Ty tu ory ginau:

WHAT IF? SERIOUS SCIENTIFIC ANSWERS TO ABSURD HYPOTHETICAL QUESTIONS

Konsultacja mery tory czna:

Agnieszka Drzazgowska

Redakcja jzy kowa:

Milena Schefs

Cover and lay out design Christina Gleason

Adaptacja okadki:
Magdalena Zawadzka

Korekta:
Magorzata Deny s, Maciej Korbasiski

WHAT IF? Serious Scientific Answers to Absurd Hy pothetical Questions by Randall Munroe.
Copy right xkcd inc 2015
By arrangement with the author. All rights reserved
Copy right for the Polish edition by Wy dawnictwo Czarna Owca, 2015

Wy danie I

ISBN 978-83-7554-971-3

Wydawnictwo Czarna Owca Sp. z o.o.

ul. Alzacka 15a, 03-972 Warszawa
www.czarnaowca.pl
Redakcja: tel. 22 616 29 20; e-mail: redakcja@czarnaowca.pl
Dzia handlowy : tel. 22 616 29 36; e-mail:
handel@czarnaowca.pl
Ksigarnia i sklep internetowy : tel. 22 616 12 72; e-mail:
sklep@czarnaowca.pl

Konwersj do wersji elektronicznej wy konano w sy stemie

Zecer.

3
Wicej na: www.ebook4all.pl

OSTRZEENIE

Nie prbujcie robi ty ch rzeczy w domu! Autor tej ksiki jest ry sownikiem, twrc komiksw
internetowy ch, a nie specjalist od bezpieczestwa i higieny pracy. Lubi, gdy przedmioty
zapalaj si lub eksploduj, co oznacza, e nie bierze pod uwag Waszego dobra. Wy dawca
i autor nie ponosz odpowiedzialnoci za jakiekolwiek szkodliwe nastpstwa, bezporednie lub
porednie, bdce wy nikiem lektury tej ksiki.

4
 Wstp

NINIEJSZA KSIKA JEST zbiorem odpowiedzi na hipotety czne py tania.

Py tania te zostay mi zadane za porednictwem mojej strony internetowej, na ktrej oprcz
rubry ki z poradami dla szalony ch naukowcw stworzy em rwnie xkcd, internetowy komiks
z paty czkowaty mi postaciami.
Nie zaczy naem od ry sowania komiksw. W szkole studiowaem fizy k, a po ukoczeniu nauki
pracowaem w NASA w dziale roboty ki. W kocu odszedem z NASA, aby powici si
ry sowaniu komiksw, ale moje zainteresowanie nauk i fizy k nie osabo. I ostatecznie znalazem
nowe pole realizacji moich pasji: udzielam odpowiedzi na zadawane mi w internecie dziwne
i czasami niepokojce py tania. W tej ksice znajdziecie wy br najciekawszy ch odpowiedzi
z mojej strony internetowej oraz gar nowy ch py ta, na ktre odpowiadam po raz pierwszy.
Od kiedy pamitam, staraem si szuka odpowiedzi na dziwne py tania za pomoc
matematy ki. W wieku piciu lat przeprowadziem z matk rozmow, ktra zostaa zapisana
i umieszczona w albumie rodzinny m. Kiedy matka dowiedziaa si, e pisz ksik, odszukaa
zapis tej rozmowy i przesaa mi go. Oto ona, skopiowana z 25-letniej kartki papieru.

Randall: Czy w naszy m domu jest wicej mikkich, czy twardy ch przedmiotw?
Julie: Nie wiem.
Randall: A na wiecie?
Julie: Nie wiem.
Randall: No dobrze, w kady m domu s trzy albo cztery poduszki, tak?
Julie: Tak.
Randall: I w kady m domu jest okoo pitnastu magnesw, tak?
Julie: Tak my l.
Randall: Wic pitnacie plus trzy lub cztery, niech bdzie cztery, to jest dziewitnacie, tak?
Julie: Zgadza si.
Randall: Czy li na wiecie jest prawdopodobnie okoo 3 miliardw mikkich i 5 miliardw
twardy ch przedmiotw. To ktre wy gry waj?
Julie: My l, e twarde.

5
 Do dzisiaj nie mam pojcia, skd wziem te 3 miliardy i 5 miliardw. Na pewno nie
wiedziaem wtedy, co oznaczaj takie liczby.
Moja znajomo matematy ki z czasem nieco si poprawia, ale zainteresowanie ni ma dzi t
sam przy czy n co wtedy : chc pozna odpowiedzi na rne py tania.
Mwi si, e nie ma gupich py ta. To oczy wicie nieprawda. Wy daje mi si, e na przy kad
moje py tanie o twarde i mikkie przedmioty by o dosy gupie. Ale okazuje si, e prba
znalezienia precy zy jnej odpowiedzi na gupie py tanie moe nas zaprowadzi w cakiem
interesujce miejsca. Wci nie wiem, czy na wiecie jest wicej twardy ch, czy mikkich
przedmiotw, ale po drodze dowiedziaem si wielu inny ch rzeczy. Poniej przedstawiam wam
moje ulubione etapy tej podry.

