A osobowe. D etym. ps.
*aby pierwotnie
a (189) [B, Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, Sota,
List, Park, KS, ZB, BZ, LA, ZMB, Tecz, RP,
Satyra, Ppu] D zn. ale, zas, jednak; i:
Jako Wawrzyniec pobra na swem
zyto, a nie na Mirosawinie [RsP, 45, 26].
Sysz modlitwe , jaz nosimy,/ A dac
raczy, jegoz prosimy [B, 163, 7]. A wiem,
prawi, pwacie w moc Boga waszego
[Ksw I, 10, 2]. D gram. spojnik wsporze
dny
zespalajacy skadniki zdania lub zd.
jednorodne, przeciwstawne, rzadziej
aczne; uzywany tez emfatycznie, zwa-
szcza na poczatku zd. D etym. pie.
ablativus zaimka *e- || *o- ten; ps.
*a partykua nawiazujaca i wzmacnia-
jaca, wtornie spojnik przeciwstawny
ale i aczny i; ogsow. czes. koz wzgim nie bya ani be
a i, rzadziej ale, ros. a ale; i,
sch. a ale, i; scs. a ale, rzadziej i
oraz gdyby, chociaz (por. lit. o~ i;
ale, stind. a t potem; i; tak, awest.
aat potem; i; ale).
AK
aby (21) [Kgn, List, Park, KS, ZB, BZ, LA,
RP] D zn. spojnik wprowadzajacy zda-
nia podrze dne: 1. okolicznikowe,
zwaszcza celu zeby: Uczyni Bog
dwie swiecy wielicy: swiato wie csze,
aby dniu swiecio, a swiato mniejsze,
aby nocy swiecio, a k temu gwiazdy,
jez to sa w stworzeniu niebieskim, aby
swieciy nad ziemia [BZ I, 71, 24-26].
2. dopenieniowe, nazywane tez przed-
miotowymi zeby, ze: Wie cci je li
Boga prosic,/ Aby je tym darowa,/
Aby jim jedno plemie da [LA, 173, 30-31].
3. przydawkowe ze, zeby: Niedaw-
no mie rzecz bya potkaa, abych barzo
krasna panne miowa [List, 115, 11].
D gram. jak wszystkie spojniki, w kto-
rych skad wchodzi morfem by, obliga-
toryjnie przyacza ruchome koncowki
part. ograniczajaca byleby, wtornie
spojnik celowy, warunkowy, dopenie-
niowy; zrost spojnika *a z wykadni-
kiem trybu przypuszczajacego, w posta-
ci 3. os. lp. aorystu *by od czas. *byti;
ogsow. czes. aby, ukr. aby zeby,
aby, ros. dial. aby, scs. aby gdyby.
D por. by, byc.
AK
ach! (1) [LA] D zn. wykrzyknienie
wyrazajace zywy odruch uczucia:
Ach, krolu wieliki nasz,/ Coz ci dzieja
Meszyjasz [LA, 173, 1]. D gram. wykrz.
D etym. ps. *aX {; ogsow. czes. ach,
ros. ach, sch. ah; podobne wykrzyknie-
nia takze w innych je
zykach ie.
BT
aczkolic (1) [List] D zn. chociaz:
Wiedz, moja namilejsza panno, ize
aczkoliciem ja ot ciebie daleko, a wsza-
dzie nad cie
jina mia [List, 115, 9]. D gram. spojnik
aczkoli wprowadzajacy zd. okoliczni-
kowe przyzwolenia, tu wzmocniony
skrocona part. ci oraz przyaczajacy
-em, czyli skrocona postac 1. os. lp. cz.
ter. czas. byc. D etym. zrost spojnika
a (/ ps. *a) z pierwotna forma nieos.
zaimka pytajnego cz (ps. *c}) co?
oraz part. uogolniajaca koli (ps. *koli
|| *kole), tu wzmocniony skrocona
part. ekspresywna c (/ ci / ps. *ti),
czyli forma C. ps. zaimka osobowego
ty (tzw. dativus ethicus); zach.sow.
guz. hackuli, czes. ackoli, stsc. ackoli.
D rozwoj: w postaci z part. -c w j. stpol.
jednostkowe, wyste pujace obok acz,
aczkakole, aczkole, aczkoli, aczkolwie,
aczle, speniajacych te sama funkcje ;
wspoczesny odpowiednik formy acz-
koli to wzmocnione kolejna part. -wiek
(/ ps. *vek{) nacechowane, ksiazk.
aczkolwiek.
D por. czsokoli, gdziekoli, jakokoli,
kakockoli, ktokoli, -c.
AK
adwent
adwent (2) [Kgn] D zn. 1. przyjscie:
Czsoz ci oni tego to adwe<n>tu miego
<Krysta> sa k sobie przyjac byli poza-
dali [Kgn II, 35, 3]. 2. okres liturgicznego
przygotowania do swiat Bozego Naro-
dzenia: Owa w pirwe niedziele tego
to adwentu pozadali sa wierni krzesci-
jani przyszcia jego [Kgn II, 35, 4]. D gram.
rzecz., pol. dekl. m. D etym. zap. ac.
adventus przyjscie; inter. D rozwoj:
termin koscielny wprowadzony do
j. stpol. wraz z chrzescijanstwem, naj-
pierw w zn. przyjscie Chrystusa na
ziemie ? dzien upamie tniajacy hist.
przyjscie Chrystusa ? okres poprze-
dzajacy dzien Bozego Narodzenia, naj-
pierw 40-dniowy, naste pnie 4-tygod-
niowy.
KDK
albo (7) [Ksw, Kgn, RP] D zn. spojnik
1. aczacy czony alternatywne oraz
wprowadzajacy zd. rozaczne czyli,
badz: Pokazuje iz sa grzesznicy cztwio-
racy, bo mowi to sowo albo siedza-
cym, albo spiacym, albo lezacym, albo
umarym [Ksw, 11, 10-11]. 2. wprowadza-
jacy tresci aczne i, zarowno jak:
Badz to stary albo mody,/ Zadny nie
udzie smiertelnej szkody [RP, 195, 11].
D etym. w j. pol. forma albo powstaa
ze starszej alibo po zaniku i, spowo-
dowanym rozwojem fonetycznym, tak
tez duz. albo lub, br. albo lub. D etym. zrost spojnika a (/ ps. *a)
D rozwoj: czesty w j. stpol. oraz wspo-
czesnych gwarach spojnik abo albo,
lub, czyli, czy to wynik dalszego
uproszczenia fonet. albo, badz konty-
nuant spojnika abo tylko dwu-, nie
trojelementowego zrostu.
D por. alibo.
ale (29) [Ksw, Pfl, Kgn, List, Park, ZB, BZ,
LA, ZMB, Ppu] D zn. lecz, zas, jednak-
ze: Tego jescie nie uczynili, ale
potepiwszy boga waszego, <pogan-
skim> bogom mode jescie wzdawali
2
[Ksw I, 10, 23]. D gram. spojnik aczacy
dwa przeciwstawne czony lub zdania.
D etym. ps. *ale spojnik przeciw-
stawny, pierwotnie part. wzmacniaja-
ca; zrost spojnika *a z part. *le || *le
jednak, tylko; ogsow. czes. ale,
ukr. ale, sch. ali.
D por. le, lecz.
AK
alibo (2) [KS] D zn. albo, lub, czy to:
Ustawiamy, aby rycerz kazdy alibo
prosty panosza pod pewna podnie-
siona choragwia na jej stanie sta [KS,
124, 11]. D gram. spojnik a
czacy czony
lub zdania alternatywne, rozaczne.
D etym. ps. *alibo spojnik rozaczny,
pierwotnie part. wzmacniajaca i pytaj-
na, zrost spojnika *a z part. ps. *li
czy oraz part. (wtornie spojnikiem)
*bo; ogsow. sc. alebo, ukr. abo, ros.
dial. alibo, albo (ale wspo. ros. bez
pierwszego spojnika lbo albo, lub,
badz), sowen. dial. aliboj. D rozwoj:
wychodzi z uzycia do konca XV w.,
zastapione skroconym albo.
D por. albo, bo.
AK
aliz (1) [Sota] D zn. ale, lecz: Z jutra
wiesio nikt nie be dzie,/ Aliz gdy za sto-
em siedzie [Sota, 188, 15]. D gram. spoj-
nik spajajacy przeciwstawnie, wzmoc-
niony skrocona partykua z (/ ze).
z part. li (/ ps. *li czy), wzmoc-
niony partykua ze, skrocona w wygo-
sowej pozycji posamogoskowej; ana-
logicznie w innych j. sow. sch. ali
ale, lecz, jednak, poniewaz, bug.
dial. al ale, albo, czy, mac. pot. ali
albo, czyz, scs. ali ale, jesli. D roz-
AK woj: wychodzi z uzycia w XVII w.,
zastapione przez ale.
D por. a, -z.
AK
amen (5) [Ksw, Sota, Tecz] D zn.
liturgiczna aklamacja o znaczeniu
3 aposto
Niech tak sie stanie; To prawda,
wypowiadana na zakonczenie mod-
litw, kazan itp.: Surge <z> stada
grzesznego, propera w lepsze s dobre-
go, veni do krolestwa niebieskiego.
Amen [Ksw II, 12, 40]. Sota, grzeszny
suga twoj,/ Prosi za to twej miosci,/
Udziel nam wszem swej radosci.
Amen [Sota, 190, 114]. D gram. rzecz.,
nieodm. D etym. zap. hebr. amen
pewne, niech tak sie stanie, zaprawde
godne wiary; w brzmieniu oryginal-
nym przeszo do liturgii grec. i ac.
D rozwoj: wyste
puje w wielu fraz., np.
jak amen w pacierzu pewne, na pew-
no, to juz amen juz koniec, skon-
czyo sie
cos ostatecznie, przepado,
na amen cakowicie, zupenie.
KDK
ani (10) [Pfl, RsP, RsK, Ppu] D zn. ni,
rowniez nie, nawet nie, wcale nie:
Przeto nie wstaja niemiosciwi w sa-
dzie ani grzesznicy w radzie prawych
[Pfl I, 17, 6]. Jako Wojciech nie ukrad
Michaowi swini, ani jich uzytka ma
[RsP, 44, 17]. D gram. spojnik a czacy
czony lub zdania z negacja, uznawane
tez za wyaczajace; uzywany zarowno
wtedy, gdy w zdaniu obecna druga
negacja w postaci partykuy nie, jak
i bez niej. D etym. ps. *ani spojnik wy-
aczajacy, pierwotnie partykua wzmac-
niajaca przeczenie; zrost ps. spojnika
*a z part. przeczaca *ni i nie; og-
sow. czes. ani, ukr. ani, br. an, ale
ros., bug., sch. tylko ni, bez nagoso-
wego spojnika.
D por. ni.
anie, anje, anio, anjo (13) [Ksw,
Kgn, ZMB] D zn. istota duchowna,
posaniec Boga: Tako lud bozy
<przez an>jea wicie zstwo odzirzeli,
a pogani smirc podje
li, bo <anieli da>ni
sa nam na otwadzenie naszego ustra-
szenia, a piate <dani sa nam> anjeli
swie
ci na nauczenie naszego nieumie-
nia [Ksw I, 10, 10-12]. D gram. rzecz., pol.
dekl. m. D formy tekstowe: anjoa B.
lp., anjele W. lp. D etym. zap. grec.
angelos, ac. angelus posaniec; inter.
D rozwoj: ac. termin religijny angelus,
zap. przez czes. medium anjel, mia
w stpol. postac anie, a po przegosie
e ? o anio.
KDK
anio zob. anie.
KDK
anje zob. anie.
KDK
anjo zob. anie.
KDK
ano (1) [Sota] D zn. a jednak, a tym-
czasem, ale: Sie ga w mise prze dru-
giego,/ Szukaje kesa lubego,/ Niedo-
stojen nics dobrego./ Ano wzdy widza,/
Gdzie csny siedzi [Sota, 189, 34]. D gram.
spojnik aczacy przeciwstawne zdania.
D etym. ps. *ano part. a oto, a wie c,
no tak, wtornie spojnik a jednak,
ale, prawdopodobnie zestawienie wy-
krzyknika *a! i M., B. lp. r. n. zaimka
ono, po sciagnieciu; ogsow. jako part.
i spojnik czes. ano, ros. pot. an, dial.
ano, ano, sch. daw. an, dial. ano, ano.
D rozwoj: jako spojnik tylko w j. stpol.,
obok part. ano tak, tak wasnie, no
tak, ktora przetrwaa do dzis.
AK
aposto (2) [Kgn] D zn. kazdy z dwu-
nastu uczniow wybranych przez Chrys-
tusa i posanych z misja ewangeliza-
cyjna: Nasz Kryst miy jest, on swe
swie
te ap<osto>y temu to naucza by,
kakocby oni na te<m>to swiecie mie-
AK dzy krzescijany bydlic mieli [Kgn VI, 40, 2].
A takiez ci swie
ci ap<osto>li sa oni to
byli czynili [Kgn VI, 40, 8]. D gram. rzecz.,
pol. dekl. m. D etym. zap. grec. apos-
tolos, ac. apostolus wysannik, emi-
sariusz, czowiek obdarzony okreslona
misja, por. grec. apostello wysyam,
deleguje. D rozwoj: obok zn. histo-
asi
rycznego uksztatowao sie zn. prze-
nosne zwolennik, krzewiciel jakiejs
idei; ksia
ze
apostoow sw. Piotr, zaimek, i jest spojnikiem acznym o zn.
aposto pogan sw. Pawe.
KDK
asi (1) [Ksw] D zn. ale, lecz: Swie
ta
Katerzyna nie mieszkaci jesc staa, we
zem nie lezaa, asi i ty, <jiz> w be
dnem
stadle lezeli, ty jesc swoja nauka
otwodzia, jakoz sie czcie w je swietem
zywocie [Ksw II, 11, 31]. D gram. spojnik
przeciwstawny. D etym. traktowany ja-
ko zrost spojnika a (ps. *a) z part.
ekspresywna si (/ ps. *si), z pocho-
dzenia enklityczna forma C. zaimka
zwrotnego sie (/ ps. *se ), analogicz-
na do ci (/ ps. *ti), czyli do formy
C. zaimka osobowego ty; zatem oba
zaimki stanowia tzw. dativus ethicus;
tylko zach.sow. spojnik i part. deik-
tyczna dial. kasz.-sw. as i, oraz,
czes. asi moze, prawdopodobnie,
prawie, blisko, okoo, stczes. as(i)
przynajmniej, chocby, okoo, moze
i ale, lecz, sc. as(i) prawie, blisko,
okoo, prawdopodobnie; mozliwe
jest odczytanie a si i ty, a wtedy si jest
nieprawidowa forma B. lm. r. m. ps.
zaimka *s} ten (powinno byc sie /
zach.sow. *s}je), analogiczna do ty,
czyli B. lm. r. m. zaimka ten (ps. *t{
tamten). D rozwoj: hapax legome-
non; w caosci wyrazenie a si i ty
jesli przyjmiemy taka lekcje oznacza
zatem a tych i tamtych i odnosi sie
do wymienionych rodzajow grzeszni-
kow; jest utartym zwiazkiem frazeolo-
gicznym, w ktorym forma pierwszego
zaimka upodobnia sie do drugiego
z nich (moze tez pod wpywem M. lm.
r. m. si / ps. *s}ji); por. analogiczne
wspoczesne to i sio, zamiast oczeki-
wanego to i sie; w zaleznosci od trakto-
wania dyskusyjnej formy zmienia sie
funkcja i jezeli uznajemy asi za jeden
wyraz, to naste pujace po nim i jest
4
tylko partykua o zn. i, rowniez, gdy
zas si traktujemy jako penoznaczny
i, oraz.
AK
asyrski (2) [Ksw] D zn. asyryjski;
zwiazany z Asyria, pochodzacy z Asy-
rii, starozytnego panstwa w Mezopo-
tamii: I <mowi krol asyr>ski do krola
Ezechyjasza krola zydowskiego [Ksw I,
10, 2]. D gram. przym. dzierzawczy,
odm. zoz. D formy tekstowe: asyrskiem
Msc. lp. r. m. D etym. derywat od
nazwy wasnej Asyria, utworzony za
pomoca przyr. -ski (/ ps. *-}sk{}).
IS
I az (2) [Ksw, RP] D zn. ze, tak ze:
A przeto, ize nie jimia w swem na-
rodzeni, gdzie by swa g<owe podko-
ni>, togodla przed woem a przed
osem w jaskach s<yn Bozy poozon>
by, bo dziewica Maryja, az pieluszek
dobrych nie jimiaa, a togodla ji we ze
chustki ogar<ne a> [Ksw IV, 13, 28]. Rzu-
cac sie
jak kot na myszy,/ Az twe sierce
ciezko dyszy [RP, 197, 66]. D gram. spoj-
nik wprowadzajacy zd. podrze dne tu:
okolicznikowe. D etym. ps. *aze part.
i oto, a oto, wtornie spojnik; zrost
spojnika a (ps. *a) z part. ze, po
zaniku nieakcentowanego wygosowe-
go -e; poaczenie dwoch pierwotnych
part. a i ze, a zn. caosci i oto, a oto;
w j. sow. jako part. deiktyczna, wzmac-
niajaca lub spojnik wprowadzajacy zd.
okolicznikowe, przede wszystkim wa-
runku, czasu, skutku i in. duz. az, aze,
dial. haz, azy, part. az oraz spojnik
dopoki, dopoki nie, az, czes. az, part.
az, stczes. aze, az, spojnik dopoki
nie, dopoki jak, az, sc. az, part.
blisko, okoo, spojnik, ros. pot. i dial.
az, part. az do, a oto, ukr. az a oto,
a. D rozwoj: jako spojnik w peni
zywotny rowniez w XVI w., potem
z wolna wychodzi z uzycia; funkcjonuje
5 barzo
do dzis jako partykua wzmacniajaca.
D por. II az.
II az (1) [RsK] D zn. part. uwydatnia-
jaca kres: Tej niwie Albertus nie by
nigdy gospodzien po wkupieniu az do
tych miast [RsK, 48, 20].
D zob. I az.
B
babka (1) [Kgn] D zn. akuszerka, po-
ozna: Jozef podug obyczaju niewies-
ciego ku je porodzeniu jest ci on by
dwie babce wezwa nagotowa, czsoz ci
jest jedne byo to jimie dziano, a drugie
Salomee [Kgn II, 37, 101]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym.
formacja pochodna od baba, wyraz
rodzimy, bardzo stary, onomatopeicz-
ny, powstay w wyniku niemowle cego
podwojenia sylaby (por. mama, tata,
ciocia, niania, dziadzia), pierwotnie bez
scisle okreslonego zn., ps. *baba;
ogsow. czes baba, ros. baba, sch.
baba (por. lit. boba stara kobieta,
niem. Bube chopiec, fr. bebe dziec-
ko, ang. baby dziecko). D rozwoj:
w j. pol. obecny od XIV w., wielo-
znaczny: matka matki i ojca, kobie-
ta zame zna, stara kobieta; liczne zn.
metaforyczne: rodzaj pieczywa,
kloc, koda, rozne gatunki roslin
i zwierzat; babka to hist. formacja
dem., ktora ulega neutralizacji, stad
nowe zdrobnienia: babcia, babusia,
babunia; nazwa neutralna jest tez
zachowane w gwarach babka wiejska
akuszerka, poozna. Zywotnosc
zachowuja zn. zwiazane z pokrewien-
stwem, zn. kulinarne, techniczne
i przyrodnicze.
KDK
bac sie (1) [RP] D zn. lekac sie,
odczuwac strach: Nie boj sie dzis
AK mojej szkoy/ Nie dam ci czysc epis-
toy [RP, 198, 87]. D gram. czas., ps. kon.
IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz;
ndk. D etym. pie. *bhoi- || *bh3 i - ||
*bh- bac sie; ps. *bojati se; ogsow.
czes. bat se, ros. bojatsja, sch. bojati
AK
se, scs. bojati se (por. lit. bijoti bac
sie, stind. bhayate boi sie ). D roz-
woj: ps. *bojati se ? stpol. *bojaci se
|| *bojeci se
|| *baci se
? stpol., srpol.
bojec se
|| bojac se
(wlkp., maz.) || bac
se
(mp., sl.) ? npol. bac se ; pol. dial.
bac se
, bojac se
, bojec se
, bojic se
.
D por. bojazn.
WD
bawan (1) [ZB] D zn. posag pogan-
skiego bozka: Ale nie mow, by waszy
bawan<o>wie bogowie byli [ZB II, 32, 24].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. pochodzenie niejasne,
byc moze jest to prastara pozyczka ze
wschodu, ale zrodo niepewne; wyste -
puje w wielu je z. czes. balvan, ukr.
balvan, mac. balvan, ps. *bal{van{
(por. lit. bulvonas, rum. bolovan, we g.
balvany). D rozwoj: pierwotne zn. po-
sag bozka rozszerzone nastepnie na
zasadzie podobienstwa ksztatu na
inne przedmioty: wysoko sterczacy
gaz, kloc, pien, poduzny blok
soli, wierzchoek wysokiej fali mor-
skiej; w XX w. nowe zn. gupiec,
duren, cymba.
KDK
barzo (11) [List, Park, LA, BZ, ZMB, RP]
D zn. w wysokim stopniu, znacznie,
wielce: Sierce me je o barzo pakac
[List, 115, 7]. A mia barzo wielki dwor
[LA, 173, 13]. I uzrza Bog wszytko, czsoz
by stworzy, a to wszytko jest barzo
dobre [BZ, 72, 56]. Cozes mi go obiecowa
tako barzo wiele [ZMB, 180, 28]. Czemu sie
tako barzo le kasz? [RP, 196, 49]. D gram.
przysow. D etym. ps. *br zo szybko,
badz
dko; ogsow. czes. brzo wczes-
pre
nie, ros. borzo, sch. b^ r z szybki,
skory, scs. br{zo. D rozwoj: w XVI w.
w wyniku wzmocnienia grup spogos-
kowych powstaa postac bardzo.
badz (1) [RP] D zn. albo, lub; tu
kontekstowo: zarowno, jak: Badz to
stary albo mody,/ Zadny nie udzie
smiertelnej szkody [RP, 195, 11]. D gram.
spojnik wprowadzajacy alternatywne
skadniki lub zdania, tu: pozornie
rozaczne, w rzeczywistosci w zwiazku
acznym. D etym. ps. *ba di spojnik roz-
aczny albo, lub i partykua uogol-
niajaca; dawna 3. os. lp. tr. rozk. (ps.
*ba di) od czas. byc (ps. *byti); jako
spojnik rozaczny lub part. uogolnia-
jaca tez w innych j. sow. czes. bud
spojnik, ukr. bud part. uogolniajaca
w zozeniach z zaimkami bud koto-
ryj, sowen. bodi spojnik i partykua.
D rozwoj: juz w ps. funkcja rozaczna
rozwine a sie ze znaczenia zyczacego
formy czasownikowej.
D por. byc.
bedac zob. byc.
bedacy zob. byc.
bic (3) [Kgn, ZB, ZMB] D zn. chostac,
smagac: A miotami ji bic i z jego ji
skory zywo obupic [Kgn VI, 41, 28]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. II -e, -esz; ndk. D formy tekstowe:
bije cz. ter. lp. 3. os. D etym. pie.
*bhei (3 )- || *bh-; ps. *biti uderzac;
ogsow. czes. bt, ros. bit, sch. bti,
scs. bit} (por. awest. byente bija, zwal-
czaja, niem. Beil topor). D rozwoj:
ps. *biti ? stpol. *bici ? stpol., srpol.
bic; w j. stpol. tez w zn. napadac,
zabijac, wbijac, zakadac, w str. sa formy r. z. bez przegosu: ta biedra,
zwrotnej bic sie walczyc, wojowac,
potykac sie ; bogata fraz. nie w ciemie
bity sprytny, dajacy sobie rade w kaz-
6
dej sytuacji, bic na alarm wzywac do
gotowosci, z bija
cym sercem ze wzru-
szeniem; z biciem serca.
D por. pobic, zabic.
WD
BT biezec (1) [Satyra] D zn. biec, isc
spiesznie: Namysem potraci kliny,/
Biezy do chrosta po jiny [Satyra, 191, 20].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym.
pie. *bhegu- uciekac, umykac; ps.
*bezati / *bezeti / wcz.ps. *begeti
(/*begeti); ogsow. czes. bezet, ros.
bezat, sch. bjezati, scs. bezati (por. lit.
begti, ot. begt). D rozwoj: ps. *bezati
? stpol. * bezaci (zmiana -aci na -eci
to wynik analogii do czas. typu widzie-
ci) ? stpol., srpol. bezec; w j. stpol. tez
w zn. uciekac, upywac (o czasie)
i napadac, robic zajazd; dzis wyraz
ksiazk.; gw. biezec || biezyc.
WD
biodra (1) [Park] D zn. wypukosc,
tu: zaokraglony ksztat: Z wirzchem
okragem piszy b/ Biodry tako napi-
szesz swee [Park, 108, 14]. D gram. rzecz.,
AK ps. *bedro dekl. -o- r. n. || *bedra dekl.
-a- r. z. ? pol. dekl. n. D etym. ps.
WD *bedro ||*bedra / pie. *bhedh- ||
*bhe-n-dh zwiazywac (zze te zboze)
WD
w snop; zatem *bedro / *bhedh-r-
-om przewiazka snopa, potem o skut-
ku ciasnego zwiazania, wypukosci
snopa ponizej przewiazki, stad meta-
fora o wypukosci ciaa ponizej pasa;
ogsow. czes. bedro le dzwie, biod-
ro, przen. plecy, barki, ros. bedro
udo, okolica kosci biodrowej, dial.
cze sc warsztatu tkackiego; gorna
czesc uda, bug. bedro udo, scs.
bedra biodro. D rozwoj: w j. ogpol.
dominuje zn. anatomiczne i forma r. n.,
natomiast w gw. Mp. i Maz. w uzyciu
takze w zn. przen., np. biedra fury bok
fury wystajacy poza drabine.
KDK
7 bo
biskup (1) [Kgn] D zn. wyzszy ranga
kapan: Tedy wie c biskupowie te to
jiste ziemie sa sie oni byli sjachali
[Kgn VI, 40, 20]. D gram. rzecz., pol. dekl.
m. D etym. sredniowieczna pozyczka
stczes. biskup / stwniem. biskof /
ac. episcopus / grec. episcopos nad-
zorca; w j. stpol. wystepoway takze
formy: biskop, piskop, biskupia. D roz-
woj: pierw. ogolne zn. dostojnik
koscielny, nastepnie duchowny ka-
tolicki majacy najwyzszy stopien swie-
cen, zwykle zarzadzajacy diecezja;
por. daw. przys.: Z ksie dza bywa
biskup; Kardyna nie biskup, kasztelan
nie wojewoda oraz terminy: biskup
polowy stojacy na czele duchowien-
stwa katolickiego w wojsku, biskup
rzymski papiez.
KDK
blady (2) [RP] D zn. niemajacy ru-
miencow; mizerny: Chuda, blada,
zote lice,/ szczy sie jako miednica
[RP, 196, 29]. D gram. przym., odm.
prosta || zoz. D formy tekstowe: blady
B. lp. r. m. odm. zoz. D etym. pie.
*blai d- blady, bezbarwny; ps.
*bled{(j}) o barwie nienasyconej,
mao intensywnej, zblizonej do biaej;
ogsow. czas. bledy blady; przen.
niewyrazny, lichy, ros. daw. bledyj, ros.
dial. bledoj blady, sch. bljed blady, przez papieza; fraz. byc w bogosawio-
~
scs. bled{ (por. lit. blavas blady,
bezbarwny; niebieski, stang. blat bla-
dy). D rozwoj: ps. *bled{j} ? stpol.,
srpol. blady; w dobie stpol. przym.
funkcjonowa takze w zn. saby, chory,
niedoezny.
bedny (1) [Ksw] D zn. grzeszny:
<Jiz> w bednem stadle lezeli [Ksw II,
11, 32]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. ps. *blod}n{(j}) bakajacy pozwa Jakub miedzy mna a miedzy
sie
, zabakany / *bloditi badzic; Bodzechna, to pozwa po prawie,
ogsow. czes. bludny zawierajacy
bad; mylny; heretycki, ros. bludnyj,
ukr. bludnyj zbakany, mylny, sch.
blu dan sprosny, wszeteczny, be dny
~
(syn) (por. lit. ble~stis || bl sti stawac
sie
metnym, ot. blenst || blenzt sabo
widziec, stwniem. blint, niem. blind
slepy, ciemny, ang. blind niewido-
my). D rozwoj: ps. *blod}n{j} ? stpol.
*bodny ? stpol., srpol. be dny; pier-
wotne zn. zwiazany z badzeniem;
bakajacy sie
ulego rozszerzeniu,
w j. stpol. przym. funkcjonowa w zn.
grzeszny, faszywy, obakany,
wprowadzajacy w bad (o drogach),
zabakany, bakajacy sie .
IS
bogosawic
bogosawiony (4) [Pfl, Ppu] D zn.
szczesliwy w Bogu, miy Bogu: Bogo-
sawiony maz, jen jest nie szed po radzie
niemiosciwych [Pfl I, 17, 1]. D gram. im. cz.
przesz. bierny, odm. zoz. D etym. od
czas. bogosawic, ze stczes. blahoslaviti
(/ scs. blagosloviti, kalka z grec. eulo-
~
gen dos. dobrze mowic) termin
religijny, wystepuje i w innych j. sow.,
por. ros. blagoslovt, sch. blagosloviti.
D rozwoj: w stpol. tez w zn. uwielbiony,
peen chway, w tekstach religijnych
jest odpowiednikiem ac. beatus, benedic-
tus (moze pod wpywem czes. blahoslo-
veny); dzis tez w uzyciu rzeczownikowym
w zn. osoba zmara, beatyfikowana
nym stanie byc w ciazy; im. w j. srpol.
ulega adiektywizacji.
WD
bogosawiony zob. bogosawic.
WD
bo, boc (24) [Ksw, Pfl, RsP, Sota, Park,
IS
ZMB, RP, Satyra, Ppu] D zn. poniewaz
zatem: A pogani smirc podje li, bo
<anjeli da>ni sa nam na otwadzenie
naszego nieumienia [Ksw, 10, 11]. Czso
bosmy to sadzili [RsP, 45, 32]. Pozauj
mie stary, mody,/ Boc mi przyszy
boc
krwawe gody [ZMB, 180, 6]. D gram.
spojnik wprowadzajacy zd. przyczy-
nowe; jak kazdy spojnik moze byc
wzmocniony part. (boc) oraz moze
przyaczac ruchome koncowki osobowe
(bosmy). D etym. pie. *ba part. wzmac-
niajaca, zapewniajaca; ps. *bo pier-
wotna enklityczna partykua wzmac-
niajaca, wtornie spojnik; wyraz ogsow.
sc., stczes., ukr., sch., scs. bo bo-
wiem (odpowiedniki w innych j. wy-
wodzacych sie z pie. lit. ba tak,
oczywiscie; przeciez, gdyz, ot. ba
enklityczna partykua wzmacniajaca,
goc. ba enklityczna partykua wa-
runkowa, awest. ba partykua emfa-
tyczna zaprawde , ze).
D por. -c.
AK
boc zob. bo.
AK
Bog, bog (74) [B, Ksw. Pfl, RsP, RsK,
Kgn, ZB, BZ, LA, Tecz, RP, Ppu] D zn.
1. Deus: Bogiem, sawiena Maryja
[B, 1, 163]. Suzcie Bogu w bojazni
i wiesielcie sie jemu ze drzenim [Ppu
II, 11, 53]. Na pocza tce Bog stworzy
niebo i ziemie [BZ, 2, 71]. 2. bostwo
poganskie lub posag bostwa: <Pogan-
skim> bogom mode jescie wzdawali
[Ksw I, 10, 23]. Ale nie mow, by waszy
bawan<o>wie bogowie byli, alec sa
diabli [ZB II, 24, 32]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy
tekstowe: Boze W. lp., bogow D. lm.
D etym. ps. *bog{, ogsow. czes. buh,
ros. bog, ukr. boh, bug. bog, scs. bog{
(por. stind. bhaga dobro, szczescie,
pan, udzielajacy dobra). D rozwoj:
przeomu w rozwoju zn. wyrazu do-
konao monoteistyczne chrzescijan-
stwo rzeczownikowi pospolitemu
bog nadano range jednostkowej nazwy
wasnej Bog, odpowiednik ac. Deus,
grec. Theos, hebr. El, Elohim; w roz-
budowanej rodzinie wyrazowej od
8
podstawy -bog- znajduja sie formy
kontynuujace wszystkie znaczenia:
1. bogaty, bogactwo, ubogi; 2. bozek,
bogini; 3. Bozyc, Bogurodzica; sa takze
formy wyrazowe, w ktorych zbiegaja
rozne zn., np. bostwo natura Bo-
sie
ga, bog poganski, idea, przed-
miot uwielbienia.
D por. bostwo, bozy, bogdaj, nieboga,
nieborak, nieboze.
KDK
bogdaj (1) [Sota] D zn. niechby, oby:
Bogdaj mu zaleg usta wrzod! [Sota, 188,
26]. D gram. part. rozpoczynajaca zda-
nie wyrazajace zyczenia lub zakle cia.
D etym. stpol. zwrot bog daj! skada sie
z M. lp. ps. rzecz. *bog{ i tr. rozk.
3. os. lp. ps. czas. *dati; takze czes.
bohda, bo(h)dejz, sc. bodaj, ros. dial.
bogdaj, bodaj. D rozwoj: stpol. bog daj!
? bogdaj ? bodaj; od XVI w. takze
inne znaczenia: part. ograniczajaca,
osabiajaca tresc wypowiedzi choc,
chocby, przynajmniej, prawdopodob-
nie.
D por. Bog, dac.
BT
bojazn (1) [Ppu] D zn. uczucie stra-
chu, le ku: Suzcie Bogu w bojazni
i wiesielcie sie
jemu ze drzenim [Ppu II,
11, 53]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ?
pol. dekl. z. D etym. ps. *bojazn}
derywat utworzony za pomoca suf.
*-zn} od czas. *bojati se ; ogsow.
czes. bazen, ros. bojazn, scs. bojazn}.
D por. bac sie.
WD
bojowanie (1) [Ksw] D zn. bitwa,
wojna: Izby w przypadzeniu potrze-
bizny bojowania a szyrmice z nieprzy-
jacielmi umia miestce wziac [KS, 124,
13]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. formacja pochodna od
czas. bojowac (pd.pol.) || bojewac
(wlkp.) / ps. *bojevati / *boj}.
D rozwoj: w j. stpol. ta formacja ma
9 brat
nie tylko zn. czynnosciowe to, ze ktos
bojuje, ale takze zn. podmiotowe
walka, wojenna suzba; w epokach
pozniejszych wyraz wychodzi z uzycia
na rzecz synonimicznego wojowania.
KDK
bostwo (2) [Ksw, LA] D zn. 1. Bog:
Gdaz sie, prawi, usmierzyo tako moc-
ne bostwo, w czem bujac moze nasze
mde czowieczstwo? [Ksw IV, 13, 42].
2. natura boska, boskosc: Przydaj
rozumu k mej rzeczy,/ Me sierce
bostwem obleczy [LA, 173, 4]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? dekl. n. D etym.
ps. *boz}stvo, rzecz. utworzony for-
mantem *-}stvo od *bog{; por. czes.
bozstvo, ros. bozestvo, sch. bozastvo.
D rozwoj: ps. *boz}stvo ? stpol. boz-
stvo ? bozstvo ? bostvo ? srpol.
bostvo; w rozwoju hist. wyraz rozsze-
rzy zn. na przedmiot kultu; bozek,
takze przen. idea; przedmiot uwiel-
bienia, zachwytu.
D por. Bog.
KDK
bozy (19) [Ksw, Pfl, Sota, Park, ZB, BZ,
Ppu] D zn. zwiazany z Bogiem; na-
lezacy do Boga: Tako lud Bozy <przez
an>jea wicie zstwo odzirzeli [Ksw I, 10,
10]. D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: Bozemu C. lp. r. m. D etym.
ps. *bog-j} ? *boz}(j}); ogsow.
czes. od XIV w. boz, ukr. bozyj, sch.
bo zi, scs. bozii. D rozwoj: ps. *boz}j} ?
stpol. *bozi ? stpol., srpol. bozy.
D por. Bog.
IS
bozyc (1) [B] D zn. Syn Bozy: Twego
dziela Krzciciela, bozycze,/ Usysz
gosy [B, 163, 4]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*bozic} / *bog-itj}, formacja utwo-
rzona za pomoca formantu *-itj} od
*bog{. D rozwoj: wyraz zachowany tyl-
ko w tekscie B.
D por. Bog.
KDK
bracia (3) [Ksw, KS, ZMB] D zn. czon-
kowie tej samej grupy ludzi, odczuwa-
nej jako wspolnota: Widzcie, bracia
mia, zbawienie, widzcie wielikie Syna
Bozego przyjazni [Ksw IV, 12, 9]. D gram.
rzecz., zbior., ps. dekl. -ja- ? pol.
dekl. mieszana. D etym. formacja zbior.
od *bratr{, derywowana za pomoca
formantu *-}ja-; zach.sow., pd.sow.
*bratr}ja. D rozwoj: zwiazany z losami
rzecz. brat, poniewaz dawne formy lm.
tego wyrazu zagine y, a ich miejsce
zajey odpowiednie formy zbior.; kon-
sekwencja tego bya zmiana dawnego
r. z.: ta bracia bya na r. mos.: ci bracia
byli; dawna forme zbior. (ta) bracia
kontynuuje poswiadczona w XIX w.
forma (ta) brac (np. szlachecka).
D por. brat.
KDK
brac (1) [Ppu] D zn. obejmowac:
Krystus w dziedzictwo bierze wszystek
lud swoj [Ppu II, 53, arg]. D gram. czas.,
ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e ,
-esz; ndk. D etym. pie. *bher- niesc,
unosic; ps. *b}rati; ogsow. czes.
brat, ros. brat, sch. brati, scs. b}rati
~
zbierac, brac (por. lit. be rti sypac,
ac. ferre niesc); zn. brac powstao
w formach prefiksalnych (ps. *s{b}ra-
ti zniesc ? zebrac), pozniej
uogolnione na czas. podstawowy.
D rozwoj: ps. *b}rati ? stpol. brac(i)
? srpol. brac; pierwotne zn. niesc
zachowane w wyrazie brzemie cie
zar,
ktory sie
niesie.
WD
brat (2) [RsP, Kgn] D zn. kazdy z sy-
now, majacych wspolnych rodzicow,
w stosunku do drugiego syna lub
corki: Jako Je drzej jest nasz brat,
nasz klejnotnik i z naszej krwie wy-
szed [RsP, 45, 42]. A swie tego Barto-
mieja sa oni byli je li a do brata tego
jistego krola sa go oni byli przywiedli
[Kgn VI, 40, 22]. D gram. rzecz., pierw. ps.
bronic sie
dekl. -r-, nastepnie -o- ? pol. dekl. m.
D etym. ps. *bratr{ / pie. *bhrater;
ogsow. czes. bratr, ros. brat, ukr.
brat, sch. brat, scs. brat{ (por. lit. bro-
terelis, ac. frater, grec. phrater, niem.
Bruder). D rozwoj: prymarne zn. od-
nosi sie do nazw z zakresu stopni
pokrewienstwa, por. np. brat rodzony,
cioteczny, stryjeczny; wtorne przen. zn.
to: zakonnik, szczegolnie bez swie cen
kapanskich, czonek bractwa,
czowiek zwiazany z innymi wspolna
idea, rowny drugiemu co do stanu,
urzedu.
D por. bracia.
KDK
bronic sie
bronie sie (1) [RsK] D zn. broniac sie:
Co uczyni, to uczyni bronie sie ot
swego zywota [RsK, 48, 17]. D gram. im.
cz. ter. czynny, odm. prosta. D etym. od
czas. ps. *borniti (/ rzecz. *born}
spor, walka, obrona); ogsow. czes.
branit, strus. boroniti, scs. braniti. D roz-
woj: zach.sow. *borne se
? stpol. brone
se
; z odm. rzeczownikowej tego im.
zachowaa sie w j. pol. tylko forma
broniac sie (dawny B. lp. r. m.), ktora
ulega adwerbizacji; dzis jest to im.
przysow. wspo.
D por. obrona.
WD
bronie sie zob. bronic sie.
WD
brudny (1) [Sota] D zn. nieczysty,
zanieczyszczony: A je s mnoga twarza
cudna,/ A be dzie miec re
ke brudna
[Sota, 188, 28]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. pn.sow. *brud}n{(j}) ostry,
nieprzyjemny ? budzacy obrzydzenie
? paskudny, brudny / *brud{ ||
*brid{; pn.sow. guz. brudny, sc.
brudny tez brzydki, wstre tny, ukr.
brudnyj, br. brudny. D rozwoj: pn.sow.
*brud}n{j} ? stpol. *brudny ? stpol.,
srpol. brudny.
10
bujac (4) [Ksw] D zn. byc zuchwaym,
pysznym: Jidzie tobie krol smierny
na to, izby ty nie buja, izby onego
bujnego krola dyjaba nie nasladowa
[Ksw IV, 13, 35]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz ?
srpol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym.
ps. *bujati (/ przym. *buj}); ogsow.
czes. bujet bujnie, silnie rozrastac
sie, ukr. bujaty, sch. bujati, scs. obujati
ogupiec; stracic smak. D rozwoj: ps.
*bujati ? stpol. *bujaci ? stpol.,
srpol. bujac; zn. koysac, kamac,
oszukiwac pozniejsze; fraz. bujac
w obokach marzyc.
D por. bujny.
WD
bujny (2) [Ksw] D zn. przekraczaja-
cy pewna miare ; zuchway, pyszny:
Izby onego bujnego krola dyjaba nie
nasladowa [Ksw IV, 13, 36]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. pie. *bhu-
|| *bheu(e)- rosnac, dojrzewac; ps.
*buj}n{(j}) nadmierny / *buj}
nadmiernie rosnacy; dziki; gupi
(por. stczes. buj gupi, ukr. daw.
buj || buij porywczy, gupi, scs. bui
gupi); ogsow. czes. bujny szyb-
ko, obficie rosnacy; jurny; swawolny,
ros. bujnyj porywczy, gwatowny, br.
bujny duzy, obfity, sch. bu jan gwa-
towny, burzliwy, sowen. bujen silnie
rosnacy (por. stind. bhujan wie
kszy,
silniejszy, stind. bhavja obecny, be -
dacy; dorosy, dojrzay). D rozwoj:
ps. *buj}n{j} ? stpol., srpol. bujny;
w XVI w. wyraz funkcjonowa takze
w zn. rozhukany, gwatowny.
D por. bujac.
IS
by (25) [Ksw, RsP, RsK, Kgn, Sota, ZB,
ZMB, Park, Tecz, RP, Satyra] D zn.
spojnik wprowadzajacy zdania pod-
rzedne 1. okolicznikowe aby,
zeby: Bych ci nie przeduzy/ Ani
IS tesknosci uczyni,/ Patrzy obiecada
11
meego [Park, 109, 2]. Pomozy mi to
dziao zozyc,/ Bych je mog pilnie
wyozyc [RP, 195, 4]. 2. dopenieniowe
ze, jakoby: A skarzac na ziemiany,
by jim gwaty dziaali [Tecz, 194, 13].
Mnimac kazdy czowiek prawie,/ By
by prostak na postawie [Satyra, 191, 24].
h
D etym. ps. *by (pie. *b ut), pierwotna
forma 3. os. lp. aorystu czas. ps. *byti,
uzywana do tworzenia trybu warunko-
wego, wtornie partykua oraz spojnik;
jako spojnik tez w innych j. sow.
czes. by wprowadza zd. celowe, przest.
w zd. warunkowych gdyby; chocby,
chociazby, ros. dial. by zd. celowe
i dopenieniowe, sowen. bi zd.
warunkowe jesliby.
D por. aby, byc.
AK
byc (302) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, Sota,
List, Park, KS, ZB, BZ, LA, ZMB, Tecz, RP,
Satyra, Ppu] I w funkcji samodzielnej:
D zn. 1. zyc, istniec: Ta sowa pisze
madry Salomon, a sa sowa Syna Bo-
zego [Ksw II, 11, 2]. 2. zdarzyc sie
, stac:
Lepak rzecze Bog: Badz stworzenie
wposrzod wod [BZ, 71, 7]. 3. byc
obecnym: Jakosm przy tem by, gdzie
Se dziwo<j> umowi sie s tem [RsP, 44, 1].
II w funkcji niesamodzielnej: D zn.
1. czas posikowy suzacy do tworze-
nia zoz. form czas.: a) cz. przesz.
zoz.: I na stolcu nagego spadnienia
nie siedzia jest [Pfl I, 17, 1]. b) cz.
zaprzesz. zoz.: A takiez ci swie ci
ap<osto>li sac oni to byli czynili
[Kgn VI, 40, 8]. c) cz. przysz. zoz.:
Wadac be dziesz nad nimi w mietle
zelaznej [Pfl II, 17, 9]. d) tr. przyp.:
Przemow k matce, bych sie ucieszya
[ZMB, 180, 18]. e) str. biernej: A be dzie
jako drzewo, jez szczepiono jest pod-
ug ciekacych wod [Ppu I, 52, 3]. 2. acz-
nik w orzecz. zoz.: Jako prawie
wiemy i swiaczymy, ez Dobko nie by
gospodarzem [RsK, 48, 4]. D gram. czas.
byc
ps. kon. V atem. ? stpol. kon. IV
atem. ? stpol., srpol. jestem, jestes;
ndk. D formy tekstowe: jesm, -esm, -
(e)m cz. ter. lp. 1. os., jes, -es 2. os., jest,
jesc, je 3. os., jesmy, -smy lm. 1. os.,
jescie, -scie 2. os., sa
3. os.; -sm by cz.
przesz. lp. 1. os., (jest) by, (jest) byo,
(jest) bya 3. os., (sa ) byli, (sa) byy lm.
3. os., jesta bya lpdw. 3. os.; be dzie cz.
przysz. lp. 1. os., be dziesz 2. os., be dzie
3. os., beda lm. 3. os.; badz tr. rozk. lp.
3. os., ba dzmy lm. 1. os., ba dzcie 2. os.;
bych tr. przyp. lp. 1. os., by 2. i 3. os.,
bychom lm. 1. os., byscie 2. os., by
3. os.; be dace im. cz. ter. czynny B. lp.
r. n., odm. zoz.; be da
c im. cz. ter.
czynny B. lp. r. m., odm. prosta.
h h
D etym. pie. *b u- || *b eu(3 )-; ps.
*byti istniec, zyc; przebywac, zdarzyc
sie; ogsow. czes. byt, ros. byt, sch.
bti, scs. byti (por. lit. bu ti, ac. fu
byem, stind. bhavati powstaje, jest,
staje sie ); supletywizm form cz. ter.
i przysz. odziedziczony z j. ps.; pie.
*es- || *s-; ps. *esm}, *esi : *sot{;
ogsow. czes. jsem, jsi : jsou, duz.
som, sy : su, ros. jest : przest. sut, scs.
jesm}, jesi : sot{ (por. ac. sum, niem.
ist, ang. is); ps. *bodo; ogsow. czes.
budu, ros. budu, sch. bu dem, scs. bodo,
stpol. be dacy przyszy (por. ac.
futurus), wtornie ktory jest (zamiast
stpol. sa cy); stosunek *by- (byti) : *bo-
(bodo) niezupenie jasny. D rozwoj: ps.
*byti ? stpol. byc(i) ? srpol. byc;
temat bezok. zachowany w formach
by, -byty, -bywszy, by (part. tr. przyp.);
jestem (oparte na formie 3. os. lp. jest)
wedug byem (/ by jesm); w XVI w.
w cz. ter. tez sa smy, sa chmy, sa scie
(dzis gw.); innowacyjne formy tr.
przyp. z aortystycznym byc (zamiast
pierwotnego *bi) juz w j. stpol. za-
czynaja sie upodabniac do form cz.
przesz. tego czas. (bych ? bym analo-
gicznie do byem).
bydlic
D por. by, bydlic, bywac, pobyt, prze-
byt, przebywac.
WD
bydlic (2) [Kgn, Satyra] D zn. 1. zyc,
mieszkac, przebywac: Kakocby oni na
tem to swiecie miedzy krzescijany byd-
lic mieli [Kgn VI, 40, 3]. 2. postepowac:
Chytrze bydla s pany kmiecie [Satyra,
191, 1]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- ||
-i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym.
zach.sow. *bydliti (/ rzecz. *bydlo to,
co suzy bytowi) czes. bydlit miesz-
kac, zamieszkiwac, duz. bydlis. D roz-
woj: zach.sow. *bydliti ? stpol. *byd-
lici ? stpol., srpol. bydlic; wyraz
wychodzi z uzycia w okresie srpol.
D por. byc.
WD
byle (1) [Sota] D zn. zeby, aby:
Ukrawaj cze sto a mao,/ A jedz, bylec
jedno chciao [Sota, 189, 73]. D gram.
sie
spojnik wprowadzajacy zd. okoliczni-
kowe warunku (tu wzmocniony skro-
cona part. ci bylec). D etym. wyraz
powstay w j. pol.; zrost part. trybu
warunkowego, czyli dawnej formy 3. os.
lp. aorystu by (/ ps. *by, od czas. byc
/ ps. *byti) z partykua le (ps. *le ||
*le) jednak, tylko.
D por. byc, le.
bywac (1) [KS] D zn. byc czesto,
wielokrotnie: Gdy na grodziech prze-
ciw nieprzyjacielom bywaja poozeni
[KS, 124, 4]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
ndk. D etym. ps. *byvati (iter. do
*byti); ogsow. czes. byvat, ros. byvat,
sch. bvati, scs. byvati (por. lit. buvoti);
pie. obocznosc apofoniczna u : ou po-
swiadczona jest w morfemach rdzen-
nych wyrazow by-c : byw-ac : baw-ic
(/ ps. *baviti, kauz. wobec *byti,
pierwotne zn. powodowac, ze cos
istnieje, jest).
D por. byc, przebywac.
WD
12
C
ca, cay (3) [Park, ZB] D zn. 1. od po-
czatku do konca: Teda te caa droge
kazania nie przestaja [ZB I, 31, 15]. 2. w
caosci, nienaruszony: I pusci ji caa
i zdrowa onej niewiescie [ZB II, 31, 19].
D gram. przym., odm. prosta (ca),
odm. zoz. (cay). D formy tekstowe: ca
M. lp. r. m. D etym. pie. *kai lo- ||
*kai lu- zdrowy, nieuszkodzony; ps.
*cel{(j}) obejmujacy wszystkie cze sci
skadowe, peny; zdrowy; prawdziwy;
ogsow. czes. cely, ros. celyj, ukr. cilyj,
bug. cjal, scs. cel{ cay, zdrowy
(por. stprus. kails, goc. hails, stwniem.
heil, ang. hale zdrowy, szwedz. hel
cay). D rozwoj: ps. *cel{j} ? stpol.
cay ? srpol. cay; w j. srpol. formy
odm. prostej zaniky (reliktem daw.
Msc. lp. jest przysow. wcale), zacho-
way sie postaci odm. zoz.: cay, caa,
cae.
IS
cay zob. ca.
IS
chaziebny (1) [RsP] D zn. dokonany
AK droga kradziezy, po zodziejsku: Ja-
kosm Andrzejewi nie wypawi zrzebca
szestroka chaziebna rzecza ani go
uzytka mam [RsP, 45, 38]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. derywat od sow.
rzecz. chasa || chaza || cha zba (praw-
dopodobnie od goc. hansa druzyna);
wyraz podst. wystepuje w j. zach.sow.
i pd.sow. por. stserb. chusa napad,
zasadzka, stbug. chonsa (por. niem.
Hansa, Hanse). D rozwoj: w j. stpol. wy-
raz przyjmowa formy cha siebny, cha
-
dziebny, cha ziebny; wyste powa row-
niez w wyr. kara cha ziebna kara,
grzywna za kradziez; po XVI w.
przym. wyszed z uzycia.
IS
13 chop
chcac zob. chciec. zn. przen.; gatunek be dacy podstawa
WD pozywienia ? pozywienie jako ta-
chciec, chociec, kciec (22) [Ksw, RsP, kie ? utrzymanie i zroda utrzyma-
Kgn, Sota, List, Park, ZB, LA, ZMB, RP, nia, wikt (z ac. victus); ponadto
Satyra] D zn. pragnac, zyczyc sobie; zboze, z ktorego maki wypiekano
zamierzac: <G>otow ciesm z wami chleb oraz przen. w wyrazeniach chleb
jechac, gdziekoli chcecie [ZB I, 31, 9]. swini, swinski bot. Lathyrus tuberosus;
Przysiag jesm iz wam chocia <oddac cyklaminus oraz chleb swie tego Jana
z>iemie wrogow waszych [Ksw I, 10, 21]. rodzaj drzewa, bot. Ceratania sili-
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || gua.
-je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk. D por. chlebowy.
D formy tekstowe: chce , kce cz. ter. lp. IW-G
1. os., chcesz 2. os., chce 3. os., chca lm. chlebowy (1) [Sota] D zn. zwiazany
3. os.; chciaem cz. przesz. lp. 1. os., z chlebem: Bych mog o tem cso
chcia, chciao 3. os.; chca c im. cz. ter. powiedziec,/ O chlebowem stole [Sota,
czynny B. lp. r. m., odm. prosta. 188, 3]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. ps. *X oteti, nowsze (ze zredu- D etym. zach.sow. X lebov{(j}) / ps.
kowana samogoska) X {teti; ogsow. *X leb{; przym. znany w j. sow. (two-
czes. chtt, chci, ukr. chotty, chtty, sch. rzony za pomoca roznych przyr.), por.
hotjeti, htje ti, scs. choteti, chosto. D roz- czes. chlebovy, ros. chlebnyj, sch. hlje-
woj: przedpol. *X {teti ? stpol. *X ceci barski. D rozwoj: zach.sow. *X lebov{j}
? stpol., srpol. X cec; od *chociec ? stpol. X lebovy ? srpol. X lebovy.
w zabytkach stpol. sa poswiadczone D por. chleb.
tylko formy chocia i chocesz. IS
D por. otchociec sie . chop (3) [Tecz] D zn. w spoeczen-
WD stwie feudalnym czowiek najnizszego
chleb (1) [Sota] D zn. gatunek pie- stanu: Zabiliscie, chopi, Andrzeja
czywa, cze sto podstawowy skadnik Te czynskiego [Tecz, 193, 3]. D gram.
ludzkiego pozywienia: Staje na nim rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
piwo i woda,/ I k temu mie so i chleb,/ D formy tekstowe: chopi W. lm. D etym.
I wiele jinych potrzeb [Sota, 188, 10]. ps. *X olp{ (/ *X ol-p-{) osoba be -
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. daca pod czyjas opieka i kontrola,
dekl. m. D etym. ps. pozyczka z goc. pzn.ps. suga, niewolnik; dalsza
hlaifs || dial. germ. *hlaiba ? ps. etym. niepewna; byc moze derywat
*X leb{; ogsow. czes. chleb chleb, od ps. czas. *X oliti otaczac opieka,
ros. chleb chleb, pieczywo, zboze, osaniac; wyraz poswiadczony w cze s-
bug. chlab chleb, scs. chleb{ ci j. sow. czes. chlap (XIVXV w.)
chleb (por. goc. hlaifs chleb, poddany, niewolnik, wspoczesnie
stwniem. hleib, niem Laib bochenek me zczyzna, chop, ros. cholop chop
chleba). D rozwoj: ps. *X leb{ ? stpol. panszczyzniany, niewolnik, scs. chlap{
X leb ? srpol. X leb || X lib (D. lp. X leba) suga. D rozwoj: ps. *X olp{ ? stpol.
? npol. X leb || rzadziej (zwaszcza chop; zn. ogolne suga, niewolnik
w j. pot. i gwarach) X lib. Wyraz o bo- w spoeczenstwie feudalnym wyspecja-
gatej dokumentacji tekstowej, podle- lizowane czowiek nalezacy do chop-
ga przeobrazeniom semantycznym, stwa najnizszego w hierarchii feu-
poszerza zakres uzycia, zyska liczne dalnej stanu, zyjacy z uprawy roli i zo-
chopi
bowiazany do swiadczen na rzecz
swego pana; z tego pozniej miesz-
kaniec wsi zyjacy z uprawy roli ?
i szersze mieszkaniec wsi, wiesniak;
ponadto inne zn. me zczyzna, pros-
tak, czowiek nieokrzesany.
D por. chopi.
IW-G
chopi (2) [Tecz, RP] D zn. chopski,
nalezacy do chopa: A o chopi po-
bek dali ji zabici [Tecz, 193, 7]. D gram.
ge
przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
chopie B. lm. r. m. D etym. ps. *X o-
lp}(j}) (? *X lop}(j}) || *X olop}(j}) ||
*X lap}(j})) / *X olp{ czowiek nie-
wolny, poddany; ogsow. czes.
chlap, ros. cholopij, sch. hlapj. D roz-
woj: zach.sow. *X lop}j} ? stpol. X opi.
D por. chop.
chociec zob. chciec.
chodzic (1) [Ksw] D zn. isc, kroczyc:
Izbyscie ku jich bogom <nie chodzili>
[Ksw I, 10, 22]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk.
D etym. pie. *sod-; ps. *X oditi (iter. do
*iti, X uogolnio sie z postaci prefiksal-
nej czas., np. *priX oditi); ogsow.
czes. chodit, sowen. hodti, ukr. chody-
ty, scs. choditi (por. gr. hodos droga,
stind. asad- przyste powac, isc, docho-
dzic). D rozwoj: ps. *X oditi ? stpol.
*X oZ ici ? stpol., srpol. X oZ ic.
D por. isc.
choragiew (6) [KS, Tecz] D zn. 1. pro-
porzec, sztandar: O tych, ktorzy nie
pod jana stoja choragwia [KS, 124, 1-2].
2. oddzia wojska: Chcia ci krolowi
suzyci, swa choragiew mieci [Tecz, 193,
6] . D gram. rzecz., ps. dekl. -u-
({v-) ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
chora gwie D. lp., chora giew B. lp.,
chora gwia N. lp., chora
gwiami N. lm.
D etym. ps. *X orogy sztandar, ps.
14
pozyczka byc moze z goc. hrugga
kij, laska, naste pnie drzewce lub
wedug innej etymologii zapozycze-
nie z mong. (h)orogo, (h)orongo
choragiew za posrednictwem j. tur.;
ogsow. czes. korouhev, ros. chorugv,
bug. chorugva, scs. chorogy. D rozwoj:
bezposredni kontynuant ps. M. lp.
*X ora gy nie ma poswiadczen w j. pol.,
w jego funkcji od zawsze B. lp. *X oro-
g{v} ? stpol. *X ora gev ? srpol. X o-
rogev; stpol. D. lp. X ora
gv-e ? i srpol.
X orogve ? npol. D. lp. X oragv-i; ze zn.
podst. proporzec, znak oddziau woj-
skowego droga przeniesienia na za-
sadzie metonimii wyksztacio sie
wtorne oddzia wojska oraz posze-
rzone sztandar, symboliczny znak
panstwa, Koscioa lub jakiejs organi-
IS
zacji; od podstawy X ora g w j. stpol.
powstay m.in. rzecz. chora ze ? srpol.
WD
chora zy ten, ktory nosi choragiew,
od XVI w. przeozony w wojsku,
dowodca oraz zsubstantywizowany
przym. chora giewny.
D por. choragiewny.
IW-G
choragiewny (1) [Tecz] D zn. w uzyciu
rzecz. pan, rycerz, ktoremu powierz-
ono obrone choragwi: Pana swego,
wielkiego choragiewnego zabiliscie
[Tecz, 193, 2]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. pn.sow. *X orog{v}n{(j}) /
ps. *X orogy choragiew sztandar;
wyraz obecny w innych j. pn.sow.
WD
por. czes. korouhevn (stczes. korou-
hevny), ukr. chorugov. D rozwoj: przed-
pol. *X ora g{v}n{j} ? stpol. *X ora gev-
ny ? srpol. X ora gevny; juz od XVI w.
wypierane stopniowo przez rzadsze
kiedys chora gwiany.
D por. choragiew.
IS
chory (1) [Satyra] D zn. niezdrowy, sa-
by: Wprzagaja chory dobytek,/ Chcac
zlechmanic ten dzien wszytek [Satyra,
15
191, 11]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. pie. *suer- kuc, ropiec; wy-
raz pn.sow. *X vor{(j}) dotknie ty
choroba, niezdrow czes. chory, ros.
chvoryj, ukr. chvoryj (por. lit. svarus
ciezki, stind. khora- chromy).
D rozwoj: zach.sow. *X or{j} (upro-
szczenie grupy X v- ? X -) ? stpol.,
srpol. X ory; juz w j. stpol. funkcjono-
wao zn. przen. chore mysli.
chowac (3) [Sota, LA] D zn. zywic,
utrzymywac; wychowywac: Chowa
siroty i wdowy [LA, 173, 19]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je ? stpol. kon. II
-e
, -esz || IV -am, -asz ? srpol. kon.
IV -am, -asz; ndk. D formy tekstowe:
chowany im. cz. przesz. bierny, odm.
zoz. D etym. pie. *(s)keu-; ps. *X ovati
(/ *skovati / *skou-a-) duz. cho-
was, sc. chovat, czes. chovat (w br.
i ukr. zapozyczenie z j. pol.) (por. lit.
saugoti chronic, niem. schauen pa-
trzec, ang. show pokazywac, ac.
cavere baczyc, strzec sie; troszczyc).
D rozwoj: zach.sow. *X ovati ? stpol.
X ovac(i) ? srpol. X ovac; w stpol.
wyraz mia wiele znaczen: ukrywac,
przechowywac, grzebac; w j. srpol.
im. chowany ulega adiektywizacji ?
im. przym. bierny.
D por. uchowac.
chowany zob. chowac.
chromy (1) [ZB] D zn. kulawy, ska-
leczony, uomny, bezwadny: Slepi
i chromi przez jego prosbe uzdrowieni
byli [ZB 31, 16]. D gram. przym., odm.
zoz. D etym. pie. *(s)ker- ciac, od-
cinac (por. skora, kora) ? *(s)krem-
|| *(s)kr3 m-; ps. *X rom{(j}) kaleki,
uomny, okaleczony / *skrom{ ob-
ty (por. kromka, poskromic); og-
cie
sow. czes. chromy kulawy, majacy
sztywna reke, ros. chromoj kulawy,
chrost
ukr. chromyj kulawy, sch. hro m
kulawy, utykajacy, sowen. hrom
chromy, zdre twiay, scs. chrom{
-
kulawy, chromy (por. stind. srama
chromy, kulawy). D rozwoj: ps.
*X rom{j} ? stpol., srpol. X romy;
w polszczyznie doszo do zawezenia
zakresu znaczeniowego wyrazu: do
XV w. okaleczony, chory, uomny,
od XV/XVI w. kulawy, utykajacy.
IS IS
chrost (2) [Satyra] D zn. zarosla, krze-
wy, krzaki, ge ste lesne podszycie:
Szedw do chrosta, za krzem lezy [Satyra,
191, 21]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
pol. dekl. m. D formy tekstowe: chrosta
D. lp. D etym. ps. *X vorst{ gaezie,
zarosla, krzewy; byc moze rzecz. od
zaginionego ps. czas. *X vorstiti || *X vor-
steti szumiec lub kontynuant ie.
*khuorst- || *khurst- (por. stang. hyrst,
stwniem. horst las, srwniem. horst,
hurst zagajnik) albo tez wyraz prze-
je
ty z j. przedindoeuropejskiego (por.
m.in. bask. korosti, khorosti, gorosti
ilwa, ostrokrzew); ogsow. czes.
chrast suche gaezie, kasz. X rost (X rost)
|| X arst (X arst) chrust, krzaki, liche
siano, roslina do zakrzewienia wy-
dm, ros. chvorost suche gaezie,
rodzaj ciastek, faworki, serb., chorw.
hra st dab, dial. drzewo, scs.
WD chvrast{. D rozwoj: stpol. *X vorst ? stpol.
X rost ? srpol. X rost ? npol. zmiana
WD pisowni chrost ? chrust; ponocnopol-
ska postac bez przestawki utrwalona
takze w nazwie miejscowej Chwarzno
(por. kasz. X varno zarosla); z pod-
stawowych zn. stpol.: 1. suche gaezie,
2. zarosla, krzewy, pierwsze konty-
nuowane jest do dzis, drugie jest przest.,
zachowane szczatkowo w formacji po-
krewnej chrusniak; w j. npol. pojawio
sie nowe zn. rodzaj kruchego ciasta,
faworki, dawniej czesto w lm. chrusty;
geste zarosla, czyli chrusty byy miejs-
chudy
cem schronienia dla zbiegow, dezer-
terow, co oddaway przys. A naszy
w chrost, hajda w chrust, polsko-ac.
fugas chrustas.
IW-G
chudy (1) [RP] D zn. szczupy, nie
tusty: Chuda, blada, zote lice [RP,
196, 29]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. pie. *kseud- roztuc, roz-
gniesc ? pie. *ksoudo- rozkruszo-
ny, drobny; ps. *X ud{(j}) chudy,
szczupy, mizerny; ogsow. czes.
chudy zy, lichy, mizerny, ros. chudoj
szczupy; lichy; zy, ukr. chudyj
chudy, biedny, zy, sch. hu d zy,
lichy, scs. chud{ may, biedny, zy
(por. lit. skaudus bolesny, bolacy;
kruchy, pre dki, stind. ksudra- may,
zy, ksodati druzgotac, kruszyc,
goc. hauns niski, pokorny). D roz-
woj: ps. *X ud{j} ? stpol., srpol. X udy;
w j. stpol. wyraz wyste powa rowniez
w zn. ubogi, ktore sie zachowao we
fraz. chudy rok, chude lata.
chusta (1) [RP] D zn. kawaek tkaniny
suzacy m.in. jako nakrycie gowy:
Przewiazaa gowe chusta [RP, 196, 33].
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym.
prawdopodobnie pozyczka rum. fusta
spodnica, halka, przeje ta do j. pol.
za posrednictwem ukr. fusta, chvusta,
chusta (rum. fusta jest albo pozyczka
z j. orientalnych, albo z w. fustana,
fustano, fustagna tkanina / srac.
fustaneum bawena); wyraz poswiad-
czony tylko w niektorych j. sow. sc.
dial. chusta ciepe okrycie, chusta,
chusti (lm.) bielizna, odziez, ukr.
dial. chusta, chvusta, fusta chusta,
chusty (lm.) bielizna, odziez. D roz-
woj: w j. stpol. i srpol. przewaznie
w lm. chusty w zn. odziez, bielizna,
w j. npol. w lp. chusta duza chustka
suzaca jako nakrycie.
D por. chustka.
IW-G
16
chustka (1) [Ksw] D zn. kawaek
potna, pielucha: Dziewica Maryja
az pieluszek dobrych <w to wrzemie >
nie jimiaa, a togo dla ji we ze chustki
ogar<ne a> [Ksw IV, 13, 28]. D gram. rzecz.,
pol. dekl. z. D etym. formacja deminu-
tywna lub pot. utworzona sufiksem -k-
(/ ps. *-{ka) od wyrazu chusta,
niewykluczone, ze postac chustki jest
derywatem od formy pluralnej chusty
bielizna, odzienie, pieluchy; wyraz
poswiadczony tylko w niektorych
j. sow. sc. dial. chustki (lm.) bieliz-
na, chustka chustka, chusta we-
niana, ukr. chustka chustka, br.
chustka chustka, ros. dial. pd.
zach. chusta, chustka, chvustka kawa
lnianego potna, chusta. D rozwoj:
w j. stpol. i srpol. wyraz mia tez zn.
bielizna, odziez, ubior.
D por. chusta.
IW-G
chwalebny (1) [Park] D zn. godny
pochway: Ch chwalebne tako sie dzie
IS
[Park, 109, 26]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. ps. *X val}b}n{(j}) / *X val}ba
sawa, chwaa; wyraz obecny
w j. sow. czes. chvalitebny, ros. chva-
lebnyj, scs. chval}b}n{. D rozwoj: w j.
stpol. takze w zn. sawny, chlubny.
D por. chwaa, chwalic.
IS
chwalic (2) [Sota] D zn. wyrazac
uznanie, powazac; mowic z uzna-
niem: Przetoz je nam chwalic susza,/
W kiem jesc koli dobra dusza [Sota, 190,
97]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
tekstowe: chwale cz. ter. lp. 1. os.
D etym. ps. *X valiti; ogsow. czes.
chvalit, ros. chvalt, sch. hvaliti, scs.
chvaliti. D rozwoj: ps. *X valiti ? stpol.
*X valici ? stpol., srpol. X valic || falic;
formy z nagosowym f- wyste puja w za-
bytkach z Maopolski i Mazowsza;
cecha regionalna zachowana do dzis
17 chyz
w nazwach wasnych (np. Falenica, Fa- D gram. przysow. D etym. pierwotnie
lenty, Falinski, Falkowski). Msc. lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
D por. chwaa, chwalebny. *chytr{ szybko chwytajacy, predki.
WD
D por. chytrzy.
chwaa, faa (3) [Sota, RP, Ppu] D zn. BT
1. uznanie, pochwaa: I wielka jim chytrzy (1) [Satyra] D zn. przebiegy,
chwae daja [Sota, 190, 103]. 2. rel. podste pny, wykre tny: Alec jest chy-
uwielbienie, wychwalanie Boga gownie trzy pachoek [Satyra, 191, 26]. D gram.
przez spiew, psalm: Poczynaja sie przym., odm. zoz. D etym. pie. *sue- ||

ksiegi gosnych chwa albo samorzecz- *suo-t; ps. *X ytr{(j}) wykonujacy

nych proroka Dawida [Ppu, I, 52, arg]. szybkie ruchy, szybko chwytajacy; zre cz-
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. ny (/ *X vatati || *X ytati || *X ytiti
z. D formy tekstowe: fay D. lp. D etym. chwytac, apac; schwytac); ogsow.
ps. *X vala sawa, pochwaa, dalsza czes. chytry, ros. chtryj, ukr. chytryj,
etym. niepewna; ogsow. czes. chvala sch. htar, scs. chytr{ szybki, zre
czny.
chwaa, pochwaa, ros. chvala chwa- D rozwoj: ps. *X ytr{j} ? stpol. X ytry ||
a, bug. chvala chwaa, scs. chvala. X ytry ? srpol. X ytry; w j. stpol. wyraz
D rozwoj: stpol. X vaa (wlkp.), faa (mp., wyste powa rowniez w zn. przemysl-
maz.) ? srpol. X vaa || X faa (reg. forma ny, pomysowy, ktore juz w XVI w.
faa ma jednostkowe poswiadczenia wyszo z uzycia.
w XVI w.); wyraz czesty w stpol. lite- D por. chciec, chwytac, chytrze.
raturze psaterzowo-biblijnej jako od- IS
powiednik ac. laus, laudatio, gloria, chyz (2) [RsK] D zn. chata, chaupa:
uzywany wymiennie z synonimicznym Chyz na swie ty Marcin nie poprawi
don bohemizmem sawa; w srpol. stop- [RsK, 48, 27]. D gram. rzecz. ps. dekl.
niowa repartycja zn. chwaa (Panu) -o- || -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
czestsze w j. rel. (analogicznie derywaty
pozyczka germ. huz-a, hus-a dom
od chwalic (pochwalony, chwalebny)),
ps. *X yz{ dom, chata; formacja
rzecz. sawa uzywany w podobnym zn.
*X yza z wcz.ps. *X yz-i a powstaa

w odniesieniu do sfery swieckiej.
w j. ps.; ogsow. czes. chyze, chyse
D por. chwalic, chwalebny.
IW-G chata, chaupa, ros. chzina chata,
chwila (1) [ZMB] D zn. krotki przeciag bug. chza chata, chyzica domek,
czasu, moment: Cie zka moja chwila, scs. chyz{ dom, X yzina chata, le-
krwawa godzina [ZMB, 180, 11]. D gram. pianka (por. stwniem. hus, goc. hus
rzecz., pol. dekl. z. D etym. zach.sow. (gudhus) swiatynia, niem. Haus
pozyczka stwniem. hwl, (h)wla czas, dom). D rozwoj: ps. *X yz{ ? stpol.
godzina; wyraz wyste puje tylko w cze
s- X yz (r. m.); ps. *X yza ? stpol. X yza
ci j. sow. czes. chwle moment, sc. (byc moze od tego wtorna postac r. m.
chvla moment, ukr. z j. pol. chvylyna X yz, choc niewykluczony rozwoj nie-
moment. D rozwoj: stpol. X vil a zaleznie od formy r. z.); oprocz wahan
(wlkp.) || fila (mp., maz.) ? srpol. rodzajowych, w dekl. m. mozliwosc
X vila || xfila. odmiany twardo- lub mie kkotemato-
IW-G wej; por. Msc. lp. w chyzie (XVI w.) lub
chytrze (1) [Satyra] D zn. przebiegle, w chyzu (XVI w.); ponadto w j. stpol.
podstepnie, sprytnie, faszywie: Chy- i srpol. wyksztaciy sie
warianty fone-
trze bydla s pany kmiecie [Satyra, 191, 1]. tyczne chycz, por. kasz. checza, oraz
-ci
liczne formacje wspordzenne, np.
chyzeczek, chyzik, chyzek, chyzka, chy-
czec, chyczek.
IW-G
-ci, -c (30) [Kgn, ZB, LA, Tecz, RP, Ksw]
D zn. czastka wzmacniajaca, podkres-
lajaca wyraz, z ktorym sie aczy:
Otozci przed toba stoje ,/ Ogle daj
postawe moje [RP, 196, 55]. <G>otow
ciesm z wami jechac, gdziekoli chcecie
[ZB I, 31, 9]. Chcia ci krolowi suzyci, swa
choragiew mieci,/ A o chopi poge bek
dali ji zabici [Tecz, 193, 6]. Alec wczora
pewne wiesci sac ony nam byy po-
wiedziany [Kgn II, 35, 14]. D gram. part.
D etym. pierwotnie C. lp. ps. zaimka
*ty; wyste puje po spg. w formie -ci, po
sam. w formie skroconej -c; zachowa-
ne tylko w guz. ci, wsch. sc. ci, sch. ci.
D rozwoj: duza frekwencja tej partyku-
y jest cecha skadni Kgn, najcze sciej
doaczana jest do spojnika: izec, potem
do formy osobowej czas.: sa c, zaimka:
cozci; jako wzmocnienie produktywna
do XVIII w.
D por. aczkolic, boc, dalec, gdyc,
gdyzci, kakoc, kamoc, przetoc, ta-
kiezci, ty, wiecci, wszegdymci, zec.
BT
ciao (7) [Kgn, Park, ZMB, RP] D zn.
organizm ludzki (rzadziej zwierze cy)
jako caosc: Sprochniao we mnie
ciao i moje wszytki kosci [ZMB, 180, 31].
D gram. rzecz. ps. dekl. -s- ? pol. dekl.
n. D formy tekstowe: ciaa D. lp., ciau
C. lp., (o) ciao(c) B. lp., (na) ciele Msc.
lp. D etym. ps. *telo, telese organizm
ludzki; ogsow. czes. tele, teleso
ciao, zwoki, przedmiot wie kszych
rozmiarow, ros. telo, bug. tjalo, mac.
telo, scs. telo, tel-es-e ciao. D rozwoj:
stpol. *tao ? stpol. cao; w j. pol.
zanik dawnej odmiany spogoskowej,
rozszerzony temat z morfemem -es-
zachowany wyjatkowo w formach po-
krewnych cielesny, cielesnosc.
IW-G
18
ciasny (1) [Kgn] D zn. zbyt maych
rozmiarow: Potem wie c on wlezie
w dure ciasna [Kgn VI, 40, 13]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. pie. *tei sk-
sciskac, gniesc || *toi sko- sciska-
nie; ps. *tes}n{(j}) scisnie ty ?
ciasny (/ *tiskati sciskac || *tesk{
sciskanie); ogsow. czes. tesny
ciasny; szczelny, ros. tesnyj ciasny,
waski; scisy, scs. tesn{. D rozwoj:
ps. *tes}n{j} ? stpol., srpol. casny;
w j. stpol. wyraz funkcjonowa rowniez
w zn. przykry, cie zki.
IS
ciaza (1) [RsP] D zn. zastaw, rzecz za-
jeta pod zastaw przez wierzyciela: Co
Mikoaj rani Wostowego <si>estrzin-
ca, to ji rani na swe dziedzinie, iz mu
ciaze nie da [RsP, 45, 46]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym. pie.
*tengh- ? ps. *te g-ati; wcz.ps. *te g-i a
? pzn.ps. *te za; ogsow. czes. tz(e),
tha cie zar, brzemie , ros. przest.
tjazba spor, proces sadowy, daw.
tjaza proces sadowy, serb., chorw.
te za, teza, tezina cie zar, ciazenie, scs.
te
za spor, konflikt (por. lit. tingus
powolny, ocie zay). D rozwoj: stpol.
ea ? stpol. ca
*tz za ? srpol. coza;
pierwotne zn. to, co ciazy stao sie
podstawa licznych zn. przen., m.in.
obciazenie, tj. podatek; zn. rzecz
brana w zastaw pozostaje w zwiazku
ze zn. przen. czas. cia dzac przeprowa-
dzac egzekucje na ruchomym mieniu
duznika; zn. dzisiejsze poswiadczone
od XVIII w.; zmiana koncowki D. lp.
-e- ? -i || -y od XVII w. typowa dla
rzecz. z. mie kkotematowych.
D por. cie zki, ciezko.
IW-G
ciec
ciekacy (2) [Pfl, Ppu] D zn. pynacy:
A bedzie jako drzewo, jez szczepiono
jest podug ciekacych wod [Pfl I, 17, 3].
D gram. im. cz. ter. czynny, odm. zoz.
19
D etym. od czas. ciec; ps. *tekti, teko
(/ pie. *tek- || tok-); ogsow. czes.
teci, ros. tec, sch. teci, scs. testi (por. lit.
~
teketi ciec, biec, tekinti toczyc).
D rozwoj: zach.sow. *teci ? stpol. *ceci
? stpol., srpol. cec; w cz. ter. przeja
formy odmiany czas. cieknac, stad ciek-
nie, ciekna, rzadziej ciecze, cieka (ale
tylko cieka); w j. srpol. im. ciekacy ulega
adiektywizacji ? im. przym. czynny.
ciekacy zob. ciec.
ciele (1) [Park] D zn. may, mody
potomek krowy: Zwykem pismem
cao tak da./ Ale ciele ciu i ciau/ Pod
c przypiszy tak jemu [Park, 77, 18].
D gram. rzecz., ps. dekl. -t- ? pol.
dekl. n. D etym. pie. *tel3 dos. to, co
jest noszone, pod; ps. *tele , *tele
te
ciele cia; ogsow. czes. tele,
, ciele
telete ciele
, ukr. telja, teljaty ciele
, stpol. *ceselsky ? stpol. ceselsky ?
bug. tele ciele , telence cielatko,
scs. tele
, tele
te ciele (por. ot. tels
ciele, telens cielatko, lit. dial.
t~
elias || t~
elis ciele, ac. tollo, tollere
podniesc, podnosic). D rozwoj: stpol.
? stpol. cela
*tele ? srpol. cele; zn.
przen. pot. czowiek nierozgarnie ty,
gapiowaty udokumentowane w teks-
tach srpol.; liczne fraz. i przys. z tym
wyrazem.
ciemnica (5) [Ksw, ZB] D zn. mroczny,
pozbawiony swiata loch, wie zienie:
Jesc jako kodnik w ciemnicy skowany
[Ksw. II, 12, 36]. D gram. rzecz. ps. dekl.
-ja- ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
ciemnice D. lp., ciemnice B. lp. D etym.
pie. *tem(3 ) ciemny; ps. *t}m-;
wcz.ps. *t}m}nika (*t}m-}n-ika) ?
pzn.ps. *t}m}nica; ogsow. czes. tem-
nice wie zienie, ros. temnca, przest.
loch, bug. tamnca ciemno, ciem-
nosc, scs. t}m}nica ciemnosc (por.
stind. tamas ciemnosc, ac. tenebrae
ciezki
ciemnosc, stwniem. demar mrok,
niem. Dammerung mrok, ot. tima
ciemnosc, lit. temti ciemniec).
D rozwoj: stpol. *temnica ? stpol.
cemnica ? srpol. cemnica; w j. stpol
i srpol. wyraz wieloznaczny: oprocz
loch, wiezienie, mia zn. sien, uzy-
wany tez jako synonim rzecz. ciemnosc
i ciemnota ciemnosc oraz przen.
otchan, rel. pieko, czysciec.
WD D por. cma.
IW-G
WD ciesielski (1) [RsP] D zn. dotyczacy
ciesli, ciesli wasciwy, nalezacy do cie-
sli: Jako Jaszek nie przekopa <z>
swymi syny ciesielskie groble [RsP, 45,
52]. D gram. przym., odm. zoz. D etym.
derywat od ps. rzecz. *tes}lja ten, kto
zajmuje sie obrobka drewna, utwo-
rzony za pomoca przyr. -ski (/
-}sk{j}); por. ukr. tesljarskij. D rozwoj:
srpol. ceselski.
IS
ciezki (2) [ZMB] D zn. wielki, przy-
kry: Cie zka moja chwila, krwawa go-
dzin<a> [ZMB, 180, 11]. D gram. przym.,
odm. prosta || zoz. D formy tekstowe:
ciezki M. lp. r. m., odm. zoz. D etym.
pie. *tengh- || *tongh- ciagnac, rozcia-
gac; ps. *te z}k{(j}) / *te g{ || *tez}
taki, ktory ciazy, obciaza; ogsow.
IW-G czes. tezky cie zki; trudny, sc. tazky,
ros. tjazkij cie zki, uciazliwy; trudny,
bug. tezyk, sch. tezak, scs. te z}k{ (por.
lit. tingus powolny, gnusny, stis-
landz. pungr cie zki). D rozwoj: ps.
*tez}k{j} ? stpol. *ca zky ? stpol.,
srpol. ce
zki; w j. stpol. wyraz funkcjo-
nowa w kilku zn.: cie zki, powaz-
ny, smutny, dokuczliwy, brze-
mienna (kobieta); w j. srpol. wie k-
szosc zn. przen. zanika, powstay
nowe, np. cie zki stan stan powazny,
krytyczny (o zdrowiu).
D por. ciaza, cie zko.
IS
ciezko
ciezko (1) [RP] D zn. gwatownie,
mocno: Rzuce c sie
jako kot na my-
szy,/ Az twe sirce cie zko wdyszy [RP,
197, 66]. D gram. przysow. D etym. pier-
wotnie M., B. lp. r. n. odm. prostej ps.
przym. *te z}k{; przym. ogsow. czes.
tezky ciezki, trudny, ros. tjazkij
ciezki, uciazliwy, trudny, scs. te
z}k{
ciezki, niebezpieczny.
D por. cie zki.
cirpiec (2) [Kgn, ZMB] D zn. doznawac
ki, nie co zob. I czso.
cierpienia, bolu: Iz on cirpi me
be dac w zadnej winie [ZMB, 180, 36].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
tekstowe: bychom cirpieli tr. przyp. lp.
1. os. D etym. pie. *(s)terp-; ps. *trpeti
czas. rez. do *trpnoti dre twiec;
ogsow. czes. trpet, ros. terpet, sch.
trpjeti, scs. tr{peti (por. ac. torpere
dre twiec, tracic czucie, lit. ti rpti).
D rozwoj: ps. *trpeti ? stpol. cirpec ||
cirpec, rzadziej cirpic || cerpec ? srpol.
cerpec, rzadziej cirpec || cerpec ?
npol. cerpec; pierwotne zn. byc twar-
dym, sztywnym, twardniec zachowa-
ne w cierpna c; fraz. cierpiec me ki Tan-
tala me czyc sie z powodu niemoz-
nosci osiagnie cia czegos pozadanego.
D por. cirzpienie.
cirzpienie (1) [ZB] D zn. doznawanie
bolu, wytrwae, cierpliwe znoszenie
bolu i przeciwnosci losu: Swie ty
Baze<j> meznie zada cirzpienia prze
J<e>zu Krysta [ZB II, 32, 33]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
D etym. ps. *trpen}je [tirpen}je]; for-
macja dewerbalna od ps. czas. *trpeti
dosownie pozostawac w stanie od-
re
twienia, przen. cierpiec, doznawac
bolu; w wyniku ewolucji semantycz-
nej wyraz niejednoznaczny na obsza-
rze sow. czes. utrpeni niemoc, cho-
roba, ros. terpenije cierpliwosc, por.
20
tez ros. terpmost tolerancja, pobaz-
liwosc, bug. tarpenije cierpliwosc,
tarpmost tolerancja, chorw. trpljenje
cierpienie. D rozwoj: stpol. *tirpene
? stpol. cirpene ? srpol. cirpene ||
cirpene || cerpene; w j. srpol. rzecz. ten
wyste powa tez w zn. cierpliwosc,
tolerancja.
D por. cirpiec.
IW-G
BT cny zob. cdny.
IS
JG
cokoli zob. czsokoli.
JG
csny, cny (5) [Ksw, Sota] D zn. cnotli-
wy, uczciwy; godny czci: Ano wzdy
widza, gdzie csny siedzi [Sota, 189, 35].
D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: cnego D. lp. r. m. D etym.
pie. *(s)kuei t- spostrzegac, myslec;
~
uwazac, szanowac; ps. *c}st}n{(j})
odznaczajacy sie czcia, honorem; god-
ny czci; szanowany / *c}st} czesc,
kult; godnosc, zaszczyt; ogsow.
czes. przest. ctny (stczes. cstny || csny
|| ctny || cny || csn) uczciwy;
czcigodny, ros. cestnyj uczciwy, za-
cny, sch. castan czcigodny, scs.
c}st}n{ odznaczajacy sie czcia, go-
dzien czci (por. stind. ctti- myslenie,
WD
uznanie, awest. cisti rozumienie, poj-
mowanie). D rozwoj: ps. *c}st}n{j}
? stpol. *cestny ? stpol. cestny ||
cesny || cstny || csny || csny || cny ?
srpol. cny; w j. stpol. wyraz wyste powa
takze w zn. nieposzlakowany; maja-
cy dobra opinie , przedni, wyborny,
w j. npol. przym. wyszed z uzycia.
D por. czesc.
IS
cso zob. I czso.
JG
csole (1) [Sota] D zn. zaim. rzeczow-
ny, wzgle
dno-nieokreslony co tylko:
Csole sie
na niwie zwie ze,/ To wszytko
21
na stole le ze [Sota, 188, 6]. D etym. ps.
*c}sole / D. *c}so || *ceso ps. zaim.
*c} || *c}to (? pol. co) + part. *le
w funkcji uogolniajacej. D rozwoj: ps.
*c}sole ? stpol. czsole ? stpol. csole;
zanik jeru w pozycji sabej i uproszcze-
nie rozbudowanej grupy spg. c}s- ?
cs- ? cs-; w tej funkcji w stpol. takze
cokolwie, cokole, cokoli, cokolwiek.
D por. I czso, czsokoli, le.
cudny (1) [Sota] D zn. pie
kny: A je
z mnoga twarza cudna [Sota, 191, 27].
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps.
*cud}n{(j}) / *cudo, *cudese zdziwie-
nie, podziw, zjawisko nadprzyrodzone;
ogsow. czes. cudny, niewinny, czys-
ty, sc. cudny, dziwny, ros. cudnyj greki lub za posrednictwem rom.;
zachwycajacy, sch. cu
dan dziwny
(ale sch. dvan cudowny). D rozwoj:
ps. *cud}n{j} ? stpol. *c udny ?
stpol., srpol. cudny (przejscie c ? c
w wyniku mazurzenia); w XV w. w dia-
lektach pol. pojawio sie
zn. dziwny.
cudo (1) [ZB] D zn. zjawisko nadprzy-
rodzone: A cuda wielika czyni [ZB I,
31, 10]. D gram. rzecz., ps. dekl. -s- ?
pol. dekl. n. i pol. dekl m. D etym. pie.
*(s)keu- zwracac uwage
, czuc, odbie-
rac wrazenia zmysowe; pie. *(s)keud-
-os, *(s)keud-es; ps. *c
udo, *c udese
zdziwienie, podziw lub cos budzace-
go zdziwienie; ogsow. sc. cudo
dziw, cud, ros. cudo (M. lm. cudesa)
cud, bug. cudo, scs. cudo, cudese || naste puje dalsza specjalizacja zn.
studo, studese zjawisko nadnaturalne,
~ ~
cud (por. grec. k ydos, k ydeos sawa,
czesc). D rozwoj: ps. *cudo (r. n.) ?
stpol. cudo || cudo (r. n.) || cud (r. m.)
? srpol. cud (r. m.) || cudo (r. n.);
zmiana wymowy (cudo ? cudo) naj-
prawdopodobniej pod wpywem ma-
zurzenia; w j. srpol. przewage zyskuja
formy r. m. z odmiana M. lm. cud-a ||
cud-y; dzis forma r. n. cudo wyste puje
czas
zazwyczaj w lp. w zn. o kims lub
o zjawisku wyjatkowo pie
knym, cze
s-
to zartobliwie.
D por. cudny.
IW-G
cyrkiew (1) [Ksw] D zn. Koscio jako
wspolnota wiernych lub instytucja:
Izby grzecha osta, swojich grzechow
sirdecznie zaowa i z swie ta cyrekwia
dzinsia zawoa [Ksw IV, 12, 18]. D gram.
JG rzecz., ps. dekl. u- (-{v-) ? pol. dekl.
z. D etym. ps. *crky, crk{ve swiaty-
nia, pzn.sow. pozyczka srgrec. kyria-
ke Panski dom, od przym. kyriakos
panski, w j. zach.sow. wyraz prze-
je
ty za posrednictwem germ. *kiriko,
w j. pd.sow. bezposrednio z ludowej
ogsow. czes. cirkev, cirkve Koscio
jako instytucja, wspolnota wiernych,
ros. cerkov Koscio jako instytucja
i swiatynia, bug. cerkva, carkva, scs.
cr{ky Koscio, swiatynia, crek{v}
koscio (por. stwniem. kirihha, niem.
IS
Kirche swiatynia, koscio, grec. ky-
rios pan). D rozwoj: stpol. *cyrkev ?
srpol. cyrkev || cerkev; w j. stpol. wy-
raz uzywany przede wszystkim jako
odpowiednik ac. ecclesia (Koscio
jako instytucja i wspolnota wiernych)
w przeciwienstwie do rzecz. koscio wy-
stepujacego poczatkowo w zn. swia-
tynia; w j. stpol. i srpol. rzecz. koscio
poszerza swoj zakres o zn. swiaty-
nia i Koscio instytucja; w j. srpol.
rzecz. cerkiew przybra zn. Koscio
prawosawny i swiatynia prawosaw-
na, w XIX i XX w. reg. sw. cerki,
cerkve zachowane w zn. koscio, swia-
tynia, nabozenstwo.
IW-G
czas (7) [Pfl, RsP, Kgn, Park, BZ,
LA, Ppu] D zn. ciag chwil, trwanie:
A gdyzci wiec ten to czas jest ci sie
on
by przyblizy, izec Maryja swego synka
czcic 22

jest ona porodzic miaa [Kgn II, 37, 97]. czesto (1) [Sota] D zn. wielokrotnie,
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. w sposob powtarzajacy sie wiele razy:
dekl. m. D etym. pie. *keso- odcinek Ukrawaj cze sto a mao [Sota, 189, 72].
czasu; ps. *cas{ odcinek, wycinek D gram. przysow. D etym. pierwotnie
czasu; ogsow. czes. cas, ros. cas M., B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
godzina, scs. cas{ (niepewny zwia- st{ napchany, ge
*ce sty; ogsow.
zek ze stprus. ksman czas, pora, czes. casty gesty, czysty, ros. castyj
alb. kohe czas). D rozwoj: w j. stpol. ge sty, cze
sty, szybki, pospieszny, scs.
wyraz wyste powa w zwiazkach fraz.: ce
st{ ge sty.
w tento czas teraz; wowczas, w swoj D por. cze stokroc.
BT
czas w odpowiedni czas, moment,
w czas w miare , w sam raz. czestokroc (1) [Satyra] D zn. wiele
IS razy w krotkim czasie: Gdy dzien
czcic (3) [Sota] D zn. powazac, czynic panu robic maja,/ Cze stokroc odpo-
honory; cze stowac: Lecz rycerz albo czywaja [Satyra, 191, 4]. D gram. przysow.
panosza/ Czci zenska twarz, toc przy- D etym. poaczenie przys. cze sto i pier-
susza [Sota, 190, 77]. Cso masz na stole wotnie rzecz. kroc raz (/ ps. *kort}
lepszego przed soba,/ Czci ja, izby zya r. z., *kort{ r. m. raz). D rozwoj: tego
z toba [Sota, 190, 79]. D gram. czas., kon. typu zozenia wyste puja z pierwszym
IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz. czonem liczebnikowym, zaimkowym,
D etym. ps. *c}stiti (/ rzecz. *c}st}) przymiotnikowym, w srpol. samodziel-
ros. ctit, sowen. castti, scs. c}stiti. ny wyraz kroc raz, od XVIII w. kro-
D rozwoj: ps. *c}stiti ? stpol. *cscici cie wielka liczba, ilosc czegos.
? stpol. ccic || ccic (w XVI w. tez tcic D por. cze sto, kilkokroc.
BT
i tcyc); w j. stpol. tez w zn. swie cic,
swietowac; obchodzic swie to. czesc (2) [RsK, KS] D zn. jednostka
D por. czesc. w stosunku do caosci: Ale ize
WD skarada jest cze sc, jaz sie
s swym
czesc (7) [Sota, List, LA] D zn. dobre pospolstwem nie zgadza [KS, 124, 10].
imie , honor; godnosc, zaszczyt: U wo- D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dy sie poczyna czesc./ Drzewiej niz gdy dekl. z. D etym. pie. *knd-t- ? *knd-

sieda jesc,/ Tedy <j>a na re
ce daja,/ Tu -t- ke
s; ps. *cest} to, co jest odgry-
sie wiec starszy poznaja [Sota, 189, 56]. zione; ke s, czesc, element skadowy
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. caosci; ogsow. czes. cast, ros. cast,

z. D formy tekstowe: czci C. lp. r. z. sch. ce st, scs. ce
st} (por. lit. ka
sti ka-
~
D etym. pie. *kt-t- czczenie, kult; sac, ka
snis kawaek, ke s, kandis
ps. *c}st} / *c}t-t} czczenie, dowod ukaszenie). D rozwoj: ps. *ce st} ?
czci; ogsow. czes. cest, ros. cest,
stpol. cesc; w j. stpol. wyraz wyste po-
sch. cast, scs. c}st} (por. stind. citti- wa rowniez w zn. udzia, majatek,
myslenie, zamiar, awest. cisti- mys- zaste p, strona swiata, los, dola.
lenie, zamiar). D rozwoj: ps. *c}st} ? D por. ke s.
IS
stpol. cesc; w stpol. wyraz funkcjono-
wa rowniez w zn. chwaa, sawa, czowieczstwo (1) [Ksw] D zn. stan,
cnota, dobre obyczaje, sia, moc, natura czowieka, czowieczenstwo:
ozdoba, chluba, stan. Gdaz sie
, prawi, usmierzyo tako moc-
D por. czcic. ne bostwo, w czem bujac moze nasze
IS mde czowieczstwo? [Ksw IV, 13, 43].
23
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *c}lovec}stvo /
*c}lovek}stvo / *c}lovek{; ogsow.
czes. clovectvo ludnosc, ros. celove-
cestvo, sch. cove svo, covjecanstvo, scs.
c}lovec}stvo. D rozwoj: w j. stpol. rze-
czownik wyste powa w postaciach
covecstvo || covectvo || covecstvo ||
covestvo ? srpol. covectvo; w j. srpol.
wyraz zosta wyparty przez forme
czowieczenstwo.
D por. czowiek, czowieczy.
czowieczy (2) [Ksw, B] D zn. do
czowieka nalezacy; czowiekowi was-
ciwy: Usysz gosy, naplen mysli czo-
wiecze [B, 163, 5]. D gram. przym., odm.
zoz. D etym. ps. *c}lovec}(j}) naleza-
cy do czowieka / *c}lovek{; ogsow.
por. czes. clovec, ros. colovecij, sch.
covjecj. D rozwoj: ps. *c}lovec}j} ?
stpol. *covec
i ? stpol., srpol. covecy.
D por. czowiek, czowieczstwo.
czowiek (5) [Ksw, BZ, Tecz, RP, Satyra]
D zn. istota ludzka: A jakokoli to
grzeszny czowiek uczyni, tako nagle
sirce jego jemu doradzi, izby grzecha
osta [Ksw IV, 12, 17]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy
tekstowe: czowieka D. lp. r. m., czo-
wieka B. lp. r. m, czowiecze W. lp. r.
m. D etym. ps. *c}lovek{ / *celovek{;
ogsow. czes. clovek, ros. celovek, sch.
covjek, scs. clovek{ (geneza sowa nie-
jasna, najprawdopodobniej pierwszy
~
czon zwiazany z lit. kel ys rod, po-
kolenie; drugi czon moze pocho-
~
dzic od lit. vakas dziecko, syn, cho-
piec, stprus. waix pachoek, paro-
bek). D rozwoj: w stpol. rowniez w zn.
poddany chop, suga, gospodarz,
gowa rodziny. Do cze stych w j. stpol.
nalezay fraz. typu: grzeszny czowiek
grzesznik, czowiek pospolny pros-
ty, zwyky czowiek, zy czowiek zo-
I czso
czynca, przysie
gy, przysie
zny czowiek
awnik.
D por. czowieczstwo, czowieczy.
IS
I czso, cso, co (42) [Ksw, Pfl, RsP, RsK,
Kgn, Sota, ZB, BZ, LA, ZMB, RP] D zn.
1. zaim. rzeczowny, pytajny, nieoso-
bowy: Czso nam przez togo niemoc-
nego, na ozku lezacego, znamiona?
[Ksw II, 11, 26]. 2. zaim. rzeczowny, nie-
okreslony, nieosobowy cokolwiek:
<G>ospodnie, da mi to wiedziec,/ Bych
IS mog o tem cso powiedziec,/ O chle-
bowem stole [Sota, 188, 2]. 3. zaim.
rzeczowny, wzgle dny, nieosobowy:
Jako prawie wiemy i swiaczymy, ez
Msciwojow cum uxore clara dzierzy
sia moca to, co sie dziaem i ozem sie
dostaa Swie tochnie [RsK, 48, 2]. 4. zaim.
rzeczowny, wzgle dny, osobowy kto,
ktory: Okrutnosc smirci pozna<j>cie!/
Wy, co jej nizacz nie macie,/ Przy
skonaniu ja poznacie [RP, 195, 9]. 5. za-
IS im. przymiotny, wzgle dny jaki, kto-
ry: Jako ten skot, czso mi re czy
Pre dota, ten sta za szesc grzywien
[RsP, 45, 25]. 6. zaim. przysowny, pytaj-
ny dlaczego: Czemu sie tako barzo
kasz? [RP, 196, 49]. D formy tekstowe:
le
coz, c(z)soz, c(z)sozci M., B., czego D.,
czem(ze) Msc. D etym. pie. *kuid; ps.
*c} || *c}to / zaimkowy rdzen pytajny
c}- + M. lp. r. n. zaim. wskazujacego
to (ps. *t{, *ta, *to), w funkcji part.
wzmacniajacej; ogsow. forma *c}
zachowaa sie jedynie w dial. czakaw-
skim j. sch. w postaci ca, pozostae
j. sow. kontynuuja forme *c}to: sc.
co, ros. sto, ukr. dial. sto, sch. sto | sta,
|
scs. c}to; w sowen. i w dial. kajkaw-
skim j. sch. miejsce dawnego *c}to
zaje a forma kaj; w czes. i duz. (takze
poab.) istnieje forma co, pochodzaca,
tak jak w pol., z dawnego D. *c}-so ||
ceso. D rozwoj: nagosowe c- to wynik
palat. I: *c}to / *k}to; pierw. M., B.
II czso
*c}, zagrozony w pol. z powodu zaniku
jerow, zastapiony przez D. *c}-so ||
*ceso ? stpol. cso ? cso ? co, dla
ktorego utworzono, juz w czasach
przedhistorycznych, forme analogicz-
na czego (por. *j} jego, zatem *c}
cego); przejscie czso ? cso ? co doko-
nao sie po zaniku jerow, na skutek
upodobnienia pod wzgle dem miejsca
artykulacji cz- do c-, a naste pnie
uproszczenia caej grupy; pierw., po-
stac M., B. przetrwaa w niektorych
wyrazeniach przyimkowych, np. kto
zacz?, co zacz?, nizacz (/ ps. *nizac}
ni za co; za nic), w niwecz (/ ps.
*niv{c} ni w co; w nic); do dzis for-
my co uzywa sie w znaczeniu D., np. co
chcesz! obok czego chcesz?; od reformy
ortograficznej w 1936 r. formy N. czym
i Msc. czem ujednolicone.
D por. II, III czso, nieco.
JG
II czso (3) [RsP] D zn. spojnik ze:
Jako to swiatcze, czso Krzywosadowi
ukradziony konie [RsP, 44, 6 ].
D zob. I, III czso.
JG
III czso (1) [RsP] D zn. part. uwy-
datniajaca jak: Mu mia dac czso
lepszy zrze<bca> [RsP, 44, 3].
D zob. I, II czso.
JG
czsokoli, cokoli (2) [Pfl, Ppu] D zn.
zaim. rzeczowny, wzgle dno-nieokres-
lony cokolwiek: Wszystko, czsokoli
uczyni, przespieje [Pfl I, 17,4]. Wszystko,
cokoli uczyni, zdarzy sie [Ppu I, 52, 4].
D etym. ps. *c}sokoli / D. *c}-so ||
*ceso ps. zaim. *c} || *c}to (? pol.
co) + part. *-koli w funkcji uogolnia-
jacej; wyraz znany w czes. cokoli.
D rozwoj: ps. *c}sokoli ? stpol. cso-
koli ? csokoli ? cokoli; zanik jeru
w pozycji sabej i uproszczenie rozbu-
dowanej grupy spg. c}s- ? cs- ? cs-;
w tej funkcji w stpol. takze cokolwie,
cokole, csole, cokolwiek.
24
D por. aczkolic, czso, csole, gdzieko-
li, jakokoli, kakockoli, ktokoli.
JG
cztwioraki, czworaki (3) [Ksw, Kgn]
D zn. czterech rodzajow; poczworny:
Ale w Swietem Pisani cztwiorakim
ludziem, pobudzaje je, mo<wi Bog>
wszemogacy [Ksw II, 11, 8]. Pokazuje , iz
sa grzesznicy cztwioracy [Ksw II, 11, 10].
A to ku czworakiemu rozdzieleniu
[Kgn II, 35, 22]. D gram. licz. wieloraki
w zozonej odm. przym. D etym. utwo-
rzony juz w j. ps. od licz. zbior. suf.
*-ak{(j}), ps. *cetvorak{, *cetverak{
oraz postaci wtorne *c}tvorak{, *c}tve-
rak{ czterech rodzajow, poczworny;
zach.sow. i pd.sow. sc. stvoraky,
guz. stvoraky, duz. stvoraki, cs. cetve-
rak{. D rozwoj: oboczne postaci praw-
dopodobnie juz w j. ps., wtedy forma
cztwioraki jest bezposrednim konty-
nuantem ps. *c}tverak{(j}), a *cztwo-
raki / ps. *c}tvorak{; w kazdym razie
powstaa po zaniku jeru sabego,
nagosowa grupa spg. ctv- (oraz ctv-)
w j. pol. ulega uproszczeniu; mozliwe
tez, ze w j. pol. obecny tylko kon-
tynuant pierwszego ps. licz. w postaci
cztwioraki, zas forma czworaki (z twar-
dym v w grupie nagosowej) to wynik
uproszczenia spg. ctv- oraz eufonii
i analogii do licz. porz. czwarty; analo-
gicznie w licz. zbior. cztwioro ? czworo.
D por. cztwiorodla.
AK
cztwiorodla (1) [Ksw] D zn. z czterech
powodow: Cztwiorodla, iz na be dace
dobro nie gladaja [Ksw II, 11, 15]. D gram.
licz. zbior. od licz. g. cztery. D etym.
pie. *kuetuer- cztery; zroznicowany
rodzajowo licz. zbior., prawdopodob-
nie juz w j. ps. w obocznych posta-
ciach *cetver{, -a, -o || *cetvor{, -a, -o
oraz wtornie *c}tver{, -a, -o || c}tvor{,
-a, -o; ogsow. czes. ctvery, ctvero, ros.
cetvero, sch. ce tvero, ce tvoro, scs. cet-
25
ver{, cetvor{, cetvero, cetvoro (por. lit.
ketver r. m., ketverios r. z. czte-
ry). D rozwoj: tu M. lp. licz. w wyraze-
niu przyimkowym z postimiennym
szykiem przyim. dla rzadzacego D., za-
miast cztwiora; forma cztwioro wczes-
niejsza, przed uproszczeniem grupy
spg. ctv- oraz stwardnieniem -v-;
w Ksw tak tez w pochodnym licz.
wielorakim.
D por. cztwioraki, dla.
czujny (1) [Ksw] D zn. czuwajacy;
baczny: Swie ta Katerzyna <czujnego>
samnienia bya [Ksw. II, 11, 21-22]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. pie. *(s)keu-
|| *keu- doznac wrazen zmysowych;
czuc; ps. *cuj}n{(j}) czuwajacy,
wrazliwy; odczuwalny / *cuti czuc,
uwazac, nie spac, czuwac; ogsow.
sc. cujny wrazliwy, czuy, syszalny,
gosny, ukr. cujnyj czuy, wrazliwy
(such), sowen. cujen dobrze czuwa-
jacy; wrazliwy (por. grec. koeo do-
strzegam, sysze , ac. cavere strzec
sie, czuwac, stind. a-kuvate ma za-
miar, zamierza, stwniem. scouwon,
niem. schauen patrzec, spogladac).
D rozwoj: ps. *cuj}n{j} ? stpol. *c
? srpol. cujny; w dobie stpol. takze
w zn. niepowsciagliwy, wrazliwy.
czwarte (1) [Ksw] D zn. po czwarte:
A c<zwarte> mowi Bog: Wstan! umar-
ym [Ksw II, 12, 38]. D gram. przysow.
D etym. skostniaa forma B. lp. r. n. licz.
porz. czwarty. D rozwoj: w j. stpol. for-
my typu czwarte, dziewia te, piate, osme
wystepuja obok wyr. przyim. po czwar-
te, po dziewiate..., sygnalizujac kolejny
sposrod numerowanych punktow wy-
powiedzi, wychodza z uzycia w ciagu
XVI w.
D por. czwarty.
czwarty (2) [BZ, LA] D zn. wystepujacy
w kolejnosci po trzecim: I stao
czynsz
sie z wieczora a z jutra dzien czwarty
[BZ, 71, 28]. D gram. licz. porz. w odm.
zozonej od licz. gownego cztery.
u
D etym. pie. *k etur to czwarty;
ps. *cetvrt{(j}), we wtornej postaci
*c}tvrt{(j}); ogsow. pierwsza postac
kontynuowana w j. ros. cetve rtyj, sch.
cetvrti, scs. cetvr{t{, druga oprocz
j. pol. tez w j. czes. ctvrty, sc. stvrty,
sowen. strti (tu obok cetrti) (por. lit.
~
ketvi rtas; stprus. kettwirts; grec. tetratos
AK
|| tetartos, ac. quartus).
D por. cztwioraki, cztwiorodla.
AK
czworaki zob. cztwioraki.
AK
czyniac zob. czynic.
WD
czynic (10) [Ksw, List, KS, ZB, BZ, Tecz]
D zn. dziaac, robic; poste
powac:
Wsze dzie czesc a lubosc czynic [List,
115, 8]. Teda te caa droge kazania nie
przestaja, a cuda wielika czyni [ZB I, 31,
10]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
tekstowe: jest by czyni cz. zaprzesz.
zoz. lp. 3. os.; sa
byli czynili lm. 3. os.;
ujny czyniac (= czyniace) im. cz. ter. czynny
B. lp. r. m., odm. prosta. D etym. pie.
*kuei - ukadac, porzadkowac; ps.
IS *ciniti; ogsow. czes. cinit czynic,
dziaac, ros. cint naprawiac, robic,
sowen. dial. cinti przesiewac ziar-
no, scs. ciniti urzadzac, dziaac.
D rozwoj: ps. *ciniti ? stpol. cinic(i)
? stpol., srpol. cynic; bogata fraz.
czynic cuda, czynic komus honor;
przys. Nie czyn drugiemu, co tobie nie-
mio; Nie wie prawica, co czyni lewica;
im. czynia c ulega w j. srpol. adwerbi-
zacji ? im. przysow. czynny.
D por. przyczynic, uczynic, uczynie-
nie, uczynkac.
AK WD
czynsz (1) [RsK] D zn. renta pieniezna
wypacana na rzecz pana feudalnego
czysc 26

od roli, zagrody: Ez nie miaa o ten *t}ma ciemnosc; ogsow. czes. tma
czynsz gabac [RsK, 48, 35]. D gram. rzecz., ciemnosc, ciemno, ros. tma mrok,
pol. dekl. m. D etym. zap. niem. Zins zmierzch, chorw. tma mrok, scs.
danina, opata. t}ma ciemnosc, mrok, t{ma wielka
AK ilosc, bardzo wiele (por. lit. temti
czysc (2) [LA, RP] D zn. czytac: Nie ciemniec, tamsa zmrok, ot. tima
boj sie dzis mojej szkoy/ Nie dam ci ciemnosc, timt sciemniac sie ,
czysc epistoy [RP, 198, 88]. D gram. czas., stwniem. demar zmierzch, mrok,
ps. kon. I -o- || -e- ? stpol. kon. I -e , niem. Dammerung zmierzch, mrok,
-esz; ndk. D formy tekstowe: czte cz. ter. ac. tenebrae mrok, stind. tamas-
lp. 1. os. D etym. pie. *kuei t-; ps. *cisti
mrok, ciemnosc, awest. t3 mah-
liczyc, rachowac; odgadywac znaki; mrok). D rozwoj: ps. *t}ma ? stpol.
pojmowac mniemac; ogsow. czes. cma; w j. stpol. gownym zn. wyrazu
cist, ros. citat, sch. dawne cisti czytac; byo ciemnosc, poza tym rzecz.
szanowac, dzis ctati czytac, catiti oznacza cien, wielkie mnostwo,
czytac modlitwy, scs. cisti liczyc; zaste p. W XVI i XVII w. utrzymy-
czytac (por. ot. skist myslec, lit. way sie dawne zn. wyrazu, dopiero
skaityti czytac; liczyc, stind. cetati w j. npol. doszo do zawe zenia i prze-
uwaza, spostrzega, mysli, rozumie). niesienia znaczenia dzisiejsze zn.
D rozwoj: ps. *cisti ? stpol. cisc(i) ? wyrazu to owad zyjacy noca.
stpol., srpol. cysc; wyraz wyszed D por. ciemnica.
IS
z uzycia, zastapiony przez czytac (/
ps. *citati czas. iter. do *cisti); cwirdza (1) [KS] D zn. miejsce obron-
w sowie czcionka zachowany dawny ne, warownia; tu obowiazek obrony
im. bierny od tego czas. grodow i innych miejsc umocnionych:
D por. czysc sie . Na ten koniec a k temu koncu, aby
WD puszek, cwirdzy alibo wojennej strozej
czysc sie (2) [Ksw] D zn. czyta sie
: uwiarowali [KS, 124, 7]. D gram.
sie
Czcie sie tako we Ksie gach Sedskich rzecz., ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z.
[Ksw I, 10, 18]. Jakoz sie
czcie w je swie
- D etym. ps. *tvrdja to, co utwardzo-

tem zywocie [Ksw II, 11, 32]. ne / ps. *tvrditi czynic twardym;

D zob. czysc. ogsow. _czes. trvz, strus. tverza, _
WD chorw. tvrdava, chorw. daw. tv^ rda.
D rozwoj: ps. *tvrdja ? stpol. *cverZ a

? cverZ a || cvirZ a || tvirZ a || tverZ a
C (tez: cverZ || tverZ ) ? stpol., srpol.
tverZ a (twarde t- pod wpywem przym.
twardy); w j. stpol. takze w zn. way
obronne, obwarowanie.
-c zob. -ci. IS
BT
cma (4) [BZ] D zn. ciemnosc: Ale
ziemia bya nieuzyteczna a prozna, a
cmy byy na twarzy przepasci [BZ, 71, 3].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: cmy D. lp. r. z.
D etym. pie. *tem(3 )- ciemny; ps.
27
D da tr. rozk. lp. 2. os. D etym. ps.
dac (29) [B, Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn,
Sota, List, Park, BZ, LA, ZMB, Tecz, RP,
Ppu] D zn. 1. darowac, ofiarowac,
przeznaczyc: Zadaj ode mnie a dam
ci pogany w dziedzictwo twoje [Ppu II,
53, 8]. 2. wydac z siebie: A be dzie
jako drzewo, jez szczepiono jest pod-
ug ciekacych wod, jez owoc swoj da
w swoj czas [Pfl I, 17, 3]. 3. sprawic,
zdarzyc: Sysz modlitwe , jaz nosimy,/ dziec k wam, a dalec on nic nie be
A dac raczy, jegoz prosimy [B, 163, 7].
4. kazac: Nie boj sie dzis mojej D etym. pierwotnie M., B. lp. r. n. odm.
szkoy/ Nie dam ci czysc epistoy
[RP, 198, 88]. D gram. czas., ps. kon. V
atem. ? pol. kon. IV -am, -asz; dk.
dan 5. sporzadzono (list): Dano
w Szamotulech we jsrzode [List, 115,
14]. D gram. im. cz. przesz. bierny,
odm. prosta. D formy tekstowe: dadza
cz. przysz. lm. 3. os.; daesm cz. przesz.
lp. 1. os. r. m., daa 3. os. r. z., dali lm.
3. os.; bych daa tr. przyp. lp. 1. os. r. z.;
dani im. cz. przesz. bierny M. lm.,
odm. prosta. D etym. pie. *do- || *d3 -;
ps. *dati; ogsow. czes. dati, ukr.
daty, sch. dati, scs. dati (por. lit. dawne
duoti, ac. dare). D rozwoj: ps. *dati ?
stpol. dac(i) ? srpol. dac; juz w j.
stpol. w odmianie formy wtorne: dasz
(jak znasz wobec ps. *dasi), dadza (jak
siedza); formy odm. zoz. im. cz. przesz.
biernego w j. srpol. ulegaja adiektywi-
zacji ? im. przym. bierny; M. lp. r. n.
odm. prostej ? nieos. forme czas.
D por. dajac, dawac, podac, poddac
sie, wydac.
WD
dajac (3) [Sota] D zn. czynic: I wielka odm. zoz. D etym. pie. *del- || *dol-
jim chwae daja [Sota, 190, 103]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol.
kon. II -e
, -esz; ndk. D formy tekstowe:
daleki
*dajati, *dajo; ogsow. sowen. dajati,
rus.-cs. dajati, scs. dajati. D rozwoj: ps.
*dajati ? stpol. *dajaci ? stpol. dajac;
wyraz wyszed z uzycia (poswiadczony
dzis w gw.); formy cz. ter. zostay
podporzadkowane czas. dawac.
D por. dac, dawac.
WD
dale, dalec (2) [Kgn] D zn. duzej,
wie cej: Przydzi k nam, nasz miy
Panie Boze, aby ty dale nie mie szka
[Kgn II, 35, 6]. Wasz Pan, toc jest nasz
miy Kryst s dalekich ci stron on przy-
dzie
mie szka [Kgn II, 35, 9]. D gram. przysow.
prostej przym. utworzonego od ps.
rzecz. *dala, *dal}; rzecz. ogsow.
czes. dal oddalenie, odlegosc, ros.
dal duze oddalenie, miejsce oddalo-
ne, sch. dalj oddalenie, scs. dalja,
v{dalje w dal, daleko; w formie
dalec poaczenie przysow. dale i part.
-c. D rozwoj: od XVI w. zastapiony
przez dalej.
D por. dalej, daleki, daleko.
BT
dalec zob. dale.
BT
dalej (1) [KS] D zn. pozniej, potem,
jeszcze: Pakne li tacy dalej w naszej
wojnie be da nalezieni (...) maja nam
byc poddani [KS, 124, 15] . D gram.
przysow. D etym. poaczenie przysow.
dale + je (/ *je), na wzor gorzej, lepiej.
D rozwoj: od XVI w. funkcjonuje jako
st. wyzszy przysow. daleko.
D por. dale, daleki, daleko.
BT
daleki (1) [Kgn] D zn. odlegy, odda-
lony: S dalekich ci stron on przydziec
k wam [Kgn II, 35, 8]. D gram. przym.,
dugi ? *dol-i a wielkie oddale-
nie; ps. *dalek{(j}) /*dalja /
*dal} dal, oddalanie; ogsow. czes.
daleko
daleky, ros. dalekij, ukr. dalekyj, sch.
dalek, scs. dalek{ (por. lit. tolus,
stprus. talis dalej, ot. tals). D rozwoj:
ps. *dalek{j} ? stpol. *daleky ? srpol.
daleki; w j. stpol. takze w odniesieniu
do czasu odlegy w czasie; dawny;
przyszy; w pokrewienstwie nie-
bliski; w terminologii prawnej termin
szesciotygodniowy, ostatni dzien.
D por. dale, dalej, daleko.
daleko (1) [List] D zn. w znacznej
odlegosci: Aczkoliciem ja od ciebie
daleko, a wszakoz wzgym nie bya ani
bedzie nad cie jina mia [List, 115, 9].
D gram. przysow. D etym. pierwotnie
M., B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
*dalek{ (/ *doli -oko-), st. wyzszy
dal}j}, dal}si, dale odlegy, oddalony,
dugi, rozlegy, utworzony za pomoca
przyrostka *ek{ (wariantu po palatal-
nej spogosce przyrostka *-ok{, jak
ge
boki, szeroki, wysoki) od ps. rzecz.
*dala (/ *dal-ja); przym. ogsow.
czes. daleky niebliski, oddalony w prze-
strzeni i czasie, rozlegy, ros. dalekij
oddalony w przestrzeni i czasie, roz-
legy; scs. przysow. st. wyzszy dalje,
daljeje.
D por. dale, dalej, daleki.
dan zob. dac.
WD
darowac (1) [LA] D zn. obdarowac,
podarowac: Wie c ci je
li Boga prosic,/
Aby je tym darowa [LA, 173, 30]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. II -e , -esz; dk. D etym. ps.
*darovati (/ rzecz. *dar{); ogsow.
czes. darovat, ros. darovat, sch. daro-
vati, scs. darovati. D rozwoj: ps. *daro-
vati ? stpol. *darovaci ? stpol., srpol.
darovac; zn. przebaczyc pozniejsze,
byc moze pod wpywem ac. donare
(poenam).
D por. odarzyc, zdarzyc sie .
WD
28
dawac (1) [RsP] D zn. przekazywac na
wasnosc: Jako Czestk dawa Jaku-
szewi skot <do> re ki [RsP, 45, 33]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol.
kon. II -e
, -esz (dawaje ) || IV -am, -asz
(dawam) ? srpol. II -e , -esz (daje )
|| IV -am, -asz; ndk. D etym. pie. *do -u-;
ps. *davati, *davajo (iter. do *dati);
ogsow. czes. davat, ros. davat, sch.
davati, scs. (raz)davati rozdawac
IS
(por. ot. davat darowac, stind.
davane dac). D rozwoj: ps. *davati
? stpol. davac(i) ? srpol. davac; for-
my cz. ter. daje, dajesz od czas. dajac.
D por. dac, dajac.
WD
dawidow (1) [Ppu] D zn. dotyczacy
Dawida, wasciwy Dawidowi, przyna-
lezny Dawidowi, krolowi zydowskie-
mu: Ten psalm powiada, ize Krystus
w dziedzictwo bierze wszystek lud od
Boga Ojca dawidowo [Ppu, 53, arg].
D gram. przym. dzierzawczy, odm. pros-
ta D etym. derywat od imienia Dawid,
utworzony za pomoca przyr. -ov / ps.
*-ov{.
IS
dbac (4) [Kgn, Sota] D zn. troszczyc
sie o co: Nie chce dobrej mowy dbac
[Sota, 189, 68]. O ciaoc on niczs nie dba
BT
[Kgn VI, 40, 8]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
ndk. D formy tekstowe: dbaja cz. ter.
lm. 3. os.; dbajmy tr. rozk. lm. 1. os.
D etym. pochodzenie wyrazu niejasne;
aczy sie go z pn.sow. *d{bati (/
rzecz. *doba) robic cos w pore , w sto-
sowny czas stczes. tbati, czes. dbat,
ros. dial. dbat; lub traktuje jako stpol.
bohemizm (w j. br. i ukr. byoby to
pozniejsze zapozyczenie z j. pol.).
D rozwoj: stpol. dbaci ? srpol. dbac.
WD
diabe, dyjabe (3) [Ksw, ZB] D zn. zy
duch, szatan: Izby ty nie buja, izby
onego bujnego krola dyjaba nie nasla-
29
dowa [Ksw IV, 13, 36]. D gram. rzecz., pol.
dekl. m. D formy tekstowe: diabli M. lm.
r. m., diaby B. lm. r. m. D etym. stpol.
*dabe / stczes. *diabe / ac. diabolus
/ grec. diabolos; ogsow.
_ czes. dabel,
ros. djavol, sch. davao, scs. dijavol{.
D rozwoj: w j. stpol. wyste puje rowniez
w postaci dyjabo, w XVI w. funkcjono-
waa dodatkowo forma dejabe.
dla (8) [Ksw, Kgn] D zn. z powodu,
przez; ze wzgle du na; na czyjas ko-
rzysc: Togo dla przed woem a przed
osem w jaskach S<yn Bozy poozon>
by [Ksw IV, 13, 26]. D gram. przyim.
rzadzacy D. D formy tekstowe: cztwio-
rodla, tego dla. D etym. pn.sow. dlja
jest prawdopodobnie skrotem starsze-
go ogsow. *delja z powodu stczes.
dle dla, z powodu, wedug, guz. dla
wedug, dla (moze byc takze w post-
pozycji), ros. dlja dla, do, ukr. dlja
dla, z powodu; prawdopodobnie
zwiazane z rzecz. dzieo ps. *delo,
strus. delja, scs. delja dla, z powodu
(pokrewne lit. del, delei dla, ot. del,
dela to pozyczki ze strus.); mozliwy tez
wpyw M. dawnego rzecz. dla du-
gosc, ps. *dl}ja, wyste pujacego je-
szcze w stpol. i stczes., od ktorego
pochodza przyimki wedle, podle. D roz-
woj: rozwoj znaczenia analogiczny do
ac. causa przyczyna; dzieo; z po-
wodu; pierwotny postpozycyjny szyk
wyrazu zmieniony w ciagu XV w. na
zwyky (prepozycyjny) szyk przyimko-
wy dla tego, dla nas.
D por. dziela.
dug (1) [RsP] D zn. naleznosc do
uiszczenia: Jakosm przy tem by,
gdzie Se dziwo<j> umowi sie z tem,
ize mia upominac P...kiego o ten dug
[RsP, 44, 2]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
? pol. dekl. m. D etym. pie. *dhlgho-
dug, powinnosc; ps. *dl g{; ogsow. scs. dobr{ (por. ac. faber rzemieslnik;
dobro
czes. dluh, ros. dolg, sch. du g, scs.
dl{g{ (por. goc. dulgs dug, stirl.
dliged obowiazek, prawo). D rozwoj:
stpol. *dl g{ ? pol. dug; w stpol. od-
notowany rowniez w zn. pozyczenie
na procent, zobowiazanie, prze-
wina.
IS
do (21) [Ksw, RsP, RsK, Kgn, List, ZB, LA,
IS Tecz, RP, Satyra] D zn. do, az do;
wskazuje granice, kres czynnosci, zja-
wiska w przestrzeni, pod wzgle dem
ilosci, sposobu: Pospieszycha sie do
kos<cio>a na modlitwe [Ksw I, 10, 4].
D gram. przyim. rzadzacy D. D etym.
pie. *do od rdzenia zaimkowego *de-
|| *do-, podstawy roznych partyku;
ps. *do; ogsow. czes., ros., ukr.,
serb., chorw., scs. do (por. stac. en-do
(nowsze in-du) w, wewnatrz, w obre -
bie czegos, grec. endon wewnatrz,
w domu, u siebie, ot. da do, az do,
ale tu prawdopodobna pozyczka sow).
AK
do tych miast (1) [RsK] D zn. dotad,
do tej pory, dotychczas: Tej niwie
Albertus nie by nigdy gospodzien po
wkupieniu az do tych miast [RsK, 48, 20].
D gram. przysow. D etym. poaczenie
przyimka do, D. lm. zaimka wskazuja-
cego to i D. lm. rzecz. miasto w znacze-
niu miejsce. D rozwoj: w stpol. takze
formy odtychmiast, od sich miast od-
tad, od tej pory.
D por. miasto.
BT
dobro (6) [Ksw] D zn. pomyslnosc,
szczescie: Slepy, bo na be dace dobro
nie glada [Ksw II, 11, 19]. D gram. rzecz.,
AK
pol. dekl n. D formy tekstowe: dobra D.
lp. r. n., dobremu C. lp. r. n. (odm.
przym., zoz.), dobrze Ms. lp. r. n.
h h
D etym. pie. *d ab - dopasowywac,
dobrany; ps. *dobr{, *dobra, *do-
bro odpowiedni, stosowny; ogsow.
czes. dobro, ros. dobro, chorw. dobro,
dobroc
tworca, orm. darbin kowal). D roz-
woj: dzisiejszy rzecz. dobro wywodzi
sie
z dawnych form M. lp. r. n. przy-
miotnika w odm. prostej; jako rze-
czownik funkcjonowa w j. stpol.
rowniez w zn. mienie ruchome, maja-
tek.
D por. dobroc, dobry.
dobroc (1) [Sota] D zn. zyczliwosc,
askawosc: I ot nich wszytke dobroc
mamy;/ Jedno na to sami dbajmy [Sota,
190, 87]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ?
pol. dekl. z. D etym. przedpol. *dobrot}
/ ps. *dobro; brak odpowiednikow
w innych je zykach sowianskich, w kto-
rych w tym znaczeniu zachowa sie
rzecz. kontynuujacy ps. *dobrota, por.
czes. dobrota, ros. dobrota, chorw.
dobrota, scs. dobrota. D rozwoj: przed-
pol. *dobrot} ? stpol. dobroc; w stpol.
jakas zaleta etyczna, rzecz dobra,
dobry uczynek, do dzis zachowa sie
fraz. po dobroci zyczliwie, bez grozby,
bez przymusu.
D por. dobro, dobry.
dobry (19) [Ksw, Kgn, Sota, ZB, BZ,
Tecz] D zn. 1. prawy, cnotliwy: Po-
zauj, czowieka dobrego [Tecz, 193, 4].
2. wyrozniajacy sie pod wzgle dem
moralnym: W kiem jest koli dobra
dusza [Sota, 190, 98]. 3. dobrej jakosci:
Dziewica Maryja az pieluszek dobrych
<w to wrzemie > nie jimiaa [Ksw IV, 13,
29]. 4. pomyslny, o okreslonej war-
tosci: Pospiej sie w l<epsze z do>bre-
go [Ksw II, 35, 7]. 5. tytu grzecznoscio-
wy: miy, szanowany: Miej sie dobrze,
dobry se dzia [ZB II, 32, 23]. D gram.
przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
dobrych Ms. lm. r. m., odm. zoz.
h h
D etym. pie. *d ab ros stosowany, od-
powiedni; ps. *dobr{(j}) wasciwy,
odpowiedni; ogsow. czes. dobry,
ros. dobryj, sch. do br, scs. dobr{.
30
D rozwoj: ps. *dobr{j} ? stpol., srpol.
dobry; w j. stpol. wyraz wyste powa
w wielu zn. przen. i w staych poacze-
niach typu dobra wola zyczliwosc,
przyzwolenie, pospolne, pospolite do-
bre dobro publiczne, dobry ponie-
dziaek dzien wolny od pracy.
D por. dobro, dobroc, dobrze, lepszy.
IS IS
dobrze (10) [Ksw, BZ, ZB, Satyra] D zn.
1. trafnie, wasciwie: Przeto przez
<slepego> dobrze sie znamionuja [Ksw
II, 11, 18]. 2. odpowiednio, pomyslnie,
szcze sliwie: I widzia Bog, ize jest
dobrze [BZ, 71, 14]. 3. zdrowo, do-
statnio: Miej sie dobrze, Bazeju [ZB II,
32, 21]. 4. starannie, dokadnie: Gdy
pan przydzie, dobrze orze [Satyra, 191,
15]. D gram. przysow. D etym. pierwot-
nie Msc. lp. r. n. odm. prostej ps.
przym. *dobr{; ogsow. czes. dobre,
sc. dobre, ukr. dobre, sowen., sch.
dobro (forma M., B. lp. r. n. odm.
prostej ps. przym. *dobr{), scs. dobre.
D por. dobry, lepiej.
BT
IS dobytek (3) [BZ, Satyra] D zn. 1. by-
do, rzadziej inne zwierze ta domowe:
Wprzagaja chory dobytek,/ Chcac
zlechmanic ten dzien wszytek [Satyra,
191, 11] . 2. zwierze ta: Wywiedz
ziemia stworzenie zywe w swem po-
rodzie, dobytek, robaki i zwierz ziem-
ski [BZ, 71, 37]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *do-
byt{k{ to, co zostao otrzymane (zdo-
byte) / *dobyti otrzymac cos; og-
sow. czes. dobytek zwierze ta do-
mowe, ros. dobytok majatek, bydo,
chorw. dobtak zysk, korzysc, scs.
dobyt{k{ majatek, bogactwo. D roz-
woj: stpol. *dobyt{k{ ? stpol. dobytek
|| dobystek ? srpol. dobytek; w j. stpol.
wyraz wyste powa rowniez w zn. mie-
nie, pieniadze, danina. W XVI w.
rzecz. funkcjonowa juz tylko w zn.
31
bydo i maje tnosc. W j. npol. do-
szo do dalszej zmiany zn. wyrazu,
wspoczesnie oznacza on ogo dobr
materialnych nalezacych do kogos,
majatek, mienie.
D por. dobyc.
dojc (2) [Ksw] D zn. osiagnac, dosta-
pic: Czego jim dojc, nie pamie taja
[Ksw II, 11, 16]. D gram. czas., ps. kon. I
-o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
D etym. ps. *doiti (/ *iti); ogsow.
czes. dojt, ros. doti, sowen. doti.
D rozwoj: ps. *doiti ? stpol. *dojci ?
stpol. dojc ? srpol. dojsc || dojc;
w tekstach XVI-wiecznych obok dojsc
czego jest tez dojsc do czego.
D por. ic.
dom (6) [RsK, Kgn, Sota, List] D zn. doradzic (1) [Ksw]
1. budynek mieszkalny (cze sto wraz
z mieszkancami i przynaleznym gospo-
darstwem), samo mieszkanie, miejsce
staego pobytu: Gdy chciaem na
suzbe ot ciebie jachac precz, przy-
jaem do domu twego, ciebie zegnajac
[List, 114, 2-3]. 2. we fraz. dom pospolny
dom noclegowy: A takoc wie c oni
szlic sa do jednego domu pospolnego
byli, jenzec dom jest ci on by miedzy
dwiema domoma uczynion [Kgn II, 37,
92-94]. D gram. rzecz., ps. dekl. -u- ?
pol. dekl. m. D formy tekstowe: domem
N. lp. D etym. ps. *dom{; ogsow.
czes. dum, ros. dom, ukr. dim, scs.
dom{. D rozwoj: ps. *dom{ ? stpol.
dom ? srpol. dom ? npol. dom;
w okresie srpol. postac dom powszech-
na w polszczyznie liter. i dial.; forma
npol. dom powstaa na skutek hiper-
poprawnosci wobec dial. dom.
doma (2) [Sota, Satyra] D zn. w do-
mu: Zelazna wic doma sozy [Satyra,
191, 9]. D gram. przysow. D etym. ps.
*dom-o, pierwotnie ps. Msc. lp. dekl.
dosiac
na *-o- || *-ou- od *domu-s; ogsow.
czes. doma, ros. doma, bug. doma, scs.
doma. D rozwoj: w j. pol od XIV w., od
XVI w. takze w zn. we wasnych, ro-
dzinnych stronach, w kraju, w ojczyz-
nie; dzis archaizm leksykalny, wyste -
IS puje jeszcze w dial., takze w postaci
wzmocnionej przyimkiem: w doma.
D por. dom.
JG
domiescic (1) [Ksw] D zn. doprowa-
dzic do czego, dowiesc: Jegoz krole-
stwa do<miesci nas Bog wszemogacy>
[Ksw IV, 13, 49]. D gram. czas., pol. kon.
III -e, -isz; dk. D etym. wyraz o ge-
nezie ps. (/ *mestiti). D rozwoj: wyraz
wyszed z uzycia w dobie npol.
D por. miescic.
WD WD
D zn. udzielic
rady: A jakokoli to grzeszny czowiek
uczyni, tako nagle sirce jego jemu dora-
dzi, izby grzecha osta, swojich grzechow
sirdecznie zaowa [Ksw IV, 12, 17]. D gram.
czas., pol. kon. III -e
, -isz; dk. D etym.
wyraz o genezie ps. (/ *raditi).
D por. radzic.
WD
dosiac (1) [ZMB] D zn. dosiegnac
dokads: Picia woasz, piciac bych ci
daa,/ Ale nie lza dosiac twego swie te-
g<o> ciaa [ZMB, 180, 25]. D gram. czas.,
ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e ,
-esz (dosiege, dosiezesz); dk. D etym. ps.
*dosegti (/ *se gti, *sego); ogsow.
ukr. dosjahty, ros. dial. dosjagt, sowen.
doseci, scs. dosesti (por. lit. segti przy-
mocowywac, przypinac, zapinac, ot.
segt przykrywac). D rozwoj: ps. *do-
se
gti ? *dose kti ? zach.sow. *dose ci
? stpol. *dosa
ci ? stpol., srpol.
dosoc; dzis wyraz rzadko uzywany,
JG
zastapiony przez dosie gnac; z dawnej
odmiany przetrway pojedyncze for-
my: dosie ga (rzadko dosia g), dosie gli.
D por. sie gac, osiegnac, przysiac.
WD
doskonale
doskonale (1) [Park] D zn. w sposob
jak najlepiej, znakomicie, perfekcyj-
nie: Kto chce pisac doskonale/ Je zyk
polski i tez prawie,/ Umiej obiecado
moje [Park, 108, 1]. D gram. przysow.
D etym. pierwotnie Msc. lp. r. n. odm.
prostej im. cz. przesz. biernego dosko-
na(y), utworzonego z poaczenia czas.
dokonac i skonac doprowadzic do
konca, skonczyc, ps. *dokonati,
*s{konati; czas. ogsow. czes. dokonat
dokonczyc, zakonczyc, wyzionac du-
cha, ros. dokonat dobic, zniszczyc,
sch. dokonati skonczyc, zakonczyc,
umrzec, scs. s{kon}cati skonczyc.
D por. doskonay.
doskonay (1) [List] D zn. wolny od
wad i brakow, peen zalet: Suzba ma
naprzod ustawiczna, doskonaa, przez-
przestanna, panno ma namilejsza [List
144, 1]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. dawny im. *do(s)konal{(j}) /
*do(s)konati wypenic, dokonac sie;
zach.sow. czes. dokonaly, sc. do-
konaly, guz. dokonjany (takze w zn.
skonczony), w j. wsch.sow. zapo-
zyczone z j. pol., por. ros. przest.
doskonalnyj, ukr. doskonalyj. D roz-
woj: w j. stpol. funkcjonowaa takze
forma dokonay.
D por. doskonale.
dostac (sie) (3) [RsK, Sota, ZMB] D zn. cie: Swiety Bazej poprosiw Boga,
przypasc w udziale; przytrafic sie : re
Staje na nim piwo i woda,/ I k temu
mie so i chleb,/ I wiele jinych potrzeb,/
Podug dostatka tego,/ Kto le moze
dostac czego [Sota, 188, 13]. Zamet cie
zki
dosta sie mie, ubogiej zenie [ZMB, 180,
9]. D gram. czas., ps. kon. II -no- || -ne-
? pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
tekstowe: sie dostaa cz. przesz. lp. 3.
os. r. z. D etym. ps. *dostati (/ *stati);
ogsow. czes. dostat dostac, otrzy-
mac, ros. dostat, ukr. distaty, sowen.
32
dostati przebyc cos, przetrwac; ukon-
czyc; dokonac, scs. dostati. D rozwoj:
ps. *dostati ? stpol. *dostaci ? stpol.,
srpol. dostac.
D por. stac.
WD
dostatek (1) [Sota] D zn. dobrobyt,
zamoznosc, bogactwo: Staje na nim
piwo i woda,/ I k temu mie so i chleb,/
I wiele jinych potrzeb,/ Podug dostatka
tego [Sota, 188, 12]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*dostat{k{ / *dostati wystarczyc + -
{k{; znany j. zach.sow. i wsch.sow.
czes. dostatek, sc. dostatok, ros. dosta-
tok, ukr. dostatok. D rozwoj: ps. *do-
BT stat{k{ ? stpol., srpol., npol. dostatek.
D por. dostac (sie ).
JG
dosyc (1) [RP] D zn. tyle, ile trzeba:
Gdy pozywiesz wielikiej me ki;/ Be-
dziesz miec dosyc tesnice,/ Otbe dziesz
swej miosnice [RP, 197, 71]. D gram.
przysow. D etym. ps. wyr. przyim.
*do syti do nasycenia, przyim. *do
w poaczeniu z D. lp. ps. rzecz. *syt}
sytosc; ogsow. czes. dost, dosti,
ros. dial. dosyt}, sch. dosit, scs. dositi.
D rozwoj: powstanie skroconej formy
dosc mozna tumaczyc przesunie ciem
akcentu, podobnie jak wieliki ? wielki,
kolika ? kolka.
BT
IS
dotknienie (1) [ZB] D zn. dotknie-
ke
swa dziecie ci na gowe wozy, od
jegoz dotknienia dziecie pene zdrowie
o [ZB I, 31, 15]. D gram. rzecz., pol.
wzie
dekl. n. D etym. derywat rzecz. utwo-
rzony formantem -enie (/ ps. *-en}je)
od czas. dotkna c (/ ps. *dot{knoti).
D rozwoj: ps. *dot{knen}je ? stpol.
dotknene ? srpol. dotknene || dotkneni
?|| npol. dotknene ? dotknene.
JG
dowiesc (1) [Ksw] D zn. doprowa-
dzic: Izbychom jich towarzystwa i nie-
33
bieskiego krolestwa <pozywali, czego>
nas dowiedzi Bog wszemogacy [Ksw I,
10, 30]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -
e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym.
ps. *dovesti (/ *vesti); ogsow. czes.
dovest, ros. dovest, sowen. dovesti, scs.
dovesti. D rozwoj: ps. *dovesti ? stpol.
*dovesci ? stpol., srpol. dovesc; zn.
ogolne wykazywac prawdziwosc cze-
gos, udowodnic rozwine o sie
ze stpol.
zn. doprowadzic do ujawnienia praw-
dy (w sadzie).
D por. II wiesc, przywiesc, wywiesc.
drewno (1) [Ppu] D zn. drzewo ros-
nace: Pirzwy psalm wypowiada, ize
Krystus on jest drewno wszem wsze
wierzacym [Ppu I, 52, arg]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *dr{v}no (/ urzeczownikowiony
przym. r. n. od ps. *dr}va drwa);
czes. dial. drveno polano, ros. dial.
drovno drzewo opaowe. D rozwoj:
ps. *dr{v}no ? stpol. drevno ?
drevno.
droga (11) [Ksw, Pfl, ZB, Satyra, Ppu]
D zn. pas ziemi suzacy do jazdy,
sciezka: Siedziesze, bo w dob<rze
lubowa>; podle drogi, bo czego jemu
byo dojc, nie pa<mie ta> [Ksw II, 11, 20].
2. sposob poste powania: Bogosa-
wiony maz, jen jest nie szed po radzie
niemiosciwych i na drodze grzesznych
nie sta jest [Pfl I, 17, 1]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy
tekstowe: droga M. lp., droge B. lp.
D etym. ps. *dorga ? zach.sow. *dro-
ga; ogsow. czes. draha, ros. doroga,
sowen. draga. D rozwoj: w wyrazie
nastapio przeniesienie zn. ps. wy-
zobienie, wgebienie, row ? stpol.
sciezka, pas ziemi suzacy do jazdy;
w j. stpol. i srpol. takze w postaci
droga.
drzewiany
drugi (5) [RsK, Kgn, ZB, BZ] D zn.
wystepujacy w kolejnosci bezposred-
nio po pierwszym: Teda se dzia tego
miasta przykaza ji w ciemnice przez
noc wsa<dz>ic, a drugiego dnia kaza ji
prze<d> sie przywiesc [ZB II, 31, 21].
D gram. licz. porz. D formy tekstowe:
drugie C. lp. r. z., B. lm. r. z. D etym. ps.
*drug{j}; ogsow. czes. druhy, ros.
drugoj, scs. drug{, drugyi. D rozwoj: juz
na gruncie ps. zarowno znaczenie
powyzsze, jak i znaczenie jakis; inny,
ktore rozwine o sie w zwrotach za-
WD wierajacych rzeczownik *drug{ (pol.
druh towarzysz, przyjaciel), takich
jak drug{ druga, drug{ drugu w do-
sownym zn. przyjaciel przyjaciela,
przyjaciel przyjacielowi, wtornie:
jeden drugiego, jeden drugiemu;
w j. pol. od XIV w. wypiera z wolna
dawny licz. wtory o tym samym zna-
czeniu.
AK
druznosc (1) [KS] D zn. dzielnosc,
odwaga: Niektorzy z naszych slachci-
JG cow, gdy na grodziech przeciw nie-
przyjacielom bywaja poozeni, odrzu-
ciwszy wszystke sromie zliwosc z na-
mniejsza druznoscia nasladujac, ni pod
czyja choragwia z naszej wojski stano-
obykli [KS, 124, 5]. D gram. rzecz.,
wic sie
ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*druz}nost} / *druz}n{ me zny, dziel-
ny (/ *drug druh, przyjaciel) +
*-ost}; por. ros. drug, scs. drug{. D roz-
woj: ps. *druz}nost} ? stpol. druznosc
? srpol. druznosc.
JG
drzewiany (1) [Satyra] D zn. drewnia-
ny, zrobiony z drewna: Zelazna wic
doma sozy,/ A drzewiana na pug
wozy [Satyra, 191, 10]. D gram. przym.
odm. zoz. D etym. ps. *derven{(j}) (/
*dervo) ? *dreven{(j}) || *dere-
ven{(j}) || *dreven{(j}); ogsow. czes.
JG dreveny, ros. derevjannyj, sch. dre ven,
drzewiej
scs. dreven{. D rozwoj: zach.sow. *dre-
ven{j} ? stpol. *drevany ? stpol.,
srpol. drevany; w j. srpol. wyraz wy-
szed z uzycia.
D por. drzewo.
drzewiej (1) [Sota] D zn. wczesniej,
dawniej: U wody sie poczyna czesc;/
Drzewiej niz gdy sie da jesc,/ Tedy <j>a
na rece daja [Sota, 189, 57]. D gram. przy-
sow. D etym. ps. przysow. *dreve,
st. wyzszy od ps. przysow. *drevo
dawno; ogsow. czes. dreve, ros.,
strus. drevle, scs. drevlje. D rozwoj:
w j. stpol. obocznie drzewie || drzewiej;
wygosowe -j ze stopnia wyzszego
przysowkow (podobnie: lepiej, gorzej);
w srpol. drzewiej.
drzewo (5) [Pfl, BZ, Ppu] D zn. wielo- dura (1) [Kgn]
letnia roslina z pniem i gae ziami:
Wspodz ziemia ziele czyniac siemie ,
a drzewo jabko noszac, czyniac owoce
podug swego przyrodzenia [BZ, 71, 15].
D gram. rzecz., ps. dekl. -s- ? pol.
dekl. n. D formy tekstowe: drzewo M.
lp. D etym. ps. *dervo ? zach.sow.
*drevo; ogsow. czes. drevo drewno;
dial. drzewo, ros. derevo, scs. drevo.
D rozwoj: zach.sow. *drevo ? stpol.
drevo ? srpol. drevo.
D por. drzewiany.
drzenie (2) [Pfl, Ppu] D zn. dygotanie,
drganie, strach: Suzcie Bogu w bo-
jazni i wiesielcie sie jemu ze drzenim
[Ppu II, 53, 11]. D gram. rzecz., pol. dekl. n.
D etym. derywat rzecz. utworzony for-
mantem -enie (/ ps. *-en}je) od czas.
drzec (/ ps. *dr}zati); por. stczes.
drzeti, ros. drozat, sowen. drhteti.
D rozwoj: ps. *dr{zen}je ? stpol.
drzene ? srpol. drzene || drzeni ? bedziecie siedziec, izbyscie dusze wa-
npol. drzene ? drzene.
duch (2) [Pfl, BZ] D zn. sia boza: Na
poczatce Bog stworzy niebo i ziemie , sowa wielmi znamienita, jimiz kazda
34
ale ziemia bya nieuzyteczna a prozna,
a cmy byy na twarzy przepasci, a duch
bozy na swiecie nad wodami [BZ, 71, 3].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: duchu C. lp.
IS
D etym. ps. *duX {; ogsow. czes.
duch, ros. duch, bug. duch, scs. duch{.
D rozwoj: zn. wyrazu rozwijao sie
na zasadzie przeniesienia nazwy, od
zn. konkretnego, por. stpol. oddech,
tchnienie, powiew, wiatr, wyzie-
wy, zywego jeszcze w XVIII w. i za-
chowanego do dzis w utartych zwro-
tach: wypic duszkiem wypic jednym
tchem, co tchu pre dko do zn.
wspoczesnego, abstrakcyjnego ogo
wadz psychicznych czowieka.
BT D por. dusza, odetchnac.
JG
D zn. jama, nora:
Wtorec przyrodzenie jest to we zewe,
ize gdyz sie
on chce odmodzic, tedyc
wiec on je gorzkie korzenie, a pote<m>
wiec on wlezie w dure ciasna, a tako
wie c on tamo z siebie stara skore
se<j>mie [Kgn II, 40, 13]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*dira / od czas. wielokr. *dirati,
zwiazek z ps. *d}rati, *derti, *dera ,
*d}ra , por. pol. drzec; ogsow. czes.
dra, duz. zera, ros. dyra, scs. dira.
JG D rozwoj: w ps. znana tez forma *dera
(/ ps. *derati); D etym. dury niepew-
na; prawdopodobnie chodzi tu o ba-
to-sow. fonetyczne warianty z sam.
tylna, podporzadkowana apofonii *dy-
rati||*dura.
JG
dusza (6) [Ksw, Sota, BZ] D zn. 1. psy-
chiczna strona czowieka, duch, mysl:
Pospieszycie sie , a kamoc na suszy
sze z dre ki wrogow waszych <ochro>ni-
JG li [Ksw IV, 12, 8]. 2. istota zywa, czowiek
albo zwierze : I zmowi Syn Bozy
35
dusze zbozna pobudza, pone ca i po-
wabia [Ksw II, 11, 4]. 3. we fraz. dusza
zywna, zywa stworzenie, zwierze : czonie skrocenia oraz uproszczenia
I stworzy Bog wieloryby i wszelka
dusze zywna i ruchajaca [BZ, 71, 31].
D gram. rzecz., ps. dekl. -ja- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: dusza M. lp.
D etym. ps. *dusa / *duX ja; ogsow.
czes. duse, ros. dusa, sch. dusa, scs.
dusa. D rozwoj: ps. *dusa ? stpol.
dusa ? srpol. dusa.
D por. duch.
dwa (3) [Kgn, BZ] D zn. licz. gowny,
odpowiadajacy liczbie 2: Jenzec dom
jest ci on by miedzy dwiema domoma
[Kgn II, 37, 93]. D formy tekstowe: dwie
(babce, swiecy) B. lpdw. r. z. D etym.
*pie. duuo; ps. *d{va r. m., *d{ve r. z.
i n.; ogsow. czes. dva r. m., dve r. z.,
n., ros. dva r. m., n., dve r. z. sch. dva
r. m., n., dvje r. z., scs. dva r. m., d{ve
r. z., n. (por. ac. duo r. m., n., duae r. z.,
grec. duo, lit. du r. m., dv r. z., stind.
dva, dvau r. m., dve r. z., n.). D rozwoj:
jako pierwotny zaimek w skadni zgo-
dy z rzecz.; wskutek przebudowy kate-
gorii rodzaju w j. npol. nowe formy
r. mos. dwaj (w skadni zgody) i dwoch
|| dwu (w schemacie skadniowym: licz.
+ rzecz. w D. + 3. os. lp. r. n.) oraz
zmiana zakresu form odziedziczonych
z ps. dwa r. mnos. i n., dwie r. z.
D por. dwanacie, dwoje.
dwanacie (1) [RsP] D zn. licz. gowny,
odpowiadajacy liczbie 12: Czso mi
Fiebronija pobraa zyto, to stao za
dwanacie grzywien [RsP, 45, 50]. D etym.
ps. *d{va na dese te; ogsow. czes.
dvanact, ros. dvenadcat, sch. dvanaest,
scs. d{va na dese te; podobny sposob
tworzenia liczb 1119 poprzez skada-
nie poszczegolnej jednostki oraz licz.
10 wystepuje w wiekszosci je
zykow ie.,
por. ac. quattuordecim czternascie.
dwor
D rozwoj: zrost pierwotnego zestawie-
nia dwa na dziesiecie; w jego drugim
gr. spg.: dwanadziescie ? dwanaccie
? dwanacie; pozostaje w skadni rza-
du z rzecz.
D por. dwa.
AK
dwoje (2) [RsP, RsK] D zn. licz. zbior.,
odpowiadajacy liczbie dwa: Jako mi
Sedziwoj kaza swemu ludu wziac dwo-
je skota [RsP 44, 13]. D etym. majacy po-
JG czatkowo peny paradygmat, zroznico-
wany rodzajowo licz. przym. od dwa,
utworzony ps. suf. *-j}; ps. *d{voj};
ogsow. czes. dvoji, dvoje dwojaki,
podwojny, ros. dvoe, sch. dvo je dwa,
scs. d{voji dwojaki; dokadne odpo-
wiedniki ie. lit. dvej dwa (z plu-
raria tantum), grec. doio, doio dwa,
podwojny, stind. dwaya podwoj-
ny. D rozwoj: we wszystkich j. sow.
licz. zbior. wychodza z uzycia lub
zmniejszaja zakres (por. np. bug.,
w ktorym w tej funkcji nijaka i zenska
postac liczebnika gownego dve),
a w j. pol. sposrod form rodzajowych
zostaja tylko pierwotne nijakie, ktore
podobnie jak dwoj (m.) i dwoja (z.)
byy w skadni zgody z liczonym rze-
czownikiem; w wyniku wzajemnych
interferencji mie dzy licz. g. od pieciu
wzwyz a licz. zbior., te ostatnie wspo-
czesnie realizuja schemat skadniowy:
AK licz. zbior. + rzecz. w D. + 3. os. lp.
r. n., a w zwiazkach z rzecz. sa w
skadni zgody jedynie w C. i Msc.
(rzecz. w lm.), w pozostaych przy-
padkach skadnia rzadu z rzecz. w D.
lm.
D por. dwa.
AK
dwor (1) [LA] D zn. miejsce pobytu
panujacego, jego mieszkanie wraz
z orszakiem, takze sam orszak: A mia
barzo wielki dwor,/ Procz panosz
dyjabe 36

trzysta rycerzow [LA, 173, 13]. D gram. ez Msciwojow cum uxore clara dzierzy
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. sia moca to, co sie dziaem i ozem
D etym. ps. *dvor}; ogsow. czes. sie dostaa Swie tochnie [RsK, 48, 2].
dvur, ros. dvor, scs. dvor}. D rozwoj: D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
ps. *dvor} ? stpol. dvor ? srpol. dekl. m. D etym. ps. *del{; ogsow.
dvor; pierw. zn. przestrzen zamknie
ta czes. dl, ros. del, scs. del{. D rozwoj:
wrotami, zagroda rozszerzone do ps. *del{ ? stpol., srpol., npol. Za; od
to, co jest na zewnatrz, por. wyjsc XIV w. stpol. i dial. tez grzbiet gory,
na dwor. wzniesienie.
JG D por. dzielen.
dyjabe zob. diabe. JG
KDK dziaac (1) [Tecz] D zn. czynic, robic:
dziac (6) [LA, Kgn] D zn. 1. nazywac A skarzac na ziemiany, by jim gwaty
kogos imieniem: Ach, krolu wieliki dziaali [Tecz, 193, 13]. D gram. czas., ps.
nasz,/ Coz ci dzieja Me szyjasz [LA, 173, kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
2]. Eufamijan jemu dziano [LA, 173, 23]. -asz; ndk. D etym. ps. *delati, *delajo
2. mowic, powiadac: Badzcie, dzie, stawiac (np. budynek); czynic, praco-
tako madrzy, jakoc sa we zewie madrzy wac (/ rzecz. *delo); ogsow. czes.
[Kgn VI, 40, 4]. D gram. czas., ps. kon. III delat, ros. delat, sch. dje lati, scs. delati.

-jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz; D rozwoj: ps. *delati ? stpol. Z aac(i)
ndk. D etym. pie. *dhe-; ps. *dejati, || Zeac(i) (rzadsze) ? srpol. Zaac ||
*dejo (iter. do *deti, *dedjo) poozyc; Z eac (rzadsze).
zrobic; rzec (ps. *deti komu j}me D por. dziac, dziela.
WD
nadac komus imie ); ogsow. czes.
ksiazk. i przest. dt mowic, powiadac, dziao (2) [RP] D zn. 1. czynnosc, wy-
powiedziec, strus. dejati czynic, ro- konywanie czegos, uczynek, praca:
bic; mowic, br. pot. dzejac robic, Mow se mna, boc mam dziao,/ Gdyc
dial. dzeic gadac, sowen. dejati sie se mna mowic chciao [RP, 197, 75].
czynic, dziaac; mowic, scs. dejati 2. rzecz wykonana, dzieo: Gospo-
czynic, dziaac (por. stind. dadhati dzinie wszechmogacy,/ Nade wszytko
stawia, kadzie, lit. deti kasc, sta- stworzenie wie cszy,/ pomozy mi to
wiac, umieszczac; sadzic, siac; robic). dziao sozyc [RP, 195, 3]. D gram. rzecz.,
D rozwoj: ps. *dejati ? stpol. *Z ejaci ? ps. dekl. -s- ? pol. dekl. n. D etym. ps.
ta *delo / *deti dziac + *-lo-; ogsow.
stpol. Z ac || Z ejac (forma niesciagnie
czas. wyste puje w gw. pn.pol.); wyraz czes. delo armata, ros. deo czyn;
dzis uzywany tylko w waskim wyspecja- sprawa, interes, dzieo, scs. delo
lizowanym zn. wyrabiac na drutach, dzieo. D rozwoj: ps. *delo ? stpol.,
szydekiem lub maszynowo; poswiad- srpol., npol. Zao; pierw. jeden wyraz
czony w zabytkach stpol. bezok. Z ec(i) dziao w zn. dzieo, czyn, robota, pra-
moze kontynuowac ps. *deti. ca (w tym zn. do dzis w dial.) i w zn.
D por. dziao, dziecie , nadzieja, wyspecjalizowanym machina oble zni-
odzienie, zdziac. cza, narzedzie wojenne; procesy wy-
WD rownan formalnych (pierw. dziao, ale
dzia (1) [RsK] D zn. podzia, dziele- Msc. lp. dziele, lm. dzielech) doprowa-
nie, rozdzielenie (szczegolnie majat- dziy do rozszczepienia na dwa od-
ku): Jako prawie wiemy i swiaczymy, re bne wyrazy juz w XV w.; w XVI w.
37
dziao niemal niepodzielnie wyste puje
w zn. urzadzenie do wyrzucania
pociskow; w zn. czyn, praca i jej
rezultat oba wyrazy dziao i dzieo
byy wymienne, choc postac dzieo wy-
ste
powaa cze sciej; rozejscie obu wa-
riantow nastapio prawdopodobnie na
przeomie XVI i XVII w.; od XVIII w.
jednostki cakowicie ze soba niezwia-
zane.
D por. dziac, dziaac, dziela.
dziano zob. dziac.
dziatki (3) [Kgn, ZMB] D zn. 1. dzieci:
Prosciez Boga, wy mie i zadne ma-
ciory,/ By wam nad dziatkami nie byy
takie to pozory [ZMB, 180, 33]. 2. wier-
ni: Dziatki mie! Nasz Kryst miy jest
on swe swie te ap<osto>y temu to na-
ucza by [Kgn VI, 40, 1]. D gram. rzecz. blp.
h h
D etym. pie. *d e- || *d oi -, por. pol.
doic; ps. *det}ky || *det{ky; zdr. od
deti; ogsow. duz. daw. zetk-ka, ros.
detki, sch. djetki. D rozwoj: wyraz dziatki
pojawia sie w XV w.; dzis przest.,
zastepowany przez forme dzieci.
dziecie (3) [ZB] D zn. dziecko: Swie-
ty Bazej poprosiw Boga, re ke
swa
dziecie ci na gowe wozy, od jegoz
dotknienia dziecie pene zdrowie wzie -
o [ZB, 31, 14-15]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -t- ? pol. dekl. n. D formy
tekstowe: dziecie cia D. lp. D etym. pie.
*dhe- || *dhoi-, ps. *dete ; ogsow.
czes. dte, ros. ditja, sch. dijete, scs.
detist}. D rozwoj: ps. *dete ? stpol.
Z eca ? srpol. Z ece
; dzis wyraz ksiazk.
D por. dziac, dziatki.
dziedzictwo (3) [Pfl, Ppu] D zn. po-
siadanie (mienia) z prawem dziedzi-
czenia: Zadaj ode mnie a dam ci po-
gany w dziedzictwo twoje i w trzyma-
nie tobie kraje ziemskie [Ppu II, 53, 8].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dziela
dekl. n. D etym. ps. *deditj}stvo /
*ded{ dziad + *-itj}- + *-stvo; por.
czes. ded, ukr. did, scs. ded{. D rozwoj:
w wyrazie nastapi zanik jeru w pozycji
sabej i uproszczenie nowo powstaej
grupy spg. -cstv- ? -ctv-.
D por. dziedzina.
JG
dziedzina (3) [RsP, RsK] D zn. cos
posiadanego na wasnosc; wasnosc
ziemska, wosc, wies, jej mieszkancy:
JG
Jako prawie wiemy i swiaczymy, ez
Dobko nie by gospodarzem ani w trzy-
WD
maniu dziedziny Dule bianki nigdy, ta-
ko jako na przywileju stoji [RsK, 48, 5].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: dziedzinie
Msc. lp. D etym. ps. *dedina / *ded{
dziad + *-ina-; ogsow. czes.
dedina wies, ros. dedinai dziedzicz-
ny majatek, sowen. dedina spadek.
D rozwoj: ps. *dedina ? stpol. Z eZ ina;
w wyrazie nastapio rozszerzenie zn.
stpol. wasnosc dziada, wasnosc dzie-
dziczona ? srpol. posiadosc wiej-
ska ? npol. zakres dziaalnosci.
JG D por. dziedzictwo.
JG
dziela (1) [B] D zn. z powodu; ze
wzgle du na; dla: Twego dziela Krzci-
ciela, bozycze,/ Usysz gosy, napen
mysli czowiecze [B, 163, 4]. D gram.
przyim. rzadzacy D., w postpozycji (po
wyrazie rzadzonym). D etym. ps. *delo
dzieo; ogsow. *delja z powodu
strus. delja dla, z powodu, stsch.
dilja z powodu, ze wzgle du na, scs.
delja dla, z powodu; zachowany
reliktowo w br. dial. ele dla. D roz-
JG woj: rozwoj znaczenia analogiczny do
ac. causa przyczyna; dzieo; z powo-
du; juz w j. stpol. archaizm; wyszed
z uzycia; wspoczesne pn.sow. przy-
imki, np. pol. dla, guz. dla wedug,
dla, ros. dlja w celu, do, dla, ukr.
dlja dla, z powodu prawdopodobnie
dzielen 38

w wyniku skrocenia powyzszej formy den, scs. d}n}. D rozwoj: ps. *d}n} ?
hasowej. stpol., srpol., npol. Z en.
D por. dla, dziao. D por. dzisia.
AK JG
dzielen (1) [RsP] D zn. taki, ktory dzierzec (1) [RsK] D zn. posiadac jako
z rodzina nie zyje juz we wspolnocie wasnosc lub dzierzawe : Dzierzy sia
majatkowej, ktoremu wydzielono cze sc moca to, co sie dziaem i ozem sie do-
ze wspolnego majatku: <Jak>o Swie - staa Swie tochnie [Rsk, 48, 2]. D gram.
tosaw nie dzielen by <te>n czas czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
s swym occem, kiedy mu <ko>nie po- III -e , -isz; ndk. D etym. pie. *dheregh-;
kradziony [RsP, 45, 29]. D gram. przym., ps. *dr zati / *drzeti (/ *drgeti);

odm. prosta. D etym. ps. *del}n{(j}) ogsow. czes. drzet trzymac, miec,
(/ del{ cze sc; rodzaj; udzia, dziele- ukr. derzaty, sch. drzati trzymac,
nie, podzia). D rozwoj: wyraz dzielny uwazac, scs. dr{zati (por. awest. dra-
w j. stpol. oznacza tez podlegajacy zaite trzymac, prowadzic). D rozwoj:
podziaowi, stad list dzielny (pisem- ps. *dr zati ? stpol. *Zirzaci ? stpol.
Z ec|| Zerzec (zmiana -ac na -ec to
irz
ny akt podziau majatku), dzielne
(opata dla dworu przy podziale ma- wynik analogii do czas. typu widziec),
jatku kmiecego), dzielna owca (ow- w XVI w. Zerzec i wyjatkowo: pierw-
ca, ktora bya dawana tytuem zatwier- otne Zerzac oraz wtorne pod wpy-
dzenia podziau majatku kmiecego); wem form cz. ter. Z erzyc; powszech-
niedzielen zas oznacza tego, ktory ny w XIVXV w. na Maz. i w Mp.,
wypierany przez szerzace sie z Wlkp.
zy z rodzina we wspolnocie majat-
synonimiczne trzymac; dzis wyste puje
kowej.
gownie w gwarach pd.pol.; w j. ogpol.
D por. dzia.
WD wyraz ksiazk. lub zart.; fraz. dzierzyc
dzien (17) [Pfl, Kgn, ZB, BZ, Satyra, palme pierwszenstwa, dzierzyc wadze .
D por. odzirzec.
Ppu] D zn. 1. przeciag czasu od wscho- WD
du do zachodu sonca: I nazwa jest
dziesiecina (1) [RsK] D zn. dziesiata
swiatosc dniem, a cmy noca [BZ, 71, 6].
cze
sc zbiorow skadana jako danina:
2. dzien pracy, dniowka robocza: Jako prawie i swiaczczymy, ez dominus
Gdy dzien panu robic maja,/ Cze stok- Episcopus Cracoviensis wzia dwoje
roc odpoczywaja [Satyra, 191, 3]. 3. do- pieniadze za jedne dziesie
cine
w prze-
ba: A badzcie na rozeznanie czasom chod [RsK, 48, 13]. D gram. rzecz., ps.
i dniom, i latom [BZ, 71, 22]. 4. we fraz. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
sadny dzien dzien Sadu Ostateczne- dese
t-; ogsow. czes. desetna, ros.
go: Alec we wtore niedzieli jescie wy desjatna, sch. desetina, scs. dese
tina.
byli syszeli, kakoc on w dzien sadny na D rozwoj: w j. stpol. od XIV w.; utwo-
sad przydzie, a wielikac on znamiona rzony suf. -ina od licz. dziesie
c (/ ps.
czynic be dzie [Kgn II, 35, 10]. D gram. *deset}).
rzecz., ps. dekl. -n- ? pol. dekl. m. D por. dziesie c.
D formy tekstowe: dzien M. lp., dnia D. JG
lp., dniu C. lp., dniem N. lp., we dnie dziesiec (2) [RsP] D zn. licz. gowny,
Msc. lp. D etym. pie. *din (/*di- || odpowiadajacy liczbie 10: Jako Janek
*dei- swiecic, byszczec); ps. *d}n}; slubi Biejatce dac rucha za dziesie c
ogsow. czes. den, ukr. den, bug. grzywien [RsP, 45, 36]. D etym. pie. rzecz.
39
licz. *dekm-t- dziesiatka pochodny
od pierwotnego licz. *dekm, zachowa-
nego w ac. decem, grec. deka; ps.
*dese t} to pierwotny rzecz. dekl. -nt-,
wyrownany do licz. *pe t}, *sest}, gene-
tycznych zenskich rzecz. dekl. -i-;
ogsow. czes. deset, ros. desjat, bug.
deset, sch. de set, scs. dese t} (por. lit.
d~esimt, desimits, ot. desmit, stind.
dasat-, dasati-). D rozwoj: w j. pol. zmia-
na zarowno wzorca odmiany (pod
wpywem licz. dwa), jak i skadni
z rzecz. obecnie w skadni zgody
w C., N. i Msc., stara skadnia rzadu
w pozostaych przypadkach.
D por. dziesie cina.
AK
dziewiate (1) [Ksw] D zn. po dziewia-
te: A dziewiate dani sa na towarzy-
stwo wiecznego krolewania [Ksw I, 10,
27]. D gram. przysow. D etym. skost-
niaa forma B. lp. r. n. licz. porz.
dziewia ty; pie. *neun-to dziewiaty
(przym. od pie. licz. g. *neun dzie-
wiec); ps. *deve t{(j}); ogsow. czes.
devaty, sch. deveti, scs. deve
t{. D rozwoj:
w j. stpol. formy typu czwarte, dziewia
te, piate, osme wyste puja obok. wyr.
przyim. po czwarte, po dziewia te...,
sygnalizujac kolejny sposrod numero-
wanych punktow wypowiedzi, wycho-
dza z uzycia w ciagu XVI w.
AK
dziewica (4) [B, Ksw, Kgn] D zn. dziew-
czyna, panna, kobieta niezame zna; tak-
ze o Matce Boskiej: Ta sowa pisze
madry Salomon, a sa sowa Syna Bo-
zego, te
to swieta dziewice
Katerzyne w
sawe krolewstwa niebieskiego wabia-
cego [Ksw II, 11]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-ja- ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
dziewica M. lp., dziewica N. lp. D etym.
pie. *dhei - ssac; pzn.ps. *devica /
*deva dziewczynka + *-ica (/ przed
III palat. *-ika); ogsow. stczes.
device, ukr. divycja, sch. djevica, scs.
dzisia
devica. D rozwoj: pzn.ps. *devica ?
evica ? srpol. Z*
stpol. Z* evica.
JG
dzieka (3) [Sota, RP] D zn. we fraz.
przez dzieki bez zgody, wbrew woli,
przemoca: Gdyc przyniose jadu gar-
nek,/ Musisz ji pic przez dzieki [RP, 197,
69]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. zach.sow. *de k- /
zap. srgniem. danc podziekowanie;
zach.sow. stczes. diek, dek, dieka,
czes. dk podzie
kowanie, dky dzie -
ki, z pol. ukr. djaka podziekowa-
nie, br. dzjaki dzieki (por. niem.
Dank, ang. tkanks). D rozwoj: w j. stpol.
wyraz wyste powa takze w lp. r. m.
dzie
k lub lm. dzieki, por. dzieki czynic,
dzie
ki Bogu, dzie
kczynienie; niem. Dank
ponownie zapozyczone do j. pol.
w XV w. jako dank nagroda zwycie -
ska, pierwszenstwo, zaszczyt.
D por. dzie kowac.
JG
dziekowac (1) [Sota] D zn. chwalic,
czcic: Bo ktoc je chce sobie zachowac,/
Beda ji wszytki miowac/ I kromie oczu
dziekowac [Sota, 190, 82]. D gram. czas.,
- pol. II -e , -esz; ndk. D etym. zap.
stwniem. dankon (raczej za posrednic-
twem czeskim, por. stczes. dekovati);
niewykluczone jednak, ze mog powstac
w rezultacie uniwerbizacji zwrotu dzie ki
czynic (rzecz. dzie
ka, dzieki / stwniem.
denke podziekowania).
D por. dzieka.
WD
dzinsia zob. dzisia.
BT
dzisia, dzinsia, dzis (9) [Kgn, Pfl, Ppu,
Ksw, ZMB, RP] D zn. biezacego dnia,
teraz, obecnie: Ize toc ja wam dzisia
wielikie wiesiele zjawiam (...) iz ci sie
dzisia na<m> miy Kryst na ten to swiat
jest by narodzi [Kgn II, 35, 18-20]. Gos-
podzin rzek ku mnie: Syn moj jes ty,
ja dzisia porodzi jesm cie [Pfl II, 17, 7].
Tako nagle sirce jego jemu doradzi,
dzis
izby grzecha osta, swojich grzechow
sirdecznie zaowa i z swie ta cyrekwia
dzinsia zawoa [Ksw IV, 12, 19]. Nie boj
sie dzis mojej szkoy/ Nie dam ci czysc
epistoy [RP, 198, 87]. D gram. przysow.
D etym. ps. *d}n}sa / *d}n} + *sa
(D. lp. zaimka *s}); ogsow. czes.
dnes, guz. dzens, duz. zens, strus.
dnes, sch. danas, scs. d}n}s}. D rozwoj:
w stpol. uproszczenie dzinsia ? dzisia
? dzis, naste pnie na wzor innych
przysow. wczora ? wczoraj, tuta ?
tutaj pojawia sie w srpol. dzisiaj.
D por. dzien.
dzis zob. dzisia.
dziwno (1) [RP] D zn. w osobliwy
sposob: Kogokoli smierc udusi,/ Kaz-
dy w jej szkole byc musi;/ Dziwno sie
swym zakom stawi,/ Kazdego zywota
zbawi [RP, 195, 15]. D gram. przysow.
D etym. ps. *div}no, pierwotnie M., B.
lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
*div}n{; ogsow. czes. divno, guz.
dziwno, duz. ziwno, ros. divno, sch.
d vno, scs. div}no. D rozwoj: w okresie
srpol. zastapione forma dziwnie, pier-
wotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej ps.
przym. *div}n{.
D por. dziwny.
dziwny (1) [List] D zn. cudowny;
niezwyky, osobliwy: Dziwne rzeczy,
w miosci be dac, poczey sie miedzy
nama [List, 114, 9]. D gram. przym., odm.
zoz. D etym. pie. *dei - || *di- jasniec,
lsnic ? *diuo- jasniejacy, pie
kny;
ps. *div}n{(j}) godny widzenia, po-
dziwu / *diviti patrzec z podziwem,
wprawiac w podziw / *div{ za-
chwycajacy, niezwyky; ogsow.
czes. divny, guz. dziwny, ros. dvnyj,
ukr. dyvnyj, sch. d van cudowny, prze-
sliczny, scs. div}n{ (por. stind. dvah,
~
grec. dos niebianski, boski, ac. dus
boski). D rozwoj: ps. *div}n{j} ?
40
stpol. *Zivny ? stpol., srpol. Zivny;
w j. stpol. wyraz wyste powa takze
w zn. godny widzenia, dziki.
D por. dziwno.
IS
dzwirze (1) [Sota] D zn. otwor wej-
sciowy, zasona (drewniana lub inna)
otworu: Mnogi jeszcze przed dzwirz-
mi be dzie,/ Cso na jego miasto sie dzie
[Sota, 189, 43]. D gram. rzecz. blp. D etym.
pie. *dhwer-, ps. *dv}r} (r. z. lp.), dv}ri
(lm.); ogsow. czes. dvere, ukr. dveri,
sowen. duri, scs. dv}r}. D rozwoj:
w j. stpol. od XIV w. drzwi, od XV w.
BT
tez dzwirze, od XVI w. dzwierze:
w wyrazie drzwi przeprowadzona me-
BT
tateza ps. *dv}ri ? stpol. *dvri ? drvi;
w wyrazie dzwirze nieregularny rozwoj
jeru } ? i.
JG
E
epistoa (1) [RP] D zn. list: Nie boj
sie
dzis mojej szkoy/ Nie dam ci czysc
epistoy [RP, 198, 88]. D gram. rzecz., pol.
dekl. z. D etym. zap. ac. epistola list;
por. br. epistala dugi, zazwyczaj
BT nudny list, sch. epistola list, zazwy-
czaj dugi i wierszowany. D rozwoj:
w wyrazie dokonaa sie degradacja zn.;
w j. stpol. epistoa bya synonimem
listu, ale oznaczaa list wazny, doty-
czacy spraw publicznych, religijnych,
majacy wartosc literacka; ta cecha zn.
staa sie
punktem wyjscia uzyc ironicz-
nych, na oznaczenie listu przydugiego
i nudnego.
JG
ez, eze (11) [RsK, RP] D zn. spojnik
wprowadzajacy zdania: 1. dope-
nieniowe ze: Jako prawie wiemy
i swiadczymy, ez Dobko nie by gos-
podarzem [RsK, 48, 4]. Jakusz re
czy za
41
Staszka, ez mia chyz poprawic [RsK
1398, 48, 29]. 2. okolicznikowe skutku
tak ze, az: Pad na ziemie , eze
stekna [RP, 196, 46]. D etym. ps. *jeze
ktory; jedna z trzech form rodzajo-
wych (pozostae to *j}ze i *jaze); pier-
wotny skostniay M. lp. r. n. zaimka
anaforycznego je (ps. *je), wzmocnio-
ny part. ze (ps. *ze), w ktorej wy-
gosowe, nieobciazone funkcjonalnie
-e zwykle ulega elipsie, gdy part.
zajmuje pozycje posamogoskowa; za-
nik nagosowej spg. j moze byc
wynikiem hiperpoprawnosci w zakre-
sie prejotacji; analogiczne formy w in-
nych j. sow. stczes. ez, moraw. ez
ze, strus. eze, oze ze; poniewaz; je-
zeli, ukr. oz, oze ze; bo, sch. je re,
dzis zwykle je r (/ ps. *jeze) bo,
poniewaz, dawniej tez ze. D rozwoj:
wyste puje w Maopolsce (do przeomu
XIV/XV w.) i na Mazowszu (do
poowy XV w.), wyparte przez analo-
giczna forme wielkopolska iz(e), opar-
ta na zaimku w M. lp. r. m.
D por. iz, -ze, ze.
ezby (1) [Sota] D zn. zeby: Nie ma
talerza karmieniu swemu,/ Ezby ji ukroi
drugiemu [Sota, 188, 23]. D gram. spojnik
wprowadzajacy zd. okolicznikowe celu.
D etym. zrost spojnika ez z wykadnikiem
tr. przyp., z pochodzenia 3. os. lp.
aorystu czas. byc (/ ps. *byti).
D por. by, ez.
eze zob. ez.
gaj
F
faa zob. chwaa.
IW-G
G
gabac (2) [RsK] D zn. oskarzac, po-
zywac: Ez nie miaa o ten czynsz
gabac ani jego re kojmiej, a gdy by je
gabaa, tegdy X grzywien by jemu
ostaa [RsK, 48, 35]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? stpol., srpol. kon.
IV -am, -asz; ndk. D etym. pie. *ghobh-
brac, chwytac; ps. *gabati; ogsow.
sc. habat zgarniac, zagarniac; zabie-
rac sia, konfiskowac, strus. gabati
ciemie zyc, ukr. dial. habaty chwy-
tac, bug. dial. gabam oszukiwac,
okamywac (por. lit. gobetis akomic
, pozadac, ac. habere trzymac,
sie
AK
miec, stind. gabhasti- ramie , re
ka).
D rozwoj: ps. *gabati ? stpol. *gabaci
? stpol., srpol. gabac; w stpol. tez w zn.
przesladowac, dre czyc, napastowac,
chciec zagarnac, usilnie zabiegac.
D por. nagabac.
WD
gaj (1) [RsK] D zn. may las, zwaszcza
AK lisciasty: Uczyni Mathiasz szkody
C grzywien w rolach, w gajoch, i w a-
AK kach i w dziedzinie Predocie [RsK, 48, 7].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pol. dekl. m. D etym. ps. *gaj} wy-
odre bniony may las; miejsce pogan-
skiego kultu; lasek, gdzie zakazano
wste powac; derywat od czas. ps.
*gajiti powodowac, zeby cos zyo,
rozwijao sie, roso; ogsow. sc.
haj, ukr. haj, sch. gaj, sowen. gaj.
D rozwoj: ps. *gaj} ? stpol. gaj ?
ganic
srpol. gaj; w formie Msc. lm. gajoch
konc. -och, wyste pujaca w XIVXVI
w., ograniczona terytorialnie do Mp.
i Slaska.
ganic (2) [Sota] D zn. czynic wyrzuty,
miec za ze: Tako panna, jako pani/
Ma to wiedziec, cso sie gani [Sota, 190,
75]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym.
pie. *gon-; pn.sow. *ganiti prze-
sladowac sowem, strofowac, ajac
(kauz. od *goniti) czes. hanet, hanit,
sc. hanit; formy wsch.sow. (ukr.
hanyty, br. hanic) moga byc pozycz-
kami z j. pol. D rozwoj: zach.sow.
*ganiti ? stpol. *ganici ? stpol., srpol.
ganic; w j. stpol. tez w zn. rzucac
obelgi, zorzeczyc, skarzyc, pozywac
do sadu, odrzekac sie .
D por. ganba, naganic.
ganba (1) [Tecz] D zn. obrazliwe wy-
smiewanie sie , szydzenie: Zabiwszy,
rynna ji wlekli, na wschod nogi wo-
zyli,/ Z tego mu ganbe
, czynili [Tecz, 193,
11]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. pn.ps. *gan}ba ga-
nienie / *ganiti + *-}ba; guz. hanba
niesawa, sromota, czes. hanba
hanba, br. hanba zniewaga, obel-
ga, ukr. hanba zniesawienie, obel-
ga. D rozwoj: pn.ps. *gan}ba ?
stpol. ganba ? srpol. ganba; od XV
do XVII w. podst. zn. wyrazu byo
ganienie, ajanie, strofowanie, ktore
motywowao zn. pochodne rezultat
ganienia, wstyd oraz rzecz zasugu-
jaca na zganienie, czyn naganny,
zaswiadczone juz w j. stpol.; obecnie
wyraz nie jest juz motywowany czas.
ganic, do czego przyczynia sie zmiana
g ? h pod wpywem czes.; formy z g-
znane do pocz. XVII w.
D por. ganic.
42
gardo (1) [ZB] D zn. cze sc przewodu
pokarmowego, ktora aczy jame ustna
z przeykiem: Jemuz synowi kosc
rybia w gardle uwie za, od jejze juz
JG skonczec zaczyna [ZB, 31, 12]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.
D etym. ps. *grdlo; ogsow. czes.
hrdlo, ros. gorlo, ukr. horlo, sch. grlo,
cs. gr}lo. D rozwoj: ps. *gr dlo ? stpol.,
srpol. gardo.
JG
garnek (1) [RP] D zn. naczynie suzace
do gotowania i przechowywania po-
traw: Otchocec sie s miodem tarnek,/
Gdyc przyniose jadu garnek [RP,197, 68].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. dem. ps. *gr n{k{ /
*gr n{ ognisko + *-{k{; por. czes.
hrnek, ros. gorsok (n zaniko), ukr.
horscok, bug. garne, rzecz. podst. po-
swiadczony tylko w j. wsch.sow. ros.
WD gorn ognisko; piec hutniczy, ukr.
horn, horen, horno palenisko, ogni-
sko; piec garncarski. D rozwoj: ps.
*gr n{k{ ? stpol., srpol. garnek; pierw.
zn. wyrazu to ognisko, naste pnie na-
czynie zawierajace zar, ogien i wresz-
cie naczynie w ogole.
JG
gdaz (4) [Ksw] D zn. gdy, kiedy; jezeli;
skoro: A gdaz, prawi, anje zmowi ta
wszyt<ka sowa, z>apakacha [Ksw I, 10,
24]. K niemuz gdaz czowiek grzeszny
rozpamie <taje
grzechy> stapi, toczu
sam siebie wspomienie [Ksw IV, 12,13].
Gdaz sie , prawi, usmierzyo tako
mocne bostwo, w czem bujac moze
nasze mde czowieczstwo? [Ksw IV, 13,
42]. D gram. spojnik wprowadzaja cy
zd. okolicznikowe czasu, tez z odcie-
niem warunkowym lub przyczynowym.
D etym. wzmocniony skrocona part. ze
(ps. *ze) pierwotny przysowek zaim-
kowy pytajny i nieokreslony (wtornie
spojnik) w postaci zrostu ps. zaimka
JG pytajnego *k{ z partykua *da (obocz-
43
na do *dy) pochodzenia zaimkowego;
ogsow., ale -da najlepiej zachowane
w j. wsch.sow. i pd.sow. sch. kad,
kada kiedy, gdy, sowen. gda kie-
dy?, ros. kogda kiedy, jezeli, gdy,
scs. k{gda, kogda kiedy?, kiedys.
D rozwoj: reliktowo tylko w j. stpol.,
zastapione wspolnofunkcyjnym, obocz-
nym gdy; w obu nagosowe k ? g
w wyniku upodobnienia pod wzgle -
dem dzwie cznosci (po zaniku jerow).
D por. gdy, -ze.
gdy, gdyz, gdyzci, gdyc (29) [Pfl, RsK,
Kgn, Sota, List, Park, KS, ZB, LA, RP,
Satyra, Ppu] D zn. kiedy; jezeli; sko-
ro: A gdyz w miasto przyniesion
swie
ty Bazej, teda se dzia tego miasta,
przykaza ji w ciemnice przez noc
wsadzic [ZB, 31, 19]. A gdyzci wie c Jozef
z Maryja jesta ona bya do tego to
miasta Betlehem przysza, a tedy wie
oni nie moglic sa miec niejedne gos-
pody tamo byli [Kgn II, 37, 90]. Jestli
c barzo grubieje,/ Tako pismem czas
wyznaje./ Gdy h przypisano be dzie,/
Ch chwalebne tako sie dzie [Park, 109, 24].
Gdyc przyniose jadu garnek, musisz ji
pic przez dzie ki [RP, 197, 68]. D gram.
spojnik wprowadzajacy zd. okoliczni-
kowe czasu, tez z odcieniem warunko-
wym lub przyczynowym; moze byc
wzmocniony skroconymi w pozycji po-
samogoskowej partykuami ci (gdyc),
ze (gdyz) lub nimi oboma (gdyzci).
u
u
D etym. pie. *k o-dy, *k o-da rdzen
u
zaim. *k o- wzmocniony enklityczna
part. *dy lub *da; ps. *k{dy (obok
*k{da) kiedy to pierwotnie przyso-
wek zaimkowy pytajny i nieokreslony,
wtornie spojnik; zrost ps. zaimka py-
tajnego *k{ z part. pochodzenia zaim-
kowego *dy, wyste pujaca tez w obocz-
nej postaci *da; ogsow., ale w postaci
z dy zwaszcza w j. zach.sow. czes.
kdy zaimek przysowkowy czasowy
gdzieby
kiedy, kiedys, a w funkcji spojnika
czasowego jako kdyz gdy, chorw.,
serb. kada, kada, dial. tez kadi kiedy
(por. lit. kada kiedy, stind. kada
kiedy, gdy). D rozwoj: zanik jerow
w j. pol. umozliwia upodobnienie
pod wzgle dem dzwie cznosci, w wyniku
ktorego nagosowe k ? g.
D por. ci, gdaz, kiedy, -z.
AK
gdyc zob. gdy.
AK
AK gdyz zob. gdy.
AK
gdyzci zob. gdy.
AK
gdzie, gdziez (11) [Ksw, RsP, RsK, Park,
ZMB, Sota] D zn. 1. zaim. przysowny,
pytajny w ktorym miejscu: O anjele
Gabryjele, /Gdzie jest ono twe wesele,/
Cozes mi go obiecowa tako barzo
wiele [ZMB, 180, 27]. 2. zaim. przysow-
c
ny, wzgle dny; wprowadza zd. miejsco-
we: Umiej obiecado moje,/ Ktorem
tak napisa tobie,/ Aby pisa tak
krotkie a,/ Aa sowito, gdzie sie wzdu-
zaa [Park, 108, 6]. 3. spojnik; wprowadza
zd. okolicznikowe czasu: Jakosm przy
tem by, gdzie Jakusz re czy trzy
grzywny Michakowi Giebotowskie-
mu zakadu re kojemstwa [RsK, 48, 25].
u
D etym. pie. *ku- || *k - (rdzen zaim.)
h
+ *-d e (part.); ps. *k{de; ogsow.
czes. kde, ros. gde, sch. gdje , scs. k{de
~
(por. stind. kuha, lit. ku r). D rozwoj:
ps. *k{de ? stpol. gZ e || kZ e || Z e.
D por. kiedy, kto, -ze.
WD
gdzieby (3) [Ksw, RsP] D zn. 1. zaim.
przysowny, wzgle dny; wprowadza zd.
przedmiotowe: Toc ubogi krolewic
by, ize nie jimia, gdzieby swoje
gowe
podkoni [Ksw IV, 13, 25]. 2. spojnik;
wprowadza zd. warunkowe: Jakosm
przy tem by, gdzie Se dziwo<j> umowi
sie z tem, ize mia wypominac P...kiego
o ten dug, gdzieby go nie wypo-
gdziekoli
mi<na>, mu mia dac czso lepszy
zrze<bca> [RsP, 44, 2].
D zob. gdzie.
gdziekoli (1) [ZB] D zn. zaim. ozna-
czajacy miejsce dowolne lub blizej nie-
okreslone gdziekolwiek: <G>otow
ciesm z wami jechac, gdziekoli chcecie
[ZB I, 31, 9]. D zn. D etym. od ps. *g{de
+*koli; por. czes. kdekoli, sc. kdekol-
vek, guz. hdzezkuli(z) gdziekolwiek
badz, dokadkolwiek.
D por. aczkolic, czsokoli, gdzie,
jakokoli, kakockoli, ktokoli.
gdziez zob. gdzie.
geba (1) [RP] D zn. usta, paszcza:
Nie byo warg u jej ge by,/ Poziewajac,
zgrzyta zeby [RP, 196, 35]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*goba cos, co pochania, np. wode , wygla dac, ogladac, zagladac, przygla -
pokarm, por. pol. ga bka; ogsow.
czes. huba ge ba, pysk zwierze cia,
ros. guba warga, sch. tylko dem.
gubica pysk, morda (szczegolnie zwie-
rzecia). D rozwoj: w wyrazie zaszed
proces degradacji zn.; w j. stpol. ge
pojawia sie bardzo rzadko w zn. usta
i twarz; nie ma jej jednak w zabyt-
kach rel., co moze swiadczyc o tym, ze
juz wowczas miaa zabarwienie uczu-
ciowe niepozwalajace na uzycie jej
w tekstach podniosych; w XVI w.
wyraz mog wyste powac w zn. pie-
szczotliwym ge busia podobnym do
spotykanego dzisiaj w gwarowej poezji
miosnej, a takze w zn. dosadnym,
potocznym, por. fraz. plugawa, kamli-
wa, przedajna ge ba, nie by jednak az
do XIX w. trywializmem, skoro po-
jawia sie
w definicjach naukowych; na
neutralny charakter wyrazu moze tak-
ze wskazywac powszechnosc zastoso-
wan w zn. przen., np. stpol. ge ba rzeki
ujscie, ge
ba naczynia otwor.
D por. poge bek.
44
gledac (2) [Ksw] D zn. miec wzglad na
cos, dbac o cos: Cztwiorodla, iz na
bedace dobro nie gladaja [Ksw II, 11, 15].
WD
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym.
pie. *ghel- || *ghel- byszczec, jasniec;
ps. *gledati (iter. do *gle deti pa-
trzec); ogsow. sc. hladat szukac,
usiowac znalezc, ros. dial. gljadat
patrzec, patrzec za kims, obserwo-
wac, sch. gle dati patrzec, starac sie
,
scs. gle
dati patrzec, widziec (por. ot.
dial. glendi szukaj, niem. Glanz
WD blask, poysk, norw. dial. gletta
rzucic spojrzenie, spojrzec). D roz-
WD
woj: ps. *gle
dati ? stpol. *gla daci ?
stpol. gldac
e ? stpol. gledac; inne zn.
w j. stpol. patrzec, wypatrywac za
czyms, szukac; wyraz zachowany do
dzis w formach przedr. czas. dogla dac,
dac.
D por. ogle dac.
WD
gos (6) [B, Ksw, Park] D zn. gos,
dzwie k; mowa, mowienie, odezwanie
ba sie, powiedzenie sowa: Gdzie c gosu
miec nie be dzie,/ W miasto jego tam k
siedzie [Park, 108, 15]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy
tekstowe: gos M. lp., B. lp., gosu C.
lp., gosy B. lm. D etym. ps. *gols{ ?
zach.sow. *glos{ / rdzen *gol- (por.
ps. *golgolati mowic, *golgol{ so-
wo, mowa) + *-s{; ogsow. czes.
hlas, ros. golos, bug. glas, scs. glas{.
D rozwoj: zach.sow. *glos{ ? stpol.,
srpol. gos.
D por. gosny.
JG
gosny (1) [Ppu] D zn. dzwieczny,
brzmiacy: Poczynaja sie ksiegi gos-
nych chwa albo samorzecznych pro-
roka Dawida [Ppu II, 52, arg]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. pie. *gal-so-
JG woanie; ps. *gols}n{(j}) zwiaza-
45
ny z gosem, syszalny, donosny (/
*gols{) ? *glos}n{(j}) || *golos}n{(j})
|| *glas}n{(j}); ogsow. czes. hlasny
ostrzegawczy, hlasny dzwie czny,
sawny, ros. golosnyj donosny, grom-
ki, sch. glasan donosny, sowen.
glasen donosny. D rozwoj: zach.sow.
*glos}n{j} ? stpol., srpol. gosny.
D por. gos.
gowa (8) [Ksw, Kgn, ZB, ZMB, RP] D zn.
cze sc ciaa mieszczaca mozg i narza- wyrazu stao sie
dy zmysow: Toc ubogi krolewic by,
ize nie jimia, gdzieby swoje gowe
pod-
koni [Ksw IV, 13, 25]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy
tekstowe: gowa M. lp., gowy D. lp.
D etym. ps. *golva ? zach.sow. *glova;
ogsow. czes. hlava, ros. golova, bug.
glava, scs. glava. D rozwoj: zach.sow.
*glova ? stpol., srpol. gova; gowa
poswiadczona juz od XIII w., takze
w zn. przen., m.in. fryzura, cze sc
kapelusza, gowna osoba, rozum.
D por. gowka, gowny.
gowka (1) [ZMB] D zn. dem. od
gowa: Twoja gowka krzywo wisa,
tec bych ja podpara [ZMB, 180, 22].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *golv{ka ?
zach.sow. *glov{ka; derywat utworzo-
ny suf. *-{ka od rzecz. ps. *golva;
ogsow. czes. hlavka, ros. golovka,
ukr. golvka, bug. glavicka. D rozwoj:
zach.sow. *glov{ka ? stpol. govka ?
srpol. gofka.
D por. gowa.
gowny (1) [RsK] D zn. najwazniejszy,
podstawowy, naczelny, tu we fraz.
gowne pienia dze kapita spacony
ratami: Jako prawie ty ku Piotrusz-
czynie re ce re czone gowne pieniadze
[RsK, 48, 33]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. pie. goluo- goy, nagi, ysy;
gody
ps. *golv}n{(j}) (/ *golva gowa) ?
*glov}n{(j}) || *golov}n{(j}) || *glav}-
n{(j}); ogsow. czes. hlavn, ros.
golovnoj, ukr. holovnyj, sch. glavan ||
glavn, scs. glav}n{. D rozwoj: zach.sow.
*glov}n{j} ? stpol. *govny ? stpol.
govny || govny ? srpol. govny;
w j. stpol. dominowao zn. pozosta-
jacy w zwiazku z gowa, przypadaja-
IS cy na gowe , w XVI w. zn. powyzsze
zacze y zanikac, a podstawowym zn.
wielki, podstawowy,
naczelny.
D por. gowa.
IS
gniew (5) [Pfl, Kgn, Ppu] D zn. gwa-
towna reakcja na jakis przykry bodziec
wyrazajaca sie podnieceniem, niezado-
woleniem, oburzeniem: Tegdy mo-
wic bedzie k njim w gniewie swojem,
i w rosierdziu swojem zamaci je [Pfl II,
17, 5]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
pol. dekl. m. D formy tekstowe: gniew
M. lp., gniewem N. lp. D etym. ps.
*gnev{: etym. niejasna: wyraz aczony
JG z ps. gnetiti rozpalac, rozniecac lub
ps. *zn}jati tlic, sabo sie palic, bez
pomienia zarzyc sie ; ogsow. czes.
hnev, ros. gnev, bug. gnjav, scs. gnev{.
D rozwoj: ps. *gnev{ ? stpol. gnev ?
srpol. gnev || gniv.
D por. rozgniewac sie .
JG
gody (1) [ZMB] D zn. uczta: Pozauj
mie, stary, mody,/ Boc mi przyszy
krwawe gody [ZMB, 180, 6]. D gram.
rzecz. blp. D etym. ps. *god{; ogsow.
czes. hod uroczystosc, swie to,
JG rzut, hody gody, uczta, ros. god
rok, sch. god wielkie swie to; rok,
scs. god{ czas (odpowiedni). D roz-
woj: pierw. zn. wyrazu to odpowiedni
czas, pora ? rok, ktore zachowao
sie
do dzisiaj w j. wsch.sow.; w j. pol.
wyrazu god zacze to uzywac takze w zn.
czasu uroczystego, okresu wesela,
godzic
stad w stpol. gody to takze Boze Na-
rodzenie oraz wesele, por. dzisiej-
sze fraz. srebrne gody, brylantowe gody
dwudziesta piata, szescdziesiata rocz-
nica slubu; ten sam rdzen, co w wy-
razie god wyste puje w rzecz. godzina
i przym. dogodny przychodzacy w od-
powiedniej porze.
D por. godzic, godzina.
godzic (1) [Satyra] D zn. czekac na
odpowiednia okazje; zmierzac do cze-
gos: Bo umyslnie na to godzi,/ Iz sie
panu zle urodzi [Satyra, 191, 13]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e , -isz; ndk. D etym. ps. *goditi
(/ rzecz. *god{) robic cos w odpo-
wiednim czasie, celowac, mierzyc; ro-
bic stosownie, odpowiednio; ogsow.
czes. hodit rzucac, cisnac, ros.
godt czekac, godtsja nadawac gorze swie tej jego [Pfl II, 17, 6]. D gram.
sie, byc odpowiednim, sch. goditi
sprzyjac, postanawiac, scs. (u)goditi
dogodzic, podobac sie . D rozwoj:
ps. *goditi ? stpol. *goZici ? stpol.,
srpol. goZic; zn. przen. dziaac na czy-
jas szkode ; fraz. godzic w czyjs honor,
w czyja s dume ; godzic na czyjes zycie.
D por. gody, godzina, zgadzac sie
godzina (1) [ZMB] D zn. moment,
chwila, pora: Cie zka moja chwila,
krwawa godzin<a> [ZMB, 180, 11]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
D etym. ps. *godina (dogodny) czas,
pora / *god{ + *-ina; ogsow.
czes. hodina godzina, ros. godna
czas, okres, pora, chwila, sch. godina
rok, scs. godina czas, godzina.
D rozwoj: ps. *godina ? stpol., srpol.
goZ ina.
D por. gody.
goy (1) [RP] D zn. niczym nieosonie-
ty; ysy: Goa gowa, przykra mowa
[RP, 196, 39]. D gram. przym., odm. zoz.
46
D etym. pie. goluo- goy, nagi, ysy;
ps. *gol{(j}) ysy; nagi; ogsow.
czes. holy, ros. golyj, ukr. holyj, sch. go
(r. m.), gola (r. z), scs. gol{; (por. lit.
galas koniec (pierwotnie: nagi pien),
ot. pagale, ac. calvus ysy, stwniem.
kalo, niem. kahl ysy; goy, stang.
calu, ang. callow nieopierzony; nizin-
ny). D rozwoj: ps. *gol{j} ? stpol.,
JG srpol. goy; w j. stpol. czesty w staych
zwiazkach fraz.: goy suzebnik wazny
sadowy postrzyzony na znak, goy rok
termin sadowy, na ktorym nie zapada
wyrok, goe znamie znak graniczny.
D por. gowny.
IS
gora (2) [Pfl, Ppu] D zn. wie
ksze
wzniesienie terenu, odcinajace sie od
nizej poozonego otoczenia: Ale ja
postawion jesm krol od niego na Syjon
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
D etym. ps. *gora; ogsow. czes. hora,
ros. gora, bug. gora las, scs. gora.
D rozwoj: ps. *gora ? stpol. gora ?
srpol. gora.
JG
goraco (1) [Tecz] D zn. z uczuciem,
. zarliwie, zapalczywie: Jaki to syn
WD slachetny Andrzeja Te czynskiego,/
Zec on msci goraco ocsa swego [Tecz,
194, 25] . D gram. przysow. D etym.
pierwotnie M., B. lp. r. n. odm. prostej
przym. gora cy, be dacego pierwotnie
ps. im. cz. ter. czyn. *gorotj}; forma
stpol. w j. ps. nie tworzyy sie
przysowki odimiesowowe.
BT
gorze (1) [Satyra] D zn. gorzej: Gdy
pan przydzie dobrze orze,/ Gdy ody-
dzie, jako gorze [Satyra, 191, 16]. D gram.
przysow., st. wyzszy od zle. D etym.
JG pie. *gher- || *ghor- goracy, ciepy,
palacy; ps. *goreti palic sie
pomie-
niem, ponac ? *gor}k{ palacy,
o nieprzyjemnym smaku ? *gorje
47
w sposob bardziej palacy ? nieprzy-
jemny ? bardziej zy ? gorszy;
ogsow. stczes. hore, ukr. hrsyj, sch.
gore, gori, scs. gorii (por. lit. gareti
parowac, garetis wybuchac gnie-
wem, ot. gareties wypalac sie
(o pie-
cu)). D rozwoj: ps. *gorje ? gore ?
stpol. gore ? srpol. gore.
D por. gorzki, zle.
gorzki (3) [Ksw, Kgn] D zn. 1. zaosny,
peen goryczy, nieszcze sliwy: Z tajne-
go sirca <rzeki gor>zkich sez [Ksw IV, 12,
14]. 2. gorzki, o pieka cym smaku:
Tedyc wie c on je gorzkie korzenie [Kgn
VI, 40, 12]. D gram. przym., odm. zoz.
h h
D etym. pie. *g er- || *g or- goracy,
ciepy, palacy; ps. *gor}k{(j}) pala-
cy, piekacy ? piekacy w je zyk ?
gorzki (niewykluczony wpyw cz. ter.
*gorjo: *gorj}k{ ? *gor}k{) / *goreti
palic sie; ponac; ogsow. czes.
horky gorzki, horky goracy, ros. gospodzien zob. gospodzin.
gorkij gorzki, ukr. hirkyj, sch. gorak
gorzki; bolesny; zabojczy, scs.
gor}k{ (por. niem. garstig brzydki,
stwniem. gerst gorzki smak). D roz-
woj: ps. *gor}k{j} ? stpol. *gorky ?
srpol. gorki.
D por. gorze, zy.
gospoda (2) [Kgn] D zn. dom zajezd-
ny, pomieszczenie wynaje te u kogos
na krotki pobyt: A tedy wie c oni nie
moglic sa miec nijedne gospody tamo
byli [Kgn II, 37, 92]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy
tekstowe: gospode B. lp. D etym. ps.
*gospoda / *gospod} + *-a; ogsow.
czes. hospoda gospoda, karczma,
stczes. tez pan i pani, ukr. hospoda
gospoda, sch. gospoda panowie,
scs. gospoda karczma, gospoda.
D rozwoj: podst. zn. wyrazu to dom
zajezdny; w XVI w. pojawiy sie inno-
wacyjne uogolnione zn. siedlisko,
gospodzin
np. gospoda zosci, zdrad, goscina,
np. stana
c gospoda , opieka, np. przy-
ja
c w gospode : zadne z tych zn. nie
dotrwao do XVIII w.; zaniky po krot-
kim czasie wspoistnienia z pierw. zn.
wyspecjalizowanym dom zajezdny.
D por. gospodarz.
JG
gospodarz (1) [RsK] D zn. wasciciel,
IS zarzadca; gowa rodziny, domu: Jako
prawie wiemy i swiaczymy, ez Dobko
nie by gospodarzem, ani w trzymaniu
dziedziny Dule bianki nigdy, tako jako
na przywileju stoji [RsK, 48, 4]. D gram.
rzecz., pol. dekl. m. D etym. wyraz
nowszy, niezaswiadczony w scs.; utwo-
rzony od *gospod} przyrostkiem -arz
(/ germ., ac. -arj}); por. czes. hos-
podar gospodarz, ros. daw. gospo-
dar} wadca, pan domu, sch. gospo-
dar pan.
D por. gospoda, gospodzin.
JG
JG
gospodzin, gospodzien (13) [B, Pfl,
Sota, RP, Ppu] D zn. Bog: Gospo-
dzinie wszechmogacy nade wszystko
stworzenie wie cszy [RP, 195, 1]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D formy tekstowe: gospodzin M. lp.,
IS
gospodzien M. lp., gospodzina D. lp.,
gospodnu C. lp., gospodnie W. lp.
h
D etym. pie. *g ostis gosc, *pot(i)s
pan, wadca; ps. *gospodin{ /
*gospod} (/ *gost}pod-}) pan gosci
+ *-in{; ogsow. stczes. hospodin
Bog, hospod pan, ros. gospodn
pan, gospod} Bog, sch. gospodin
pan, scs. gospodin{ pan domu, gos-
pod} Bog. D rozwoj: ps. *gospodin{
? stpol. gospoZn ? srpol. gospoZin;
rzecz. gospodzin mia w stpol. dwa
modele odmiany: M. gospodzin, D. gos-
podzina, C. gospodzinu || gospodzino-
wi, B. gospodzina, N. gospodzinem,
Msc. gospodzinu, W. gospodzinie oraz
gotow
M. gospodzien, D. gospodna, C. gos-
podnu || gospodnowi, B. gospodna, N.
gospodnem. Msc. gospodnie, W. gos-
podnie: w j. pol. nie zachowaa sie
forma podst. gospodz; w stpol. gospo-
dzin oznacza pana i by uzywany
przede wszystkim w stosunku do Boga;
w zabytkach XVI w. pojawia sie takze
postac gospodyn, hospodyn pod wpy-
wem czes. lub ukr.
D por. gospodarz.
gotow (2) [ZB] D zn. zdecydowany,
skonny, che tny: <G>otow ciesm z wa-
mi jechac, gdziekoli chcecie [ZB I, 31, 9].
D gram. przym., odm. prosta. D etym.
ps. *gotov{(j}) przygotowany / ps.
*got{ przygotowanie; ogsow. czes.
hotovy, ros. gotovyj, ukr. hotovyj, sch.
gotov, scs. gotov{ (cze sto zestawiany
z alb. dial. gat gotowy, gatuaj przy-
gotowuje , gotuje). D rozwoj: ps. *go-
tov{ ? stpol. gotov ? srpol. gotov; juz
w j. stpol. takze w zn. skonczony,
wykonany, sporzadzony; w j. srpol.
formy odm. prostej wyszy z uzycia,
zachoway sie warianty odm. zoz. go-
towy, gotowa, gotowe.
D por. nagotowac.
grabic sie (1) [Sota] D zn. pchac sie
ku czemus, zagarniajac dla siebie:
A grabi sie w mise przod,/ Iz mu
miedzwno jako miod [Sota, 188, 24].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym.
pie. *ghrobh- || *ghrebh-; ps. *grabiti
powodowac, ze cos jest zgarnie te,
zagarniete (kauz. od *grebti); ogsow.
czes. hrabat grabic siano, pot.
zgarniac, ros. grabit, ukr. hrabyty,
sch. grabiti, scs. grabiti upic, rabo-
wac (por. lit. grobti chwytac, gwa-
tem zabierac, ot. grabat iter. do grabt
chwytac, zgarniac grabiami). D roz-
woj: ps. *grabiti ? stpol. *grabici ?
48
stpol., srpol. grabic; zn. upic, grabic
w j. sow. wtorne, rozwine o ze zn.
zgarniac.
D por. grobla.
WD
grobla (1) [RsP] D zn. nasyp wzduz
lub w poprzek rzeki, stawu; wa, tama,
jaz: Jako Jaszek nie przekopa <z>
swymi syny ciesielskie groble [RsP, 45,
52]. D gram. rzecz., ps. dekl. -ja- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *grobja / *greti
JG (por. grzesc, grzebac) + *-ja; ogsow.
duz. grobla row, kana, rus.-cs.
groblja grob, mogia; row, sowen.
groblja kupa kamieni. D rozwoj: ps.
*grobja ? stpol. grobla ? srpol.
grobla: w j. stpol. zdarzaa sie takze
postac grobia bez l epentetycznego.
D por. grabic sie .
JG
grod (1) [KS] D zn. zamek, twierdza,
miejsce warowne: Niektorzy z naszych
slachcicow, gdy na grodziech przeciw
nieprzyjacielom bywaja poozeni, od-
rzuciwszy wszystke sromie zliwosc z na-
mniejsza druznoscia nasladujac, ni pod
czyja choragwia z naszej wojski stano-
obykli [KS, 124, 4]. D gram. rzecz.,
wic sie
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
IS ps. *gord{ miejsce ogrodzone; og-
sow. czes. hrad, ros. gorod miasto,
grod, sch. grad miasto, grod, scs.
grad{ ogrod. D rozwoj: zach.sow.
*grod{ ? stpol. grod ? srpol. grod,
w formie Msc. lm. (na) grodziech pierw.
konc. -ech (/ ps. *-ech{), wyste pujaca
jeszcze w XVII w., zastapiona konc.
-ach zapozyczona z zenskiej dekl.
samogoskowej.
D por. ogrod.
JG
gromada (1) [Pfl] D zn. tu we fraz. zejsc
sie
na gromade zejsc sie
razem, ze-
brac sie
: Przystajali sa krolowie
ziemscy, a ksiaze
ta zeszli se sie
na gro-
made przeciwo Gospodnu [Pfl II, 17, 2].
49
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *gromada; ogsow.
czes. hromada mnostwo; kupa,
np. drzewa; zebranie, ros. gromada
ogromny przedmiot; ogromna bu-
dowla; masa, sowen. gromada, grma-
da wielka kupa gae zi, drzewa, przy-
gotowana do zapalenia, scs. gromada,
gramada kupa, stos drzewa. D roz-
woj: pierw. wyraz oznacza wielka
ilosc czegos, mnostwo oraz sterte ,
kupe , stos; w pierwszym zn. zakres
wyrazu by bardzo duzy aczy sie
z nazwami konkretnymi i z abstrakta-
mi, np. gromada nieszcze scia, gromada
grzechow: w XVI w. gromada miaa
takze odcien wyspecjalizowany zgro-
madzenie, posiedzenie, skupisko ludzi
w ogole, por. gromada biskupow,
ktore obecnie zawe zio sie
do zn. ze-
spo ludzi niezorganizowany, ugrupo-
wany chaotycznie, raczej przygodny;
zn. niewyspecjalizowane wielka ilosc
czegos odznaczao sie znaczna trwa-
oscia, bo jeszcze w XIX w. mozna
byo powiedziec usiadem na groma-
dzie kamieni.
groza (1) [ZB] D zn. grozba, pogroz-
ka: Ja j<i> namawiac onze groza,
onze dobra rzecza [ZB, 32, 32]. D gram.
rzecz., pie. *garg- || *gorg- || *grog-
dzwieki wydawane ze strachu
wyraz dzwkn.; ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *groza; ogsow.
czes. hruza groza, zgroza: mnostwo,
ros. groza burza, przestrach; suro-
wosc sch. groza groza, zgroza, scs.
groza. D rozwoj: w XVXVII w. wyraz
wystepowa takze w zn. zasadzka,
chytrosc, podste p, srogosc, rygor,
karnosc; tu we fraz. onze groza , onze
dobra mysla
, ktoremu wspoczesnie od-
powiada powiedzenie grozba i prosba
D por. grozny.
grubiec
grozno (2) [RP] D zn. okrutnie, strasz-
nie: Wypie a zebra i kosci,/ Grozno
siecze przez lutosci [RP, 196, 42]. Mistrz,
widzac obraz skarady,/ Zote oczy,
zywot blady,/ Grozno sie tego prze-
kna [RP, 196, 45]. D gram. przysow.
le
D etym. M., B. odm. prostej ps. przym.
*groz}n{ / ps. rzecz. *groza strach,
le
k, przerazenie, ps. czas. *groziti
zapowiadac cos zego, straszyc czyms
zym; rzeczownik i czasownik miay
zasieg ogsow. czes. hrozit straszyc,
wygrazac, odgrazac sie
, zagrazac, ros.
grozt, grozu wygrazac, sch. groziti
zagrazac, stwarzac niebezpieczen-
stwo. D rozwoj: w okresie srpol. za-
stapione forma groznie Msc. lp. r. n.
odm. prostej ps. przym. *groz}n{;
w srpol. sporadycznie przysow. groz-
liwie.
D por. grozny.
BT
grozny (1) [RP] D zn. budzacy groze
,
straszny, surowy, wrogi: Grozna kose
w re ku majac [RP, 196, 38]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. ps. *groz}-
n{(j}) straszny, budzacy groze /
JG *groza to, co powoduje strach, le k;
ogsow. czes. hrozny, ros. groznyj,
ukr. hriznyj, bug. grozen brzydki,
sch. gro zan, scs. groz}n{ (por. lit. gra-
zoti grozic (moze zap. ze sow.), ot.
grezout grozic, stind. garg(g) okrut-
ny, dziki, grec. gorgos dziki, orm.
karcem boje ). D rozwoj: ps.
sie
*groz}n{j} ? stpol., srpol. grozny.
D por. groza, grozno.
IS
grubiec (1) [Park] D zn. stawac sie
grubym, tu: wymawiac twardo: Jestli
c barzo grubieje,/ Tako pismem czas
wyznaje [Park, 109, 23]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e ,
. -esz; ndk. D etym. od przym. gruby
(/ ps. *grob{ || *grub{ surowy, nie-
JG obrobiony, szorstki przykad ps.
gruby
obocznosci o : u w zgoskach rdzen-
nych); por. czes. hrubnout, ukr. hrub-
ty, serb. grubeti. D rozwoj: poswiadczo-
ny sporadycznie w XV i XVI w.; cze sty
od XVIII w.
gruby (1) [Park] D zn. tu o spogosce:
twardy: A tez gdzie b be dzie gruube,/
Tako pismem poozysz jee [Park, 108, 9].
D gram. przym., odm. zoz. D etym. pie.
*ghreu- || *ghr3 u- trzec, rozcierac
? pie. *ghrum-bho; ps. *grub{(j}) ||
*grob{(j}) surowy; niegadki, szorst-
ki, grudkowaty; ogsow. czes. hruby,
ros. grubyj, ukr. hrubyj, bug. grub
gruby; brzydki, sch. gru b szorstki,
grubianski, scs. grob{ nieokrzesany,
prostacki (por. lit. gramblus gruby,
~
nieokrzesany, ot. gru mba zmarszcz-
ka, stwniem. gerob, grob, niem. grob
ciezki, prosty, grubianski). D rozwoj:
ps. *grub{j} ? stpol., srpol. gruby;
w j. stpol. wyraz funkcjonowa takze
w zn. przen. prostacki, nieokrzesa-
ny, w ktorym pozniej zastapiony zo-
sta przez przym. grubianski.
D por. grubiec.
grzech (15) [Ksw, Kgn, Sota, LA] D zn.
zamanie zakazu zagrozone sankcja-
mi nadnaturalnymi, wymagajace oczy-
szczenia za pomoca ustalonych przez
religie
praktyk: Lezacy sa, jiz sie
w grzesze kochaja; spiacy sa jiz sie
w g<rze>szech zapieklaja [Ksw II, 11, 12].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: grzecha
D. lp., grzechow D. lm., grzechy B. lm.,
grzechy N. lm. D etym. bato-sow.
*groi -so- skrzywienie, odchylenie od
czegos ? bad ? pomyka (por. ros.
dial. grechva, ogrech zle zaorane
miejsce, br. dial. hrech zagon po-
miniety podczas orki, sch. grjeska
bad tkacki); ps. *greX {; ogsow. Sukowi trzynaccie grzywien za Cze-
czes. hrch, ros. grech, sch. grjeh, scs.
50
grech{. D rozwoj: ps. *greX {, ? stpol.
greX ? srpol. greX : pierw. zn. wyrazu
byo chybienie, uchybienie, pomy-
ka, a naste pnie po przyje ciu chrzes-
cijanstwa wyksztacio sie wtorne zn.
WD rel. wina, grzech.
D por. grzeszny.
JG
grzesznik (3) [Pfl, Ksw] D zn. czowiek
popeniajacy grzechy: Bo grzesznik
<w grzeszech za>pieklony jesc jako
kodnik w ciemnicy skowany [Ksw II, 11,
35]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: grzesznicy
M. lm. D etym. ps. *gres}nik{ /
*gres}n{ grzeszny (przed I palat.
ps. *greX }n{) + *-ik{: por. ukr. grs-
nyk, bug. gresnik, scs. gres}nik{. D roz-
woj: ps. *gres}nik{ ? stpol., gresnik ?
srpol. gresnik.
D por. grzeszny.
JG
grzeszny (10) [Ksw, Pfl, Sota, Ppu]
D zn. pozostajacy w zwiazku z grze-
chem, dotyczacy grzechu; obciazony
grzechami: Odbadz, prawi, stada
grzesznego [Ksw II, 11, 6-7]. D gram.
IS przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
grzeszny M. lp. r. m. D etym. ps.
*gres}n{(j}) / *greX }n{(j}) / *greX {
bad, pomyka; ogsow. czes.
hrsny, ros. gresnyj, sch. gr san (por.
lit. graizus krety, ot. greizs krzywy,
ukosny). D rozwoj: pierwotne zn.
be dny, chybiony ? be dny, grzesz-
ny ? grzeszny.
D por. grzech, grzesznik.
IS
grzywna (16) [RsP, RsK] D zn. jednost-
ka pieniezna, skadajaca sie z okres-
lonej ilosci (przewaznie 197 gramow)
drogiego kruszcu, najcze sciej srebra,
lub pieniedzy (przewaznie 48 groszy):
Jako jest moj pan nie winowat
pu<ry> [RsP, 44, 8]. D gram. rzecz., ps.
51
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy
tekstowe: grzywny B. lm. D etym. ps.
*griv}na naszyjnik, jednostka pienie z-
na / *griva szyja, kark + *-}na;
ogsow. czes. hrivna talent, wro-
dzone zdolnosci, stczes. jednostka
wagi zota, srebra, monet, ukr. hryv-
na, hryvnja jednostka monetarna,
sch. gr^vna bransoleta; pierscien opa-
sujacy kose kosiskiem, cs. griv}na
naszyjnik. D rozwoj: ps. *griv}na ?
stpol. grivna ? srpol. gryvna; wy-
raz ulega przesunie ciom zn. ozdoba
grzywy, karku, naszyjnik ? nazwa
jednostki wagi srebra; rownowartosc
grzywny kruszcu i okreslonej liczby
srebrnych monet sprawia, ze grzywna
staa sie nazwa jednostki monetarnej;
natomiast przesunie cie zn. do tresci
wspoczesnej kara pienie zna miao
charakter kontekstowy, por. sa d mnie
grzywnami obozy nastapia tu inter-
ferencja zn. suma pieniezna i kara.
gwat (1) [Tecz] D zn. przestepstwo
dokonane przemoca, niezgodny z pra-
wem czyn przemocy: A skarzac na
ziemiany, by jim gwaty dziaali [Tecz,
194, 13]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
D etym. zap. srwniem. gewalt przemoc,
moc, wadza; mnostwo; por. czes.
kvalt pospiech, stczes. tez gwat,
ros. gvalt krzyk, haas, ukr. hvalt.
gwiazda (1) [BZ] D zn. punkt swietlny
widoczny na ciemnym niebie: A k te-
mu gwiazdy, jez to sa w stworzeniu
niebieskiem, aby swieciy nad ziemia
[BZ, 71, 26]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a-
? pol. dekl. z. D etym. ps. *gvezda;
ogsow. czes. hvezda, ros. zvezda, sch.
zvijezda, scs. dzvezda, zvezda. D rozwoj:
ps. *gvezda ? stpol., srpol. gvazda;
ps. grupa *gv- w j. zach.sow. zacho-
waa sie bez zmian, gdy w j. pd.sow.
i wsch.sow. daa zv.
ic
I
I i (179) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, Sota,
Park, KS, ZB, BZ, LA, ZMB, RP, Ppu]
D zn. spojnik aczacy czony lub zda-
nia wsporze dne: 1. aczne oraz:
Pospiej sie , miluczka m<oja>, i pojdzi
[Ksw II, 11, 3]. Ale w zakonie Bozem wola
jego, i w zakonie jego be dzie myslic we
dnie i w nocy [Pfl I, 17, 2]. 2. przeciw-
stawne ale, lecz: Jako to swiatczy-
my, jako Jura nie chcia pomoc
Piotrkowi z Pawem prawa i zaprza
sie go [RsP, 44, 16]. 3. wynikowe wie c,
zatem: Poze daj ote mnie, i dam ci
pogany w dziedzicstwo twoje [Pfl II, 17, 8].
D etym. prawdopodobnie pie. *ei
Msc. lp. od rdzenia zaim. *e || *o;
ps. *i spojnik aczny; ogsow. nie-
zachowany tylko w uz. (por. goc. ei
JG zeby, oby, grec. e jezeli, oby, czy).
D rozwoj: juz w j. stpol. poza podsta-
wowym zastosowaniem jako spojnik
aczny z rzadka rowniez w funkcji
spojnika przeciwstawnego i wynikowe-
go, a takze partykuy.
AK
II i (6) [Ksw, Tecz, Ppu] D zn. part.
wzmacniajaca takze, nawet: Toc
i jesc to, ize anjeli <swie
ci dani sa n>am
JG na oswiecenie naszego samnienia [Ksw I,
10, 26]. A list jego nie spadnie i wszyst-
ko, cokoli uczyni, zdarzy sie [Ppu I,
52, 4]. Do wrocawianow posali, do ta-
kich jako i sami [Tecz, 194, 12]. D rozwoj:
zmiana funkcji spojnika spowodowana
czestoscia uzycia, a znaczenie partyku-
y rowniez bliskie spojnikowi acz-
nemu.
D por. I i.
AK
ic, jic (21) [Ksw, Pfl, RsP, Kgn, Sota, ZB,
ZMB, Satyra, Ppu] D zn. poruszac sie
,
JG zmieniac miejsce poozenia, zmierzac
imiec
do kogo, czego, kroczyc: Gotow ciesm
jic nie tele w ciemnice , ale i we smierc
prze jimie Jezu Krystusowo [ZB II, 32,
29]. Jidzie tobie krol zbawiciel, izby nas
ot wieczne smirci zbawi [Ksw IV, 12, 1].
D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
-e- ? pol. kon. I -e , -esz; ndk. D formy
tekstowe: jidziesz cz. ter. lp. 2. os.;
idziecha imp. albo aoryst lm. 3. os.;
szed cz. przesz. lp. 3. os.; jest szed cz.
przesz. zoz. lp. 3. os., sa szli byli
cz. zaprzesz. zoz. lm. 3. os.; szedw im.
cz. przesz. czynny I M. lp. r. m., odm.
prosta (z wtornym -w, typowym dla
tematow samogoskowych). D etym.
pie. *ei - || *-; ps. *(j)iti, *j}do; og-
sow. czes. jt, br. isc, ros. idt, sch. przyp., co wyraznie wskazuje jego ge-
~
ci, scs. iti (por. lit. eti, ac. re); do
paradygmatu tego czas. zostay wtor-
nie przeniesione formy im. cz. przesz.
czynnego II od czas. ps. *X oditi, wyko-
rzystywane do tworzenia cz. przesz.
zoz. (*s}dl{ jesm}); ogsow. czes.
sel, ros. sel, sch. sao, scs. s}l{. D roz-
woj: ps. *(j)iti ? stpol. (j)ic(i) ?
srpol. isc (wedug wiesc, wiode ) || ic; talnym zroznicowaniem spojnikow
forma idziecha , poswiadczona tylko
raz w Ksw; obok idzie komus (spora-
dyczne w XVI w.) w tekstach stpol.
wyste puje konstrukcja z przyimkiem
idzie ku komu.
D por. chodzic, odyc, pojc, przyc, ujc,
wymic.
imiec zob. miec.
imie zob. jimie.
iny zob. jiny.
isty zob. jisty.
izraelski (1) [Ksw] D zn. przynalezny
Izraelowi, zwiazany z Izraelem, pocho-
dzacy z Izraela: Anje prawi swie ty
stapi do Galaa ku synom izraelskim
[Ksw I, 10, 19]. D gram. przym., odm. zoz.
52
D etym. derywat od nazwy wasnej
Izrael, utworzony za pomoca przyr.
-ski (/ ps. *-}sk{j}).
IS
iz zob. ize.
AK
izby (13) [Ksw, Kgn, Sota, KS] D zn.
zeby, aby: Czci ja, izby zya s toba
[Sota, 190, 79]. Iz wam chocia <oddac
zi>emie wrogow waszych, izbyscie ku
jich bogom <nie chodzili> [Ksw I, 10, 22].
D gram. spojnik wprowadzajacy zd.
okolicznikowe celu; podobnie jak spoj-
niki aby i ezby obligatoryjnie przyacza
ruchome koncowki 1. i 2. os., sygnali-
zujac odpowiednie formy osobowe tr.
neze i co rozni go od pozostaych
spojnikow, przyaczajacych ruchome
koncowki osobowe tylko fakultatyw-
nie. D etym. zrost skroconego spojnika
ize (ps. *j}ze) z by (ps. *by), 3. os. lp.
aorystu czas. byc (ps. *byti), wykad-
nika tr. przyp. D rozwoj: w j. stpol. wy-
stepuje obok ezby zgodnie z dialek-
podstawowych iz, ize oraz ez, eze, takze
pozniej dzielac ich losy.
D por. ize, by.
AK
ize, iz (61) [Ksw, RsP, Kgn, Sota, List,
KS, ZB, BZ, ZMB, Tecz, RP, Satyra, Ppu]
D zn. spojnik wprowadzajacy zdania
WD
podrze dne: 1. dopenieniowe, zwa-
ne tez przedmiotowym ze: Widzac
WD
niewiernego Zydowina,/ Iz on bije,
JG me czy mego miego Syna [ZMB, 180, 14].
Widzisz, izem ci robotnica [RP, 197, 77].
JG 2. okolicznikowe, zwaszcza przyczy-
ny bo, poniewaz, dlatego ze: Pan
IS Bog te rzecz tako nosi,/ Izes go o to
barzo prosi [RP, 196, 52]. 3. przydaw-
kowe ze: Toc to i jesc prawda, ize
jidzie tobie krol zbawiciel [Ksw IV, 12, 20].
D gram. ruchome koncowki osobowe
przyacza tylko fakultatywnie do
53
nieskroconej postaci. D etym. pie. *i o-
zaimek wzgle dny ktory; ps. *ize
(/ *j}ze) to jedna z rodzajowych form
zaimka wzgle dnego ktory (obok *je-
ze r. n. i *jaze r. z.), czyli skostniay
M. lp. r. m. zaim. *j} wzmocniony part.
*ze; ogsow. strus. ize, iz} ze,
poniewaz; jezeli, stczes. jenz ktory,
czesciej jednak formy oparte na ana-
logicznym M. lp. r. n. stczes. ez,
moraw. ez ze, strus. eze, oze ze, po-
niewaz; jezeli, ukr. oz, oze ze, bo,
sch. je re, dzis zwykle je r bo, po-
niewaz, dawniej tez ze, rowniez sowen. jaz, scs. az{. D rozwoj: ps.
stpol. dial. ez, eze (ps. *jeze). D rozwoj:
w j. sow. wygosowe, wyste pujace po
pojedynczej spogosce, nieobciazone
funkcjonalnie samogoski moga zani-
kac, stad obocznosc pol. ize, iz oraz
eze, ez; iz, ize formy przede wszyst-
kim wielkopolskie wypary maopol-
skie ez, eze na przeomie XIV/XV w.,
a mazowieckie w poowie XV w.; dzis
nacechowane, ksiazk., same uste puja
spojnikowi ze.
D por. ez, ze.
J dial. w Mp. i na Slasku po czas.
ja (46) [Ksw, Pfl, RsP, Sota, List, ZB, LA,
ZMB, RP] D zn. zaim. rzeczowny, oso-
bowy: Twoja gowka krzywo wisa, te c npol. formy beznosowkowe zagine
bych ja podpara [ZMB, 180, 22]. Sam,
prawi, przez mie przysiag jesm, iz
wam chocia <oddac zi>emie wrogow
waszych [Ksw I, 10, 21]. D gram. paradyg-
mat zaim. osobowych cechuje suplety-
wizm form, ktory przetrwa od pie.,
por. pie. M. lp. *egh-o-m, D. lp. *mene,
M. lm. *nosom; ps. *(j)az{, *mene,
*my *nas{; pol. ja, mnie, my, nas.
D formy tekstowe: mnie D. lp., forma
duzsza, uzywana pod akcentem mnie,
jabko
mie (z uproszczona grupa spg.), forma
skrocona, enklityczna mi C. lp., mie B.
lp., mie B. lp., mna N. lp., (we) mnie
Msc. lp. D etym. pie. *egh-o-m; ps. *ez{
? *jaz{; dokonaa sie tu palat. pie. g ?
z, sam. -o- ulega skroceniu i przesza
w {, wygosowe -m zostao zredukowa-
ne (zgodnie z prawem sylaby otwartej);
w formie ps. nastapio wzduzenie
nagosowej sam. i prejotacja; ogsow.
czes. ja (XIVXV w., takze pierw.
jaz), poab. joz || jo, ros. ja (strus.
jaz{), ukr. ja, bug. az (dial. jaz),
*jaz{ ? stpol. ja ? srpol. ja, ja; w
stpol. zagina jer w pozycji sabej oraz
wygosowa spg. -z (tumaczy sie to
m.in. tym, ze -z w jaz nie miao oparcia
w przyp. zaleznych, lub analogia do
formy zaim. drugiej osoby ps. *ty), co
spowodowao wzduzenie wygosowej
sam. -a, a naste pnie jej sciesnienie; w
B. lp. palat. polska m ? m; forma
enklityczna wystepujaca obok formy z
zanikiem nosowosci mie (/ ps. *me)
oraz formy akcentowanej, dugiej mnie
AK
przeniesionej z D. lp.; w stpol. enkli-
tyczne formy krotkie zroznicowane
wyste poway formy bez nosowki (mie),
na Maz. i w Wlkp. z nosowka (mie ); na
caym obszarze je zykowym stpol. for-
my z nosowka wystepoway po przy-
imkach (na mie , przez mie
); do okresu
y;
do dzis wyste puja formy pene i krot-
kie z nosowka; w formie N. lp. mna (/
ps. *m}nojo) kontrakcja grupy -ojo, w
wyniku ktorej powstaa sam. duga o
barwie o pnie (XIVXV w.) a
, a naste
,
kontynuowane po zaniku iloczasu
(XV/XVI w.) przez o.
D por. my.
JG
jabko (1) [BZ] D zn. owoc jaboni:
Wspodz ziemia ziele czyniac siemie
,
jachac
a drzewo jabko noszac, czyniac owoce
podug swego przyrodzenia, jegoz sie-
mie w sobie samem badz na ziemi [BZ,
71, 15]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
pol. dekl. n. D etym. ps. *(j)abl{ko ||
*(j)ablo; ogsow. czes. jablko, stczes.
jablo, ros. jabloko, sowen. jabolko, scs.
jabl{ko, abl{ko. D rozwoj: ps. *(j)abl{-
ko ? stpol., srpol. jabko: w j. stpol.
wystepowa takze w pn.pol. postaci
jebko; wyraz rozszerzy swoj zakres
o zn. owoc roznych drzew, np. czer-
wone, granatowe, polne, rajskie jabko;
takze jabko Jadamowo, jabko w gard-
le chrzastka tarczowa krtani; nazwa
tej chrzastki to we drowna europejska
kalka je zykowa, por. niem. Adamsap-
fel, ang. Adams apple, franc. pomme
dAdam, ktorej zrodem jest ac. po-
mum Adami z hebr. tappuah ha-adam;
w hebr. adam to czowiek, me zczyz-
na i biblijny Adam, stad pierw. zn.
jabko na szyi me zczyzny mogo
przejsc w jabko Adama; wtornie
dopiero w sredniowieczu poaczone ze
znakiem grzechu pierworodnego.
jachac zob. jechac.
jac, jec (1) [ZB] D zn. jechac: Teda
uzrzewszy to ci jisci owcy, jeli od nich
[ZB I, 31, 1]. D gram. czas., ps. kon. I -o-
|| -e-; ndk. D etym. ps. *jati, *jado ||
*eti, *edo; ogsow. czes. jet, jedu,
duz. jes, jedu, guz. jec, jedu (por. lit.
joti, joju, ot. jat, jaju jechac konno,
stind. ya ti idzie, jedzie, awest. yaiti).
D rozwoj: w zabytkach stpol. poswiad-
czone tylko formy cz. przesz. ja
jecha i jeli jechali; te ostatnia
(zamiast jali) mozna tumaczyc ana-
logia do np. widzieli; formy cz. ter.
w cze sci j. sow. zachoway sie w od-
mianie czas. jechac.
D por. jechac, przyjac.
54
jad (1) [RP] D zn. substancja trujaca,
trucizna: Otchocec sie s miodem
tarnek,/ Gdyc przyniose jadu garnek
[RP, 197, 68]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
? pol. dekl. m. D etym. ps. *ed{,
*jad{; ogsow. czes. jed, ros. jad,
sch. je d, scs. jad{. D rozwoj: ps. *jad{
? stpol. jad ? srpol. jad; w wyrazie
nastapio zawe zenie zn. stpol. trujaca
substancja (ogolnie) ? okreslona
trujaca substancja.
JG
jaki (2) [Tecz] D zn. zaim. przymiotny,
pytajny jakiz, jak wielki; wprowadza
zdanie wykrzyknikowe: Jaki to syn
slachetny Andrzeja Te czynskiego [Tecz,
194, 24]. D formy tekstowe: jacy M. lm.
r. m. D etym. ps. *jak{j} / zaim.
wzgle dny *j} + przyr. *-ak{ + suf.
*-j}; wyraz znany w innych j. sow.
czes. jaky, sc. aky, ukr. jakyj, br. jak.
D rozwoj: ps. *jak{j} ? stpol. jaky ?
srpol., npol. jaki; palat. polska spg.
tylnojezykowej k + y (y / przedpol.
*-{j}); w formie jacy (/ ps. *jakiji)
zasza II palat. ps. *ki ? *ci, a na-
JG stepnie stwardnienie c (XVI w.) i wy-
miana i w y, konc. -y (/ -i / z kon-
WD trakcji ps. *-iji); zaim. ten utraci dekl.
prosta i wyste
puje obecnie tylko w for-
mie zozonej; jedynie w wyrazeniu
przysowkowym jako tako zachowaa
sie forma B. lp. r. n. odm. niezozonej
jako.
D por. jako, jakoby, jakokoli, kaki.
JG
jako (71) [Ksw, Pfl, Ppu, RP, Satyra,
Sota, Tecz, RsK, RsP, Park] D zn. 1. jak,
w jaki sposob: Gdy pan przydzie,
dobrze orze -/ Gdy odydzie, jako gorze
[Satyra, 191, 16]. 2. wyraza funkcje po-
rownawcza wprowadzanej przez siebie
tresci: Grzesznik <w grzeszech za>-
pieklony jesc jako kodnik w ciemnicy
skowany [Ksw II, 11, 35]. Przewiazaa
WD gowe chusta;/ Jako samojedz krzywo-
55
usta [RP, 196, 34]. 3. wyraza rowno-
rzedna acznosc: tako... jako, zarow- dekl. n. D etym. pie. *ar- wiazac,
no... jak: Jako kamieen, tako kap-
tuur,/ Pisan be dzie przez k i kuur [Park,
108, 14]. 4. wyraza funkcje porowna-
wcza w zd. zoz.: Sawa Occu i Syno-
wi, i Swie
temu Duchu, jako bya s po-
czatka [Pfl I, 17, 9]. 5. jako formua roty
przysiag sadowych: Jako prawie wie-
my i swiaczymy [RsK, 48, 4]. D gram.
przysow. zaimkowy. D etym. pierwot-
nie M., B. lp. r. n. ps. zaimka *jak{;
ogsow. czes. jako, duz. ako, ukr.
jako, scs. jako. D rozwoj: w j. srpol. wy-
parte przez skrocona forme jak (zmia-
na akcentu spowodowaa podobne
procesy tamo ? tam, tako ? tak);
pozostao w wyrazeniu jako tako.
D por. jaki, jakoby, jakokoli.
jakoby (2) [Tecz, Sota] D zn. jakby,
w jaki sposob: S Greglarem sie ra-
dzili, jakoby ji zabic mieli [Tecz, 194, 21].
Sie
dzie za nim jako wo,/ Jakoby
w ziemie wetkna ko [Sota, 188, 21].
D gram. przysow. zaimkowy. D etym.
zozenie przysow. jako i czastki by.
D por. by, jaki.
jakokoli (1) [Ksw] D zn. skoro: A ja-
kokoli to grzeszny czowiek uczyni,
tako nagle sirce jego jemu doradzi,
izby grzecha osta [Ksw IV, 12, 17]. D gram.
przysow. zaimkowy wprowadzajacy
zd. podrze dne. D etym. zozenie *ja-
k(o) + *kol(i) + *ve(k); pn.sow.
czes. jakkoli, jakkoliv, jakkolivek, sc.
jakokolvek, akokolvek, br. jakkolvek,
jakkolvi.
D por. aczkolic, czsokoli, jako, gdzie-
koli, kakockoli, ktokoli.
jana zob. I jeden.
jarzmo (2) [Pfl, Ppu] D zn. niewola,
cie
zar: Roztargujmy jich przekowy,
i zrzucimy s nas jarzmo jich [Pfl II, 17, 3].
jaso
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
spajac; ps. *ar}mo || *ar}ma to, co
wiaze, spaja; ogsow. sc. jarmo, ros.
jarmo, sch. jaram. D rozwoj: ps. *ar}-
mo ? stpol. jarmo ? srpol. jarmo;
w j. pol. wyraz poswiadczony juz
w XIV w. w roznych postaciach fone-
tycznych, np. jirzmo i pn.pol. jerzmo;
zn. podst. to drewniana cze sc uprze
-
zy, a naste pnie para bydlat robo-
czych zaprze ganych w jarzmo; zn.
przen. ilustruje cytat; wyraz ten ze
wzgle du na realia, do ktorych sie od-
nosi, wychodzi z uzycia, zywy jest
jeszcze w uzyciach metaforycznych,
np. jarzmo niewoli, jarzmo poddan-
stwa, jarzmo despotyzmu.
JG
BT
jaska (2) [Ksw] D zn. zob, w ktorym
zosta zozony jako niemowle Jezus:
Nalezli ji, prawi, p<ieluszkami> ogar-
nienego a w jaskach poozonego [Ksw
IV, 13, 30]. D gram. rzecz. blp. D etym.
ps. *jasl{ka; por. czes. jeslicky, ukr. ja-
sel}cja. D rozwoj: w stpol. obok jaska,
jaski wyste powaa, dzis bardziej zna-
BT na, postac jaseka wyacznie w zn.
zobka betlejemskiego; zn. wyrazu
rozwijao sie na zasadzie przesunie cia
nazwy gownego elementu danej sy-
tuacji (zobka) na jej caosc (narodze-
nia Jezusa); i tak w srpol. wyraz no-
towany w zn. figurki wyobrazajace
narodzenie Chrystusa w stajence,
a w npol. takze widowisko sceniczne,
przedstawiajace narodzenie Panskie.
D por. jaso.
JG
jaso (1) [Kgn] D zn. zob z drabinki,
BT za ktora zarzuca sie
pasze dla byda:
A tako wie c tamo Jozef osowi i wo-
AK kowi jest ci on by jasy uczyni [Kgn II,
37, 96]. D gram. rzecz. zwykle w lm.
jasy, ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.
D etym. pie. *ed-; ps. *edslo, edsli /
jac 56

*ed(ti) jesc + *-slo; ogsow. guz. do *eti || *jati); ogsow. czes. jechat,
jasla zagroda dla owiec, prasa do jecham, ekspr. szybko isc, spieszyc
sera, czes. jesle, ros. jasli, ukr. jasla, , ros. echat, edu, sch. jahati, jasem
sie
sch. jasle, jasli. D rozwoj: w stpol. znane jezdzic, jechac (konno), scs. jachati,
takze w postaci lm. jasa, jasle; dzis jado. D rozwoj: stpol. *jeX aci || *jaX aci
wyraz gw.; forma lp. jaso zachowana ? stpol., srpol. jeX ac || jaX ac ? npol.
w nazwie miejscowej Jaso. jeX ac; obocznosc ja- || je- w polszczyz-
D por. jaska, jesc. nie jest roznie interpretowana, m.in.
JG
w zwiazku z pn.pol. przejsciem ja- ?
jac (4) [Kgn, List, ZB, LA] D zn. 1. poj- je-.
mac w niewole , wziac w pe ta, wiezy: D por. jac, sjachac sie .
Teda wie c biskupowie te to jiste ziemie WD
sa sie oni byli sjachali a swie tego jec zob. jac.
Bartomieja sa oni byli je li [Kgn VI, 40, WD
23] . 2. zacza c (swiadomie) jakas I jeden (5) [BZ, ZMB, Tecz, KS] D zn.
czynnosc: Sierce me je o barzo pakac licz. gowny, odpowiadajacy liczbie
[List, 115, 6]. D gram. czas., ps. kon. I -o- 1: I uczyni wieczor a z jutra dzien
|| -e- ? stpol., srpol. kon. I -e , -esz; dk. jeden [BZ I, 71, 7]. Jednegociem Syna
D formy tekstowe: ja cz. przesz. lp. miaa [ZMB, 180, 7]. O tych, ktorzy pod
3. os. r. m. D etym. pie. *em-; ps. jana stoja choragwia [KS, 124, 1]. D for-
*(j)e ti, *(j)}mo brac, chwytac; og- my tekstowe: jedno B. lp. r. n. D etym.
sow. stczes. jieti, jmu, czes. jmout ps. *(j)ed-in{ || *(j)ed}n{; ogsow.
ujac, chwycic, ros. dial. jat zaczac, czes. jeden, jedna, ros. odn, odna,
sowen. jeti zaczac, scs. je ti, imo bug. edn, edna, scs. jedin{. D rozwoj:
~
ujac, chwycic (por. lit. i mti wziac, w j. pol. nie wyste puje spodziewane
chwycic; otrzymac, zaczac, stprus. mt *jedzien; jeden wyrownane do form
wziac, ac. emere kupowac, naby- pozostaych przypadkow, z jerem w po-
wac, zjednywac). D rozwoj: ps. *je ti zycji sabej, po zaniku ktorego zmie k-
? stpol. *ja
ci ? stpol., srpol. ja c; dzis czone d ulego dyspalatalizacji.
wyraz ksiazk.; zachoway sie tylko D por. II jeden, I jedno, II jedno.
formy bezok., cz. przesz. i im. bier- AK

nego; dawna odm. zachowana w czas. II jeden (10) [Kgn, ZB, LA] D zn. jakis,
przedr. poja c, odjac, zaja
c; fraz. ja
c sie
pewien: A takoc wie c oni szlic do
do pracy, ore za wziac sie do pracy, do jednego domu pospolnego byli [Kgn II,
ore za. 37, 92]. Zywot jednego swie tego (...)
D por. odjac, podjac, przyjac, sjac, Czte w jednych ksie gach o nim [LA,
wziac. 173, 9]. D gram. zaimek nieokreslony.
WD
D formy tekstowe: jedno M., B. lp. r. n.,
jechac, jachac (2) [List, ZB] D zn. jedna M. lp. r. z. D rozwoj: obecne juz
poruszac sie konno albo na wozie: w ps. przesunie cie semantyczne od
Gdy chciaem na suzbe ot ciebie pewien do jeden spowodowao,
jachac precz [List, 114, 2]. <G>otow ciesm ze wyraz sta sie
liczebnikiem, zacho-
z wami jechac, gdziekoli chcecie [ZB I, wujac jednak slady pierwotnego za-
31, 9]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- imkowego znaczenia.
? pol. kon. I -e , -esz; ndk. D etym. D por. I jeden.
pie. *oi -sa-; ps. *eX ati || *jaX ati (iter.
AK
57
I jedno (3) [Sota, LA] D zn. jedynie,
wyacznie, tylko: Za to sie ma kazdy
wziac,/ Otozywszy jedno swac [Sota,
189, 62]. Ktorej jedno be dziesz chciec
[LA, 174, 42]. D gram. przysow. D etym.
dawny M., B. lp. r. n. licz. ps.
*(j)ed}n{ jeden jako przysowek
(i spojnik) nie tylko w j. pol. takze
w czes. jen, stczes. jedno, duz. jano,
guz. jeno, ukr. dial. ono (/ *adno,
*jed}no), bug. edno. D rozwoj: wyste-
puje w XIVXVII w., cze sto po zmia-
nach fonetycznych jako jeno, ino, jano.
D por. II jedno.
II jedno (2) [Sota, ZMB] D zn. spojnik
wprowadzajacy przeciwstawne tresci
tylko; tylko co: Nie mam ani be
miec jinego,/ Jedno ciebie, Synu, na
krzyzu rozbitego [ZMB, 180, 38]. I ot nich
wszytke dobroc mamy;/ Jedno na to
sami dbajmy [Sota, 190, 88]. D rozwoj:
adwerbizacja dawnego M., B. lp. r. n.
licz. ps. *(j)edin{ jeden jest kon-
tekstowa, a dalsza zmiana przysow. na
spojnik spowodowana szykiem wy-
razow w zdaniu.
D por. I jedno.
jedwo (1) [Satyra] D zn. ledwie, z trud-
noscia: A robia silno obudnie:/ Jedwo
wynida pod poudnie [Satyra, 191, 6].
D gram. przysow. D etym. ps. zozenie
*jed-{va ledwie, z trudem; pierw-
szym czonem jest part. pochodzenia
zaimkowego *jed- (obecna tez w licz.
*jed-in{), o funkcji wzmacniajacej,
uogolniajacej, uwydatniajacej nieokres-
lonosc; drugi czon stanowi part. *va
ledwie, zaledwie, skoro, jak tylko;
ogsow. czes. jedva ledwie, z wielka
bieda (obok tego tez ledwa), strus.
ed{va, jed}va ledwie, z trudem, do-
piero co, ros. edva, sch. jedva. D roz-
woj: wystepuje w XVXVI w., zasta-
pione forma ledwo, w ktorej nagoso-
jen
we l tumaczy sie dwoma czynnikami:
nierzadkim przejsciem j- ? l- oraz
wpywem bliskoznacznych pol. le, lada
/ *le, *leda, por. scs. e-le, jele ledwie,
z trudem.
AK
jele (1) [ZMB] D zn. zaim. liczebny,
pytajny jak wiele, ile: Prosciez
Boga, wy mie i zadne maciory,/ By
wam nad dziatkami nie byy takie
pozory,/ Jele ja nieboga ninie dzis
zezrzaa [ZMB, 180, 34]. D etym. ps. *jele
/ rdzen zaimkowy *je- (ten sam, co
w zaim. wzgle dnym *j}ze, *jeze, *jaze)
AK + part. *-le; dokadnych odpowiedni-
kow sow. brak ros. ele ledwo,
bug. ele w koncu, przeciez, scs. jele
de
ledwo. D rozwoj: ps. *jele ? stpol.
ile (w XV w. tez jile i pierw. jele);
postac ile to hiperyzm wobec panuja-
cej w stpol. tendencji do obnizania
artykulacji sam. wysokich przed l, .
D por. jen.
JG
jen (238) [B, Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn,
Sota, KS, ZB, BZ, LA, Tecz, RP, Satyra,
Ppu] D zn. 1. zaim. anaforyczny
on: Ale w Swie tem Pisani cztwiora-
AK kim ludziem, pobudzaje je, mo<wi
Bog> wszemogacy [Ksw II, 11, 9]. 2. zaim.
wzgle dny ktory: Bogosawiony
maz, jen jest nie szed po radzie nie-
miosciwych [Pfl I, 17, 1]. 3. zaim.
wzgle dno-nawiazujacy a ten, ten to,
ten wasnie: Przez <slepego> dobrze
sie
znamionuja. O jemze pisze swie ty
ukasz [Ksw II, 11, 18]. D formy tekstowe:
lp.: jenze(c) M. r. m., niego, go, jego(z)
D. r. m., n., jemu(z), mu, niemn(z) C.
r. m., n., jego, go, ji, nan B. r. m., je B.
r. n., jim, nim, jimzec N. r. m., jemze,
niem Msc. r. m., n., nim Msc. r. m., jez
M. r. n., jaz M. r. z., je, jej(ze), niej D.
r. z., jej C. r. z., nie
, ja
(z) B. r. z., nia
N.
r. z.; lm.: jiz M. r. m., jez M. r. z., jich,
nich D. r. m., jich D. r. z., jim, nim C,
jestli
r. m., n., z., jich, nich B. r. m., z., je(z)
B. r. m., z., nie B. r. n., nimi, jimi(z) N.
r. m., n., nichze Msc. r. m. D etym. ps.
*j}; ogsow. czes. liter. jenz, jez
ktory, strus. ize, jaze, jeze ktory, jestli (2) [Park, RP]
sch.-cs. ize, scs. ize, jaze, jeze ktory. li: Wstan, mistrzu, otpowiedz, jestli
D rozwoj: w wyrazie nastapia wokali-
zacja jeru napie tego } ? i; daw. formy
M. lp. ji, ja, je zastapione juz w naj-
dawniejszych zabytkach stpol. forma-
mi M. lp. zaim. on; zachowane jedynie
w poaczeniu z part. -ze albo -z jako
jize, jaze, jeze, a r. m. takze w postaci
rozszerzonej part. *-n{ jen (/ *j}-n{,
por. ten / *t{-n{), jenze, w funkcji
przede wszystkim zaim. wzgle dnego
ktory; obocznosc jim nim, jej warunkowym; pod wpywem j. pol.
niej, jimi nimi itd. to wynik absorpcji
i perintegracji morfologicznej, czyli
wchonie cia -n wystepujacego w wygo-
sie przyimkow *k{n, *s{n, *v{n przez
nagos zaim., a naste pnie przeprowa-
dzenia wtornej granicy morfologicznej,
np. *k{n + *jemu ? k + niemu; arch.
postac B. lp. r. m. ji (/ ps. *j}) zostaa
zastapiona ostatecznie w XVI w.
formami D. lp. jego, go, w zwiazku
z wytworzeniem sie kat. zywotnosci
niezywotnosci, dawny B. zachowa sie
m.in. w formach: wen (/ *v{n + *j{),
zen (/ *s{n + *j{); obocznosc postaci
Msc. lp. r. m. niem nim spowodo-
wana jest, rozpocze tym w XV w., pro-
cesem mieszania konc. N. (-ym, -im)
i Msc. (-em) r. m. i n., zakonczonym
w XX w. (1936 r. reforma ortogra-
ficzna PAU) wprowadzeniem w obu
przyp. i rodzajach pierw. konc. N.; D.
lp. r. z. ma postac je (stpol. je / ps.
*jeje) oraz jej z konc. -ej zapozyczona
z form C. i Msc. lp. r. z.; B. lp. r. z. ja
ma nietypowa konc. -a , zas po przyim-
kach powszechna dla zaim. do XIX w.
konc. -e (/ ps. *-o): nie ; formy go, mu
to enklityki, ktore powstay w wyniku
redukcji form penych jego || niego,
58
jemu || niemu w pozycji nieakcento-
wanej.
D por. iz, on, -ze.
JG
D zn. jesli, jeze-
umiesz [RP, 197, 81]. D gram. spojnik
wprowadzajacy zdanie okolicznikowe
warunku. D etym. w j. stpol. w XIV
i pierwszej poowie XV w. jest li jest
zestawieniem syntaktycznym czy jest,
skadajacym sie z 3. os. lp. cz. ter. jest
(w stpol. tez obok jesc) od czas. byc (/
ps. *byti) i partykuy pytajnej li (/ ps.
*li czy / pie. *lei); wskutek cze s-
tego uzywania staje sie spojnikiem
tak tez w innych, sasiednich j. sow.
czes. jestlize, ludowe i pot. jestli spojnik
pytajny czy, dial. moraw. jesli, esli,
sc. jestli, jestlize (przest.), duz. dawne
jesli, ros. esli, ukr. dial. jesly. D rozwoj:
wyste puje od poowy XV do pierwszej
poowy XVI w. (sporadycznie jeszcze
w XVII w.), zastapione swa poja-
wiajaca sie z koncem XV w., po-
wszechna w XVI w. nowsza postacia
jesli (po uproszczeniach fonetycznych).
D por. byc.
AK
jeszcze (3) [Kgn, Sota, Tecz] D zn.
uwydatnia wyzszy stopien intensyw-
nosci czasowej, przestrzennej, iloscio-
wej i jakosciowej nadal, dalej, ciagle:
Alec dzisia jeszcze pewniejsze nowiny
sac ony nam byy przez posa niebie-
skiego przyniesiony [Kgn II, 35, 16]. Mnogi
jeszcze pod dzwirzmi be dzie [Sota, 189,
43]. Juz ci jich sze<s>c sieczono, jeszcze
na tem mao [Tecz, 194, 19]. D gram. przy-
sow. D etym. ps. przysow. *esce, *jes-
ce; ogsow. czes. jeste, ros. esce, scs.
jeste.
BT
jesc (4) [Kgn, Sota, LA] D zn. posilac
sie
, spozywac posiek: Wtorec przy-
59
rodzenie jest to we zewe, iz gdyz sie on
chce odmodzic, tedyc wie c on je
gorzkie korzenie [Kgn VI, 40, 12]. Za czwar-
tym pielgrzymi jedli [LA, 173, 21]. D gram.
czas., ps. kon. V atem. ? pol. kon. IV
-em, -esz; ndk. D formy tekstowe:
jedzmy tr. rozk. lm. 1. os. D etym. pie.
*ed-ti, *ed-m} jesc; ps. *esti, *em}
? *jesti, *jem} ? *jasti, *jam} (za-
chowane w scs. i bug., por. tez jasa),
w innych j. wtornie (j)e- wedug form
przedrostkowych typu *iz-esti, *s{n-
-esti; ogsow. czes. jst, jm, duz, jesc, tako,/Jezem ci napisa jako [Park, 109,
jem, ros. est, em, sch. je sti, je dem, scs.
jasti, jam} (por. stprus. st jesc, lit.
esti zrec; jesc, ac. edere, niem.
essen). D rozwoj: ps. *(j)esti ? stpol.
*jesci ? stpol., srpol. jesc.
D por. jaso, najesc sie .
jezdzac
jezdzay (1) [Sota] D zn. byway w swie-
cie: Bo czego nie wie doma chowany,/
To mu powie jezdzay [Sota, 189, 55].
D gram. im. cz. przesz. czynny, odm.
zoz. D etym. od czas. jezdzac (/ ps.
*ezdjati, iter. do *ezditi). D rozwoj: w tym
zn. i w XVI w.; antonim wyrazu domowy
ten, co w domu siedzi.
jezdzay zob. jezdzac.
jezyk (1) [Park] D zn. mowa okreslo-
nego narodu: Kto chce pisac dosko-
nale/ Je zyk polski i tez prawie,/ Umiej
obiecado moje [Park, 108, 2]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
h h
D etym. pie. *dng u- || *dng ua- ? ps.
*(j)ezyk{ ? stpol. ja zyk ? srpol. je
zyk;
ogsow. czes. jazyk, ros. jazyk, sch.
jezik, scs. je
zyk{ (por. ac. lingua, niem.
Zunge). D rozwoj: pierw. forma *(j)e zy
nalezaa do rzecz. u-tematowych, po
rozszerzeniu suf. ps. *-k{ przesza do
tematow na -o-; w stpol. terminologii
wojskowej od XIV w. m.in. je zyk
jeniec schwytany do powzie cia wia-
jimie
domosci o nieprzyjacielu; fraz. za-
sie
gna c, dostac, wzia
c je
zyka zasie
g-
nac, dostac wiadomosci.
JG
jic zob. ic.
WD
jimiec zob. miec.
WD
jimie, imie (4) [Kgn, Park, ZB] D zn.
imie wasne osob, plemion, zwierzat,
obiektow geograficznych, swiat, na-
zwisko, nazwa: Pisz jee w jimie Boze
33]. D gram. rzecz., ps. dekl. -n- ? pol.
dekl. n. D formy tekstowe: imie M. lp.
D etym. ps. *jime ; ogsow. czes.
jmeno, ros. mja, sch. ime, scs. ime .
D rozwoj: ps. *jime ? stpol. jima ?
srpol. ime
; zanik protetycznego j-;
WD
dawny temat zachowany w formach
przyp. zaleznych: imienia, imieniu itd.;
fraz. w imie czyjes, w imieniu kogos
w zaste pstwie kogos, powoujac sie
na kogos, z pomoca kogos, imie
rozsawic stac sie
znanym, przekrzcic
sie
, przezwac sie imieniem przybrac
sobie czyje miano, nazwe , podszywac
sie pod kogo, z ktorych wynika, ze
imie nie jest zwyka nazwa osobowa,
WD
lecz stanowi cze sc osobowosci czo-
WD wieka, stad momentom przeomowym
w zyciu towarzyszy cze sto zmiana
imienia, np. przy slubach zakonnych;
w spoeczenstwach pierwotnych imie
stanowio podstawowa nazwe czowie-
ka, miao charakter sakralny i gine o
wraz ze smiercia wasciciela; imiona
miay charakter wrozebny, zyczacy,
niosy pomyslna wrozbe dla nowo na-
rodzonego dziecka, np. Wojciech nie-
chaj be dzie pociecha wojow, Bogumi
oby by Bogu miy; w spoeczen-
stwach cywilizowanych, w duzych aglo-
meracjach miejskich imiona stopnio-
wo zatracay swoj sakralny, osobisty
charakter; samo imie nie wystarczao
jiny
juz do identyfikacji osoby; w Grecji do
imienia zacze to dodawac imie ojca
oraz nazwe gminy, w Rzymie nazwe
rodu, nazwe bocznej gae zi rodu, cza-
sami przydomek; w kre gu kultury za-
chodnioeuropejskiej mie dzy XXV w.
(w Polsce mie dzy XIIIXVIII w.)
wyksztacio sie nazwisko, be dace swo-
istego rodzaju komentarzem do imie-
nia; wspoczesnie nazwe szczegoowa
czowieka, suzaca do jego identyfika-
cji w obre bie spoeczenstwa, stanowi
imie wraz z nazwiskiem.
jiny, iny (2) [Ksw, ZB] D zn. zaim.
przymiotny, wskazujacy nie ten (taki)
sam, nie ten wymieniony, pozostay:
Zawierne niczs jinego kromie czowie-
ka grzesznego we zych skutcech prze-
spiewajacego [Ksw II, 11, 28]. Ini nie-
mocni, slepi i chromi przez jego
prosbe uzdrowieni byli [ZB I, 31, 15].
D etym. ps. *in{j} jeden, inny; og-
sow. czes. jiny, ros. inoj tez nie-
ktory, jakis, bug. dial. in, scs. in{.
D rozwoj: stpol. postac pierw. to (j)iny,
wyjatkowo tez w formie rzeczowniko-
wej (j)in, spotykana szczatkowo je-
szcze w XVII w.; pierw. gw. maz. po-
stac (j)inny utworzona suf. przymiot-
nikowym -ny, moze pod wpywem
takich przym. jak dzienny, brzemienny;
zaswiadczona juz w XV w., takze
w postaci obocznej (j)enny, powszech-
nosc w j. ogpol. zyskaa dopiero pod
koniec XVIII w.; w XIVXV w. obok
iny wyste powaa takze postac (j)inszy,
ktora w XVIXVIII w. dominuje jako
wyraz wlkp.-mp., uste pujac w koncu
mazowizmowi (j)inny, z zanikiem pre-
jotacji inny.
jisty, isty (6) [Kgn, ZB, RsK] D zn. ten
sam: Tedy wie c ten to jisty krol jest
sie
by nan rozniewa [Kgn VI, 40, 23].
Teda uzrzewszy to ci jisci owcy [ZB I 30,
60
1]. D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: jistego D. lp. r. m.; jistej D. lp.
r. z.; jiste B. lm. r. z.; jiste M. lp. r. n.
D etym. pie. *d-to- / *id ten; ps.
*j}st{(j}) ten sam; ogsow. czes.
jisty pewny, oczywisty, ros. styj
szczery, rzeczywisty, prawdziwy, sch.
st ten sam, scs. ist{ ten sam (por.
~
ot. sts prawdziwy, szczery, was-
ciwy). D rozwoj: ps. *j}st{j} ? stpol.
jisty ? stpol., srpol. isty; w j. stpol.
wyraz funkcjonowa w zn. wspomnia-
ny, rzeczony, przekonany, niemaja-
JG
cy watpliwosci, prawdziwy, niewatp-
liwy, gowny, podstawowy; wyparty
przez forme istny w XVII w.
IS
jsroda (1) [List] D zn. trzeci, srodkowy
dzien tygodnia: Dano w Szamotulech
we jsrode [List, 115, 15]. D gram. rzecz.
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym.
pie. *kerd- || *kr des srodek, wnetrze,
serce ps. *serd-a osrodek, jadro
czegos; ogsow. czes. streda sro-
da, ros. sreda, przest. sereda, bug.
srjada sroda, scs. sreda srodek
(por. wsch. lit. serdis rdzen, osrodek,
jadro, ot. se^ rde rdzen, srodek,
grec. karda serce, goc. harto ser-
ce). D rozwoj: przedpol. *sreda ?
stpol. *sroda ? stpol. sroda || sroda
|| jsroda; w stpol. i srpol. rozwoj grupy
sr w tym wyrazie wykazuje znaczne
zroznicowanie regionalne wlkp. sro-
da || stroda || jsroda, sl., kasz. stroda,
?
mp. sroda, rsoda, sroda, maz. sroda
npol. sroda; zapis jsroda to przykad
rozsunie cia artykulacyjnego; zn. sroda
srodkowy dzien tygodnia rozwine o
sie prawdopodobnie pod wpywem
stwniem. mittawecha.
JG D por. sierce.
IW-G
jutrze (1) [Kgn] D zn. nazajutrz: Iz ci
jutrze prz<y>dzie do nas miy Kryst,
coz ci on was ma swa smiercia odkupic
61 kaki
[Kgn II, 35, 16]. D gram. przysow. D etym. inne przyimki (do, dla, na, z powodu);
od rzecz. jutro. od XVII w. k zanika, wyste pujac tylko
D por. z jutra. w wyrazach typu gwoli (/ k woli),
BT grzeczny (przym. od wyr. g rzeczy /
juz, juze (8) [Pfl, Ppu, ZB, ZMB, Tecz, k rzeczy); ku dzis przest. o ograniczo-
RP, Kgn] D zn. part. wzmacniajaca: nym zakresie stosowania; obie postaci
A juz krolowie rozumiejcie, nauczcie przyimka do dzis obecne w gwarach,
sie, czso sadzicie ziemie [Pfl II, 17, 10]. Juz por. np. k sobie zawoanie na konia.
widze , iz mie bog nie zapomnia [ZB I, AK

31, 8]. Juz ci jich sze<s>c sieczono, kajac

jeszcze na tem mao [Tecz, 194, 19]. Wie-
sielcie sie wy tego dla, izci on juze
k nam jidzie [Kgn II, 35, 13]. D gram. part.
wzmacniajaca podkreslajaca moment
zakonczenia czynnosci. D etym. pierw-
otnie przysow. ps. *ju uzupeniony
ps. part. *ze, ps. *juze; ogsow.
stczes. jize, czes. jiz, uz, ros. uze, uz, scs.
juze. D rozwoj: w tekstach stpol. po-
stacia cze stsza od konca XIV w. jest
skrocona forma juz, cze sty zanik kon-
cowego -e w przysow., part., zaim-
kach.
BT
juze zob. juz.
BT
kajac (1) [Ksw] D zn. zaujac swoich
czynow, objawiajac skruche, pokutujac:
Krol Ezechyjasz i wszyciek lud jego (...)
kajac idziecha, pospieszycha sie do
koscioa [Ksw I, 10, 4]. D gram. im. cz. ter.
czynny, odm. prosta. D etym. pie. *kuoi-;
ps. *kajati ganic, karcic, karac i *ka-
jati se
zaowac za przewinienia, po-
tem upokarzac sie ; ogsow. sc.
kajatsa, ros. kajatsja, sowen. kajati se,
scs. kajati se (por. stind. cayate msci
, karze, awest. cikayat ma poku-
sie
towac, karac, mscic sie ). D rozwoj: ps.
*kajati ? stpol. kajaci ? stpol., srpol.
kajac; w stpol. kajac byo uzywane
obocznie z kajac sie w tym samym
znaczeniu; im. (dawny B. lp. r. m.)

K uleg w j. srpol. adwerbizacji ? im.

