom

jazyke, Slavjanskoe jazykoznanie. X Medunarodnyj sezd slavistov. Doklady sovetskoj delegacii,
Moskva 1988, s.72. Autorka rekonstruuje czasownik *krbati (w etymologicznym zwizku z ps.
*biti szczerbi, *ba szczerba) z pierwotnym znaczeniem ama, kruszy, z ktrego miay
si rozwin znaczenia papla, ple i i drobnymi krokami.
10 Barto l.c.
11 Sychta Koc II 63. [7]
12 Pokorny IEW 938947.
13 O rzeczownikach z sufiksem ot zob. np. Sawski SEJP s.v.v. gruchot, kopot, omot,
oskot. [8]

673

http://rcin.org.pl
 2. pitka rzga, ga, tyczka

Kasz. pitka w znaczeniu rzga, ga zawiadczone jest na Gochach;

w sownictwie rybackim na Pojezierzu arnowieckim wyraz ma specjal-
ne znaczenie tyczka przytrzymujca rozwidlonym kocem doln lin sieci
zastawnej (Sychta IV 206). Rzeczownik kaszubski zasuguje na uwag tak-
e z tego powodu, e jego dokadne formalne i semantyczne odpowiedniki
odnajdujemy na obszarze poudniowosowiaskim: sch. prtka : prtka tycz-
ka, erd (np. do podpierania rolin) (RJAZ; Skok ER III 429), mac. prit
ka tyczka do podpierania rolin (RMJ), bug. dial. prtka dugi prt, tycz-
ka, erd, najczciej do podpierania rolin (fasoli, grochu, pomidorw itd.)
(Gerov IV 288; BD I 199; III 148, 266; IV 136; IX 309).
Etymologia kasz. pitka i jego poudniowosowiaskich ekwiwalentw
jest jasna, por. objanienie sch. pritka u Skoka l.c. Wyraz ten to dewerbalny
rzeczownik z sufiksem a utworzony od prefigowanego czasownika *pritkti
(pritknti, *pritkati) przytka, przytkn, przybliy co do czego a
do zetknicia, przystawi co do czego, por. np. pol. przytkn zbliy co
do czego a do zetknicia, przyoy, przytka lekko zatka, zaoy, zakor
kowa, sch. pritknuti : priti przytkn; wznieci ogie; powbija tyczki
(np. na groch), ros. [8] pritknt przypi; przytkn, wetkn, pritkntsja
ulokowa si, rozlokowa si, zatrzyma si, zaczepi si. W jzykach so-
wiaskich dobrze s powiadczone i inne bliskoznaczne derywaty od cza-
sownikw *tkti, *tknti, *tkati, *tykati, np. pol. tyka, tyczka, sch. taka,
taklja tyczka, ros. tyna tyczka, palik, koek, ukr. prtka koek, zatycz
ka. Najbliszy budow i wokalizmem jest powiadczony w kilku jzykach
sowiaskich rzeczownik *o(b)tka, derywowany od odpowiedniego czasow-
nika z przedrostkiem o(b): pol. dial. otka narzdzie do zgarniania ziemi
z blachy puga (MAGP I, mapa 18, cz. II, s.64), czes. dial. otka ts., se. tka
ts., sch. dial. tka ts..
Kasz. pitka i jego odpowiedniki sprowadzaj si do prapostaci
*pritka. O ile nie ulega wtpliwoci kierunek derywacji *pritkti (*pritkati,
*pritknti) *pritka, to rozwaenia wymaga chronologia pochodnego
rzeczownika. Bowiem derywat taki mg powsta na gruncie poszczegl-
nych jzykw czy dialektw sowiaskich (utworzono by go zatem nieza-
lenie, paralelnie od kontynuantw odpowiedniego czasownika), ale mona
te przyjmowa wobec uderzajcej zgodnoci faktw poudniowosowia-
skich z wyrazem kaszubskim prasowiask genez rozpatrywanego wyra-
zu. Poniewa jzyki sowiaskie ju po rozpadzie prasowiaskiej wsplnoty
jzykowej zachoway odziedziczone sposoby tworzenia derywatw, rzeczow-

674

http://rcin.org.pl
nik taki jak *pritka mg zosta niezalenie utworzony w kadym jzyku
sowiaskim (por. niezalenie chyba utworzone ros. prtka przypadek, nie-
szczcie; atak histerii, histeria spowodowana optaniem, czarami, zob. Vas-
mer ES III, 367, se. prtka prilika, Pleternik). Jednake zgodno znacze-
nia wyrazu kaszubskiego i wyrazw poudniowosowiaskich przemawia za
wspln genez tych wyrazw. Etymologiczne znaczenie dewerbalnego rze-
czownika *pritka moemy odtworzy jako to, co si przytyka, przystawia
do czego. Jeliby omawiane wyrazy powstay niezalenie od siebie, spodzie-
walibymy si rnych konkretnych znacze, niekoniecznie wszdzie znacze-
nia tyczka, erd, palik (co podtrzymujcy); kaszubskie znaczenie rzga,
ga rozwino si niewtpliwie wtrnie ze starszego tyczka, zachowanego
do dzi w rybackim sownictwie Pojezierza arnowieckiego.
Jest zatem prawdopodobne, e *pritka to derywat prasowiaski, nale-
cy do modszej warstwy derywatw prasowiaskich, waciwy zapewne
tylko czci obszaru sowiaskiego. Niewtpliwe jest nawizywanie kaszub-
szczyzny i w tym przypadku do obszaru poudniowosowiaskiego, co wyni-
ka przypuszczalnie z archaicznego charakteru leksyki kaszubskiej. W takim
razie kasz. pitka uzna moemy za archaizm peryferyczny.
Niezalenie od rozpatrzonego rzeczownika derywatem utworzonym od
tego samego czasownika jest kasz. pitk m. pomieszczenie, gdzie si przecho-
wuje wozy i narzdzia gospodarskie, przytykajce do innej budowli, przy-
budwka (Kocierskie, Sychta IV, 206). Ciekawe, e i ten wyraz ma paralele
w niektrych jzykach sowiaskich (np. ros. dial. pritk przybudwka przy
domu), ale mamy tu do czynienia z cakowicie niezalenymi pnymi dery-
watami. [9]

3. piti, si. pt spadzisty, stromy

Przymiotnik piti spadzisty, stromy (wedug Sychty IV 206 archaicz-

ny) jest wyrazem dobrze powiadczonym w rdach kaszubskich (odnoto-
wali go Hilferding, Pobocki, Ramut, zob. LorPW I 689; Karowicz IV 437
przytacza go wycznie z Kaszub). Wyraz jest ograniczony do terenu kaszub-
skiego (zob. AJK I 15), rzadziej wystpuje te w postaci pti (LorPW I 686,
AJK I 15). Odmianka morfologiczna przymiotnika istniaa w dialekcie so-
wiskim: pt (compar. pt) spadzisty, stromy (LorPW I 688). Prcz przy-
miotnika powiadczone s odpowiednie przyswki: kasz. pitko (ptko,
ptko) stromo, si. pto ts. oraz pochodny rzeczownik z sufiksem o:
kasz. ptkosc, ptkosc, si. ptosc stromo.

675

http://rcin.org.pl
 Geneza kasz. piti/pti, si. pt, wyrazu nie znanego z terenu Pol-
ski ldowej, musi budzi zainteresowanie choby z powodu istnienia dwu
wariantw morfologicznych na terenie kaszubskosowiskim. Prba etymo-
logii przymiotnika zostaa podjta w AJK (l.c.), gdzie zaliczono go do wyra-
zw zawierajcych czasownikowy rdze tyk : tk (tzn. miaby to by wyraz
powizany z rozpatrzonym wyej kasz. pitka) i jednoczenie zestawiono go
z ros. dial. (jarosawskim) prtko chyo, szybko, rzeko; bardzo. Jednake
sowiska posta pt zmusza do zakwestionowania zestawienia omawia-
nych przymiotnikw z ps. *tk(n)ti, *tkati, *tykati. Co do czenia kaszub-
skosowiskich przymiotnikw z ros. dial. prtko, trzeba stwierdzi, e lek-
sem ten ma zwykle w rosyjskim posta z y, istniejc obocznie rwnie
w gwarach jarosawskich (o ros. prytkij zob. niej) i e nie pozostaje w ad-
nym zwizku etymologicznym z rodzin ps. *tkti (*tknti, *tykati).
Nie zauwaono dotd, e identyczny znaczeniowo i bliski fonetycznie
kasz. piti, si. pt wyraz wystpuje w gwarach biaoruskich: brus. dial.
prtny stromy, urwisty (np. prtny berag stromy, urwisty brzeg)14, por. te
w sowniku Dala prtnyj stromy, spadzisty, urwisty, prtno stromo, urwi-
cie oznaczone jako zachodnie, czyli zapewne biaoruskie. Zwizek si. pt,
kasz. piti i brus. prtny nie ulega wtpliwoci. Rni si one wszake budo-
w sowotwrcz: si. pt (z dzisiejszego punktu widzenia) jest wyrazem bez-
sufiksalnym, natomiast w kasz. piti mamy sufiks k, w brus. prtny sufiks
n. Z tego zestawienia wynika, e za posta najstarsz uzna naley form
sowisk, natomiast kasz. piti i brus. prtny to postaci z nawarstwiony-
mi sufiksami k, n na form starsz (nawarstwianie si tych sufiksw
w funkcji strukturalnej na archaiczne przymiotniki jest dobrze powiadczo-
ne w materiale sowiaskim). [10]
W gwarach biaoruskich przymiotnik prtny ma te inne znaczenie:
brus. dial. prtnyj szybki, chyy15, por. te przyswek prtna gorliwie, sta-
rannie16. Pozwala to wcign do rozwaa formalne odpowiedniki kasz.
piti w znaczeniu odpowiadajcym temu przymiotnikowi biaoruskiemu:
brus. prtki wawy, chyy, szybki; obrotny, sprytny; pilny, gorliwy (przy-
miotnik i odpowiedni przyswek prtka szybko s dobrze powiadczone
w gwarach), ukr. dial. (?) prytkj szybki, prdki; gwatowny, porywczy17,

14 Scjakovi 400; I.I. K r a m k o, Mjascovyja slovy adnoj prynmanskaj havorki (imen

naja leksika), ZNarSlo, s.93; SBPZ IV 165. [10]
15 Bjalkevi 354.
16 Juranka 166.
17 elech II 761.

676

http://rcin.org.pl
ros. pot. prtkij (: prtok prytk prtko) wawy, chyy, rczy, szybki; dziar-
ski, zwinny (w gwarach dobrze powiadczony jest zwaszcza przyswek
prtko wawo, chyo, szybko, prdko; silnie, mocno, bardzo silnie, bardzo).
W zwizku z tymi przymiotnikami jest stary rzeczownik nie zawierajcy
sufiksu n, k: ros. pot. pryt f. pd, rozpd; zrczno, obrotno, brus.
dial. pryc f. ts..
Przytoczone przymiotniki maj prawdopodobnie wspln genez. Wyja-
nienia wymaga jednake szczeg fonetyczny. Ot leksem kaszubskosowi-
ski wskazuje na ri (> kasz.si. i), ros. prtkij wskazuje za na pierwotne ry;
brus. prtny(j), prtki, ukr. prtkyj z powodu zmian fonetycznych waciwych
tym jzykom (dyspalatalizacja i > ry w biaoruskim, rozwj *i > y w ukrai-
skim) nie s w tym szczegle jednoznaczne. Mamy podstawy sdzi, e pier-
wotne w tych wyrazach byo y, zachowane nie tylko we wschodniosowia-
skim, ale take w pokrewnym polskim czasowniku prycia (: prucia) ledzi,
szuka, szpera, pldrowa; i szybkim drobnym krokiem, drobi, biegn18.
Zatem kasz.si. i jest prawdopodobnie sekundarne, pojawio si, by moe,
pod wpywem synonimicznego przymiotnika pikri przykry, uciliwy, nie-
znony; spadzisty, stromy (Sychta IV 204) lub licznych wyrazw zaczyna-
jcych si na pi. Podobnie wtrne jest zapewne i w lokalnych postaciach
wschodniosowiaskich (ros. dial. prtkij, brus. dial. prtna).
Wystpowanie bliskich przymiotnikw na terenie kaszubskosowi-
skim i na obszarze wschodniosowiaskim wskazuje na ich wsplne, pra-
sowiaskie pochodzenie. Cao zebranego materiau pozwala odtworzy
prawdopodobn posta prasowiask przymiotnika *pryt ta to, bezpo-
rednio kontynuowan przez si. pt stromy, spadzisty. Rekonstruowany
przymiotnik kontynuuj te formacje pochodne: 1) z nawarstwionym sufik-
sem k: *prytk > kasz. piti stromy, spadzisty, brus. prtki, ukr. prt
kyj, ros. prtok, prtkij wawy, chyy, szybki, zwinny, 2) z nawarstwionym
sufiksem n: *prytn > brus. prtny(j) stromy, urwisty, szybki, chyy.
Rekonstrukcj przymiotnika *pryt wspiera te pochodny abstrakcyjny rze-
czownik z sufiksem *pryt f. (> ros. pryt, brus. pryc)19. [11]
Rekonstrukcja przymiotnika *pryt (> *prytk, *prytn) wycho-
dzi z zaoenia, e moliwy jest zwizek znacze spadzisty, stromy, urwi-
sty i wawy, chyy, szybki, prdki, por. np. niem. jh nagy; prdki, rap-

18 Por. M. K a r a , Ze sownictwa gwarowego. 5. Prucia i wyrazy pochodne, JP XXXIV,

1954, s.206210.
19 Przegld dotychczasowych etymologii zob. Vasmer ES III 391392. [11]

677

http://rcin.org.pl
towny : spadzisty, urwisty. Odtworzony przymiotnik *pryt, kontynuuj-
cy zapewne wczeniejsz posta *prto z waciwym sporej grupie indo-
europejskich i wczesnoprasowiaskich przymiotnikw dewerbalnych sufik-
sem *to, naley do indoeuropejskiego pierwiastka werbalnego *pre ska-
ka, podskakiwa20. Dla pochodnego przymiotnika *prto > *pryt mo-
na rekonstruowa etymologiczne znaczenie taki, ktry skacze, podskakuje,
z ktrego rozwiny si dwa rne znaczenia: w odniesieniu do istot ywych
wawy, chyy, szybki (por. te pol. prycia : prucia i szybkim drobnym
krokiem, drobi, biegn), w odniesieniu do konfiguracji terenu wznoszcy
si stromo, stromy, spadzisty, urwisty (co do znaczenia por. np. pol. skaka
m.in. gwatownie, ostro podnosi si, wzrasta, wznosi si i opada).
Si. pt, kasz. piti/pti nale zatem do warstwy sownictwa odzie-
dziczonego z epoki prasowiaskiej, s peryferycznymi archaizmami. Szcze-
glnie cenna jest posta sowiska najblisza strukturalnie prasowiaskie-
mu prototypowi.

20 Pokorny IEW 845846 (zalicza tu ros. pryt, prtkij).

678

http://rcin.org.pl
 Problemy etymologii kaszubskiej
Nazwy i dialekty Pomorza dawniej i dzi. Materiay z sympozjum
pod redakcj Jerzego Tredera, Gdask 1995: Wydawnictwo Gda-
skie, s.713

Jednym z wielu problemw, z jakimi boryka si etymolog, badajc syste

matycznie, nie wybirczo zasb leksykalny jakiego jzyka bd dialektu,
jest odrnienie wyrazw rodzimych od wyrazw zapoyczonych. Trudno-
ci zwizane z takim odrnianiem s szczeglnie silne wwczas, gdy anali-
zujemy sownictwo jzyka czy dialektu, ktre przez dugi czas ulegao r-
norodnym wpywom zewntrznym i zawiera zatem liczne elementy obce,
pochodzce z rnych jzykw i z rnych epok, czasem przypadkowo zbie-
ne z elementami rodzimymi.
W trakcie analizy etymologicznej sownictwa kaszubskiego, przy prze-
gldzie dotychczasowych objanie etymologicznych, natrafiamy na wyrazy,
ktre w literaturze etymologicznej interpretowane byy dwojako, jako wyrazy
rodzime, tj. pochodzenia sowiaskiego i jako wyrazy pochodzenia obcego,
czyli zapoyczone. Zwykle jest tak, e etymologie sowiaskie pewnych wyra-
zw przedstawiaj badacze leksyki sowiaskiej, zwaszcza jej prasowia-
skiej warstwy, za etymologie obce tych samych wyrazw badacze wpyww
zewntrznych na dialekt kaszubski. Okazuje si przy tym, e nieraz twrcy
poszczeglnych objanie etymologicznych nie znaj objanie odmiennych,
nie dyskutuj wic interpretacji tych samych wyrazw rnej od interpretacji
wasnej, nie poczuwaj si zatem do obowizku przedstawienia argumentw
przemawiajcych przeciw odmiennej wersji etymologicznej. Niedostateczne
wykorzystanie wczeniejszych objanie poszczeglnych wyrazw wiadczy,
rzecz jasna, o niedostatkach warsztatu badawczego.
Chc tu dokadniej rozpatrzy kilka wybranych przykadw kaszubskich
wyrazw, ktre w etymologicznej literaturze slawistycznej interpretowano jako
wyrazy rodzime, sowiaskie a w literaturze przedstawia[8]jcej oddziaywanie
niemieckie na kaszubszczyzn s uznawane za zapoyczenia niemieckie.

http://rcin.org.pl
 1. Znana rusycystka i slawistka W.Mierkuowa w jednym ze swych arty-
kuw etymologicznych zwrcia uwag na nieodmienny kaszubski przymiot-
nik rg wysmuky (Sychta IV 301), powiadczony te w sowiskim jako wyraz
odmienny w postaci ri schlank (LorSW 932; LorPW II 116). Wyraz ten w-
czya do rodziny rekonstruowanego jako czasownik prasowiaski *rgati s
chwia si, trz si. Zdaniem autorki kaszubski przymiotnik kontynuuje
prasowiask praposta *rg, nigdzie poza terenem kaszubskim nie istniej-
c, uznan za archaiczny derywat od wspomnianego *rgati s, ze star alter-
nacj samogoski rdzennej (* w pochodnym przymiotniku wobec * w pod-
stawowym czasowniku). W zwizku z tym objanieniem trzeba zwrci uwa-
g na dwa zagadnienia, pominite przez W.Mierkuow. Po pierwsze, izola-
cja wyrazu na terytorium sowiaskim nakazuje ostrono w przyjmowaniu
prasowiaskiej genezy przymiotnika, ktry nie ma te oparcia w sownictwie
kaszubskim i polskim. Po drugie, nie mona przechodzi do porzdku nad nie-
odmiennoci kaszubskiego przymiotnika, gdy jest ona typowa dla przymiot-
nikw obcego pochodzenia, ktre nie zostay przyswojone przez rozszerzenie
za pomoc kaszubskiego sufiksu (np. ni), podczas gdy przymiotniki rodzi-
me, jeli nie utraciy funkcji przymiotnikowej, s z reguy odmienne. Co praw-
da w sowiskim, wedug wiadectwa F.Lorentza, istniaa posta odmienna,
ale moe to dowodzi tylko, e w gwarach sowiskich, gdzie oddziaywanie
niemieckie byo dugotrwae i silniejsze, wyraz zosta wczeniej zapoyczony
i przystosowany do rodzimego systemu. W kadym razie nieodmienno przy-
miotnika w innych gwarach kaszubskich jest wyranym sygnaem, e mamy tu
do czynienia z wyrazem obcego pochodzenia. Naley wic raczej szuka rd-
a wyrazu w sownictwie niemieckim ni odtwarza bardzo hipotetyczn pra-
posta sowiask. Niemieckie pochodzenie kasz. rg (si. ri) przekonujco
wykaza [9] zreszt ju F.Hinze, wskazujc jako rdo przymiotnika kaszub-
skiego niem. dial. pruskie rank schlank, dnn, pomorskie rangn schlank.

2. Znakomita rosyjska badaczka leksyki sowiaskiej .Warbot, ywo

interesujca si te sownictwem kaszubskim (w swoich pracach przedstawia sze-

 V.A.Merk u lov a, Russkie timologii, I, timologija 1976, 1978, s.9697. Objanienie

to powtrzyem bezkrytycznie w dwu swoich artykuach wrd formacji pod wzgldem struk-
tury paralelnych archaicznym kaszubskim przymiotnikom rdi i dri (ktrych sowiaskie
pochodzenie jest niewtpliwe), por. W.B or y , Archaiczny kaszubski przymiotnik rdi, SFPS
20, 1981, s.10 {artyku na s.614618 niniejszego tomu red.} i Ze studiw etymologicznych nad
leksyk kaszubsk, PF XXX, 1981, s.308 {artyku na s.619627 niniejszego tomu red.}. [9]

Hinze Lehnwrter 398.

680

http://rcin.org.pl
reg nowych, interesujcych etymologii kaszubskich), w artykule o sowiaskich
przymiotnikach ze znaczeniem szybki zainteresowaa si genez nieodmien-
nego sowiskiego przymiotnika prk beweglich, lebhaft (LorSW 851). Uzna-
a go za sowiaski archaizm nie majcy dokadnego odpowiednika na adnym
innym terenie sowiaskim, wycznie na jego podstawie zrekonstruowaa pra-
sowiask posta *pork(j). Jej zdaniem jest to prastary derywat z przymiotni-
kowym sufiksem k utworzony od czasownikowego rdzenia *per/*por ci.
Autorka objanienia nie wzia pod uwag, e sowiskie jest lokaln realizacj
oglnokaszubskiego , nie odnalaza zatem tego samego leksemu w innych gwa-
rach kaszubskich. A omawiany przymiotnik (i formalnie mu rwny przyswek)
nie jest bynajmniej ograniczony do sowiszczyzny. F.Lorentz susznie umieci
przymiotnik sowiski pod oglnokaszubsk postaci prk lebhaft, flink, pfiffig,
durchtrieben, do powiadczenia sowiskiego dodajc powiadczenie z kaszub-
skiego pisarza A.Budzisza (LorPW I 657). Istnienie odpowiedniego przymiotni-
ka poza terenem sowiskim potwierdzi B.Sychta, odnotowujc nieodmienny
przymiotnik prk ywy, dziarski, zdrowy; obrotny, sprytny (i majcy t sam
form przyswek) z Kaszub pnocnych i rodkowych (Sychta IV 166).
Autorka rozpatrywanej etymologii, nie uwzgldniajc penego materia-
u istniejcego w dialekcie, z ktrego pochodzi analizowany przez ni wyraz,
i nie biorc pod uwag fonetyki gwarowej, dosza do faszywego wniosku co
do genezy wyrazu. Jest oczywiste, e kaszubskiego przymiotnika (i przysw-
ka) prk (w pisowni Sychty prk) i jego sowiskiej realizacji prk nie mo-
na wyprowadza z hipotetycznej prapostaci *pork(j), zatem i rekonstruk-
cja takiej prapostaci, oparta wycznie na materiale sowiskim, pozbawio-
na jest podstaw. Przed wnioskiem, e w sowiskim prk kryje si wyjt-
kowy na caym terytorium sowiaskim archaizm, powinna j ostrzec nie-
odmienno przymiotnika, waciwa wielu kaszubskim przy[10]miotnikom
zapoyczonym z jzyka niemieckiego. Niemieckie pochodzenie przymiotni-
ka i przyswka prk (prk) ustali ju F.Hinze, wskazujc na zapoyczenie
dolnoniemieckie: rdem wyrazu kaszubskiego jest dolnoniemiecki przy-
miotnik i przyswek prick, pricke, istniejcy take, co dla nas jest szczegl-
nie wane, w niemieckich gwarach Pomorza i Prus Wschodnich w posta-
ciach preck, prek, prick, prik genau, przis, deutlich, bestimmt bis auf den
Punkt. Zgodno postaci wyrazu kaszubskiego i gwarowego niemieckiego

 ..Va r b ot, K timologii slavjanskich prilagatelnych so znaeniem bystryj, I, (prasl.

*skorj, *pork(j)), timologija 19881990, 1992, s.4748. [10]

F.Hinze o.c. 381382.
Por. PrWb II 177178.

681

http://rcin.org.pl
(kasz. prk wyprowadza trzeba z niemieckiej postaci prick(e), gdy kaszub-
skie kontynuuje tu najprawdopodobniej niemieckie i), jak i geografia wyra-
zu na terenie kaszubskim i na terenie niemieckim (istnienie odpowiedniego
wyrazu w tych gwarach niemieckich, z ktrych leksyka niemiecka przenika-
a do kaszubszczyzny), przemawiaj za tak wanie interpretacj. Znacze-
nie kaszubskie ywy, dziarski, zdrowy powstao zapewne na gruncie tego
dialektu, prawdopodobnie w rezultacie dalszego rozwoju znaczenia obrotny,
sprytny majcego nawizanie w semantyce niemieckiego pierwowzoru.

3. Podobne problemy zwizane s z objanieniami etymologiczny-

mi kasz. klpa awica piaskowa wystajca ponad poziom morza. W sowni-
ku Sychty wyraz ten ma powiadczenie z Gdyni (Sychta II 166); Lorentz zapi-
sa ten rzeczownik (klpa Klippe) w Rewie (LorPW I 351). W moskiewskim
Sowniku etymologicznym jzykw sowiaskich wyraz kaszubski umieszczo-
no pod hasem *klupa/*klup/*klup, zawierajcym rwnie sch. klupa (dawne
i dial. klup f.) awka, bug. dial. klupa ts. i mac. klupa ts.. Autorzy sownika
nie wtpi w identyczno lokalnego wyrazu kaszubskiego, nie majcego odpo-
wiednika na reszcie obszaru zachodniosowiaskiego i nalecego do innego
dziau leksyki, mianowicie do sownictwa [11] morskiego, z wyrazami pou-
dniowosowiaskimi nazywajcymi jeden ze sprztw domowych. Zdaniem
autorw sownika wyraz kaszubski stanowi dowd, e leksem nie jest ograni-
czony do obszaru poudniowosowiaskiego, a ponadto ma wspiera rekon-
strukcj praformy z rdzennym u: Svoeobrazie sluaev, obedinennych zdes
pod *klupa (i t. d.), v tom, to oni obnaruivajut choroo zasvidetelstvovannoe
znaenie skamja i v to e vremja po bolg[arskim] i lechitskim dannym
vesma dostovernuju praformu bez nosovogo *klup. Wyprowadza si wic
kasz. klpa z praformy *klupa, nie zwracajc uwagi na szczeg fonetyczny:
przy takim objanieniu realnie istniejc posta kaszubsk trzeba by uzna za
form z bylaczeniem. Przyjmowany przez autorw sownika rozwj seman-

 SSJa X 7778. Do tego artykuu sownikowego bezzasadnie wczono niemieckie

zapoyczenia np. bug. dial. klup drewniany przyrzd do mierzenia kubatury okrgych
pni drzew, sch. klupa przyrzd do mierzenia rednicy pnia drzewa; przyrzd do mierzenia
wielkoci poszczeglnych czci ciaa byda, pochodzce z niem. Kluppe kleszcze, obcgi,
w jzyku technicznym m.in. rednicomierz do mierzenia gruboci drzewa. Z tego samego
rda pochodzi polski termin leniczy klupa rednicomierz, przyrzd do mierzenia grubo-
ci drzew na pniu lub okrgego drewna citego oraz kasz. klupa motek do wybijania liczb
w sprzedanym drzewie, wosy upite w wze, kok (Sychta II 172). [11]
 O.c. 77.