RANDALL MUNROE

6
7
 Globalna wichura

Co by si stao, gdyby Ziemia wraz ze wszystkimi znajdujcymi si na

niej obiektami nagle przestaa si obraca wok osi, a atmosfera
nadal poruszaaby si z t sam prdkoci?
ANDREW BROWN

PRAWIE WSZYSCY BY ZGINLI. A pniej zrobioby si ciekawie

Na rwniku powierzchnia Ziemi porusza si z prdkoci okoo 470 metrw na sekund czy li
prawie 1700 kilometrw na godzin wzgldem osi planety. Gdy by Ziemia zatrzy maa si,
a otaczajce j powietrze nadal by si poruszao, nagle pojawiy by si wiatry wiejce
z prdkoci 1700 kilometrw na godzin.
Te wiatry by y by najsilniejsze na rwniku, ale wszy stkich i wszy stko, co y je pomidzy 42
szerokoci geograficznej pnocnej a 42 poudniowej (wczajc w to okoo 85 procent
wiatowej populacji), zdmuchnby wiatr wiejcy z ponaddwikow prdkoci. Najsilniejsze
pory wy tu nad powierzchni Ziemi trway by ty lko przez kilka minut, a potem wiatr zwolniby
w wy niku tarcia. Jednak w cigu ty ch kilku minut wszy stkie ludzkie budowle obrciy by si
w perzy n.

8
 Mj dom w Bostonie ley wy starczajco daleko na pnocy, aby znale si poza stref
wiatrw o ponaddwikowej prdkoci. Jednak wiejce tam wiatry by y by ponad dwa razy
silniejsze od najsilniejszy ch tornad. Wszy stkie budy nki, poczwszy od szop, a skoczy wszy na
drapaczach chmur, zostay by zniszczone, wy rwane z fundamentw, a ich elementy toczy y by si
po ziemi.
Wiatry te by y by sabsze w pobliu biegunw, ale adne skupiska ludzkie nie le
wy starczajco daleko od rwnika, eby unikn zniszczenia. Longy earby en na wy spie
w archipelagu Svalbard w Norwegii najwy ej pooone miasto na Ziemi zostaoby zniszczone
przez wiatry o sile rwnej najpotniejszy m cy klonom tropikalny m.
Jeli chcieliby my ten wiatr przeczeka, jedny m z najlepszy ch miejsc mogy by by Helsinki.
Mimo e samo ich pooenie 60 stopni szerokoci geograficznej pnocnej nie zapewnioby
miastu ochrony, to w skaach, na ktry ch jest ono zbudowane, znajduje si skomplikowana sie
tuneli wraz z podziemny mi galeriami handlowy mi, lodowiskiem do gry w hokeja, kompleksem
9
basenw itp.

adne budy nki nie by y by bezpieczne; nawet konstrukcje wy starczajco mocne, aby
wy trzy ma taki wiatr, miay by kopoty. Jak powiedzia komik Ron White: Nieistotne jest to, e
wieje wiatr, wane, co ten wiatr ze sob niesie.
Zamy teraz na chwil, e moemy schroni si w masy wny m bunkrze zbudowany m
z materiaw odporny ch na wiatry wiejce z prdkoci 1700 kilometrw na godzin.

10
 No i wietnie; wszy stko by oby w porzdku gdy by istnia ty lko nasz bunkier.
Niestety, prawdopodobnie mieliby my jednak ssiadw. Gdy by ktry z nich mia bunkier
lecy od strony nawietrznej w stosunku do naszego i jego bunkier by by gorzej umocowany
w ziemi, nasz bunkier musiaby wy trzy ma uderzenie tamtego bunkra leccego z prdkoci
1700 kilometrw na godzin.

11
 Gatunek ludzki by nie wy gin 1. Oczy wicie na powierzchni Ziemi ocalaoby bardzo niewielu
ludzi; latajce w powietrzu elementy konstrukcji stary by na proch wszy stko, co nie by oby
zdolne przetrwa wy buchu jdrowego. Jednak wiele osb znajdujcy ch si wwczas pod ziemi
miaoby si doskonale. Gdy by my w ty m momencie siedzieli w gbokiej piwnicy (lub jeszcze
lepiej w tunelu metra), mieliby my due szanse na przey cie.
By liby te inni szczliwcy. Dla dziesitkw naukowcw i personelu stacji naukowo-badawczej
AmundsenScott na biegunie poudniowy m takie wiatry nie stanowiy by zagroenia. Dla nich
pierwszy m niepokojcy m sy gnaem by aby naga cisza, ktra zapadaby nad reszt wiata.
Tajemnicza cisza prawdopodobnie zdenerwowaaby ich na chwil, ale w kocu kto zwrciby
uwag na co jeszcze dziwniejszego

12
Powietrze
Po ustaniu wiatrw powierzchniowy ch zrobioby si jeszcze dziwniej.
Podmuch wiatru zmieniby si w podmuch gorca. W normalny ch warunkach energia
kinety czna wiejcego wiatru jest na ty le maa, e mona j pomin, ale to nie by by normalny
wiatr. Gwatowne zatrzy manie si wiatru spowodowaoby rozgrzanie powietrza. Nad ldami
doprowadzioby to do duego wzrostu temperatury, a na obszarach o duej wilgotnoci powietrza
do globalny ch burz.
Jednoczenie wiatry wiejce nad oceanami zmciy by i rozpy liy by powierzchniow