k, ku (39) [Ksw, Pfl, Kgn, Sota, ZB, BZ, kaki (1) [Ksw] D zn. zaim. przymiotny,
LA, RP] D zn. do, w kierunku; o kie-
runku dziaania, przeznaczenia, celu,
zblizenia w czasie: Izbyscie ku ich
bogom <nie chodzili> [Ksw I, 10, 22]. Syna
swego k niemu przyniosa [ZB I, 31, 11].
D gram. przyim. rzadzacy C. D etym.
ps. *k{ || *k{n; ogsow. czes. k,
ke, ku, ros. k, ko, scs. k{ (por. stind.
kam part. wzmacniajaca C.), awest.
ka
m dla, ze wzgle du na). D rozwoj:
w j. stpol. k i ku wystepuja rownolegle;
ku szerzy sie szczegolnie w XVI w.,
uzyskujac znaczna przewage ; od dru-
giej poowy XVI w. wypierany przez
przysow. wspo.
AP
kajac zob. kajac.
AP
wzgle dny jaki, jakiz, jak wielki:
I to uznaje, kiegdy sgrzeszy, w kakie
wrzemie sgrzeszy, kilkokroc sgrzeszy
[Ksw IV, 12, 15]. D etym. ps. *kak{j} /
zaimkowy rdzen pytajny *k{- + przyr.
*-ak{ + suf. *-j}; ogsow. stczes.
kaky, ros. kakoj, sowen. kak, kakov,
scs. kak{. D rozwoj: ps. *kak{j} ?
stpol. kaky ? srpol., npol. kaki; palat.
polska spg. tylnoje zykowej k + y (y /
przedpol. *-{j}); w XV w. wychodzi
z uzycia wyparty przez jaki.
D por. jaki, kakoc, kilkakroc.
JG
kokoc
kakoc, kakocby, kakockoli (3) [Kgn] wy.
D zn. spojnik wprowadzajacy zdania
podrze dne: 1. przedmiotowe ze:
Alec we wtore niedzieli jescie wy byli
syszeli, kakoc on w dzien sadny na sad
przydzie [ Kgn II, 35, 10]. 2. z funkcja
porownawcza: Nasz Kryst miy jest
on swe swie te ap<osto>y temu to
naucza by, kakocby oni na te<m> to
swiecie miedzy krzescijany bydlic mieli
[Kgn VI, 40, 2]. 3. przyzwolenia mimo
ze: Kakockoli jest on Jozef w to by
wierzy, izec Maryja miaac jest ona
syna porodzic bya a dziewica zostac,
a wszegdymci Jozef podug obyczaja
niewiesciego ku je porodzeniu jest ci
on by dwie babce wezwa [Kgn II, 37, 100].
D etym. forma zoz. z zaimka kako (ps
*kako) i partyku -c, by, -koli; part.
*koli w ps. miaa charakter uogolnia-
jacy i wzmacniajacy, w j. stpol. tylko
w zabytkach mp. i wlkp. D rozwoj: wy-
stepuje tylko w j. stpol.
D por. aczkolic, -ci, czsokoli, gdzie-
koli, jakokoli, ktokoli.
kakocby zob. kakoc.
kakockoli zob. kakoc.
kamien (1) [Park] D zn. gaz, odam
skalny: Jako kamieen, tako kaptuur,/
Pisan bedzie przez k i kuur [Park, 108, 17].
D gram. rzecz., ps. dekl. -n- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *kamy (kamene);
ogsow. czes. kamen, ros. kamen,
sowen. kamen, scs. kamy. D rozwoj:
w j. pol. nie ma kontynuacji ps. formy
M. lp. *kamy; w jego funkcji wyste puje
B. lp. kamien (/ ps. *kamen});
w j. srpol. obok kamien pojawia sie
kamin w zwiazku z eN ? iN.
kamoc (1) [Ksw] D zn. gdzie: Po-
spieszycie sie , a kamoc na <s>... dziec
[Ksw IV, 12, 8]. D gram. przysow. zaimko-
62
D etym. ps. przysow. *kamo do-
kad (/ ps. *k{, *ka, *ko + przyr.
*-mo); podobne formacje: ps. *samo,
*tamo, *ovamo; poaczenie z part.
wzmacniajaca -c. D rozwoj: wyste
puje
tylko w j. stpol.
D por. -ci.
BT
kapan (1) [Tecz] D zn. duchowny,
ksiadz: Swiatosci nizacz nie mieli,
kapany poranili [Tecz, 193, 9]. D gram.
rzecz., pol. dekl. m. D etym. zap. czes.
kaplan / srwniem. kapellan duchow-
ny w ogole / srac. capellanus du-
chowny peniacy obowiazki przy kap-
licy (/ od srac. capella kaplica);
por. duz. kapan, z pol. br. kapan,
strus. kaplan, sowen. kaplan, rus.-cs.
kaplan{. D rozwoj: juz na gruncie niem.
rozszerzono zn., z duchownego pe-
niacego obowiazki przy kaplicy na
duchownego w ogole; w XVI w. wraz
z rozwojem ruchu reformacyjnego
pojawiaja sie
dazenia do unikania tego
wyrazu, zastepowanego m.in. przez
pastora i ministra; srac. capellanus
BT
zosta zapozyczony jeszcze raz okoo
XV w. w postaci kapelan i oznacza
BT
poczatkowo kapana nadwornego, za-
BT wiadujacego kaplica, a nastepnie jego
zn. ulego rozszerzeniu na kapan pe-
niacy swe obowiazki w wojsku, w roz-
nych zakadach.
JG
kaptur (1) [Park] D zn. nakrycie gowy
chroniace przed deszczem i zimnem:
Jako kamieen, tako kaptuur,/ Pisan
bedzie przez k i kuur [Park, 108, 17].
D gram. rzecz., pol. dekl. m. D etym.
praw. zap. ac. captura apanie, o-
wienie, stad pierw. zn. nakrycie
gowy mnicha i nakrycie gowy lub
oczu, nakadane niektorym ptakom,
JG
zwierzetom, por. np. stczes. kaptur,
moraw. dial. kaptur, z pol. br. kap-
tur.
JG
63
karmienie (1) [Sota] D zn. pokarm,
pozywienie: Nie ma talerza karmie-
niu swemu,/ Ezby ji ukroi drugiemu
[Sota, 188, 22]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. n. D etym. ps.
*kr men}je / *kr miti + *-en}je, por.
czes. krmiti, ros. kormt, sowen.
krmiti, scs. kormlu karmie mlekiem.
D rozwoj: ps. *kr men}je ? stpol.
karmene ? srpol. karmene || karmeni; wianie, mowa, a takze rozkaz, pole-
wyraz ten w zn. pokarm znany tylko
w stpol., od XVI w. tylko w zn.
dawanie, dostarczanie pokarmu, zy-
wienie, zywienie niemowlat was-
nym mlekiem.
D por. nakarmic, pokarm, pokar-
mienie.
kazac (5) [RsP, RsK, Kgn, ZB] D zn.
polecic, rozkazac, zarzadzic: Dru-
giego dnia kaza ji prze<d> sie przy-
wiesc [ZB II, 31, 21]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e
-esz; ndk. D formy tekstowe: kaze im.
cz. ter. czynny, odm. prosta. D etym.
w zwiazku z pie. *kuek- || *kuok-
byszczec pokazywac sie , widziec;
ps. *kazati; ogsow. czes. kazat
miec kazanie, gosic, rozkazywac,
ukr. kazaty mowic, rozkazywac, sch.
kazati powiedziec, scs. kazati po-
kazac, wyjasnic; wspomniec. D roz-
woj: ps. *kazati ? stpol. *kazaci ?
stpol., srpol. kazac, w stpol. poswiad-
czony takze w znaczeniach mowic,
gosic, nauczac, umozliwiac widze-
nie; z odmiany prostej im. przetrwaa
tylko forma kaza c (dawny B. lp. r. m.),
ktora przeksztacia sie w j. srpol. w im.
przysow. wspo.
D por. kazn, pokazowac, pokaznie-
nie, przykazac, przykazanie, ska-
zac, ukazac sie.
kazanie (1) [ZB] D zn. mowienie,
przemawianie: Teda te caa droge
kazdy
kazania nie przestaja a cuda wielika
czyni [ZB, 31, 10]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *kazan}je (/ *kazati kazac +
*-an}je) por. czes. kazan, ukr.-cs.
kazannja, kazan}. D rozwoj: ps. *ka-
zan}je ? stpol. kazane ? srpol. kazane
|| kazani, npol. kazane ? kazane;
pierw. kazanie to mowienie, przema-
cenie, od XIV w. pojawia sie zn. rel.
(moze pod wpywem czes. kazani),
wyrazne dopiero w XVI w.
D por. kazac, przykazanie.
JG
kazn (1) [Pfl] D zn. przykazanie, prze-
pis poste powania religijno-etyczne-
JG go: Ale ja postawion jesm krol od
niego na Syjon gorze swie tej jego,
przepowiadaje kazn jego [Pfl II, 17, 6].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *kazn} / *ka-
, zati + *-n}; ogsow. guz. kaznja
nakaz, rozkaz, przykazanie, ros.
kazn stracenie, egzekucja, me ka,
udre ka, sch. kazna kara. D rozwoj:
ps. *kazn} ? stpol. kazn ? srpol.
kazn ? npol. kazn; w powyzszym zn.
jest to archaizm.
D por. kazac, kazanie, pokaznienie,
skazac.
JG
kazdy, kozdy (16) [Ksw, Sota, Park, KS,
BZ, RP, Satyra] D zn. zaim. przymiotny
upowszechniajacy wszelki bez wy-
jatku: Mnimac kazdy czowiek pra-
wie,/ By by prostak na postawie,/ Boc
sie zda jako pra<wy> woek,/ Alec jest
chytrzy pachoek [Satyra, 191, 23]. D formy
tekstowe: lp.: kozdy M. r. m., kazdego
D., B. r. m., kazdemu C. r. m., kazda
M. r. z., kazda B. r. z., kazde M., B. r.
n. D etym. ps. *k{z}de || *k{z}do ?
AP pn.sow. *kaz}d{j} || *koz}d{j} /
zaimkowy rdzen pytajny *k{- + part.
*-z}-do || *-z}-de w funkcji uogolniaja-
kaze
cej; wyraz pn.sow. czes. kazdy, duz.
kuzdy || kozdy, ros. kazdyj, ukr. koznyj,
kozen, kazdyj. D rozwoj: pn.sow.
*kaz}d{j} || *koz}d{j} ? stpol. kazdy
|| kozdy ? srpol. kazdy; pierw. zoze-
nie z odmiennym czonem pierwszym
kogo-z}-do, komu-z}-do (tak w scs.);
postac pn.sow. z odmiennym czo-
nem drugim jest innowacja, a punktem
wyjscia tej formy byy prawdopodob-
nie przeksztacenia w przyp. zalez-
nych, np. D. *kogo-z}-do na *kogo-
-z}-do-go, skad z dysymilacja pierwsze-
go -go *ko-z}-dogo; postac pierwszego
czonu ka- || ko- niejasna; obie formy
kazdy i kozdy zaswiadczone od XIV w.;
kozdy (dzis dial.) wypierane z j. ogpol.
od XVI w., byc moze pod wpywem
czes. kazdy; prawdopodobnie pierw.
zn. tego zaim. to ktokolwiek.
D por. gdzie, kto, ze.
kaze zob. kazac.
kciec zob. chciec.
kes (2) [Sota] D zn. kawaek, nieduza
czesc: Panny! na to sie trzymajcie,/
Mae ke sy przed sie krajcie [Sota, 189,
71]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: ke sa D. lp.
D etym. pie. *kond-so-s ? ps. *kos{;
pol. ke s spokrewniony z cze sc; ogsow.
czes. kus, ros. kus, sch. kus, scs. kos{.
D rozwoj: ps. *kos{ ? stpol. ka s ?
srpol. ke s; w stpol. kes oznacza ka-
waek czegos, nie tylko jedzenia, np.
kes drogi, ke s czasu, o ke
s o wos,
o troche .
D por. cze sc.
kiedy, kiegdy (3) [Ppu, RsP, Ksw] D zn. kilkokroc (1) [Ksw]
w jakim czasie: Przyjmijcie pokaz-
nienie, aby sie kiedy nie rozgniewa
gospodzin i zginiecie z drogi prawej
[Ppu II, 53, 12]. <Jak>o Swie
tosaw nie
64
dzielen by <te>n czas s swym occem,
kiedy mu <ko>nie pokradziony [RsP, 45,
29]. Czowiek grzeszny (...) i to uznaje,
kiegdy sgrzeszy, w kakie wrzemie
sgrzeszy, kilkokroc sgrzeszy [Ksw IV,
12, 15]. D gram. przysow. D etym. ps.
przysow. *k{g({)dy || *k{g({)da
|| *kog({)da utworzony ps. part.
*-g({)dy || *-g({)da od pie. zaimkowe-
go rdzenia *kuo-; ogsow. stczes.
kehdy, ros. dial. kogdy, scs. kogda,
k{gda. D rozwoj: jeszcze w stpol. na
skutek uproszczenia grupy spg. kiegdy
? kiedy.
D por. gdy, gdzie.
BT
kiegdy zob. kiedy.
BT
kierz (1) [Satyra] D zn. krzak, krzew:
Szedw do chrosta, za krzem lezy,/
Nierycho zasie wybiezy [Satyra, 191, 21].
JG D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. m. D etym. pn.ps. *k{rj} ?
AP
*k{r}; zach.sow. i wsch.sow. czes.
ker, sc. ker, ros. dial. kor korzen,
WD
rus.-cs. k{r}. D rozwoj: pn.ps. *k{r}
? stpol. *ker ? stpol., srpol. ker;
w XV w. takze bob kierz drzewo
laurowe; w XVIII w. wyraz przest.,
dzis arch. i dial. (maz., mp. i sl.).
JG
kij (1) [ZB] D zn. pre
t drewniany,
laska, paka: Rozgniewaw sie se dzia,
przykaza ji kijmi bic, a zbiwszy zasie
w ciemnice wsadzic [ZB, 32, 26]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m.
D etym. pie. *ku-jo; ps. *kyj}; ogsow.
czes. kyj, ros. kij, bug. dial. kij, scs.
kyj}. D rozwoj: ps. *kyj} ? stpol. kyj ?
stpol., srpol. kij.
JG JG
D zn. zaim. li-
czebny, wzgledny ile razy, wiele razy,
jak cze
sto: I to uznaje, kiegdy sgrze-
szy, w kakie wrzemie sgrzeszy, kil-
kokroc sgrzeszy [Ksw IV, 12, 16]. D etym.
65
ps. *kolikort{ / *koliko || *kol}ko
(M. r. n. zaim. pytajnego *kolik{ jak
wielki) + *kort{ raz; ogsow. sc.
kolko, br. kolki, sowen. koliko, scs.
kolik{ jak wielki, koliko ile; czes.
dwa krat, ukr. stokrat, sowen. deset-
krat, scs. krat{, kraty raz, -kroc.
D rozwoj: na gruncie pol. ps. *kol}ko
? stpol. kielko (pod wpywem jele,
tele) ? srpol. kilko (na wzor obocz-
nosci jele || ile, tele || tyle zaswiadczone
do poczatku XIX w.); postac kilka (od
XVI w.) jest forma jednego z przyp.
zaleznych kilko M. lp. r. n.) zakonczo-
nych na -a (D. lp.; M., B. lm.); kroc
dodawane do licz. oznacza powta-
rzanie sie , zwielokrotnianie czegos,
np. dwakroc dwa razy, stokroc sto
razy; w XVIII w. pojawia sie forma
lm. krocie wielka ilosc czegos, np.
pieniedzy; w XIX w. w zn. przen.
droga, kochana osoba, skarb, a tak-
ze w przeklenstwach, np. do kroc
tysie
cy katow.
D por. jele.
JG
klac (1) [RsP] D zn. zorzeczyc, prze-
klinac: A o to niej przez prawa i przez
winy kla [RsK, 48, 14]. D gram. czas., ps.
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. II -e , -esz;
ndk. D etym. ps. *kle ti, kl}no; ogsow.
czes. klt, ros. kljast, scs. kleti (por.
ot. daw. klentet przeklinac, gr. klo- wa chleba, trojkatna dziaka grun-
nos zamieszanie, zgiek bitewny).
D rozwoj: ps. *kleti ? stpol. *kla
ci ?
stpol. kla
c; ? srpol. kla c.
WD
klejnotnik (1) [RsP] D zn. czonek
tego samego rodu, majacy ten sam
herb: Je drzej jest nasz brat, nasz
klejnotnik i z naszej krwie wyszed
[RsP, 45, 42]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
D etym. derywat od stpol. klejnot || kle-
not herb, znak rodowy (/ srwniem.
kleinot, kleinat drobiazg artystycznie
wykonany; herb kraju, miasta) + -nik
kamac
(/ ps. *-}nik{); por. czes. klenot, sc.
klenot.
JG
klektac (1) [Satyra] D zn. uderzac,
stukac, koatac, omotac: Stoji na
roli, w lemiesz klekce:/ Rzekomoc
mu pug orac nie chce [Satyra, 191, 17].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
stpol. kon. II -e , -esz; ndk. D etym.
pn.ps. *klek{tati || *kleg{tati; wyste -
puje w j. zach.sow. i wsch.sow. czes.
klektat, ukr. klektaty (por. lit. klegeti
klekotac, ge gac, ot. klegat krzy-
czec, ge gac, ac. clango krakac);
wyraz dzwkn., por. o gosie bociana
pol. i br. kle! kle!, kasz. klek! klek!;
oboczne klekotac. D rozwoj: pn.ps.
*klek{tati ? stpol. *klektaci ? stpol.
kl ektac ? srpol. klektac; obecnie
przest., klekotac zywotne do dzis.
AP
klin (1) [Satyra] D zn. pasko zaostrzo-
ny kawa drewna lub metalu do rozu-
pywania drzewa, uszczelniania uchwy-
tu: Namysem potraci kliny,/ Biezy do
chrosta po jiny [Satyra, 191, 19]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D etym. ps. *k{lin{; ogsow. czes.
kln, ros. klin, sowen. kln., scs. klin{.
D rozwoj: w stpol. rozszerzenie pierw.
zn. wyrazu narze dzie do rozupywa-
nia ? przedmiot podobny kszta-
tem, klinowaty, np. poa szaty, ka-
tu, od XVI w. klinowaty szyk bojowy
oddziau jazdy.
JG
kamac (1) [Tecz] D zn. zwodzic,
oszukiwac, mowic nieprawde : Ka-
macie, chopi, jako psi [Tecz, 194, 16].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
stpol., srpol. kon. IV -am, -asz ? npol.
kon. II -e -esz; ndk. D etym. ps.
*klamati; ogsow. o pierwotnym zna-
czeniu chwiac sie , kiwac sie
, zataczac
zachowanym w sowen. klamati,
sie
sch. klamati; ze zmieniona samogoska
kodnik
czes. klimat drzemac, serb. klimati
kiwac sie, zasypiac (por. stind. kla-
myati, klamati sabnie, staje sie zme-
czony, klamah osabienie, zme cze-
nie, ac. calumnia faszywe oskarze-
nie, oszczerstwo). D rozwoj: ps. *kla-
mati ? stpol. *kamaci ? stpol., srpol.
kamac; w dobie staropolskiej wyraz
pojawi sie
w nowym znaczeniu mowic
nieprawde obok uzywanego w tym
znaczeniu gac / ps. *l{gati.
kodnik (1) [Ksw] D zn. wiezien zakuty
w kode = dyby: Grzesznik <w grze-
szech za>pieklony jesc jako kodnik
w ciemnicy skowany [Ksw II, 11, 35].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *koldnik{ (od
rzecz. *kolda koda + *-}nik{) ?
zach.sow. *klodnik{; ros. przest. ko-
lodnik. D rozwoj: koda to pierw. cos
rozszczepionego, odcie tego, naste
p-
nie pien drzewa i rozne przedmioty
z wydrazonego pnia, w tym dyby pien
z otworami do zamykania nog wie z-
nia, stad kodnik to dosownie wie -
zien zakuty w kode .
kmiec (2) [RsP, Satyra] D zn. chop
poddany we wosciach szlacheckich
lub duchownych, posiadacz gospodar-
stwa rolnego: Piotr przyja w sotysa
role
, a kmiecia pusci precz [RsP, 44, 11].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: kmiecie M.
lm. D etym. pzn.ps. *k{met} / srac.
comes towarzysz panujacego albo
wodza, osoba nalezaca do orszaku pa-
nujacego, wtornie o wyzszych i niz-
szych urze dnikach; w niektorych
j. sow. czes. arch. kmet kmiec,
chop, sc. ksiazk. kmet madry sta-
rzec, gowa rodu, ros. daw. kmet
wolny mieszkaniec wsi, bug. kmet
wiejski starosta. D rozwoj: pzn.ps.
*k{met} ? stpol. kmec; w j. pol. de-
66
gradacja zn.: pierw. wysoki urzednik
ksiaze
cy ? zamozny wolny chop
? chop, wiesniak; w XX w. pot.
kmiotek to pogardliwie o mezczyznie
pochodzacym ze wsi, niezbyt rozgar-
nie
tym, nieobytym.
JG
kochac sie (2) [Ksw] D zn. znajdowac
w kim, czym przyjemnosc, miec upo-
dobanie do kogos, czegos: Lezacy sa,
jiz sie
w g<rze>sze kochaja [Ksw II, 11, 12].
AP D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym.
pn.ps. *koX ati o pierwotnym zna-
czeniu dotykac; obecnie zach.sow.
i wsch.sow. czes. kochat se, ukr.
kochatysja. D rozwoj: ps. *koX ati ?
stpol. *koX aci ? stpol., srpol. koX ac;
w stpol. i srpol. z zaimkiem zwrotnym
kochac sie ma zakres znaczeniowy
szerszy niz obecnie: cieszyc sie, we-
selic sie, podobac sie, byc przy-
jemnym; w XVIXVII w. licznie
poswiadczone zn. konkretne: rozras-
tac sie , rozwijac sie
(o roslinach),
z prefiksami wykochac sie bujnie wy-
rosnac, skochac sie rozmnozyc sie ,
JG rozrosnac sie; rzadziej bez zaimka
zwrotnego kochac dogadzac, sprzy-
jac, rozweselac, sprawiac komus
przyjemnosc, piescic.
AP
ko (1) [Sota] D zn. gruby kij, pal,
drag: A mnogi idzie za sto,/ Sie dzie
za nim jako wo,/ Jakoby w ziemie
wetkna ko [Sota, 188, 21]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D etym. ps. *kol{ odupany kawa
drzewa; ogsow. czes. kul, ukr. kil,
sowen. ko, scs. kol{. D rozwoj: w wy-
razie zaszo wzduzenie zaste pcze o po
zaniku jeru w wygosie, a naste pnie
sciesnienie; w XVI w. ko i rzadsze ko;
dzis w tym zn. pierw. dem. koek.
JG
koniec (3) [KS, RP] D zn. 1. miejsce,
gdzie sie
jakas rzecz konczy, najdalszy
67
odcinek: Upad ci jej koniec nosa,/
Z oczu pynie krwawa rosa [RP, 196, 31].
2. cel: Niektorzy (...) ni pod czyja
choragwia z naszej wojski stanowic sie
obykli, na ten koniec a k temu koncu,
aby puszek, cwirdzy alibo wojennej
strozej sie uwiarowali [KS, 124, 7] .
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. m. D etym. pie. *-kon- || *-ken-;
ps. *kon}c} (/ przed III palat. ps.
*kon}k{); ogsow. czes. konec, ukr.
kinec, sch. konac, scs. kon}c}; spo-
krewniony z pocza tek. D rozwoj: stpol.
konec ? srpol. konec.
D por. poczac sie
, poczatek.
kon (3) [RsP, KS] D zn. hodowlane
zwierze wierzchowe i pociagowe:
Konie jich temu to podkomorzemu
za wine maja byc przydany [KS, 124, 17].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *konj} ? ps.
*kon}; ogsow. czes. kun, ros. kon,
sowen. konj, scs. kon}. D rozwoj: ps.
*kon} ? stpol. kon ? srpol. kon ?
npol. kon; w j. srpol. formy typu kon
powszechne; w wyniku hiperpopraw-
nosci w stosunku do dial. ludowych
usuniete z j. ogolnego; w j. pol. funk-
cjonuje w zn. podst. i przen., np. figu-
ra w szachach.
korona (1) [Sota] D zn. ktos wyroz-
niajacy sie
zaletami, szczegolnie god-
ny, ozdoba swojego otoczenia: Boc
jest korona csna pani;/ Przepasc by
mu, kto ja gani [Sota, 190, 99]. D gram.
rzecz., pol. dekl. z. D etym. ac. corona
wieniec z naturalnych lub sztucznych
kwiatow i lisci, zwaszcza ze zota;
diadem; zap. ogsow. sc. koruna,
ros. krona, sowen. krona, scs. kruna.
D rozwoj: w pol. zn. podst. uroczysty
ubior gowy, oznaczajacy wysoka
wadze , dostojenstwo, albo uznanie
i chwae; takze zn. przen. od XV w.
koscio
o wadzy krolewskiej, wieniec,
Korona rdzenna Polska bez Litwy.
JG
korzen (2) [Kgn] D zn. bezlistna czesc
rosliny, rosnaca zwykle pod powierzch-
nia ziemi: Gdyz sie on chce odmo-
dzic, tedyc wiec on je gorzkie korzenie
[Kgn VI, 40, 12]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-n- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *kore
(*korene); jako rzecz. zbiorowy kon-
tynuuje ps. *koren}je / *koren- +
*-}je; ogsow. czes. koren, sc.
korenie, ros. koren, korene, bug.
koren, scs. koren}. D rozwoj: ps. B. lp.
*koren} ? stpol. koren ? srpol. koren
JG || koryn ? npol. koren ? koren.
JG
kosa (2) [RP] D zn. narze
dzie do
koszenia; tu: atrybut personifikowanej
smierci: Ma kosa wisz, trawe siecze,/
Przed nia nikt nie uciecze [RP, 197, 79].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: kose B. lp.
D etym. pie. *kos-; ps. kosa; ogsow.
czes. kosa, ros. kosa, sowen. kosa, scs.
kosa.
JG
koscio (3) [Ksw, Te cz, RP] D zn.
swiatynia: Idziecha, pospieszycha
sie do kos<cio>a na modlitwe [Ksw I,
10, 4]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
JG D formy tekstowe: kosciele Msc. lp.
D etym. zap. stczes. kostel swiatynia
/ stwniem. kastel / ac. castellum
miejsce obwarowane, zamek, twier-
dza (/ dem. od ac. castrum oboz
warowny); wyraz rzadki w innych
j. sow. sc. kostol, z pol. ros. kostjol
swiatynia rzymskokatolicka. D roz-
woj: stczes. kostel ? stpol. kosco ?
srpol. kosco; etymologicznie koscio
to maa twierdza taka nazwa dla
swiatyni tumaczy sie tym, ze pierwsze
koscioy cze sto obwarowywano, przy-
stosowywano do funkcji obronnych;
pierw. zn. wyrazu swiatynia w ogole
kosc
zawezio sie
do swiatynia rzymskoka-
tolicka (XIVXVI w.), wypierajac,
wystepujaca pierw. w tym samym zn.,
cerkiew; z tego samego ac. zroda
wyraz kasztel grod, zamek, twierdza,
zapozyczony w XV w. za posrednic-
twem niem. Kastell.
kosc (3) [ZB, ZMB, RP] D zn. 1. czesc zwy jego caosci sama przestrzen,
szkieletu: Sprochniao we mnie ciao
i moje wszytki kosci [ZMB, 180, 31].
2. osc rybia: Synowi kosc rybia
w gardle uwie za [ZB, 31, 12]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z.
D etym. pie. *ost-; ps. *kost}; ogsow.
czes. kost, ros. kost, sowen. kost, scs.
kost}. D rozwoj: ps. *kost} ? stpol.
kosc.
kot (1) [RP] D zn. zwierze domowe:
Rzuce c sie
jak kot na myszy,/ Az twe
zko wdyszy [RP, 197, 65]. D gram.
sirce cie
rzecz., pol. dekl. m. D etym. ps. *kot{;
wczesniejsza etym. niejasna: albo zap.
ac. cattus, albo germ. kat-; wyste puje
w niektorych j. sow. czes. dial. kot,
sc. dial. kot, ros. kot, ukr. kit, bug.
dial. kot (por. ang. cat, hol. kat, niem.
Katze). D rozwoj: wyraz poswiadczony
w pol. od XV w. w kilku zn.: kocur,
zajac, worek na pieniadze, futro wac skrycie, knuc; krajac sie
z ebkiem i apkami noszone na szyi.
kozdy zob. kazdy.
kraj (2) [Pfl, Ppu] D zn. terytorium
obje
te granicami, okreg: Dam ci po-
gany w dziedzicstwo twoje, i w trzy-
manie twoje kraje ziemskie [Pfl II, 17, 8].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *kraj} / *krojiti
powodowac oddzielenie, rozdziele-
nie + *-j}; ogsow. czes. kraj, ukr.
kraj, sowen. kraj, scs. kraj} skraj,
brzeg. D rozwoj: wyraz wyste powa
w zn. brzeg, skraj, kraniec, krawe dz
(por. czas. krajac, kroic), por. kraj
68
ucha, kraj odzienia oraz w zn. we z-
szym, wyspecjalizowanym kraniec ja-
kiejs przestrzeni, jakiegos obszaru,
por. kraj puszczy, kraj morza; wyste
po-
wanie w takich kontekstach doprowa-
dzio juz w okresie stpol. do przejscia
od nazwy cze sci przedmiotu linia
JG
graniczna jakiejs przestrzeni do na-
por. nasz kraj; u schyku XVIII w. tresc
ogolniejsza nabraa charakteru fraz.,
por. kraj szaty, kraj swiata.
D por. krajac, ukroic.
JG
krajac (1) [Sota] D zn. ciac, rozcinac,
ucinac nozem albo nozycami: Panny!
(...) Mae ke sy przed sie krajcie [Sota,
189, 71]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
JG
|| -je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk.
D etym. ps. *krajati (iter. wobec ps.
*krojiti); ogsow. czes. krajet, ukr.
krajaty, sowen. krajati (por. lit. skrti
dzielic, oddzielac, ot. krijat ob-
dzierac skore). D rozwoj: ps. *krajati
? stpol. *krajaci ? stpol., srpol. kra-
jac; w polszczyznie poswiadczony od
XV w.; w XVIXVIII w. pojawiaja sie
takze znaczenia przenosne bolesnie
przeszywac, rozdzierac, przygotowy-
roz-
dzierac sie
, pekac, por. serce sie
kraje.
JG D por. ukrawac, ukroic, kraj.
AP
JG krakowianin (1) [Tecz] D zn. miesz-
kaniec Krakowa: A jacy to zli ludzie
mieszczanie krakowianie [Tecz, 193, 1].
D gram. rzecz., pol. dekl. m. D etym.
stpol. krakowianin / Krakow + -anin
(/ ps. *-janin{).
JG
krakowski (1) [Tecz] D zn. dotyczacy
Krakowa, wasciwy, przynalezny Kra-
kowowi: Pan krakowski, jego miosc,
<z> swojimi przyjacioy (...) sie tego
pomscili [Tecz, 194, 22]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. derywat od nazwy
69
miejscowej Krakow, utworzony za
pomoca przyr. -ski (/ ps. *-}sk{j}).
krasa (1) [LA] D zn. pie
knosc, uroda,
wdziek: Chowa je na wielebnosci
i na krasie [LA, 173, 17]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*krasa (lit. karstas goracy, ot. karsa
upa, goraco, karset rozpalic, roz-
grzewac); zatem pierw. zn. to praw-
dopodobnie blask ognia, swiatosc,
kolor ognia; ogsow. guz. krasa,
czes. krasa, ukr. krasa, sch. krasota, scs.
krasa. D rozwoj: w j. stpol. znane takze
zn. barwa, blask, kolor, swietnosc,
w XVIII w. tusta zaprawa potraw,
omasta, por. okrasa, okrasic; obecnie
jest to wyraz rzadki, ograniczony do
stylu artystycznego.
D por. krasny.
krasc (1) [RsP] D zn. pozbawic kogos
wasnosci przez kradziez: Przez to
Mirosaw zabi Jana, iz mu otpowiada
i krad ji [RsP, 45, 21]. D gram. czas., ps.
kon. I -o- || -e- ? stpol. kon. I -e , -esz;
ndk; zmiana tematu cz. ter. stpol.
*krade , *kradziesz ? stpol., srpol.
kradne , kradniesz. D etym. pie. *krau-
- gromadzic, skupiac,
|| *kr3 u- || *kru
ukrywac; ps. *kradti ? *kratti ?
*krasti; ogsow. czes. krast, ros. krast,
sowen. krasti, scs. krasti, krado (por.
ot. krat, kraju zbierac, skupiac).
D rozwoj: ps. *krasti ? stpol. *krasci
? stpol., srpol. krasc; w polszczyznie
poswiadczony od XIV w.; stpol. krasc
kogo pozbawic kogos wasnosci przez
kradziez, krasc co potajemnie przy-
waszczac sobie cudza rzecz; od
XVI w. pojawiaja sie uzycia przenosne,
por. krasc czas, lata ujmowac czasu,
lat, krasc sie
oczom unikac oczu.
D por. pokrasc, ukrasc.
krasny (2) [List, ZMB] D zn. adny,
sliczny, urodziwy: Abych barzo kras-
krol
na panne miowa [List, 115, 11]. D gram.
przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
IS krasnym Ms. lp. r. m. D etym. pie. *ker-
|| *kuer- palic, ponac; ps. *kras}-
n{(j}) lsniacy, pie
kny, czerwony /
*krasa jasnosc, lsnienie ? kolor og-
nia, czerwien ? pie kno, swietnosc;
ogsow. czes. krasny, sc. krasny, ros.
krasnyj, ukr. krasnyj, sowen. krasen,
sch. krasan, scs. kras}n{ lsniacy,
wspaniay (por. lit. karstat goracy,
ot. ka^ rsts goracy). D rozwoj: ps.
*kras}n{j} ? stpol. krasny || krasni
? srpol. krasny; w j. stpol. wyraz
wystepowa takze w zn. czerwony,
dobry, znakomity, po XVI w. wy-
szed z uzycia.
D por. krasa.
IS
krew (2) [RsP, ZMB] D zn. 1. pynna
JG
tkanka krazaca w zyach czowieka
i innych kre gowcow: Krew po tobie
pynie, te c bych ja utara [ZMB, 180, 23].
2. rod: Je drzej jest nasz brat, nasz
klejnotnik i z naszej krwie wyszed [RsP,
45, 42]. D gram. rzecz., ps. dekl. -u- ?
pol. dekl. z. D etym. pie. *kru-; ps. *kry
(*kr{ve); ogsow. czes. krev, ukr.
krov, sowen. kr^, scs. kr{v}. D rozwoj:
forma M. lp. kry nie zachowaa sie
w polszczyznie, zastapiona przez B. lp.
krew (/ ps. *kr{v}); ps. *kr{v} ?
stpol., srpol. krev ? npol. krev.
D por. krwawy, rozkrwawic.
JG
krol (34) [Ksw, Pfl, Kgn, LA, Tecz, Ppu]
D zn. 1. wadca koronowany: On kro-
la te to ziemie Indyje jest by okrz<c>i
[Kgn VI, 40, 19]. 2. o Bogu: Jidzie tobie
krol zbawiciel, izby nas ot wieczne
smirci zbawi [Ksw IV, 12, 1]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m.
D formy tekstowe: krola D. lp., krolowi
AP C. lp., krolu W. lp., krolowie M. lm.,
W. lm. D etym. ps. *korlj} (/ imie
wasne Karl + *-j}) ? ps. *korl} ?
krolestwo
zach.sow. *krol}; od imienia Karola
Wielkiego (742814), wadcy Fran-
kow, zaozyciela dynastii Karolingow;
ogsow. czes. kral, guz. kral, ros.
korol, sch. kralj, scs. kral}. D rozwoj:
zach.sow. krol ? stpol. krol ? srpol.
krol; niem. Karl zosta zapozyczony do
j. pol. w pozniejszym okresie jeszcze
dwa razy: bezposrednio z niem. jako
kar karze oraz za posrednictwem
ac. jako Carolus ? Karol.
D por. krolestwo, krolewac, krolewa-
nie, krolewic.
krolestwo, krolewstwo (6) [Ksw] D zn.
we fraz. niebieskie krolestwo niebo,
raj: Izbychom jich towarzystwa i nie-
bieskiego krolestwa <pozywali> [Ksw I,
10, 29]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
pol. dekl. n. D etym. ps. *korljev}stvo /
*korljev{ (przym. dzierzawczy w odm.
niezozonej) + *-}stvo; ogsow. guz.
kralowstwo, kralestwo, ros. korolevstwo,
sch. kraljevina, scs. kralev}stvo. D roz-
woj: w wyrazie nastapi zanik jeru
w pozycji sabej i uproszczenie nowo
powstaej grupy spg. -vstv- ? -stv-;
w stpol. morfem -ow- wyste powa
w postaciach obocznych: -ev- po spg.
miekkich, -ov- po twardych; fakultatyw-
nosc ta na korzysc -ov- cofa sie naj-
wczesniej na Slasku (XII w.) i w Mp.,
potem na Maz., a najpozniej w Wlkp.
(XIVXVI w.); postac -ev- po daw.
spg. miekkiej stpol. l ? srpol. l zacho-
waa sie w naste pujacych wyrazach
pochodnych od krol: krole(w)stwo,
krolewicz, krolewna, krolewski, w innych
wyrazach pokrewnych, jak krolowa,
krolowac zastapiona juz przez -ow-.
D por. krol, krolewac.
krolewac (3) [Ksw] D zn. 1. panowac,
rzadzic: <Syna Bozego> jenze przez
poczatka z Bogiem Occem jesc krole-
wa [Ksw IV, 13, 33]. 2. byc uczestnikiem
70
zaszczytow krolowania: Krol twoj
jidzie tobie, izby ty s nim na wieki
wiekom krolewa [Ksw IV, 13, 49]. D gram.
czas., przedpol. kon. -jo- || -je- ? pol.
kon. II -e
, -esz; ndk. D etym. derywat
od rzecz. sow. *korl} ? stpol. krol;
wyraz ogsow. czes. kralovat, ukr.
koroluvaty, sowen. kraljevati. D rozwoj:
przedpol. *krolevati ? stpol. krole-
vac(i) ? srpol. krolovac.
D por. krol, krolewanie.
AP
krolewanie (1) [Ksw] D zn. uczestnic-
JG two w zaszczytach krolowania: A dzie-
wiate dani <sa na towa>rzystwo wiecz-
nego krolewania [Ksw I, 10, 28]. D gram.
rzecz., pol. dekl. n. D etym. derywat od
czas. krolewac, utworzony za pomoca
formantu -anie (/ ps. *-an}je); por.
czes. kralovati, ukr. koroluvaty, sowen.
kraljevati.
D por. krol.
JG
krolewic (1) [Ksw] D zn. syn krola:
Toc ubo<g>i krolewic by, ize nie
jimia, gdzieby swoje gowe podkoni
[Ksw IV, 13, 24]. D gram. rzecz., pol. dekl.
m. D etym. derywat od rzecz. krol,
utworzony za pomoca patronimiczne-
go przyr. -ewic (/ ps. *-ev-itj}), por.
panic, wojewodzic; ogsow. czes.
kralewic, ros. korolevic, ukr. korolevic,
bug. kralevic. D rozwoj: od XVII w.
m.in. pod wpywem ruskim przyr.
-evic ? -evic, stad dzisiaj krolewicz.
D por. krol, krolestwo, krolewac.
JG
krolewstwo zob. krolestwo.
JG
kromie (2) [Ksw, Sota] D zn. procz,
z wyjatkiem, poza: Czso nam przez
togo niemocnego, na ozku lezacego,
JG znamiona? Zawierne niczs jinego kro-
mie czowieka grzesznego [Ksw II, 11, 28].
takze we fraz. kromie oczu poza oczy-
ma, za oczy: Be da ji wszytki miowac/
I kromie oczu dzie kowac [Sota, 190, 82].
71
D gram. przyim. rzadzacy D. D etym.
pn.ps. i scs. kontynuant ps. przy-
sow., wtornie przyim. *krome na
uboczu, na zewnatrz, w oddali, skost-
niaej formy Msc. lp. r. z. rzecz.
*kroma kraj, krawe dz czes. krome,
rzadziej krom, sc. arch. krom, krome,
wspo. krem, kreme, ros. krome, sch.
daw. kromje, krom, scs. krome. D roz-
woj: w XIVXVII w. wyste puje obok
kromia, wtornie (od XV w.) krom
z czestym zanikiem samogoski w wy-
gosie; wychodzi z uzycia w XIX w.
krotki (1) [Park] D zn. niedugi; tu:
wymawiany w sposob krotkotrway:
Aby pisa tak krotkie a,/ Aa sowito,
gdzie sie wzduzaa [Park, 108, 5]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. pie. *(s)kert-
|| *(s)kort-u- ciac, odcinac; ps.
*kort{k{(j}) odcie ty, skrocony ? ma-
y, krotki ? *krot{k{(j}) || *korot{-
k{(j}) || *krat{k{(j}); ogsow. czes.
kratky, sc. kratky, duz. krotki, ros.
korotkij, ukr. korotkyj, br. karotki,
sch. kratak, sowen. kratek, mac. kratok
(por. lit. kartus gorzki, ac. curtus
skrocony, obcie ty, hiszp. corto krot-
ki, irl. cert may, stind. katu- ostry,
gryzacy). D rozwoj: zach.sow. *krot{-
k{j} ? stpol. *krotky ? stpol. krotki
? srpol. krotki; w j. stpol. takze w zn.
zwie zy; niewielki, saby, ktore za-
chowao sie w wyrazeniach: krotki
rozum, krotka pamie c.
D por. na krotce.
krowa (1) [RsP] D zn. samica byda
domowego: Ta krowa, czso Czestko-
wi ukradziona, tej Jakusz uzytk<a> nie
ma [RsP, 45, 51]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-a- ? pol. dekl. z. D etym. pie. *ker-
rog, gowa; szczyt, wierzchoek; ps.
*korva (/ *korv{ wo + *-a) ?
zach.sow. krova; ogsow. czes. krava,
ros. korova, sowen. krava, scs. krava.
kryc
D rozwoj: w j. stpol. znana jest takze
postac karw wo, szczegolnie stary,
leniwy ze zmiana TorT ? TarT, dzis
dial. (Kaszuby); wyraz poswiadczony
w j. pol. juz w XIII w. w zn. podst.
samica byda domowego, pozniej
samica osia, a takze dawny poda-
tek, tzw. krowne.
JG
krwawy (4) [ZMB, RP] D zn. 1. cechu-
jacy sie
obecnoscia krwi, zakrwawio-
ny: Z oczu pynie krwawa rosa [RP, 196,
32]. 2. straszny, cie zki, okrutny, bo-
AK lesny: Cie zka moja chwila, krwawa
godzin<a> [ZMB, 180, 11]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. pie. *kru- || *kreu-
mie so surowe, krwiste; *kr{vav{(j})
zakrwawiony, zwiazany z krwia /
*kry, *kr{ve (B. *kr{v}) krwiste mie so
? krew; ogsow. czes. krvavy, sc.
krvavy, guz. krawy, ros. krovavyj, ukr.
kryvavyj, sowen. krvav, sch. krvav (por.
awest. xru- surowe mie so, grec. krea
mie so, srirl. cru, crau || cro krew,
~
lit. kraujas krew, stprus. krawian
krew, stind. kravh surowe mie so).
D rozwoj: w j. stpol. takze w zn. czer-
wony oraz w wyrazeniu krwawa wina
kara za zabojstwo pacona rodzinie.
D por. krew, rozkrwawic.
IS
kryc (1) [Kgn] D zn. chronic, chowac,
zabezpieczac: Waz te to madrosc ma,
ize gdyz ji chca zabic, tedyc wie c on
swa gowe kryje [Kgn VI, 40, 7]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
IS kon. II -e , -esz; ndk. D etym. ps.
*kryti kasc jedno na drugie, przy-
krywac; z apofonia samogoski rdzen-
nej ps. *krov{ przykrycie, dach
(por. pokrowiec); ogsow. czes. kryt,
ros. kryt, sowen. krti, scs. kryti (por.
lit. krauti nakadac, ukadac, ot.
~
kraut ukadac, adowac, grec. krypto
ukrywam, zasaniam, taje ). D rozwoj:
ps. *kryti ? stpol. *kryci ? stpol.,
krystusow
srpol. kryc; od stpol. takze w znaczeniu
dawac pokrycie, nakadac cos na
cos.
D por. krasc.
krystusow (1) [ZB] D zn. dotyczacy
Chrystusa, nalezacy do Chrystusa:
Gotow ciesm jic nie tele w ciemnice , je
ale i we smierc prze jimie Jezu Krystu-
sowo [ZB II, 32, 30]. D gram. przym., odm.
prosta. D etym. derywat od imienia
Krystus, utworzony za pomoca przyr.
-ov (/ ps. *-ov{).
D por. krzciciel.
krzciciel (1) [B] D zn. udzielajacy
chrztu: Twego dziela Krzciciela, bo-
zycze,/ Usysz gosy, napen mysli
czowiecze [B, 163, 4]. D gram. rzecz.,
pol. dekl. m. D etym. formacja pocho-
dzaca od wyrazu chrzest, ktory jest
zapelatywizowanym imieniem was-
nym Chrystus; wywodzi sie od zach.
nazwy Chrystusa, prawdopodobnie
ze stwniem. Krist, Crist, Christ; za-
pozyczony wraz ze stara terminologia
chrzescijanska ze stczes. krest; na
okreslenie jednego z sakramentow
wystepuje tylko u Sowian, ktorzy
zetkneli sie
z zach. chrzescijanstwem,
por. sowen. krst, ukr. chrest, krest.
D rozwoj: postac chrzest rozpowszech-
nia sie
w XVI w.
D por. krystusow, okrzcic.
krzescijanin (3) [Kgn] D zn. wyznaw-
ca Chrystusa: Nasz Kryst miy jest, on
swe swiete ap<osto>y temu to naucza
by, kakocby oni na tem to swiecie
miedzy krzescijany bydlic mieli [Kgn VI,
40, 3]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
D formy tekstowe: krzescijani M. lm.,
krzescijanom C. lm. D etym. zap. czes.
krestan / stwniem. christiani, chris-
tani, christan / ac. christianus; znany
w innych j. sow. czes. krestan, ros.
72
krestjanin chop, wiesniak, scs.
kr{st}jan{, kr}st}janin{ chrzescija-
nin. D rozwoj: w XVI w. relatynizacja
postaci wyrazu nagosowe k- zasta-
AP pione przez ch-; w tekstach stpol.
czesto zapisywano alfabetem grec.
skrot sowa krzescijanin, zgodnie z prze-
ta przez Sowian od Grekow tradycja
skracania wyrazow zwiazanych z kul-
tem religijnym (tzw. nomina sacra
imiona swie te); w przyp. zaleznych
do skrotu dodawano pol. konc., por.
zapisy xpiani, xpianom.
D por. krzciciel, krzescijanski.
IS JG
krzescijanski (2) [Kgn, ZB] D zn. doty-
czacy chrzescijanstwa; wasciwy, przy-
nalezny chrzescijanstwu: Na wiare
krzescijanska jest ji on by nawroci
[Kgn VI, 40, 20]. D gram. przym., odm. zoz.
D formy tekstowe: krzescijanskiej D. lp.
r. z. D etym. derywat od rzecz. krzesci-
janin, utworzony za pomoca przyr. -ski
(/ ps. *-}sk{j}); ogsow. czes.
krestansky, ros. christjanskij, sch.
krscansk.
D por. krzescijanin.
IS
krzywda (1) [Ksw] D zn. szkoda ma-
terialna albo moralna, ktora ktos
niesprawiedliwie wyrzadza lub ponosi,
czyn szkodliwy, bezprawny: <I>dzie
<tobie krol praw>dziwy, bo nikomemu
krzywdy nie uczynka [Ksw IV, 13, 46].
JG
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *kriv}da / *kriv{
krzywy + *-}da (por. ps. *prav-
}da); ogsow. guz. kriwda, czes.
krivda, ukr. kryvda, sowen. kr^vda.
vda
D rozwoj: ps. *kriv}da ? stpol. kr
? srpol. kryvda; w j. stpol. zn. wyrazu
to takze nieprawda, fasz, obmowa,
zniewaga; w XVIXVII w. skarga,
zazalenie, wniesione do sadu.
D por. krzywo, krzywousty.
JG
73 ksiaze
krzywo (1) [ZMB] D zn. skosnie, kryz, sowen. kriz, rus.-cs. kriz}. D roz-
ukosnie, nieprosto: Twoja gowka woj: juz od XIV w. notowane zn.
krzywo wisa, te c bych ja podpara przen. symbol chrzescijanstwa,
[ZMB, 180, 22]. D gram. przysow. D etym. cierpienie, udre ka (fraz. miec z kims
pierwotnie M., B. lp. r. n. odm. prostej krzyz panski), dziesiatek lat, or-
ps. przym. *kriv{ nieprosty, wygie ty, der, cze sc kre
gosupa powyzej mied-
zakrzywiony, takze w zn. przenosnym nicy, pot. dostac po krzyzu zostac
faszywy, nieprawy; przym. ogsow. obitym, doznac przykrosci z powo-
czes. krivy krzywy, faszywy, ros. du czegos lub kogos.
krivoj krzywy, jednooki, scs. kriv{ D por. okrzcic.
JG
zakrzywiony, wygie ty, ukosny, zezo-
waty, nieprawy, zy, winien (por. lit. ksiaze (5) [Pfl, Sota, ZB, Ppu] D zn.
~
krevas zakrzywiony, krzywy, ukosny, niekoronowany wadca panstwa, tak-
pochyy, zezowaty, faszywy, niepraw- ze naczelnik, przywodca: Bazeju,
dziwy). wynidzi, woa cie ksiaze [ZB, 31, 7].
D por. krzywda, krzywousty. D gram. rzecz., ps. dekl. -t- ? pol.
BT dekl. mieszana D formy tekstowe: ksia -
krzywousty (1) [RP] D zn. majacy ze
ta M. lm., ksia ze
tom C. lm. D etym.
krzywe, skrzywione usta: Jako samo- ps. *k{ne ze
modociany syn ksie cia
jedz krzywousta,/ Nie byo warg u jej (/ przed I palat. ps. *k{ne ge
) / ps.
by [RP, 196, 34]. D gram. przym., odm.
ge *k{ne g{ ksiaze
, wadca + *-e (suf.
zoz. D etym. ps. *krivoust{, zozenie tworzacy nazwy istot niedorosych,
z morfemem -o- (pierwszy czon to por. ciele, zrebie
); guz. knjezo, czes.
przym. *kriv{, drugi rzecz. *ust(a)); knize, ukr. knjaza; ps. *k{ne g{ (? po
ogsow. czes. krivousty, sc. krivousty, III palat. ps. *k{ne Z }) to zap. z germ.
ros. daw. krivoustyj, ukr. dial. kryvous- kuning- potomek znakomitego ro-
tyj, sch. krvoust, sowen. krivoust. du, potem panujacy (por. stwniem.
D rozwoj: w j. stpol. wyraz notowany kuning, goc. kuniggs, niem. Konig).
od XIII w., takze jako imie wasne, D rozwoj: przed XIII w. wyraz wyste -
por. Boleslaus dictus Krzywousty; ten powa w postaci *kne ze
, po czym
sam typ zozenia wykazuja Krzywogo- nastapio rozpodobnienie dwu sasia-
wy (od XV w.), Krzywooki, Krzywono- dujacych gosek nosowych -ne - ? -se
-,
sy, Krzywonogi (od XVI w.). stad dzisiaj ksia ze
, ten sam proces
D por. krzywo, krzywda. zaszed w wyrazach ksie ga (/ ps. lm.
IS *k{nigy), ksieni (/ ps. *k{ne gyni),
krzyz (1) [ZMB] D zn. przedmiot ksiadz (/ ps. *k{ne Z }), bez zmiany
w ksztacie dwoch przecinajacych sie w knieja: pierw. odm. to M. lp. ksia ze
,
linii prostych; narze dzie me ki Chrys- D. lp. ksia ze
cia, C. lp. ksia ze
ciu itd.;
tusa: Nie mam ani be de
miec jinego,/ w formach przyp. zaleznych nastapio
Jedno ciebie, Synu, na krzyzu rozbi- skrocenie (por. wasza miosc ? wasz-
tego [ZMB, 180, 38]. D gram. rzecz., pol. mosc, wasza miosc pan ? wacpan)
dekl. m. D etym. stare zap., z okresu i powstay nowe formy D. lp. ksie cia,
przyjmowania chrzescijanstwa, ac. C. lp. ksie
ciu, ale w lm. nadal M. ksia ze
-
crux przez potrojne posrednictwo ta, D. ksiaza
t, C. ksiaze
tom; w wyrazie
rom., sowen. i stczes. kriz; znany nastapio przesunie cie zn. syn ksie -
innym j. sow. sc. krz, ros. przest. cia ? dostojnik swiecki, mozno-
ksieni
wadca; wadca, co pociagne
o za soba
zmiane z r. n. na r. m. (XVIII w.).
D por. ksieni, ksiegi.
ksieni (1) [RsP]D zn. przeozona klasz- kto (7) [Sota, Park, LA, RP] D zn. zaim.
toru zenskiego, przeorysza: Jako to
swiatcze, jako Staszek szed precz, nie
uczyniw ksieniej uprawizny [RsP, 44, 4].
D gram. rzecz., ps. dekl. -ja- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *k{ne gynji ksiez-
na, pani, wadczyni / ps. *k{ne g{
ksiaze
, wadca + *-ynji; ogsow.
duz. kneni, guz. knjeni, sc. knahyna,
ros. knjagnja, mac. kneginja, scs.
kne gyni. D rozwoj: ksieni to postac
skrocona z niezaswiadczonego w pol.
*ksiegini; w XVIXVII w. pojawia sie
postac oboczna ksienia z konc. M. lp.
-a- w wyniku wyrownania analogiczne-
go do pozostaych rzecz. r. z. mie kkote-
matowych, np. dusza; w wyrazie nasta-
pio zawe zenie zn. ksiezna, wadczy-
ni do wadczyni, przeozona klasz-
toru.
D por. ksiaze, ksiegi.
ksiegi (4) [Ksw, BZ, LA, Ppu] D zn.
dzieo pisane: Czcie sie tako we
Ksiegach Se dskich [Ksw I, 10, 18]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
D formy tekstowe: ksie gi M. lm. D etym.
ps. *k{nigy, kyne gy; wyraz rodzimy
zwiazany z podst. ps. *k{n{ koda,
pien drzewa; pierw. zn. to drewnia-
ne tabliczki, odcinki, odrzynki, na
ktorych ryto znaki mnemotechnicz-
ne, naste pnie litery, pismo, wresz-
cie to, co zawiera pismo, ksiazka,
dlatego pierw. wyraz mia tylko formy
lm.; ogsow. guz. kniha, sc. kniha,
ros. knga, sowen. knjiga, scs. k{nigy
ksiazka. D rozwoj: zmiana formy lm.
ksie
gi na lp. ksie
ga nastapia w XVI w.
i wynikaa z potrzeby odroznienia
jednego egzemplarza od wielu; od
wyrazu ksie ga utworzono dem. ksia
74
ka, ktora od XVI w. staje sie formacja
neutralna, ksie
ga zas zgrubieniem.
D por. ksiaze
, ksieni.
JG JG
rzeczowny wzgle dno-nieokreslony
kto, ktory, ktokolwiek, ktorykolwiek:
Kto nie wie, przecz by to byo,/ Ja mu
powiem, ac mu mio [Sota, 190, 91].
D formy tekstowe: ktoc (/ kto + -c /
ps. *k{to + *ti) M., kogo B. D etym.
pie. *ku-o-s; ps. *k{-to / zaimkowy
rdzen pytajny *k{- + M. lp. r. n. zaim.
wskazujacego *-to (ps. *t{, *ta, *to),
w funkcji part. wzmacniajacej; ogsow.
guz. sto, sc. kto, ros. kto, sowen.
kdo, sch. ko , scs. k{to. D rozwoj: ps.
*k{to ? stpol. kto; zanik jeru w po-
zycji sabej; w ps. N. zasza II palat.:
*cem} / *kem} / *koim}; jako
jedyny zaim., takze w postaci zaprze-
czonej nikt (/ ps. *ni-k{-to), zacho-
wa odm. twardotematowa w D., C.
i B.; w N. i Msc. pojawiy sie konc. -im
(kim), -em (kiem) na wzor odm.
JG miekkotematowych zaim. i przym.;
od 1936 r. (reforma ortografii) formy
ujednolicone (N., Msc. kim); forma B.
tego zaim., odnoszacego sie zawsze do
istot zywych, bya od najwczesniejszej
fazy rozwoju j. ps. wspolna z D.; tu
zatem nalezy upatrywac genezy r. m.
zyw. w j. sowianskich.
D por. ktokoli, ktole.
JG
ktokoli (4) [Sota, RP] D zn. zaim.
rzeczowny wzgle dno-nieokreslony
ktokolwiek, ktos: Ktokoli czci zenska
twarz,/ Matko Boza, ji tym odarz [Sota,
190, 104]. D formy tekstowe: kogokoli B.,
w kiem (jesc) koli Msc. D etym. ps.
*k{tokoli / odmienny czon zaimkowy
*k{-to + part. *-koli w funkcji uogol-
niajacej; ogsow. czes. kdokoli, rus.-
cs. k{to koli, sowen. kdorkoli. D roz-
z- woj: ps. *k{tokoli ? stpol. ktokoli;
75
zanik jeru w pozycji sabej; w tej
funkcji takze ktole, ktokole, ktokolwie,
do dzis ktokolwiek.
D por. aczkolic, czsokoli, gdziekoli,
jakokoli, kakockoli, kto.
ktole (1) [Sota] D zn. zaim. rzeczowny
wzgledno-nieokreslony ktokolwiek,
ktos: Podug dostatka tego,/ Ktole
moze dostac czego [Sota, 188, 13]. D e-
tym. ps. *k{tole / odmienny czon
zaimkowy *k{-to + part. *le || *le
w funkcji uogolniajacej. D rozwoj: ps.
*k{tole ? stpol. ktole; zanik jeru w po-
zycji sabej.
D por. kto, ktokoli, le.
ktory, ktoryz (8) [Ksw, Park, KS, BZ,
Ppu] D zn. 1. zaim. wzgle
dny w uzy-
ciu przym.: I stworzy Bog wieloryby
i wszelka dusze zywna i ruchajaca,
ktora sa z siebie wody wyday [BZ, 71, 31].
2. zaim. wzgle dny uzyty osobowo:
O tych, ktorzy nie pod jana stoja
choragwia [KS, 124, 1]. 3. zaim. pytajny
kto, jaki: Na ktore? Na to, jez sam
zjawia [Ksw IV, 13, 23]. D formy tekstowe:
ktorym N. lp. r. m., ktorymi N. lm. r. m.,
ktorez B. lp. r. n. (/ ktore + part.
wzmacniajaca -z), ktorzyz (/ ktorzy +
part. wzmacniajaca -z) M. lm. r. m.
D etym. pie. *kuo-tero- || *kuo-toro- ||
*kuo-tro- / rdzen zaimkowy *kuo- +
przyr. *-tero- || *-toro- || *-tro- wyra-
zajacy opozycje dwoch osob, przed-
miotow; ps. *koter{ || *kotor{ ||
*kotr{ postacie bez rdzennego -o-
(stpol. ktory) wtorne pod wpywem ps.
*k{to; ogsow. sc. ktory, ros. kotoryj,
mac. dial. kutri, scs. kotor{, kotoryj},
koteryj. D rozwoj: stpol. ktory ? ktory
? srpol. ktory ? npol. ktury; wzdu-
zenie -o- pod wpywem spg. pootwar-
tej r; w formie M. lm. r. m. ktorzy,
ktorzyz pierw. konc. -i (? y po stward-
niaym r) ograniczona wspoczesnie do
kur
r. mos., gdy zaim. uzyty jest jako przy-
dawka rzecz. osobowego lub z mysla
o takim rzecz.; w funkcji wzgle dnej
obok typowych dla najdawniejszych
zabytkow jen, jenze; od II po. XVI w.
JG wyaczny w tej funkcji.
D por. -ze.
JG
ktoryz zob. ktory.
JG
ku zob. k.
AK
kupic (1) [RsK] D zn. nabyc na was-
nosc za zapata: Jako wiemy i swiat-
czymy, jako Piotr Hanzelbork kupi te
czesc [RsK, 48, 19]. D gram. czas., ps. kon.
JG IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz;
dk. D etym. ps. *kupiti, pozyczka
z germ. *kaupon, *kaupjan trudzic
sie
handlem, kupiectwem, handlo-
wac; ogsow. czes. koupit, ukr. ku-
pyty, sowen. kupiti, kupti, scs. kupiti.
D rozwoj: ps. *kupiti ? stpol. *kupici
? stpol., srpol. kupic.
D por. odkupic, wkupienie.
AP
kur (1) [Park] D zn. kogut: Jako
kamieen, tako kaptuur,/ Pisan be dzie
przez k i kuur [Park, 108, 18]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D etym. ps. *kur} nazwa dzwie kona-
sladowcza, od wydawanego gosu;
ogsow. czes. kur, ukr. dial. kur,
sowen. ku r, scs. kur{. D rozwoj: pierw.
w j. pol. istniay dwie nazwy koguta
kur (dial. pn.) i kokot (Wlkp., Wie-
lunskie, Slask, zach. Mp.), kogut ||
kohut, postac dial. znana dzis gw.
wsch. Mp. oraz j. duz., sc. i dial. ros.
i ukr., pojawia sie w XVI w. i stopnio-
wo wypiera pierw. kura i kokota;
fraz. pierwszy, drugi, trzeci kur albo
pierwsze, drugie, trzecie kury pora,
kiedy pieja koguty, tj. ponoc, brzask
i swit i przys. Kur pieje, pogoda sie
chwieje.
JG
latac
L 188, 6]. D gram. part. D etym. ps. *le ||
latac (4) [BZ] D zn. unosic sie
w powietrzu, zwaszcza przy pomocy
skrzyde: Panujcie rybam morskim
i ptastwu, jez to po powietrzu lata
[BZ, 72, 49]. Wspoccie wody z siebie
pod rybny, dusze zywne, i pod
latajacy [BZ, 71, 29]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
-asz; ndk. D formy tekstowe: lataja
ter. lm. 3. os. D etym. ps. *letati (iter.
wobec ps. *leteti); ogsow. czes. letat,
ukr. litaty, sch. letati, cs. letati. D roz-
woj: ps. *letati ? stpol. *lataci ?
stpol., srpol. latac; formy odm. zoz.
im. cz. ter. czynnego przeksztaciy sie
w j. srpol. w im. przym. czynny.
latajacy zob. latac.
lato (1) [BZ] D zn. rok (czas, w kto-
rym Ziemia przebywa droge dookoa
Sonca): Badzcie swiata w stworze-
niu niebieskiem, a rozdzielcie dzien
z noca, a badzcie na rozeznanie cza-
som i dniom i latom [BZ, 71, 22]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.
D etym. pie. *le- zelzec, rozluznic,
sfolgowac (por. ac. lenus agodny,
umiarkowany); ps. *leto czas agod-
ny, okres, kiedy zimno zelzao; og-
sow. guz. leto, ukr. lto, sch. lje to,
scs. leto. D rozwoj: ps. *leto ? stpol.
lato ? srpol. lato; od XIV w. po-
swiadczone w pol. zn. najcieplejsza
pora roku oraz zn. wtorne czas,
w ktorym Ziemia przebywa droge do-
okoa Sonca i wiek ludzkiego zycia
(XV w.).
le (2) [Sota] D zn. tylko: Cso w sto-
<do>le i w tobole,/ Csole sie na niwie
zwieze,/ To wszytko na stole le
ze [Sota,
76
*le || *li part. uwydatniajaca, wzmac-
niajaca uogolniajaca; ogsow. czes.
le, ros. li, ukr. e, sch. dial. lje, scs. li.
D rozwoj: oba warianty fonetyczne a-
cza sie z innymi part., tworzac nowe
jednostki; le nie wyste puje samodziel-
nie od XV w.: ale, byle, lecz, leda, albo
(/ alibo), czyli, jesli, jezeli.
D por. ale, lecz, lepak.
BT
lec (1) [Sota] D zn. poozyc sie, uozyc
sie, upasc, zostac poozonym: Czsole
cz.
sie na niwie zwie ze,/ To wszytko na
stole le ze [Sota, 188, 7]. D gram. czas., ps.
kon. I -o- || -e- ? stpol. kon. I -e , -esz;
dk. D etym. pie. *leg h -; ps. *legti
(inchoat. wobec ps. *lezati); innowa-
cja ps. jest zbudowanie cz. ter. za
pomoca infiksu nosowego *le-n-g- ?
AP ps. *le go; ogsow. stczes. leci, br.
lehcy, sowen. leci, scs. lesti. D rozwoj:
AP ps. *legti ? *lekti ? zach.sow. *leci
? stpol. *leci ? stpol. lec ? srpol.
lec; wyraz poswiadczony juz w XIV w.;
od XVI w. zaste powany derywatem
legna c i pokrewnym poozyc sie ; wspo-
czesnie zachowane formy cz. przesz.,
por. legem, leg i prefiksalne polec,
poleg.
D por. lezec, oze, otozyc, poozyc,
wozyc, zalec.
AP
lecz (1) [Sota] D zn. ale, zas, jednak:
Tako panna, jako pani/ Ma to wie-
dziec, cso sie gani;/ Lecz rycerz albo
panosza/ Czci zenska twarz [Sota, 190,
76]. D gram. spojnik a czacy dwa prze-
ciwstawne czony lub zdania. D etym.
kontynuant zach.sow. *le-ce || *le-ce,
czyli zozenia partyku: le (/ ps. *le ||
*le) i ce (/ ps. *ce), z czestym w part.
JG zanikiem koncowego -e stczes. lec
przysow., spojnik chyba ze, jak tylko,
jezeli tylko; tylko gdy; albo, czes. lec
tylko; chyba ze; ale, dial. moraw.
77
lec ale, lecz; nim, zanim, sc. dawne
lec chyba, ze, duz. lec, lec czy,
chociaz, choc, ukr. dawne, z pol.
lec} jednak, ale tez. D rozwoj: bardzo
rzadki w XV w., szerzy sie pod koniec
XVI w.; wspoczesnie wyraz ksiazk.,
wyste pujacy obok neutralnego, bar-
dziej rozpowszechnionego ale.
D por. ale, le.
lemiesz (1) [Satyra] D zn. ostrze puga
zarazem podcinajace i odkadajace
skibe, moze tez jego cze sc: Stoji na
roli, w lemiesz klekce:/ Rzekomoc mu
pug orac nie chce [Satyra, 191, 17].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *lemez} || lemes}
socha, pug; ostrze rada lub puga;
wyraz zwiazany apofonia *lom- : *lem-
z ps. *lomiti amac; ogsow. czes.
lemes, ukr. lems, sowen. lemez, scs.
lemes}. D rozwoj: ps. *lemez} || lemes}
? stpol. lemes ? srpol. lemes.
leniw (1) [Ksw] D zn. niechetny do
wysiku, opieszay, ociagajacy sie : Le-
niw jesc ku wstaniu czynic kazdego
skutka dobrego [Ksw II, 11, 30]. D gram.
przym., odm. prosta. D etym. pie. *le-
no- saby, powolny, agodny; ps. *le-
niv{ ociagajacy sie , gnusny, *len} /
*lenj} lenistwo (w j. ps. istnia row-
niez przym. *len{ leniwy); ogsow.
czes. lenivy, ros. lenvyj, sch. ljeniv, scs.
~
leniv} (por. lit. le nas spokojny, agod-
ny, saby, ot. le`ns powolny, agodny;
leniwy, ac. lenis agodny, hiszp.
lento powolny, ospay, ang. lenient
agodny). D rozwoj: ps. *leniv{ ?
stpol. leniv ? srpol. leniv; zastapi
dawne stpol. leny (/ ps. *len{j}),
ktore zachowywao sie w j. pol. do
XV w.; jeszcze w XVIIXVIII w.
przym. wystepowa w swym dawnym
zn. nieskory (np. leniwy do gniewu);
znane od XIX w. leniwe pierogi naj-
lepszy
prawdopodobniej pochodzenia wsch.
-sow., por. ukr. linyvi pyrohy, ros.
lenvyje vareniki, goubcy pierogi, go-
abki przygotowywane szybko.
D por. obleniac sie .
IS
lepak (2) [BZ] D zn. znowu: I uczyni
wieczor, a z jutra dzien jeden. Lepak
rzecze Bog [BZ, 71, 7]. D gram. part.
AK D etym. poaczenie ps. part. *le i ps.
rzecz. *pak{ odwrotna strona, ty,
por. scs. paky znowu, sch. pa k
potem. D rozwoj: w j. stpol. cze ste
w tum. Biblii, podobne zozenia stpol.:
pakli, pakliby, paknieli.
D por. le, paknieli.
BT
lepiej (1) [Sota] D zn. w wie kszym
stopniu, susznie, wasciwie; o sytuacji
bardziej pozadanej, korzystniejszej:
Mnogi jeszcze przed dzwirzmi be dzie,/
Cso na jego miasto sie dzie;/ A mu ma
przez dzie ki wstac,/ Lepiej by tego
JG niechac [Sota, 189, 46]. D gram. przysow.,
st. wyzszy od dobrze. D etym. ps. *lepe
*lepeje, st. wyzszy od ps. przysow.
*lepo adnie, pie knie, odpowiednio,
stosownie; ogsow. czes. lepe, br.
lepej, chorw. serb. dial. ljeplje.
D por. dobrze, lepszy.
BT
lepszy (8) [Ksw, RsP, Sota, LA] D zn.
1. bardziej prawy, cnotliwy: Ten by
occa barzo lepszy [LA, 173, 36]. 2. wyz-
szej jakosci: Mu mia dac czso lepszy
zrze<bca> [RsP, 44, 3]. D gram. przym.,
odm. zoz., stopien wyzszy od dobry.
D etym. pie. *lei p- || *loi p- przylepiac,
smarowac; ps. *lep}, *lep}si, *lepe,
stopien wyzszy od ps. *lep{ odpo-
wiedni, stosowny; adny, pie kny (for-
ma *lep{ jest kontynuowana w j. sow.
por. czes. lepy, ros. dial. lepyj, bug.
dial. lep, lep); ogsow. czes. leps, sc.
lepsi, ukr. lpsyj, br. lepsy, sch. lje ps,
sowen. lepsi, scs. lepei (por. lit. lipnus,
ot. lapns uprzejmy, miy). D rozwoj:
lewy
w j. pn.sow. przym. przeja funkcje
stopnia wyzszego do *dobr{, rugujac
dawne *sulji, *unjii, *lucii, zachowane
w stpol. imionach osobowych (Sulirad,
Unisaw).
D por. dobry, lepiej.
lewy (1) [Ksw] D zn. poozony po tej
stronie ciaa co serce: Postawi prawa
noge na morzy a le<wa na ziemi> [Ksw I,
10, 15]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. pie. *laiuo krzywy, zakrzywio-
ny; ps. *lev{(j}) lewy; ogsow.
czes. levy, sc. lavy, ros. levyj, ukr. lvyj,
sch. ljev, mac. lev, scs. lev{ (por. ac.
laevus lewy, zakrzywiony, grec. lajos
lewy, ang. left lewy). D rozwoj: ps.
*lev{j} ? stpol. levy ? srpol. levy;
formy odm. prostej przym. zachoway
w zwrotach z lewa z lewej strony
sie
(D. lp.), stpol. na lewie po lewej
stronie (Msc. lp.); juz w j. ps.
pojawio sie uzycie przen. w zn.
negatywnym nieprawy, niesprawied-
liwy (w opozycji do *prav{j} ? pol.
pravy); w j. pol. rozwine y sie dalsze zn.
przen., por. nielegalny od XVI w.,
stanowiacy niewasciwa, nieprawido-
wa strone np. sukna.
D por. prawy.
lezacy zob. lezec.
lezec (8) [Ksw, RP, Satyra] D zn. 1. za-
chowac pozycje pozioma, byc na czyms
wyciagnie tym poziomo: Mowi to
sow<o Bog> albo siedzacym, albo
lezacym [Ksw II, 11, 10]. Leza wznak jako
wia [RP, 196, 47]. 2. trwac, pozosta-
wac: Swie ta Katerzyna nie mieszkaci
jesc staa, we zem nie lezaa [Ksw II, 11,
31]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
tekstowe: lezy cz. ter. lp. 3. os. D etym.
wcz.ps. *legeti ? ps. *lezati; ogsow.
czes. lezet, ros. lezat, sowen. lezati, scs.
78
lezati (por. niem. liegen lezec, grec.
lechos oze, ac. lectus oze).
D rozwoj: ps. *lezati ? stpol. *lezeci
? stpol. lezec ? srpol. lezec, liczne
znaczenia przenosne, por. stpol. lezec
w grzesze trwac w grzechu, lezec
IS w ranach byc pogrzebanym, mienie
leza
ce majatek nieruchomy; srpol.
pienia dze leza
ce pieniadze odozo-
ne, lezec nad ksiegami sleczec nad
ksiegami; wspo. lezec odogiem byc
niewykorzystanym, zaniedbanym;
formy odm. zoz. im. cz. ter. czynnego
przeksztaciy sie w j. srpol. w im.
przym. czynny.
D por. lec, oze, poozyc.
AP
lekac sie (2) [RP] D zn. bac sie
,
odczuwac strach (przed czym): Cze-
mu sie tako barzo le kasz? [RP, 196, 49].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D formy
tekstowe: le kaj sie tr. rozk. lp. 2. os.
D etym. ps. *le kati (iter. wobec ps.
*lekti przestraszyc sie ), po palatali-
zacji III takze *le cati; ogsow. duz.
lecas, ukr. lakatysja, sowen. lecati, scs.
le
cati zastawiac sida. D rozwoj: ps.
*lekati ? stpol. *la kaci ? stpol. lkac
e
? srpol. le kac; pierwotne znaczenie
IS zginac, wypre zac, napinac, wtorne
bac sie ; poswiadczony od XIV w.
AP
D por. przele knac sie.
AP
lice (1) [RP] D zn. twarz, oblicze,
policzek: Chuda, blada, zote lice,/
szczy sie jako miednica [RP, 196, 30].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. pzn.ps. *lice (/ przed
III palat. *liko) prawdopodobnie
utworzony od czas. ps. *liciti kszta-
towac, formowac, zdobic, byc po-
dobnym, byc widocznym; ogsow.
czes. lice, ukr. lyce, sch. lice, scs. lice;
w j. pd.sow. i wsch.sow. szczatkowo
zachowane postaci z -k-, por. ros. lik,
79
mac. lik, liko. D rozwoj: pzn.ps. *lice
? stpol. lice ? stpol., srpol. lice; dzis
czesto w postaci lico, typowej takze dla
dial., notowanej wyjatkowo od XVI w.;
od XIV w. wyraz poswiadczony w zn.
podst. twarz, oblicze, od XV w. po-
liczek; w XVXVI w. takze w zn.
przen. postac, ksztat, forma, osoba,
zewne trzna powierzchnia roznych
przedmiotow; z wyrazem lice zwiazany
m.in. policzek (/ *po-liczek) poowa
lica.
D por. oblicze.
lichota (1) [Ksw] D zn. zosc, zy
poste pek, grzech: Jenze sie nie zada
przyjac lichot czowiecz<ych>? [Ksw IV,
13, 40]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ?
pol. dekl. z. D etym. ps. *liX ota /
*liX {, o maej wartosci, marny, ne dz-
ny (por. pol. lichy) + *-ota; ogsow.
stczes. lichota, ukr. dial. lychota, bug.
dial. lichota, scs. lichota nieprawosc,
zosc. D rozwoj: lichota w zn. zosc, zy
poste pek, grzech zaswiadczona w pol.
w XIVXVI w.; od XV w. tez utra-
pienie, udre ka, bieda, ubostwo, stad
lichota, lichotka ne dzarz, biedak.
list (4) [Pfl, RsP, Ppu] D zn. 1. organ
rosliny, lisc: A list jego nie spadnie,
i wszystko, czsokoli uczyni, przespieje
[Pfl I, 17, 4]. 2. dokument prawny cos
utwierdzajacy albo potwierdzajacy:
<Jako>m przy tem by, iz Mikoaj slubi
mu list <wro>cic [RsP, 45, 43]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -u- ? pol. dekl. m.
D etym. pie. *leist-u; ps. *list{ lisc;
ogsow. czes. list lisc, list, ros. list
lisc, list, mac. list lisc, list, scs. pol. luby); ogsow. guz. lubowac,
list{ lisc. D rozwoj: w j. stpol., obok
starszej formy list, pojawia sie w tych
samych zn.: organ rosliny, lisc,
dokument, pismo, wiadomosc prze-
kazane pisemnie do okreslonego adre-
sata, postac lisc, derywowana od
lubowac
rzecz. zbior. liscie (/ ps. *list}je),
ktory przeja funkcje M. lm., zaste
pu-
jac wczesniejsza forme listy (daw.
B. lm.); postac lisc traci po XIV w.
zn. przen. dokument, pismo, wiado-
mosc przekazane pisemnie do okres-
lonego adresata, zachowujac zn. kon-
kretne organ rosliny, w ktorym jest
uzywana wymiennie z forma list do
po. XX w.; postac list lisc zacho-
wana m.in. w listopad, listek, bezlistny.
JG
lubosc (1) [List] D zn. askawosc,
JG zyczliwosc, miosc: Slubuje
twej mi-
osci nie zapominac, ale wsze dzie
czesc a lubosc czynic [List, 115, 8].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D etym. pie. *leubh-; pn.ps.
*ljubost} (/ *ljub{ miy, przyjemny,
kochany (por. pol. luby) + *-ost}) ?
pn.ps. *lubost} ? stpol. lubosc ?
srpol. lubosc; pn.sow. guz. lubosc,
czes. libost upodobanie, przyjemnosc,
zamiowanie, sc. lubost, ukr. lubist.
D rozwoj: wyraz przest., w j. stpol.
wystepowa takze w zn. przyjemnosc,
zadowolenie, rozkosz oraz zadza,
namie tnosc, rozpusta; fraz. lubosc
JG czynic okazywac miosc, uwielbienie.
D por. lubowac, luby.
JG
lubowac (2) [Ksw] D zn. znajdowac
w kim, czym przyjemnosc, upodoba-
nie: Na be dace dobro nie gladaja, iz
<w> wrzemiennem dobrze lubuja [Ksw II,
11, 16]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk.
D formy tekstowe: lubowa cz. przesz.
lp. 3. os. D etym. pie. *leubh-; wcz.ps.
*ljubovati derywat od ps. *ljub{ (?
ukr. lubuvatysja, sowen. ljubovati.
D rozwoj: ps. *lubovati ? stpol. *lubo-
vaci ? stpol. lubovac ? srpol. lubo-
vac.
D por. lubosc, luby.
AP
luby
luby (1) [Sota] D zn. miy, przyjemny,
drogi, kochany: Sie ga w mise prze
drugiego,/ Szukaje ke sa lubego [Sota,
188, 33]. D gram. przym., odm. zoz.
h
D etym. pie. *leub - lubic, kochac,
pozadac; ps. *ljub{(j}) miy, przy-
jemny, kochany; ogsow. czes. liby,
sc. luby, ros. ljuboj, ukr. lubyj, sowen.
lju b, scs. ljub{ (por. ac. libet, daw.
lubet podoba (mi) sie , mam ochote , i srpol. bya tez w uzyciu forma lm.
stwniem. liob miy, kochany, niem.
lieb) D rozwoj: w j. stpol. przym. wyste
powa rowniez w dawnej postaci nie-
zozonej lub; w XIVXV w. funkcjo-
nowa takze w zn. rozmiowany,
znajdujacy upodobanie w kims, czyms;
pozadany; rozkoszny; w uzyciu rze-
czownikowym luby, luba od XVII w.;
dzis wyraz przest.
D por. lubosc, lubowac.
lud (9) [Ksw, RsP, Kgn] D zn. 1. ludzie,
rod ludzki: Nie nasladujmy towarzy-
stwa luda i krola bujnego [Ksw IV, 13, 37].
2. o ludziach przynaleznych do po-
szczegolnych narodow, plemion, po-
kolen, krajow, religii: Usyszew to
krol Eze<chiasz> i wszyciek lud jego
[Ksw I, 10, 4]. 3. lud poganski, poganie:
Jenze anje... stapiw, prawi, anje Bozy
w zaste py poganskiego <krola, pobi
jesc> we sborze asyrskiem, to je po-
ganskiem, sto tysie cy<... ty>sie
cy i pie
tysiecy luda poganskiego [Ksw I, 10, 10].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: lud B. lp.
h
D etym. pie. *leu d -o-; ps. *ljud{
ludzie ? *lud{; ogsow. sc. lud,
ukr. lud, sowen. lj^ ud, scs. ljud{. D roz-
woj: ps. *lud{ ? stpol. lud ? srpol.
lud.
D por. ludzie, ludzki.
ludzie (8) [Ksw, Pfl, Park, Tecz, RP,
Ppu] D zn. forma supletywna lm.
rzecz. czowiek: Wszytcy ludzie, po-
80
suchajcie,/ Okrutnosc smirci poznaj-
cie! [RP, 195, 7]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-i- ? pol. dekl. m. D formy tekstowe:
ludzi D. lm., ludziem C. lm. D etym. pie.
*leudh-i rosnac, wyrastac; ps. *ljud}-
je (/ *ljud} + *-}je) ? ps. *lud}je ?
stpol. luZe ? srpol. luZe || luZi; ogsow.
czes. lide, ukr. ludy, sowen. ljudje,
scs. ljudije. D rozwoj: w okresie stpol.
czowieki.
- D por. czowiek, lud.
JG
ludzki (1) [RP] D zn. dotyczacy ludzi,
nalezacy do ludzi, ludziom wasciwy:
Ku twej fay rozmnozeniu,/ Ku ludz-
kiemu polepszeniu! [RP, 195, 6]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. ps. *ljud}-
sk{(j}) / *ljud}je, ljud{; ogsow.
czes. lidsky, sc. ludsky, ros. ljudskoj,
IS br. ludsk, bug. ljudski, sowen. lj^
ud-
ski, scs. ljud}sk{ (por. lit. liaudiskas
ludowy, ot. laudisks ludzki).
D rozwoj: ps. *l ud}sk{j} ? stpol.
*luZ sky ? stpol. luZ ky ? srpol. luZ ki;
od XV w. takze w zn. wasciwy szla-
chetnym ludziom, humanitarny, mio-
sierny, nalezacy do suzby, podda-
nych, nie nasz, obcy.
D por. lud, ludzie.
IS
lutosc (1) [RP] D zn. miosierdzie,
c wspoczucie, skonnosc do wybacza-
nia: Wypie la zebra i kosci,/ Grozno
siecze przez lutosci [RP, 196, 42]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z.
D etym. ps. *ljutost} (/ ps. *ljut{
srogi, okrutny, dziki, ostry + -ost})
? ps. *lutost}; ogsow. guz. lutosc
smutek, rzewnosc, czes. ltost wspo-
czucie, litosc, ros. lutost srogosc,
surowosc, wsciekosc, sch. ljutost
JG srogosc, surowosc, wsciekosc, scs.
ljutost} srogosc, surowosc, wsciek-
osc. D rozwoj: ps. *lutost} ? stpol.
lutosc ? srpol. lutosc; w wyrazie na-
81
stapio przesunie cie zn. od pierw. sro-
gosc, surowosc, wsciekosc, poprzez wizna, zakret, zakole rzeki, teren poo-
bol, cierpienie i wreszcie poswiad-
czone w stpol. wspoczucie, miosier-
dzie; od XVI w. pojawia sie postac
litosc pod wpywem czes.; ten sam przy-
miotnikowy rdzen lut- srogi, ostry
zachowa sie w nazwie miesiaca luty.
lza (1) [ZMB] D zn. mozna, wolno:
Piciac bych ci daa,/ Ale nie lza do-
siac twego swie teg<o> ciaa [ZMB, 180,
25]. D gram. przysow. D etym. pochodzi
z ps. rzecz. *l}ga, wskutek III palat. ?
*l}dza || *l}za; cze ste z negacja, w zn.
przysow. takze ps. *ne-l}dze (jest{)
nielekko, nieatwo; ogsow. stczes.
lze, czes. lze mozna, strus. ne-l}ze,
ros. nelzja, scs. l}dze (jest{) mozna,
nel}dze, ne l}ze nie mozna. D rozwoj:
ginie w npol., pozostaje rdzen w
wyrazie ulga, nazwie miejscowej Lgota.
owiec
zginac ? ps. *loka wygie cie, krzy-
zony w zakolu rzeki (nad brzegiem
rzeki) porosniety trawa, niekiedy tez
zalesiony ? stpol. a
ka ? srpol. oka;
ogsow. duz. uka, ukr. luka, sowen.
loka, scs. loka zatoka, zalew, boto,
bagno.
JG JG
oktusza (1) [RP] D zn. kawa potna
uzywany zwykle jako przepaska; chus-
ta, pachta: Uzrza czowieka nagie-
go,/ Przyrodzenia niewiesciego,/ Ob-
raza wielmi skaradego,/ oktuszaprze-
pasanego [RP, 196, 28]. D gram. rzecz.
r. z. D etym. zap. stczes. loktuse /
srwniem. lacken-tuch; sc. dial. loktusa
pachta, chusta, czes. loktuska chus-
tka na gowe . D rozwoj: wyraz noto-
wany w tekstach literackich okresu
srpol.: M. Reja, W. Potockiego, W.
Chroscinskiego; takze w Bibliach
BT
Radziwiowskiej, Leopolity, Gdan-
skiej; dzis w j. ogpol. archaizm; wy-

stepuje jako dialektyzm pd. mp.,

pd. sl. duza chusta zarzucana na ple-
cy, pocienne przescierado, gru-
ba pachta na trawe ; w stpol. wy-
apac (1) [ZB] D zn. chwytac, porywac, stepowao takze zdr. oktuszka.
JG
owic: Jich apac [ZB I, 31, 1]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. owiec (1) [ZB] D zn. mysliwy: Teda
kon. IV -am, -asz (apam) ? srpol. uzrzewszy to ci jisci owcy, jeli od nich
kon. IV -am, -asz || II -e, -esz ? npol. [ZB, 31, 1]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo-
kon. II -e
, -esz; ndk. D etym. pie. *lop-; ? pol. dekl. m. D etym. ps. *lov}c}
ps. *lapati; ogsow. guz. apac, ros. (/ przed III palat. ps. *lov}k{);
lapat, sowen. lapati. D rozwoj: ps. ogsow. czes. lovec, ukr. lovec, lovcja,
*lapati ? stpol. *apaci ? stpol., sowen. lovec, scs. lov}c}. D rozwoj: ps.
srpol. apac. *lov}c} ? stpol. ovec ? srpol. ovec;
AP w j. stpol. notowane formy owiec
aka (1) [RsK] D zn. teren ge
sto po- mysliwy, owczy nazwa urze dnika
rosnie
ty roslinami zielnymi, gownie dworskiego nadzorujacego polowa-
trawami: Uczyni Mathiasz szkody nia, do ktorych dochodzi w XVI w.
C grzywien w rolach, w gajoch, i w a- owca oznaczajacy psa mysliwskie-
kach i w dziedzinie Predocie [RsK, 48, 8]. go, a takze tego, kto owi ludzi;
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. siepacza, rabusia; od przeomu XIX/
dekl. z. D etym. pie. *ank- giac, XX w. forma owiec przest., zaste po-
oze
wana przez owca; owiec zachowany
na Kaszubach w postaci ovc apiacy,
chwytajacy w zabawie ludowej.
oze (1) [RsK] D zn. tu: symbol mazen-
stwa: Jako prawie wiemy i swiaczymy,
ez Msciwojow cum uxore clara dzierzy
sia moca to, co sie dziaem i ozem
sie dostaa Swie tochnie [RsK, 48, 2].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *loze (/ przed
jotacyzacja g *logje); ogsow. czes.
loze, ros. loze, sch. loze, scs. loze.
D rozwoj: ps. *loze ? stpol. oz e ?
srpol. oze; powyzsze zn. przen., noto-
wane takze w scs., stczes. i strus.; dzis
w j. ogpol. wyraz przest. albo podn.,
wyste pujacy zwykle we fraz., np. oze
bolesci, oze smierci; od podstawy
sowotworczej oze utworzono m.in.
pod-oze, z-oze.
D por. lec, poozyc, ozko.
ozko (1) [Ksw] D zn. mebel przezna-
czony do lezenia i spania: Czso nam
przez togo niemocnego na ozku leza-
cego znamiona? [Ksw II, 11, 27]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.
D etym. pn.ps. *loz}ko (/ przed I
palat. *log}ko) / *loze + *-}ko;
w j. zach.sow. i wsch.sow. czes.
luzko, sc. lozko, ukr. lizko, br. lozak.
D rozwoj: pn.ps. *loz}ko ? stpol.
ozko ? srpol. ozko; pierw. zdrobniaa
formacja ozko wypara wczesniejsze
okreslenie oze (od XV w.) i nabraa
charakteru neutralnego; w funkcji
deminutywnej wyste puje obecnie o-
zeczko.
D por. oze.
szczyc sie (1) [RP] D zn. byszczec,
rzucac blask, poysk, lsnic: Chuda,
blada, zote lice,/ szczy sie
jako mied-
nica [RP, 196, 30]. D gram. czas., ps. kon.
IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III -e, -isz;
ndk. D etym. ps. *l{sciti sprawiac, ze
82
cos byszczy, lsni, *l{sciti se
by-
szczec, lsnic, poyskiwac; wystepuje
w niektorych je zykach sowianskich
JG ros. losct nadawac poysk, gadzic,
sch. dial. lasciti (se) byszczec;
denominativum od ps. *l{sk{ poysk,
blask, bysk zachowanego w czes.
lesk, ros. losk, sowen. lesk. D rozwoj:
wyraz poswiadczony w XIVXVI w.
AP
M
maciora (1) [ZMB] D zn. matka:
Prosciez Boga, wy mie i zadne ma-
ciory,/ By wam nad dziatkami nie byy
takie to pozory [ZMB, 180, 32]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -r- ? pol. dekl. z.
D etym. ps. *matera; strukturalnie na-
JG wiazuje do praformy pie. *mater-
i form przyp. zaleznych ps. *mati
(matere, materi, mater}, mater}jo, ma-
tere, materi) tworzonych wg dekl.
r-tematowej. D rozwoj: ps. *matera ?
stpol. *matora ? macora ? srpol.
macora; jedna z czterech, funkcjo-
nujacych w tekstach stpol., nazw mat-
ki (mac, macierz, maciora, matka);
w j. pol. ulega degradacji zn.: stpol.
matka ? srpol. samica zwierzat
podna lub ciezarna, do XVII w. tak-
ze krolowa pszczo; krolowa mat-
ka, i wreszcie tylko w odniesieniu do
swin.
D por. mac, matka, matuchna.
JG
mac (1) [ZB] D zn. matka: Mac tego
JG dziecie
cia paczecy pozadaa pomocy
tego Bazeja [ZB, 31, 13]. D gram.
od swie
rzecz., ps. dekl. -r- ? pol. dekl. z.
D etym. pie. *mater-; ps. *mati (mate-
re); ogsow. czes. mati (matere), ros.
mat}, sch. majka, scs. mati (matere).
D rozwoj: ps. *mati ? stpol. *mat ?
83
stpol. mac; od XV w. poczynajac,
wyraz stopniowo wychodzi z uzycia
na rzecz matki; dzis w nielicznych
przys., np. Jaka mac taka nac (tez
w wersji nowszej Jaka matka taka
natka), oraz wulgaryzmach, ktore juz
w stpol. byy cze ste i uchodziy za
szczegolnie obrazliwe, co wiazao sie
, beda nalezieni przez podkomorzego,
na zasadzie przeciwienstwa, z kultem
matki w polskiej wspolnocie etnicznej;
wyraz uleg degradacji stylistyczno-
-znaczeniowej.
D por. maciora, matka, matuchna.
majac zob. miec.
mao (2) [Sota, Tecz] D zn. niewiele,
nieduzo, troche : Ukrawaj cze sto
a mao [Sota, 189, 72]. Jeszcze na tem
mao [Tecz, 194, 19]. D gram. przysow.
D etym. pie. *(s)mal- || *(s)mal-; ps.
*malo; ogsow. czes. malo, ros. malo,
bug. mako, scs. malo; genetycznie M.,
B. lp. r. n. odm. prostej przym.; w ps.
typ strukturalny przysow. na -o rzad-
ki, upowszechniony w j. sow. po za-
niku odm. rzeczownikowej przymiot-
nikow; tego typu przysow. rowniez
w tekstach scs. jest niewiele, ale przy-
sow. mao jest juz w nich obecny.
D por. may.
may (1) [Sota] D zn. niewielki, nie-
duzy: Panny! na to sie trzymajcie,/
Mae ke sy przed sie krajcie [Sota, 189,
71]. D gram. przym., odm. zoz. D etym.
pie. *mol- || *mal- may; ps.
*mal{(j}); ogsow. guz. may, czes.
maly, sc. maly, ros. malyj, ukr. malj,
br. maly, sch. mali, scs. mal{ (por. ac.
~
malus zy, grec. melon drobne
bydo, owce, stirl. ml zwierze , nych jako odpowiednik ac. vane, obok
goc. smals may, nieznaczny, niem.
schmal waski; szczupy, ang. small
may). D rozwoj: ps. *mal{j} ?
stpol. maly ? srpol. may; juz w j. stpol.
matka
takze w zn. niewiele znaczacy, mao
wybitny, mody, niedorosy, krot-
ki, niedugo trwajacy.
D por. mao, mniejszy, namniejszy.
IS
man (1) [KS] D zn. lennik, wasal:
Paknie li tacy dalej w naszej wojnie
pod ktory sa z jich many, maja nam
byc poddani [KS, 124, 16]. D gram. rzecz.,
pol. dekl. m. D etym. zap. srwniem.
(len-)man lennik, man czowiek,
me zczyzna, do j. pol. wyraz dosta
JG sie
za posrednictwem czeskim (stczes.
man); w XVI w. notowany jest tez
AP w postaci leman. D rozwoj: w zwiazku
ze zmianami stosunkow spoecznych
wyraz, jak i formacje motywowane
(manstwo posiadanie ziemi na prawie
lennym, manostwo zaleznosc, po-
winnosc lenna, podmanic zhodo-
wac, przym. manski) w dobie srpol.
wychodza z uzycia; czon -man zacho-
wa sie w przeje
tych z j. niem. nazwach:
hetman, Herman.
WD
marnie (1) [Tecz] D zn. nedznie, licho,
bezcelowo: Boze sie go pozauj, czo-
wieka dobrego,/ Ize tako marnie
zszed od nierownia swojego [Tecz, 193,
5]. D gram. przysow. D etym. pierwot-
AK
nie Msc. lp. r. n. odm. prostej ps.
przym. *mar}n{ urojony, bahy /
czas. *mariti powodowac, ze cos sie
ukazuje we snie, majaczy; przym. og-
sow. czes. marny nadaremny, bez-
skuteczny, bezcelowy, zbyteczny, nie-
istotny, ukr. marnyj bezuzyteczny,
bezskuteczny, bahy, daremny, proz-
ny, sowen. maren prozny, bahy.
D rozwoj: w stpol. cze
ste w tum. biblij-
marnosc jako tumaczenie ac. vanitas.
BT
matka (6) [B, Sota, ZMB] D zn. mama,
mamusia: Twego syna gospodzina,
matuchna
matko zwolena, Maryja! [B, 163, 2].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: matki D. lp.,
matce C. lp., matke B. lp., matka N. lp.
D etym. ps. *mat{ka / *mat(i) (ma-
t-er-e) + *-{ka; ogsow. czes. matka,
guz. matka krolowa pszczo, br. mandras, mandrus madry, zre
maci, sch. majka, scs. mati (matere).
D rozwoj: od XV w. matka zaczyna
zatracac swoj pierw. hipokorystyczny
odcien zn., neutralizuje sie zn. i staje
sie
nazwa podst., wypierajac w tej
funkcji stpol. forme mac.
D por. mac, maciora, matuchna.
matuchna (1) [List] D zn. pieszcz. mat-
ka: A prosze twej miosci, abys sie
mej matuchnie pokonia [List, 115, 14].
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym.
derywat stpol. mat- (/ ps. *mat(i)
(matere)) + -uchna (/ ps. *-uch{na
/ *-uch{- + *-{na). D rozwoj: od
powstania formacja nacechowana hi-
pokorystycznie; dzis majaca takze od-
cien archaiczno-kolokwialny (dialek-
talny).
D por. mac, maciora, matka.
madrosc (1) [Kgn] D zn. wiedza na-
byta przez nauke lub doswiadczenie
i umieje tnosc jej wykorzystania: Iz ci
na pirzwe waz te to madrosc ma, ize
gdyz ji chca zabic, tedyc on swa gowe
kryje i szon<u>je, a o ciaoc on niczs
nie dba [Kgn VI, 40, 6]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -i- ? pol. dekl. z. D etym. pie.
*mondhro-; ps. *modrost} (/ ps.
*modr{ madry + *-ost}); ogsow.
czes. moudrost, ros. mudrost, sch.
mudrost, scs. modrost}. D rozwoj: stpol.
ma
drosc ? srpol. modrosc.
D por. madry, me drzec.
madry (3) [Ksw, Kgn] D zn. ma-
jacy duzawiedze
, inteligentny: Ta so-
wa pisze madry Salomon [Ksw II, 11, 1].
D gram. przym., odm. zoz. D formy
84
tekstowe: ma drzy M. lm. r. m. D etym.
pie. *mondhro- zywy, zwawy; ps.
*modr{(j}); ogsow. guz. mudry,
czes. moudry, sc. mudry, ros. mudryj,
ukr. mudrij, br. mudry, sch. mudar,
bug. madar, scs. modr{ (por. lit.
~
czny,
ot. muodrs madry, zreczny, stwniem.
muntar gorliwy, zwawy, rzeski, niem.
munter zwawy, rzeski. D rozwoj:
ps. *modr{j} ? stpol. *ma dry ?
stpol., srpol. modry; formy odm. pros-
tej przym. funkcjonoway jeszcze
w XVI w.: Polak ma dr po szko-
JG
dzie (J. Kochanowski, Piesn V, ksie gi
wtore).
D por. madrosc, me drzec.
IS
maz (2) [Pfl, Ppu] D zn. czowiek
(me zczyzna) zacny, szlachetny, prawy,
dostojny: Bogosawiony maz, jen jest
nie szed po radzie niemiosciwych [Pfl I,
17, 1]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pol. dekl. m. D etym. pie. *mang-jo-s ?
ps. *moz}; ogsow. czes. muz, ros.
muz, sch. muz, scs. moz}. D rozwoj: do
JG XVI/XVII w. wyraz ten mia zn. god-
nosciowe me zczyzna szlachetny; od
po. XVII w. upowszechnio sie zn.
drugie mazonek dzis podst., neu-
tralne stylistycznie; prymarne zn. god-
nosciowe wystepuje w tekstach pod-
niosych, por. ma z stanu, maz zaufa-
nia, ma z opatrznosciowy.
D por. me znie, mnogi.
JG
mdy (1) [Ksw] D zn. saby, bezsilny,
ne
dzny: W czem bujac moze nasze
mde czowieczstwo? [Ksw IV, 13, 43].
D gram. przym., odm. zoz. D etym.
pie. *mudh-; ps. *m{dl{(j}); ogsow.
JG guz. mody, czes. mdly, sc. mdly,
ukr. mlosnij nudny, mdy, br. mlos-
ny mdawy, sowen. medel saby,
mdy, sch. mltav gnusny, apatyczny
~
(por. lit. mausti, maudziu drzec, cmic,
85
te
sknic). D rozwoj: ps. *m{dl{j} ?
stpol., srpol. mdy; w j. stpol. funkcjo-
nowaa rowniez forma odm. prostej
przym. med (/ *m{dl{), ktora zanika
w dobie srpol.; pierwotne zn. saby,
bezsilny, por. mda biaogowa, ewo-
luowao, dajac kilka nowych odcieni
znaczeniowych: niewyrazny, niky,
np. mde kolory, bez smaku, np.
mde jedzenie, przen. ckliwy, np.
mda opowiesc.
meczyc (1) [ZMB] D zn. torturowac,
zadawac me ki: Widze c niewiernego
Zydowina,/ Iz on bije, me czy mego
miego Syna [ZMB, 180, 13]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; ndk. D etym. pie. *monk-; ps.
*monk-iti ? *mociti; ogsow. czes.
mucit, ukr. mucity, sch. mu citi, scs.
mociti. D rozwoj: ps. *mociti ? stpol.
*ma
cici ? stpol., srpol. me cyc; zna-
czenie pierwotne uciskac, ugniatac,
pozniej w stpol. rozszerzenie znacze-
nia i metaforyzacja torturowac, kato-
wac, bic zadawac cierpienia fizyczne,
a wtornie moralne; to zn. stao sie
podstawa parafrazy powodowac zme
czenie, trudzic, nuzyc, dokuczac.
D por. me ka.
medrzec (1) [RP] D zn. czowiek
madry, uczony, mysliciel, filozof:
Polikarpus, tak wezwany,/ Medrzec
wieliki, mistrz wybrany [RP, 196, 20].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. m. D etym. pie. *mondhro-; ps.
*modr}c} / ps. *modr} madry +
*-}c} (/ przed III palat. *-}k{);
ogsow. czes. mudrc, ros. mudrec,
sch. mudrac, scs. modr}c}. D rozwoj:
ps. *modr}c} ? stpol. ma drec ?
srpol. me
drec.
D por. madry, madrosc.
meka (4) [Kgn, ZB, ZMB, RP] D zn.
1. cierpienie fizyczne (np. choroba)
miasto
lub moralne: Izbychom na tem to
swiecie niektora me ke
prze miego
Krysta cirpieli na naszem ciele [Kgn VI,
40, 16]. 2. bol fizyczny zadawany
celowo jako akt represji, srodek wy-
muszenia zeznan, tortury: Nad swym,
nad miym Synem krasnym,/ Iz on
cirpi me ki nie be dac w zadnej winie
[ZMB, 180, 36]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-a- ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
me ki D. lp., M. lm. D etym. pie. *monk-;
IS
ps. *moka ? stpol. ma ka ? srpol.
me ka; ogsow. czes. muka, ros.
muka, sch. muka, scs. moka. D rozwoj:
zn. pierw. zwiazane z pie. rdzeniem
*monk- to ucisk, gniecenie, rozdrab-
nianie, stad zn. wtorne tortury, utra-
pienie, udreczenie, poswiadczone
w XV w.
D por. me czyc.
JG
meznie (1) [ZB] D zn. odwaznie,
bohatersko: Swie ty Baze<j> meznie
zada cirzpienia prze J<e>zu Krysta
[ZB II, 32, 33]. D gram. przysow. D etym.
pierwotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej
- przym. *moz}n{ / rzecz. *moz}; obok
tego cze sty przym. *moz}sk{ me ski,
odwazny; a takze *moz}stv}n{ me -
AP ski, me zny; formy przysow. w innych
j. sow. brak. D rozwoj: w stpol. tum.
psaterzy odpowiada ac. viriliter.
D por. maz.
BT
miasto (11) [Ksw, KS, ZB, BZ] D zn.
1. miejsce: Zgromadzcie sie wody,
jez to pod niebem sa, w miasto jedno,
a ukaz sie
suchosc [BZ, 71, 12]. 2. mias-
to, urbs: W tem to miescie Korro-
zaim [Ksw IV, 12, 12]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. n. D formy
tekstowe: miasto M. lp., miasta D. lp.,
miestce B. lp. D etym. pie. *moi t-to ?
JG ps. *mesto; ogsow. czes. mesto, ukr.
msto, bug. mjasto miejsce, scs. mes-
to miejsce. D rozwoj: ps. *mesto ?
miec
stpol. masto; pierw. zn. stpol. miejsce,
obszar, przestrzen zyciowa nawia-
zywao do prymarnego zn. ps., por.
scs.; w tekstach stpol. od XIV w.
notowane sa oba zn., ale z czasem
krystalizuje sie jako dominanta zn.
urbs, pod wpywem niem. Ort oz-
naczajacego miejsce i miejsco-
wosc lub Statte miejsce i Stadt
miasto, ktore ugruntowuje sie w sr-
pol.; pierw. zn. miejsce zachowao
sie
w derywatach, np. umiescic, za-
miescic, przemiescic.
D por. do tych miast, mieszczanin.
miec, jimiec, imiec (63) [Ksw, Pfl, RsP,
RsK, Kgn, Sota, Park, KS, ZB, BZ, LA,
ZMB, Tecz, RP, Satyra] D zn. I w
funkcji semantycznie samodzielnej:
1. posiadac: A mia barzo wielki
dwor,/ Procz panosz trzysta rycerzow
[LA, 173, 13]. Dziewica Maryja az pielu-
szek dobrych <w to wrzemie> nie
jimiaa [Ksw IV, 13, 28]. 2. trzymac:
Miecie oczy zawracajac,/ Grozna kose
w reku majac [RP, 196, 38]. 3. doznawac,
odczuwac cos, tu we fraz. miec nizacz
(za nic) lekcewazyc: Wy, co jej nizacz
nie macie,/ Przy skonaniu ja poznacie
[RP, 195, 9]. D zn. II w funkcjach seman-
tycznie niesamodzielnych (z bezok.),
zblizonych do funkcji czas. modalnych
i posikowych: 1. musiec; byc zobo-
wiazanym: Nasz Kryst miy jest on
swe swie te apostoy temu to naucza
by, kakocby oni (...) miedzy krzesci-
jany bydlic mieli [Kgn VI, 40, 3]. 2. moc:
S Greglarem sie radzili, jakoby ji zabic
mieli [Tecz, 194, 21]. 3. uzywane dla
wyrazenia przyszosci w czasie prze-
szym: Ale kakockoli jest on Jozef
w to by wierzy, izec Maryja miaac
jest ona syna porodzic bya a dziewica
zostac (...) ku je porodzeniu jest ci on
by dwie babce wezwa [Kgn II, 37, 99].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
86
pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D formy
tekstowe: mam cz. ter. lp. 1. os., masz
2. os., ma 3. os., macie lm. 2. os. maja
|| imaja 3. os.; mia || imia cz. przesz.
lp. 3. os. r. m., miaa || imiaa r. z.,
mieli lm. 3. os.; be dziesz miec cz.
przysz. lp. 2. os., be dzie miec 3. os.;
jest bya miaa cz. zaprzesz. lp. 3. os.
r. z.; mian im. cz. przesz. bierny M. lp.
r. m., odm. prosta. D etym. pie. *em-
wziac, brac; ps. *j}meti, *j}mam}
miec, posiadac; ogsow. czes. mt,
mam, sc. mat, mam, guz. mec, mam,
ros. imet, imeju, ukr. maty, maju, sch.
JG
mati, imam, sowen. imeti, imam, scs.
imeti, imejo || imam}. D rozwoj: w Ksw
wyacznie (j)imiec, cze ste w XV w.;
jednakze juz od XIV w. wyste puje
miec, ktore stopniowo do XVI w.
uzyskuje pozycje prymarna i staje sie
dominanta; stpol. miec powstao w wy-
niku zaniku nagosowego i- oraz fa-
szywej dekompozycji w formach z ne-
gacja: ne imam (z akcentem na i) ?
ni-mam ? ni mam.
D por. jac, miewac, ne mam.
WD
miec sie (2) [ZB] D zn. znajdowac sie
w okreslonym stanie, tu we fraz. miej
sie dobrze: Miej sie dobrze, Bazeju,
przyjacielu naszych bogow [ZB II, 32, 22].
D rozwoj: pozdrowienie miej sie dobrze
(Bazeju) jest tum. ac. gaude (Blasi);
wspoczesnie jest uzywane w postaci
konwencjonalnego pytania: jak sie
masz?, w gw. modziezowej skrocone
do sie masz, sie ma (bez intonacji
wasciwej pytaniom).
D zob. miec.
WD
miednica (1) [RP] D zn. naczynie
w kolorze przypominajacym miedz,
lsniace, byszczace: Chuda, blada,
zote lice,/ szczy sie jako miednica
[RP, 196, 30]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i-
? pol. dekl. z. D etym. ps. *med}nica
87
/ ps. *med} miedz + *-}n- (sufiks
przymiotnikowy) + *-ica (/ przed
III palat. ps. *-ika); por. stczes. mede-
nice naczynie miedziane, guz. mje-
dzenca naczynie miedziane, ukr.
midnyca misa do mycia, zwykle meta-
lowa, strus. med}nica misa miedzia-
na. D rozwoj: zn. wyrazu ulego roz-
szerzeniu; w j. stpol. miednica to
naczynie z miedzi, pozniej naczy-
nie w kolorze zblizonym do miedzi,
przypominajacym miedz, wreszcie
w okresie npol. naczynie w ksztacie
duzej misy z metalu lub tworzywa
sztucznego, suzace do mycia sie lub
zmywania.
JG
miedzy (8) [RsP, Kgn, List] D zn. mie
-
dzy: Dziwne rzeczy, w miosci be dac,
pocze y sie miedzy nama [List, 114, 4].
D gram. przyim. rzadzacy N. lub B.
h
D etym. pie. *med -; ps. *medji Msc.
lp. r. z. rzecz. *medja ? pol. miedza
granica; ogsow. w funkcji wtornego
przyimka czes. mezi, sc. medzi, ros.
mezdu, sch. izmedju, medju, bug.
mezdu, scs. mezdu. D rozwoj: w j. stpol.
tylko forma miedzy; wtorna nazalizacja
(dla odroznienia od rzecz. i pod wpy-
wem m) sporadycznie od XVI w.,
wyaczna od XVIII w.
AK
miedzwno (1) [Sota] D zn. sodko,
dobrze: A grabi sie w mise przod,/ Iz
mu miedzwno jako miod [Sota, 188, 25].
D gram. przysow. D etym. pierwotnie
M., B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
*med}v{n{ miodowy utworzonego
od rzecz *med{; w innych j. sow. brak.
D rozwoj: wyste puje tylko w stpol.,
zachowana forma w n. miejscowych
Miedzwna, Miedzwno, obecnie Miedz-
na, Miedzno.
D por. miod.
BT
mieszczanin (1) [Tecz] D zn. obywa-
tel, mieszkaniec miasta: A jacy to zli
mieszkac
ludzie mieszczanie krakowianie [Tecz,
193, 1]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
D etym. ps. *mest}jan{ / ps. *mes-
t(o) + *-}j} + *-an{; ogsow. guz.
mesccan, czes. mestan, br. mescann,
bug. mescanin. D rozwoj: w j. stpol.
obok wyrazu mieszczanin (/ stpol.
mieszczan + suf. -in) forma oboczna
miescic mieszkaniec miasta, grodu
(/ ps. *mestic}); ewolucja zn. obu
form bya podporzadkowana ewolucji
wyrazu miasto; dopoki dominowao
zn. miejsce, dopoty miescic, mie-
szczanin miay zn. ten, ktory przeby-
wa w danym miejscu; miejscowy;
zmiana zn. wyrazu miasto na grod,
miasto spowodowaa uksztatowanie
sie
zn. obywatel miejski.
D por. miasto.
JG
mieszkac, mieszkac (4) [Ksw, Kgn]
D zn. zwlekac, ociagac sie
: Swie
ta
Katerzyna nie mieszkaci jesc staa, we
zem nie lezaa [Ksw II, 11, 31]. Zawierne
niczs by nam nie mieszkac, aleb<y> (...)
zbawiciela i jego przyszcia poze dac
[Ksw IV, 12, 3]. D gram. czas., ps. kon.
III -jo- || -je- ? stpol. kon. IV -am,
-asz; ndk. D etym. pochodzenie wyrazu
niejasne; jezeli rdzen pie. *mg- ||
meg-, to wyraz moze miec zwiazek
z ps. *m}z}kati / *m}g} zmierzchac,
mglic lub z ps. *mesati; znaczeniem
pierwotnym moze byc takze bawic
sie
, guzdrac, zwlekac, a podstawa
mieszka, dem. od miedzwiedz; wyraz
wyste puje w niektorych je zykach sow.
czes. meskat, sc. meskat, ros.
meskat, ukr. meskaty. D rozwoj: relik-
towa juz w stpol. forma im. cz. ter.
czynnego M. lp. r. z. ulega skroceniu
mieszkaje ci ? mieszkaci, zwrot nie
mieszkaci jesc staa nie zwlekajac,
nie ociagajac sie; w stpol. czasownik
notowany w naste pujacych znacze-
niach: 1. przebywac gdzies, zyc;
miewac
2. trwac w czyms, robic cos ciagle; 3.
zwlekac, ociagac sie
; 4. wstrzymy-
wac, odwlekac, opozniac; 5. poste - *-is- )( *-i os || *-i es, przy czym -e-
powac wedug jakichs zasad; zn. 3., 4.
nawiazywaoby do zn. pierwotnego,
dostrzegalnego w dzisiejszym nie
omieszkac nie zaniedbac sposobnosci
zrobienia czego.
miewac (1) [Park] D zn. odznaczac sie
jakas wasciwoscia, byc jakims: Ale dzis spotykane w dial. lud. (np. sl.),
gdzie c swoj gos miewa,/ Zwykem
pismem cao tak da [Park, 108, 16].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
? pol. kon. IV -am, -asz. D etym. pie.
*me-uo-; ps. *j}mevati (iter. wobec
*j}meti); wyraz wyste puje takze w in-
nych je zykach sowianskich guz.
mewac, czes. mvat, sc. mavat. D roz-
woj: ps. *j}mevati ? stpol. *imevaci ?
stpol. *mevaci ? stpol., srpol. mevac.
D por. miec.
mieso (1) [Sota] D zn. jadalne czesci
zabitych zwierzat (z wyjatkiem tusz-
czu); potrawy przyrzadzane z tych
czesci: Przetoc sto wieliki swieboda:/
Staje na nim piwo i woda,/ I k temu
mie so i chleb,/ I wiele jinych potrzeb
[Sota, 188, 10]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. n. D etym. pie. *mems-;
ps. *me so; ogsow. czes. maso, ros.
mjaso, sch. meso, scs. mjaso || me so.
D rozwoj: wyraz poswiadczony w XIV w.
w zn. podst. cze sci mie
kkie organiz-
mu zwierze cego i ludzkiego i przen.
o miazszu owocow.
mieszkac zob. mieszkac.
milejszy (1) [List] D zn. bardziej miy,
bardziej kochany; najdrozszy: Nie bya
ani bedzie nad cie jina mia, jedno ty
sama, panno milejsza ma [List, 115, 10].
D gram. przym., odm. zoz., stopien
wyzszy od przym. miy. D etym. ps.
*milej}si || *mil}si / *mil{ (utworzo-
88
ny za pomoca przyr. tworzacych com-
parativus: *e-j}si || *-j}si / pie.
w przyrostku *-ej}si jest na gruncie ps.
wtorna innowacja, niemajaca moty-
wacji pie.); ogsow. czes. milejs,
ukr. milsyj. D rozwoj: ps. *milej}si ||
*mil}si ? stpol. *milejsi || *milsi ?
AP
stpol. milejsy || milsy ? stpol., srpol.
milsy; formy milejszy, na(j)milejszy do
w j. ogpol. tylko milszy, najmilszy.
D por. miluczki, miy, najmilejszy.
IS
miluczki (1) [Ksw] D zn. drogi, kocha-
ny; tu dodatkowo nacechowane eks-
presywnie (hipokorystyczno-deminu-
tywnie): Wstan, prawi, pospiej sie ,
miluczka m<oja>, i pojdzi [Ksw II, 11, 3].
D gram. przym., odm. zoz. D etym. de-
rywat od przym. miy (/ ps. *mil{j}),
AP utworzony za pomoca przyr. -uczki (/
ps. *-uc}k{j}) (bardzo prawdopodob-
ny wpyw j. czes.); zach.sow. guz.
milusk, czes. miloucky, sc. milucky.
D rozwoj: w j. stpol. wspoistniay liczne
formacje tego typu (por. miluchny,
milutki, milutenki, milusi, milusienki);
w j. srpol. wyraz wyszed z uzycia.
D por. miy, milejszy, namilejszy.
IS
mio (1) [Sota] D zn. przyjemnie,
sympatycznie: Kto nie wie, przecz
by to byo,/ Ja mu powiem, ac mu mio
[Sota, 190, 92]. D gram. przysow. D etym.
pierwotnie M., B. lp. r. n. odm. prostej
JG ps. przym. *mil{ przyjemny, zyczliwy,
drogi, kochany; jako przym. ogsow.
AP czes. mily, ros. mlyj, scs. mil{. D roz-
woj: w okresie npol. pojawia sie row-
niez forma mile, genetycznie Msc. lp.
r. n. odm. prostej przym. *mil{.
D por. miy.
BT
miosciwy (2) [Ksw] D zn. peen mios-
ci, aski, miosierdzia: A tym wszem
89
tec to Bog miosciwy mowi, rzeka:
Wstan [Ksw II, 11, 13]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. ps. *milostiv{(j})
/ *milost}; ogsow. guz. mioscivy,
czes. milostivy, sc. milostivy, ros.
mlostivyj, ukr. mylostyvij, br. mias-
civny, sch. milostiv, scs. milostiv{.
D rozwoj: ps. *milostiv{j} ? stpol.
mioscivy; w dobie stpol. i srpol. forma
wystepujaca w tytulaturze honoryfika-
tywnej: miosciwy pan, krol; formy
odm. prostej zachoway sie w modlit-
wach, np. Boze, ba dz miosciw mnie
grzesznemu; dzis wyraz nacechowany
podn.
D por. niemiosciwy.
miosc (12) [Ksw, Sota, List, ZB, ZMB,
Tecz] D zn. 1. gorace przywiazanie,
silne upodobanie, goraca sympatia
(w sprawach religii i kultu): Wio,
mnimasz, by twej me ki mogy odjac
miosc Boza [ZB II, 32, 28]. 2. gorace
przywiazanie, silne upodobanie, gora-
ca sympatia (w sprawach swieckich):
Dziwne rzeczy, w miosci be dac, po-
czey sie miedzy nama [List, 114, 3].
3. miosierdzie, zmiowanie, wspo-
czucie, litosc: Umarli sa, jiz w miosci
Bozej rozpaczaja [Ksw II, 11, 13]. 4. tytu
grzecznosciowy: Sota, grzeszny suga
twoj,/ Prosi za to twej miosci,/ Udziel
nam wszem swej radosci [Sota, 190, 113].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: miosc M. lp.,
miosci D. lp. D etym. ps. *milost} /
ps. *mil{ miy + *-ost}; ogsow.
guz. miosc aska, askawosc, agod- umiowac, namiowac, odmiowac,
nosc, ros. mlost aska, litosc, bug. zmiowac; dzis wyraz nacechowany
milost aska, litosc, scs. milost} mi-
osierdzie. D rozwoj: w j. stpol. wyraz
notowany takze w zn. aska, przychyl-
nosc, zyczliwosc; zn. pierw. to mio-
sierdzie i aska, o czym swiadczano-
tacje w tekstach scs. i dzisiejszy ukad
zn. w j. sow.; zn. wtorne to uczucie,
miy
tytu godnosciowy; w j. stpol. domi-
nuje zn. uczucie, aska; z kolei w
srpol. uczucie i tytu godnosciowy.
D por. miy, miosciwy.
JG
miosnica (1) [RP] D zn. ukochana
kobieta, ulubienica, wybranka: Gdy
pozywiesz wielikiej me ki;/ Be
dziesz
miec dosyc tesnice,/ Otbe dziesz swej
miosnice [RP, 197, 72]. D gram. rzecz.,
pol. dekl. z. D etym. derywat miosnica
/ mios(c) + -n- (/ ps. *-}n-) + -ica
(/ ps. *-ica, przed III palat. ps.
*-ika); por. czes. milostnice kochan-
ka, ulubienica, sc. milenka kochan-
ka. D rozwoj: dzis wyste puje jeszcze
IS w dial. sl., mp. i na Kaszubach; wyraz
ten przeszed degradacje zn.; w stpol.
mia takze zn. kobieta kochajaca,
miosniczka, wielbicielka, skad juz
w XV w. zn. kochanka, faworyta,
a naste pnie prostytutka; z kolei
pierw. dem. miosniczka (XVI w.)
przeszo melioracje zn. od kochanka,
faworytka w kierunku amatorka,
zwolenniczka.
D por. miosc.
JG
miowac (3) [Sota, List, LA] D zn.
kochac, lubic: Niedawno mie rzecz
bya potkaa, abych barzo krasna pan-
ne miowa [List, 115, 11]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II
-e
, -esz; ndk. D etym. ps. *milovati;
wystepuje w czes. milovat, sc. milovat.
D rozwoj: ps. *milovati ? stpol. mio-
vaci ? stpol., srpol. miowac; liczne
derywaty: rozmiowac, pomiowac,
podniososcia miujcie nieprzyjacioy
wasze lub przest.
D por. miy.
AP
miy (24) [Ksw, Kgn, Sota, List, ZB,
ZMB] D zn. 1. godny miosci, szacun-
ku, drogi: Widzcie, bracia mia, zba-
miod 90

wienie [Ksw IV, 12, 9]. 2. kochany, rzuca spojrzenia dookoa: Poziewa-
drogi: Nie bya ani be dzie nad cie jac, skrzyta ze
by;/ Miece oczy zawra-
jina mia [List, 115, 10]. D gram. przym., cajac,/ Grozna kose w reku majac [RP,
odm. zoz. D formy tekstowe: miy M. lp. 196, 37]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
r. m.; mie M. lm. r. n. D etym. pie. *mi- -e- ? stpol. kon. I -e , -esz (miece
) ?
|| *mei - || *moi - (mozliwa tu kon-

srpol. kon. IV -am, -asz (miotam);
taminacja z pie. *bhil-, por. grec. filos); ndk. D etym. pie. *met-; ps. *metati
ps. *mil{(j}); ogsow. guz. miy, (iter. wobec *mesti / *metti); ogsow.
czes. mily, sc. mily, ros. mlyj, ukr. czes. metat, ukr. metati, sch. metati,
mylyj, br. mly, sowen. mil, bug. mil, scs. metati. D rozwoj: ps. *metati ?
scs. mil{ budzacy litosc (por. lit. stpol. *motaci ? stpol., srpol. motac;
melas, mylas, ot. mls, grec. melos liczne formacje z rdzeniem miot- ||
miy dar, stprus. mijls miy, kocha- miat-: przymiot, podmiot, wymiot(y),
ny). D rozwoj: ps. *mil{j} ? stpol., zamiatac, wymiatac.
srpol. miy; juz w j. stpol. takze w zn. D por. miota.
przyjemny, pociagajacy; przym. miy AP
by podstawa licznych imion stpol., miota (3) [Pfl, Kgn, Ppu] D zn. wiazka
por. Miodziad, Miowit, Bogumi gaazek suzaca do wymierzania chos-
(dwuczonowe), Milej (skrocone). ty: Wodac be dziesz nad nimi w miet-
D por. milejszy, miluczki, mio, mi- le zelaznej, a jako ssad zdunowy roz-
osc, miosciwy, miosnica, miowac, bijesz je [Pfl II, 17, 9]. D gram. rzecz., ps.
niemiosciwy, namilejszy. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy
IS tekstowe: miotami N. lm. D etym. pie.
miod (1) [Sota] D zn. produkt wytwa- *met- (por. pol. miotac); ps. *met{la
rzany przez pszczoy, trzmiele itp. ze (/ ps. *metula); ogsow. czes.
sodkiej substancji zbieranej z kwia- metla, ros. meta, sch. metla, bug.
tow: A grabi sie
w mise
przod,/ Iz mu meta. D rozwoj: w j. stpol. obok formy
miedzwno jako miod [Sota, 188, 25]. M. lp. miota z przegosem e ? o,
D gram. rzecz., ps. dekl. -u- ? pol. utrzymywaa sie regionalnie (Mp.,
dekl. m. D etym. *pie. medh-u-; ps. Maz.) postac mieta, dzis dial.; Msc.
*med{; ogsow. czes. med, ukr. mid, lp. (w) mietle zachowuje prawidowa
med, bug. med, scs. med{. D rozwoj: postac bez przegosu e ? o przed hist.
ps. *med{ ? stpol. *mod{ ? stpol. miekka grupa -tl-, pozniejsza postac
mod ? srpol. mod; wyraz poswiad- miotle to wynik wyrownania analogicz-
czony w XIV w. w zn. podst. produkt nego do pozostaych form paradygma-
wytwarzany przez pszczoy, osy, na- tu; wyrazny zwiazek zn. z miotac,
poj z miodu; fraz., np. miec miod miesc (? zamiesc, wymiesc, zamiatac,
w ustach mowic pochlebstwa, ziemia wymiatac); zn. wyrazu ulego rozsze-
mlekiem i miodem pyna ca ziemia rzeniu od konkretnego przedmiotu
bardzo bogata, lgna c jak mucha do suzacego do wymierzania chosty do
miodu zmierzac do celu, na nic nie ogolnej nazwy narze dzia do zamiatania.
zwazajac. D por. miotac.
D por. miedzwno. JG
JGmisa (3) [Sota] D zn. 1. duza miska:
miotac (1) [RP] D zn. rzucac, ciskac, A pena mise nadrobi/ Jako on, cso
tu we fraz. miece oczy = miota oczy motyka robi [Sota, 188, 30]. 2. zawartosc
91
misy, jedzenie: Ano wzdy widza,
gdzie csny siedzi,/ Kazdy ji suga
nawiedzi,/ Wszystko jego dobre spra-
wia,/ Lepsze misy przeden stawia [Sota,
189, 38]. D gram. rzecz., pol. dekl. z.
D etym. pzn.ps. zap. ac. mesa (/ ac.
mensa sto, naczynia stoowe); og-
sow. czes. msa, ros. msa, bug.
msa, scs. misa. D rozwoj: w stpol. misa
jest okresleniem podst. dla duzego
naczynia kuchennego i stoowego; for-
ma miska to pierw. dem. od misa,
ktore w j. stpol. juz wyste puje w zn.
neutralnym, tozsamym ze zn. misy, ale
jeszcze rzadko poswiadczonym przez
teksty stpol.; w tym okresie zn. podst.
formy miska, majacym najszerszy za-
kres uzycia, jest czesc zbroi rycerskiej
okrywajaca ramie .
mistrz (3) [RP] D zn. czowiek wy-
ksztacony, uczony, nauczyciel, czo-
wiek z tytuem naukowym magistra:
Polikarpus, tak wezwany,/ Me drzec
wieliki, mistrz wybrany [RP, 196, 20].
D gram. rzecz., pol. dekl. m. D formy
tekstowe: mistrzu W. lp. D etym. stpol.
zap. czes. mistr || mistr / srwniem.
meister / ac. magister przeozony,
nauczyciel, doradca; por. guz. mister,
sc. majster, br. majstar, sch. majstor;
mnimac
pie. *mold- || *moldh- || *meld- ||
*meldh- || *ml du- saby, miekki ?
dziecko; ps. *mold{(j}) ? *mlo-
d{(j}) || *molod{(j}) || *mlad{(j});
ogsow. guz. mody, czes. mlady, sc.
mlady, ros. molodoj, molod, ukr.
molodyj, br. malady, sowen. mlad,
sch. mlad, bug. mlad, scs. mlad{
(por. ac. mollis mie
kki, grec. meldo-
mai rozpuszczac sie, topniec, stprus.
maldai dzieci, maldian zrebie ,
stang. meltan topniec, ang. melt
topniec). D rozwoj: zach.sow. *mlo-
d{j} ? stpol., srpol. mody.
D por. odmodzic.
IS
mniejszy (1) [BZ] D zn. bardzo may:
I uczyni Bog dwie swiecy wielicy:
swiato wie csze, aby dniu swiecio,
JG a swiato mniejsze, aby nocy swiecio
[BZ, 71, 25]. D gram. przym., supletywna
forma st. wyzszego od przym. may.
D etym. ps. *m}n}j}si (formacja utwo-
rzona za pomoca przyr. -si); ogsow.
guz. mjensi, czes. mensi, sc. mensi,
ros. mensij, ukr. mensyj, br. mensy,
sowen. manjsi, scs. m}n}si. D rozwoj:
ps. *m}n}j}si ? stpol. *mnejsi ?
stpol., srpol. mnejsy.
D por. may, namniejszy.
IS

posrednictwo czes. widoczne w pol.
i guz., w pozostaych j. formy zapozy-
czone bezposrednio z niem. D rozwoj:
zap. to wraz z oboczna forma majster
ugruntoway niezalezne od wpywow
czes. pozniejsze zap. z niem., np.
Kapellmeister (pol. kapelmistrz, kapel-
majster), Konzermeister (pol. koncert-
mistrz, koncertmajster), Wachmeister
(pol. wachmistrz, wachmajster).
JG
mody (2) [ZMB, RP] D zn. niestary:
Pozauj mie
, stary, mody,/ Boc mi
przyszy krwawe gody [ZMB, 180, 5].
D gram. przym., odm. zoz. D etym.
mnimac (3) [ZB, Tecz, Satyra] D zn.
miec mysl, sadzic, uwazac, byc zda-
nia: Swiety Bazej jemu rzek: wio,
mnimasz, by twe me ki mogy odjac
miosc boza, ja<z> jest ucwierdzona
w siercy me<m>? [ZB II, 32, 28]. D gram.
czas., stpol. kon. II -e
, -esz (mnimaje)
|| kon. IV -am, -asz ? srpol. kon. IV
-am, -asz; ndk. D formy tekstowe: mni-
malyscie cz. przesz. lm. 2. os. D etym.
pie. *men- umys, myslec, pamie tac
? ps. *m}neti; ogsow. czes. mneti,
ros. mnit, sch. mn ti, scs. m}neti
sadzic, myslec; pie. *me- miec,
posiadac ? ps. *j}meti. D rozwoj:
mnogi
ps. *m}neti ? stpol. *mneci ? stpol.
mnec; ps. *v{n + *j}meti ? stpol.
*vnimaci ? stpol. vnimac; stpol. mnec
)( stpol. vnimac ? stpol. mnimac ?
stpol., srpol. mnemac; kontynuantem
ps. *m}neti jest (zapo)mniec.
D por. miec, pamie tac, upominac,
wspomienac, wypominac.
mnogi (7) [Sota] D zn. liczny:
A mnogi jidzie za sto,/ Sie dzie za nim
jako ko [Sota, 188, 19]. D gram. przym.,
odm. zoz. D formy tekstowe: mnogiego
B. lp. r. m.; mnoga N. lp. r. z. D etym.
pie. *mng- || *mang- obfity, liczny;
ps. *m{nog{(j}); ogsow. guz.
mnogi, czes. mnohy, sc. mnohy, ros.
mnogij, ukr. mnog(o), sch. mno -
g(o), sowen. mnog, scs. m{nog{ licz-
ny, wielki (por. stind. magha- dar,
podarunek, stirl. menicc obfity, cze s-
ty, goc. manags niejeden, liczny,
stwniem. manag niejeden, liczny).
D rozwoj: ps. *m{nog{j} ? stpol.
*mnogy ? stpol., srpol. mnogi; wspo-
czesnie wyraz nacechowany stylistycz-
nie (patos) i chronologicznie przest.).
D por. maz, rozmnozyc.
I moc (6) [Ksw, RsK, Sota, RP] D zn.
1. sia fizyczna i duchowa, wasci-
wosci zapewniajace przeprowadzenie
swej woli, pote ga: A wiem, praw<i>,
pwacie w moc Boga waszego [Ksw I, 10,
3] . 2. zdolnosc wywierania wpy-
wu, wywoywania skutkow, dziaanie,
wpyw: Ktokoli csna matke ma,/
S niej wszytke czesc otrzyma,/ Prze
nie mu nikt nie nagani;/ Te c ma moc
kazda csna pani [Sota, 190, 96]. 3. sia
zwiazana z urze dem, uprawnieniami,
wadza, zwierzchnictwo: Pocze cha sie
modlic, izby j<e> Bog zbawi ot <mo>cy
krola poganskiego [Ksw I, 10, 6]. 4. sia
sprzeczna z prawem, przemoc, gwat:
Jako prawie wiemy i swiaczymy, ez
92
Msciwojow cum uxore clara dzierzy
sia moca to, co sie dziaem i ozem sie
dostaa Swie tochnie [RsK, 48, 2]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z.
D etym. pie. *mog-ti-s; ps. *mogt} ?
*mokt} ? zach.sow. *moc}; ogsow.
czes. moc, sc. moc, ros. moc, bug.
mosc, scs. most}. D rozwoj: zach.sow.
AP *moc} ? stpol. moc ? stpol., srpol.
moc; genetycznie ten sam rdzen, co
w czas. moc (/ ps. *mogti), moge .
D por. niemoc, pomoc.
JG
II moc (1) [Kgn] D zn. tu: miec wa-
runki do dziaania wypywajace z ko-
rzystnych okolicznosci zewne trznych:
A gdyzci wie c Jozef z Maryja jesta ona
bya do tego to miasta Betlehem
przysza, a tedy wie c oni nie moglic
sa miec nijedne gospody tamo byli [Kgn
II, 37, 91]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
-e- ? pol. kon. I -e , -esz; ndk. D etym.
pie. *mog- ? pie. *mog-tei ; ps. *mogti
(? *mokti); ogsow. duz. moc, ros.
moc, sowen. mo ci, scs. mosti. D rozwoj:
ps. dial. *moci ? stpol. *moci ?
stpol. moc ? srpol. moc; w wyniku pro-
cesow fonetycznych temat czas. potroj-
IS nie zalternowany (moc, mog-, moz-).
D por. mocny, II pomoc, pomagac,
wszemogacy.
AP
mocniejszy (1) [Ksw] D zn. silniejszy
od mocnego: A wiem, praw<i>, pwa-
cie w moc Boga waszego, wadzacy <sie
s moca krola moc>niejszego [Ksw I, 10, 3].
D gram. przym., st. wyzszy od przym.
mocny. D etym. ps. *mokt}nejsi (/
ps. *mokt}n{) ? zach.sow. *moc}-
nejsi mocny, utworzony za pomoca
przyr. -ejszy; ogsow. czes. mocnejs,
duz. mocnjejsy, ukr. mocsyj, mocnisyj,
sowen. mocsi. D rozwoj: zach.sow.
*moc}nejsi ? stpol. *mocnejsi ?
stpol., srpol. mocnejsy.
D por. mocny.
IS
93
mocny (2) [Ksw] D zn. silny, potezny:
Widziech, prawi, anjea bozego moc-
nego z nieb<a zle>ciew [Ksw I, 10, 14].
D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: mocne M. lp. r. n. D etym.
pie. *mogti-; ps. *mokt}n{(j}) ?
zach.sow. *moc}n{(j}); ogsow.
guz. mocny, czes. mocny, sc. mocny,
ros. dial. mocnyj, ros. liter. cerkiewizm
moscnyj silny; znaczny, mocarny,
ukr. micnj, br. mocny, bug. mogasc,
scs. most}n{. D rozwoj: zach.sow.
*moc}n{j} ? stpol. *mocny ? stpol.,
srpol. mocny.
D por. II moc, mocniejszy.
modlic sie, moglic sie (3) [Ksw, ZB,
RP] D zn. zwracac sie
do Boga z wy-
razami prosby, czci lub uwielbienia:
I poczecha sie modlic [Ksw I, 10, 5]. Gdy
sie
mogli Bogu wiele./ Osta wszech
ludzi w kosciele [RP, 196, 23]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e
, -isz; ndk. D formy tekstowe: sie
modla cz. ter. lm. 3. os. D etym. pie.
*moldh-; ps. *molditi prosic; og-
sow. czes. modlit se, ros. moltsja,
sch. moliti, scs. moliti se . D rozwoj:
zach.sow. *modliti (se ) ? stpol.
*modlici (se
) ? stpol., srpol. modlic
); w je
(se zykach pd.sow. i wsch.sow.
grupa *-dl- ? -l-; forma moglic (sie ) to
wynik rozpodobnienia grupy -dl-;
pierwotne znaczenie ps. prosic
ulego zawe zeniu.
D por. modlitwa, moda.
modlitwa (3) [Ksw] D zn. zwrocenie
sie
czowieka do istoty nadprzyrodzo-
nej ze sowami prosby, dziekczynienia
lub czci: Idziecha, pospieszycha sie
do kos<cio>a na modlitwe [Ksw, 10, 5].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *modlitva / ps.
*modliti + *-tva; ogsow. guz. mod-
litwa, czes. modlitba, ros. moltva, sch.
moj
molitva, scs. molitva. D rozwoj: rozwoj
znaczeniowy wyrazu od zn. prosba
do zn. wezszego prosba kierowana do
Boga, istoty nadprzyrodzonej, takze
tekst, sowa tej prosby.
D por. modlic sie, moda.
JG
moda (1) [Ksw] D zn. akt prosby
i czci; skadanie prosb, oddawanie czci
i chway bostwu poganskiemu: <Te>-
go jescie nie uczynili, ale pote piwszy
Boga waszego, <poganskim> bogom
mode jescie wzdawali [Ksw I, 10, 23].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. pie. *moldh-; ps.
IS *modla prosba, bostwo / ps. *mod-
l(iti) + *-a; ogsow. czes. modla
bozek, bawan, ros. molba prosba,
baganie, bug. mol(ba) prosba, scs.
mol}ba baganie, modlitwa. D roz-
woj: przyjecie chrzescijanstwa poczat-
kowo zdegradowao znaczeniowo ten
wyraz do bozek, czesc bawochwal-
cza, prosba do bozka, co rejestruja
Ksw: modlitwa do Boga, moda do
boga poganskiego oraz j. guz., czes.,
sc.; w j. pol. negatywne zn. z czasem
zagine o na rzecz neutralnego mod-
litwa; dzis forma mody modlitwa,
bagania nacechowana ksiazk.
D por. modlic sie , modlitwa.
JG
moglic sie zob. modlic sie.
AP
moj (20) [Ksw, RsP, Sota, List, ZB, ZMB,
RP, Ppu] D zn. zaim. przymiotny,
AP dzierzawczy, rodzajowy: 1. o przed-
miotach, ktore sa wasnoscia podmio-
tu: Ma kosa wisz, trawe siecze [RP, 197,
79]. 2. o czesciach ciaa podmiotu:
Sprochniao we mnie ciao i moje
wszytki kosci [ZMB, 180, 31]. 3. o wasci-
wosciach i funkcjach przysadzonych
podmiotowi: Korrozaim wyprawia
sie
: tajnica moja mnie [Ksw IV, 12, 10].
4. o osobach zwiazanych z podmio-
mojzeszow
tem pokrewienstwem i powinowac-
twem: Widzac niewiernego Zydowi-
na,/ Iz on bije, me czy mego miego
Syna [ZMB, 180, 13]. 5. o osobach
zwiazanych z podmiotem stosunkami
innymi niz powinowactwo i pokre-
wienstwo: Jako jest moj pan nie
winowat Sukowi trzynaccie grzywien
za Czepu<ry> [RsP, 44, 8]. D formy tek-
stowe: lp.: moj W., B. r. m., moja W.
r. z., ma W. r. z., mej C. r. z., moje
r. z., me M., B. r. n., mem Msc. r. n.
D etym. pie. *m-; ps. *moj} / rdzen
pie. *m- + *-o- tematyczne + suf.
dzierzawczy *j}; ogsow. duz. moj,
ros. moj, bug. moj, scs. moj}. D rozwoj:
ps. *moj}, *moja, *moje ? stpol. moj,
moja, moje ? srpol. moj, moja, moje;
w przyp. zaleznych oprocz form pe-
nych (mojego, mojej) formy sciagnie
(mego, ma, mej, me, mem) w wyniku
kontrakcji, ktora dokonaa sie na
znacznym obszarze Sowianszczyzny;
) ma konc. -e
B. lp. r. z. (moje (/ ps.
*-o) zastapiona w II po. XIX w. przez
-a
na wzor zenskiego B. odm. przy-
miotnikowej; D. lp. r. m. wyste puje
w funkcji B. lp. r. m., jesli odnosi sie
rzecz. zyw. (meczy mego miego syna);
Msc. lp. r. m. i n. (mem) ma konc. -em
do XV w.; od XV/XVI w. z przyczyn
fonetycznych zaczyna sie mieszanie
konc. Msc. i N. -im, -ym; XX w. w wy-
niku reformy ortograficznej z 1936 r.
wprowadza jedna konc. -im, -ym w obu
przyp. i rodzajach.
D por. nasz.
mojzeszow (1) [BZ] D zn. dotyczacy
Mojzesza; nalezacy do Mojzesza, kto-
remu przypisywano autorstwo pie ciu
pierwszych ksiag Starego Testamen-
tu: Poczynaja sie pirwe ksie gi Moj-
zeszowy, Genesis [BZ, 71, 1]. D gram.
przym., odm. prosta. D etym. derywat
od imienia Mojzesz (/ hebr. Moszeh),
94
utworzony za pomoca przyr. -ov (/
ps. *-ov{).
IS
mowic zob. mowic.
AP
morski (3) [BZ] D zn. majacy zwiazek
z morzem: I pozegna temu stworze-
niu, a rzkac: rosccie a rozmnozcie sie,
a napenicie soba wody morskie [BZ, 71,
35]. D gram. przym., odm. zoz. D formy
B. tekstowe: morskim C. lm. r. z. D etym.
ps. *mor}sk{(j}) / *more; ogsow.
guz. morski, czes. morsky, sc. morsky,
ros. morskoj, ukr. morskyj, br. marsk,
sch. morsk, bug. morski, scs. mor}sk{.
D rozwoj: ps. *mor}sk{j} ? stpol.
morsky ? stpol., srpol. morski.
D por. morze.
IS
morze (2) [Ksw, BZ] D zn. wielki
te
zamknie ty lub oddzielony od oceanu
ancuchem wysp obszar wodny: I na-
zwa Bog suchosc ziemia, a zgroma-
dzenie wod nazwa morze [BZ, 71, 14].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D formy tekstowe: (na) morzy
Msc. lp. D etym. pie. *mor-i o-m || *mar-
i o-m; ps. *morje; ogsow. czes. more,
do sc. more, ros. more, bug. more, scs.
more. D rozwoj: ciekawsze derywaty:
morka wiatr od morza, arch. pomor-
szczyzna wiatr od morza, sota.
D por. morski.
JG
motyka (1) [Sota] D zn. narzedzie
suzace do spulchniania ziemi, sadze-
nia i kopania: A pena mise nadrobi,/
Jako on, cso motyka robi [Sota, 188, 31].
JG
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. pie. *month- || *meuth-
(por. pol. motac, miotac); ps. *motyka
lub zap. pzn.ps. z ac. lud. *mattiuca;
ogsow. czes. motyka, ukr. motyka,
bug. motika, scs. motyka.
JG
mowa (2) [Sota, RP] D zn. to, co sie
mowi, wypowiedz, sposob wypowiada-
95 mysz
nia sie
: Nie chce dobrej mowy dbac,/ *mscici ? stpol., srpol. mscic; polski
Ni je da drugiemu suchac [Sota, 189, 68]. kontynuant deklinacyjny podstawy
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. ps.: (po)msta, (ze)msta.
dekl. z. D etym. ps. *ml va; ogsow. D por. pomscic.
czes. mluva, ukr. mova je zyk, bug. AP

malva pogoska, wiesc, scs. ml va. musiec (3) [Sota, RP] D zn. miec
D rozwoj: ps. *ml va ? stpol. mova ? obowiazek cos zrobic, byc zniewolo-
stpol., srpol. mova. nym do czegos: Kazdy w jej szkole
D por. mowic. byc musi [RP, 195, 14]. D gram. czas., pol.
JG kon. III -e, -isz. D formy tekstowe:
mowic, mowic (17) [Ksw, Pfl, RP, musza lm. 3. os. D etym. stpol. zap.
Ppu] D zn. rzec, powiadac: I <mowi z niem. Muss, mussen, messen; analo-
krol asyr>ski do krola Ezechyjasza giczne zapozyczenie w guz. musyc,
[Ksw I, 10, 1]. Tegdy mowic be dzie duz. musys, czes. musit, sc. musiet,
k nim w gniewie swojem [Pfl II, 17, 5]. ros. musit, ukr. musyty, br. music.
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? D rozwoj: notowany od XIV w.; mozli-
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy we polskie posrednictwo zapozyczenia
tekstowe: mow tr. rozk. lp. 2. os. w innych j. sow.
AP
D etym. pie. *mel- || *mol- || *ml -;
ps. *ml viti prawdopodobnie wyraz my (30) [B, Ksw, Pfl, RsK, Kgn, Sota, List,
dzwkn. wydawac rozne odgosy: brze - KS, Ppu] D zn. zaim. rzeczowny oso-
czec, mruczec (o zwierze tach), krzy- bowy: A takiez my zdrzucmy z siebie
czec, haasowac (o ludziach); ogsow. stara skore , toc jest stare grzechy [Kgn
sc. mluvit, ros. molvit, sowen. dial. VI, 40, 14]. D gram. M. lm. zaim. w M. lp.
molviti mowic niewyraznie, gderac, ja (/ ps. *jaz{). D etym. pie. *m-e-s;
gosno dzwie czec, gruchac (o goe - ps. *my; wyraz ogsow. czes. my, ros.
biach), scs. ml{viti huczec, szumiec, my, bug. mi, scs. my. D formy tekstowe:
powodowac wzburzenie, burzyc sie . nas D., B. lm., nam C. lm., nama N.
D rozwoj: ps. *ml viti ? stpol. *movici lpdw. D rozwoj: ps. *my ? stpol. my;
? movic || movic ? srpol. movic ? cecha pol. sa wtorne uzycia form lm.
npol. muvic. w znaczeniu lp., tzw. pluralis maies-
D por. mowa, przemowic. taticus, np.: my, krol; N. lpdw. nama
AP wyszed z uzycia w j. liter. w ciagu
mscic (1) [Tecz] D zn. wymierzac XVII w.; spotykany w gwarach prze-
kare, brac odwet, wywierac zemste : waznie w znaczeniu lm.; w ps. funkcje
Jaki to syn slachetny Andrzeja Te - B. lm. penia forma *ny (poswiadczo-
czynskiego,/ Zec on msci goraco ocsa na tylko raz w Kgn), zastapiona przez
swego [Tecz, 194, 25]. D gram. czas., ps. D. lm. *nas{.
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III D por. ja.
-e
, -isz; ndk. D etym. ps. *m}stiti JG
(/ rzecz. *m}st} wzajemna zapata, mysz (1) [RP] D zn. niewielki gryzon
dekl. -i- tematowa r. z.; ogsow. czes. o smukym ciele barwy szarej lub bru-
msta, pomsta, sc. (po)msta, ros. mest, natnej: Rzuce c sie
jak kot na myszy,/
bug. mast, scs. m}st}); ogsow. czes. Az twe sirce cie
zko wdyszy [RP, 197, 65].
mstt, ros. mstit, ukr. mstyty, scs. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl.
m}stiti. D rozwoj: ps. *m}stiti ? stpol. z. D etym. pie. *mus-i-s; ps. *mys};
mysl
ogsow. guz. mys, czes. mys, ros.
mys}, bug. mis, scs. mys}. D rozwoj:
ps. *mys} ? stpol. mys ? srpol. mys;
nazwa praw. wywodzi sie od okreslenia
koloru szarego.
mysl (1) [B] D zn. wynik, skutek mys-
lenia, poglad, przekonanie: Twego
dziela Krzciciela, bozycze,/ Usysz
gosy, napen mysli czowiecze [B, 163,
5]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D etym. pie. *mud-i-s; ps.
*mysl} (/ *myd-tl}); ogsow. czes.
mysl, ros. mysl}, bug. msal, scs.
mysl}. D rozwoj: ps. *mysl} ? stpol.,
srpol. mysl ? stpol. mysl; por. sow.
imiona z czonem -mys: Przemys =
prze- przez + -mys mysl, Siemo-
mys = siemo- osoba, rodzina +
-mys, Niezamys = nie- + za- + -mys.
D por. myslic, myslenie, namys,
namysem.
myslenie (1) [Sota] D zn. czynnosc,
funkcja, praca umysu, rozmyslanie,
rozwazanie: Z jutra wiesio nikt nie
bedzie,/ Aliz gdy za stoem sie dzie,/
Toz wszego myslenia zbe dzie [Sota, 188,
16]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *myslen}je / ps.
*mysliti + *-en}je. D rozwoj: ps. *mys-
len}je ? stpol. mysl ene ? stpol.
myslene ? srpol. myslene || mysleni. goc. ana na, wzwyz, lit. nuo~ od, z,
D por. mysl, myslic.
myslic (4) [Pfl, Ppu] D zn. rozwazac
cos, rozmyslac: W zakonie jego be - na jmie (2) [Rsk] D zn. mianowicie, to
dzie myslic we dnie i w nocy [Pfl I, 17, 2].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
tekstowe: myslili cz. przesz. lm. 3. os.
D etym. ps. *mysliti (/ rzecz. *mysl});
ogsow. czes. myslet, myslit, ros.
myslit, scs. mysliti. D rozwoj: dawne
myslic zachowane dzis w gwarach
i w formach prefiksalnych czas.: do-
96
myslic sie
, namyslic sie
, wymyslic;
zmiana -ic ? -ec pod wpywem czas.
typu widziec.
D por. mysl, myslenie.
WD
JG
N
na (93) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, Sota,
List, KS, BZ, ZMB, Tecz, RP, Satyra, Ppu]
D zn. w relacjach przestrzennych syg-
nalizuje kontakt z gorna lub widoczna
powierzchnia przedmiotu; tworzy tez
okreslenia czasu, sposobu, celu, skut-
ku, przyczyny, miary i in.: Czso nam
przez togo niemocnego, na ozku leza-
cego, znamiona? [Ksw II, 11, 27]. Nie
mam ani be de miec jinego,/ Jedno
ciebie, Synu, na krzyzu rozbitego [ZMB,
180, 38]. A na drodze postawaja [Satyra,
JG
191, 7]. Pospieszycha sie
do kos<cio>a
na modlitwe [Ksw I, 10, 5]. Ktorymi
grzechy tworca swego na gniew po-
wabi [Ksw IV, 12, 16]. Na wschod nogi
wozyli [Tecz, 193, 10]. D gram. przyim.
rzadzacy Msc. lub B. D etym. pie. *no
(/*ano || *an) w gore , wzwyz; ps.
*na; ogsow. we wszystkich j. do-
kadnie tak samo (por. awest. ana
przez, grec. ana na, w gore , przez,
ot. nuo od, z, niem. an na,
JG
przy).
AK
jest, czyli: Dzierzy sia moca to, co sie
dziaem i ozem sie dostao Swie toch-
nie, zenie Andrzeja, na jimie dom,
siedlisko i ogrod [RsK, 48, 3]. D gram.
spojnik wprowadzajacy czony lub zd.
synonimiczne, nawiazujace lub wyjas-
niajace tresc wczesniejsza. D etym.
genetycznie staropolskie wyr. przyim.,
skadajace sie z przyimka na i B. lp.
97
rzecz. r. n. jimie. D rozwoj: rzadko
poswiadczony w XVI w.
D por. na, jimie
. *nadrobici ? stpol., srpol. nadrobic;
na krotce (1) [Pfl] D zn. niebawem,
wkrotce: Gdy rozzga na krotce gniew
jego, bogosawieni wszystcy, jiz imaja
w niem pwe [Pfl II, 18, 13]. D gram.
przysow. D etym. pierwotnie Msc. lp.
r. n. odm. prostej ps. przym. *kort{k{
w poaczeniu z przyim. na; w ps. takze
przysow. *kor{tko, pierwotnie M., B.
lp. odm. prostej *kort{k{; ogsow.
czes. kratky, ros. korotkij, sch. kratak;
wczesniejsza postac ps. przym. *kort{
zachowana w pol. -kroc. D rozwoj:
w stpol. obocznie wystepoway przy-
sow. krotce, na krotce, w srpol. przy-
bray postac krotce, na krotce i obok
poaczenia w krotce ? wkrotce wy-
ste
poway do XVIII w.
D por. krotki.
nad, nade (13) [Ksw, Pfl, List, BZ, ZMB,
RP, Ppu] D zn. powyzej, ponad; w re-
lacjach przestrzennych sygnalizuje usy-
tuowanie powyzej jakiegos przedmio-
tu, bez kontaktu z jego powierzchnia:
Wodac be dziesz nad nimi w mietle ze-
laznej [Pfl II, 11, 9]. Gospodzinie wszech-
mogacy,/ Nade wszytko stworzenie
wiecszy [RP, 195, 2]. D gram. przyim.
rzadzacy N., rzadko B. D etym. ps.
*nad{; ogsow. czes., sc., guz., duz.,
ukr., br., sowen., bug., nad, ros. nad,
nado, serb., chorw., nad, nada.
nade zob. nad.
nadrobic (1) [Sota] D zn. drobiac
(kruszac), narobic drobnych kawa-
kow, podzielic na cze sci: A pena
mise nadrobi,/ Jako on, cso motyka
robi [Sota, 188, 30]. D gram. czas., ps.
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e,
-isz; dk. D etym. od ps. *drobiti;
ogsow. guz. nadrjebic, czes. na-
naganic
drobit, ukr. nadrobyty, sch. nadrobiti.
D rozwoj: ps. *nadrobiti ? stpol.
BT
poswiadczony od XV w.
D por. robic.
AP
nadzieja (1) [ZMB] D zn. oczekiwanie
spenienia sie czegos pozadanego;
ufnosc, ze cos sie speni ? przen.
ktos, na kim mozna polegac, komu sie
bezgranicznie ufa; tu: o Jezusie: Prze-
mow k matce, bych sie ucieszya;/ Bo
juz jidziesz ode mnie, moja nadzieja
mia [ZMB], 180, 19]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym.
ps. *nadeja, formacja pochodna od
ps. czas. *na-de-ti, *na-deje-ti; ogsow.
czes. nadeje, guz. nadzija, ros.
nadezda, ukr. nadja, bug. nadezda,
scs. nadezda. D rozwoj: modyfikacja
pierwotnego zn. dokonaa sie pod
BT
wpywem chrzescijanstwa, por. wiara,
nadzieja i miosc trzy cnoty chrzes-
cijanskie; por. tez fraz. kobieta przy
nadziei brzemienna, oczekujaca uro-
dzin dziecka, pokadac w kim nadzieje
obiecywac sobie cos po kims.
D por. dziac.
KDK
nagabac (1) [Sota] D zn. zaczepiac,
nie dawac spokoju, tu we fraz. naga-
bac z rzecza narzucac sie
z rozmowa,
mowic natre tnie, nagabywac: Kogo
podle siebie ma,/ Tego z rzecza nagaba
[Sota, 189, 67]. D gram. czas., ps. kon. III
AK -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; dk.
D etym. od ps. *gabati chwytac, za-
AK bierac, apczywie brac. D rozwoj: na-
gabac notowane jeszcze w XIX w.;
dzisiejsze nagabywac niepokoic.
D por. gabac.
AP
naganic (1) [Sota] D zn. besztac,
karcic, pote
piac: Kto koli csna matke
ma/ S niej wszytke czesc otrzyma,/ Prze
nie
mu nikt nie nagani,/ Te c ma moc
nagi
kazda csna pani [Sota, 190, 95]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? stpol.
kon. III -e, -isz. D etym. pie. *gon-;
pn.sow. *ganiti.
D por. ganic.
nagi (1) [RP] D zn. goy, nieubrany:
Polikarpus (...) Uzrza czowieka na-
giego,/ Przyrodzenia niewiesciego [RP,
196, 25]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. pie. *no guo- nagi; ps. *na-
g{(j}); ogsow. guz. nahi, czes. nahy,
sc. nahy, ros. nagoj, ukr. nahyj, sch.
nag, sowen. nag, scs. nag{ (por. lit.
nuogas, ot. nuogs, ac. nudus, stind.
nagna-, goc. nagaths, stgerm. nackot,
niem. nackt, ang. naked, hol. naakt,
szwedz., norw. naken). D rozwoj: ps.
*nag{j} ? stpol. *nagy ? stpol., srpol.
nagi; w j. pol. doszo do rozszerzenia
zakresu znaczeniowego wyrazu o zn.
metaforyczne, por. nagie drzewa po-
zbawione lisci, naga prawda szczera
prawda.
nagle (2) [Ksw] D zn. nieoczekiwanie,
niezwocznie: Tegdyz nagle Bog usu-
sza modlitwe luda sm<iernego> [Ksw I,
10, 6]. A jakokoli to grzeszny czowiek
uczyni, tako nagle sirce jego jemu do-
radzi, izby grzecha osta [Ksw IV, 12, 17].
D gram. przysow. D etym. ps. *nag{le;
ogsow. czes. nahle, guz. nahle, duz.
na nagle, sch. naglo. D rozwoj: w stpol.,
srpol. wystepowa rowniez przysow.
z naga utworzony jako wyr. przyim.
z D. odm. prostej przym. *nagl{.
D por. nagy.
nagy (3) [Pfl, Sota Ppu] D zn. zjawia-
jacy sie
niespodziewanie, nieoczekiwa-
ny przez nikogo: pre dki, szybki, gwa-
towny: Schowaj grzecha smiertnego/
I tez skonczenia nagego [Stoa, 190, 108].
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps.
*nagl{(j}); ogsow. czes. nahly, sc.
98
nahly, ros. naglyj, ukr. nahlij, sch.
nagao, bug. nagal, sowen. nagel
~
(por. lit. gw. noglas). D rozwoj: ps. *na-
gl{j} ? stpol., srpol. nagy; w j. stpol.
wyraz wystepowa rowniez w zn. na-
AP ga rzecz; niezgodny z prawem czyn
przemocy; wyste pek; zbrodnia.
D por. nagle.
IS
nagotowac (1) [Kgn] D zn. tu: we-
zwac, zaprosic, przygotowac (do nie-
sienia pomocy): Wszegdymci Jozef
podug obyczaja niewiesciego ku je
porodzeniu jest ci on by dwie babce
wezwa nagotowa, coz ci jest jedne
byo to jimie Gebal dziano, a drugie
Salomee [Kgn II, 37, 101]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II
-e
, -esz; dk. D etym. od ps. *gotovati,
formacja pochodna od *gotov{; og-
sow. czes. nahotovit, ros. nagotovit,
br. nahotovac, bug. nagotovjam.
D rozwoj: ps. *nagotovati ? stpol.
*nagotovaci ? stpol., srpol. nagotovac.
IS D por. gotow.
AP
najesc sie (1) [Sota] D zn. zjesc duzo,
do syta: A ma z pokojem siesc,/ A
przy tem sie ma najesc [Sota, 188, 18].
D gram. czas., ps. kon. V atem. ? pol.
kon. IV -em, -esz; dk. D etym. od ps.
*jesti; ogsow. czes. najst se, ukr.
nastysja, serb. najesti se.
D por. jesc.
AP
nakarmic (1) [Kgn] D zn. dac jesc (do
syta): A tako wie c tamo Jozef swemu
osowi i wokowi jest ci on by jasy
uczyni, coz by je on by nakarmi [Kgn II,
BT
37, 96]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- ||
-i- ? pol. kon. III -e, -isz; dk. D etym.
od ps. *kr miti (/ ps. *kr m{ kar-
ma), por. czes. nakrmit, ukr. nakor-
myty. D rozwoj: ps. *nakr miti ? stpol.
*nakarmici ? stpol., srpol. nakarmic.
D por. karmienie, pokarm.
AP
99
naleziony zob. nalezc.
nalezc (2) [Ksw, KS] D zn. znalezc,
spotkac, odszukac, natrafic: Nalezli
ji, prawi, p<ieluszkami> ogarnienego,
a w jaskach poozonego [Ksw IV, 13, 30].
Paknie li tacy dalej w naszej wojnie
beda nalezieni przez podkomorzego
[KS, 124, 13]. D gram. czas., ps. kon. I -o-
|| -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym.
od ps. *lezti; ogsow. czes. nalezt,
ukr. nalizaty, sowen. nalesti. D rozwoj:
ps. *nalezti ? stpol. *nalezci ? stpol.
nalezc ? srpol. nalezc; w wyniku zmian
dokonanych w pisowni w XIX w. lesc
? lezc; ps. *lezo ? stpol. lazo ?
srpol. leze (zanik formy z przegosem
przez analogie do lezie, lezc); formy
odm. zoz. im. cz. przesz. biernego
w j. srpol. ulegy adiektywizacji ? im.
przym. bierny.
D por. wlezc.
namawiac (1) [ZB] D zn. namawiac,
przekonywac, nakaniac: Potem wwie-
dzion przed se dzia, jenze ja j<i> na-
mawiac onze groza, onze dobra rze-
cza, aby sie odwroci od kr<ze>scijan-
skiej wiary [ZB II, 32, 32]. D gram. czas.,
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
-asz (iter. wobec namowic). D etym. od
ps. *ml viti; ogsow. czes. namlouvat
namawiac, swatac komu panne , ukr.
namovljaty namawiac; oczernic, br.
namovljac namawiac. D rozwoj: ps.
*naml vati ? stpol. *namavaci ?
stpol. namavac || namavac ? srpol.
namavac.
D por. mowa, mowic.
namilejszy (3) [List, RP] D zn. naj-
bardziej miy; tu: najbardziej kocha-
ny: Panno ma namilejsza [List, 114, 2].
D gram. przym., st. najwyzszy przym.
miy. D formy tekstowe: najmilszy M. lp.
r. m. D etym. derywat od milejszy /
namysem
ps. *milej}si || *mil}si; ogsow. por.
AP czes. nejmilejs, ukr. najmilsyj. D roz-
woj: przedpol. *namilej}si || namil}si
? stpol. *namilejsi || *namilsi ? stpol.
namilejsy || namilsy ? srpol. najmilsy.
D por. milejszy, miluczki, miy.
IS
namniejszy (1) [KS] D zn. najdrob-
niejszy: Niektorzy z naszych slachci-
cow (...) odrzuciwszy wszystka sro-
mie zliwosc z namniejsza druznoscia
nasladujac, ni pod czyja choragwia
z naszej wojski stanowic sie obykli
[KS, 124, 5]. D gram. przym., st. najwyzszy
przym. may. D etym. derywat od mniej-
szy / ps. *m}n}j}si; ogsow. por.
czes. nejmens, ros. najmensij. D roz-
woj: przedpol. *nam}n}j}si ? stpol.
*namnejsi ? stpol. namnejsy || nam-
nesy ? srpol. najmnejszy; w j. stpol.
rowniez w zn. niewiele znaczacy,
mao wybitny.
AP D por. may, mniejszy.
IS
namys (1) [Satyra] D zn. namyslanie
sie
, zastanowienie sie ; skutki tych
czynnosci decyzja, postanowienie,
tu N. lp. w uzyciu przysow. podste -
pem: Rzekomoc mu pug orac nie
chce;/ Namysem potraci kliny [Satyra,
191, 29]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
pol. dekl. m. D etym. rzecz. odczas. (od
namyslic sie
), wyste
puje takze w innych
j. sow. czes. namysl, guz. namysl
urojenie, br. namysl zamys; mor-
fem rdzenny -mys- || -mysl- kontynuu-
je ps. *mydtl} / pie. *mudh-. D rozwoj:
forma N. lp. namysem ulega w j. stpol.
uprzysowkowieniu; w j. srpol. w tej
AP funkcji wyste powao wyrazenie przyim-
kowe z namysu naumyslnie, dzis juz
przest.
D por. mysl, myslenie, myslic.
KDK
namysem (1) [Satyra] D zn. podstep-
nie, umyslnie: Rzekomoc mu pug
napenic
orac nie chce;/ Namysem potraci kliny
[Satyra, 191, 19]. D gram. przysow. D etym.
N. lp. rzecz. namys / namyslic (sie );
czes. namysl, br. namysel zamys;
ps. *mysl} / *mydsl} mysl. D roz-
woj: tylko w tekstach stpol.
D por. mysl.
napenic (2) [B, BZ] D zn. wypenic,
uczynic penym, zagospodarowac; spe-
nic: Napen mysli czowiecze [B, 163, 5].
Rosccie a rozmnozcie sie , a napenicie
soba wody morskie [BZ, 71, 34]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e, -isz; dk. D etym. od ps. *plniti
(/ przym. *pln{) ? stpol. pen-;
ogsow. czes. naplnit, ros. napolnt,
sowen. napolnti. D rozwoj: ps. *na-
plniti ? stpol. *napenici ? stpol.,
srpol. napenic.
D por. peny.
napirzwe (1) [Kgn] D zn. najpierw, po
pierwsze: Iz ci napirzwe waz te to
madrosc ma [Kgn VI, 40, 6]. D gram.
przysow. D etym. skostniae wyr. przy-
im. z licz. porz. w B. lp. r. n. odm. zoz.
D rozwoj: w stpol. wie cej przykadow
adwerbizacji licz. porz., np. czwarte
po czwarte; wspoczesnie w tej samej
funkcji z innym przyim.: po pierwsze.
D por. na, pirzwy.
napisac (4) [Park] D zn. wyrazic na
pismie: Patrzy obiecada meego/ To-
bie tu napisanego [Park, 108, 14]. Biodry
tako napiszesz swee [Park, 108, 14].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
? pol. kon. II -e , -esz; dk. D formy
tekstowe: napisa cz. przesz. lp. 3. os.
D etym. od ps. *pisati / pie. *pik-
rysowac, kreslic znaki; malowac;
ogsow. guz. napisac, ros. napisat,
sowen. napsati. D rozwoj: ps. *napi-
sati ? stpol. napisaci ? stpol., srpol.
napisac; od XIV w. nakreslic cos na
100
papierze; formy odm. zoz. im. cz.
przesz. biernego w j. srpol. ulegy
adiektywizacji ? im. przym. bierny.
D por. pisac.
AP
napisany zob. napisac.
AP
BT naprzod (2) [RsK, List] D zn. najpierw,
przede wszystkim: Wodek pocza na
Warcisawa i rany mu da naprzod,
a to, co uczyni, to uczyni bronie sie ot
swego zywota [RsK, 48, 16]. Suzba ma
naprzod ustawiczna, doskonaa, prze-
zprzestanna, panno ma namilejsza [List,
114, 1]. D gram. przysow. D etym. ps.
*napred{; ogsow. czes. napred, ros.
napered, sch. naprijed, naprijeda. D roz-
woj: w okresie srpol. i npol. powstaja
nowe zn. przed siebie, w przod, na
czele, przed innymi: pobiec naprzod,
naprzod marsz!, fraz.: posuna c, pchna c
AP cos naprzod; wczesnie, przed czasem,
z gory: wypacic pensje naprzod, mar-
twic sie
o cos naprzod, fraz.: wybiegac
mysla naprzod.
D por. na, przed, przod.
BT
narodzenie (3) [Ksw, ZMB] D zn.
1. przyjscie na swiat, narodziny:
A przeto ize nie jimia w swem naro-
dzeni, gdzieby swa gowe podkoni
[Ksw IV, 13, 26]. 2. narodzone dziecko,
AK tu: Jezus: Widze c rozkrwawione me
mie narodzenie [ZMB, 180, 10]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
D formy tekstowe: narodzenie M. lp.
D etym. ps. *naroden}je, regularny
derywat od czas. ps. *naroditi se ,
utworzony za pomoca formantu ps.
*-en}je; por. czes. narozeni; sc. na-
rodenie, duz. narozenie. D rozwoj:
rzecz. odczas. zachowuje zn. czynnos-
ciowe, wtornie ulega konkretyzacji
oznacza obiekt czynnosci narodzo-
ne dziecko, zn. to nie zachowao sie
w j. ogpol.; o konkretyzacji mozna
101
natomiast mowic w odniesieniu do
ta Boze Narodzenie.
nazwy swie
D por. narodzic sie
, porodzenie.
KDK
narodzic sie (2) [Kgn, LA] D zn. uro-
dzic sie
, przyjsc na swiat: A gdy sie
mu syn narodzi [LA, 173, 33]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e
, -isz; dk. D etym. ps. *naroditi
se
; ogsow. czes. narodit se, ros.
narodtsja, sch. narditi se.
D por. narodzenie, porodzic.
nasz (20) [Ksw, RsP, Kgn, ZB, BZ, LA,
KS] D zn. zaim. przymiotny, dzierzaw-
czy, rodzajowy: 1. o cze sciach ciaa
podmiotu: By on raczy tog<o dla
w na>sza sirca zawitac [Ksw IV, 12, 4].
2. o wasciwosciach, stanach i funk-
cjach przysadzanych podmiotowi:
<Dani sa nam> anieli swie ci na na-
uczenie naszego nieumienia [Ksw I, 10,
12]. 3. o osobach zwia zanych z pod-
miotem pokrewienstwem i powino-
wactwem: Jako Je drzej jest nasz brat,
nasz klejnotnik i z naszej krwie wyszed
[RsP, 45, 42]. 4. o osobach zwia zanych
z podmiotem innymi stosunkami spo-
ecznymi czy mie dzyludzkimi, niz po-
krewienstwo: I nas wrogow naszych
widomych i niewidomych uchowac
[Ksw IV, 12, 5]. 5. moj forma pluralis
maiestaticus uzywana przez osobe
sprawujaca wadze , krola, ksie cia:
Niektorzy z naszych slachcicow [KS,
124, 3]. D formy tekstowe: lp.: naszego
D. r. m., nasz W. r. m., nasze M. r. n.,
naszemu C. r. n., naszej Msc. r. z.
D etym. pie. *n-o-s-; ps. *nas} / rdzen
zaimkowy *nas- (D. zaimka *my) +
suf. dzierzawczy *j}; ogsow. guz.
nas, ros. nas, sch. nas, scs. nas}.
D rozwoj: ps. *nasj} ? ps. *nas} ?
stpol. nas; w wyrazie zasza palat. ps.
*s przez *j; zanik jeru w pozycji sabej,
depalat. ps. s ? stpol. s ? srpol. s;
nauczenie
w formie B. lm. r. n. nasza pierw. konc.
-a, zaste powana od okresu stpol. konc.
-e na wzor B. lm. zaim. mie kkotema-
towych r. m. i z.; w D. lp. r. z. naszej
wtorna konc. zapozyczona z C., Msc.
lp. r. z. -ej (/ ps. *-eji).
D por. moj.
JG
nasladowac (3) [Ksw, KS] D zn. wzo-
rowac sie, isc za czyims sladem: Nie
na<sladujmy towarzy>stwa luda i krola
bujnego [Ksw IV, 13, 37]. D gram. czas.,
AP ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II
-e
, -esz; ndk. D formy tekstowe: na-
sladowa cz. przesz. lp. 3. os. r. m.;
nasladujac im. cz. ter. czynny B. lp.
r. m., odm. prosta. D etym. *nasledo-
vati; ogsow. duz. nasledowas, ros.
nasledovat dziedziczyc, naste powac,
sch. nasledovati (por. lit. slysti slizgac
sie, wyslizgiwac sie ). D rozwoj: ps.
*nasledovati ? stpol. *nasladovaci ?
stpol. nasladovac ? srpol. nasladovac;
forma im. ulega w j. srpol. adwerbiza-
cji ? im. przysow. wspo.
AP
nasladujac zob. nasladowac.
AP
nauczac (1) [Kgn] D zn. uczyc, prze-
kazywac wiedze : Nasz Kryst miy jest
on swe swie te ap<osto>y temu to
naucza by [Kgn VI, 40, 2]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
-am, -asz; ndk. D etym. ps. *naucati
(iter. wobec nauczyc); por. ukr. na-
vcaty.
D por. nauczyc sie , nauka.
AP
nauczenie (1) [Ksw] D zn. objasnie-
nie, uswiadomienie, poznanie: <Dani
sa nam> anjeli swie ci na nauczenie
naszego nieumienia [Ksw I, 10, 13].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *naucen}je, rzecz.
derywowany od ps. czas. *nauciti za
pomoca formantu -en}je. D rozwoj:
w j. stpol. wyste
powao takze zn. pod-
nauczyc
miotowe doktryna, nauka; przedmiot
uczenia.
D por. nauczac sie
, nauczyc, nauka.
nauczyc sie (2) [Pfl, Ppu] D zn. przy-
swoic sobie pewien zasob wiedzy,
wiadomosci: A juz krolowie rozu-
miejcie, nauczcie sie, czso sadzicie
ziemie [Pfl II, 17, 10]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. III -e
-isz; dk. D etym. od ps. *uciti po-
wodowac, ze ktos nabiera przyzwycza-
jen, umieje tnosci; przyuczac do cze-
gos (czas. kauz. wobec *vyknoti przy-
zwyczajac sie , wdrazac sie
do czegos,
uczyc sie czegos); ogsow. czes.
naucit se, ukr. navcytysja, sch. nauciti
se, scs. nauciti se (por. stprus. jaukint
przywykac, goc. biuhts przywyk-
y). D rozwoj: ps. *nauciti se ? stpol.
*naucici se
? stpol., srpol. naucyc se
D por. nauczac, nauczanie, nauka.
nauka (1) [Ksw] D zn. nauczanie,
pouczanie: Ty jesc swoja nauka ot-
wodzia [Ksw II, 11, 32]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*nauka, zwiazek z ps. czas. *na + uc
+ iti, gdzie rdzen *-uk- || *-uc- / pie.
*ouk-; ogsow. sc. nauka, ros. nauka,
sowen. nauka. D rozwoj: zakres zna-
czeniowy wyrazu bardzo szeroki; obej-
muje zarowno zn. czynnosciowe na-
uczanie, ksztacenie sie , ksztacenie
kogos, jak i zn. podmiotowe: to, co
jest obiektem, rezultatem, srodkiem
nauczania, ogo wiedzy, doktry-
na; te zn. ksztatoway sie pod wpy-
wem ac. scientia, doctrina, disciplina,
studium, informatio, instructio.
D por. nauczac, nauczyc sie , naucze-
nie.
nawiedzic (1) [Sota] D zn. tu: ob-
suzyc, usuzyc, podejsc, zaintereso-
wac sie kims: Kazdy ji suga nawie-
dzi;/ Wszytko jego dobre sprawia,/
102
Lepsze misy przeden stawia [Sota, 189,
36]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym.
KDK
morfem rdzenny *-ved-; ps. *navediti;
spokrewniony z widziec, wiedziec.
D rozwoj: w rozwoju historycznym
zmiany znaczeniowe zajrzec do ko-
gos ? wystawic kogos na probe ,
doswiadczyc, skarac oraz do-
, tknac ope
taniem, ope tac (por. jest
nawiedzony).
D por. wiedziec, widziec.
AP
nawiece (1) [Kgn] D zn. najbardziej:
Alec nawie ce swiety Bartomiej jest
on to by czyni, izec on swe gowy
(...) jest by szonowa [Kgn VI, 40, 9].
D gram. przysow., st. najwyzszy od
wiece. D etym. poaczenie przedrostka
na- wyste pujacego w zabytkach wlkp.
.
z forma st. wyzszego przysow. wie ce.
WD D rozwoj: od XVII w. pod wpywem
mp. i maz. naj- zwycieza forma z -j-.
D por. I, II wiec, wiecej, wiecszy.
BT
nawrocic (1) [Kgn] D zn. nakonic do
przyjecia jakiejs religii, tu we fraz.
nawrocic kogo na wiare nakonic do
przyjecia wiary: Na wiare krzescijan-
ska jest ji on by nawroci [Kgn VI, 40, 20].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym.
morfem rdzenny ps. *vort- ? *vrot-;
ogsow. czes. navratit, ros. navorott,
sch. navratiti. D rozwoj: zach.sow. *na-
vrotiti ? stpol. *navrocici ? stpol.
navrocic ? srpol. navrocic ? npol.
nawrucic.
D por. wrocic.
AP
nazwac (4) [BZ] D zn. nadac czemu
KDK nazwe: I nazwa Bog stworzenie
niebem [BZ, 71, 10]. D gram. czas., ps.
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. II -e
, -esz
(paradygmat odmiany wielokrotnie sie
zmienia, por. srpol. nazowiesz ||
103 niebieski
nazwiesz 2. os. lp.); dk. D etym. pie. i jego przyszcia poze
dac [Ksw IV, 12, 3].
*ghu-; ps. *(na)z{vati; ogsow. czes. D formy tekstowe: nic B. lp. D etym. ps.
nazvat, ukr. nazvaty(sja), sowen. na- *nic}(-to, -so) / prefiks *ni- + M.
zvati (por. lit. zavet czarowac, zama- zaim. *c} || *c}to || *c}so; ogsow.
wiac, stind. havate woa, wzywa). guz. nico, ros. nicto, sch. arch. nsto,
D rozwoj: ps. *naz{vati ? stpol. *na- scs. nic}to. D rozwoj: ps. *nic}so ?
zvaci ? stpol., srpol. nazvac. stpol. niczso (XIVXV w.), niczs, nics,
D por. wezwac. nic.
AP D por. co, I, II ni.
I ni (1) [KS] D zn. nie; nawet nie; JG
i nie: Niektorzy z naszych slachcicow niczyj (1) [KS] D zn. zaim. przymiot-
(...) ni pod czyja choragwia z naszej ny, dzierzawczy, rodzajowy niedoty-
wojski stanowic sie obykli [KS, 124, 6]. czacy nikogo, do nikogo nienalezacy:
D gram. part. przeczaca. D etym. pie. Ni pod czyja choragwia z naszej wojski
*nei ; ps. *ni part. przeczaca; ogsow.
stanowic sie obykli [KS, 124, 6]. D etym.
czes. ni, ros. ni, chorw., serb. ni (por. ps. *nic}j} / prefiks *ni- + zaim.
lit. ne if ani, ni, ot. nei, ni ni, pytajny *c}j} (/ zaim. pytajny *k-ogo
stac. nei, ni nie). + suf. dzierzawczy *-}j}); prefiks
D por. pod, nizacz. negacyjny *ni- by ruchomy, w wyra-
AK zeniu przyimkowym stawa on przed
II ni (1) [Sota] D zn. ani; ani nie: Nie przyimkiem, por. ps. *ni o kom}ze, *ni
chce dobrej mowy dbac,/ Ni je da pri cem}ze, w cytacie ni pod czyja ;
drugiemu suchac [Sota, 189, 69]. D gram. ogsow. czes. nici, ros. nicej, sch.
spojnik aczacy zaprzeczone cze sci zda- ncij, cs. nicij. D rozwoj: ps. *nic}j},
nia. D etym. pie. *nei ; ps. *ni; ogsow.