682

http://rcin.org.pl
tyczny awa (sprzt do siedzenia) > awica piaskowa byby moliwy, jak wska-
zuje pol. awica, sch. klpa awica piaskowa wzdu brzegw rzecznych i mor-
skich, jednake nic nie wskazuje, by w kaszubszczynie kiedykolwiek istniao
prymarne znaczenie awa. Ale przytoczonej rekonstrukcji i w konsekwencji
objanieniu wyrazu kaszubskiego sprzeciwia si materia sowiaski. W jzy-
kach poudniowosowiaskich prcz wymienionych postaci w znaczeniu awa
wystpuj take formy jednoznacznie wskazujce na rdzenne *: Sownik ety
mologiczny jzykw sowiaskich w odrbnym artykule sownikowym pod pra-
form *klpa, *klp umieci cs. klp awa i se. klop ts.. Nie ulega wtpli-
woci, e tu powinny by zaliczone poudniowosowiaskie wyrazy zawieraj-
ce rdzenne u, pochodzce z wczeniejszego *, jak pokazuje zwaszcza for-
ma klop (z o < *) w chorwackim dialekcie kajkawskim. Nie sprzeciwia si temu
bug. klupa (waciwe tylko zachodniej czci bugarszczyzny) i maced. klu
pa awa, gdy jako wyraz wystpujcy na terenach graniczcych z obszarem
serbskim uznawany jest zasadnie za zapoyczenie serbskie, zreszt w zachod-
nich gwarach bugarskich i macedoskich niemao jest przykadw z rozwo-
jem * > u. Analiza materiau poudniowosowiaskiego pozwala stwierdzi,
e dla wszystkich przytoczonych wyrazw ze znaczeniem awa [12] istniej-
cych u poudniowych Sowian uzasadniona jest rekonstrukcja jednej wsplnej
praformy *klp. Prb rozbicia jednego genetycznie wyrazu na dwie formy
(z rdzennym * i z rdzennym *u) w moskiewskim sowniku etymologicznym
trzeba uzna za nieuzasadnion. Nie ma te potrzeby odtwarzania praposta-
ci na a, gdy historyczny materia serbskochorwacki wyranie pokazuje, e
sch. klupa (> bug. i mac. klupa) jest postaci modsz, powsta przez przejcie
rzeczownika rodzaju eskiego, nalecego pierwotnie do tematw na , do
tematw na a.
Skoro fakty poudniowosowiaskie nakazuj rekonstrukcj praformy
*klp, to zaliczanie do tego leksemu kasz. klpa nie jest moliwe, gdy nie
jest oczekiwanym kontynuantem tylnej samogoski nosowej. Istotny jest te
fakt, e w kaszubskim sownictwie odnoszcym si do morza znaczny udzia
maj wyrazy zapoyczone z niemieckiego. Wszystko to wskazuje, e kasz. klpa
nie naley czy z wyrazami poudniowosowiaskimi, lecz trzeba widzie
w nim zapoyczenie niemieckiego wyrazu morskiego Klippe rafa (schroffer,

 O.c. 76. Do tego hasa wczono kasz. klpa krowa (pogardl.), obelywie o kobiecie,
bezpodstawnie odrywajc ten wyraz od pol. klpa, umieszczonego w innym artykule sow-
nikowym pod rekonstrukcj *klp(j)/*klpa (o.c. 3435).
 475. [12]
Por. BER III

683

http://rcin.org.pl
steil hervortretender Felsen im Meer) z regularnym przejciem niemieckiego
do kaszubszczyzny jako . Rnica znacze midzy niemieckim rafa, ska-
a sterczca w morzu i kaszubskim awica piaskowa wystajca ponad poziom
morza jest mniejsza, ni mona by sdzi, w obu wypadkach chodzi o podob-
n przeszkod w egludze (zreszt Lorentz jako znaczenie kasz. klpa poda
niemieckie Klippe). Niemieck genez kasz. klpa pokaza ju F.Hinze.

4. W przedstawionych przykadach mamy do czynienia z prbami ety-

mologicznej interpretacji niewtpliwych zapoycze z jzyka niemieckiego
jako wyrazw sowiaskich. Bywaj te sytuacje odwrotne, czyli doszukiwanie
si niemieckiej genezy wyrazw kaszubskich majcych dokadne odpowiedni-
ki (bd bliskie nawizania) polskie i innosowiaskie o wyranej sowiaskiej
proweniencji. Np. kasz. pl, spk szufla do wylewania wody z odzi, wyraz
interpretowany przez F.Hinzego jako zapoyczenie niemieckie, w wietle pe-
nego materiau sowiaskiego, dowodzcego istnienia identycznej nazwy tego
specyficznego desygnatu w rnych czciach Sowiaszczyzny wschodniej
i poudniowej, okaza si wyrazem rodzimym, kontynuantem ps. *jspol,
dery[13]watu majcego sowiask motywacj werbaln. Zdarzaj si przy-
kady jeszcze trudniejsze do interpretacji, gdy z jednej strony powane argu-
menty (np. ograniczony zasig wyrazu, ewentualnie jego struktura i, przede
wszystkim, istnienie bliskiego pod wzgldem gosowym i znaczeniowym wyra-
zu niemieckiego) dopuszczaj niemieck genez, z drugiej za strony moliwe
jest wczenie wyrazu do sowiaskiej rodziny wyrazowej, rwnie bliskiej pod
wzgldem gosowym i znaczeniowym. Jako przykad takiego nastrczajcego
trudnoci interpretacyjne wyrazu mona poda kasz. gaovac woa, krzycze,
narzeka, wyprowadzanego przez F.Hinzego z niem. gallen gono brzmie
(etymologi niemieck podawa ju L.Biskupski), a przez A.Brcknera i ostat-
nio przez Sownik prasowiaski wczany jest do rodziny ps. *galiti wydawa
(radosne) okrzyki, gono si mia; krzycze10. Skonny jestem widzie w kasz.
gaovac relikt starego sowiaskiego czasownika, ktrego lady na gruncie pol-
skim wskaza A.Brckner, ale sdz, e ze wzgldu na geografi wyrazu nie
mona cakiem wykluczy jego niemieckiej genezy w dialekcie kaszubskim.

 Szczegowo o tym wyrazie zob. W. B or y , Etymologie polskie. 4. dial. spek, kasz.

spk, pl szufla do wylewania wody z odzi, JP LXXI, 1991, s.110115 {na s.552557
niniejszego tomu red.}.
10 Problem genezy tego wyrazu dokadniej omawiam w artykule Etymologie kaszubskie
II, GSJ VI, 1995, s.5765 {na s.656664 niniejszego tomu red.}, gdzie te odpowiednie dane
bibliograficzne.

684

http://rcin.org.pl
 Kaszubskie prlc, prpolc, prpotac, perpea
Symbolae slavisticae dedykowane Pani Profesor Hannie Popowskiej
Taborskiej (pod red. E.RzetelskiejFeleszko), Warszawa 1996: Slawi-
styczny Orodek Wydawniczy, s.5761

Ludowa leksyka kaszubska, ktrej badaniom powicona jest znaczna

cz bogatego i cennego dorobku naukowego Profesor Hanny Popowskiej-
Taborskiej, zawiera sporo wyrazw ekspresywnych, charakteryzujcych si
zwykle rnorodnoci semantyki, wystpowaniem w tym samym leksemie
bd w grupie pokrewnych leksemw znacze zrnicowanych i (rzeczywicie
lub pozornie) odlegych. Ustalenie etymologii i rozwoju semantycznego tego
rodzaju wyrazw utrudnione bywa przez brak powiadcze historycznych
(zwaszcza jeli odpowiednie wyrazy nie s i nie byy znane na reszcie polskie-
go obszaru jzykowego), ktre uatwiayby ustalenie chronologii poszczegl-
nych znacze. W takich przypadkach niezbdna jest wnikliwa analiza caych
rodzin wyrazowych na gruncie kaszubskim i, jeli to moliwe, polskim, bar-
dzo pomocne okazuj si rwnie materiay innosowiaskie, jeli tylko wyraz
czy rodzina wyrazowa ma odpowiedniki bd nawizania na innych tere-
nach sowiaskich. Poniej przedstawiam objanienie grupki ekspresywnych
wyrazw kaszubskich, ktrych waciwa interpretacja nie byaby moliwa bez
wykorzystania odpowiednich faktw polskich i sowiaskich.
Bezprzedrostkowy kaszubski czasownik prlc prli (niedbale, w niedo-
stateczny sposb) obrabia, uprawia ziemi orn, (niestarannie) sia podaje
sownik F.Lorentza (LorPW I 625) oraz sownik S.Ramuta: perlc uprawia,
obrabia ziemi (zwykle w znaczeniu ujemnym: uprawia licho) (Ramut
II 35; zapis sugeruje posta perlc). Lorentz przytacza take postaci z kilko-
ma przedrostkami: naprlc zasia zbyt gsto, uprlc niedbale, powierz-
chownie obrobi, obsia ziemi orn, zaprlc niedbale obrobi, uprawi,
obsia ziemi (LorPW l.c.). W innych rdach kaszubskich s powiadczone
tylko czasowniki prefigowane: u S.Ramuta wuperlc obrobi, zasia rol,

http://rcin.org.pl
zaperlc obrobi ziemi orn, zasia (nieco pogardl[iwie]) (Ramut 237, 263),
u B.Sychty zaprlc w niedostateczny sposb uprawia rol, zaniedba j
z gwar rodkowych oraz uprlc ugotowa z gwar rodkowych i poudnio-
wych (Sychta VI 183, IV 58), por. te u A.Labudy uprlc ugotowa i gsto
zasadzi ziemniaki lub brukiew (Lab2 169). [58]
Podstawowe pejoratywne (wedug okrelenia Ramuta nieco pogardli-
we) znaczenie kaszubskiego czasownika niedbale obrabia, uprawia zie-
mi rozwino si niewtpliwie z dawniejszego grzeba (w ziemi), rozgrzeby-
wa (ziemi); o znaczeniu gotowa zob. niej. Pozwala to poczy kasz. pr
lc z innosowiaskimi czasownikami: ukr. prplytysja rozgrzebywa co (np.
piasek, sypk ziemi), grzeba w ziemi, w piasku, zwaszcza o ptakach, sa. dial.
prpli (sa) papra (si), tarza (si) w kurzu oraz z nalecymi do innych typw
koniugacyjnych czes. dial. prplat sa papra si, babra si, sa. prpla powo-
li co robi, grzeba si, guzdra si, prpla sa grzeba si (w kurzu, w ziemi),
tarza si (w kurzu), babra si, papra si; guzdra si, ukr. prpljatysja roz-
grzebywa np. piasek, sypk ziemi, grzeba w ziemi, w piasku.
Powysze zestawienie pozwala wyprowadza kasz. prlc z wczeniejszej
postaci *prplc, formalnie identycznej z bliskimi semantycznie sa. dial. prp
li (sa), ukr. prplytysja, dajcymi si sprowadza do wyjciowej postaci *ppliti.
W wyrazie kaszubskim doszo do uproszczenia grupy spgoskowej, przy czym
oddziaaa zapewne obecno dwu p we wczeniejszej formie wyrazu: p rpl >
p rl. Potwierdzaj to rozpatrywane niej pokrewne i semantycznie identyczne
bd bliskie czasowniki kaszubskie, oparte na rdzeniu prp (prp, perp).
Kasz. prlc i jego innosowiaskie odpowiedniki zawieraj l, bdce
formantem sowotwrczym. Wskazuj na to wyrazy etymologicznie zwiza-
ne z rozpatrywanymi czasownikami, nie zawierajce tego formantu.
Czasownikiem niewtpliwie pokrewnym, zawierajcym inny formant
sowotwrczy, jest kasz. prpolc s prpoli s guzdra si, vprpolc s
wyguzdra si, powiadczony w Bytowskiem (Sychta IV 59). Blisk posta
zapisa Sychta na Zaborach: prpolc prpoli pejoratywnie gotowa, przy-
rzdza gorce posiki, uprpolc ugotowa (Sychta IV 59, VII 223), por. pol.

 {W pierwodruku przypisy przesunito na koniec, na s.61 red.} W wietle pene-

go materiau kaszubskiego i odpowiedniego materiau sowiaskiego nie jest uzasadnio-
ne zestawianie kasz. prlc obrabia ziemi z sch. dial. plj rodzaj rada (: krtki kawaek
drewna; kij, erd; zaostrzone drewno, klin), zob. .. Va r b ot, K rekonstrukcii i timologii
nekotorych praslavjanskich glagolnych i otglagolnych imen, VII, timologija 1977, 1979, s.24.
Podobiestwo tych wyrazw jest przypadkowe, znaczenie rodzaj rada wyrazu serbsko
chorwackiego jest wtrne w stosunku do kawaek drewna, kij, erd.

686

http://rcin.org.pl
dial. kociew. prpoli gotowa (Sychta Koc III 22). Obie formy, rnice si
lokalnymi realizacjami prapol. * (> *yr > r/r), zawieraj tworzcy ekspre-
sywne czasowniki formant oli, por. utworzony za pomoc tego samego for-
mantu, dokadnie odpowiadajcy czasownikom kaszubskim, bug. prplj
trzepota, opota. Kasz. prpolc s i prpolc maj dzi odlege pejoratyw-
ne znaczenia, dajce si jednak sprowadzi do wsplnej podstawy: guzdra
si pochodzi niewtpliwie z wczeniejszego grzeba si, por. pol. grzeba
si grzeba w czym > marudzi, robi co powoli, guzdra si, gmera si
grzeba w czym > robi co opieszale, powoli, guzdra si, znaczenie (nie-
udolnie czy niestarannie, naprdce, byle jak) gotowa rozwino si prawdo-
podobnie z robi co szybko, niestarannie, nieporzdnie, byle jak < grzeba
(si) w czym, por. cytowane wyej kasz. uprlc ugotowa oraz pokrewne
bug. dial. sppam naprdce ugotowa co do jedzenia.
Jeszcze inaczej zbudowany jest kasz. prpotac prpoce gada, ple, papla,
wydawa gos (o koowrotku, o gotujcej si wodzie), naprpotac s nagada si
do syta, z licznymi pochodnymi rzeczownikami: prpot ta gadua, pleciuga,
plotkarz, stary grat, np. motor, zegar, maszyna, prpot tu warkot, np. moto-
ru, samolotu, prpot pl. tantum pogaduszka, prpotka, prpotica kobieta
gadatliwa, plotkarka, prpotik gadua, pleciuga, plotkarz (Sychta IV 59), por.
te [59] u A.Labudy prpotac warcze; gada, ple, papla i prpot warkot
motoru, samolotu; gadua, pleciuga (Lab2 110). Kaszubski czasownik ma odpo-
wiednik w polskiej gwarze Kociewia: prpota a pluska si, kpa si (Sychta
Koc III 22), a take w niektrych innych jzykach sowiaskich: gu. prpo
ta ta/ce szeleci, chrobota, trzeszcze, skrzypie (i prpot szelest, chrobot,
trzeszczenie, chrobotanie), mac. prpoti szumie, cicho i jednostajnie szeleci;
mamrota, zrzdzi; migota (o ogniu). W tych czasownikach widoczny jest
formant ota.
Kaszubskie czasowniki prlc, prpolc (prpolc), prpotac maj nie-
wtpliwie wspln podstaw derywacyjn, czasownik bez formantw l,
ol (< oli), ota. Oczekiwany podstawowy czasownik *prpac (wzgldnie
*prpac, *perpac) nie jest powiadczony w rdach kaszubskich. Ma wszake
powiadczenia na obszarze pozakaszubskim: na Kociewiu prpa a pluska
si, kpa si; my si (np. kaki prpaj a, Sychta Koc l.c.), w gwarach kreso-
wych (Podole, Drohobycz) parpa grzeba jak kura, nieporzdnie kopa zie-
mi (Karowicz IV 41). Odpowiadajce mu czasowniki znane s czci jzy-

 Ten kresowy czasownik zosta moe zapoyczony z ukr. prpaty, z zamian ukr. or
przez pol. ar.

687

http://rcin.org.pl
kw sowiaskich: ukr. prpaty aju rozgrzebywa, grzeba (np. w ziemi),
dial. spulchnia ziemi pugiem, prpatysja rozgrzebywa co (np. piasek,
sypk ziemi), zwaszcza o ptakach; grzeba si w czym szukajc czego,
pot. pracowa na ziemi, w gospodarstwie rolnym, bug. prpam trzepota
skrzydami, petwami, trzepota si (o ptakach i rybach); migota (o ogniu),
mac. prpa trzepota skrzydami (o ptakach); dre ze wzburzenia; migota,
zapala si i przygasa (o ogniu), sch. ppati grzeba szukajc czego, dial.
grzeba si w czym, robi co niewanego; robi co szybko i niestarannie;
maca, ppati se grzeba si, tarza si, kpa si w piasku, w kurzu (o pta-
kach), tu naley moe take sa. prpa pi.
Przytoczony materia pozwala na rekonstrukcj wsplnej prapostaci
dla grupy czasownikw wystpujcych na kilku obszarach Sowiaszczyzny.
Naley je sprowadza do ps. *ppati ppaj, w poszczeglnych jzykach so-
wiaskich kontynuowanego bezporednio lub porednio, w postaci ekspre-
sywnych czasownikw derywowanych za pomoc formantw l, oli, ota.
Odtworzony czasownik znaczy zapewne grzeba w czym sypkim, rozgrze-
bywa piasek, ziemi, kurz itp., najpierw przypuszczalnie o ptakach: rozgrze-
bywa ziemi, piasek, kurz, tarza si, kpa si w piasku, w kurzu (i, zapew-
ne wtrnie, w wodzie), trzepoczc przy tym skrzydami. Powstanie tego cza-
sownika zwizane byo z obserwacj przyrody, z potrzeb nazwania okrelo-
nego zachowania ptactwa domowego i dzikiego. Z pierwotnego znaczenia,
gdzieniegdzie jeszcze zachowanego, na poszczeglnych terenach sowiaskich
w grupie powizanych ze sob czasownikw (w pochodnych formanty sowo-
twrcze l, oli, ota s jedynie wykadnikami ekspresywnoci) rozwiny
si znaczenia wtrne, czsto nie odnoszce si ju do ptakw, lecz okrelajce
inne zjawiska przyrody lub zwizane z dziaalnoci czowieka:
1) pluska si w wodzie, kpa si, my si (por. pol. dial. prpa a,
prpota a ts., np. o kaczkach, te o ludziach),
2) trzepota skrzydami, skd dalej trzepota, migota (np. o ogniu),
dre (por. zwaszcza bug. prpam, mac. prpa), [60]
3) wydawa odgosy przypominajce odgos trzepotania skrzydami,
std szeleci, chrobota, trzeszcze, skrzypie, terkota, turkota, warcze
(por. kasz. prpotac wydawa gos, o koowrotku, o gotujcej si wodzie,
tj. terkota, warcze, bulgota), z dalszym rozwojem w pejoratywne verba
dicendi: niewyranie lub monotonnie mwi, mamrota (por. mac. prpoti
mamrota, zrzdzi), duo lub bez sensu mwi (por. kasz. prpotac gada,
ple, papla);
4) grzeba w czym sypkim, grzeba w poszukiwaniu czego, std pejo-
ratywne znaczenie grzeba w ziemi, nieudolnie, niedbale uprawia ziemi

688

http://rcin.org.pl
(por. kasz. prlc niedbale uprawia ziemi, niedbale sia) i dalej pracowa na
ziemi (por. ukr. prpatysja pracowa na ziemi, w gospodarstwie rolnym),
5) ze znaczenia grzeba w czym, grzeba si powstay nowsze robi
co szybko i niestarannie, robi co niewanego (por. sch. ppati w tych zna-
czeniach), robi co powoli (por. kasz. prpolc s guzdra si bd robi
co nieudolnie, byle jak (por. kasz. prpolc pejoratywnie gotowa, uprlc
ugotowa, bug. dial. sppam ugotowa naprdce).
Odtworzony czasownik *prpati jest pochodzenia dwikonaladowcze
go (na co wskazuje take semantyka, typowa dla wyrazw onomatopeicznych
i ekspresywnych), u jego podstawy leaa onomatopeja pr czy pr, oddajca
prawdopodobnie odgos trzepotania skrzydami, kpania si ptakw w pia-
sku itp. z trzepotaniem skrzyde. Nie przekonuje objanienie ..War-
bot, ktra rekonstruowane przez siebie ps. *prpati (na podstawie niepe-
nych faktw ukraiskich i serbskochorwackich, czyli czci tylko materiau
sowiaskiego) uwaa za pochodne od indoeuropejskiego pierwiastka *per
ci, ku, bi, z determinantem p. A.Brckner, przyjmujcy dla rozpa-
trzonych tu wyrazw rdze ppr (obok postaci *papr istnieje prpr), czy
go z pol. papra, babra, co wydaje si dyskusyjne.
W kaszubskim, jak widzimy, nie zachowa si bezporedni kontynu-
ant ps. *ppati, niele natomiast s powiadczone pochodne czasowniki
z sekundarnymi znaczeniami. O istnieniu w przeszoci podstawowego cza-
sownika moe wiadczy jedna z licznych w kaszubszczynie nazw modej,
dorastajcej dziewczyny: zapisany w poudniowych gwarach kaszubskich, na
Zaborach, rzeczownik perpea modziutka dziewczyna, podlotek, podfru-
wajka (Sychta IV 59), znany te ssiednim gwarom polskim: perpea pod-
lotek, podfruwajka w Borach Tucholskich (Sychta l.c.) i na Kociewiu (Sychta
Koc III 22). Jest to niewtpliwie derywat od nie zachowanego w kaszubskim
*perpac wzgldnie od pol. dial. *perpa (< *pyrpa < ps. *ppati; por. wyej
pol. dial. prpa a), utworzony za pomoc sufiksu ea, bdcego warian-
tem sufiksu ea. Sufiks ea/ea tworzy w kaszubskim pieszczotliwe imio-

a < Valera, An
na, np. Valea/Vale
a < Anna. Ta

pejoratywnie zabarwiona

 O onomatopeicznej genezie wyrazw poudniowosowiaskich (bez rekonstrukcji pra-

postaci prasowiaskiej) zob. Skok ER III 5556 (s.v. ppat i ppor); T.Sz y ma sk i, Derywacja
czasownikw onomatopeicznych i ekspresywnych w jzyku bugarskim, Wrocaw 1977, s.60.

Varbot o.c. 23.

Brckner SEJP 394395.
 O palatalnych zbowych w gwarach zaborskich zob.
Lorentz GP II 509511.

Lorentz o.c. 717.

689

http://rcin.org.pl
nazwa niedojrzaej dziewczyny, utworzona zapewne na wzr hipokorystycz-
nych imion osobowych, ma podobn motywacj semantyczn, jak pol. trzpiot
czowiek lekkomylny, pochy, niefrasobliwy, trzpiotka kobieta, dziewczyna
trzpiot, wizane przez A.Brcknera z trzepa, por. te pol. podlotek, podfru
wajka modziutka dziewczyna. Zatem rozpatrywany [61] rzeczownik suge-
ruje, e podstawowy dla czasownik *perpac czy *perpa mia znaczenie trze-
pota (si), realnie powiadczone w przytoczonych wyej odpowiednikach
innosowiaskich. Nie sposb jednak ustali, czy perpea to wyraz powsta-
y w poudniowych gwarach kaszubskich i przejty do ssiednich gwar pol-
skich, czy moe na odwrt, tj. lokalny polski dialektyzm przyswojony przez
ocienn zaborszczyzn.


Brckner o.c. 583.

690

http://rcin.org.pl
 Sowiskie lic ama i pochodne
Collectanea slavica [in honorem Henrici Leeming], Krakw 1996:
Wydawnictwo Oddziau PAN w Krakowie, s.191195 [Prace
Komisji Sowianoznawstwa PAN (Oddzia w Krakowie), 50]

Czasownik lic ama jest jedn z osobliwoci wymarych ju gwar so-

wiskich, nie znan reszcie dialektu kaszubskiego i pozostaej czci polskie-
go obszaru jzykowego. W sowiszczynie w uyciu by zarwno czasownik
bezprzedrostkowy, jak i postacie prefigowane, np. pelic przeama (LorSW
I 697, LorPW I 441442). Niektre ze sowiskich czasownikw przedrostko-
wych zapisa ju Hilferding: w sowniku doczonym do jego pracy odnotowa-
na jest posta przelbic wyama (np. drzwi) (Hilf 195), w jednym z tekstw
posta z przedrostkiem z (zapisana z o w miejsce oczekiwanej samogoski
nosowej, co zapewne oddaje jedn ze sowiskich realizacji noswki: z dyfton-
giem ): zlobio zami w przykadzie to j gnk zlobio objanionym to jej
skrc kark (Hilf 126, 128). Lorentz odnotowa rwnie rzeczowniki pochod-
ne lica Brechstange (LorPW I 442), lae reumatyzm (LorPW I 465, od
iteratywnego czasownika lac) oraz derywaty od prefigowanych czasowni-
kw, np. pelb zamanie, nlb naamanie (LorSW I 697, II 886).
Rozbudowana rodzina wyrazowa czasownika wskazuje, e lic by wyra-
zem dobrze zadomowionym w leksyce sowiskiej. Poniewa wyrazy wycznie
sowiskie mog by podejrzewane o pochodzenie niemieckie, trzeba zazna-
czy, e w tym przypadku jest to mao prawdopodobne, gdy w sownictwie
niemieckim (take dolnoniemieckim) nie wida ewentualnego rda zapoy-
czenia. Mamy tu raczej do czynienia z wyrazem rodzimym, ktrego objanie-
nia szuka trzeba na gruncie sowiaskim. Wyania si przy tym problem gene-

 Por. te. J.Treder, Aneks w Hilf 221.