13
warstw wody. Przez chwil ocean nie miaby w ogle powierzchni, niemoliwe by oby
okrelenie, gdzie koczy si woda w postaci lotnej, a zaczy na waciwy ocean.
Oceany s zimne. Poniej cienkiej warstwy powierzchniowej maj one niemal wszdzie
temperatur rwn 4C. Burza wzburzy aby zimn wod z gbin. Napy w zimnej mgy do
bardzo gorcego powietrza przy czy niby si do powstania pogody nigdy wczeniej
niewy stpujcej na Ziemi trudnej do zniesienia mieszaniny wiatru, pary wodnej, wody, mgy
i gwatowny ch zmian temperatury.
Pionowy ruch wody doprowadziby do rozkwitu rny ch form y cia, poniewa wiee
substancje ody wcze dotary by do grny ch warstw oceanw. Jednoczenie nastpioby masowe
wy mieranie ry b, krabw, wi morskich i zwierzt nieumiejcy ch poradzi sobie z napy wem
sabo natlenionej wody z gbin. Kady gatunek zwierzcia, ktry musi oddy cha powietrzem
atmosfery czny m taki jak wielory by czy delfiny miaby problemy z przetrwaniem w ty m
wzburzony m obszarze na granicy morza i powietrza.
Fale przetoczy y by si wok Ziemi ze wschodu na zachd i kady wschodni brzeg
dowiadczy by najwikszego przy py wu w historii wiata. Olepiajca chmura morskiej wody
w postaci mgy wdaraby si w gb ldu, a za ni pody aby jak tsunami wzburzona ciana
wody.
Na niektry ch obszarach fale dotary by wiele kilometrw w gb ldu.
Wichury wzbiy by ogromne iloci py u i rny ch szcztkw do atmosfery. Jednoczenie nad
zimn powierzchni oceanw utworzy aby si gsta warstwa mgy. Normalnie doprowadzioby
to do gwatownego spadku temperatury. Tak staoby si i w ty m przy padku. Przy najmniej po
jednej stronie Ziemi.
Gdy by nasza planeta przestaa si obraca, przerwaniu ulegby take normalny cy kl dnia
i nocy. Soce nie przestaoby cakowicie przemieszcza si po niebie, ale zamiast wschodzi
i zachodzi raz dziennie, robioby to raz do roku.
Dzie i noc trway by po p roku, nawet na rwniku. Po dziennej stronie Ziemi jej
powierzchnia piekaby si nieustannie w promieniach Soca, podczas gdy po nocnej stronie
temperatura gwatownie by spada. Konwekcja termiczna po dziennej stronie doprowadziaby do
potny ch burz na obszarach wy stawiony ch na dziaanie Soca 2.

14
 Taka Ziemia przy pominaaby, w pewny m sensie, jedn z obracajcy ch si sy nchronicznie
planet pozasoneczny ch, powszechnie spoty kany ch w pobliu czerwony ch karw, w tej strefie,
w ktrej panuj warunki sprzy jajce rozwojowi y cia. Lepszy m porwnaniem by aby jednak
Wenus w pocztkowy m stadium formowania. Jej wasna rotacja sprawia, e jedna strona planety
jest podobnie jak w przy padku zatrzy manej Ziemi przez cae miesice zwrcona ku Socu.
Jednak gruba atmosfera Wenus kry cakiem szy bko, czego nastpstwem s dni i noce o zblionej
temperaturze.
Chocia dugo dnia na naszej nieruchomej planecie zmieniaby si, dugo miesica
pozostaaby taka sama! Ksiy c nie przestaby kry wok Ziemi. Jednak bez rotacji naszej
planety dostarczajcej energii py wom morskim Ksiy c mgby przesta oddala si od Ziemi
(tak jak to robi teraz) i zacz powoli si do niej zblia.
W rzeczy wistoci Ksiy c nasz wierny towarzy sz mgby sprbowa nawet cofn
zniszczenia spowodowane scenariuszem napisany m przez Andrew. Obecnie Ziemia obraca si
szy bciej ni Ksiy c, a py wy zwalniaj rotacj naszej planety, powodujc jednoczenie
oddalanie si naszego satelity 3. Gdy by Ziemia przestaa si obraca, Ksiy c przestaby si od
niej oddala. Py wy, zamiast zwalnia, mogy by przy spiesza ruch obrotowy planety,
15
a grawitacja Ksiy ca po cichu, delikatnie pocignaby Ziemi

16
i nasza planeta znowu zaczaby si obraca.
17
18
 Relatywistyczna pika baseballowa

Co by si stao, gdybymy rzucili pik do baseballu z prdkoci

wynoszc 90 procent prdkoci wiata?
ELLEN MCMANIS

Pomimy py tanie, w jaki sposb nadaliby my pice baseballowej tak du prdko. Zamy, e
jest to normalny rzut, ale po wy puszczeniu piki przez miotacza w magiczny sposb przy spiesza
ona do 90 procent prdkoci wiata. Od tego momentu wszy stko przebiega zgodnie z prawami
fizy ki.

ODPOWIED BRZMI: wy darzy oby si wiele rzeczy, ktre dziay by si bardzo szy bko,
a wszy stko skoczy oby si le dla pakarza (lub dla miotacza). Zasiadem sobie z ksikami do
fizy ki, kolekcjonersk figurk Nolana Ry ana oraz stert kaset wideo z nagraniami wy buchw
jdrowy ch i sprbowaem rozwiza ten problem. Poniej przedstawiam wam rezultat mojej
19
pracy nanosekunda po nanosekundzie.
Pika leciaaby tak szy bko, e wszy stko inne pozostawaoby prakty cznie nieruchome, nawet
czsteczki powietrza. Poruszaj si one z prdkoci okoo ty sica kilometrw na godzin, ale
nasza pika pdziaby przez nie z prdkoci ponad 970 milionw kilometrw na godzin. Oznacza
to, e w stosunku do piki pozostaway by one w miejscu jak zamroone.
Zasady aerody namiki nie miay by w ty m przy padku zastosowania. Normalnie powietrze
opy wa wszy stko, co si w nim porusza. Jednak czsteczki powietrza przed nasz pik nie miay by
czasu, eby usun jej si z drogi. Pika uderzy aby w nie tak mocno, e nastpiaby fuzja jder
atomw wchodzcy ch w skad czsteczek powietrza z jdrami atomw z powierzchni piki.
Rezultatem kadego zderzenia by by rozby sk gamma i emisja rny ch czstek 4.