*nic}ja, *nic}je ? stpol. niczyj, niczyja,
czes. ni, ros. ni, chorw., serb. ni; pier- niczyje; nastapi zanik i wokalizacja
wotna part. przeczenia, wyste pujaca jeru napie tego w -i ? -y po stwardnie-
obok nie (/ ps. *ne), wtornie spojnik. niu c (XVI w).
AK
D por. I, II ni.
nics zob. niczs. JG
JG
nie (111) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, Sota,
niczs, nics (10) [Ksw, RsK, Kgn, Sota] List, Park, KS, ZB, LA, ZMB, Tecz, RP,
D zn. 1. zaim. rzeczowny, przeczacy, Satyra, Ppu] D zn. part. przeczaca:
wyaczajacy istnienie czegokolwiek Jako prawie wiemy i swiaczymy, ez
zadna rzecz: <Ubogi>, bo niczs do- Dobko nie by gospodarzem [RsK, 48, 4].
brego nie jimia [Ksw II, 11, 21]. 2. zaim. Mnimaliscie, chopi, by tego nie po-
rzeczowny, przeczacy ograniczajacy mszczono [Tecz, 194, 18]. D etym. pie. *ne
wartosc, znaczenie czegos rzecz nie; ps. *ne; ogsow. czes. ne, ros.
bez znaczenia, bez wartosci, niewazna, ne, scs. ne.
mao warta: Mnodzy na tem nics nie BT
dadza,/ Siedzie, gdzie go nie posadza niebieski (11) [Ksw, Kgn, BZ] D zn.
[Sota, 189, 39]. 3. zaim. przysowny, 1. astron., odnoszacy sie do nieba,
przeczacy wzmacniajacy charakter za- firmamentu, do przestworu niebieskie-
przeczony orzeczenia wcale, w ogole, go: Badzcie swiata w stworzeniu
zupenie, w najmniejszym stopniu, ani niebieskiem [BZ, 71, 21]. 2. dotyczacy
troche: Zawierne niczs by nam nie siedziby Boga, anioow, miejsca wiecz-
mieszkac, aleb<y> naszego zbawiciela nej szczesliwosci po smierci: Veni
niebiosa
krolestwa niebieskiego [Ksw II, 12, 40].
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps.
*nebes}k{(j}) dotyczacy nieba /
*nebo (z zachowanym tematycznym
morfemem -es-); ogsow. guz. njeb-
jeski, czes. nebesky, sc. nebesky, br.
njabeski, ukr. nebeskyj, sowen. nebeski,
sch. nebesk, scs. nebes}k{. D rozwoj:
ps. *nebes}k{j} ? stpol. *nebessky ?
stpol. nebeski || nebesski ? srpol.
nebeski; w rozwoju hist. doszo do
specjalizacji zn. boski, niebianski,
modry, be kitny; kolor nieba.
D por. niebo, niebiosa.
niebiosa (2) [Pfl, Ppu] D zn. siedziba
Boga, miejsce wiecznej szcze sliwosci;
niebo: Jen przebywa na niebiesiech
[Pfl II, 17, 4]. D gram. rzecz., genetycznie
forma lm. od niebo, ps. dekl. -s- ?
pol. rzecz. plurale tantum. D rozwoj:
zmiany zn. zwiazane scisle z semanty-
ka rzecz. niebo; wyraz wychodzi z uzy-
cia; w j. ogpol. zachowany m.in. we
fraz. wychwalac, wynosic kogos pod
niebiosa i w przys. psie gosy nie ida
pod niebiosy.
D por. niebo, niebieski.
niebo (4) [BZ] D zn. firmament, skle-
pienie niebieskie: Na poczatce Bog
stworzy niebo i ziemie [BZ, 71, 2].
Zgromadzcie sie wody, jez to pod
niebem sa [BZ, 71, 12]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -s- ? pol. dekl. n. D etym. ps.
*nebo, nebese; pie. *nebh-; ogsow.
czes. nebe, ros. nebo, sowen. nebo
(por. stind. nabhas, awest. nabah-, grec.
nephos, ac. nubes, nebula, niem. Ne-
bel). D rozwoj: kierunek zmian zn. prze-
biega od konkretu do abstraktu: fir-
mament, sklepienie niebieskie raj,
miejsce wiecznej szcze sliwosci for-
ma egzystencji, transcendencja
Bog, Opatrznosc.
D por. niebiosa, niebieski.
104
nieboga (1) [ZMB] D zn. o kobiecie
nieszcze sliwej, z odcieniem wspoczu-
cia: Jele ja nieboga ninie dzis zezrzaa
[ZMB, 180, 34]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. *ne +
boga genetycznie substantywizowany
przym. zaprzeczony r. z.; ogsow.
czes. neboha, sc. neboha, ros. neboga
(r. m.), ukr. neboha, sowen. nebog.
D rozwoj: zaprzeczenie nie + bog(a),
zgodnie ze zn. strukturalnym, oznacza
osobe nieszczesliwa, niemajaca nicze-
go, przen. osobe zmara; pozytyw-
IS
ne nacechowanie ekspresywne doty-
czyo tylko zn. ukochana por.
przys. nie ma zej drogi do swej niebogi.
D por. Bog.
KDK
nieborak (3) [RP] D zn. istota (czo-
wiek, zwierze ) godna wspoczucia,
litosci; biedaczyna: Juz odetchni, nie-
boraku,/ Mow ze mna, ubogi zaku [RP,
197, 85]. D gram. prawdopodobnie znie-
ksztacona postac ps. *nebozak /
*nebogi; wyste puje takze w innych
j. sow. sc. neborak, br. neborak,
sowen. neborec, czes. nebozak, ros. ne-
KDK bozak. D rozwoj: ekspresywna formacje
nieborak upowszechni w XVI w.
M. Rej, szczegolnie w postaci dem.
nieboraczek.
D por. Bog, bozy, nieboga.
KDK
nieboze (1) [RP] D zn. biedactwo,
nieboraczek: Przele kna<e>s sie
, nie-
boze [RP, 197, 84]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -t- ? pol. dekl. n. D etym.
, -e
ps. *neboze te / przym. *nebog{j}
/ *nebogoje dete o dziecku osiero-
conym, pozbawionym materialnych
podstaw zycia; ogsow. czes. neboze,
ukr. neboza, sowen. neboze, nebore.
D rozwoj: w j. stpol. wyraz notowany
tez w postaci nieboze
.
D por. Bog, bozy, nieboga.
KDK KDK
105
niechac (1) [Sota] D zn. odstepowac
od czego, poniechac: Cso na jego
miasto sie dzie;/ A mu ma przez dzie
wstac,/ Lepiej by tego niechac [Sota, 189,
46]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz. D etym.
ps. *neX ati; ogsow. czes. nechat, ukr.
nechaty, sowen. nehati przestac, skon-
czyc. D rozwoj: ps. *neX ati ? stpol.
*neX aci ? stpol., srpol. neX ac; zacho-
wany dzis w czasownikach prefiksal-
nych poniechac, zaniechac; forma 2.
os. tr. rozk. niechaj (? niech) od XV
w. wyste puje w funkcji part. zyczacej.
nieco (1) [ZMB] D zn. niewiele, tro-
che: Synku, bych cie nisko miaa,/
Niecoc bych ci wspomagaa [ZMB, 180,
21]. D gram. przysow. D etym. ps. *ne-
c}so zozone z ps. *c} (*c}so, *c}to)
i *ne || *ne tworzacego nieokreslone
zaimki i przysow. zaimkowe; ogsow.
stczes. necso || neco cos, czes. neco
cos, troche , duz. daw. dial. nesto szy dzien tygodnia: Owa w pirwe
cos, guz. nesto cos, strus. nec}- niedziele tego to adwentu [Kgn II, 35, 4].
to cos, ros. necto cos, scs. nec}to 2. tydzien: Jako Piotrek nie obzao-
cos. D rozwoj: w stpol. obocznie for-
my nieczso || niecso || nieco z roznym
stopniem uproszczenia grupy spg.;
charakterystyczna zmiana znaczenia
z cos na niewiele, troche.
D por. I, II, III czso.
niedawno (1) [List] D zn. w krotkim
odste pie czasu, w nieodlegym cza-
sie: Niedawno mie rzecz bya potka-
a, abych barzo krasna panne miowa
[List, 115, 10]. D gram. przysow. D etym.
pierwotnie M., B. lp. r. n. odm. prostej
ps. przym. *nedav{n{ (/ *ne +
*dav{n{); ogsow. guz. njedavno,
czes. nedavno, ros. nedavno, bug. dial.
*nedavna, scs. tylko forma izdav}na
od dawna, bez zaprzeczenia: duz.
dawe, strus. dave wczoraj.
niektory
niedostojac
niedostojen (1) [Sota] D zn. niegodny,
ki niewart czegos, niezasugujacy na cos:
Siega w mise prze drugiego,/ Szukaje
kesa lubego,/ Niedosto<j>en nics dobre-
go [Sota, 189, 34]. D gram. im. cz. przesz.
bierny, odm. prosta. D etym. ps. *(ne)-
dostoj}n{ / czas. *dostojati; ogsow.
stczes. dostojnyj, czes. dustojny, ros.
nedostojnyj, sch. dostojan, scs. dostoin{.
D rozwoj: ps. *(ne)dostoj}n{(j}) ? stpol.
*(ne)dostojn(y) ? stpol., srpol. nedostoj-
ny; w dobie stpol. wyraz wystepowa row-
niez w zn. obrzydliwy, budzacy wstret,
AP odraze, ktore zaniko w XVI w.;
w j. srpol. formy odm. prostej wyszy
z uzycia, postaci odm. zozonej ulegy
adiektywizacji.
D por. dostac (sie ), stac.
IS
niedostojen zob. niedostojac.
IS
niedziela (4) [RsP, Kgn] D zn. 1. pierw-
wa Se dziwoja przed szescia niedziel
[RsP, 45, 49]. D gram. rzecz., ps. dekl. -ja-
? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
niedzieli Msc. lp. D etym. ps. *nedelja;
ogsow. czes. nedele, guz. njedzela,
ros. nedelja tydzien, sch. nedjelja,
BT bug. nedelja, scs. nedelja z dial.
Sowian, ktorzy przyje li chrzescijan-
stwo w VIVII w. n.e., osiedliwszy sie
w Grecji (prawdopodobnie przekad
grec. lud. apraktos hemera niedziela.
D rozwoj: zmiany zn. formy nedelja
bezczynnosc, niedziaanie ? dzien
bezczynnosci swiatecznej ? okres
miedzy dniami swiatecznymi ? ty-
dzien.
KDK
niektory (2) [Kgn, KS] D zn. zaim. przy-
miotny, nieokreslony, rodzajowy nie-
BT jaki, pewien, ktorys, jakis, jakikolwiek,
niemiecski
jeden z wielu: Niektorzy z naszych
slachcicow, gdy na grodziech przeciw
nieprzyjacielom bywaja poozeni, od-
rzuciwszy wszystke sromie zliwosc z na-
mniejsza druznoscia nasladujac, ni
pod czyja choragwia z naszej wojski
stanowic sie obykli [KS, 124, 3]. D formy
tekstowe: niektora B. lp. r. z. D etym.
ps. *ne-koter{ || *kotor{ || *kotr{;
ogsow. czes. nektery, ros. nekotoryj,
sowen. nekateri || nekte ri || nekteren,
scs. nekoter{. D rozwoj: w formie M.
lm. r. m. niektorzy pierw. konc. -i (? y
po stwardniaym r) ograniczona wspo-
czesnie do r. mos., gdy zaim. uzyty jest
jako przydawka rzecz. osobowego lub
z mysla o takim rzecz.
D por. ktory.
niemiecski (1) [RsK] D zn. dotyczacy
Niemiec; wasciwy Niemcom, pocho-
dzacy z Niemiec: Jako w Jedlcy byo
niemiecskie prawo, ale sgina przywilej
[RsK, 48, 24]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. ps. *nem}c}sk{(j}); ogsow.
guz. nemski, czes. nemecky, sc. ne-
mecky, ros. nemeckij, ukr. nimeckyj,
sch. nijemski, sowen. nemski, bug.
nemski. D rozwoj: ps. *nem}c}sk{j}
? stpol. *nemec sky ? stpol., srpol.
nemecki.
niemiosciwy (6) [Pfl, Ppu] D zn.
bezbozny, grzeszny; zy: Bogosa-
wiony maz, jen jest nie szed po radzie
niemiosciwych [Pfl I, 17, 1]. D gram.
przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
niemiosciwy M. lp. r. m.; niemiosciwi
M. lm. r. m. D etym. wyraz o genezie
ps., utworzony od przym. *milos-
tiv{(j}); ogsow. czes. niemilostivy,
ros. nemlostivyj, sch. nemilostiv. D roz-
woj: ps. *nemilostiv{j} ? stpol., srpol.
nemioscivy; w j. stpol. rowniez w zn.
bezlitosny, okrutny, srogi.
D por. miosciwy.
106
niemoc (1) [Ksw] D zn. choroba:
A tacy dobrze sie przez onego nie-
mocnego paralityka, trudna niemoca
urazonego, znamionuja [Ksw II, 11, 24].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *nemokt} (/ ps.
rzecz. *mokt} / mokti / mogti) /
pie. *ne + mogh-t-i-s; ogsow. czes.
nemoc, duz. nemoc, ros. nemoc, sch.
ne moc, bug. nemost, scs. nemost}
(por. niem. Macht moc, grec. me-
chos sposob, pomoc).
D por. I moc.
KDK
niemocny (3) [Ksw, ZB] D zn. saby,
waty; chory, niedomagajacy: Ini nie-
mocni, slepi i chromi przez jego prosbe
uzdrowieni byli [ZB I, 31, 15]. D gram.
JG przym., odm. zoz. D etym. ps. *ne-
mogt}n{(j}) (? nemokt}n{(j})) / *ne-
mogt}; ogsow. guz. njemocny, czes.
nemocny, sc. nemocny, ros. nemoscnyj,
ukr. nemocennyj, nemosnyj, sch. ne mo-
can, nemosten chory, scs. ne-
most}n{. D rozwoj: zach.sow. *ne-
moc}n{j} ? stpol. *nemocny ? srpol.
nemocny.
D por. mocny, mocniejszy.
IS
nieprzyjaciel (3) [Ksw, KS] D zn. ten,
kto komus zagraza; wrog: Wystapajac
IS z miasta Korrozaim, nieprzyjaciele, to
sa dyjabli, wrodzy czowieka grzesz-
nego [Ksw II, 12, 6]. Niektorzy z naszych
slachcicow, gdy na grodziech przeciw
nieprzyjacielom bywaja poozeni [KS,
124, 4]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pol. dekl. m. D formy tekstowe: z nie-
przyjacielmi N. lm. D etym. ps. *nepri-
jatel} (rzecz. utworzony formantem
zaprzeczonym *ne od rzecz. *prija-
tel}); ogsow. czes. neprtel, sc.
nepriatel, guz. njeprecel, ros. nepri-
jatel, ukr. nepryjatel, sch. neprijatelj,
bug. neprijatel.
D por. przyjaciel.
IS KDK
107
nierowien (1) [Tecz] D zn. czowiek
nierowny stanem, urodzeniem, nizszy
pod wzgle dem spoecznym: Boze sie
go pozauj, czowieka dobrego,/ Ize
tako marnie zszed od nierownia swo-
jego! [Tecz, 193, 5]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*neorv}n{j} / *ne + *orv}n{ + *j}
(derywat od zaprzeczonego przym.,
utworzony formantem -j}, lub odrzecz.
derywat prefiksalny, utworzony for-
mantem ne-). D rozwoj: wyraz po-
swiadczony tylko w tym jednym kon-
tekscie, bogata dokumentacje ma na-
tomiast forma rowien.
nierycho (1) [Satyra] D zn. niepre
d-
ko: Szedw do chrosta, za krzem lezy,/
Nierycho zasie
wybiezy [Satyra, 191, 22].
D gram. przysow. D etym. poaczenie
part. nie i stpol. przysow. rycho;
mozna tez interpretowac jako M.,
B. lp. r. n. odm. prostej przym. nie-
rych.
D por. wrychle.
niesc (1) [ZB] D zn. isc z czyms, idac,
dzwigac cos: A zatym uzrzeli wilka,
a on wieprza zasie niesie [ZB II, 31, 18].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
pol. kon. I -e , -esz; ndk. D etym. pie.
*nek- dosie gnac, schwytac, niesc;
ps. *nesti; ogsow. czes. nest, ros.
nesti, sowen. nesti, scs. nesti (por. lit.
nesti niesc, stind. nasati dosiega). niewiasta (3) [ZB] D zn. kobieta
D rozwoj: ps. *nesti ? stpol. *nesci ?
stpol., srpol. nesc.
D por. nosic, podniesc, przyniesc.
nieumienie (1) [Ksw] D zn. niewie-
dza: A piate <dani sa nam> anjeli
swie
ci na nauczenie naszego nieumie-
nia [Ksw I, 10, 12]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *neumenj}e (derywat od rzecz.
*umen}je, utworzony za pomoca for-
mantu *ne-). D rozwoj: wyraz rzadko
niewiasta
rejestrowany, wyszed z uzycia podob-
nie jak stpol. nieumstwo.
D por. umiec.
KDK
nieustawiczstwo (1) [Ksw] D zn. nie-
staosc, chwiejnosc: Galaa wyprawia
sie
: miasto pwiacych, to je nieusta-
wiczstwo ludzi grzesznych [Ksw I, 10, 20].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. n. D etym. wyraz o genezie ps.,
morfem rdzenny ps. *-sta-, zob. stac
/ stojac (por. ot. staws stromy,
staws stan, postac, lit. stoweti stac).
D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia juz
w j. stpol., zastapiony przez niestaosc,
KDK niestatecznosc.
D por. stac.
KDK
nieuzyteczny (1) [BZ] D zn. pusty,
bezpodny: Ale ziemia bya nieuzy-
teczna a prozna [BZ, 71, 2-3]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. derywat od
ps. *uzit{k{ uzycie, uzywanie (por.
czes. uzitek uzytek, zysk, sch. uz-
tak uzycie, uzytkowanie, uciecha)
BT / *uziti uzyc, zastosowac; wyraz
zach.sow. por. czes. (ne)uzitecny, sc.
neuzitocny. D rozwoj: juz w j. stpol.
podstawowym zn. wyrazu byo niepo-
zyteczny, nieprzydatny; przym. nie-
uzyteczny w zn. bezpodny, pusty
zacza wychodzic z uzycia w j. srpol.
D por. zyc, uzytek.
IS
zwaszcza zame zna: Osobnie jedna
niewiasta syna swego k niemu przy-
niosa [ZB, 31, 19]. I pusci ji caa
WD i zdrowa onej niewiescie [ZB, 31, 19].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *nevesta / *ne-
vesta / *ne-voi d-t-a jeszcze niezna-
na (ps. przym. *vest{ znany);
ogsow. duz. newesta narzeczona,
synowa, ukr. nevsta zona, ros.
nevesta narzeczona, synowa, so-
wen. nevesta narzeczona, brato-
niewierny
wa, synowa, bug. nevesta narze-
czona, niedawno zame zna, scs.
nevesta narzeczona, moda ma-
zonka. D rozwoj: rozszerzenie zn. sy-
nowa ? kobieta zaszo wowczas,
gdy rzecz. zona kobieta wyspecjali-
zowa sie w zn. mazonka; teksty re-
ligijne, zwaszcza Pozdrowienie aniel-
skie (... i bogosawionas Ty mie dzy
niewiastami...), wpyne y na zachowa-
nie tego wyrazu w j. pol. do dzis.
D por. niewiesci, wiedziec.
KDK
niewierny (2) [ZMB, Tecz] D zn. prze-
wrotny, niedotrzymujacy wiary; oszu-
kanczy, pody: A ten Waltko radzsa,
ten niewierny zdradzsa [Tecz, 194, 20].
D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: niewiernego B. lp. r. m.
D etym. ps. *never}n{(j}) niepraw-
dziwy, nierzeczywisty / *ver}n{(j});
ogsow. czes. neverny, ros. nevernyj,
sch. nevje rn, scs. ver}n{. D rozwoj: ps.
*never}n{j} ? stpol. *neverny ?
srpol. neverny; w j. stpol. takze w odm.
prostej niewierzen.
D por. wierny.
niewiesci (2) [Kgn, RP] D zn. kobie-
cy: A wszegdymci Jozef podug oby-
czaja niewiesciego ku je porodzeniu
jest ci on by dwie babce wezwa [Kgn II,
37, 100]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. derywat od rzecz. ps. *nevesta,
utworzony za pomoca przyr. *-}j};
wyraz obecny w innych j. sow. por.
czes. nevest, sch. nevjestin. D rozwoj:
przedpol. *nevest}j} ? stpol. nevesci.
D por. niewiasta.
nigdy (2) [RsK] D zn. w zadnym czasie,
ani razu: Tej niwie Albertus nie by
nigdy gospodzien po wkupieniu az do
tych miast [RsK, 48, 20]. D gram. przysow.
D etym. ps. przysow. *nik{dy || *nik{-
da utworzony od ps. przysow. *k{dy
108
|| *k{da z negacja *ni-; ogsow. czes.
nikdy, duz. nikda, strus. nik{dy, sch.
nigda, scs. nik{da; w stpol. takze formy
nidy, nigda.
D por. kiedy, gdy.
BT
nijeden (3) [Ksw, RsP, Kgn] D zn.
zaim. liczebny, przeczacy zaden,
ani jeden: Jako u Tom<i>sawa nie
posa nijeden list, potem jako mu ji
Przybysaw posa [RsP, 45, 47]. D formy
tekstowe: nijedne D. lp. r. z. D etym. ps.
*ni(j)ed{n{ / prefiks *ni- + licz.
*(j)ed{n{; ogsow. czes. przest. nije-
den, ros. ni odn, bug. nijedan nikt.
D rozwoj: w formie nijedne pierw. konc.
D. lp. r. z. -e (/ ps. *-eje || *-oje),
niewyrownana jeszcze do konc. D.,
Msc. lp. r. z. -ej; zastapiony zaim. zaden.
D por. II jeden, ni, zaden.
JG
nikt (4) [Ksw, Sota, RP] D zn. zaim.
rzeczowny przeczacy zadna osoba:
Z jutra wiesio nikt nie bedzie [Sota, 188,
14]. D formy tekstowe: nikomemu C.
D etym. ps. *nik{to / prefiks *ni- +
M. zaim. *k{to; ogsow. czes. nikdo,
IS ros. nikto, stsch. nikto, sch. ntko, scs.
nik{to. D rozwoj: ps. *nik{to ? stpol.
nikto || nikt.
D por. kto, ni.
JG
ninie zob. nynie.
BT
nisko (1) [ZMB] D zn. niewysoko,
w dole: Synku, bych cie nisko miaa,/
Niecos bych ci wspomagaa [ZMB, 180, 20].
D gram. przysow. D etym. pierwotnie M.
B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym.
*niz{k{ / ps. przym. *niz{; ogsow.
IS
czes. nizky, ros. nzkyj, sch. nzak; w ps.
takze przysow. *niz{ nisko, w dole,
w do; scs. niz{, nizu w dole, w do;
ten sam rdzen w nizina. D rozwoj: ps.
*niz{ko ? stp. nizko ? nisko.
D por. nizej.
BT
109
niwa (3) [RsK, Sota] D zn. pole u-
prawne, rola, pole swiezo wykarczo-
wane; nowina: Tej niwie Albertus nie
by nigdy gospodzien [RsK, 48, 19]. Csole
sie
na niwie zwie ze,/ To wszytko na
ze [Sota, 188, 6]. D gram. rzecz.,
stole le
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*niva; ogsow. czes. niva, sc. niva,
ros. niva, ukr. nijva, sowen. njiva,
bug. niva (por. grec. neios pole,
ac. novale pole po raz pierwszy za-
orane). D rozwoj: etymologicznie ni-
wa to nisko poozone pole, nizina
albo nowe pole; ogolny kierunek
zmian zn. prowadzi od zn. konkret-
nego pole, gleba do zn. metaforycz-
nego, abstrakcyjnego dziedzina.
KDK
nizacz (2) [Tecz, RP] D zn. za nic:
Swiatosci nizacz nie mieli, kapany
poranili [Tecz, 193, 9]. D gram. zaprze-
czone wyrazenie przyimkowe zacz (/
ps. *za c} za co). D etym. ps.
*nizac} / prefiks *ni- + przyimek
*za + pierw. B. zaim. pytajnego *c}.
D rozwoj: ogsow. prefiks ni- tworzy
od zaim. pytajnych zaim. ogolnoprze-
czace, np. nikt (/ ps. *ni k{to), nic
(/ ps. *ni c}so), niczyj (/ ps.
*nic}j}), nigdzie (/ ps. *nik{de), lub,
jak tutaj, poprzedza cae wyrazenia
przyimkowe, por. tez nikczemny (/
ps. *ni-k-cemu), postac znana do
XVI w., zastapiona wyrazeniem przy-
imkowym z zaim. ogolnoprzeczacym
nic: za nic.
D por. I czso, niczs.
JG
niz (1) [Sota] D zn. nim, zanim:
U wody sie poczyna czesc;/ Drzewiej
da jesc [Sota, 189, 57]. D gram.
niz gdy sie
spojnik wprowadzajacy zd. czasowe.
D etym. wtorny spojnik, z pochodzenia
skrocona part. nize, zrost dwoch party-
ku: ni (/ ps. *ni nie, i nie) oraz
wzmacniajacej part. enklitycznej ze (/
noga
ps. *ze), jako caosc o zn. a nie; ps.
*ni ze spojnik rozaczny ani; ani
nie, porownawczy jak; tez w innych
j. sow. duz. daw. i dial. niz part. po-
rownawcza, ros. nize spojnik nawet
nie, scs. ni ze ani.
D por. I, II ni, -ze.
AK
nizej (1) [Sota] D zn. na mniejszej
wysokosci: Chce sie sam posadzic
wyzej,/ Potem sie dzie wielmi nizej
[Sota, 189, 42]. D gram. przysow., st. wyz-
szy od nisko. D etym. ps. przysow.
*niz{ nisko, w dole, w do ? st.
wyzszy *nize; jednak brak takich form
w j. sow.; w j. pol. utworzony od
przysow. nisko; wygosowe -j analo-
giczne do form wczoraj, lepiej, gorzej
z formy komparatywnej przym. r. m.
D por. nisko.
BT
noc [Pfl, ZB, BZ, Ppu] D zn. cze
sc
doby od zachodu do wschodu sonca:
Ale w zakonie bozem wola jego i w za-
konie jego be dzie myslic we dnie
i w nocy [Ppu, 52, 2]. I nazwa jest
swiatosc dniem, a cmy noca [BZ, 71, 6].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: nocy C. lp.,
noc B. lp. D etym. pie. *nokt-i-s; ps.
*nokt}; ogsow. czes. noc, ros. noc,
sch. noc, scs. nost} (por. ind. nakti, lit.
naktis, grec. nyks, nyktos, ac. nox,
noctis, goc. nahts, niem. Nacht, ang.
night, fr. nuit). D rozwoj: w j. pol.
i innych j. sow. oraz pozostaych j. ie.
zachowao sie pierwotne zn. cze sc
doby; obok zn. podstawowego usta-
bilizoway sie w j. pol. zn. przen.: brak
swiata, ciemnosc, zaslepienie,
zapomnienie.
KDK
noga (2) [Ksw, Tecz] D zn. konczyna
dolna: Postawi prawa noge na morzy
[Ksw I, 10, 15]. Zabiwszy, rynna
ji wlekli,
na wschod nogi wozyli,/ z tego mu
nos
ganbe czynili [Tecz, 193, 10]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
D etym. ps. *noga; ogsow. czes.
noha, sc. noha, ros. noga, ukr. noha,
sch. noga, bug. dial. noga (por. lit.
naga kopyto, ot. nagas konczy-
ny, stind. nakham paznokiec, grec.
onyhs (onychos), ac. unguis pazur,
stprus. nage stopa, niem. Nagel
paznokiec). D rozwoj: pierwotnie
noga miaa zn. zakonczenie konczy-
ny, czyli kopyto u zwierzat i pa-
zur u ptakow; w j. ps. ten wyraz mia
metaforyczne nacechowanie ekspre-
sywne, zgrubiae (por. apa w zn.
reka), naste pnie to nacechowanie
ulego neutralizacji i wyraz noga wy-
par pierwotne okreslenie ? *piech
(por. pol. piechota, piechur, pieszy, ac.
pes, pedis, gr. pous, podos, ind. pad,
niem. Fuss wszystkie zachowuja
dawne zn. noga); ps. procesy pala-
talizacyje i pol. procesy fonetyczne
spowodoway obocznosci: nog- || noz-
|| nog- || nodz- || noz- || noz-; w j. pol.
wyraz noga poswiadczony od XIV w.
w zn. podst. konczyna dolna czowie-
ka lub zwierze cia oraz w zn. przen.
czesc sprze
tu, na ktorej sie wspiera.
KDK
nos (1) [RP] D zn. narzad powonienia,
najbardziej wystajaca cze sc twarzy
miedzy oczami i czoem a ustami:
Chuda, blada, zote lice,/ szczy sie
jako miednica;/ Upad ci jej koniec
nosa,/ Z oczu pynie krwawa rosa [RP,
196, 31]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
pol. dekl. m. D etym. pie. *nos-o-s; ps.
*nos{; ogsow. duz. nos, czes. nos,
ros. nos, ukr. nis, sch. nos, bug. nos
(por. lit. nosis, ac. nasus, ang. nose,
niem. Nase). D rozwoj: nos podobnie
jak nazwy innych cze sci ciaa, np. re
ka,
noga, gowa ma oprocz podst. zn.
anatomicznego liczne zn. przen., por.
np. stpol. nazwy roslin bociani nos
110
bodziszek, takze zn. spalona cze sc
knota u swiecy lub zn. ostro zakon-
czona cze sc przedmiotu, spiczasty
koniec czego, np. nos buta, statku,
odzi, czona, dzbanka; forma wyste pu-
jaca w przys., np. nie nos dla tabakiery,
lecz tabakiera dla nosa; Nie wtra caj
nosa do cudzego prosa.
KDK
nosic (6) [B, BZ, ZMB, RP] D zn.
1. wykonywac, czynic: Pan Bog te
rzecz tako nosi [RP, 196, 51]. 2. chodzic
z czyms, dzwigac cos, tu we fraz.
w sercu nosic pamie tac: A wszakom
cie, Synku miy, w swem sercu nosia
[ZMB, 180, 16]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk.
noszac 3. tu o drzewie rodzacym,
wydajacym owoce: A drzewo noszac
owoce a majac kazdy siemie podzac
podug przyrodzenia swego [BZ, 71, 18].
D gram. im. cz. ter. czynny, odm. prosta.
D etym. ps. *nositi (iter. do *nesti);
ogsow. czes. nosit, ros. nost, sowen.
nosti, scs. nositi. D rozwoj: ps. *nositi ?
stpol. *nosici ? stpol., srpol. nosic; for-
ma im. (dawny B. lp. r. m.) w j. srpol.
ulega adwerbizacji ? im. przysow.
wspo.
D por. niesc.
WD
noszac zob. nosic.
WD
nowina (2) [Kgn] D zn. nowa wiesc,
wiadomosc: Ize jakoc dzisia dobre
wiesci i dobre nowiny sac byy ony tym
to wiern<y>m krzescijanom przynie-
siony [Kgn II, 35, 2]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
przym. *nov{ + *-ina; ogsow. czes.
novina, ros. novina, serb. novina. D roz-
woj: ewolucja zn. przebiegaa w kie-
runku od abstraktu cos nowego do
konkretu: 1. nowa wiesc, wiado-
mosc, 2. pole nowo zaorane, rola
uprawiana po raz pierwszy.
KDK
111
nynie, ninie (2) [Pfl, ZMB] D zn. teraz,
obecnie: Jako bya s poczatka i nynie,
i wzda [Pfl I, 17, 9]. By nam nad dziatkami
nie byy takie to pozory,/ Jele ja
nieboga ninie dzis zezrzaa [ZMB, 180,
34] . D gram. przysow. D etym. ps.
*nyne teraz; ogsow. stczes. nynie,
czes. nyn, strus. nyne, scs. nyne. D roz-
woj: stpol. obocznie nynie || ninie,
srpol. ninie do po. XIX w.; wspo.
archaizm, utrwalony w tum. psal-
mow; od tego stpol. przym. niniejszy,
a takze wspo. przysow. part.
niniejszym.
obiecado
o! (1) [ZMB] D zn. wykrzyknienie
wyrazajace zywy odruch uczucia:
O, anjele Gabryjele,/ Gdzie jest ono
twe wesele,/ Cozes mi go obiecowa
tako barzo wiele [ZMB, 180, 26]. D gram.
wykrz. D etym. pierwotny wykrz. ps.
*o!; ogsow. czes. o!, ros. o!, sch. o!;
wystepuje takze w innych je zykach ie.
BT
obeknac zob. obyknac.
ZG
obiazac sie (1) [Ksw] D zn. przywia-
zac sie do czegos, przywyknac do
czegos, polubic cos: Jenze nie pamie -
BT taje
dobra wiekujego, obiaza sie
tomu, czsoz jesc wrzemiennego [Ksw II,

O 11, 29]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||

o (21) [Ksw, RsK, Kgn, List, LA, Tecz, RP]
D zn. stosowany przy okresleniach
tematu, miejsca, czasu, przyczyny,
celu, sposobu, odlegosci w przestrzeni
i w czasie: A o ty wszycki rzeczy pro-
sze twej miosci [List, 115, 12]. A o chopi
poge bek dali ji zabici [Tecz, 193, 7]. Iz
o sobie nijedne piecze nie jimaja [Ksw II,
11, 16]. Przykad o tem chce powiedziec
[RP, 195, 17]. D gram. przyim. rza dzacy
B. lub Msc. D etym. dwa przyimki
pie. *obhi koo, okoo oraz *opi ||
*epi kontynuowane w ps. jako *o,
*ob}, przy czym pierwsza postac po-
wstaa prawdopodobnie po zaniku -}
przed spogoskami (uproszczenie gru-
py spg.); ogsow.; w j. pol. niemal
wyacznie w powyzszej postaci tylko
w stpol. wyjatkowo jako ob, np. ob-dal
w dali, z dala, ob-duz na dugosc, miast zakonczenie -do upodobnio sie
w j. czes. podobnie, choc utarte
wyrazenia przetrway do dzis, np. ob
cas, ob den, ob dum, w j. ros. natomiast
nadal jako o, ob, obo, np. o stenu, ob
etom, obo mne.
AK
-e- ? stpol. kon. II -e
h
, -esz; dk.
D etym. pie. *ang -; ps. *obve zati (/
zati); wyraz ogsow. czes. obvazat,
*ve
ukr. obvjazaty, ros. objazatsia zobo-
, sch. obvezati se zobowia-
wiazac sie
. D rozwoj: ps. *obve
zac sie zati se
?
stpol. *obvezaci se
? stpol. obi a
zac se
w wyniku uproszczenia grupy spogo-
skowej -bv-.
D por. wiazac.
ZG
obiecado (2) [Park] D zn. abecado:
Kto chce pisac doskonale./ Je zyk pol-
ski i tez prawie,/ Umiej obiecado mo-
je,/ Ktorem tak napisa tobie [Park, 108,
3]. D gram. rzecz., pol. dekl. n. D formy
tekstowe: obiecada D. lp. D etym. wyraz
zosta utworzony w j. stpol. w wyniku
adaptacji ac. abecedarium. D rozwoj:
obecado ? obecado ? abecado ?
abecado; sa to rozne etapy polonizacji
wyrazu: ac. a- odpowiadao poczatko-
wo pol. o-; ac. be- pol. be-, nato-
do rodzimego przyrostka -do (por.
rado, bydo, wahado); npol. postac
abecado nawiazuje bezposrednio do
wymowy rodzimych nazw poczatko-
wych liter alfabetu: a, b, c.
KDK
obiecowac
obiecowac (1) [ZMB] D zn. przyrze-
kac, obiecywac: Gdzie jest ono twe
wesele,/ Cozes mi go obiecowa tako
barzo wiele [ZMB, 180, 28]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II
-e
, -esz; ndk. D etym. pie. *u eit-
mowic, ps. *obvetjati przyrzekac,
przyobiecywac; ogsow. czes. obeto-
vat ofiarowywac, skadac w ofierze,
poswiecac, ukr. obicjaty, dial. obcju-
vaty, ros. obiescatsia, sch. obecavati,
bug. obestavam, scs. vestati, vestajo
mowic, oznajmiac (por. stprus. wai-
tiat mowic, lit. dial. vaitenti sadzic,
ustalac, awest. vaeth- sadownie usta-
lac). D rozwoj: ps. *obvetjati ? stpol.
*ob(v)ecaci || z suf. -ova- *ob(v)eco-
vaci ? stpol., srpol. obecac || obeco-
vac.
D por. obietnica.
obietnica (1) [Ksw] D zn. przyrzecze-
nie; ofiara: A gdaz, prawi, anje zmo-
wi ta wszyt<ka sowa>, <z>apakacha,
prawi, wszem sircem i obietnice Bogu
wzdacha [Ksw I, 10, 25]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym.
ps. ob{vet}nica / przym. *ob{vet}n{
/ rzecz. *ob{vet{ / czas. *ob{-vetiti;
ogsow., por. stczes. obet, czes. obet
ofiara, ofiarowanie, ros. obet sluby,
slubowanie, przyrzeczenie, scs. obet{
obietnica, przyrzeczenie, slubowa-
nie; por. stpol. obiat, obiata ofiara
skadana Bogu. D rozwoj: zmiana
stpol. *obvetnica ? obetnica wiaze
sie z uproszczeniem grupy spg. po
zaniku jerow; stpol. obietnica jako
termin rel. to kalka ac. votum i ac.
sacrificium; w zwiazku z tym jej pry-
marne rel. zn. to slub uczyniony Bo-
gu oraz to, co przyrzeczono Bogu;
ofiara; w dalszym rozwoju nastapio
rozszerzenie zn. kazde przyrzecze-
nie.
D por. obiecowac.
112
oblec (1) [LA] D zn. okryc kogos
czyms, ubrac, przyodziac: Ach, krolu
wieliki nasz (...),/ Przydaj rozumu
k mej rzeczy,/ Me sierce bostwem
obleczy [LA, 173, 4]. D gram. czas., ps.
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz;
dk. D etym. pie. *uelk-; ps. *obvelkti,
*obvelko pokryc, powlec, odziac;
ogsow. duz. woblec, woblekas, czes.
obleci || oblect, ukr. obvolokty, ros.
obvoloc pokryc, powlec, oblacit ||
oblec oblec, sch. oblaciti || oblaci,
oblaka ubranie, scs. oblesti, obleko.
D rozwoj: ps. *obvelkti ? stpol. *ob-
vleci ? stpol. oblec ? srpol. oblec;
w stpol. zn. przen. w zwrocie bostwem
oblec(z)y okryj, otocz aska boska.
D por. wlec.
ZG
obleniac sie (3) [Ksw] D zn. byc
ZG
leniwym, opieszaym, ociagac sie :
Siedzacy sa, jiz sie k dobremu ob-
leniaja [Ksw II, 11, 11]. K dobremu wstac
obleniaja [Ksw II, 11, 17]. D gram. czas.,
sie
stpol. kon. II -e , -esz (*obleniaje ,
*obleniajesz sie ) || IV -am, -asz; ndk.
D etym. ps. *leniti se byc leniwym od
przym. *len{ leniwy; ogsow. czes.
lenit, ukr. linuvatysia, ros. lentsia, sch.
l(ij)eniti se, scs. leniti se (por. lit. l~
enas
powolny, spokojny, ac. lenis po-
wolny, saby). D rozwoj: stpol. dery-
wat prefiksalno-sufiksalny ob-leniac
sie
od lenic sie ; por. srpol. obleniay
zleniwiay.
D por. leniw.
ZG
oblicze (5) [Pfl, BZ, Ppu] D zn. 1. twarz,
tu: obraz: I stworzy Bog czowieka
ku obliczu i ku podobienstwu swemu
[BZ, 72, 45]. 2. powierzchnia: Nie tako
niemiosciwi, nie tako, ale jako proch,
jenze rzuca wiatr od oblicza ziemie
[Pfl II, 17, 5]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo-
? pol. dekl. n. D etym. ps. *oblic}je;
KDK ogsow. czes. oblcie, ros. oblc e,
113
sch. oblicje, sowen. oblicje. D rozwoj:
w j. stpol. wyraz o duzej frekwencji
zarowno w zn. podst. twarz, lico, jak
i w zn. przen.; wspoczesnie wyraz
ksiazk. lub przest.
D por. lice.
obudnie (1) [Satyra] D zn. pozornie,
leniwie: Gdy dzien panu robic maja,/
Czestokroc odpoczywaja,/ A robia sil-
no obudnie:/ Jedwo wynida pod po-
udnie [Satyra, 191, 5]. D gram. przysow.
D etym. przysow. utworzony na grun-
cie j. stpol. od przym. obudny.
D por. obudny.
obudny (1) [Sota] D zn. faszywy, nie-
szczery, kamliwy: A be dzie miec re
ke
brudna,/ Ana tez ma k niemu rzecz
obudna [Sota, 188, 29]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. derywat od rzecz.
obuda; zach.sow. por. czes. obludny,
sc. obludny. D rozwoj: w j. stpol. wyraz
wystepowa takze w zn. pozorny, zud-
ny, urojony, ktore zaniko w j. srpol.
D por. obudnie.
obupic (2) [Kgn] D zn. obedrzec ze obrocic sie (1) [Kgn]
skory: A swie tego Bartoomieja kaza
jest by na prage zawiesic a miotami ji
bic i z jego ji skory zywo obupic [Kgn VI,
41, 28]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- ||
-i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym.
pie. *leup-, ps. *oblupiti; ogsow.
czes. loupit, sc. oblupat, ukr. obupyty,
ros. obupt, sch. olupiti, mac. oupa
obupac (por. lit. laupyti upac,
obdzierac ze skory, grabic, ot. laup^ it
usuwac upine , stind. lumpati
, skorke
amie, uszkadza). D rozwoj: stpol. zn.
realne zwrotu obupic (kogos) ze skory,
takze obupic z odzienia, az do skory
stao sie podstawa zn. przen. wyzyskac
kogos pod wzgle dem materialnym.
obraz (3) [RP] D zn. wyglad, wizeru-
nek; ksztat: Uzrza czowieka nagie-
obrona
go,/ Przyrodzenia niewiesciego,/ Ob-
raza wielmi skaradego [RP, 196, 27].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: obraz B. lp.,
obrazem N. lp. D etym. ps. *ob{raz{ /
czas. *ob{raziti wyrzezbic; morfem
KDK
rdzenny *-raz- / pie. *-roz- || -rez-;
ogsow. czes. obraz malowido,
wizerunek, odbicie, przedstawienie
czegos, idea, ros. obraz postac,
wizerunek; wyobrazenie, artystyczne
przedstawienie; ikona, scs. obraz{
ksztat, wyglad, podobizna, podo-
bienstwo; sposob, znak, znamie; po-
BT
sag, statua; zjawa; charakter. D roz-
woj: etymologiczne zn. wyrazu obraz
to to, co jest wyrzezane, rzezba, po-
sag, figura; gowny kierunek zmian
zn. prowadzi od konkretu do abstrak-
tu, por. wizerunek, wyobrazenie cze-
go na potnie, papierze, desce, na-
stepnie widok, wyglad, forma czego;
wizja, caoksztat spraw, np. obraz
wypadkow, obraz zycia.
D por. rzazac.
KDK
IS
D zn. zamienic,
odmienic cos na cos: Bog jego (...)
jest on z wysokosci na ziemie spad by
a w proch sie jest on by obroci [Kgn VI,
41, 26]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- ||
-i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym.
ps. *obvortiti (se ); ogsow. czes.
obratit se, ukr. obernutysia, ros. oboro-
ttsia, sch. obratiti se, scs. obratiti se,
obrasto se (por. lit. vartyti wrocic,
stind. wartajati obraca, goc. fra-
-wardjan obrocic wniwecz). D roz-
woj: ps. *obvortiti se ? stpol. *ob-
vrocici se
? stpol. obrocic se
? srpol.
obrocic se
.
D por. wrocic.
ZG
ZG obrona (2) [KS] D zn. bronienie, strze-
zenie, zabezpieczanie: Aby rycerz
kazdy alibo prosty panosza (...) umia
obyczaj
miestce wziac pewne ku obronie swej
choragwie [KS, 124, 14]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy
tekstowe: obrony D. lp. D etym. rzecz.
odczas. od ps. *ot{-borniti (pol. ob-
ronic) ? ps. *ot{borna: ogsow.
czes. obrana, ros. oborona, sch. o b-
rana. D rozwoj: pierwotne zn. czynnos-
ciowe bronienie zachowane do dzis,
wyszo z uzycia zn. podmiotowe to,
co suzy obronie: budowla obronna,
twierdza, mur, wa; uksztatoway sie
zn. przen. niemilitarne: odpieranie za-
rzutow, adwokat (adwokaci) w pro-
cesie sadowym; obronca, formacja
w druzynie pikarskiej.
D por. bronic sie.
KDK
obyczaj (1) [Kgn] D zn. zwyczaj, po-
wszechnie przyje ty sposob poste
powa-
nia: Jozef podug obyczaja niewies-
ciego (...) jest ci on by dwie babce we-
zwa [Kgn II, 37, 100]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*ob{vycej} / czas. ps. *ob{vyknoti;
ogsow. czes. obycej, ros. obycaj, scs.
obycai. D rozwoj: stpol. *obvycaj ?
obycaj uproszczenie grupy spg. bv
? b po zaniku jerow; wyszy z uzycia
zn.: 1. cecha charakterystyczna, was-
nosc, wasciwosc, 2. sprawowanie ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
sie
, ocena ze sprawowania w szkole.
D por. obyknac.
KDK
obyknac, obeknac (2) [KS] D zn.
przyzwyczaic sie , przywyknac, miec ochranit, ukr. ochoronyty, ros. ochrant
zwyczaj: Niektorzy z naszych slachci-
cow (...) ni pod czyja choragwia z na-
szej wojski stanowic sie obykli [KS, 124,
6]. D gram. czas., ps. kon. II -no- || -ne-
? stpol. I -e , -esz; dk. D etym. pie.
*eu k-; ps. *vyknoti zaczynac sie
przyzwyczajac, uczyc sie czegos; og-
sow. czes. privyknout, ale obvykly
zwyky, obvykle zwykle, zazwyczaj,
ukr. obvyknuty obeznac sie , przywyk-
114
nac, ros. privyknut, sch. naviknuti,
scs. vyknoti uczyc sie
(por. lit. jau-
knti oswajac, poskramiac (zwierze),
stprus. iaukint wprawiac sie , uczyc
, stind. ucyati ma zwyczaj).
sie
D rozwoj: ps. *ob-vyknoti (z prefiksem
ob-) ? stpol. *obvyknoci ? obyknoc
w wyniku uproszczenia grupy spogo-
skowej -bv-.
D por. obyczaj.
ZG
obzaowac (1) [RsP] D zn. oskarzyc,
obwinic, wniesc skarge do sadu: Jako
Piotrek nie obzaowa Se dziwoja przed
szescia niedziel [RsP 45, 49]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II
-e
, -esz; dk. D etym. pie. *gel-; ps.
*zalovati; ogsow. czes. obzalovat
oskarzyc, wniesc oskarzenie, ros.
obzaovat oskarzyc, zaskarzyc, sch.
zalovati, scs. zaliti. D rozwoj: ps. *ob-
-zalovati (z prefiksem ob-) ? stpol.
*obzaovaci ? stpol., srpol. obzaovac.
D por. zaowac.
ZG
ochronic (1) [Ksw] D zn. obronic, wy-
bawic z niebezpieczenstwa, zapewnic
ochrone : Izbyscie dusze wasze z dre ki
wrogow waszych <ochro>nili [Ksw IV, 12,
9]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
*o(b)X orniti / rzecz. *X orna pozy-
wienie, pokarm zap. z iranskiego
(por. awest. X uar3 nah- pozywienie);
ogsow. poab. X ornet karmic, czes.
obronic, choront grzebac, cho-
wac, ukrywac, sch. hraniti karmic,
sowen. hraniti strzec, ochraniac; zy-
wic, karmic, scs. chraniti (se ) chronic
(sie), zachowywac. D rozwoj: ps.
*o(b)X orniti ? stpol. *oX ronici ?
stpol., srpol. oX ronic; rozwoj zn. od
konkretnego karmic, zywic do ab-
strakcyjnego bronic, wybawic.
ZG
115
ociec (8) [Ksw, Pfl, RsP, Park, LA, Tecz, wczesniej w dialekcie mp. od XIV w.;
Ppu] D zn. 1. ojciec: Jaki to syn
slachetny Andrzeja Te czynskiego,/
Zec on msci goraco ocsa swego [Tecz,
194, 25]. 2. rel. Bog: Sawa Occu i Sy-
nowi i swie temu Duchu [Pfl I, 17, 8].
Jenze przez poczatka z Bogiem Oc-
cem jesc krolewa [Ksw IV, 13, 33]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m.
D formy tekstowe: occa D. lp. D etym.
pie. *ontikos; ps. *ot}c} (/ *ot}k{);
ogsow. czes. otec, ros. otec, scs.
ot}c}. D rozwoj: stpol. ocec ? srpol.
ojcec; -j- w M. lp. to wynik wyrownan
analogicznych do form przypadkow
zaleznych, w ktorych jest wynikiem
palatalizacji asynchronicznej (np. D.
lp. occa ? ojca, W. lp. occe ? ojce);
zn. podst. zachowane, stopniowe roz-
szerzenie zakresu zn. tworca, ini-
cjator (np. ojciec je zyka polskiego,
ojciec literatury), opiekun, zwierzch-
nik (np. ojciec miasta).
KDK
odetchnac (1) [RP] D zn. wytchnac,
od, ode, ot, ote (30) [Ksw, Pfl, RsP, odpoczac, uspokoic sie: Juz odetchni,
RsK, Sota, List, ZB, BZ, ZMB, Tecz, Ppu]
D zn. sygnalizuje moment poczatko-
wy czynnosci, jej przyczyne , zrodo lub
sprawce , przeciwstawny wobec przyim.
do: Ize tako marnie zszed od nie-
rownia swojego! [Tecz, 193, 5]. Idzie
tobie krol zbawiciel, izby nas ot
wieczne smirci zbawi [Ksw IV, 13, 21].
Zadaj ode mnie [Ppu II, 53, 8]. Pozadaj
ote mnie [Pfl II, 17, 8]. D gram. przyim.
rzadzacy D. D etym. pie. *ato || *ati
poza, na zewnatrz; z powrotem
(por. przedrostkowe lit. at-, ati-, ata-
od- i ot. at- od-, ac. spojnik at
ale, tymczasem; jednak, stind. przy-
im. ati przez); ps. *ot{; ogsow. w
pierwotnej postaci ot dzis tylko w uz.,
ros. i bug., w pozostaych j. sow.
wtornie z d pod wpywem takich
przyim., jak: nad, pod, przed. D rozwoj:
postac od ustalona w XVI w., naj-
odjac
przyim. od w j. pol. zmniejsza zakres
puja go: przez, z, dla, z po-
uzycia, zaste
wodu.
AK
odarzyc (1) [Sota] D zn. obdarowac,
hojnie w cos zaopatrzyc: Ktokoli czci
zenska twarz,/ Matka Boza, ji tym
odarz./ Przymi ji za suge swego,/
Schowaj grzecha smiertnego [Sota, 190,
105]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- ||
-i- ? stpol. kon. III -e
, -isz; dk.
D zob. darowac, zdarzyc sie .
ZG
oddac (1) [Ksw] D zn. dac na was-
nosc, darowac: Sam, prawi, przez mie
przysiag jesm, iz wam chocia <oddac
zi>emie wrogow waszych [Ksw I, 10, 21].
D gram. czas., ps. kon. V atem. ? pol.
kon. IV -am, -asz; dk.
D zob. dac.
ZG
ode zob. od.
AK
nieboraku,/ Mow se mna, ubogi zaku
[RP, 197, 85]. D gram. czas., ps. kon. II
-no- || -ne- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
h h
D etym. pie. *d eu-s- || *d ue-s-; ps.
*ot{d{X noti; ogsow. czes. oddech-
nout (si), ukr. viddychnuty, viditchnuty,
ros. vzdochnut odetchnac, otdo-
chnut odpoczac, sch. odahnuti, scs.
d{chnoti tchnac, v{zd{chnoti wes-
tchnac. D rozwoj: ps. *ot{d{X noti ?
stpol. *otedX noci ? stpol., srpol.
odetX noc.
D por. duch, dusic, wdyszec.
ZG
odjac (1) [ZB] D zn. wziac, zabrac,
odebrac: Mnimasz, by twe me ki
mogy odjac miosc Boza? [ZB II, 32, 28].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
pol. kon. I -e, -esz; dk.
D zob. jac.
ZG
odkupic
odkupic (1) [Kgn] D zn. wybawic,
uwolnic, uratowac, ocalic: Izci jutrze
prz<y>dzie do nas miy Kryst, coz ci on
was ma swa smiercia odkupic [Kgn II, 35,
16]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym.
derywat od ps. czas. *kupiti.
D por. kupic.
odmodzic sie (1) [Kgn] D zn. uczynic
sie
na nowo modym: Przyrodzenie
jest to we zowe, ize gdyz sie on chce
odmodzic, tedyc wie c on je gorzkie
korzenie [Kgn VI, 40, 12]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -
e
, -isz; dk. D etym. pie. *meld-; ps.
*ot{molditi se (*mold{ mody);
ogsow. czes. mladnout modniec,
odmadzac sie , ukr. vidmoodyty, vid-
moodzuvaty, br. maadziec, pamaa-
dziec, ros. omoodtsia, sch. mladiti se,
scs. mlad{j} mody. D rozwoj: ps.
*ot{molditi se ? stpol. *otmoZici se
? stpol., srpol. odmoZ ic se
. ZG
D por. mody.
odpoczywac (1) [Satyra] D zn. spe
-
dzac czas na odpoczynku, znajdowac
odpoczynek, wytchnienie: Gdy dzien
panu robic maja,/ Cze stokroc odpo-
czywaja [Satyra, 191, 4]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II -e
-esz (*odpoczywaje , *odpoczywajesz)
|| IV -am, -asz; ndk. D etym. pie.
*ken-; ps. *ot{pocivati; ogsow. duz.
wotpocywas, czes. odpocvat, ukr. vid-
pocyvaty, br. adpacyvac, sch. otpocva- Gdy odydzie, jako gorze [Satyra, 191, 16].
ti, scs. pocivati, pocivajo. D rozwoj: ps.
*ot{pocivati ? stpol. *otpocivaci ?
stpol., srpol. odpocyvac.
D por. poczac (sie ).
odpowiedziec, otpowiedziec (4)
[Kgn, ZB, RP, Tecz] D zn. dac odpo-
wiedz, udzielic odpowiedzi, wyjas-
nien: Wstan, mistrzu, otpowiedz,
116
jestli umiesz [RP, 197, 81]. Wrocawianie
jim odpowiedzieli, zescie to zle udzia-
ali [Tecz, 194, 14]. D gram. czas., ps. kon.
V atem. ? pol. kon. IV -am, -asz; dk.
D formy tekstowe: (jest byo) otpowie-
dziano im. cz. przesz. bierny, odm.
prosta (uzyty w orzeczeniu biernym).
D rozwoj: rzeczownikowe formy im.
ZG biernego r. n. w j. stpol. wyste puja
tez we wtornej funkcji nieosobowych
form czas.
D por. powiadac.
ZG
odrzucic
odrzuciwszy (1) [KS] D zn. porzuciwszy,
odsunawszy: Niektorzy z naszych sla-
chcicow (...) odrzuciwszy wszystke sro-
miezliwosc (...) ni pod czyja choragwia
z naszej wojski stanowic sie obykli [KS,
124, 4]. D gram. im. cz. przesz. czyn. I,
odm. prosta. D rozwoj: forma im. (dawny
M. lp. r. z.) w j. srpol. ulega adwerbiza-
cji ? im. przysow. uprzedni.
D zob. rzucac, rzucic (sie ).
ZG odrzuciwszy zob. odrzucic.
ZG
odwrocic (1) [ZB] D zn. zwrocic
w inna strone , obrocic: Jenze ja j<i>
namawiac (...), aby sie odwroci od
kr<ze>scijanskiej wiary [ZB II, 32, 32].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
, pol. kon. III -e, -isz; dk.
D zob. wrocic.
ZG
odyc (1) [Satyra] D zn. odejsc, oddalic
sie
: Gdy pan przydzie, dobrze orze /
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
stpol. kon. I -e
, -esz; dk. D rozwoj: ps.
*od{-j}-ti ? stpol. *odyci ? odyc ||
ps. *od{-j}d-ti ? *od{-j}t-ti ? *od{-
ZG
j}sti ? stpol. *odejsci ? odejsc.
D por. ic.
ZG
odzienie (1) [Kgn] D zn. ubranie,
okrycie: A tako wie
c on krol siln<y>m
117
gniewem jest na sobie swe odzienie
rzaza by [Kgn VI, 41, 27]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *ob{den}je / im. *ob{den{ /
czas. *ob{deti. D rozwoj: wyraz stop-
niowo wychodzi z uzycia.
D por. dziac.
odzirzec (1) [Ksw] D zn. otrzymac,
dostac na wasnosc, w uzytkowanie:
Tako lud bozy <przez an>jea wicie
stwo odzirzeli [Ksw I, 10, 10]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? stpol.
kon. III -e , -isz; dk. D etym. pie.
*dheregh- trzymac; ps. *drgeti ?
*drzeti ? drzati; wyraz ogsow. czes.
drzet, obdrzet otrzymac, ukr. oderza-
ty, ros. oderzat, sch. odrzati, mac. odrzi
zachowac, dotrzymac, scs. odr}zati
(por. awest. drazaite trzyma, dzierzy,
prowadzi). D rozwoj: ps. *odrzati ?
stpol. *oZirzeci ? stpol., srpol. oZerzec;
w XIVXV w. wyraz mp. i maz.,
wypierany przez wlkp. trzymac.
D por. dzierzec.
ofiera (1) [ZB] D zn. to, co sie ofiaruje
Bogu; dar skadany Bogu: Tej jistej
nocy Krystus swie temu sie Bazeju po-
kaza, a rzkac jemu: Bazeju, zywa ofie-
mnie ofieruj [ZB, 31, 5]. D gram. rzecz.,
re
pol. dekl. z. D etym. zap. srwniem.
opfer(e) za posrednictwem stczes. ofe-
ra. D rozwoj: ofiera stopniowo wypara
stpol. synonim obiata; gowny kieru-
nek zmian zn. polega na rozszerzeniu
zakresu na realia niezwiazane z religia;
proces desakralizacji formy ofiera ?
ofiara powoduje to, ze staje sie ona
synonimem wobec dar, darowanie;
polska innowacja semantyczna jest
zn. osoba ulegajaca czyjejs przemo-
cy, pot. takze niedoega, niezdara.
D por. ofierowac.
ofierowac (1) [ZB] D zn. skadac
Bogu rytualna ofiare
: Bazeju, zywa
ogien
mnie ofieruj [ZB I, 31, 5]. D gram.
ofiere
czas., stpol. kon. II -e
-, -esz; dk. ||
ndk. D etym. od rzecz. ofiera z suf.
-ova-, zap. ze stczes. ofera, a to ze
srwniem. opfer(e) || ophar.
D por. ofiera.
ZG
KDK ogarnac (2) [Ksw] D zn. odziac, owi-
nac, ubrac: Dziewica Maryja az
pieluszek dobrych <w to wrzemie >
z- nie jimiaa, a togo dla ji we ze chustki
ogar<ne a> [Ksw IV, 13, 29]. D gram. czas.,
ps. kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. I -e ,
-esz; dk. D formy tekstowe: ogarnienego
im. cz. przesz. bierny odm. zoz.
D etym. pie. *ger- || *gor-; ps. *ogr (t)-
noti; ogsow. czes. hrnout zgar-
niac, ohrnout wywinac, podwinac
kaw), sc. ohrnut ogarnac, ukr.
(re
obhornuty objac, obhortaty, ros. dial.
gornut zbierac, grabic, sch. ogrnuti
zarzucic, wozyc na siebie, ogrnuti se
~
otulic sie (por. lit. gurgul ys stado
ptakow; poplatane nici). D rozwoj:
ps. *ogr tnoti ? stpol. *ogartna
ci ?
ZG stpol., srpol. ogarnoc; formy odmiany
zoz. im. w j. srpol. ulegy adiektywiza-
cji ? im. przym. bierny.
D por. zgarnac.
ZG
ogarnieny zob. ogarnac.
ZG
ogien (1) [ZB] D zn. objaw palenia sie,
pomien, zar: tu we fraz. wieczny
ogien pieko, wieczne pote pienie:
Ale nie mow, by waszy bawan<o>wie
bogowie byli, alec sa dyjabl<i>, jiz ze
wszemi s tymi czsoz sie ji<m> modla
i w nie wierza, wiecznem<u> ogniu
przysadzeni be da [ZB II, 32, 25]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. m.
D etym. ps. *ogn}; ogsow. czes., sc.
ohen, duz. wogen, guz. wohen, ros.
ogon, ukr. vohon, br. ahon, sowen.
KDK ogenj, serb. oganj, bug. ogn, mac. ogan
(por. lit. ugnis, ot. ugnus, niem.
Ofen, stind. agns, ac. ignis). D rozwoj:
ogledac
w j. stpol. poswiadczony w XIV w.;
wyste
puje w zn. podstawowym i w wie-
lu zwiazkach fraz., por. np. proba
ognia tortury, igrac z ogniem za-
chowywac sie nierozwaznie, ogien
niebieski piorun, ogniem i mieczem
palac i zabijajac, kara ognia spale-
nie na stosie; wtornie wytworzyy sie
nowe zn.: 1. strzay z broni palnej,
strzelanina ogien armatni, razic
ogniem, isc na pierwszy ogien, wzia c
kogos w dwa ognie, 2. wrodzona cho-
roba skory majaca postac czerwonych
znamion.
KDK
ogledac (1) [RP] D zn. widziec, pa-
trzyc na cos; obejrzec, przyjrzec sie
czemus: Otozci przed toba stoje ,/
Ogledaj postawe moje [RP, 196, 56].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
? stpol. kon. II -e , -esz (ogla
daje,
ogla
dajesz) || IV -am, -asz; ndk. || dk.
D zob. gle
dac.
ZG
ogrod (1) [RsK] D zn. otoczony po-
tem kawa ziemi, na ktorym siano
zboze, sadzono jarzyny, drzewa owo-
cowe: Msciwojow cum uxore clara
dzierzy sia moca (...) dom, siedlisko
i ogrod [RsK, 48, 3]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*ob{gord{ / ps. czas. *ob{gorditi
(por. pol. obgrodzic ? ogrodzic).
D rozwoj: wyraz zachowuje pierwotne
znaczenie, modyfikowane jedynie za
pomoca dodatkowych okreslen, np.
ogrod warzywny, botaniczny, zoologicz-
ny, zimowy.
D por. grod.
KDK
oko (5) [Sota, RP] D zn. narzad wzro-
ku: Mistrz, widzac obraz skarady,/
Zote oczy, zywot blady,/ Grozno sie
tego przele kna [RP, 196, 44]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -s- ? pol. dekl. n.
D formy tekstowe: oczu D. lpdw., oczy
B. lpdw. D etym. pie. *oku- patrzec;
118
ps. *oko, ocese; ogsow. czes., sc.
oko, ros. poet. oko, ukr. oko, sch. o ko,
bug. oko (por. lit. aks, ot. acs, ind.
akszi, grec. osse / *okie, ac. oculus,
goc. ougo, niem. Auge). D rozwoj: ze
wzgledu na to, ze wyraz odnosi sie do
parzystej cze sci ciaa, by najczesciej
uzywany w lpdw.: oko oczy, nato-
miast lm. oka miaa gownie zn. przen.,
np. zrodo, paczek u roslin, klej-
noty; por. tez fraz. otworzyc oczy
zobaczyc, poznac prawde , zamkna c
oczy umrzec, na oko na pozor, po-
wierzchownie.
KDK
okragy (2) [Park] D zn. majacy ksztat
koa; kolisty: Nie pisz wirzchu okrag-
ego,/ Piszac Bartka zbawionego [Park,
108, 11]. D gram. przym., odm. zoz.
D formy tekstowe: okra gem N. lp. r. m.
h h
D etym. pie. *(s)kreng - || *(s)krong -
krecic, zwijac; ps. *o(b)krogl{(j})
majacy ksztat koa / *krogl{ (por.
kra
gy, kasz. kragi, ros. kruglyj, sowen.
krogel) / *krog{ koo, krag; ogsow.
czes. okrouhly, ros. okruglyj, sowen.
okrogel. D rozwoj: ps. *o(b)krogl{j} ?
stpol., srpol. okrogy.
IS
okrutnosc (1) [RP] D zn. okrucien-
stwo, bezwzgle dnosc, brak litosci:
Wszytcy ludzie, posuchajcie,/ Okrut-
nosc smirci pozna<j>cie! [RP, 195, 8].
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym.
regularny derywat rzecz. z formantem
-osc, utworzony od przym. okrutny;
ps. podstawa *krot{ kre cony, pokre -
cony, powyginany; obrotny, zwinny,
przebiegy / ps. czas. *ob{krotiti
okre cic dookoa; w j. stpol. bohe-
mizm. D rozwoj: wyraz o niewielkiej
frekwencji tekstowej, wypierany przez
wspopochodna formacje okrucienstwo.
KDK
okrzcic (1) [Kgn] D zn. udzielic
chrztu: Swie
ty Bartomiej (...) jest on
119
krola te to ziemie Indyje jest by
okrzci [Kgn VI, 40, 19]. D gram. czas.,
, -isz; dk. D etym. zap.
stpol. kon. III -e
ze stczes. krtti || krstti || krstti
chrzcic, zegnac krzyzem / ps.
rzecz. *kr}st{ krzyz, krucyfiks czes.
krtt, ukr. chrestyty, ros. krestt, sch.
krstiti, scs. kr}stiti, kr}sto (por. srw-
niem. kristen, kristenen robic chrzes-
cijaninem). D rozwoj: stpol. *okrcici ||
*okrscici ? stpol. okrcic || okrscic ? onze groza, onze dobra rzecza, aby sie
stpol., srpol. okrcic || oX rcic (asymila-
cja k ? X ) ? npol. oX rcic.
D por. krzciciel, krzescijanin, krzes-
cijanski, krzyz.
on (81) [Ksw, Kgn, Sota, ZB, ZMB, Tecz,
Ppu] D zn. 1. zaim. rzeczowny odno-
szacy sie
do czegos lub kogos poprzed-
nio wymienionego, zaste pujacy row-
noczesnie zaim. 3 os.: Jescie wy byli
syszeli, kakoc on w dzien sadny na sad
przydzie a wielikac on znamiona czy-
nic bedzie [Kgn II, 35, 10]. 2. zaim. rze-
czowny wskazujacy ow, ten: A pena
mise nadrobi,/ Jako on, cso motyka
robi [Sota, 188, 31]. 3. zaim. przymiotny
wskazujacy taki: Izby onego buj-
nego krola dyjaba nie nasladowa [Ksw
IV, 13, 35]. D formy tekstowe: on M. lp.
r. m., onego D., B. lp. r. m., ona M. lp.
r. z., M. lpdw. r. m., onej C. lp. r. z.,
ono M. lp. r. n., oni M. lm. r. m., ony
M. lm. r. z. D etym. ps. *on{; ogsow.
sc. on, ros. on, sch. o n, scs. on{ on,
tamten. D rozwoj: ps. *on{, *ona,
*ono ? stpol. on, ona, ono, w *on{
zanik jeru w pozycji sabej i wzduze-
nie sam. o, w ps. zaim. pierw. wska-
zujacy na przedmiot dalszy, o odm.
twardotematowej (D. lp. r. m. onogo,
C. lp. r. m. onomu), ktory przeja
funkcje zaim. osoby trzeciej; w stpol.
przyja odm. mie kkotematowa, por.
onego, onej, na wzor zaim. typu *j},
*ja, *je, *moj}, *moja, *moje; kolejna
oprawiac
zmiana to przyje
cie w przyp. zaleznych
odm. zaim. anaforycznego *j}, *ja, *je;
reliktami pierw. wskazujacej funkcji sa
w pol. wyrazenia onego czasu, won-
czas.
D por. jen.
JG
onze..., onze (1) [ZB] D zn. zarow-
no..., jak; i..., i: Potem wwiedzion
przed se dzia, jenze ja j<i> namawiac
odwroci od kr<ze>scijanskiej wiary [ZB
II, 32, 32] . D gram. spojnik a czacy
jednorodne skadniki zdania. D etym.
stpol. pojedyncze zestawienie dwoch
ZG zaimkow wskazujacych wzmocnionych
partykua ze (/ ps. *ze), pierwotnie
okreslajacych obiekt najdalszy od mo-
wiacego, w M. lp. r. m. on (/ ps. *on{
ten tam daleko / pie. *on-o-s, por.
lit. anas, awest. ana- ten). D rozwoj:
we wskazanej funkcji wyjatkowe, obec-
ne tylko w powyzszym cytacie; sam
wzmocniony partykua zaimek onze,
czesty zwaszcza w XVI w., w j. stpol.
funkcjonuje ponadto jako part. juz
to.
AK
opiec (1) [BZ] D zn. znowu, ponow-
nie, jeszcze raz: Opie c rzek Bog:
wywiedz ziemia stworzenie zywe [BZ,
71, 36]. D gram. przysow. D etym. ps.
*opet}; ogsow. czes. opet, ros. opjat,
sch. opet. D rozwoj: cze
ste w stpol.
przekadach Biblii; wychodzi z uzycia
z koncem XV w.
BT
oprawiac (1) [Satyra] D zn. naprawiac,
poprawiac, odnawiac, ulepszac: Jed-
wo wynida pod poudnie,/ A na drodze
postawaja,/ Rzekomo pugi oprawiaja
[Satyra, 191, 8]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz
(*oprawiaje , *oprawiajesz) || IV -am,
-asz; ndk. D etym. pie. *pro-uo-; ps.
*opravjati, *opravjajo; ogsow. czes.
orac
opravovat naprawiac, poprawiac, sc.
opravovat, ukr. opravliaty, ros. pravit,
opravliat, sch. opravljati, scs. praviti,
pravljo prostowac, kierowac, napro-
wadzac. D rozwoj: ps. *opravjati ?
stpol. opravaci ? stpol., srpol. opravac,
w npol. specjalizacja znaczeniowa
oprawiac ksiazke (w okadke ), ob- opanowac, wziac w posiadanie: Rosc-
sadzac, ujmowac w ramy, dawac op-
rawe (trzonek, re kojesc) i arch. opo-
rzadzac, remontowac, zaopatrywac
w co.
D por. prawic, prawy.
ZG
orac (2) [Satyra] D zn. spulchniac
ziemie pod zasiew przez cie cie i od-
wracanie skib ziemi (pugiem, socha
itp.): Gdy pan przydzie, dobrze orze
-/ Gdy odydzie, jako gorze [Satyra, 191,
15]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk.
D etym. pie. *ar(3 )- rozdzielac; ps.
*orti ? *orati; ogsow. duz. woras,
czes. orat, ukr. oraty, ros. reg. orat,
sch. orati, mac. ora, scs. orati, orjo
(por. lit. arti, ot. a^
rt, ac. aro, arare).
D rozwoj: ps. *orati ? stpol. *oraci ?
stpol., srpol. orac.
ZG
osie (10) [Ksw, Kgn] D zn. osio: Pod
jimzec domem skot i osowie sac oni
byli pod n<i>m stajali [Kgn II, 37, 94].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: osowi C. lp.
D etym. ps. *os}l{ zap. goc. asilus /
ac. asellus (zdr. od asinus) / grec.
onos / hebr. athon; ogsow. czes.
osel, sc. osel, ros. osjol, ukr. osil, scs.
os}l{ (por. lit. asilas, prus. asilis,
szwedz. asna, niem. Esel, ang. ass, fr.
ane(asne). D rozwoj: w j. stpol. rejes-
trowane od XIV w., najpierw w regu-
larnej fonetycznie postaci ose; zmia-
na ose ? oso, jako wyrownanie
analogiczne do form z przegosem, za-
sza dopiero na przeomie doby srpol.
120
i npol.; pierwotnie tylko nazwa zoolo-
giczna, pozniej takze okreslenie nie-
skomplikowanych urzadzen, np. ro-
dzaj machiny wojennej, podstawa
pod dziao.
KDK
osie gnac (1) [BZ] D zn. posiasc,
cie a podzcie sie, a napenicie ziemie ,
a osiegnicie ja sobie [BZ, 72, 47]. D gram.
czas., ps. kon. II -no- || -ne- ? stpol.
kon. I -e
, -esz; dk. D etym. pie. *seg- ||
*seng-; ps. *se gti, *segnoti; ogsow.
czes. dosci, dosahnu osiagnac, do-
sahnout dosie gnac, sc. dosiahnut
osiagnac, ukr. osiahnuty, scs. prisesti,
prise
go dotknac, pochwycic; w in.
j. sow. z rdzeniem *stig-; ros. dostg-
nut, sch. postici, postignuti, mac. dos-
tigne (por lit. segti, segu przymocowy-
wac, zapinac, ot. segt, sedzu przy-
krywac, stind. sajati zawiesza).
D por. siegac.
ZG
osme (1) [Ksw] D zn. po osme, osmy
raz: A osme <dani anjeli nam> sa na
oswiecenie naszego samnienia [Ksw I, 10,
16]. D gram. przysow. D etym. skostnia-
a forma B. lp. r. n. licz. porz. osmy.
D rozwoj: w j. stpol. formy typu: czwar-
te, dziewia te, pia
te, osme wyste puja
obok wyr. przyim. po czwarte, po dzie-
wiate..., sygnalizujac kolejny sposrod
numerowanych punktow wypowiedzi;
wychodza z uzycia w ciagu XVI w.
AK
osobnie (2) [ZB, BZ] D zn. 1. szczegol-
nie, zwaszcza: Teda te caa droge
kazania nie przestaja, a cuda wielika
czyni. Osobnie jedna niewiasta syna
swego k niemu przyniosa, jemuz syno-
wi kosc rybia w gardle uwie za [ZB I, 31,
10]. 2. oddzielnie, odre bnie: I stwo-
rzy Bog wieloryby i wszelka dusze
zywna i ruchajaca (...) kazde osobnie
w swem rodzaju [BZ, 71, 32]. D gram.
121 otozyc
przysow. D etym. pierwotnie Msc. lp. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
r. n. odm. prostej ps. przym. *osob}n{, D etym. ps. *osvetjen}je / ps. czas.
utworzonego od wyr. przyim. *o(b)so- *o(b{)svetiti; por. *svetiti, *svet{. D roz-
be ? *osob}ne. D rozwoj: wyste puje woj: zn. orzeczeniowe (czynnosciowe)
w stpol. i srpol., zaste
powany w srpol. nie ulegao wie kszym zmianom, zn.
przez forme osobno, genetycznie M., podmiotowe zawe zio zakres uzycia,
B. lp. r. n. odm. prostej ps. przym. np. komisja oswiecenia publicznego,
*osob}n{. ministerstwo oswiecenia; wyszo z uzy-
D por. osobny. cia zn. oswietlenie; upowszechnio
BT sie
zn. XVIII-wieczny prad spoecz-
osobny (1) [LA] D zn. wydzielony, no-kulturalny.
odre bny, znajdujacy sie osobno: Da D por. swiecic, swiat.
jim osobne trzy stoy [LA, 173, 20]. KDK

D gram. przym., odm. zoz. D etym. oswiecic (1) [BZ] D zn. oswietlic,
ps. *osob}n{(j}) be dacy sam ze soba, uczynic jasnym, penym swiata: I po-
odre bny, pojedynczy, od wyrazenia wiedzia Bog: Badzcie swiata (...), aby
przyim. *o(b) sobe; ogsow. czes. swieciy nad stworzenim niebieskim,
osobn osobisty, osobowy, sc. osob- a oswieciy ziemie [BZ, 71, 23]. D gram.
ny, ros. osobnyj osobny, ukr. osobnyj czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
osobny, osobisty, sch. o soban oso- III -e
, -isz; dk.
bisty, osobowy. D rozwoj: ps. D zob. oswiecenie, swiecic.
ZG
*osob}n{j} ? stpol. *osobny ? stpol.,
srpol. osobny; w j. stpol. i srpol. przym. ot zob. od.
AK
zachowywa dawne zn. osobisty, was-
ny, ktore zaniko w j. npol. (zacho-
otbyc (2) [Ksw, RP] D zn. opuscic,
porzucic: Gdy pozywiesz wielikiej
wao sie w innych j. sow.).
meki;/ Be
dziesz miec dosyc tesnice,/
D por. osobnie.
IS Otbedziesz swej miosnice [RP, 197, 72].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
ostac (5) [Ksw, RsK, RP] D zn. 1. opus-
cic kogos, cos, wyrzec sie , przestac cos stpol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
tekstowe: otba
dz tr. rozk. lp. 2. os.
czynic: Tako nagle sirce jego jemu
D zob. byc.
doradzi, izby grzecha osta [Ksw IV, 12, ZG
18]. Polikarpus (...) gdy sie mogli Bogu otchociec sie (1) [RP] D zn. ode-
wiele,/ Osta wszech ludzi w kosciele chciec sie
, stracic chec, ochote na
[RP, 196, 24]. 2. byc duznym, zostac win- cos: Otchocec sie
s miodem tarnek,/
nym: Gdyby tego nie uczyni, tedy Ja- Gdyc przyniose jadu garnek [RP, 197,
kusz trzy grzywny Michakowi osta [RsK 67]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
48, 31]. D gram. czas., ps. kon. II -no- || -je- ? stpol. kon. II -e
, -esz (otchoce
,
-ne- ? stpol. kon. I -e , -esz; dk. D formy otchocesz); dk.
tekstowe: ostan tr. rozk. lp. 2. os. D zob. chciec.
D por. stac, zostac. ZG
ZG
ote zob. od.
oswiecenie (2) [Ksw] D zn. rozjasnie- AK
nie, uczynienie swiatym: A osme otozyc
<dani anieli nam> sa na oswiecenie otozywszy (1) [Sota] D zn. wydzieliw-
naszego samnienia [Ksw I, 10, 16]. D gram. szy (cos dla kogos): Za to sie ma
otozywszy 122

kazdy wziac,/ Otozywszy jedno swac ru tekstow, przegrac sprawe sado-

[Sota, 189, 62]. D gram. im. cz. przesz. wa; dzis juz tylko w zn. oddzielic sie
,
czynny I, odm. prosta. D rozwoj: forma oderwac sie od miejsca przymocowa-
im. (dawny M. lp.) r. z. w j. srpol. ulega nia, odleciec, zostac oddzielonym
adwerbizacji ? im. przysow. uprzedni. lub wycofac sie .
D por. poozyc, wozyc. D por. pasc, przepasc, spasc, upasc,
ZG wpasc.
otozywszy zob. otozyc. IS
otpowiadac (1) [RsP] D zn. odgrazac
ZG
oto, otoc, otozci (3) [Ksw, BZ, RP] sie, zapowiadac zemste, odwet: Przez
D zn. part. wskazujaco-wzmacniaja- to Mirosaw zabi Jana, iz mu otpo-
ca: I rzek Bog: oto daesm wam wiada i krad ji [RsP 1387, 45, 21]. D gram.
wszelkie ziele [BZ, 72, 50]. D etym. zrost czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol.
ps. przyimka *o i ps. zaimka wska- kon. II -e, -esz (odpowiadaje , odpo-
zujacego *to; w takiej formie i funkcji wiadajesz) || IV -am, -asz; ndk.
tylko w j. pol. D rozwoj: w j. pol. wyste
- D zob. powiadac.
puje jako zaimek wskazujacy lub part. ZG
wskazujaco-wzmacniajaca; w stpol. otpowiedziano zob. odpowiedziec.
ZG
sto z part. -c, -z.
cze
D por. -ci, -ze. otpowiedziec zob. odpowiedziec.
BT ZG

otoc zob. oto. otrzymac (1) [Sota] D zn. dostac na

otozci zob. oto.
otpasc (1) [Ksw] D zn. byc od cze-
gos odsunie tym, czegos pozbawionym,
stracic cos: Sirce tajnymi grzechy
skalano i ot togo zbawiciela zymi uczy-
nan<mi otpado> [Ksw IV, 12, 12]. D gram.
czas., ps. kon. II -no- || ne- ? pol.
kon. I -e , -esz (dwa oboczne tematy:
odpasc || odpadna c); dk. D etym. ps.
*ot{pasti / *pasti; ogsow. czes. od-
padnout, ros. otpast, sch. odpasti, scs.
ot{pasti. D rozwoj: ps. *ot{pasti ?
stpol. *otpasci || *odpasci ? srpol.
odpasc || odpadna c || otpasc ? srpol.
odpasc; w dobie stpol. wyraz wyste po-
wa rowniez w zn. oderwac sie , prze-
pasc, zginac, przegrac, byc zwycie zo-
nym, przypasc, przyjsc, dostac sie ; KDK
BT wasnosc, zdobyc, uzyskac, osiagnac:
Ktokoli csna matke ma,/ S niej wszytke
BT czesc otrzyma [Sota, 190, 94]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol.
kon. II -e
, -esz (*otrzymaje
, *otrzyma-
jesz) || IV -am, -asz; dk.
D zob. trzymac sie .
ZG
otwadzenie (1) [Ksw] D zn. usuwanie,
likwidowanie: Bo <anjeli da>ni sa
nam na otwadzenie naszego ustrasze-
nia [Ksw I, 10, 11]. D gram. rzecz. ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. n. D etym. ps. *ot{-
vaden}je / ps. czas. *ot{vaditi (|| ot{-
vedti). D rozwoj: przedrostek ot- po
zaniku jerow w pozycji przed spogo-
ska dzwie czna uleg udzwie cznieniu,
stad od- (por. odwodzic, odwiesc).
D por. otwodzic.

w XVI w. czas. nabra zn. wtornych,
np. obnizyc poziom (o wodzie), od-
bic sie, odskoczyc, cofnac sie przed
kims, wystapic z jakiejs jednosci,
zostac wyaczonym z tekstu lub zbio-
otwodzic (1) [Ksw] D zn. wiodac, od-
dalac, odciagac, odrywac: Swie ta Ka-
terzyna (...) i ty, jiz w be dnem stadle
lezeli, ty jesc swoja nauka o<t>wodzia
[Ksw II, 11, 32]. D gram. czas., ps. kon. IV
123
-jo- || -i- ? stpol. kon. III -e , -isz;
ndk. D etym. pie. *uedh- || *uodh-
wiesc, wodzic; ps. *ot{voditi; og-
sow. czes. odvodit, ros. otvodt, sch.
odvoditi, mac. odvede, odveduva od-
prowadzic, odprowadzac, scs. voditi,
~
vozdo (por. lit. vadyti, vadau, ot. vad^t,
vadu, awest. vadayeiti). D rozwoj: ps.
*ot{-voditi ? stpol. *otvoZici ? stpol.,
srpol. odvoZ ic.
D por. otwadzenie, wiesc.
owa (1) [Kgn] D zn. oto, oto wasnie:
Owa w pirwe niedziele tego to adwen-
tu pozadali sa wierni krzescijani przy-
scia jego [Kgn II, 35, 4]. D gram. part.
zwracajaca uwage na naste pujaca po
niej wypowiedz lub na jeden z jej
czonow. D etym. pierwotna forma r. z.
ps. zaimka wskazujacego *ov{; jako
zaimek ogsow. duz howen, hova,
howo || hewon, hewa, hewo tamten,
poprzedni, ros. dial. ov || ovyj inny,
jakis, scs. ov{, ova, ovo ten, ov{
ov{ jeden drugi. D rozwoj: wyste - sie
puje rzadko, w tekstach XIVXV w.
owoc (4) [Pfl, BZ, Ppu] D zn. pody
drzew: A be dzie jako drzewo, jez
szczepiono jest podug ciekacych wod,
jez owoc swoj da w swoj czas [Pfl I, 17, 3].
I wspodzia ziemia ziele majac siemie
podug podu swego, a drzewo noszac
owoce [BZ, 71, 18]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*ovotj}; ogsow. czes. ovoce, ukr.
ovoc, sch. vo
ce, scs. ovost}. D rozwoj:
oprocz zn. podst. wyksztacio sie zn.
przen. rezultat, wynik, plon, naste p-
stwo czegos, np. owoce pracy, dziaal-
nosci; fraz. zakazany owoc rzecz po-
netna, lecz niedoste pna z powodu
zakazu.
ozalec (1) [ZMB] D zn. opakac kogos,
pocieszyc sie po czyjejs stracie: Jed-
negociem syna miaa,/ I tegociem oza-
paknieli
laa [ZMB, 180, 8]. D gram. czas., ps. kon.
IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III -e ,
-isz; dk. D etym. pie. *guel-; ps. *oza-
leti; ogsow. guz. dial. zelic miec
zaobe , opakiwac, czes. ozelet opa-
kac, przebolec strate , sc. ozeliet, ukr.
pozalty, ros. pozalet, sch. ozaliti po-
zaowac, opakac, odbyc zaobe , scs.
zaliti byc smutnym, lamentowac
(por. lit. gelti bolec, glti kuc,
zadlic stprus. gallan smierc, stw-
ZG
niem. qualen me czyc, stang. cwelan
umierac). D rozwoj: ps. *ozaleti ?
stpol. ozaleci ? stpol., srpol. ozalec ||
ozalic || ozalac.
D por. obzaowac, zaowac.
ZG
P
pachoek (1) [Satyra] D zn. suga: Boc
zda jako pra<wy> woek,/ Alec jest
chytrzy pachoek [Satyra, 191, 26]. D gram.
BT rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D etym. ps. *paX ol{k{; pn.sow.
stczes. pacholek, ukr. i ros. dial.
pacholok. D rozwoj: w j. stpol. wyraz
pachoek mia dwa zn.: 1. mody cho-
piec, modzieniec; pachole , 2. suga
w domu, takze na wyprawie wojen-
nej, por. chudy pachoek czowiek
biedny, takze niezamozny szlachcic
? chudopachoek ubogi szlachcic;
wyodre bnio sie
takze zn. wojskowe
szeregowiec w dawnym wojsku pol-
skim, ktore wyszo z uzycia.
KDK
paknieli (1) [KS] D zn. jesli, jezeli
zas: Paknieli tacy dalej w naszej woj-
nie beda nalezieni przez podkomorze-
KDK go, pod ktorym sa, z jich many maja
nam byc podani [KS, 124, 15]. D gram.
spojnik wprowadzajacy zd. okoliczni-
kowe warunku, z odcieniem przeciw-
palec
stawno-nawiazujacym. D etym. pier-
wotna part. w postaci zozenia kilku
partyku; pak zas (/ ps. *pak{
ty, ten sam rdzen w pol. na opak,
wspak), nie (/ ps. *ne, ogsow.
partykua przeczaca), tu wtornie z per-
seweracyjnym unosowieniem samo-
goski, oraz li (/ ps. *li, part. uwy-
datniajaca, uogolniajaca, wzmacniaja-
ca, stad wtornie alternatywna albo,
warunkowa jesli, jezeli i pytajna
czy). D rozwoj: w j. stpol. jako spoj-
nik rzadki, wystepujacy tylko w XV w.;
w XVI w. pojedynczo poswiadczone
w tym zn. jedynie wyrazy pokrewne
pakli i pakliby.
D por. lepak, rozpaczac.
palec (1) [Tecz] D zn. jeden z pie
ciu
poduznych czonkow, be dacych za-
konczeniem doni czowieka, tu we
fraz. nie stac za jeden palec nic nie
znaczyc, byc bez wartosci: Kamacie,
chopi, jako psi, byscie tacy byli,/ Nie
stojicie wszytcy za jeden palec jego!
[Tecz, 194, 17]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *pal}c}
kciuk; ogsow. czes. palec kciuk,
ros. palec kciuk, sch. palac kciuk
(por. ac. pollex, -icis wielki palec
ki, nogi, grec. phallo poruszam,
re
naciagam struny, cie uku, phal-
ciwe
mos naciaganie strun, cie ciwy uku,
co jest zwiazane ze szczegolna rola
duzego palca podczas oddawania
strzau z uku).
KDK
pamietac (4) [Ksw] D zn. zachowy-
wac, miec cos w pamie ci; miec na
uwadze: I mowi pirzwej siedzacym
wstan (...) iz czego jim dojc nie
pamie taja [Ksw II, 11, 16]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
-am, -asz; ndk. D formy tekstowe:
pamieta cz. przesz. lp. 3. os., pamie taje
im. cz. ter. czynny M. lp. r. m., odm.
124
prosta. D etym. pie. *men- myslec;
ps. *pame tati miec cos w pamie ci,
/ rzecz. *pame t} wspomnienie cze-
gos, przypomnienie; pamie c; forma
pamie tac wyste puje tylko w j. pol., ukr.
pamjataty to zapozyczenie z j. pol.
D rozwoj: ps. *pame tati ? stpol.
*pama taci ? stpol., srpol. pame tac.
D por. mnimac, upominac.
IS
pamietaje zob. pamietac.
IS
pan (12) [RsP, Kgn, Sota, LA, Tecz,
Satyra] D zn. 1. wysoko postawiona
osoba, dostojnik ziemski; moznowad-
ca: A jacy to zli ludzie mieszczanie
krakowianie,/ Zeby pana swego, wiel-
AK kiego choragiewnego,/ Zabiliscie,
chopi, Andrzeja Te czynskiego! [Tecz,
193, 2]. 2. szlachcic maja cy dobra
ziemskie i osadzonych w nich cho-
pow: Chytrze bydla z pany kmiecie
[Satyra, 191, 1]. 3. tytu godnosciowy
w odniesieniu do Boga: Pan Bog te
rzecz tako nosi [RP, 196, 51]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D formy tekstowe: pany C. lp., panie W.
lp. D etym. geneza niejasna, byc moze
leksykalna pozostaosc po Awarach:
pan / zupan pierwotnie w zn. urze d-
nik chana awarskiego pobierajacy da-
niny ? urze dnik grodowy = kaszte-
lan ? panujacy, zarzadzajacy; moz-
liwe tzw. zapozyczanie we drowne ze
stbawar. por. we g. ispan starosta,
sttur. b- || pajan ktore za posred-
nictwem awarskim przenika do j. sow.,
gdzie na pd. upowszechnia sie forma
z nagosem dzwie cznym ban{ /
bo<e>an{, a na zach. z bezdzwie cz-
nym pan{ / pajan{; zach.sow.
stczes. hpan, czes. pan, sc. pan, duz.
pan, guz. pan, przeniesiona pozniej
do j. wsch.sow. i do j. lit.; mozliwe
takze ps. *g{pan{ wadca. D rozwoj:
wszystkie zn. historyczne zachowane,
125
ponadto rozszerzenie zn. jako cze sci
skadowej formu grzecznosciowych:
daw. pan ojciec, panie bracie, nowsze
pan sa siad, pan profesor; fraz. byc
z kims za pan brat pozostawac w za-
zyych kontaktach, byc z kims na
pan pozostawac w oficjalnych stosun-
kach.
D por. panic, panie, panna, panosza,
panostwo, panowac.
KDK
pani (6) [Sota] D zn. kobieta zame
z-
na, nalezaca do wyzszych warstw
spoecznych: Tako panna, jako pani/
Ma to wiedziec, cso sie gani [Sota, 190,
74]. Boc jest korona csna pani [Sota, 190,
99]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- || -ja-
? pol. dekl. z. D formy tekstowe: pa-
niami N. lm., panie W. lm. D etym. ps.
*pan}ji; wyraz genetycznie zwiazany
z forma pan, spokrewniony z grec.
potnia, stind. patn / pie. *pot-n-ija,
w ktorych rdzen pot- pozwala na ich
interpretacje jako zenskich odpowied-
nikow formy *gospod} m.in. ojciec
rodziny. D rozwoj: zmiany zn. analo-
giczne do zmian wyrazu pan rozsze-
rzenie zn. w formuach grzecznoscio-
wych: daw. pani wyste powaa w funkcji
tytuu przysugujacego jedynie kobie-
tom zame znym, np. pani dobrodziejka,
ksie
zna pani, pani matka, dzisiaj zas
pani domu, pani sa siadka, prosze pani
(bez wzgle du na stan cywilny).
D por. pan.
KDK
panic (1) [Sota] D zn. mody szla-
chcic: Nie moze byc panic taki [Sota,
189, 52]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pol. dekl. m. D etym. ps. *pan-itj} syn
pana; zach.sow., pozniej pod wpy-
wem j. pol. takze wsch.sow. (np. ukr.
panyc). D rozwoj: zmiana przyrostka -ic
(/ *-itj}) ? -ic dokonaa sie najpierw
w polszczyznie kresowej (XVII w.),
a naste pnie w j. ogpol.; oprocz zn.
panna
historycznego wyksztacio sie nowe
przen. modzieniec wytworny, deli-
katny, rozpieszczony; mody elegant,
fircyk (zwykle z lekcewazeniem, iro-
nia lub pogarda).
D por. pan.
KDK
panie (1) [LA] D zn. mody syn moz-
nego pana: W Rzymie jedno panie
byo,/ Coz Bogu rado suzyo [LA, 173,
11]. D gram. rzecz., ps. dekl. -t- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *pane , panete, for-
macja utworzona od podstawy *pan{
za pomoca formantu -e be dacego
wykadnikiem kategorii nazw istot
niedorosych (por. jagnie , ciele
, zrebie
,
ksia
ze
). D rozwoj: formy lm. panie ta
stosowane w odniesieniu do realiow
dawnej Polski szlacheckiej zyskiway
znaczenie mozni panowie, magnaci,
np. panie ta koronne; wyraz wyszed
z uzycia.
D por. pan.
KDK
panna (9) [Sota, List, ZMB] D zn.
niezame zna dziewczyna z moznego
rodu, moda kobieta przed zamazpojs-
ciem, dziewica; takze okreslenie Matki
Boskiej: Wiedz, moja namilejsza
panno, ize aczkoliciem ja ot ciebie
daleko, a wszakoz wzgim nie bya ani
bedzie nad cie jina mia [List, 115, 8].
A rzeke cy: Panno, pena jes miosci!
[ZMB, 180, 29]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-a- ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
panna M. lp., panny W. lm. D etym.
ps. *pan-}na; zach.sow. stczes.
panna, hpanna niezame zna kobieta,
zakonnica, suzebna, czes. panna
dziewica, kobieta niezame zna, sc.
panna dziewica. D rozwoj: historia
wyrazu odzwierciedla przemiany kul-
turowe; wspoczesnie wychodzi z uzy-
cia, o czym swiadczy nacechowanie
ekspresywne zn.: moda dziewczyna
moja panno zart., narzeczona
panostwo
moja panna przest., kobieta nieza-
mezna stara panna z lekcewaze- D etym. ps. *panovati penic obowiaz-
niem, dezaprobata.
D por. pan.
KDK
panostwo (1) [ZB] D zn. rycerstwo,
ludzie nalezacy do stanu rycerskiego;
tu o sugach, pachokach: Jeli od
nich i powiedzie<l>i swemu starzejsze-
mu, jenze przyczyniw wie cej panostwa
i posa je ku swie
temu Bazeju [ZB, 31,
2-3]. D gram. rzecz., pol. dekl. n. D etym.
rzecz. zbior. utworzony formantem
-stvo (ps. *-}stvo) od podstawy panosa.
D rozwoj: stpol. panosstvo ? panosstvo
? panostvo w wyniku uproszczenia
i asymilacji w grupie spg.; wyraz rzad-
ko wyste pujacy w tekstach stpol.,
wyszed z uzycia w XVI w.
D por. pan, paosza.
KDK
panosza (4) [Sota, KS, ZB, LA] D zn.
szlachcic nizszego stanu, zwykle nie-
majacy herbu ani dziedzictwa, zalez-
ny od mozniejszej szlachty; suga,
pachoek: Ustawiamy, aby rycerz kaz-
dy alibo prosty panosza pod pewna
podniesiona choragwia na jej stanie
sta [KS, 124, 11]. A mia barzo wielki
dwor,/ Procz panosz trzysta rycerzow
[LA, 173, 14]. D gram. rzecz., pol. dekl.
mieszana. D formy tekstowe: panosze
M. lm. D etym. formacja pochodna od
stpol. pan, utworzona za pomoca
formantu -osza; mozliwe, ze w j. stpol.
jest to bohemizm por. stczes. panose.
D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia,
zachowany w formacji czas. panoszyc
).
(sie
D por. pan, panostwo.
KDK
panowac (2) [BZ] D zn. sprawowac
wadze
, wadac, rzadzic: Aby panowa D por. przepasac.
rybam morskim a ptakom [BZ, 72, 42].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. II -e, -esz; ndk. D formy
126
tekstowe: panujcie tr. rozk. lm. 2. os.
ki pana; zach.sow. czes. panovat,
sc. panovat (por. ac. dominari pa-
nowac, niem. herrschen panowac).
D rozwoj: ps. *panovati ? stpol. *pa-
novaci ? stpol., srpol. panovac; juz w j.
stpol. rowniez w zn. dominowac, miec
uprzywilejowana pozycje , byc was-
cicielem, rozporzadzac.
D por. pan.
IS
paralityk (1) [Ksw] D zn. cierpiacy na
paraliz: A tacy dobrze sie przez
onego niemocnego paralityka, trudna
niemoca urazonego, znamionuja [Ksw II,
11, 24]. D gram. rzecz. zyw., pol. dekl. m.
D etym. zap. ac. paralyticus (grec. pa-
ralytikos); inter. por. np. ros. paral-
tik, czes. paralytyk, ang. paralytic.
KDK
pas (1) [LA] D zn. czesc odziezy, waski
kawaek tkaniny, skory, cze sto zdo-
biony, przewiazywany nad biodrem;
zwykle na wierzchu ubrania: I mia
kazdy swe zote pasy [LA, 173, 18].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *pojas{ / ps.
czas. *pojasati / *jasati opasac,
opasywac; ogsow. czes., sc. pas,
duz., guz. pas, ros., ukr., bug. pojas,
(por. lit. juostas opasany, juosta
pas, ot. juosta pas). D rozwoj:
w j. zach.sow. zasza kontrakcja *po-
jas{ ? *pas{; prymarne zn. anato-
miczne cze sc ciaa, miejsce woko
tuowia nad biodrami, z tym zwiazane
zn. cze sc odziezy i dalsze waski
kawaek skory (tkaniny, papieru) su-
zacy do spinania czegos, powierzch-
nia w ksztacie dugiego prostokata
(np. pas ziemi, pola, a ki).
KDK
pasc (1) [RP] D zn. przewrocic sie
;
rzucic sie
na ziemie
(wbrew woli, pod
127
przymusem): Grozno sie tego prze-
le
kna,/ Pad na ziemie , eze ste
kna [RP,
196, 46]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
-e- ? stpol. kon. I -e , -esz (z tematem
pade, padziesz) || I -e, -esz (z tematem
padne , padniesz). D etym. pie. *pod- ||
*ped- pasc; ps. *pasti (/ *padti,
w ktorym doszo do dysymilacji grupy
dt ? tt ? st); ogsow. stczes. pasti,
czes. padnout, ros. past, ukr. pasti, sch.
pasti, scs. pasti (por. ac. pessum ire,
stind. padyate pada, awest. paidyeiti
idzie, przychodzi, stwniem. gi-fezzan
pasc, stang. ge-fetan pasc). D roz- purn as, awest. p3 r3 na-, goc. fulls).
woj: ps. *pasti ? stpol. *pasci ?
stpol., srpol. pasc; czas. do dzis wy-
ste
puje w zn. podstawowym, od XV w.
rowniez w zn. spotkac, przydarzyc
sie
, przytrafic sie
, w XVI w. takze
dosiegnac, zapac
D por. otpasc, I, II przepasc, spasc,
upasc.
patrzyc (1) [Park] D zn. zwazac na
cos, brac pod uwage : Ale bych ci nie
przeduzy/ Ani te sknosci uczyni,/
Patrzy obiecada meego/ Tobie tu napi-
sanego [Park, 109, 29]. D gram. czas., ps.
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; ndk. D etym. pie. *patro-
pozywienie, pasza, karma; ps. *pa-
triti dawac pozywienie, karmic ?
dbac o cos, dogladac ? patrzec;
ogsow. czes. patrit nalezec; spogla-
dac, sc. patrit nalezec, dotyczyc, podniesiona choragwia [KS, 124, 12].
ukr. dial. patryty patrzec, chorw.
patriti nalezec do kogos, scs. patriti
(por. ac. pabulum jedzenie, stind.
ti ochraniac, strzec, stwniem. fuo-
pa
tar, srwniem. vuoter, niem. Futter
pasza, karma, stado, orm. hauran
stado). D rozwoj: ps. *patriti ?
stpol. patrici ? stpol., srpol. patryc;
z przedr. o-patrzyc od XV w. takze
w zn. naprawic; oczyscic rane .
pewny
peny (4) [Sota, ZB, ZMB] D zn. 1. wy-
peniony po brzegi: A pena mise
nadrobi [Sota, 188, 30]. 2. niewymagaja-
cy uzupenienia, kompletny, cakowi-
ty: Od jegoz dotknienia dziecie pene
zdrowie wzie o [ZB I, 31, 15]. 3. prze-
niknie ty, owadnie ty czyms: A rzeke -
cy: Panno, pena jes miosci [ZMB, 180,
29]. D gram. przym., odm. zoz. D etym.
pie. pel(3 )- lac; ps. *pln{(j}) na-
peniony, cay, kompletny; ogsow.
czes. plny, ros. polnyj, bug. palen, scs.
pl}n{ (por. lit. plnas, ot. pilns, stind.
D rozwoj: ps. *pln{j} ? stpol. peny;
juz w j. stpol. rowniez w zn. za-
okraglony.
D por. napenic.
IS
pewniejszy (1) [Kgn] D zn. wzbudza-
jacy wieksze zaufanie: Alec dzisia
jeszcze pewniejsze nowiny sac nam
IS byy przez posa niebieskiego przynie-
siony [Kgn II, 35, 16]. D gram. przym., st.
wyzszy przym. pewny. D etym. derywat
od ps. *p{v}n{(j}) ? pewny, utwo-
rzony za pomoca przyr. *-ejszy (por.
milejszy). D rozwoj: przedpol. *p{v}-
nej}si ? stpol. *pevnejsi ? stpol.,
srpol. pevnejsy.
D por. pewny.
IS
pewny (4) [Kgn, KS] D zn. 1. okreslo-
ny, wyznaczony: Panosza pod pewna
2. wzbudzajacy zaufanie, dobry:
Alec wczora pewne wiesci sac ony
nam byy powiedziany [Kgn II, 35, 14].
D gram. przym., odm. zoz. D etym.
zach.sow. *p{v}n{(j}) / *p{vati
byc o czyms przekonanym; miec na-
dzieje ; zach.sow. czes. pevny
stay; mocny; zdecydowany, sc. pev-
ny silny, stay. D rozwoj: zach.sow.
*p{v}n{j} ? stpol. *pevny ? stpol.,
IS srpol. pevny; juz w j. stpol. wyraz
piate
wystepowa rowniez w zn. ustalony,
stay, trway, wolny od niebezpie-
czenstw oraz w zn. doskonay,
ktore zaniko w polszczyznie.
D por. pewniejszy, pwa, ufac.
piate (1) [Ksw] D zn. po piate, piaty
raz: A piate <dani sa nam> anjeli
swie
ci na nauczenie naszego nieumie-
nia [Ksw I, 10, 12]. D gram. przysow.
D etym. skostniaa forma B. lp. r. n.
licz. porz. piaty. D rozwoj: w j. stpol.
formy typu: czwarte, dziewia te, pia
te,
osme wyste puja obok wyr. przyim. po
czwarte, po dziewia te, sygnalizujac
kolejny sposrod numerowanych punk-
tow wypowiedzi; wychodza z uzycia
w ciagu XVI w.
D por. piaty.
piatek (1) [ZMB] D zn. piaty dzien
tygodnia: Usyszycie moj zame tek,/
Jen mi sie <z>sta w Wielki Piatek
[ZMB, 180, 4]. D gram. rzecz., ps. dekl. -
o- ? pol. dekl. m. D etym. zach.sow.,
pd.sow. *pe t{k{ / ps. licz. *pe t{;
czes. patek, sc. piatok, guz. pjatk,
sowen. petek, sch. petak, bug. pet{k,
scs. pet{k{. D rozwoj: ps. *pe t{k{ ?
pol. patek; w j. wsch.sow. formacje
z przyrostkiem -nica, np. ros. pjatnica;
prymarne zn. zachowano bez zmian.
D por. piaty.
KDK
piaty (1) [BZ] D zn. wystepujacy w ko-
lejnosci po czwartym: I stao sie
z wieczora a z jutra dzien piaty [BZ, 71,
36]. D gram. licz. porz. w odm. zoz.
u
D etym. pie. *penk -to piaty, licz.
porz. utworzony przyrostkiem *-to od
pie. licz. g. *penk ue pie
c; ps.
*pet{(j}); ogsow. czes. paty, ros. pja-
tyj, scs. pe
t{ (por. lit. penktas piaty,
prus. penkts, ind. penkti-, grec. pemp-
tos, ac. quintus, goc. fimfta); od tego
liczebnika (jak od wszystkich liczebni-
128
kow od 5 do 10) Sowianie utworzyli
rzecz. r. z. dawnej dekl. -i- *pe
t}, ktory
sta sie
liczebnikiem gownym.
D por. piate, piatek, piec.
AK
IS picie (2) [ZMB] D zn. napoj, pyn:
Picia woasz, piciac bych ci daa [ZMB,
gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
180, 24]. D
pol. dekl. n. D formy tekstowe: forma
piciac wzmocniona partykua -c / ci,
tzw. dativus ethicus. D etym. ps. *pit}je
/ ps. czas. *piti; ogsow. czes. pit
napoj, picie, ukr. pyttja picie,
sowen. ptje. D rozwoj: ps. *pit}je ma
pierwotne zn. czynnosc picia, wtor-
ne napoj; j. pol. zachowuje oba zn.
D por. pic, piwo.
KDK
pic (1) [RP] D zn. ykac pyny: Musisz
AK ji pic przez dzie ki [RP, 197, 69]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. II -e
, -esz; ndk. D etym. pie. *poi -
|| *p- pic; ps. *piti pic; ogsow.
czes. pt, ros. pit, scs. piti (por. ac.
bibere pic, grec. petai, stind. ptas
opity, stirl. ibim pije , alb. pi
pic). D rozwoj: ps. *piti ? stpol.
*pici ? stpol., srpol. pic.
D por. picie, piwo.
IS
piecza (1) [Ksw] D zn. troska, opie-
ka: Iz o sobie nijedne piecze nie
jimaja [Ksw II, 11, 16]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym.
ps. *peca (/ *pek-ja) troska, zmar-
twienie; pn.sow. stczes. pece, ros.
dial. peca troski, kopoty. D rozwoj:
zn. w j. stpol. to bohemizm biblijny,
odpowiednik ac. cura; stpol. zn. praw-
ne przewidziany prawem dozor nad
dziecmi lub kobietami wyszo z uzycia.
KDK
pieko (1) [Ksw] D zn. miejsce pobytu
dusz zmarych grzesznikow, skazanych
na wieczne pote pienie: I w tem to
miescie Korrozaim, w p<ie>k<l>e wie-
kujem, sm<ir>tn<em grzesze zanu>rzo-
129
ne i utone o [Ksw IV, 12, 12]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.
D etym. ps. *p}k{l{ smoa; ogsow.
czes. peklo, ukr. peklo, sowen. pekel,
scs. p}c}l{ smoa. D rozwoj: ps.
*p}k{l{ ? stpol. pkel ? stpol. pke
r. m., naste
pnie pod wpywem anto-
nimu rzecz. niebo oraz w wyniku toz-
samosci koncowek dekl. r. m. i r. n.
(D., C., N., Msc. lp.) ? peko r. n.;
pierwsze zn. smoa przetrwao w kil-
ku nazwach miejscowych, np. Pieko,
Piekielnice; zn. rel. powstao w wyniku
metaforyzacji.
KDK
pielgrzym (1) [LA] D zn. podroznik,
przybysz, obcokrajowiec: Da jim
osobne trzy stoy,/ Za czwartym piel-
grzymi jedli [LA, 173, 21]. D gram. rzecz.,
pol. dekl. m. D etym. zap. ac. przym.
peregrnus cudzoziemski, zagranicz-
ny, obcy z posrednictwem stwniem.
piligrim; por. takze stpol. imie Piel-
grzym; inter. por. np. ang. pilgrim,
niem. Pilger, wos. pellegrino, franc.
pelerin. D rozwoj: zn. ulego zawezeniu:
przybysz, podroznik ? podrozuja-
cy do miejsc swie tych; patnik.
KDK
pieluszka (2) [Ksw] D zn. kawaek
potna do spowijania niemowle cia:
Bo dziewica Maryja az pieluszek
dobrych <w to wrzemie > nie jimiaa
[Ksw IV, 13, 28]. Nalezli ji, prawi, p<ielusz-
kami> ogarnienego a w jaskach poo-
zonego [Ksw IV, 13, 30]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym.
zdr. od ps. *peluX a (/ps. *pelena);
pn.sow. czes. dial. peluska, sc. pe-
luska, br. dial. pjaljuski (por. lit. plene
bonka, ac. pellis skora, powoka,
grec. pella, niem. Fell). D rozwoj: pier-
wotne zdr. pieluszka stao sie nazwa
podstawowa, neutralna znaczeniowo,
a pielucha nabraa nacechowania sty-
listycznego.
KDK
piec
pieniadz (1) [RsP, RsK] D zn. metalo-
wy srodek patniczy, zwykle w lm.
pieniadze pewna suma pienie dzy:
Tako mi Bog pomozy, jako Szczepan
mia mi pacic trzy grzywny w rok ot
mych pienie dzy [RsP. 45, 24]. Jako prawie
wiemy i swiaczczymy, ez dominus
Episcopus Cracoviensis wzia dwoje
pieniadze za jedna dziedzine w prze-
chod [RsK, 48, 13]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
Z } / *pene
*pene g} / stwniem. pfen-
ning (niem. Pfenning); ogsow. czes.
peniz, sc. peniaz, ros. penjaz, ukr.
pinjaz, scs. pene
Z } (por. stang. penig,
pening, ang. penny, szwedz. pengar,
hol. peuning, lit. pinigas, we g. penz).
D rozwoj: gowna zmiana zn. polega
na rozszerzeniu zakresu (generaliza-
cja) moneta ? srodek patniczy
w ogole; wyszy z uzycia stpol. ter-
miny prawne gowne pienia dze kara
za zabojstwo, celne pienia dze opa-
ta celna, ida ce pienia dze be dace
w obiegu.
KDK
pies (1) [Tecz] D zn. zwierze
domo-
we: Kamacie, chopi, jako psi, byscie
tacy byli [Tecz, 194, 16]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
ps. *p}s{; ogsow. czes. pes, ros. pjos,
bug. pys, pes, scs. p}s{.
KDK
piec (1) [Ksw] D zn. licz. gowny,
odpowiadajacy liczbie 5: Stapiw, pra-
wi, anje Bozy w zaste py poganskiego
<krola, pobi jesc> we zborze asyr-
skiem, to je poganskiem sto tysie cy
<...ty>sie cy i piec tysie
cy luda pogan-
skiego [Ksw I, 10, 9]. D etym. pie. *penkue,
ps. *pe t}; ogsow. czes. pet, ros. pjat,
bug. pet, scs. pet} (por. lit. r. m. penk,
~
r. z. penkios, ot. r. m. pieci, r. z. pecas,
~
awest. panca, grec. pente, ac. qun-
que); ps. liczebniki typu pie c (takze
szesc,.., dziesie
c) sa z pochodzenia
pilnie
rzecz. abstrakcyjnymi dawnej dekl. -i-,
jak wszystkie abstrakta wyste pujacymi
tylko w lp. D rozwoj: od j. stpol. po-
ste
puje zmiana aczliwosci skadniowej
z rzeczownikiem oraz koncowek flek-
syjnych, bez zmian znaczeniowych.
D por. piaty.
pilnie (1) [RP] D zn. gorliwie, staran-
nie, dokadnie: Pomozy mi to dziao
sozyc,/ Bych je mog pilnie wyozyc
[RP, 195, 4]. D gram. przysow. D etym.
pierwotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej
ps. przym. *pil}n{ / czas. *piliti sta-
rac sie, dbac, por. stczes. przysow.
ple starannie, stczes. pilniti przy-
naglac, pope dzac; przym. pn.sow.
guz. pilny pilny, pracowity, czes.
pilny pilny, gorliwy, pracowity, nagla-
cy, ros. dial. pilnyj gorliwy, ukr.
pylnyj pilny, uwazny. D rozwoj:
w stpol. obocznie forma pilno, gene-
tycznie M., B. lp. r. n. odm. prostej ps.
przym. *pil}n{.
pirwy zob. pirzwy.
pirzwej (1) [Ksw] D zn. najpierw,
naprzod, przede wszystkim: I mowi
pirzwej siedzacym: Wstan! [Ksw II, 11, 14].
D gram. przysow. D etym. pie. *pr
v-o-s
poczatkowy (por. lit. prmas, ac.
primus); ps. prv{j}; ogsow. czes.,
sc. prvy, ros. pervyj, bug. parvi, parv;
z przyr. st. wyzszego -ej, ps. *eje po-
chodzi od przym., wtornie licz. porz.
pirzwy. D rozwoj: dzis po zmianach
fonetycznych jako pierwej, forma prze-
starzaa.
D por. pirzwy.
pirzwy, pirwy (3) [BZ, Ppu] D zn.
stojacy na samym czele ciagu obiek-
tow zywych lub martwych, zjawisk,
zdarzen, terminow: Poczynaja sie
pirwe ksiegi Mojzeszowy, Genezis [BZ,
130
71, 1].Pirzwy psalm wypowiada [Ppu I, 52,
arg]. Dgram. licz. porz. D formy tekstowe:
(w) pirwe (niedziele) B. lm. r. z. D etym.
pie. *pr-uo pierwszy, przedni; ps.
pierwotnie przym., wtornie
*prv{(j}),
licz.; ogsow. czes., sc. prvy, ros. per-
vyj, sch. pr v, scs. pr}v{ (por. lit. pr-
AK
mas, ac. prmus). D rozwoj: w XVII w.
cakowicie wyparty przez forme stop-
nia wyzszego pierwszy.
D por. pirzwej.
AK
pisac (13) [Ksw, Kgn, Park] D zn. for-
muowac tekst na pismie; zapisywac,
przepisywac: Ta sowa pisze madry
Salomon [Ksw II, 11, 1]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e ,
-esz; ndk. D formy tekstowe: pisz tr.
rozk. lp. 2. os., pisan im. cz. przesz.
bierny M. lp. r. m., odm. prosta, pisza c
im. cz. ter. czynny B. lp. r. m., odm.
prosta. D etym. pie. *pei k- || *pik-
pstrzyc, malowac; ps. *pisati ryso-
wac, kreslic znaki, malowac; ogsow.
BT czes. psat, sc. pisat, ros. pisat, ukr.
pysaty, sch. pisati, scs. pisati (por. lit.
AK
pi~
esti malowac kredkami lub we g-
lem, stprus. peisai pisza, ac. pictu-
ra obraz, pingere malowac, grec.
poiklos pstry, barwny, stind. pikte
maluje, ind. pimsati zdobi, ang.
picture obraz). D rozwoj: ps. *pisati
? stpol. *pisaci ? stpol., srpol. pisac;
pierwotne zn. barwic, malowac,
pozniej znaczyc barwami, od XIV w.
stawiac litery, cyfry; dawne zn.
zostao zachowane w pol. wyrazie
pisanka jajko malowane, ozdobione
ornamentem.
D por. napisac, pisanie, pismo.
BT IS
pisan zob. pisac.
IS
pisanie (1) [Ksw] D zn. to, co na-
pisane; tekst, utwor, tu we fraz.
Swie
te Pisanie Biblia: Ale w Swie
-
131
tem Pisani cztwiorakim ludziem, po-
budzaje je, mo<wi Bog> wszemogacy
[Ksw II, 11, 8]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. n. D etym. ps. *pi-
san}je / ps. czas. *pisati; ogsow.
D rozwoj: zn. podmiotowe jest juz
przest., w uzyciu pozostaje zn. czyn-
nosciowe, takze fraz. Swie te Pisanie
zostao zastapione przez Pismo Swie te.
D por. pisac.
KDK
pismo (4) [Park] D zn. to, co napisane,
litery: Zwykem pismem cao tak da
[Park, 108, 20]. Pismem rozny gos da
w sobie [Park, 109, 32]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n. D etym. ps.
*pis}mo / ps. czas. *pisati; ogsow.
czes. psmo pismo, ros. pismo list, plecie [Satyra, 191, 2]. D gram. czas., ps.
pismo, pisanie, scs. pisme , pismene
litery, pismo. D rozwoj: od stpol.
wyraz pismo mia takze dwa inne zn.:
dokument, list urze dowy lub prywat-
ny, utwor, dzieo (literackie, nauko-
we...), oba zachowane bez wie kszych
zmian; por. fraz. uczony w pismie
erudyta, szczegolnie w zakresie hu-
manistyki.
D por. pisac.
KDK
piszac zob. pisac.
piwo (1) [Sota] D zn. napoj o nie-
wielkiej zawartosci alkoholu, wyrabia-
ny z ekstraktu sodowego z dodatkiem
chmielu: Przetoc sto wieliki swiebo-
da,/ Staje na nim piwo i woda [Sota, 188,
9]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *pivo (/ ps. czas.
*piti) to, co sie
pije, napoj, wtornie
napoj alkoholowy wyrabiany ze sodu
zbozowego; ogsow. czes. pivo, ros.
pivo, scs. pivo napoj, pyn. D rozwoj:
najwazniejsza ogsow. zmiana zn. po-
legaa na zwezeniu zakresu zn.: napoj,
pyn ? okreslony gatunek napoju.
D por. picie.
KDK
pacic
plemie (1) [LA] D zn. potomstwo,
pokolenie, rod; takze potomek: Aby
jim jedno plemie da [LA, 173, 31].
D gram. rzecz., ps. dekl. -n- ? pol.
dekl. n. D etym. pie. *pledh-men; ps.
*pleme , plemene; ogsow. czes. ple-
me, ros. plemja, scs. pleme
(por. grec.
plethos tum, mnostwo ludzi, ac.
plebs). D rozwoj: w powyzszym zn. wy-
raz juz przest.; zn. zachowane jeszcze
we fraz. bibl., np. ludzkie, czowiecze
plemie wyrodni, zli ludzie.
D por. pod.
KDK
plesc sie (1) [Satyra] D zn. splatac,
zaplatac; tu: mieszac sie (o myslach
i uczuciach): Wiele sie w jich siercu
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz;
ndk. D etym. pie. *plekt- plesc, spla-
tac; ps. *plesti (od wcz.ps. *plekti,
w ktorym zasza dysymilacja grupy *kt
? tt ? st); ogsow. czes. plest, ros.
plest, spletatsja, chorw. plesti, scs. plesti
(por. lit. plesti plesc, ac. plectere
splatac, grec. plekein splatac kilka
nici w jedna, stind. prasna plecion-
ka, kosz, stgerm. flechtan plesc,
niem. flechten, hol. vlechten, szwedz.
flata). D rozwoj: ps. *plesti ? stpol.
IS
*plesci ? stpol. plesc ? srpol. plesc;
w j. stpol. takze w zn. mieszac sie do
czegos.
IS
pacic (1) [RsP] D zn. dawac pieniadze
jako zwrot pozyczki, naleznosc za
towar albo danine : Tako mi Bog
pomozy, jako Szczepan mia mi pacic
trzy grzywny w rok ot mych pienie dzy
[RsP, 45, 23]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e
, -isz; ndk.
D etym. pie. *pel(3 )- okrywac, osa-
niac; skora; ps. *platiti dawac
kawaki potna ? dawac zapate za
cos (od rzecz. ps. *polt}no tkanina
lniana || *plat{ kawa tkaniny);
paczecy 132

ogsow. czes. platit, ros. platt, sch.
platiti, scs. platiti (por. lit. platus
szeroki, ot. platt rozszerzac,
grec. platys szeroki). D rozwoj: ps.
*platiti ? stpol. *pacici ? stpol.,
srpol. pacic; rozwoj zn. zwiazany
ukr. plid, scs. plod{; ten sam morfem
rdzenny w wyrazie plemie . D rozwoj:
w podanych wyzej zn. wyraz pod
wyszed z uzycia.
D por. plemie , podzic.
KDK

z uzywaniem na terenie Sowianszczyz- podzac zob. podzic.