 W LorPW I 569, 674 Lorentz zrekonstruowa oglnokaszubskie postacie sowi-
skich rzeczownikw z : nb, peb. [192]

http://rcin.org.pl
zy nagosowego sowiskiego l. Sowiszczyzna naleaa do gwar bylaczcych,
czyli do tych gwar kaszubskich, w ktrych doszo do identyfikacji wczeniej-
szego l i . Jeli zatem si. lic jest wyrazem rodzimym, to trzeba bra pod uwa-
g dwie moliwe postacie wyjciowe: z l i z pierwotn przedni samogosk
no[192]sow (*lb) bd z i z pierwotn tyln samogosk nosow (*b). Jak
zobaczymy, fakty sowiaskie przemawiaj za drug moliwoci.
Dotychczas istniej trzy prby objanienia genezy si. lic. L.Biskupski
(pod hasem przelbic) czy wyraz sowiski z pol. upi i pokrewnymi, swo-
im zwyczajem nie objaniajc szczegw (Berka 602). F.Lorentz w specjalnej
notatce przyjmowa kontaminacj ps. *lomiti ama z ps. *rbiti rba oraz
wysun zestawienie czasownika sowiskiego z wyjtkow acisk gloss
lamberat scindit ac laniat, dopuszcza wic moliwo istnienia w sowia-
skim rdzenia *lb genetycznie powizanego z aciskim lamb. Jednake
jeden raz powiadczony wyraz aciski jest niejasnego pochodzenia; wtpli-
woci musi te budzi czenie odlegych w czasie i przestrzeni faktw, ktre
wie wedle wszelkiego prawdopodobiestwa tylko przypadkowe podo-
biestwo postaci gosowej i pewna zbieno znaczeniowa.
Do wspomnianego zestawienia wyrazu sowiskiego z ac. lamberat scep-
tycznie odnieli si ju autorzy Etymologicznego sownika jzykw sowiaskich,
rekonstruujcy wycznie na podstawie czasownika sowiskiego praposta
*lbiti (przy tym pytajnikiem oznaczajc sw niepewno co do zasadnoci takiej
rekonstrukcji). Opowiedzieli si za powstaniem postaci *lbiti w rezultacie lokal-
nej kontaminacji ps. *lomiti i ps. *rbiti (SSJa XVI 131). Odtwarzanie praso-
wiaskiej postaci na podstawie faktw jednego tylko jzyka czy dialektu sowia-
skiego jest zwykle ryzykowne, zwaszcza jeli nic pewnego nie wiadomo o prze-
konujcych pozasowiaskich nawizaniach wyrazu. W wypadku wyrazu lokal-
nego o niewielkim zasigu (a takim jest si. lic) naleaoby przede wszystkim
bra pod uwag moliwo pnego powstania wyrazu oraz sprawdzi, czy jego
genezy nie mona wyjani na gruncie dialektu, w ktrym istnieje.
Na moliwo powizania si. lic z faktami sowiaskimi naprowadza
podobny czasownik powiadczony w jzyku serbskochorwackim: sch. ulbiti
lbm uszkodzi przez wgniecenie, ugi, wtoczy, gniotc wykrzywi, bd-
cy wariantem postaci ulpiti lpm ts., potocznie mocno zbi, stuc, sabiej

F.L ore nt z, Slavische Miszellen, KZ XXXVII, 1904, s.269.


 Przegld prb objanienia wyrazu aciskiego zob. WaldeHofmann

I 753754.
 RMS VI, s.502, 503. Akademicki sownik chorwacki notuje tylko posta ulpiti, zob.
RJAZ XIX 523.

692

http://rcin.org.pl
jest udokumentowany bezprzedrostkowy czasownik lbiti se wykrzywia si,
zapada si pod wpywem gniecenia, uderzenia. Posta lubiti se mona uzna
za wariant czstego czasownika lpiti lpm upi, dial. uska (np. groch, kuku-
rydz) i jego odmianki akcentowej lpiti pm uderzy gono, trzasn, upn;
upa z trzaskiem, z oskotem. W materiale serbskochorwackim widoczne jest,
e [193] posta z b (lubiti) jest sekundarna w stosunku do postaci z p (lupiti)
majcej nawizania we wszystkich jzykach sowiaskich (np. pol. upi) i kon-
tynuujcej prasowiask form *lupiti upi, uska, uszczy; grabi, rabo-
wa; uderza z odgosem, bi silnie, grzmoci, wali. Zatem moemy przyj, e
w sch. (u)lubiti doszo do udwicznienia (zapewne ekspresywnego) p > b.
Sch. lubiti moe by (ale nie musi) dokadnym odpowiednikiem si. lic,
bowiem serbskochorwackie rdzenne u moe kontynuowa tak pierwotne
*u, jak i pierwotne *. Jest wszake bardzo prawdopodobne, e udwicznie-
nie p > b, obserwowane w serbskochorwackim, dokonao si rwnie na
innych terenach sowiaskich, w tym w si. lic. Pozwala to powiza cza-
sownik sowiski z postaci odnotowan na gruncie jego macierzystego dia-
lektu, mianowicie z kasz. pnc silnie uderzy, vpnc zbi kogo, pnc
s uderzy si (postacie powiadczone w Puckiem, Sychta III 14) i dalej z pol.
(wyjtkowym w XVII w.) pa upa, wali. Wspln cech si. lic, kasz.
pnc i pol. pa jest obecno samogoski nosowej. Wedle prawdopodob-
nego objanienia pol. pa, kasz. pnc to warianty fonetyczne pol. upa,
kasz. upnc uderzy, uic rwa, drze z wtrn nazalizacj rdzennego
u. Rekonstrukcja prasowiaskiej postaci *lpati (SSJa XVI 150) wycz-
nie na podstawie pol. pa nie wydaje si uzasadniona, nawet jeli wysuwa
si zestawienie z ot. lapt bi, uderza (gdy wyraz otewski jest prawdo-
podobnie lokaln ekspresywn innowacj, por. SSJa l.c.).
Si. lic, ktrego oglnopolska posta (gdyby taka istniaa) brzmiaa-
by prawdopodobnie *bi, uzna trzeba za wariant fonetyczny pol. upi, ps.
*lupiti z wtrnymi zmianami fonetycznymi (nazalizacja samogoski rdzennej
i udwicznienie rdzennego p > b) zwizanymi z ekspresywnym charak-
terem wyrazu. Nienacechowanym wyrazem ze znaczeniem ama by w so-
wiskim zapewne czasownik aic, istniejcy w gwarach pnocnokaszub-

 RSAN XI 597. [193]

 Por. Sawski SEJP V 116.
 A.Br ck ner, N und UDoubletten im Slavischen, KZ XLII, 1909, s.356; F.Sawsk i,
Oboczno : u w jzykach sowiaskich, SlOcc XVIII, 1947, s.264. E.P.Ha mp, Ad Sownik ety
mologiczny jzyka polskiego, V 2 (22), RS XLV, 1985, s.84, dopuszcza kontaminacj rdzeni *lep
i *lom, cofajc powstanie pol. pa w dalek przeszo, por. zastrzeenia w SSJa XVI 150. [194]

693

http://rcin.org.pl
skich, natomiast lic w pewnym okresie rozwoju sowiszczyzny by przy-
puszczalnie jego nacechowanym stylistycznie odpowiednikiem semantycz-
nym. Znaczenie ama rozwino si w lic wtrnie, z wczeniejszego ude-
rza z odgosem, bi silnie, grzmoci, wali, moe przez jakie stadia pored-
nie w rodzaju mocno bijc, uderzajc uszkadza, nadamywa, ama (por.
wyej sch. lbiti se, ulbiti w podobnym znaczeniu). Nie ma zatem podstaw
do dopatrywania si w si. lic pozostaoci jakiego bardzo starego czasow-
nika i do rekonstrukcji prasowiaskiej postaci *lbiti.
Przy okazji trzeba jednak zwrci uwag na wystpowanie w kilku jzy-
kach sowiaskich czasownikowego rdzenia b bd lub (w jzykach z rozwo-
jem [194] * > u) w rzeczownikach oznaczajcych gwnie przerbel: pol. dial.
wyjtkowe przebka przerbel (w tym znaczeniu powiadczone s rwnie
postacie przerbka, przeomka), sa. dial. prieluba otwr w lodzie, przerbel,
take ssiek (przegroda w stodole); cembrowina, ukr. dial. prlub otwr, prze-
rbel, brus. dial. prlub, prluba, prlubka przerbel, gbokie miejsce; gbo-
kie bagniste miejsce w rzece, przepa, urwisko, zapadlisko, ros. dial. prlub
f., prlub m., prlubka otwr w lodzie, przerbel. Takie postacie rzeczownikw
uwaa si za zepsute, wykolejone formy czstszych postaci zawierajcych rdze
rb, rub (pol. rba, ros. rubit < ps. *rbiti rba), por. pol. dial. przerbka,
przerba przerbel, sa. prieruba ts., ros. prorub ts., przy czym , l uzna-
je si za wtrne w rezultacie dysymilacji na odlego r r (pierwsze r w prefik-
sie pro, pr) > r l. Tradycyjne objanienie przytoczonych gwarowych posta-
ci sowiaskich jest przekonujce, dlatego wymienione rzeczowniki nie mog
wspiera zakwestionowanej wyej rekonstrukcji prapostaci *lbiti.
W etymologicznym zwizku ze si. lic pozostaje przypuszczalnie si.
lbrac lbraj : lbraj uska, obiera orzechy (LorSW I 565), czasownik
powiadczony wedug Lorentza take w kaszubskiej gwarze wejherowskiej
(LorPW I 441); Sychta podaje z gwar pnocnokaszubskich lbrac (z warian-
tem lbrac) lbr uska (groch, bb, fasol); lbrac len zdziera gwki lnu na
tzw. rflu (Sychta II 338). Czasownik zosta odnotowany we wczeniejszych
sownikach kaszubskich, odrniajcych l i , stale z nagosowym l: lbrac
uska (tylko o orzechach); obiera orzechy z osonek mikkich, zewntrz-
nych, wierzchnich (Pobocki 41), lbrac uska, wyupywa (Ramut 94). Jeli
wszystkie powiadczenia czasownika lbrac pochodz z gwar bylaczcych (tzn.
jeli mamy tu do czynienia z lokaln realizacj wczeniejszej postaci *bra), to

 Por. np.
Vasmer REW II 442 s.v. prrub. Uwagi o wtrnoci form z l znajdujemy

w sownikach Dala, Klala.

694

http://rcin.org.pl
rozpatrywany wyraz uzna mona za derywat od lic (< *ic) z nierzadkim
w kaszubskim infiksem r tworzcym ekspresywne czasowniki10. Charakte-
rystyczne jest przy tym, e pochodny czasownik lbrac ma znaczenie uska
nawizujce do podstawowego znaczenia ps. *lupiti upi, uska, uszczy,
podczas gdy stanowicy jego podstaw derywacyjn czasownik lic ma now-
sze znaczenie ama. Jeli przedstawione objanienie genezy kasz.si. lbrac
jest poprawne, to sowiski i (pnocno)kaszubski zasig pochodnego lbrac
sugeruje, e podstawowy czasownik lic pierwotnie mg nie by ograniczony
do gwar sowiskich, ale by przypuszczalnie wyrazem znanym przynajmniej
sporej czci kaszubszczyzny.
W sowiskim obok czasownika lic ama istnia te rzeczownik lba
snop(ek) (LorSW I 564, LorPW I 441). U ssiadujcych ze Sowicami Kabat-
kw [195] Hilferding zapisa posta lb, lb, gen. lmbe snop (Hilf 188). Bez
lokalizacji jest zapis F.Ceynowy snope, lbe snopy11 (powtrzony przez Hil-
ferdinga: Hilf 198) oraz lb, gen. lba snop w drugiej czci sownika Ramu-
ta (Ramut II 26). Pochodzenie si. lba, kasz. lb (lb, lb) snop i jego stosu-
nek etymologiczny do lic nie przedstawiaj si jasno. Nie mona wykluczy
dewerbalnego pochodzenia rzeczownika, ktry zatem miaby etymologiczne
znaczenie to, co jest poamane, zamane (np. chrust) i zwizane, wizka cze-
go poamanego lub, jeli pierwotne byoby znaczenie uska (powiadczo-
ne w czasowniku lbrac), to, co jest wyuskane, wizka wyuskanej somy (np.
grochowiny), snopek somy. Taka interpretacja rzeczownika jest moliwa, jeli
postacie przytoczone w rdach kaszubskich pochodz z gwar bylaczcych,
to znaczy, e w gwarach niebylaczcych oczekiwalibymy postaci *ba, *b
(*b). Jednake w gwarze Kabatkw nie byo spynicia si l i (etymologiczne
realizowano jako []), naley wic przypuszcza, e do tej gwary (a moe i do
innych gwar kaszubskich odrniajcych l i ) wyraz przenikn z gwar byla-
czcych. Za zwizkiem rzeczownika lb z kasz. lbrac uska (i dalej z pol. ub,
co nie jest cakiem cise) opowiedzia si ju L.Biskupski (Berka 412).
Jeli przedstawione objanienie jest suszne, mimo trudnoci z obecno-
ci l w miejsce oczekiwanego take w kaszubskich rdach odrniaj-
cych l i , to rozpatrzone wyrazy s tworami powstaymi na gruncie kaszub-
skim, nalecymi do rodziny kasz. uic, pol. upi, ps. *lupiti.

10 Por. np. kasz. eprac s pluska si, orac s wyciera si, urac czochra, wich-
rzy, irac chichota (: ilac, iotac ts.), lazdrac pyskowa (: lastac uderza, bi
gwatownie, trzaska; byska), itrac s guzdra si (: itac s ts.; plta si, zawadza),
vdrac myszkowa, szuka, szpera (: pol. szwda si). [195]
11 Ceynowa1 267.

695

http://rcin.org.pl
 Ludowe sownictwo ekspresywne na warsztacie etymologa

Leksyka sowiaska na warsztacie jzykoznawcy (pod red.

H.PopowskiejTaborskiej), Warszawa 1997: Slawistyczny Orodek
Wydawniczy, s.2332 [Prace Slawistyczne, 105]

Od dawna wiadomo, e rnego rodzaju sownictwo ekspresywne jest

waciwe przede wszystkim jzykowi ludowemu. Tote stosunkowo sabo jest
ono reprezentowane w dawniejszych sownikach etymologicznych, koncentru-
jcych si na leksyce jzykw literackich i, ewentualnie, na sownictwie jzyko-
wych zabytkw historycznych, rzadko bd tylko sporadycznie uwzgldnia-
jcych leksykalne lokalizmy. Pozostawao to w zwizku z priorytetami daw-
niejszych bada etymologicznych, dcych przede wszystkim do wskazy-
wania archaicznych elementw zasobu leksykalnego, do wykrywania zwiz-
kw z leksyk jzykw pokrewnych, najbliszych (w naszym przypadku so-
wiaskich) i dalszych, indoeuropejskich. Badaczy mniej interesoway formacje
lokalne, ograniczone do jednego jzyka bd tylko do poszczeglnych jego dia-
lektw czy gwar. W szerszym zakresie leksyk ekspresywn uwzgldniaj nie-
ktre nowsze sowniki etymologiczne, stawiajce sobie za cel objanienie ety-
mologiczne caego zasobu leksykalnego danego jzyka wraz z leksyk ludow,
np. Blgarski etimologien renik czy tymalahiny slonik belaruskaj movy.
W peni uwzgldnia leksyk ekspresywn pierwszy sowiaski sownik etymo-
logiczny dialektu, tj. Sownik etymologiczny kaszubszczyzny. Sownik ten, ana-
lizujcy sownictwo waciwe gwarom kaszubskim, czyli sownictwo dialek-
talne odrbne od leksyki polszczyzny oglnej, musi uwzgldnia rnorakie
wyrazy ekspresywne, stanowice znaczn cz kaszubskiego zasobu leksykal-
nego i znaczn cz tzw. kaszubizmw leksykalnych. [24]

 {W pierwodruku artykuu wszystkie przypisy przesunito na koniec, na s.32 red.}

SEK I.

http://rcin.org.pl
 Chciabym przedstawi rezultaty badania pochodzenia wybranych
kaszubskich wyrazw ekspresywnych, zawartych w drugim tomie Sownika
etymologicznego kaszubszczyzny (w jego czci opracowanej przeze mnie).
Chc zwrci uwag na pochodne czasowniki ekspresywne, derywowane od
podstawowych czasownikw nie powiadczonych w materiale kaszubskim,
czyli na ekspresywne kaszubskie czasowniki nie motywowane na gruncie
kaszubskim, a take na pewne kaszubskie czasowniki ekspresywne, ktrych
struktura jest przejrzysta, lecz ktrych motywacja jest zatarta i pozwala j
wykry dopiero odpowiednie zestawienie z faktami pozakaszubskimi i ana-
liza etymologiczna.

1.Czasowniki z formantem oli (uli)

gargulec gargulj mizernie, sabn, marnie, cherla. Odpowia-

da pol. dial. chemiskiemu gargule niszczy, upada na siach. Kasz. gar
gulec jest tego samego pochodzenia co kasz. gorgolc stka, jcze, narze-
ka, czyli jest to derywat od dwikonaladowczego czasownika *ggati,
tu moe nalee pol. dial. gargoli dusi, zabija. Gargulec i gorgolc r-
ni si refleksem *: ar obok or < *ur. Oboczno sufiksu ol : ul jak
w jarolc : jarulc, parolc : parulc plotkowa. W kaszubskim (jak te
w polskiej gwarze chemiskiej) wyraz wtrnie przeszed do koniugacji na
ec je (< *ti, *je), moe pod wpywem czasownikw typu oec je cho-
rowa. Znaczenie marnie, cherla rozwino si z stka, jcze, narzeka
(na bl, na chorob).
gstolc gada, zrzdzi, bajdurzy, gstolc i (z wtrn denazalizacj)
gostolc mwi niewyranie (te gstoa m. czowiek z niewyran mow).
Czasownik kaszubski ma dokadny odpowiednik w pol. dawnym gstoli
szemra, skary si. Jest to derywat od powiadczonego w pol. dawnym
(XVIXVII w.) i dial. gsta grucha, o ptaku, mrucze, skrzypie, szemra
z niezadowolenia, burcze; piszcze, bka; w kaszubskim odpowiedni cza-
sownik podstawowy nie jest znany. Wyraz podstawowy naley do rodziny
stpol. g gd gra na instrumencie muzycznym, ps. *gsti gd brzmie,
dwicze; bezporedni podstaw pol. gsta stanowio zapewne nie zacho-
wane nomen actionis *gst < *gdt. [25]
gurbolc s fadowa si, gnie si, marszczy si, te grbolc s ts.,
gurgolc s ts.. W gwarach polskich powiadczony jest prefigowany czasow-

 SEK II.

697

http://rcin.org.pl
nik pogurboli sta si niegadkim, o suknie. Kasz. gurbolc s, pol. dial. gur
boli to czasownik intensywny utworzony od znanego gwarom polskim gur
bi tworzy fady, fadowa, marszczy, mi, gurbi si garbi si; krzywi
si, marszczy si, mi si (por. te pol. dial. gurb m., gurba fad, zmarszcz-
ka), kontynuujcego ps. *gbiti czyni krzywym, nierwnym, pochyla,
z ur < ps. *. Kasz. gurbolc s to wyraz z utracon motywacj na gruncie
dialektu (rda kaszubskie nie notuj czasownika odpowiadajcego pol. gur
bi), ulega wic w gwarach rnych wykolejeniom.
jargolc s gono wrzeszcze, kci si, wierci si, krci si, o nie-
cierpliwym dziecku, te warianty jegolc s, jargolc s zoci si, gniewa
si, unosi si gniewem, take z rdzennym < jarolc s gono wrzesz-
cze, krzycze, irytowa si, zoci si, gniewa si, wpada w zo, kci
si, drze si, jaolc s wrzeszcze, gono woa, jarolc gono brzmie,
hucze. Polski odpowiednik kasz. jargolc s znamy tylko z Kociewia: pol.
dial. jargoli a dsa si. Jest to derywat od czasownika *jargac/*jarac,
powiadczonego w kaszubskim tylko w postaci jac s zoci si, gnie-
wa si; postulowane postaci podstawowe znane s gwarom polskim: jarga
si gniewa si, jarcha si ts., kci si, drze si, mia si, chichota
si; zbytkowa, goni si. W kaszubskim (na Zaborach) istnieje take para-
lelny derywat z sufiksem ota: jarotac s zoci si, ktrego formalnym
odpowiednikiem (z rdzennym g) jest zapewne pol. dial. jargota terkota,
turkota, haasowa. Widoczna w formach kaszubskich przestawka r > r
() zasza zapewne pod wpywem czasownika jarotac chodzi na waga-
ry, wasa si bezczynnie. Czasownik podstawowy *jargac/*jarac jest zapo-
yczeniem niemieckim, por. niem. (sich) rgern gniewa, zoci (si), przy
czym bezporednim rdem zapoyczenia jest gwarowa niemiecka posta
bez przegosu samogoski nagosowej a, znana dialektom dolnoniemieckim
(i wysokoniemieckim), np. niem. dial. (z Pomorza Przedniego) argern spra-
wia przykro.
jarulc guzdra si, pracowa, sprzta do pnej nocy przy gospo-
darstwie domowym. Zapewne tego pochodzenia co jarolc gono brzmie,
hucze (zob. wyej), z wariantem sufiksu oli > uli (jak np. parolc : parulc
plotkowa). Znaczenie kaszubskie mona [26] wyprowadzi z wierci si,
krci si, powiadczonego w postaci jargolc s.
jarmolc niezrcznie kraja, ci, gra nieumiejtnie na jakim instru-
mencie, rzpoli, jarmolc s kaprysi, grymasi, by w zym humorze. Cza-
sownik kaszubski odpowiada pol. dial. (wschodnie) jarmoli czochra; robi
haas, jarmoli si gdera, zrzdzi; haasowa, turkota, o jadcym wozie.

698

http://rcin.org.pl
Jest to intensywny czasownik z sufiksem oli, ktrego podstawa sowotwr-
cza jest jednak nieznana. Zwraca uwag podobiestwo do ros. dial. erm
lit trze, mi, gnie; ostrzy (np. n, kos); robi co stale, wytrwale,
ale powoli; papla, ple, ermlitsja krzta si, krci si, robi co powo-
li; chepi si, pyszni si, by butnym, ale i ten czasownik jest niejasnego
pochodzenia.
jabolc niedonie kraja, wrzeszcze, ple, gada, papla. Zapew-
ne w zwizku z bolc kastrowa, trzebi, polc nieudolnie ci, kraja,
kiepsko gra na instrumencie, zwaszcza smyczkowym, por. pol. rzpoli
ts.. Posta jabolc powstaa prawdopodobnie przez kontaminacj wyst-
pujcych w kaszubskich gwarach pnocnych bliskoznacznych czasownikw
jarmolc niezrcznie kraja, ci; rzpoli i bolc kastrowa, trzebi. Zna-
czenie wrzeszcze, ple, gada, papla jest wtrne.

2.Czasowniki z formantem ota

fafrotac bajdurzy, gada, ple, fafrot m. gadua. Pol.

dial. kociew.
fafrotac ts.. Derywat z sufiksem ota (por. pokrewne frfotac) od tego same-

go podstawowego czasownika co fafroic; w jzykach sowiaskich sufiksy
ota i oni nierzadko s uywane paralelnie w derywatach od tej samej pod-
stawy.
frfotac gada, ple, frfot m. gadua, pleciuga, papla. Pochodzi
zapewne z wczeniejszej postaci *ffrotac (por. kasz. ffrot pl. tantum gada-
nina), w ktrej zasza przestawka fr > rf (jak w pol. dial. farfak, farfoni).
Czasownik onomatopeiczny z sufiksem ota.
ggnotac gga, o gsiach, zrzdzi, wiele, niewyranie mwi, ggno
tac mwi przez nos, marudzi; por. ggnot zrzda, maruda, czowiek nie-
wyranie mwicy. Z sufiksem ota od ps. *ggnati mwi niewyranie,
przez nos, mamrota; por. pol. dial. ggnot [27] nos (w zagadce). Znaczenie
gga wskazuje na zmieszanie z innym onomatopeicznym ggotac.
gurgotac hurkota, si. burcze (w brzuchu), te gurgot hurkot, si.
burczenie w brzuchu. Formalnym odpowiednikiem jest pol. dial. wsch. (oko-
lice Przasnysza) zagurgota zahucze, ktry, jako posta izolowana w polsz-
czynie, prawdopodobnie nie jest wyrazem rodzimym, lecz zapoyczeniem
wschodniosowiaskim. Wyraz kaszubski odpowiada np. ukr. hurkotty
grzmie; hucze; turkota (: hrkaty stuka, hucze; brzcze), hrkit kotu
oskot, huk; turkot, se. gurgotti grucha. W formach kaszubskich powiad-
czone jest pierwotne g, podczas gdy pol. hurkot (rzadziej hurgot) turkot,

699

http://rcin.org.pl
stukot, hurkota (rzadziej hurgota) turkota, oskota, w XVIII w. chur
kotanie burczenie (w brzuchu) (dial. te bez sufiksu ota: hurka, hurcze
wydawa odgos, hucze, huka, turkota, krzycze) maj h (ch) zapewne
pod wpywem ukraiskim. Zatem kasz. gurgotac, gurgot to archaizmy fone-
tyczne, majce ponadto motywacje poza obszarem polskim.
egotac ple, gada, gga. Wyraz ma odpowiednik w pol. dial. gie
gota szwargota (tj. bulgota?) (indyk giegoce), mwi niezrozumiale, obcym
jzykiem, szwargota (i giegot czowiek, ktry duo mwi lub plotkuje), por.
te czes. dial. ggota szemra, o potoku; bulgota, o wodzie wylewanej z naczy-
nia, ros. dial. golgott krzycze histerycznie; mwi bez sensu, papla, a take
gu. hokota hucze, szumie, wy (np. o wietrze); haasowa, brzmie, roz-
lega si, dwicze; uderza z hukiem (: hoka ts.). Te czasowniki, utworzo-
ne za pomoc sufiksu ota, sprowadzone s w moskiewskim SSJa do prapo-
staci *glgotati, lecz zasadno rekonstrukcji kwestionuje Sownik prasowia
ski, sugerujc paralelne powstanie czasownika na rnych terenach sowia-
skich. Podstaw pochodnych czasownikw z sufiksem ota stanowi czasow-
nik onomatopeiczny *gkati haasowa, do ktrego naley pol. dial. chemi-
skie gieka si mieszkami i gonymi artami z kim si bawi, por. wariant
z gati: ros. dial. golgt mwi (i golgtnyj haaliwy, niespokojny). Wyraz
w zwizku etymologicznym z pol. zgiek (dawne giek) krzyk, haas, harmi-
der, wrzawa, dial. giecze rozlega si, o gosie, gieczy szumie, zgiek czy-
ni, zawierajcymi dwikonaladowczy rdze *gk. Udwicznienie k > g
w rezultacie upodobnienia na odlego, por. jednak paralelizm sowiaskich
czasownikw na kati i gati. [28]
amrotac zrzdzi, gdera, by wiecznie niezadowolonym. Wyraz ma
odpowiednik w pol. dial. (z Ostrockiego) chamrota ?, por. ze lska Opol-
skiego chymrot guzdraa. Podstawa wyrazu nie jest powiadczona w kaszub-
skim, ale w rnych gwarach polskich istnieje czasownik chamra (chemra,
chymra, hamra) mierzwi, rozrzuca (np. pociel, som, wosy), szar-
pa, trze powoli, szpera, przeszukiwa, grzeba, obmawia, obgadywa
(wykrzywiajc przy tym usta), chamra si drapa si, ociera si, czochra
si, szpera, przeszukiwa, grzeba, ksa si, re si, guzdra si, cho-

 Zob. Sawski SEJP I 437438.

 SSJa VII 190191 (bdnie wczono tu kasz. gulgotac bulgota, o indyku = pol. gul
gota).

SP VII 168 (s.v. *ggotati).

Zob. l.c.; SSJa VII 191.