20
 Promienie gamma i czstki rozprzestrzeniay by si na zewntrz w bace, ktrej rodkiem
by aby grka ze stojcy m miotaczem. Zaczy by one rozbija czsteczki powietrza, odry wajc
elektrony od jder i zamieniajc powietrze na stadionie w rozszerzajc si bak rozarzonej
plazmy. cianka tej baki zbliaaby si do pakarza z prdkoci blisk prdkoci wiata ty lko
troch szy bciej od samej piki.
Ciga fuzja jdrowa zachodzca na przedniej ciance piki wy wieraaby na ni nacisk
i spowalniaa jej lot, tak jakby by a ona rakiet lecc ty em naprzd z wczony mi silnikami.
Niestety, pika poruszaaby si tak szy bko, e nawet olbrzy mia sia pochodzca z wy buchu
termojdrowego prawie nie zmieniaby jej prdkoci. Sia ta zaczaby jednak zjada
powierzchni piki, wy rzucajc jej malutkie fragmenty we wszy stkich kierunkach. Kawaeczki te
pdziy by tak szy bko, e w zderzeniu z czsteczkami powietrza wy woay by jeszcze dwa lub trzy
cy kle fuzji jdrowej.
Po okoo 70 nanosekundach pika dotaraby do bazy domowej. Pakarz nie zobaczy by nawet
miotacza wy rzucajcego pik, poniewa informacja ta dotaraby do niego w ty m samy m czasie
co sama pika. Zderzenia z czsteczkami powietrza zjady by j prawie cakowicie, by aby to
ju ty lko chmura rozszerzajcej si plazmy w ksztacie pocisku (skadajca si gwnie z wgla,
tlenu, wodoru i azotu), rozbijajca powietrze i powodujca w ten sposb kolejne cy kle fuzji
jdrowej. Najpierw w pakarza uderzy oby promieniowanie rentgenowskie, a nanosekundy

21
pniej oberwaby on rozproszony mi resztkami piki.

W chwili gdy fala promieniowania rentgenowskiego dotaraby do bazy domowej, rodek

chmury plazmy poruszaby si nadal z prdkoci blisk prdkoci wiata. Uderzy aby ona
najpierw w kij, a nastpnie pakarz, baza oraz apacz zostaliby przez ni porwani, przelecieliby
przez siatk ochronn i ulegli dematerializacji. Fala promieniowania rentgenowskiego i plazma
rozprzestrzeniay by si na zewntrz oraz w gr. W pierwszej mikrosekundzie pochony by
siatk ochronn, oba zespoy, try buny i cae otoczenie.
Zamy, e ogldaliby my to wszy stko ze wzgrza poza miastem. Najpierw zobaczy liby my
olepiajce wiato, duo janiejsze od Soca. Przy gasoby ono w cigu kilku sekund,
a powikszajca si kula ognia zamieniaby si w chmur w ksztacie grzy ba atomowego.
Nastpnie usy szeliby my oguszajcy huk wy buchu wy ry wajcego drzewa z korzeniami
i niszczcego domy.
Wszy stko w promieniu okoo 1,5 kilometra od kompleksu sportowego zostaoby zrwnane
z ziemi, a morze ognia pochonoby miasto. Boisko do baseballu, ktre staoby si ty mczasem
znaczny ch rozmiarw kraterem, znalazoby si kilkaset metrw od miejsca, w ktry m wczeniej
znajdowaa si siatka ochronna.

22
 Zasada 6.08(b) obowizujca w Major League Baseball mwi, e w takiej sy tuacji pakarza
uznaje si za dotknitego przez pik i ma on prawo przej do pierwszej bazy.

23
 Basen z wypalonym paliwem

Co by si stao, gdybymy pywali w basenie z wypalonym paliwem

jdrowym? Czy aby otrzyma mierteln dawk promieniowania,
musielibymy zanurkowa? Jak dugo moglibymy w nim bezpiecznie
pywa?
JONATHAN BASTIEN-FILIATRAULT

JELI JESTEMY STOSUNKOWO dobry mi py wakami, przetrwaliby my

w wodzie od 10 do 40 godzin. Po ty m czasie straciliby my ze zmczenia przy tomno i utonli.
To samo spotkaoby nas rwnie w basenie bez wy palonego paliwa jdrowego na dnie.
Wy palone paliwo z reaktorw jdrowy ch jest bardzo radioakty wne. Woda dobrze pochania
promieniowanie i dobrze chodzi, dlatego te zuy te paliwo przechowy wane jest na dnie basenw
przez dziesitki lat, a stanie si na ty le niskoakty wne, e mona je przenie do suchy ch
pojemnikw. Doty chczas waciwie nie wiemy, gdzie powinno si przechowy wa takie
pojemniki. Wkrtce problem ten zostanie prawdopodobnie rozwizany.
A tak wy glda ty powy basen do przechowy wania wy palonego paliwa:

24
 Ciepo nie by oby duy m problemem. Temperatura wody w basenie z paliwem moe
dochodzi do 50C, ale w prakty ce wy nosi przewanie od 25C do 35C wicej ni w wikszoci
basenw, ale mniej ni w gorcej kpieli w wannie.
Najbardziej radioakty wne s prty paliwowe wieo wy jte z reaktora. W przy padku
wy palonego paliwa jdrowego kade siedem centy metrw wody zmniejsza promieniowanie
o poow.
Wedug raportu Ontario Hy dro doty czcego poziomw promieniowania niebezpieczna strefa
wok wiey ch prtw paliwowy ch wy gldaaby tak jak na poniszy m ry sunku.