IS
ny kawakow potna jako srodka patni-
czego, od XIV w. pacic, wynagra- podzic (3) [BZ] D zn. 1. poczynac
dzac, ale takze miec pewna wartosc, nowe zycie, powodowac powstanie
kosztowac. istoty zywej; rozmnazac: Uczyni
IS Bog zwierzeta ziemska (...) i rozli-
paczecy zob. pakac. czne robactwo, iz to sie podzi po
IS ziemi w swem przyrodzeniu [BZ, 72, 40].
pakac (2) [List, ZB] D zn. wylewac zy, D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
szlochac, kac: A tako s toba sie pol. kon. III -e, -isz; ndk.
rozstajac, sierce me je o barzo pakac podzac D zn. 2. wydajacy nasiona,
[List, 115, 7]. D gram. czas., ps. kon. III przynoszacy plon: A drzewo noszac
-jo- || -je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk. owoce a majac kazdy siemie podzac
D formy tekstowe: pacze cy im. cz. ter. podug przyrodzenia swego [BZ, 71, 19].
czynny M. lp. r. z., odm. prosta. D etym. D gram. im. cz. ter. czynny, odm. prosta.
pie. *plak- tuc; ps. *plakati pa- D formy tekstowe: podzcie tr. rozk. lm. 2.
kac, *plakati se opakiwac; bic sie os. D etym. ps. *ploditi wydawac pody;
w piersi na znak zaoby; ogsow. rodzic ? rzecz. *plod{ pod, owoc;
czes. plakat pakac, ros. plakat, ogsow. czes. plodit owocowac, po-
plakatsja skarzyc sie na cos, sch. dzic, rodzic, ros. plodt rodzic, sch.
plakati, scs. plakati (por. lit. plakti bic, ploditi rodzic, plenic, ploditi se roz-
biczowac, ot. placinat celowac, to- mnazac sie (por. lit. peldu ochra-
czyc, odbijac, ac. plangere uderzac, niam, prus. peldinus uzyska, stang.
stgrec. *plaki o, grec. plesso bije
, ude- bloed owoce drzewa, zboze, srhol. blat
rzam, stniem. fluohhon przeklinac, pody polne). D rozwoj: ps. *ploditi
wymyslac). D rozwoj: ps. *plakati ? ? stpol. *poZ ci ? stpol., srpol. poZ ic;
stpol. *pakaci ? stpol., srpol. pakac; forma im. (dawny B. lp. r. m.) prze-
im. cz. ter. czynny pacze cy wyszed ksztaca sie w j. srpol. w im. przysow.
z uzycia w 1. po. XVI w. wspo.
IS D por. plemie , rozpodzic sie, wspo-
pod (5) [BZ, LA] D zn. 1. rodzaj, dzic, pod.
gatunek: Wspodzcie wody z siebie IS
pod rybny, dusze zywne, i pod lata- puc
jacy nad ziemia [BZ, 71, 29]. I wspodzia pwiacy (1) [Ksw] D zn. pynacy; tu w zn.
ziemia ziele majac siemie podug przen.: chwiejacy sie, wahajacy sie:
podu swego [BZ, 71, 18]. 2. potomek: Galaa, wyprawia sie: miasto pwiacych,
Nie mia po sobie zadnego podu [LA, to je nieustawiczstwo ludzi grzesznych
173, 28]. D gram. rzecz., ps. dekl. -u- ? [Ksw I, 10, 20]. D gram. im. cz. ter. czynny,
pol. dekl. m. D etym. ps. *plod{; odm. zoz. D etym. pie. *pleu- || *plou- ||

ogsow. czes., sc. plod, ros. plod, plu- || plu- padac, ciec; pywac; ps.
133
im. od czas. *pluti, plovo poruszac sie
po wodzie, pynac; ogsow. stczes.
pluti, czes. plouti, ros. plyt, sch. pu ti,
scs. pluti (por. lit. plauti myc, pukac,
ot. pla^ust namaczac, ac. pluere pa-
dac (o deszczu), grec. pleo pyne,
stind. plavate pywa, toch. plu- latac,
stwniem. floum spyw, ang. flow
ciec). D rozwoj: wyraz rzadki w dobie
stpol., w j. srpol. wychodzi z uzycia.
D por. pynac, wypawic.
pug (3) [Satyra] D zn. narze
dzie rol-
nicze, suzace do orania, majace le-
miesz i odkadnice : Rzekomo pugi
oprawiaja;/ Zelazna wic doma sozy,/
A drzewiana na pug wozy [Satyra, 191, 8].
Rzekomoc mu pug orac nie chce
[Satyra, 191, 18]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *plug{;
ogsow. czes., sc. pluh, ros., ukr.,
bug. plug. D rozwoj: z uzycia wyszy
dawno zn.: 1. jednostka miary po-
wierzchni gruntu wielki pug wynosi
ok. 90 morgow, sredni ok. 60, may
ok. 2030; 2. podatek pacony od
gruntu mierzonego na pugi.
pwiacy zob. puc.
pynac (2) [ZMB, RP] D zn. ciec, lac
sie
: Krew po tobie pynie, te c bych ja
utara [ZMB, 180, 23]. D gram. czas., ps.
kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. I -e
-esz; ndk. D etym. ps. *plynoti zaczac
ciec, pywac, czas. inchoat. od plyti +
przyr. -no-, ktory z kolei jest zwiazany
etymologicznie z ps. *pluti poruszac
sie
po wodzie, pynac; ogsow. czes.
plynout pynac; wynikac, br. dial.
plynuc ciec, przepynac, niesc sie, po polsku (1) [RP] D zn. w jezyku
sch. plnuti zalac, scs. *plyti pynac,
pywac. D rozwoj: ps. *plynoti ?
stpol. *pyna
ci ? stpol., srpol. pyna
juz w j. stpol. wyraz wystepowa row-
niez w zn. posuwac sie po powierzch-
po
ni wody, przeprawiac sie przez wode
lub w zn. przen. ziemia pyna ca mle-
kiem a miodem kraina obfitujaca we
wszelkie dobra; wspoczesnie funk-
cjonuja rowniez inne zn. przen. czas.,
np. wynikac z czego, byc naste
pstwem
czego, mijac, przemijac (o zyciu,
czasie).
D por. puc, wypawic.
IS
po (14) [B, Pfl, RsP, RsK, ZB, BZ, LA,
IS ZMB, Satyra, Ppu] D zn. zgodnie z; za;
sygnalizuje naste pstwo w czasie i prze-
strzeni, takze cel, przyczyne lub miej-
sce czynnosci: Bogosawiony maz,
jen jest nie szed po radzie niemiosci-
wych [Pfl I, 17, 1]. Namysem potraci
kliny,/ Biezy do chrosta po jiny [Satyra,
191, 20]. D gram. przyim. rza dzacy B. lub
Msc. D etym. prawdopodobnie dwa
przyimki pie. *pos przy, za, po oraz
*(a)po od, precz kontynuuje pierw-
otny ps. przysowek, wtorny przyimek
*po; ogsow. czes. po, ros. po, scs. po
(por. grec. apo, sans. apa, lit. przyim.
po~ oraz prefiksalne po- || pa-, ot. pa,
ac. post, franc. apres). D rozwoj: w przy-
KDK kadach brak pierwotnej celownikowej
rekcji (chyba ze forme radzie w wyr.
IS
po radzie uznac za C., nie Msc.)
zachowanej do dzis tylko w przysow.
typu po polsku oraz w folklorze lud.,
zwaszcza w piosenkach, np. Na sie-
, radzkim rynku siedzi baba w koszu,
sprzedaje chopokow po jednymu gro-
szu; nie tylko w j. pol., ale tez w in-
nych j. sow. cze sta adwerbizacja pier-
wotnego wyrazenia przyim. potem.
D por. po polsku, potem.
AK
polskim: Wstan, mistrzu, otpowiedz,
jestli umiesz,/ Za po polsku nie ro-
c; zumiesz [RP, 197, 82]. D gram. przysow.
D etym. skostniae wyr. z ogsow. po
w pierwotnej celownikowej rekcji
pobic
z przym. w dawnej odm. prostej; adwer-
bizacja tego typu wyr. przyim. tez
w innych j. sow. czes. po anglicku
po angielsku, po domacku po do-
mowemu, po staru po staremu, ros.
po-polski po polsku, poprostu (obok
prosto) po prostu. D rozwoj: zywotny
sposob derywacji przysowkow na
wzor dawnych po cichu, po mau,
takze od nowych podstaw pochodze-
nia obcego: po chuligansku, po dykta-
torsku, po dyletancku oraz od przym.
we wspo. odmianie: po bozemu, po
cywilnemu, po dziecinnemu, po stare-
mu, po pijanemu oraz z zaimkami: po
mojemu, po swojemu.
D por. polski.
pobic (1) [Ksw] D zn. pomordowac,
pozabijac: Jenze anje (...) stapiw,
prawi, anje Bozy w zaste py <krola,
pobi jesc> we sborze asyrskiem [Ksw I,
10, 8]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym.
ps. *pobiti; ogsow. czes. pobit, ros.
pobt, sch. pobiti, scs. pobiti. D rozwoj:
w j. stpol. czas. funkcjonowa takze
w zn. zabic, pokonac w walce, ktore
zaniko w dobie srpol.; wowczas takze
wyraz pobic zastapiony zosta przez
zabic.
D por. bic, zabic.
pobrac (2) [RsP] D zn. wziac cos,
zabrac, odebrac (cos komus): Jako
Wawrzyniec pobra na swem zyto, a nie
na Mirosawinie [RsP, 45, 26]. D gram.
czas., ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I
-e
, -esz; dk. D formy tekstowe: pobraa
cz. przesz. lp. 3. os. D etym. ps.
*pob}rati / *b}rati; ogsow. czes.
pobrat pobrac sie , ros. pobrat, scs.
pob}rati, iz{brati. D rozwoj: ps. *po-
b}rati ? stpol. *pobraci ? stpol.,
srpol. pobrac; w dobie stpol. wyraz
funkcjonowa rowniez w poaczeniach:
134
pobrac kogos zabrac komus cos, ogra-
bic kogos, otrzymac, dostac, pobrac
sie
odejsc, pojsc; w j. srpol. takze
w zn. wybrac, powoac na jakies fun-
kcje, wziac wiele a. wielu z jednego
miejsca na inne, zupic, obrabowac.
D por. brac, wybrac.
IS
pobudzac (3) [Ksw] D zn. zache cac;
podniecac; popychac do czegos:
I zmowi Syn Bozy sowa wielmi zna-
mienita, jimiz kazda dusze pobudza,
pone ca i powabia. Pobudza, rzeka [Ksw
II, 11, 4-5]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
|| -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
D formy tekstowe: pobudzaje im. cz. ter.
czynny M. lp. r. z., odm. prosta.
h h
D etym. pie. *b eud - czuwac, nie
AK
spac; uwazac; ps. *pobudjati prze-
rywac komus sen (iter. do czas. *po-
buditi / *buditi) ? zach.sow. *pobu-
Z ati; ogsow. czes. pobuzovat, ros.
pobuzdat, sch. pobuditi, scs. pobuditi
(por. lit. ba^ usti naganiac, pope dzac,
pobudzac, stind. bodhayati budzi).
D rozwoj: przedpol. *pobuZ ati ? stpol.
pobuZaci ? stpol., srpol. pobuZ ac;
w j. stpol. formy im. cz. ter. w odm.
prostej zaniky; do dzis zachowaa sie
postac B. r. m. pobudzaja c, ktora ulega
adwerbizacji w j. srpol.
IS
pobudzaje zob. pobudzac.
IS
IS
pobyt (1) [B] D zn. przebywanie,
bycie: A na swiecie zbozny pobyt,/
Po zywocie ra<j>ski przebyt [B, 163, 8].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *pobyt{ / ps.
czas. *pobyti za pomoca formantu -t{.
D por. byc, przebyt.
KDK
poczac (sie) (4) [Ksw, RsK, List] D zn.
1. wykonac pierwsza cze sc jakiejs
czynnosci; rozpoczac cos: Dziwne
rzeczy, w miosci be
dac, pocze y sie
miedzy nama, toc jest, aby mnie nie
135 pod
zapomniaa, barzociem twej miosci Musi ji w tem poczcic wszaki [Sota, 189,
pocza prosic [List, 114, 4]. 2. zaczepiac 53]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
kogos, wywoac zwade : Wodek po- ? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
cza na Warcisawa i rany da naprzod *poc}stiti / czas. *c}stiti / rzecz.
[Rsk, 48, 16]. D gram. czas., ps. kon. II -o- *c}st}; ogsow. stczes. poctiti, czes.
|| -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy poctt, ros. poctt, sch. cstiti czcic,
tekstowe: pocze cha aoryst lm. 3. os. scs. c}stiti. D rozwoj: juz w j. stpol.
D etym. pie. *ken- wyrastac, pojawiac w zn. uczcic, oddac czesc wyste po-
sie; ps. *poce ti / *ceti, *c}no za- way obocznie poczcic i uczcic, czas.
czac, rozpoczac; ogsow. czes. poct, poczcic wyszed z uzycia w j. npol.
ros. pocat, chorw. poceti, mac. pocne, D por. czesc.
scs. poce ti zaczac. D rozwoj: ps. IS

*poce ti ? stpol. *poca

ci ? stpol., poczynac sie (3) [Sota, BZ, Ppu] D zn.
srpol. pococ; juz w j. stpol. czas. wy- wykonywac pierwsza cze sc jakiejs
stepowa w zn. dac poczatek zyciu, czynnosci; zaczynac: Poczynaja sie
zajsc w ciaze, ktore w epoce srpol. ksiegi gosnych chwa [Ppu I, 52, arg].
stao sie zn. gownym. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
D por. poczatek, poczynac. pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D formy
IS tekstowe: poczyna sie cz. ter. lp. 3. os.
poczatek (3) [Ksw, Pfl, BZ] D zn. D etym. ps. *pocinati se , iter. do *po-
pierwsze chwile dziania sie czegos, ce
ti se
; ogsow. czes. pocnat, ros.
pierwszy skadnik zbioru, ciagu w prze- pocinat, sch. pocinjati, scs. pocinati.
strzeni: Iz jesc tako smierne przyszcie D rozwoj: ps. *pocinati se ? stpol.
i tako smierne narodzenie <Syna *pocinaci se
? stpol., srpol. pocynac
Bozego>, jenze przez poczatka z Bo- se
; w j. stpol. wyraz funkcjonowa
giem Occem jesc krolewa [Ksw IV, 13, takze w zn. dawac zycie.
32]. Na pocza tce Bog stworzy niebo D por. poczac (sie ).
IS
i ziemie [BZ, 71, 1]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. pod (16) [RsK, Kgn, Park, KS, BZ, Satyra]
t{k{ / ps. im. biernego cz.
ps. *poce D zn. ponizej; w poblizu; w bliskosci;
przesz. *poce t{ za pomoca formantu w zaleznosci od czegos lub kogos:
-{k{; ogsow. czes. pocatek, ros. po- Zgromadzcie sie wody, jez to pod nie-
catok, sch. pocetak. D rozwoj: forma bem sa [BZ, 71, 12]. Niektorzy z naszych
Msc. na pocza tce jest umotywowana slachcicow (...) ni pod czyja choragwia
historycznie, forma nowsza na pocza t- z naszej wojski stanowic sie obykli [KS,
ku jest wynikiem wyrownan analogicz- 124, 6]. Tedy sie podda pod drugie trzy
nych, majacych na celu uniknie cie grzywny [RsK, 48, 27]. Jedwo wynida pod
obocznosci k : c w temacie i be dacych poudnie [Satyra, 191, 6]. D gram. przyim.
wynikiem ekspansji koncowki -u (z ps., rzadzacy N. lub B., a narze dnikowa
dekl. -u-); na uwage zasuguje wtorne lub biernikowa rekcja przyimka jest
zn. przen. powod, przyczyna czego, zalezna od czas., np. w wypadku czyn-
zrodo, z ktorego cos pochodzi. nosci umieszczania czegos pod czyms
D por. koniec, poczac (sie ). rzecz. w B. lub N., zas w wypadku
KDK stanu, bycia pod czyms w N., np.
poczcic (1) [Sota] D zn. uczcic, oka- kasc pod sto i poozyc pod stoem,
zac czesc: Nie moze byc panic taki,/ ale byc, lezec pod stoem. D etym. ps.
podac
*pod{; ogsow. czes. pod, pode, ros.
pod, bug. pod, scs. pod{. D rozwoj:
w XIVXVI w. wystepuje zaprzeczone
wyr. przyim. z zaimkami, a nie jak
obecnie przyim. z zaprzeczonymi za-
imkami, por. wyzej: ni pod czyja pod
niczyja oraz ni zacz za nic.
AK
podac
podany (1) [Ksw] D zn. wydany (ko-
mus): Z jich many maja byc podani,
a konie jich temu to podkomorzemu za
wine maja byc przydany [Ksw, 124, 14].
D gram. im. cz. przesz. bierny, odm.
prosta. D etym. forma utworzona od
czas. ps. *podati; ogsow. czes. podat,
ros. podat, chorw. podati, scs. podati.
D rozwoj: w j. pol. formy odm. zozonej
im. ulegy adiektywizacji (stay sie im.
przym. biernymi); z odm. prostej zacho-
way sie tylko formy r. n. typu: podano.
D por. dac.
podany zob. podac.
poddac sie (2) [RsK] D zn. zobowia-
zac sie
, przyjac odpowiedzialnosc pod
kara: Tedy sie podda pod drugie trzy
grzywny [RsK, 48, 27]. D gram. czas., ps.
kon. V atem. ? pol. kon. IV -am, -asz;
dk. D etym. ps. *pod{dati se / *dati;
w innych j. sow. tworzony za pomoca
roznych prefiksow, por. czes. poddat
se, ros. poddatsja poddac sie
, chorw.
predati poddac, mac. predade pod-
dac. D rozwoj: juz w j. stpol. w zn.
ulec w walce; skapitulowac oraz
zgodzic sie na cos; podporzadkowac / *kloniti. D rozwoj: ps. *pod{kloniti
sie
komus, czemus.
D por. dac.
podeprzec (1) [ZMB] D zn. podtrzy-
mac cos od dou lub z boku, dac
podpore : Twoja gowka krzywo wisa,
te
c bych ja podpara [ZMB, 180, 22].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
pol. kon. I -e
, -esz; dk. D etym. pie.
136
*(s)per- podpierac, wspierac, opie-
rac; ps. *pod{perti (/ ps. czas.
*perti cisnac, wywierac nacisk) ?
*pod{preti || *pod{pereti || *pod{preti;
ogsow. czes. podeprt, ros. podperet,
sch. podupreti, mac. podpre, scs. pod{-
preti (por. lit. sprti podpierac, ot.
spert wierzgac, ac. spernere odpy-
chac, odsuwac, stind. sphurati od-
traca (noga)). D rozwoj: zach.sow.
*pod{preti ? stpol. *podepreci ?
stpol., srpol. podeprec.
D por. zaprzec sie .
IS
podjac (1) [Ksw] D zn. podniesc, tu:
doznac czegos, przyjac: A pogani
smierc podje li [Ksw I, 10, 11]. D gram.
czas., ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I
-e
, -esz; dk. D etym. ps. *pod{je ti;
ogsow. ros. podnjat, chorw. podici,
scs. pod{jeti. D rozwoj: ps. *pod{jeti ?
stpol. podja ci ? stpol., srpol. podjoc;
IS podst. zn. w j. stpol. i srpol. to pod-
niesc, w j. npol. przewaza juz zn.
IS
zobowiazac sie do zrobienia czegos,
zdecydowac sie , zgodzic sie wykonac
cos.
D por. jac, pod.
IS
podkonic (2) [Ksw] D zn. skonic,
poozyc: Toc ubo<g>i krolewic by,
ize nie jimia, gdzieby swoje gowe
podkoni (...) a przeto, ize nie jima
w swem narodzeni, gdzie by swa g<owe
podkoni> [Ksw IV, 13, 25]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk. D etym. ps. *pod{kloniti
? stpol. *podkonici ? stpol., srpol.
podkonic; w j. srpol. forma ta zostaa
IS wyparta przez czas. z przyr. po-: po-
konic.
D por. pokonic sie .
IS
podkomorzy (3) [KS] D zn. urzednik
dworski, zarzadzajacy majatkiem i do-
chodami panujacego, pozniej urzed-
137
nik ziemski, sadzacy spory graniczne:
Paknie li tacy dalej w naszej wojnie
beda nalezieni przez podkomorzego,
pod ktorym sa, z jich many maja nam
byc podani, a konie jich temu podko-
morzemu za wine maja byc przydany
[KS, 124, 1517]. D gram. rzecz., pol. dekl.
przym. D etym. stpol. podkomorze
w analizie morfemowej dzieli sie na:
1. pod- prefiksalny wykadnik pod-
rzednosci (por. niem. unter-, franc.
sous-), lub przyimek wchodzacy
w skad wyrazenia pod komora ; 2. ko-
mor- podstawa komora / ac. ca-
mara, camora pokoj, mieszkanie,
jadalnia, skarbiec; 3. -e- formant
(/ ps. *-}je) w funkcji strukturalnej.
D rozwoj: stpol. nazwy urze dow zakon-
czone na -e (/*-}je), typu podkomo-
rze, podczasze, podstole, przyjmuja
postac wtorna podkomorzy, podczaszy,
podstoli w wyniku procesow fonetycz-
nych (kontrakcja, scisnienie e) oraz
analogii do nazw innych urze dow,
bedacych genetycznie przym. (por.
owczy, wozny, wojski); wyraz wyszed
z uzycia, nalezy do archaizmow rze-
czowych (historyzmow).
KDK
podle (3) [Ksw, BZ, Sota] D zn. 1. obok,
w poblizu, przy, koo, wzduz: Podle
drogi, bo czego jemu byo dojc, nie
pa<mie ta> [Ksw II, 11, 20]. Kogo podle
siebie ma [Sota, 189, 66]. 2. zgodnie
z czyms: Wywiedz ziemia stworzenie
zywe w swem porodzie, dobytek,
robaki i zwierz ziemski jich podle
podobienstwa [BZ, 71, 38]. D gram. przy-
im. rzadzacy D. D etym. przyim. wtor-
ny, pn.sow. skostniaa forma wyraze-
nia przyim. ps. *po d}lje, czyli przyim.
po z D. lp. r. z. rzecz. *d}lja dugosc,
rozmiar, wzduz stczes. podle, czes.
podle, sc. podla, guz. podla, pola,
duz. podla, pola, pla, ukr. pilja, bilja,
strus. pod}le, pod{le, ros. podle. D roz-
podniesc
woj: wyraz wyszed z uzycia w XIX w.
D por. podug.
AK
podug (12) [Pfl, Kgn, Sota, Park, KS,
BZ, Ppu] D zn. 1. zgodnie z czyms,
stosownie do czegos; w okresleniach
sposobu, wzoru, zasady, podstawy po-
ste
powania: A wszegdymci Jozef po-
dug obyczaja niewiesciego ku je poro-
dzeniu jest ci on by dwie babce we-
zwa [Kgn II, 37, 100]. 2. zaleznie od
czegos: I wiele jinych potrzeb,/ Pod-
ug dostatka tego [Sota, 188, 12]. 3. bli-
sko, okoo: A be dzie jako drzewo, jez
szczepiono jest podug ciekacych wod
[Pfl I, 17, 3]. D gram. przyim. rza
dzacy D.
D etym. wyraz polski, paralelny do
wyrazu podle i w j. stpol. wspolnofunk-
cyjny z nim; skrot wyr. po dugu, czyli
przyim. po z C. lp. r. m. odm. prostej
przym. dugi; por. analogiczne pomau,
po prostu. D rozwoj: w XX w. wyszed
z uzycia, zastapi go przyim. wedug.
D por. podle.
AK
podniesiony zob. podniesc.
IS
podniesc
podniesiony (1) [KS] D zn. postawio-
ny; rozwiniety, rozpostarty; uniesiony:
Ustawiamy, aby rycerz kazdy alibo prosty
panosza pod pewna podniesiona cho-
ragwia na jej stanie sta [KS, 124, 12].
D gram. im. cz. przesz. bierny, odm. zoz.
D etym. im. od czas. *pod{nesti posta-
wic, uniesc / *nesti; ogsow. czes.
podnesti, ros. podnest, sch. podnesti, scs.
pod{nesti. D rozwoj: formy odm. prostej
i zozonej im. wystepoway w j. stpol.;
w j. srpol. postaci odm. prostej (podnie-
sion) wyszy z uzycia, natomiast formy
odm. zoz. ulegy adiektywizacji (pod-
niesiony); juz w j. stpol. gowne zn. czas.
podniesc to dzwignac, przesunac na
wyzszy poziom.
D por. niesc.
IS
podobienstwo
podobienstwo (3) [BZ] D zn. 1. gatu-
nek, stosowny ksztat: Opie c rzek
Bog: Wywiedz ziemia stworzenie zywe
w swem porodzie dobytek, robaki
i zwierz ziemski jich podle podobien-
stwa [BZ, 71, 38]. Uczyni Bog zwierzeta
ziemska, kazde podug podobienstwa
jich [BZ, 72, 39]. 2. podobizna, wzor:
I stworzy Bog czowieka ku obliczu
i ku podobienstwu swemu [BZ, 72, 44].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *podob}n}stvo /
ps. przym. *podob}n{ (/ wyrazenie
*po dobe / ps. *doba / pie. *dhobh-
stosownosc, nalezytosc). D rozwoj:
wyraz wieloznaczny; w pierwszym wy-
roznionym zn. bibl. wyraz ten w now-
szych przekadach zosta zastapiony
przez gatunek; w drugim zn. sta sie
podstawa fraz. na obraz i podobienstwo
czyjes; zagine
y zn.: prawdopodobien-
stwo, mozliwosc, porownanie, przy-
powiesc, alegoria.
D por. dobry.
podzwiganie (1) [RsK] D zn. pobiera-
nie, sciaganie pieniedzy: Ez po po-
dzwiganiu pienie dzy uczyni Mathias
szkody C grzywien w rolach, w gajoch
i w akach i w dziedzinie Pre docie [RsK,
48, 6-7]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pol. dekl. n. D etym. ps. *pod{vigan}je
/ ps. czas. *pod{vigati || pod{viZ ati.
D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia.
pogan (93) [Ksw, Pfl, Ppu] D zn.
w odroznieniu od Zydow i chrzes-
cijan innowierca; takze: obcy, cudzo-
ziemiec: Tako lud Bozy <przez an>je-
a wicie zstwo odzirzeli, a pogany smirc
podje li [Ksw I, 10, 10]. Zadaj ode mnie,
a dam ci pogany w dziedzictwo twoje
i w trzymanie tobie kraje ziemskie
[Ppu II, 53, 8]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
D etym. zapozyczenie ac. lud. przym.
paganus wiejski; wyznajacy niewasci-
138
wa religie, barbarzynski w postaci
rzecz.; ogsow. czes., sc., guz. pohan
poganin, strus. pogan{ poganin,
sch. pogan nieczysty, scs. pogan{.
D rozwoj: formy lm. tozsame w wielu
przypadkach z formami rzecz. zakon-
czonych na -anin zdecydoway o zmia-
nie postaci M. lp. i rozszerzeniu jej
o syngulatywny przyrostek -in: stpol.
pogan ? poganin; zachowao sie zn.
rel., zaniko zn. obcy, cudzoziemiec.
D por. poganstwo.
KDK
poganski (5) [Ksw] D zn. dotyczacy
poganina; wasciwy, przynalezny po-
ganinowi: Izby je Bog zbawi ot
<mo>cy krola poganskiego [Ksw II, 10, 9].
D gram. przym., odm. zoz. D etym.
derywat od rzecz. poganin, ktory zosta
zapozyczony ze stczes. pohan / ac.
lud. *paganus poganin / mieszka-
niec wsi; wyraz obecny w j. sow.
czes. pohansky, ukr. poganskyj (praw-
dopodobnie pozyczka z pol.), sch.
KDK pogansk. D rozwoj: w dobie stpol.
wyraz przyjmowa formy poganski ||
paganski.
D por. pogan.
IS
poganstwo (2) [Pfl, Ppu] D zn. po-
ganie, ludy poganskie: Przecz skrzy-
tao poganstwo, a ludzie myslili sa
proznosc? [Pfl II, 17, 1]. Przecz skrzytali
poganstwo i myslili proznosci? [Ppu II,
KDK 53, 1]. D gram. rzecz., pol. dekl. n.
D formy tekstowe: poganstwo skrzytao
konstrukcja ad formam, poganstwo
skrzytali konstrukcja ad sensum.
D etym. rzecz. utworzony formantem
-stwo od stpol. podstawy pogan; por.
czes. pohanstv. D rozwoj: oprocz zn.
konkretnego ludzie, uksztatoway
sie
takze zn. abstrakcyjne wiara w wie-
lu bogow, brak wiary, zycie bez
wiary.
D por. pogan, poganski.
KDK
139
pogebek (10) [Tecz] D zn. uderzenie
w twarz; policzek: A o chopi po-
bek dali ji zabici [Tecz, 193, 7]. D gram.
ge
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D etym. ps. *pogob{k{ / ps. wyraze-
nia *po ga be za pomoca formantu
*-{k{. D rozwoj: w XIX w. jeszcze no-
towany jako przest.; zastapiony forma-
cja analogiczna policzek (/ po licu).
D por. geba.
pojc (3) [Ksw] D zn. isc, wstac; dac
poczatek: Wstan, prawi, pospiej sie , i uleg adwerbizacji (dzisiaj to im. przy-
miluczka moja, i pojdzi! [Ksw II, 11, 4].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
pol. kon. I -e
, -esz; dk. D etym. *poj}ti
/ *poiti / *iti; ogsow. czes. pojt,
ros. pojt, chorw. poci, scs. poj}ti.
D rozwoj: ps. *poj}ti ? stpol. *pojci
? stpol. pojc || poc ? srpol. pojsc (-sc
przez analogie do isc).
D por. ic.
pokarm (1) [BZ] D zn. jedzenie, po-
zywienie: Oto daesm wam (...) wszel-
kie drzewo, jez to ma w sobie samem
siemie przyrodzenia swego, aby byo
wam na pokarm [BZ, 72, 52]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D etym. ps. *pokr m{ jako wynik zo-
zenia *po + *kr m{ lub derywacji
paradygmatycznej od czas. *pokr miti.
D por. pokarmienie.
pokarmienie (1) [BZ] D zn. jedzenie,
pozywienie: I rzek Bog: Oto daesm
wam wszelkie ziele (...), aby byo wam
na pokarm (...) i wszemu stworzeniu
(...), aby sobie mia na pokarmienie
[BZ, 72, 55]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo-
? pol. dekl. n. D etym. ps. *pokr m-
en}je / ps. czas. *pokr miti. D rozwoj:
w stpol. zn. podmiotowym wyraz wy-
szed z uzycia.
D por. karmienie, nakarmic, po-
karm.
pokonic
pokazowac
pokazuje (1) [Ksw] D zn. dajac do
poznania, zaznajamiajac: Mo<wi bog>
wszemogacy: Wstan, pokazuje, iz sa
grzesznicy cztwioracy [Ksw II, 11, 9] .
D gram. im. cz. ter. czynny, odm. prosta.
D etym. im. od czas. iter. *pokazovati /
*pokazati; ogsow. stczes. pokazovati,
ros. pokazyvat, chorw. pokazvati, scs.
pokazivati. D rozwoj: juz w j. stpol. formy
KDK
odm. prostej im. cz. ter. zaczey zanikac,
tylko B. r. m. pokazujac zachowa sie
sow. wspo.); formy odm. zoz. przeszy
w im. przym. czynne.
D por. kazac.
IS
pokazuje zob. pokazowac.
IS
pokaznienie (2) [Pfl, Ppu] D zn. na-
kaz moralny, zasada poste powania
religijno-etycznego: Przyjmicie po-
IS
kaznienie, bo snadz rozgniewa sie
gospodzin, i sgyniecie s drogi prawej
[Pfl II, 18, 12]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. n. D etym. ps. *poka-
znen}je / czas. *pokazniti; podstawe
rodziny wyrazow stanowi ps. *kazati
mowic, nauczac ? *kaz}n} nauka,
wskazowka ? *pokazniti. D rozwoj:
wyraz wyszed z uzycia juz w j. stpol.,
zastapiony przez przykazanie i nakaz,
KDK w ktorych rowniez wyste puje morfem
rdzenny -kaz-.
D por. kazac, kazanie, kazn.
KDK
pokonic sie (1) [List] D zn. pochylic
sie
na znak szacunku, korzyc sie , od-
dac czesc: A prosze twej miosci,
abys sie mej matuchnie pokonia [List,
115, 14]. D gram. czas. ps. kon. IV -jo- ||
-i- ? pol. kon. III -e, -isz; dk. D etym.
pie. *kel- (? *kle-n- pochylac) ||
*kel- schylac, zginac (wariant *kel-
kontynuowany w ps. *sloniti opie-
KDK rac); ps. *pokloniti se / *kloniti
pokradzion
chylic, pochylac; ogsow. czes.
poklonit se, ros. poklontsja, chorw.
pokloniti se, scs. pokloniti se (por. lit.
kalki opierac sie, ac. in-clino na-
chylam, zginam, hiszp. inclinar po-
chylac sie , grec. klno skaniam,
zginam, stwniem. haldon chylic
sie stislandz. halla chylic). D roz-
woj: ps. *pokloniti se ? stpol. *po-
konici se
? stpol., srpol. pokonic
se
, wspoczesnie sowo przest. lub
podn.
D por. podkonic.
pokradzion zob. pokrasc.
pokrasc
pokradzion (1) [RsP] D zn. potajemnie
przywaszczony, skradziony: Kiedy mu
<ko>nie pokradziony [RsP, 45, 30]. D gram.
im. cz. przesz. bierny, odm. prosta.
D etym. im. od czas. *pokradti / *kradti.
D rozwoj: formy odm. prostej (pokra-
dzion dla r. m.) wyszy z uzycia; formy
odm. zoz. (pokradziony w r. m.) ulegy
w j. srpol. adiektywizacji; w j. srpol. czas.
pokrasc zyska nowe zn. jedno po dru-
gim ukrasc; ukrasc wiele przedmiotow,
ktore obecnie jest jedynym zn. tego
wyrazu.
D por. krasc, kryc.
pole (1) [Sota] D zn. ziemia uprawna,
tu przen.: plony: Zgarnie na sie
wszysko pole [Sota, 188, 4]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
D etym. ps. *polje; ogsow. czes., sc.
pole, ros., ukr. pole, bug. pole (por.
ac. planus rowny, grec. pelanos
paski, cienki). D rozwoj: oprocz zn.
prymarnych ziemia uprawna, ob-
szar ziemi uksztatowao sie zn. przen.
dziedzina, zakres, sposob dziaa-
nia, okazja, por. fraz. ustapic komus
pola, dotrzymac komus pola, wywiesc
kogos w pole.
140
polepszenie (1) [RP] D zn. zmiana
na lepsze, poprawa: Gospodzinie
wszechmogacy,/ Nade wszytko stwo-
rzenie wie cszy,/ Pomozy mi to dziao
sozyc,/ Bych je mog pilnie wyozyc, /
Ku twej fale rozmnozenie,/ Ku ludz-
kiemu polepszenie [RP, 195, 6]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
D etym. ps. *polepj}sen}je / ps. czas.
*polepj}siti / *lepj}siti / *lepj}s}
lepszy.
D por. lepszy.
KDK
IS
polski (1) [Park] D zn. dotyczacy
Polski, wasciwy Polsce: Kto chce
IS
pisac doskonale/ Je zyk polski i tez
prawie [Park, 108, 2]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. dawne polski dery-
wat od nazwy plemiennej Polanie ety-
mologicznie: mieszkancy pol, utwo-
rzony za pomoca przyr. -ski (/ ps.
*-}sk{j}); ogsow. czes. polsky, ros.
polskij, sch. po
ljsk.
D por. pole, po polsku.
IS
poozony zob. poozyc.
IS
poozyc (6) [Ksw, RsP, Park] D zn.
1. umiescic lezaco, poziomo: To-
godla przed woem a przed osem
w jaskach S<yn bozy poozon> by [Ksw
IS
IV, 13, 27]. 2. dac, wypacic (pienia -
dze): Czso Toma winne pieniadze
poozy, ty sa ukradziony, ani jich ja
uzytka mam [RsP, 45, 34]. 3. uczynic,
zrobic: A tez gdzie b be dzie gruube,/
Tako pismem poozysz jee [Park, 108, 10].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
tekstowe: poozonego im. cz. przesz.
bierny D. lp. r. m. odm. zoz. D etym.
pie. *legh- poozyc; ps. *poloziti od
ps. czas. *loziti, kauz. do *legti pasc,
upasc; ogsow. czes. polozit, ros.
polozt, sch. poloziti, scs. poloziti (por.
KDK goc. lagjan kasc, stawiac, stwniem.
141
leggan kasc, stnord. leggja kasc).
D rozwoj: ps. *poloziti ? stpol. *poo-
zici ? stpol., srpol. poozyc; juz w XIV
XV w. czas. wyste powa w licznych zn.
przen. dac; wypacic, przedstawic,
okazac, uczynic, zrobic, niektore
z nich funkcjonuja rowniez we wspo-
czesnym j. pol., np. poozyc akcent;
w j. pol. dawny im. cz. przesz. bierny
w odm. zoz. uleg adiektywizacji,
formy odm. prostej zaniky.
D por. lec, lezec, oze, wozyc.
poudnie (1) [Satyra] D zn. srodek
dnia: A robia silno obudnie:/ Jedwo
wynida pod poudnie [Satyra, 191, 6].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *polud}ne / *polu
d}ne || *pol{ d}ne; ogsow. czes.
poledne, ros. polden, ukr. pvden,
sch. podne / poldne, scs. polud}ne.
D rozwoj: w j. stpol. takze poednie
(/ *pol{d}ne), ktore zaniko; zn. pod-
stawowe srodek dnia, strona swia-
ta, w ktorej Sonce wznosi sie naj-
wyzej przetrway bez zmian; ukszta-
towao sie zn. nowe kraje poozone
na poudniu, w goracym klimacie.
D por. dzien.
pomagac (1) [Ppu] D zn. udzielac
komus pomocy, wspierac: Pomagali
krolowie ziemscy i ksiazeta zeszli sie
w jedno przeciwo Bogu i przeciwo
pomazancu jego [Ppu II, 53, 2]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. IV -am, -asz; ndk. D etym. ps.
*pomagati, czas. iter. do *pomogti po-
moc / *mogti moc; ogsow. czes.
pomahat, ros. pomogat, sch. pomagati,
scs. pomagati. D rozwoj: ps. *pomagati
? stpol. *pomagaci ? stpol., srpol.
pomagac.
D por. wspomagac, II moc, II pomoc.
pomazaniec (2) [Pfl, Ppu] D zn. Je-
zus Chrystus: Przystajali sa krolowie
II pomoc
ziemscy, a ksiaze ta zeszli sa sie na
gromade przeciwo Gospodnu, i prze-
ciwo jego pomazancu [Pfl II, 17, 2].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *pomazan}c} /
ps. im. biernego cz. przesz. *poma-
zan{ / ps. czas. *pomazati; jako
termin religijny jest to przekad ac.
christus / grec. christos, hebr. mas-ah
Mesjasz; odpowiedniki w roznych
j. sow., np. ros. pomazannik. D rozwoj:
w polskich przekadach Biblii wyraz
IS
ten ma dwa zn.: Jezus Chrystus,
kazdy pomazany potomek Dawi-
da; w j. stpol. wystepowao takze
trzecie zn. wybraniec, naznaczony
przez pomazanie na wysoka godnosc,
np. monarsza, biskupia, por. fraz.
pomazaniec bozy, pomazaniec losu.
KDK
I pomoc (2) [Ksw, ZB] D zn. wsparcie,
ratunek, wspomozenie: Tegdyz nagle
Bog ususza modlitwe luda sm<ier-
nego i posa> jim na pomoc anjea
swego swie tego [Ksw I, 10, 7]. Mac tego
dziecie cia pacze
cy pozadaa pomocy
swietego Bazeja [ZB, 31, 13]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z.
KDK D etym. ps. *pomokt} / *pomogt} /
ps. czas. *pomogti / *mogti; ogsow.
czes. pomoc, ros. pomosc, scs. po-
most}. D rozwoj: zaniky zn. stpol.: po-
zyczka zwrotna udzielana przez pana
kmieciowi na zagospodarowanie sie ,
rodzaj powinnosci na rzecz pana,
ciazacy na chopach; wytworzyo sie
zn. podmiotowe ten, kto || to, co
pomaga.
D por. I moc.
KDK
II pomoc (10) [RsP, RsK, RP] D zn.
1. zrobic cos dla kogos, dla ulzenia
komus; wesprzec kogos: Snac ci
IS So<k>ra<t>es nie pomoze [RP, 197, 83].
2. udzielic pomocy w poste powaniu
sadowym: Jako to swiatczymy, jako
pomszczono
Jura nie chcia pomoc Piotrkowi z Paw-
em prawa i zaprza sie go [RsP, 44, 15].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
tekstowe: pomozy tr. rozk. lp. 2. os.
h
D etym. pie. *mag - moc; ps. *po-
mogti (/ ps. *mogti) ? *pomokti ?
zach.sow. *pomoci; ogsow. czes.
pomoc, sc. pomoct, ros. pomoc, ukr.
pomoc, sch. pomoci, scs. pomosti.
D rozwoj: przedpol. *pomoci ? stpol.
*pomoc ? srpol. pomoc.
D por. II moc, pomagac.
pomszczono zob. pomscic.
pomscic (2) [Tecz] D zn. wziac odwet,
wymierzyc kare : Boze, je racz uzdro-
wic, ze tego pomscili [Tecz, 194, 23].
Mnimaliscie, chopi, by tego nie po-
mszczono? [Tecz, 194, 18]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk. D etym. pie. *mei -t-
zmieniac, wymieniac; ps. *pom}stiti
wziac odwet; ogsow. czes. pomstt
(se), ros. otomstt, sch. pomstt, scs.
pom}stiti. D rozwoj: w j. stpol. rozpo-
cza sie
proces werbalizacji form M.
odm. prostej im. cz. przesz. biernego
r. n., ktore stay sie
w ciagu XVII w.
bezosobowymi formami zakonczony-
mi na -no (pomszczono); formy odm.
zoz. w wyniku adiektywizacji przeszy
w im. przym. bierne (pomszczony).
D por. mscic.
ponecac (2) [Ksw] D zn. ponaglac,
necic, zachwycac: I zmowi Syn Bozy
sowa wielmi znamienita, jimiz kazda
dusze zbozna pobudza, pone ca i po-
wabia (...) Pone ca, rzeke
ta: Pospiej
! [Ksw II, 11, 5]. D gram. czas., ps. kon.
sie
III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
ndk. D etym. pie. nau- me
czyc, dre-
czyc (ten sam rdzen w nudzie); ps.
*ponotjati, *ponotiti (alternacja *-o- ||
*-u-) / *ponutiti; ogsow. czes. nutit
142
zmuszac, zniewalac, ros. prinuzdat
zmuszac, sowen. ponuditi pocze s-
towac, scs. ponutit (por. stprus. na-
utins, B. lm. potrzeba, goc. nau s
potrzeba, kopot, niem. Not potrze-
ba, koniecznosc; nedza; kopot, ang.
need potrzeba). D rozwoj: ps. *po-
notjati ? stpol. *pona caci ? stpol.,
srpol. pone
cac; w j. srpol. wyraz wy-
szed z uzycia.
D por. przyne cac, zanecac.
IS
popenic (1) [RsK] D zn. dopacic,
IS
zapacic, uiscic: Jakosm przy tem
by, gdzie Jakusz re czy trzy grzywny
IS
Michakowi Giebotowskiemu zakadu
re
kojemstwa za Stanisawa, a gdy by
tego nie popeni, chyz na swie ty
Marcin nie po<prawi>, tedy sie podda
pod drugie trzy grzywny [RsK, 48, 27].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
*poplniti / *plniti czynic penym,
napeniac / *pl n{ peny; ogsow.
czes. plnit, ros. popolnit, sch. popuniti,
scs. poplniti. D rozwoj: ps. *poplniti ?
stpol. *popenici ? stpol., srpol. po-
penic; w j. stpol. czasownik wyste po-
wa rowniez w zn. zrobic, wykonac,
uczynic, doprowadzic do konca,
utrwalic, zapisac, zapodnic, zni-
szczyc.
D por. peny.
IS
IS poprawic (2) [RsK] D zn. odnowic,
doprowadzic do pierwszego stanu:
Jakosm przy tem by, gdzie Jakusz
re
czy trzy grzywny Michakowi Gie-
botowskiemu zakadu re kojemstwa
za Stanisawa, a gdy by tego nie po-
peni, chyz na swie ty Marcin nie
po<prawi>, tedy sie podda pod drugie
trzy grzywny [RsK, 48, 27]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk. D etym. ps. *popraviti ?
ps. *praviti prostowac, czynic wasci-
143
wym; ogsow. czes. popravit, ros.
popravit, br. papravit, sch. popraviti,
scs. popraviti. D rozwoj: ps. *popraviti
? stpol. *popravici ? stpol., srpol.
popravic; juz w j. stpol. czasownik
funkcjonowa rowniez w zn. usunac
be
dy, sprostowac, zmienic na lep-
sze, dodatkowo wyste powa rowniez
w poaczeniu poprawic nad kims uka-
rac kogos.
D por. prawic, prawy.
poprosic
poprosiw (1) [ZB] D zn. zwrociwszy sie
do kogos z prosba: Swiety Bazej dzeniu jest ci on by dwie babce
poprosiw Boga, reke swa dziecieci na
gowe wozy [ZB I, 31, 14]. D gram. im. cz.
przesz. czynny I, odm. prosta. D etym.
im. od ps. czas. *poprositi / ps.
*prositi; ogsow. czes. poprosit, ros.
poprost, sch. poprositi, scs. poprositi.
D rozwoj: formy odm. prostej r. m.
imiesowu wyszy z uzycia w j. srpol.
D por. prosic.
poprosiw zob. poprosic.
poranic (1) [Tecz] D zn. zadac szereg
ran jednej lub wielu osobom, kilka
razy ranic: W koscielec <j>i zabili, na
tem Boga nie znali,/ Swiatosci nizacz
nie mieli, kapany poranili [Tecz, 193, 9].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e
, -isz; dk. D etym. ps.
*poraniti / ps. *raniti; ogsow. czes.
poranit, ros. poranit, sch. poraniti, scs.
poraniti. D rozwoj: ps. *poraniti ?
stpol. *poranici ? stpol., srpol. po-
ranic.
D por. ranic.
porod (1) [BZ] D zn. rodzaj, gatu-
nek; tu we fraz. stworzenie zywe
w swem porodzie istoty zywe nalezace
do roznych gatunkow: Opie c rzek
Bog: wywiedz ziemia stworzenie zywe
w swem porodzie, dobytek, robaki
porodzic
i zwierz ziemski jich podle podobien-
stwa [BZ, 71, 37]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *po-
rod{ / ps. czas. *poroditi. D rozwoj:
w j. stpol. wystepowaa takze obocznie
forma poroda, ktora wysza z uzycia,
powyzsze zn. zaniko juz w j. stpol.,
w j. npol. porod wyste puje jako termin
med.
D por. porodzic, rod, rodzaj.
KDK
IS porodzenie (1) [Kgn] D zn. narodzi-
ny; porod: A wszegdymci Jozef pod-
ug obyczaja niewiesciego ku je poro-
wezwa [Kgn II, 37, 101]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *poroden}je / ps. czas. *poroditi
za pomoca formantu *-en}je. D rozwoj:
wyraz wyszed z uzycia zastapiony
m.in. przez formy narodziny, narodze-
nie.
D por. narodzenie, porodzic, porod,
rod.
IS KDK
porodzic (4) [Pfl, Kgn, Ppu] D zn.
IS
wydac dziecko na swiat, urodzic:
Gospodzin rzek ku mnie: syn moj jes
ty, ja dzisia porodzi jesm cie [Pfl I, 17, 7].
Gospodzin rzek ku mnie: syn moj jes
ty, ja dzisia porodzi ciebie [Ppu II, 53, 7].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
tekstowe: jest bya porodzia cz. za-
przesz. lp. 3. os. D etym. ps. *poroditi
/ *roditi; ogsow. czes. poroditi, ros.
porodt, sch. poroditi, scs. poroditi
(por. lit. rodyti pokazywac, ind.
radhnoti, radhyati zyskuje, awest. ra-
daiti przysposabia, niem. rathen ra-
IS
dzic, reden mowic). D rozwoj: ps.
*poroditi ? stpol. *poroZ ici ? stpol.,
srpol. poroZic; w j. stpol. wyraz funk-
cjonowa rowniez (choc znacznie rza-
dziej) w zn. spodzic, zostac ojcem.
D por. narodzic, porod, porodzenie.
IS
posadzic
posadzic (2) [Sota] D zn. sprawic, ze
ktos usiad, zaja pozycje siedzaca,
umiescic: Mnodzy na tem nics nie
dadza,/ Sie dzie, gdzie go nie posadza;/
Chce sie sam posadzic wyzej,/ Potem
siedzie wielmi nizej [Sota, 189, 40].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
*posaditi / *saditi; ogsow. czes. po-
saditi, ros. posadt, ukr. posadyty, sch.
posaditi, sowen. dial. posadim, scs.
posaditi. D rozwoj: ps. *posaditi ?
stpol. *posaZici ? stpol., srpol. posa-
Z ic; juz w j. stpol. czasownik funkcjo-
nowa w zn. wsadzic, wkopac (rosli-
ny) do ziemi, aby rosy, procz tego
wyraz wyste powa w zn., ktore zagine y
w polszczyznie, np. sprawic, ze ktos
sie gdzies osiedli, osadzic gdzies ko-
gos, zaozyc (miasto, wies), wy-
znaczyc kogos (do penienia jakiejs
funkcji).
D por. sadzac.
pose (1) [Kgn] D zn. wysannik, zwias-
tun; tu we fraz. pose niebieski anio:
Alec dzisia jeszcze pewniejsze nowiny
sac ony nam byy przez posa nie-
bieskiego przyniesiony [Kgn II, 35, 17].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *pos{l{ / ps.
czas. *pos{lati; ogsow. czes. posel,
pose, ambasador, ros. posol pose,
ambasador, sch. posao praca, za-
cie; sprawa; funkcja, sowen. posel
je
praca; sprawa; suga.
D por. posac.
KDK
poskoczyc (1) [RP] D zn. pre
dko
pobiec, pospieszyc, skoczyc, tu: wypy-
nac: Gdy przyde, namilejszy, k tobie,/
Tedy barzo zeckniesz sobie;/ Zable-
szczysz na strony oczy,/ Ez ci z ciaa
pot poskoczy [RP, 197, 64]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -ysz; dk. D etym. ps. *poskociti /
144
*skociti; ogsow. czes. poskocit, ros.
poskoct, sowen. poskociti, scs. po-
skociti. D rozwoj: ps. poskociti ? stpol.
*poskocici ? stpol., srpol. poskocyc.
IS
posac (5) [Ksw, RsP, ZB, Tecz] D zn.
polecic komus udac sie dokad, zwyk-
le z jakas sprawa, do wykonania cze-
gos, przekazac cos komus za czyims
posrednictwem, wyprawic, skierowac,
wysac, przesac: Tegdyz nagle Bog
ususza modlitwe luda sm<iernego
i posa> jim na pomoc anjea swego
tego [Ksw I, 10, 7]. D gram. czas., ps.
swie
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e ,
-esz, dk. D formy tekstowe: posali cz.
przesz. lm. 3. os. D etym. ps. *poslati
/ *slati; ogsow. czes. poslat, ros.
poslat, ukr. poslaty, sch. poslati, so-
wen. poslati, scs. poslati. D rozwoj: ps.
*poslati ? stpol. *posaci ? stpol.,
srpol. posac.
D por. pose, sto.
IS
IS
posuchac (2) [ZMB, RP] D zn. suchac
czegos przez pewien czas, wysuchac:
Posuchajcie, bracia mia,/ Kce c wam
skorzyc krwawa gowe [ZMB, 180, 1].
D gram. czas., ps. kon. III -jo || -je-
? pol. kon. IV -am, -asz; dk. D etym.
ps. *posluX ati / *sluX ati; ogsow.
czes. poslouchati, ros. poslusat, br.
posluchat, sch. poslu X ati, sowen. po-
slusati, scs. poslusati posuchac; byc
posusznym. D rozwoj: ps. *posluX ati
? stpol. *posuX aci ? stpol., srpol.
posuX ac.
D por. suchac.
IS
pospolny (1) [Kgn] D zn. wspolny,
be
dacy wspolna wasnoscia: A takoc
wie
c oni szlic sa do jednego domu
pospolnego byli [Kgn II, 37, 93]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. wyraz wy-
wodzi sie od wyrazenia po spolny
(spolny / *s{ pol}n{j}) wspolny,
dotyczacy wszystkich; wyraz podst.
145
obecny w innych j. sow. por. czes.
pospolny, ukr. pospil zupenie, cako-
wicie, sch. spo lni wspolny. D roz-
woj: w j. stpol. wyraz wyste
powa w for-
mach pospolny || pospolni i znaczy
rowniez miejski, powszechnie przy-
je
ty, zwyczajny; dopiero w XIX w.
wyraz zosta uznany za przest., zasta-
piono go przym. wspolny.
D por. pospolstwo.
pospolstwo (1) [KS] D zn. towarzy-
stwo, spoecznosc, zgromadzenie: Ale
ize skarada jest cze sc, jaz sie
z swym
pospolstwem nie zgadza, ustawiany,
aby rycerz kazdy (...) pod pewna
podniesiona choragwia na jej stanie
sta [KS, 124, 11]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. n. D etym. ps. *pos-
pol}stvo / wyrazenia ps. *po spolu
razem, por. czes. pospolu, duz. pos-
pou. D rozwoj: zn. ulegao degradacji:
towarzystwo, spoecznosc, zgroma-
dzenie ? nizsza warstwa mieszczan-
stwa ? pogardliwie gmin, motoch,
gawiedz.
D por. pospolny.
KDK
postawa (4) [RP, Satyra] D zn. postac,
figura, ksztat: Prosi Boga o to pra-
wie,/ By uzrza smierc w jej postawie
[RP, 196, 22]. Otozci przed toba stoje
,/
Ogle daj postawe moje [RP, 196, 56].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: postawa M.
lp. D etym. ps. *postava / ps. czas.
*postaviti; ogsow. czes. postava
postac, figura, ukr. postava wyglad,
postac, poza, sch. po stava poduszka,
zbiornik sciekajacego pynu. D roz-
woj: zn. stpol. zaniky.
D por. postawic.
KDK
postawac (1) [Satyra] D zn. przysta-
wac, zatrzymywac sie
co jakis czas na
chwile: Jedwo wynida pod poudnie,/
postawion(y)
A na drodze postawaja,/ Rzekomo
pugi oprawiaja [Satyra, 191, 7]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol.
kon. IV -am, -asz ? pol. kon. II -e ,
-esz; ndk. D etym. ps. *postavati /
*stavati; ogsow. czes. postavati, ukr.
postavaty, sch. postavati, scs. postavati.
D rozwoj: ps. *postavati ? stpol. *po-
stavaci ? stpol., srpol. postavac; wyraz
funkcjonowa jeszcze w XIX w., poz-
IS
niej wyszed z uzycia, jego miejsce
zaja czas. przystawac.
D por. postawic.
IS
postawic (4) [Ksw, Pfl, KS, Ppu] D zn.
1. ustawic, umiescic, poozyc, uloko-
wac: Widziech, prawi anjea Bo<ze>-
go mocnego s nieb<a> <sle>ciew, prawi,
postawi prawa noge na morzy, a le<wa
na ziemi> [Ksw I, 10, 15]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk.
postawion(y) D zn. 2. naznaczony, mia-
nowany kims: Ale ja postawion jesm
krol od niego na Syjon gore swieta jego,
przepowiadajac przykazanie jego [Ppu II,
53, 6]. Jinszy bracia jich, pod pewnymi
choragwiami postawieni, podug urzedu
[KS, 124, 9]. D gram. im. cz. przesz. bierny,
odm. prosta i (lub) zoz. D etym. ps.
*postaviti / *staviti powodowac, ze cos
stoi; ogsow. czes. postavit, ros.
postavit, sch. postaviti, scs. postaviti.
D rozwoj: ps. *postaviti ? stpol. *posta-
vici ? stpol., srpol. postavic; w j. stpol.
wyraz mia wiele znaczen dodatkowych,
m.in. przyprowadzic, przedstawic, do-
prowadzic do sadu, wystawic, zbudo-
wac, uchwalic, ustanowic, przezna-
czyc, wyznaczyc, przedozyc, podac do
wiadomosci, uczynic; im. uleg adiek-
tywizacji w j. srpol.
D por. postawa, postawac, stawic sie .
IS
postawion(y) zob. postawic.
IS
posmiac
posmiac sie (2) [Pfl, Ppu] D zn.
wyszydzic, wydrwic: Jen przebywa
w niebiesiech, posmieje sie jim i Gos-
podzin zwala z nich smiech [Ppu II, 53, 4].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym. pie.
*smei - smiac sie
; ps. *posm}jati se
/ *sm}jati se ; ogsow. czes. posmat
se, ros. posmejatsja, sowen. posmevati
se, scs. posm}jati se (por. ot. smiet
smiac sie, stind. smayate smieje
, ang. smile). D rozwoj: ps. *po-
sie
sm}jati se ? stpol. *posmaci se ? I stao sie
stpol., srpol. posmac se
; juz od XVI w.
wyraz wyste puje w zn. spe dzic jakis
czas na smianiu sie , posmiac sie
z kogo, z czego.
pospiec sie (3) [Ksw] D zn. pre
dko
pojsc, pospieszyc sie : Wstan, prawi,
pospiej sie , miluczka m<oja>, i pojdzi
[Ksw II, 11, 3]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je ? pol. kon. III, -e , -isz; dk.
D etym. ps. *pospeti se / *pospeti se ;
ogsow. czes. pospeti (si), ros. po-
spetsja, scs. pospeti se . D rozwoj: ps.
*pospeti se ? stpol. *pospeci se ? AK
stpol., srpol. pospec se
; po XVIII w.
wyraz wyszed z uzycia.
D por. pospieszyc sie , przespiec.
pospieszyc sie (2) [Ksw] D zn. pre
d-
ko pojsc, podazyc; szybko cos zrobic:
Pospieszycie sie (...) izbyscie dusze
wasze z dre ki wrogow waszych dyjab-
ow <ochro>lnili [Ksw IV, 12, 8]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e , -isz; dk. D formy tekstowe:
pospieszycha sie
aoryst, lm. 3. os.
D etym. ps. *pospesiti / *pospeX iti;
ogsow. czes. pospsit (si), ros. po-
spiestsja, sch. pospjesiti, scs. pospesiti.
D rozwoj: ps. *pospesiti ? stpol. *po-
spesici ? stpol., srpol. pospesyc.
D por. pospiec sie , przespiec.
146
pot (1) [RP] D zn. wynik pocenia sie:
Ez ci z ciaa pot poskoczy [RP, 197, 64].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. pot{; ogsow.
czes. pot, ros. pot, scs. pot{.
KDK
potem (7) [Kgn, BZ, ZB, Sota, RsP]
D zn. pozniej, naste
pnie: Wtorec jest
to przyrodzenie we zewe, ize gdyz sie
on chce odmodzic, tedyc wie c on je
gorzkie korzenie, a potem wie c on
wlezie w dure ciasna [Kgn VI, 40, 12].
z wieczora a z jutra dzien
czwarty. Potem rzek Bog (...) [BZ, 71,
28]. Chce sie sam posadzic wyzej,/
Potem sie dzie wielmi nizej [Sota, 189,
42]. D gram. przysow. D etym. adwerbi-
IS zacja wyr. przyim. po tem, czyli ogsow.
przyim. po (/ ps. *po) z forma Msc.
lp. r. m. lub r. n. zaimka ten (/ ps.
*t{); Msc. *tom} na gruncie pol. tem
w wyniku wyrownania do odm. mie k-
kotematowej; podobny przysow. tez
w innych j. sow. czes. potom, ros.
potom, scs. potom}. D rozwoj: w stpol.
takze postac potym.
D por. po, ten.
potepic
potepiwszy (1) [Ksw] D zn. zlekcewa-
zywszy, wzgardziwszy, zaniedbawszy ko-
IS
gos: Togo jescie nie uczynili, ale pote-
piwszy Boga waszego, <poganskim> bo-
gom mode jescie wzdawali [Ksw I, 10, 23].
D gram. im. cz. przesz. czynny I, odm.
prosta. D etym. pie. *tompo- / *ste(m)p-
postawic, umocnic, podeprzec; im. od
ps. czas. *potopiti / *topiti / *top{;
wyraz podstawowy znany w j. sow.
czes. potupiti, ros. potupit opuscic
wzrok, gowe, sch. potupiti, scs. potopiti
(por. stwniem. stumpf, niem. stumpf te-
py, przytepiony). D rozwoj: w j. srpol.
formy odm. prostej dawnego imiesowu
r. z. ulegy adwerbizacji i przeszy w im.
przysow. uprzedni (potepiwszy).
IS IS
147
potepiwszy zob. potepic.
potkac (1) [List] D zn. przytrafic sie,
zdarzyc sie
: Niedawno mie rzecz bya
potkaa, abych barzo krasna panne
miowa [List, 115, 11]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
-asz; dk. D etym. ps. *pot{kati /
*t{kati dotykac, tracac, popychac;
ogsow. czes. potkati (se), ros. potkat,
sowen. potkati, scs. pot{kati (por.
grec. tykos duto, tykidzo ciosam).
D rozwoj: ps. *pot{kati ? stpol. *po-
tkaci ? stpol., srpol. potkac; juz
w stpol. czas. posiada rowniez zn.
natknac sie
na kogos w czasie drogi,
spotkac kogos; pozniej zastapiony
przez spotkac.
D por. wetknac.
potracic (1) [Satyra] D zn. zgubic,
zmarnowac: Namysem potraci kli-
ny,/ Biezy do chrosta po jiny [Satyra 191,
19]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym.
pie. *trot- || tert- / *ter- trzec; ps.
*potratiti / *tratiti zuzywac cos,
niszczyc, marnowac; ogsow. czes.
potratit, ros. potratit, sch. potratit, scs.
potratiti (por. lit. truotas oseka, ot.
truots oseka, goc. ro jan cwi-
czyc). D rozwoj: ps. *potratiti ? stpol.
*potracici ? stpol., srpol. potracic;
w srpol. nadal funkcjonowao zn. stpol.
czas., lecz gownymi zn. wyrazu byy
wowczas pozabijac, zabic wielu,
zniszczyc wiele.
potrzeba (1) [Sota] D zn. rzeczy
potrzebne do czegos, niezbe dne: To
wszytko na stole le ze./ (...) Staje na
nim piwo woda,/ I k temu mie so
i chleb,/ I wiele jinych potrzeb [Sota,
188, 11]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ?
pol. dekl. z. D etym. ps. *potreba /
*poterba / ps. czas. *poterbovati;
powiadac,
ogsow. czes. potreba, sc. potreba,
IS duz., guz. potrjeba, ros., ukr., br.
potreba, scs. potreba (por. lit. tarpa
powodzenie, grec. terpomai raduje
). D rozwoj: w j. stpol., zakres
sie
zn. wyrazu by szeroki: koniecznosc,
sprawa, wyprawa wojenna, walka,
bitwa, niedostatek, bieda, niebez-
pieczenstwo zn. te wyszy z uzycia.
D por. potrzebizna.
KDK
potrzebizna (1) [KS] D zn. koniecz-
nosc, potrzeba: Izby w przypadze-
niu potrzebizny bojowania a szyrmice
z nieprzyjacielmi umia miestce wziac
pewne ku obronie swej choragwie [KS,
124, 13]. D gram. rzecz., pol. dekl. z.
D etym. stpol. neologizm utworzony od
podstawy potrzeba za pomoca forman-
IS
tu -izna jako replika ac. indigentia,
necessitas, negotium. D rozwoj: wyraz
wyszed z uzycia.
D por. potrzeba.
KDK
powabiac (2) [Ksw] D zn. zachecac do
zblizenia sie : I zmowi Syn Bozy
sowa wielmi znamienita, jimiz kazda
dusze zbozna pobudza, pone ca i po-
wabia (...) Powabia, rzeka: I pojdzi [Ksw
II, 11, 5-6]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
|| -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
D etym. ps. *povab}jati / *vab}jati,
*vabiti kusic, przyne cac; wyraz pod-
stawowy znany w j. sow. stczes.
povabit przywabic, ros. vabit, sch.
povabiti, vabiti, scs. vabiti. D rozwoj:
ps. *povab}jati ? stpol. *povabaci ?
IS
stpol., srpol. povabac; po dobie srpol.
wyraz wyszed z uzycia.
D por. wabic.
IS
powiadac, powiedac (2) [Sota, Ppu]
D zn. posugiwac sie
sowami dla ko-
munikowania mysli i przezyc, mowic
cos, wypowiadac: Ten psalm powia-
da, ize Krystus w dziedzictwo bierze
powiedac
wszystek lud od Boga Ojca [Ppu II, 53,
arg]. Mnodzy za to nics nie dbaja ,/ Iz
jim o czci powiedaja [Sota, 189, 64].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
? pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym.
ps. *povedati; ogsow. czes. povdat,
ros. povedat, scs. povedati. D rozwoj:
ps. *povedati ? stpol. *povadaci ?
stpol., srpol. povadac; formy bez prze-
gosu (powiedac) byy charakterystycz-
ne dla Mp. i Maz.
D por. otpowiadac, powiedziec, po-
wiedanie.
powiedac zob. powiadac.
powiedanie (1) [Sota] D zn. rada,
nauka, pouczenie: Przymicie to po-
wiedanie/ Przed wasze czesc, panny,
panie! [Sota, 190, 109]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
ps.*povedan}je / ps. czas. *poveda-
ti. D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia
zarowno w postaci powiedanie (for-
ma bez przegosu), jak i powiadanie
(forma z przegosem) w zn. podmio-
towym i orzeczeniowym, zastapiony
m.in. przez opowiadanie.
D por. powiedac.
KDK
powiedzian zob. powiedziec.
powiedziec (9) [Kgn, Sota, BZ, ZB, LA,
RP] D zn. posuzyc sie
sowami dla
zakomunikowania mysli i przezyc, wy-
powiedziec: I powiedzia Bog: Badz-
cie swiata w stworzeniu niebieskiem,
a rozdzielcie dzien z noca [BZ, 71, 20].
D gram. czas., ps. kon. V atem. ? pol.
kon. IV -em, -esz; dk. D formy tek-
stowe: sa c byli powiedzieli cz. zaprzesz.
lm. 3. os.; powiedzieli cz. przesz. lm. 3.
os.; powiem cz. przysz. lp. 1. os.;
powiedziany im. cz. przesz. bierny M.
lm. r. z., odm. prosta. D etym. ps. *po-
vedeti / *vedeti; ogsow. czes.
povedet, ros. povedet, scs. povedeti.
148
D rozwoj: ps. *povedeti ? przedpol.
*poveZ eci ? stpol., srpol. poveZ ec.
D por. powiadac, wiedziec.
IS
powietrze (2) [Kgn, BZ] D zn. miesza-
nina gazow, otaczajaca gruba warstwa
kule
ziemska: Ptastwu, juz to po
powietrzu lata [BZ, 72, 48-49]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
D formy tekstowe: (po) powietrzy Msc.
lp. D etym. pn.sow. *povetr}je /
wyrazenie *po vetru; czes. povetr, sc.
povetrie, duz. powets, guz. powetr,
IS
ukr. povtrja, br. povetra. D rozwoj:
zn. podst. pozostao bez zmian; za-
IS
niky inne zn. stpol.: zaraza, dzuma,
porazenie, paraliz, klimat, stan po-
gody, gaz.
D por. wiatr.
KDK
pozbawic (1) [LA] D zn. uwolnic od
czegos: Raczy mie mych grzechow
pozbawic,/ Bych mog o twych swie tych
prawic [LA, 173, 5]. D gram. czas., ps.
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e
-isz; dk. D etym. zach.sow. *pozbaviti
/ ps. *j}zbaviti / *baviti; zach.sow.
czes. pozbavit, sc. pozbavit. D roz-
woj: zach.sow. *pozbaviti ? stpol.
*pozbavici ? stpol., srpol. pozbavic;
IS juz w dobie stpol. gownym znacze-
niem czas. byo wywoac utrate cze-
gos, odebrac komus cos.
D por. zbawic.
IS
pozdrowic (1) [Tecz] D zn. wzmocnic,
pokrzepic, tu: obronic przed czyms,
uchronic: Jaki to syn slachetny An-
drzeja Te czynskiego,/ Zec on msci
goraco ocsa swego/ Boze, ji racz
pozdrowic ode wszego zego [Tecz, 194,
26]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e, -isz; dk. D etym. ps.
*pos{droviti / *s{drov{ / *s{dorv{;
ogsow. czes. pozdravit, ros. pozdo-
rovitsja, sch. pozdraviti, scs. pos{dro-
149
viti. D rozwoj: ps. *pos{droviti ? stpol.
*pozdrovici ? stpol., srpol. pozdrovic;
w dobie stpol. rowniez w zn. powitac,
wypowiedziec formue przywitania,
sowem lub gestem wyrazic przy spot-
kaniu zyczliwosc, szacunek.
D por. zdrowy.
poziewac
poziewajac (1) [RP] D zn. ziewajac:
Nie byo warg u jej geby,/ Poziewajac,
skrzyta zeby [RP, 196, 36]. D gram. im. cz.
ter. czynny, odm. prosta. D etym. im.
od ps. *pozevati / *zevati / *z}jati
otwierac sie, rozwierac sie, stac sie
otworem; ogsow. czes. pozvat, ros.
pozevat, sch. zijevati, scs. zevati (por. lit.
zioti, ot. zvaties ziewac, ac. hiare
ziac, stind. vidzihite ziac). D rozwoj:
dawna forma B. lp. r. m. im. cz. ter.
w odm. prostej (poziewajac) ulega
adwerbizacji, ps. czas. *pozevati ?
stpol. *pozevaci ? stpol., srpol. pozevac;
wyraz wyszed z uzycia po XIX w.
poziewajac zob. poziewac.
poznac (3) [Sota, RP] D zn. zdobyc
o czyms wiedze , dowiedziec sie , jakie
cos jest: Wszytcy ludzie, posuchaj-
cie,/ Okrutnosc smirci pozna<j>cie!/
Wy, co jej nizacz nie macie,/ Przy
skonaniu ja poznacie [RP, 195, 8, 10].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. IV -am, -asz; dk. D formy
tekstowe: poznaja cz. ter. lm. 3. os.
D etym. ps. *poznati / *znati; ogsow.
czes. poznat, ros. poznat, sch. po-
znati, scs. poznati. D rozwoj: ps. *po-
znati ? stpol. *poznaci ? stpol., srpol.
poznac; w dobie stpol. czas. wyste po-
wa rowniez w zn. zorientowac sie , IS
dowiedziec sie o czyms, przypom-
niec sobie kogos (cos) znajomego
zobaczywszy (tez usyszawszy) go, roz-
poznac, poznajomic sie z kims, zo-
baczyc kogos i zapamietac go z wy-
pozaowac
gladu, wyznac, wyjawic, zeznac
w sadzie, rozpatrzyc w sadzie, osa-
dzic, wziac pod uwage
.
D por. znac.
IS
pozor (1) [ZMB] D zn. wyglad, po-
wierzchownosc, widok: Prosciez Bo-
IS ga, wy mie i zadne maciory,/ By wam
nad dziatkami nie byy takie to pozo-
ry,/ Jele ja nieboga ninie dzis zezrzaa/
Nad swym, nad miym Synem krasnym
[ZMB, 180, 33]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. m. D etym. ps. *pozor{
/ ps. czas. *poz}reti, pozirati; ogsow.
czes. pozor uwaga, ros. pozor
hanba, wstyd, chorw. pozor bacz-
nosc, uwaga. D rozwoj: prymarne zn.
etymologiczne to: to, co sie postrze-
ga, widzi, spojrzenie, wzrok; stpol.
zn. wtorne sa wynikiem specjalizacji:
wyglad, powierzchownosc, widok,
specjalne spojrzenie, baczenie, uwa-
ga, podobnie zn. wspoczesne.
IS D por. uzrzec, wezrzec.
KDK
IS pozwac (2) [RsP] D zn. wezwac kogos
do sadu na wniosek powoda, wytoczyc
komus o cos proces: Czso pozwa
Jakub miedzy mna a miedzy Bodzech-
na, to pozwa po prawie, bosmy to
sadzili [RsP, 45, 31-32]. D gram. czas., ps.
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz;
dk. D etym. ps. *poz{vati / *z{vati;
ogsow. czes. pozvat, sc. pozvat, ros.
pozvat, sch. pozvati, scs. poz{vati.
D rozwoj: ps. *pozvati ? stpol. *po-
zvaci ? stpol., srpol. pozvac; w j. stpol.
wyraz poswiadczono rowniez w zn.
wezwac, zawoac.
D por. nazwac, wezwac.
pozaowac (2) [ZMB, Te cz] D zn.
wspoczuc, zlitowac sie
nad kims:
Pozauj mie, stary, mody,/ Boc mi
przyszy krwawe gody [ZMB, 180, 5].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
pozadac, 150

? pol. kon. II -e, -esz; dk. D etym. ps. pozyc (1) [RP] D zn. doswiadczyc,
*pozalovati / *zalovati; ogsow. doznac: Gdy pozywiesz wielikiej me -
czes. pozalovat, ros. pozalovat, sowen. ki;/ Be dziesz miec dosyc tesnice,/
pozalovati, scs. pozalovati. D rozwoj: Otbe dziesz swej miosnice [RP, 197, 70].
ps. *pozalovati ? stpol. *pozaovaci D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
? stpol., srpol. pozaovac; w j. stpol. pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym. ps.
rowniez w zn. oskarzyc kogos. *poziti / *ziti; ogsow. czes. pozt,
D por. zaowac, zaosc. ros. pozt, sch. pozyt, scs. pozyti. D roz-
IS woj: ps. *poziti ? stpol. *pozici ?
pozadac, pozedac (5) [Ksw, Pfl, Kgn, stpol., srpol. pozyc; stpol. zn. czas.
ZB] D zn. goraco pragnac, zyczyc so- zuzyc, wykorzystac, wyciagnac ko-
bie, domagac sie : Zawierne niczs by rzysc wyszo z uzycia; w j. npol. gow-
nam nie mieszkac, aleb<y> naszego nym zn. wyrazu stao sie wspoczesne
zbawiciela i jego przyszcia poze dac przezyc pewien czas.
[Ksw IV, 12, 4]. D gram. czas., ps. kon. D por. zyc, pozywac.
IS
III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
dk. D formy tekstowe: sa pozadali cz. pozywac (1) [Ksw] D zn. uzywac,
przesz. lm. 3. os.; sa c byli poza
dali cz. uzytkowac, posugiwac sie czyms, ko-
zaprzesz. lm. 3. os.; poza daj tr. rozk. rzystac z czegos: Izbychom jich towa-
lp. 2. os.; pozadaa cz. przesz. lp. 3. os. rzystwa i niebieskiego krolestwa <po-
r. z. D etym. ps. *poze dati / *zedati; zywali, czego> nas dowiedzi Bog wsze-
ogsow. czes. pozadat, strus. pozidati, mogacy [Ksw I, 10, 29]. D gram. czas., ps.
ukr. pozadaty, scs. poze dati. D rozwoj: kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
ps. *pozedati ? stpol. *pozdaci
e ? -asz; ndk. D etym. ps. *pozivati / *po-
stpol. pozdac
e || pozodac ? srpol. po- ziti; ogsow. czes. pozvat, strus. pozi-
zodac; w j. stpol. rowniez w zn. miec vat, sch. pozivati, scs. pozivati. D roz-
pragnienie, chciec pic. woj: ps. *pozivati ? stpol. *pozivaci ?
D por. zadny, zedac. stpol., srpol. pozyvac; w j. stpol. wyraz
IS funkcjonowa rowniez w zn. przyjmo-
pozegnac (2) [BZ] D zn. pobogo- wac pokarm, spozywac, jesc, czas.
sawic: I pozegna temu stworzeniu, wyste powa w tej formie jeszcze w do-
a rzkac: Rosccie a rozmnozcie sie [BZ, bie npol., w XX w. zosta zastapiony
71, 33]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || przez spozywac.
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz; dk. D por. pozyc, zyc.
IS
D etym. zach.sow. *pozegnati / *zeg-
nati / srwniem. segenen bogosa- prawda (1) [Ksw] D zn. zgodnosc
wic; zach.sow. i pd.sow. czes. po- informacji z rzeczywistoscia: Toc to
zehnat, sc. pozehnat, sowen. pozegna- i jesc prawda, ize jidzie tobie krol
ti, scs. pozegnati (por. ac. signare za- zbawiciel, izby nas ot wieczne smirci
opatrzyc znakiem, oznaczyc). D roz- zbawi [Ksw IV, 12, 20]. D gram. rzecz.,
woj: zach.sow. *pozegnati ? stpol. ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*pozegnaci ? stpol., srpol. pozegnac. *prav{da prawosc / ps. przym.
D por. zegnac.
*prav{ prosty, prawdziwy; ogsow.
IS czes. pravda, ros. pravda, scs. prav{-
pozedac zob. pozadac. da. D rozwoj: w j. stpol. wyraz oznacza
IS zgodnie z etymologia prawosc
151
moralna, poste powanie etyczne, spra-
wiedliwosc; w przekadach Biblii wy-
raz ten by odpowiednikiem ac. ius-
titia; dalszy rozwoj zn. polega na
zawe zaniu ich zakresu; pierwotne zn.
zachowuje przys. np. Prawda w oczy
kole, Prawda jak oliwa na wierzch
wypywa.
D por. prawdziwy, prawy.
prawdziwy (1) [Ksw] D zn. spra-
wiedliwy: D zn. Jidzie <tobie krol
praw>dziwy [Ksw IV, 18, 4]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. pn.sow.
*prav}div{(j}) / *prav}da susznosc,
sprawiedliwosc, szczerosc; pn.sow.
czes. *pravdivy, ros. pravdvyj. D roz-
woj: pn.sow. *prav}div{j} ? stpol.
*pravZ ivy ? srpol. pravZ ivy; w j. stpol.
takze w zn. dotrzymujacy sowa,
wierny (por. fraz. prawdziwy przyja-
ciel), majacy moc prawna.
D por. prawy, prawda.
prawic (19) [Ksw, LA] D zn. mowic,
opowiadac: A wiem, praw<i>, pwacie
w moc Boga waszego [Ksw I, 10, 1].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym. ps.
*praviti / *prav{ prosty; sprawny,
wasciwy; ogsow. czes. pravit mo-
wic, ros. pravit, sch. praviti, scs. praviti.
D rozwoj: ps. *praviti ? stpol. *pravici
? stpol., srpol. pravic; w j. stpol. czas.
funkcjonowa rowniez w zn. domagac
sie
, zwaszcza sadownie, wystepowac
z roszczeniami, skarzyc, podawac za
sprawiedliwego.
D por. prawy, prawo.
prawie (9) [RsK, RP, Park, Satyra] D zn.
prawdziwie, zgodnie z rzeczywistos-
cia, susznie: Prosi Boga o to prawie,/
By uzrza smierc w jej postawie [RP, 196,
21]. Mnimac kazdy czowiek prawie,/
By by prostak na postawie [Satyra, 191,
prawy
23]. Jako prawie wiemy i swiaczczymy
gram. przysow. D etym.
[RsK, 48, 4]. D
pierwotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej
ps. przym. *prav{ (M., B. lp. r. n. odm.
prostej tego przym. w j. stpol. sta
rzecz. prawo od XIV w.); jako
sie
przym. ogsow. czes. pravy prawdzi-
wy, prawicowy, autentyczny, wasciwy,
odpowiedni, stosowny, ros. pravyj
KDK prawy, sprawiedliwy, suszny, scs.
prav{ prawy, rowny, prawidowy,
sprawiedliwy; w j. scs. takze przysow.
prav{ susznie. D rozwoj: od XVIII w.
wystepuje w zmienionym zn. nie-
omal, nieledwie, w przyblizeniu.
D por. prawy.
BT
prawo (6) [RsP, RsK, Sota, KS] D zn.
1. to, co komu przysuguje; sprawied-
liwosc: Ten ma z prawem wyzej
siesc,/ Ma nan kazdy wozyc czesc
[Sota, 189, 50] . Czso pozwa Jakub
miedzy mna a miedzy Bodzechna, to
IS pozwa po prawie, bosmy to sadzili
[RsP, 45, 32]. 2. normy prawne, prawo-
rzadnosc: Jako w Jedlcy byo nie-
miecskie prawo, ale zagina przywilej
[RsK, 48, 24]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
? pol. dekl. n. D formy tekstowe: prawa
D. lp. D etym. ps. *pravo substanty-
wizowany przym. r. n. w odmianie pros-
tej *prav{, *prava, *pravo; ogsow.
D por. prawy.
KDK
prawy (9) [Ksw, Pfl, RsP, Satyra, RP,
Ppu] D zn. 1. prawdziwy, rzeczywis-
ty: Boc sie zda jako pra<wy> woek
[Satyra, 191, 25]. 2. zgodny z zasadami
moralnymi, sprawiedliwy, uczciwy:
IS Bo znaje Gospodzin droge prawych
[Pfl I, 17, 7]. 3. nalezyty, wasciwy: Czso
Piotrek wiod swiadki przeciwo Wie-
cencewi to je wiod za prawa rzecza
[RsP, 45, 40]. 4. znajduja cy sie po stronie
przeciwnej niz serce czowieka: Po-
stawi prawa noge na morzy, a le<wa na
praga
ziemi> [Ksw I, 10, 15]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. pie: *pro-uo idacy
na przedzie, do przodu ? idacy do
celu ? prosty; ps. *prav{(j}) pros-
ty, sprawny, wasciwy ? uczciwy,
sprawiedliwy; ogsow. czes. pravy,
ros. pravyj, sch. pravi, scs. prav{ (por.
rva pierwszy, toch. parwe
stind. pu
pierwszy, stang. forwest, ang. first
pierwszy). D rozwoj: ps. *prav{j} ?
stpol. pravy; zn. przym. znajdujacy sie
po przeciwnej stronie niz serce czo-
wieka (pn.sow.) prawdopodobnie
od wyrazenia *prava ra ka re ka spraw-
na, ktora wykonuje sie wszelkie czyn-
nosci ? nie lewa.
D por. prawdziwy, prawda, prawy.
praga (1) [Kgn] D zn. pregierz:
A swietego Bartomieja kaza jest by
na prage zawiesic a miotami ji bic
i z jego ji skory zywo obupic [Kgn VI, 41,
27]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. nalezy wziac pod
uwage dwie mozliwosci: 1) pre ga
dawna pozyczka (XIV w.), obok now-
szej pregierz, niem. Pranger pier-
wotnie widowisko, naste pnie ru-
sztowanie katowskie, por. niem. pran-
gen okazywac sie ; 2) ps. *pra ga /
czas. *pregti, *pra
ziti, por. pra
c, pre
zyc.
D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia za-
stapiony przez forme pre
gierz.
KDK
precz, III przecz (3) [List, RsP] D zn.
(stad) na inne miejsce, gdzie indziej,
w zwiazku z oddalaniem, odpe dza-
niem: Gdy chciaem na suzbe ot cie-
bie jachac precz, przyjaem do domu
twego, ciebie zegnajac [List 114, 2]. Jako
to swiatcze , jako Staszek szed precz
[RsP, 44, 4]. Jakosm przy tem byli, ize
Piotr przyja w sotysa role , a kmiecia
pusci przecz [RsP, 44, 12] . D gram.
przysow. D etym. ps. przysow. *proc}
poza, dalej / ps. przym. *prok{
152
oddalony, stojacy obok; wtorna po-
stac *pr{c} z wtornym *-{, byc moze
przez analogie do ps. *v{n{ precz;
ogsow. czes. prec, guz., duz. prec,
ros. proc, bug. preca, obocznosc precz
|| przecz niejasna.
D por. procz, przeciw.
BT
proch (3) [Kgn, Pfl, Ppu] D zn. py,
kurz: Tego dla izec Bog jego (...) jest
on z wysokosci na ziemie spad by
a w proch jest sie on by obroci [Kgn VI,
41, 25]. Nie tako niemiosciwi, nie tako,
ale jako proch, jenze rzuca wiatr od
oblicza ziemie [Pfl, 17, 5]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
ps. *porX {; ogsow. czes. prach, ros.
IS poroch, scs. prach{. D rozwoj: oprocz
zn. podst. py, kurz, rozwine y sie
dwa dalsze: 1. materia wybuchowy,
por. stpol. puszeczny proch oraz fraz.
wachac proch brac udzia w bitwie,
pachnie prochem o sytuacji zapowia-
dajacej wojne , prochu nie wymysli
o kims mao inteligentnym; 2. sym-
bol znikomosci swiata doczesnego,
stad tez zn. szczatki ludzkie (tylko
w lm. prochy).
KDK
procz (1) [LA] D zn. oprocz, z wy-
jatkiem: A mia barzo wielki dwor,/
Procz panosz trzysta rycerzow [LA, 173,
14] . D gram. przyim. rza dzacy D.
D etym. rdzen pie. *pro do przodu,
na przedzie, z przodu obecny w ps.
przysow. *proc} poza, dalej, na
zewnatrz, pochodnym od ps. rzecz.
*prok{ pozostaosc, reszta (por. tez
przym. ps. *prok{, *proc} pozostay
na zewnatrz, oddalony); przyim. op-
roc} prawdopodobnie pod wpywem
wyrazenia przyim. ps. *o(b) proc}; w j.
pol. obok oprocz tez skrocone procz;
jako przyim. (w penej postaci) z rzad-
ka w innych j. sow. strus. oproc},
oproce oprocz, poza, ukr. opric, dial.
153 proznosc
oprce, oproc procz, ros. dial. oproc, prostak (1) [Satyra] D zn. czowiek
oproc, opric, oprc oprocz, poza. prostych obyczajow, niewyksztaco-
D rozwoj: w j. stpol. obie postaci oprocz, ny: Mnimac kazdy czowiek prawie,/
procz w funkcji i zn. tozsamym z kromie. By by prostak na postawie,/ (...) Alec
D por. precz, kromie. jest chytrzy pachoek [Satyra, 191, 26].
AK D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
prorok (2) [Ksw, Ppu] D zn. ktos dekl. m. D etym. ps. *prostak{ / ps.
wysany przez Boga do przekazywania przym. *prost{. D rozwoj: zaszed pro-
ludziom woli bozej i obdarzony zdol- ces degradacji zn. stpol. czowiek
noscia przepowiadania przyszosci: prostych obyczajow... ? wspoczes-
Jakoz prorok Dawid uznamionaw o je- nie: pogardliwie gbur, prymityw.
go silnem ubostwie jesc swiadeczstwo D por. prosty.
da [Ksw IV, 13, 22-23]. Poczynaja sie ksie
gi KDK
gosnych chwa albo samorzecznych prosty (1) [KS] D zn. zwyky, zwyczaj-
proroka Dawida krola [Ppu I, 52, arg]. ny; niewyszukany: Aby rycerz kazdy
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. alibo prosty panosza pod pewna (...)
dekl. m. D etym. ps. *prorok{, replika choragwia na jej stanie sta [KS, 124, 11].
ac. propheta, grec. prophetes; ogsow. D gram. przym., odm. zoz. D etym.
czes. prorok, ros. prorok, scs. prorok{. pie. *prosto- (zozenie z *pro- do
KDK przodu, naprzod oraz *sto- || *sta-
prosic (9) [B, Kgn, Sota, List, ZMB, RP] stac); ps. *prost{(j}); ogsow. czes.
D zn. wyrazac zyczenie, che
c otrzy- prosty, ros. prostoj, sch. pro
st. D rozwoj:

mania czegos, zwracac sie do kogos ps. *prost{j} ? stpol. prosty; juz
w celu otrzymania, uzyskania czegos: w j. stpol. wyraz wyste powa w licz-
Sysz modlitwe , jaz nosimy,/ A dac nych zn. przen.: zwyky, skromny,
raczy, jegoz prosimy [B, 163, 7]. D gram. przyste pny, rowniez szczery, pra-
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. wy.
III -e , -isz; ndk. D formy tekstowe: D por. prostak.
prosze cz. ter. lp. 1. os., prosisz 2. os., IS

prosi 3. os.; prosi cz. przesz. lp. 3. os.; prosba (3) [List, ZB, LA] D zn. pro-
prosciez tr. rozk. lm. 2. os. (+ part. z). szenie, zyczenie: Ini niemocni, slepi
D etym. pie. *prek- pytac, prosic; ps. i chromi przez jego prosbe uzdrowieni
*prositi; ogsow. czes. prosit, sc. byli [ZB, 31, 16]. D gram. rzecz., ps. dekl.
prosit, ros. prost, br. prast, sch. pr -a- ? pol. dekl. z. D formy tekstowe:
ositi, bug. prosja, scs. prositi (por. lit. prosby B. lm. D etym. ps. *pros}ba /
prasyti pytac, ot. pras^t pytac, ps. czas. *prositi; ogsow. czes.
stind. pras- wypytywanie sadowe; prosba, ros. prosba, sch. prozba. D roz-
przesuchanie, awest. frasa pytanie, woj: prymarne byo zn. czynnosciowe
toch. prak- pytac, ac. precor, precari czynnosc proszenia, w drugiej kolej-
prosic, modlic sie , goc. fraihan py- nosci rozwine y sie zn. podmiotowe
tac, ang. pray modlic sie ). D rozwoj: to, o co sie prosi, zyczenia wyrazo-
ps. *prositi ? stpol. *prosici ? stpol., ne na pismie.
srpol. prosic; w j. stpol. czas. funkcjo- D por. prosic.
KDK
nowa w zn. zaprosic kogos, namowic
do przybycia, wezwac, pytac. proznosc (2) [Pfl, Ppu] D zn. to, co
D por. poprosic, prosba. bezskuteczne, daremne: Przecz skrzy-
IS tali poganstwo i ludzie myslili proz-
prozny
nosci? [Ppu II, 53, 3]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -i- ? pol. dekl. z. D formy
tekstowe: proznosc M. lp. D etym. ps.
*porzd}nost} / ps. przym. *porzd}n{;
ogsow. D rozwoj: ze zn. etymologicz-
nego bycie proznym rozwine o sie
szereg zn. szczegoowych w j. stpol.:
marnosc, nicosc, zo moralne, za-
kamanie, brak majatku, ubostwo,
brak rozwagi, lekkomyslnosc, proz-
niactwo, bezczynnosc; npol. neose-
mantyzmem jest proznosc w zn. prze-
sadna che c imponowania innym, za-
rozumiaosc.
D por. prozny.
prozny (1) [BZ] D zn. pusty, oproznio- przebyt (1) [B]
ny, nieuzytkowany: Ale ziemia bya
nieuzyteczna a prozna [BZ, 71, 3]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. ps. *po-
rzd}n{(j}) pusty wewnatrz, nienape-
niony (prawdopodobnie wtorna po-
stac wczesniejszego *porzd{ pusty,
*porzda pusta, bez podu / *porz{
mode zwierze ) ? *prozdn{(j}) ||
*porozd}n{(j}) || *prazd}n{(j}); og-
sow. czes. prazdny, ros. poroznij,
sch. prazny, scs. prazd}n{. D rozwoj:
zach.sow. *prozd}n{j} ? stpol.
*prozdny ? stpol. prozny || prozni ?
srpol. prozny || prazny (prawdopo-
dobnie wpyw j. czes.) || prozny
(przejscie goski -z- ? -z- na skutek
tendencji do unikania mazurzenia) ?
srpol. prozny; w j. stpol. takze w zn.
marny, bezwartosciowy, nic niema-
jacy, wolny, nieuwazny, nie-
rzadny.
D por. proznosc.
prze (7) [Kgn, Sota, ZB] D zn. z po-
wodu, w celu, za pomoca; w czasie
w ciagu; dla: Izbychom na te<m> to
swiecie niektora me ke
prze miego
Krysta cirpieli [Kgn VI, 40, 16]; takze we
fraz. robic cos prze drugiego robic cos,
154
nie zwazajac na innych, nie przestrze-
gajac ustalonego porzadku: Sie ga
w mise prze drugiego,/ Szukaje ke sa
lubego [Sota, 188, 32]. D gram. przyim.
rzadzacy B. D etym. pie. *per przez,
ruch do przodu; ps. *per; ogsow.
czes. pre, sc. pre dla, z powodu, ze
wzgle du na co, guz. pre, scs. pre (por.
~
lit. pe r przez, po, w ciagu, podczas,
grec. peri przez, pera dalej, ac. per
przez, porta wrota). D rozwoj: wy-
stepuje w XIVXVI w., zastapione
przyim. przez, zachowane w przebog,
przeto.
D por. przez.
KDK AK
D zn. przebywanie,
pozostawanie w jakims miejscu: A dac
raczy, jegoz prosimy,/ A na swiecie
zbozny pobyt,/ Po zywocie ra<j>ski
przebyt [B, 163, 9]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*perbyt{ / ps. czas. *perbyti za
pomoca formantu -t{. D rozwoj: wyraz
zosta wyparty przez wspopochodna
formacje przebywanie.
D por. byc, pobyt.
KDK
przebywac (2) [Pfl, Ppu] D zn. po-
zostawac, znajdowac sie ; mieszkac:
Jen przebywa na niebiesiech, posmieje
sie
jim, i Gospodzin zwala smiech
w nich [Pfl II, 17, 4]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
-asz; ndk. D etym. ps. *perbyvati (/
*byvati, utworzony za pomoca przyr.
*per-) ? *prebyvati; ogsow. czes.
prebyvati; ros. perebyvat, sch. prebvati,
scs. prebyvati. D rozwoj: zach.sow.
*prebyvati ? stpol. *prebyvaci ?
IS
stpol., srpol. prebyvac.
D por. byc, bywac, przebyt.
IS
przeciw zob. przeciwo.
AK
przeciwo, przeciw (7) [Pfl, RsP, Sota,
KS, Ppu] D zn. przeciw komus, wbrew
155
komus, czemus, nieprzyjaznie wobec
kogos, czegos: Piotrek wiod swiad-
ki przeciwo Wie cencewi [RsP, 45, 39].
A ksiazeta zeszli sa sie na gromade
przeciwo Gospodnu, i przeciwo jego
pomazancu [Pfl II, 17, 2]. I ksiaze
ta zeszli
sie w jedno przeciwo Bogu i przeciwo
pomazancu jego [Ppu II, 53, 2]. Iz prze-
ciw jim ksiaze ta wstaja [Sota, 190, 102].
D gram. przyim. rzadzacy C. D etym.
wyraz pol. i uz. duz. psesiwo, guz. S<yn Bozy poozon> by [Ksw IV 13, 26].
preciwo, ps. *pertivo; w pozostaych
j. sow. z odmiennym prefiksem pro-;
ps. *protivo, skrocone na protiv (stczes.,
strus., ros.), pozniej tez na proti (czes.,
sc., ukr., br., sowen.). D rozwoj: prze-
ciwo ? przeciw.
I przecz (2) [Pfl, Ppu] D zn. dlacze-
go: Przecz skrzytao poganstwo, a lu-
dzie myslili sa proznosc? [Pfl II, 17, 1].
Przecz skrzytali poganstwo i ludzie
myslili proznosci? [Ppu II, 53, 1] .
D gram. przysow. D etym. skostniae
wyr.: dawny przyimek prze (/ ps.
*per) z B. nieos. zaimka pytajnego cz
(/ ps. *c}), w tej pierwotnej postaci
tylko z przyim. (por. zacz za co;
analogicznie sc. preco dlaczego, a z
innymi przyimkami: czes. proc dla-
czego, ros. pocemu, ukr. pocto, bug.
zasto dlaczego). D rozwoj: w XV
XVI w. wyraz ksiazk.
D por. prze, co, II przecz, precz.
II przecz (1) [Sota] D zn. dlaczego,
czemu: Kto nie wie, przecz by to
byo,/ Ja mu powiem, ac mu mio [Sota,
190, 91]. D gram. spojnik wprowadzaja cy
zd. podrze dne dopenieniowe. D etym.
XVXVI-wieczny polski przysow.
przecz poszerzy funkcje skadniowe,
stajac sie spojnikiem. D rozwoj: utrzy-
muje sie jeszcze w j. srpol., wspowys-
te
puje obok uzywanych w tej samej
funkcji i zn. wyrazow o wie kszej
przekopac
frekwencji: dlaczego oraz potocznego
czemu.
D por. prze, co, I przecz, precz.
AK
III przecz zob. precz.
BT
przed, przede (15) [Ksw, RsP, Sota,
ZB, RP] D zn. przed, z przodu, wczes-
niej niz; ku, do; dla; pod: Togo dla
przed woem a przed osem w jaskach
Kaze swie
tego Bazeja przed sie
przy-
wiesc [ZB I, 31, 3]. D gram. przyim.
rzadzacy N. lub B. D etym. pie. *per
ruch do przodu, dazenie (ps.
*perd{ przed; wczesniej, z przyrost-
kiem -d{ (jak w nad, pod); ogsow.
AK czes. pred, sc. pred, ros. pered, sch.,
bug. pred, scs. pred{.
D por. naprzod, prze, przod.
AK
przede zob. przed.
AK
przeduzyc (1) [Park] D zn. przeciag-
nac czas trwania czegos: Ale bych ci
nie przeduzy,/ Ani tesknosci uczyni,/
Patrzy obiecada meego/ Tobie tu na-
pisanego [Park, 109, 27]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo-||-i- ? pol. kon. III -e ,
-isz; dk. D etym. przedpol. *predl giti /
ps. *dl giti / ps. dl g{; wyraz o genezie
ps., w innych j. sow. z przedr. pro-,
por. czes. prodlouzit, ros. prodolzt,
sch. produziti, scs. prodolzit.
D por. wzduzac sie .
AK IS
przekopac (1) [RsP] D zn. kopiac,
przebic cos, tu: wa ziemny otaczajacy
sa dzawke lub stanowiacy groble :
Jako Jaszek nie przekopa <z> swymi
syny ciesielskie groble [RsP, 45, 52].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
? pol. kon. II -e, -esz; dk. D etym. pie.
*(s)kap- || *(s)kep- obrabiac ostrym
narzedziem; ps. *perkopati (/ *ko-
pati drazyc, kuc, ryc; wydobywac
z ziemi; uderzac noga o ziemie ) ?
przekowy
*prekopati; ogsow. czes. prekopa-
ti; guz. prekopac, ros. perekopat,
scs. prekopati (por. lit. kapoti bic,
ciac, ot. kapat rabac, siekac; bic; przemowia [RP, 196, 48]. D gram. czas.,
kopac ziemie , grec. kopto bije
, ude-
rzam, stprus. enkopts pogrzebany).
D rozwoj: zach.sow. *prekopati ?
stpol. *prekopaci ? stpol., srpol. pre-
kopac.
przekowy (2) [Pfl, Ppu] D zn. okowy,
wiezy, pe ta: Roztargajmy przekowy
jich i zrzucmy z nas jarzmo jich [Ppu II,
53, 6]. D gram. rzecz. blp. D etym. dery-
wat rzecz. od czas. prze-kowac (/ ps.
*per-kovati bic metal motem, kuc,
przekuwac / *kovati), rdzen pie.
*kau- || *k3 u- bic, ciac, siec; ps.
*ku- (por. pol. kuc) || *kov- (por. pol.
kowal), por. czes. okovy okowy,
kovati kuc ? ros. okovy kajdany,
okowy, kovat, bug. okovi okowy,
sch. kovati, scs. kovati. D rozwoj:
w stpol. istniaa takze postac okowy
(od czas. okowac), ktora zachowaa sie
w pierw. zn. do dzis.
D por. prze, skowac.
przeleknac sie (2) [RP] D zn. prze-
straszyc sie : Mistrz widzac obraz
skarady,/ Zote oczy, zywot blady,/
Grozno sie tego przele kna,/ Pad na
ziemie , eze ste kna [RP, 196, 45]. D gram.
czas., ps. kon. II -no- || -ne- ? pol.
kon. I -e , -esz; dk. D formy tekstowe:
przele
kna es sie
cz. przesz. lp. 2 os. r. m.
D etym. ps. *perle knoti, czas. jednokr.
od ps. perle kati / *le kati wyginac,
zginac ? giac sie ze strachu, przera-
zenia, wyraz znany w innych j. sow.
sc. prelaknut sa, ukr. pereljakatysja.
D rozwoj: zach.sow. *prele knoti se ?
stpol. *prela kna ? stpol. pre-
ci se
lknoc
e se
prele knoc se
. dekl. z. D etym. ps. *propast} / *pro-
D por. le kac sie.
156
przemowic (2) [ZMB, RP] D zn. za-
czac mowic, odezwac sie : Gdy leza
wznak jako wia,/ Smierc do niego
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk. D formy tekstowe: przemow
tr. rozk. lp. 2. os. D etym. ps. *perml viti
|| *proml viti / czas. *ml viti, utworzo-
ne za pomoca przedr. *per- || *pro-;
IS por. czes. promluvit, scs. preml{viti.
D rozwoj: przedpol. *preml viti ? stpol.
*premovici ? premovic || premovic ?
srpol. premovic.
D por. mowic.
IS
przepasac
przepasany (1) [RP] D zn. obwiazany
(pasem, potnem): Uzrza czowieka
nagiego,/ Przyrodzenia niewiesciego,/
Obraza wielmi skaradego,/ oktusza
przepasanego [RP, 196, 28]. D gram. im.
cz. przesz. bierny, odm. prosta. D etym.
im. od czas. ps. *perpojasati (/ *po-
jasati przepasac, przewiazac) ? *pre-
pojasati; ogsow. czes. prepasati, ros.
perepojasat, bug. prepasa, scs. prepasati.
D rozwoj: w j. stpol. czas. przepasac
wystepowa rowniez w zn. przen. paso-
JG
wac na rycerza; w j. srpol. formy odm.
zozonej (przepasany) ulegy adiektywi-
zacji, formy odm. prostej r. m. (prze-
pasan) wyszy z uzycia, a formy r. n.
(przepasano) stay sie bezosobowymi
formami czas.
D por. pas.
IS
przepasany zob. przepasac.
IS
I przepasc (1) [BZ] D zn. ge
boka
rozpadlina, takze ge bina morska:
Ale ziemia bya nieuzyteczna a prozna,
a cmy byy na twarzy przepasci, a duch
Bozy na swiecie nad wodami [BZ, 71, 3].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
+ *past} przepasc, kotlina (/ ps.
IS *padt}); ogsow. czes. propast, sc.
157
priepast, ros. propast, sch. pro past, scs.
propast}. D rozwoj: ps. *propast} ?
stpol. prepasc ? stpol., srpol. prepasc;
w j. stpol. i srpol. prefiks pro- (/ ps.
*pro-) pod wpywem czes. wypierany
przez prze- (/ ps. *per-), por. stpol.
przeto, ukr. prote (/ ps. *proto);
w j. ogpol. wyste puje obocznosc form
M., B., W. lm. przepasci || przepascie;
konc. -i pierw., wasciwa rzecz. r. z.
spg.; od XVI w. pojawia sie konc. -e,
przeniesiona z M. lm. rzecz. ja-tema-
towych.
D por. prze, pasc.
I przepasc (1) [Sota] D zn. zginac;
zostac straconym, unicestwionym:
Boc jest korona csna pani;/ Przepasc
by mu, kto ja gani [Sota, 190, 100].
D gram. czas., ps. kon. II -no- || -ne-
? pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym. ps.
*propasti || *perpasti / *pasti; ogsow.
czes. propadnout, sc. prepadnut, ros.
propast, ukr. perepasti, sch. prepasti ||
propasti, scs. propast}. D rozwoj: przed-
pol. *prepasti ? stpol. *prepasci ?
stpol., srpol. prepasc.
D por. pasc.
przepowiadac
przepowiadaje (2) [Pfl, Ppu] D zn.
mowiac, goszac; prorokujac: Ale ja
postawion jesm krol od niego na Syjon
gorze swietej jego, przepowiadaje kazn
jego [Pfl II, 17, 10]. D gram. im. cz. ter.
czynny, odm. prosta. D formy tekstowe:
przepowiadajac im. cz. ter. B. lp. r. m.,
odm. prosta. D etym. wyraz o genezie
ps., utworzony od czas. *povedati;
w j. sow. tworzony za pomoca przyr.
*per- (? *pre-) lub *pro-, por. czes.
predpovdat, sch. prepovijedati || propo-
vijedati, sowen. prepovedati, scs. propo-
vedati. D rozwoj: juz w j. stpol. formy
odm. prostej (przepowiadaje ) zaniky,
z wyjatkiem B. r. m. (przepowiadajac),
przespiec
ktory uleg adwerbizacji; formy odm.
zozonej (przepowiadajacy) przeksztaci-
y sie w j. srpol. w im. przym. czynny.
D por. powiedanie, wypowiadac.
IS
przepowiadajac zob. przepowiadac.
IS
przepowiadaje zob. przepowiadac.
IS
przestajac (1) [ZB] D zn. przerywac
jakas czynnosc: Teda te caa droge
kazania nie przestaja, a cuda wielika
czyni [ZB I, 31, 10]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e ,
JG -esz; ndk. D etym. ps. *perstajati /
*stajati; znany w innych j. sow. ros.
pot. perestojat przeczekac, sch. pres-
tajati (stajati), scs. prestajati. D rozwoj:
wyraz wyszed z uzycia w XVI w., jego
miejsce zaja czas. przestawac.
D por. stac, stajac.
IS
przespiec (1) [Pfl] D zn. udac sie
,
poszcze scic sie , osiagnac powodze-
nie: A list jego nie spadnie i wszystko
czskoli uczyni, przespieje [Pfl I, 17, 8].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym. pie.
*spe- udawac sie , dobrze rosnac; ps.
IS
*perspeti || *prospeti / ps. *speti
udawac sie ? rozwijac sie , podazac
? spieszyc sie ; ogsow. (w innych
j. sow. z przedr. pro- lub pre-) czes.
prospeti przydac sie , przyniesc ko-
rzysc, poskutkowac, sc. prospiet
przydac sie , ros. perespet, scs. pres-
peti (por. lit. speti zdazyc, odgady-
wac, ot. sp~ et moc, byc w stanie, ac.
spatium przestwor, stind. spha yati
tyje, dobrze rosnie, stniem. spuot
powodzenie, niem. sich sputen spie-
szyc sie). D rozwoj: przedpol. *prespeti
? stpol. prespeci ? stpol., srpol.
prespec; wyraz cze sty w XIV i XV w.,
w j. srpol. wychodzi z uzycia.
D por. przespiewac.
IS
przespiewac
przespiewac
przespiewajacy (1) [Ksw] D zn. prze-
bywajacy, trwajacy: Zawierne niczs
jinego kromie czowieka grzesznego we
zych skutcech przespiewajacego, jenze
nie pamietaje dobra wiekujego, obiaza
sie tomu, czsoz jesc wrzemiennego [Ksw II,
11, 28]. D gram. im. cz. ter. czynny, odm.
zoz. D etym. im. od ps. czas. *perspe-
jati || *prospejati, iter. do *perspeti ||
*prospeti; ogsow. por. czes. prospvati,
ros. perespevat, sch. prespavati prze-
jrzewac, scs. prespejati. D rozwoj: po
XVI w. czas. wychodzi z uzycia.
D por. przespiec.
przespiewajacy zob. przespiewac.
przeto, przetoc, przetoz (9) [Pfl, Ksw,
Sota, Ppu] D zn. dlatego, skutkiem
tego, wie c, zatem: K dobremu wstac
sie obleniaja, przeto przez <slepego>
dobrze sie znamionuja [Ksw II, 11, 18]. To
wszytko na stole le ze./ Przetoc sto
wieliki swieboda [Sota, 188, 8]. Toc ma
moc kazda csna pani./ Przetoz je nam
chwalic susza [Sota, 190, 97]. D gram.
spojnik wprowadzajacy zd. uzasadnia-
jace tresci zd. poprzedniego. D etym.
skostniae wyrazenie przyimkowe: prze
z B. lp. r. n. zaimka to; zach.sow.
w tym zn. tez czes. proto, sc. preto,
guz. preto za to; w j. pol. jako spoj-
nik moze byc wzmocniony skrocona
part. ci lub ze. D rozwoj: dzis ksiazk.
D por. -c, prze, -z.
przetoc zob. przeto.
przetoz zob. przeto.
przewiazac (1) [RP] D zn. opasac cos
wstazka, przepaska, chustka, zawiazu-
jac konce; obwiazac cos: Upad ci jej
koniec nosa,/ Z oczu pynie krwawa
rosa,/ Przewiazaa gowe chusta [RP,
196, 33]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
158
|| -je- ? pol. kon. II -e
, -esz; dk.
D etym. ps. *perve
zati (/ *ve
zati) ?
*pre-ve zati; ogsow. czes. prevazati,
ros. perevjazat, bug. prevarza, scs.
prevezati. D rozwoj: zach.sow. *preve -
zati ? stpol. *preva
zaci ? stpol., srpol.
prevozac.
D por. wiazac.
IS
przez (21) [Ksw, RsP, RsK, Kgn, Sota,
List, Park, KS, ZB, RP] D zn. 1. dzie ki,
z powodu; w czasie, w ciagu: Ini
niemocni, slepi i chromi przez jego
prosbe uzdrowieni byli [ZB 31, 16].
A s tym przez noc wsadzon do ciem-
IS nice [ZB II, 32, 30]. 2. synonim przyim.
bez: Jenze przez poczatka z Bogiem
IS Occem jesc krolewa [Ksw IV, 13, 32].
Musisz ji pic przez dzie ki [RP, 197, 69].
D gram. przyim. rzadzacy B. lub D.
D etym. ps. *perz{ przez; ogsow.
strus. perez{, bug. prez, scs. prez{,
ekspansywny w j. zach.sow. czes.
pres, guz. prez(e), duz. psez(e), sc.
dial. prez; powstay dzie ki wyrownaniu
pierwotnego przyim. ps. *per do in-
nych przyim. zakonczonych na z, np.
ps. *bez{, *v{z{, cerz{ przez. D roz-
woj: w XVI w. cakowicie wypiera
dawne prze.
D por. prze.
AK
przezprzestanny (1) [List] D zn. bez-
ustanny, ciagy: Suzba ma naprzod
ustawiczna, doskonaa, przezprzestan-
na, panno ma namilejsza [List, 114, 1].
AK D gram. przym., odm. zoz. D etym. od
wyrazenia przyimkowego przez prze-
AK stania ciagle (w j. stpol. przez = bez,
por. daw. przezpieczny); wyraz podst.
AK
obecny w innych j. sow. por. czes.
neprestajny, ros. bezustannyj, sch. ne-
prestan. D rozwoj: w j. srpol. wyraz
zosta zastapiony przym. bezustanny.
IS
przod (1) [Sota] D zn. naprzod, przed
siebie: Nie ma talerza karmieniu
159
swemu,/ Ezby ji ukroji drugiemu,/ A
grabi sie w mise przod,/ Iz mu miedz-
wno jako miod [Sota, 188, 24]. D gram.
przysow. D etym. pierwotnie B. lp. ps.
rzecz. *perd{ przednia cze sc czegos,
takze przyimek *perd{ przed; og-
sow. czes. napred najpierw, ros.
prezde, scs. pred wprzod. D rozwoj:
po zaniku iloczasu zmiana postaci
fonet.: przod; od XVI w. rzecz. przod
przednia cze sc, uzywany najcze sciej ci sie
z przyimkami: na przod, na przedzie,
w przod, w przedzie; jako przysow.
w gw. przody, przodzi.
D por. naprzod, przed.
przy (10) [RsP, RsK, Sota, RP] D zn.
1. podczas, w czasie: Wy, co jej ni-
zacz nie macie,/ Przy skonaniu ja
poznacie [RP, 195, 10]. fraz. byc przy tem
byc swiadkiem czegos: Jako<m>
przy tem by, iz Mikoaj slubi mu list
<wro>cic, iz jim sie zauje [RsP, 45, 43].
2. ponadto, w zwiazku z czyms,
oprocz czegos: A ma s pokojem
siesc,/ A przy tem sie ma najesc [Sota,
188, 18]; D gram. przyim. rza dzacy Msc.
D etym. pie. *per(3 ) przeprowadzac,
przechodzic; ps. *pri przy; ogsow.
czes. pri, ros., sch., scs. pri (por. lit.
pri~
e przy, u, ku, stprus. prei przy).
przyblizac sie (1) [Kgn] D zn. pod-
chodzic blizej, zblizac sie
: Alec w trze-
cie niedzieli swie ty Pawe widzac on
miego Krysta, iz ci sie on k nam
przybliza, mowi ci jest on nam by ta
sowa, rzekac tako [Kgn II, 35, 12]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. IV -am, -asz; ndk. D etym. pie.
*bhlg- || *bhlei g- bic, uderzac,
rzucac; ps. priblizati (se ) / *blizati
/ bliz{; ogsow. czes. priblzat se,
ros. priblizatsja, scs. priblizati se
(por.
~
lit. blyze skaza w tkaninie, ot. bliezt
bic, uderzac, ac. flgo, fligere ude- gdaz przyjdzie, zbawi (...) wielikich
przyc,
rzac). D rozwoj: ps. *priblizati se ?
stpol. *priblizaci se
? stpol., srpol.
pryblizac se
; juz w XIV/XV w. wyraz
funkcjonowa w zn. podchodzic bli-
zej lub w zn. przen. nadchodzic,
nastawac (o czasie).
D por. przyblizyc sie .
IS
przyblizyc sie (1) [Kgn] D zn. nadejsc,
nastac: A gdyzci wie c ten to czas jest
by przyblizy, izec Maryja swego
synka jest ona porodzic bya miaa
[Kgn II, 37, 97]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e -, -isz; dk.
D etym. ps. *pribliziti (se ) / *bliziti
BT (jednokrot. do *blizati); ogsow. czes.
priblzit se, guz. priblizys se, duz.
priblizic so, ros. priblzitsja, ukr. pry-
blyzyty, sch. priblziti se, mac. priblizi se,
scs. pribliziti se. D rozwoj: ps. *pribliziti
? stpol. *priblizici se
se ? stpol.,
srpol. pryblizyc se
.
D por. przyblizac sie .
IS
przyczynic
przyczyniw (1) [ZB] D zn. dodawszy,
doozywszy, doaczywszy: Teda uzrzew-
szy to ci jisci owcy, jeli od nich i po-
wiedzie<l>i swemu starzejszemu, jenze
przyczyniw wiecej panostwa i posa je
ku swietemu Bazeju [ZB I, 31, 2]. D gram.
im. cz. przesz. czynny I, odm. prosta.
AK
D etym. im. od czas. ps. *priciniti do-
ozyc, dodac / *ciniti; ogsow. czes.
pricinit, ros. pricint, bug. pricinja, sch.
priciniti, scs. priciniti. D rozwoj: juz w j.
stpol. formy r. m. i n. tego im. zaczey za-
nikac, im. r. z. uleg w j. srpol. adwerbiza-
cji (dzis jest to im. przysow. uprzedni).
D por. czynic, uczynic.
IS
przyczyniw zob. przyczynic.
IS
przyc, przyjc, przysc (10) [Ksw, Kgn,
ZB, ZMB, RP, Satyra] D zn. 1. przybyc,
stawic sie
osobiscie: Tec to, prawi,
przydac
grzechow [Ksw IV, 12, 3]. 2. pojawic sie
przydarzyc sie , nastac (o przykrych
doznaniach: Pozauj mie , stary, mo-
dy,/ Boc mi przyszy krwawe gody [ZMB,
180, 6]. 3. w formule powitania: Teda
wystapiw swie ty Bazej, przywita je,
a rzkac jim: Dobrzescie przyszli syno-
wie mili, juz widze , iz mie Bog nie
zapomnia [ZB I, 31, 8]. D gram. czas.,
ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e
-esz; dk. D formy tekstowe: przyde cz.
przysz. lp. 1. os. D etym. ps. *pri-iti /
*iti; ogsow. czes. prijt, ros. prijt, scs.
priti. D rozwoj: ps. *priiti ? stpol.
*prici ? stpol. pryc || pryjc || *prysc w XVII w.
? srpol. pryjsc.
D por. ic, pojc, wynic.
przydac (2) [KS, LA] D zn. 1. dodac,
doozyc: Ach, krolu wieliki nasz,/ Coz
ci dzieja Me szyjasz,/ Przydaj rozumu
k mej rzeczy/ Me sierce bostwem oble-
czy [LA, 173, 3]. D gram. czas., ps. kon. V
atem. ? pol. kon. IV -am, -asz; dk.
przydany D zn. 2. przyznany: Z jich
many maja nam byc podani, a konie jich
temu to podkomorzemu za wine maja
byc przydany [KS, 124, 17]. D gram. im. cz.
przesz. bierny, odm. prosta. D etym. ps.
*pridati dodac / *dati; ogsow. czes.
pridat, sc. pridat, bug. pridam, scs. pri-
dati. D rozwoj: ps. *pridati ? stpol. *pri-
daci ? stpol., srpol. prydac; w j. stpol.
takze w zn. przydzielic do pomocy,
ustanowic; im. cz. przesz. bierny r. m.
w odm. prostej (przydan) zanik w j. pol.,
forma odm. zoz. (przydany) przesza
w im. przym. bierny; postac odm. prostej
r. n. (przydano) ulega w j. srpol. werba-
lizacji.
D por. dac, wydac.
przydany zob. przydac.
przygodzic sie (1) [LA] D zn. byc
stosownym, przydatnym, nadac sie:
160
, A gdy sie mu syn narodzi,/ Ten sie
w lepsze przygodzi:/ Wie c mu zdziano
Aleksy,/ Ten by occa barzo lepszy
[LA, 173, 34]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk.
D etym. ps. *prigoditi se / *goditi
); ogsow. czes. prihodit se, sc.
(se
prihodit sa, ros. prigodtsja, sch. pri-
goditi se, scs. prigoditi se. D rozwoj:
, ps. *prigoditi se ? stpol. *prigoZ ici se
? stpol., srpol. prygoZ ic se
; w j. stpol.
takze w zn. zdarzyc sie , przytrafic
sie
, przypadkiem znalezc sie na czy-
jejs drodze; czas. wyszed z uzycia
D por. godzic.
IS
IS przyjaciel (2) [ZB, Tecz] D zn. ten, kto
sprzyja komus, kto jest przyjaznie,
przychylnie usposobiony: Miej sie
dobrze, Bazeju, przyjacielu naszych
bogow [ZB, 32, 22]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D formy
tekstowe: przyjacioy N. lm. D etym.
rdzen pie. *prai- || pr3 i- lubic; ps.
*prijatel} / *prijati lubic, przyjaznic
(por. pol. sprzyjac) + *-tel};
sie
ogsow. czes. prtel, ros. prijatel,
sch. prijatelj, scs. prijatel}. D rozwoj:
ps. *pr}jatel} ? stpol. prijacel ?
stpol., srpol. pryjacel; w formie N. lm.
przyjacioy pierw. konc. -y; poswiad-
czony w pol. w wielu zn., z ktorych nie
zachoway sie : przyjmujacy lub przy-
je
ty w goscine, klient, krewny, po-
winowaty, se dzia polubowny.
D por. nieprzyjaciel, przyjazn.
JG
przyjac (3) [RsP, List, ZB] D zn. przy-
byc: Gdy chciaem na suzbe ot ciebie
jachac precz, przyjaem do domu
IS twego, ciebie zegnajac [List, 114, 2].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
IS pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
tekstowe: przyje
li cz. przesz. lm. 3. os.
D etym. ps. *prijati / *eti || *jati;
161
ogsow. czes. prijet, scs. prejati.
iaci
D rozwoj: ps. *prijati ? stpol. *pr
? stpol., srpol. pryjac; czas. przyjac
(jac) utrzyma sie najduzej w j. pol.
i czes. (do XV/XVI w.).
D por. jac.
przyjazn (1) [Ksw] D zn. dobre, ser-
deczne stosunki, przychylnosc, zyczli-
wosc: Widzcie, bracia mia, zbawie-
nie, widzcie wielikie Syna Bozego
przyjazni [Ksw IV, 12, 10]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. D etym.
ps. *prijazn} / *prijati lubic, przy-
(por. pol. sprzyjac) + *-zn};
jaznic sie
ogsow. ukr. prjazn, scs. *prijazn}.
D rozwoj: ps. *prijazn} ? stpol. pr ijazn
? stpol., srpol. pryjazn.
D por. przyjaciel.
JG
przyjac (6) [Ksw, Pfl, Kgn, Sota, Ppu] przykazanie (1) [Ppu]
D zn. 1. wziac na siebie odpowiedzial-
nosc za cos: A wiem, prawi <sw. Au-
gustyn> rozpaczasz, czowiecze <izec
nie da> dobra swego, jenze sie nie
zada przyjac lichot czowiec<zych>?
[Ksw IV, 13, 40]. 2. poddac sie czemus,
podporzadkowac: Przyjmicie pokaz-
nienie, bo snadz rozniewa sie Gospo-
dzin, i sginiecie s drogi prawej [Pfl II, 18,
19]. 3. wpuscic do siebie, powitac:
Ize jaka<c> dzisia dobre wiesci i dobre
nowiny sac byy ony tym to wiernym
krzescijanom przyniesiony, coz ci
oni tego adwe<n>tu miego Krysta sa
k sobie przyjac byli pozadali [Kgn II, 35, 3].
4. nie odrzucic, zgodzic sie , uznac:
Przymi ji za suge swego,/ Schowaj
grzecha smiertnego,/ I tez skonczenia
nagego [Sota, 190, 106]. 5. wysuchac,
usyszec: Przymicie to powiedanie/
Przed wasze czesc, panny, panie! [Sota,
190, 110]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
-e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym.
ps. *prijeti / *(j)e ti; ogsow. czes.
prijmouti, ros. prinjat, sch. primiti,
przykad
scs. prije
ti. D rozwoj: ps. *prije ti ?
stpol. *prija
ci ? stpol., srpol. pryjoc.
D por. jac, odjac, podjac, sjac.
IS
przyjc zob. przyc.
IS
IS przykazac (2) [ZB] D zn. polecic,
rozkazac, nakazac, zarzadzic: Roz-
gniewaw sie sedzia, przykaza ji kijmi
bic, a zbiwszy zasie w ciemnice wsadzic
[ZB II, 32, 26]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? pol. kon. II -e ; -esz; dk.
D etym. ps. *prikazati / *kazati;
ogsow. czes. prikazati, ros. prikazat,
scs. prikazati. D rozwoj: ps. *prikazati
? stpol. *prikazaci ? stpol., srpol.
prykazac.
D por. kazac, pokazac, skazac, uka-
zac sie.
IS
D zn. nakaz
moralny, przepis poste powania religij-
no-etycznego: Ale ja postawion jesm
krol od niego na Syjon gore swie
ta
jego, przepowiadajac przykazanie jego
[Ppu II, 53, 6]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. n. D etym. ps. *pri-
kazan}je / *pri-kazati (/ *kazati) +
*an}je; guz. prikazanje przykazanie,
rozkazanie, czes. prikazani, ros. pri-
kazanije rozkaz, zarzadzenie.
D por. kazanie, kazn, przykazac.
JG
przykad (1) [RP] D zn. przypowiesc,
podobienstwo, porownanie, exem-
plum: Przykad o tem chce powie-
dziec,/ Suchaj tego, kto chce wiedziec
[RP, 195, 17]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
? pol. dekl. m. D etym. wyraz o gene-
zie ps.; od ps. *pri-kladati (/ *kladati
wkadac); znany j. zach. sow. guz.
prikad, czes. prklad, sc. prklad, z pol.
br., ukr. pryklad. D rozwoj: stpol.
prikad ? stpol., srpol. prykad; pierw.
zn. wyrazu to wzorzec, wzor do nasla-
dowania, zn. wtornym za ac. exem-
przykry
plum jest fakt ilustrujacy ogolna
, regue; wyrazenie na przykad
zasade
na wzor to zleksykalizowany prze-
kad franc. par exemple i niem. zum
Beispiel.
przykry (2) [RP] D zn. nieprzyjemnie
dziaajacy na zmysy, sprawiajacy bol
fizyczny lub psychiczny; niemiy, do-
kuczliwy: Goa gowa, przykra mo-
wa,/ Ze wszech stron skarada postawa
[RP, 196, 40]. D gram. przym., odm. zoz.
D formy tekstowe: przykrego D. lp. r. n.
D etym. pn.sow. *prikr{(j}) stromy;
trudny; dokuczliwy; moze arch. zo-
zenie *pri-kr{ / *prei -kro- przycie
ty,
obcie ty ? stromy (1. czon *prei ?
przy + 2. czon od pie. *(s)ker- ciac,
kroic); pn.sow. por. czes. prikry
stromy, surowy, sc. prikry stromy,
przykry, ukr. prykryj nieprzyjemny,
br. prikryj. D rozwoj: pn.sow. *prikr{j}
? stpol. *prikry ? stpol., srpol. prykry;
w j. stpol. i srpol. rowniez w daw. zn.
stromy, spadzisty, ktore wyszo z uzy-
cia dopiero w j. npol.
D por. ukroic.
przyniesion zob. przyniesc.
przyniesc (5) [Kgn, ZB, RP] D zn.
1. dostarczyc, niosac: Otchocec sie
s miodem tarnek,/ Gdyc przyniose
jadu garnek,/ Musisz ji pic przez
dzie ki,/ Gdyz pozywiesz wielikiej me
[RP, 197, 68]. D gram. czas., ps. kon. I -o-
|| -e- ? stpol. kon. I -e , -esz; dk.
D formy tekstowe: przyniosa cz. przesz.
lp. 3. os.
przyniesion D zn. D zn. 2. przyprowa-
dzony: A gdyz w m<ia>sto przyniesion
swiety Bazej [ZB II, 31, 19]. 3. przekazany,
oznajmiony: Dobre nowiny sac byy
ony tym to wiern<y>m krzescijanom
przyniesiony [Kgn II, 35, 2-3]. D gram. im.
cz. przesz. bierny, odm. prosta. D etym.
162
ps. *prinesti / *nesti; ogsow. czes.
prinest, ros. prinest, bug. prinesa, scs.
prinesti. D rozwoj: ps. *prinesti ? stpol.
*prinesci ? stpol., srpol. prynesc; im. cz.
przesz. bierny w odm. prostej (przynie-
JG sion) zanik, a formy odm. zozonej
ulegy adiektywizacji (przyniesiony).
D por. niesc, podniesc.
IS
przypadzenie (1) [KS] D zn. niespo-
dziewane nadejscie, pojawienie sie cze-
gos: Aby rycerz kazdy alibo prosty
panosza pod pewna podniesiona cho-
ragwia na jej stanie sta, izby w przy-
padzeniu potrzebizny bojowania a szyr-
mice z nieprzyjacielmi umia miestce
wziac pewne ku obronie swej chorag-
wie [KS, 124, 13]. D gram. rzecz., pol.
dekl. n. D etym. derywat rzecz. utwo-
rzony formantem -enie (? ps. *-en}-
je) od czas. przy-padac (/ ps. *padati
padac iter. do *padti ? *pasti).
D rozwoj: w XVI w. wyraz wychodzi
z uzycia, zastapiony zostaje przez
rzecz. przypadek.
D por. pasc.
JG
IS
przypisac (2) [Park] D zn. dopisac,
napisac cos obok czegos: Ale ciele ciu
IS i ciau/ Pod c przypiszy tak jemu [Park,
109, 22]. D gram. czas., ps. kon. II -jo- ||
-je- ? pol. kon. II -e , -esz; dk. D formy
tekstowe: przypisano im. cz. przesz.
bierny M. lp. r. n., odm. prosta.
D etym. ps. *pripisati / *pisati; og-
ki
sow. czes. pripsat, ros. pripisat, bug.
pripisa, scs. pripisati. D rozwoj: ps.
*pripisati ? stpol. *pripisaci ? stpol.,
srpol. prypisac; w j. stpol. wyraz funk-
cjonowa rowniez w zn. napisac,
przyznac, przydzielic, waczyc do
jakiegos majatku, zatwierdzic, u-
znac.
D por. pisac.
IS
przypisano zob. przypisac.
IS
163
przyrodzenie (8) [Kgn, BZ, RP] D zn.
1. zespo cech wrodzonych, usposo-
bienie, charakter: Wtorec przyrodze-
nie jest to wezewe, ize gdyz sie
on chce
odmodzic, tedyc wie c on je gorzkie
korzenie [Kgn VI, 40, 11]. 2. pec: Uzrza
czowieka nagiego,/ Przyrodzenia nie-
wiesciego [RP, 196, 26]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *prirodjen}je, derywat od czas.
*priroditi / *roditi wydawac na swiat
potomstwo; dawac pody, owocowac;
podstawa poswiadczona w roznych
j. sow. por. czes. priroditi se, priro-
zene cechy wrodzone, ros. rodt,
prirozdjonnyj wrodzony, chorw. pri-
roden wrodzony, scs. roditi. D roz-
woj: wyraz w j. stpol. wyste powa takze
w zn. przyroda, natura, w j. srpol.
doszo do zawe zenia zn., w epoce
npol. rzecz. wystepowa w zn. ze-
wne trzne narzady pciowe u ludzi.
D por. porodzenie, porodzic.
przysadzic
przysadzon (1) [ZB] D zn. skazany na
cos: Waszy bawan<o>wie (...) sa dyjab-
li, jiz ze wszemi z tymi, csoz sie ji<m>
modla i w nie wierza, wiecznemu
ogni<u> przysadzeni beda [ZB II, 32, 25].
D gram. im. cz. przesz. bierny, odm.
prosta. D etym. im. od czas. ps. *prisoditi
/ *soditi; ogsow. czes. prisoudit, ros.
prisudt, bug. prisydja, scs. prisoditi.
D rozwoj: w j. srpol. forma r. m. im.
w odm. prostej (przysadzon) wysza
z uzycia, forma M. r. n. (przesadzono)
ulega werbalizacji, im. cz. przesz. bierny
w odm. zozonej przeszed w im. przy-
miotnikowy bierny (przysadzony).
D por. se dzic.
przysadzon zob. przysadzic.
przysiac (1) [Ksw] D zn. dowiesc
przysie
ga, stwierdzic cos pod przysie-
ga: Sam, prawi, przez mie przysiag
przyszcie
jesm, iz wam chocia <oddac zi>emie
wrogow waszych [Ksw I, 10, 21]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. I -e
, -esz; dk. D etym. ps. *prise kti
/ *prise gti / czas. ps. *se gti sie gac,
dotykac; ogsow. stczes. prisci, ukr.
prysjahty, sch. priseci, sowen. priseci,
scs. prise
sti. D rozwoj: ps. *prise
kti ?
zach.sow. *prise ci ? stpol. *prisa
ci ?
stpol., srpol. prysoc; pierwotne zn.
dosiegnac, dotknac nie zachowao
sie
; od XIV w. czas. funkcjonuje juz
tylko w zn. zare czyc pod przysie ga,
ktore wywodzi sie z dawnego do-
sie
gnac, dotknac ziemi, gdyz Sowia-
nie przysie gajac dotykali ziemi.
D por. dosiac, sie gac.
IS
przysuszac (1) [Sota] D zn. byc
stosownym, godzic sie : Lecz rycerz
albo panosza/ Czci zenska twarz, toc
przysusza [Sota, 190, 77]. D gram. czas.,
IS
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
-am, -asz; ndk. D etym. ps. *prislusati
/ *slusati. D rozwoj: ps. *prislusati ?
stpol. *prislusaci ? prysusac; po XV w.
w j. pol. wyraz zanik.
D por. suszac.
IS
przystajac (1) [Pfl] D zn. stawac przy
kims, przy czyms: Przystajali sa kro-
lowie ziemscy, a ksiaze ta zeszli sa sie
na gromade przeciwo Gospodnu [Pfl II,
17, 2]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. II -e , -esz; ndk.
D etym. ps. *pristajati / *stajati sta-
wac; por. scs. pristajati. D rozwoj: ps.
*pristajati ? stpol. *pristajaci ? stpol.,
srpol. prystajac; w j. srpol. wyraz zosta
zastapiony przez czas. przystawac.
IS D por. przestajac, stac.
IS
IS przyszcie (3) [Ksw, Kgn] D zn. przy-
jscie na swiat, narodzenie: Toc wiem
wielikie <ubostwo krola> tako czsnego,
iz jesc tako smierne przyszcie i tako
przysc
smierne narodzenie <Syna Bozego>
[Ksw IV, 13, 32]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. n. D formy tekstowe:
przyszcia D. lp. D etym. ps. *pris}dtv}-
je ? *pris}stv}je; por. scs. pris}st-
vije. D rozwoj: ps. *pris}stv}je ? stpol.
*prisstve ? *priste ? prisce ? srpol.
prysce || prysci; obok przyszcie istniaa
takze forma przyscie, jota jest pozniej-
szym wtre tem pod wpywem bezoko-
licznika przyjsc.
D por. przyc.
przysc zob. przyc.
przywiesc (3) [Kgn, ZB, LA]
przyprowadzic: A gdyz w m<ia>sto
przyniesion swie ty Bazej, teda se dzia
tego miasta (...) kaza ji prze<d> sie
przywiesc [ZB II, 31, 21]. D gram. czas.,
ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e
-esz; dk. D formy tekstowe: przywiedli
cz. przesz. lm. 3. os. D etym. ps.
*privesti / *vesti; ogsow. czes.
privest, ros. privest, sch. privest, scs.
privesti. D rozwoj: ps. *privesti ? stpol.
*privesci ? stpol., srpol. pryvesc;
w j. stpol. czas. poswiadczono takze
w zn. przen. doprowadzic do jakiegos
stanu, skonic do czegos, przed-
stawic, podac do wiadomosci.
D por. II wiesc.
przywilej (2) [RsK] D zn. dokument
nadajacy albo potwierdzajacy jakies
uprawnienia: Jako prawie wiemy
i swiaczymy, ez Dobko nie by gos-
podarzem, ani w trzymaniu dziedziny
Dule bianki nigdy, tako jako na przy-
wileju stoji [RsK, 48, 5]. D gram. rzecz.,
pol. dekl. m. D formy tekstowe: przy-
wilej M. lp. D etym. zap. ac. privilegium
prawo wyjatkowe, przywilej, pierw-
szenstwo; inter. czes. privilegium,
privilej, ros. privilegija, niem. Privile-
gium, ang. privilege. D rozwoj: wyraz
164
poswiadczony juz w XIV w. takze
w zn. prawo korzystania ze szczegol-
nych wzgle dow w jakims zakresie,
nadanie; w okresie srpol., pojawia
sie
nowe zn. osobliwosc, wasnosc,
por. przywilej modosci.
JG
przywitac (1) [ZB] D zn. powitac:
Teda wystapiw swie ty Bazej, przywita
je, a rzkac jim: Dobrzescie przyszli,
synowie mili [ZB I, 31, 7]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
JG -am, -asz; dk. D etym. pie. *uei-t-
zdazac, podazac; ps. *privitati /
IS *vitati witac / goscic, przebywac
D zn. goscinnie u kogos / przybywac do-
kads (por. ps. *vit} gaazka, ktora
witano gosci); ogsow. czes. privtat,
strus. privetit, ros. privet pozdro-
wienie, sch. prviti przytulic, scs.
, privitati (por. ac. invtare zaprosic,
ugoscic, hiszp. invitar zaprosic).
D rozwoj: ps. *privitati ? stpol. *pr ivi-
taci ? stpol., srpol. pryvitac; juz od
XV w. wyraz funkcjonuje w zn. po-
zdrowic przy spotkaniu, dawne zn.
przybyc zachowao sie w czas. za-
witac.
D por. zawitac.
IS
przywodzic (1) [Sota] D zn. zache
-
cac, nakaniac; doprowadzac do jakie-
IS
gos stanu: I toc sa zli, cso jim
szkodza;/ Bo nas ku wszej czci przy-
wodza [Sota, 190, 90]. D gram. czas., ps.
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e ,
-isz; ndk. D etym. ps. *privoditi /
*voditi / *vesti; ogsow. czes. privo-
diti, ros. privodit, sch. privoditi, scs.
privoditi. D rozwoj: ps. *privoditi ?
stpol. *privoZici ? stpol., srpol. pry-
voZic; w j. stpol. wyraz funkcjonowa
takze w zn. prowadzic kogos do
okreslonego celu, miejsca, przedsta-
wiac, przytaczac, przekadac.
D por. otwodzic, wiesc.
IS
165
psalm (2) [Ppu] D zn. utwor ze zbioru ptasstvo ? ptastvo; dzisiejsza forma
piesni, stanowiacych jedna z ksiag
Starego Testamentu: Ten psalm po-
wiada, ize Krystus w dziedzictwo bie-
rze wszystek lud od Boga Ojca [Ppu II,
53, arg]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
D etym. zap. ac. psalmus (/ grec.
psalmos gra na lirze, spiew przy
wtorze liry); guz. psalm, ros. psalom,
bug. psalm, scs. psalom{. D rozwoj:
w stpol. istniaa takze forma zalm /
czes. zalm / niem. Salm psalm, por.
zotarz || zatarz psaterz; Zotarz dekl. z. D etym. czes. puska strzelba,
Dawidow.
ptak (2) [BZ] D zn. zwierze
kre
gowe
z gromady o tej samej nazwie: Uczy-
nmy czowieka ku obliczu a ku podo-
bienstwu naszemu, aby panowa ry-
bam morskim a ptakom [BZ, 72, 42].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: ptaku C. lp.
D etym. ps. *p{taX { || *p{taX a ||
*ptak{ ptaszek / *p{ta ptak +
*-aX { || *-aX a || *-ak{; ogsow.
guz., duz. ptak, czes. ptak, sc. vtak,
ros. dial. ptach, ptacha, ukr. ptach,
w j. wsch.sow. i pd.sow. wyste puja
formacje z sufiksem -ica, por. ros. pt-
ca, bug. ptica, scs. p{tica. D rozwoj: juz
w stpol. cze stsza forma ptak; postac
ptach sporadyczna, uzywana w celach
archaizujacych, ale bedaca produktyw-
na baza derywacyjna, por. formacje
ptasz-ek, ptasz-ysko, ptasz-yna, ptasz-
-nik.
ptastwo (2) [BZ] D zn. zbiorowo:
stado ptakow: A ptastwo sie roz-
podz na ziemi [BZ, 71, 35]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.,
blm. D formy tekstowe: ptastwu C. lp.
D etym. ps. *p{tas}stvo (/ przed
I palat. ps. *p{taX }stvo) / *p}taX {
+ *-}stvo; czes. ptactvo, sc. vtactvo.
D rozwoj: ps. *p{tas}stvo ? stpol.
puscic
ptactwo (/ od ptak) pozniejsza, pot.;
w literaturze szerzy sie
od XIX w.,
ptastwo odczuwana
wypierajac forme
jako niepoprawna w relacji do ptak.
D por. ptak.
JG
puszka (1) [KS] D zn. dziao, tez
re
czna bron palna: Na ten koniec,
a k temu koncu, aby puszek, cwirdzy
alibo wojennej strozej sie uwiarowali
i obrony [KS, 124, 7]. D gram. rzecz., pol.
fuzja: karabin / stwniem. buhsa
JG pudeko, bron palna (dzis niem.
Buchse puszka, strzelba) / srac.
buxis skrzynka, pudeko; zap. og-
sow. duz. buska armata, guz.
buskej dziao, armata, ros. puska
dziao, armata, sch. puska karabin,
strzelba. D rozwoj: w stpol. oprocz
zn. dziao, bron palna takze dzisiej-
sze zn. puszka, skrzynka, pudeko;
u J. Ch. Paska notowana postac pusza;
jako termin wojsk. wychodzi z uzycia
ok. XVIII w.
JG
puscic (2) [RsP, ZB] D zn. 1. prze-
stac zatrzymywac, uwolnic, wypuscic:
A zatym uzrzeli wilka, a on wieprza
zasie niesie; i pusci ji caa i zdrowa
onej niewiescie [ZB II, 31, 18]. 2. po-
zwolic odejsc z gospodarstwa kmiece-
go: Jakosm przy tem byli, ize Piotr
przyja w sotysza rola, a kmiecia pusci
precz [RsP, 44, 12]. D gram. czas., ps.
JG kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e ,
-isz; dk. D etym. pie. paus- wypuscic,
oproznic; ps. *pustiti wypuscic,
uwolnic / uczynic pustym / *pust{
opuszczony, oprozniony; ogsow.
czes. pustit, ros. pustt, sch. pustiti, scs.
pustiti (por. stprus. pausto- dziki,
paustre pustkowie). D rozwoj: ps.
*pustiti ? stpol. *puscici ? stpol.,
srpol. puscic; od XIV w. takze w zn.
pwa
przestac trzymac re
ka, sprawic, by
cos poleciao.
D por. spuscic.
pwa (1) [Pfl] D zn. ufnosc, nadzieja:
Gdy rozzga na krotce gniew jego, bo-
gosawieni wszystcy, jiz imaja w niem
pwe [Pfl II, 18, 13]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. pie.
*puu-; ps. *p{va; uproszczony rdzen
ps. *-p{v- mozna odnalezc w czes.
ufati, sc. dufat, ros. upovat, bug.
ufam se. D rozwoj: archaizm, nierejes-
trowany pozniej.
D por. pwac.
pwac (2) [Ksw, Ppu] D zn. wierzyc;
ufac: A wiem, prawi, pwacie w moc
Boga naszego, wadzac <sie z moca
krola moc>niejszego [Ksw I, 10, 3]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. IV -am, -asz; ndk. D formy
tekstowe: pwaja cz. ter. lm. 3. os.
D etym. pie. *pu- || *peu- wybadac,
pojac, zrozumiec; ps. *p{vati / *p{ti
pojmowac cos, rozumiec, byc prze-
konanym ? wierzyc, ufac; ogsow.
stczes. ufati, czes. doufat miec na-
dzieje, spodziewac sie , ros. upovat
pokadac w kims nadzieje, sch. u fati
se spodziewac sie , scs. up{vati.
D rozwoj: ps. *p{vati ? stpol. *pvaci
? stpol. pvac; w j. srpol. tylko w po-
staci z prefiksem u-pvac ? ufac.
D por. pewny, pwa.
R D etym. zach.ps. *rada; etym. niejasna:
raczyc (4) [B, Ksw, LA, Tecz] D zn.
zechciec cos uczynic, kierujac sie
askawoscia, zyczliwoscia, dobrocia:
Sysz modlitwe , jaz nosimy,/ A dac
raczy jegoz prosimy [B, 163, 7]. Boze, ji
166
racz pozdrowic ode wszego zego [Tecz,
194, 26]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo-
|| -i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk.
IS
D formy tekstowe: raczy cz. przesz. lp.
3. os. D etym. pie. *rok-; ps. *raciti;
ogsow. czes. przest. ekspr. racit
raczyc, zyczyc sobie, chciec, ros.
przest. ract troszczyc sie
o kogo,
sch. raciti se miec ochote , che c na
cos, scs. raciti raczyc, zechciec.
D rozwoj: ps. *raciti ? stpol. *rac ici
? stpol., srpol. racyc; naduzywanie
tego sowa w polszczyznie XVI w.
gani . Gornicki w krotkim utworze
JG Raczy (Krakow 1598).
WD
rad (1) [LA] D zn. chetnie, z ochota,
z wasnej woli cos czyniacy: W Rzy-
mie jedno panie byo,/ Coz Bogu rado
suzyo [LA, 173, 12]. D gram. przym.,
odm. prosta. D etym. pie. red- roz-
weselic, radosny; ps. *rad{ zado-
wolony, radosny; ogsow. czes. rad,
ros. rad zadowolony, gotow, sch. rad,
scs. rad{ (por. stang. rot radosny,
wesoy, stislandz. rtask stawac sie
wesoym). D rozwoj: ps. *rad{ ?
stpol., srpol. rad; dawniej takze w zn.
zadowolony, ucieszony z czegos;
wspoczesnie wyraz przest.
D por. radosc.
IS
rada (4) [Pfl, Ppu] D zn. obradujace
zgromadzenie: Prz<e>to nie wstaja
IS niemiosciwi w sadzie, ani grzesznicy
w radzie prawych [Pfl I, 17, 6]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
zap. niem. Rath rada lub derywat od
czas. ps. *raditi; ogsow. guz., duz.
rada, czes. rada, sc. rada; od XIV w.
z pol. w j. wsch.sow.: ukr. rada, strus.
rada, scs. rada. D rozwoj: w stpol.
notowana takze postac pn.pol. reda.
D por. radzic sie, radzsa.
JG
167
radosc (1) [Sota] D zn. uczucie wiel-
kiego zadowolenia, wesoosci, wesoy
nastroj: Tez, miy Gospodnie moj,/
Sota, grzeszny suga twoj,/ Prosi za to
twej miosci,/ Udziel nam wszem swej
radosci [Sota, 190, 114]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. D etym.
pzn.ps. *radost} / *rad{ rad, za-
dowolony / *ord{) + *-ost}; ogsow.
czes. radost, ros. radost, bug. radost,
scs. radost}. D rozwoj: ps. *radost} ?
stpol. radosc.
D por. rad.
JG
radzic sie (1) [Tecz] D zn. wspolnie
sie
nad czyms zastanawiac; naradzac
sie
: S Greglarem sie radzili, jakoby ji
zabic mieli [Tecz, 194, 21]. D gram. czas.
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym. od
rzecz. rada (/ zach.sow. *rada)
guz. radzic, czes. radit (se), sc. radit;
mozliwe, ze pol. radzic kontynuuje row-
niez ps. *raditi starac sie , troszczyc
sch. raditi, scs. raditi. D rozwoj:
sie
stpol. *raZ ici ? stpol., srpol. raZ ic; dzis
w tym zn. naradzac sie ; zmienia sie
rowniez rekcja czas. radzic sie z kim ?
radzic sie
kogo.
D por. rad, rada, radzsa, zdradzsa.
WD
radzsa (2) [Tecz] D zn. czonek rady
miejskiej, naczelnego organu samo-
rzadu miejskiego w miastach na pra-
wie niemieckim: A ten Waltko radz-
sa, ten niewierny zdradzsa [Tecz, 194, 20].
D gram. rzecz. r. m. D etym. dery-
wat utworzony suf. -ca (/ ps. *-}ca
/ przed III palat. ps. *-}ka) od
czas. radzic (/ ps. *raditi). D rozwoj:
w j. stpol. wyraz funkcjonowa w po-
staciach obocznych: radca, raca, radz-
sa, rajca, rajdca, rajdzca; grupa -Z c- ?
-cc- u schyku XV w. zmienia sie na
-jc-, na drodze fonetycznego procesu
rozsuniecia -cc- ? -jcc- ? -jc-, stad
postac rajca; dzisiejszy radca jest
raz
neologizmem, powstaym na skutek
wyrownania analogicznego do rada
z twardym d.
D por. rada.
JG
rajski (1) [B] D zn. odnoszacy sie
do
nieba jako domniemanej siedziby Bo-
ga, anioow, miejsca pobytu dusz spra-
wiedliwych po smierci: A na swiecie
zbozny pobyt,/ Po zywocie ra<j>ski prze-
byt [B, 163, 9]. D gram. przym., odm.
zoz. D etym. derywat od rzecz. raj /
ps. *raj}, utworzony za pomoca przyr.
-ski / ps. *-}sk{(j}); ogsow. czes.
rajsky, ros. rajskij, sch. rajsk. D rozwoj:
drugim pierwotnym zn. przym. rajski
jest odnoszacy sie do biblijnego raju,
ogrodu.
IS
rana (2) [RsK, ZMB] D zn. uszkodzenie
ciaa czowieka lub zwierze cia, polega-
jace na przerwaniu tkanek: Synku
miy i wybrany,/ Rozdziel z matka
swoja rany [ZMB, 180, 15]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*rana; ogsow. czes. rana, ros. rana,
sch. rana, scs. rana. D rozwoj: w j. stpol.
notowana takze postac pn.pol. rena.
D por. ranic.
JG
ranic (2) [RsP] D zn. zadac rane
,
skaleczyc: Jako to swiacze , co Miko-
aj rani Wostowego <si>estrzynca, to
ji rani na swe dziedzinie [RsP, 45, 45].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e
, -isz; dk. D etym. ps.
*raniti (/ rzecz. *rana); ogsow.
czes. ranit, ros. ranit, ukr. ranyty, serb.
raniti. D rozwoj: ps. *raniti ? stpol.
*ranici ? stpol., srpol. ranic; w za-
bytkach maz. renic; juz w stpol. w zn.
przen. dotknac (choroba, nieszcze s-
ciem), urazic.
D por. rana.
WD
raz (1) [RP] D zn. chwila, moment,
w ktorym cos miao miejsce; wypadek,
reczony
okolicznosc: Nie <le >kaj sie
mie tym
razem,/ Iz mie widzisz przed obrazem
[RP, 197, 59]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
? pol. dekl. m. D etym. ps. *raz{
(/ *roz}) cie cie, derywat od czas.
*rezati (/ *rezati) rzezac, w ps.
rdzeniach *rez- || *roz- widoczna
obocznosc apofoniczna; ogsow.
guz. raz, ukr. raz, ros. raz, br. raz.
D rozwoj: ps. *raz{ ? stpol. raz ?
srpol. raz ? raz; rzecz. ten mia (od
XVI w.) w N. lp. obok formy razem
takze forme raza; dzisiaj tylko tym
razem, postac ta raza
odczuwana jako
archaizm.
D por. rzazac.
reczony zob. reczyc.
reczyc (6) [RsP, RsK] D zn. poreczyc
za kogo, dawac pore ke: Jako ten
skot, czso mi re czy Pre dota, ten sta
za szesc grzywien [RsP, 45, 25]. Wie c re
re
czy za zone Nikoa<j>ewi [RsK, 48, 34].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
tekstowe: re czone (pienia dze) im. cz.
przesz. bierny M. lm. r. m., odm. zoz.
D etym. ps. *rociti (/ rzecz. *roka)
podawac re ke na znak zapewnienia
kogos o czyms; ogsow. czes. rucit,
ukr. rucyty, sch. ruciti. D rozwoj: ps.
*rociti ? stpol. *ra
cici ? stpol., srpol.
re
cyc; formy synonimiczne w j. stpol.
do re czyc: obre czyc, pore czyc, przyre
czyc, ureczyc, zare
czyc.
D por. re ka, rekojemstwo, rekojmia.
reka (6) [Ksw, RsP, Sota, ZB, RP] D zn.
chwytna cze sc konczyny gornej u czo-
wieka: A je z mnoga twarza cudna,/
A be dzie miec re ke brudna [Sota, 188,
28]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: re ki D. lp.,
(z) dreki D. lp., (w) re ku Msc. lpdw.,
re
ce B. lpdw. D etym. ps. *roka;
168
ogsow. czes. ruka, ros. ruka, sch.
ruka, scs. roka. D rozwoj: ps. *roka ?
stpol. raka ? srpol. re ka; w formie
z dre
ki wstawne d, por. Hendryk, Kon-
drad, zdrada, co mozna tumaczyc zbyt
dugim przetrzymaniem pierwszego
zwarcia przy wibracji r, co w efekcie
daje d; wspoczesny Msc. lp. re ku oraz
M. i B. lm. re ce to zachowane w dekl.
tego rzecz. formy lpdw.; oprocz zn.
podst. w stpol. znane takze zn. przen.
czowiek, gownie ze wzgle du na jego
czynnosci wykonywane re ka; czyjes
dzieo, dziaanie; fraz. fachowa re ka,
brak rak do pracy, re ka sprawiedliwos-
ci, opiekuncze rece.
JG D por. re czyc.
JG
WD rekojemstwo (1) [RsK] D zn. pore
-
czenie, zabezpieczenie zobowiazania
rodzace odpowiedzialnosc re kojemcy
zamiast lub obok duznika: Jakusz
czy trzy grzywny Michakowi Gie-
botowskiemu zakadu re kojemstwa za
Stanisawa [RsK, 48, 26]. D gram. rzecz.,
pol. dekl. n. D etym. derywat rzecz.
utworzony formantem -stwo (/ ps.
*-}stvo) od re
kojmia. D rozwoj: w stpol.
wystepoway postacie oboczne: re ko-
jemwstwo, rekojewstwo, re komstwo, re
-
kowstwo; dzis archaizm, zastapiony
przez re
kojmia.
D por. re
ka, rekojmia.
JG
- rekojmia (1) [RsK] D zn. ten, kto za
kogos reczy, poreczyciel: Jako wiem
i swiatcze
, ez Wie c reczy za zone
WD Nikoa<j>owi, ez nie miaa o ten czynsz
gabac ani jego re kojmiej [RsK, 48, 35].
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym.
stpol. zozenie re
kojmia / re ka + -o-
+ imiec + -a. D rozwoj: w formie D.
lp. innowacyjna konc. -ej utworzona
na wzor D. lp. r. z. dekl. zozonej
przymiotnikow; w j. stpol. takze w po-
staci re
komia, a w w. XVIIXVIII
169
re
kojem; pierw. zn. wyrazu to pore - kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e ,
czyciel, ktore do po. XVIII w. prze-
sune o sie
w kierunku zn. biernego
pore czenie, zapewnienie, gwarancja,
zastepujac re
kojemstwo; oba zn. wy-
rozniay sie
pewnymi wykadnikami
strukturalnymi, innym wzorcem odm.,
np. w uzyciu osobowym re kojmia
odmieniaa sie : re
kojmia, re
kojmiego,
re
kojmiemu itd.
D por. re ka, rekojemstwo.
robacstwo (1) [BZ] D zn. pazy i ga-
dy: Uczyni Bog zwierze ta ziemska,
kazde podug podobienstwa jich, i do-
bytek, i rozliczne robacstwo [BZ, 72, 39].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. X robac}stvo (/
przed I palat. X robak}stvo) / *X ro-
bak{ + *-}stvo; por. ukr. robactvo.
D rozwoj: w j. stpol. takze w postaci
robaczstwo z nieuproszczona grupa
spogoskowa, powstaa po zaniku jeru
w pozycji sabej; w grupie -cs- nastapi
rozkad spg. szczelinowej c na t + s,
po czym zaszed proces t + s +s ? t +
s + s ? t + s ? c, co dao w rezultacie
postac robactwo.
D por. robak.
robak (1) [BZ] D zn. mae zwierze
, D por. robic.
zwaszcza owad i jego gasienice, zwie-
rze pezajace, np. waz: Wywiedz zie-
mia stworzenie zywe w swem poro-
dzie, dobytek, robaki i zwierz ziemski
jich podle podobienstwa [BZ, 71, 37].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *X robak{; por.
ukr. (ch)robak. D rozwoj: ps. *X robak{
? stpol., srpol. robak || X robak ?
npol. robak.
D por. robacstwo.
robic (3) [Sota, Satyra] D zn. praco-
wac, zwaszcza fizycznie: Gdy dzien
panu robic maja,/ Cze stokroc odpo-
czywaja [Satyra, 191, 3]. D gram. czas., ps.
rod
-isz; ndk. D formy tekstowe: robia cz.
ter. lm. 3. os. D etym. pie. *orbho-; ps.
*orbiti (/ rzecz. *orb{ ? *rob{ ||
*rab{ niewolnik) suzyc, cie zko
pracowac ? *robiti || *rabiti; ogsow.
czes. ekspr. robit harowac, tyrac,
ukr. robyty, sch. rabiti uzywac, po-
, scs. rabotati pracowac;
sugiwac sie
byc niewolnikiem (por. niem. Arbeit
robota, praca, ac. orbus sierota).
JG D rozwoj: pn.sow. *robiti ? stpol.
*robici ? stpol., srpol. robic.
D por. robotnica.
WD
robotnica (1) [RP] D zn. wykonujaca
pewna prace : Widzisz, izem ci robot-
nica,/ Czemu cie wzie
a taka tesnica?
[RP, 197, 77]. D gram. rzecz., pol. dekl. z.
h
D etym. rdzen pie. *orb -; rdzen ps.
*orb- ? pn.ps. *rob-; stpol. robotnica
/ robic (/ ps. *robiti) + -n- (for-
mant przymiotnikowy) + -ica (/
przed III palat. ps. *-ika); por. ukr.
robitnycja, ros. robotnica. D rozwoj:
w wyrazie nastapio zawe zenie zn. st-
pol. pracownica (ogolnie) ? ko-
bieta pracujaca fizycznie; w XVI
XVIII w. pojawiaja sie zn. mrowka,
JG
pszczoa robocza, panszczyzna.
JG
rod (1) [LA] D zn. osoby pochodzace
od wspolnego przodka, rodzina, na-
rod, plemie : By wysokiego rodu,/
Nie mia po sobie zadniego podu
[LA, 173, 27]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. m. D etym. pie. *ord-
przyrost, wzrastanie, powodzenie;
ps. *rod{ rodzenie, to, co sie
urodzio; ogsow. czes. rod, ros.
rod, sch. rod, scs. rod{. D rozwoj: ps.
JG
*rod{ ? stpol. rod ? stpol., srpol. rod.
D por. narodzenie, narodzic, porod,
porodzic, porodzenie, przyrodzenie,
rodzaj.
JG
rodzaj 170

rodzaj (1) [BZ] D zn. gatunek, odmia- (XIV w.) termin bibl., odpowiednik
na: I stworzy Bog wieloryby i wszelka grec. prophetes tumacz woli Boga,
dusze zywna i ruchajaca, ktora sa mowiacy w imieniu Boga, wyrok
z siebie wody wyday, kazde osobnie (XVI w.) wyrzeczenie, to, co zo-
w swem rodzaju [BZ, 71, 32]. D gram. stao wypowiedziane; sowo, orze-
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m. czenie sadu; lm. tworzy forma suple-
D etym. ps. *rodjaj} ? *roZ aj}; dery- tywna lato o odrebnej etymologii.
wat od rzecz. ps. *rod{ rod utwo- D por. rzec, rzecz.
rzony suf. *-aj}; por. sch. rodaj po- JG

rod, wschod sonca. D rozwoj: ps. rola (3) [RsP, RsK, Satyra] D zn. pole
*roZ aj} ? stpol. roZ aj ? srpol. roZ aj; uprawne: Stoji na roli, w lemiesz
w wyrazie zaszed proces generaliza- klekce:/ Rzekomoc mu pug orac nie
cji zn.; poczatkowo oznacza on row- chce [Satyra, 191, 18]. D gram. rzecz., ps.
niez pokolenie, pochodzenie, rodo- dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D formy
wod, narodziny, podnosc, aby tekstowe: role B. lp., w rolach Msc.
ustabilizowac sie
w ogolnym, abstrak- lm. D etym. ps. *orl}ji || *orl}ja; pierw.
cyjnym zn. typ, odmiana. nazwa czynnosci (wtornie rezultat czyn-
D por. rod. nosci) od ps. *orati orac z przy-
JG rostkiem *-l}ji || *-l}ja; ogsow. czes.
rok (2) [RsK, RsP] D zn. termin roz- przest. role, ros. dial. rolja, sowen.
prawy sadowej, termin posiedzen sa- dial. ral. D rozwoj: ps. *orl}ja ? stpol.
du, rozprawa sadowa: Jako w tem rola ? srpol. rola.
roce, jenze mam s Mikoajem, mam D por. orac.
XL grzywien szkody [RsK, 48, 21]. D gram. JG
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. rosa (1) [RP] D zn. tu we fraz. krwawa
D formy tekstowe: rok B. lp. D etym. ps. rosa zy zmieszane z krwia: Upad ci
*rok{ oswiadczenie; to, ze cos jest jej koniec nosa,/ Z oczu pynie krwawa
rzeczone, sowo, wyraz / nazwa czyn- rosa [RP, 196, 32]. D gram. rzecz., ps.
nosci od czas. *rekti rzec; w wyra- dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
zach ps. *rekti || *rok{ widoczna *rosa; ogsow. guz. rosa, ukr. rosa,
obocznosc apofoniczna; ogsow. ros. rosa, sch. rosa, scs. rosa. D rozwoj:
czes. rok, sc. rok, ukr. rik, sch. rok pierw. zn. wyrazu rosa to kropelki
termin. D rozwoj: rok to pierw. ter- wody osiade na powierzchni ziemi,
min prawniczy zgodnie ze zn. etym. roslin, powstae wskutek ozie bienia
okresla to, co zostao wyrzeczone, pary wodnej; obraz rozkadajacego
czyli ustny pozew sadowy, a wtornie sie
ciaa i krwi pynacej z oczu mia
termin sadowy; takze w lm. roki w przerazac sredniowiecznego czytelni-
dawnej Polsce posiedzenia sadowe, ka, zgodnie z poetyka tancow smierci.
kadencja sadowa, termin, w ktorym JG