700

http://rcin.org.pl
wa si kiepsko. Czasownik podstawowy, utracony prawdopodobnie przez
kaszubszczyzn, jest zapewne pochodzenia onomatopeicznego. Kaszubskie
znaczenie zrzdzi, gdera (jak i pol. dial. obmawia) jest wtrne.
notac prnowa, bki zbija, tu te not prniak, le. Jest to
derywat od ps. *chchnati mwi niewyranie, przez nos, mamrota (np.
sa. chucha mwi przez nos, niewyranie, strus. chuchnati szemra, ros.
dial. chuchnt gani, wymiewa, potpia, szkalowa; pogardza, lekcewa-
y, se. hohnjti mwi przez nos; wszy; por. te pol. dial. pd. chcha si
chichota si). Czasownik podstawowy, nie zachowany w kaszubszczynie,
jest wyrazem dwikonaladowczym (z reduplikacj). Kaszubskie znacze-
nie prnowa rozwino si zapewne z wczeniejszego niewyranie papla,
mamrota, zrzdzi (zamiast pracowa); by moe oddziaay tu zwroty bc
na a, jic na azikowa, prnowa.
ramotac si. brzka, szczka, ramot brzkanie, szczkanie, oskot.
Jest to intensivum z sufiksem ota od nie powiadczonego w rdach kaszub-
skich czasownika odpowiadajcego pol. dial. chrama je, gry (wyraz eks-
presywny, wyjtkowo powiadczony na Podlasiu), pierwotnie zapewne *chru-
pa, chrzci, szeleci. Ostatecznie wyraz onomatopeiczny, por. te pol. dial.
chramasta je, chrupa, chrampa przesuwa ze szmerem, szura.
jaotac: czasownik powiadczony tylko z prefiksami: pojaotac
podrze, poniszczy, rozjaotac rozedrze, podrze na strzpy, rozjaotac
s podrze si, fig. rozbryka si, rozbawi si, rozhuka si, o morzu:
wzburzy si. Wyraz ma zatart motywacj na gruncie kaszubskim, pozwala
j wykry kaszubski derywat rozjaota droga polna, szczeglnie zniszczona
przez pojazdy oraz semantyka polskich gwarowych odpowiednikw czasow-
nika: w Borach Tucholskich ja[29]chota si o mechanizmach: wyrabia si,
zuywa si w spojeniach i oyskach, chwia si, na Kociewiu rozjachota si
podrze si. Jest to zatem intensivum z sufiksem ota od kasz. jaac jecha,
pol. jecha (dial. jacha). Pierwotne znaczenie zuywa, niszczy w czasie
jazdy, ruchu (np. o ruchomych czciach mechanizmu, wozu, o drodze), por.
co do znaczenia pol. dial. wyjecha cigym jedeniem zepsu.
Na uwag zasuguj formacje, w ktrych sufiks ota nawarstwi si na
jakie starsze formacje z innym formantem (np. l, r), por. si. gglotac gga,
szwargota (w jzyku komu niezrozumiaym), te z przestawk l: si. gl
gotac gga; por. gglot, glgot gganie. Wyrazowi kaszubskiemu odpowiada
pol. dial. wielkopolskie gglota bekota. Jest to intensivum z sufiksem ota

 SP I 49; Berneker SEW I 400 i SSJa VIII 8889 rekonstruuj praposta *chchnati.

701

http://rcin.org.pl
od *gglac (*gglc?) czy *ggac, por. pol. daw. ggli odezwa si przez nos, nie-
wyranie, dial. ggla, gga mwi niewyranie, przez nos, gglawy (ggla
wy), ggawy mwicy przez nos; mwicy niewyranie; jkaa;
ggrotac gga, intensivum z sufiksem ota od *ggrac, utworzonego
od dwikonaladowczego ggac gga za pomoc formantu r (czyli zbu-
dowanego jak np. kasz. eprac s).
Formant ota wystpuje take w grupie czasownikw ekspresywnych
majcych podstaw niemieck, gdzie sufiks jednoczenie przyswaja wyraz
obcego pochodzenia i nadaje mu warto ekspresywn, np. jafrotac bez-
ustannie szczeka, ujada. W nawizaniu do niem. dial. pruskiego jaffen
szczeka, jaffzen o gosie psw myliwskich, dniem. jaffen poszczekiwa.
Na posta wyrazu oddziaa bliskoznaczny czasownik kasz. afrotac, powsta-
a ona zatem w rezultacie interferencji kaszubskoniemieckiej.
jarotac chodzi na wagary, wasa si bezczynnie, jarot powsinoga.
Por. pol. dial. kociew. jachrot haas, lskie jachra gmera, robi nieporz-
dek. Od niem. dial. pruskiego jachern szybko i dziko biega tu i tam (zwasz-
cza o dzieciach), zachowywa si niesfornie, szale, haasowa, hucze.
jamrotac jcze, mwi paczliwie, lamentowa, narzeka, szwargo-
ta. Te pol. dial. chemiskie jamrotac narzeka. Od niem. jammern bia-
da, narzeka, lamentowa; jcze, stka.
jeblotac gada, ple, papla, zaczyna mwi, szczebiota, o niemow-
ltach, jebletac gada, ple, papla, duo mwi. Zapoyczenie [30] niemiec-
kie, por. niem. dial. pruskie jabbeln [jabl] chtnie duo mwi, papla.
jivrotac s martwi si, zoci si. Zapoyczenie dolnoniemieckie-
go iwern (iewern) gniewa si, zoci si, by oburzonym, rozgniewanym;
sprzeciwia si (por. niem. eifern unosi si; powstawa na co).

3.Czasowniki z formantem oi (ei)

faflic gada, ple, tu te fafln gadua. Pol. dial. (kociewskie, che-

miskie) fafloni gada, ple, bajdurzy. Z sufiksem oi (jak fafroic) od
nie powiadczonego w kasz. *faflac (bdcego wariantem sowotwrczym
pol. dial. fafra; oboczno sufiksw r: l jest nierzadka w czasownikach
dwikonaladowczych i ekspresywnych, por. np. czes. dial. fafla : fafra
gada, papla, gldzi), por. z innymi sufiksami pol. dial. faflowa duo
gada, papla; gada gupstwa, plotkowa, mwi niezrozumiale i nieprzy-
jemnie, papla, faflota duo mwi, faflak, faflarz gadua. Czasownik osta-
tecznie dwikonaladowczy.

702

http://rcin.org.pl
 fafroic ple, gada, fafrn m. gadua. Pol. dial. kociew. fafri
ple, gada, por. te (z przestawk fr > rf) farfoni brudzi. Z sufiksem
oi (jak w pokrewnym faflic) od nie powiadczonego w kasz. czasownika
odpowiadajcego pol. dial. fafra mwi niezrozumiale, por. czes. dial. fafrat
bajdurzy, ple, sa. fafra (sa) brudzi (si), ukr. dial. fafraty mwi nie-
zrozumiale. Czasownik podstawowy jest pochodzenia onomatopeicznego.
glgoic gada, ple, papla. Por. pol. dial. kociew. glgi (i glegri)
gada, ple. Kaszubskokociewski czasownik z sufiksem oi pozosta-
je w zwizku etymologicznym z zawierajcym sufiks ota pol. (XVIXVIII
w.) glegota puka gardo poruszajc maym jzyczkiem, klekota, bul-
gota, dial. niedbale, duo mwi, plotkowa, por. te pol. gogota kleko-
ta, gogota bulgota, o gosie indyka, dial. la w gardo; bez sufiksu ota:
du. gloga szybko pi. Czasownik dwikonaladowczy, oparty na inte-
riekcji typu gleg, glog (por. np. du. glog, glog naladujce klekot bociana).
Odrbne znaczenie kaszubskokociewskie pochodzi z wczeniejszego kleko-
ta, bulgota. [31]
areic s zoci si, ujada, o psie. Czasownik z sufiksem ei
(wariant po spgosce palatalnej czstego w czasownikach onomatopeicz-
nych i ekspresywnych oi) od nie zachowanego w kaszubskim *arec,
zwizanego z pol. charcze wydawa chrapliwe dwiki obok charka (dial.
charcha) wydawa charkotliwy, chrypliwy gos, chrzka (por. te pol. dial.
charszcze o gosie podranionego dzika, psa). Czasownik kaszubski ma
wic ostatecznie podstaw dwikonaladowcz.

4.Czasownik z formantem oi

ggnoec niewyranie mwi, bekota. Od ps. *ggnati mwi nie-

wyranie, przez nos, mamrota, powiadczonego np. w czes. huhati mwi
przez nos, sa. huha mwi niewyranie, przez nos, brus. huhnc mwi
przez nos, bug. ggna ts., por. te pol. XVII w. ggnie mwi przez nos, dial.
gga mwi przez nos (z Kaliskiego), gga mwi niewyranie, gglawy
(gglawy, gglawy) mwicy przez nos, niewyranie. Czasownik podstawo-
wy jest pochodzenia onomatopeicznego, z reduplikacj pierwotnego dwi-


Por. Machek ES2 139.
 Zob. Sawski SEJP I 282; Schusterewc HEW 234235. Por. z bezdwicznymi sp-
goskami kasz. klekotac klekota, o bocianie; trajkota, papla, klepa (= pol. klekota, zob.
Sawski SEJP II 203), klektac gada, ple, papla.

703

http://rcin.org.pl
konaladowczego gn10. Pochodny czasownik kaszubski zosta utworzony
za pomoc suf. oi (por. np. kletoc partaczy, rozdroboc porozrzu-
ca, uitoc zarn). Posta infinitiwu w Sowniku Sychty na ec, zamiast
oczekiwanego na c, to zapewne bd drukarski11.

Analiza etymologiczna grupy kaszubskich czasownikw ekspresyw-

nych o przejrzystej budowie, z formantami oli (uli), ota, oi (ei),
oi, niemotywowanych na gruncie kaszubskim bd z zatart motywacj
w rezultacie zmian semantycznych, pozwolia wykry wrd utraconych cza-
sownikw podstawowych nie dostrzeone kaszubskie kontynuanty praso-
wiaskich leksemw *ggnati, *gbiti, *ggati, *chchnati (a wic leksemw
ekspresywnych i nieekspresywnych) oraz grup czasownikw podstawowych,
istniejcych nieraz w polszczynie (dawnej czy dialektalnej), nie powiadczo-
nych za bezporednio w kaszubszczynie (np. suponowane kaszubskie lek-
semy podstawowe *faflac, *fafrac, *ffrac, *gglac czy *ggac, *gstac, *glgac,
*amrac, *ramac, *arec). Analiza umoliwia take wykrycie zapoycze
niemieckich, zamaskowanych przez rozszerzenie [32] rodzimymi forman-
tami. Tego rodzaju badania pozwalaj wic pogbia znajomo historii lek-
syki kaszubskiej przez wykrywanie zaginionych leksemw, dochowanych do
naszych czasw w wyrazach pochodnych.

10 Zob. Sawski SEJP I 272; SSJa VII 8182.

11 Por. np. u Sychty (VII 122) posta hasow skultoec, ale w przykadzie skultoc.

704

http://rcin.org.pl
 Z kaszubskiego sownictwa topograficznego
Nazwy i dialekty Pomorza dawniej i dzi 2 (pod red. R.Wosiak-
liwy), Gdask 1997: Gdaskie Towarzystwo Naukowe, s.917
[Prace Komisji Jzykoznawczej Wydziau I GTN. Pomorskie Stu-
dia DialektologicznoOnomastyczne, 1]

Sownictwo topograficzne na rnych terenach sowiaskich jest stosun-

kowo dobrze zbadane, zwaszcza dziki takim znanym pracom jak J.Scht-
za o odpowiednim sownictwie serbskochorwackim, N.I.Tostoja o sownic-
twie poleskim (na szerokim tle sowiaskim), M.Jurkowskiego o sownictwie
ukraiskim, Cz.apicza o sownictwie biaoruskim. Istniej te specjalne
zbiory apelatywnej leksyki topograficznej w pewnych jzykach sowiaskich.
Polskie sownictwo topograficzne jest najpeniej opracowane w ksice nie-
mieckiego slawisty Petera Nitschego, gdzie czciowo zostaa uwzgldniona
rwnie znana autorowi topograficzna leksyka kaszubska.
Na tym miejscu chc przedstawi niewielki wycinek topograficznego sow-
nictwa kaszubskiego, mianowicie wycznie nazwy wzniesie terenu powiad-
czone w sownikach kaszubskich. Interesuj mnie tu apelatywa istniejce we
wspczesnej kaszubszczynie; wykrycie i badanie dawnych, z czasem przez
kaszubszczyzn utraconych terminw topograficznych, wy[10]stpujcych
wspczenie w kaszubskich nazwach wasnych (w nazwach miejscowych, tere-
nowych itp.) przedstawia osobny problem. Zgodnie z tradycj sowiaskich
bada sownictwa geograficznego przedstawiam analiz etymologiczn kaszub-

J. S c ht z, Die geographische Terminologie des Serbokroatischen, Berlin 1957.


 Tolstoj Terminologija.
 M.Ju rk ow s k i, Ukraiska terminologia hydrograficzna, Wrocaw 1971.
 Cz. apic z, Terminologia geograficzna w ruskich gwarach Biaostocczyzny na tle
wschodniosowiaskim, Warszawa 1981.
P.Nit s c he, Geographische Terminologie des Polnischen, KlnGraz 1964. [10]


http://rcin.org.pl
skich apelatyww oznaczajcych wzniesienia terenowe. Wydzielam zatem war-
stwy genetyczne (bdce zarazem warstwami chronologicznymi) rozpatrywanej
czci kaszubskiej leksyki, mianowicie grup wyrazw odziedziczonych z epoki
sowiaskiej wsplnoty jzykowej, kaszubskie innowacje leksykalne oraz inno-
wacje semantyczne.
Zapewne interesujce byoby odtworzenie odpowiedniego pola seman-
tycznego w kaszubszczynie (czy te pl semantycznych dla poszczeglnych
gwar kaszubskich), jednake wykonanie takiego zadania na podstawie mate-
riaw sownikowych, ktre czsto zbyt lakonicznie informuj o semantyce
wyrazu, jest nierealne.

I.Wyrazy odziedziczone

1. gra gra (Sychta I 340341, LorPW I 252253) jest wyrazem ogl-

nokaszubskim, por. te gr, mors gr wydmy (LorPW l.c.). Kon-
tynuuje podstawowy sowiaski wyraz oznaczajcy wszelkie, wysze i ni-
sze wzniesienia terenowe, ps. *gora. W kaszubszczynie wyraz ten ma take
wtrne znaczenia, np. przestrze wysza, wysoko, strych, stos, kupa, ster-
ta, wielka ilo, znane rwnie wielu gwarom polskim. Na gruncie kaszub-
skim powstay derywaty od gra: grka wzgrek, pagrek, ge wysoka
gra (Sychta I 341, LorPW I 253).
2. grd miejsce wzniesione i suche wrd bota lub k botnistych,
piaszczyste wzniesienie (LorPW I 234), grd ts. (Pobocki 23, Ramut 48), si.
grde pl. wzniesienia na ce (Rudnicki 198); take w innych znaczeniach: grd
ka; suchsze miejsce na podmokej ce (Lab1 28), kupa krzakw, kamieni
(AJK VI 192), pl. tantum grd gromada kamieni w morzu (te nazwy terenowe
Grd, Sychta I 370371), si. grd pastwisko (LorSW I 302). Wyraz kaszubski
odpowiada stpol. grd miejsce wrd bagien wysze i suche, poronite lasem,
pol. dial. grd miejsce wyej pooone wrd ki lub pola; zalesione wzniesie-
nie, czes. dial. hrd lesiste wzniesienie nad Moraw, ukr. hrud wzniesienie,
pagrek, brus. hrud wzgrze, dial. hrud wzniesienie wrd niej pooonych
(wilgotnych) k; wyniolejsza (a zarazem suchsza) cz lasu.
Obok postaci grd wystpuj jej warianty morfologiczne: grda wznie-
sienie piaszczyste na ce (Puckie, Sychta I 370), take grupa drzew na polu
[11] (AJK l.c.) oraz grdo miejsce wzniesione i suche wrd bota lub k bot-
nistych, piaszczyste wzniesienie (LorPW l.c.), lepiej powiadczone s inne zna-
czenia: miejsce na polu, gdzie lepiej ronie, poniewa znajdowaa si tam skad-
nica obornika wzgldnie zwierzta zaatwiay tam swoje potrzeby fizjologiczne
(pn.), kpa, gromada (Kpa Swarzewska), wyspa na rzece, jeziorze, poronita

706

http://rcin.org.pl
krzewami, kpa, ostrw (pd.), stado, gromada (pn., to znaczenie te w Lor PW
l.c.), kwiatostan zoony z osi, na ktrej wyrastaj kwiatki ku grze, pk jagd
na jednej szypuce, grono (Br na Helu; w Jastarni wariant gdko, Sychta I 370),
grupa drzew na polu, gromada, o ludziach, take odmianka fonetyczna (z
denazalizacj samogoski rdzennej) grado grupa, gromada (AJK l.c.).
Kasz. wyrazy grd, grda, grdo kontynuuj ps. *grd i *grda wzniesienie
terenu, zwizane alternacj * : * z ps. *grda, kasz. gda grzda. Posta grdo
jest wtrna, rodzaj nijaki zapewne pod wpywem grono (zob. niej). W kaszub-
skim widoczny jest rozwj semantyczny wzniesienie terenu, suche wzniesio-
ne miejsce > kupa (kamieni, krzeww, drzew), kpa > grupa, gromada (ludzi,
zwierzt). Znaczenie kwiatostan, pk jagd na jednej szypuce, grono prawdo-
podobnie przez skojarzenie z bliskim semantycznie grono kwiat, bukiet kwia-
tw, gromada, kpka (np. grzybw, drzew, wosw), pol. grono.
3. gba wzgrze, pagrek, wzniesienie na polu, gba wzniesienie,
pagrek (LorPW I 234, 236). Wyraz odpowiada stpol. grzba wzniesienie
terenu, pagrek, pol. dial. grzba, grzba mae wzniesienie na ce, mie-
dza; grzda; rzdek ziemniakw, du. grba wzniesienie, pagrek na polu,
wzniesienie midzy dwiema kami, bagnami, stawami; pokos, gu. dial.
hrjaba acuch pagrkw midzy dwoma stawami lub bagnami, rjaba rzd
pokosw, se. grba gruda, brya. Kontynuuje ps. *grba wzniesienie.
4. gpa (pn., r.), gpa (r., pd.) wzgrze, pagrek, wzniesienie na polu,
kupa, gromada, np. kamieni, gnoju (Sychta I 378), gpa : gpa kupa, [12]
stos, wzniesienie, pagrek (LorPW I 234, 237), gpa wzgrze, kupa (Poboc-
ki 24), gpa grupa, kupa; pagrek, wzgrze (Ramut 48), grzepa wzgrze
(Ceynowa1 259, std grzpa Hilf 165), grzpa, grzpa pagrek (Lab1 28). Wyraz
odpowiada pol. daw. XVIXVII w. grzpa wzgrek, kpa, dial. grzpa pag-
rek, wzniesienie, wzgrze; mae wzniesienie na polu, wzgrek; pagrek porosy
krzakami; kpa krzakw i trawa na bagnie, suche miejsce wrd bagien; rodzaj
wau ziemnego, kupa ziemi. Dokadny odpowiednik z p znany jest poza
tym tylko w jzyku soweskim: dial. grpa gruda, brya. Wyraz kontynuuje
ps. *grpa wzniesienie, bdce starym wariantem ps. *grba.

 O dalszej etymologii zob. Sawski SEJP I 342343; K.Mo s z y s k i, Uwagi do 4. zeszy

tu Sownika etymologicznego jzyka polskiego F.Sawskiego, JP XXXVI, 1956, s.111112;
Nitsche o.c. 91; N.I.Tolstoj o.c. 122128. SSJa VII 146148 identyfikuje z *grda : *gruda
gruda, brya.
 Zob. Sawski SEJP I 370371; SSJa VII 120; Schusterewc HEW 344. [12]

Por. Nitsche o.c. 16, 170.
 Por. Bezlaj ES I 172.

707

http://rcin.org.pl
 Tu naley deminutiwum z sufiksem ka, utworzone na gruncie kaszub-
skim: gpka, gipka may pagrek (Sychta I 378, LorPW I 237), grzbka
pagrek (Prejs 7), grzypka wzgrze mae (Pobocki 24), gipka mae wzg-
rze, pagrek (Ramut 48).

II.Innowacje kaszubskie

1. Wczesn innowacj, jak wskazuje struktura wyrazu, jest prawdo-

podobnie gpla, zwykle pl. gple mae wzniesienia na ce (r., Sychta
I 378). Wyraz jest niewtpliwie w zwizku z kasz. gpa wzniesienie, pag-
rek, mona w nim widzie derywat z sufiksem *ja (tworzcym m.in. forma-
cje odrzeczownikowe): *grpja > gpla, z zachowanym l epentetycznym (jak
np. w kasz. grable grabie). Wyraz jest zbudowany jak pokrewne pol. dial.
maopol. grbla zagon; rzdy ziemi pod upraw, zagonki kopane, se. grblja
kupa kamieni, kamieniste osuwisko, ktre naley wyprowadza z prapostaci
*grbja, pozostajcej w zwizku etymologicznym z pol. grba, grba wznie-
sienie terenu, wzgrze; miedza10.
2. Szeroki zasig w gwarach kaszubskich maj rzeczowniki ma, uma:
ma (rma) wzniesienie na polu, pagrek, skarpa, zwaszcza nad drog,
wysoki brzeg morza, urwisko, miedza, zwaszcza na zboczu gry (Sychta
IV 389), rma wzgrze, pagrek (Pobocki 83), rzma wzgrze (Hilf 197),
brzeg, wa, nasyp, wzgrze, w ogle miejsce podwyszone, ju to w sposb
sztuczny, ju to naturalny (Ramut 190), si. ma skraj, brzeg i kupa, stos
(LorSW), take w innych znaczeniach: rybackie (na Helu) wysoka fala na
morzu bez piany, te trzsawisko, przen. w gwarach rodkowych i, rzadziej,
poudniowych kupa lu[13]dzi, zwierzt, przedmiotw, tj. tum, rzesza, sta-
do, trzoda, wielka ilo czego, stos, gromada (Sychta l.c.).
uma gra, zwaszcza jej zbocze, urwisko (Sychta IV 389), urma
wzgrze, pagrek (Pobocki 105), wuma wzgrze, pagrek, wynioso nad
brzegiem rzeki, jeziora, drogi itp. (Ramut 238), si. vma wysoki brzeg
(LorSW), take w innym znaczeniu: tum, rzesza (Sychta l.c.).
Wedug materiau zebranego dla potrzeb Atlasu jzykowego kaszub
szczyzny w gwarach kaszubskich ma i uma s zwykle synonimami ozna-
czajcymi jakie wzniesienie, gwnie strome: konkretnie wzniesienie,
pagrek, stromy brzeg drogi lub rowu, urwisko, miedz, kup kamie-

10 Zob. Bezlaj ES I 180, ktry jednak dopuszcza te inne objanienie wyrazu soweskie-
go. [13]

708

http://rcin.org.pl
ni, a take przenonie du ilo czego (gromada, chmara, stado, tum).
W poszczeglnych punktach notowano specjalne znaczenia brzeg morza,
miejsce, gdzie si nie da ora, poronite traw [zapewne strome miejsce].
Niekiedy ma i uma rni si znaczeniem, np. ma kupa kamieni; groma-
da, tum: uma za maa, stroma grka, ma gromada, stado : ma za
kupa kamieni; granica, miedza11.
Na poszczeglnych terenach kaszubskich utworzono derywaty od
uma, funkcjonujce jako samodzielne apelatywa topograficzne: uemka
pagrek (Sychta VI 33), uisko dua gra (arch., r., pd., Sychta IV 389),
uica wysoka gra (arch.: Puzdrowo, Tuchlino, Potgowo, Sychta l.c.),
uina teren pagrkowaty, falisty (arch., pn.), w gwarach r. uizna ts.
(w sownictwie rybackim na Przymorzu uina morze wzburzone, Sychta
IV 390).
W literaturze podkrela si, e ma, uma to wyrazy etymologicznie
niejasne12, podobnie w AJK. Prawdopodobna jest jednak czciowo sugestia
wysunita w komentarzu do mapy 19 Atlasu jzykowego kaszubszczyzny, e
jest to forma derywowana od czasownika (u)rzn, ps. *rzati, ze zmian
n na m, moe z adideacj do form: pol. liter. ujma, dial. podyma < podejma
cz wozu suca do podtrzymywania dyszla, pochodnych od czasownika
j, ima13. Moim zdaniem kasz. ma, uma to derywaty od czasownika
rnc ci, kraja, urnc uci. Wyrazy te utworzono za pomoc rzadkiego
sufiksu ma (< *ma14). Pierwotne s zatem postaci rma, urma, powiad-
czone w gwarach kaszubskich; w wyrazach tych grupa spgoskowa r ule-
gaa uprosz[14]czeniu w , jak to zreszt dzieje si te w podstawowym cza-
sowniku: Sychta obok postaci rnc notuje wariant nc. Wyjciowe zna-
czenie kasz. rma, urma to zapewne to, co odcite, odkrajane, co dobrze
tumaczy realne znaczenie urwisko, stromy brzeg. Znaczenie wzniesienie,
pagrek jest znaczeniem wtrnym.
3. ut pagrek, wzgrze (Sychta VI 33), wyraz powiadczony tylko
przez Sycht. Wyraz nie ma dotd objanienia. Sdz, e naley go wiza
z czasownikiem cc rzuci, cisn, imperfektywne cac rzuca, ciska,
pol. rzuca (< ps. *utiti obok *rutiti i *rtiti); przedrostkowy czasownik

11 AJK I, mapa 19, cz. II, s.

7576.
12
Nitsche o.c. 22.
13 AJK I, cz. II, s.75.
14 Kilka derywatw z takim sufiksem, uznanych za formacje prasowiaskie, podaje
Sawski Zarys II 16. [14]

709

http://rcin.org.pl
ucc wzgldnie ucac ma w rdach kaszubskich powiadczone tylko
znaczenie uoy, schowa. W kilku jzykach sowiaskich wystpuj ape-
latywa topograficzne derywowane od czasownikw odpowiadajcych kasz.
cc, pol. rzuci, np. czes. dial. tina gboki rw, ros. dial. rutna gbokie
miejsce w rzece, w jeziorze (pierwotnie urwisko), chorw. dial. kajk. rtina,
zrtina ziemia obsuwajca si, urwisko15. Mona sdzi, e kasz. derywat
wsteczny ut pierwotnie oznacza urwisko, miejsce strome, znaczenie za
pagrek, wzgrze powstao w rezultacie dalszego rozwoju semantycznego
(jak w ma, uma).
4. si stromy brzeg, stroma gra (Sychta V 138), spych krawd gry
wysokiej i spadzistej (Pobocki 92), sp Bergesrand, Steilufer (za Pobockim
i Ramutem), infolge Auswaschung steil abfallendes Meeresufer (LorPW II
325) i si Abhang, Bergesrand (zbocze) (LorPW II 329330). Jest to dery-
wat od czasownika spycha, z pierwotnym znaczeniem miejsce strome, jak-
by zepchnite. Starsza musi by posta spi (< spych16), forma si powstaa
w rezultacie procesu fonetycznego, nierzadkiej w pewnych gwarach kaszub-
skich palatalizacji spgosek przez i < y.