25
 Gdy by my dopy nli do dna basenu, dotknli okciami niedawno umieszczonego tam
pojemnika i zaraz wy py nli na powierzchni, prawdopodobnie otrzy maliby my mierteln
dawk promieniowania.
Jeli jednak znajdowaliby my si w basenie poza granic niebezpiecznej strefy, mogliby my
w nim py wa tak dugo, jak by my chcieli dawka promieniowania z rdzenia reaktora by aby
mniejsza ni normalne promieniowanie ta, na ktre jestemy naraeni podczas spaceru. Podczas
takiej kpieli w basenie z wy palony m paliwem jdrowy m otrzy maliby my fakty cznie mniejsz
dawk promieniowania ni w czasie spaceru po ulicy.

26
 Pamitajcie: Jestem ry sownikiem komiksw. Jeli posuchacie moich rad doty czcy ch
bezpiecznego postpowania z materiaami jdrowy mi, prawdopodobnie zasuy cie na to, co was
spotka.

Oczy wicie w tej wersji zakadam, e wszy stko by oby pod kontrol. Gdy by jednak obudowa
prtw wy palonego paliwa by a skorodowana, w wodzie mogy by si znale produkty
rozszczepienia. Czy sto wody w takich basenach to pewnik, ale ta woda by wa czasem na ty le
radioakty wna, e nie mona jej sprzedawa w butelkach 5.
Wiemy ju, e w basenach z wy palony m paliwem jdrowy m mona bezpiecznie py wa,
poniewa s one regularnie serwisowane przez nurkw. Jednak oni te musz bardzo uwaa!
Trzy dziestego pierwszego sierpnia 2010 roku nurek kontrolujcy basen z wy palony m paliwem
przy reaktorze jdrowy m Leibstadt w Szwajcarii zauway na jego dnie kawaek rury. Po
konsultacji ze swoim szefem woy go do skrzy nki z narzdziami, ale z powodu szumu bbelkw
powietrza nie usy sza alarmu ostrzegajcego przed promieniowaniem. Gdy wy j skrzy nk
z narzdziami z wody, w pomieszczeniu wczy si kolejny alarm. Skrzy nk wrzucono
z powrotem do wody, a nurek opuci basen. Jego dozy metr pokaza wy sze od normalnego
napromieniowanie caego ciaa i bardzo wy sokie napromieniowanie prawej rki. Znaleziony
27
obiekt okaza si oson ochronn czujnika promieniowania z rdzenia reaktora, silnie
napromieniowan strumieniem neutronw. Oderwaa si ona przy padkowo podczas zamy kania
kapsuy reaktora w 2006 roku i przeleaa niezauwaona na dnie w rogu basenu. Osona by a tak
radioakty wna, e gdy by nurek woy j do paska z narzdziami lub torby na ramieniu, mgby
zosta miertelnie napromieniowany. Ochronia go warstwa wody, a du dawk promieniowania
otrzy maa ty lko jego rka, ktra na szczcie jest bardziej odporna ni delikatne organy
wewntrzne.
Najistotniejsze w tej historii jest to, e py wanie w basenie z wy palony m paliwem wy daje si
bezpieczne, o ile nie nurkujemy do dna i nie podnosimy z niego adny ch podejrzany ch
przedmiotw.
Dla pewnoci skontaktowaem si ze znajomy m pracujcy m w reaktorze badawczy m
i zapy taem, co staoby si z osob, ktra chciaaby popy wa w ich basenie z wy palony m
paliwem.
W naszym reaktorze? Pomy la chwil. Zginaby bardzo szy bko, zanim jeszcze dotaraby
do wody. Od ran postrzaowy ch.

28
Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 1

Czy moliwe byoby schodzenie zbw do tak niskiej temperatury,

eby pod wpywem gorcej kawy rozprysy si na kawaki?
Shelby Hebert

29
Ile domw w Stanach Zjednoczonych spala si doszcztnie kadego
roku? Jak najatwiej byoby w znaczcy sposb zwikszy t liczb
(powiedzmy o 15%)?
Anonim

30
31
 Maszyna czasu w nowojorskim stylu

Zamy, e podczas podry w czasie zawsze trafiamy w to samo

miejsce na Ziemi. Przynajmniej tak si dziao w serii filmw Powrt do
przyszoci. Jak wygldaby Times Square w Nowym Jorku,
gdybymy znaleli si na nim tysic lat, 10 tysicy lat, 100 tysicy lat,
milion lat, miliard lat temu? Albo gdybymy przenieli si w czasie
o milion lat w przyszo?
MARK DETTLING