odbywao sie sadzenie stron, sad
grodzki rozstrzygajacy sprawy mniej-
szej wagi; forma pluralna uzasadnio-
na tym, ze strony wielokrotnie wyste -
poway w sadzie w ustalonych termi-
nach; obecnie sa to zn. przest.; od rok
pochodza liczne derywaty, np. prorok
rosierdzie (2) [Pfl, Ppu] D zn. gniew,
zapalczywosc, wzburzenie: Tegdy mo-
wic bedzie k njim w gniewie swojem,
i w rosierdziu swojem zamaci je [Pfl II,
17, 5]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pol. dekl. n. D etym. ps. *rozsr d}je /
*roz- + *sr diti sierdzic (sie ) +
171
*-}je; por. ukr. serdytysja gniewac
sie, ros. serdtsja gniewac sie , sch. krzi rozbit); im. ulega. w j. srpol.
srditi zoscic sie
. D rozwoj: w wyrazie
nastapia asymilacja formy z prefiksem
roz-; wyraz uzywany wyacznie w stpol.
tekstach biblijnych w XVI-wiecz-
nych przekadach Biblii juz nie wy-
stepuje; dzis znany tylko czas. rozsier-
dzic.
D por. sierce.
rosc (2) [BZ] D zn. rosnac; wzrastac,
rozwijac sie : I pozegna jim Bog,
a rzkac: Rosccie a podzcie sie [BZ, 72,
47]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
stpol., srpol. kon. I -e , -esz (roste , ros-
ciesz); ndk. D etym. ps. *orsti (/ *ortti
/ *ordti) ? *rosti || *rasti; ogsow.
czes. rust, ukr. rosty, sch. rasti, scs. rasti;
prawdopodobnie od pie. *er(3 )d(h)-
wysoki; rosnac (por. stirl. ard wy-
soki, wielki, ac. arbor drzewo).
D rozwoj: pn.sow. *rosti ? stpol.
*rosci ? stpol. rosc ? srpol. rosc;
wyparty w j. srpol. przez rosna c (/
*rost-na -c), stad rosne, rosniesz, ale
ros (i przym. rosy).
WD
rozbic (3) [Pfl, ZMB, Ppu] D zn.
1. uderzeniami rozdzielic na cze sci,
na kawaki, zniszczyc: Wodac be -
dziesz nad nimi w mietle zelaznej,
a jako s<s>ad zdunowy rozbijesz je
[Ppu II, 53, 9]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? pol. kon. II -e , -esz; dk.
rozbity D zn. 2. rozpiety, ukrzyzowa-
ny, tu we fraz. rozbity na krzyzu: Nie
mam ani bede miec jinego,/ Jedno
ciebie, Synu, na krzyzu rozbitego [ZMB,
180, 38]. D gram. im. cz. przesz. bierny,
odm. zoz. D etym. ps. *orzbiti (/ *biti)
? *rozbiti || *razbiti; ogsow. czes.
rozbt, strus. rozbiti, sch. razbti, scs.
razbiti. D rozwoj: pn.sow. *rozbiti ?
stpol. rozbic(i) ? srpol. rozbic; w zn. 2.
w stpol. obocznie do na krzyz przybit; zn.
rozeznanie
rel. pod wpywem czeskim (stczes. na
adiektywizacji ? im. przym. bierny.
D por. bic.
WD
rozbity zob. rozbic.
WD
rozdzielenie (1) [Kgn] D zn. punkt
widzenia, opinia: A przez toc to jiste
wiesiele byoc jest ono wielikie, a to ku
JG czworakiemu rozdzieleniu [Kgn II, 35, 22].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. derywat utworzony
suf. -enie (/ ps. *-en}je) od czas.
roz-dzielic (/ pn.ps. *roz-deliti); por.
czes. delit, ukr. dzjalc, bug. razdeljam,
scs. deliti.
D por. rozdzielic.
JG
rozdzielic (7) [BZ, ZMB, RP] D zn.
1. odaczyc cos od czegos, oddzielic:
Lepak rzecze Bog: badz stworzenie
wposrzod wod! a rozdzieli wody od
wod [BZ, 71, 8]. 2. odsunac, odseparo-
wac kogos od kogos; rozaczyc: Ostan
tego wsze<go>, tobie wiele ,/ Przez
dzieki kaznia rozdziele [RP, 197, 74].
3. podzielic sie czyms, dopuscic
kogos do udziau w czyms: Synku
miy i wybrany,/ Rozdziel z matka
swoja rany [ZMB, 180, 15]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk. D formy tekstowe: roz-
dzieliy cz. przesz. lm. 3. os.; rozdzielcie
tr. rozk. lm. 2. os. D etym. ps. *orzdeliti
(/ *deliti) ? *rozdeliti || *razdeliti;
ogsow. czes. rozdelit, strus. rozdeliti,
sch. razdeliti, scs. razdeliti. D rozwoj:
pn.sow. *rozdeliti ? stpol. *rozZ elici
? stpol., srpol. rozZ elic.
D por. dzia.
WD
rozeznanie (1) [BZ] D zn. rozpozna-
nie, rozroznienie: Badzcie swiata
w stworzeniu niebieskiem, a rozdziel-
cie dzien z noca, a badzcie na rozezna-
nie czasom i dniom, i latom [BZ, 71, 22].
rozgniewac
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. rdzen pie. *gno-;
derywat utworzony suf. -anie (/ ps.
*-an}je) od czas. rozeznac (/ od znac
/ ps. *znati); por. czes. znati, ros.
znat, sowen. znati, scs. znati (por.
grec. gignosko znam).
D por. znac.
JG
rozgniewac sie, rozniewac sie (4)
[Pfl, Kgn, ZB, Ppu] D zn. wpasc
w gniew, stac sie gniewnym: Przyjmi-
cie pokaznienie, bo snadz rozgniewa
sie gospodzin, i sginiecie s drogi prawej
[Pfl II, 18, 12]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; dk.
D formy tekstowe: sie rozgniewa cz.
przesz. lp. 3. os.; jest sie by rozniewa
cz. zaprzesz. zoz. lp. 3. os.; rozgniewaw
sie
im. cz. przesz. czynny I M. lp. r. m.,
odm. prosta. D etym. ps. *orzgnevati
(/ *gnevati) ? *rozgnevati || *razgne-
vati; ogsow. czes. rozhnevat (se),
strus. rozgnevatisja, sch. razgneviti.
D rozwoj: pn.sow. *rozgnevati se ? szenie, uczynienie liczniejszym, sil-
stpol. *rozgnevaci se ? stpol. rozgne-
vac (|| roznevac || oznevac) se
; z odm.
rzeczownikowej im. cz. przesz. czyn-
nego I zachowaa sie forma M. lp. r. z.,
ktora w j. srpol. ulega adwerbizacji ?
im. przysow. uprzedni.
D por. gniew.
WD
rozgniewaw sie zob. rozgniewac
sie.
WD
rozkrwawic
rozkrwawiony (1) [ZMB] D zn. zraniony
do krwi, krwia zbroczony: Zamet ciezki
dosta sie mie ubogiej zenie,/ Widzec
rozkrwawione me mie narodzenie [ZMB,
180, 10]. D gram. im. cz. przesz. bierny,
odm. zoz. D etym. od krwawic (/ ps.
*kr{vaviti / przym. *kr{vav{) za pomo-
ca przyr. roz- (/ ps. *orz-); moze to byc
rowniez formacja powstaa bezposred-
172
nio od wyrazu krew, na co wskazuje zn.
zranic do krwi, zbroczyc krwia.
D por. krew, krwawy.
WD
rozkrwawiony zob. rozkrwawic.
WD
rozliczny (1) [BZ] D zn. rozmaity,
roznorodny, wieloraki: Uczyni Bog
zwierzeta ziemska, kazde podug po-
dobienstwa jich, i dobytek, i rozliczne
robacstwo [BZ, 72, 39]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. ps. *orzlic}n{(j})
odrozniajacy sie od czegos, rozniacy
sie (/ *orz-liciti uksztatowac ina-
czej, odmienic, odroznic / *liciti
formowac, ksztatowac, zdobic) ?
zach.sow. *rozlic}n{(j}); ogsow.
czes. rozlicny, ros. razlcnyj, sch. razli-
can, scs. razlic}n{ || rozlic}n{ rozny,
odmienny. D rozwoj: zach.sow. *roz-
lic}n{j} ? stpol. *rozlicny ? stpol.,
srpol. rozlicny; wspoczesnie wyraz
ksiazk.
IS
rozmnozenie (1) [RP] D zn. powie
k-
niejszym: Pomozy mi to dziao so-
zyc,/ Bych je mog pilnie wyozyc/
Ku twej fay rozmnozeniu,/ Ku ludz-
kiemu polepszeniu! [RP, 195, 4]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
D etym. derywat utworzony suf. -enie
(/ ps. *-en}je) od czas. roz-mnozyc
(/ pn.ps. *roz-m{noziti); ogsow.
por. czes. rozmnozovani, ukr. rozmno-
zennja, bug. razmnozenie. D rozwoj:
w wyrazie nastapia specjalizacja zn.
stpol. powiekszenie ? powie ksze-
nie gatunku.
D por. rozmnozyc.
JG
rozmnozyc sie (1) [BZ] D zn. o zy-
wych istotach, organizmach: wydac
potomstwo: I pozegna temu stwo-
rzeniu, a rzkac: rosccie a rozmnozcie
[BZ, 71, 34]. D gram. czas., ps. kon.
sie
IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e, -isz;
173
dk. D etym. ps. *orzm{noziti se (/
*m{noziti se mnozyc, rozmnazac
sie) ? *rozm{noziti se || *razm{no-
ziti se
; ogsow. czes. rozmnozit se,
ukr. rozmnozytysja, ros. razmnozitsja,
sch. razmnoziti. D rozwoj: pn.sow.
rozm{noziti se ? stpol. *rozmnozici
se
? stpol., srpol. rozmnozyc se
.
D por. mnogi, rozmnozenie.
rozniewac sie zob. rozgniewac sie.
rozny (1) [Park] D zn. odmienny co do
postaci, ilosci: Boc w niem kazde
sowko tobie/ Pismem rozny gos da
w sobie [Park, 109, 32]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. ps. *orz}n{(j})
rozdzielony, osobny ? inny, odmien-
ny, derywat od ps. *orz({) oddziel-
nie, osobno utworzony za pomoca
przyr. *-}n{; ogsow. czes. ruzny
rozmaity, inny, ros. przest. roznyj,
dzis liter. raznyj; sowen. razen roz-
norodny, rozliczny, sch. razan, razn.
D rozwoj: ps. *orz}n{j} ? stpol. *roz-
ny ? stpol. rozny, rozdny (wzmocnie-
nie grupy spg.) ? srpol. rozny (prze-
jscie -z- ? -z- w wyniku tendencji do
unikania mazurzenia).
rozpaczac (1) [Ksw] D zn. tracic
nadzieje , watpic: Prawi <sw. Augus-
tyn>, rozpaczasz, czowiecze, <izec nie
da> dobra swego, jenze sie nie zada
przyjac lichot czowiecz<ych>? [Ksw IV,
13, 39]. D gram. czas. pol. kon. IV -am,
-asz; ndk., duratywny. D etym. z przedr.
roz- od paczyc wykrzywiac, wyginac;
ogsow. czes. pacit wyamywac,
wywazac (drzwi); wyciagac, wydoby-
wac, ukr. daw. pacytysja wykrzywiac
, sowen. paciti krzywic, wypa-
sie
czac; paczyc postac wtorna wobec
opaczyc (/ ps. *opaciti odwrocic);
w zn. rel. moze byc to rowniez zap.,
por. stczes. rozpaceti se wahac sie
, jeo barzo pakac [List, 115, 6]. D gram. im.
rozstajac
scs. raspacati se . D rozwoj: ten sam
rdzen w czas. wypaczyc skrzywic,
przen. niewasciwie przedstawic czyjas
mysl, nauke , spaczyc zepsuc, przen.
bednie interpretowac, niezgodnie
z czyjas intencja.
D por. paknie li.
WD
rozpamietac
WD rozpamietaje (1) [Ksw] D zn. rozwaza-
jacy w mysli, rozpamietujacy: K niemuz
WD gdaz czowiek grzeszny rozpamie<taje
grzechy> stapi [Ksw IV, 12, 13]. D gram. im.
cz. ter. czynny, odm. prosta. D rozwoj:
formy rzeczownikowe M. lp. r. m. im. cz.
ter. czynnego na -e sa poswiadczone
szczatkowo w j. stpol.; z dawnej odmiany
prostej im. zachoway sie tylko formy na
-ac (B. lp. r. m.), ktore w j. srpol. ulegy
adwerbizacji ? im. przysow. wspo.;
wyraz rozpamie tac wyszed z uzycia
dzis tylko rozpamie tywac.
D por. pamie tac.
WD
rozpamietaje zob. rozpamietac.
WD
rozpodzic sie (1) [BZ] D zn. wydac
potomstwo: I pozegna temu stwo-
rzeniu, a rzkac: rosccie a rozmnozcie
sie
, a napenicie soba wody morskie,
IS
a ptastwo sie rozpodz na ziemi [BZ, 71,
35]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
*orzploditi se (/ *ploditi) ? *rozplo-
diti || *razploditi; ogsow. czes.
rozplodit se, ros. przest. rasplodtsja,
ukr. pot. rozplodytysja, sch. rasploditi
(se). D rozwoj: pn.sow. *rozploditi se
? stpol. *rozpoZ ici se ? stpol., srpol.
rozpoZ ic se
.
D por. podzic.
WD
rozstajac sie
rozstajac sie (1) [List] D zn. odchodzac
w rozne strony; rozaczajac sie z kims:
A tako s toba sie rozstajac, sierce me
rozstajac
cz. ter. czynny, odm. prosta. D etym.
wyraz o genezie ps. (/ *stajati). D roz-
woj: forma im. (dawny B. lp. r. m.) ulega
w j. srpol. adwerbizacji ? im. przysow.
wspo.; w wyniku kontrakcji rozstajac
(por. rzecz. odczas. rozstaje) ? rozstac.
D por. stajac.
rozstajac sie zob. rozstajac sie.
roztargac (1) [Ppu] D zn. sia roze-
rwac na cze sci; zniszczyc: Roztargaj-
my przekowy jich i zrzucmy z nas jarz-
mo jich [Ppu II, 53, 3]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo || -je- ? pol. kon. IV -am,
-asz; dk. D etym. ps. *orztr gati (/
*tr gati szarpac, rwac, iter. do trg noti)
? *roztr gati || *raztr gati; ogsow.
czes. roztrhat, ros. ksiazk. rastorgat,
sch. rastrgnuti. D rozwoj: pn.sow.
*roztr gati ? stpol. *roztargaci ?
stpol., srpol. roztargac.
D por. roztargowac.
roztargowac (1) [Pfl] D zn. sia roz-
rywac na cze sci; niszczyc: Roztarguj-
my jch przekowy, i zrzucmy s nas
jarzmo jich [Pfl, 17, 3]. D gram. czas.,
ps. kon. II -e
, -esz; ndk. D etym. iter.
do roztargac; utworzony formantem
-owac o zn. cze stotliwym. D rozwoj:
wyraz wyszed z uzycia, tez dawne roz-
targiwac i roztargowac.
D por. roztargac.
rozum (1) [LA] D zn. inteligencja,
umys, myslenie, wnioskowanie: Przy-
daj rozumu k mej rzeczy,/ Me sierce
bostwem obleczy [LA, 173, 3]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D etym. pn.ps. *rozum{ / *roz-
(/ ps. *orz-) + *-um{ rozum,
rozsadek; ogsow. czes. rozum, ros.
razum, bug. um, ale zdrav razum
zdrowy rozum, scs. razum{. D roz-
woj: wyraz zatraci, wasciwa w XVI w.,
tresc szczegoowa fortel, podstep,
174
w XIX w. to zn. okreslane jako przest.
D por. rozumiec.
JG
rozumiec (3) [Pfl, RP, Ppu] D zn.
pojmowac, uswiadamiac sobie sens
czegos: A juz krolowie rozumiejcie,
nauczcie sie, ktorzyz sadzicie ziemie
WD
[Ppu II, 53, 10]. Za po polsku nie ro-
zumiesz [RP, 197, 82]. D gram. czas., ps.
WD
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
-em, -esz; ndk. D etym. ps. *orzumeti
(/ *umeti) ? *rozumeti || *razumeti;
ogsow. czes. rozumet, strus. rozume-
ti, ukr. rozumty, sch. razumeti, scs.
razumeti. D rozwoj: pn.sow. *rozume-
ti ? *rozumeci ? stpol., srpol. rozu-
mec; we wspo. polszczyznie wyste
puje
gownie z dopenieniem blizszym (lub
ze zd. dopenieniowym), czyli rozu-
miec kogo, co; bez dopenienia ozna-
cza potwierdzenie zrozumienia po-
przedniej wypowiedzi.
WD D por. rozum.
WD
rozzec sie (2) [Pfl, Ppu] D zn. za-
ponac, zapaac (gniewem): Gdy sie
rozze wrychle gniew jego, bogosa-
wieni wszystcy, ktorzy w niem pwaja
[Ppu II, 53, 13]. D gram. czas., ps. kon. I
-o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
D formy tekstowe: rozzga cz. przysz. lm.
3. os. D etym. od ps. *zegti, *z}go ||
*zego palic (/ ps. *geg- / pie.
*dheguh-); ogsow. stczes. zeci, ros.
WD
zec, sch. zeci, rzadziej zgati, scs. zesti
(por. lit. degti palic sie , ponac; za-
palic; wypalac, stind. dahati pali),
por. tez czes. daw. rozzci, ros. razzec,
sch. razeci. D rozwoj: ps. *orzzegti ?
pn.sow. *rozzegti ? stpol., srpol.
rozzec; wyraz wyszed z uzycia w okre-
sie npol.; pie. obocznosc apofoniczna
e : e : o zachowaa sie w morfemach
rdzennych wyrazow: zgac, podzegac,
Zegan, zgaga, pozoga, ozog (w dwu
ostatnich wyrazach ps. *e ? pol. o
175
przed spg. tylnoje
zykowa przegos
nieregularny).
ruchac (sie) (2) [BZ] D zn. poruszac
sie
: Panujcie (...) wszemu stworzeniu,
jez to sie
rucha na ziemi [BZ, 72, 49].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D formy
tekstowe: ruchaja ca im. cz. ter. czynny
B. lp. r. z., odm. zoz. D etym. wyraz
pozostaje w zwiazku ze sowem ruch;
ps. *ruX ati se
(iter. do *rusiti se
); por.
ukr. ruchaty ruszac, przesuwac; wpra-
wiac w ruch. D rozwoj: dzis wulga-
ryzm; rdzen zachowany w wyrazach:
ruch, ruchomy, (nie)ruchomosci, daw-
ne ruchawka pospolite ruszenie;
formy odm. zoz. im. w j. srpol. prze-
ksztacaja sie
w im. przym. czynny.
D por. ruszac (sie ).
ruchajacy zob. ruchac (sie).
rucho (1) [RsP] D zn. szata, suknia,
odziez: Jako Janek slubi Biejatce dac
rucha za dziesiec grzywien [RsP, 45, 36].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. n. D etym. niejasna, praw. rzecz.
utworzony od ruch, ruszyc; ogsow.
stczes. rucho, sc. rucho, sch. ruho, scs.
rucho. D rozwoj: wyraz powszechny
w XV w., wyste pujacy takze w postaci
ruchno; na poczatku XVI w. ginie,
poswiadczony jedynie derywat ruszka
zasona (podwika).
D por. ruszac (sie ).
ruszac (sie) (2) [Sota, BZ] D zn.
1. poruszac sie : I rzek [Bog]: uczyn-
my czowieka (...) aby panowa (...)
wszemu uczynieniu trwajacemu, jez to
sie
rusza po ziemi [BZ, 72, 44]. 2. nie-
pokoic, nagabywac, dotykac: Iz jim
o czci powiedaja,/ Przy tem mnogiego
ruszaja [Sota, 189, 65]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
-asz; ndk. D etym. iter. do ruszyc sie
rybny
) wprawiac w ruch, po-
ps. *rusiti (se
pychac; poruszac; poruszajac, zwalac
WD / *ruX i- / pie. *rous--; ogsow.
czes. rusit naruszac cos; zniszczyc; nie-
pokoic, sc. rusat (sa), ros. rusit a-
mac, niszczyc, rujnowac, ukr. rusaty,
sch. ru
siti niszczyc, burzyc, rujnowac;
obcinac (przy egzaminie), ru siti se
upadac, staczac, scs. rusiti burzyc,
niszczyc, amac (por. lit. rausti~
ryc,
grzebac, kopac, niem. Rausch na-
pad). D rozwoj: w zn. poruszac sie
czas. ruszac sie zastapi w dobie npol.
ruchac sie; obie formy wyste puja w BZ.
D por. ruchac (sie ), rucho.
WD
ryba (2) [BZ] D zn. zwierze zyjace
w wodzie, oddychajace skrzelami,
o konczynach w postaci petw: Rosc-
cie a podzcie sie
, a napenicie ziemie,
WD
a osiagnicie ja sobie, a panujcie ry-
bam morskim i ptastwu [BZ, 72, 48].
WD
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *ryba pstra;
pierw. o pstrych, ososiowych rybach;
ogsow. czes. ryba, br. ryba, bug.
riba, scs. ryba.
D por. rybi, rybny.
JG
rybi (1) [ZB] D zn. nalezacy do ryby:
Jemuz synowi kosc rybia w gardle
uwieza [ZB I, 31, 12]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. ps. *ryb}(j}) /
*ryba; ogsow. czes. ryb, ros. rybij,
sch. rblj.
D por. ryba, rybny.
JG IS
rybny (1) [BZ] D zn. zwiazany z ryba-
mi, dotyczacy ryb: Wspodzcie wody
z siebie pod rybny [BZ, 71, 29]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. ps. *ryb}-
n{(j}) / *ryba; ogsow. czes. rybny,
ros. rybnyj, sch. ribnj. D rozwoj: ps.
*ryb}n{j} ? stpol. *rybny ? srpol.
rybny.
D por. ryba, rybi.
; IS
rycerz
rycerz (4) [Sota, KS, ZB, LA] D zn.
wojownik stanu szlacheckiego, szla-
chcic: A mia barzo wielki dwor,/
Procz panosz trzysta rycerzow [LA, 173,
14]. D gram. rzecz. r. m. D formy tek-
stowe: rycerz M. lp., rycerze M. lm.
D etym. zap. niem. Ritter jezdziec
(/ reiten jezdzic); por. stczes. rytier,
czes. rytr, sc. rytier, z pol. ukr. lycar,
ros. rycar}. D rozwoj: w j. stpol. takze
w postaci rycierz, gdzie niem. -te- ?
-ce- (palat. polska).
rynna (1) [Tecz] D zn. urzadzenie do
prowadzenia wody, kana, rynsztok:
Zabiwszy, rynna ji wlekli, na wschod
nogi wozyli [Tecz, 193, 10]. D gram. rzecz.
r. z. D etym. zap. niem. Rinne (/ od
rennen biec); por. guz. ryna, ukr.
rnva. D rozwoj: w j. stpol. takze w pos-
taci ryna.
rzazac (1) [Kgn] D zn. krajac, ciac,
rozcinac: A tako wie c on krol sil-
n<y>m gniewem jest na sobie swe
odzienie rzaza by [Kgn VI, 41, 27].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
? stpol., srpol. kon. II -e , -e
sz (rzeze
rzezesz) ? npol. kon. IV -am, -asz;
ndk. D etym. pie. *ureg-; ps. *rezati
ciac, rznac, przecinac; ogsow. ko forma B. lp. r. m. rzeka
czes. rezat, ros. rezat, scs. rezati (por.
lit. rezti, ot. riezt, alb. rrah tuke , przysow. wspo.
rozbijam). D rozwoj: ps. *rezati ?
stpol. *razaci || rezaci ? stpol., srpol.
razac || rezac ? npol. zezac; dzis wyraz
przest. (por. rzezac drewno, rzezac
w kamieniu, drewnie); geneze ps. maja
tez wyrazy rzez (ps. *rez}) i rzezba (ps.
*rez}ba) pierwotnie nazwy czynnos-
ci; w wyniku konkretyzacji wyraz
rzezba utrwali sie w j. pol. w zn. rezul-
tatu dziaania to, co wycie te, wyrze-
zane ? dzieo sztuki rzezbiarskiej.
D por. obraz.
176
rzec (29) [Ksw, Pfl, Kgn, ZB, BZ, ZMB,
Ppu] D zn. powiedziec: A przez toc
on rzek jest by k nim, rzekac tako [Kgn
VI, 40, 3-4]. Swie ty Bazej jemu odpo-
wiedzia, a rzkac: Miej sie dobrze,
dobry se dzia [ZB II, 32, 23]. Lepak rzecze
Bog: badz stworzenie wposrzod wod
[BZ, 71, 7]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
-e- ? pol. kon. I -e , -esz (temat cz. ter.
w rozwoju hist. uleg zmianie: dawniej
rzeke, rzeczesz, dzis rzekne , rzekniesz);
dk. D formy tekstowe: rzek cz. przesz.
JG lp. 3. os.; rzeka, rzeke (rzekac) im. cz.
ter. czynny M. lp. r. m., odm. prosta,
rzekecy (rzekac) M. lp. r. z., odm.
prosta. D etym. pie. *rek-; ps. *rekti,
*reko; ogsow. czes. rci, strus. reci,
~
sch. reci, scs. resti (por. lit. re kti krzy-
czec, irl. reimm krzyk, ac. rankare
ryczec). D rozwoj: zach.sow. *reci ?
stpol. rec ? stpol., srpol. rec ? npol.
JG zec; dzis wyraz ksiazk.; w scisym
zwiazku etym. z rzec pozostaje rzecz.
rzecz (/ ps. *rec}), ktory pierwotnie
oznacza mowienie, mowe ; pie.
obocznosc apofoniczna e : e : o widocz-
na jest w morfemach rdzennych wy-
, razow: rzeke narzekac stpol. rcy
(/ ps. *r}ci) rok; z form odm. pros-
tej im. cz. ter. zachowaa sie tyl-
c, ktora
w j. srpol. ulega adwerbizacji ? im.
D por. rok, rzecz.
WD
rzecz (10) [RsP, RsK, Sota, List, ZB, LA,
RP] D zn. 1. to, co sie
mowi, mowa,
je
zyk: A je s mnoga twarza cudna,/
A be dzie miec re ke
brudna;/ Ana tez
ma k niemu rzecz obudna [Sota, 188,
29] . D zn. 2. we fraz. dobra rzecz
pochway: Ja j<i> namawiac onze
groza, onze dobra rzecza [ZB, 32, 32].
3. to, co sie zdarzyo lub zdarzy, fakt,
zdarzenie: Pan Bog te rzecz tako
WD nosi,/ Izes go o to barzo prosi,/ Abych
177
ci sie
ukazaa [RP, 196, 51]. 4. sprawa,
przedmiot prosby, skargi, sporu sado-
wego: Czso Piotrek wiod swiadki
przeciwo Wie cencewi to je wiod za
prawa rzecza [RsP, 45, 40]. 5. przedmiot
materialny, najcze sciej ruchomosci,
wyjatkowo istota zywa: Jako wiaza
za trzydziesci grzywien rzeczy i szes-
cioro skota [RsK, 48, 23]. 6. we fraz.
chasiebna rzecza po zodziejsku:
Jakosm Andrzejewi nie wypawi
zrzebca szestroka chasiebna rzecza
ani go uzytka m<am> [RsP, 45, 38].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: rzecz M. lp.,
rzeczy C. lp., M. lm. D etym. pie. *rek-;
ps. *rekj} ? *rec} je zyk, sowo;
derywat utworzony suf. *-j} od czas.
ps. *rekti rzec; ogsow. czes. rec,
ukr. ric, sch. rijec, scs. rec. D rozwoj:
ps. *rec} ? stpol. rec
? srpol. rec.
D por. rok, rzecz.
rzeka zob. rzec.
rzeke zob. rzec.
rzekecy zob. rzec.
rzekomo (2) [Satyra] D zn. pozornie,
niby, jakoby: A na drodze postawaja,
rzekomo pugi oprawiaja [Satyra, 191, 8].
Stoji na roli, w lemiesz klekce:/ Rze-
komoc mu pug orac nie chce [Satyra,
191, 18]. D gram. przysow. D etym. pier-
wotnie M. lp. r. n. ps. im. cz. ter.
biernego odm. prostej *rekomo / ps.
czas. *rekti; scs. rekom{ (rekomyj)
nazwany, wymieniony, tak zwany,
w stpol. obocznie postac rzkomo opar-
ta na wtornym temacie cz. ter. *r}k-,
widocznym w stczes. rku / *r}ku,
w innych j. sow. w takim zn. i funkcji
brak. D rozwoj: zachoway sie formy
odmiany zoz. im. *rekom{j}, a proce-
sowi jego adiektywizacji towarzyszya
zmiana zn. i rzekomy ten, ktory jest
s
mowiony ? pozorny, stad zmiana zn.
przysow.
D por. wrzekomo.
BT
rzkac zob. rzec.
WD
rzucac (2) [Pfl, Ppu] D zn. tu o
wietrze: wiejac, zmiatac: Nie tako
niemiosciwi, nie tako, ale jako proch,
jenze rzuca wiatr od oblicza ziemie [Pfl
I, 17, 5]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
D etym. ps. *rjutjati (iter. do *rjutiti).
D zob. odrzucic, rzucic sie .
WD
rzucic sie (1) [RP] D zn. napasc na
kogos, zaatakowac: Rzuce -c sie
jako
kot na myszy [RP, 197, 65]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk. D etym. pie. *reu-t-; ps.
rjutiti miotac, rzucac; burzyc; og-
sow. czes. daw. routiti rzucac;
JG
spadac; opadac, strus. rutitisja prze-
wracac sie , sowen. dial. rutti || retti
WD
|| rotti uszkodzic, scs. porotiti se
rozbic sie , potuc sie . D rozwoj: ps.
WD
) ? stpol. *rucici (se
*rutiti (se ) ?
WD stpol., srpol. rucic (se
).
D por. rzucac.
WD
S
s zob. z.
AK
s pokojem (1) [Sota] D zn. spokoj-
nie: A ma s pokojem siesc,/ A przy
tem sie ma najesc [Sota, 188, 17]. D gram.
przysow. D etym. ps. *pokoj} stan spo-
czynku, odpoczynku, spokoj; pokoj /
*po-citi odpoczac, spoczac; ogsow.
czes. pokoj spokoj, ros. pokoj spo-
koj, spoczynek, cisza, scs. pokoj}.
BT
sadzac
sadzac (1) [Sota] D zn. dawac, wy-
znaczac miejsce do siedzenia: Tu sie
wiec starszy poznaja;/ Przy tem sie
k stou sadzaja [Sota, 189, 60]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je ? pol. kon.
IV -am, -asz; ndk. D etym. ps. *sadjati
(iter. do kauz. *saditi powodowac, ze
ktos czy cos siedzi); ogsow. czes.
sazet sadzic, wsadzac, guz. sadzec sie
sadzac, sadzic, wsadzic, ros. sazat
_
sadzac, sch. posadvati sadzic, flan-
cowac; usadawiac, wskazywac miej-
sce. D rozwoj: zach.sow. *saZ ati ?
stpol. saZ aci ? stpol., srpol. saZ ac.
D por. posadzic, siesc.
sam (9) [Ksw, Sota, List, BZ, Tecz] D zn.
1. zaim. w funkcji anaforycznej on:
Na to, jez sam zjawia, rzeka [Ksw IV, 13,
23]. 2. zaim. podkreslaja cy osobiste,
bezposrednie dziaanie, wyste powa-
nie osoby, ktora okresla: I od nich
wszytke dobroc mamy;/ Jedno na to
sami dbajmy [Sota, 190, 88]. 3. zaim. wy-
rozniajacy osobe (rzecz, poje cie), na-
zwana rzecz. lub zaim., sposrod in-
nych, wyste pujac wraz z rzecz. lub
zaim. podkresla go, zwraca nan szcze-
golna uwage : Sam, prawi, przez mie
przysiag jesm, iz wam chocia <oddac
zi>emie wrogow waszych [Ksw I, 10, 21].
D formy tekstowe: samem Msc. lp. r. n.,
sama M. lp. r. z. D rozwoj: ps. *sam{;
ogsow. stczes. sam, ros. sam, mac.
sam, scs. sam{. D rozwoj: ps. *sam{,
*sama, *samo ? stpol. sam, sama, sa-
mo; w sam{, zanik jeru w wygosie
i wzduzenie sam. stpol. a ? srpol. a ?
npol. a; w formie Msc. lp. r. n. samem
konc. zaim. mie kkotematowych -em
(pierw. ps. *-om}).
samica (1) [BZ] D zn. istota pci
zenskiej; tu: o ludziach: I stworzy
Bog czowieka ku obliczu i ku podo-
bienstwu swemu, a ku obliczu Bozemu
178
stworzy jego, samca a samice stworzy
je [BZ, 72, 46]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-ja- ? pol. dekl. z. D etym. ps. *samica
(/ przed III palat. ps. *samika) /
*sam{ sam + *-ica; ogsow. czes.
samica, ukr. samycja, ros. samka, bug.
samka. D rozwoj: zn. wyrazu ulego
zawe zeniu w stpol. wyraz odnosi
do ludzi, zwierzat i roslin, wspo-
czesnie tylko do zwierzat; dzis w sto-
sunku do kobiet wyraz odczuwany
jako obrazliwy.
D por. samiec.
JG
samiec (1) [BZ] D zn. istota pci me
-
WD skiej; tu: o ludziach: I stworzy Bog
czowieka ku obliczu i ku podobien-
stwu swemu, a ku obliczu Bozemu
stworzy jego, samca a samice stworzy
je [BZ, 72, 46]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*sam}c} (/ przed III palat. ps.
*sam}k{) / *sam{ sam + *-}c};
ogsow. czes. samec, ros. samec, bug.
samec. D rozwoj: ps. *sam}c} ? stpol.
*samec ? stpol. samec; rozwoj zn.
wyrazu taki jak w samica; dzis takze
pogardliwie o me zczyznie, zwaszcza
lubieznym, namie tnym.
D por. samica.
JG
samojedz (1) [RP] D zn. ludozerca:
Przewiazaa gowe chusta;/ Jako samo-
jedz krzywousta [RP, 196, 34]. D gram.
rzecz. r. z. D etym. stpol. zozenie
samojedz / sam + -o- + jesc. D roz-
woj: archaizm; jeszcze w XIX w.
samojedz, samojad, samojednik, samo-
jedzca ludozerca obok ludojad, lu-
dojedca, ludozerca; notowany na pocz.
XX w. takze w postaci samozerca.
D por. jesc, sam, samorzeczny.
JG JG
samorzeczny (1) [Ppu] tylko we fraz.
ksie
gi samorzecznych chwa sformu-
owany przez te (sama) osobe
: Po-
czynaja sie ksie
gi gosnych chwa
179
albo samorzecznych proroka Dawida
krola psalmow [Ppu I, 52, arg]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. zozenie
o podstawie zaimkowo-czasownikowej
sam-o-rzecz-ny (zaimek sam-o- + czas.
rzec / ps. *rekti) za pomoca przyr.
-n-. D rozwoj: tylko jedno poswiad-
czenie w stpol., poza tym wyraz nie-
znany.
D por. sam, samojedz, rzec.
HK
I sad (4) [Pfl, RsP, Kgn, Ppu] D zn.
1. instytucja wymiaru sprawiedliwos-
ci: Jako Czestk dawa Jakuszewi skot
<do> re ki, jako sad skaza [RsP, 45, 33].
2. miejsce odbywania rozpraw sado-
wych: Prz<e>to nie wstaja niemiosci-
wi w sadzie, ani grzesznicy w radzie
prawych [Pfl I, 17, 6]. 3. poste
powanie
sadowe; tu: o Sadzie Ostatecznym:
We wtore niedzieli jescie wy byli sy-
szeli, kakoc on w dzien sadny na sad
przydzie [Kgn II, 35, 10]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
pie. *som-; ps. *sod{; ogsow. czes.
soud, ros. sud, bug. sadat, scs. sod{.
D rozwoj: ps. *sod{ ? stpol. sa
d ?
stpol., srpol. sod.
D por. II sad, sadny.
JG
II sad, ssad (2) [Pfl, Ppu] D zn.
naczynie: Wodac be dziesz nad nimi
w mietle zelaznej, a jako ssad zdunowy
rozbijesz je [Pfl II, 17, 9]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
ps. *s{sod{; ogsow. czes. sud becz-
ka, ros. sosud naczynie, ukr. sudyna
naczynie, scs. sod{, s{sod{. D roz-
woj: ps. *s{sod{ ? stpol. ssa
d || sa
d i utrzymuje sie
? stpol., srpol. sod; w wyrazie na-
stapia redukcja geminaty ss- powstaej
po zaniku jerow; wychodzi z uzycia
w ciagu XVI w.; w przekadach Biblii
po raz ostatni uzyty przez Wrobla w
1537 r.; pozniejsi tumacze wprowa-
dzaja rzecz. naczynie.
JG
samnienie
sadny (2) [Kgn, RP] D zn. zwiazany
z sadem, sadzeniem, tu w poaczeniu
staym sa dny dzien Dzien Sadu Os-
tatecznego: We wtore niedzieli jescie
wy byli syszeli, kakoc on w dzien
sadny na sad przydzie [Kgn II, 35, 10].
D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: sa dni M. lp. r. m. D etym.
ps. *sod}n{(j}) / *sod{ utworzony za
pomoca przyr. *-}n-; ogsow. czes.
soudny, ros. sudnyj, scs. sod}n{ (rel.
w poaczeniu: czes. soudny den, ros.
sudny den, scs. sod}n{ d}n{ Dzien
Sadu Ostatecznego). D rozwoj: sa dny
dzien dzis jako fraz. pot. zamieszanie,
rozgardiasz, popoch, do sa dnego dnia
bardzo dugo, w nieskonczonosc.
D por. II sad.
HK
samnienie (3) [Ksw] D zn. sumienie:
A osme <dani anieli nam> sa na oswie-
cenie naszego samnienia [Ksw I, 10, 16].
D gram. rzecz., pol. dekl. n. D etym.
stpol. kalka ac. conscientia wspowie-
dza, zbiorowa madrosc / con- wes-
po, razem + scientia wiedza, mad-
rosc za posrednictwem czes. svedomi;
pol. odpowiednikiem ac. con- jest
nieproduktywny wspoczesnie formant
sa
-, por. sa-siad ten, co wespo z kims
siedzi, ekwiwalentem ac. scientia jest
mnienie mniemanie, przekonanie
(/ od ps. czas. *m}neti); por. ros.
somnenie watpliwosc, bug. samnene,
sch. sumnjenje, scs. som}nenije, sum}-
nenije. D rozwoj: stpol. postac sa
mnie-
nie wyste puje powszechnie w XV w.
jeszcze w XVI w.; ok.
1450 r. zapisana postac sumnienie,
ktora w uproszczonej postaci sumienie
(od XIX w.) upowszechnia sie w j. og-
pol.; obocznosc form sa mnienie || su-
mnienie moga powstac: w wyniku
wpywu scs., rozpodobnienia sam. o,
wyste pujacej przed m, n ? u, lub
dziaania analogii (w ps. i pol. za-
sbor
swiadczone sa formy oboczne morfe-
mow z sam. ustna i nosowa, np.
kedziory || kudy), natomiast upro-
szczenie grupy -mn- ? -m- nastapio
w wyniku hiperpoprawnosci postac
sumnienie odbierano jako maz., z asyn-
chroniczna wymowa palatalnej spg.
m; w pol. funkcjonowaa takze forma
sadmnienie, powstaa na skutek skoja-
rzenia samnienia z sa dem, osadem;
stpol. samnienie i sadmnienie byy
przede wszystkim terminami biblijny-
mi, teologicznymi, nastepnie stay sie
wyrazami j. ogpol.
sbor (1) [Ksw] D zn. gromada, woj-
sko: Stapiw, prawi, anje Bozy w za-
stepy poganskiego <krola, pobi jesc>
we sborze asyrskiem, to je poganskiem
[Ksw I, 10, 9]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
? pol. dekl. m. D etym. ps. *s{bor{ /
od czas. *s{-b}rati zebrac; ogsow.
czes. sbor grono, zespo, druzyna,
oddzia, ros. sbor zbiorka, zbior,
scs. s{bor{ zebranie, zbior. D rozwoj:
ps. *s{bor{ ? stpol. sbor || zbor ?
stpol., srpol. zbor; w j. stpol. wyraz
mog oznaczac rzesze , zgromadzenie
i Koscio chrzescijanski w tym
ostatnim zn. jest kalka, poprzez ac.
ecclesia, grec. ekklesa zgromadzenie
ludu, wspolnota religijna; w XVI w.
udokumentowane sa uzycia w zn.
sobor lub synod, w ktorym okoo
XVIII w., zastapiony zosta przez
sobor (/ zap. rus. sobor zgromadze-
nie, koscio); jeszcze wczesniej wyszo
z uzycia najogolniejsze ze zn. ze-
branie, zgromadzenie, natomiast zn.
koscio, swiatynia znalazo w XVI w.
silne oparcie w srodowiskach inno-
wierczych; pisarze katoliccy zaczeli
od niego odchodzic, zaste pujac zbor
koscioem, i w po. XVII w. zbor w zn.
koscio, swiatynia katolicka wyszed
z uzycia; do dzis pozostao jedynie zn.
180
spoecznosc religijna protestancka,
gmina protestancka oraz koscio
protestancki, swiatynia.
D por. brac.
JG
schowac (1) [Sota] D zn. ustrzec,
uchronic, zachowac: Matko Boza, ji
tym odarz./ Przymi ji za suge swego,/
Schowaj grzecha smiertnego [Sota, 190,
107]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz; dk.
D etym. od czas. X ovac; (pn.sow.
*X ovati) por. czes. schovat, ukr. scho-
vaty, sc. schovat. D rozwoj: konkret-
JG ne zn. wyrazu to ukryc; w historii
polszczyzny krzyzuja sie zakresy zna-
czeniowe czas. schowac, zachowac i po-
chowac; schowac w zn. wychowac
jest w j. stpol. bohemizmem.
D por. chowac.
WD
se zob. z.
AK
serce zob. sierce.
JG
sedski (1) [Ksw] D zn. dotyczacy se
-
dziego, se dziow, tu w poaczeniu sta-
ym Ksie gi Se dskie Ksiega Se
dziow
jedna z ksiag Starego Testamentu:
Czcie sie tako we Ksie gach Sedskich
[Ksw I, 10, 19]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. przym. utworzony za pomoca
przyr. -sk- od rzecz. se dzia, poswiad-
czony tylko raz w polszczyznie.
D por. se dzia.
HK
sedzia (5) [ZB] D zn. osoba powoana
do wymierzania sprawiedliwosci; tak-
ze: o Bogu: Teda se dzia tego miasta
przykaza ji w ciemnice przez noc
wsa<dz>ic [ZB, 31, 20]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. mieszana.
D formy tekstowe: se dzia B. lp., se
dzia
W. lp. D etym. ps. *sod}ja / *soditi
sadzic + *-}ja; ogsow. ros. sudja,
ukr. suddja, scs. sodii; w innych j. sow.
odmienne formacje o tym samym rdze-
181
niu, np. czes. soudce, guz. sudnik.
Z a ?
D rozwoj: ps. *sod}ja ? stpol. sa
stpol., srpol. se
Z a.
D por. se dzic.
sedzic (3) [Pfl, RsP, Ppu] D zn. orze-
kac o czyjejs winie, wydawac wyrok:
A juz krolowie rozumiejcie, nauczcie
sie, czso sadzicie ziemie [Pfl II, 17, 10].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
tekstowe: sa dzili cz. przesz. lm. 3. os.
D etym. ps. *soditi, *sodjo (/ rzecz.
*sod{); ogsow. czes. soudit, ros. su-
dt, sch. suditi, scs. soditi. D rozwoj: ps.
*soditi ? stpol. *sa Z ici ? stpol. se Z ic;
pod wpywem tematu cz. ter. w bezok.
pojawia sie wtornie -o-.
D por. sad.
sginac zob. zginac.
sgrzeszyc (3) [Ksw] D zn. popenic
grzech; zamac nakaz religijny: I to
uznaje, kiegdy sgrzeszy, w kakie wrze-
mie sgrzeszy, kilkokroc sgrzeszy [Ksw
IV, 12, 15-16]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk.
D etym. ps. s{gresiti (/ *gresiti mylic
, badzic); ogsow. czes. zhresit,
sie
strus. s{gresiti, ros. sogrest, sch. sa-
gresiti, scs. s{gresiti. D rozwoj: ps.
*s{gresiti ? stpol. *sgresici ? stpol.
sgresic ? stpol., srpol. zgresyc; zn. zwia-
zane z chrzescijanskim pojmowaniem
grzechu i sumienia nowe (zapewne
przeje te z czes., w ktorym pod wpy-
wem j. scs.).
D por. grzech, grzesznik, grzeszny.
(sie) zob. I (sie), II (sie), III (sie).
siec (4) [Ksw, Tecz, RP] D zn. 1. ciac,
zabijac: Wypiea zebra i kosci,/ Groz-
no siecze bez lutosci [RP, 196, 42].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
pol. kon. I -e
, -esz; ndk.
siedzacy
siekszy 2. smagac sie, biczowac:
Wszyciek lud jego siek<szy odzienie i>
kajac, idziecha [Ksw I, 10, 4]. D gram. im. cz.
przesz. czynny I, odm. prosta. D formy
JG tekstowe: sieczono im. cz. przesz. bierny
M. lp. r. n., odm. prosta. D etym. pie.
*sek-; ps. *sekti, seko ciac ostrym
narzedziem; ogsow. czes. sci || sct
kosic, ros. sec siekac, bic, siec, sma-
gac rozgami, sch. sje ci siec; rabac;
krajac; ciac, scs. sesti ciac, siec (por.
lit. isekti wciac, ac. secare ciac, roz-
cinac, obcinac). D rozwoj: zach.sow.
*seci ? stpol. *seci ? stpol., srpol.
sec; forma im. cz. przesz. czynnego I
(dawny M. lp. r. z.) ulega w j. srpol.
adwerbizacji ? im. przysow. uprzedni
(z wtornym -- pod wpywem form
czasu przeszego); proces przeksztaca-
WD
nia sie formy r. n. im. biernego w bez-
osobowa forme czas. zakonczy sie w
ZG
XVII w.
WD
sieczono zob. siec.
WD
siedlisko (1) [RsK] D zn. gospodar-
stwo z zabudowaniami mieszkalnymi
i gospodarskimi: Ez Msciwojow cum
uxore clara dzierzy sia moca to, co sie
dziaem i ozem sie dostaa Swie toch-
nie, zenie Andrzeja, na jimie dom,
siedlisko i ogrod [RsK, 48, 3]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.
D etym. rdzen ps. *-sed-; derywat
utworzony suf. -isko (/ ps. *-isko)
od czas. siedlic (/ ps. *sedliti); por.
guz. sedlisco plac pod budowe , czes.
sedlisko, ukr. selisce, scs. selisce. D roz-
woj: obok formy z suf. -isko w stpol.
WD
funkcjonowa takze derywat siedliszcze
z suf. -iszcze (/ ps. *-isce); zn. wyrazu
?
ulego rozszerzeniu o uzycia metafo-
ryczne, por. siedlisko chorob gowny
punkt czegos, centrum.
JG
siedzacy zob. siedziec.
WD
siedziec
siedziec (6) [Ksw, Pfl, Ppu] D zn.
spoczywac na czyms: Bogosawiony
maz, jen nie szed po radzie niemios-
ciwych i na stolcu nagego spadnienia
nie siedzia [Ppu I, 52, 1]. Mowi to sow<o
Bog> albo siedzacym, albo spiacym,
albo lezacym, albo um<arym> [Ksw II,
11, 10]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- ||
-i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk.
D formy tekstowe: siedziesze imp. lp.
3. os.; siedzia jest cz. przesz. zoz. lp.
3. os. r. m.; siedza cy im. cz. ter. czynny
M. lm. r. m., odm. zoz. D etym. pie.
*sed-; ps. *sedeti, *sedjo; ogsow.
czes. sedet, ros. sidet, sch. sjedjeti, scs.
sedeti (por. lit. sedeti, ot. sedet, ac. *krd-; ps. *srd}ce (/ przed III palat.
sedere). D rozwoj: ps. *sedeti ? stpol.
*seZ eci ? stpol., srpol. seZ ec; od tego
siedziba miejsce pobytu; formy odm.
zoz. im. w j. srpol. przeksztacaja sie
w im. przym. czynny.
D por. siesc.
siekszy zob. siec.
siemie (6) [BZ] D zn. ziarno, nasie-
nie: Wspodz ziemia ziele czyniac sie-
mie, a drzewo jabko noszac, czyniac
owoce podug swego przyrodzenia,
jegoz siemie
w sobie samem badz na
ziemi [BZ, 71, 15]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -n- ? pol. dekl. n. D etym. pie.
*semen- od czas. *se(i) siac; ps.
(semene); ogsow. stczes. sie-
*seme
me, czes. semeno, ros. semja, sch.
sjeme, scs. seme . D rozwoj: ps. *seme
? stpol. sema ? stpol., srpol. seme;
dzisiejsza konc. M., B., W. lp. -e
rozwinieta z daw. tematu -n- widocz-
nego w formach przyp. zaleznych:
siemienia, siemieniu itd.; zn. wyrazu
ulego zawe zeniu; w XIX w. siemie
wystepuje w zn. nasienie, ale odno-
szone jest gownie do nasion lnu i ko-
nopi; wspoczesnie tylko w poa-
czeniach siemie lniane, siemie konop-
182
ne; zagine
y takze inne stpol. zn.,
np. potomstwo, rod, pokolenie, ple-
mie
.
JG
sierce, sirce, serce (11) [Ksw, List, ZB,
LA, ZMB, RP, Satyra] D zn. symbol,
siedlisko zycia psychicznego, uczuc,
mysli, zasad etycznych: A wszakom
cie, Synku, w swem sercu nosia [ZMB,
180, 16]. A tako z toba sie
rozstajac,
sierce me je o barzo pakac [List, 115, 6].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D formy tekstowe: sirca D. lp.,
sierce B. lp., sircem N. lp., (w) siercy ||
siercu Msc. lp., sirca B. lm. D etym. pie.
ps. *srd}ko); ogsow. czes. srdce, ros.
serdce, bug. sarce, scs. sr}d}ce (por.
ac. cor, cordis). D rozwoj: ps. *srd}ce
? stpol. sirce (uproszczenie grupy
spg. dc ? c po zaniku jeru (por.
serduszko, serdeczny) ? stpol. serce
WD (rozszerzenie artykulacyjne ir ? er) ?
serce (depalatalizacja s ? s pod wpy-
WD wem j. czes.) ? srpol. serce; postac
sierce zachowana w dial.; depalataliza-
cja s obje
a tylko niektore formy z ro-
dziny etym.
D por. rozsierdzic, miosierdzie,
osierdzie.
JG
siestrzyniec (1) [RsP] D zn. siostrze-
niec: Jako to swiacze , co Mikoaj
rani Wostowego <si>estrzynca, to ji
rani na swej dziedzinie [RsP, 45, 45].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. m. D etym. dem. ps. *sestren}c}
/ *sestren{ syn siostry, siostrzeniec
(/ *sestra + *-en}) + *-}c} (/ przed
III palat. ps. *-}k{); ogsow. guz.
sotra, sotrowc, ros. sestra, sestrin, sch.
sestra, sestrin, scs. sestra, sestrin{.
D rozwoj: ps. *sestren}c} ? stpol.
sestrenec || sestrinec ? srpol. sostre-
nec || sostrynec; forma siestrzeniec, bez
przegosu e ? o przed mie kka grupa
183
tr prawidowa; postac siostrzeniec po-
wstaa na skutek wyrownania analo-
gicznego do siostra.
siesc (10) [Sota, Park] D zn. siasc,
usiasc, zajac miejsce: A ma s poko-
jem siesc,/ A przy tem sie ma najesc
[Sota, 188, 17]. D gram. czas., ps. kon. I
-o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
D formy tekstowe: sie dzie cz. przysz. lp.
3. os., sieda lm. 3. os. D etym. pie. *sed-
; ps. *sesti (/ *sedti), *sedo; ogsow.
stczes. siesti, ros. sest, sch. sje sti, scs.
sesti (por. lit. sesti, ot. sest, ang. sit).
D rozwoj: ps. *sesti ? stpol. *sesci ?
stpol. sesc ? stpol., srpol. sesc || sosc niemoca urazonego, znamionuja [Ksw II,
(z sam. nosowa pod wpywem form
sia
de, siadziesz).
D por. siedziec, (sie).
I (sie), (sie) (23) [Ksw, Kgn, Sota, Park,
ZB, BZ, LA, RP] D zn. zaim. rzeczowny
zwrotny odsyajacy po przyimkach do
podmiotu: Zgarnie na sie wszytko
pole [Sota, 188, 4]. D gram. zaim. o od-
mianie defektywnej bez form M. i lm.
D formy tekstowe: siebie D., B., sie B.,
sobie C., Msc., soba N. D etym. pie.
*suem; ps. *se
; ogsow. czes. se, ros.
-sja, krotka forma zaim. aczaca sie
z czas. zwrotnym, wspowystepujaca
obok sebja, sch. se, scs. se . D rozwoj:
palat. polska s ? s w formach B. sie-
bie, sie
; forma sie jest enklityczna;
w stpol. wyste powaa obok formy z za-
nikiem nosowosci sie (/ ps. *se) oraz
akcentowanej, dugiej siebie, prze-
niesionej z D. lp.; w stpol. formy krot-
kie byy zroznicowane dialektalnie ana-
logicznie do B. lp. mie (/ ps. *me)
i cie
(/ ps. *te ); w ps. obok form
dugich C. *sobe || *sebe wyste powaa
krotka *si, dzis dial. maz.; w formie N.
lp. soba (/ ps. *sobojo) kontrakcja
grupy -ojo, z ktorej powstaa sam.
duga o
, a nastepnie (XIVXV w.) a
siegac
po zaniku iloczasu (XV/XVI w.)
kontynuowane przez o.
D por. II, III (sie
), ja, ty.
JG JG
II (sie), (sie) (92) [Ksw, Pfl, RsP, RsK,
Kgn, Sota, List, Park, KS, ZB, BZ, LA,
ZMB, Te cz, RP, Satyra, Ppu] D zn.
1. postfiks przeksztacajacy czas. na
zwrotny: Obiaza sie tomu, czsoz jesc
wrzemiennego [Ksw II, 11, 29]. 2. przy
czas., wykadnik formy bezosobowej:
Galaa, wyprawia sie : miasto pwiacych
[Ksw I, 10, 20]. 3. przy czas., wykadnik
str. biernej: A tacy dobrze sie przez
onego niemocnego paralityka, trudna
11, 23]. 4. przy czas., wykadnik czyn-
nosci wzajemnej: Przystajali sa kro-
lowie ziemscy, a ksiaze ta seszli sa sie
WD
na gromade przeciwo gospodnu [Pfl II,
17, 2]. 5. przy czas., wykadnik zrozni-
cowania znaczeniowo-stylistycznego
odpowiednich czas. bez sie : Pospie-
szycha sie do kos<cio>a na modlitwe
przed Boga wszemogacego [Ksw I, 10, 4].
6. przy czas., wykadnik zroznicowa-
nia semantycznego w stosunku do od-
powiedniego czas. bez sie : Panny, na
to sie trzymajcie,/ Mae ke sy przed sie
krajcie [Sota, 189, 70].
D por. I, III (sie ).
JG
III (sie), (sie) (35) [Ksw, Pfl, Sota, List,
KS, ZB, BZ, LA, ZMB, Tecz, RP, Ppu]
D zn. wykadnik czas. wyste
pujacych
wyacznie z sie (tzw. reflexiva tan-
tum): Siedzacy sa, jiz sie k dobremu
obleniaja [Ksw II, 11, 11].
D por. I, II (sie ).
JG
siegac (1) [Sota] D zn. wyciagac reke,
aby dostac sie do czegos; dosiegac:
Sie
ga w mise prze drugiego,/ Szukaje
sa lubego [Sota, 188, 32]. D gram. czas.,
ke
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
am-, -asz-; ndk. D etym. pie. *seg- ||
silno
*seng- przymocowywac; dotykac; ps.
gati (iter. do *se
*se gti); ogsow. czes.
sahat dotykac; sie gac, ukr. sjahaty,
sowen. segati wyciagac re
ke
po cos,
chwytac, scs. ose
zati dotykac; obma-
cywac; chwytac.
D por. dosiac, osiegnac, przysiac.
WD
silno (1) [Satyra] D zn. bardzo, moc-
no: Gdy dzien panu robic maja,/
Cze stokroc odpoczywaja,/ A robia sil-
no obudnie [Satyra, 191, 5]. D gram. przy-
sow. D etym. pierwotnie M., B. lp. r. n.
odm. prostej ps. przym. *sil}n{ /
rzecz. *sila; jako rzecz. ogsow., przym.,
przysow. brak w innych j. sow. D roz-
woj: w srpol. zastapione forma daw-
nego Msc. lp. r. n. odm. prostej przym.
sil}n{: silnie.
D por. silny, sia.
silny (2) [Ksw, Kgn] D zn. wielki,
ogromny, gwatowny: Jakoz prorok
Dawid uznamionaw o jego silnem ubos-
twie jesc swiadeczstwo da [Ksw IV, 13, 22].
A tako wie c on krol siln<y>m gniewem
jest na sobie swe odzienie rzaza by
[Kgn VI, 41, 26]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. ps. *sil}n{(j}) / *sila; ogsow.
czes. silny, ros. slnyj, scs. sil}n{.
D por. sia.
HK
sia (1) [RsK] D zn. dziaanie sprzecz-
ne z prawem; przemoc, gwat: Jako
prawie wiemy i swiaczymy, ez Msciwo-
jow cum uxore clara dzierzy sia moca
to, co sie dziaem i ozem sie dostaa
tochnie [RsK, 48, 2]. D gram. rzecz.,
Swie
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*sila; ogsow. czes. sla, ros. sla,
bug. sla, scs. sila. D rozwoj: ps. *sila
? stpol. sia ? stpol., srpol. sia.
sirce zob. sierce.
sirdecznie (1) [Ksw] D zn. szczerze,
mocno, z serca: Tako nagle sirce jego
184
jemu doradzi, izby grzecha osta, swo-
jich grzechow sirdecznie zaowa [Ksw
IV, 12, 18]. D gram. przysow. D etym.
pierwotnie Msc. lp. r. n. odm. prostej
ps. przym. *srd{cn{ / rzecz. *srd}ce;
brak w innych j. sow., zachowany
w j. pol. przym. serdeczny w odm. zoz.
D rozwoj: zmiany fonet.: rozszerzenie
artykulacyjne ir ? er, stwardnienie
nagosowego s ? s tak, jak w rzecz.
serce; po XVII w. zwe zenie znaczenia
do zyczliwie, mio, z uczuciem).
D por. sirce.
BT
sirota (1) [LA] D zn. sierota: Chowa
siroty i wdowy,/ Da jim osobne trzy
stoy [LA, 173, 20]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym.
ps. *sirota / *sir{ osierocony +
BT *-ota; ogsow. guz. syrota, ros. sirota,
sch. sirota, scs. sirota. D rozwoj: ps.
*sirota ? stpol. sirota || serota ?
stpol., srpol. serota.
JG
sjachac sie (1) [Kgn] D zn. zjechac
sie
, przybyc: Tedy wie c biskupowie
te to jiste ziemie sa sie
oni byli sjacha-
li, a swie
tego Bartomieja sa oni byli
li [Kgn VI, 40, 21]. D gram. czas., ps.
je
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz;
dk. D rozwoj: w j. stpol. wyste puje
tez w formie sjechac sie , s- ulego
udzwie cznieniu.
D zob. jechac.
ZG
sjac (1) [Kgn] D zn. zdjac, zrzucic:
A tako wie c on tamo z siebie stara
skore se<j>mie [Kgn VI, 40, 13]. D gram.
czas., ps. kon. I -o- || -e- ? stpol.
kon. I -e
, -esz; dk. D etym. ps. *s{neti
(/ *(j)eti, *(j)}mo); ogsow. stczes.
JG snieti se, ros. snjat, ukr. snjaty, scs.
s{neti zebrac. D rozwoj: w j. stpol.
JG sja
c (zamiast oczekiwanego *snja c);
nagosowe s- ulego udzwie cznieniu;
-d- wtorne wstawne (por. zrada ?
185
zdrada), przeniesione rowniez do od-
miany, stad nowsze zdejme, zdejmiesz.
D por. jac.
skalac
skalano (1) [Ksw] D zn. splamione
grzechem: Znamionuje sie s<irce> taj-
nymi grzechy skalano [Ksw IV, 12, 11].
D gram. im. cz. przesz. bierny, odm.
prosta. D etym. od czas. skalac; wyraz
pochodny od kalac (/ ps. *kaljati, iter.
do *kaliti / rzecz. *kal{ boto, mu);
ogsow. czes. kalet wyprozniac sie,
kalac, brudzic, plamic, ukr. kalaty wy-
prozniac sie, brudzic, sowen. kaljati
plamic, hanbic, scs. kaljati se bru-
dzic sie, plamic sie. D rozwoj: w zwrocie
w Ksw w zn. rel. pod wpywem czeskim;
wyraz uzywany dzis w zasadzie w zn.
przen. zhanbic, zniesawic, w zn.
konkretnym brudzic, plamic, walac
ksiazk.; w j. stpol. forma im. M. lp. r.
n. pojawia sie tez we wtornej funkcji
nieos. formy czas.
skalano zob. skalac.
skarady (4) [RP, KS] D zn. szkaradny;
wstretny, haniebny: Uzrza czowieka
nagiego,/ Przyrodzenia niewiesciego,/
Obraza wielmi skaradego [RP, 196, 27].
D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: skarada M. lp. r. z., skarady
B. lp. r. m. D etym. pie. *sker-(d)- ka,
gnoj; ps. *skarad{ || *skared{ ||
*skared{ brzydki, paskudny, budzacy
wstret, odraze ; ogsow. duz. skared-
ny, czes. i sc. skaredy, scs. skare
d{ (por.
~
grec. skor gnoj, ka). D rozwoj: stpol.
(XV w.) skarady || skaradny || skaredy
|| skarzedy (w takim samym znaczeniu
takze stpol. szaradny || szaredny || sza-
rzedny || szerzedny); postac z nago-
skowym sz-: szkarady || szkaradny od
XVI w., prawdopodobnie w wyniku
kontaminacji obu przym.
skonanie
skarzac zob. skarzyc.
WD
skarzyc
WD skarzac (1) [Tecz] D zn. obwiniajac,
stawiajac zarzuty: Do wrocawianow
posali, do takich jako i sami,/ A skarzac
na ziemiany, by jim gwaty dziaali [Tecz,
194, 13]. D gram. im. cz. ter. czynny, odm.
prosta. D etym. ps. *skr ziti (pozostaje
w zwiazku z ps. *skr{gati skrzeczec,
zgrzytac); duz. skjarzys narzekac, wy-
stepowac ze skarga, guz. skorzic na-
rzekac; wnosic skarge . D rozwoj: zach.-
sow. *skr ziti ? stpol. *skarzici ? stpol.,
srpol. skarzyc; od tego skarga; forma im.
(dawny B. lp. r. m.) w j. srpol. ulega
adwerbizacji ? im. przysow. wspo.
D por. skrzytac.
WD
skazac (1) [RsP] D zn. wydac wyrok,
rozstrzygnac sprawe w poste powaniu
sadowym: Jako Czestk dawa Jaku-
szewi skot <do> re ki, jako sad skaza
WD [RsP, 45, 33]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? pol. kon. II -e, -esz; dk.
WD D etym. od kazac (/ ps. *kazati dac
widziec, powiadac, gosic); wyraz
znany innym j. sow. guz. skazac
zamowic, ros. skazat powiedziec,
rzec, przest. nakazac, cs. skazati
spasenije objawic zbawienie, uczynic
zbawienie jawnym, oczywistym.
D por. kazac.
WD
skonanie (1) [RP] D zn. smierc:
Okrutnosc smirci pozna<j>cie!/ Wy,
co jej nizacz nie macie,/ Przy skonaniu
ja poznacie [RP, 195, 10]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *s{konan}je / ps. *s{-konati
+ *-an}je; por. czes. konati wykony-
wac, czynic, penic, ukr. skonaty,
skin zgon, sowen. konati skonczyc.
D rozwoj: ps. *s{konan}je ? stpol.
skonane ? srpol. skonane || skonani.
HK JG
skonczec
skonczec (1) [ZB] D zn. zycie kon-
czyc, umierac: Jemuz synowi kosc
rybia w gardle uwie za, od jejze juz
skonczec zaczyna [ZB I, 31, 12]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e , -isz; dk. D etym. pn.sow.
*s{kon}citi (/ czas. odrzecz. *kon}-
citi); por. stczes. skonceti, czes. euf.
skoncit, ros. skoncatsja, sch. skoncati.
D rozwoj: w j. stpol. obok skonczec (-ec
przez analogie do czas. typu milczec,
krzyczec) wyste puje iter. skonczac (por.
czas. przedr. wykonczac, zakonczac);
dzis tylko skonczyc.
skonczenie (1) [Sota] D zn. smierc,
koniec zycia: Przymi ji za suge swe-
go,/ Schowaj grzecha smiernego/ I tez
skonczenia nagego [Sota, 190, 108].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *s{kon}cen}je /
*s{kon}citi + *-en}je; ogsow. guz.
skoncenje zakonczenie, zgon, ros.
przest. skoncanie koniec, zgon, scs.
skon}canije koniec, zgon, smierc.
D rozwoj: ps. s{kon}cen}je ? stpol.
skoncene ? srpol. skoncene || skonce- zachowany w innych j. sow. por.
ni; dzis tylko w zn. zakonczenie ja-
kiejs czynnosci, w zn. smierc ar-
chaizm.
D por. koniec, skonczec.
skora (4) [Kgn] D zn. zewnetrzna
powoka ciaa ludzi i zwierzat, peniaca
funkcje ochronna: A tako wie c on
tamo z siebie stara skore se<j>mie [Kgn
VI, 40, 13]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a-
? pol. dekl. z. D formy tekstowe: skory
D. lp. D etym. pie. *(s)ker- ciac; ps.
*skora skora, kora, powoka; og-
sow. guz. skora, ros. skura, koza,
sowen. skora, scs. skora. D rozwoj:
w wyrazie zaszo wzduzenie sam.
stpol. o pod wpywem sasiedztwa spg.
sonornej r, w stpol. obok wyrazu skora
wyste powaa w tym samym zn. kora
186
(por. przykad ros.); od XVI w. zn.
roznicowac: skora
wyrazow zaczyna sie
staa sie
nazwa wierzchniej powoki
ciaa ludzkiego i zwierzat, zas kora
pokrywy tkanek roslinnych.
JG
skory (1) [Ksw] D zn. szybki, rychy:
Swie
ta Katerzyna <czujnego> samnie-
nia bya, ku gosu Syna Bozego wstac
skora bya [Ksw II, 11, 22]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. pie. *(s)ker(3 )-
skakac, spieszyc ? ps. *skor{(j})
predki, szybki, zwawy, rychy; og-
sow. czes. dial. skory, sch. skori
WD niedawny, scs. skor{.
D por. skoro.
HK
skot (5) [RsP, RsK, Kgn] D zn. 1. bydo,
zwierzeta domowe: Pod jimzec do-
mem skot i osowie sac oni byli pod
n<i>m stajali [Kgn II, 37, 94]. 2. pienia-
dze: Jako Czestk dawa Jakuszewi
skot <do> re ki [RsP, 45, 33]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m.
D formy tekstowe: skota D. lp. D etym.
ps. *skot{ / zap. goc. skatts pie-
niadz (por. niem. Schatz skarb);
czes. skot, ros. skot, bug. skot, scs.
skot{. D rozwoj: archaizm; w zn. byd-
o i pieniadze utrwalony obraz
dawnej kultury materialnej bydo
JG
byo podstawa obliczania bogactwa
i srodkiem patniczym; do dzis w kul-
turach pasterskich majatek ocenia sie
wedug liczby posiadanych sztuk byda.
JG
skowac
skowany (1) [Ksw] D zn. skuty, zakuty
w zelazne peta: Grzesznik <w grzeszech
za>pieklony jesc jako kodnik w ciemni-
cy skowany [Ksw II, 12, 36]. D gram. im. cz.
przesz. bierny, odm. zoz. D etym. ps.
*s{kovati (/ *kovati, *kovo || *kujo);
ogsow. czes. skovat, strus. s{kovati,
ros. skovat, sch. skovati. D rozwoj: ps.
*s{kovati ? stpol. *skovaci ? stpol.
187
skovac ? srpol. skovac || skuc; skuc
(oparty na tem. cz. ter. skuje , skujesz)
upowszechnia sie w okresie npol.; czas.
podst. kowac (dzis przest. lub podn.)
zachowany jest w wyrazach: kowal,
okowy, podkowa, kowado; formy odm.
zoz. im. ulegaja w j. srpol. adiektywiza-
cji ? im. przym. bierny.
D por. przekowy.
skowany zob. skowac.
skruszenie (1) [Ksw] D zn. zniszcze-
nie, kleska: Wystapajac z m<ia>sta
Korrozaim, nieprzyjaciele, to sa dyjab-
li, wrodzy czowieka grzesznego, gos
sa, prawi, skruszenia usyszeli [Ksw IV, 12,
7]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *s{krusen}je /
*s{-krusiti + *-en}je; por. guz. skrusic,
ukr. skrusyty, sch. skrusiti. D rozwoj: ps.
*s{krusen}je ? stpol. skrusene ?
srpol. skrusene || skruseni; w stpol.
wyraz mia kilka zn.: zniszczenie,
kleska, skrucha, zal za grzechy,
zamroczenie, odurzenie, z ktorych
do dzisiaj funkcjonuje tylko zn. skru-
cha.
skrzytac zob. skrzytac.
skrzytac, skrzytac (3) [Pfl, RP, Ppu]
D zn. zgrzytac: Poziewajac, skrzyta
zeby [RP, 196, 36]. Przecz skrzytali po-
ganstwo i ludzie myslili proznosci?
[Ppu II, 53, 1]. D gram. czas., ps. kon. -
jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
ndk. D etym. ps. *skr}zitati (czas.
intensywny z przyr. *-it- || -{t- od
dzwkn. *skr{gati skrzeczec, zgrzy-
tac); ogsow. czes. skrehotat skrze-
czec, ekspr. (o ludziach) piszczec,
strus. skr}z}tati || skrez}tati zgrzytac
(zebami), ros. skrezetat zgrzytac,
sch. skrgutati zgrzytac, scs. skr}z}tati
trzeszczec, zgrzytac (por. lit. kregeti
sawa
chrzakac, ang. shriek krzyczec,
srdniem. schreken smiac sie gosno).
D rozwoj: ps. *skr}zitati ? stpol.
*skrzitaci || *skrzitaci ? stpol. skrytac
|| skrzytac ? srpol. zgrytac, npol. zgzy-
tac.
WD
skutek (2) [Ksw] D zn. czyn, uczynek,
postepek: Zawierne niczs jinego kro-
WD mie czowieka grzesznego we zych
skutcech przespiewajacego [Ksw II, 11,
WD
28]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: skutka D. lp.
D etym. rzecz. o genezie ps., morfem
rdzenny ps. *-kut- (por. poab. kutiti
czynic, robic); zach.sow. guz.
skutk, duz. skut, skutk, czes. skutek
czyn, przest. rzeczywistosc, sc.
skutok. D rozwoj: nastapia ewolucja
zn.: czyn ? wynik czynu.
JG
sleciec
sleciew (1) [Ksw] D zn. ktory zlecia:
Widziech, prawi, anjea Bo<ze>go moc-
nego s nieb<a> <sle>ciew [Ksw I, 10, 14].
D gram. im. cz. przesz. czynny I, odm.
prosta. D etym. od czas. sleciec; ps.
*s{leleti; ogsow. strus. s{leteti, ros.
JG
sletet, sch. sleteti. D rozwoj: dzis zleciaw-
szy (z wtornym -a- pod wpywem zlecia);
WD
nagosowe s- ulega udzwiecznieniu (za-
pisy z z- spotyka sie juz w tekstach
stpol.); formy M. lp. r. m. tego im. za-
nikaja, upowszechniaja sie juz w j. stpol.
formy r. z. na -wszy (-szy), ktore ulegaja
adwerbizacji i juz od XV w. w wypowie-
dzeniach okreslaja akcje poprzedzajaca
w czasie czynnosc wyrazona przez orze-
czenie (w j. srpol. przeksztacaja sie
w im. przysow. uprzedni).
WD
sleciew zob. sleciec.
WD
sawa (4) [Ksw, Pfl, Ppu] D zn. 1. uro-
czyste wyrazanie uznania, czci: Sawa
Occu i Synowi i Swie temu Duchu [Pfl I,
sawic
17, 8] . 2. majestat, dostojenstwo,
wspaniaosc jako cecha przynalezna
Bogu: Sawa krola wszego [Ksw I, 10,
1]. 3. szczescie wieczne jako nagroda
za bogobojne zycie: A sa sowa Syna
Bozego, te to swie ta dziewice Kate-
rzyne w sawe krolewstwa niebieskiego
wabiacego [Ksw II, 11, 2]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym.
pie. *klou-; ps. *slava / *slaviti
sawic + *-a; pie. *klou- oboczny
do *kleu- (por. pol. sowo) i *klu-
(por. pol. sychac), zatem pierw. *slavi-
ti to powodowac, aby o kims, o czyms
syszano; ogsow. czes. slava, ros.
slava, sowen. slava, scs. slava (por. ac.
cluor sawa).
D por. sawic, sowo, suchac, sy-
szec.
sawic
sawien(y) (1) [B] D zn. sawiony, wy-
chwalony, czczony: Bogurodzica dzie-
wica, Bogiem sawiena Maryja [B, 163, 1].
D gram. im. cz. przesz. bierny, odm.
prosta lub zoz. D etym. od czas. ps.
*slaviti (kauz. do *sluti zwac, nazy-
wac); ogsow. czes. slavit, ros. slavit,
sch, slaviti, scs. slaviti chwalic, gosic;
mozliwe, ze w zn. rel. zosta uzyty pod
wpywem czeskim. D rozwoj: ps. *slaviti
? stpol. *savici ? stpol., srpol. savic;
zwrot Bogiem sawiena replika ac.
konstrukcji ablativus auctoris (narzednik
sprawcy) moze stanowic peryfraze
(poza tym tekstem niespotykana) imie-
sowu bogosawiena (w j. scs. blagosla-
vena); forma bez przegosu sawiena
(wobec sawiona) jest przypuszczalnie
regionalizmem mp., ktory mia oparcie
w czeskiej postaci wyrazu; formy odm.
zoz. im. w j. srpol. ulegaja adiektywiza-
cji ? im. przym. bierny.
D por. sawa.
sawien(y) zob. sawic.
188
sodki (1) [ZB] D zn. sprawiajacy przy-
jemnosc, wywoujacy uczucie szcze s-
cia: Jemuz sodkimi sowy rzek: Miej
sie dobrze, Bazeju [ZB II, 32, 21]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. pie. *saldu-
(z rdzeniem *sal- sol), zapewne
przyprawiony sola, posolony ? ma-
jacy przyjemny smak, smaczny ? sod-
ki; ? ps. *sold{k{(j}) majacy przy-
jemny smak, smaczny, sodki; miy,
przyjemny; ogsow. guz. sodki,
czes., sc. sladky, ukr. solodkyj, br.
soodki, bug. sladak, scs. slad{k{ (por.
^
lit. saldus, ot. salds). D rozwoj: stpol.
sodky ? srpol. sodki (tzw. polska pa-
latalizacja spg. tylnoje zykowych i zwia-
zana z tym wymiana -y na -i po spg.
zmie kczonej k).
HK
JG sowko (1) [Park] D zn. litera: Patrzy
obiecada meego/ Tobie tu napisane-
go,/ Boc w niem kazde sowko tobie/
Pismem rozny gos da w sobie [Park, 109,
31]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *slov{ko / *slovo
+ *-{ko; por. czes. sluvko, ukr. slivce.
D rozwoj: ps. *slov{ko ? stpol. sovko
? srpol. sovko; w stpol. wyraz noto-
wany tylko w zn. litera, por. sch.
slo
vo litera; od XVI w. takze w zn.
sowo, wyraz oraz krotka wypo-
wiedz, zdanie.
D por. sowo.
JG
sowo (9) [Ksw, Kgn, ZB] D zn. to, co
sie
mowi, pisze, wyraz, wypowiedz:
A trzecie to to sowo: Wstan, mowi
Bog spiacym, jiz sie w grzeszech
zapieklaja [Ksw II, 11, 34]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -s- ? pol. dekl. n. D formy
tekstowe: sowo B. lp., sowa M. lm., B.
lm., sowy N. lm. D etym. pie. *kleuos
? ps. *slovo (*slovese); ogsow.
czes. slovo, ros. slovo, sch. slo vo
WD litera, scs. slovo (por. grec. kleuos).
D por. sawa, suchac, syszec.
WD JG
189
sozyc (2) [RP, Satyra] D zn. 1. obmy-
slic, uozyc (tekst): Pomozy mi to
dziao sozyc,/ Bych je mog pilnie wy-
ozyc [RP, 195, 3]. 2. odozyc, zostawic:
Zelazna wic doma sozy,/ A drzewiana
na pug wozy [Satyra, 191, 9]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e , -isz; dk. D etym. ps. *s{loziti
(/ *loziti czas. kauz. od *legti poo-
zyc sie, opasc); ogsow. czes. slozit
zozyc, uozyc, ros. slozt, sch. ps. *slusati ? stpol. slusac || slusec.
sloziti, scs. s{loziti. D rozwoj: ps. *s{lo-
ziti ? stpol. *sozici ? stpol. sozyc;
nagosowe -s ulego udzwie cznieniu.
D por. lec, poozyc.
suchac (3) [Sota, LA, RP] D zn. wy-
suchiwac tego, co ktos mowi: Kto
chce suchac, ja powiem [LA, 173, 10].
Przykad o tem chce powiedziec,/
Suchaj tego, kto chce wiedziec [RP,
195, 18]. D gram. czas., pol. kon. IV -am,
-asz; ndk. D etym. pozostaje w zwiazku
z wyrazem such; ps. *sluX { (/ pie.
*kleu-s- syszec); por. stczes. sluchati,
strus. sluchati (w gramocie z poloniz-
mami), duz. suchas || susas. D rozwoj:
stpol. suX ac(i) ? srpol. suX ac.
D por. syszac.
suga (3) [Sota] D zn. ten, kto suzy,
usuguje komus: Ano wzdy widza,
gdzie csny siedzi,/ Kazdy ji suga
nawiedzi [Sota, 189, 36]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D formy
tekstowe: suge B. lp. D etym. ps.
*sluga; ogsow. czes. slouha, ros.
sluga, bug. sluga, scs. sluga. D rozwoj:
zart. suga unizony wyrazenie grzecz-
nosciowe, uzywane na znak gotowosci
do spenienia czyjejs prosby; przys.
Serce nie suga, nie zna, co to pany.
D por. suzba, suzyc.
suszac (1) [Sota] D zn. przysugiwac
komus, nalezec sie
: Przetoz je nam
suzebnik
chwalic susza,/ W kiem jesc koli dobra
dusza [Sota, 190, 97]. D gram. czas. ps.
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
-asz; ndk. D etym. ps. *slusati suchac,
przysuchiwac sie , pn.sow. *slysati
byc przynaleznym, przysugiwac ko-
mus, byc stosownym czes. sluset
byc odpowiednim, przest. nalezec,
ros. *slusat suchac, rozpoznawac,
chorw. slusati, scs. slusati. D rozwoj:
D por. przysuszac, syszec.
WD
suzba (2) [List] D zn. gotowosc i czyn-
nosc usugiwania, niesienia pomocy:
WD Gdy chciaem na suzbe ot ciebie
jechac precz, przyjaem do domu
twego, ciebie zegnajac [List, 114, 2].
D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. ps. *sluz}ba (/ przed
I palat. ps. *slug}ba) / *sluziti +
*-}ba; ogsow. czes. sluzba, ros.
sluzba, bug. sluzba, scs. sluz}ba. D roz-
woj: zn. ulego zawe zeniu; w stpol.
poswiadczone sa suzenie, sprawo-
wanie urze du; powinnosc, swiadcze-
nie, spenianie czynnosci religij-
nych, przyjazn, zapata, wynagro-
dzenie za suzbe , z ktorych do dzisiaj
WD zostao jedynie zn. sprawowanie urze -
du, powinnosc, swiadczenie, por.
pracowac w suzbie narodu; suzba
zdrowia; byc na suzbie; przys. Suzba
nie druzba.
D por. suzebnik, suzyc.
JG
suzebnik (1) [RsK] D zn. suzacy,
suga: Jako wiemy i swiaczymy,
jako Piotr Hanzelbork kupi te cze sc
w Parcz, co widzia suzebnik [RsK, 48,
18]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. rdzen ps. *slug- ||
*sluz- (por. pol. suga, suzba); stpol.
JG suzebnik / suzebny + -ik (/ ps.
*-ik{); por. czes. sluzebnk, ros. sluzeb-
nik msza. D rozwoj: praw. bohe-
suzyc
mizm; w XVI w. powszechny, nie ma
jeszcze wowczas arch. charakteru i wy-
ste
puje podobnie jak i w j. stpol.
w tekstach o roznej tematyce i randze
artystycznej; wychodzi z uzycia koo
XVII w.
D por. suga, suzba.
suzyc (6) [Pfl, LA, ZMB, Tecz, Ppu]
D zn. 1. pozostawac w czyjejs suz-
bie: A mia barzo wielki dwor,/ Procz
panosz trzysta rycerzow,/ Co sa mu
zawzdy suzyli [LA, 173, 15]. Chcia ci
krolowi suzyci, swa choragiew mieci
[Tecz, 193, 6]. 2. oddawac czesc, spe-
niajac religia nakazane czynnosci:
W Rzymie jedno panie byo,/ Coz
Bogu rado suzyo [LA, 173, 12]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e , -isz; ndk. D formy tekstowe:
suzy cz. przesz. lp. 3. os. r. m., suzya
3. os. r. z.; suzy tr. rozk. lp. 2. os.,
suzycie || suzcie lm. 2. os. D etym. ps.
*sluziti (/ *slugiti / rzecz. *sluga);
ogsow. stczes. sluziti, czes. slouzit
suzyc, usugiwac; odbywac suzbe , wzdacha, <izby sie
pracowac, ros. sluzt suzyc; odpra-
wiac nabozenstwo, sowen. sluzti,
sluziti, scs. sluziti (por. lit. slaugyti po-
magac, irl. sluag oddzia). D rozwoj:
ps. *sluziti ? stpol. suzici ? stpol.,
srpol. suzyc; w odniesieniu do rel.
widoczny wpyw czeski.
D por. suga, suzba.
syszec (3) [B, Ksw, Kgn] D zn. 1. w re-
lacji Boga do czowieka wysuchiwac
prosb: Sysz modlitwe , jaz nosimy
[B, 163, 6]. 2. usyszec; odbierac dzwie
ki: Otoc jesmy <syszeli>, ize idzie
<tobie krol praw>dziwy [Ksw IV, 13, 45].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
tekstowe: jescie byli syszeli cz. zaprzesz.
zoz. lm. 2. os. D etym. pie. *klu- ||
*klou- || *kleu-s-; ps. *slysati (/
190
*slyseti / *slyX eti); ogsow. stczes.
slyseti, duz. sysas, ros. slysat, sch.
slu sati suchac, scs. slysati (por.
stwniem. hlosen suchac, lit. klausyti
suchac). D rozwoj: ps. *slysati ?
stpol. *sysaci ? stpol., srpol. sysec
(-ec analogiczne do lezec, krzyczec,
JG
wedug np. widziec).
D por. suchac, sawa.
WD
sza (1) [Ksw] D zn. za: Z tajnego
sirca <rzeki gor>zkich sez za grzechy
wylije [Ksw IV, 12, 15]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. pie.
*sluz- (por. pol. sluz); ps. *sl}za;
ogsow. czes. slza, ros. sleza, bug.
salza, scs. sl}za. D rozwoj: ps. *sl}za ?
stpol. slza ? srpol. za; w wyrazie
nastapio uproszczenie grupy spg. sz-
? z- (XVI w.).
JG
smiowac sie (1) [Ksw] D zn. w relacji
Boga do czowieka okazac mio-
sierdzie, ulitowac sie : <Z>apakacha,
prawi, wszem sircem i obietnice Bogu
Bog> nad nimi
smiowa [Ksw I, 10, 26]. D gram. czas.,
pol. kon. II -e , -esz; dk. D etym. od
czas. miowac sie (/ ps. *milovati se);
w zn. rel. semantyczna pozyczka z czes.
(stczes. smilovati se, lokalna innowacja
wobec scs. milovati, pomilovati zmi-
owac sie
, zlitowac sie), znane i innym
j. sow., por. guz. smilowac so, ros.
WD smlovatsja. D rozwoj: nagosowe s-
ulego udzwie cznieniu.
D por. miowac, miy.
WD
- smutek (1) [ZMB] D zn. uczucie przy-
gne bienia: A rzeke cy: Panno, pena
jes miosci!/ A ja pena smutku i zaosci
[ZMB, 180, 30]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*s{mut{k{ / ps. *s{mutiti (se ) +
*-{k{; ogsow. czes. smutek, ukr.
smutok{, br. smutak. D rozwoj: ps.
191
*s{mut{k{ ? stpol. smutek; w j. stpol.
smutek wystepowa w postaci obocznej
smetek (w ps. i pol. zaswiadczone sa
formy oboczne morfemow z sam.
ustna i nosowa, np. kedziory || kudy,
smucic || smecic, smutny || sme tny);
w rozwoju historycznym j. pol. wyrazy
te rozeszy sie semantycznie; sme tek
zyska odcien melancholia i jako
postac rzadziej realizowana zabar-
wienie poetyckie; obie postacie smutek
i sme
tek spokrewnione sa z wyrazami
macic, me
tny, odme t (/ ps. rdzen
t-); zn. podst. macenie
*-mot- || *-me
pynow na zasadzie metafory prze-
nioso sie na zn. nazywajace stany
psychiczne i mentalne.
snadz (2) [Pfl, RP] D zn. moze, zapew-
ne: Przyjmijcie pokaznienie, bo snadz
rozgniewa sie Gospodzin [Pfl II, 18, 12].
D gram. part. wyrazajaca mozliwosc
zaistnienia jakiejs sytuacji. D etym.
ps. *snad}; ogsow. sc. snad, guz.
snadz, strus. snad, scs. snad}. D roz-
woj: w tekstach XVI i XVII w. wyste -
puje rowniez w skroconej wersji sna;
w tekstach stpol. takze przym. snadny
dogodny, przysow. snadno atwo.
sotys (1) [RsP] D zn. pierwotnie dzie-
dziczny wasciciel majatku otrzymane-
go od pana feudalnego w zamian za
lokacje wsi na prawie niemieckim,
przewodniczacy wiejskiej awy sadowej,
zarzadzajacy wsia w imieniu pana:
Jakosm przy tem byli, ize Piotr przyja
w sotysa role , a kmiecia pusci precz
[RsP, 44, 11]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
D etym. stpol. zap. srniem. scholtheize
ten, ktory rozkazuje, kaze wypeniac
prace i obowiazki. D rozwoj: wyraz do-
sta sie
do j. pol. prawdopodobnie koo
XIII w. wraz z kolonizacja niem.,
postac sotys z pierw. szotys powstaa
w wyniku mazurzenia; wyraz uleg
spadnienie
degradacji zn., po XVI w. oznacza
czasowego zwierzchnika administra-
cji wiejskiej, mianowanego przez pana
wsi.
JG
sowito (1) [Park] D zn. podwojnie:
Aby pisa tak krotkie a,/ Aa sowito,
wzduzaa [Park, 108, 6]. D gram.
gdzie sie
przysow. D etym. pierwotnie M., B. lp.
r. n. odm. prostej ps. przym. *sovit{ /
ps. czas. *suti, *sovo; ogsow. guz.
suwac suwac, posuwac, ros. sovat,
suju wsuwac, wsadzac, wpychac, pe -
dzic, popychac, szturchac, sovatsja
wtracac sie
, wciskac sie
, pchac sie ,
chorw. dial. czak. suvati pchac, po-
pychac, wpychac sie. D rozwoj: do
JG XV w. znaczenie przym. sowity to
podwojny, fadzisty, pozniej obfity,
bogaty, podobna zmiana zn. przy-
sowka; w srpol. pojawia sie forma
sowicie, genetycznie Msc. lp. r. n. odm.
prostej ps. przym. *sovit{.
BT
spac
spiacy (3) [Ksw] D zn. pograzony we
snie: Spiacy sa, jiz sie w grzeszech
zapieklaja [Ksw II, 11, 12]. Wstan, mowi
Bog spiacym, jiz sie w grzeszech za-
pieklaja [Ksw II, 11, 35]. D gram. im. cz. ter.
BT
czynny, odm. zoz. D etym. od czas. spac;
pie. *sup- || *sup-, *suep- || suop-
spac; ps. *s{pati; ogsow. czes. spat,
ros. spat, bug. spia, scs. s{pati (por. ac.
sopre uspic, stang. swefan spac).
D rozwoj: ps. *s{pati ? stpol. *spaci ?
stpol., srpol. spac; alternacje : y : e
w morfemach rdzennych sp- (spac) : syp-
(sypiac) : sen (/ ps. *s{(p)n{) konty-
nuuja pie. obocznosc apofoniczna u : u;
spacy to wynik upodobnienia wstecznego
pod wzgledem miekkosci; forma im.
w j. srpol. przeksztaca sie w im. przym.
czynny.
WD
spadnienie (2) [Pfl, Ppu] D zn. upa-
dek, zguba, zagada: Bogosawiony
spasc 192