III.Innowacje semantyczne

1. gdka si. wzgrze obok podstawowego znaczenia grzda dla kur

(LorPW I 238). Jest to deminutiwum z sufiksem ka od si. gda grzda
dla kur (LorSW I 307), kontynuujcego ps. *grda belka; dugi pas ziemi,
grzdka17. Znaczenie topograficzne wzgrze jest sekundarne, zapewne [15]
z pierwotnego wzniesiona belka, grzda dla kur, wystpuje ono i na innych
terenach, por. np. ros. grjad podune wzniesienie18.
2. kpa wzgrze, pagrek obok innych znacze: kpa drzew na rzece
lub jeziorze, pat wycitej murawy, cega torfu (Sychta II 153). Wyraz odpo-
wiada pol. kpa gromadka, grupka, kupka, pk (np. krzeww, drzew, trawy),
wysepka, wynioso na rzece, bagnie, zwykle poronita krzewami. Kon-
tynuuje ps. *kpa z pierwotnym znaczeniem co wygitego, wystajcego,

15 Por. W. B o r y , Serbskochorwackie studia leksykalne, ZbFL XXIII, z.1, 1980, s.28

{artyku na s.296318 niniejszego tomu red.}.
16 Karowicz (V 212) i za nim SWarsz (VI 368) przytaczaj posta spych krawd gry
wysokiej i spadzistej za Pobockim, a wic ze rda kaszubskiego.
17 Por. np. Sawski SEJP I 371372; SSJa VII 120122. [15]
18 Szczegowo o mieszaniu pol. grd i grzda w znaczeniach topograficznych zob. B.la-
ski, PF X, s.317318, por. take Tolstoj o.c. 122128 (o hrud : hrjada na Polesiu).

710

http://rcin.org.pl
wznoszcego si ponad otoczenie19. Kaszubskie znaczenie wzgrze, pag-
rek rozwino si z kpa krzeww, drzew (wznoszca si ponad otoczenie),
poronite wzniesienie.
3. sep arch. pagrek, kopiec, fig. med. kaszak (Sychta V 35). Wyraz
odpowiada strus. sop nasyp, wa; wzgrze, pagrek, ros. sop spa nasyp,
wa; grobla; pagrek, se. sp usypane ogrodzenie, wa midzy winnicami,
sch. sp ts., por. te stpol. sep spa (wedug Lindego te gen. spi, spy) danina
w ziarnie, gu. se sepje kupa, zaspa niena. Wyraz kontynuujcy ps. *sp
usypana kupa czego, nasyp, wa (derywat od ps. *suti sp sypa). Znacze-
nie pagrek jest wtrne, wystpuje nie tylko w kaszubskim, ale te na obsza-
rze ruskim. Na gruncie kaszubskim powsta analogiczny derywat od prefigo-
wanego czasownika usp pagrek (pn.), z zachowanym pierwotnym znacze-
niem kupa czego usypana; wydma (Sychta VI 34), sp nasyp, wzniesienie
(LorPW III 776), por. te uspa nasyp, kopiec (LorPW III 778).
Wyrazem niejasnego pochodzenia jest powiadczony na Kpie arno-
wieckiej ksp maa wynioso w terenie bagnistym, kpa (Sychta II 285),
moe jakie lokalne przeksztacenie rzeczownika kpa.
Analiza wybranych kaszubskich wyrazw topograficznych, oznaczaj-
cych wzniesienia terenu, pokazuje, e dialekt zachowa cz starych lekse-
mw pochodzenia prasowiaskiego ze znaczeniem wzniesienie, wzgrze,
gra oraz wzbogaci swj zasb odpowiednich terminw topograficznych
w rezultacie zmian znaczeniowych (innowacji semantycznych) pewnych
odziedziczonych wyrazw, ktre pierwotnie nie oznaczay obiektw fizjogra-
ficznych. Na uwag zasuguje grupka nazw wzniesie powstaych na gruncie
kaszubskim. Ciekawe, e pierwotnie oznaczay one gwnie urwisko, urwiste
wzniesienie. [16]

{Na s.16 skrty rde, na s.1617 inne skrty red.}

19 Sawski SEJP II 127128.

711

http://rcin.org.pl
 Sowiskie obj kobiece okrycie gowy
i wyrazy pokrewne
Onomastyka i dialektologia. Prace dedykowane Pani Profesor Ewie
RzetelskiejFeleszko (pod red. H.PopowskiejTaborskiej i J.Dumy),
Warszawa 1997: Slawistyczny Orodek Wydawniczy, s.3340

F.Lorentz zapisa w sowiszczynie interesujcy rzeczownik obj

(ob), eja czapka noszona dawniej przez kobiety u Kabatkw (die frher
von den kabatkischen Frauen getragene Kappe). Bliski formalnie wyraz,
z odrbnym jednak znaczeniem, wystpuje na poudniu terenu kaszubskie-
go: w Chojnickiem B. Sychta zapisa techniczny termin, nalecy do ludowe-
go sownictwa tkackiego, obj aju koo wprawiajce w ruch koowrotek.
Obu tych wyrazw nie mona identyfikowa z bliskim gosowo kaszubskim
obj obyczaj, obrzd; sposb zachowania si, maniery, obejcie, tosamym
z pol. obyczaj powszechnie przyjty sposb postpowania, zwyczaj; nawyk,
przyzwyczajenie; sposb ycia, prowadzenia si, sprawowania si. W czci

 {W pierwodruku przypisy umieszczono na kocu tekstu: przypisy 15 na s.38, 646

na s.39, pozostae na s.40 red.}
LorSW 1360, LorPW III 640.
 Sychta III 268: Ostrowite pod Borzyszkowami.
 Sychta III 267268, LorPW III 640641. Lorentz (GP I 139) wrd nieprawidowoci
rozwoju przedpomorskiego przytacza kontynuanty ps. *obyaj: kasz. obj i jego sowi-
ski odpowiednik z j (gen. eju). Podobnie ps. *liaj jest w jednych gwarach kaszubskich
kontynuowane jak lj, w innych jako lj.
 Wyraz ten kontynuuje ps. *ob(v)yaj nawyk, zwyczaj, obyczaj, bdce rzeczownikiem
dewerbalnym z sufiksem j od ps. *obvyknti przywykn, przyzwyczai si. Ciekawe, e
w XVIwiecznej polszczynie powiadczony jest wyjtkowy wariant obieczaj sposb (o inter-
pretacji nakazw religijnych), wystpujcy w tekcie Confessio Augustana, to jest wyznanie
wiary niektrych ksit i miast niemieckich (w tumaczeniu J.Radomskiego, Krlewiec 1561),
zob. SXVI XIX 145. Posta obieczaj nie ma uzasadnienia etymologicznego. Nie mona wyklu-
czy oddziaywania omawianej w artykule homonimicznej pary obyczaj : obieczaj obramowa-
nie sita, ktrej XVIwiecznych powiadcze wszake nie znamy.

http://rcin.org.pl
gwar polskich (przede wszystkim maopolskich) istnieje odrbny etymologicz-
nie homonim, ludowy termin techniczny (oznaczajcy niekiedy take skadnik
okrycia gowy) obyczaj, z odmiank obieczaj, z ktrym wiza naley wymie-
nione si. obj i kasz. obj, majcy take nawizania w czci jzykw so-
wiaskich. Przyjrzyjmy si najpierw materiaowi polskiemu:
1) obyczaj (gwarowe ()obycj, ()obycoj) obwd (otok, obramowanie)
sita, rzeszota, przetaka z cienkiej wygitej deseczki jest znany gwnie w Mao-
polsce, rzadziej s powiadczone inne znaczenia: rondo kapelusza, rodzaj
urzdzenia do przywizywania bydlcia do obu (kabk czyli obyczaj ska-
da si z jarzma i dbowego zgitego prta, kadzie si bydlciu na szyj).
W gwarach polskich powiadczona jest te grupa derywatw od tej
postaci: obyczaisko (w gwarze obycasko) obwd (otok, obramowanie) sita,
rzeszota, obyczajka ts., obyczaina ts.10, obramowanie przyrzdu pszcze-
larskiego w ksztacie sita11.
2) obieczaj (gwarowe ()oecaj, ()oecj, ()oecoj) obramowanie sita,
rzeszota, przetaka12, drewniane brzegi sita, zakadanego na gow przez [34]
pszczelarza13, otok polewanicy, tj. wysokiej dziey do parzenia brudnej bie-
lizny14, sklepienie w piecu do wypalania garnkw15, rondo kapelusza16.
Od postaci obieczaj utworzono derywaty: obieczaina (gwarowe oecajina)
obramowanie sita, rzeszota17, element ludowego stroju kobiecego: obrcz
(z kory lipowej) ozdobiona tasiemk, zakadana na gow18 (w tym znaczeniu

 Karowicz III 337 (z Krakowskiego, Olkuskiego i z Podhala), Dejna AGK, mapa 633
i RKJ XXV, s.196, w MSGP z pow. bigorajskiego, kronieskiego, dbrowskiego, buskiego,
jdrzejowskiego, z Orawy, a take z Podlasia (Huszcza w pow. bialskopodlaskim).
 Dejna AGK, mapa 692 i RKJ l.c.
 Karowicz l.c. z Chemskiego.
 Dejna RKJ l.c. z pow. sieradzkiego.
 MSGP z pow. wodawskiego, radzyskiego, siedleckiego, krasnostawskiego.
10 MSGP z pow. krasnostawskiego.
11 MSGP z Puszczy Solskiej.
12 Karowicz III 354 z Ropczyckiego; Dejna AGK, mapa 633 i RKJ XXV s.183. W MSGP
z pow. kranickiego, rzeszowskiego, kronieskiego, niaskiego, kolbuszowskiego, acu-
ckiego, dbrowskiego, kieleckiego.
13 MSGP z okolic midzy Tarnowem a Rzeszowem.
14 Dejna RKJ l.c.
15 MSGP: Porby Majdaskie w pow. kolbuszowskim.
16 MSGP z pow. dbrowskiego i woszczowskiego.
17 MSGP z pow. lubelskiego, krasnostawskiego, kranickiego.
18 Por. np. Obok chustki wizanej mode kobiety i starociny nakaday na gow tzw.
humek. Bya to obrcz z kory lipowej szerokoci 4 cm z siatkowym denkiem. Obrcz tak

713

http://rcin.org.pl
te deminutiwum obieczainka, obiecainka)19, obiecajka cz kapelusza, denko
czyli grna cz czapki20.
Postaci obyczaj, obieczaj zawieraj niewtpliwie sufiks aj, ktrego brak
w formach obieczado (obiecado) obramowanie sita, rzeszota21 i obiecz ucho
u kosza22.
W zalenoci od form wschodniosowiaskich (o ktrych niej) pozo-
staj odrbne postaci waciwe niektrym wschodnim gwarom polskim:
obieczka obwd drewniany sita23, oecka foremka na torf (z lipy, do susze-
nia torfu)24, obieczko obwd przetaka25 i obieczynka otwr w arnach, do
ktrego wsypuje si ziarno26.
Odpowiednie wyrazy powiadczone s dobrze na obszarze wschodnio-
sowiaskim i szcztkowo na obszarze poudniowosowiaskim, przy czym
oboczno rdzennego y : e nie jest ograniczona do polszczyzny. Formy
wschodniosowiaskie charakteryzuj si rnym wokalizmem rdzennym
(y, i, e) oraz rn budow sowotwrcz.
Pod wzgldem budowy najblisze pol. obyczaj, obieczaj s wschodnio-
sowiaskie postaci:
1) z rdzennym y: ros. dial. obyjka otok, obramowanie sita, rzeszo-
ta; rodzaj sita, wysokie okrge okrycie gowy zamnych kobiet27, ukr. dial.
obyja otok sita; drewniane obramowanie kamienia myskiego lub kamie-
nia w arnach28;

nazywano obiecain i owijano szmatk tj. pcienn tam ozdobion wzdu pasmami haf-
tu (J.w ie y, Ludowe stroje gw kobiecych w wojewdztwie lubelskim, Prace i Materia-
y Etnograficzne. Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego XVIII, cz. 1, 1961,
s.403); Wieniec [starociny weselnej] zrobiony z obrczy ubianej (obiecainki) pokrytej
wstk czerwon, do niej przyszyte jak paciorki orzechy laskowe przewidrowane i naniza-
ne na ni (o.c. 400); T siatk nacigano na obrcz obiecain, wykonan z kory lipowej [cz
humeki, tj. kobiecego nakrycia gowy] (J. Komocki, Strj sandomierski, LublinWrocaw
1957, 22d [= Atlas polskich strojw ludowych, V, 7]).
19 Karowicz III 377, MSGP z pow. krasnostawskiego, zamojskiego, lubelskiego.
20 MSGP z lokalizacj Krakowiacy wschodni.
21 Karowicz III 354 z Olkuskiego, Kucaa 114, Dejna RKJ XXV, s.183, w MSGP z pow.
rzeszowskiego, jasielskiego, limanowskiego, nowotarskiego, wadowickiego.
22 MSGP: Samocice w pow. Dbrowa Tarnowska.
23 MSGP z pow. bialskopodlaskiego.
24 MSGP z pow. suwalskiego.
25 MSGP z pow. soklskiego.
26 MSGP z pow. przemyskiego.
27 SRNG XXII 289.
28 elech I 539; Hrin III 9.

714

http://rcin.org.pl
 2) z rdzennym i: brus. dial. abiaj otok, obramowanie sita29, abij
ka, obijka ts.; obramowanie kamienia myskiego, obramowanie wieka;
wieko (np. skrzyni)30, ros. dial. obijka otok, obramowanie sita, rzeszota,
kobiaki itp.31;
3) z rdzennym e: brus. dial. abjaaj brzeg rzeszota, abjajka, abja
jka, abeajka brzeg rzeszota, pokrywy dzieki, przykrywki32, ros. dial. obve
ja obramowanie wok aren, eby si nie wysypywaa mka33, obejka
otok, obramowanie sita, rzeszota, kobiaki, otok, obrcz bbna, pudeka itp.,
obrcz na beczce, kadzi, naczynie bez dna do wyciskania sera, obramowa-
nie kamienia myskiego, obramowanie wok aren, obrcz koa, rodzaj
sieci rybackiej krg z dnem z siatki, elazna obudowa zamka w drzwiach,
obrcz z tkaniny, noszona przez kobiety pod chustk na gowie34, ovejka
otok sita, rzeszota35.
Jak wida, na terenie wschodniosowiaskim dobrze s powiadczone
postaci z sufiksem aja < *ja (bd derywaty od takich postaci, przede wszyst-
kim pierwotne deminutiwa z sufiksem ka). Obok nich wystpuj take formy nie
zawierajce tego sufiksu, utworzone za pomoc sufiksw [35] ok/ek (< */k),
ka (< */ka), ko (< */ko); rwnie one charakteryzuj si rnymi samo-
goskami rdzennymi:
1) z rdzennym i: ros. dial. obka otok sita, rzeszota, kobiaki, obu-
dowa kamienia myskiego36, obvka, obvka obwd, otok37;
2) z rdzennym e: a. brus. dial. abak m. otok sita, rzeszota, drew-
niana obudowa aren, brzeg rzeszota, wieczko, przykrywka, obrcz z yka
do nawijania przdzy38, ros. dial. obek ka otok sita, rzeszota, kobiaki
itp.39;
b. brus. dial. abka (obka) otok sita, rzeszota, obramowanie wieka
dziey40, ros. dial. obka otok sita, rzeszota, kobiaki itp., rzemyk, zawi-

29 SBPZ I 34.
30 SBM II 49; SBPZ I 34; III 251
31 SRNG XXII 70.
32 SBPZ I 45; SBM I 49.
33
SRNG XXI 360.
34
SRNG XXII 40.

35
SRNG XXII 296.
36
SRNG XXII 70.
37 SRNG XXII 9.
38 SBM I 47; SBPZ I 32.
39 SRNG XXII 40.
40 SBM I 49; SBPZ I 32; III 251.

715

http://rcin.org.pl
zywany wok gowy, aby si wosy nie rozsypyway41, obvka obwd,
otok42;
c. brus. dial. abka n. otok rzeszota, sita itp.43, ros. dial. obko obra-
mowanie sita, rzeszota, kobiaki itp., rzemyk, zawizywany wok gowy,
podtrzymujcy wosy44, obvko obwd, otok45.
Due zrnicowanie (fonetyczne i morfologiczne) postaci waciwe jest
gwarom poleskim, por. np. abieka, obieka, obka, obka, abko, obko
obramowanie sita, rzeszota z ubu lub cienkiej deseczki46, obaja, obajka,
obejka, obejka, obijka, obyijka, abyjka, obojka, obka, abka,
obika, obko drewniana obudowa kamienia myskiego47. Cz tych
gwarowych postaci wskazuje na pierwotne rdzenne *.
Dotychczas nie byo wiadomo, e pokrewny wyraz wystpuje take na
terenie poudniowosowiaskim, w dialekcie kajkawskim jzyka chorwackie-
go. Sowniki interesujcego nas leksemu nie notuj, wystpuje jednak w opi-
sach etnograficznych aren i myna, wykorzystujcych sownictwo gwaro-
we (wzgldnie napisanych lokaln gwar): obi f. obudowa wok kamienia
myskiego48, obe obudowa wok kamienia arnowego (zwykle otok sta-
rego sita lub rzeszota)49. Godne jest uwagi, e rwnie w formach kajkaw-
skich wystpuje oboczno samogoski rdzennej i (z pierwotnego *i lub *y)
oraz e (mogcej kontynuowa *e, *, *).
Wzajemny zwizek przytoczonych sowiaskich postaci, mimo ich r-
norodnoci, nie ulega wtpliwoci. Dobrze jest on widoczny take w seman-
tyce, sprowadzajcej si do znaczenia obwd (wok czego), obramowanie,
obrcz. Liczne dalsze, szczegowe znaczenia, waciwe rnym terenom
sowiaskim, dadz si wyprowadzi (bezporednio lub porednio) z tego
dobrze powiadczonego znaczenia podstawowego.

41
SRNG XXII 4041.
42 SRNG XXI 360.
43 SBPZ I 32.
44
SRNG XXII 41.
45
SRNG XXI 360.
46
Lysenko 23.
47 Nykonuk 296.
48 Oko kamana [kamienia myskiego] je obi, k brani da se melja [mka] ne
restplje. Na prvim kraju obii je kulja [otwr, dziura], ez ku ide melja van, V. Ro i , Pri
gorje, ZNO XII, 1907, s.183.
49 Spodak [dolny kamie w arnach] je zasijeen na dva cola, da gorak [grny
kamie] u ega sjedne. Oko kamena je obe (navadno je obe obru od staroga sita ili ree-
ta), J. Kot a r s k i, Lobor, ZNO XX, 1915, s.237.

716

http://rcin.org.pl
 Ustalenie etymologii rozpatrywanej rodziny wyrazowej jest utrudnione ze
wzgldu na zrnicowanie postaci wystpujcych w jzykach sowiaskich. Z jed-
nej strony mamy tu rnice w budowie sowotwrczej form waciwych poszcze-
glnym jzykom i dialektom sowiaskim. Z drugiej strony w postaciach sowia-
skich obserwujemy rnice w rdzennym wokalizmie (e bd , y, i), nie
dajce si sprowadzi do jednej, wsplnej, wyjciowej [36] samogoski rdzennej.
Zwaszcza te ostatnie rnice, widoczne take w obrbie poszczeglnych jzykw,
a nawet dialektw tego samego jzyka, stanowi przeszkod w objanieniu ety-
mologicznym rozpatrywanej grupy wyrazw sowiaskich. Dotychczasowe pr-
by etymologiczne wyrazw wschodniosowiaskich (bez uwzgldnienia odpo-
wiednich wyrazw polskich, kaszubskich i chorwackich) wychodziy z rnych
postaci. Preobraenskij by skonny uzna za starsze postaci z i: ukr. obyajka,
brus. obiajka wyprowadza z pierwotnego *obviajka i wiza z ros. vica prt,
vit wi, ple (< ps. *viti vj wi, ple), zwracajc wszake uwag na trudno-
ci semantyczne tego objanienia50. Etymologi t powtrzy M. Vasmer, za mniej
prawdopodobn uznajc prb A.Matzenauera wyprowadzania z pierwotnego
*objaajka od ros. jaejka komrka, przegrdka51. Inne objanienie, wychodz-
ce z postaci wskazujcych na rdzenne , zaproponowa R. Kravuk; zostao ono
przyjte w biaoruskim sowniku etymologicznym52 i w niniejszym artykule.
Moliwo objanienia genezy omawianych wyrazw stwarza semanty-
ka form wschodniosowiaskich, przede wszystkim przytoczone wyej znacze-
nia obramowanie, obwdka wieka i wieko (np. skrzyni). Pozwalaj one wysu-
n przypuszczenie, e rozpatrywane wyrazy pozostaj w zwizku etymologicz-
nym z ps. *vko wierzchnia ruchoma cz naczynia, wieko, pokrywa (por. np.
pol. wieko pokrywa naczynia, skrzyni itp., przykrywka, ros. vko powieka, dial.
pokrywka koszyka, kobiaki, dziey itp.; drewniany obwd sita; drewniana obu-
dowa aren, kamienia myskiego, scs. vko powieka). Struktura rozpatrywanej
rodziny wyrazowej wskazuje, e bezporedni podstaw stanowi mogo wyrae-
nie przyimkowe z przyimkiem *ob wok, dookoa: *ob vko wok wieka, doo-
koa wieka53. Na poszczeglnych terenach sowiaskich utworzono za pomoc
rnych formantw derywaty od takiego wyraenia przyimkowego: z sufiksem
* (*obv > chorw. dial. kajk. obe), z sufiksem *j (*obvaj > pol. dial. obie

50 A.G.Preobra ensk ij, timologieskij slovar russkogo jazyka, I, Moskva 1959, s.626627.
51
Vasmer ES III 99. Etymologia

Matzenauera jest nieprawdopodobna z przyczyn fone-
tycznych, gdy ros. jaeja, jaejka kontynuuje ps. *aja (zob. SP VI 8384), zatem w odpo-
wiednich wyrazach polskich oczekiwalibymy kontynuantu samogoski nosowej.
52 Zob. SBM I 4950.
53 Por. SBM I 47 (s.v. abak), 4950 (s.v. abijka), 67 (s.v. abjajka).

717

http://rcin.org.pl
czaj), z sufiksem *ja (*obvaja > ros. dial. obveja, brus. abjaaj). W pewnych
gwarach powstay te podobne derywaty z innymi sufiksami, np. w gwarach pol-
skich z sufiksem do, w gwarach wschodniosowiaskich z sufiksami *k, *ka,
*ko. S to zapewne derywaty do wczesne, utworzone od tej samej podstawy,
jednak rnice w strukturze sowotwrczej wskazuj na lokalne formacje powsta-
e w okresie, kiedy terytorium sowiaskie byo ju jzykowo zrnicowane.
Etymologiczne znaczenie takich derywatw trzeba odtwarza jako to, co
jest wok wieka, dokoa pokrywy. Sdzc po znaczeniach realnie istniejcych
w jzykach sowiaskich, wymienione derywaty oznaczay obwdk pokrywy
(wieka) pewnych (drewnianych, zrobionych z yka, plecionych) naczy, obra-
mowanie wieka przylegajce do grnej krawdzi naczynia czy otaczajce gr-
n krawd naczynia (por. zwaszcza brus. dial. [37] abjajka brzeg rzeszota,
brzeg pokrywy dzieki, abjaajek obramowanie tworzone przez brzegi sita bd
pokryw dzieki54). Poniewa taka obwdka pokrywy jakby otaczaa brzeg
naczynia czy pojemnika, oznaczajce j wyrazy mogy przybra znaczenie otok,
obramowanie, obwd kobiaki, sita, rzeszota, dziey itp., obramowanie, obudo-
wa kamienia w arnach. Obramowanie takie miao ksztat kolisty, std wtrne
znaczenie obrcz (zwykle z yka, z kory, z cienkiej deseczki, czyli z materiau,
z ktrego robione byy obramowania), dalej te koo, kko. Tego rodzaju obr-
cze (np. z kory lipowej) miay zastosowanie take jako element kobiecego przy-
brania gowy, co pokazuj cytowane opisy etnograficzne i materiay dialektalne
polskie i rosyjskie. Sowiskie znaczenie kobiece okrycie gowy (czapka czy jaki
rodzaj czepca?) powstao zatem prawdopodobnie w rezultacie uoglnienia zna-
czenia obrcz stanowica element kobiecego przybrania gowy.
Podana etymologia objania tylko cz form polskich i sowiaskich,
zawierajcych rdzenne e < *. Natomiast postaci z rdzennym y (pol. dial.
obyczaj, kasz. obj, si. obj z < y, chorw. dial. kajk. obi i podobne
formy wschodniosowiaskie, gdzie wystpuje rwnie rdzenne i) pozosta-
j niejasne. Prawdopodobnie y i i s wtrne, wprowadzone przez analogi
do jakiej innej, trudnej do ustalenia rodziny wyrazowej (czyby pod wpy-
wem odlegego semantycznie ps. *obyaj obyczaj, zwyczaj?). Poniewa for-
my z sekundarnymi samogoskami rdzennymi wystpuj na kilku terenach
sowiaskich (w polskim z kaszubskim, w chorwackim i we wschodnioso-
wiaskim), mamy tu zapewne do czynienia z przeobraeniami (moe do
wczesnymi) pierwotnych postaci pokrewnych wyrazw przeprowadzonymi
paralelnie w kilku czciach terytorium sowiaskiego.

54 SBM I 67.

718

http://rcin.org.pl
 Projekt Etymologicznego sownika kaszubszczyzny

Wiener Slavistisches Jahrbuch 37, 1992, s.135140

1.Dialekt kaszubski jest bodaj najlepiej i najwszechstronniej zbadanym

dialektem sowiaskim. Doskonale znana jest take leksyka tego dialektu, gdy
rozporzdzamy ogromnymi jej zbiorami. Istniej sowniki gromadzce leksyk
z caego terenu kaszubskiego (Pomoranisches Wrterbuch Friedricha Lorentza,
kontynuowany przez Friedhelma Hinzego, szczeglnie cenny Sownik gwar
kaszubskich na tle kultury ludowej Bernarda Sychty oraz wartociowe sowniki
dawniejsze, np. Pobockiego, Ramuta). Istniej rwnie zbiory leksyki niekt-
rych gwar kaszubskich, przede wszystkim wymarej ju gwary sowiskiej (Slo
vinzisches Wrterbuch Lorentza, materiay Mikoaja Rudnickiego; przygotowy-
wany jest nowy sownik sowiski pod redakcj prof. Sobierajskiego). Bardzo
bogaty materia leksykalny, zlokalizowany i w znacznym stopniu opracowany
take od strony etymologicznej, zawiera Atlas jzykowy kaszubszczyzny i dialek
tw ssiednich pod redakcj Zdzisawa Stiebera i Hanny PopowskiejTaborskiej.