Tysic lat temu

Manhattan jest zamieszkany bez przerwy od 3000 lat, a pierwsi ludzie osiedlili si tam
prawdopodobnie 9000 lat temu. Gdy w XVII wieku na te tereny przy by li Europejczy cy,
zamieszkiwali je Delawarowie 6. To grupa plemion, ktre y y na obszarach nalecy ch obecnie
do stanw Connecticut, Nowy Jork, New Jersey oraz Delaware. Przed ty sicem lat na ty ch
terenach prawdopodobnie mieszkali przodkowie Delawarw, jednak rnili si oni od swoich
XVII-wieczny ch potomkw tak bardzo, jak ci ostatni od ludzi y jcy ch wspczenie.
Aby przekona si, jak wy glda Times Square, zanim jeszcze powstao tam jakiekolwiek
miasto, skorzy staem z niezwy kego projektu Welikia, ktry powsta z mniejszego projektu
Mannahatta. W ramach projektu Welikia opracowano szczegow map ekologiczn obszarw
Nowego Jorku z czasw, kiedy pojawili si tam Europejczy cy. Interakty wna mapa dostpna na
welikia.org to fantasty czna wizja zupenie innego Nowego Jorku. W 1609 roku krajobraz wy spy
Manhattan skada si z malowniczy ch pagrkw, bagien, lasw, jezior i rzek.
Ty sic lat temu Times Square mg wy glda podobnie, jak to przedstawia projekt Welikia. Na
32
pierwszy rzut oka prawdopodobnie przy pomina lasy pierwotne, spoty kane jeszcze w niektry ch
pnocno-wschodnich rejonach USA. Mona jednak atwo znale znaczce rnice. Przed
ty sicem lat w takim lesie by o z pewnoci znacznie wicej dzikich zwierzt. Obecnie
w poszatkowany ch pozostaociach lasw pierwotny ch prawie nie wy stpuj due drapieniki.
Mona tam spotka nieliczne niedwiedzie, kilka wilkw oraz kojotw i nie ma prakty cznie
adny ch lww grskich. Jednak z drugiej strony, czciowo dziki wy marciu duy ch drapienikw,
bardzo zwikszy a si populacja jeleni.
Ty sic lat temu w lasach Nowego Jorku by oby peno kasztanowcw. Przed zaraz, ktra na
pocztku XX wieku nawiedzia lasy we wschodnich rejonach Amery ki Pnocnej, 25 procent ich
drzewostanu stanowiy kasztanowce. Obecnie pozostay po nich ty lko pniaki. Na kasztanowce
mona jeszcze si natkn w lasach Nowej Anglii. Od czasu do czasu ostatnie ocalae drzewa
wy puszczaj pdy, ktre jednak szy bko widn wskutek zarazy. Pewnego niezby t odlegego dnia
te drzewa take obumr.

W ty ch lasach powszechnie wy stpoway by wilki, szczeglnie w gbi ldu. Mogliby my tam

spotka rwnie lwy grskie 7 oraz gobie wdrowne 8. Z pewnoci nie spotkaliby my za to
ddownic. Nie by o ich w Nowej Anglii, kiedy przy by li tam kolonici z Europy. Aby pozna
przy czy n ich braku, zrbmy kolejny krok w przeszo.

33
10 tysicy lat temu
Dziesi ty sicy lat temu Ziemia wy chodzia wanie z bardzo zimnego okresu swojej historii.
Znikny wwczas wielkie poacie lodu pokry wajce Now Angli. Dwadziecia dwa ty sice lat
temu poudniowa krawd lodowca znajdowaa si w pobliu Staten Island, ale 18 ty sicy lat
temu wy cofaa si ju na pnoc od miasta Yonkers 9. Do czasu pojawienia si ludzi 10 ty sicy
lat temu wikszo lodowca znalaza si poza obecn kanady jsk granic.
Poacie pokry wy lodowej przeoray powierzchni ziemi a do skay macierzy stej. Przez
nastpne 10 ty sicy lat y cie powoli przesuwao si z powrotem na pnoc. Niektry m gatunkom
zajo to mniej czasu ni inny m, ale gdy Europejczy cy dobili do Nowej Anglii, ddownice
jeszcze tam nie dotary.

Wy cofujcy si lodowiec gubi wielkie kawaki lodu, ktre potem topniay i pozostawiay po
sobie wy penione wod zagbienia, zwane jeziorami wytopiskowymi. Jezioro Oakland, pooone
w pobliu pnocnego koca Springfield Boulevard w Queens, jest wanie jedny m z takich jezior
wy topiskowy ch. Lodowiec pozostawi po sobie take gazy, ktre zgromadzi podczas swojej
wdrwki. Niektre z ty ch ska, zwane gazami narzutowymi, mona obecnie napotka w Central
Parku.

34
 Pod lodem py ny pod duy m cinieniem rzeki wody z topniejcego lodowca. Osadzay na
swojej drodze piach i wir. Zoa te w formie waw zwany ch ozami przecinaj krajobraz
w lasach w pobliu mojego domu w Bostonie. Im take zawdziczamy rozmaite dziwne formacje
terenu, midzy inny mi jedy ne na wiecie kory ta rzeki w ksztacie litery U.