maz, jen jest nie szed po radzie sprochniec (1) [ZMB] D zn. zgnic,
niemiosciwych, i na drodze grzesz- zepsuc sie
, tu: peryfrastyczne okres-
nych nie sta jest, i na stolcu nagego lenie smierci: Sprochniao we mnie
spadnienia nie siedzia jest [Pfl I, 17, 1]. ciao i moje wszytki kosci [ZMB, 180, 31].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. D gram. czas., pol. kon. II -e
, -esz; dk.
dekl. n. D etym. pie. *pod-; ps. *s{pad- D etym. od czas. prochniec (derywat od
nen}je / *s{padnoti + *-en}je; por. stpol. prochno / ps. dial. *porX {no).
czes. padati padac, ros. padat, zapad WD
zachod, sch. padati, scs. padati. spuscic (1) [B] D zn. zesac, sprowa-
D rozwoj: ps. *s{padnen}je ? stpol. dzic cos na kogos: Bogurodzica dzie-
spadnene ? srpol. spadnene || spadne- wica, Bogiem sawiena Maryja!/ U twe-
ni; spadnienie zastapione nowsza for- go syna Gospodzina, matko zwolena,
macja spadnie cie utworzona suf. -e cie, Maryja!/ Zyszczy nam, spusci nam,
majaca juz tylko zn. upadek. Kyrieleison [B, 163, 3]. D gram. czas.,
JG
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
spasc (3) [Pfl, Kgn, Ppu] D zn. opasc -e
, -isz; dk. D etym. od czas. ps.
w do, zleciec na ziemie : A list jego *pustiti uczynic pustym, opuscic, op-
nie spadnie, i wszystko, czsokoli uczy- roznic; wyraz znany i innym j. sow.
ni, przespieje [Pfl I, 17, 4]. D gram. czas., czes. spustit, ros. spustt, sch. spustiti.
ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , D rozwoj: ps. *s{pustiti ? stpol. *spus-
-esz (spadne od czas. spadna c); dk. cici ? stpol., srpol. spuscic; w rozwoju
D formy tekstowe: spad by cz. za- hist. zaniko wiele znaczen znanych
przesz. zoz. lp. 3. os. r. m. D etym. od j. stpol.: przekazac cos komus, zrzec
czas. ps. *pasti, *pado; wyraz znany sie na czyjas korzysc (por. spuscizna),
i innym j. sow. sch. spasti, sowen. uwolnic od zobowiazania, pozwo-
spasti. D rozwoj: ps. *s{pasti ? stpol. lic kmieciowi opuscic gospodarstwo,
spasc(i) ? srpol. spasc; dawne formy czy zaczyc, spoic.
odmiany tego czas. zachoway sie w cz. D por. puscic.
przesz. (spad, spadli) i im. przysow. WD
uprzednim spadszy. sromiezliwosc (1) [KS] D zn. poczu-
D por. pasc. cie wstydu: Niektorzy z naszych slach-
WD
cicow, gdy na grodziech przeciw nie-
sprawiac (1) [Sota] D zn. czynic,
przyjacielom bywaja poozeni, odrzu-
speniac powinnosc, posugi: Kazdy
ciwszy wszystke sromie zliwosc z na-
ji suga nawiedzi;/ Wszytko jego dobre
mniejsza druznoscia nasladujac, ni
sprawia,/ Lepsze misy przeden sta-
pod czyja choragwia z naszej wojski
wia [Sota, 189, 37]. D gram. czas., ps. kon.
obykli [KS, 124, 5]. D gram.
stanowic sie
III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
rzecz., pol. dekl. z. D etym. ps. *sorm-
ndk. D etym. ps. *s{pravjati (iter. do
*s{praviti); ogsow. czes. spravit przy- ? zach.sow. *srom-; stpol. sromie zli-
gotowac, poradzic, naprawic, uczynic, wosc / sromiezliwy wstydliwy, skrom-
ros. spravit wyprawiac, urzadzac; ny + -osc (/ ps. *-ost}); por. duz.
sprawic, sch. spravljati przygotowy- srom, sromota wstyd, ros. przest.
wac, przyrzadzac; chowac; posyac. sorom, sram wstyd, hanba, bug.
D rozwoj: ps. *s{pravati ? stpol. sram wstyd, scs. sram{ wstyd.
*spravaci ? stpol., srpol. spravac. D rozwoj: w j. pol. nastapi zanik wielu
WD derywatow od rzecz. srom przest.
193
wstyd, m.in. sromie zliwy, sromiezli-
wosc, sromocic sie
; wspoczesnie funk-
cjonuja jeszcze wyrazy sromotny przy-
noszacy wstyd, hanbe , sromotnie
i srom zewne trzne narzady pciowe
samic ssakow.
ssad zob. II sad.
stac (12) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Sota, KS,
Tecz, RP, Satyra, Ppu] D zn. 1. zajmo-
wac pozycje pionowa, stac na nogach:
Stoji na roli w lemiesz klekce [Satyra,
191, 17]. 2. byc postawionym, umie-
szczonym w jakims miejscu: Bogo-
sawiony maz, jen jest nie szed po
radzie niemiosciwych, i na drodze
grzesznych nie sta jest [Pfl I, 17, 1].
3. byc, przebywac gdzies, znajdowac
sie
: Ustawiamy, aby rycerz kazdy
alibo prosty panosza pod pewna pod-
niesiona choragwia na jej stanie sta
[KS, 124, 12]. 4. wystepowac na pismie,
znajdowac sie w ksie dze: Ez Dobko
nie by gospodarzem, ani w trzymaniu
dziedziny Dule bianki nigdy, tako jako
na przywileju stoji [RsK, 48, 5]. 5. pole-
gac na czyms: Boc paniami stoji we-
sele,/ Jego jest na swiecie wiele [Sota,
190, 85]. 6. kosztowac, byc wartym:
Jako ten skot, czso mi re czy Pre dota,
ten sta za szesc grzywien [RsP, 45, 25].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; ndk. D formy
tekstowe: stoje cz. ter. lp. 1. os., stoja
lm. 3. os.; stao cz. przesz. lp. 3. os.
r. n., stay lm. 3. os.; jesc staa cz.
przesz. zoz. lp. 3. os. r. z. D etym. pie.
*st3 -i e- || st3 -i o-; ps. *stojati, *stojo
stac, nie ruszac sie ; ogsow. czes.
stat stac, kosztowac, ros. stojat, sch.
stojati, scs. stojati. D rozwoj: ps. *sto-
jati ? stpol. *stojaci ? stpol., srpol.
stac; formy niesciagnie te czas. za-
chowane w cze sci gwar ponocnopol-
skich.
stajac
D por. dostac (sie
), dostatek, stado,
stajac, stan, stawiac, stawic, usta-
wiac, wstac, wstanie.
WD
stac sie (11) [BZ] D zn. o woli Bozej
zdarzyc sie , spenic sie
, dokonac sie:
JG I stao sie jest tako. I nazwa Bog
stworzenie niebem, i sta sie wieczor,
JG a z jutra dzien drugi [BZ, 71, 10]. D gram.
czas., ps. kon. II -no- || -ne- ? pol.
kon. I -e , -esz; dk. D etym. pie. *sta-;
ps. *stati, *stano stanac, zatrzymac
sie, podniesc sie; ogsow. stczes.
stati se zdarzyc sie, czes. stat se
zostac kims; stac sie ; zdarzyc sie,
strus. statisja, ros. stat stac sie; za-
czac; zatrzymac; kosztowac, sch. stati,
scs. stati (rzadkie) (por. ac. stare, lit.
stoti, stwniem. sten). D rozwoj: ps.
*stati se ? stpol. *staci se ? stpol.,
srpol. stac se
; beznosowkowe sie po
czas. to cecha regionalna, charakterys-
tyczna dla zabytkow mp.; w tum. BZ
stao sie jest tako odpowiada ac.
factum est ita.
D por. stac.
WD
stado (3) [Ksw] D zn. stan, sposob
zycia, zewne trzne i wewne trzne wa-
runki zycia: Otbadz, prawi, stada
grzesznego, pospiej sie w l<epsze
z do>brego [Ksw II, 11, 6]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n. D formy
tekstowe: (w) stadle Msc. lp. D etym.
ps. *stadlo / *stati stac + *-dlo.
D rozwoj: ps. *stadlo ? stpol. stadlo ?
srpol. stado; wyraz mia w j. stpol.
zarowno ogolne zn. zwiazek, jak
i odcien wyspecjalizowany para zwie-
rzat, samiec z samica; refleksem tego
wasnie uzycia jest zachowany dzis
w j. pol. fraz. stado mazenskie.
D por. stac.
JG
stajac (2) [Kgn, Sota] D zn. 1. znajdo-
wac sie
, byc: Pod jimzec domem skot
i osowie sac oni byli pod n<i>m stajali
stan
[Kgn II, 37]. 2. byc stawianym: Staje na
nim piwo i woda [Sota, 188, 9]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -je- ? stpol.
kon. II -e , -esz; ndk. D etym. ps. *sta-
jati (iter. do *stojati).
D por. przestajac, przystajac, roz-
stajac, stac.
WD
stan (1) [KS] D zn. miejsce postoju:
Aby rycerz kazdy alibo prosty panosza
pod pewna podniesiona choragwia na
jej stanie sta [KS, 124, 12]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
ps. *stan{ namiot / *stati + *-n{;
ogsow. guz. stan stragan, namiot,
czes. stan namiot, ros. stan oboz,
bug. stan(at) stan, oboz. D rozwoj:
ps. *stan{ ? stpol. stan ? srpol. stan;
w j. stpol. mia wiele zn., z ktorych
zaniky przede wszystkim konkretne,
np. namiot, szaas mysliwski, bu-
dynek do przechowywania roznych
przedmiotow, spichlerz, rozwine y
natomiast zn. przen., por. stan
sie
ducha.
D por. stac, stanowic sie .
stanowic sie (1) [KS] D zn. stawac
obozem, obrac stanowisko: Niekto-
rzy z naszych slachcicow, gdy na
grodziech przeciw nieprzyjacielom by-
waja poozeni (...) ni pod czyja chorag-
wia z naszej wojski stanowic sie obykli
[KS, 124, 6]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e
, -isz; ndk.
D etym. czas. zwr. od stanowic (/ ps.
*stanoviti / rzecz. *stan{ (pierwotnie
temat na -u-) miejsce postoju; stanie;
to, co stoi), por. ros. stanovtsja
stawac (sie ), czes. stanovat miesz-
kac w namiocie, obozowac, sch.
stanovati mieszkac, kwaterowac.
D rozwoj: ps. *stanoviti ? stpol. *sta-
novici ? stpol., srpol. stanovic; wyraz
w j. stpol. poswiadczony w zn. mocno
osadzac, powstrzymywac, powscia-
194
gac, krzepic, umacniac, bu-
dowac, wprowadzac do stajni; for-
ma z sie
wysza z uzycia w okresie npol.
(w zn. stanac, kwaterowac zachowa-
na w gwarach); od tego stanowisko.
D por. stan.
WD
starszy (1) [Sota] w uzyciu rzecz.
wyzszy stanowiskiem od innych, god-
niejszy, znaczniejszy, dostojniejszy,
przeozony, zwierzchnik: Tu sie wie
c
starszy poznaja;/ Przy tem sie k stou
sadzaja [Sota, 189, 59]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. genetycznie st. wyz-
szy od przym. stary, utworzony za po-
moca przyr. -szy. D rozwoj: starszy
moze funkcjonowac we wspoczesnej
polszczyznie zarowno jako przym., jak
i rzecz.
D por. stary, starzejszy.
HK
stary [Kgn, RP, ZMB] D zn. 1. istniejacy
w przeszosci, poprzedni, dawny: A
tako wie c on tamo z siebie stara skore
se<j>mie [Kgn VI, 40, 13]. 2. taki, co
przezy duzo lat, niemody: Pozauj
JG mie stary, mody/ Boc mi przyszy
krwawe gody [ZMB, 180, 5]. D gram.
przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
stary M. lp. r. m., stara B. lp. r. z., stare
B. lm. r. n. D etym. pie. *sta-ro- (z rdze-
niem *sta- stac) prawdopodobnie
stay, silny, mocny ? be dacy w peni
si, krzepki ? niemody, stary ? ps.
*star{(j}); ogsow. duz., guz. stary,
czes., sc. stary, ros. staryj, bug. star,
scs. star{.
D por. starszy, starzejszy.
HK
starzejszy (1) [ZB] w uzyciu rzecz.
wyzszy stanowiskiem od innych, god-
niejszy, znaczniejszy, dostojniejszy,
przeozony, zwierzchnik: Teda uz-
rzewszy to ci isci owcy, jeli od nich
i powiedzie<l>i swemu starzejszemu,
jenze przyczyniw wiecej panostwa i po-
sa je ku swie
temu Bazeju [ZB I, 31, 2].
195 sto
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ge- kac, sc. stukat, sowen. stokati
ste
netycznie st. wyzszy od przym. stary, je
czec, stekac, narzekac, zalic sie
.
utworzony za pomoca przyr. -ejszy. D rozwoj: zach.sow. *stokati ? stpol.
D rozwoj: forma z sufiksem -ejszy, kaci ? stpol., srpol. ste
*sta kac; w XVI
oboczna w stpol. do starszy, zanika, i XVII w. wyraz ste k by uwazany za
dzis tylko starszy. reg. mazowiecki.
D por. stary, starszy. D por. ste knac.
HK WD
stawiac (1) [Sota] D zn. kasc, umie- steknac (1) [RP] D zn. wydac je
kliwy
szczac: Lepsze misy przeden stawia gos, gucho jeknac: [Mistrz] Grozno
gram. czas., ps. kon. III
[Sota, 189, 38]. D sie
tego przele kna,/ Pad na ziemie ,
-jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; kna [RP, 196, 46]. D gram. czas.,
eze ste
ndk. D etym. ps. *stavjati (iter. do ps. kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. I -e
,
*staviti powodowac, ze cos stoi, -esz; dk. D etym. ps. *stoknoti (jed-
czas. kauz. od *stojati); ogsow. ukr. nokr. do *stokati).
stavljaty, sch. stavljati, scs. stavlati D zob. stekac.
~ WD
(por. lit. stovinti postawic). D rozwoj:
zach.sow. *stavati ? stpol. *stavaci ? stepic (3) [Ksw] D zn. zstapic, opuscic
stpol., srpol. stavac. sie
: Anje, prawi, swie ty stapi do
D por. stac, stawic sie . Galaa ku synom izraelskim [Ksw I, 10,
WD 19]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
stawic sie (1) [RP] D zn. przybyc ? stpol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
osobiscie, zgosic sie : Kogokoli tekstowe: sta piw im. cz. przesz. czynny I
smierc udusi,/ Kazdy w jej szkole byc M. lp. r. m., odm. prosta. D etym. pie.
musi;/ Dziwno sie swym zakom stawi,/ *ste(m)p-; ps. *stopiti postawic noge ,
Kazdego zywota zbawi [RP, 195, 15]. zrobic krok, stapnac; ogsow. czes.
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- przest. stoupit wstapic, ros. stupt
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps. postawic noge , stapnac, wejsc, sch.
*staviti se
; ogsow. czes. stavit se, ukr. stupiti, scs. stopiti isc, kroczyc (por.
stavytysja, serb. arch. staviti se. D roz- grec. stepro depcze , lit. stapytis
woj: ps. *staviti se
? stpol. *stavici se
stac, stwniem. stampfon). D rozwoj:
? stpol., srpol. stavic se; dzis forma ps. *stopiti ? stpol. *sta pici ? stpol.
nacechowana urz., ksiazk. ste
pic ? srpol. stopic (zmiana e na o
D por. stawiac sie . pod wpywem form sta pie , sta
pisz);
WD czas. podst. zachowany tez w formach
stapiw zob. stepic. przedr.: wsta pic, zsta
pic, przesta pic.
WD WD
stekac (1) [RP] D zn. jeczec, wydawac sto (1) [Ksw] D zn. licz. gowny, od-
je
kliwy gos (pod wpywem strachu): powiadajacy liczbie 100: Zstapiw,
Czemu sie tako barzo le kasz,/ Wrzeko- prawi, anje Bozy w zaste py pogan-
mos zdrow, a <w>zdy ste kasz! [RP, 196, skiego <krola, pobi jesc> we zborze
50]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || - asyrskiem, to je poganskiem sto tysie cy
je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk. cy i pie
<...ty>sie c tysiecy luda pogan-
D etym. ps. *stokati (za pomoca przyr. skiego [Ksw I, 10, 9]. D etym. pie. *kmtom
-k- od czas. stonati); zach.sow. / *dekm-t-o-m (= 10 dziesiatek); ps.
i sowen. czes. dial. stukat narzekac,
*s{to rzecz. r. n. dekl. -o-, zachowu-
stodoa
jacy peny wzorzec odmiany w trzech
liczbach; ogsow. czes., sc., duz.,
guz., br., ros., ukr., bug. sto, scs. s{to;
pie *k w je zykach centralnych (sate-
mowych) ulego spirantyzacji i przesu-
nieciu ku przodowi jamy ustnej (por.
~
awest. sat3 m, stind. satam, lit. si mtas,
ot. simts), a w je zykach kentumowych
przeszo w k por. ac. centum (wyma-
wiane pierwotnie jako kentum), grec.
hekaton, toch. kant. D rozwoj: w j. pol.
neutralizacja kategorii liczby oraz
zmiana koncowek fleksyjnych pod
wpywem liczebnika dwa; dawna od-
miana pozostaa w formach podstawo-
wych liczebnikow dwiescie, trzysta,
czterysta oraz pie cset dziewie
cset.
stodoa (1) [Sota] D zn. budynek
gospodarski do przechowywania zbo-
za, siana itp.: Zgarnie na sie wszystko
pole,/ Cso w sto<do>le i w tobole [Sota,
188, 5]. D gram. rzecz., pol. dekl. z.
D etym. zap. czes. stodola / stwniem.
stadal chlew; por. z pol. w ros.
stodola, br. stodola, ukr. stodola.
stolec (2) [Pfl, Ppu] D zn. wadza,
panowanie, wysoka godnosc, dosto-
jenstwo: Bogosawiony maz, jen jest
nie szed po radzie niemiosciwych i na
drodze grzesznych nie sta jest, i na
stolcu nagego spadnienia nie siedzia
jest [Pfl I, 17, 1]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. m. D etym. ps.
*stol}c} / *stol{ + *-}c} (/ przed
III palat. ps. *-}k{); por. czes. stolec
may sto, ukr. stilec stoek, cs. konc. -e (/ ps. *-e), powodujaca II
stolec{ siedzenie, krzeso, tron.
D rozwoj: ps. *stol}c} ? stpol. stolec
? srpol. stolec; stolec to pierw. zdrob-
nienie may sto, a naste pnie fotel,
krzeso krolewskie, tron i przen. wa-
dza, godnosc krolewska; wyraz peni
takze funkcje eufemistyczna: okresla
krzeso instalowane jako urzadzenie
196
sanitarne, stad bierze poczatek wspo-
czesna tresc wyrazu wyproznienie,
jeszcze w XVIII w. wyste pujaca obocz-
nie ze zn. wyjsciowym.
D por. sto.
JG
sto (9) [Sota, LA] D zn. mebel, ska-
dajacy sie z blatu opartego na nogach,
suzacy do spozywania na nim posi-
kow, pisania, stawiania roznych przed-
miotow: <G>ospodnie, da mi to wie-
dziec,/ Bych mog o tem cso powie-
dziec,/ O chlebowem stole [Sota, 188, 3].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: sto M. lp.,
stou C. lp., sto B. lp., stoem N. lp.,
stoy B. lm. D etym. ps. *stol{; etym.
AK niejasna: wywodzony z pie. rdzenia
*stel-, por. pol. scielic, sac / ps.
*st}lati (zatem pierw. sto to deseczka
na ziemi poscielona) lub z pie. *sta-,
por. pol. stac / ps. *stati; ogsow.
czes. stul, ukr. stil, bug. stol, scs. stol{.
D rozwoj: stpol. sto ? srpol. sto.
D por. posac, stac, stolec.
JG
JG strach (1) [Pfl] D zn. niepokoj wy-
woany przez niebezpieczenstwo lub
rzecz nieznana, ktora sie wydaje groz-
na; le k, obawa: Suzycie Bogu w stra-
sze, i wiesielcie sie jemu se drzenim [Pfl
II, 17, 11]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
pol. dekl. m. D etym. ps. *straX { / od
czas. *straX ati; ogsow. czes. strach,
ros. strach, bug. strach, scs. strach{.
D rozwoj: ps. *straX { ? stpol. straX ;
w formie Msc. lp. (w) strasze pierw.
palat. ps. spg. ch; od XVI w. zasta-
piona przez konc. -u z dekl. u-tema-
towej.
D por. ustraszenie.
JG
strona (2) [Kgn, RP] D zn. 1. bok, po-
wierzchnia czegos, wyznaczana z okres-
lonego punktu patrzenia mowiacego:
197
Ze wszech stron skarada postawa [RP,
196, 40]. 2. kraj, ziemia: Izci wasz
pan, toc jest nasz miy Kryst, s dalekich
ci stron on przydziec on k wam [Kgn II,
35, 8]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ?
pol. dekl. z. D etym. ps. *storna ?
zach.ps. *strona; ogsow. czes.
strana, ros. storona, bug. strana, scs.
strana. D rozwoj: w tekstach doby
stpol. wyraz wyste powa takze w po-
staci struna z podwyzszona artykulacja
o ? u.
stroza (1) [KS] D zn. warta, straz,
obrona: Na ten koniec a k temu
koncu, aby puszek, cwirdzy alibo wo-
jennej strozej sie uwiarowali i obrony
[KS, 124, 8]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-a- ? pol. dekl. z. D etym. ps. *storza
(/ przed jotacyzacja g *storgja) ?
zach.sow. *stroza; ogsow. czes.
straz, ros. storoza, bug. straza, sch.
straza. D rozwoj: zach.sow. *stroza ?
stpol., srpol. stroza; postac straza ||
straz jest bohemizmem; pojawia sie
w okresie stpol., ale cze stsza staje sie
dopiero w XVI w., wypierajac forme
stroza, w II po. XVI w. juz reliktowa
(dzis dial.); wyjatkowo w XVI w. po-
jawia sie straz takze w zn. stroz.
I stworzenie (5) [BZ] D zn. to, co
zostao powoane do istnienia, czo-
wiek, zwierze : Opie
c rzek Bog: wy-
wiedz ziemia stworzenie zywe w swem
porodzie, dobytek, robaki i zwierz
ziemski jich podle podobienstwa [BZ,
71, 36]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pol. dekl. n. D formy tekstowe: stwo-
rzeniu C. lp. D etym. ps. *s{tvoren}je
/ *s{-tvoriti (/ od ps. *tvoriti
tworzyc) + *-en}je; ogsow. guz.
stvorina, ukr. sotvornnja, bug. satvo-
renie. D rozwoj: ps. *s{tvoren}je ?
stpol. stvorene ? srpol. stvorene ||
stvoreni.
styskowac
D por. II stworzenie, stworzyc.
JG
II stworzenie (10) [BZ] D zn. pod-
pora, sklepienie niebieskie, niebo:
Lepak rzecze Bog: Badz stworzenie
wposrzod wod [BZ, 71, 7]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D formy
tekstowe: stworzenie B. lp., stworzenim
N. lp., (w) stworzeniu Msc. lp. D etym.
replika semantyczna czes. stvorzenie /
czes. stwrzenie / ac. firmamentum
(/ ac. firmare utwierdzac).
JG
JG
stworzono zob. stworzyc.
WD
stworzyc (7) [BZ] D zn. o dziaaniu
1. Osoby Trojcy Sw. powoac do
istnienia, do zycia, dac czemus pocza-
tek: Na poczatce Bog stworzy niebo
i ziemie [BZ, 71, 2]. I rzek Bog: Badz
swiato. I stworzono swiatosc [BZ, 71, 4].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
tekstowe: by stworzy cz. zaprzesz. lp.
3. os. D etym. ps. *s{tvoriti (/ czas.
juz *tvoriti); ogsow. czes. stvorit, strus.
s{tvoriti, sch. stvoriti, scs. s{tvoriti; w od-
niesieniu do rel. widoczny wpyw czeski
(wyrazna zgodnosc ze scs.). D rozwoj:
ps. *s{tvoriti ? stpol. *stvorici ?
stpol., srpol. stvoryc; od tego stwor;
JG
rzeczownikowe formy M. lp. r. n. im.
cz. przesz. biernego przeksztaciy sie
po zaniku sowa posikowego w kon-
strukcjach typu jest || byo stworzono
w bezosobowe formy orzeczeniowe
(stworzono), ktore w XVII w. nabray
zn. czynnego.
D por. tworzec.
WD
styskowac (3) [Ksw] D zn. wyrazac
niezadowolenie, uskarzac sie , narze-
kac, utyskiwac: A trzecie idzie tobie
ubogi, izby ty w ubostwie nie stysko-
wa [Ksw IV, 13, 22]. D gram. czas., pol.
kon. II -e
, -esz; ndk. D etym. iter. do
czas. styskac wyrazac niezadowolenie,
suchosc
uskarzac sie , narzekac; wyraz znany
i innym j. sow. czes. styskat si utys-
, guz. styskac so, duz.
kiwac, zalic sie
styskas se; w j. pol. nie zachowa sie
czas. podst. *tyskac (/ ps. *tyskati);
rdzenne -y- wymienia sie z -e- w stpol.
teskny, tesknic (*-tysk- || *-t{sk-).
D rozwoj: wyraz wyszed z uzycia, od
XVIII w. w tym samym znaczeniu
utyskiwac.
D por. tesknosc, tesnica.
WD
suchosc (2) [BZ] D zn. suchy teren,
lad: Wezrza lepak Bog i rzek: Zgro-
madzcie sie wody, jez to pod niebem
sa, w miasto jedno, a ukaz sie
suchosc.
A stao sie jest tako. I nazwa Bog
suchosc ziemia [BZ, 71, 13]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z.
D etym. ps. *suX ost} / *suX { suchy
+ *-ost}; ogsow. czes. suchost, ros.
suchost, bug. suchost, scs. suchost}
posucha. D rozwoj: ps. *suX ost} ?
stpol. suX osc.
JG
swe (1) [RsP] D zn. zaim. swoj w uzy-
ciu rzecz. to, co jest wasnoscia pod-
miotu, stanowi jego wasnosc: Jako
Wawrzyniec pobra na swem zyto, a nie
na Mirosawinie [RsP, 45, 26].
D por. swoj.
JG
swoj (52) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn,
Sota, Park, KS, ZB, BZ, LA, ZMB, Tecz,
RP, Ppu] D zn. zaim. przymiotny, dzier-
zawczy, rodzajowy: D zn. 1. jego,
jej: Co Mikoaj rani Wostowego
<si>estrzynca, to ji rani na swe dzie-
dzinie [RsP, 45, 46]. 2. moj: Abych ci
sie ukazaa,/ Wszytke swa moc wzja-
wia [RP, 196, 54]. 3. twoj: Prosi za to
twej miosci,/ Udziel nam wszem swej
radosci [Sota, 190, 114]. 4. wasz: Pana
swego, wielkiego choragiewnego,/ Za-
biliscie, chopi [Tecz, 193, 2]. D formy
tekstowe: swojego D. lp. r. m., swego
D. lp. r. m., n., swemu C. lp. r. m., n.,
198
swoj B. lp. r. m., swym N. lp. r. m., n.,
swojem Msc. lp. r. m., n., swem Msc. lp.
r. n., swojim Msc. lp. r. m., n., swojich
D. lm. r. m., swym C. lm. r. m., swe B.
lm. r. m., swojimi, swymi N. lm. r. m.,
swe B. lp. r. n., swe D. lp. r. z., swoje
B.
lp. r. z. swoja
, swa
N. lp. r. z. D etym.
pie. *su-; ps. *svoj} / rdzen pie. *su-
+ *o- tematyczne + suf. dzierzawczy
*j}; ogsow. sc. svoj, ros. svoj, bug.
svoj, scs. svoj}. D rozwoj: ps. *svoj},
*svoja, *svoje ? stpol. svoj, svoja, svoje
? srpol. svoj, svoja, svoje; w przyp.
zaleznych oprocz form penych (swo-
jego, swojem) formy sciagnie te (swego,
swemu, swym, swem, swym, swe, swymi,
swej, swa ) w wyniku kontrakcji, ktora
dokonaa sie na znacznym obszarze
Sowianszczyzny; D. lp. r. m. wyste puje
w funkcji B. lp. r. m., jesli odnosi sie
do
rzecz. zyw.; Msc. lp. r. m. i n. ma konc.
-em do XV w. (swojem, swem); od XV/
XVI w. z przyczyn fonetycznych za-
czyna sie w Msc. pojawiac konc. N.
-im, -ym (swojim); reforma ortogra-
ficzna z 1936 r. wprowadza jedna
konc. -im, -ym w obu przyp. i rodza-
jach; juz w najstarszych zabytkach w D.
lp. r. z. (swe, swej) obok pierw. konc.
stpol. -e ? srpol. -e (/ ps. *-eje)
wystepuje konc. C., Msc. lp. r. z. -ej (/
ps. *-eji).
D por. swe.
JG
syn (20) [B, Ksw, Pfl, ZB, LA, ZMB, Tecz,
Ppu] D zn. 1. dziecko pci me skiej
w stosunku do wasnych rodzicow:
Osobnie jedna niewiasta syna swego
k niemu przyniosa, jemuz synowi kosc
rybia w gardle uwie za [ZB II, 31. 11].
2. czonek tej samej grupy ludzi uzna-
wanej za wspolnote : Anje, prawi,
swie
ty stapi do Galaa ku synom
izraelskim [Ksw I, 10, 19]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -u- ? pol. dekl. m. D formy
tekstowe: syn M. lp., syna D. lp., synem
199
N. lp., synu W. lp., synowie W. lm.
D etym. pie. *sunus od czas. pie. *su
rodzic; zn. strukturalne rodzony;
ps. syn{; ogsow. czes. syn, ros. syn,
bug. sin, scs. syn{. D rozwoj: ps. syn{
? stpol. syn ? srpol. syn.
D por. synek.
synek (4) [Kgn, ZMB] D zn. zdr. od
syn: Synku miy i wybrany,/ Rozdziel
z matka swoja rany [ZMB, 180, 14].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: synka B. lp.
D etym. ps. *syn{k{ / *syn{ + *-{k{;
ogsow. czes. synek, ukr. synok,
bug. since, scs. syn{k{. D rozwoj: ps.
*syn{k{ ? stpol. synek.
D por. syn.
szczepic
szczepiono (2) [Pfl, Ppu] D zn. posa-
dzone; takze uszlachetnione drzewo:
A bedzie jako drzewo, jez szczepiono
jest podug ciekacych wod, jez owoc
swoj da w czas swoj [Ppu I, 52, 3]. D gram.
im. cz. przesz. bierny, odm. prosta.
D etym. od czas. szczepic; pie. *(s)kep-;
ps. *scepiti || *scepati upac, rozszcze-
piac ? rozszczepiac drzewko, by je
uszlachetnic przez wozenie zaszczepki
w rozszczepienie; ogsow. czes. ste-
pit rozszczepiac, rozdzielac, ros. sce-
pat upac (na szczapy), ukr. scepy-
ty szczepic, sch. cijepiti (por. ot.
skepele szczep, grec. skeparnos sie-
kiera). D rozwoj: ps. *scepiti ? stpol.
*scepici ? stpol., srpol. scepic; zn. med.
nowe, pojawia sie w 2. poowie XVIII w.
(najpierw w zwrocie szczepic ospe
my odm. prostej tego im. (M. lp. r. n.)
w j. srpol. wystepuja tez we wtornej
funkcji nieos. form czas.
szczepiono zob. szczepic.
szedw zob. ic.
szesc
szestrok (1) [RsP] D zn. szescioletni
(o zwierze ciu): Jakosm Andrzejewi
nie wypawi zrzebca szestroka cha-
ziebna rzecza ani go uzytka mam [RsP,
45, 37]. D gram. przym., odm. prosta.
D etym. stpol. szestrok / szesc (/ ps.
*sest}) + rok (/ *rok{). D rozwoj:
JG
wyraz poparty w j. stpol. tylko jednym,
powyzszym cytatem, co moze wskazy-
wac na to, ze mamy do czynienia
z indywidualizmem lub okazjonaliz-
mem.
D por. szesc, rok.
JG
szescioro (1) [RsK] D zn. licz. zbioro-
wy, odpowiadajacy liczbie szesc: Jako
wiaza za trzydziesci grzywien rzeczy
i szescioro skota [RsK, 48, 23]. D etym.
JG
pierwotny, zroznicowany rodzajowo
przymiotnik w odm. prostej; pochodny
od rzecz. (potem licz.) szesc; ps. *ses-
ter{, -a, -o; ogsow. czes. sestero, ros.
sestero, scs. sestero. D rozwoj: w j. pol.
zachowanie tylko dawnej formy r. n.,
neutralizacja kategorii rodzaju i licz-
by oraz cze sciowa zmiana pierwotnej
skadni zgody na poswiadczona juz
w powyzszym cytacie skadnie rzadu.
D por. szesc.
AK
szesc (3) [RsP, Tecz] D zn. licz. gow-
ny, odpowiadajacy liczbie 6: Jako ten
skot, czso mi re czy Pre dota, ten sta
za szesc grzywien [RsP, 45, 25]. Juz ci jich
sze<s>c sieczono, jeszcze na tem mao
[Tecz, 194, 19]. D formy tekstowe: przed
sze(s)cia niedziel N. z dawna koncowka
i skadnia z rzecz. D etym. pie. *sueks ||
); for-
*seks || *kseks; ps. *sest} zawiera ten
sam rdzen, ale bezposrednio pochodzi
od ps. licz. porz. *sest{(j}) i jest po-
WD czatkowo rzecz. abstrakcyjnym r. z.
dawnej dekl. -i-; ogsow. czes., sc.
WD sest, ros. sest, scs. sest} (por. stind. sat,
ac. sex, grec. heks, goc. saihs, niem.
WD sechs, lit. s~estas). D rozwoj: w j. pol. we
szkoda
fleksji wpyw odm. licz. dwa oraz wy-
tworzenie kategorii mos. (w przyto-
czonym kontekscie jeszcze jich szesc
szesciu ich), zas w skadni z rzecz.
dawna dopeniaczowa rekcja zachowa-
na tylko w M., D., B. i W., natomiast
w C., N. i Msc. nowa skadnia zgody.
D por. szestrok, szescioro, szosty.
szkoda (5) [RsP, RsK, RP] D zn. utrata
wartosci materialnej lub moralnej,
ubytek wartosci mienia, strata, uszczer-
bek: Jako Wociech uczyni Janowi za
dziesie c g<rzywien> szkody, potem
jako zapowiedzian [RsP, 45, 27]. D gram.
rzecz., pol. dekl. z. D etym. zap.
stwniem. scado (dzis niem. Schade
szkoda); guz. skoda, czes. skoda,
br. skoda, ukr. skoda.
D por. szkodzic.
szkodzic (1) [Sota] D zn. powodowac
strate , przynosic uszczerbek, krzyw-
dzic: I toc sa zli, cso jim szkodza
[Sota, 190, 89]. D gram. czas., pol. kon. III
-e
, -isz; ndk. D etym. od rzecz. szkoda;
niewykluczone, ze w j. pol. zap. czes.
(por. stczes. skoditi).
D por. szkoda.
szkoa (2) [RP] D zn. instytucja, w kto-
rej sie uczy; tu: przen. nauka, po-
uczenie: Nie boj sie dzis mojej szkoy/
Nie dam ci czysc epistoy [RP, 198, 87].
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym. zap.
stwniem. scuola (dzis niem. Schule) /
ac. schola || scola (/ grec. schole
wolny, swobodny czas, zabawianie
sie rozmowa, dysputa, posiedzenie
naukowe, szkoa); ogsow. czes.
skola, ukr. skola, ros. skola, sowen.
sola.
szonowac (2) [Kgn] D zn. 1. ochraniac,
oszczedzac: Iz ci na pirzwe waz te
to
madrosc ma, ize gdyz ji chca zabic,
tedyc wiec on swa gowe kryje i szo-
200
n<u>je, a o ciaoc on niczs nie dba [Kgn
VI, 40, 7]. 2. czcic, powazac, miowac:
Alec nawie ce swiety Bartomiej jest on
to by czyni, izec on swe gowy, toc jest
mie<g>o Krysta jest by szonowa [Kgn
VI, 40, 10]. D gram. czas., pol. kon. II -e
,
-esz; ndk. D etym. zap. stwniem. lub
srwniem. schonen traktowac kogos,
AK
cos, poste powac z kims, szanowac
kogos, miec wzglad na kogos, na cos,
prawdopodobnie za posrednictwem
czeskim (stczes. sanovati || sonovati).
D rozwoj: w j. stpol. forma oboczna do
szanowac byo szonowac; zachowaa
sie w polszczyznie tylko forma pierw-
sza (podobnie jak w czeskim).
WD
szosty (1) [BZ] D zn. wyste
pujacy
w kolejnosci po piatym: I stao sie
JG z wieczora a z jutra, dzien szosty [BZ, 72,
57]. D gram. licz. porz. w odm. zozonej.
D etym. w j. pie. licz. porz. utworzony
sufiksem typowym dla licz. porz. pie.
*-to- od licz. gownego *sueks || *seks
|| *kseks szesc; ps. *sest{(j}) z tym
samym przyrostkiem licz. porz. ps.
*-t{ (/ pie. *-to-), ale struktura licz.
gownego *sest} wskazuje na inny
WD kierunek motywacji, od licz. porz. do
gownego; ogsow. czes. sesty, ros.
sestoj, bug. sesti, scs. sest} (por. ac.
sextus, grec. hektos, lit. s~ estas, niem.
sechste).
D por. szesc.
AK
szukac
szukaje (1) [Sota] D zn. szukajac:
Siega w mise prze drugiego,/ Szukaje
kesa lubego [Sota, 189, 33]. D gram. im. cz.
ter. czynny, odm. prosta. D etym. od czas
szukac; prawdopodobnie zapozyczenie
JG ze stsaks. sokian (por. tez srwniem.
souchen, niem. suchen); byc moze wyraz
rodzimy od ps. *sukati powodowac
szmer, szelest, szum (por. ros. sukat
szeptac, ukr. sukaty szeptac, szem-
201
rac, chorw. dial. czak. sukat zachecac,
poduszczac do czegos). D rozwoj: wyraz
szukac zastapi wczesniejsze *iskac (kto-
re pierwotnie znaczyo szukac i zawe-
zio zn. do szukac pasozytow); z od-
miany prostej im. cz. ter. czynnego
przetrwaa do dzisiaj tylko forma szuka-
jac (dawny B. lp. r. m.), ktora prze-
ksztacia sie w j. srpol. w im. przysow.
wspo., w wypowiedzeniach wyraza czyn-
nosc wspoczesna z czynnoscia zd. nad-
rzednego.
szukaje zob. szukac.
szyrmica (1) [KS] D zn. bitwa, po-
tyczka: Izby w przypadzeniu potrze-
bizny bojowania a szyrmice z nieprzy-
jacielmi umia miestce wziac pewne ku
obronie swej choragwie [KS, 124, 13].
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym.
derywat utworzony suf. -ica od czas.
szyrmowac (/ zap. niem. schirmen
fechtowac, wyprawiac paraty, tj. sztu-
ki szermierskie). D rozwoj: dzis ten
sam rdzen w wyrazach szermowac,
szermierka, szermierz, szermierczy.
S mie kkiej wymowie sprzyjao sasiedz-
slachatny, slachetny (2) [KS, Tecz]
D zn. 1. nalezacy do szlachty: Prawa
slachatnego [KS, 124, 3]. 2. prawy, godny
czci, uznania: Jaki to syn slachetny
Andrzeja Te czynskiego [Tecz, 194, 24].
D gram. przym., odm. zoz. D etym.
derywat od zapozyczonego z srwniem.
rzecz. szlachta || slachta, przez czes.
slachta; moze to byc tez zapozyczenie
przym., a nie derywat na gruncie pol.,
por. czes. slechetny. D rozwoj: obocz-
nosc -a- || -e- w slachatny || slachetny
wyste pujaca w stpol. zanika; nagoso-
slepy
we stpol. sl- ? srpol. szl-; przym.
szlachetny, poczatkowo zwiazany ze
szlachta, odnoszacy sie, nalezacy do
szlachty, straci to znaczenie, zyska
natomiast znaczenie przenosne po-
stepujacy chwalebnie, prawy, godny
czci i uznania; znaczenie relacyjne
wyraza dzis przym. szlachecki.
D por. slachcic.
HK
slachcic (1) [KS] D zn. czowiek na-
lezacy do wyzszej warstwy spoecznej,
WD szlachty, wywodzacej sie ze stanu
rycerskiego w spoeczenstwie feudal-
WD nym: Niektorzy z naszych slachcicow,
gdy na grodziech przeciw nieprzyja-
cielom bywaja poozeni, odrzuciwszy
wszystke sromie zliwosc z namniejsza
druznoscia nasladujac, ni pod czyja
choragwia z naszej wojski stanowic sie
obykli [KS, 124, 3]. D gram. rzecz., pol.
dekl. m. D etym. zap. czes. slechta /
stniem. slahta (dzis niem. Geschlecht
rod, pokolenie); por. duz. slachta,
sc. slachta, z pol. ros. slachta o pol-
skiej szlachcie. D rozwoj: notowany
w pol. od XIV w., takze w postaci
JG slachta (niem. s i sch zaste powane
w pol. przez sz lub s, dodatkowo
two pierw. mie kkiego l); pierw. rzecz.
zbior., gramatycznie r. z., wyste pujacy
tylko w lp., por. ta szlachta walczya;
jednak bardzo wczesnie pojawia sie
postac szlachcic okreslajaca pojedyn-
czego osobnika zbiorowosci szlachec-
kiej, utworzona sufiksem -ic, ktory nie
peni tu funkcji patronimicznej, por.
wojewodzic syn wojewody, lecz syn-
gulatywna.
D por. slachatny.
JG
slachetny zob. slachatny.
HK
slepy (3) [Ksw, ZB] D zn. 1. pozbawio-
ny wzroku, niewidomy: Ini niemocni,
slepi i chromi przez jego prosbe uzdro-
slubic
wieni byli [ZB I, 31, 16]. 2. przen. po-
zbawiony zdolnosci rozrozniania mie - ogsow. czes. smich, ros. smech, bug.
dzy dobrem a zem, nierozumny:
Slepy, bo na be dace dobro nie glada
[Ksw II, 11, 19]. D gram. przym., odm. zoz.
D formy tekstowe: slepego D. lp. r. m.
D etym. ps. *slep{(j}) (moze spokrew-
niony z lit. slepti i ot. slepet ukrywac,
chowac); ogsow. czes. i sc. slepy,
ros. slep, slepoj, sch. sljep, scs. slep{.
D rozwoj: upodobnienie pod wzgle dem
mie kkosci: sl- ? sl-.
slubic (3) [RsP, List] D zn. obiecac,
przyrzec, zobowiazac sie : Jako Janek
slubi Biejatce dac rucha za dziesie
grzywien [RsP, 45, 36]. D gram. czas., ps.
kon. IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III -e
-isz; dk. D formy tekstowe: slubia cz.
przesz. lp. 3. os. r. z. D etym. ps.
*s{ljubiti (/ *ljubiti), por. stczes.
slbiti || slubiti, czes. slbit, sc. slubit,
strus. s{ljubiti umowic sie (por. tez
niem. -loben w geloben slubowac,
hol. lowen). D rozwoj: zach.sow. *s{lu-
biti ? stpol. *slubici ? stpol., srpol.
slubic; w j. stpol. tez w zn. zaslubic;
wyraz wyszed z uzycia; dzis tylko
slubowac.
D por. slubowac.
slubowac (1) [List] D zn. obiecywac,
przyrzekac, zobowiazywac sie , przysie
- mirte || mrte, ac. mors, mortis, awest.
gac: A ja takie slubuje twej miosci
nie zapominac [List, 115, 7]. D gram. czas.,
, -esz; ndk. D etym. iter.
pol. kon. II -e
do slubic; por. stczes. slubovati ||
slibovati, czes. slibovat, strus. s{ljubo-
vati (w tekscie z polonizmami).
D por. slubic.
smiech (2) [Pfl, Ppu] D zn. nasmie-
wanie sie , drwiny z kogos: Jen prze-
bywa na niebiesiech, posmieje sie jim,
i Gospodzin zwala smiech w nich [Pfl II,
17, 4]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
202
pol. dekl. m. D etym. ps. *smeX {;
smjach, scs. smech{. D rozwoj: ps.
*smeX { ? stpol. smeX ? srpol. smeX
|| smiX ; obecnie podst. zn. smianie
sie
wyste puje obok zn. z powyzszego
cytatu; fraz. pusty smiech smiech zy-
wioowy, beztroski, cos jest smiechu
warte cos jest mao wazne, komus
jest nie do smiechu ktos ma kopoty,
zmartwienia.
JG
HK smierc, smirc (4) [Kgn, RP] D zn.
1. skonczenie zycia, zgon: Coz ci
on was ma swa smiercia odkupic [Kgn II,
c 35, 16]. 2. uosobienie smierci: By
uzrza smierc w jej postawie [RP, 196,
, 22]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: smierc M.
lp., smirci D. lp. D etym. pie. sumr ti
rzecz. zozony; prefiks *su- o zn.
dobry, szcze sliwy, *mr t- koniec zy-
cia; pierwotne zn. pie. wyrazu to
dobra, szczesliwa smierc, tj. smierc
naturalna przeciwstawiana smierci na-
gej ? ps. *s{mrt}; pie. rdzen wy-
ste
powa w apofonicznej postaci
obocznej *mer- || *mor- ||*mr - (por.
m.in. umrzec, martwy, umorzyc, uma-
rzac, zmora); ogsow. czes. smrt, ros.
WD smert, bug. smart, scs. s{mr t}
~
(s{mr{t}) (por. lit. mirts, ot. mi rte ||
m3 r3 tay). D rozwoj: ps. s{mrt} ?
stpol. *smirt ? stpol. smirc || smirzc
|| smerc || smerzc ? srpol. smirc
(rzad.) || smierc.
D por. umrzec, umary.
IW-G
smierny (7) [Ksw] D zn. 1. pokorny,
WD cierpliwy, agodny: A trzecie jidzie
tobie krol smierny na to, izby ty nie
buja [Ksw IV, 13, 35]. 2. bedacy wyra-
zem czyjejs pokory i agodnosci: Toc
wiem wielikie <ubostwo krola> tako
czsnego, iz jesc tako smierne przyszcie
203
i tako smierne narodzenie Syna Boze-
go [Ksw IV, 13, 31]. D gram. przym., odm.
zoz. D etym. ps. *s{mer}n{(j}) /
*s{mera pokora, agodnosc (rdzen
taki sam, jak w ps. *mera miara);
ogsow. stczes. smerny skromny,
umiarkowany, serb. smjeran pokor-
ny, ros. smirennyj pokorny, agod-
ny. D rozwoj: stpol. przym. smierny
i motywujacy go wyraz smiara wyszy
z uzycia, pozosta czas. usmierzyc z tym
samym rdzeniem zagodzic, ukoic,
stumic.
D por. usmierzyc sie . zwyczaj) naocznego swiadka: Jakoz
smiertelny (1) [RP] D zn. powodu-
jacy, przynoszacy smierc: Zadny nie
ujdzie smiertelnej szkody [RP, 195, 12].
D gram. przym., odm. zoz. D etym.
przym. od rzeczownika smierc (/ ps.
*s{mrt}), wyraz uwazany z powodu
twardej spogoski t za bohemizm (por.
czes. smrtelny).
D por. smierc, smiertny.
smiertny, smirtny (2) [Ksw, Sota]
D zn. powodujacy smierc, tu w po-
aczeniu grzech smirtny || smiertny
grzech, ktorego popenienie grozi we-
dug poje c religijnych utrata zbawie-
nia: W tem to miescie Korrozaim,
w pi<e>k<le> wiekujem, sm<ir>tn<em
grzesze zanu>rzone i utone o [Ksw IV, 12,
12]. Schowaj grzecha smiertnego [Sota
190, 107]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. ps. *s{mrt} smierc; ogsow.
stczes. smrtny, ros. smertnyj, scs.
s{mr}t}n{. D rozwoj: starsza forma
smirtny z -ir- pochodzacym z wokaliza-
cji sonantu mie kkiego, nowsza smiert-
ny z rozszerzeniem artykulacyjnym -ir-
? -er-; obie formy wychodza z uzycia
w stpol., sa zaste powane od XV w.
bohemizmem smiertelny.
D por. smierc, smiertelny.
swiadek
smirc zob. smierc.
IW-G
smirtny zob. smiertny.
HK
spiacy zob. spac.
WD
swiaczczyc zob. swiatczyc.
WD
swiaczszyc zob. swiatczyc.
WD
swiaczyc zob. swiatczyc.
WD
swiadeczstwo (1) [Ksw] D zn. relacja
potwierdzajaca jakis fakt przez (za-
HK
prorok Dawid, uznamionaw o jego
silnem ubostwie, jesc swiadeczstwo
da [Ksw IV, 13, 23]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *s{ved{c}stvo; derywat od ps.
rzecz. *s{ved{k{, pochodnego od czas.
*s{vedeti widziec, znac cos dobrze;
ogsow. (w cze sci j. utworzone za
pomoca innych formantow) czes.
svedectvi, ros. svidetelstvo, bug. svide-
HK
telstvo, chorw. svjedodzba, scs. s{vede-
tel}stvo. D rozwoj: stpol. svadecstvo ?
svadecstvo ? srpol. svadectvo ||
sf adectwo.
D por. swiadek, swiatczyc, wiedziec.
IW-G
swiadek (1) [RsP] D zn. osoba skada-
jaca zeznanie w sadzie w czyjejs spra-
wie: Czso Piotrek wiod swiadki
przeciwo Wie cencewi, to je wiod za
prawa rzecza [RsP, 45, 39]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
pie. *uoi d-; czas. ps. *s{-vedeti (/
*vedeti) ? przedpol. *s{ved{k{; rdzen
ogsow. czes. svedek, sc. svedok,
guz. swedk, ros. svidetel, ukr. svdok,
sowen. svedok, bug. svidetel, scs.
s{vedetel}. D rozwoj: stpol. svadek ?
srpol. svadek || sf adek.
D por. swiadeczstwo, swiatczyc, wie-
dziec.
HK IW-G
swiat
swiat (7) [B, Kgn, BZ, Sota] D zn.
ziemia jako miejsce przebywania ludzi
wraz ze wszystkim, co sie na niej znaj-
duje, takze otaczajacy ja wszechswiat:
Kakocby oni na te<m> to swiecie
miedzy krzescijany bydlic mieli [Kgn VI,
40, 3]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ?
pol. dekl. m. D formy tekstowe: swiatu
C. lp., swiat B. lp., swiecie Msc. lp.
D etym. pie. *kuoi t- (|| *kuei t-||*kuit-)
cos swiecacego; ps. *svitti ? *svisti,
ps. *svet-{ pierw. swiato, wtornie
uniwersum; ogsow. czes. svet,
ros. svet, swiat, swiato, bug. svjat
swiat, scs. svet{ swiato, swiatosc 71, 4]. 2. zrodo swiata: I uczyni
(por. lit. svi~
esti swiecic, stind. svetas
jasny, biay, awest. spaeta biay,
goc. hveits, niem. weiss biay). D roz-
woj: stpol. svat ? srpol. svat || sf at;
w j. stpol. wyraz wystepowa w zn.
swit (nawiazujacym do zn. pierw.)
oraz przen. ludzkosc.
D por. oswiecic, swiato, swieca,
swiecic.
IW-G
swiatczyc, swiaczyc, swiaczczyc,
swiaczszyc (16) [RsP, RsK] D zn. ska-
dac zeznania w sadzie, wyste powac
w charakterze swiadka: Jako to swiat-
cze, jako Je drzej jest nasz brat, nasz
klejnotnik i z naszej krwie wyszed [RsP,
45, 41]. Jako prawie wiemy i swiaczymy,
ez Dobko nie by gospodarzem [RsK, 48,
4]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; ndk. D etym.
od ps. rzecz. *s{vedok{ (w j. pn.sow.
wtornie podporzadkowany nazwom
wykonawcow czynnosci utworzonych
za pomoca suf. *-{k{); ogsow. st-
czes. svedciti, czes. svedcit, ukr. svdcy-
ty, sch. svjedociti, sowen. svedociti, scs.
s{vedetel}stvovati. D rozwoj: grafia rot
pokazuje, ze w powstaej w rezultacie
zaniku jeru grupie spg. -dc- (/ *-d{c-)
zaszy naste pujace zmiany: 1) upodob-
nienie pod wzgle dem dzwie cznosci do
204
naste pnej goski bezdzwie cznej (swat-
cz = swiatcze ), 2) upodobnienie pod
wzgle dem miejsca artykulacji t (ze bo-
wa) ? c (dziasowa) (szwaczczimi =
swiaczczymy), 3) uproszczenie grupy
cc ? c (szwaczimi = swiaczymy) lub jej
rozpodobnienie (dysymilacja) ? cs
(swaczszymi = swiaczszymi); w nagosie
sv- ? sv-; zn. czynic komus cos now-
sze; fraz. swiadczyc sobie grzecznosci.
D por. swiadek.
WD
swiato (5) [BZ] D zn. 1. jasnosc,
blask: I rzek Bog: Badz swiato [Bz,
dwie swiecy wielicy: swiato wie csze,
aby dniu swiecio, a swiato mniejsze,
aby nocy swiecio [BZ, 71, 24-25]. D gram.
rzecz., zsubstantywizowany przym. ps.
dekl. -o- ? pol. rzecz. dekl. n. D formy
tekstowe: swiata M. lm. D etym. ps.
*svet{lo zsubstantywizowana forma
M. lp. r. n. przym. ps. *svet{l-{
byszczacy, jasny, swiecacy / ps.
*svet{ lub ps. *svetiti; ogsow. czes.
svetlo, sc. svetlo, ukr. svtlo, mac.
svetlo, serb. svetlo swiato. D rozwoj:
stpol. svato ? srpol. svato || sf ato.
D por. swiat, swiatosc, swieca.
IW-G
swiatosc (4) [BZ] D zn. jasnosc, blask,
zrodo swiata: A uzrza Bog swiat-
osc, ize jest dobra, i rozdzieli swiat-
osc ode cmy. I nazwa jest swiatosc
dniem, a cmy noca [BZ, 71, 5-6].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D formy tekstowe: swiatosc B.
lp. D etym. ps. *svet{lost} jasnosc,
blask; ogsow. czes. svetlost swiat-
osc, sc. svetlost jasnosc, ukr. svtlist
jasnosc, daw. przen. ekscelencja,
mac. svetlost swiato, swiatosc,
swiatobliwosc, serb. svetlost swiat-
o. D rozwoj: stpol. *svatlost ? stpol.
svatosc ? srpol. sfatosc || svatosc.
D por. swiat, swiato, swieca.
IW-G
205
swiatosc (1) [Tecz] D zn. to, co jest
otoczone szacunkiem, godne czci reli-
gijnej ze wzgle du na szczegolny zwia-
zek z sacrum; tu miejsce przebywa-
nia Boga swiatynia: W koscielec <j>i
zabili, na tem Boga nie znali,/ Swia-
tosci nizacz nie mieli, kapany poranili
[Tecz, 193, 9]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i-
? pol. dekl. z. D etym. pie. kuen-to /
pie. *kuen- swie
towac; ps. *sve
tost}; derywat od ps. przym. *sve
-o; ogsow. czes. svatost swie tosc,
svatost sakrament, ros. svjatost
swie tosc, mac. svetost swie tosc,
chorw. svetost swie tosc, scs. sve
swie
~
tosc (por. lit. sventas, ot. svinet
swie towac, awest. spanah swie
tosc). D rozwoj: stpol. *sva tost ? st-
pol. sva tosc ? srpol. sve tosc || svotosc
|| sftosc
e || sf a
tosc; w j. stpol. i srpol.
pod wpywem czes. wyraz wyste
w zn. sakrament, zwaszcza w odnie-
sieniu do eucharystii (Wieczerzy Pan-
skiej u protestantow); dalszy rozwoj
w kierunku ogolniejszym to, co
tradycyjnie otoczone jest szacunkiem
potwierdzony takze we fraz. przysie
gac, zaklinac na wszystkie swie
prosic, przysie gac, zaklinac z przeje
ciem, bardzo goraco.
D por. swie ty.
swieboda (1) [Sota] D zn. pan hojny,
szczodry: Przetoc sto wieliki swie-
boda,/ Staje na nim piwo i woda [Sota,
188, 8]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ?
pol. dekl. z. (w tym zn. mieszana).
D etym. pie. *suo- || *sue- swoj was-
ny; ps. *svob{ || *sveb{ (/ *suo-bh-
o) nalezacy do plemienia, mieszkaja-
cy na wasnej ziemi, be dacy u siebie;
ps. *sveboda || *svoboda || *svobod}
wolnosc, niezawisosc; ogsow.
czes. svoboda wolnosc, swoboda,
sc. sloboda, ros. svoboda, br. soboda,
mac. sloboda, chorw. sloboda, scs.
swiecic
svoboda (por. ot. svabads ospay,
ociezay, wolny). D rozwoj: stpol. sve-
boda ? stpol. sveboda; oprocz powyz-
szego zn. rzadkiego w j. stpol., roz-
wine o sie
zn. zwolnienie od ciezarow
na rzecz pana feudalnego; zywotnosc
wyrazu w stpol. potwierdzaja liczne
formacje wspordzenne, m.in. swiebod-
nie obficie, hojnie bez ograniczen,
- swiebodnosc wspaniaomyslnosc, wiel-
t{, -a, kodusznosc, szczodrobliwosc, swie-
bodny wolny, nieskre powany, (wy)-
swiebodzic uwolnic.
D por. swoj.
to IW-G
swieca (1) [BZ] D zn. naturalne zrod-
- o swiata, swiatosc: I uczyni Bog
dwie swiecy wielicy: swiato wie csze,
aby dniu swieci, a swiato mniejsze,
aby nocy swiecio [BZ, 71, 24]. D gram.
powa rzecz., ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z.
D etym. ps. *svetja swiato; ogsow.
czes. svce, sc. svieca, ros. sveca, ukr.
svica, bug. svesc, mac. sveka, chorw.
svijeca, scs. svesta. D rozwoj: zach.sow.
*sveca ? stpol. sveca ? srpol. sveca
- || sf eca; w j. pol., podobnie jak
tosci w innych j. sow, zawe zenie zn. od
- naturalne zrodo swiata do sztucz-
ne zrodo swiata z dalsza konkrety-
zacja, np. lampa, swieca ojowa, wo-
IW-G skowa itp.; ponadto liczne zn. przen.,
np. swieca dymna, swieca zapono-
wa, swieca cwiczenia gimnastyczne
i nazwa figury w akrobacji lotniczej,
ow. swiece oczy zwierzyny powej.
D por. swiat, swiato, swiatosc.
IW-G
swiecic (4) [BZ] D zn. o zrodach
swiata: dawac blask, wysyac promie-
nie: I uczyni Bog dwie swiecy wielicy:
swiato wie csze, aby dniu swiecio,
a swiato mniejsze, aby nocy swiecio,
a k temu gwiazdy, jez to sa w stwo-
rzeniu niebieskiem, aby swieciy nad
ziemia [BZ, 71, 25-26]. D gram. czas., ps.
swie
ty
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e,
-isz; ndk. D etym. ps. *svetiti; ogsow.
czes. svtit, ros. svett, scs. svetiti.
D rozwoj: ps. *svetiti ? stpol. *svecici
? stpol. svecic || svicic ? srpol. svecic;
w j. stpol. rowniez w zn. oswietlac,
oswiecac, jasniec, lsnic, byszczec,
wyrozniac sie korzystnie, odznaczac
sie
czyms korzystnym.
D por. oswiecic, swiat, swiato.
swiety (41) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn,
ZB, LA, ZMB] D zn. 1. godny czci reli-
gijnej ze wzgle du na szczegolny zwia-
zek z Bogiem: Tako mi pomoz Bog
i swiety {, jako to swiatcze [RsP, 45, 41];
tez we fraz. Swie te Pisanie Biblia:
Ale w Swietem Pisani cztwiorakim
ludziem, pobudzaje je, mo<wi Bog>
wszemogacy [Ksw II, 11, 8]. 2. cnotliwy,
poste pujacy zgodnie z nakazami mo-
ralnymi i religijnymi, takze epitet na-
dawany na znak czci religijnej: Swie
Katerzyna nie mieszkaci jesc staa [Ksw
II, 11, 31]. 3. uznany za godny czci ze
wzgle du na zwiazek z czowiekiem,
ktoremu oddaje sie
czcie w je swie
czesc: Jakoz sie
tem zywocie [Ksw II, 11,
33]. D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: np. swie ta
B. lp. r. z., swie
D. lp. r. m., swie tych Msc. lm. r. m.
D etym. pie. *kuen-to-, derywat od
*kuen- swie
towac, uroczyscie obcho-
~
dzic (por. lit. sventas swie ty, ot.
svinet swie towac ? ps. *sve t{(j})
be dacy przedmiotem czci religijnej,
kultu; ogsow. czes. svaty, sc. svaty,
ros. svjatoj, sch. sve t, scs. sve
t{.
D por. pisanie, swiatosc.
swinia (1) [RsP] D zn. zwierze hodo-
wane dla tuszczu, mie sa: Jako to
swiatcze , jako Wojciech nie ukrad
Michaowi swini, ani jich uzytka ma
[RsP, 44, 17]. D gram. rzecz., ps. dekl. -ja-
? pol. dekl. z. D etym. pie. su-s swinia
206
domowa; pie. przym. *suuino- swin-
ski, nalezacy do swini; ps. przym.
w odmianie prostej *svin{, od ktorego
powsta rzecz. ps. *svin}ji samica
tego gatunku (przyrostek *-}ji / *
tworzy nazwy istot zenskich) lub ps.
*svin}ja rzecz. pierw. o zn. zbior.
stado swin; ogsow. czes. svine, sc.
svina, ros. svinja, bug. svinja, chorw.
svinja, scs. svini (por. ac suinus
IS nalezacy do swini, sus swinia,
ot. svns pobrudzony, goc. swein,
stwniem. sw^n, niem. Schwein swinia,
wieprz, Sau swinia, maciora, grec.
~ ~
h ys/s ys). D rozwoj: ps. *svin}ji || svin}-
ja ? stpol. svina ? stpol. svina ?
srpol. svina || sf ina; wymowa nago-
sowej grupy sv wykazuje juz w j. stpol.
zroznicowanie dialektalne svina
(wlkp.) || sf ina (mp., maz., sl.) || sfy-
na (maz.); przeniesienie zn., poaczo-
ne z jego pejoratywizacja obelzywie
ta o czowieku nieetycznym, podym.
IW-G
T
tego tajemnica (2) [Ksw] D zn. nazwa
jednej z ksiag Nowego Testamentu,
Apokalipsy sw. Jana: Prawi Tajem-
nicach [Ksw I, 10, 14]. D gram. rzecz.,
pol. dekl. z. D etym. ps. taj}n{j}
sekretny; ps. *tajiti ukrywac ?
zach.sow. *tajem-}n{j} (/ ps. *ta-
jem{ )( ps. *taj}n{j}); wyraz prawdo-
podobnie przeje ty z j. czes.; sowo po-
swiadczone tylko w niektorych j. sow.
HK
stczes. tajnice, czes. tajemstvi tajem-
nica, czes. tajemnik sekretarz, sc.
tajomstvo tajemnica, poza tym ta-
jomnik sekretarz, ros. tajna tajem-
nica, scs. tajna tajemnica. D rozwoj:
w j. stpol. funkcjonowao kilka warian-
tow nazwy tej ksie gi Ksiegi tajemnic
207
Bozych, Tajemnice (lm.), Tajemnice
niebieskie, Zjawienia tajemnic Bozych;
w j. srpol. zacza stopniowo utrwalac
tytu Apokalipsa (por. m.in. Apo-
sie
calypsis... Mikoaja Reja, Objawienie
bogosawionego Jana, zwane rowniez
Apokalipsa w przekadzie Biblii Jaku-
ba Wujka) oraz nazwy Objawienie;
Zjawienie Jana swie tego (Biblia brze-
ska); stpol. okreslenia Apokalipsy na-
wiazyway do zn. podstawowego tego
wyrazu prawda mistyczna niedoste p-
na dla rozumu ludzkiego; ponadto
juz w j. stpol. rzecz. ten wyste powa
w zn. to, co powinno byc zachowane
w sekrecie oraz miejsce ukryte.
D por. tajnica, tajemny, tajny.
IW-G
tajemny (1) [List] D zn. ukryty, stano-
wiacy czyjas tajemnice , sekret: A o ty
wszycki rzeczy prosze Twej Miosci,
aby byy tajemny miedzy mna a miedzy
Toba [List, 115, 13]. D gram. przym., odm.
prosta. D etym. ps. *tajem{ imiesow
czasu ter. bierny / *tajiti; zach.sow.
stguz. tajomny, czes. tajemny, sc. ta-
jomny.
D por. tajny, tajemnica, tajnica.
HK
tajnica (1) [Ksw] D zn. miejsce ukryte,
niewidoczne: Korrozaim wyprawia
sie: tajnica moja mnie [Ksw IV, 12, 10].
D gram. rzecz., pol. dekl. z. D etym.
rzecz. od przym. tajny / ps. *taj}n{j},
utworzony za pomoca formantu -ica;
rzecz. pochodne od tego przym. og-
sow. stczes. tajnice tajemnica, ros.
tajna tajemnica, scs. tajina tajem-
nica. D rozwoj: wyraz o nielicznych
poswiadczeniach w tekstach stpol., co
moze swiadczyc o jego literackim
charakterze i pochodzeniu z j. czes.
D por. tajemnica, tajemny, tajny.
IW-G
tajny (1) [Ksw] D zn. ukryty, niejaw-
ny: Korrozaim wyprawia sie
: tajnica
moja mnie, a znamionuje sie
s<irce>
takie
tajnymi grzechy skalano [Ksw IV, 12, 11].
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps.
*taj}n{(j}) / *tajiti; ogsow. czes.
tajny, ros. tajnyj, scs. tain{.
D por. tajemny, tajemnica.
HK
tak zob. I tako.
BT
taki (8) [Ksw, Sota, KS, ZMB, Tecz, RP]
D zn. 1. zaim. przymiotny, wskazujacy,
anaforyczny tego rodzaju (wielkosci,
jakosci itp.) jak ten, o ktorym bya lub
bedzie mowa w sasiednim kontekscie,
jak wynika z opisanej sytuacji: Mowi
Bog miosciwy lezacym, jiz sie we zem
kochaja, a tacy dobrze sie przez onego
niemocnego paralityka, trudna niemo-
ca urazonego, znamionuja [Ksw II, 11, 23].
2. zaim. podkreslajacy, intensyfikuja-
cy znaczenie wyrazu, ktoremu towa-
rzyszy tak wielki, tak niezwyky, tak
piekny: Czemu cie wziea taka tesni-
ca? [RP, 197, 78]. D formy tekstowe: taki
M. lp. r. m., takie M. lm. r. m., takich
D. lm. r. m. D etym. ps. *tak{, *tak{j};
ogsow. guz. dial. taki, strus. tak{,
takyi, ros. takoj, sowen. tak, sch. tak,
scs. tak{, takyi. D rozwoj: w formach
taki (/ ps. *tak{ + *j}), takie, takie-z
(/ ps. *tako + je) palat. polska spg.
tylnojezykowej k; w formie tacy (/
ps. *taki + ji) zasza II palat. ps. *ki
? *ci, a naste pnie stwardnienie c
(XVI w.) i wymiana i w y; zaim. ten
utraci dekl. prosta i wystepuje obec-
nie tylko w formie zozonej; jedynie
w wyrazeniu przysowkowym jako tako
zachowaa sie forma B. lp. r. n. odm.
niezozonej tako.
D por. tak, I tako, II tako, takie.
JG
takie, takiez, takiezci (5) [Kgn, List,
ZB, ZMB] D zn. 1. rowniez, takze,
nawet: A ja takie slubuje twej miosci
nie zapominac [List, 115, 7]. 2. okresle-
nie sposobu czynnosci lub stanu
podobnie, tak samo, w ten sam
takiez
sposob, tak wasnie: A takiez my
zdrzucmy z siebie stara skore, toc jest
stare grzechy [Kgn VI, 40, 14]. D gram.
przysow. D formy tekstowe: takiezci.
D zob. tak, taki, tako, -z, -ci.
takiez zob. takie.
takiezci zob. takie.
I tako, tak (15) [Ksw, BZ, Pfl, Ppu,
ZMB, Tecz, Sota, RP, Rark] D zn. 1. do
tego stopnia, tak bardzo: Gdaz sie
prawi, usmierzyo tako mocne bostwo,
w czem bujac moze nasze mde czo-
wieczstwo? [Ksw IV, 13, 42]. 2. tak, w ten
sposob: Czcie sie tako we Ksie gach
Sedskich [Ksw I, 10, 18]. I stao sie jest
tako [BZ, 71, 10]. Polikarpus, tak wez-
wany,/ Me drzec wieliki, mistrz wybra-
ny [RP, 196, 19]. 3. w konstrukcjach zd.
zozonego: tak... jak, rowniez z elipsa
orzeczenia: Tako panna, jako pani/
Ma to wiedziec, cso sie gani [Sota, 190,
74]. Nie tako niemiosciwy, nie tako,
ale jako proch, jenze rzuca wiatr od
oblicza ziemie [Pfl, 1, 17, 5]. D gram.
przysow. D etym. ps. przysow. *tako
/ ps. zaimka *tak{; ogsow. czes.
tak, ros. tak, sch. tako, scs. tako.
D rozwoj: juz w j. stpol. nastapio
skrocenie tako ? tak (wpyw zmien-
nosci akcentu), w srpol. zanika tako,
pozostajac tylko we fraz. jako tako.
D por. II tako.
II tako (12) [RsP, RsK] D zn. wzmocnie-
nie, podkreslenie wagi formuy przy-
sie
gi: Tako nam Bog pomozy, jako
prawie wiemy i swiaczymy [RsK, 48, 6].
D gram. part. D etym. ps. przysow.
*tako / ps. zaimka *tak{. D rozwoj:
w zwiazku z pozniejszym rozwojem
tako ? tak zmiana formuy przysie gi:
Tak mi dopomoz Bog!
D por. I tako, tak.
208
talerz (1) [Sota] D zn. paska misa
drewniana lub metalowa: Nie ma
talerza karmieniu swemu [Sota, 188, 22].
D gram. rzecz., pol. dekl. m. D etym.
zap. stniem. talier / wos. tagliere
JG
deska do krojenia mie sa, chleba;
tagliare ciac, sredniowieczna ac.
JG
talio, taliare rozcinac; wyraz znany
tez w innych j. sow. czes. talr, ros.
JG
tarielka, bug. talur, serb., chorw., tanjur
talerz (por. niem. Teller talerz).
D rozwoj: w j. pol. wyraz poswiadczony
,
od XV w.
IW-G
tam zob. tamo.
BT
tamo, tam (5) [Ksw, Kgn, Park] D zn. w
tamtym miejscu, w tamtym kierunku:
Pospiej sie w l<epsze z do>brego, poj-
dzi tamo do krolewstwa niebieskiego
[Ksw II, 11, 7]. Gdzie c gosu miec nie
bedzie,/ W miasto jego tam k sie dzie
[Park, 108, 16]. D gram. przysow. D etym.
ps. przysow. *tamo (/ rdzen *to,
przyr. *mo); ogsow. czes. tam, ros.
tam, scs. tamo. D rozwoj: forma tamo
wyste puje tylko w j. stpol.; skrocenie
tamo ? tam nalezy tumaczyc zmia-
nami akcentu, podobnie tako ? tak.
BT
tarnka (1) [RP] D zn. owoc tarniny:
Otchocec sie s miodem tarnek [RP, 197,
67]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. pie. *tern-||*torn
BT ciern; ps. *trn{ (stpol. tarn w zn.
ciern) || ps. *trn} (ciern); ps.
*trn-ina||*trn-{ka tarnina; ogsow.
czes., sc. trnka tarnina, ros. ternov-
nik, tjorn tarnina, bug. tranka tar-
nina, scs. tr}n}je ciernie (por. niem.
Dorn ciern, stind. trnam, goc. thor-
nus). D rozwoj: stpol. tarnka || tarka;
postac tarka w zn. tarnina lub jej
owoc jest kontynuowana do dzis
w j. ogpol.
BT IW-G
209
teda zob. tedy.
tedy, teda, tegdy, tegdyz (18) [Ksw,
Pfl, RsK, Kgn, Sota, ZB, RP, Ppu] D zn.
wowczas, w tym czasie, wtedy: Tedy
bedzie mowic k nim w gniewie swojim
i w rozsierdziu swojim zame ci je [Ppu II,
53, 5]. Teda se dzia tego miasta przyka-
za ji w ciemnice przez noc wsa<dz>ic
[ZB II, 31, 20]. Tegdy mowic bedzie k nim
w gniewie swojem i w rosierdziu swo-
jem zamaci je [Pfl II, 17, 5]. D gram. przy-
sow. D etym. ps. *t{g{dy || *t{g{da /
ps. zaimka *t{ i ps. przyr. *-g{dy ||
*-g{da; ogsow. czes. tedy, stczes.
tehdy || tehda, ros. togda, scs. t{gda ||
t{da; w formie tegdyz poaczenie z part.
-z. D rozwoj: teda, tegdy wyste puja tylko
w j. stpol.; od XVII w. pojawia sie
rowniez przysow. wtedy.
D por. -z.
tegdy zob. tedy.
tegdyz zob. tedy.
tele (1) [ZB] D zn. tu: skadnik spoj-
nika zoz. nie tele... ale i nie tylko...
ale: Gotow ciesm jic nie tele w ciem-
nice, ale i we smierc prze jimie Jezu
Krystusowo [ZB, 32, 29]. D etym. ps. *toli
tak wiele, tak duzo / *to (zaimek
wskazujacy) + part. *li; ogsow. czes.
dial. toli tyle, tak wiele, strus. toli
potem, i, a, scs. toli o ile; tak
dalece; w takim stopniu. D rozwoj:
w j. stpol. w postaci tyle || tele, tylo ||
telo (z -e- || -y- zamiast ogsow. -o-);
wygosowe -e pod wpywem ile.
ten (221) [B, Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn,
Sota, List, Park, KS, ZB, BZ, LA, ZMB,
Tecz, RP, Satyra, Ppu] D zn. 1. zaim.
wskazujacy, uzyty samodzielnie, odsy-
a do osoby lub rzeczy wymienionej
w poprzednim zdaniu on: Zenie
jego dziano Aglijas,/ Ta bya ubostwu
ten
w czas [LA, 173, 26]. 2. zaim. przymiotny
BT wskazujacy, uzyty przy rzecz. ten tu-
taj, ten: Ta sowa pisze madry Salo-
mon [Ksw II, 11, 1]. 3. zaim. przymiotny
wskazujacy, suzy jako odpowiednik
zdania pobocznego przydawkowego:
Ta krowa, czso Czestkowi ukradziona,
tej Jakusz uzytka nie ma [RsP, 45, 51].
4. zaim. przymiotny peniacy funkcje
ekspresywna: Wprzagaja chory doby-
tek,/ Chcac zlechmanic ten dzien wszy-
tek [Satyra, 191, 12]. 5. zaim. rzeczowny,
odsyajacy do faktu, dziania sie z re-
guy zaistniaego w przeszosci, wyra-
zonego zwykle w poprzedniej wypo-
wiedzi: Ktokoli czci zenska twarz,/
Matko Boza, ji tym odarz./ Przymi ji za
suge swego [Sota, 190, 105]. 6. zaim.
rzeczowny wskazujacy, suzy jako od-
powiednik zdania pobocznego: Cso
w sto<do>le i w tobole,/ Csole sie na
BT
niwie zwie ze,/ To wszytko na stole le ze
[Sota, 188, 7]. 7. zaim. przymiotny, wska-
BT
zuje na jakosc obiektu taki, ten: Od
BT matki Boze te moc maja,/ Iz przeciw
jim ksiaze ta wstaja [Sota, 190, 101].
D formy tekstowe: ten M. lp. r. m., tet
M. lp. r. m., togo, tego D. lp. r. m., n.,
B. lp. r. m., tomu C. lp. r. n., temu C.
lp. r. m., n., to B. lp. r. n., te D. lp. r. z.,
tej C. lp. r. z., te(c) B. lp. r. z., tem Msc.
lp. r. m., n., tych D. lm. r. m., n., z., tym
C. lm. r. m., n., tymi N. lm., r. m., n., z.
D etym. pie. *so, *sa, *tod; w ps. w wy-
niku wyrownania analogicznego uogol-
ni sie rdzen t-: ps. *t{, *ta, *to; ogsow.
(po zaniku jerow forma M. lp. r. m. t
wzmacniana na rozne sposoby) guz.
BT ton, stczes. tet, ros. tot, sch. taj, cs. t{t{.
D rozwoj: w stpol. zredukowana postac
t wzmacniana poprzez reduplikacje
*t{ + *t{ ? tet, tec lub dodanie suf.
*-n{ ? *t{ + *-n{ ? ten; prze-
obrazenia w formie M. spowodowa-
y wprowadzenie do odm. tego
zaim. konc. mie kkotematowych: t-e-n,
tesknosc
t-e-go, t-e-mu itp.; reliktami pierw.
odm. twardotematowej sa formy togo,
tomu (por. pol. po-tom-ek, przy-tom-
ny); D. lp. r. m. tego wystepuje w
funkcji B. lp. r. m., jesli odnosi sie
rzecz. zyw.; Msc. lp. r. m., n. (tem) ma
konc. -em do XV w.; od XV/XVI w. z
przyczyn fonetycznych zaczyna sie
mieszanie konc. Msc. i N. -im, -ym;
XX w. (reforma ortograficzna z 1936
r.) wprowadza jedna konc. -im, -ym w
obu przyp. i rodzajach; w D. lp. r. z. te
pierw. konc. stpol. -e ? srpol. -e (/
ps. *-eje) zastapiona konc. C., Msc. lp.
r. z. -ej (/ ps. *-eji); B. lp. r. z. te
pierw. konc. -e (/ ps. *-o), zachowa-
na do dzisiaj.
D por. dla.
tesknosc (1) [Park] D zn. przesyt, uczu-
cie znudzenia, nieche ci: Ale bych ci
nie przeduzy/ Ani tesknosci uczyni,/
Patrzy obiecada meego,/ Tobie tu na-
pisanego [Park, 109, 28]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. D etym.
pie. *teus- oprozniac || pie. *tusk-
||*tusk-; ps. *t{ska smutek, ze sa-
mopoczucie, mdosci; ps. przym.
*t{skn{ smutny; formacje konty-
nuujace morfem rdzenny ogsow.
czes. tesknice, tesknost, tesknota, ros.
toska te sknota, smutek, nuda, scs.
t{ska. D rozwoj: stpol. *tesknost ?
stpol. tesknosc ? srpol. tesknosc ||
te
sknosc z wtorna nosowoscia; w j. st-
pol. i srpol. wyraz mia kilka zn. smu-
tek, przygne bienie i przen. znudze-
nie; w j. stpol. tez fizyczny przesyt
nudnosci; wspoczesnie wyraz przest.
o zabarwieniu poetyckim, synonim
rzecz. tesknota.
D por. tesnica, styskowac.
IW-G
tesnica (2) [RP] D zn. smutek, przy-
gne
bienie, strapienie: Bedziesz miec
dosyc tesnice,/ Otbe
dziesz swej mios-
210
nice [RP, 197, 72]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym. pie.
*teus- oprozniac || pie. *tusk-||*tusk-;
ps. *t{ska smutek, *t{skn{ smut-
do ny, zaosny; wyrazy kontynuujace
morfem rdzenny (niekiedy w warian-
cie fonetycznym *t{skn ? *tskn ? ckn
(por. pol. cknic, ckliwy); ogsow.
czes. tesknice te sknota, tesknost,
tesknota (ksiazk.) smutek, melancho-
lia, stczes. stesk te sknota, sc. cne-
nie, clivota tesknota, ros. toska, scs.
t{ska. D rozwoj: stpol. tesknica ?
stpol. tesnica || tesknica ? srpol.
ma tesknica || tesnica || tesknica z wtorna
nosowoscia; ponadto w j. stpol. poja-
wia sie
synonimiczna formacja wspo-
rdzenna tesknosc, pozniej te sknota,
JG
ktora wystepuje do dzis jako neutral-
na; rzecz. te
sknica i te sknosc, obecnie
przestarzae, zyskay zabarwienie po-
etyckie, w j. stpol. i srpol. wyraz mia
ponadto zn. niepowodzenie, cie zkie
poozenie, znudzenie, w j. stpol.
takze nudnosci, mdosci.
D por. tesknosc.
IW-G
tez zob. teze.
BT
teze, tez (7) [Kgn, Park, Sota] D zn.
takze, rowniez: Dziewica jest bya
porodzia, a po porodzeniu jest ci teze
ona dziewica jest bya zostaa [Kgn II, 38,
107]. Kto chce pisac doskonale/ Je zyk
polski i tez prawie,/ Umiej obiecado
moje [Park, 108, 2]. Tez, miy gospodnie
moj,/ Sota, grzeszny suga twoj,/ Prosi
za to twej miosci [Sota, 190, 111].
D gram. part. D etym. ps. zaimek
wskazujacy *t{, wzmocniony partykua
ps. *-ze; ogsow. czes. tez, ros. toze,
scs. toze. D rozwoj: forma teze wyste -
puje tylko w j. stpol., skrocenie teze ?
tez nalezy tumaczyc zmianami akcen-
tu.
BT
211
toboa (1) [Sota] D zn. torba, worek,
woreczek na pieniadze: Zgarnie na
sie
wszytko pole,/ Cso w sto<do>le
i w tobole [Sota, 188, 5]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*tobola torba, worek, sakwa; og-
sow. czes. tobola || tobole sakwa,
torba podreczna, duz. toboa tornis-
ter, worek, torba, guz. toboa torba,
tornister, walizka, skrzynia, strus.
tobol}c} torba, worek, bug. dial.
tobulja maa torba, tobolec torba
skorzana na ramie , serb., chorw. to-
bolac sakiewka na pieniadze. D roz-
woj: w j. srpol. wyraz notowany zwykle
w zn. torba, worek, np. toboa
pastusza, podrozna; w XIX w. od for-
my lm. toboy wtornie utworzono lp.
tobo duzy pakunek, bagaz, tumok. varistvo ? srpol. tovarystvo; w rozwoju
IW-G
toczu (1) [Ksw] D zn. to jest, to
znaczy, mianowicie, czyli: Gdaz czo-
wiek grzeszny rozpamie <taje grzechy>
stapi, toczu sam siebie wspomnienie
[Ksw IV, 12, 14]. D gram. spojnik wprowa-
dzajacy wsporze dne zd. synonimicz-
ne, wyjasniajace tresc wczesniejsza.
D etym. toczu jest pierwotnym zesta-
wieniem formy M. lp. r. n. zaimka to
(/ ps. *to) i skroconej formy tr. rozk.
czuj od czas. czuc (/ ps. *cjuti, w zn.
rozumiej), albo 2. os. aorystu od
tego czas.; nieliczne odpowiedniki w in-
nych j. sow. scs. cu part. w nynje-cu,
nynja-cu teraz, wasnie, strus. nyne-
-cu teraz, wasnie. D rozwoj: w j. st-
pol. wyste puje tez czu samodzielnie,
bez zaimka, jako part. wasnie, oczy-
wiscie i spojnik mianowicie, czyli;
rzadkie i tylko w XV w., cze sciej jako
czuz to jest, mianowicie do konca
XVI w.
towarzystwo (5) [Ksw] D zn. 1. wspol-
ne z kims przebywanie, moznosc takie-
go przebywania, uczestniczenie z kims
Trojca
we wspolnym dziaaniu: A dziewiate
[anieli] dani <sa na towa>rzystwo
wiecznego krolewania [Ksw I, 10, 28].
2. grupa osob przebywajacych ze
soba w tym samym miejscu i/lub
majaca wspolne cele, zainteresowania
itp.: Nie na<sladujmy towarzy>stwa
luda i krola bujnego [Ksw V, 13, 37].
D gram. rzecz., pol. dekl. n. D formy
tekstowe: towarzystwa D. lp. D etym.
derywat od rzecz. towarzysz; ogsow.
pozyczka z j. orientalnych tawar ma-
jatek, towar, inwentarz, tur. tovaris
wasciciel majatku; ogsow. czes.
tovarys czeladnik, przest. kompan,
ros. tovarisc kolega, kompan, so-
wen. tovaris kolega. D rozwoj: stpol.
*tovarisstvo ? stpol. tovarisstvo || to-
utrwaliy sie nastepujace zn. tego wy-
razu: przebywanie z kims, grono
osob znajomych, be dacych ze soba
w bliskim kontakcie, ograniczony
krag osob nadajacych ton zyciu towa-
rzyskiemu, organizacja, stowarzy-
szenie ludzi majacych wspolne cele,
np. kulturalne, naukowe, handlowe
itp..
IW-G
trawa (1) [RP] D zn. drobne rosliny
rosnace gromadnie, przewaznie pas-
tewne, murawa: Ma kosa wisz, trawe
siecze [RP, 197, 79]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*trava||*treva pokarm dla byda;
derywat od czas. ps. *truti (trova 1. os.
lp. cz. ter.) zuzywac, jesc, truc; spo-
krewniony z ps. czas. *traviti; ogsow.
czes. trava, ros. trava, bug. treva,
serb., chorw. trava.
IW-G
Trojca (1) [Ksw] D zn. Bog w trzech
AK osobach: A dziewiate dani <sa na
towa>rzystwo wiecznego krolewania,
gdziez jesc Bog w Troj<cy>... my [Ksw I,
10, 28]. D gram. rzecz., ps. dekl. -ja- ?
trudny
pol. dekl. z. D etym. ps. *troj}ca||
*troj-ica (/ ps. *troj-}ka||*troj-ika)
trojka oraz w zn. rel. jako kalka
grec., ac. trias || trinitas Trojca Swie
ta; ogsow. czes. trojica Trojca
Sw., poza tym trojka trojka, chorw.
trojka, trojica trojka, rel. trojstvo
(Svetotrojstvo), serb. trojica trojka,
zwykle o trzech osobach, takze Trojca
Sw., bug. trojica Trojca Sw., poza
tym trojka trojka. D rozwoj: stpol.
trojca ? srpol. trojca; brak w j. pol.
podobnych derywatow, utworzonych
od innych licz. oraz wyacznie rel. zn.
wyrazu dowodzi, ze zosta on przyje
z j. czes. jako termin rel.
trudny (1) [Ksw] we fraz. trudna nie- trzecie (3) [Ksw] D zn. po trzecie, trze-
moc cie zka choroba: A tacy dobrze
sie
przez onego niemocnego parality-
ka, trudna niemoca urazonego, zna-
mionuja [Ksw II, 11, 24]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. pie. *treud- (z rdze-
nia *ter- trzec, rozcierac) ? ps.
*trud}n{(j}) wymagajacy wiele wysi-
ku, zmudny, nieatwy / *trud{;
ogsow. czes. trudny (ksiazk.), ros.
trudnyj, scs. trud}n{.
trwac
trwajacy (1) [BZ] D zn. taki, ktory
istnieje przez czas duzszy, nie podlega
zmianom, trway, stay; tu: (w bednym
rozumieniu acinskiego tekstu) istnieja-
cy: Uczynmy czowieka ku obliczu i po-
dobienstwu naszemu, aby panowa ry-
bam morskim, (...) i wszemu uczynieniu
trwajacemu, jez to sie rusza po ziemi [BZ,
72, 44]. D gram. im. cz. ter. czynny, odm.
zoz. D etym. im. od ps. czas. *tr{vati;
podstawa ogsow. czes. trvat, sc. trvat,
ukr. tryvaty, br. tryvac, chorw. trvat, scs.
tr{vati. D rozwoj: ps. *tr{vati ? stpol.
*trvaci ? stpol., srpol. trvac; w j. srpol.
forma odm. zozonej im. (trwajacy)
ulega adiektywizacji, w przypadku po-
212
staci odm. prostej (trwajac) doszo do
adwerbizacji.
IS
- trwajacy zob. trwac.
IS
trzeci (2) [Kgn, BZ] D zn. wystepujacy
w kolejnosci bezposrednio po dru-
gim: Alec w trzecie niedzieli swie ty
Pawe widzac on miego Krysta [Kgn II,
35, 11]. I stao sie z wieczora a z jutra,
dzien trzeci [BZ I, 71, 20]. D gram. licz.
porz. D etym. pie. *tretii o- trzeci;
ps. *tret}j} trzeci; ogsow. czes.
tret, ros. tretij, bug. treti, scs. tretii(ij})
ty (por. ac. tertus trzeci, lit. tr~ ecias).
D por. trzy.
AK
IW-G
ci raz: A trzecie to to sowo: Wstan!
mowi Bog spiacym [Ksw II, 11, 34]. A trze-
cie jidzie tobie ubogi [Ksw IV, 13, 22].
A trzecie jidzie tobie krol smierny na
to, izby ty nie buja [Ksw IV, 13, 35].
D gram. przysow. D etym. skostniaa
forma B. lp. licz. porz. trzeci. D rozwoj:
w j. stpol. formy typu: czwarte, dzie-
wiate, pia
te, osme wystepuja obok wyr.
przyim. po czwarte, po dziewia te...,
sygnalizujac kolejny sposrod numero-
HK
wanych punktow wypowiedzi; wycho-
dza z uzycia w ciagu XVI w.
D por. trzeci.
AK
trzy (6) [RsP, RsK, LA] D zn. licz. gow-
ny, odpowiadajacy liczbie 3: Jako
Szczepan mia pacic trzy grzywny
w rok [RsP, 45, 23]. Da jim osobne trzy
stoy [LA, 173, 20]. D etym. pierwotny
przym.; pie. *tr-ei -es; ps. *tr}je
(r. m.), tri (r. z. i n.); ogsow. dokad-
na kontynuacja stanu ps. w j. sowen.
trije (r. m.), tri (r. z. i n.), w pozostaych
zykach: czes. tri, ros., ukr., bug.,
je
chorw., serb. tri. D rozwoj: w j. npol.
gowne zmiany zwiazane z katego-
ria mos. wytworzenie form mos.
trzej oraz trzech, a pierwotna forma
213
r. z. i n. odnosi sie
takze do rzecz. m.
nieos.
trzydziesci (1) [RsK] D zn. licz. gow-
ny, odpowiadajacy liczbie 30: Jako
wzia za trzydziesci grzywien rzeczy
[RsK, 48, 23]. D etym. ps. *tr}je dese te;
ogsow. czes. tricet, ros. trdcat, ukr.
trydcjat, bug., serb., chorw. trideset,
scs. tri(je) dese te. D rozwoj: podob-
nie jak w pozostaych j. sow., pier-
wotne zestawienie przeksztacio sie
w zrost wskutek uproszczen fonetycz-
nych; uproszczenia rowniez we fleksji
polegaja na nieodmiennosci czonu
pierwszego, podczas gdy czon drugi
przyjmuje konc. licz. dwa, upodabnia-
jac sie
tym samym do pozostaych licz.;
wytworzenie nowej formy mos. trzy-
dziestu.
trzymac sie (1) [Sota] D zn. stosowac
sie
do czegos: Panny! na to sie
trzymajcie,/ Mae ke sy przed sie
kraj-
cie [Sota, 189, 70]. D gram. czas., ps. kon.
III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
ndk. D etym. ps. *trimati se ; ogsow.
czes. trmat se, ukr. trymaty, chorw.
trzmati se, scs. trimati se . D rozwoj: ps.
*trimati se ? stpol. *trimaci se ? trsta, scs. tri s{ta. D rozwoj: zestawienie
stpol., srpol. trymac se ; w j. stpol.
rowniez w zn. odnosic sie do czegos,
miec stosunek do czegos.
D por. otrzymac.
trzymanie (3) [Pfl, Ppu, RsK] D zn.
1. posiadanie: Pozadaj ote mnie
i dam ci pogany w dziedzicstwo twoje,
i w trzymanie twoje kraje ziemskie [Pfl
II, 17, 8]. 2. posiadosc: Dobko nie by
gospodarzem, ani w trzymaniu dzie-
dziny Dule bianki nigdy [RsK, 48, 5].
D gram. rzecz., pol. dekl. n. D etym.
derywat od czas. trzymac / ps. dial.
*trimati utrzymywac cos, ustawiac
w jakiejs pozycji, zatrzymywac cos,
tu
formant -anie (/ ps. -an}je). D roz-
woj: stpol. trimane ? srpol. trymane;
AK stpol. zn. wyrazu posiadanie, prze-
niesione na przedmiot posiadania
nie zachoway sie , rzecz. funkcjonuje
jako nazwa czynnosci; ponadto w in-
nych zn. formacje pokrewne, m.in. za-
trzymanie, utrzymanie.
D por. trzymac.
IW-G
trzynaccie (2) [RsP] D zn. licz. gow-
ny, odpowiadajacy liczbie 13: Jako
jest moj pan nie winowat Sukowi
trzynaccie grzywien za Czepu<ry> [RsP,
44, 8]. D etym. ps. *tr}je na dese te (tak
tez w scs.); ogsow. czes. trinacet, ros.
trinadcat, bug. trinadeset, trinajset.
D rozwoj: we wszystkich j. sow. pierw-
otne zestawienie stao sie zrostem;
w j. pol. ponadto wytworzenie formy
AK mos. trzynastu oraz wpyw odmiany
licz. dwa.
AK
trzysta (1) [LA] D zn. licz. gowny, od-
powiadajacy liczbie 300: A mia barzo
wielki dwor,/ Procz panosz trzysta
rycerzow [LA, 173, 14]. D etym. ps. *tri
sta; ogsow. czes. tri sta, guz. tri sta,
ros. trsta, bug. trista, chorw., serb.
liczebnika trzy z M. lm. licz. (pierwot-
nego rzecz. r. n.) sta w j. pol. stao sie
zrostem; we fleksji wpyw odmiany
licz. dwa oraz wytworzenie w M., B.
IS i W. formy mos. trzystu, nieobecnej
jeszcze w powyzszym cytacie.
AK
tu (2) [Park, Sota] D zn. w tym
miejscu: Patrzy obiecada meego,/
Tobie tu napisanego [Park, 109, 30]. Tu
sie
wie c starszy poznaja; /Przy tem
sie
k stou sadzaja [Sota, 189, 59] .
D gram. przysow. D etym. ps. przy-
sow. *tu, pierwotnie Msc. lp. ps.
zaimka *t{; ogsow. czes. tu, ros.
dial. tu, scs. tu.
BT
twarz
twarz (4) [BZ, Sota] D zn. 1. stworze-
nie, istota w wyrazeniach cudna, nie-
wiescia, zenska twarz itp. kobieta:
A je z mnoga twarza cudna,/ A be dzie
miec reke brudna [Sota, 188, 27]. Lecz
rycerz albo panosza/ Czci zenska
twarz, toc przysusza [Sota, 190, 77].
2. przen. oblicze, w dos. tumacze-
niu ac. super faciem abyssi: Ale ziemia
bya (...) prozna, a cmy byy na twarzy
przepasci [BZ, 71, 3]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z. D formy
tekstowe: twarz B. lp. D etym. ps. *tvar}
wytwor, to, co stworzone (od czas.
ps. *tvoriti ze wzduzeniem o ? o (a));
ogsow. czes. tvar oblicze, czo-
wiek, stworzenie; sc. tvar twarz,
postac, figura, br. tvar twarz,
ros. tvar przest. stworzenie, pot.
obelzywe kreatura, scs. tvar} two-
rzenie, stworzenie, dzieo. D rozwoj:
w j. pol. zn. oblicze, wyksztacone na
zasadzie pars pro toto z to, co ukszta-
towane, stworzone, czyli postac i figu-
ra rozwine o i utrwalio sie
pod wpy-
wem j. czes.
twoj (21) [B, Ksw, Pfl, Sota, List, ZB, LA,
ZMB, RP, Ppu] D zn. zaim. przymiotny,
dzierzawczy, rodzajowy 1. o przed-
miotach, ziemi i wszelkich innych
konkretach, ktore stanowia wasnosc,
wytwor, sa uzywane przez podmiot:
Przyjaem do domu twego, ciebie zeg-
najac [List, 114, 3]. 2. o ciele i czesciach
ciaa: Twoja gowka krzywo wisa, te
bych ja podpara [ZMB, 180, 22]. 3. o
wasciwosciach, stanach, czynnosciach
przysadzonych podmiotowi: Barzo-
ciem twej miosci pocza prosic, a twa
miosc na ma prosbe slubia to uczynic
[List, 114, 5]. 4. o osobach zwia zanych
z podmiotem pokrewienstwem lub
powinowactwem: U twego syna gos-
podzina, matko zwolena, Maryja!
[B, 163, 2]. 5. o osobach zwia zanych
214
z podmiotem stosunkami innymi niz
pokrewienstwo i powinowactwo: Krol
twoj jidzie tobie, izby ty s nim na wieki
wiekom krolewa [Ksw IV, 13, 48]. D formy
tekstowe: twego D. lp. r. n., twoje B. lp.
r. n., twej C. lp. r. z., twe M. lm. r. z., M.
lp. r. n. D etym. pie. *tu-; ps. *tvoj} /
rdzen pie. *tu- + *-o- tematyczne +
suf. dzierzawczy *j}; ogsow. czes.
tvuj, ros. tvoj, sch. tvo j, scs. tvoj}.
D rozwoj: ps. *tvoj}, *tvoja, *tvoje ?
stpol. tvoj, tvoja, tvoje ? srpol. tvoj,
tvoja, tvoje; w przyp. zaleznych oprocz
form penych (twojego, twojej) formy
te (twego, twa, twej, twe);
sciagnie
pierw. konc. D. lp. r. z. stpol. -e ?
srpol. -e (/ ps. *-eje) zastapio-
na konc. C., Msc. lp. r. z. -ej (/ ps.
*-eji).
JG
tworzec (1) [Ksw] D zn. w odniesieniu
do Boga Stworca, Stworzyciel: Kto-
rymi grzechy tworca swego na gniew
powabi [Ksw IV, 12, 16]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym.
ps. *tvor-}c} (/ ps. *tvor-}k{); dery-
IW-G wat od ps. czas. *tvoriti tworzyc, for-
mowac cos; ogsow. czes. stvoritel
stworca, stvurce tworca, stczes. tvo-
rec Stworca, ros. tvorec podn. twor-
ca, Stworca, br. tvarec Stworca,
serb. tvorac, stvoritel Stworca, bug.
tvorec tworca. D rozwoj: stpol. tvorec
? srpol. tvorec || tvorca; w zn. rel.
tworca wszechrzeczy Bog wyraz
c przejety z j. czes. lub (co jest mao
prawdopodobne) zap. semantyczne
z j. czes.; juz w j. stpol., takze pod
wpywem czes., pojawio sie kilka sy-
nonimicznych formacji wspordzen-
nych, m.in. tworzyciel oraz przedrost-
kowe Stworzyciel, Stworca, w j. stpol.
zn. ogolne wyrazu ten, ktory nadaje
ksztat jest rzadkie; w j. npol. forma
tworzec wychodzi z uzycia, zastapiona
formacja tworca, ktora nabiera nowe-
215
go zn. autor dziea artystycznego,
np. rymotworca.
D por. stworzenie, stworzyc.
IW-G
ty (44) [Ksw, Pfl, Kgn, List, Park, ZMB,
RP, Ppu] D zn. zaim. rzeczowny oso-
bowy oznacza osobe , do ktorej skie-
rowana jest wypowiedz: A trzecie
jidzie tobie ubogi, izby ty w ubostwie
nie styskowa [Ksw IV, 13, 22]. Ize aczko-
liciem ja od ciebie daleko, a wszakoz
wzgim nie bya ani be dzie nad cie jina
mia, jedno ty sama [List, 115, 10].
D formy tekstowe: ciebie D., B. lp., tobie
C., Msc. lp., ci C. lp., cie B. lp., cie B.
lp., toba N. lp., ty W. lp. D etym. pie.
*tu; ps. *ty; ogsow. czes. ty, ros. ty,
sch. t , scs. ty. D rozwoj: ps. *ty ?
stpol. ty; w formach ciebie, cie
palat. polska t ? c; B. lp. cie
, cie, ci
to forma
enklityczna wystepujaca obok formy
z zanikiem nosowosci cie (/ ps. *te)
oraz akcentowanej, dugiej ciebie, prze-
niesionej z D. lp.; w stpol. formy
krotkie byy zroznicowane dialektalnie
analogicznie do B. lp. mie (/ ps.
*jaz{); w formie N. lp. toba (/ ps.
*tobojo) kontrakcja grupy -ojo, w wy-
niku ktorej powstaa sam. duga o bar-
wie o , a naste pnie (XIVXV w.)
a
, kontynuowane po zaniku iloczasu
(XV/XVI w.) przez o; w ps. zaim. ten
w C. lp. mia forme duzsza *tebe ||
*tobe i krotsza *ti; obie zachoway sie
w pol., duzsza jest uzywana pod akcen-
tem znaczeniowym, skrocona jest en-
klityka; obie formy mogy wystapic
takze w funkcji part. wzmacniajacej,
por. Jidzie tobie krol zbawiciel [Ksw IV, 12,
1]. Iz ci na pirzwe waz te
to ma
drosc ma,
ize gdyz ji chca zabic, tedyc on swa
gowe kryje i szon<u>je [Kgn VI, 40, 6-8].
D por. ci.
tysiac (3) [Ksw]D zn. licz. gowny,
odpowiadajacy liczbie 1000: Stapiw,
ubogi
prawi, anje Bozy w zaste py pogan-
skiego <krola, pobi jesc> we zborze
asyrskiem, to je poganskiem sto tysie -
cy <...ty>siecy i pie c tysie
cy luda po-
ganskiego [Ksw I, 10, 9]. D etym. w j. pie.
prawdopodobnie zozenie z pie. *tus-
(/ pie. *teu- || *tu- nabrzmiewac,
puchnac) oraz pie. *kmtom sto
w przypuszczalnym znaczeniu tusta,
mocna, wielka setka; ps. *tyse tja ||
*tysotja tysiac rzecz. r. z. dekl. -ja-;
ogsow. czes. tisc, guz. tysaca, ros.
tysjaca, chorw. tsuca, scs. tyse
sti (por.
ang. thousand, niem. tausend, ale ac.
mille tysiac). D rozwoj: w j. pol.
zmiana rodzaju z zenskiego na me ski.
AK
U
u (4) [B, RsP, Sota, RP] D zn. 1. w po-
blizu, wsrod, w, przy: Nie byo warg
u jej geby [RP, 196, 35]. 2. od; przez:
Ize Piotr przyja w sotysa role [RsP, 44,
11]. U twego syna Gospodzina, matko
zwolena, Maryja [B, 163, 2]. (choc funk-
cja litery V w B dyskusyjna; raczej
skrot na oznaczenie wersu niz przy-
imek u). D gram. przyim. rzadzacy D.
D etym. pie. *au-, *aue od, w do;
ps. *u od, wtornie przy, wsrod, w;
ogsow. czes., sc., ukr., br., ros., scs.
u (por. stprus. au od, u, goc. au-, ac.
au- u-, np. aufero unosze , aufugio
wybiegam).
AK
ubogi (8) [Ksw, RP, Sota, ZMB] D zn.
1. biedny, cierpiacy ne dze, niebo-
gaty: Jidzie tobie krol ubogi, izby ty
w ubostwie nie styskowa [Ksw IV, 13, 33].
2. nieszcze sliwy, utrapiony: Zame t
JG ciezki dosta sie mie, ubogiej zenie
[ZMB, 180, 9]. D gram. przym., odm. zoz.
D formy tekstowe: ubogi M. lp. r. m.,
ubostwo
ubogi W. lp. r. m. D etym. ps. *ubo-
g{(j}) biedny, ubogi z przedrost-
kiem u- (tzw. u privativum wyrazajace
brak, niedostatek czegos) / *bog{
udzia, dola, bogactwo, dostatek,
scie; ogsow; czes. i sc. ubohy,
szcze
ros. ubogij, ukr. ubogyj, sch. ubog, scs.
ubog{. D rozwoj: pierwotne zn. zapew-
ne taki, ktory zosta odsunie ty od
swego udziau, ktory nic nie otrzyma
? niebogaty, biedny, cierpiacy niedo-
statek ? przen. stpol. nieszcze sliwy,
nieszczesny, utrapiony.
D por. ubostwo, Bog, bogaty.
ubostwo (6) [Ksw, LA] D zn. 1. brak
dobr materialnych, ne dza, bycie bied-
nym: Izby ty w ubostwie nie styskowa
[Ksw IV, 13, 34]. 2. zbior. biedni ludzie:
A zenie jego dziano Aglijas,/ Ta bya
ubostwu w czas [LA, 173, 26]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n.
D formy tekstowe: ubostvo M. lp.,
ubostwie Msc. lp. D etym. wcz.ps.
*ubog}stvo ? pzn.ps. *uboz-}stvo;
morfem rdzenny *bog- w swoim pierw.
zn. dola, bogactwo, dostatek (por.
Bog, ubogi); wyrazy o podobnym zn.,
oparte na podstawie *ubog- poswiad-
czone sa w wielu j. sow. czes.
ubohost ubostwo, sc. ubohost ubo-
stwo, ros. ubogost ubostwo, ne dza
oraz ubozestvo bieda, ne dza, przest.
kalectwo, uomnosc, br. ubostva
ubostwo, chorw. ubostvo ubostwo.
D rozwoj: stpol. uboz stvo || hubostvo ||
ubostvo ? srpol. ubostvo; na rozwoj
fonetyczny wyrazu skadaja sie upo-
dobnienie fonetyczne pod wzgle dem
dzwie cznosci i miejsca artykulacji
(*ubozstvo ? *ubosstvo ? *ubosstvo),
naste pnie uproszczenie geminaty ss
(*ubosstvo ? ubostvo); przyczyniaja
sie
one do powstania we za morfolo-
gicznego; zmiana zn. rdzenia bog- do-
prowadziy do zatarcia przejrzystej
216
struktury sowotworczej wyrazu i jego
leksykalizacji, ponadto w j. pol. rozwoj
zn. przen. niski poziom czegos, ogra-
niczenie: ubostwo je
zyka, stylu, ubo-
stwo intelektualne.
D por. ubogi.
IW-G
uchowac (1) [Ksw] D zn. obronic,
ochronic (kogos przed czyms): I nas
wrogow naszych widomych i niewido-
mych uchowac [Ksw IV, 12, 5]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. IV -am, -asz; dk. D etym. ps.
*uX ovati (/ *X ovati); ogsow. czes.
HK uchovat, stukr. uchovaty, scs. uchovati.
D rozwoj: w j. stpol. czas. funkcjonowa
takze w zn. wychowywac, karmic,
zywic, hodowac, ukryc, grzebac.
D por. chowac.
IS
uciec (1) [RP] D zn. zbiec, ujsc, aby
uniknac kary, niebezpieczenstwa: Ma
kosa wisz, trawe siecze/ Przed nia nikt
nie uciecze [RP, 197, 80]. D gram.
sie
czas., ps. kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I
-e
, -esz (temat uleg zmianie, dzis:
uciekne, uciekniesz); dk. D etym. ps.
*utekti (/ *tekti, *teko) ? zach.sow.
*uteci; ogsow. czes. uteci, sc. utiect,
ros. uteci, sch. uteci, scs. utesti. D roz-
woj: zach.sow. *uteci ? stpol. ucec ?
stpol., srpol. ucec; w j. stpol. wyraz
funkcjonowa takze w zn. zwrocic sie
o pomoc; zn. pynac, ciec zostao
zachowane w wyrazach ciecz, wyciec;
dawna odmiana czas. zachowaa sie
w przys.: Co sie odwlecze, to nie
uciecze.
D por. ciec.
IS
ucieszenie (1) [Kgn] D zn. pociesze-
nie, przywrocenie radosci: Ize toc ja
wam dzisia wielikie wiesiele zjawiam,
coz ci ono wszytkiemu ludu swiatu
be
dzie na ucieszenie [Kgn II, 35, 19-20].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. derywat od ps. czas.
217
*utesiti uspokoic, dodac otuchy, ura-
dowac kogos; wyrazy oparte na ps.
morfemie rdzennym *-teX - ogsow.
czes. poteseni uciecha, utecha pocie-
cha, sc. potesenie pociecha, ros. ute-
cha uciecha, rozrywka, mac. utecha,
utesnost uciecha, serb., chorw. u tjeha
pocieszenie, scs. utexa pociecha.
D rozwoj: stpol. *utes ene ? stpol. uce-
sene ? srpol. ucesene; w j. stpol. wyraz
mia dwa podstawowe zn.: 1. radosc,
wesele; 2. pocieszenie, ulga w smut-
ku, podobnie jak spokrewnione z nim
wyrazy uciecha (tozsame zn. 1., 2.)
i pociecha, pocieszenie (w zn. 2.);
w j. srpol. formacja ucieszenie w zn. 1.,
2. wychodzi z uzycia, pozostaje jedynie
jako nazwa stanu, ponadto naste puje
repartycja zn. pozostaych formacji
synonimicznych.
D por. ucieszyc sie . dokonac czegos, chorw. uciniti, scs.
IW-G
ucieszyc sie (1) [ZMB] D zn. radowac
sie: Przemow k matce, bych sie ucie-
szya [ZMB, 180, 18]. D gram. czas., ps.
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk. D etym. pie. *toi s-- ?
*toiX -- uspokajac, usmierzac, koic;
ps. *utesiti / *tesiti dodawac otuchy,
pocieszac; sprawiac radosc; ogsow.
czes. utesiti se, ros. utiesat pocieszac,
chorw. ut(j)esiti pocieszyc, scs. ute-
siti (por. lit. taisyti poprawiac, ubierac,
upie kszac, ot. taisyti robic, sporza-
dzac). D rozwoj: ps. *utesiti ? stpol.
*ucesici ? stpol., srpol. ucesyc.
uczynianie (1) [Ksw] D zn. czyn, uczy-
nek: Korrozaim wyprawia sie : tajnica
moja mnie, a znamionuje sie s<irce>
(...) tajnymi grzechy skalano i ot togo
zbawiciela zymi uczynan<my otpado>
[Ksw IV, 12, 11]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-jo- ? pol. dekl. n. D etym. ps. *ucin-
jan}je, od czas. *ucinjati, iter. do *uci-
niti; czas. podst. znany w innych
uczynion
j. sow. D rozwoj: juz w dobie srpol. wy-
raz wychodzi z uzycia.
D por. uczynienie, uczynic, czynic.
IS
uczynic (21) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn,
BZ, Ppu] D zn. 1. wykonac jakas
czynnosc; postapic, zdziaac: Izbyscie
ku jich bogom <nie chodzili, te>go
jescie nie uczynili [Ksw I, 10, 23] .
2. zrobic, wykonac cos; byc sprawca
czegos: Uczynmy czowieka ku obli-
czu a ku podobienstwu naszemu [BZ, 41,
1]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
tekstowe: uczyni cz. przysz. lp. 3. os.;
uczynion im. cz. przesz. bierny M. lp. r.
m., odm. prosta; uczyniw im. cz.
przesz. czynny I M. lp. r. m., odm.
prosta. D etym. *uciniti (/ czas. *cini-
ti); ogsow. czes. ucinit, ros. ucint
uciniti. D rozwoj: ps. *uciniti ? stpol.
inici ? stpol., srpol. ucynic; w dobie
*uc
stpol. wyraz wyste powa takze w zn.
walczyc; rozsadzac sie , rzucac uro-
ki, czarowac; w j. srpol. im. cz. przesz.
czynny I r. z. odm. prostej uleg adwer-
bizacji (uczyniwszy), im. cz. przesz.
bierny w odm. zoz. uleg adiektywiza-
cji (uczyniony).
D por. czynic, uczynkac, uczynianie,
uczynienie.
IS
uczynienie (1) [BZ] D zn. wytwor,
dzieo: Uczynmy czowieka (...),
aby panowa (...) wszemu stworzeniu
i wszemu uczynieniu trwajacemu [BZ,
IS
72, 44]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ?
pol. dekl. n. D etym. ps. *ucinen}je, od
czas. *uciniti; wyraz podst. znany w in-
nych j. sow. D rozwoj: w j. stpol. rzecz.
wystepowa takze w zn. dziaanie, wy-
konywanie, ktore zaniko w j. srpol.
D por. uczynic, czynic, uczynianie.
IS
uczynion zob. uczynic.
IS
uczyniw
uczyniw zob. uczynic.
uczynkac (1) [Ksw] D zn. uczynic:
<I>dzie <tobie krol praw>dziwy, bo
nikomemu krzywdy nie uczynka [Ksw
IV, 13, 46]. D gram. derywat od czas.
uczynic (wstawne -k- w formie uczyn-
kac pod wpywem analogii do uczynek)
lub rzecz. uczynek. D rozwoj: wyraz
zanik juz w j. stpol.
D por. uczynic, czynic, uczynianie,
uczynienie.
ucwierdzic
ucwierdzon (1) [ZB] D zn. umocniony,
uczyniony silnym, stabilnym: Jaz <mi-
osc Boza> jest ucwierdzona w siercy
me<m> [ZB II, 32, 29]. D gram. im. cz.
przesz. bierny odm. prosta. D etym. pie.
*tuer(3 )- || *tuor- || *tur- chwytac,
ogarniac; im. od czas. *utvrditi uczy-
nic twardym / *tvrd{ twardy; og-
sow. czes. utvrdit, utvrzeny pewny,
ros. utverdt, chorw. utvrditi, scs. utvr-
diti (por. lit. tvirtas twardy, ot. tvirts
twardy, silny). D rozwoj: w j. stpol.
obok formy ucwierdzon(y) pojawiy sie
tez utwirdzon(y) i utwierdzon(y) (formy
wtorne, utworzone przez analogie do
twardy); w j. srpol. im. cz. przesz.
w odm. zoz. uleg adiektywizacji (dzis
to im. przym. bierny).
ucwierdzon zob. ucwierdzic.
udusic (1) [RP] D zn. pozbawic kogos
zycia (ducha); zadusic: Kogokoli
smierc udusi,/ Kazdy w jej szkole byc
musi [RP, 195, 13]. D gram. czas., ps. kon.
IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz;
dk. D etym. pie. *dheus- || *dous-
proszyc, wiac, dac; parowac; ps. wyraz wyste powa takze w zn. przeby-
*udusiti || *udusiti / *dusiti; ogsow.
czes. udusit, ros. udust, sch. udusiti,
scs. udusiti (por. lit. dusinti dusic;
dusti tracic dech, dusic sie ). D roz-
woj: ps. *udusiti ? stpol. *udusici ?
218
stpol., srpol. udusic; od XV w. do-
IS minuje dzisiejsze zn. pozbawic ko-
gos zycia; w XVI w. pojawio sie
zn.
wtorne usmazyc cos pod przykry-
ciem.
D por. duch, odetchnac.
IS
udziaac (1) [Tecz] D zn. zrobic, uczy-
nic: Wrocawianie jim odpowiedzieli,
zescie to zle udziaali [Tecz, 194, 14].
D gram. czas., ps. kon. -jo- || -je- ?
stpol. IV -am, -asz; dk. D etym. od ps.
IS
*delati.
D por. dziaac.
WD
udzielic (1) [Sota] D zn. dac, podaro-
wac, ofiarowac; podzielic sie : Udziel
nam wszem swej radosci. Amen [Sota,
190, 114]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo-
|| -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk.
D etym. pie. *dhai - dzielic; ps.
*udeliti / *deliti rozdzielac, rozka-
dac na cze sci / *del{ cze sc; po-
dzia; dzielenie; ogsow. czes. udelit,
ros. udelt, chorw. udijeliti, scs. udeliti
(por. stwniem. teil cze sc, porcja).
D rozwoj: ps. *udeliti ? stpol. uZelici
? stpol., srpol. uZ elic; od XV w. tak-
ze w zn. obdzielic, obdarowac.
D por. dzia, rozdzielic.
IS
IS ujc (1) [RP] D zn. uniknac kary:
Badz to stary albo mody,/ Zadny
IS nie u<j>dzie smiertelnej szkody [RP,
195, 12]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
-e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym.
ps. *uiti / *iti; ogsow. czes. ujti, sc.
ujst, ros. ujt, sch. izijdi, scs. uiti || iziti.
D rozwoj: ps. *uiti ? stpol. *ujci ?
stpol. uc || ujc ? srpol. ujsc; w j. stpol.
wac jakas droge , uciec, zbiec, ktore
zachoway sie do dzisiaj w polszczyz-
nie.
D por. ic, pojc, przyc, wynic.
IS
219
ukazac sie (3) [BZ, RP] D zn. pojawic
sie
, zaistniec: A ukaz sie suchosc [BZ,
71, 12]. Kazdemu sie tak ukaze
,/ Gdy go
zywota zbawie [RP, 196, 57]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. II -e, -esz; dk. D formy tekstowe:
abych sie ukazaa tr. przyp. lp. 1. os.
D etym. ps. *ukazati (se ) / *kazati
umozliwic widzenie; dac widziec;
ogsow. czes. ukazat, ros. ukazat,
sch. ukazati, scs. ukazati (por. grec. tek-
sate zja-
mor znak, cecha, stind ka
wia sie , byszczy, awest. akasat spo-
strzeg). D rozwoj: ps. *ukazati ?
stpol. *ukazaci ? stpol., srpol. ukazac;
w j. stpol. czas. mia wiele zn., m.in.
umozliwic obejrzenie, przedstawic,
wskazac sowem lub gestem, dac
odczuc, dac poznac, dac swiadectwo,
dowod, wytumaczyc, pouczyc.
D por. kazac, skazac.
ukradzion zob. ukrasc.
ukrasc (5) [RsP] D zn. potajemnie
przywaszczyc sobie cudza rzecz:
Jako to swiatcze , jako Wojciech nie
ukrad Michaowi swini [RsP, 44, 17].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
tekstowe: ukradziony im. cz. przesz.
bierny M. lm. r. m., odm. prosta,
z konc. przeniesiona z B.; ukradzion
im. cz. przesz. bierny M. lp. r. m., odm.
prosta, ukradziona r. z. D etym. ps.
*ukrasti / *krasti; ogsow. czes.
ukrast, ros. ukrast, sch. ukrasti, scs.
ukrasti. D rozwoj: ps. *ukrasti ? stpol.
*ukrasci ? stpol., srpol. ukrasc; formy
odm. zoz. im. cz. przesz. biernego
ulegy w j. srpol. adiektywizacji ? im.
przym. bierny.
D por. krasc, pokrasc.
ukrawac (1) [Sota] D zn. odcinac no-
zem: Ukrawaj cze sto a mao/ A jedz,
ukwapic sie
bylec sie
jedno chciao [Sota, 189, 72].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym. ps.
*u-kravati / *krojiti, *krajati (wg
typu: *davati : *dajati : *dati); ogsow.
czes. ukrajovati ukrawac, ros. krot
kroic, krajac, chorw. krojiti, scs.
krojiti. D rozwoj: ps. *ukravati ? stpol.
*ukravaci ? stpol., srpol. ukravac;
zanika po XVI w.
D por. kraj, krajac, ukroic.
IS
ukroic (1) [Sota] D zn. odciac no-
zem: Nie ma talerza karmieniu swe-
mu,/ Ezby ji ukroji drugiemu [Sota, 188,
23]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
*ukrojiti / *krojiti dzielic, rozcinac;
ogsow. czes. ukrojit kroic, ukra-
wac, ros. krot kroic, sch. ukroiti,
scs. ukroiti (por. ot. kret oddzielac,
IS zbierac smietanke , krijat obdzierac
skorke, ac. cernere rozdzielac, grec.
IS krno oddzielam, odrozniam). D roz-
woj: ps. *ukrojiti ? stpol. *ukroici ?
stpol., srpol. ukroic; w j. stpol. wyraz
mia takze zn. przen. przerwac szyb-
ko, poozyc koniec, ktore zagine o
w srpol.
D por. krajac, ukrawac.
IS
ukwapic sie (1) [Tecz] D zn. zbyt
pospiesznie, bez namysu cos zrobic:
Wrocawianie jim odpowiedzieli, zescie
to zle udziaali,/ Zescie sie ukwapili,
czowieka zabili [Tecz, 194, 15]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e
, -isz; dk. D etym. pie. *kup- ||
*ku3 p- || *keu(e)p- dymic, wrzec, ki-
piec, gotowac; ps. *ukvapiti se /
*kvapiti se powodowac, ze cos sie
gotuje, wrze ? powodowac, ze ktos
sie
goraczkuje, spieszy sie ? pope -
IS dzac / *kypeti kipiec, wrzec);
pn.sow. stczes. kvapit (se) spieszyc
), sc. kvapit se, guz. kwapic so
(sie
umary
(por. lit. kupeti kipiec, wrzec), stind.
kupyati wpada w gniew, ac. cupere
pragnac, pozadac). D rozwoj: ps. zoz. D etym. im. od czas. *merti umie-
*ukvapiti se ? stpol. *ukvapici se ? rac; ogsow. czes. umrt, sc. umriet,
stpol., srpol. ukvapic se ; w j. stpol.
wyraz funkcjonowa tez w zn. zmusic
do pospiechu, przynaglic; czas. wy-
szed z uzycia w XVII w.
umary zob. umrzec.
umiec (3) [KS, Park, RP] D zn. po-
siadac wiedze o czyms, znajomosc
czegos, znac sie
na czyms: Kto chce
pisac doskonale/ Je zyk polski i tez
prawie,/ Umiej obiecado moje [Park,
108, 3]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
|| -je- ? pol. kon. IV -em, -esz; dk.
D formy tekstowe: umiesz cz. ter. lp.
2. os. D etym. pie. *au-mo- odbierac
zmysami; czuc; rozumiec; ps. *umeti
/ *um{ rozum; ogsow. czes.
umet, ros. umet, sch. umjeti, scs. umeti.
D rozwoj: ps. *umeti ? stpol. *umeci
? stpol., srpol. umec; w j. stpol. wyraz
funkcjonowa takze w zn. moc cos
wykonac, zrobic; byc zdolnym cos
uczynic.
D por. rozumiec, rozum, umyslnie.
umowic sie (1) [RsP] D zn. dokonac
jakichs ustalen w wyniku rozmowy:
Jakosm przy tem by, gdzie Se dziwo<j>
umowi sie s tem [RsP, 44, 1]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e
, -isz; dk. D etym. ps. *uml viti se
/ *ml viti; ogsow. czes. umluviti se,
stukr. umolvity || umovity, scs. uml{vi-
ti. D rozwoj: ps. *uml viti ? stpol.
*umovici ? stpol. umovic || umovic nie, popenic czyn niemoralny, zo-
? srpol. umovic.
D por. mowic, przemowic, mowa.
umrzec
umary (3) [Ksw] D zn. niezywy, mar-
twy: Umarli sa, jiz w miosci Bozej
rozpaczaja [Ksw II, 12, 2]. D gram. im. cz.
220
przesz. czynny II, odm. zoz. D formy
tekstowe: umarym C. lm. r. m. odm.
ros. umeret, chorw. umrijet, mac. umre,
~
scs. umreti (por. lit. mirti umierac, ot.
~
mi rt umierac, ac. mori umrzec,
hiszp. morir umierac, stind. morate
IS umiera). D rozwoj: w dobie stpol.
wyraz uzywany takze w zn. przen.
IS
w spadku, tytuem dziedziczenia po
smierci wasciciela, np.: w wyrazeniach:
ot umarej re ki, po umarej rece, trupio
blady (o cerze); formy odm. zoz. im.
cz. przesz. czynnego II ulegy adiektywi-
zacji i substantywizacji.
D por. smierc.
IS
umyslnie (1) [Satyra] D zn. celowo,
swiadomie, nieprzypadkowo: Bo
umyslnie na to godzi,/ Iz sie panu zle
urodzi [Satyra, 191, 13]. D gram. przysow.
D etym. pierwotnie Msc. lp. r. n. odm.
prostej przym. stpol. umyslen zamie-
rzony, swiadomy utworzonego od
czas. umyslic postanowic, zamierzyc.
BT
upasc (1) [RP] D zn. oddzielic sie
,
odpasc: Upad ci jej koniec nosa,/
IS Z oczu pynie krwawa rosa [RP, 196, 31].
D gram. czas., ps. kon. II -no- || -ne- ?
pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym. ps.
*upasti / *pasti; ogsow. czes. upad-
nout, ros. upast, sch. upast, scs. upasti.
D rozwoj: ps. *upasti ? stpol. *upasci
? stpol., srpol. upasc; w j. stpol. wyraz
mia szerszy zakres znaczeniowy niz
obecnie: przewrocic sie , spasc,
rozpasc sie
, zwalic sie
, stracic mie-
stac zabitym, polec, zmniejszyc sie ,
stracic na sile.
IS D por. pasc, II przepasc.
IS
upominac (2) [RsP] D zn. domagac
sie
czegos, wystepowac ze skarga do
sadu: Ize mia upominac (...) o ten
221
dug [RsP, 44, 2]. D gram. czas., ps. kon.
III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am, -asz;
ndk. D etym. pie. *men- myslec; ps.
*napominati || *upominati / *upom}-
neti zwrocic uwage , przestrzec, przy-
pomniec / *m}neti myslec, sadzic, srpol. urazony; w j. srpol. im. uleg
mniemac; ogsow. czes. napominat
upominac, ros. napominat, sch.
napominjati, scs. upominati || napomi-
nati (por. lit. mineti wspominac,
wymieniac, ac. memini przypomi-
nac sobie, wspominac, grec. memona,
goc. man mniemam, niem. mahnen,
ang. memory pamie c). D rozwoj: ps.
*upominati ? stpol. *upominaci ?
stpol., srpol. upominac; w j. stpol. czas.
mia rowniez zn. wzywac, namawiac
do czegos, wypominac komus, czy-
nic wyrzuty.
D por. mnimac, pamie tac, wspomie-
nac.
uprawizna (1) [RsP] D zn. swiadcze-
nie, naleznosc chopska wynikajaca ze
stosunku poddanczego: Jako Staszek
szed precz, nie uczyniw ksieniej upra-
wizny [RsP, 44, 5]. D gram. rzecz., pol.
dekl. z. D etym. morfem rdzenny ps.
*prav-; derywat od czas. uprawic,
wyraz spokrewniony z przym. prawy
i rzecz. prawo. D rozwoj: wyraz wyszed
z uzycia; jego funkcjonowanie byo
zwiazane z feudalna struktura spoecz-
na i gospodarcza.
D por. prawy.
IW-G
urazic
urazony (1) [Ksw] D zn. dotkniety
czyms, uszkodzony: Przez onego nie-
mocnego paralityka, trudna niemoca
urazonego [Ksw II, 11, 24]. D gram. im. cz.
przesz. bierny, odm. zoz. D etym. ps.
*urazen{j} im. cz. przesz. od czas.
*uraziti dotknac, uszkodzic / *raziti
/ *rezati ciac; ogsow. por. czes. (por. ot. rist, riedu doprowadzac do
urazit, ros. porazt, sowen. uraziti, scs.
urzad
uraziti (por. lit. reziti ciac, drasnac, ot.
riezt ciac, grec. rhegnymi roztrzasku-
je, szarpie, stalb. rradh bije, alb. rrah
tuke). D rozwoj: ps. *urazen{j} (M.
lp. r. m.) ? stpol. *urazony ? stpol.,
adiektywizacji.
D por. raz.
IS
urazony zob. urazic.
IS
urodzic (1) [Satyra] D zn. pojawic sie
na swiecie (o plonach): Bo umyslnie
na to godzi,/ Iz sie panu zle urodzi
[Satyra, 191, 14]. D gram. czas., ps. kon.
IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz;
dk. D etym. ps. *uroditi se / *roditi
wydawac na swiat potomstwo; dawac
plony; owocowac / *rod}; ogsow.
czes. urodit, ros. urodt urodzic, sch.
uroditi, scs. uroditi. D rozwoj: ps. *uro-
IS diti se ? stpol. *uroZici se ? stpol.,
srpol. uroZ ic se
.
D por. narodzic sie , przyrodzenie,
rod.
IS
urzad (1) [KS] D zn. ustalony porza-
dek: Podug urze du miedzy jimi po-
ozonego [KS, 124, 9]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
derywat od stpol. czas. urza dzic ||
urzedzic, pochodzacego od ps. czas.
diti szeregowac cos, wprowadzac
*re
ad, kierowac czyms; morfem rdzen-
ny *red- szereg, miejsce w szeregu,
ad (por. pol. rza d / pie. *rnd-o
uporzadkowanie, ad || *rend- po-
rzadkowac; wyrazy z rdzennym *re d-
ogsow. czes. rad || rad szereg,
kolejnosc, zbior zasad, regua za-
konna, zakon, ros. urjad przest. po-
rzadek, urzad, stanowisko, rjad
szereg, kolejnosc, bug. red szereg,
rzad, scs. re d{ szereg, porzadek
porzadku, lit. rinda urzad, szereg).
ususzac
D rozwoj: stpol. *ure ? stpol. ura
d
d ?
srpol. ura
d; w j. stpol. wyksztacio sie
ponadto prawno-sadowe zn. urza d usta wrzod! [Sota, 188, 26]. D gram.
dziaanie i czynnosci urze dowe, kto-
re nastepnie zostao przeniesione na
nazwe instytucji sprawujacej te funk-
cje.
IW-G
ususzac (1) [Ksw] D zn. zyczliwie
przyjac prosbe , wysuchac: Tegdyz
nagle Bog ususza modlitwe luda
sm<iernego> [Ksw I, 10, 6]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III
-e
, -isz; dk. D etym. ps. *uslusati /
*slusati / *sluseti / *sluX eti; ogsow.
czes. sluseti, ros. poslusat, bug.
posusam, scs. uslusati. D rozwoj: ps.
*uslusati ? stpol. *ususaci ? stpol.,
srpol. ususac; w j. stpol. takze w zn.
usyszec, posyszec; w j. srpol. za-
nika.
D por. suchac, usyszec.
usyszec (4) [B, Ksw, ZMB] D zn. ode-
brac wrazenia suchowe: Gos sa,
prawi, skruszenia usyszeli [Ksw IV, 12,
7]. Usyszycie moj zame tek,/ Jen mi sie
<z>sta w Wielki Piatek [ZMB, 180, 3].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
tekstowe: usysz tr. rozk. lp. 2. os.;
usyszew im. cz. przesz. czynny I M.
lp. r. m., odm. prosta. D etym. ps.
*uslysati / *slysati / *sluseti /
*sluX eti; ogsow. czes. uslyset, ros.
uslysat, sch. uslisiti wysuchac, scs.
uslysati. D rozwoj: ps. *uslysati ?
stpol. *usysaci ? usysec (w j. stpol.
-ac ? -ec w wyniku analogii do czas.
typu widziec) ? srpol. usysec; z daw-
nej odm. im. zachowaa sie forma r. z.
usyszawszy (z wtornym a) w funkcji
im. przysow. uprzedniego.
D por. suchac, ususzac.
usyszew zob. usyszec.
222
usta (1) [Sota] D zn. wargi i prze-
strzen mie dzy nimi: Bogdaj mu zaleg
rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. rzecz.
plurale tantum D etym. pie. *ous-(t)-
paszcza, usta; ps. *usta (lm.); og-
sow. czes. usta, ros. usta, bug. usta,
scs. usta usta, pysk (por. stprus.
austo usta, lit. uosta, uostas ujscie
rzeki, zalew, ot. uosts, uosta~
przy-
stan, zalew, ac. os, oris usta, stind.
h usta, awest. ah- usta). D roz-
a
woj: ps. *usta ? stpol. usta; w wielu
je
zykach, takze w j. pol., miejsce, w kto-
rym rzeka wpada do morza, okresla sie
nazwami etym. zwiazanymi ze sowem
usta; ps. *ust}je ? stpol. *uste ?
stpol. usce || husce ? srpol. ujsce.
IW-G
ustawiac (1) [KS] D zn. ustanawiac,
zarzadzac, nakazywac: Ale ize skara-
da jest cze sc, jaz sie
z swym pospol-
IS
stwem nie zgadza, ustawiamy, aby
rycerz kazdy (...) pod pewna podnie-
siona choragwia na jej stanie sta [KS,
124, 11]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
|| -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
D etym. ps. *ustavjati / *stavjati;
ogsow. czes. ustavat, ros. ustavljat
ustawiac, sch. ustavljati powstrzy-
mywac, scs. ustavlati. D rozwoj: ps.
*ustavjati ? stpol. *ustavaci ? stpol.,
srpol. ustavac; w j. stpol. wyraz mia
wiele zn. konkretnych umiescic, po-
stawic, mocno obsadzic, dac pod-
waliny, zbudowac, zaozyc oraz
przen. powierzyc komus wadze ,
urzad, funkcje , przeznaczyc, po-
uczyc.
D por. stawiac, stac.
IS
ustawiczny (1) [List] D zn. nieprze-
rwany, niezmienny: Suzba ma na-
IS przod ustawiczna, doskonaa, przez-
przestanna, panno ma namilejsza [List,
IS 114, 1]. D gram. przym., prawdopodob-
223
nie odm. prosta (na co wskazuje funk-
cja orzecznika). D etym. zapozyczenie
z czes. ustavicny, budowa niejasna
takze na gruncie czeskim. D rozwoj:
w stpol. by to wyraz nacechowany
stylistycznie, podniosy, uzywany w je
- kon. I -e
zyku literackim.
D por. ustawiczstwo.
ustraszenie (1) [Ksw] D zn. bojazn,
le
k, przestrach: A pogani smirc pod-
je
li, bo <anieli da>ni sa nam na otwa-
dzenie naszego ustraszenia [Ksw I, 10, 12].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. n. D etym. ps. *ustrasen}je od
czas. *ustrasiti / *strasiti wzbudzac
strach / rzecz. *straX {; czas. podst.
poswiadczony w innych je z. sow.
czes. strasit, ros. strast, sch. ustrasiti
przestraszyc, scs. ustrasiti. D rozwoj:
wyraz wychodzi z uzycia po XVI w.;
wiecej poswiadczen ma czas. wstraszyc.
D por. strach.
usmierzyc sie (1) [Ksw] D zn. okazac uwiarowac (1) [KS]
pokore , ulegosc, nizszosc: Gdaz sie, czegos, uchronic sie
prawi, usmierzyo tako mocne bostwo,
w czem bujac moze nasze mde
czowieczstwo? [Ksw IV, 13, 42]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e, -isz; dk. D etym. pie. *mei-ro
drogi, miy, przyjemny; ps. *us{mi-
riti / *s{-miriti uspokoic, pogodzic
/ *mir{ spokoj, zgoda, cisza; og-
sow. czes. usmrit, ros. usmirt, sch.
usmriti, scs. s{miriti (por. stlit. mieras
pokoj, ot. miers pokoj, spokoj,
cisza). D rozwoj: ps. *us{miriti ?
stpol. *usmirici ? stpol. usmiryc || us- Wahrung). D rozwoj: ps. *uvarovati ?
meryc ? srpol. usmeryc; w j. stpol. czas.
wyste powa takze w zn. uagodzic,
uspokoic, poskromic, ujarzmic.
D por. smierny.
utonac (1) [Ksw] D zn. poniesc smierc
przez zanurzenie sie w wodzie, utopic
sie
, tu: byc pote pionym: Si<rce>
uwie
znac
tajnymi grzechy skalano (...) i w tem
to miescie Korrozaim, w pi<e>k<le>
wiekujem, sm<ir>tn<em grzesze zanu>-
rzone i utone o [Ksw IV, 12, 13]. D gram.
czas., ps. kon. II -no- || -ne- ? pol.
, -esz; dk. D etym. ps. *uto(p)-
noti / *to(p)noti zaczac sie topic /
*topiti zatapiac, pograzac sie w wo-
HK
dzie / ps. *tepti uderzac, tuc;
ogsow. czes. utonout, ros. utonut,
chorw. utonuti, scs. utonoti. D rozwoj:
ps. *uto(p)noti ? stpol. *utona ci ?
stpol., srpol. utonoc.
IS
utrzec (1) [ZMB] D zn. usunac wy-
cierajac, zetrzec, osuszyc: Krew po
tobie pynie, te c bych ja utara [ZMB,
180, 23]. D gram. czas., ps. kon. I -o- ||
-e- ? pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym.
ps. *uterti / *terti; ogsow. czes.
utrt, ros. uteret, chorw. utrti, scs. utreti.
D rozwoj: zach.sow. *utreti ? stpol.
*utreci ? srpol. utrec.
IS IS
D zn. uniknac
przed czyms: Nie-
ktorzy z naszych slachcicow (...) wo-
jennej strozej sie
uwiarowali [KS, 124, 8].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je- ?
pol. kon. II -e
, -esz; dk. D etym. pie.
*uer- patrzec, uwazac; ps. *uvaro-
vati / *varovati pilnowac, strzec
(zap. z stwniem. *waron uwazac /
*wara uwaga); ogsow. czes. varo-
vat ostrzegac, ros. przest. vygovari-
vat warowac, sowen. varovati chro-
nic, scs. varovati (se) strzec (por.
goc. wars ostrozny, niem. bewahren,
stpol. *uvarovaci ? stpol., srpol.
uvarovac (pod wpywem rodzimych
wiara, wierzyc -v- ? -v-); w j. srpol.
czas. wychodzi z uzycia.
IS IS
uwie znac (1) [ZB]D zn. utknac
w czyms ciasnym, mie
kkim, grzaskim:
Osobnie jedna niewiasta syna swego
uzdrowic
k niemu przyniosa, jemuz synowi kosc
rybia w gardle uwie za [ZB I, 31, 12].
D gram. czas., ps. kon. II -no- || -ne- ?
pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym. ps.
*uveznoti / *veznoti grze znac, zapa-
dac sie
w cos / *ve zti wic, splatac;
ogsow. czes. uvaznout, ros. uvjaz-
nut, sch. uveznti, scs. uveznoti. D roz-
woj: ps. *uve
znoti ? stpol. *uva zna
? stpol., srpol. uve
znac.
D por. wiazac.
uzdrowic (2) [ZB, Tecz] D zn. przy-
wrocic zdrowie, uleczyc: Boze je racz
uzdrowic [Tecz, 194, 23]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk. D formy tekstowe: uzdro-
wieni im. cz. przesz. bierny M. lm. r. m.,
odm. prosta. D etym. ps. *us{dorviti /
*s{dorviti / *s{dorv{; ogsow. czes.
uzdravit, ros. ozdorovt, sch. ozdraviti,
scs. ozdraviti. D rozwoj: zach.sow.
*us{droviti ? stpol. *uzdrovici ?
stpol., srpol. uzdrovic; formy odm.
zoz. im. ulegy w j. srpol. adiektywiza-
cji ? im. przym. bierny; formy odm.
prostej zaniky.
D por. zdrow, zdrowie.
uzdrowion zob. uzdrowic.
uznac (1) [Ksw] D zn. przypomniec,
uswiadomic sobie cos: Z tajnego sirca
<rzeki gor>zkich sez za grzechy wylije
i to uznaje, kiegdy sgrzeszy [Ksw IV, 12,
15]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
, -esz; dk. D etym.
-je- ? pol. kon. II -e
ps. *uznati, od czas. ps. *znati;
ogsow. czes. uznat, ros. uznat do-
wiedziec sie, bug. uzna, scs. uznati.
D rozwoj: ps. *uznati ? stpol. *uznaci
? stpol., srpol. uznac; w j. stpol. wyraz
wystepowa rowniez w zn. zdobyc
wiedze o czyms, uswiadomic sobie,
zeznac w sadzie, postanowic.
D por. znac, znamie .
224
uznamionac
uznamionaw (1) [Ksw] D zn. zobaczyw-
szy, przekonawszy sie o czyms: Jako
prorok Dawid uznamionaw o jego sil-
nem ubostwie [Ksw IV, 13, 22]. D gram. im.
cz. przesz. czynny I, odm. prosta. D etym.
im. od czas. ps. *uznamenati / *zna-
menati; ogsow. por. czes. daw. uzna-
ci menati zobaczyc, ukr. znamenyvati
znamienowac, scs. znamenati ozna-
czac. D rozwoj: pierwotna forma M.
IS
lp. r. m. uznamioniew zostaa zastapio-
na w j. stpol. przez uznamionaw, po-
wstae pod wpywem uznamionowa
(im. cz. przesz. czynny II); po XVI w.
formy odm. prostej r. m. i n. zaniky,
a forma r. z. staa sie im. przysow.
uprzednim; w j. srpol. czas. wyszed
z uzycia.
D por. znamionac, znamionowac sie ,
znamie.
IS
uznamionaw zob. uznamionac.
IS
uzrzec (9) [Ksw, ZB, BZ, RP] D zn.
1. zauwazyc, zobaczyc: Uzrza czo-
wieka nagiego [RP, 196, 25]. 2. stwier-
dzic, przekonac sie o czyms: A uzrza
IS
Bog swiatosc, ize jest dobra [BZ, 71, 5].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
IS
pol. kon. III -e , -isz; dk. D formy
tekstowe: uzrzew im. cz. przesz. czynny
I M. lp. r. m., odm. prosta; uzrzewszy
im. cz. przesz. czynny I M. lp. r. z.,
odm. prosta. D etym. pie. *gh-er(3 )-
swiecic, byszczec sie ; ps. *uz}reti
zobaczyc / *z}reti wiedziec, pa-
trzec; ogsow. czes. uzrt, ros. uzret,
scs. uz}reti (por. lit. zereti swiecic
, byszczec, ac. fulgere byszczec,
sie
stwniem. grao, niem. grau szary, ang.
grey szary, stirl. gram sonce).
eci
D rozwoj: ps. *uz}reti ? stpol. *uzr
? stpol. uzrec || urjec || uzrec || ujrec
? srpol. uzrec || ujrec (dysymilacja -zr-
IS ? -jzr- ? -jr) ? npol. ujrec; forma r. z.
225
im. ulega w j. srpol. adwerbizacji ?
im. przysow. uprzedni.
D por. wezrzec.
uzrzew zob. uzrzec.
uzrzewszy zob. uzrzec.
uzytek (2) [RsP] D zn. uzytkowanie,
uzywanie: Jako to swiatcze , czso
Krzywosadowi ukradziony konie, tego
Sedziwoj uzytka nie ma [RsP, 44, 7].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. ps. *uzit-{k{ uzycie,
korzysc od ps. im. biernego *uzit{
czas. ps. *u-ziti uzyc, zastosowac;
ogsow. czes. uzitek uzytek, pozytek,
korzysc, zysk, serb., chorw. uzitak
uzycie, uzytkowanie, uciecha, roz-
kosz, ukr. uzitok uzytek. D rozwoj:
stpol. uzitek ? srpol. uzytek; w j. stpol.
wyraz wieloznaczny, oznacza m.in.
korzysc, zysk, pozytek, dochod,
zapata, procent, odsetki, czynsz
pacony przez kmiecia na rzecz pana
feudalnego, nazwa przeniesiona tak-
ze na plony, produkty, pozytki, jakie
daje uprawiana rola, las itp., takze
obiekty, z ktorych pyna korzysci,
uprawnienie do pobierania takich
korzysci.
D por. nieuzyteczny, zyc.
IW-G
wadzic
rzadzacy B. lub Msc. D etym. konty-
nuant dwoch prepozycji pie. *on || *en
w i pie. *n, *eni w; ps. *v{ i *v{n
IS w; ogsow. czes. v, ve, sc. v, vo, ros.
v, vo, sch. u, va, scs. v{ (por. stprus. en
IS
w, grec. en, ac. en, in, lit. i, i(n)
w, wewnatrz.
IS AK
wabiacy zob. wabic.
IS
wabic
wabiacy (1) [Ksw] D zn. namawiajacy,
zachecajacy do czegos; przywoujacy,
wzywajacy: A sa to sowa Syna Boze-
go te to swieta dziewice Katerzyne
w sawe krolestwa niebieskiego wabiace-
go [Ksw II, 11, 3]. D gram. im. cz. ter.
czynny, odm. zoz. D etym. pie. *uab-
woac; im. od czas. ps. *vabiti kusic,
necic; ogsow. czes. vabit, ros. vabit,
sch. vabiti, scs. vabiti (por. lit. vilbinti
wabic, ot. vilbinat wabic, goc.
wopjan woac, stwniem. wuofan na-
rzekac, stang. wepan, ang. weep pa-
kac). D rozwoj: po XVI w. doszo do
specjalizacji zn. czas. kusic, necic ?
wabic, necic zwierzeta (termin mys-
liwski); formy odm. prostej im. zaniky
(z wyjatkiem B. r. m. wabiac, ktory uleg
adwerbizacji), formy odm. zoz. przeszy
w przym. czynny.
D por. powabiac.
IS
wadzacy sie zob. wadzic sie.
IS

W wadzic sie
wadzacy sie (1) [Ksw] D zn. spierajacy,
sprzeczajacy sie: Pwacie w moc Boga
waszego wadzacy <sie z moca krola
w, we (134) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn, moc>niejszego [Ksw I, 10, 3]. D gram. im.
Sota, List, Park, KS, ZB, LA, ZMB, Tecz, cz. ter. czynny, odm. zoz. D etym. pie.
RP, Satyra, Ppu] D zn. 1. do wewnatrz, *ued- mowic; im. od czas. ps. *vaditi

do srodka, ku: Pospiej sie w lepsze karcic, ganic, oskarzac ? przeszkadzac
z dobrego [Ksw II, 11, 7]. 2. wewnatrz, komus w czyms; ogsow. czes. vadit
w srodku: Ale w zakonie Bozem wola przeszkadzac, ukr. vadyty szkodzic,
jego, i w zakonie jego be dzie myslic we sch. vaditi, scs. vaditi oskarzac (por.
dnie i w nocy [Pfl I, 17, 2]. D gram. przyim. lit. vadyti, vadnti nazywac; zwoywac,
warga
stind. vadati mowi). D rozwoj: polska
forma im. wadzacy z wtornym -Z - (po-
winno byc wadziacy) powstaa przez
analogie do formy cz. ter. wadze; postaci
odm. prostej im. (z wyjatkiem B. r. m.
wadzac) zaniky; formy odm. zoz. (wa-
dzacy) ulegy adiektywizacji w j. srpol.;
w stpol. czas. wadzic funkcjonowa row-
niez w zn. procesowac sie, szkodzic rzecz., ps. dekl. pierwotnie -i- (pozniej
komus, wspoczesnie jest juz wyrazem
przest.
warga (1) [RP] D zn. fad skorny
jedna z krawe dzi ust: Nie byo warg
u jej ge by [RP, 196, 35]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z. D etym. ps.
*vr ga nabrzmienie, wypukosc; w tym
zn. wyraz wyste puje tylko w j. pol.
(i dial. kasz.), w innych zn. zachowany
w cze sci j. sow. mac. vrga guz,
sek, serb., chorw. vrga guz od ude-
rzenia.
IW-G
wasz (7) [Ksw, Kgn, Sota, ZB] D zn.
zaim. przymiotny, dzierzawczy, ro-
dzajowy 1. o wasciwosciach, sta-
nach i funkcjach przysadzanych pod-
miotowi: Przymicie to powiedanie/
Przed wasze czesc, panny, panie! [Sota,
190, 110]. 2. o osobach zwia zanych
z podmiotem innymi stosunkami spo-
ecznymi czy mie dzyludzkimi niz po-
krewienstwo: Izci wasz pan, toc jest
nasz miy Kryst, s dalekich ci stron on
przydziec on k wam, a dalec on niczs
nie be dzie mieszka [Kgn II, 35, 7].
D formy tekstowe: waszego D., B. lp. r.
m., wasze B. lm. r. z., waszych D. lm. r.
m., waszy M. lm. r. m. D etym. pie. *u-
o-s-; ps. *vas} / rdzen zaimkowy
*vas- (D. zaimka *vy) + formant
dzierzawczy j}; ogsow. sc. vas, ros.
vas, sch. vas, scs. vas}. D rozwoj: ps.
*vasj} ? ps. *vas} ? stpol. vas; w
XVII w. w M. lm. r. m. -si ? -sy ? -si
podobnie jak w rzeczownikach typu
226
Woszi ? Woszy ? Wosi; w B. lp. r. z.
pierw. konc. -e
, ktora pod wpywem
odm. przymiotnikowej przesza w -a
(XIX w.).
JG
waz (2) [Kgn] D zn. gad ladowy:
Badzcie, dzie, tako madrzy, jakoc sa
wezewie madrzy [Kgn VI, 40, 5]. D gram.
-jo-) ? pol. dekl. m. D formy tekstowe:
waz M. lp. D etym. pie. *anghui- (lub
IS angu(h)i-) gad, zmija, robak; wcz.ps.
*angi- ? pzn.ps. *oz}; ogsow. czes.
przest. uzovka gad, waz, sc. uzovka
zaskroniec, duz. i guz. huz waz,
ukr. vuz zaskroniec, ros. uz zaskro-
niec, sowen. voz, scs. oz} (por. lit.
angis zmija, stprus. angis zmija,
ac. anguis waz, stwniem. unc
z ? stpol.
waz). D rozwoj: stpol. *vo
va
z ? srpol. voz; nagosowe [v] to
pierwotna spogoska protetyczna,
(podobna funkcje penio [h] w for-
mach duz. i guz.; koncowka -ewie
(w M. lm.) miaa zasie g regionalny
ponocnopolski.
IW-G
wczora (1) [Kgn] D zn. dnia poprzed-
niego: Alec wczora pewne wiesci sac
ony nam byy powiedziany [Kgn II, 35, 14].
D gram. przysow. D etym. ps. *v}cera,
D. ps. rzecz. *vecer{; ogsow. czes.
vcera, ros. vcera, sowen. vcera. D roz-
woj: wygosowe -j analogiczne do
dzisia-j, a to do form st. wyzszego
lepiej, gorzej.
D por. wieczor.
BT
wdowa (1) [LA] D zn. kobieta, ktorej
umar maz: Chowa siroty i wdowy
[LA, 173, 19]. D gram. zsubstantywizowa-
ny przym., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
h
D etym. pie. *uid eua odaczona od
me za od pie. *ueidh- oddalic, oda-
czyc; ps. *v}dova; ogsow. czes.
vdova, sc. vdova, ros. vdova, bug.
227
vdovca, scs. v}dova (por. ac. viduus
pozbawiony czegos, osierocony, ow-
dowiay, stind. vidhava wdowa, lit.
vidus pustka, stprus. widdewu,
goc. widuwo, niem. Witwe, ang. wi-
dow). D rozwoj: liczne derywaty przym.
i rzecz. w j. pol., np. wdowi zwiazany
z wdowa, fraz. wdowi grosz (bibl.)
niewielki datek skadany przez ko-
gos niezamoznego na jakis cel z po-
trzeby serca, lecz kosztem wyrzeczen,
w stpol. wdowie stado stan wdowi,
wdowine wasnosc wdowy lub opata
skadana na rzecz panujacego przy
powtornym zamazpojsciu wdowy sta-
nu chopskiego; w j. pol., podobnie
jak w innych je zykach indoeuropej-
skich, nazwa wdowiec powstaa jako
derywat do formy z. (por. niem. die
Wittwe der Wittwer, ang. widow
widower).
IW-G
wdyszec (1) [RP] D zn. odetchnac
z trudnoscia: Rzuce c sie
jako kot na
myszy,/ Az twe sirce cie zko wdyszy [RP,
197, 66]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo-
|| -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk.
h h
D etym. pie. *d ou- || *d eu- || *d u
unosic sie , proszyc, wiac, dmuchac;
oddychac, dyszec; ps. *v{dysati /
*dysati oddychac cie zko, z trudem;
ogsow. czes. dial. dyset, ros. dysat,
sch. udysati, scs. dysati. D rozwoj: ps.
*v{dysati ? stpol. *vdysaci ? stpol.,
srpol. vdysec (bezok. -ac ? -ec w wy-
niku analogii do czas. typu widziec);
w j. srpol. czas. wyszed z uzycia.
D por. duch, odetchnac.
we zob. w.
wetknac (1) [Sota] D zn. wbic, umo-
cowac: A mnogi idzie za sto,/ Sie dzie
za nim jako wo,/ Jakoby w ziemie
wetkna ko [Sota, 188, 21]. D gram. czas.,
ps. kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. II
wezrzec
-e
, -esz; dk. D etym. pie. *teuk- ude-
rzac, bic; ps. *v{t{knoti / *t{knoti
/ *t{kati; ogsow. czes. vetknouti
wsunac, wozyc, ros. votknut, sch.
tytnuti, scs. t{knoti (por. ot. tukstet
stukac, tuc, grec. tykos mot,
topor, teucho tkam). D rozwoj: ps.
*v{t{knoti ? stpol. *vetkna ci ? stpol.,
srpol. vetknoc; w j. stpol. takze w zn.
wsunac w cos oraz w zn. przen.
uporczywie patrzec na cos.
IS
wesele zob. wiesiele.
IW-G
wezwac (3) [Kgn, Sota, BZ] D zn.
polecic komus, by przyby: Jest <ci
on> by dwie babce wezwa [Kgn II, 37,
101]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e-
? pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
tekstowe: wezwan im. cz. przesz. bierny
M. lp. r. m., odm. prosta; wezwany im.
cz. przesz. bierny M. lp. r. m., odm.
zoz. D etym. ps. *v{z{vati / *z{vati
woac, przywoywac imieniem, nazy-
wac; ogsow. ros. vyzvat, chorw.
pozvati wezwac, scs. v{z{vati. D roz-
woj: ps. *v{z{vati ? stpol. *vezvaci ?
stpol. vezvac || vzvac ? srpol. vezvac;
h
-
w j. stpol. czas. funkcjonowa takze
w zn. zaprosic, zaproponowac udzia
w czyms, powoac do czegos,
zwrocic sie
o pomoc, nadac nazwe ,
nazwac.
D por. nazwac.
IS
wezwan zob. wezwac.
IS
wezwany zob. wezwac.
IS
IS wezrzec (1) [BZ] D zn. spojrzec,
popatrzec: Wezrza lepak Bog i rzek
AK [BZ, 71, 11]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; dk.
D etym. ps. *v{z}reti / *z}reti; ogsow.
czes. vejrit, stukr. vzozrety, scs.
v{z}reti spojrzec w gore. D rozwoj:
ps. *v{z}reti ? stpol. *vezreci ? stpol.
we
zewy
vezrec || vezrec || vejrec ? srpol. vezrec
|| vejrec ? npol. vejrec.
D por. uzrzec.
wezewy (1) [Kgn] D zn. we
zowy, taki
jak weza: Wtorec przyrodzenie jest to
wezewe [Kgn VI, 40, 11]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. przym. / wa z ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy
(/ ps. *az{). D rozwoj: wariantywnosc
-ev- po spg. mie kkich i stwardnia-
ych, -ov- po spg. twardych to stpol.
cecha regionalno-dialektalna (dzis
zachowana w niektorych gwarach
wlkp.).
D por. waz.
wiara (2) [Kgn, ZB] D zn. wyznanie,
religia: I na wiare krzescijanska jest ji
on by nawroci [Kgn VI, 40, 20]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
D formy tekstowe: wiary D. lp. D etym.
pie. przym. *uero prawdziwy, rzeczy-
wisty; ps. rzecz. *vera przeswiad-
czenie o prawdziwosci czegos; og-
sow. czes. vra religia, przekona-
nie, sc. viera wiara, ros. vera reli-
gia, doverije zaufanie, bug. vjara
wiara, scs. vera wiara (por. ac.
verus prawdziwy, niem. wahr, awest.
var wierzyc). D rozwoj: w j. pol. za-
choway sie dwa zn. podst. tego wyrazu
szersze nawiazujace do zn. pierwot-
nego przekonanie o prawdziwosci
czego, zwaszcza niedajacego sie udo-
wodnic empirycznie oraz zawe zone
gebokie przeswiadczenie o prawdzi-
wosci przekonan religijnych be dace
podstawa znaczenia zbior zasad, ob-
rze
dow i postaw religijnych, wyznanie,
religia; liczne fraz. i przys. z wyrazem
wiara, m.in. przyjmowac cos na wiare
przyjmowac cos bez dowodu, pole-
gajac na czyims sowie, robic cos
w dobrej wierze robic cos w przeko-
naniu o susznosci czegos, wiara gory
przenosi, ktos bez czci i wiary o kims
228
bez godnosci osobistej, zyc z kims na
wiare
zyc z kims bez slubu.
D por. wierny, wierzyc.
IS IW-G
wiatr (2) [Pfl, Ppu] D zn. prad, stru-
mien powietrza: Jenze rzuca wiatr od
oblicza ziemie [Pfl I, 17, 5]. D gram. rzecz.,
tekstowe: wiatr M. lp. D etym. pie.
*uetro ten, ktory wieje (/ pie. *ue-
wiac, dac); ps. *vetr{; ogsow.
czes. vtr, sc. vietor, ros. veter, ukr.
viter, bug. vetar, mac. veter (por. lit.
vetra burza, wichura, stprus. veho
wiatr, ot. vetra burza). D rozwoj:
HK liczne przys. i fraz. z tym wyrazem
w j. pol., m.in. kto sieje wiatr, zbiera
burze (bibl.), biednemu zawsze wiatr
(wieje) w oczy, przepe dzic kogos
w cztery wiatry, ubranie (palto) wiatrem
podszyte nie dosc ciepe, ne dzne
ubranie.
D por. powietrze.
IW-G
wiazac (1) [RsP] D zn. zobowiazywac,
nakadac jakies zobowiazanie: Jako
wiaza za trzydziesci grzywien rzeczy
i szescioro skota [RsP, 48, 23]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. II -e , -esz; ndk. D etym. pie.
*angh- waski, zwe zac; wiazac; ps.
*vezati wiazac / *ve zti wic, splesc;
ogsow. czes. vazat, sc. viazat, ros.
vjazat, ukr. vizaty, sch. vezati, mac.
veza, scs. vezati (por. lit. vyzti plesc,
ac. ango dusze ). D rozwoj: ps. *ve -
zati ? stpol. *va zaci ? stpol., srpol.
va
zac; w j. stpol. czas. funkcjonowa
rowniez w zn. kre powac kogos sznu-
rami, aczyc cos w jedna caosc,
owijajac sznurami oraz w zn. przen.
w wyr. wia zany czas, wia zane dni dni
niesadowe (dni, w ktore sad nie wy-
daje wyrokow).
D por. obiazac, przewiazac, uwie z-
nac, zwiazac.
IS
229
wiciezstwo (1) [Ksw] D zn. zwycie-
stwo: <Przez an>jea wicie zstwo
odzirzeli [Ksw I, 10, 10]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *vite g-}stvo ? ps. *vite z}stvo;
formacja wspordzenna z ps. *vite
(/ *vite g{) bohater, zwycie zca, tj.
ps. pozyczka germ. viking; ogsow.
czes. vtez zwycie zca, sc. vitaz zwy-
zca, guz. vicaz wasal, ros. vtjaz
cie
rycerz, sowen., serb., chorw. vitez
(por. stislandz. vkingr wiking). D roz-
zstvo ? stpol. vica
woj: stpol. vica sstvo
? stpol. vica sstvo ? srpol. (z)vyce stvo;
niezachowanie sie w j. pol. rzecz.
wiciadz, liczne przeobrazenia fonetycz-
ne wyrazu, powstanie we za morfolo-
gicznego sprzyjay jego leksykalizacji;
etym. spokrewniony witez rycerz to
pozniejsze zap. z j. wsch.sow.
wic (1) [Satyra] D zn. koko zelazne
lub skre cone z gae zi, suzace do po-
aczenia grzadziela puga z kokiem:
Zelazna wic doma sozy,/ A drzewiana
na pug wozy [Satyra, 191, 9]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -i- ? pol. dekl. z.
D etym. pie. *uei - skre cac, splatac;
ps. *vit} to, co sie zwija, skreca,
plecionka; ogsow. guz. wic ko-
owrotek, witka wic, duz. witka,
witwa wic, ros. vit plecionka,
vitok zwoj, serb., chorw. vtica ||
vtica ke
dzior, warkocz (por lit. vyts
rozga, ot. vtis rozga, ac. vitis
winna latorosl). D rozwoj: stpol. *vit
? stpol. vic; w j. stpol. rzecz. wic mia
zn. winorosl, witka, gaazka oraz
przen. rodzaj powrozu ze skre conych
gaazek; w lm. wici znak zarzadza-
jacy pogotowie wojenne w dawnej
Polsce ozowe witki lub pe ki powro-
zow rozsyano do rycerzy jako wezwa-
nie do stawienia sie na wyprawe
wojenna.
wieczny
widomy zob. widziec.
IS
widzac zob. widziec.
IS
widziec (19) [Ksw, Kgn, Sota, ZB, BZ,
Z } ZMB, RP] D zn. dostrzegac, zauwa-
zac: Widzcie wielikie Syna Bozego
przyjazni [Ksw IV, 12, 10]. I widzia Bog,
ize jest dobrze [BZ, 71, 14]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; ndk. D formy tekstowe: widza
cz. ter. lm. 3. os.; widziech aoryst lp.
1. os.; widomych im. cz. ter. bierny D.
lm. r. m., odm. zoz.; widza c im. cz. ter.
czynny B. lp. r. m., odm. prosta.
D etym. pie. *uei d- || *uoi d- || *uid-
widziec, wiedziec; ps. *videti /
*vid{ to, co widac ? wyglad ze-
wne trzny, powierzchownosc; ogsow.
czes. videt, sc. vidiet, ros. videt, ukr.
IW-G vydty, sch. vdjeti, bug. vidia, scs. videti
(por. lit. veizdeti, ot. viedet, ac. videre,
stind. vedo wzglad). D rozwoj: ps.
*videti ? stpol. *viZ eci ? stpol. viZ ec
|| viZ ic (-ec ? -ic pod wpywem czas.
typu mylic) ? srpol. viZ ec; im. cz. ter.
bierny (widomy) uleg w j. srpol. adiek-
tywizacji i znaczy dajacy sie widziec;
widzialny, jawny, np. widome slady;
B. im. cz. ter. czynny (widza c) prze-
szed w im. przysow. wspo.
D por. nawiedzic, wiedziec.
IS
wieczny (4) [Ksw, ZB] D zn. niemajacy
konca, ciagy: Wiecznemu ogniu prze-
sadzeni be da [ZB II, 32, 1]. Jidzie tobie
krol zbawiciel, izby nas ot wieczne
smirci zbawi [Ksw IV, 12, 1]. D gram.
przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
wiecznego D. lp. r. m., wieczne D. lp.
r. z. D etym. ps. *vec}n{(j}) (/
wcz.ps. *vek}n{(j})) / *vek{; ogsow.
czes. vecny, sc. vecny, ros. vecnyj,
ukr. vicnyj, bug. i mac. vecen, scs.
vec}n{.
D por. wiek, wiekuji.
IW-G HK
wieczor
wieczor (6) [BZ] D zn. cze
sc doby
zaraz po zachodzie sonca: I nazwa
jest swiatosc dniem, a cmy noca,
i uczyni wieczor, a z jutra dzien jeden
[BZ, 71, 7]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
? pol. dekl. m. D formy tekstowe:
wieczor M. lp., wieczora D. lp. D etym.
pie. *uekuspero dos. ku nocy, pora
przed noca; ps. vecer{; ogsow.
czes., sc. vecer, ros. vecer, ukr. vecir,
bug. vecer, scs. vecer{ (por. lit. vaka-
ras, ot. vakara, ac. vesper, grec. hes-
peros).
wiedziec (13) [Pfl, RsP, Sota, RP] D zn. wiekujego
byc swiadomym czegos; orientowac
sie
w czyms; zdawac sobie sprawe
z czegos: Gospodnie, da mi to wie-
dziec,/ Bych mog o tem cso powie-
dziec [Sota, 188, 1]. D gram. czas., ps.
kon. V atem. ? pol. kon. IV -em, -esz;
ndk. D formy tekstowe: wiem cz. ter. lp.
1. os.; wiemy lm. 1. os.; wiedz tr. rozk.
lp. 2. os. D etym. pie. *uei d- || *uoi d- ||
*uid- widziec, wiedziec; ps. *vedeti
/ *ved}, *veda cos znanego; og-
sow. czes. vedet, ros. vedat wie-
dziec, scs. vedeti (por grec. oda
wiem, ind. veda, vidmas wiem,
wiesz, stprus. waist wiedziec, goc.
wait wiem, niem. ich weiss wiem).
D rozwoj: ps. *vedeti ? stpol. *veZeci
? stpol., srpol. veZ ec.
D por. nawiedzic, niewiasta, widziec.
wiek (5) [Ksw, Pfl] D zn. wiecznosc:
Izby ty s nim na wieki wiekom krole-
wa [Ksw IV, 13, 49]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy
tekstowe: wieki B. lm., wiekom C. lm.
D etym. pie. *uei k- okazywac sie , wo ps. przym. *velij}, -a, -e wielki;
sia; ps. *vek{ sia, okazywanie siy,
zywotnosc, zdrowie, dugie zycie, w roznych znaczeniowo derywatach
lata zycia, dugi okres; ogsow.
czes. vek, sc. vek, ros. vek, ukr. vyk,
bug., mac. vek, scs. vek{, veka (por. lit.
230
vi~
ekas sia, zywotnosc, zycie, ot.
veikt, veicu przezwycie zac, pokony-
wac, ac. vinco, vincere zwycie zam,
zwycie zac). D rozwoj: dzisiejsze zn.
stulecie rozwine o sie
ze zn. dugi
okres, pod wpywem ac. aeternitas w
formule na wieki wiekow wyraz zyska
zn. rel. wiecznosc, czas sakralny
bez poczatku i konca, w ktorym trwa
Bog.
D por. wieczny, wiekuji.
IW-G
wiekuji (2) [Ksw] D zn. wieczny, wie-
IW-G kuisty: Jenze nie pamie taje
dobra
[Ksw II, 11, 29]. W tem to
miescie Korrozaim, w pi<e>k<le> wie-
kujem, sm<ir>tn<em grzesze zanu>rzo-
ne i utone o [Ksw IV, 12, 12]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. przym. utwo-
rzony od rzecz. wiek (/ ps. *vek{).
D rozwoj: w stpol. wyraz podniosy,
czesty w jezyku religijnym, tworzy
zwaszcza wyrazenia z zakresu frazeo-
logii chrzescijanskiej, np. stpol. wiekuje
wiesiele, wiekuji zywot, wiekuje odpo-
czywanie; dzis archaizm; w terminolo-
gii chrzescijanskiej wyste puje jedynie
najblizszy mu przym. wiekuisty, np.:
swiatosc wiekuista, wiekuiste szczescie,
wiekuista chwaa.
D por. wieczny, wiek.
HK
I wiele (2) [Sota] D zn. znaczna
liczba, ilosc, wartosc, rozmiar czegos;
IS mnostwo: Przetoc sto wielki swiebo-
da,/ Staje na nim piwo i woda,/ I k temu
mie so i chleb,/ I wiele jinych potrzeb
[Sota, 188, 11]. D gram. licz. nieokreslony.
D etym. ps. *vel}je bardzo duzo to
przysow. od zroznicowanego rodzajo-
rdzen ogsow. pozostaje w j. sow.
czes. velice, velmi wielce, ukr. velmy
wielce (w tym zn. tez vesma), ros.
velikij wielki, bug. velik wielki.
231
D rozwoj: w j. pol. upodabnia sie
do
liczebnikow dzie
ki: neutralizacji kate-
gorii liczby, wytworzeniu formy mos.
wielu (tylko w M., B., i W.), ustaleniu
typowych dla licz. koncowek fleksyj-
nych (pod wpywem licz. dwa) oraz
skadni z rzecz. rzadu w M., D., B.
i W., a zgody w C., N. i Msc.
AK
II wiele (3) [ZMB, RP, Satyra] D zn.
o nate zeniu, intensywnosci jakiejs
czynnosci: duzo, bardzo duzo: Gdy
sie
modli Bogu wiele [RP, 196, 23].
wielki
D etym. ps. *veleti przejawiac swoja
wole , chec ? rozkazywac / *vol{ ||
*vel{; ogsow. sc. velit dowodzic;
ros. velet przykazac, scs. veleti (por.
lit. pavelti chciec, ac. velle, niem.
wollen). D rozwoj: ps. *veleti ? stpol.
*veleci ? stpol., srpol. velic (-ec ? -ic
w wyniku analogii do czas. typu mylic,
pilic); w j. srpol. wyraz wyszed z uzycia.
D por. wiele, wieliki.
IS
wielik zob. wieliki.
HK

Chytrze bydla z pany kmiecie,/ Wiele wieliki, wielik, wielki (24) [Ksw, Kgn,
sie w jich siercu plecie [Satyra, 191, 2]. BZ, ZB, RP, LA, ZMB, Te cz, Sota] D zn.
D gram. przysow. D etym. ps. *vel}je, bardzo duzy, ogromny, liczny, po-
przysow. / ps. przym. *velij}, -a, -e tezny: Me drzec wieliki, mistrz wybra-
(adwerbizacja formy nijakiej); ogsow. ny [RP, 196, 20]. Ja wam dzisia wielikie
duz. wele bardzo duzo, ile, guz. wiesiele zjawiam [Kgn II, 35, 18]. Kazania
wjele bardzo duzo, chorw., serb. vele nie przestaja a cuda wielika czyni [ZB
bardzo dugo. I, 31, 10]. A mia barzo wielki dwor [LA
D por. I wiele. 173, 13]. Usyszycie moj zame tek,/ Jen
AK
mi sie <z>sta w Wielki Piatek [ZMB, 180,
wielebnosc (1) [LA] D zn. oznaka czci 4]. D gram. przym., odm. zoz. (wielkie,
oraz szacunku: Chowa je na wieleb- wielki), odm. prosta (wielika). D formy
nosci i na krasie [LA, 173, 17]. D gram. tekstowe: np. wieliki M., B. lp. r. m.,
rzecz., pol. dekl. z., odmiana wedug wielkiego D. lp. r. m., wielkiemu C. lp.
ps. paradygmatu -i-. D etym. wyraz r. m., wieliki W. lp. r. m., wielikich D.
o genezie zach.sow.; derywat od nie- lm. r. m., wielikiej D. lp. r. z., wielka B.
zachowanego w j. pol. rzecz. *vel}ba || lp. r. z., wielikie B. lm. r. z., wielikie M.,
*veleba wspaniaosc / ps. przym. B. lp. r. n., odm. zoz., wielicy B. lpdw.
*vel}(j}) wielki; por. czes. veleba, r. z., wielika B. lm. r. n. odm. prostej.
velebnost wielebnosc, stczes. velba D etym. ps. *velik{(j}) bardzo duzy,
majestat, sc. veleba wspaniaosc. wielki / *vel}j}; ogsow. czes. ve-
D rozwoj: obecnie wyraz zachowany liky, sc. velky, ros. velkij, sch. velik, scs.
w wyrazeniu (wasza, jego) wielebnosc velik{. D rozwoj: juz w stpol. wieliki ||
forma zwracania sie do wyzszych du- wielki, takze z udzwie cznieniem wieligi
chownych oraz osoba, ktorej ten tytu || wielgi, postac krotsza bez -i- wiaze
przysuguje. sie prawdopodobnie z zanikiem po-
D por. wieliki, wielki.
IW-G
akcentowej sam. po ustabilizowa-
niu sie akcentu inicjalnego; dawna
wielic (1) [RP] D zn. rozkazywac,
postac z -i- zachowaa sie w nazwie
nakazywac Ostan tego wszech, tobie
Wieliczka.
wiele,/ Przez dzie ki kaznia rozdziele HK
[RP, 197, 73]. D gram. czas., ps. kon. IV wielki zob. wieliki.
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e
, -isz; ndk. HK
wielmi
wielmi (3) [Ksw, Sota, RP] D zn. bar-
dzo, znacznie, wielce: I zmowi Syn
Bozy sowa wielmi znamienita [Ksw II,
11, 4]. Chce sie sam posadzic wyzej,/
Potem sie dzie wielmi nizej [Sota, 189,
42]. Uzrza czowieka nagiego,/ Przy-
rodzenia niewiesciego,/ Obraza wielmi
skaradego [RP, 196, 27]. D gram. przy-
sow. D etym. prawdopodobnie N. lm.
r. m. i r. n. odm. prostej ps. przym.
*vel}; ogsow. czes. velmi szanow-
ny, sc. velmi wielce, ukr. velmi,
scs. vel}mi bardzo. D rozwoj: tylko
w tekstach stpol.
D por. wieliki, wielki.
wieloryb (1) [BZ] D zn. wielka morska
ryba: I stworzy Bog wieloryby [BZ, 71,
30]. D gram. rzecz., pol. dekl. m. D etym.
wyraz o genezie zach.sow.; zozenie
utworzone z wyrazow rodzimych
wieli (/ ps. *vel}j}) + -o- + ryba;
wyraz powsta jako cze sciowa kalka
srwniem. walvisch (por. niem. Walfisch
wieloryb); czon wal be dacy samo-
dzielna nazwa wieloryba skojarzono
na podstawie podobienstwa brzmie-
niowego ze stpol. wieli; czon drugi
oddano w j. pol. forma ryb, pochodna
od rzecz. r. z. ryba; por. czes. velryba,
sc. velryba, guz. wjelryba, wieleryb.
D rozwoj: w j. stpol. takze postac
oboczna wieleryb z regularnym warian-
tem fonetycznym interfiksu -e- po te-
macie mie kkim.
IW-G
wieprz (1) [ZB] D zn. samiec swini:
A zatym uzrzeli wilka, a on wieprza
niesie [ZB II, 31, 18]. D gram. rzecz.,
zasie
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m. D etym.
pie. *u ep(e)r-o-s (niepewne); ps.
*vepr}; ogsow. czes. vepr swinia,
wieprz, guz. wjapr, duz. japs, ukr.
vepr wieprz, dzik, ros. verpr dzik,
scs. vepr} wieprz, dzik (por. ot.
vepris wieprz, ac. aper dzik, niem.
232
Eber dzik, odyniec). D rozwoj: stpol.
vepr ? srpol. vepr; w j. stpol. wyraz ten
wyste powa tez w zn. dzik.
IW-G
wiernie (1) [ZMB] D zn. rzetelnie,
niezawodnie, z zachowaniem wiary:
A wszakom cie , Synku miy, w swem
siercu nosia,/ A takiez tobie wiernie
suzya [ZMB, 180, 17]. D gram. przysow.
D etym. pierwotnie Msc. lp. r. n. odm.
prostej ps. przym. *ver}n{; jako przym.
- ogsow.
D zob. wierny.
BT
wierny (2) [Kgn] D zn. wierzacy, gorli-
wy wyznawca religii chrzescijanskiej:
BT
Pozadali sa wierni krzescijani przy-
szcia jego [Kgn II, 35, 5]. Tym to wiernym
krzescijanom przyniesiony [Kgn II, 35, 2].
D gram. przym., odm. zoz. D etym. ps.
*ver}n{(j}) prawdziwy, rzeczywisty
/ *vera; ogsow. czes. verny, ros.
vernyj, scs. ver}n{.
D por. wiara.
HK
wierzacy zob. wierzyc.
IS
wierzyc (3) [Kgn, ZB, Ppu] D zn. byc
przekonanym o prawdziwosci czegos:
W to by wierzy, izec Maryja miaac
jest ona syna porodzic <bya> a dzie-
wica zostac [Kgn II, 37, 99]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; ndk. D formy tekstowe: wierza
cz. ter. lm. 3. os.; wierza cym im. cz. ter.
czynny C. lm. r. m., odm. zoz. D etym.
ps. *veriti / *vera przekonanie, ze
cos jest prawda; pewnosc; ogsow.
czes. verit, guz. veric, ros. verit, br.
veryc, bug. vjarvam, scs. veriti. D rozwoj:
ps. *veriti ? stpol. *verici ? stpol.,
srpol. veryc; juz w j. stpol. wyraz wy-
stepowa najcze sciej w zn. byc przeko-
nanym o istnieniu Boga (bostwa) oraz
pokadac w kims nadzieje , powie-
rzac cos komus, zwierzac sie komus.
D por. wiara, wiernie, wierny.
IS
233
wiesiele (4) [Kgn, ZMB, Sota] D zn.
1. radosc, zadowolenie: O, anjele
Gabryjele,/ Gdzie jest ono twe wesele,/
Cozes mi go obiecowa tako barzo
wiele [ZMB, 180, 27]. 2. uczta, radosna
uroczystosc, zabawa: Boc paniami stoji
wiesiele [Sota, 190, 85]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D formy
tekstowe: wiesiele B. lp. D etym. pie.
*ues- dobry, zdrowy; ps. *vesel}je
radosc, rzecz. abstrakcyjny utworzo-
ny sufiksem *-}je od przym. *vesel{
radosny; ogsow. czes. vesel ra-
dosc, vesele wesoo, veselka wese-
le, br. vjaselije, vesjaosc wesele,
radosc, ros. vesele, vesjoost weso-
osc, bug. veselost, veselie wesoosc,
scs. vesel}je radosc (por. stprus.
wessals, ot. ve sels zdrowy, dobry).
D rozwoj: stpol. vesele ? stpol., srpol.
vesele; stwardnienie [v ? v] i [s ? s]
pod wpywem wymowy czeskiej; zmiana
[l ? l] zwiazana z srpol. neutralizacja
historycznego [l]; stpol. zn. radosna
uroczystosc w srpol. ulego zwe zeniu
(radosna) uroczystosc z okazji za-
slubin, poswiadczone od XVI w.,
w stpol. poswiadczone w wyrazeniu wie-
siele swadziebne.
D por. wiesielic sie .
wiesielic sie (3) [Pfl, Kgn, Ppu]
cieszyc sie , radowac sie ; okazywac
uczucie radosci: Suzcie Bogu w stra-
sze, i wiesielcie sie jemu se drzenim
[Pfl II, 17, 11]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e , -isz; ndk.
D etym. ps. *veseliti (se ) / *vesel{ we-
soy, radosny; ogsow. czes. veselit se,
ros. veselitsja, bug. vesela se, scs. veseliti
se. D rozwoj: ps. *veseliti se ? stpol.
*veselici se
? stpol. veselic se
|| veselic
se
|| veselic se (pod wpywem czes.
w XV w. dochodzi do depalatalizacji
spg. v ? v, s ? s) ? srpol. veselic se
D por. wiesio, wiesiele.
II wiesc
wiesio (1) [Sota] D zn. wesoy, rados-
ny: Z jutra wiesio nikt nie be dzie
[Sota, 188, 14]. D gram. przym., odm.
prosta. D etym. pie. *ues- dobry
(por. ot. vesels zdrowy, cay, nieu-
szkodzony) ? ps. *vesel{ wesoy,
radosny; ogsow. czes. vesely, ros.
vesolyj, scs. vesel{. D rozwoj: wiesio to
regularny kontynuant ps. *vesel{ w od-
mianie prostej (przegos polski e ? o,
zanik wygosowego jeru, wzduzenie
zaste pcze o ? o), stwardnienie spg.
v, s pod wpywem czeskim w XVI w.;
dzis wesoy (z dawnej odmiany zoz.) ||
weso (relikt odmiany prostej).
D por. wiesiele.
HK
wiesc (2) [Kgn] D zn. wiadomosc: Ize
jakoc dzisia dobre wiesci i dobre no-
winy sac byy ony tym to wiern<y>m
krzescijanom przyniesiony [Kgn II, 35, 2].
D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ? pol.
dekl. z. D etym. pie. *uoi d-ti-; wcz.ps.
*vedt} ? pzn.ps. *vest} wiedza,
wiadomosc; ogsow. czes. przest.
vest || vest, czes. zvest, sc. zvest, ros.
vest, ukr. zvistka, mac. vest, sch. v(j)est
(por. stind. vitti wiedza, awest. visti
wiedza). D rozwoj: stpol. *vest ?
IW-G stpol. i srpol. vesc; w j. stpol. wyraz
D zn.
wyste powa w zn. pogoska, obmo-
wa, legenda, podanie.
D por. wiedziec.
IW-G
II wiesc (3) [RsP, RsK] D zn. 1. prowa-
dzic na rozprawe w sadzie, dowodzic
do sadu (o swiadkach i oskarzonych):
Czso Piotrek wiod swiadki przeciwo
Wie cencewi to je wiod za prawa
rzecza [RsP, 45, 39]. 2. prowadzic,
kierowac: Jako w Jedlcy byo nie-
miecskie prawo, ale sgina przywilej
[RsK, 48, 24]. D gram. czas., ps. kon. I -o-
. || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; ndk.
h
D etym. pie. *ued - prowadzic; ps.
IS *vesti / *vedti; ogsow. czes. vest,
I wie
c 234
ros. vest, bug. veda, scs. vesti (por. lit.
vesti prowadzic, kierowac; zenic sie,
grec. hedna dary slubne, ind. wadhu
oblubienica, niem. wittum wiano).
D rozwoj: ps. *vesti ? stpol. *vesci ?
stpol., srpol. vesc.
D por. dowiesc, otwadzenie, otwodzic,
przywiesc, przywodzic, wywiesc.
I wiec, wiecci (6) [Kgn, Sota, LA]
D zn. spojnik wprowadzajacy zdania:
1. wynikowe: Nie mia po sobie
zadnego podu:/ Wiecci je li Boga
prosic,/ Aby je tym darowa [LA, 173,
29]. 2. a
czne i, a, i wasnie: U wody
sie
poczyna czesc;/ Drzewiej niz gdy
sie
da jesc,/ Tedy <j>a na rece daja,/ Tu
sie
wie c starszy poznaja [Sota, 189, 59].
D etym. ps. *ve te wiecej, przysow.
/ przym. *ve t}j} wiekszy; jako
przysow. ogsow. czes. vc(e) wie -
cej, bardziej, sc. viac, viacej, strus.
vjace wie cej, scs. ve ste wiecej;
wtorne przeksztacenie w spojnik
w niewielu j. sow. sch. ve c ale,
lecz, sw. vec juz. D rozwoj: gownie ny psow, zamieszkujacy lasy: A zatym
polska zmiana zn. i funkcji: przym. ?
przysow. ? spojnik (kontekstowo tez
part.); spojnik wie c powsta w wyniku
skrocenia stpol. przysow. wie ce dalej,
wiecej.
D por. II wie c, -ci.
II wiec, wiecci (13) [Kgn] D zn. part.
ekspresywna jako wzmocnienie innego
wskaznika zespolenia, np. a tedy, a ta-
ko, a: Ize gdyz sie
on chce odmodzic,
tedyc wie
c on je gorzkie korzenie, a po-
tem wie c on wlezie w dure ciasna,
a tako wie c on tamo s siebie stara
skore se<j>mie [Kgn VI, 40, 12].
D zob. I wie c, wiecci, -ci.
wiecci zob. I wiec, II wiec.
wiecej (1) [ZB] D zn. o wie kszej
liczbie, liczebnosci: Ci jisci owcy
(...) powiedzieli swemu starzejszemu,
jenze przyczyniw wie cej panostwa [ZB I,
31, 2]. D gram. przysow., st. wyzszy od
duzo. D etym. ps. *ve te, przysow. /
przym. *ve t}; ogsow. czes. vic(e),
strus. vjace, scs. veste; wygosowe -j
pochodzi z form stopnia wyzszego
przysowka (podobnie wczoraj, lepiej,
IS
gorzej), powstaego z formy kompara-
tywnej przym. r. m.
D por. nawie ce, wiecszy, I, II wiec.
BT
wiecszy (2) [BZ, RP] D zn. wie
kszy:
Swiato wie
csze, aby dniu swiecio [BZ,
71, 24]. Gospodzinie wszechmogacy,/
Nade wszytko stworzenie wie cszy [RP,
195, 2]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. stopien wyzszy przym. wielki
(/ ps. *velik{(j}). D rozwoj: w stpol.
wie
cszy || wie
tszy, w XVII w. upow-
szechnia sie
forma wiekszy, wypierajac
pozostae.
D por. wieliki, wielki, wie
c.
HK
wilk (1) [ZB] D zn. drapieznik z rodzi-
uzrzeli wilka, a on wieprza zasie niesie
[ZB II, 31, 18]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o-
? pol. dekl. m. D etym. pie. *ulkuo-s ?
ps. *vl k{; ogsow. czes., sc. vlk, ros,
ukr. volk, mac. volk, bug. valk (por. lit.
~
AK vlkas, goc. wulfs, niem. Wolf, ac.
lupus, grec. lykos).
IW-G
wia (2) [ZB, RP] D zn. kuglarz, we d-
rowny aktor i sztukmistrz, bazen; gu-
piec: Swie ty Bazej jemu rzek: Wio
[ZB II, 32, 27]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a-
? pol. dekl. mieszana. D formy teksto-
we: wia M. lp. D etym. pie. *uei - wic;
ps. *vil-a; formacje kontynuujace ps.
AK rdzen *vil- poswiadczone w cze sci
j. sow. chorw. vla rusaka, nimfa,
AK mac. vila nimfa, rusaka, czes. vilny
lubiezny, bug. vilneja szaleje.
D rozwoj: w zrodach cerkiewnych po-
235
swiadczony od XI w. w zn. nimfa;
w j. zach.sow. przybra zn. ten, kto
postrada zmysy, w j. pd.sow. ten,
ktory odbiera zmysy, czaruje; wyraz
wyszed z uzycia w j. srpol.
IW-G
wina (3) [ZMB, KS, RsK] D zn. 1. wy-
kroczenie, naruszenie prawa swieckie-
go, przestepstwo, niestosowanie sie do
nakazow i zakazow religijnych: Nie
bedac w zadnej winie [ZMB, 180, 36].
2. w wyrazeniu bez || przez winy bez-
prawnie, niesusznie: A o to niej
przez prawa i przez winy kla [RsK, 48,
14]. D gram. rzecz., ps. dekl. -a- ? pol.
dekl. z. D etym. pie. *uei - gonic, sci-
gac; ps. *vina; ogsow. czes., sc.
vina, ros. vina, br. vina, bug., mac.
vina, scs. vina (por. lit. vaina bad,
~ lp. D etym. pie. *uers- || *urs- wznie-
wada, ot. vana wina, bad, ac.
vitium bad, wada). D rozwoj: wyraz
wyste powa w licznych sterminologi-
zowanych wyrazeniach, np. niestana
wina kara za niestawienie sie do
sadu, osadzona wina kara pienie zna
zasadzona przez sad, pokupna wina
kara sadowa nakadana na strone
procesowa, wina przyganna kara za
obraze itp.
D por. winny, wojna, winowac.
IW-G
winny (1) [RsP] D zn. nalezny, nale-
zacy sie
: Czso Toma winne pieniadze
poozy [RsP, 45, 34]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. ps. *vin}n{(j}) /
*vina; ogsow. czes., sc. vinny, br.
vnny, ukr. vynnyj, bug. vinoven. D roz-
woj: w j. pol. zachowaa sie forma
prosta tego przym. winien (/ *vin}n{-
wokalizacja jeru mocnego i zanik jeru
sabego).
D por. wina.
winowac
winowat (2) [RsP] D zn. duzny, winny,
tu: o zobowiazaniu pienieznym: Jako
wisac
jest moj pan nie winowat Sukowi trzy-
naccie grzywien [RsP, 44, 8]. D gram. im. cz.
przesz. bierny, odm. prosta. D etym. im.
od czas. *vinovati oskarzac, obwiniac
/ *vina przewinienie, bad; to co
powoduje ze skutki; ogsow. guz.
winowaty, ros. vinovat, vinovatyj, br.
vinavaty, bug. vinoven. D rozwoj: dzis
archaizm, podobnie jak motywujacy go
czas. winowac.
D por. wina, winny.
HK
winowat zob. winowac.
IS
wirzch (2) [Park] D zn. gorna cze
sc
czegos: Nie pisz wirzchu okragego,/
Piszac Bartka zbawionego [Park, 108, 11].
D gram. rzecz. ps. dekl. -u- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: wirzchem N.
sienie; ps. *vrX {; ogsow. czes., sc.
vrch, ros. verch, bug. vrach, scs. vr{X {
(por. lit. virsus wierzchnia cze sc,
orm. veru wysoki). D rozwoj: stpol.
virX || virX ? srpol. verX || verX ; forma
verX do dzis zachowana w gwarze
podhalanskiej, por. np. Kasprowy
Wierch, Czerwone Wierchy.
IW-G
wisac (1) [ZMB] D zn. zwisac, opadac
swobodnie w do: Twoja gowa krzy-
wo wisa, te c bych ja podpara [ZMB, 180,
22]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
D etym. pie. *uei - wic; skre
cac ?
*uei p- kre
cic, koysac sie
; ps. *visati
/ *viseti wisiec; ogsow. czes. viset
wisiec, ros. viset, svisat zwisac,
chorw. visjet, scs. viseti wisiec, visati
wisac (por. lit. atvpi zwisac,
stwniem. weibon koysac, stind. ve-
pate trzesie sie ). D rozwoj: ps. *visati
? stpol. *visaci ? stpol., srpol. visac;
HK
w j. srpol. wyraz wyszed z uzycia (por.
zwisac).
D por. wic.
IS
wisz 236

wisz (1) [RP] D zn. roslinnosc poras- ndk. D etym. pie. *uelk- ciagnac; ps.

tajaca mokre aki, na brzegach rzek, *velkti ? *vleci || *voloci || vlesti;
jezior: Ma kosa wisz, trawe siecze,/ ogsow. czes. vlec vleku, ros. voloc,
Przed nia nikt nie uciecze [RP, 197, 79]. voloku, sch. vleci, vlecm, scs. vlesti, vle-
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. ko (por. lit. vilkti, grec. helko ciagne ,
dekl. m. D etym. ps. *vis}; wyraz var3 k- ciagnac, niem. walken ugnia-
zachowany w j. pol., sowen. i niekto- tac). D rozwoj: zach.sow. *vleci ?
rych dial. wsch.sow. strus. vis}, so- stpol. *vlec ? stpol., srpol. vlec.
IS
wen. v^s; byc moze spokrewniony ze
stprus. wissene, norw. v^ ise mioteka. wlezc (1) [Kgn] D zn. wpeznac, wsu-
D rozwoj: wyraz poswiadczony w gwa- nac sie do wewnatrz: Wtorec przy-
rach vis sitowie (Kujawy), tatarak rodzenie jest to we zewe, ize gdyz sie
(Sandomierskie, Radomskie); w daw- on chce odmodzic (...) a potem wie c
nej polszczyznie skadnik przys. i fraz., on wlezie w dure ciasna [Kgn VI, 40, 13].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
np. Jaowe role, ke dy tylko wisze i kakole
(Szymon Budny XVI w.), tona c, apa- stpol. kon. I -e , -esz; dk. D etym. pie.
*legh- niski; pezac po ziemi; ps.
my sie wiszu (Jakub Wujek XVI w.),
*v{lezti / *lezti pezac; ogsow.
w nazwisku Wiszowaty poswiadczony
czes. vlezt, ros. vlezt, mac. vleze, scs.
przym. derywat od wisz.
IW-G v{lesti (por. ot. l~ ezet isc powoli,
wkupienie (1) [RsK] D zn. kupienie,
stprus. lse peza, czoga, stislandz.
wykupienie: Tej niwie Albertus nie lagr- niski, ang. low niski). D roz-
woj: ps. *v{lezti ? stpol. *vlezci ?
by nigdy gospodzien po wkupieniu az
stpol. vlezc ? srpol. vlezc.
do tych miast [RsK, 48, 20]. D gram. rzecz.,
D por. nalezc.
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym. IS
ps. *v{-kup-j-en}je; rzecz. od czas. ps. wadnac (1) [BZ] D zn. miec zdolnosci
*v{kupiti, *kupiti / goc. kaupon wadania soba, ruszac sie: I wszemu
handlowac; ogsow. czes. vykoupit stworzeniu na ziemi, jez to soba
(se), sc. vykupit, ros. vykupit, br. wadnie [BZ, 72, 54]. D gram. czas., ps.
padkupicca wkupic sie , bug, odkup- kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. I -e ,
vane wykup (por. stwniem. kouffen, -esz; dk. D etym. ps. *voldnoti (/
niem. kaufen, ac. caupo, cauponis *voldati) ? *vlodnoti || *volodnoti ||
szynkarz). D rozwoj: stpol. vkupene *vladnoti; ogsow. czes. vladnout,
? srpol. fkupene; w tym zn. rzecz. ukr. volodty, scs. vladnoti. D rozwoj:
wkupienie (podobnie jak czas. wkupic) zach.sow. *vlodnoti ? stpol. *vod-
wyszed z uzycia, zachowa sie czas. naci ? stpol. vodna c ? vadna c
zwrotny wkupic sie , np. w zwrocie (grupa va od XV w. pod wpywem
wkupic sie
w czyjes aski, oraz pochod- czeskim) ? srpol. vadnoc.
ny do niego rzecz. nazwa czynnosci. D por. wodac.
D por. kupic. IS
IW-G wodac (1) [Pfl, Ppu] D zn. rzadzic,
wlec (1) [Tecz] D zn. ciagnac, prze- panowac: Wodac be dziesz nad nimi
suwac: Zabiwszy, rynna ji wlekli, na w mietle zelaznej [Pfl II, 17, 15]. D gram.
wschod nogi wozyli,/ Z tego mu ganbe czas., ps. kon. III -jo- || -je- (1. os. lp.
czynili [Tecz, 193, 10]. D gram. czas., ps. cz. ter. wodze) ? pol. kon. IV -am,
kon. I -o- || -e- ? pol. kon. I -e , -esz; -asz; ndk. D etym. pie. *ual- || ualdh-