2. Uderzajc cech leksyki kaszubskiej jest jej bogactwo. Wystarczy

przypomnie, e sownik Bernarda Sychty, zawierajcy wycznie auten-
tycznie ludowe sownictwo, liczy 7 obszernych tomw. Bogactwo leksykalne
kaszubszczyzny jest wiadectwem jej ywotnoci i ywych w cigu dziejw
dialektu procesw odnawiania i wzbogacania sownictwa. Wynika rwnie
z braku oglnej normy i nikego oddziaywania normy oglnopolskiej, std
znaczne zrnicowanie leksykalne gwar i dua liczba synonimw.
Bogactwo leksyki kaszubskiej uwidacznia si przy analizie prawie ka-
dego mikropola semantycznego. Przyjrzyjmy si, dla przykadu, kaszubskim
wyrazom oznaczajcym spokj (wewntrzny i zewntrzny). To pojcie ozna-
cza w gwarach kaszubskich 7 rnych leksemw: ir, pokj, spokj, skrtva/
skrtev, ubtk, bezek i spara/spar.

http://rcin.org.pl
 Z wymienionych wyrazw trzy to leksemy waciwe rwnie pol-
szczynie oglnej, mianowicie ir, pokj i spokj. S to wyrazy o charak-
terze rezydualnym, wyrazy odziedziczone ze starszych epok rozwoju jzy-
kowego. Najstarszy z nich ir jest kontynuantem prastarego wyrazu (ps.
*mir = [136] stlitew. mieras), motywowanego na paszczynie indoeuropej-
skiej. Kasz. pokj, spokj (= pol. pokj, spokj) to kontynuanty prasowia-
skich innowacji: ps. *pokoj, *spokoj derywowane od czasownikw *poiti,
*spoiti spocz, odpocz. Pierwotnie te rzeczowniki oznaczay spoczy-
nek, odpoczynek.
Obok tych wyrazw genetycznie przedpolskich (a wic i przedkaszub-
skich) w gwarach kaszubskich wystpuj 4 synonimy (skrtva/skrtev, ubtk,
bezek i spara/spar), ktre nie maj paraleli w innych jzykach sowia-
skich i, poza jednym wyjtkiem, nie s znane reszcie obszaru polskiego.
Wszystkie wymagaj analizy etymologicznej.
Tym wyjtkiem jest skrtva/skrtev spokj niezmcony konfliktami,
sporami, zdenerwowaniem, leksem istniejcy w poudniowych gwarach
kaszubskich graniczcych z niekaszubskim Kociewiem, uywany wycznie
w zdaniach z negacj. Skrtwa w znaczeniu spokj, zwaszcza spokj psy-
chiczny, cierpliwo, wytrwao znana jest te gwarom pnocnopolskim.
Wszdzie wyraz jest uywany w zdaniach z negacj, np. nie da skrtwy nie
da komu spokoju, dokucza komu. Geneza wyrazu tumaczy si dobrze
na gruncie polskim. Wedug informacji sownika Pobockiego w polskiej
gwarze chemiskiej skrtwa oznaczaa uwijanie si, krztanin, krztanie
si (tj. bycie w ustawicznym ruchu, krcenie si przy jakiej pracy). I to jest
z pewnoci znaczenie pierwotne, etymologiczne, gdy skrtwa to derywat od
prefiksalnego czasownika skrca si krci si, uwija si, wawo si poru-
sza przy jakim zajciu, krzta si. Jest to zatem nomen actionis zbudowa-
ne jak np. bitwa, modlitwa. Powstaje jednak pytanie, jak wyraz oznaczajcy
pierwotnie bycie w ustawicznym ruchu mg otrzyma znaczenie przeciw-
stawne spokj. Wiemy, e wyraz by i jest uywany tylko w zdaniach z nega-
cj typu nie ma skrtwy nie ma krztaniny, uwijania si, tj. cae zdanie mia-
o znaczenie jest spokj. Wydaje si, e przez reinterpretacj staych uy
wyrazu z negacj wyabstrahowano znaczenie spokj, antonimiczne w sto-
sunku do znaczenia prymarnego. By moe pewn rol w tym procesie ode-
gra paralelizm zda typu nie mam skrtwy, nie mam miru, nie mam pokoju.
Warto zwrci uwag, e taki sam niezwyky rozwj semantyczny wykazu-
je pokrewny polski rzeczownik skrztwa, derywat od skrzta si zwija si
przy robocie, stara si szybko robi. W staropolskim, w XVI wieku derywat
skrztwa znaczy skrztno, uwijanie si, wspczenie w niektrych gwa-

720

http://rcin.org.pl
rach pnocnej Polski oznacza spokj, przy czym wyraz jest uywany w zda-
niach z negacj, np. skrztwy nie da nie da spokoju.
Jak wida, skrtva/skrtev naley do wyrazw wicych poudniowe
gwary kaszubskie z dialektami pnocnopolskimi. W tym wypadku nie [137]
mona wykluczy, e wyraz, i to w nowym znaczeniu spokj, przenikn do
pogranicznych gwar kaszubskich z ssiednich gwar niekaszubskich.
Szerszy zasig w kaszubskim ma ubtk spokj, opanowanie, cierpliwo.
Wyraz ten trzeba odrni od homonimicznego ubtk zmniejszenie si iloci,
ubytek; strata, rozchd, rwnego pol. ubytek ubycie, ubywanie, czes. bytek,
ros. ubytk ubytek, strata, szkoda. Wyjanienie genezy kasz. ubtk spokj
tkwi w semantyce podstawowego czasownika, gdy kasz. ubc obok znaczenia
zmniejszy si, uby ma te specyficzne znaczenie poby, wytrwa, wytrzy-
ma, osta si (pomijam tu problem, czy mamy tu do czynienia z polisemi
czy homonimi czasownika). Zatem ubtk spokj, opanowanie, cierpliwo
jest derywatem od ubc wytrwa, wytrzyma i pierwotnie musia oznacza
wytrwanie, wytrzymao, z czego rozwiny si realnie istniejce znaczenia
cierpliwo, opanowanie, spokj psychiczny. Ubtk spokj jest wic innowa-
cj dialektu kaszubskiego, utworzon na wzr ubtk ubytek i takich wyra-
zw jak dobtk, zbtk, dodatk = pol. dobytek, zbytek, dodatek.
Niewtpliw innowacj kaszubsk jest kolejny synonim, rozpowszech-
niony w gwarach rzeczownik bezek spokj, bezpieczestwo. Jest to dewer-
batiwum, derywat od czasownika *bezec, we wspczesnym kaszubskim
powiadczonego tylko z prefiksami, np. vbezec wypocz, zay wcza-
sw, nabra si. Wyraz naley wic do rodziny pol. opieka, piecza, ros. pa,
pel itd.
Do gwar sowiskich ograniczony jest nastpny synonim: spara
z wariantem spar spokj, odpoczynek, uywany zwykle w zdaniach z nega-
cj, np. uari e sparu zmary nie mia spokoju. Pod wzgldem ety-
mologicznym jest to wyraz najmniej jasny, ale przez to i najbardziej zajmujcy.
Oboczno postaci sparcha f. i sparch m. dopuszcza dewerbalne pochodzenie
leksemu. Istnieje wic moliwo czenia wyrazu kaszubskiego z takimi cza-
sownikami jak gu. porchny unie si gniewem, zaperzy si i porcha par-
ska, fuka, prycha, ros. porcht fruwa, przelatywa z miejsca na miejsce,
sprowadzanymi do ps. *pchati. W jzykach sowiaskich istniej te obocz-
ne postaci, wskazujce na rdzenne , np. pol. pierzcha ucieka w popochu,
rozprasza si; pka. Mamy tu do czynienia z prasowiaskim czasownikiem
*pchati/*pchati, dla ktrego mona rekonstruowa znaczenie parska, pry-
cha, furkota i przenone unosi si, burzy si, denerwowa oraz rozsypy-
wa si, rozprasza si, pierzcha. Dla nas jest wane, e sporo wyrazw nale-

721

http://rcin.org.pl
cych do rodziny tego czasownika ma znaczenie okrelajce stany emocjonal-
ne, np. pol. pierzchliwy lkliwy, pochliwy, stpol. pierzchanie i pierzchliwo
popdliwo, gniew, porywczo, gu. porchny unie si gniewem, zape-
rzy si, porchliwy zapal[138]czywy, porywczy, popdliwy, sa. prchk poryw-
czy, popdliwy, czes. prchlec furiat, sch. pljiv gniewny, zapalczywy.
Myl, e podstaw derywacyjn analizowanego wyrazu kaszubskie-
go mg stanowi czasownik bliski formalnie i semantycznie gu. por
chny. Jednake rzeczownik kaszubski zawiera prefiks s, ktry moe kon-
tynuowa pierwotne s, iz lub vz. Zatem kasz. spara/spar mona by
uzna za derywat od niepowiadczonego w kaszubskim prefiksalnego cza-
sownika *sparchn lub *sparcha (mgby to by formalny odpowiednik np.
ros. vsporchnt ulecie, pofrun) w znaczeniu bliskim gu. porchny, tj.
wzburzy si, unie si gniewem lub podobnym. W takim razie dewerbalny
derywat spara/spar winien znaczy wzburzenie, uniesienie, gniew (czyli
miaby w przyblieniu takie znaczenie jak pokrewny staropolski rzeczownik
odsowny pierzchanie). Realnie jednak wyraz kaszubski ma znaczenie prze-
ciwstawne, mianowicie spokj wewntrzny.
Zwraca uwag fakt, e w tekstach spara/spar wystpuje niemal wycz-
nie w zdaniach z negacj. Mona przypuszcza, e w zdaniach typu *nie mia
sparchu/nie mia sparchy wyraz najpierw mia znaczenie prymarne wzburze-
nie, gniew, irytacja, a cae zdanie mona rozumie jako nie by wzburzony,
zagniewany, poirytowany. Ale zdania takie znaczyy te by spokojny, opa-
nowany, mia spokj wewntrzny, opanowanie. Widocznie taka interpreta-
cja zda spowodowaa wyabstrahowanie nowego, przeciwstawnego pierwot-
nemu, znaczenia spokj wewntrzny, opanowanie. Moliwo takiego roz-
woju semantycznego wspiera ewolucja znaczeniowa kasz. skrtva, pol. dial.
skrtwa, skrztwa, dla ktrych mamy powiadczone i znaczenie prymarne,
i znaczenie sekundarne spokj.
Przedstawiona etymologia spara/spar jest, zapewne, dyskusyjna. Nie
ulega jednak wtpliwoci, e leksem ten jest innowacj czci dialektu kaszub-
skiego, mianowicie gwary sowiskiej i e leksem ten utraci motywacj na
gruncie kaszubskim. Zapewne wic naley do starszej warstwy kaszubskich
innowacji leksykalnych.

3. Specjalnie wysunem na plan pierwszy problem etymologii innowacji

leksykalnych, zarwno wicych kaszubszczyzn z dialektami pnocnopol-
skimi, jak i wycznie kaszubskich. Bowiem ta bardzo liczna i chronologicznie
zrnicowana warstwa leksyki kaszubskiej mniej przycigaa uwag etymolo-
gw. A wanie w tej warstwie leksykalnej skrywa si wiele niezwykle intere-

722

http://rcin.org.pl
sujcych z punktu widzenia etymologii leksemw, wiele wyrazw wanych dla
historii sownictwa polskiego i sowiaskiego. Pozwol sobie przytoczy jesz-
cze jeden charakterystyczny przykad. Analiza etymologiczna kasz. gdo sta-
do zwierzt doprowadzia do wniosku, e jest to derywat z sufiksem o (jak
np. pol. wlazo) od prasowiaskiego czasow[139]nika *grsti grd i, cho-
dzi, czyli e etymologiczne znaczenie kasz. gdo to to, co si porusza, grupa
idcych, poruszajcych si zwierzt. Rzecz w tym, e w jzykach zachodnio-
sowiaskich nie s powiadczone kontynuanty czasownika *grsti. Jeli wic
etymologia kasz. gdo jest suszna, to wyraz ten wiadczy, e w przeszoci
dialektu kaszubskiego istnia kontynuant ps. *grsti. W zwizku z tym warto
przypomnie, e w pewnych jzykach sowiaskich (np. w soweskim, serbsko
chorwackim, ukraiskim) zachoway si tylko szcztki tego czasownika.

4. Od dawna wiadomo, e dialekt kaszubski jako dialekt peryferyj-

ny obfituje w archaizmy leksykalne, e przechowa liczne residua pochodze-
nia prasowiaskiego. Wiele takich wyrazw ju wydzielono i zanalizowano
(trzeba tu wspomnie zwaszcza liczne prace prof. Taborskiej), wiele z nich
uwzgldniaj oba sowniki prasowiaskie, krakowski i moskiewski. Jednak-
e nie wszystkie takie wyrazy zostay dotd dostrzeone. Systematyczna ana-
liza leksyki kaszubskiej pozwala wykrywa kolejne residua, np. nie uwzgld-
niany przy rekonstrukcji ps. *choliti kaszubski prefiksalny czasownik rozolc
s poodpina si. Nie dostrzeono archaicznego charakteru kasz. pn. pl
i pd. spk szufla do wylewania wody z odzi, majcego dokadne formalne
i semantyczne odpowiedniki w pn. pol. spek, brus. (na Polesiu) spol, ukr.
(nad Dnieprem i Dniestrem) pol, bug. dial. zpol, mac. dial. (w Ochrydzie
i Dojranie) spol, sch. dial. (nad Adriatykiem i nad Dunajem) spo(l), spolac.
Niewtpliwie mamy tu do czynienia z kontynuantami ps. terminu rybackie-
go *jzpol szufla, opatka do wychlapywania wody z czna. Jest to derywat
od czasownika *jzpolti, ktry wspczenie tylko u Sowian poudniowych
ma powiadczone znaczenie wylewa, wychlapywa wod z czna. Na uwa-
g zasuguj wyrazy, ktrych ekwiwalenty wystpuj w oddalonych gwarach
polskich lub tylko w odlegych czciach terytorium sowiaskiego. Np. kasz.
sjac paa, bucha ciepem ma odpowiednik na poudniu Polski (sia wie-
ci) i w czci jzykw sowiaskich (np. ros. sijt, sch. sjati). Jest to kon-
tynuant ps. *sjati wieci jasno, byszcze ze specyficzn zmian znacze-
nia w kaszubskim. Kasz. pitka rzga, ga, tyczka ma ekwiwalenty tylko
w jzykach poudniowosowiaskich (sch. prtka, bug. i mac. pritka tyczka,
erd). Zgodno formy i znaczenia tych wyrazw pozwala rekonstruowa
ps. *pritka o jasnej etymologii.

723

http://rcin.org.pl
 5. Jest zrozumiae, e przy duej liczebnoci kaszubizmw leksykal-
nych, ktre wymagaj analizy etymologicznej, pene ich opracowanie jest
moliwe tylko w specjalnym sowniku etymologicznym. Co prawda Sownik
etymologiczny jzyka polskiego Franciszka Sawskiego uwzgldnia czcio-
wo wybrane kaszubizmy leksykalne, w pewnym stopniu uwzgldniaj [140]
sownictwo kaszubskie oglnosowiaskie sowniki etymologiczne poczw-
szy od sownika Franza Miklosicha, ale wszdzie tam moe by opracowana
niewielka tylko cz leksyki kaszubskiej. Wysuwano wic postulat opraco-
wania odrbnego sownika etymologicznego dialektu kaszubskiego. Ostatnio
prace nad takim sownikiem zostay podjte przez prof. Hann Popowsk-
Taborsk i przeze mnie.
Mog tu przedstawi tylko niektre zaoenia Etymologicznego sowni
ka kaszubszczyzny. Sownik jest pomylany jako swego rodzaju dyferencjal-
ny sownik w stosunku do polskiego sownika etymologicznego. To znaczy,
e do sownika nie wejd wyrazy oglnopolskie znane te kaszubszczynie.
Sownik uwzgldni jednak te wyrazy kaszubskie, ktrych odpowiedniki s
znane niektrym tylko gwarom polskim lub istniay tylko w przeszoci jzy-
ka polskiego. I oczywicie obejmie wszystkie wymagajce analizy etymolo-
gicznej wyrazy wycznie kaszubskie.
Zostan zatem opracowane w sowniku:
1)
zachowane w kaszubskim archaizmy leksykalne, wyrazy rezydualne
relikty leksyki prasowiaskiej i wyrazw przedpolskich oraz relikty leksy-
ki staropolskiej,
2)
wczesne innowacje leksykalne, ktre nierzadko utraciy motywa-
cj, zarwno innowacje wycznie kaszubskie, jak i innowacje wsplne dla
kaszubskiego i ssiednich dialektw polskich,
3)
pniejsze innowacje wycznie kaszubskie, w tym rnego rodzaju
wyrazy ekspresywne.
Sownik, rzecz jasna, bdzie musia uwzgldni take starsz warstw
zapoycze.
Spodziewamy si, e Etymologiczny sownik kaszubszczyzny nie tylko
uporzdkuje dotychczasowe osignicia etymologii kaszubskiej, ale przy-
niesie te objanienia etymologiczne wielkiej iloci wyrazw dotychczas nie
analizowanych oraz skoryguje liczne dotychczasowe etymologie.
Poniewa sownik niejako przy okazji zawiera bdzie sporo dialektycz-
nej i historycznej leksyki polskiej, bdzie te dopenieniem istniejcych ety-
mologicznych sownikw polskich.

724

http://rcin.org.pl
 Dziedzictwo prasowiaskie w leksyce kaszubskiej
Obraz jzykowy sowiaskiego Pomorza i uyc. Pogranicze i kon-
takty jzykowe (pod red. J.Zieniukowej), Warszawa 1997: Slawistycz-
ny Orodek Wydawniczy, s.261269 [Jzyk na Pograniczach, 19]

Wan cz sownictwa dialektu kaszubskiego stanowi leksemy rezy-

dualne, odziedziczone z epoki prasowiaskiej wsplnoty jzykowej. Wik-
szo z nich jest lub bya powiadczona rwnie w jzyku polskim. Bowiem
na prasowiaskie dziedzictwo w leksyce kaszubskiej skadaj si:
1) wyrazy wsplne dla caego polskiego obszaru jzykowego, czyli wyra-
zy istniejce w jzyku oglnopolskim, w polskich dialektach i w dialekcie
kaszubskim,
2) wyrazy istniejce w dawnej polszczynie (zwaszcza w okresie sta-
ropolskim), nie zachowane w jzyku oglnopolskim, niekiedy zachowane
w niektrych gwarach polskich, powiadczone w leksyce kaszubskiej,
3) wyrazy wsplne dla kaszubszczyzny i dla pewnych dialektw pol-
skich, nieraz oddalonych od obszaru kaszubskiego, np. istniejce w gwarach
maopolskich lub lskich,

 {W pierwodruku przypisy przesunito na koniec artykuu, przypisy 15 na s.267, pozo

stae na s.268 red.} O archaicznej czci leksyki kaszubskiej, w tym rwnie o leksemach
bdcych dziedzictwem prasowiaskim zob. zwaszcza H. Po p ow s k aTa b o r s k a, Najstar
sza warstwa kaszubskich dialektyzmw leksykalnych, Konferencja Pomorska (1978), Wrocaw
1979, s.3542; t a , Die Bedeutung peripherer Sprachgebiete fr die etymologische Forschung
(im Zusammenhang mit dem Projekt der Erarbeitung der Kaschubischen Etymologien), ZfSl
XXIV, 1979, s.100104 [polska wersja: Warto leksyki peryferycznych obszarw jzykowych
dla bada etymologicznych (w zwizku z projektem opracowania Etymologii kaszubskich),
PopowskaTaborska Szkice 219224]; F. H i n z e, Der urslawische Anteil am pomoranischen
Wortschatz. Urslawische Lexik des Pomoranischen, die nicht im Polnischen bezeugt ist, ZfSl
XXVII, 1982, s.342355; W.Bory, Archaiczna warstwa rodzimej leksyki sowiskiej, Studia
kaszubskosowiskie, eba 1992, s.3144 {na s.628639 niniejszego tomu red.}.

http://rcin.org.pl
 4) wyrazy wsplne dla kaszubszczyzny i dla ssiadujcych z ni p-
nocnych gwar polskich, zwaszcza dla gwar Kociewia, Borw Tucholskich,
Krajny, czasem rwnie Malborskiego,
5) wyrazy ograniczone na terytorium polskim do obszaru kaszubskie-
go lub jego czci, czyli typowe kaszubizmy leksykalne majce genez praso-
wiask.
Na tym miejscu chc przedstawi przykady wyrazw kaszubskich
nalecych do ostatniej grupy, tj. przykady rezyduw niewtpliwie lub praw-
dopodobnie odziedziczonych z epoki prasowiaskiej, nie znanych reszcie
polskiego terytorium jzykowego. Ograniczenie poszczeglnych rozpatry-
wanych wyrazw do obszaru kaszubskiego ustalaem na podstawie dostp-
nych rde leksykograficznych, moe si wic zdarzy, e nowe informacje
o sownictwie polskim, szczeglnie gwarowym, uka wystpowanie wyrazu
uwaanego za kaszubizm take poza obszarem kaszubskim. [262]
Ze wzgldu na ograniczenie miejsca przedstawiam tylko wybrane przy-
kady rezydualnych czasownikw i rzeczownikw, pomijam zatem sporo cie-
kawych przykadw, w tym grup interesujcych przymiotnikw i pojedyn-
cze przykady reprezentujce inne czci mowy.

1.Przykady czasownikowe

1.1.Czasowniki podstawowe
olc, czasownik powiadczony tylko z prefiksem, mianowicie rozolc
s poodpina si, o odziey, rozoloni nie zapity. Naley go czy z ros.
chlit troskliwie pielgnowa, otacza piecz, utrzymywa w porzdku,
w czystoci, w gwarach te czyci, my; krtko strzyc; drze, ukr. reg. cho
lty czyci, bug. choli se szykuje si. Czasowniki te kontynuuj ps. *choliti
otacza, ogarnia, osania;
krkac/karkac gdaka, o kurach, mwi lub piewa piskliwym go-
sem, opowiada, skary si, upomina, aja, beszta, karci, zaleca si,
umizgiwa si. Czasownik ten odpowiada np. du. krka, gu. korka rzy-
ga, odbija si, sa. kka rechota; kraka, bug. krkam wydawa gardo-
we dwiki (np. o ptakach, o abach); je, pi gono. Wszystkie one konty-

 Szczegowo o tej klasyfikacji kaszubskich archaizmw leksykalnych wraz z peniej-

sz egzemplifikacj w: H. Pop ow s k aTa b or s k a, W. B or y , Leksyka kaszubska na tle so
wiaskim, Warszawa 1996.
 W. B or y , Etymologie kaszubskie, I, GSJ V, 1991, s.7677 {artyku na s.640656
niniejszego tomu red.}.

726

http://rcin.org.pl
nuuj ps. *kkati wydawa gos nieprzyjemny, gardowy, ochrypy itp., cza-
sownik pochodzenia onomatopeicznego;
tac s krci si, wierci si, guzdra si, czasownik odpowiadajcy
np. czes. tati rusza, chwia czym, tati se rusza si, chwia si, zata-
cza si, ros. att chwia, porusza, attsja chwia si, koysa si, poru-
sza si; kiwa si; wczy si, wasa si, scs. tati s hucze, haasowa,
sch. tati przechadza si, spacerowa. Wyrazy te kontynuuj ps. *tati
porusza, wprawia w ruch, *tati s rusza si, porusza si;
si. tarec tkwi, siedzie, te taec ts. i stercze, czasownik maj-
cy dokadne odpowiedniki np. w czes. treti wystawa, stercze, tkwi, sa.
tra wystawa z czego, ponad co, stercze; dugo, bezczynnie gdzie prze-
bywa, tkwi, ros. tort wystawa pionowo, stercze; znajdowa si gdzie,
tkwi, sch. dawne trati stercze. Kontynuuj one ps. *tati pionowo tkwi
w czym, wystawa z czego, stercze. W jzyku polskim i w czci jzykw
sowiaskich powiadczony jest wariant tego czasownika z smobile, miano-
wicie ps. *stati: pol. stercze (dawne starcze) wystawa ponad powierzch-
ni, odstawa od jakiej paszczyzny; sta pionowo, na sztorc; tkwi w miej-
scu, sta dugo i bezczynnie. Z dwu prasowiaskich postaci leksemu *(s)tati
dialekt kaszubski zachowa wariant inny ni reszta obszaru polskiego;
tarc s wczy si, czasownik odpowiadajcy sch. tati biec, bie-
ga, chodzi szybko, lata, gna, pdzi, mac. tra chodzi szybko [263]
w specjalny sposb. Wyrazy te kontynuuj ps. *tati szybko si porusza,
biega, lata, pdzi. Na obszarze polskim powiadczone s poza tym tylko
pokrewne wyrazy o innej budowie, np. dawne odsterka odpycha, odsuwa,
ustyrka si potyka si, nalece do ps. *(s)tkati popycha, szturcha, tr-
ca; wpycha, wtyka, wsuwa;
varskac/vrskac tryska, zia (ogniem), vrec kipie, bulgota; try-
ska, wypywa maym, lecz silnym strumieniem, strzyka. Czasowniki te
naley czy ze se. vrskati skrzypie, trzeszcze, sch. vskati sepleni, by-
ska, razi w oczy, dial. uderza prtem, smaga, mac. vrska smaga, cho-
sta. Wystpowanie identycznych wyrazw, z formantem ska (i e) i ze
znaczeniami typowymi dla czasownikw onomatopeicznych, na skrajnej

 Por. Sawski SEJP II 78; SSJa XIII 216.

 Bory o.c. 8081.
 W.Bor y, Archaiczna warstwa rodzimej leksyki sowiskiej, s.34 {artyku na s.628639
niniejszego tomu red.}.
 W. B or y , Etymologie kaszubskie, II, GSJ VI, 1995, s.62 {artyku na s.656664 niniej-
szego tomu red.}.

727

http://rcin.org.pl
pnocy i na poudniu Sowiaszczyzny pozwala rekonstruowa ps. *vskati
wydawa trzeszczcy, skrzypicy odgos, trzeszcze, trzaska. Kaszub-
ska posta vrec wskazuje na synonimiczn formacj *vati, pozostajc
w takim stosunku do *vskati jak np. pol. trzeszcze do trzaska, ps. *tra
ti do *trskati;
zibac/zbac koysa, huta; spa na siedzco, drzema z czstymi prze-
rwami ma odpowiedniki w czci jzykw sowiaskich, np. poab. zbis
huta si, brus. zbac, ros. zbit, dial. zbat huta, sch. zibati huta, koy-
sa. Przytoczone czasowniki kontynuuj ps. *zybati koysa, huta;
znoic chodzi, zibi ma odpowiedniki we wszystkich trzech grupach
jzykw sowiaskich, np. czes. znobiti chodzi; odczuwa chd, ukr. zno
bty przezibia, sch. dawne znobiti zibi. Kontynuuj one ps. *znobiti zi-
bi, chodzi10;
alc zwgla, arzy, pali, arzy si, paa, lc s tli si, arzy
si, pali si bez wyranego pomienia, rumieni si, szczeglnie pod wpy-
wem zoci, wstydu, gorczki. Czasownik ten ma odpowiedniki innosowia-
skie: brus. dial. lec tli si, arzy si, alic parzy, o pokrzywie, ukr. dial.
lity psu si, o produktach ywnociowych, ros. dial. let nagrzewa si
i fermentowa, rozkada si, gni, o ziarnie przygotowanym na sd, du.
alny poncy11. Wyrazy te daj podstaw do rekonstrukcji ps. *alti tli
si, pali si bez pomienia, arzy si. Wyraz kaszubski sugeruje moliwo
rekonstrukcji obok nieprzechodniego *alti tli si, arzy si rwnie prze-
chodniego czasownika *aliti pali bez pomienia, arzy, zwgla.

1.2.Czasowniki pochodne
W kaszubskim mamy powiadczone kontynuanty pewnych praso-
wiaskich pochodnych formacji czasownikowych, zwaszcza perfektywnych
czasownikw na n, np.
barkec/barec chorowa na koowacizn; chorowa psychicznie, si.
barkec ts., czasownik formalnie odpowiadajcy np. czes. brknouti potkn
[264] si; omyli si (brkl zwariowany, szalony), ros. dial. brknut rzu-
ci, sch. bknuti sign rk, dial. rzuci, pchn. Wyrazy te kontynuuj

 ..Va rbot, K rekonstrukcii i timologii nekotorych praslavjanskich glagolnych osnov

i otglagolnych imen, XI, timologija 1982, 1985, s.3132.
 W. B or y , Etymologie kaszubskie, I, GSJ V, s.84 {artyku na s.640656 niniejszego
tomu red.}.
10 Por. np.
SBM III 339340.
11
Por. o.c. 206.