35
100 tysicy lat temu
Sto ty sicy lat temu wiat mg wy glda podobnie jak dzisiaj 10. y jemy w czasach szy bkich,
cy kliczny ch zlodowace, ale przez ostatnie 10 ty sicy lat nasz klimat by stabilny 11 i ciepy. Sto
ty sicy lat temu Ziemia zbliaa si do koca podobnego okresu stabilnoci klimatu. Nazy wamy
go interglacjaem sangamoskim. Istniejcy wwczas ekosy stem podobny by do obecnego.
Geografia wy brzea by a jednak zupenie inna. Staten Island, Long Island, Nantucket
i Marthas Viney ard by y wtedy tarasami wy pitrzony mi jakby przez buldoer po niedawnej
wdrwce lodowca. Setki ty sicy lat temu obszar przy brzeny usiany by wy spami. W lasach
spotkaliby my wiele y jcy ch dzisiaj gatunkw zwierzt: ptaki, wiewirki, jelenie, wilki,
niedwiedzie czarne, ale natknliby my si rwnie na kilka wstrzsajcy ch niespodzianek. Aby
dowiedzie si o nich czego wicej, zajmijmy si tajemniczy m widorogiem.
Wspczesny widorg (Antilocapra americana) jest zagadkowy m zwierzciem, ktre bardzo
szy bko biega szy bciej, ni musi. Moe osign prdko prawie 90 kilometrw na godzin
i utrzy my wa j na dugim dy stansie. Nawet najszy bsze drapieniki, wilki i kojoty, osigaj
w sprincie prdko okoo 55 kilometrw na godzin. Dlaczego wic widorogi potrafi tak szy bko
biega?
Odpowied brzmi: poniewa rodowisko, w jakim ewoluoway, by o o wiele bardziej
niebezpieczne od dzisiejszego. Setki ty sicy lat temu lasy Amery ki Pnocnej by y domem dla
takich gatunkw zwierzt, jak wilk straszny (Canis dirus), niedwied krtkopy ski (Arctodus) oraz
kot szablastozbny (Smilodon fatalis), szy bszy ch i bardziej zabjczy ch ni dzisiejsze drapieniki.
Wszy stkie one znikny z powierzchni Ziemi w okresie wy mierania na przeomie plejstocenu
i holocenu, krtko po ty m, jak na konty nencie pojawili si pierwsi ludzie 12.
Jeli przeniesiemy si jeszcze gbiej w przeszo, spotkamy tam innego przeraajcego
drapienika.

Milion lat temu

Milion lat temu, przed ostatnim wielkim zlodowaceniem, na Ziemi by o bardzo ciepo.
By to rodkowy okres czwartorzdu; wspczesne epoki lodowcowe rozpoczy si kilka
milionw lat wczeniej, ale w ruchach lodowcw panowa zastj, a klimat by stosunkowo
stabilny.
Do drapienikw, ktre spotkalimy wczeniej, zwinny ch stworze polujcy ch na widorogi,
doczy kolejny przeraajcy misoerca, dugonoga hiena przy pominajca wspczesnego
wilka. Niegdy hien mona by o spotka gwnie w Afry ce i w Azji, ale kiedy poziom mrz si
obniy , pewien gatunek przedosta si przez Cienin Beringa do Amery ki Pnocnej. Poniewa
36
dokona tego ty lko jeden gatunek hieny, nazwano go Chasmaporthetes, to znaczy jedy ny, ktry
zobaczy kanion.
Kolejne py tanie Marka zmusza nas do wy konania ogromnego skoku w przeszo.

Miliard lat temu

Miliard lat temu py ty konty nentalne tworzy y jeden wielki superkonty nent. Nie by a to dobrze
nam znana Pangea, ale jej poprzedniczka Rodinia. Dane geologiczne nie s jednoznaczne, ale
najprawdopodobniej wy gldaa ona tak jak na obrazku poniej.

W czasach gdy istniaa Rodinia, podoe skalne znajdujce si obecnie pod Manhattanem nie
by o jeszcze uformowane, ale gboko pooone skay Amery ki Pnocnej ju by y stare. Cz
konty nentu, na ktrej obecnie ley Manhattan, znajdowaa si prawdopodobnie w gbi ldu
poczonego z obecn Angol i Afry k Poudniow.
W ty m pradawny m wiecie nie by o rolin i zwierzt. Oceany ttniy y ciem, ale wszy stkie
organizmy by y jednokomrkowe. Powierzchni wody pokry way dy wany niebieskozielony ch
alg. Te skromne stworzenia to najpotworniejsi zabjcy w caej historii y cia na Ziemi. Takie algi,
czy li sinice, by y pierwszy mi organizmami fotosy ntety zujcy mi. Wdy chay one dwutlenek
37
wgla, a wy dy chay tlen. Tlen jest gazem lotny m, powodujcy m rdzewienie elaza (oksy dacj)
i palenie si drewna (gwatown oksy dacj). Pierwsze sinice wy dy chay tlen, ktry by trujcy
dla prawie wszy stkich inny ch form y cia. Spowodowane jego obecnoci wy mieranie
organizmw nazy wane jest dzi katastrof tlenow.
Po ty m, jak sinice wpompoway do atmosfery i wody ogromne iloci toksy cznego tlenu, inne
stworzenia wy ewoluoway w taki sposb, aby wy korzy sta jego waciwoci do zapocztkowania
nowy ch procesw biologiczny ch. Ludzie s potomkami ty ch pierwszy ch organizmw
oddy chajcy ch tlenem.
Wci nie jestemy pewni, jak dokadnie to wszy stko wy gldao. Bardzo trudno jest odtworzy
wiat sprzed miliarda lat. Py tanie Marka zabiera nas ty mczasem w jeszcze bardziej niepewne
obszary : do przy szoci.