237
byc silnym; ps. *voldati ? *vlodati
|| *volodati || *vladati (czas. iter. do
ps. *volsti); ogsow. stczes. vladati,
strus. volodet, chorw. vladati, scs.
vladati (por. ac. valere byc silnym,
hiszp. valer miec wartosc, valiente
dzielny, odwazny, toch. B. walo
krol, stirl. faln- panowac). D roz-
woj: zach.sow. *vlodati ? stpol. *vo-
daci ? stpol. vodac ? vadac (od
XV w. pod wpywem czes.) ? srpol.
vadac; juz w j. stpol. gownym zn. byo
rzadzic, poza tym wyraz funkcjono-
wa w zn. zarzadzac; byc wascicie-
lem oraz troszczyc sie o cos.
D por. wadnac, wadanie.
wodanie (1) [Ksw] D zn. wadza,
rzady, panowanie: Dam was i w jich
wodanie [Ksw I, 10, 24]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *voldan}je; derywat od czas. ps.
*voldati wadac czyms. D rozwoj:
stpol. *vodane ? srpol. vodane ?
vadanie; zmiana postaci brzmieniowej
grupy vo- ? va- pod wpywem j. czes.;
nasilenie form z wtornym -a- od XV w.
D por. wodac, wadnac.
wostowy (1) [RsP] D zn. dotyczacy
Wosta, nalezacy do Wosta: Jako to
swiacze
, co Mikoaj rani Wostowego
<si>estrzynca [RsP, 45, 45] . D gram.
przym., odm. zoz. D etym. przym. od
imienia stpol. Wost skroconej formy
Woscibora lub Wosciwoja; dwuczo-
nowe imie meskie zozone, z pierw-
szym czonem wosc pote ga, drugim
bor- / *boriti walczyc lub woj.
wozyc (4) [Sota, ZB, Tecz, Satyra] D zn.
umiescic na kims, na czyms; naozyc
na kogos, na cos: Re ke swa dziecie
na gowe wozy [ZB, 31, 14]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e
, -isz; dk. D formy tekstowe: wozy
cz. przysz. lp. 3. os.; wozyli cz. przesz.
wojna
lm. 3. os. r. m. D etym. ps. *v{loziti /
*loziti kasc; ogsow. czes. vlozit,
ros. vlozt, mac. vlozi, scs. naloziti
(brak formy z przedr. v{-). D rozwoj:
ps. *v{loziti ? stpol. *vozici ? stpol.,
srpol. vozyc.
D por. lec, oze, poozyc, zalec.
IS
woda (4) [Pfl, Ppu, BZ, Sota] D zn.
1. przezroczysta, bezbarwna ciecz,
suzaca takze jako napoj: Zgromadz-
cie sie wody, jez to pod niebem sa,
w miasto jedno [BZ, 71, 12]. Staje na nim
piwo i woda [Sota, 188, 12]. 2. potok,
rzeka lub jezioro, staw: A be dzie jako
drzewo, jez szczepiono jest podug
IS
ciekacych wod [Pfl I, 17, 3]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
D etym. pie. *ued-r-||*ued-n-, zbior.
*uedo
r, *uodr; ps. *voda; ogsow.
czes. voda, ros. voda, scs. voda (por.
m.in. lit. wanduo i unduo, prus. wun-
dan i unds, goc. wato, niem. Wasser,
grec. hydor). D rozwoj: bogata rodzina
wyrazowa, m.in. wodny, wodzian, wo-
docia g, powodz, wodka (wyraz z pol-
skiego powe drowa na Rus); fraz.
IW-G i przys. wode mierzyc yzka
, rzeszotem,
sitkiem wykonywac czynnosc bezsen-
sowna, dziesia ta woda po kisielu
o dalekim pokrewienstwie lub luz-
nym zwiazku z czyms.
IW-G
wojenny (1) [KS] D zn. majacy zwia-
zek z wojna: Aby puszek, cwirdzy
alibo wojennej strozej sie uwiarowali
[KS, 124, 7]. D gram. przym., odm. zoz.
D etym. ps. *voj}n{n{(j}) / *voj}na;
HK ogsow. ros. vojennyj, br. vajennyj,
scs. voj}n{n{.
D por. wojna.
HK
ci
wojna (1) [KS] D zn. wojsko: Paknieli
tacy dalej w naszej wojnie be da
nalezieni przez podkomorzego [KS,
124, 15]. D gram. rzecz., zsubstantywizo-
wojska
wany przym., ps. dekl. -a- ? pol. dekl.
z. D etym. pie. *uei - scigac cos, gonic,
zdazac ku czemus; ps. *voj}na wal-
ka; (pierwotny przym. ps. *voj}n{,
-a, -o zwiazany z walka / ps. *voj}
boj, wojsko, wojownik z pierwotne-
go zn. sciganie, gonienie i ten, kto-
ry sciga); ogsow. czes. vojna wal-
ka, kotnia, spor, ros. vojna wojna,
walka, bug. vojna wojna (por. lit.
vyti, veju pedzic, gonic, doganiac,
wic, stind. veti, vayati sciga, stw-
niem. weidon polowac). D rozwoj:
w j. stpol. wyraz wystepowa w szeregu
zn., m.in. wyprawa wojenna, obo-
wiazek suzby wojskowej, bitwa,
walka, przemoc.
D por. wina, wojska.
IW-G
wojska (1) [KS] D zn. ogo zonierzy:
Niektorzy z naszych slachcicow (...) ni
pod czyja choragwia z naszej wojski
stanowic sie obykli (...), aby (...) alibo
wojennej strozej sie uwiarowali [KS, 124,
6]. D gram. rzecz., zsubstantywizowany
przym., ps. dekl. -a- ? pol. dekl. z.
D etym. ps. *voj}ska pierwotnie forma
r. z. rzeczownikowej odmiany przym.,
*voj}sk{ r. m. nalezacy do wojowni-
kow / ps.*voj} boj, wojsko, wo-
jownik; ogsow. czes. vojsko woj-
sko, strus. voisk{, ros. vojsko, scs.
vojska, serb., chorw. vojska. D rozwoj:
stpol. vojska (r. z.) || vojsko (r. n.);
w j. stpol. i srpol. takze w zn. cizba,
tum; przys. i fraz. daw. Chcesz swia-
ta uzyc, idz w wojsku suzyc lub Kto
chce biedy uzyc, niech pojdzie do
wojska suzyc, hist. wojsko kwarciane
stae wojsko zacie zne utrzymywane
z czwartej cze sci dochodu (kwarty)
z dobr krolewskich.
D por. wojna, wina.
IW-G
wola (2) [Pfl, Ppu] D zn. upodobanie
w czyms: Ale w zakonie Bozem
238
wola jego [Pfl I, 17, 2]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -ja- ? pol. dekl. z. D etym.
pie. *uel- || uol- pragnac || prag-
nienie; wcz.ps. *volja ? pzn.ps.
vola wolnosc, wybor, pragnienie;
ogsow. czes. vule wola, ros., ukr.
vola wola, moc, wadza, wolnosc,
serb., chorw. volja (por. lit. valia
wola, stwniem. wala wybor, niem.
Wahl, stind. varah pragnienie, wy-
bor). D rozwoj: stpol. vola ? srpol.
vola; w j. stpol. rzecz. wyksztaci kilka
zn., m.in. samodzielna decyzja, posta-
nowienie, wybor, zyczenie, po-
lecenie, zadanie co do poste powania
innej osoby, zwolnienie na pewien
czas od obowiazkow wobec wasciciela
ziemi, czyli tzw. wolnizna, oraz miejsce,
gdzie takie zwolnienie obowiazuje;
to ostatnie zn. utrwalone w nazwach
miejscowych Wola, Wolka, Wolnica.
D por. zwalac, zwolena.
IW-G
wo (3) [Ksw, RsP, Sota] D zn. kastro-
wany samiec krowy: Co ukradzion
Gerwartowi wo, tego Staszek uzytka
nie ma [RsP, 45, 54]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -u- ? pol. dekl. m. D formy
tekstowe: woem N. lp. D etym. ps.
*vol{; ogsow. czes. vul, ros. vol,
bug. vol, scs. vol{. D rozwoj: stpol. vo
? srpol. vo; rzecz. do dzis zachowuje
w D. lp. ps. koncowke -u.
D por. woek.
IW-G
woac (2) [ZB] D zn. wzywac, przy-
woywac: Bazeju, wynidzi, woa cie
[ZB I, 31, 6]. D gram. czas., ps.
ksiaze
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV -am,
-asz; ndk. D etym. ps. *volati odzywac
sie gosno ? wzywac kogos; ogsow.
czes. volat, strus. volat, scs. volati (por.
ot. valoda je zyk, mowa). D rozwoj:
ps. *volati ? stpol. *voaci ? stpol.,
srpol. voac; w j. stpol. funkcjonowao
jeszcze daw. zn. wydawac krzyk,
239
gosno mowic.
IS
woek (2) [Kgn, Satyra] D zn. pot.
kastrowany samiec krowy, wo: Boc
sie zda jako pra<wy> woek,/ Alec
jest chytrzy pachoek [Satyra, 191, 25].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: wokowi C.
lp. D etym. ps. *vol-{k{; pot. lub
pieszcz. o wole, formacja utworzona
formantem -ek (/ ps. *-{k{) od
rzecz. wo.
D por. wo.
IW-G
wposrzod (1) [BZ] D zn. wsrod, w,
wewnatrz, mie dzy: Badz stworzenie
wposrzod wod [BZ, 71, 8] . D gram.
przyim. rzadzacy D. D etym. przyim.
wtorny, forma wyjatkowa, kontamina-
cja przyim. wsrzod (lub w) oraz po-
srzod; samo posrzod jest skrotem wyr.
przyim. po srzodu; ps. *po serdu ps.
przyim. *po z C. lp. r. m. rzecz. ps.
*serd{ srodek; por. inne j. sow.
czes. prostred, ros. posred, bug. po-
sred, wsred posrod.
AK
wprzegac (1) [Satyra] D zn. przywia-
zac zwierze pociagowe za pomoca
uprze zy do wozu lub puga; zaprze - woj: sufiks -(j)anin peni funkcje
gac: Wprzagaja chory dobytek,/ Chcac
zlechmanic ten dzien wszytek [Satyra,
191, 11]. D gram. czas., ps. kon. III -jo-
|| -je- ? stpol. kon. IV -am, -asz; ndk.
h
D etym. pie. *(s)preng - ciagnac, wlec,
szarpac; ps. *v{pre gati / *pre gati
(iter. do *pre gti); ogsow. czes.
zaprahat wprze gac, zaprzegac, ros.
vprjagatsja wprzegac, chorw. upre-
~ jich bogom <nie chodzili> [Ksw I, 10, 22].
zati, scs. pripresti (por. lit. sprengti
naciagac; ucisnac, grec. spargao
jestem peny, nabrzmiay, stwniem.
springa potrzask, puapka). D roz-
gati ? stpol. *vpra
woj: ps. *v{pre gaci
? stpol., srpol. vpre
gac.
D por. praga.
IS
wrog
wrocic (1) [RsP] D zn. oddac cos
komus; zwrocic: <Jako>m przy tem
by, iz Mikoaj slubi mu list <wro>cic,
iz jim sie zauje [RsP, 45, 43]. D gram.
czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon.
III -e
, -isz; dk. D etym. pie. *uer-; ps.
*vortiti kre cic ? *vrotiti || *vorotiti
|| *vratiti; ogsow. czes. vratit, ros.
vorott, scs. vratiti (por. lit. wartyti
wrocic, prus. wartina sien odwrocic
sie, ind. wartajati obraca, goc. fra-
wardjan obrocic wniwecz). D rozwoj:
zach.sow. *vrotiti ? stpol. *vrocici ?
stpol., srpol. vrocic; w j. stpol. czas.
wyste powa w licznych zn. przyjsc
na miejsce, w ktorym sie juz byo,
wyrownac, wynagrodzic szkode , do-
prowadzic do poprzedniego stanu.
D por. obrocic sie , odwrocic, nawro-
cic, zawracac.
IS
wrocawianin (2) [Tecz] D zn. miesz-
kaniec Wrocawia: Do wrocawianow
posali, do takich jako i sami [Tecz, 194,
12]. D gram. rzecz., pol. dekl. m. D for-
my tekstowe: wrocawianie M. lm.
D etym. rzecz. utworzony sufiksem
*-(j)anin{ od podst. Wrocaw. D roz-
syngulatywna, wyste powa w lp. (byc
moze *-in({) pochodzi ze skrocenia
dawnej postaci licz. jeden / *jedin{);
nie pojawi sie w formach lm., stad
M. lm. wrocawianie.
IW-G
wrog (4) [Ksw] D zn. 1. nieprzyjaciel,
przeciwnik: Iz wam chocia <oddac
z>iemie wrogow waszych, izbyscie ku
2. diabe, szatan: Nieprzyjaciele, to
sa dyjabli, wrodzy czowieka grzeszne-
go, gos sa, prawi, skruszenia usyszeli
[Ksw IV, 12, 7]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. m. D formy tekstowe:
wrogow D. lm. D etym. pie. *uerg-
gniesc, przesladowac, scigac; ps.
wrychle
*vorg{ przesladowca; ogsow. czes.
vrah morderca, przest. szatan,
ros. vrag wrog, dial., w poezji ludo-
wej vorog, bug. vrag{, scs. vrag{ (por.
~
st.prus. wargs zy, lit. va rgas bieda,
`rgs nieszcze
ot. va sliwy, chory, ubogi,
bieda, ubostwo, goc. wraks przesla-
dowca, stang. wrecca wygnaniec).
D rozwoj: stpol. vrog ? srpol. vrog.
IW-G
wrychle (1) [Ppu] D zn. niebawem,
wkrotce, po upywie krotkiego czasu:
Gdy sie roz<z>e wrychle gniew jego,
bogosawieni wszystcy, ktorzy w niem
pwaja [Ppu II, 53, 13]. D gram. przysow.
D etym. poaczenie przyimka w i przy-
sow. rychle, od pn.sow. przym. rychl{,
M., B. lp. r. n. odm. prostej: rycho,
Msc. lp. r. n. odm. prostej: rychle; dla
przym. bliskie odpowiedniki znacze-
niowe tylko w zach.sow. duz. rychy
szybki, pre dki, czes. rychly szybki,
predki, zre czny, zwinny, natomiast
ros. rychlyj pulchny, mie kki, kruchy.
D rozwoj: stpol. przym. rychy i przy-
sow. rycho we wspo. j. pol. przest.;
zachowany w gw. i fraz. rycho w czas.
D por. nierycho.
BT
wrzekomo (1) [RP] D zn. podobno,
niby to, rzekomo: Wrzekomos zdrow,
a <w>zdy barzo ste kasz [RP, 196, 50].
D gram. przysow. D etym. forma wyjat-
kowa, powstaa z poaczenia przyimka
w i pierwotnego M. lp. r. n. im. cz. ter.
biernego rzekomo.
D por. rzekomo.
BT
wrzemienny (2) [Ksw] D zn. doczes-
ny, czasowy, tymczasowy: Na be dace
dobro nie gladaja, iz <w> wrzemiennem
dobrze lubuja [Ksw II, 11, 15]. D gram.
przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
wrzemiennego D. lp. r. m. D etym.
przym. pochodny od stpol. wrzemie
czas utworzony sufiksem -ny, za-
chowa sie w je zykach wsch.sow.
240
i pd.sow., por. ros. vremennyj, bug.
vremenen. D rozwoj: wyraz znany tylko
w j. stpol., zagina wraz ze swa pod-
stawa rzeczownikiem wrzemie .
D por. wrzemie .
HK
wrzemie (2) [Ksw] D zn. czas, pora,
odcinek czasu: W kakie wrzemie
sgrzeszy, kilkokroc sgrzeszy [Ksw IV,
12, 15]. D gram. rzecz., ps. dekl. -n- ?
pol. dekl. n. D formy tekstowe: wrzemie
B. lp. D etym. pie. *uert- wracac,
wiercic sie; wcz.ps. v}rtmen po-
wrot, powracajacy odcinek czasu;
pzn.ps. *vreme pora, powtarzajacy
sie
odcinek czasu; wyraz ogsow.,
do dzis zachowany w j. wsch.sow.
i pd.sow. ros. vremja, bug. vreme,
scs. vreme, vremene czas, pora (byc
moze spokrewniony z ind. wartman
kolej). D rozwoj: stpol. vreme; wg
niektorych badaczy w formie *vreme
(z *v}rtmen) dokonaa sie metateza
*tert; wsch.sow. i pd.sow. postac vre-
me nalezaoby uznac za cerkiewizm;
rzecz. wrzemie poswiadczony jedynie
w najdawniejszych tekstach polskich,
szybko zanik, nie mia oparcia w zywej
mowie (byc moze jego obecnosc takze
zwiazana jest z tradycja pismiennictwa
cerkiewnego).
IW-G
wrzod (1) [Sota] D zn. ropien, czyrak,
ropny naciek na skorze lub bonie slu-
zowej: Bogdaj mu zaleg usta wrzod!
[Sota, 188, 26]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-o- ? pol. dekl. m. D etym. pie. *uerd-
wzniesienie, wypukosc (na skorze);
ps. *verd{; ogsow. czes. vred
wrzod, ros. vred (r. m.) szkoda,
dial. vered wrzod, czyrak, bug. vreda
(r. z.) szkoda, scs. vred{ rana,
wrzod, szkoda (por. ot. ap-vi^ rde
wrzod, czyrak, stislandz. warta bro-
dawka, stwniem. warza, niem. Warze
brodawka). D rozwoj: stpol. wrod ?
241 wspomienac
srpol. vrod; w j. stpol. takze w zn. zn., w tym dwa podst., zachowane do
szerszym choroba, niemoc. dzis: 1. strona swiata, w ktorej po-
IW-G jawia sie sonce; 2. poranek.
wsadzic (3) [ZB] D zn. pozbawic IW-G
wolnosci, swobody, uwiezic: Teda wspodzic (3) [BZ] D zn. przyniesc,
sedzia tego miasta przykaza ji w ciem- wydac plon; urodzic: I wspodzia
nice przez noc wsa<dz>ic [ZB II, 31, 21]. ziemia ziele [BZ, 71, 15]. D gram. czas.,
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ? ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
pol. kon. III -e , -isz; dk. D formy -e , -isz; dk. D formy tekstowe: wspodz
tekstowe: wsadzon im. cz. przesz. bierny tr. rozk. lp. 3. os., wspodzcie lm.
M. lp. r. m., odm. prosta. D etym. ps. 3. os. D etym. ps. *v{zploditi / *plo-
*v{saditi / *saditi / *sesti; ogsow. diti. D rozwoj: ps. *v{zploditi ? stpol.
czes. usadit, nasadit, ros. vsdit, mac. *vspoZ* ici ? stpol., srpol. vspo-
vsadi, scs. v{saditi. D rozwoj: ps. Z* ic; w. j. srpol. wyraz zosta zastapiony
*v{saditi ? stpol. *vsaZ* ici ? stpol., przez spodzic.
srpol. D por. podzic, pod.
ic; im. cz. przesz. bierny w odm.
vsaZ* IS

prostej zanik w j. srpol., formy wspomagac (1) [ZMB] D zn. robic cos
odm. zoz. ulegy adiektywizacji; juz dla ulzenia komus; wspierac: Synku,
w j. stpol. wyraz funkcjonowa w zn. bych cie nisko miaa,/ Niecos bych ci
umiescic gdzies, ulokowac. wspomagaa [ZMB, 180, 21]. D gram. czas.,
D por. sadzic, siedziec, siesc. ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
IS -am, -asz; ndk. D etym. ps. *v{zpoma-
wsadzon zob. wsadzic. gati / *pomagati; ogsow. czes. vspo-
IS magat, strus. vspomogat, scs. vspomo-
wschod (1) [Tecz] D zn. stopien, scho- gati. D rozwoj: ps. *v{zpomagati ?
dek: Zabiwszy, rynna ji wlekli, na stpol. *vspomagaci ? stpol., srpol.
wschod nogi wozyli [Tecz, 193, 10]. vspomagac.
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol. D por. pomagac.
dekl. m. D etym. ps. *v{z-X od-{; dery- IS
wat od czas. ps. *v{z-X oditi; morfem wspomienac zob. wspomienac.
rdzenny *-X od- poswiadczony w wielu IS

je
zykach sow. ros. voschod wschod wspomie nac, wspomiena c (2) [Ksw,
sonca, wchodzenie, wspinanie sie , List] D zn. przemyslec, powiedziec
sowen. wzhod wschod sonca, scs. o czyms minionym; przypomniec cos
v{sX od{ wschod. D rozwoj: stpol. sobie lub komus: Ale gdym na cie
vsX od / srpol. vsX od (w lm. vsX ody || wspomie na, tegom uczynic nie chcia
sX ody); uproszczenie grupy spogo- [List, 115, 12]. D gram. czas., ps. kon. II
skowej vzX ? vsX ? sX doprowadzio -no- || -ne- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
do zlania sie w M. lm. w jeden wyraz D formy tekstowe: wspomienie cz. ter.
pierwotnie dwoch odre bnych rzecz. lp. 3. os. D etym. wyraz o genezie ps.,
wschody (M. lm. rzecz. wschod wcho- od *m{neti; ogsow. czes. vzpomnat,
dzenie w gore ) i schody (M. lm. rzecz. ros. vspominat, chorw. spominjati, scs.
schod || zchod schyek, zejscie pomenoti. D rozwoj: w j. stpol. czas.
w do); forma wschody poswiad- wyste powa w postaciach: wspomiena c,
czona jeszcze w XIX w., ponadto juz wspomie na c (forma z wtorna nazaliza-
w j. stpol. rzecz. wschod rozwina inne cja) oraz wspomiona c (forma z faszy-
wstac 242

wym przegosem); w j. srpol. wyraz 1. kazdy bez wyjatku: A tym wszem

zastapiony zosta przez wspomniec. tec to Bog miosciwy mowi, rzeka:
D por. pamie tac, upominac, mni- Wstan! [Ksw II, 11, 13]. 2. cay, zupeny:
mac. <Z>apakacha, prawi, wszem sircem
IS i obietnice Bogu wzdacha [Ksw I, 10, 25].
wstac (16) [Ksw, Pfl, Sota, RP, Ppu] 3. ktorykolwiek, jakikolwiek: Boze,
D zn. 1. przyjac pozycje pionowa; ji racz pozdrowic ode wszego zego
podniesc sie z pozycji siedzacej, leza- cz, 194, 26]. D formy tekstowe: lp.:
[Te
cej: Mnogi jeszcze przed dzwirzmi wszemu C. r. n., wszej C. r. z., wszego
bedzie,/ Cso na jego miasto sie dzie;/ B. r. m., wsze B. r. n.; lm.: wszech D.
A on mu ma przez dzie ki wstac [Sota, r. m., z., wszem C. r. n., wszemi N. r. m.
189, 45]. 2. szybko ruszyc do dziaania D etym. pie. *uis-; ps. *v}X { ? pd.

wskazanego innym czasownikiem: i wsch.sow.*v}s} || zach.sow. *v}s};
Wstan, prawi, pospiej sie , miluczka ogsow. stczes. ves, ros. ves, sowen.
moja [Ksw II, 11, 3]. D gram. czas., ps. vas, scs. v}s}; w bug. i mac. cakiem
kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. II -e , zagina. D rozwoj: w wyrazie zasza
-esz; dk. D formy tekstowe: wstaja cz. III palat. ps. X ; juz w stpol. brak for-
ter. lm. 3. os.; wsta cz. przesz. lp. 3. os. my M. lp. i lm. r. m.; zastapiony
D etym. ps. *v{stojati / *stojati; og- przez zaim. wszystek, wszystka, wszyst-
sow. czes. vstat, ros. vstat, chorw. ko (/ stpol. wszytek, wszytka, wszyt-
ustati, scs. v{stati. D rozwoj: ps. *v{sto- ko); dzis resztki tego zaim. spotykane
jati ? stpol. *vstaci ? stpol., srpol. w utartych zwrotach, np. wszem wo-
vstac; w j. stpol. czas. wystepowa takze bec, ze wszech miar, a takze w nie-
w zn. pojawic sie , oraz w zn. przen. ktorych wyrazach, np. za-wsze, wszech-
wrocic do zycia, zmartwychwstac, moc, wsze-lako, po-wsze-dni.
przyjac wroga postawe , porwac sie
na D por. wszyciek.
kogos. JG
D por. stac, ustawiac, wstanie. wszaki (1) [Sota] D zn. zaim. przy-
IS miotny, uogolniajacy, rodzajowy kaz-
wstanie (1) [Ksw] D zn. powstanie, dy, wszelki: Ten ma z prawem wyzej
dzwigniecie sie : Obiaza sie tomu, siesc,/ Ma nan kazdy wozyc czesc./
czsoz jesc wrzemiennego, leniw jesc Nie moze byc panic taki,/ Musi ji
ku wstaniu czynic kazdego skutka do- w tem poczcic wszaki [Sota, 189, 53].
brego [Ksw II, 11, 30]. D gram. rzecz., ps. D etym. pie. *uis-; ps. *v}X ak{; rdzen

dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym. ps. zaimkowy *v}X - + suf. *-ak{; ogsow.
*v{-stoja-n}je; rzecz. od czas. ps. *v{- stczes. vsak, czes. arch. vsaky, ros.

stojati. D rozwoj: stpol. vstane ? srpol. arch. vsjak, ros. vsjakij, sch. svak, svak,
fstane; w tekstach stpol. wyraz cze s- scs. v}sjak{. D rozwoj: w wyrazie zasza
ciej wyste powa w zn. przen., rel. III palat. ps. X ; koncowe -i jest wyni-
zmartwychwstanie, powrot do zy- kiem analogii do dekl. zozonej przym.;
cia. dzisiejsze wszak, wszak-ze powstay po
D por. wstac, stac. redukcji wygosowego -o, ze skostnia-
IW-G
ej formy M., B. lp. r. n. odm. prostej
wsz- (wsza, wsze) (19) [Ksw, Sota, wszako, por. jak / jako.
ZB, BZ, RP, Tecz, Ppu] D zn. zaim. D por. wszako, wszakoz.
przymiotny, uogolniajacy, rodzajowy JG
243
wszako, wszakoz (2) [List, ZMB] D zn.
1. spojnik przeciwstawny ale, jed-
nak, mimo to: Wiedz, moja namilej-
sza panno, ize aczkoliciem ja od ciebie
daleko, a wszakoz wzgim nie bya ani
bedzie nad cie jina mia [List, 115, 9].
2. spojnik wprowadzajacy zdanie oko-
licznikowe przyczyny przeciez, bo:
Synku miy i wybrany,/ Rozdziel z mat-
ka swoja rany;/ A wszakom cie , Synku
miy, w swem sercu nosia [ZMB, 180, 16].
D etym. pie. rdzen *ui-so powszechny,
ogolny, pochodny od rdzenia pie. *ui-
oddzielnie, kontynuowany m.in.
w ps. przym. *v}X ak{, po III palat. X
w j. zach.sow. jako *v}sak{, we
wsch.sow. i pd.sow. *v}sak{ kazdy,
wszelki, wszystek; pol. wszako to
pierwotny skostniay M. lp. r. n., naj-
pierw jako przysowek, wtornie spojnik
oraz part.; wyraz ogsow. czes. vsak
spojnik jednakze, wszak i part.
przeciez, oczywiscie, scs. v}sako,
v}seko cakowicie, zupenie, cze sciej
jednak jako przym. ukr. vsjakij
wszelaki, wszelki, ros. vsjakij, bug.
vseki, vsjakakav (por. rdzen stind.
visva- kazdy, cay, awest. vispa, a ana-
logiczny do sowianskich przym. lit.
visoks rozny, rozmaity). D rozwoj: w
j. stpol. jako spojnik i part. w formie z
wygosowym -o obok wszak; te ostatnia
mozna tumaczyc dwojako jako
dawny M. lp. r. m. albo skutek zaniku
nieakcentowanego i nieobciazonego
funkcjonalnie -o; zachowane do dzis
w postaci wszak jest wyrazem ksiazk.
D por. -wszaki, -z.
wszakoz zob. wszako.
wszechmogacy zob. wszemogacy.
wszegdymci (1) [Kgn] D zn. spojnik
wprowadzajacy zdania wsporze dne
jednakze, wszakze: Kakockoli jest
on Jozef w to by wierzy, izec Maryja
wszemogacy,
miaac jest ona syna porodzic bya
a dziewica zostac, a wszegdymci Jozef
podug obyczaja niewiesciego ku je
porodzeniu jest ci on by dwie babce
wezwa [Kgn II, 37, 100]. D etym. ps.
*v}s}k{dy (/ *v}s} + *k{dy);
w j. pol. regularny rozwoj po zaniku
jerow: wszegdy; z dwiema partykuami
wzmacniajacymi -m, -ci; mozna tez
interpretowac jako stpol. wszegdym,
wzmocnione part. ci. D rozwoj: w j.
srpol. ginie, jak wiele stpol. wskazni-
kow zespolenia i partyku, zastapiony
m.in. przez wszak, wszakze.
BT
wszelki (4) [BZ] D zn. zaim. przymiot-
ny kazdy bez wyjatku, kazdy mozli-
wy: I stworzy Bog wieloryby i wszel-
ka dusze zywna [BZ, 71, 31]. D formy
tekstowe: wszelkie B. lp. r. n., wszelkie-
mu C. lp. r. m. D etym. prawdopodob-
nie postac wtorna od zach.sow. *v}se-
lijak{ guz. wselki, czes. vseliky, kasz.
vselki, moze uksztatowana na wzor
*velik{ (stpol. wieliki || wielki) lub ps.
*jelik{, *kolik{. D rozwoj: w stpol.
wszeliki (poswiadczone w XIV w.) ||
wszelki (od XV w.); forma wszelki
ilustruje zanik srodgosowego -i-, zmia-
ny wywoanej przesunie ciem akcentu
z inicjalnego na paroksytoniczny.
D por. wszyciek, wielki.
HK
wszemogacy, wszechmogacy (5)
[Ksw, RP] D zn. majacy nieograniczona
moc: Pospieszycha sie do kos<cio>a
na modlitwe przed Boga wszemogace-
AK go [Ksw I, 10, 5]. Gospodzinie wszechmo-
gacy [RP 195, 1]. D gram. przym., odm.
AK zoz. D formy tekstowe: wszechmoga cy
M. lp. r. m. D etym. replika struktu-
HK ralna (sowotworcza) wyrazu ac. om-
nipotens; wszemoga cy 1. czon zoze-
nia to M. lp. r. n. zaimka wsze;
wszechmoga cy 1. czon to D. lm. tego
zaimka, czon 2. im. cz. ter. czynny
wszedzie
czas. moc; ogsow. czes. vsemohouci,
ros. vsjemoguscij, chorw. vsemoguc,
scs. v}semogosti. D rozwoj: w stpol.
warianty wszemoga cy || wszechmoga
cy,
pierwszy z nich wychodzi z uzycia
w stpol.
D por. wszystek, moc.
wszedzie (1) [List] D zn. w kazdym
miejscu: Slubuje twej miosci nie
zapominac, ale wsze dzie czesc a lubosc
czynic [List, 115, 8]. D gram. przysow.
D etym. poaczenie ps. zaimka *v}s}
i part. wzmacniajacej ps. *de; -e ana-
logicznie w formach zaimkowych ke dy,
ktore
dy, owe dy, te
dy; ogsow. czes.
vsude || vsudy, ros. vsjudu, scs. v}sode.
wszyciek, wszytek, wszystek (26)
[Ksw, Pfl, Kgn, Sota, List, Park, KS, BZ,
ZMB, Te cz, RP, Satyra, Ppu] D zn.
zaim. przymiotny, uogolniajacy, ro-
dzajowy 1. cay, zupeny: Usyszew
to krol Eze<chyjasz> i wszyciek lud
jego [Ksw I, 10, 4]. Wprzagaja chory
dobytek,/ Chcac zlechmanic ten dzien
wszytek [Satyra, 191, 12] . 2. kazdy
z wielu, kazdy bez wyjatku: A list
jego nie spadnie i wszystko czsokoli
uczyni, przespieje [Pfl I, 17, 8]. D formy
tekstowe: wszytkiemu C. lp. r. m.,
wszytke , wszystke B. lp. r. z., wszytko
M., B. lp. r. n., wszytki M. lm. r. m., z.,
wszystcy M. lm. r. m., wszystkich D. lm.
r. m., wszytka B. lm. r. n., wszytcy W.
lm. r. m. D etym. zach.sow. *v}sit{k{ ||
*v}sit}k{ / rdzen zaimkowy *v}s}-
(przed III palat. ps. *v}X {-) + przy-
rostek *-it- + suf. *-{k{ || *}k{;
zach.sow. duz. arch. wsytki, guz.
wsitkon, stczes. vsitek. D rozwoj: obocz-
nosc wszytek || wszystek niejasna;
tumaczona obocznoscia ps. przyrost-
kow *-it{ || *-ist{ albo procesem fone-
tycznym, ktory zaszed w M. lm.: fsytcy
? *fsycy ? fsyscy, a naste pnie wtorne
244
s upowszechnio sie w innych przyp.;
byc moze zadziaaa tu analogia do
form przym. typu bliscy, boscy; forma
M. lm. r. m. wszystcy po redukcji grupy
spg. -stc- przybiera postac wszyscy;
w XIVXVI w. wszystek by notowany
na Maz., w cze sci Mp., na Kresach;
HK forma wszytek wyste powaa znacznie
cze
sciej, w j. stpol. uwazana za lepsza,
w XVI w. bya formacja liter.; od
XVII w. po przeniesieniu stolicy do
Warszawy i dzie ki wpywom Kresow
zaim. wszystek wszed do j. ogpol.;
obecnie arch. wszytek wystepuje tylko
w gwarach na pd. i pn. krancach
Polski; w stpol. takze z metateza
szwytek, szytek.
BT
D por. wsz-.
JG
wszystek zob. wszyciek.
JG
wszytek zob. wszyciek.
JG
wtore (1) [Ksw] D zn. po drugie:
A wtore mowi Bog miosciwy lezacym
[Ksw II, 11, 23]. D gram. przysow. D etym.
skostniaa forma B. lp. r. n. licz. porz.
wtory. D rozwoj: powstae w wyniku
adwerbizacji licz. porz. formy typu:
wtore, czwarte, pia te wychodza z uzycia
do konca XVI w.
D por. wtory.
AK
wtory (1) [Kgn] D zn. drugi w kolej-
nosci, tu: inny niz wymieniony wczes-
niej: Wtorec przyrodzenie jest to we -
zewe, ize gdyz sie on chce odmodzic
[Kgn VI, 40, 11]. D gram. licz. porz. w odm.
zoz. D etym. pierwotny przym. inny,
drugi; pie. *utor-; ps. *v{tor{; og-
sow. czes. utery, ros. vtoroj drugi,
bug. wtori, scs. v{tor{ drugi (por.
ac. uterque, lit. ant(a)ras drugi,
inny, prus. anters, goc. anthar, niem.
anderer inny, odmienny, ind.
antara-). D rozwoj: w j. pol. podobnie
245
jak w innych j. sow. zakresy znacze-
niowe wyrazow wtory i drugi zacho-
dziy na siebie; u nas wypierany juz od
XIV w. przez drugi; rdzen pozosta
w wyrazach pochodnych: wtorek, wto-
rowac, powtorzyc i in.
wwiedzion zob. wwiesc.
wwiesc
wwiedzion (1) [ZB] D zn. wprowadzony
dokads; doprowadzony: Potem wwie-
dzion przed sedzia [ZB II, 32, 31]. D gram.
im. cz. przesz. bierny, odm. prosta.
D etym. im. od czas. ps. *v{vedti
(? *v{vesti); por. ros. vvest, scs. v{vesti.
D rozwoj: w j. srpol. formy odm. prostej
im. wyszy z uzycia; formy odm. zoz.
(wwiedziony) ulegy adiektywizacji.
D por. wiesc, dowiesc, przywiesc,
wywiesc.
wy (16) [Ksw, Kgn, Sota, BZ, ZMB, RP]
D zn. zaim. rzeczowny osobowy
oznacza dwie (lub wie cej) osoby, do
ktorych skierowana jest wypowiedz:
Alec we wtore niedzieli jescie wy byli
syszeli [Kgn II, 35, 9]. D gram. M. lm.
zaim. w M. lp. ty (/ ps. *ty). D formy
tekstowe: was B. lm., wam C. lm., wami
N. lm. D etym. pie. *u-o-s; ps. *vy;
ogsow. czes. vy, ros. vy, sch. v , scs.
vy. D rozwoj: ps. *vy ? stpol. vy; cecha
pol. sa wtorne uzycia form lm. w zna-
czeniu lp., tzw. pluralis maiestaticus,
np.: wy, panie bracie; wy, matko; B. lm.
was jest z pochodzenia D. lm.; pierw.
ps. B. lm. *vy nie zachowa sie w za-
bytkach stpol.
D por. ty.
wybiezec (1) [Satyra] D zn. wyjsc
szybko, wybiec: Szedw do chrosta,
za krzem lezy,/ Nierycho zasie wy-
biezy [Satyra, 191, 22]. D gram. czas., ps.
kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III -e
-isz; dk. D etym. ps. *vybezati /
wyjednanie
*bezati; ogsow. czes. vybezet, ros.
vybezat, sch. izbjezati, scs. vybezati.
D rozwoj: ps. *vybezati ? stpol. *vybe-
zaci ? stpol., srpol. vybezec (-ac ? -ec
w wyniku analogii do czas. typu
widziec).
AK D por. biezec.
IS
IS wybrac
wybrany (2) [ZMB, RP] D zn. wyroznio-
ny sposrod innych: Medrzec wieliki,
mistrz wybrany [RP, 196, 20]. Synku miy
i wybrany [ZMB, 180, 14]. D gram. im. cz.
przesz. bierny, odm. zoz. D etym. im. od
czas. ps. *vyb}rati / *b}rati; ogsow.
czes. vybrat, ros. vybrat, chorw. izbrati,
scs. vyb}rati || izb}rati. D rozwoj: juz
w j. stpol. im. cz. przesz. w odm.
prostej zanik; formy odm. zoz. w j.
srpol. ulegy adiektywizacji i wystepowa-
y w zn. wyborny, znakomity, dosko-
IS
nay.
D por. brac.
IS
wybrany zob. wybrac.
IS
wydac (1) [BZ] D zn. urodzic, spo-
dzic: Stworzy bog wieloryby i wszel-
ka dusze zywna i ruchajaca, ktora sa
s siebie wody wyday [BZ, 71, 31]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. IV -am, -asz; dk. D etym. ps.
*vydati / *dati; ogsow. czes. vydat,
ros. vydat, chorw. izdati, scs. vydati ||
izdati. D rozwoj: ps. *vydati ? stpol.
*vydaci ?stpol., srpol. vydac.
D por. dac.
IS
wyjc zob. wynic.
IS
JG wyjednanie (1) [RsP] D zn. uzyskanie
czegos dzie
ki porozumieniu: Jako to
swiatczymy, czso wzie t Staszkowi
skot, to wzie t do wyjednania [RsP, 44,
20]. D gram. rzecz., pol. dekl. n. D etym.
, zach.sow. derywat od rzecz. wyjed-
nac, a to od jednac aczyc sie
w jed-
wylac 246

no, przen. godzic, pochodne od gownym zn. stao sie dzisiejsze wy-
licz. *(j)ed}n{ jeden; rozwoj zn. dobyc, rozozyc.
jak w niem. einigen aczyc, jednac, D por. lezec, oze, ozko.
einig zgodny; czes. jednat dziaac, IS

, sc. jednat se targowac

ukadac sie wynic, wyjc (3) [RsP, ZB, Satyra]
, guz. jednac jednac, negocjo-
sie D zn. opuscic jakies miejsce; udac sie
wac. D rozwoj: w j. stpol. zn. wyrazu gdzies: Jedwo wynida pod poudnie,/
pozostawao w zwiazku ze zn. wielo- A na drodze postawaja [Satyra, 191, 6].
znacznego czas. (wy)jednac, jako ter- D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
miu prawn. godzic, doprowadzac do pol. kon. I -e , -esz; dk. D formy
zgody, ponadto posredniczyc, naj- tekstowe: wynidzi tr. rozk. lp. 2. os.;
mowac, umawiac do suzby. wyszed cz. przesz. lp. 3. os. D etym. ps.
IW-G *vyiti / *iti; ogsow. czes. vyjt, ros.
wylac (1) [Ksw] D zn. spowodowac vyjti, sch. izici, scs. iziti. D rozwoj: ps.
wypyw; rozlac ciecz: Z tajnego sirca *vyiti ? stpol. *vyjci ? stpol. vyjc ||
<rzeki gor>zkich sez za grzechy wylije vynic (forma analogiczna do wnic /
[Ksw IV, 12, 15]. D gram. czas., ps. kon. III ps. *v{n-iti, w ktorej pierwotne przed-
-jo- || -je- ? pol. kon. II -e , -esz; dk. rostkowe -n- zacze to postrzegac jako
D etym. pie. *lei - lac, ciec; ps.
rdzenne) || vyjsc (analogiczne do isc)
*vyl}jati / *l}jati powodowac pynie - ? srpol. vyjsc.
cie; ogsow. czes. vylt, ros. vylit, D por. ic, przyc, ujc.
IS
chorw. izlti, scs. vyl}jati (por. lit. lieti
lac; wylewac; odlewac, ot. liet lac; wypiac (1) [RP] D zn. wysunac do
wylewac, stind. vi-linati rozlewa przodu (tuow, piers): Wypie a zebra
). D rozwoj: ps. *vyl}jati ? stpol.
sie i kosci,/ Grozno siecze przez lutosci
*vylaci ? stpol., srpol. vylac; w j. stpol. [RP, 196, 41]. D gram. czas., ps. kon. II
wyraz wyste powa takze w zn. wysta- -no- || -ne- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
pic z brzegow, zalac sasiedni teren; D etym. ps. *(s)pen- ciagnac, napi-
oba zn. przetrway w polszczyznie do nac; ps. *vype ti / *pe ti napinac,
dzis. wznosic; czas. podst. ogsow. czes.
IS pnout, ukr. pnuty, sowen. peti, scs. pe
ti
wyozyc (1) [RP] D zn. przedstawic, (por. lit. pnti plesc, splatac, ac.
wyrazic sowami, opowiedziec: Bych pendere wisiec, hiszp. pender wi-
je mog pilnie wyozyc [RP, 194, 4]. siec, grec. penomai przygotowywac,
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- trudzic sie, niem. spinnen plesc,
? pol. kon. III -e, -isz; dk. D etym. ps. ang. to spin kre cic, obracac sie ).
*vyloziti / *loziti sprawic, ze cos D rozwoj: ps. *vypeti ? stpol. *vypa ci
lezy / *legti poozyc sie , lezec; ? stpol., srpol. vypoc.
ogsow. czes. vylozit, ros. vylozit, IS

chorw. izloziti, scs. izloziti. D rozwoj:
ps. *vyloziti ? stpol. *vyozici ?
stpol., srpol. vyozyc; w dobie stpol.
wyraz wyste powa w licznych zn. przen.
objasnic, wyjasnic, zrobic, uczy-
nic, ustalic, wytyczyc (o drodze);
w j. srpol. doszo do zawe zenia zn.,
wypawic (1) [RsP] D zn. przepedzic
przez wode , przeprawic wpaw: Ja-
kosm Andrzejewi nie wypawi zrzebca
[RsP, 45, 37]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? pol. kon. III -e, -isz; dk.
D etym. pie. *pleu- || *plou- || *plu- ||
*plu- padac; ciec; pywac; ps. *vy-
247
plaviti / *plaviti powodowac, ze cos
pynie, spawiac ? rozpuszczac, to-
pic; ogsow. czes. plavit spawiac,
pukac, ros. plavit topic, sowen. dziaac, scs. pravljati. D rozwoj: ps.
plavti spawiac, scs. plavati czynic,
ze cos pynie. D rozwoj: ps. *vyplaviti
? stpol. *vypavici ? stpol., srpol.
vypavic; w j. stpol. czas. wyste powa
takze w zn. poddac probie przez
stopienie, np. srebro ogniem wypawio-
no; w srpol. wyraz wychodzi z uzycia.
D por. puc, pynac.
wypominac (1) [RsP] D zn. upominac
sie, domagac sie
: Jakosm przy tem
by, gdzie Se
dziwo<j> umowi sie z tem,
ize mia upominac P...kiego o ten dug,
gdzieby go nie wypomi<na>, mu mia
dac czso lepszy zrze<bca> [RsP, 44, 2].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
D etym. wyraz o genezie ps.
D zob. upominac.
wypowiadac (1) [Ppu] D zn. wyrazac
sowami, mowic, gosic, opowiadac:
Pirzwy psalm wypowiada, ize Krystus
on jest drewno wszem wsze wierzacym
[Ppu I, 52, arg]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? pol. kon. IV -am-, -asz;
ndk. D etym. ps. *vypovedati / *po-
vedati / *povedeti oznajmic; og-
sow. czes. vypovdat wypowiadac,
strus. povdat wyjawic, sch. povije-
dati, scs. povedati opowiadac. D roz-
woj: ps. *vypovedati ? stpol. *vypo-
vadaci ? stpol. vypovadac || vypovedac
? srpol. vypovadac.
D por. przepowiadac, powiedanie.
wyprawiac sie (3) [Ksw] D zn. wy-
jasniac, tumaczyc sie
: Galaa wypra-
wia sie: miasto pwiacych, to je nieu-
stawiczstwo ludzi grzesznych [Ksw I, 10,
20]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.
wysoki
D etym. ps. *vypravjati se / *pravjati
/ *praviti; ogsow. czes. vypravat,
ros. otpravljat, sch. napravljati robic,
*vypravjati se ? stpol. *vypravaci se
?
stpol., srpol. vypravac se
; czas. ten w zn.
wytumaczyc sie zanik w j. srpol.; do
dzis przetrwao zn. wybierac sie ,
wyjezdzac.
D por. wyprawic, prawy.
IS
wyprawic (1) [RsK] D zn. spacic,
IS zapacic: Widzga kaza re czyc za zan
C grzywien Wyszkowi, a z tego nic nie
wyprawi Wyszka [RsK, 48, 10]. D gram.
czas. ps. kon. IV -jo- || -i- ? stpol.
kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps. *vy-
praviti / ps. *praviti czynic prostym,
susznym ? poprawic, ulepszac ? mo-
wic prawde ; ogsow. (tworzony za
pomoca roznych przedr.) czes. vypra-
vit, ros. otpravit, sch. ispraviti, scs.
praviti. D rozwoj: ps. *vypraviti ? stpol.
IS *vypravici ? stpol., srpol. vypravic.
D por. prawic, wyprawiac sie , prawy.
IS
wysuchac (1) [LA] D zn. przyjac do
wiadomosci i spenic czyjas prosbe
:
Bog tych prosb wysucha [LA, 173, 32].
D gram. czas., pol. kon. IV -am, -asz;
dk. D etym. derywat od suchac; ktore
pozostaje w zwiazku etymologicznym
z rzecz. such; por. tez czes. vyslech-
nout.
D por. suchac, syszec.
IS
wysoki (1) [LA] D zn. stojacy w jakiejs
hierarchii ponad innymi, nadrze dny,
godny czci: By wysokiego rodu [LA,
173, 27]. D gram. przym., odm. zoz.
IS
D etym. pie. *upso- na gorze (por.
grec. hypselos) ? ps. *vysok{j} przym.
utworzony za pomoca przyr. *-ok{ +
*j} od rdzenia *vys-; ogsow. czes.
vysoky, ros. vysokij, scs. vysok{.
D por. wysokosc.
HK
wysokosc
wysokosc (1) [Ksw] D zn. miejsce
poozone wysoko nad ziemia, zwa-
szcza jako miejsce uwazane za siedzibe
Boga, niebo: <Wy>sokosc krolewstwa
niebieskiego [Ksw IV, 13, 38]. D gram.
rzecz., pol. dekl. z. D etym. pie. *upso-
/ pie. *up(o) na gorze; ps. *vysok{
wysoki; rzecz. od przym.; formacje
kontynuujace morfem rdzenny ogsow.
czes. viska, vysost, ros. vysota, vysina,
bug. vysocina, mac. visina, visocina,
serb. visina (por. grec. hypselos wyso-
ki, hypsi wysoko, stwniem. ^ uf na
(niem. auf), irl. os, uas w gorze).
D rozwoj: stpol. *vysokost ? stpol.
vysokosc; rzecz. rozwina tez zn.
przen., np. w wyrazeniu wasza wyso-
kosc jako forma zwracania sie do osob
wysokiego stanu.
D por. wysoki.
IW-G
wystapac
wystapajac (1) [Ksw] D zn. wychodzac,
opuszczajac jakies miejsce: Wystapajac
z m<ia>sta Korrozaim nieprzyjaciele to
sa dyjabli (...) gos sa, prawi, skruszenia
usyszeli [Ksw IV, 12, 6]. D gram. im. cz. ter.
czynny, odm. prosta. D etym. im. od czas.
*vystopati; podstawa ogsow. czes.
vystupat, ros. vystupat, bug. izstypyvam
se
wystepuje, scs. iz{topati. D rozwoj:
w j. srpol. czas. wystapac zosta wyparty
przez czas. iter. wyste powac.
D por. stepic.
wystapajac zob. wystapac.
wystapic
wystapiw (1) [ZB] D zn. wysunawszy sie
do przodu: Tedy wystapiw swiety Ba-
zej, przywita je, a rzkac jim [ZB I, 31, 7].
D gram. im. cz. przesz. czynny I, odm.
prosta. D etym. im. od czas. ps. *vysto-
piti; podstawa ogsow. (czas. tworzony za
pomoca roznych przedr.) czes. vystou-
pit, ros. vystupit, sch. istupiti, scs. stopiti.
D rozwoj: w j. srpol. formy odm. prostej
248
r. m. i n. im. cz. przesz. czynnego I
(wystapiw) zaniky; dawne postaci M. lp.
r. z. odm. prostej (wystapiwszy) ulegy
abwerbizacji.
D por. ste
pic, wystapac.
IS
wystapiw zob. wystapic.
IS
wywiesc (1) [BZ] D zn. tu: urodzic,
wydac na swiat: Opie c rzek Bog: wy-
wiedz ziemia stworzenie zywe w swem
porodzie, dobytek, robaki [BZ, 71, 36].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
pol. kon. I -e , -esz; dk. D etym. ps.
*vyvesti / *vesti; ogsow. czes. vyvest,
ros. vyvesti, chorw. izvesti, scs. izvesti.
D rozwoj: ps. *vyvesti ? stpol. *vyvesci
? stpol., srpol. vyvesc.
D por. II wiesc, dowiesc, przywiesc.
IS
wyznawac (1) [Park] D zn. oznaczac:
Jestli c barzo grubieje,/ Tako pismem
czas wyznaje [Park, 109, 24]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. IV
-am, -asz, obocznie z kon. II -e , -esz
? pol. kon. II -e , -esz; ndk. D etym.
ps. *vyznavati / *vyznati / *znati;
ogsow. (tworzony za pomoca roznych
przedr.) czes. vyznavat, ros. prizna-
vatsja wyznawac komus cos, sch.
priznavati, scs. vyznavati. D rozwoj: ps.
*vyznavati ? stpol. *vyznavaci ?
stpol., srpol. vyznawac.
IS D por. znac.
IS
wyzej (2) [Sota] D zn. na wie
kszej
IS
wysokosci: Sie dzie, gdzie go nie po-
sadza;/ Chce sie sam posadzic wyzej
[Sota, 189, 41]. Ten ma z prawem wyzej
siesc,/ Ma nan kazdy wozyc czesc [Sota,
189, 50]. D gram. przysow., st. wyzszy od
wysoko. D etym. M., B. lp. r. n. odm.
prostej ps. przym. *vysok{ ? przy-
sow. vysoko, od tego st. wyzszy; og-
sow. czes. vyse, ros. vyse, scs. vyse.
D rozwoj: regularny kontynuant ps.
249
st. wyzszego to postac wysze, stpol.
innowacje: wyszsze, wyszej; postac
wyzej jest analogiczna do nize(j) /
nizki.
D por. wysoki.
wzdac (1) [Ksw] D zn. dac, zozyc,
uczynic: Obietnice Bogu wzdacha,
<izby sie Bog> nad nimi smiowa
[Ksw I, 10, 26]. D gram. czas., ps. kon. V
atem. ? pol. kon. IV -am, -asz; dk.
D etym. ps. *v{zdati / *dati; ogsow.
czes. daw. vzdati dac, guz. vzdac
zrzec sie , ros. vozdat przest. od-
dac, sch. vzdati sprzedawac, scs.
v{zdati oddac (naleznosc). D roz-
woj: ps. *v{zdati ? stpol. *vzdaci ?
stpol. vzdac || vezdac ? srpol. vzdac;
po XVI w. wyraz zanik.
D por. dac, podac.
wzdawac (1) [Ksw] D zn. oddawac,
ofiarowywac, czynic: <Poganskim>
bogo<m> mode jescie wzdawali [Ksw I,
10, 24]. D gram. czas., ps. kon. V atem.
? stpol. kon. IV -am, -asz, obocznie
z kon. II -e , -esz ? pol. kon. II -e ,
-esz; ndk. D etym. *v{zdavati /
*davati; por. czes. vzdavat, sc.
vzdavat, ros. vozdavat, scs. v{zdajati.
D rozwoj: przedpol. *v{zdavati ?
stpol. *vzdavaci ? stpol., srpol.
vzdavac; po XVI w. wyraz wyszed
z uzycia.
D por. dawac, dac, wzdac.
wzduzac sie (1) [Park] D zn. czynic
duzszym; tu o samogosce: wymawiac
jako duzsza od pozostaych: Umiej
obiecado moje,/ Ktorem tak napisa
tobie,/ Aby pisa tak krotkie a,/ Aa
sowito, gdzie sie
wzduzaa [Park, 108, 6].
D gram. czas., ps. kon. II -jo- || -je- ?
pol. kon. IV -am, -asz; ndk. D etym.
ps. podstawa poswiadczona w roz-
nych j. sow. por. czes. prodluzovat
wzjawic
wzduzac, ros. prodolzit, sch. duziti,
scs. dlziti.
D por. przeduzyc.
IS
wziac (7) [RsP, RsK, Sota, KS, ZB, RP]
BT D zn. 1. otrzymac, dostac, osiagnac:
Od jegoz dotknienia dziecie pene
zdrowie wzie o [ZB I, 31, 15]. 2. o uczu-
ciach: opanowac, najsc: Czemu cie
wzie a taka tesnica? [RP, 197, 78] .
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
pol. kon. I -e , -esz; dk.
wziet 3. tu: zabrany na zaspokojenie
czyichs pretensji, roszczen: Jako to
swiadczymy, czso wziet Staszkowi skot,
to wziet do wyjednania [RsP, 44, 19].
D gram. im. cz. przesz. bierny, odm. pros-
ta. D formy tekstowe: wzia cz. przesz. lp.
3. os. r. m. D etym. ps. *v{zje ti / *(j)e
ti;
ogsow. czes. vzt, ros. vzjat, chorw.
IS uzeti, scs. v{ze ti. D rozwoj: w tekstach
stpol. wyraz wystepowa takze w postaci
wzwiac, zwiac; w j. srpol. formy odm.
prostej im. cz. przesz. biernego (wzie t)
zaniky, z wyjatkiem formy r. n. (wzie to),
ktora peni w polszczyznie funkcje
bezosobowej formy czas.; formy odm.
zoz. im. ulegy adiektywizacji (wzie ty).
D por. jac, przyjac.
IS
wziet zob. wziac.
IS
wzjawic sie (1) [RP] D zn. dac sie
widziec, ukazac sie , pojawic sie
: Pan
Bog te rzecz tako nosi,/ Izs go o to
barzo prosi,/ Abych ci sie ukazaa,/
IS
Wszytke swa moc wzjawia [RP 196, 54].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. ps.
*v{zjaviti / *(j)aviti; podstawa og-
sow. czes. jevit se przejawiac sie ,
ros. javt, scs. (j)aviti. D rozwoj: ps.
*v{zjaviti ? stpol. *vzjavici ? stpol.,
srpol. vzjavic; wyraz wyszed z uzycia
w XIX w.
D por. zjawiac sie .
IS
wznak 250

wznak (1) [RP] D zn. na plecach, na przeciez; spojnik i part., sc. vzdy,
grzbiecie: Pad na ziemie, eze ste
kna./ vzdycky zawsze, ukr. zavzdi za-
Gdy leza wznak jako wia,/ Smierc do wsze i spojnik oparty na rdzeniu vs-:
niego przemowia [RP, 196, 47]. D gram. vse-taki jednak, mimo wszystko.
przysow. D etym. ps. *v{znak{ / wyr. D rozwoj: w stpol. warianty wzdy, wezdy,
przyim. ps. *v{z nak{ / ps. *nak{ wezgdy wskazuja na upodobnienia
z oczami zwroconymi w gore ; og- pod wzgle dem dzwiecznosci, a w for-
sow. czes. naznak, ros. dial. (na)- mie wzdy uproszczenie grupy spg.
vznak, sch. nauznak, scs. v{znak{. *wzgdy; wyraz tylko kontekstowo uzy-
D rozwoj: we wspo. j. pol. przest., wany jako part., podstawowa funkcja
pozostao w wyr. na wznak na ple- przysow. zawsze, ciagle, niezmien-
cach, na grzbiecie. nie.
BT D por. wzda.
AK
wzda (1) [Pfl] D zn. zawsze, ciagle:
Jako bya z poczatka i nynie, i wzda, wzgim (1) [List] D zn. spojnik wpro-
i na wieki wiekom [Pfl I, 17, 9]. D gram. wadzajacy zd. okolicznikowe przyzwo-
przysow. D etym. ps. *v}s}da, przy- lenia mimo to, jednakze: Wiedz,
sow. / ps. zaimka *v}s} i przyr. *-da, moja namilejsza panno, ize aczkoli-
bedacego pierwotnie ps. part. potwier- ciem ja od ciebie daleko, a wszakoz
dzajaca tak; ogsow. ros. vsegda, wzgim nie bya ani be dzie nad cie jina
scs. v}segda. D rozwoj: wzda wystepuje mia [List, 115, 9]. D etym. forma jednost-
kowa i niejasna; obecnosc w j. stpol.
tylko w j. stpol., wowczas pojawia sie
szeregu wrazow majacych podobne
tez zawzdy (stpol. mnogosc wskaz-
znaczenie i speniajacych podobna
nikow zespolenia, spojnikow, par-
funkcje , takich jak: wzdy, wezdy, wez-
tyku).
gdy; wzdyz, wezgi, wzgi; wzdym czy
D por. wzdy.
BT wzgam pozwala w nich wszystkich
wzdy (2) [Sota, RP] D zn. przeciez, widziec pierwotny zrost ps. zaimkow
*v}s} i *k{, wzmocnionych part. *da ||
jednak, mimo to: Nie dostojen nics
*dy, po upodobnieniach oraz upro-
dobrego./ Ano wzdy widza, gdzie
szczeniach grup spg. D rozwoj: forma
csny siedzi [Sota, 189, 35]. Wrzekomos
wzgim (moze wzgym?) jest paralelna
zdrow, a <w>zdy ste kasz! [RP, 196, 50].
zwaszcza do formy wzgam jednak-
D gram. tu: part. wzmacniajaca spoj-
ze, mimo to; prawdopodobnie sa to
nik, wprowadzajacy zdanie przeciw- uproszczone formy wzgdy i wzgda,
stawne. D etym. pie. rdzen *ui-so po- a nieuprawnione tu -m mogo sie


wszechny, ogolny pochodny od pie. pojawic pod wpywem takich kontek-
*ui- oddzielnie, kontynuowany w ps. stow, w ktorych spojniki przyaczay ru-

jako *v{X -, zroznicowany po III palat. choma koncowke 1. os. lp. cz. przesz.
X na zach.sow. v}s- oraz wsch.sow. AK
i pd.sow. v}s- wszystek, cay; jako
przysowek wzmocniony part. pocho-
dzenia zaimkowego ps. *da || *dy,
cze
sto oparta dodatkowo na rdzeniu
zaimka pytajnego *k-; jako przysow.
wtornie tez spojnik i part. ogsow.
czes. vzdy, vzdycky zawsze, vzdyt
251
Z lis podobny). D rozwoj: w j. stpol.
z, ze, s, se (73) [Ksw, Pfl, RsP, RsK, Kgn,
Sota, List, Park, KS, ZB, BZ, ZMB, Tecz,
RP, Satyra, Ppu] D zn. 1. od, na
zewnatrz, ze srodka; w okresleniach
miejsca, czasu, okolicznosci itp.: Wi-
dziech, prawi, anjea bozego mocnego
s nieba sleciew [Ksw I, 10, 14]. Jako bya
s poczatka i nynie [Pfl I, 17, 9]. 2. razem;
wskazujac na wspotowarzysza, przed-
miot lub okolicznosc: Rozdziel s mat-
ka swoja rany [ZMB, 180, 15]. I wiesielcie
sie jemu ze drzenim [Ppu II, 53, 11].
D gram. przyim. rzadzacy D. lub N.
D etym. pol. z i ze kontynuuje trzy
prepozycje pie. i ps.: I. pie. *kon; ps.
*s{, *s{n z D. dla wprowadzenia nazw
przedmiotow, na ktorych powierzchni
znajduje sie poczatkowy punkt ruchu
czes. s, se, sc. s, so, duz. i guz. z, ze,
ukr. z, iz, zi, br. z, sa, ros. s, so, sch. s,
sa, scs. s{, s{n (por. ac. com z, cum,
irl. cet, grec. kata / kn-ta w do,
wzduz; II. pie. *eghs albo *ek(s) na
zewnatrz, z; ps. *iz (/ *j}z) z D. dla
wprowadzenia nazw przedmiotow,
w srodku ktorych znajduje sie poczat-
kowy punkt ruchu, czynnosci czes. z,
ze, sc. z, zo, duz. i guz. z, ze, ukr. z, iz,
zi, ros. iz, bug., sowen., sch., iz, scs. iz
(w niektorych j. sow., w tym w j. pol.,
oba kontynuanty pomieszane, wspol-
ne) (ac. ex z, lit. s, z z, ot. iz, LA, Satyra] D zn. 1. przy, z tyu, na
stprus. is, grec. eks, ek); III. pie. *sam
razem; ps. *s{, *s{n (powiazane
z sa, por. pol. przedrostkowe sa -siad,
sa
-siek) z N. dla oznaczenia wspolnos-
ci czes. s, se, sc. s, so, duz. i guz. z,
ze, ukr. z, iz, zi, ros. s, so, sch. s, sa, scs.
s{, s{n (por. lit. su z, razem, stprus.
sen z, razem, stind. sam, awest. ham-
, stislandz. sam razem, grec. omos
wspolny, podobny, rowny, ac. simi-
I za
dzy przyim. s(e) (/ ps.
roznice pomie
*s{) i z(e) (/ ps. *iz) zachowuja
najstarsze zabytki pozawielkopolskie
(np. Ksw, Pfl), choc juz tu oznaczanie
tych roznych genetycznie przyimkow
jest zwiazane z upodobnieniem pod
wzgle dem dzwiecznosci, a wie c s taj-
nego sirca, ale zdre
ki z re ki tu po-
nadto z wstawnym d (przykady z Ksw
IV); juz w j. stpol. z aczace sie
z B.
jako part. w zn. okoo, mniej wie cej,
np. w BZ: Ize nie mam chleba, jeno
z garstke ma
ki we ssadzie.
AK
z jutra (7) [BZ, ZB, Sota] D zn. rano:
I sta sie
wieczor, a z jutra dzien drugi
[BZ, 71, 7]. Potem z jutra rycerze i pa-
nosze pon przyjeli [ZB I, 31, 5]. Z jutra
wiesio nikt nie be dzie,/ Aliz gdy za
stoem sie dzie,/ Toz wszego myslenia
zbedzie [Sota, 188, 14]. D gram. przysow.
D etym. pierwotnie wyr. przyim. *z jutra
/ D. lp. r. n. ps. rzecz. *utro, *jutro
swit, ranek; jako rzecz. ogsow.
czes. jitro ranek, rano, duz. jutso
ranek, wschod, ros. utro, scs. utro.
D rozwoj: w j. stpol. w ten sposob po-
wstay przysowki z daleka, z cicha;
rzecz. jutro natomiast w j. stpol. wyste -
puje rowniez w zn. wspo. dzien na-
ste
pny po dzisiejszym; w zn. ranek,
rano rzadko poswiadczony w XVI w.
BT
I za (24) [Ksw, RsP, RsK, Sota, Tecz, KS,
zewnatrz: A mnogi idzie za sto,/
Siedzie za nim jako wo [Sota, 188, 20].
Za krzem lezy [Satyra, 191, 21]. 2. z po-
wodu, z przyczyny: Z tajnego sirca
<rzeki gor>zkich sez za grzechy wylije
[Ksw IV 12, 15]. D gram. przyim. rzadzacy
N. lub B. D etym. pie. *gho- z tyu,
potem; ps. *za; ogsow. we wszyst-
kich j. sow. w takiej samej postaci,
tylko poab. zo (por. lit. azu (/*azuo),
II za
az za, ot. az, az, aiz za). D rozwoj:
w XIVXVI w. w pierwotnej skadni
z zaprzeczonym zaimkiem cz (/ ps.
*c}, dawny B. nieos. zaimka pytajnego
co, zachowany tylko w wyrazeniach
przyim.) w wyrazeniu ni zacz za nic;
podobna skadnia z przyim. pod i zaim-
kiem czyj: ni pod czyja (choragwia
) [KS,
124, 6]. Poza tym za rza dzace D. wska-
zuje na czas zachodzenia czynnosci,
np. za panowania.
D por. II za, pod.
II za (1) [RP] D zn. czy, czyz: Wstan,
mistrzu, odpowiedz, jestli umiesz,/ Za
po polsku nie rozumiesz? [RP, 197, 82].
D gram. part. wprowadzajaca pytanie.
h
D etym. pie. *g o, ps. *za, jako part.
pytajna wyste puje w j. zach.sow.
i pd.sow. czes. za, zali, zda, zdali,
serb. zar. D rozwoj: w formie za wyste
puje bardzo rzadko, najcze sciej w poa-
czeniach z czastkami -li, a-, -c, -z: zali,
aza, azali, zac, azac, zaz, azaz w teks-
tach XVXVIII w.
D por. I za.
zabic (7) [RsP, Kgn, Tecz] D zn. zadac
smierc, odebrac zycie: Przez to Mi-
rosaw zabi Jana, iz mu otpowiada
i krad ji [RsP, 45, 21]. Waz te
to madrosc
ma, ize gdyz ji chca zabic, tedyc wie c
on swa gowe kryje i szon<u>je, a o cia-
oc on niczs nie dba [Kgn VI, 40, 6-7].
Chcia ci krolowi suzyci, swa chora-
giew mieci,/ A o chopi poge bek dali
ji zabici [Tecz, 193, 7]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon.
II -e
, -esz; dk. D formy tekstowe:
zabiwszy im. cz. przesz. czynny I,
odm. prosta. D rozwoj: forma im. w j.
srpol. przeksztaca sie w im. przysow.
uprzedni.
D zob. bic.
zabiwszy zob. zabic.
252
zableszczyc (1) [RP] D zn. byskac
oczyma, rzucajac niespokojne spojrze-
nia: Zableszczysz na strony oczy,/ Ez
ci z ciaa pot poskoczy [RP, 197, 63].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
stpol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. pie.
*bhlig- + ske swiecic; ps. *zabl}sketi
|| *zablesketi ? *zabl}scati || *zables-
cati zajasniec blaskiem, zalsnic;
ogsow. stczes. blscieti (se), czes. za-
blesknout (se) zabysnac, zalsnic, br.
bliscac swiecic rownym swiatem,
AK
(o oczach) byszczec, ros. blesnut
bysnac, mignac, sch. zablstati || za-
blijestati zabyszczec, zajasniec, scs.
bl}stati, bl}sto (l niesonantyczne) by-
szczec, lsnic (por. lit. blisketi by-
szczec, lsnic, ot. blizget migotac).
D rozwoj: ps. postaci z pierwotnie
oboczna samogoska rdzenna * ? *}
- || *oi ? *e (por. blszczec, bleszczyc)
zanikaja w srpol. na rzecz zach.sow.
postaci z rdzennym -y- (byszczec),
szczatkowo zachowane w gwarach.
ZG
zachowac (1) [Sota] D zn. zjednac:
BT
Bo ktoc je chce sobie zachowac,/ Be da
ji wszytki miowac/ I kromie oczu
dziekowac [Sota, 190, 80]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II
-e
, -esz || IV -am, -asz; dk.
D zob. chowac.
ZG
zaczynac (1) [ZB] D zn. wykonywac
pierwsza cze sc jakiejs czynnosci:
Jemuz synowi kosc rybia w gardle
uwie za, od jejze juz skonczec zaczyna
[ZB I, 31, 12]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz ||
IV -am, -asz; ndk. D etym. pie. *ken-
|| *kon- || *kn-; ps. *-cinati (iter. do
ti); ogsow. czes. zacnat, ukr.
*-ce
pocynaty || zacynaty, br. pacynac, ros.
ZG nacinat, sch. (za)pocinjati, scs. naci-
nati, nacinajo (por. lit. skinti zrywac,
ZG napoczynac, ot. cties (*kinties), c-
253
nties walczyc, stind. kaninas mo- mylne, paci ustalona zapate
dy). D rozwoj: ps. *zacinati ? stpol.
zacinac(i) ? stpol., srpol. zacynac.
zaginac (1) [Ppu] D zn. przeminac,
nie ostac sie , nie zachowac sie : Bo
zna Bog droge prawych, a droga zos-
nych zaginie [Ppu I, 53, 7]. D gram. czas.,
ps. kon. II -no- || -ne- ? stpol. kon. I
, -esz; dk. D etym. pie. *gheubh-
-e
giac, zakrzywiac; ps. *gybnoti; og-
sow. czes. hynout, zahynout, ukr.
hynuty, zhynuty, ros. gbnut, sowen.
gniti, scs. gybnoti, gybno, pogybnoti
~
zginac (por. lit. gaubti, gaubiu ob-
~
wiazywac gowe chustka, gaubtis
okrywac sie , zginac, sie
, zwijac sie
ot. gubt, gubstu giac sie , znikac,
stang. geap krzywy). D rozwoj: ps.
*zagybnoti ? stpol. zagynoc(i) ?
stpol., srpol. zaginoc. Pierwotne zna-
czenie pochylac sie , zginac sie ze
sabosci, starosci rozwine o sie
w gi-
nac, zniknac, umierac.
zakad (1) [RsK] D zn. zabezpieczenie
w postaci pienie dzy albo majatku ru-
chomego lub nieruchomego, pienia-
dze wpacane przez strony jako za-
pewnienia przestrzegania umowy:
Jakosm przy tem by, gdzie Jakusz
reczy trzy grzywny Michakowi Gie-
botowskiemu zakadu re kojemstwa za
Stanisawa [RsK, 48, 26]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
ps. *za-klad{ derywat od czas. prefik-
salnego ps. *za-klad-ti; ogsow. czes.
zaklad fundament, przyczyna, ros.
zaklad zastaw, sch. zaklad zastaw,
fant, fundacja. D rozwoj: rzecz.
rozwina kilka zn., m.in. arch. funda-
ment, podstawa, ponadto gwa-
rancja czegos oraz zywe do dzis ro-
dzaj umowy mie dzy osobami majacymi
odmienne zdanie, polegajacej na tym,
ze osoba, ktorej zdanie okaze sie
zalec
osobie
, stad fraz. pojsc o za-
majacej racje
kad, zakad stoi; w j. npol. (pod wpy-
ZG wem ac. institutio) wyksztacio sie zn.
instytut, instytucja, poczatkowo ja-
ko nazwa instytucji edukacyjnej i wy-
chowawczej, naste pnie rozszerzone:
przedsiebiorstwo, zakad pracy.
IW-G
zakon (4) [Pfl, Ppu] D zn. prawo,
nakaz (zwaszcza religijny), zasady
moralne, przykazania, w odniesieniu
do religii zydowskiej przymierze
zawarte przez Boga z Abrahamem,
a potem przez Mojzesza z narodem
zydowskim: Ale w zakonie Bozem
, wola jego, i w zakonie jego be dzie
myslic w dnie i w nocy [Pfl I, 17, 2].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. pie. *ken-||*kon-
||*kn- spokrewniony z ps. czas. przed-
rostkowym *za-ce ti / pie. *knt- za-
czac, rozpoczac cos; ogsow. duz.
zakon widok, wyglad, prawidowosc,
ZG guz. zakon prawo, prawido, czes.
zakon prawo, ustawa, Stary zakon
Stary Testament, ros. zakon pra-
wo, ustawa, ukr. zakon prawo,
wyznanie, religia, obrzadek, regua,
scs. zakon{ prawo (por. ac. recens
swiezy, niedawny, irl. cinin powsta-
je
, pojawiam sie , wynikam, ot. cina-
ties podejmowac, podnosic sie ).
D rozwoj: stpol. zakon; juz w j. stpol.
wyksztacio sie podznaczenie nauka
chrzescijanska Nowego Testamentu
w przeciwstawieniu do religii i przy-
kazan zydowskich Starego Testamen-
tu; takze wyznanie, obrzadek, reli-
gia, w zn. rel. testament, przymie-
rze (por. Stary i Nowy Zakon = Stary
i Nowy Testament); w j. srpol. ponadto
zgromadzenie zakonne.
IW-G
zalec (1) [Sota] D zn. umiescic sie
gdzies, na czyms, stac sie
przeszkoda:
zamacic
Bogdaj mu zaleg usta wrzod! [Sota, 188,
26]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
stpol. kon. I -e
, -esz; dk.
D zob. lec, oze, poozyc.
zamacic zob. zamecic.
zamecic, zamacic (2) [Pfl, Ppu] D zn.
zaniepokoic, zmartwic, zasmucic, tez
udre czyc, przesladowac: Tedy be dzie
mowic k njim w gniewie swojem i w ro-
sierdziu swojem zamaci je [Ppu II, 55, 5].
D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- ?
stpol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. pie.
*ment- mieszac, betac, poruszac;
ps. *motiti; ogsow. sc. zamutit,
ukr. mutyty, kaamutyty, zamutnenyj
zamacony, ros. mutt, dieat mut-
nym, mac. zamati zamacic, scs. mo-
titi, mosto platac, mieszac; gniesc
(por. lit. me sti, menciu mieszac, men-
turis matewka, stind. manthati mie-
sza). D rozwoj: ps. *zamotiti ? stpol.
zama cic(i) ? stpol. zamocic || zame cic
? srpol. zamocic.
zamet (1) [ZMB] D zn. strapienie,
udre czenie: Zame t cie
zki dosta sie
mie, ubogiej zenie,/ Widzac rozkrwa-
wione me mie narodzenie [ZMB, 180, 9].
D gram. rzecz., pol. dekl. m. D etym.
morfem rdzenny ps. *mot- charakte-
rystyczny dla czas. wielokrotnego wo-
bec ps. *me t- we wcz.ps. czas. jedno-
krotnym *me t-ti ? pzn.ps. *me sti
mieszac, betac. D rozwoj: stpol. za-
ma t ? srpol. zame t, stpol. zn. stra-
pienie, potwierdzone we wspordzen-
nym zame tek, wyszo z uzycia, zasta-
pione zostao synonimicznymi i spok-
rewnionymi z nimi formacjami sme tek
i smutek (z oboczna postacia rdzenia
o : u); od XVI w. utrwalone zn. przen.
chaos, zamieszanie, niejasnosc,
rdzen ma t- || me
t- jest utrwalony w licz-
nej rodzinie wyrazowej, m.in. me t(y)
254
zanieczyszczenie pynu, szumowi-
ny, od XVI w. takze w odniesieniu do
ludzi.
D por. zametek, smutek.
ZG IW-G
zametek (1) [ZMB] D zn. strapienie,
ZG udreczenie: Usyszycie moj zame tek,/
jen mi sie
<z>sta w Wielki Piatek [ZMB,
180, 3]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
D etym. morfem rdzenny ps. *ma t-
(zob. zame t), por. czes. zmatek za-
me tek; forma-
t. D rozwoj: stpol. zama
cja utworzona od podstawy zame t
formantem -ek (/ ps. *{k{) w zn. sy-
nonimicznym do podstawy, w j. srpol.
wyraz wyszed z uzycia.
D por. zame cic, zamet, smutek.
IW-G
zanorzony zob. zanorzyc.
ZG
zanorzyc
zanorzony (1) [Ksw] D zn. zagebiony,
pograzony w wodzie: (...) sm<ir>tn<em
grzesze zanu>rzone i utoneo [Ksw IV, 12,
13]. D gram. im. cz. przesz. bierny, odm.
ZG zoz. D etym. pie. *ner- || *nor- || *nur- ||
*nur-; ps. *noriti / *nerti, noro za-
nurzyc sie || *nuriti zanurzac, pogra-
zac; ogsow. guz. noric || nuric, czes.
norit, ros. dial. nurit zanurzac, norit
rybu owic niewodem pod lodem,
chorw. noriti, chorw. dial. nuriti zanu-
rzac (por. lit. nerti, neriu nurkowac,
naras nor, gatunek kaczki, stislandz.
nor ciesnina, waska zatoka). D rozwoj:
ps. *zanoriti ? stpol. *zanorici ?
zanoryc ? srpol. zanoryc )( zanuryc ?
zanuryc (w wyniku kontaminacji dwu
pokrewnych, bliskich fonetycznie i se-
mantycznie czasownikow); formy odm.
zoz. im. w j. srpol. przeksztacaja sie
w im. przym. bierny.
ZG
zapieklac sie (2) [Ksw] D zn. stawac
sie
zatwardziaym w grzechu, upartym
w zych myslach, w zym dziaaniu:
255
Spiacy sa, jiz sie
w <grzeszech za>piek-
laja [Ksw II, 11, 12]. D gram. czas., stpol.
kon. II -e , -esz || IV -am, -asz; ndk.
D etym. podstawa jest denominativum
od pieko ? pieklic sie , z przedrost-
kiem za-; zapieklic sie , od tego iterati-
vum zapieklac sie . D rozwoj: stpol.
zapieklac sie ; npol. pieklic sie
zoscic
sie
, robic awantury; robic pieko.
D por. pieko.
zapieklic sie
zapieklony (1) [Ksw] D zn. zatwardziay
w grzechu: Bo grzesznik <w grzeszech
za>pieklony jesc jako kodnik w ciemni-
cy skowany [Ksw II, 11, 35]. D gram. im.
cz. przesz. bierny, odm. zoz. D rozwoj:
w j. srpol. uleg adiektywizacji ? im.
przym. bierny.
D zob. zapieklac sie .
zapieklony zob. zapieklic sie.
zapakac (1) [Ksw] D zn. zaczac pa-
kac, rozpakac sie : A gdaz, prawi,
anje zmowi ta wszyt<ka sowa>,
<z>apakacha, prawi, wszem sircem
[Ksw I, 10, 25]. D gram. aoryst sygmatycz-
ny lub imp. lm. 3. os.
D zob. pakac.
zapominac (2) [List] D zn. nie zacho-
wywac w pamie ci, przestawac pamie -
tac: Aby mnie nie zapominaa, ba-
rzociem twej miosci pocza prosic [List,
114, 4]. D gram. czas., ps. kon. III
-jo- || -je- ? stpol. kon. II -e
, -esz ||
IV -am, -asz; ndk.
D zob. zapomniec.
zapomniec (2) [ZB, List] D zn. nie
zachowac w pamie ci, przestac pamie-
tac: Juz widze
, iz mie Bog nie za-
pomnia [ZB I, 31, 8-9]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III
-e
, -isz (zapomnie , zapomnisz); dk.
D etym. pie. *men- || *min- || *mon-;
zaprzec
ps. *m}neti, *m}nja mniemac, mys-
lec; ogsow. czes. mnet, domnvat
se mniemac, zapomenout zapo-
mniec, ros. mnit uwazac, zamie-
rzac, pomnit pamietac, br. zapo-
mnic zachowac w pamie ci, sch.
mnti mniemac, myslec, sadzic, scs.
m}neti mniemac, wierzyc, pom}neti
pamie tac (por. lit. mineti, menu
~
wspominac, upominac, minti, menu
ZG pamie tac, odgadywac, stind. manya-
te, manute mysli, pamie ta, grec.
memona pamie tam, ac. memin
wspominam, moneo napominam).
D rozwoj: ps. *za-pom}neti ? stpol.
*zapomneci ? stpol., srpol. zapomnec;
z dwu pierwotnych synonimow zapo-
mniec i zapamie tac nie zachowac
w pamie ci, puscic w niepamiec zapo-
mniec w wyniku specjalizacji znacze-
ZG
niowej rozwine o sie w zn. przeciw-
stawne, por. ros. i br. zapamie tac,
ZG
czes. i pol. nie zachowac w pamie ci,
zapomniec.
D por. zapominac, mnimac.
ZG
zapowiedzian zob. zapowiedziec.
ZG
zapowiedziec
zapowiedzian (1) [RsP] D zn. wezwany
ZG do sadu: Jako Wociech uczyni Janowi
za dziesiec g<rzywien> szkody, po tem
jako zapowiedzian [RsP, 88, 45, 28]. D gram.
im. cz. przesz. bierny, odm. prosta.
D rozwoj: formy odm. zoz. tego imieso-
wu ulegy adiektywizacji w j. srpol. ? im.
przym. bierny.
D zob. wiedziec, powiedziec.
ZG
ZG zaprzec sie (1) [RsP] D zn. zaprze-
czyc, nie przyznac sie
do kogos: Jako
Jura nie chcia pomoc Piotrkowi z Pa-
wem prawa i zaprza sie go [RsP 44, 16].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
stpol. kon. I -e, -esz; dk. D etym. pie.
*(s)per- podpierac; ps. *zaperti se ,
zap}rjo se
; ogsow. czes. zaprt, sc.
zasie 256

zapriet, ukr. zapertysia, ros. zapieriet, p ? srpol. zaste

zasta p; w j. stpol. wyraz
bug. zapra; sowen. zapreti, scs. opreti mia ponadto zn. gromada, tum,
se
oprzec sie (por. lit. sprti pod- takze wa ochronny.
pierac, stind. sphurati odpycha, rzu- D por. ste
pic.
ca sie). D rozwoj: zn. podstawowe za- IW-G

przec (bez sie

) podeprzec, zamknac zatym (1) [ZB] D zn. potem, pozniej,
zanika w polszczyznie, dzis kwalifiko- nastepnie: A zatym uzrzeli wilka, a on
wane jako przest. i gw.; zywe jest nadal wieprza zasie niesie [ZB II, 31, 18]. D gram.
zn. wtorne nie przyznac sie , zaprze- spojnik nawiazujacy nowe zdanie do
czyc, wyprzec sie
. poprzedniego kontekstu, okreslajacy
D por. podeprzec. nastepstwo czasowe danych czynnosci.
ZG D etym. wyraz powstay w j. pol., zrost
zasie (3) [ZB, Satyra] D zn. z powro- wyrazenia skadajacego sie z ogsow.:
tem, na powrot, znowu: A zatym przyim. za (/ ps. *za) i N. lp. r. n.
uzrzeli wilka, a on wieprza zasie niesie zaimka wskazujacego to (/ ps. *to),
[ZB II, 31, 18]. Rozgniewaw sie se dzia z koncowka przyjeta z odm. mie kko-
przykaza ji kijmi bic, a zbiwszy, zasie tematowej -im, po spg. twardej w pos-
w ciemnice wsadzic [ZB II, 32, 27]. Szedw taci -ym. D rozwoj: wspoczesnie wyraz
do chrosta, za krzem lezy,/ Nierycho zatem (w tej postaci fonet. ostatecznie
zasie wybiezy [Satyra, 191, 22]. D gram. dopiero od XIX w.) wie c, totez,
przysow. D etym. ps. *za se za sie- jednak; dzis zn. z powyzszego kon-
bie, poaczenie przyimka za i B. lp. tekstu realizuje przysowek potem,
zaimka sie ; pn.sow. i czes. zase, zas z inna prepozycja, obecny w tym zn.
znow, ponownie, ukr. zas nie moz- rowniez w j. stpol.
na, ros. zas zamilcz, precz, mozli- AK

we rowniez pochodzenie w j. pol. z po- zawierne (2) [Ksw] D zn. zaprawde,

aczenia przyimka za i zaimka si / *s}.
D rozwoj: we wspo. j. pol. kontynuan-
tem jest zas jako spojnik i part.
D por. za, (sie ).
zastep (1) [Ksw] D zn. wojsko, oddzia
zbrojny: Jenze anje (...) <z>stapiw,
prawi, anje Bozy w zaste py pogan-
skiego <krola pobi jesc> we sborze
asyrskiem, to je poganskiem sto tysie
cy (...) [Ksw I, 10, 8]. D gram. rzecz., ps.
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.
ps. *za-stop{ wejscie, wstapienie,
ci, ktorzy wchodza do czegos; dery-
wat od czas. ps. *za-stopiti wejsc,
wstapic; ogsow. czes. zastup tum,
grupa, guz. zastup wste p, wejscie,
przystapienie do pracy, strus. za-
stup{ obrona, scs. zastop{ obrona,
ochrona, pomoc. D rozwoj: stpol.
naprawde , rzeczywiscie, istotnie: Czso
nam przez togo niemocnego na ozku
lezacego znamiona? Zawierne niczs
jinego kromie czowieka grzesznego
BT [Ksw II, 11, 27]. Zawierne niczs by nam nie
mieszkac, aleb<y> (...) zbawiciela i jego
przyszcia poze dac [Ksw IV, 12, 3]. D gram.
przysow. D etym. pochodzi od ps.
rzecz. *vera, ps. czas. *veriti, ps.
- przym. *ver}n{ ? *za + *ver}n{ +
*e, w tej formie i funkcji tylko w j. pol.
D rozwoj: w stpol. w tym samym zn.
part. i przysow. w funkcji wzmocnie-
nia pewnosci sadu: zaiste, snadno,
snadz, zaprawde ; zawierne wychodzi
z uzycia juz w j. stpol. zastapiony
w tum. Biblii przez zaprawde .
BT
zawiesic (1) [Kgn] D zn. umocowac,
przytwierdzic cos (albo kogos), tak aby
257
wisiao: A swie tego Bartomieja kaza
jest by na prage zawiesic a miotami ji
bic [Kgn VI, 41, 28]. D gram. czas., ps. kon.
IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III -e , -isz;
dk. D etym. pie. *ueips-e-; ps. *zavesiti
spowodowac, by cos wisiao; ogsow.
guz. zawjesyc, czes. zavesit, ukr.
zavsyty, ros. zaviesit, sch. zav(j)esiti,
scs. vesiti, veso (por. lit. vypsoti gup-
kowato sie usmiechac, prapokrewne
z lit. at-vpti zwisac, odstawac,
stprus. vipis gaaz, stind. vepate
trze sie sie). D rozwoj: ps. *zavesiti
? stpol. *zavesici ? stpol., srpol. za-
vesic.
zawitac (1) [Ksw] D zn. przybyc,
przyjsc, pojawic sie : Zawierne niczs
by nam nie mieszkac, aleb<y> (...)
zbawiciela i jego przyszcia poze dac,
by on raczy tog<o dla w na>sza sirca
zawitac [Ksw IV, 12, 5]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II -e ,
-esz ? -am, -asz; dk. D etym. pie. *uei -
t-; ps. *zavitati, *zavitajo przybyc;
ogsow. czes. zavtat, ukr. zavitaty
(z wtornym -i-), strus. vitati przeby-
wac, znajdowac sie , ros. vitat, scs.
vitati mieszkac, przebywac (por. lit.
vieta miejsce, miejscowosc, ot. pa-
vietat mieszkac, ac. invito, invitare
zaprosic, przyjac). D rozwoj: pierwo-
tne zn. przybyc dokads specjalizuje
sie
w przybyc na pobyt, goscic, zna-
lezc schronienie.
D por. przywitac.
zawracac
zawracajac (1) [RP] D zn. o oczach:
ypiac, przewracajac: Miece oczy za-
wracajac,/ Grozna kose w reku majac [RP,
196, 37]. D gram. im. cz. ter. czyn., odm.
prosta. D rozwoj: im. w j. srpol. prze-
ksztaca sie w im. przysow. wspoczesny.
D zob. nawrocic, wrocic.
zab
zawracajac zob. zawracac.
ZG
zawzdy (2) [LA] D zn. stale, nieustan-
nie: A mia barzo wielki dwor,/ Procz
panosz trzysta rycerzow,/ Co sa mu
zawzdy suzyli,/ Zawzdy k jego stou
byli [LA, 173, 15-16]. D gram. przysow.
D etym. wyraz rodzimy, poaczenie
przyimka za i przysowka wzdy; wy-
ste
puje w j. wsch.sow., byc moze jako
zapozyczenie z j. pol.: ukr. zavzdy,
ukr. dial. usindy, br. zauzdy, zause-
dy, ros. vsegda. D rozwoj: od XV w.
w tym samym znaczeniu zawsze (od
wyr. przyim. za wsze (czasy) przez
ZG wszystkie czasy, cay czas).
D por. wzda, wzdy.
BT
zab (1) [RP] D zn. twor kostny osa-
dzony w szcze ce, suzacy do rozgryza-
nia pokarmow: Nie byo warg u jej
geby,/ Poziewajac, skrzyta ze by [RP, 196,
36]. D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. m. D etym. pie. **gombh-os ko-
ek, wystep, cos ostrego; ps. *zob{;
ogsow. czes., sc. zub, duz., guz.
zub, ros., ukr., br. zub, mac. zab, bug.
~
zab, scs. zob{ (por. lit. za mbas ostry
~
przedmiot, kant, zyletka, za mbis so-
cha, ot. zuobs zab, alb. dha mb,
dhemb zab, stniem. kamb grze-
bien, ang. comb grzebien). D roz-
woj: ps. *zob{ ? stpol. *za
b ? srpol.
zob; juz w stpol. wyraz mia wiele zn.,
m.in. w lm. ze by ostre, ustawione
rzedem cze sci; liczne fraz. i przys.
ZG pacz i zgrzytanie zebami, bibl. okresle-
nie mak piekielnych, dzis zart. o zmart-
wieniu, kopocie, cie zkiej sytuacji, bro-
nic sie
(lub czegos) pazurami i ze bami
bronic czegos zaciekle, poamac
sobie na czyms ze by nie poradzic
sobie z czyms, zjesc na czyms ze by
znac sie na czyms bardzo dobrze
i inne.
ZG IW-G
zbawiciel
zbawiciel (5) [Ksw] D zn. ten, ktory
uwolni od skutkow grzechow przez
swoja smierc, odkupiciel: Jidzie tobie
krol zbawiciel, izby nas ot wieczne
smirci zbawi [Ksw IV, 12, 20]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. m.
D etym. przedpol. *j}z{-bavi-tel} || iz{-
-bavi-tel} (j}z{-baviti || iz{-baviti /
ps. *baviti) pzn.ps. kalka ac. salvator;
sch. izbavitelj zbawca, bug., mac.
izbavtel zbawca, wybawca, ukr. zba-
vytel niszczyciel. D rozwoj: stpol.
*zbavitel ? stpol. zbavicel ? srpol.
zbavicel.
D por. zbawienie, zbawic, byc.
IW-G
zbawic (7) [Ksw, Park, RP] D zn. 1. ode-
brac cos komus, pozbawic kogos cze-
gos; zadac smierc, zabic: Dziwno sie
swym zakom stawi,/ Kazdego zywota
zbawi [RP, 195, 16]. Kazdemu sie tak
ukaze ,/ Gdy go zywota zbawie [RP, 196,
58]. 2. wyratowac z trudnej sytuacji,
wyswobodzic, ocalic, (o Chrystusie)
wybawic od pote pienia po smierci, za-
pewnic zycie wieczne, odkupic: Izby
je Bog zbawi ot <mo>cy krola pogan-
skiego [Ksw I, 10, 6]. Gdaz przydzie,
zbawi lud swoj ot wielikich grzechow
[Ksw IV, 12, 3]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? stpol. kon. III -e , -isz; dk.
D formy tekstowe: zbawionego im. cz.
przesz. bierny B. lp. r. m., odm. zoz.
D etym. ps. *j}zbaviti, *j}zbavjo; og-
sow. czes. zbavit, ros. izbavit, ukr.
zbavyty, sch. izbaviti, scs. izbaviti,
izbavljo. D rozwoj: wyraz pochodny od
ps. *baviti powodowac bycie, trwanie,
zajmowac czyms, zatrzymywac sie
przebywac, pierwotnego causativum
do *byti istniec, zyc, przebywac;
formy odm. zoz. im. w j. srpol. ulegaja
adiektywizacji ? im. przym. bierny.
D por. byc, pozbawic, zbawiciel,
zbawienie.
258
zbawienie (1) [Ksw] D zn. uwolnienie
od skutkow grzechow przez smierc
Chrystusa: Widzcie, bracia mia, zba-
wienie, widzcie wielkie Syna Bozego
przyjazni [Ksw IV, 12, 9]. D gram. rzecz.,
ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym.
ps. *j}z{-baviti ||*iz{-baviti (/ ps.
*baviti); wyraz poswiadczony w nie-
ktorych j. sow. sch. izbavljenje wy-
zwolenie, wybawienie, ocalenie, ura-
towanie, ros. zbavlenije wybawienie,
zbawienie, scs. izbavlen}je(ije) zba-
wienie, odkupienie, bug. izbavlenie
wybawienie, zbawienie. D rozwoj:
ps. prefiks *j}z{- || *iz{ (odpowiada-
jacy ac. ex-) w j. pol. zrowna sie
z pre-
fiksami *s{- i *s{n- (odpowiadajacymi
ac. cum, de), dajac z(e)- || s(e)- (ten
ostatni wariant w pozycji przed bez-
dzwieczna).
D por. zbawic, byc, zbawiciel.
IW-G
zbawiony zob. zbawic.
ZG
zbic
zbiwszy (1) [ZB] D zn. wychostawszy:
Rozgniewaw sie sedzia przykaza ji
kyjmi bic, a zbiwszy zasie w ciemnice
wsadzic [ZB II, 32, 26-27]. D gram. im. cz.
przesz. czynny M. lp. r. z., odm. prosta.
D rozwoj: im. w j. srpol. przeksztaca sie
w im. przysow. uprzedni.
D zob. bic.
ZG
zbiwszy zob. zbic.
ZG
zbozny (2) [B, Ksw] D zn. 1. dostatni,
szczesliwy: A na swiecie zbozny
pobyt,/ Po zywocie ra<j>ski przebyt [B,
, 163, 8]. 2. zyja
cy zgodnie z nakazami
religijnymi, pobozny: I zmowi Syn
Bozy sowa wielmi znamienita, jimiz
kazda dusze zbozna pobudza, pone ca
i powabia [Ksw II, 11, 5]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. ps. *s{boz}n{(j})
przym. utworzony przyrostkiem -}n-
ZG od przym. *s{bog{ (podstawa *bog{
259
moze jeszcze w zn. dobro, szcze scie
lub juz w zn. religijnym Pan, Bog;
zach.sow. guz. zbozny bogi, szcze s- nie i wszystko, cokoli uczyni, zdarzy sie
liwy, czes. zbozny pobozny, religijny.
D rozwoj: byc moze stpol. zbozny zyjacy
zgodnie z nakazami religijnymi po-
wstao w opozycji do bez-bozny jako ter-
min chrzescijanski i jest bohemizmem;
forme zbozny wypara postac pobozny.
D por. Bog, zboze.
zbyc (1) [Sota] D zn. uwolnic sie od
czegos, pozbyc sie czegos: Z jutra
wiesio nikt nie be dzie,/ Aliz gdy za
stoem sie dzie,/ Toz wszego myslenia
zbedzie [Sota, 188, 16]. D gram. czas., ps.
kon. I -o- || -e- ? stpol. kon. I -e , -esz;
dk. D etym. pie. *bhu-; ps. *j}z-byti
pozbyc sie; ogsow. czes. zbyt, ukr.
zbuty, pozbutysia, ros. izbyt, sbyt po-
, sprzedac, sch. izbvati nie
zbyc sie
zjawiac sie , byc nieobecnym, scs.
izbyti, izbodo zbywac, obfitowac.
D rozwoj: pierwotnie przeciwstawne
zn. pozbyc, wyzbyc sie czegos i po-
zostac, zostac jako nadwyzka specja-
lizuje sie
w kierunku pozbyc sie nad-
miaru, sprzedac i potraktowac kogos
w sposob zdawkowy, wymijajacy, z ko-
lei zn. uwolnic sie od czegos wyraza
forma z przedrostkiem pozbyc sie
sie
D por. byc.
zdac sie (1) [Satyra] D zn. wydawac
sie
: Bo sie zda jako pra<wy> woek,/
Alec jest chytrzy pachoek [Satyra, 191,
25]. D gram. czas., ps. kon. V atem. ?
stpol. kon. IV atem.; dk. D etym. pie.
*do-; ps. *da-d-ti ? *dati z przed-
rostkiem *j}z-; ogsow. czes. zdat se,
sc. zdat sa, ukr. zdatysia zdac sie ,
poddac sie , ros. sdatsia poddac sie
,
scs. dati, dam}, dasi dac. D rozwoj:
ps. *j}z-dati se ? stpol. *izdaci se ?
stpol., srpol. zdac se
.
D por. dac.
zdrowy
zdarzyc sie (1) [Ppu] D zn. udac sie,
poszcze scic sie
: A list jego nie spad-
[Ppu I, 52, 4]. D gram. czas., ps. kon. IV
-jo- || -i- ? stpol. kon. III -e , -isz; dk.
D etym. ps. *dariti dac, dawac w da-
rze, obdarzac kogos czyms, zach.sow.
*s{dariti duz. zdaris se, czes. zdarit
se, sc. zdarit sa. D rozwoj: zach.sow.
*s{dariti se ? stpol. *sdarici se ?
HK
stpol., srpol. zdaryc se
.
D por. darowac.
ZG
zdradzca (1) [RP] D zn. ten, kto
oszukuje, poste puje podstepnie, czo-
wiek nieuczciwy, nierzetelny: A ten
Waltko radzsa, ten niewierny zdradzsa
[Tecz, 194, 20]. D gram. rzecz., pol. dekl.
m. D etym. rzecz. od czas. z(d)radzic
(-d- wstawne); kalka srwniem. ver-
-roten zepsuc za rada, zdradzic;
wyraz zach.sow. czes. zdradce, sc.
zradca. D rozwoj: stpol. *zradca ?
stpol. zdracca || zdraZca || zdracsa||
zdrajca.
D por. rada, radzic, radzsa.
IW-G
zdrowie (1) [ZB] D zn. dobre samo-
poczucie: Od jegoz dotknienia dzie-
cie
pene zdrowie wzie o [ZB I, 31, 15].
D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
ZG dekl. n. D etym. ps. *s{-dorv-}je zdro-
wie, rzecz. od przym. ps. *s{dorv{;
ogsow. czes. zdrav, ros. zdorove,
ukr. zdorovja, mac. zdravje, bug.
zdrave.
D por. zdrowy, pozdrowic.
IW-G
zdrowy (2) [ZB, RP] D zn. zdrowy: nie-
chory, sprawny fizycznie: Czemu sie
tako barzo le
kasz?/ Wrzekomos zdrow,
a <w>zdy ste
kasz! [RP 196, 50]. I pusci ji
caa i zdrowa onej niewiescie [ZB 31, 19].
D gram. przym., odm. prosta D etym.
pie. zozenie *su-deruo- z dobrego
ZG drzewa (su- dobry, *deru drewno,
zdrzucic
drzewo); pierwotnie z dobrego drze-
wa, dobry w odniesieniu do przed-
miotow drewnianych, wtornie rozsze-
rzone w zn. peen si, krzepki, nie-
chory na ludzi i zwierze ta ? ps.
*s{dorv{j} zdrowy, niechory; ogsow.
czes. zdrav, ros. zdorov, sch. zdrav,
scs. s{drav{. D rozwoj: dzis forma
krotka zdrow relikt prostej odmiany
przym., tylko w funkcji orzecznika.
D por. zdrowie.
zdrzucic zob. zrzucic.
zdunowy (2) [Pfl, Ppu] D zn. wyko-
nany przez zduna: Wodac be dziesz
nad nimi w mietle zelaznej, a jako ssad
zdunowy rozbijesz je [Pfl II, 17, 9].
D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: zdunowy B. lp. r. m. D etym.
przym. z przyrostkiem -owy od rzecz.
zdun (poswiadczonego tylko w j. pol.)
od ps. dial. (przedpolskiego) rzecz.
*z}dun{ ten, kto lepi z gliny garnki,
piece; garncarz, zdun (nazwa wyko-
nawcy czynnosci od ps. czas. *z}dati
lepic, formowac z gliny itp. sciany,
naczynia, por. scs. z}dati budowac,
sch. zidati murowac, budowac i wy-
razy pokrewne: czes. zed mur, zed-
nik murarz, sch. zd(j)elar garn-
carz). D rozwoj: pierwotnie rzemiesl-
nik, ktory lepi z gliny garnki, piece,
zn. garncarz (stpol.) wyszo z uzycia,
dzis tylko stawiajacy piece.
zdziac (1) [LA] D zn. nadac komus lub
czemus imie (pospolite lub wasne):
A gdy sie mu syn narodzi,/ Ten sie
w lepsze przygodzi:/ Wie c mu zdziano
Aleksy [LA, 173, 35]. D gram. czas., ps.
kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II -e,
-esz; dk. D etym. pie. *dhe- kasc,
stawiac; ps. *dejati z przedrostkiem
*s{-; ogsow. stczes. dieti umiescic,
poozyc, czes. dt mowic, powiadac, stpol. kon. I -e
zdt murowac, guz. dzec przasc, *ei - || *- isc; ps. *s{j}ti se
260
tkac, dzec pytac, mowic, strus. deti
pomiescic, podziac, czynic, robic,
ros. diet, sch. dje ti schowac, po-
dziac, scs. v{zdeti, v{zdezdo pod-
niesc, wzniesc. D rozwoj: ps. *s{dejati
? stpol. *sZ ejaci ? zZ ac nazwac, na-
dac imie .
D por. dziac.
ZG
ze zob. z.
AK
HK zecknac (1) [RP] D zn. przerazic sie
,
obrzydzic, sprzykrzyc sobie: Gdy przy-
ZG de, namilejszy, k tobie,/ Tedy barzo
zeckniesz sobie [RP, 197, 62]. D gram.
czas., ps. kon. II -no- || -ne- ? stpol.
kon. I -e
, -esz; dk. D etym. ps. *t{skno-
ti, *t{skniti; ogsow. sc. cniet sa
tesknic, cnie sa mi nudze sie
,
trwozno mi, ros. mienia tosznt mdli
mie , mam nudnosci, br. tosknc
tesknic, smucic sie , scs. s{t{snoti
smucic sie , frasowac sie, por. tez
czes. tesklivy teskny, sme tny, ukr.
tosklyvyj smutny, cs. t{st{liv{
(XVI w. skrze tny, pilny). D rozwoj:
ps. *s{t{sknoti ? stpol. *setsknoci,
*zetsknoci ? stpol., srpol. (ze)cknoc
w wyniku upodobnienia i uproszczenia
grupy spogoskowej; dzis gw. c(k)na c,
cknic.
ZG
zejsc (1) [Tecz] D zn. zginac gwatow-
nie: Ize tako marnie zszed od nie-
rownia swojego [Tecz, 193, 5]. D gram.
HK czas., ps. kon. II -o- || -e- ? stpol.
kon. I -e, -esz; dk.
D por. zejsc sie.
ZG
zejsc sie (2) [Pfl, Ppu] D zn. przybyc z
roznych stron na jedno miejsce, zgro-
madzic sie : Przystajali sa krolowie
ziemscy, a ksiaze ta zeszli sa sie na
gromade przeciwo Gospodnu [Pfl II, 17,
2]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
, -esz; dk. D etym. pie.
z forma-
261
mi supletywnymi w cz. przesz. *s}dl{,
*s}dla, *s}dlo, *s{s}dli so se , powiaza-
nymi obocznoscia i redukcja samo-
goski rdzennej z ps. *X oditi (*o ? *
? }); ogsow. czes. sejt se, sedl, sc.
zst sa, isiel, ukr. zijtysia, jsov, ros. soj-
tis, sjo, sch. sabrati se, sao, scs. s{niti
se
, s}l{. D rozwoj: ps. *s{j}ti se
*s{s}dli so se ? stpol. *sejsci se
*ses(d)li so se ? stpol. zejsci se , zesli
(so) se
? srpol. zejsc se, zesli se
. woj: ps. *s{gr (t)noti ? stpol. *sgarno-
D por. isc, chodzic.
zezrzec (1) [ZMB] D zn. ujrzec, zoba-
czyc: Jele ja nieboga ninie dzis zez-
rzaa [ZMB, 180, 34]. D gram. czas., ps.
kon. IV -jo- || -i- ? stpol. kon. III -e
-isz; dk. D etym. pie. *gher- || *gher3 - ||
*ghre- swiecic, jasniec, lsnic sie; ps.
*s{-z}reti; ogsow. guz. zrjec, stczes.
zrieti, czes. zrt, ukr. zrty, ros. zriet,
sowen. zreti, scs. z}reti, z}rjo patrzec,
przygladac sie , uz}reti ujrzec (por.
lit. zereti byszczec, jasniec, ziureti
patrzec, alb. zjar ogien, stind.
jvarati ma goraczke ). D rozwoj: ps.
*s{z}reti ? stpol. *sezreci ? stpol.
zezreci ? stpol., srpol. zejzrec (antycy-
pacja palatalnosci) ? zejrec (uprosz-
czenie grupy spg.).
D por. wzrzec.
zgadzac sie (1) [KS] D zn. postepo-
wac zgodnie z czyms Ale ize skarada
jest cze
sc, jaz sie
s swym pospolstwem
nie zgadza, ustawiamy [KS, 124, 11].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
? stpol. kon. II -e , -esz || IV -am,
-asz; ndk.
D por. godzic.
zgarnac (1) [Sota] D zn. zebrac ra-
zem, w jedno miejsce, skupic, zgroma-
dzic: Zgarnie na sie wszytko pole,/
Cso w sto<do>le i w tobole [Sota, 188, 4].
D gram. czas., ps. kon. II -no- || -ne- ?
pol. kon. I -e, -esz; dk. D etym. pie.
zgromadzic sie
*ger- zgarniac, zbierac; ps. *gr (t)no-
ti / *gr -t-a-ti zgarniac; ogsow.
czes. hrnout garnac, zgarniac, sc.
hrnut sa pchac sie , garnac sie
, ukr.
hornuty grzebac (w ogniu), garnac,
sch. grnuti zgarniac, grabic, isc tum-
~
nie (por. lit. gurgul ys poplatane nici;
, stado ptakow, grec. gargara (harhara)
kupa, cizba, agheiro zbieram, ag-
hora zebranie, plac zborny). D roz-
ci ? stpol., srpol. zgarnoc.
ZG
D por. ogarnac.
ZG
zginac, sginac (4) [Pfl, Ppu, RsK] D zn.
przeminac, ulec zniszczeniu, zaga-
, dzie; zagubic sie : Bo znaje Gospo-
dzin droge prawych, a droga zych
zginie [Pfl I, 17, 7]. Jako w Jedlcy byo
niemiecske prawo, ale sgina przywilej
[RsK 42, 24]. D gram. czas., ps. kon. II
-no- || -ne- ? stpol. kon. I -e
, -esz; dk.
D zob. zaginac.
ZG
zgromadzenie (1) [BZ] D zn. wielka
ilosc czegos skupiona w jednym miej-
scu, tu w wodzie: I nazwa Bog
suchosc ziemia, a zgromadzenie wod
nazwa morze [BZ, 71, 13-14]. D gram.
rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol. dekl. n.
ZG D etym. ps. *s{-gromad-j-en}je; (od
ps. *s{-gromaditi); wyraz poswiadczo-
ny w niektorych j. sow. czes. shro-
mazdeni, sc. zhromazdenie, ukr. zhro-
madzennja. D rozwoj: stpol. zgromaZ e-
ne ? srpol. zgromaZ ene; pierwotnie by
to rzecz. dewerbalny nazwa stanu,
wtornie zyska tez tresc przedmiotowa
zebranie grupy osob w jakims celu
ZG i zespo ludzi majacy jakas wadze ,
przedstawicielstwo jakiejs spoecz-
nosci.
D por. zgromadzic sie .
IW-G
zgromadzic sie (1) [BZ] D zn. skupic
sie
w jednym miejscu, zebrac sie
ziele 262

(zwykle w okreslonym celu): Wezrza pol. dekl. z. D formy tekstowe: ziemie

lepak Bog i rzek: Zgromadzcie sie D. lp., ziemie B. lp., ziemia
N. lp., ziemi
wody, jez to pod niebem sa, w miasto Msc. _ lp., ziemia W. lp. D etym. pie.
jedno, a ukaz sie suchosc [BZ 1, 71, 11- *ghdem (*dheghom); ps. *zemja; og-
12]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i- sow. czes. zeme, ros. zemlja, sch.
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D etym. zemlja, bug. zemja, scs. zemla (por.
pie. *grem- || *ger- zgarniac, zbie- lit. z~
eme ziemia, ac. humus).
rac; ps. *gromaditi, *gromadjo; og- D por. ziemianin.
IW-G
sow. czes. hromadit se, ukr. hroma-
dytysia zbierac sie
w jednym miejscu, ziemianin (1) [Tecz] D zn. wasciciel
sowen. grmaditi ukadac na kupe , majatku ziemskiego: Do wrocawia-
stos (por. lit. gramatas gromada, now posali, do takich jako i sami,/
stind. grama- wielka ilosc, wies, A skarzac na ziemiany, by jim gwaty
gmina, ac. gremium garsc, nare cze, dziaali [Tecz, 194, 13]. D gram. rzecz., pol.
ono srac. zespo, kolegium). dekl. m. D etym. derywat od ps. rzecz.
D por. gromada.
*zemja (zob. ziemia); poswiadczony
ZG tylko w cze sci j. sow. duz., guz.,
ziele (3) [BZ] D zn. roslina zielna czes., sc. zeman ziemianin, mac.
(o pe dach niezdrewniaych lub zbior. zemjanin ziemianin, ukr. arch. zeml-
o takich roslinach: I rzek [Bog]: janyn ziemianin. D rozwoj: w j. stpol.
Wspodz ziemia ziele czyniac siemie potwierdzone jest rowniez pierwotne
szersze zn. mieszkaniec wsi, kraju,
[BZ, 71, 15]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo-
krainy (bez wzgle du na stan), w dal-
? pol. dekl. n. D etym. pie. *ghel-
szej kolejnosci rozwine o sie
zn.
swiecic sie, jasna barwa; ps. *zel}je
mieszkaniec ziemi przeciwstawiony
rzecz. zbior. / ps. *zelo ziele, jarzy-
mieszkancom nieba, w j. npol. miesz-
na; ogsow. czes. zel kapusta,
kaniec planety Ziemia.
przest. roslina, ziele, ukr. zila ziele,
D por. ziemia.
trawa, rosliny, napoj zioowy, sch. zelje IW-G
(jarzyny, warzywa, kapusta, szczaw, ziemski (7) [Pfl, Ppu, BZ] D zn. do-
bug. zele kapusta, scs. zel}je ziele, tyczacy ziemi: Uczyni Bog zwierze ta
jarzyna, warzywo (por. lit. zole tra- ziemska, kazde podug podobienstwa
wa, stwniem. gelo zoty, ac. helus, jich [BZ, 71, 38]. D gram. przym., odm.
holus zielen, warzywa, kapusta, grec. prosta. D formy tekstowe: ziemski B. lp.
cholos zoc). D rozwoj: ps. *zel}je ? r. m., ziemscy M. lm. r. m., ziemskie B.
stpol. zele ? srpol. zele. lm. r. m. odm. zoz. D etym. ps. *zem}-
IW-G
sk{(j}) przym. relacyjny z przyrost-
ziemia (29) [Ksw, Pfl, Kgn, Ppu, BZ] kiem *-}sk- od rzecz. *zemja; ogsow.
D zn. 1. wszystko, co znajduje sie pod guz. i duz. zemski, czes. i sc. zemsky,
niebem, swiat ziemski: Na poczatce strus. zemskij, mac. zemski do-
Bog stworzy niebo i ziemie [BZ, 71, 2]. czesny.
2. grunt, gleba: Ziemia bya nieuzy- D por. ziemia.
teczna a prozna, a cmy byy na twarzy HK
przepasci [BZ, 71, 2]. 3. kraj, kraina: zjawiac (2) [Ksw, Kgn] D zn. podawac
Teda wie c biskupowie, te to jiste do wiadomosci, czynic wiadomym,
ziemie sa sie oni byli sjachali [Kgn VI, ogaszac, ujawniac: Exivit homo ad
40, 21]. D gram. rzecz., ps. dekl. -ja- ? opus suum. Na ktore? Na to, jez sam
263
zjawia, rzeka: pauper sum ego [Ksw IV,
13, 23]. Ize toc ja wam dzisia wielikie
wiesiele zjawiam [Kgn II, 35, 19]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. IV -am, -asz; ndk. D etym. od ps.
*(j)aviti, *(j)av-j-o czynic jawnym,
widocznym, znanym / przysow.
*(j)ave w stanie czuwania; ogsow.
duz. zjawis, guz. zjewic, czes. jevit,
ukr. jawyty, sch. javiti, scs. (j)aviti,
(j)avljo ujawnic, pokazac (por. lit.
dial. ovytis zjawic sie we snie, stind.
avs jawny).
zlechmanic (1) [Satyra] D zn. zmar-
nowac, zmitrezyc: Wprzagaja chory
dobytek,/ Chcac zlechmanic ten dzien
wszytek [Satyra, 191, 12]. D gram. czas.,
stpol. kon. III -e
, -isz; dk. D etym. po-
chodzenie wyrazu niejasne, byc moze
jest to dawne zapozyczenie z j. stukr.
(por. dzisiejszy czasownik ukr. lycho-
manyty naruszac normalny rytm pra-
cy), o czym zdaje sie swiadczyc po-
udniowowschodnia geografia wyrazu.
zosny (1) [Ppu] D zn. czyniacy zo:
Bo zna Bog droge prawych, a droga
zosnych zaginie [Ppu I, 53, 7]. D gram.
przym., odm. zoz. D etym. ps. *z{lo-
st}n{(j}) / *z{lost}; ogsow. czes.
zlostny wybuchowy, gniewny, ros.
zlostnyj zosliwy, bug. zlosten. D roz-
woj: uproszczenie grupy spg. *-st}n-
? -scn- || -stn ? || -sn- || -sn-; dzis
archaizm.
D por. zy.
zoty (1) [LA] D zn. koloru zota;
zrobiony ze zota: Chowa je na wie-
lebnosci i na krasie,/ I mia kozdy swe
zote pasy [LA, 173, 18]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. pie. *gholto- zoty
/ *ghel- swiecic sie, takze kolor
zoty, zoty, zielony (por. ot. zelts
zoty, lit. zeltas zotawy, niem. wiedziec, ot. zinat, stind. janati, alb.
znac
golden) ? ps. *zolt{(j}) ? zach.sow.
zlot{(j}); ogsow. czes. i sc. zlaty, ros.
zolotoj, bug. zlaten, scs. zlat{.
HK
zy (8) [Ksw, Pfl, Tecz] D zn. niedobry,
ujemny pod wzgle dem moralnym: Bo
znaje gospodzin droge prawych, a dro-
ga zych zginie [Pfl I, 17, 7]. Kromie
czowieka grzesznego, we zych skut-
cech przespiewajacego [Ksw. II, 11, 28].
D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: zli M. lm. r. m., zych D.
lm. r. m., zych B. lm. r. m. D etym.
ZG pie. *ghulo- skrzywiony, zakrzywiony,
skosny / *ghuel- krzywic sie , zba-
czac z wasciwej drogi; ps. *z{l{(j});
ogsow. guz. i duz. zy, sc. zly, br.
zly, ros. zloj, scs. z{l{.
D por. gorze, gorzki, zle.
HK
zmowic (3) [Ksw] D zn. wypowie-
dziec cos, wyrazic sowami, wymowic:
A gdaz, prawi, anje zmowi ta wszy-
t<ka sowa>, <z>apakacha [Ksw I, 10, 25].
I zmowi Syn Bozy sowa wielmi
ZG znamienita [Ksw II, 11, 4]. D gram. czas.,
ps. kon. IV -jo- || -i- ? pol. kon. III
-e
, -isz; dk.
D zob. mowic.
ZG
znac (3) [Pfl, Sota, Tecz, Ppu] D zn.
miec pewien zasob wiedzy, miec wy-
obrazenie, wiedziec co: Bo znaje
Gospodzin droge prawych, a droga
zych zgynie [Pfl I, 17, 7]. W koscielec <j>i
zabili, na tem Boga nie znali [Tecz, 193,
8]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
HK ? stpol. kon. II -e , -esz || IV -am,
-asz; ndk. D formy tekstowe: znan im.
cz. przesz. bierny, M. lp. r. m., odm.
prosta. D etym. pie. *gno- || *gen-; ps.
*znati, *znajo; ogsow. czes. znat,
znam, stczes. znati, znaju, poab. znot,
znojes, ros. znat, znaju, sowen. znati,
znam, scs. znati, znajo (por. lit. zinoti
znamienity
njoh, grec. gi-gno sko znam, stac.
gnosco). D rozwoj: ps. *znati ? stpol.
*znaci, znac ? srpol. znac.
D por. poznac.
znamienity (1) [Ksw] D zn. znamien-
ny; wasciwy, charakterystyczny dla ko-
gos: I zmowi Syn Bozy sowa wielmi
znamienita [Ksw II, 11, 4]. D gram. przym.,
odm. prosta. D etym. ps. *zna-
menit{(j}) / *zname (D. lp. *zname-
ne); ogsow. czes. znamenity znako-
mity, swietny, wspaniay, ukr. zname-
nytyj sawetny, znany, ros. znamentyj
znakomity, synny, mac. znamenit
znakomity, synny, gosny, scs. zna-
menit{. D rozwoj: w dziejach j. pol.
nastapia repartycja znaczen przym.
znamienity i znamienny, dzis znamie-
nity to tylko znany ze wzgle du na
swoje walory, zalety, wielkie zasugi,
cieszacy sie
uznaniem, wybitny, zna-
komity, a znamienny wasciwy, cha-
rakterystyczny dla kogos.
D por. znamie , znamionowac.
znamie (1) [Kgn] D zn. znak, cud,
niezwyke zjawisko: Kakoc on w on
dzien sadny na sad przydzie, a wielikac
on znamiona czynic be dzie [Kgn II, 35,
11]. D gram. rzecz., ps. dekl. -n- ? pol.
dekl. n. D etym. pie. *gno-men; ps.
*zname , znamene (D. lp.) znak, ozna-
ka; ogsow. czes. znamen znak,
znamie , sc. znamenie znak, ros.
znamja sztandar, idea przewodnia,
haso, ukr. znameno proporzec,
sztandar, sch. znamen znamie , piet-
no, symbol, bug. znamenje znak,
omen (por. grec. gnoma cecha,
znak, poglad). D rozwoj: stpol. spo-
srod wielu zn. tego rzecz. (m.in.
cecha charakterystyczna, znak, ozna-
ka, objaw czegos, godo, choragiew,
slad, cos dziwnego, cud) zachowao
sie znak charakterystyczny na sko-
264
rze; daw. zn. posrednio poswiadczo-
ne w wyrazach pokrewnych: znamien-
ny charakterystyczny, znamienity
wyrozniajacy sie
ze wzgle
du na swoje
ZG walory, zalety.
D por. znac.
IW-G
znamionac (1) [Ksw] D zn. ukazac
cos, przedstawic: Czso nam przez
togo niemocnego, na ozku lezacego,
znamiona? [Ksw II, 11, 27]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? stpol. kon. II
-e
, -esz || IV -am, -asz; ndk. D etym.
pie. gno-men; ps. *znamenati; ogsow.
zachowane szczatkowo czes. zname-
nat znaczyc, oznaczac, miec znacze-
nie, sc. znamenat znaczyc, scs.
znamenati, znamenaja znaczyc, pie-
czetowac. D rozwoj: w stpol. moze
zapozyczone z j. stczes., wyste powao
czesciej niz znamionowac.
D por. znamionowac sie .
ZG
znamionowac sie (3) [Ksw] D zn.
oznaczac, znaczyc, byc oznaczonym,
HK wyobrazonym, symbolizowanym: A to-
go dla iz <Boga nie chca uz>rzec,
k dobremu wstac sie obleniaja, przeto
przez <slepego> dobrze sie znamionu-
ja [Ksw II, 11, 18]. D gram. czas., ps. kon.
III -jo- || -je- ? stpol. kon. II -e , -esz;
ndk. D etym. pie. *gno-men-; ps. *zna-
menovati; ogsow. ukr. znamenuvaty
swiadczyc o czyms, oznaczac, zname-
nuvatysia odznaczac sie , przest. zeg-
nac sie , caowac krzyz, sch. znameno-
vati cechowac, kasc znak na czyms,
kropic swie cona woda, znamenovati
se przezegnac sie , scs. znamenovati,
znamenuja oznaczac, znaczyc.
D por. znamionac.
ZG
znan zob. znac.
ZG
zostac (1) [Kgn] D zn. byc nadal w ja-
kims stanie, poozeniu, pozostac ja-
kims o zachowaniu dziewictwa przez
265
Matke Boska: Izec Maryja miaac jest
ona syna porodzic bya a dziewica
zostac [Kgn II, 37, 100]. D gram. czas., ps.
kon. II -no- || -ne- ? pol. kon. I -e , D por. obiazac sie
-esz; dk.
D zob. stac, ostac.
zrzucic, zdrzucic (3) [Pfl, Kgn, Ppu] zwolic
D zn. 1. gwatownym ruchem stracic,
zepchnac, zdjac: Roztargujmy jich
przekowy, i zrzucimy s nas jarzmo jich
[Pfl II, 17, 3]. 2. zrzucic, zmienic skore
A takiez my zdrzucmy z siebie stara
skore , toc jest stare grzechy [Kgn VI, 40,
14]. D gram. czas., ps. kon. IV -jo- || -i-
? pol. kon. III -e , -isz; dk. D rozwoj:
forma z -d- wstawnym w pierwotnej
grupie spg. ulega uproszczeniu.
D por. rzucic sie . chac, lubic; wolec, bardziej chciec, scs.
zstac sie (1) [ZMB] D zn. zdarzyc sie,
przytrafic sie : Usyszycie moj zame - stwniem. wellan, stind. varayati wybie-
tek,/ Jen mi sie <z>sta w Wielki Piatek
[ZMB, 180, 4]. D gram. czas., ps. kon. II
-no- || -ne- ? pol. kon. I -e , -esz; dk.
D por. stac sie .
zwalac (2) [Pfl, Ppu] D zn. tu we fraz.
zwalac z kogo smiech, zwalac smiech
w kim wysmiewac sie , drwic, szydzic
z kogos: Jen przebywa na niebiesiech,
posmieje sie jim, i Gospodzin zwala
smiech w nich [Pfl II 17, 4]. D gram. czas.,
ps. kon. III -jo- || -je- ? pol. kon. IV
-am, -asz; ndk. D etym. ps. *s{valati /
*s{voliti pozwolic, zezwolic / *vo-
liti wyrazac swoja wole ; podstawa
ogsow. czes. volit wybierac, ros.
arch. volit pragnac, chciec, chorw.
voljeti, scs. voliti. D rozwoj: w tekstach
stpol. wyste puje tez fraz. w postaci
walac smiech; pozniej nienotowany.
D por. wola, zwolic.
zwiazac (1) [Sota] D zn. powiazac w
snopek skoszone zboze: Csole sie na
zwyky
niwie zwie
ze,/ To wszytko na stole le ze
gram. czas., ps. kon. I -o-
[Sota, 188, 6]. D
|| -e- ? pol. kon. I -e, -esz; dk.
, uwieznac, wiazac.
ZG
zwolen(y) zob. zwolic.
ZG ZG
zwolen(y) (1) [B] D zn. wybrany:
U twego syna Gospodzina, matko zwo-
lena, Maryja./ Zyszczy nam, spusci nam
: [B, 163, 2]. D gram. im. cz. przesz. bierny,
odm. prosta lub zoz. D etym. pie. *uel-
chciec, pragnac; ps. *s{voliti wyrazic
swa wole, pozwolic, zezwolic; podstawa
ogsow. czes. zvolit wybrac, sc.
zvolit, ukr. zvolyty raczyc, pozwolic,
byc askawym, sch. voliti || voljeti ko-
ZG voliti, voljo chciec, wolec, iz-voliti
wybrac (por. goc. waljan wybierac,
ra, domaga sie). D rozwoj: brak prze-
gosu i zn. wybrac wskazuja na fone-
tyczny i semantyczny bohemizm; por.
daw. w postaci przegoszonej zwolony
ZG
syn przysposobiony, adoptowany, za-
nika w npol., ostatnie znane uzycia
w tytule dramatu C. Norwida Zwolon
(1851) i archaizowanych tekstach S. Wy-
spianskiego oraz Z. Kossak.
ZG
zwyky (1) [Park] D zn. zwyczajny;
zgodny z przecie tna norma, ze zwy-
czajem: Ale gdzie c swoj gos miewa,/
Zwykem pismem cao tak da [Park 20].
D gram. przym., odm. zoz. D etym.
ps. im. cz. przesz. czynny II *s{vy-
kl{(j}) / *s{vyknoti przywyknac,
przyzwyczaic sie
do czego; zach.sow.
i ukr. czes. zvykly przywyky, przy-
zwyczajony, ukr. zvyklyj przyzwycza-
jony. D rozwoj: im. uleg adiektywiza-
IS
cji w j. srpol., dzis tylko w uzyciu
przymiotnikowym.
HK
zyskac
zyskac (1) [B] D zn. pozyskac, zesac,
uczynic przychylnym: U twego syna
Gospodzina, matko zwolena, Maryja!/
Zyszczy nam, spu<s>ci nam [B 163, 3].
D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
stpol. kon. I -e , -esz ? pol. kon. IV
-am, -asz; dk. D etym. pie. *ai s-sk-
zyczyc sobie, chciec, szukac; ps.
*j}z-iskati wyszukac cos, pozyskac;
ogsow. czes. zskat, zskam pozys-
kac, zjednac, ros. izyskat znalezc,
odzyskac, scs. iziskati pozyskac
(por. lit. ieskoti szukac, stind. icchati
szuka, pragnie, stwniem. eiskon
zadac).
Z rzyna, ros. zver, ukr. zvr, bug. zvjar
zle (1) [Satyra] D zn. niepomyslnie,
nieszczesliwie, ze zym wynikiem: Bo
umyslnie na to godzi,/ Iz sie panu zle
urodzi [Satyra, 191, 14]. D gram. przysow.
D etym. pierwotnie Msc. lp. r. n. odm.
prostej ps. przym. *z{l{; z M., B. lp.
r. n. odm. prostej tego przym. urze-
czownikowiona forma zo; ogsow.
czes. zle, sc. zle, ukr. zle, bug. zle, scs.
z{le.
D por. gorze, zy.
zrzebiec (2) [RsP] D zn. mody kon:
Jakosm Andrzejewi nie wypawi zrzeb-
ca szestroka chasiebna rzecza [RsP, 45,
37]. D gram. rzecz., ps. dekl. -jo- ? pol.
dekl. m. D formy tekstowe: zrz[ebca] B.
lp. D etym. wyraz o genezie ps. (*zerb-
}c} / *zerb-}k{), pochodny od ps.
/ pie. *gurebh- pod,
rzecz. *zerb-e
mode zwierze cia, dziecko; ogsow.
czes. hrbe, sc. zrieba, kasz. zgrebc, ukr.
zerebec ogier, ros. zerebec ogier,
mac. zdrebec mody ogier, bug. zre-
bec mody ogier (por. grec. brephos
266
z *grebhos niemowle, mode zwie-
, stind. garbha- pod, mode zwie-
rze
). D rozwoj: przedpol. *zerb}c} ?
rze
stpol. *zreb}c} ? stpol. zrebec || zre-
bec ? srpol. zrebec (wlkp.) ? zrebec
(mp., maz.) ? npol. zrebec.
IW-G
zwierz (1) [BZ] D zn. zbior. zwierzeta,
zwierzyna: Opie c rzek Bog: Wy-
wiedz ziemia stworzenie zywe w swem
porodzie, dobytek, robaki i zwierz
ziemski jich podle podobienstwa [BZ,
71, 37]. D gram. rzecz., ps. dekl. -i- ?
pol. dekl. m. D etym. pie. *g hu er-
dzikie zwierze ; ps. *zver}; ogsow.
ZG czes. zver zwierze ta owne, sc. zver
(r. m.) zwierze i zver (r. z.) zwie-
zwierz (por. grec. ther dzikie zwie-
rze, ac. ferus dziki, lit. zvers
zwierz, ot. zvers zwierz). D roz-
woj: stpol. *zver ? stpol. zver || zvir ?
srpol. zver || zvir || zver; rzecz.
zachowuje dwa zn.: 1. zwierze , zwa-
szcza wielkie i dzikie, 2. zbior. zwie-
rzyna.
D por. zwierze .
IW-G
zwierze (3) [BZ] D zn. istota zywa (in-
na niz czowiek) przeciwstawiona rosli-
nom: Uczyni Bog zwierze ta ziemska,
kazde podug podobienstwa jich [BZ, 71,
38]. D gram. rzecz., ps. dekl. -t- ? pol.
BT
dekl. n. D formy tekstowe: zwierze tom C.
lm. D etym. ps. *zver-e ; wyraz poswiad-
czony w cze sci j. sow. duz. zwerje, D.
lp. zwerjesa, guz. zwerjo, zwerjeca, sch.
zvere, zvereta i zvijere, zvijerata, ukr.
zviria, zviriaty.
D por. zwierz.
IW-G
267
Z nego, zadnemu itd.
-z zob. -ze.
zadac sie (1) [Ksw] D zn. odczuwac
wstre t, odraze , brzydzic sie, gardzic:
Jenze sie nie zada przyjac lichot czo-
wiecz<ych>? [Ksw IV, 13, 40]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- lub IV
-jo- || -i- ? stpol. kon. II -e , -esz || III
-e
, -isz; ndk. D etym. pie. *ged-;
zach.sow. *zadati se duz. zadas se
brzydzic sie , zadosc obrzydzenie,
zadliwy odstraszajacy, czes. dial. za-
dlavy, kasz. zadni, poab. zodustai ve /
*zadostiv{j} nieuprzejmy, niegrzecz-
ny (por. lit. geda wstyd, gedinti
wstydzic, srwniem. quat zy, wstre t-
ny, obrzydliwy); u innych Sowian
z pierwotnym wokalizmem -a-, por.
ros. nagadit napaskudzic, br. ha-
dzicca odczuwac wstre t, brzydzic
sie, sch. gaditi brzydzic, obrzydzac.
D rozwoj: *zadati se ? stpol. *zadaci se
|| *zaZici se
? stpol., srpol. zadac se ||
zaZ ic se
, zanika w j. srpol.
zaden (3) [LA, ZMB, RP] D zn. zaim.
liczebny, przeczacy ani jeden: Badz
to stary albo mody,/ Zadny nie u<j>-
dzie smiertelnej szkody [RP, 195, 12].
D formy tekstowe: zadniego D. lp. r. m.,
zadnej Msc. lp. r. z. D etym. zach.sow.
duz. zeden, guz. zadyn, czes. zadny,
sc. ziaden, ukr. zoden i br. zadny
uwaza sie za polonizmy. D etym. poa-
czenie ps. *nize + *jed}n{ ani jeden
? *nized}n{ ? stpol. *zed}n{ ? stpol.
zadzien || zaden. D rozwoj: w przedpol.
*nized}n{ uproszczenie do stpol.
*zed}n{ poprzez usunie cie prefiksu ni-
: postac zaden || zadny prawdopodob-
nie pod wpywem zaim. kazdy: forma
zadzien zastapiona przez zaden pod
zaowac
wpywem przypadkow zaleznych zad-
D por. niejeden.
JG
zak (2) [RP] D zn. kleryk, scholar,
uczen koscielny: Juz odetchni, nie-
BT
boraku, /Mow se mna, ubogi zaku [RP,
197, 86]. D gram. rzecz., pol. dekl. m.
D formy tekstowe: zaki B. lm. D etym.
wyraz zapozyczony za posrednictwem
j. czes. z ac. ludowej (por. ac. diacus
suga koscielny), a to z grec. dia-
kos (skrocone z diakonos), z retorom.
przeksztaceniem nagosowego dj w z,
a w j. czes. w z; wyraz poswiadczony
w czesci j. sow. czes. zak uczen,
sc. ziak uczen; przez j. pol. ukr.
przest. zak uczen, spiewak cerkiew-
ny oraz ros. przest. zak uczen,
biedny student.
IW-G
zaosc (1) [ZMB] D zn. zal, zmartwie-
nie, smutek: A rzeke cy: Panno, pena
jes miosci!/ A ja pena smutku i zaosci
[ZMB, 180, 30]. D gram. rzecz., ps. dekl.
-i- ? pol. dekl. z. D etym. ps. *zal-ost}
bol, zal, smutek; ogsow. czes.
zalost zal, bol, smutek, sc. zalost
ZG zaosc, bol, cierpienie, ukr. zalist
litosc, zal, smutek, ros. zalost li-
tosc. D rozwoj: stpol. *zalost ? stpol.
zaosc ? srpol. zaosc; zn. przejmu-
jacy smutek kontynuowane do dzis.
D por. zaowac.
IW-G
zaowac (1) [Ksw] D zn. wyrzucac cos
sobie, odczuwac skruche z powodu
czegos: Sirce jego jemu doradzi, izby
grzecha osta, swojich grzechow sir-
decznie zaowa [Ksw IV, 12, 18]. D gram.
czas., ps. kon. III -jo- || -je- ? pol.
kon. II -e , -esz; ndk. D etym. pie.
*guel-; ps. *zalovati odczuwac zal
/ *zal}; ogsow. czes. zalovat
; oskarzac, ros. zalovat
skarzyc sie
byc zyczliwym, lubic, powazac, sch.
zaowac
zalovati zaowac, pakac, wspoczuc, (obocznosc ze : ize taka sama jak skra :
scs. zalovati smucic sie . D rozwoj:
ps. *zalovati ? stpol. *zaovaci ?
stpol., srpol. zaovac.
D por. ozalec, pozaowac, zaosc, sc. ze, guz. zo (obok sto, sto), duz. az
zaowac sie.
zaowac sie (1) [RsP] D zn. wnosic
skarge do sadu, wyste powac do sadu
z roszczeniami: Iz Mikoaj slubi mu
list <wro>cic, iz jim sie zauje [RsP 1390,
45, 44]. D gram. czas., ps. kon. III -jo- ||
-je- ? stpol. kon. II -e , -esz; ndk.
D etym. pie. *guel-; ps. *zalovati se
zalic sie
, skarzyc sie
; ogsow. czes.
zalovat si skarzyc sie , uskarzac sie
ros. zalovatsja narzekac, skarzyc sie ,
skadac skarge (w sadzie), mac. se zali
skarzyc sie.
D por. zaowac.
zadac zob. zedac.
zadny (1) [ZMB] D zn. pragnacy:
ten, ktory zada, pragnie: Prosciez
Boga, wy mie i zadne maciory,/ By
wam nad dziatkami nie by takie
pozory [ZMB, 180, 32]. D gram. przym.,
odm. zoz. D etym. ps. *ze d}n{(j}) /
dati pragnac czegos; ogsow.
*ze
czes. zadany pozadany, potrzebny, po-
szukiwany, ukr. zadnyj zadny, prag-
nacy, spragniony, ros. zadnyj chciwy,
skapy, bug. zaden spragniony, zad-
ny.
D por. zadac.
ze, zec (5) [BZ, Tecz] D zn. spojnik
wprowadzajacy zdania podrzedne:
1. dopenieniowe iz: I uzrza Bog,
ze to jest dobrze [BZ, 72, 40]. 2. okolicz-
nikowe przyczyny poniewaz, bo, dla-
tego ze: Jaki to syn slachetny And-
rzeja Te czynskiego,/ Zec on msci go-
raco ocsa swego [Tecz, 194, 25]. D etym.
nowy spojnik wyodre bniony z ps. *ize
(/ *j}ze) po zaniku nagosowego *j}
268
iskra czy gra : igra); ogsow., na co
wskazuje scs. ze zas, ze, zachowany
jednak tylko w j. zach.sow. czes. ze,
wobec ros. i br. szto, ukr. szczo, sch.
ZG
dasto, po sto, zato, bug. cze, mac. deka,
oti ze, zas. D rozwoj: w j. pol. zwy-
za z synonimicznymi iz, ize oraz ez,
cie
eze, na co prawdopodobnie wpywa
jego spogoskowy nagos (zawsze at-
wiejszy artykulacyjnie od nagosu sa-
mogoskowego), w mniejszym stopniu
regionalna rywalizacja obu pozosta-
ych spojnikow.
, D por. -c, ize, eze, -ze.
AK
-ze, -z (57) [Ksw, Kgn, LA, ZB, ZMB,
Sota] D zn. czastka wzmacniajaca,
podkreslajaca wyraz, z ktorym sie
ZG
aczy: Przetoz, prawi, dam was w jich
wodanie [Ksw I, 10, 6]. O jemze pisze
ZG
swiety ukasz [Ksw II, 11, 25]. Prosciez
Boga, wy mie i zadne maciory,/ By
wam nad dziatkami nie byy takie to
pozory [ZMB, 180, 32]. D gram. part.
D etym. ps. part. *-ze, pokrewna z par-
tykuami w innych j. ie.; ogsow. czes.
-ze, -z, ros. -ze, scs. -ze. D rozwoj:
wyste puje w postaci -ze po spg., po
samogosce w postaci skroconej -z;
w j. stpol. produktywna w poaczeniu
ze spojnikami i zaimkami, pozniej
czesto z forma rozkaznikowa czasow-
nika, rzadziej z innymi cze sciami
HK mowy, np. Zmienionaz po roza ce?
O nie, nie zmieniona! (Lesmian) w funk-
cji pytajacej.
D por. gdaz, gdyz, gdziez, ktoryz,
przetoz, takiez, tegdyz, teze, wsza-
koz, ze.
BT
zebro (1) [RP] D zn. jedna z kosci
tworzacych klatke piersiowa: Wypie-
a zebra i kosci,/ Grozno siecze przez
lutosci [RP, 196, 41]. D gram. rzecz., ps.
269
dekl. -o- ? pol. dekl. n. D etym. pie.
*rebh- pokryc; ps. *rebro zebro;
ogsow. czes. zebro, sc. rebro,
sowen. rebro, duz. robro, guz. rjebo, wac, duz. zognowas, kasz. zegnac. D roz-
ros. rebro, ukr. rebro, sch. rebro, bug.
rebro, scs. rebro (por. niem. Rippe
zebro, ang. rib zebro). D rozwoj:
ps. *rebro ? stpol. *rebro ? *rzebro
? zebro ? srpol. zebro; uproszczenie
pierwotnej wymowy (i pisowni) praw-
dopodobnie w wyniku rozpodobnienia
na odlegosc (rz<->br); postac z rz nie
jest zaswiadczona filologicznie; pol-
skie z (zam. rz) byc moze wprowa-
dzone do pisowni wg wzoru czes.;
stpol. i dial. warianty fonetyczne wy-
razu zobro, zebro, zobro (poswiad-
czone tez w tekstach XVIIXVIII w.).
IW-G
zeby (1) [Tecz] D zn. spojnik wprowa-
dzajacy zd. okolicznikowe warunku
zeby, ze: A jacy to zli ludzie mie-
szczanie krakowianie,/ Zeby pana swe-
go wielkiego choragiewnego,/ Zabilis-
cie, chopi, Andrzeja Te czynskiego!
[Tecz, 193, 2]. D etym. zrost spojnika ze
z wykadnikiem tr. przyp. by (ps. *by,
3. os. lp. aorystu od czas. *byti),
na obszarze sowianskim zwaszcza
w grupie zach. i wsch. duz. azby,
guz. zo by, ukr. szczob, ros. sztoby,
podczas gdy na poudniu sch. da, da
bi, bug. za da, da, ako, mac. da, da za.
D por. ze, izby.
zec zob. ze.
zegnac
zegnajac (1) [List] D zn. o formuach
pozegnalnych: Gdy chciaem na suzbe
ot ciebie jachac precz, przyjaem do
domu twego, ciebie zegnajac [List, 114, 3].
D gram. im. cz. ter. czynny, odm. prosta.
D etym. wyraz zach.sow. ze srwniem.
segenen (dzis niem. segnen) bogosa-
wic, przezegnac krzyzem / ac. signare
zenski
oznaczyc / signum znak, cecha; tak-
ze znak krzyza swietego czes. zehnat
(se), sc. (pre)zehnavat sa, guz. zohno-
woj: przez posrednictwo czeskie; pierw-
otne stpol. zn. bogosawic zgodne
z pierwowzorem, w stpol. i srpol. tez
rzucac zaklecia przeciw zym mocom,
zegnac sie
czynic reka znak krzyza na
sobie, w koncu rozstawac sie z kims
w zwiazku z czynieniem znaku krzyza
na droge, por. fraz. krzyz(yk) na droge ;
im. w j. srpol. przeksztaca sie w im.
przysow. wspoczesny.
D por. pozegnac.
ZG
zegnajac zob. zegnac.
ZG
zelazny (3) [Pfl, Ppu, Satyra] D zn.
zrobiony z zelaza: Zelazna wic do-
ma sozy,/ A drzewiana na pug wozy
[Satyra, 191, 9]. D gram. przym., odm. zoz.
D formy tekstowe: zelaznej Msc. lp. r. z.
D etym. ps. *zelez}n{(j}) / *zelezo
zelazo (moze dawne zapozyczenie
z j. orientalnych pokrewne lit. gelezis;
moze od pie. *ghel kamien, cos twar-
dego); ogsow. czes. i sc. zelezny,
ros. zeleznyj, sch. zel(j)ezan, scs. ze-
lez}n{. D rozwoj: sam. -a- w zelazny to
wynik wyrownania analogicznego do
postaci tematu rzecz. z -a-, w ktorym
zaszed przegos lechicki e ? a (por.
zelazo, zelaza itp.).
AK HK
zenski (2) [Sota] D zn. dotyczacy zony
AK kobiety: Lecz rycerz albo panosza/
Czci zenska twarz, toc przysusza [Sota,
190, 77]. D gram. przym., odm. zoz.
D formy tekstowe: ps. *zenska B. lp.
r. z. D etym. ps. *zen}sk{(j}) przym.
relacyjny od ps. *zena kobieta;
ogsow. czes. i sc. zensky, ros. zenskij,
sch. ze nsk, scs. zen}sk{.
D por. zona.
HK
ze
dac
zedac, zadac (2) [ZB, Ppu] D zn.
prosic, upraszac, pozadac, pragnac:
Zedaj ode mnie, a dam ci pogany
w dziedzictwo twoje [Ppu II, 53, 8].
D gram. czas., ps. kon. III -jo- || -je-
? stpol. kon. II -e , -esz || IV -am, -asz
daje
(za , za
dasz); ndk. D formy teksto-
we: za da cz. przesz. zoz. lp. 3. os.
h h
D etym. pie. *gu hed -; ps. *ze dati;
ogsow. czes. _zadati, sc. ziadat, ukr.
zadaty, sch. zedati, scs. ze
dati, ze
zdo
miec pragnienie, pragnac (por. lit.
gedauti pozadac, zyczyc sobie, prag-
nac, awest. dzaidyemi prosze , grec.
potheo, pothe te sknie, odczuwam
brak). D rozwoj: ps. *ze dati ?
stpol. zdaci
e ? stpol., srpol. ze dac,
zodac.
zoty (2) [RP] D zn. majacy barwe
zota: Chuda, blada, zote lice,/ szczy
sie jako miednica [RP, 196, 29]. D gram.
przym., odm. zoz. D formy tekstowe:
zote B. lm. r. n. D etym. od pie. *ghel-
rozne barwy, zwaszcza zota, zielona
i ich odcienie (por. lit. geltas zoty,
blady) ? ps. *zlt{(j}) (w ps. g przed
l ? z I palatalizacja g); ogsow.
guz. i duz. zoty, ros. zoltyj, mac. zot, ? stpol., srpol. zyc, stpol. odmiana
scs. zlt{. D rozwoj: przedpol. *zet{(j})
(z rozwoju sonantu mie kkiego l ? e)
? stpol. zoty (przegos lechicki e ? o)
? srpol. zoty (sam. o ? o) ? npol.
zuty (ort. zoty).
zona (4) [RsK, LA, ZMB] D zn. 1. ko-
bieta zame zna: A zenie jego dziano
Aglijas [LA, 173, 25]. 2. kobieta: Zame t
ciezki dosta sie mie, ubogiej zenie
[ZMB, 18, 9]. D gram. rzecz. ps. dekl. -a-
? pol. dekl. z. D formy tekstowe: zenie
B. lp. D etym. pie. *guena
C. lp., zone
rodzaca; ps. *zena; ogsow. duz.,
guz. zona kobieta, czes., sc. zena
kobieta, mazonka, ros. zena ma-
zonka, przest. niewiasta, ukr. znka
270
kobieta, przest. mazonka, bug.
zena kobieta, mazonka, sowen.
zena kobieta, mazonka (por.
grec. gyne kobieta, mazonka, ac.
genus rod, stprus. genno kobieta,
mazonka, goc. gino mazonka,
stang. cwene mazonka, cwen kro-
lowa, ang. queen krolowa). D roz-
woj: ps. *zena ? stpol. zona ? srpol.
zona; w j. pol. dokonaa sie specjaliza-
cja zn., zachowane zostao zn. ma-
zonka, zagine o szersze zn. kobie-
ta, poswiadczone w pokrewnym
przym. zenski.
IW-G
zyc (1) [Sota] D zn. jesc, biesiado-
wac, ucztowac: Czci zenska twarz
(...),/ Cso masz na stole lepszego przed
ZG soba,/ Czci ja, izby zya z toba [Sota, 190,
79]. D gram. czas., ps. kon. I -o- || -e- ?
stpol. kon. I -e , -esz (zywe , zywiesz) ?
srpol., npol. kon. II -e , -esz (zyje, zy-
jesz); ndk. D etym. pie. *guei -; ps. *ziti,
*zivo; ogsow. czes. zt, ziji (stczes.
zti, zivu), ukr. zyty, zyvu, ros. zit, zivu,
scs. ziti, zivo (por. lit. gyti goic sie ,
gyvuoti zyc, stind. jvati zyje).
D rozwoj: ps. *ziti ? stpol. *z ici
zywe , zywiesz ? srpol. zyje , zyjesz pod
wpywem bije , kryje, myje itp.
D por. pozyc, pozywac.
ZG
zydowski (2) [Ksw] D zn. odnoszacy
HK
sie
do Zydow: I <mowi krol asyr>ski
do krola Ezechyjasza, krola zydow-
skiego i do l<uda> jego [Ksw I, 10, 2].
D gram. przym., odm. zoz. D etym.
przym. utworzony za pomoca przyr.
-}sk- od podstawy *zidov-, a to od
ogsow. zapozyczenia *zid{ z j. reto-
romanskich (por. stw. giudio) / ac.
iudaeus, / grec. Iudaios, hebr. jehu-
dah); ogsow. czes. i sc. zidovsky,
ukr. zidivskyj, sch. zidovski.
HK
271
zyto (2) [RsP] D zn. gatunek zboza:
Jako Wawrzyniec pobra na swem
zyto, a nie na Mirosawinie [RsP, 45, 26].
D gram. rzecz., ps. dekl. -o- ? pol.
dekl. n. D formy tekstowe: zyto B. lp.
D etym. ps. *z ito to, co suzy pod-
trzymywaniu zycia, dobrobyt, po-
zywienie; ogsow., w wyniku roznej
ewolucji semantycznej wyraz niejed-
noznaczny na obszarze sowianskim
czes., sc. zito zyto, ros. zto wszyst-
kie rosliny zbozowe, kazde zboze nie-
mocone, sowen. zito zboze, zyto,
proso, bug. zto zboze, pszenica,
scs. zito warzywo, jarzyna, zboze
(por. stprus. geits chleb). D rozwoj:
stpol. *zito ? srpol. zyto; w j. stpol.
stopniowe zwe zanie zn. ogolnych to,
co suzy do zycia, bogactwo, maja-
tek, pozywienie ? rosliny, i ich
ziarna suzace do jego sporzadzania,
zwykle zboza pszenica, je czmien,
proso, ryz (dawna nazwa zyta); kon-
kretyzacja zn. zroznicowana w za-
leznosci od gownego gatunku zboza
uprawianego na danym obszarze,
w j. srpol. nazwa zyto zacze a stabili-
zowac sie jako okreslenie konkretnego
gatunku zboza (secale), wypierajac
stpol. nazwe rez.
zywny (2) [BZ] D zn. zywy, zyjacy:
I stworzy Bog wieloryby i wszelka
dusze zywna i ruchajaca [BZ, 71, 31].
D gram. przym., odm. zoz. D formy
tekstowe: zywne B. lm. r. z. D etym.
ps. *ziv}n{(j}) / *ziviti obdarzac
zyciem, podtrzymywac zycie, dostar-
czac pozywienie, karmic, zywic;
zach.sow. i ukr. czes. zivny po-
zywny, odzywczy, ukr. zyvnyj po-
zywny, soczysty, zywotny, ozywiajacy;
w j. stpol. uznawany za bohemizm.
D rozwoj: w pol. wyraz znany do
XIX w., zn. zywy, zyjacy do
XVII w., zn. pozywny, zywiacy, po-
zywot
silajacy do XIX w. (jeszcze u Mic-
kiewicza).
D por. zywy, zyc.
HK
zywo (1) [Kgn] D zn. zywcem, w sta-
nie zywym, jako zywego: A swie tego
Bartomieja kaza jest by na prage
zawiesic a miotami ji bic i z jego ji
skory zywo obupic [Kgn VI, 41, 28].
D gram. przysow. D etym. pierwotnie
M., B. lp. r. n. odm. prostej przym. ps.
ziv{; jako przym. ogsow. D rozwoj:
w okresie npol. pojawia sie nowe zn.
zwawo, rzesko; we wspo. j. pol.
takze bezposrednio: transmisja na
zywo; intensywnie, w duzym stop-
niu: zywo sie czyms interesowac,
suchacze zywo reagowali; z energia,
z werwa, szybko: zywo gestykulowac;
takze fraz.: co zywo, jako zywo.
D por. zywy.
BT
zywot (7) [B, Ksw, LA, RP] D zn.
1. zycie, sposob zycia: A dac raczy,
jegoz prosimy,/ A na swiecie zbozny
pobyt,/ Po zywocie ra<j>ski przebyt
[B, 163, 9]. 2. opis zycia, zyciorys:
Jakoz sie czcie w je swie tem zywocie
[Ksw II, 11, 33]. 3. brzuch, ono: Mistrz
widzac obraz skarady,/ Zote oczy,
IW-G zywot blady,/ Grozno sie tego prze-
kna [RP, 196, 44]. D gram. rzecz., ps.
le
dekl. -o- ? pol. dekl. m. D formy
tekstowe: zywot B. lp., zywocie Msc.
lp. D etym. ps. *zivot{ zycie, przen.
siedlisko zycia, naste pnie ukonkret-
nione brzuch, ono, zoadek; rzecz.
pochodny od ps. przym. ziv{ lub
czas. *ziviti sprawiac, ze cos zyje;
ogsow. czes., sc. zivot zycie, arch.
i pot. brzuch, kasz. zevot brzuch,
duz. zywot brzuch, guz. ziwot
brzuch, gorset, strus. zivot{ zy-
cie, majatek, ros. zivot brzuch,
przest. zycie, ukr. zivt brzuch,
bug. zivot zycie, sowen. zivot zy-
zywy 272

ciorys, sch. zvot zyciorys, brzuch, jego zywota oraz dialektalnie w zn.
scs. zivot{ zycie, pozywienie (por. brzuch.
lit. gyvata zywot, stprus. giwato zy- D por. zywy, zyc, zywny.
cie). D rozwoj: stpol. *zivot ? srpol. IW-G
zywot; wyraz zachowa do dzis 3 zn., zywy (3) [BZ, ZB] D zn. zyjacy: Wy-
ale zakres uzycia ograniczony stylis- wiedz ziemia stworzenia zywe w swem
tycznie i regionalnie; zn 1. dzis podn. porodzie [BZ, 71, 36]. D gram. przym.,
i ksiazk., utrwalone w charakterystycz-
odm. zoz. D formy tekstowe: zywe B.
nych poaczeniach prowadzic, pe dzic
zywot, w j. rel. zachowane wyrazenie lp. r. n., zywa B. lp. r. z. D etym. pie.
zywot wieczny; w zn. 2. (takze ksiazk.) *guiu-o- zywy (por. lit. gyvas, ac.

wyraz wyste puje w charakterystycz- vivus) ? ps. *ziv{(j}); ogsow. czes.
nych poaczeniach, np. zywoty swie - i sc. zivy, ros. zivoj, ziv, bug. ziv, scs.
tych, sawnych me zow, filozofow; w zn. ziv{.
3. zachowany na zasadzie reliktu D por. zyc, zywot, zywny.
w modlitwie bogosawiony owoc Two- HK