728

http://rcin.org.pl
ps. *bknti, czasownik perfektywny od *bkati oznaczajcego m.in. myli
si, bdzi (znaczeniowo bliskie czasownikowi kaszubskiemu jest zwaszcza
bug. pobrkam pomiesza rozum, zawrci w gowie, pobrkam se straci
rozum, oszale)12;
lunc uderzy (w si. chuchn, dmuchn), lunc s przewrci
si, straci rwnowag, czasownik odpowiadajcy se. hlniti wydobywa
si parujc, parowa, bug. chljne lun. S to kontynuanty perfektywnego
*chlunti, utworzonego od ps. *chlujati wia13.

2.Przykady rzeczownikowe

2.1. Wrd kaszubskich rezyduw pochodzenia prasowiaskiego nie

powiadczonych na reszcie polskiego obszaru jzykowego jest kilka archaicz-
nych rzeczownikw, np.:
arna (si. rna) poywienie, pokarm, pasza dla byda, wspcze-
nie w nowszym znaczeniu trawa sucha, bezwartociowa jako pasza, rosn-
ca w zbou i na kach. Wyraz ma odpowiedniki w poab. orn pokarm,
poywienie i w wyrazach poudniowosowiaskich, np. cs. chrana poywie-
nie, pokarm, bug. chran ywno, poywienie; zboe, sch. hrna ts.. S to
kontynuanty ps. *chorna poywienie, pokarm, jado14;
kp abd ma dokadne odpowiedniki w gu. ko abd, strus.
kolp ptak warzcha, ros. kolp (ukr. klpyk, klpycja) ts., sch. dial. kp abd,
w Dubrowniku kf te pelikan. Te nazwy ptakw sprowadzaj si do ps. *kp
abd; jest to wyraz majcy bliskie odpowiedniki w jzykach batyckich: litew.
gulbis, gulb, ot. glbis, stprus. gulbis abd (w niektrych jzykach sowia-
skich powiadczone s szcztkowo postaci z nagosowym g)15;
m byskawica bez grzmotu i liczne znaczenia wtrne, np. jakie-
kolwiek wiato pegajce, widmo w najrozmaitszych postaciach, zaraza,
mga, zwaszcza poranna. U Sowian zachodnich wyraz ma odpowiednik
tylko w poab. m byskawica, poza tym jest znany Sowianom wschod-
nim i poudniowym, np. ros. mlnija byskawica, ukr. dial. movnj ts.;

12 Zob. SEK I 8889.

13 Por. SSJa VIII 39.
14 Zob. np. E.Wroc awsk a, Zwizki leksykalne kaszubskopoudniowosowiaskie, SFPS
VII, 1967, s.175; H.Pop ow s k aTa b or s k a, Z problematyki badawczej nawiza leksykalnych
(na materiale kaszubskopoudniowosowiaskim), RS XXXVI, 1975, s.67; SSJa VIII 7677.
15 Por. np. F. S aw s k i, Dubrownicka nazwa abdzia, RS XXI, 1960, s.3740; SSJa XIII
189190.

729

http://rcin.org.pl
blask; odgos, echo, scs. mlnii, mlnija byskawica, sch. mnja byskawica;
piorun; bysk. Wyrazy te kontynuuj ps. *mnji byskawica16;
Do tej grupy rzeczownikw zaliczy mona i kasz. rms pl. tantum
drewniane nosida do noszenia wiader i koszy. Jest to wyraz znany wycznie
z kaszubszczyzny, ale pierwotnie mg by waciwy Sowiaszczynie pnocno
zachodniej, jeli suszna jest sugestia F.Hinzego17 o zachowaniu tego apelatywu
w niemieckich nazwach jezior, ksztatem przypominajcych nosida, na daw-
nym terenie poabskopomorskim (Zermtzel) i na dawnym terenie uyckim
(Schermtzel, Scharmtzel); niemieckie [265] nazwy wasne s powiadczone
od r. 1300. Genez kasz. rms wyjania H.PopowskaTaborska18 (i nieza-
lenie O.N.Trubaczow19). Wyraz ma pochodzi z pierwotnego *mysly (pl. od
*mysl). Posta t trzeba uzna za prastary, prasowiaski wariant fonetyczny
z rdzennym * synonimicznego rzeczownika *kmysl (bd *kmyslo) ograni-
czonego do obszaru wschodniosowiaskiego, np. ros. koromslo, w gwarach te
koromsel, koromsl drewniane nosida do noszenia wiader z wod20.
2.2. Wikszo rezydualnych rzeczownikowych kaszubizmw to rze-
czowniki reprezentujce modsz warstw sownictwa prasowiaskiego,
motywowane na gruncie prasowiaskim.
2.2.1. Wyodrbniajc si grup stanowi rzeczowniki utworzone za
pomoc sufiksu ja:
aa czad, sadza z odpowiednikami w innych jzykach sowiaskich,
np. du. caza sadza, sa. dial. adza dym, swd; sadza, sch. a sadza,
kope. Wyrazy te kontynuuj ps. dial. *aja lotne produkty spalania i paro-
wania, tj. dym, opar, mgieka, sadza21;
dc dobrowolne datki w naturze dla ksidza, si. dca datek, dar,
wyraz majcy odpowiedniki u Sowian wschodnich i poudniowych, np. strus.
daa dar, ros. da dawanie, danie, wydanie, zoenie; porcja, racja, w dialek-
tach np. oddanie, zwrcenie czego; to, co naley odda, dug; poyczka; dani-

16
Por. np. Vasmer REW II 149150.
F.H i n z e, Die Namen Scharmtzel, Schermtzel, Zermtzel, Schermeisel und ihre
17
Deutung. Zugleich ein Beitrag zur Etymologie von ostslav. koromyslo Wassertrage, ZfSl XVII,
1972, s.1924.
18 H. Pop ow s k aTa b or s k a, Kaszubskie eep, erms polsk wersj czerepa i koro-
myse, SlOr XVII, 1968, s.369370 [= PopowskaTaborska Szkice 171173].
19 O.N.Tr uba e v, Nabljudenija po timologii leksieskich lokalizmov, timologija 1972,
1974, s.3541; SSJa IV 149.
20 Por. te SEK I 224225.
21 SP II 106107; SEK I 211.

730

http://rcin.org.pl
na; dar, np. pienidze dawane pannie modej, jamuna dawana biednym, sch.
da danina, podatek; dar. Wyrazy te sprowadzaj si do ps. *data dawanie,
danie; to, co si daje, dar; danina22;
kra kradzie, rzeczownik odpowiadajcy np. ros. i brus. kra ts.,
cs. krada, sch. kra, se. krja kradzie; to, co jest ukradzione. Wyrazy te
sprowadza si do ps. *krada kradzie; to, co ukradzione23;
si. seza sie do owienia stynek, termin rybacki majcy odpowiedni-
ki we wschodniosowiaskim i poudniowosowiaskim sownictwie ryba-
ckim, np. brus. dial. sa jaz, pot przegradzajcy rzek z sieci do owienia
ryb; sie ustawiona porodku rzeki, ros. dial. sa jaz na rzece w ksztacie
potu z otworem, nad ktrym znajduje si podwyszone siedzenie dla rybaka,
skd zarzuca si sie, sch. dial. sja rodzaj jazu na rzece, z podwyszeniem
dla rybaka, skd zarzuca si sie lub owi sis ryby ocieniem; platforma do
siedzenia dla rybaka; miejsce, gdzie si owi ryby specjaln sieci. Wyrazy te
kontynuuj ps. *sda siedzenie, miejsce do siedzenia, prasowiaski dery-
wat, ktry w rodowisku sowiaskich rybakw uleg daleko idcym prze-
ksztaceniom znaczeniowym, przy czym w materiale sowiaskim powiad-
czone s kolejne ogniwa ewolucji semantycznej a do specjalnego znaczenia
rodzaj sieci24. Wyraz musia mie dawniej szerszy zasig w sowiaskich
gwarach Pomorza, skoro do wczenie (co najmniej w XVI w.) zosta zapoy-
czony do niemieckiego sownictwa rybackiego: niem. [266] dial. (w Meklem-
burgii, Brandenburgii, na Pomorzu, w Prusach Wschodnich) Zeese, Zehse,
Zese rodzaj sieci25, wyraz rybacki zapoyczony powrotnie do kaszubszczy-
zny jako cza rczny wk sucy do poowu flder i okoni.
Do tego typu wyrazw naley prawdopodobnie kasz. ia narzeczo-
ny, pan mody, wyraz zestawiony przez H.PopowskTaborsk z rum. mire
narzeczony, pan mody (wyraz rumuski ma by slawizmem, przejtym
zapewne od zromanizowanych w odlegej przeszoci Sowian dackich)26.
Moliwe jest zatem, e mamy tu do czynienia z reliktami ps. *mirja, bdce-
go msk nazw dziaacza utworzon w epoce prasowiaskiej od czasowni-
ka *miriti (s) uspokaja (si), godzi (si), jedna (si).

22 SP II 358359.
23 Zob. SSJa XII 84.
24 W. B o r y , Archaiczna warstwa rodzimej leksyki sowiskiej, s.3839 {artyku na
s.628639 niniejszego tomu red.}.
25 Por. SEK I 198 (z dalsz literatur).
26 H. Pop ow s k aTa b or s k a, Z tajnikw sowiaskiej leksyki o dwch nazwach pana
modego, Sagners Slavistische Sammlung 17, Mnchen 1991, s.337.

731

http://rcin.org.pl
 2.2.2. Spora jest grupa rzeczownikowych rezyduw kaszubskich zawie-
rajcych inne formanty, np.
jda posiek, pokarm, strawa, ciepy pokarm dla zwierzt domowych,
wyraz majcy odpowiedniki wschodniosowiaskie, np. ros. ed czynno
jedzenia; jado, strawa, poywienie, posiek, ukr. jid jedzenie; pokarm, poy-
wienie, moe te bug. dawne jda smak. Wyrazy te kontynuuj ps. *da
czynno jedzenia; pokarm, poywienie27;
kosc drzewo gaziste, rosochate, f. zarola, krzaki. Wyraz odpowia-
da np. ros. kostr stokosa, w gwarach padzierze, mody jesiotr wyrnia-
jcy si du iloci zewntrznych kosteczek, bug. dial. kster krzywy n
uywany w winnicy. Wyrazy te sprowadza si do ps. *koster f. co ocistego,
ostrego, kostropatego28;
si. kroa pl. nosida, wyraz majcy odpowiedniki w wikszoci jzy-
kw sowiaskich, np. czes. dial. krona (w stczes. krsn) kosz, drewnia-
ne nosida do noszenia ciarw na plecach, ros. dial. krnj nosido, kosz
pleciony, sakwa, torba do noszenia na plecach rnych ciarw, se. krnja
drewniane nosido do noszenia ciarw przed sob lub na plecach; korona
drzewa. Kontynuuj one ps. *krosna urzdzenie do przenoszenia ciarw:
plecione czy drewniane nosida, odpowiedni kosz29;
upie, liszaj, wyraz majcy odpowiedniki w ros. dial. perch
upie, ukr. perch ts., se. prh co podobnego do pyu: ple, prchno, pyli-
sta ziemia, lotny popi. Kontynuuj one ps. *pch co sypkiego, derywat
od czasownika *piti prszy, sypa30;
svrb wierzb, posta z pomorskim tart, majca odpowiedniki w cz-
ci jzykw sowiaskich, np. czes. svrab, ros. svrob, sch. svrb wierzb.
Wyrazy te kontynuuj ps. *svorb wierzb, rzeczownik z archaiczn alter-
nacj rdzennego or (r) wobec w podstawowym czasowniku *svbiti
wierzbi31.

3. Przegld wybranych kaszubskich wyrazw rezydualnych wskazuje

na pewn, do wczesn odrbno leksyki kaszubskiej od sownictwa resz-
ty polskiego terytorium jzykowego. Nie mona jednak udowodni, e odpo-

27 SP VI 116.
28 Por. Sawski SEJP II 552553; SSJa XI 154.
29 Por. Sawski SEJP III 140; SSJa XIII 1213.
Por. F. H i n z e, Die Besonderheiten des pomoranischen Wortschatzes gegenber dem
30
der polnischen Schriftsprache, Slawische Wortstudien, Bautzen 1975, s.92.
31
Por. l.c.

732

http://rcin.org.pl
wiednie wyrazy nigdy nie istniay w jzyku polskim, e poszczeglne [267]
wyrazy nie zawdziczaj swego ograniczenia do kaszubszczyzny zaginiciu
odpowiednich wyrazw polskich.
W materiale widoczne s nawizania sownictwa kaszubskiego do lek-
syki poabskiej, uyckiej, wschodniosowiaskiej, poudniowosowiaskiej.
W wikszoci przypadkw mamy tu do czynienia z zachowaniem starych
wyrazw na rnych sowiaskich terenach, podczas gdy na innych terenach
odpowiednie wyrazy zostay utracone. Tego rodzaju wyrazy powiadcza-
j tylko dobrze znan archaiczno dialektu kaszubskiego, zwizan z jego
pooeniem na peryferii terytorium polskiego i sowiaskiego.
Wrd kaszubskich rezyduw znajduj si kontynuanty leksemw
wczesnoprasowiaskich, niekiedy majcych odpowiedniki lub nawiza-
nia pozasowiaskie, indoeuropejskie, oraz kontynuanty leksemw powsta-
ych w okresie pnoprasowiaskim, rnego rodzaju formacji pochodnych,
wyrazw onomatopeicznych itp. Co najmniej cz leksemw pnopraso-
wiaskich powstaa w czasie, kiedy istniao ju zrnicowanie dialektycz-
ne prasowiaszczyzny. Wrd takich wyrazw naley szuka ewentualnych
nawiza kaszubskoinnosowiaskich. Ponadto niektre typy derywatw,
tworzone wedug modeli sowotwrczych produktywnych w okresie p-
noprasowiaskim (np. nomina actionis z sufiksem ja), mogy powstawa
paralelnie w rnych czciach prasowiaszczyzny i mogy by tworzone
w rnych czciach sowiaskiego obszaru ju po rozpadzie prasowiaskiej
wsplnoty jzykowej.

{Na s.269 pierwodruku streszczenie angielskie red.}

733

http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
 Indeks wyrazw
Indeks obejmuje wybrane wyrazy, zwaszcza te, ktre nie s wymienione
w tytuach artykuw, a wyrnione s w ich rdtytuach albo na pocztku
ich akapitw. Podaje si w miar moliwoci wszystkie rekonstrukcje lekse-
mw prasowiaskich, pomijajc natomiast ich kontynuanty w poszczegl-
nych jzykach. Indeks zawiera te wyrazy sowiaskie, ktre s podstaw pra-
sowiaskiej rekonstrukcji formalnej i znaczeniowej oraz te, ktre s przed-
miotem analizy leksykalnej, nie podajc zazwyczaj leksemw przytaczanych
jako to porwnawcze. Uwzgldnia si te wybrane, a wane dla analizy lek-
sykalnej przykady z jzykw batyckich oraz przykady rekonstrukcji bato-
sowiaskich i indoeuropejskich. W ramach jzykw formy literackie poda-
je si cznie z gwarowymi (z wyjtkiem wydzielonych przykadw kaszub-
skich ze wzgldu na odrbny rozdzia o leksyce kaszubskiej), nie zaznaczajc
miejsca akcentu. Artyku Nazwy pliszki w jzykach sowiaskich ma wasny
indeks na s.142-144.

Wyrazy biaoruskie prud 185 fuzati 350

drom 277 prd 185 glen 296
haja 275 sepvam 375 gonjaj428
hoe 275 veg 272 griva415
op 282 elub 108 grua405
kob 278 gruica405
latacca 280 Wyrazy chorwackie i serbskie grutati 299
puyna 282 balamutiti404 -grutiti se 299
sadno 259 buk449, 450 hibati416
sesla 261 erni432 hlud 385
sjabar 153 dlen 296 hluditi434
dohromit se414 (h)omut449, 452
Wyrazy bugarskie draga 387 hovati

388
ljudja 371 draiti 387 hpati

358
oljudja 371 drbati 388 huzati

350
oski 57 dregnuti 297 hvati

358

http://rcin.org.pl
isprel

333 sapa 340 el(j)ubac 109
isprtnjati

367 sapi 338 gvorc413
izvihot se
440 sasiti 383 ikati se 253
jalovie
421 sebati se 375 reb 330
jea

264 sepati se 375
-klitat

301 skolek 395 Wyrazy macedoskie
komonjiti se
323 sloba 311 prend 184
konj

330 slutan 336 prnd 184
kujit se 302 sraga 361
lapa405 srebati 363 Wyrazy polskie
-lasiti se 303 srbati 363 chlda 591
liati406 stapi407 chludzi 371
ljuditi 371 stavica408 chmioa 583
lojat441 un 382 chmua 583
melviti se 305 unac 382 chuli si 511
muviti se
305 upica408 chyb 104
Nakal

171, 172 atrati 386 dzierbi si 557
Nakla

171, 172 atriti 386 jaszcze 563
nakla

173 ut 291 jesie 71, 74
Naklo

171, 172 krip 666 juni 535
naklo

173 truk418 junoch 533
nedoloen
389 uj437 krpy 617
nepa

390 trbav409 krty 617
nepa

391 tremesla 287 kuk(u)rzysko493
opuka
355 tulati (se) 364 tka493
operat se 443
uditi 388 mersi 565
paak 417
(u)sjesla 261 mode479
paka
417 unuti 312 nastroga489
pajid

307 uvor449, 453 nastroy489
peskot (se)
443 vavlit446 nie (w)zgara 522
phati

358 vegav410 obieczaj 713
popel

360 vehet 386 obyczaj 713
plivica
406 vih440 odepsn 546
politi
407 visme 315 okrt 289
prenja

334 viica411 opsn si 545
preslien 435
vrsat412 oskoa 54
prikuljen 437 vugorc413 oo(g)n si 559
pruati
462 vuna 317 patka475
pruiti 462
vused 385 parcie 367
prud

185 vuzati 350 parzy 594
ridati 456
zden 384 pido 512
ridnuti
456 zvono 319 pieles 514
rutati 308 amlja 328 pielina 515
-rutiti 308 dreb 330 pielonka 515
sadno 259 ebul(j)ac 109 pidli 512
sap 339, 340 ebulak 111 pobiega 534

736

http://rcin.org.pl
popiega 534 chyb 104 jamrotac 702
pomucha 568 aa 730 jargolc s 698
poniewiera si 538 rms 730 jarulc 698
popsn si 545 dc 730 jarmolc 698
postorzy si 580 dri 619 jabolc 699
poody 507 digo 629 jazda 636
przypsn 546 egno 629 jda 732
psn (si) 544 fafloic 702 jeblotac 702
pyszka 589 fafroic 703 jem 637
raci si 517 fafrotac 699 jivrotac s 702
rzega 566 frfotac 699 karkac 726
stera 580 gaovac 656 kp 729
sia 574 gank 659 krkac 726
siepa 375 gargulec 697 kpa 710
skory 536 ggnoec 703 kldnc 591
skrzyp 665 ggnotac 699 klpa 682
spek 552 ggrotac 702 koscl 635
stroy489 gstolc 697 kosc 732
su 504 glgoic 660, 703 kra 731
swdra478 gra 706 kroa 732
szczawrga 590 grd 706 kp 667
lezaj(a) 597 grda 706 lic 691
leej 597 grdo 706 ni 617
tani471 gba 707 i 617
tgi 617 gpa 708 m 729
tuszcza 542 gpla 708 ir 720
tni471 gpa 707 nac 643
upsn si 545 gdka 710 naelc s 644
wichny 572 gdo 641, 722 nal 644
wiercpa 561 gurbolc s 697 nvarp 653
wierpa 561 gurgotac 699 obj 712
wirspa 561 egotac 700 ostc 611
wisny 572 amrotac 700 pac 594
winy 572 arbot 671 perpea 685
wrodzi si 526 arna 729 prlc 685
-wroszy 577 areic s 703 prplc 686
wypsn si 544 rna 729 prpolc 685
zapsn 546 notac 701 prpotac 685
zaraci si 517 lda 591 pka 589
zepsn 546 ldnc 591 pliti 630
lunc 729 plsac 660
a. Wyrazy kaszubskie -olc 726 pokj 720
barec 728 obot 633 prk 681
barkec 728 ramotac 701 prk 681
bezek 721 -jaotac 701 prk 681
ardo 632 jarotac 702 pitka 674

737

http://rcin.org.pl
piti 630, 675 vrpac 653 bdo 632
pt 630, 675 vrskac 727 ckati 609
732 zagatac 626 elo 248
rdi 614 zaloga 638 ada 730
rg 618, 680 zaga 662 erm 289
ri 618 zbac 655, 728 ermsla 289
rozolc s 646 zibac 655, 728 ermy 289
rma 708 znoic 728 erva 289
ma 708 zic 663 ervo 289
sep 711 alc 728 il 249
seza 634, 731 unic 664 uba 104
sjac 574 ub 104
skc 647 Wyrazy rosyjskie upa 104
skovk 59 portit 367 up 104
skrtev 720 elub 108 stiti 644
skrtva 720 lud 111 data 731
skp 665, 666, 667, 669 iat(sja) 253 deglo 629
skip 669 degno 629
skwiega 605 Wyrazy soweskie dlabiti 219
slz 621 gonjaj429 dorga 387
slka 633 jalovie 432 doriti 220, 387
slka 637 jea 264 dovlti447
sv 648 veg 271 drgati 299, 620
spar 721 vega 271 drgnti 299, 621
spara 721 vegast 271 drska 250
spokj 720 vegati 271 drzga 250
sp(a) 556 vegrast 271 drop 177, 178
spk 552, 556, 723 drg 620
spidi 630 Wyrazy ukraiskie druga 150
spiti 630 sipaty 375 drug

147
si 710 drugyi 150
stc 611 a. Wyrazy poleskie drua 151
svrb 732 oskodavec 57 druica 151
sz 621 (v)oskovik 57 druina 152
tac s 651, 727 zakla 174 druiti 152
tolc (s) 651 zaklo 174 druba 151
toc s 651 druc 150
ava 634 Wyrazy prasowiaskie druka 150, 151
pl 552, 556, 723 balamtiti 247, 405 druko 150
tarec 631, 727 blkati 247 druk 150
tarc s 661, 727 borna 77 drustvo 151
tuc 652 bbnati 163, 166 drma 277
ubtk 721 bbn 163 drm 277
ut 709 briditi 219 drpati 179, 250
uma 708 bknti 729 dbati 220, 388, 558
varskac 727 b 219 dbiti 558

738

http://rcin.org.pl
dgati 299 ggati 697 chybati416
dgnti 298 gvor413 chyb

103, 104, 106
duda 161 chalupa 220, 223 chyma 104, 106
duda 168 chlda 593 chym

104, 106
dudati 166 chldnti 593 izp()rti 334
dudti 166 chld 220, 386 jaskati 564
dudy 152 chlunti 729 junoch 534
dudka 161 chlpa406 jun 535
ti 637 chlp406 jma 637
da 732 chlyskati406 jm 637
zda 637 chlystati406 jskal 225
galati 658 chluditi 374 jspola 553
galiti 658 chka 99, 101, 102 jspolti 555
garati 524 chp 283, 406 jspol 553, 684, 723
gatati 627 chzati 353 kaa 218
gatiti 626 chziti 353 kaiti 212
gat 626 chznti 353 kad

215
gluta 251 chzk 353 kalati 215
ggati 700 chmura 586 klam 219
gkati 700 chmyz 588 klka 216
gora 706 chobot 633 klt 219
gor

ti 524 choliti 646, 723, 726 kltiti 302
govti 200 cholka 99 klt 302
gov

je 276 cholava 220, 647 klititi 302
gdba 168 choleva 220, 647 klbo 101
gdc 168 chomt 453
klb 101
ggnati 699 chorna 729 klpa 683
gsla 168 chorpa 215 klp 212, 683
gsli 158, 167 chovati 220, 231, 388 kluditi 374
gsti 159, 166, 697 chchnati 701 klud 374
grba 707 chrib 670 klus 216
grdka 710 chribt 670 kka 101, 102
grpa 707 chrip 670 kk 101,102
grsti 641, 723 chrom 415
kp 729
griva416 chb- 672 kzati 353
grivna416 chbati 673 kziti 353
grda 707 chk 218 kolkol 163
grd 707 chstati 218 kolto 213
grua405 chuliti (s) 215, 303, 511 komonica 324
gruchati 300 chvliti 218 komonika 324
grutati s 300 chlka 101 komon 323
grm 212 ch(

)mela 585 konsk sak 65
gbiti 698 ch(
)mla 585 kon 324
gati 215 ch(

)mola 585 kopati 348
giti 218 ch()mula 585 kopyto 347
gd 523 ch()mylina 585 kopnti 218

739

http://rcin.org.pl
kosa 106 lbiti 692 ogava 219
kosma 105 lg 617, 620 ochol 213
kosm 105 lk 159, 617 okrt485
kostel 636 lupiti 693 onuta 382
koster 732 luskati 609 opoka 356, 357
kostr 636 lutati 240 opka 357
kpa 710 mamiti 216 opuka 357
krada 731 mariti 213 ortiti 517
krtati 617 miriti (s) 731 ort 517
krivati 368 mira 731 oset 71
krivti 368 mir 720 oskol401
kriviti 368 mva 305 oskolk401
kriv 368 mviti 305 oska 58
kroky 219 mnji 730 oskati 58
krosna 732 mozgn482 oskola 53, 57
krp 617 mozgj482 osk 58
krt 617 mozg482 oskov 58
kkati 727 mozgn482 diti 388
kmyslo 730 mdati 216 sad 385
kmysl 730 msiti 565 pad 307
kpa 216 muditi 216 palati 525
kmysl 730 mcha 570 pariti 595
ku- 648 mch 570 pelena 515
kuk- 648 nastiti 644 pelest 78, 83
kuliti s 303, 437, 512 na k

l 175 peles 514
kvkati 608 na klch 175 pelust 78, 81, 83
kvknti 608 nastorga 525 pepel 361
klb 279 nastoriti 490 pers()lg-436
klcati 212 nedoln 221, 233, 389 perti 336
kl 175 nept 392 pdliti 513
krb- 672 nepta 392 pdlo 513
kyma 105 nevirati 540 pskati (s)445, 550
kyka 105 noga 347 psknti (s)445, 549, 550
lajati442 nora 219 pati446
lapa406 ntiti 221 pti (s)446, 513, 551
lap 382 nuda 219 pil 216
lapt 382 nutiti 221, 235 pipati 218
lasiti (s) 304 o(b)skoliti401 piskati 160, 166
las 304 o(b)stert
612 pial 160
latati (s) 280 o(b)t

ka 674 piati 160, 166
lava 219 obvaja 718 pic 168
legti 601 obvaj 717 piti 196
leati 601 obv 717 plna 516
lga 601 ob vko 717 plva406, 516
lgati 601 o(b)-dnti 560 pliska 118
lopati 608 odmti 213
pluti 191

740

http://rcin.org.pl
plyti 191 pt()nti 370 ruta 213
plytva 194 ptn 371 rutiti 308, 310, 709
plytvo 194 pchati 721 rtiti 308
plytv 193 pch 732 rutiti 308, 310, 709
plyt 192 piti 732 sad

no 260
plytk 191 psknti 547 sap 344, 346
plytv 194 pti 393 sap 344, 346
plytva 194 pt 393 sasiti 213, 384
plytvo 194 pta 393, 417 serbati 364
plyvati 191 ptica 417 sbr 153
podruga 151 ptca 417 sdti 635
pojiti 196 ptc 417 sda 635, 731
pokoj 720 pvati 390, 393 sjati 576
polti407, 525 pytati 394 spati (s) 377
polti 236, 555 pchati 358, 590 sslo 262
pomcha 571 prati 595 skzati 354
pomch 571 p()rl 335 skziti 354
popel 361 p()rnja 335 skoliti 395
potbga 534 p()rti 334 skolka401
potpga 535 psknti446, 547 skolk401
podti 509, 560 psknti s 550 skolc401
pina 282 peno 590 skora 537
prdati 186 regati 567 skati 648
prdnti 186 reeto 75 skd 617
prsti 185 rditi 615, 620 skuati 648
prijatel 146 rgati 567 skripa 667
prijatelica 147 rgati s 620 skripati 666, 669
prijatelka 147 rtiti 308 skripti 666, 669
prijati 146 rsn 213 skrip 665, 667, 669
prijazn 146 rjati460 (s)kb- 672
pritka 674, 723 rzv 195 (s)kbati 673
prd 185 rz 194 (s)kvkati (s) 608
prdk 187 rzk 194 slz 621
pruati 467 ridati459 sliziti 623
pruiti 464 rinti456 sliz 623
pryt 677 rog 162 slizk 623
prytk 677 rb 82 sliz 623
pryt 677 rda 616 sloboda 311
prytn 677 rd 213, 615, 620 slk 213
pchati 721 rdn 614 (s)lutati 240
p

pati 686 rgati 567 slut 213, 240, 337
p
pliti 686 rg 618, 620 smuga 219
p

tati 368 rtati 310 smura 586
ptti 368 rtiti 310, 709 sok 53
ptiti 368 ruati 216 solna 213
pt 369 rucho 216 sopl 160

741

http://rcin.org.pl
sopti 160, 167 slga 601 uta 294
so(p)ti 160, 167 slkati 634 ut 294
sorga 362 slkti 634 tati (s) 652, 727
sovati 649 slga 601 iba 313
stora 581 slgati 601 ibati 313
stor 581 slaja 601 ibti 313
skati 216 slaj 601 ibiti 313
sbati 364 slka 634 ibti 313
stava408 sluiti (s) 638 ib 313
stav408 sluka 638 ibk 313
sterkti491 spokoj 720 uma 505
stert 612 sp 711 umti 505
stnica 216 sterti 581 upl

214
storbiti409 svisl 227 up 213
storga490 syrie 624 up 214
storiti491 syriti (s) 624 bnti 312, 314
stor492 scati 54 tan472
strama 86, 87 s- 60, 63, 64 tti 242
stram 86, 87 saga 66 tst 543
stromiti 92, 181 sagl 66 ta 544
strom 92, 177, 179 sak 60, 65 torp 214
strk418 sal 60, 66 tg 617
strumy 219 sava 53, 60, 64, 634 ti474
struna 159 saviti 64 trap 214
strmti 180, 237 sav 53, 60, 63, 64 trom 177, 182
strm 183 savl 64 trba 162
(s)tati 727 savje 64 trbiti 167
(s)tkati 662, 727 savj 64 trma 183
stb-409 sti 66 trmti 182, 237
stbnti409 sik 68 trm 183
stden 384 sc 67 tati 631, 661
stp407, 408 sj 60, 67 tb- 409
suti 505 sjati 576, 723 tb 409
sut 505 skati 54, 63, 65, 66 tulati s 365
svdti478 skov 59 tuliti s 365
svirati 160, 166, 167 skovk 59 tun 473
svirl 160 sk 59, 66 turiti 652
svirti 160, 166, 167 srbati 364 tuati 653
svoba 311 atrati 386 usov 650
svoboda 311 atriti 386 verditi (s) 529, 530
svob 311 ava 61 verdlo 216
svorb 732 elti402 verd 527
svdra478 dti 617 verti 96, 540
svbiti 732 un 383 vgr 273
sk 53, 54, 59 upati408 vg 272
slegti 601 upl 409 vg 411

742

http://rcin.org.pl
vcha 411 eld 108, 110, 113 ges- 256
vch 411 eldc 109 geland- 109
vcht 221, 387 erb 330 ger-405
vichati440, 573 erb 330 ghel- 112, 113, 657
virati 540 ti 330 gheldh- 510
vism 316 ichati (s) 255 ghel-on-d-o- 110
viti440 ikati (s) 255 gh
redh- 642
vna 317 112 ghro- 300
vorda 530 dti 508, 560 ghr- 300
vorpa412, 655 uznti 664 gre-405
vorp412, 655 uzniti 664 gr- 300
vorsiti 579 mn 329

gr- 300
voriti 577, 579

m

na 329 gro- 300
vditi 221 gel- 109, 113
vpati 655 Wyrazy litewskie gel-an-d-- 109
vpsiti412, 579 ei 264 go- 276
vpti412, 579 vangs 273 hel- 112, 113
vsiti412, 578 vngti 272 he- 312
vsiti s413 vengs 273 h-k-- 112
vskati 728 vngrus 273 h-t-- 112
vati 728 hu- 312
vli 86, 92 Wyrazy otewskie h-eno- 312
vlina 95 ea 264 ker- 289
vvca 562 vegls 271 ker-a 289
v

saditi 385 vigo 271 kebh- 105
v

ssti 385 vigrs 272 kebh-o- 105
v

v

lti447
kep- 105
v

lti447
Rekonstrukty kep-o- 105
za k

l

m

175 k- 502
znobiti 728 a. bato-sowiaskie k- 502
zveno 321 e 268 k- 502
zvoniti 167 oet 76 kel- 248
zvono 321 ng-ro- 274 p(h)- 346
zvon 164 p(h)- 338, 347
zvnti 164, 663 b. batyckie p(h)-o- 346
zybati 656, 728 kkur- 501 ep- 379
alti 728 le-d- 374
aliti 728 c. staropruskie p(h)- 346
elb- 108 kuk(u)r- 500 p(h)- 338, 347
elb 111, 112, 113 kkur-t- 501 p(h)-o- 346
elbk 112 l-- 442
elb 109, 113 d. indoeuropejskie leng- 617, 620
elbc 111 bha- 300 meregh- 566
eld- 108 bhu- 300 oet 71, 76
eld 109, 112, 113 dru-mo- 277 oeti- 71, 76
eldk 109 h- 268 oet 76

743

http://rcin.org.pl
per- 334, 681 re-dh- 459 (s)p(h)er-g- 464
per- 334 re- 460 (s)p(h)er-k- 464
pe- 394, 417, 446, 551 re- 309 spre- 464
pe- 394 re-dh- 520 spre- 464
p- 198 r--te 460 (s)pre-k- 464, 466
plt- 192 r- 460 sre- 363
plt 192 ro- 309 sro-g 363
plto- 193 sek 54 step- 408
po- 444 ser- 363 (s)ter- 409
po- 417 (s)kel- 102, 402 (s)ter-bh- 409
p()- 198 (s)ker- 537, 673 stip- 408
por- 681 (s)ker-bh- 673 (s)trag- 492
po-446, 551 (s)ke- 104, 383 (s)treg- 492
pr- 146 (s)keb(h)- 105 sk- 53
pre- 678 (s)kep- 105 so-bho- 311
pr

- 334 sk-t- 294 sok- 53
pr- 146 (s)kremp- 617 sos 311
pr- 146 sklp- 283 eg- 411
pu-417 skb(h)-o- 105 eng(h)- 273
pr-to- 369 sle-- 624
eng-o- 273
pu-(t)- 394, 417 (s)le- 242, 337
ing-o- 273
p-te 393 (s)me- 587
er-d- 529
p-(t)- 394 (s)p(h)el- 102 er-p- 655
p- 446, 551 (s)p(h)er- 464

Wadysaw Sdzik

744

http://rcin.org.pl
 Wykaz publikacji
Slawistycznego Orodka Wydawniczego (SOW)

PERIODYKI:

Acta BalticoSlavica
t. 21, 1994; t. 22, 1996; t. 23, 1997; t. 24, 1999; t. 25, 2000; t. 26, 2001/2002; t. 27, 2003; t. 28,
2004; t. 29, 2005; t. 30, 2006; t. 31, 2007

Slavia Meridionalis
t. 1, 1994; t. 2, 1999; t. 3, 2000; t. 4, 2004; t. 5, 2005; t. 6, 2006

Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej

t. 31, 1993; t. 32, 1995; t. 33, 1996; t. 34, 1998; t. 35, 1999; t. 36, 2000; t. 37, 2001; t. 38, 2003; t. 39,
2004; t. 40, 2005; t.41, 2006

Studia Kognitywne
t. 1, 1996; t. 2, 1997; t. 3, 1999; t. 4, 2001; t. 5, 2003; t. 6, 2004; t. 7, 2006

Studia Litteraria PolonoSlavica

t. 1, 1993; t. 2, 1996; t. 3, 1999; t. 4, 1999; t. 5, 2000; t. 6, 2001; t. 7, 2002

Sprawy Narodowociowe. Seria Nowa

t. 24 i 25, 2004; t. 26 i 27, 2005; t. 28 i 29, 2006
Do nabycia po bardzo okazyjnych cenach s rwnie zeszyty SN od numeru 12 do 23, ktre
ukazyway si nakadem Poznaskiego Wydawnictwa Naukowego.

http://rcin.org.pl
SERIE WYDAWNICZE:

Bibliografia jzykoznawstwa slawistycznego

za rok 1992, 1995; za rok 1993, cz.1, 1995; za rok 1993, cz. 2, 1996; za rok 1994, 1997;
za rok 1995, 1999; za rok 1996, 2001; za rok 1997, 2003
(Wszystkie tomy pod redakcj Z.RudnikKarwatowej)

Gramatyka konfrontatywna bugarskopolska

M.Korytkowska, t.5, cz. 1, Typy pozycji predykatowo-argumentowych, 1992
V.KoseskaToszewa, V.Maldieva, J.Penev, t.6, cz. 1, Modalno, problemy teoretyczne, 1996
M.Korytkowska, R.Roszko, t. 6, cz. 2, Modalno imperceptywna, 1997
V.Maldieva, t.6, cz.3, Modalno: hipotetyczno, irrealno, optatywno, imperatyw-
no, warunkowo, 2003
M.Korytkowska, t.6, cz. 4, Modalno interrogatywna, 2004
V.KoseskaToszewa, t.7, Semantyczna kategoria czasu, 2006

Jzyk na pograniczach
Sowiaskie pogranicza jzykowe, red. K.Handke,

(1) 1992
Studies in the Phonetic Typology of the Slavic Languages, red. I.Sawicka, A.Holvoet, (2) 1991
E.RzetelskaFeleszko, J.Duma, Dawne sowiaskie nazwy miejscowe Pomorza Szczeciskie
go, (3) 1991
Studia z dialektologii polskiej i sowiaskiej, red. W.Bory, W.Sdzik, (4) 1992
W.Szulowska, Imiennictwo dawnej ziemi halickiej i lwowskiej, (5) 1992
K.Handke, Polskie nazewnictwo miejskie, (6) 1992
R.Roszko, Wykadniki modalnoci imperceptywnej w jzyku polskim i litewskim, (7) 1993
J.Mindak, J.Sawicka, Zarys gramatyki jzyka albaskiego, (8) 1993
E.WolniczPawowska, Antroponimia emkowska na tle polskim i sowackim (XVIXIX wiek),
(9) 1993
Z.Gre, Semantyka i skadnia czasownikw oznaczajcych akty mowy w jzyku polskim iczes
kim, (10) 1994
Uwarunkowania i przyczyny zmian jzykowych, red. E.Wrocawska, (11) 1994
E.Kdelska, Studia nad aciskopolsk leksykografi drugiej poowy XVI wieku, (12) 1995
K.Handke, Polski jzyk familijny, (13) 1995
T.Lewaszkiewicz, uyckie przekady Biblii (Przewodnik bibliograficzny), (14) 1995
H.PopowskaTaborska, W.Bory, Leksyka kaszubska na tle sowiaskim, (15) 1996
E.RzetelskaFeleszko, J.Duma, Jzykowa przeszo Pomorza Zachodniego na podstawie
nazw miejscowych, (16) 1996
A.Zieliska, Wielojzyczno staroobrzdowcw mieszkajcych w Polsce, (17) 1996
Z historii jzykw uyckich, red. H.Fake i E.Wrocawska, (18) 1996
Obraz jzykowy sowiaskiego Pomorza i uyc. Pogranicza i kontakty jzykowe, red. J.Zieniu-
kowa, (19) 1997
L.A.Jankowiak, Prasowiaskie dziedzictwo leksykalne we wspczesnej polszczynie oglnej,
(20) 1997

746

http://rcin.org.pl
W.Bory, Czakawskie studia leksykalne, (21) 1999
A.Zieliska, Mniejszo polska na Litwie Kowieskiej. Studium socjolingwistyczne, (22) 2002
I.GrekPabisowa, Wspczesne gwary polskie na Litwie i Biaorusi. Fonetyka, (23) 2002
Jzyki mniejszoci i jzyki regionalne, red. E.Wrocawska, J.Zieniukowa, (24), 2003
R.Roszko, Semantyczna kategoria okrelonoci/nieokrelonoci w jzyku litewskim, (25),
2004
Z.Gre, Tradycja i wspczesno w jzykowym i kulturowym obrazie wiata na lsku Cie
szyskim, (26), 2004
L.A.Jankowiak, Sownictwo medyczne Stefana Falimirza. Studium pocztkw polskiej renesanso
wej terminologii medycznej, t. 1, (27), 2005
H.Krasowska, Grale polscy na Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i leksy
kalne (28), 2006
D.Roszko, Funkcjonale odpowiedniki litewskiego perfektum w litewskiej gwarze puskiej
i w jzyku polskim, (29), 2006
D.Rembiszewska, Dynamika rozwoju gwary Knyszyna i okolic na Podlasiu w XX wieku, (30),
2006
L.A.Jankowiak, Sownictwo medyczne Stefana Falimirza. Studium pocztkw polskiej renesan
sowej terminologii medycznej, t.2, Sownik, (31), 2006
M.Stefaski, Czeska krytyka katolicka lat 1918-1938, (11), 2007

Literatura na pograniczach
Literatura rosyjska XX wieku. Nowe czasy, nowe problemy, red.G.Bobilewicz, A.Drawicz,
(1) 1992
Antologia wolnej literatury rosyjskiej, red. A. Drawicz, (2) 1992
J.Wierzbicki, Poegnanie z Jugosawi. Szkice i portrety literackie, (3) 1992
J.Rapacka, Dawna literatura serbska i dawna literatura chorwacka, (4) 1993
G.Bobilewicz, Wyobrania poetycka. Wiaczesaw Iwanow w krgu sztuk, (5) 1995
Wodzimierz Majakowski i jego czasy, red. W.Olbrych, J.Szokalski, (6) 1995
J.Szokalski, Czas w poezji Sergiusza Jesienina, (7) 1995
J.Sujecka, Obraz wielkiej przemiany w poezji bugarskiej 19181925, (8) 1996
Stepowa legenda. Antologia ukraiskiej maej formy prozatorskiej lat 18901930, red.O.Hna-
tiuk, L.Szost, (9) 2001
W krgu Jesienina, red. J.Szokalski, (10) 2002

Kultura na pograniczach
Nard Tosamo Kultura. Midzy koniecznoci a wyborem., red. W.Burszta, K.Jaskuow-
ski, J.Nowak, (1) 2005
A.Gucka, Obraz emigracji polskiej na amach Dziennika Poznaskiego (18591939) i Kuriera
Poznaskiego (18721932), (2) 2005

Polszczyzna regionalna Pomorza

t. IV, 1991; t. V, 1993; t. VI, 1994; t. VII, 1996; t. VIII, 1998
Wszystkie tomy pod redakcj K. Handke

747

http://rcin.org.pl
Prace Slawistyczne Slavica
Problemy teoretycznometodologiczne bada konfrontatywnych jzykw sowiaskich, red.
H.Bliova, G.Neimenko, Z.RudnikKarwatowa, (89) 1991
L.Moszyski, Cerkiewnosowiaskie tytuy ewangelijne, (90) 1990
Studia gramatyczne bugarskopolskie, t.IV, Modalno a inne kategorie jzykowe, red. V.Ko-
seskaToszewa, M.Korytkowska, (91) 1991
H.DalewskaGre, Selektywna kategoria rodzaju w jzyku polskim iserbskochorwackim
(analiza konfrontatywna), (92) 1991
V.KoseskaToszewa (with cooperation of G.Gargov), The Semantic Category of Definiteness/
Indefiniteness in Bulgarian and Polish, (93) 1991
W.Budziszewska, Zapoyczenia sowiaskie w dialektach nowogreckich, (94) 1991
A.Holvoet, Transitivity and Clause Structure in Polish, A Study in Case Marking, (95) 1991
M.Wojtyawierzowska, Prasowiaskie abstractum. Sowotwrstwo. Semantyka. (Formacje
tematyczne), (96) 1992
Synchroniczne badania porwnawcze systemw gramatycznych jzykw sowiaskich, red.
I.GrekPabisowa, L.N.Smirnow, (97) 1992
G.SzwatGyybow, W krgu bugarskiej groteski. O twrczoci Jordana Radiczkowa, (98) 1991
Procesy rozwojowe w jzykach sowiaskich, red. J.Zieniukowa, (99) 1992
Studia gramatyczne bugarskopolskie, t.VVI, Konfrontacja jzykowa. Sowotwrstwo.
Wybrane kategorie semantyczne, red.V.KoseskaToszewa, M.Korytkowska, (100) 1993
Atlas gwar wschodniosowiaskich Biaostocczyzny, t.V, Leksyka 1, red. I.Maryniakowa, (102) 1995
Testimonia najdawniejszych dziejw Sowian, Zeszyt III, Seria grecka, red. A.Brzstkowska,
W.Swoboda, (103) 1995.
Atlas gwar wschodniosowiaskich Biaostocczyzny, t. VI, Leksyka 2, red. I.Maryniakowa,
(104) 1996
Leksyka sowiaska na warsztacie jzykoznawcy, red. H.PopowskaTaborska, (105) 1997
Testimonia najdawniejszych dziejw Sowian, Zeszyt 4, Seria grecka, red. A.Brzstkowska,
W.Swoboda, (106) 1997
Z.Kaleta, Nazwisko w kulturze polskiej, (107) 1998
Atlas gwar wschodniosowiaskich Biaostocczyzny, t.VII, Leksyka3, red. I.Maryniakowa, (108) 1999
J.Turonek, Ksika biaoruska w II Rzeczpospolitej, (109) 2000
Sowiaskie sowniki gwarowe, red. H.PopowskaTaborska, (110) 2000
Atlas gwar wschodniosowiaskich Biaostocczyzny, t.VIII, Leksyka4, red.I.Maryniakowa, (111) 2002
M.Wojtyawierzowska, Prasowiaskie abstractum. Sufiksalne

nomina actionis, (112) 2003
Studia gramatyczne bugarskopolskie, t.VII, Przewodnik po akademickiej gramatyce kon
frontatywnej bugarskopolskiej, red. V.KoseskaToszewa, M.Korytkowska, (113) 2003
Procesy innowacyjne w jzykach sowiaskich, red. Z.RudnikKarwatowa, (114) 2003
Nazwy wasne a kultura. Polska i inne kraje sowiaskie, red. Z.Kaleta, (115) 2003
M.Trawiska, Fonetyka wielkopolskich rot sdowych, (116), 2005
K.Morita, Przemiany socjolingwistyczne w polskich spoecznociach na Litwie (region trocki)
i Biaorusi (region iwieniecki), (117), 2006
K.Kotyska, Eseici o Lwowie. Pami, ssiedztwo, mity. (118), 2006
B.Raszewska-urek, Ksztatowanie si nazwisk rwnych imionom w Polsce (wiek XIIXVI),
(119), 2006
E.Golachowska, Jzyk i kultura wsi wociaskich i szlacheckich dawnej ziemi drohickiej na
Podlasiu, (120), 2006

748

http://rcin.org.pl
Semantyka a konfrontacja jzykowa
t. 1, red. V.KoseskaToszewa, D.RytelKuc, 1996
t. 2, red. V.KoseskaToszewa, Z.Gre, 1999
t. 3, red. V.KoseskaToszewa, R. Roszko, 2006

POZA SERIAMI:

monografie
I.Dulewiczowa, Gramatyka konfrontatywna rosyjskopolska, Fonetyka ifonologia. Grafia
iortografia, 1993
I.Maryniakowa, Gramatyka konfrontatywna rosyjskopolska. Morfologia ze sowotwrstwem,
1993
V.KoseskaToszewa, Gramatyka konfrontatywna rosyjskopolska, Skadnia, 1993
H.PopowskaTaborska, Wczesne dzieje Sowian w wietle ich jzyka, 1993
Skupiska staroobrzdowcw w Europie, Azji i Ameryce, ich miejsce itradycje we wspczesnym
wiecie, red. I.GrekPabisowa, I.Maryniakowa, R.A.Morris, 1994
I.Maryniakowa, I.GrekPabisowa, A.Zieliska, Polskie teksty gwarowe zobszaru dawnych kre
sw pnocnowschodnich, 1996
K.Handke, H.PopowskaTaborska, I.Galsterowa, Nie dajmy zgin sowom, 1996
Z.Kaleta, The surname as a cultural value and an ethnic heritage, 1997
K.Handke, Rozwaania i analizy jzykoznawcze, 1997
J.Rapacka, Leksykon tradycji chorwackich, 1997
E.WolniczPawowska, W.Szulowska, Antroponimia polska na kresach pdn.wsch., 1998
I.GrekPabisowa, K.Handke, M.Ostrwka, A.Zieliska, Bohatyrowicze sto lat pniej, 1998
I.GrekPabisowa, Staroobrzdowcy. Szkice z historii, jzyka, obyczajw, 1999
I.GrekPabisowa, I. Maryniakowa, Wspczesne gwary polskie na dawnych kresach pnocno
wschodnich, 1999
S.Rudnicki, Gwara polska wsi Korczunek koo ytomierza. Fonetyka. Fleksja, 2000
Z.Gre, lsk Cieszyski. Dziedzictwo jzykowe, 2000
H.Owsiany, Polacy w agrach rosyjskiej Pnocy. W wietle relacji, listw idokumentw, 2000
S.Karolak, Od semantyki do gramatyki, 2001
J.Sujecka, Ikona domu, 2001
S.Karolak, Podstawowe struktury skadniowe jzyka polskiego, 2002
K.Feleszko, Bukowina moja mio. Jzyk polski na Bukowinie Karpackiej do 1945 roku, 2002
L.Grzelak, P.Gogowski, M.Stefaski, Bibliografia sowianoznawstwa polskiego za lata
19962000, 2002
K.Feleszko, Bukowina moja mio. Sownik, 2003
R.Grzesik, Polska Piastw i Wgry Arpadw we wzajemnej opinii (do 1320 r.), 2003
I.Kwilecka, Studia nad staropolskimi przekadami Biblii, 2003
K.Handke, O jzyku dobrze i le, 2004
H.PopowskaTaborska, Z jzykowych dziejw Sowiaszczyzny, 2004
K.NiewiarowskaBogucka, Mecenat rodziny Ossoliskich w XVIII i XI wieku na Podlasiu, 2004
G.SzwatGyybow, Haeresis bulgarica w bugarskiej wiadomoci kulturowej XIX I XX wie
ku, 2005

749

http://rcin.org.pl
J.Zieniukowa, Jzyk mniejszoci w komunikowaniu spoecznym. Studia nad funkcjonowa
niem jzykw uyckich w XIX i XX wieku, 2006
Z.Kowalik-Kaleta, Historia nazwisk polskich na tle spoecznym i obyczajowym (XIIXV
wiek), tom I, 2007
Z.Kowalik-Kaleta, L.Dacewicz, B.Raszewska-urek, Sownik najstarszych nazwisk polskich
pochodzenie jzykowe nazwisk omwionych w Historii nazwisk polskich, tom I, 2007

prace zbiorowe
Studia PolonoSlavica Orientalia.
Acta Litteraria, t. 13, 1992
Region, regionalizm pojcia i rzeczywisto, red. K.Handke, 1993
Polszczyzna a/i Polacy u schyku XX wieku, red. K.Handke, H.DalewskaGre, 1994
Frido Michak, Studia o jzyku uyckim, red. H.Faska, E.RzetelskaFeleszko, 1994
Z problemw frazeologii polskiej i sowiaskiej, t. VI, red. M.Basaj, D.RytelKuc, 1994
Symbolae Slavisticae, red. E.RzetelskaFeleszko,

1996
Antroponimia sowiaska, red. E.WolniczPawowska, J.Duma, 1996
Kresy pojcie i rzeczywisto, red. K.Handke, 1997
Onomastyka i dialektologia, red. H.PopowskaTaborska, J.Duma, 1997
Historia i wspczesno jzyka polskiego na kresach wschodnich. red. I.GrekPabisowa, 1997
Myl biaoruska XX wieku. Antologia, red. J.Garbiski, 1998
Semantyka milczenia, red. K.Handke, 1999
Polacy w oczach Rosjan Rosjanie w oczach Polakw, red. R.Bobryk, J.Faryno, 2000
The National Idea as a Research Problem, red. J.Sujecka,

2002
Sowianie, Sowiaszczyzna pojcia i rzeczywisto dawniej i dzi, red. K.Handke, 2002
Ukraiskie ycie kulturalne na ziemiach II Rzeczypospolitej (pyta CD), red. O.Hnatiuk,
K.Kotyska, 2002
Semantyka milczenia 2, red. K.Handke, 2002
Prolog nie epilog... Poezja ukraiska w polskich przekadach (pierwsza poowa XX wieku), red.
O.Hnatiuk, K.Kotyska, 2002
Adam Mski. Zofia Makowska, Dzisiaj i na wieki, red. J.Garbiski, W.Marchel, 2004

SOWNIKI:

W.Bory, H.PopowskaTaborska, Sownik etymologiczny kaszubszczyzny, t.1, AC, 1994; t.2, DJ,
1997; t. 3, KO, 1999; t.4, PS, 2002, t.5, i Suplement, 2006
Z.Sobierajski, M.Trawiska, Sownik gwarowy tzw. Sowicw kaszubskich, t.1, AC, 1997
K.Handke, Sownik nazewnictwa Warszawy, 1998
E.Kdelska, I.Kwilecka, A.uczak, Sownik Bartomieja z Bydgoszczy, t.1, AG, 1999; t.2,
HM, 2003, t. 3, NPle, 2005
Z.RudnikKarwatowa, H.Karpiska, Sownik sw kluczowych jzykoznawstwa slawistyczne
go, 1999
A.Aksamitow, M.Czurak, Sownik frazeologiczny biaoruskopolski, 2000
J.Garbiski, J.Turonek, Biaoruski ruch chrzecijaski XX wieku. Sownik biograficznobi
bliograficzny, 2003

750

http://rcin.org.pl