Za milion lat
Prdzej czy pniej ludzko wy mrze. Nikt nie wie, kiedy to nastpi 13, ale nic nie trwa wiecznie.
Niewy kluczone, e dotrzemy do gwiazd i przetrwamy miliardy albo biliony lat. A moe nasza
cy wilizacja upadnie, ulegniemy chorobom i godowi, a ostatni z nas zostan zjedzeni przez koty ?
Moe kilka godzin po przeczy taniu tego zdania wszy scy zostaniemy zabici przez nanoboty ? Nikt
nie zna odpowiedzi.
Milion lat to duo czasu, kilka razy wicej, ni istnieje Homo sapiens, i setki razy duej ni
jzy k pisany. Rozsdne wy daje si zatem zaoenie, e niezalenie od tego, jak potoczy si historia
ludzkoci, Ziemia znajdzie si na zupenie inny m etapie rozwoju.
Bez nas skorupa ziemska bdzie stopniowo cierana przez wiatry, deszcze oraz burze piaskowe,
ktre zniszcz i pogrzebi wy twory naszej cy wilizacji. Zmiany klimatu spowodowane przez
czowieka prawdopodobnie ty lko opni rozpoczcie kolejnego zlodowacenia; cy kl epok
lodowcowy ch nie zosta jeszcze zakoczony. W kocu lodowce znw zaczn si przemieszcza.
Za milion lat nie zostanie po nas zby t wiele.
Prawdopodobnie najduej bdzie si rozkada warstwa plastikw pokry wajca nasz planet.
Wy doby wanie ropy naftowej i rozsiewanie po caej Ziemi wy trzy may ch i trway ch polimerw
otrzy many ch w wy niku jej przerbki to nasz niechlubny odcisk palca, ktry przetrwa inne
dokonania ludzkoci. Nasze plastiki zostan zmielone i pogrzebane, a by moe nawet jakie
mikroby naucz si je trawi. Najprawdopodobniej jednak wanie te wszechobecne warstwy
przetworzony ch wglowodorw fragmentw butelek po szamponie i torebek na zakupy bd
za miliony lat chemiczny m pomnikiem naszej cy wilizacji.

38
Bardzo odlega przyszo
Soce stopniowo wieci coraz janiej. Przez trzy miliardy lat skomplikowany sy stem sprze
zwrotny ch utrzy my wa temperatur na Ziemi na prawie jednakowy m poziomie, mimo e
temperatura Soca stawaa si coraz wy sza.
Za miliardy lat ty ch sprze ju nie bdzie. Oceany, ktre dotd daway poy wienie i ochod
rny m formom y cia, stan si ich najwikszy mi wrogami. Wy gotuj si w gorcy ch
promieniach soneczny ch, a nasz planet otoczy gruba warstwa pary wodnej, powodujca stale
zwikszajcy si efekt cieplarniany. Za miliardy lat Ziemia stanie si drug Wenus. W wy niku
nagrzewania si naszej planety caa woda prawdopodobnie wy paruje, a atmosfer ziemsk
zastpi para unoszca si z wrzcej skorupy ziemskiej. Ostatecznie po kilku kolejny ch miliardach
lat zostaniemy pochonici przez powikszajce si Soce.
Ziemia ulegnie spopieleniu, a wiele czsteczek, z ktry ch skada si Times Square, zostanie
wy rzucony ch w Kosmos przez gasnce Soce. W postaci chmur py u bd wdrowa po
Wszechwiecie i by moe powstan z nich nowe gwiazdy i planety. Jeeli ludzko opuci Ukad
Soneczny i przetrwa mier Soca, nasi potomkowie zamieszkaj by moe na jednej z ty ch
planet. Atomy z Times Square po przejciu przez jdro Soca uformuj ciaa naszy ch
potomkw.

39
Pewnego dnia albo wszy scy umrzemy, albo wszy scy bdziemy nowojorczy kami.

40
 Bratnie dusze

A gdyby tak kady z nas mia na wiecie tylko jedn, przypadkowo

dobran bratni dusz?
BENJAMIN STAFFIN

C to by by ZA KOSZMAR!
Istnieje wiele problemw zwizany ch z koncepcj pojedy nczej, losowo dobranej bratniej
duszy. piewa o ty m Tim Minchin w piosence If I Didnt Have You (Gdy by m Ciebie nie mia):

Twoja mio jest jedna na milion;

Nie mona jej kupi za adn cen
Ale spord 9999 setek tysicy innych mioci
Statystycznie rzecz biorc niektre mogyby by rwnie wspaniae.

A gdy by my mieli ty lko jedn, przy padkowo dobran, doskona bratni dusz i nie
moglibymy by szczliwi z nikim inny m? Czy by my si odnaleli?
Zamy, e bratnia dusza wy bierana jest w momencie urodzenia. Nie wiemy, kim jest i gdzie
mieszka nasza druga powka, ale jak w romanty czny m filmie rozpoznamy j w chwili, gdy
nasze oczy si spotkaj.
I tu od razu rodzi si kilka py ta. Czy ta bratnia dusza jeszcze y je? Setki miliardw ludzi y y
na Ziemi do tej pory, ale obecnie y je ich ty lko 7 miliardw (co daje rasie ludzkiej wskanik
miertelnoci na poziomie 93%). Gdy by my by li dobierani przy padkowo, 90 procent naszy ch
bratnich dusz dawno by ju nie y o.

41
 Brzmi to koszmarnie, ale moe by jeszcze gorzej. Nie moemy si przecie ogranicza ty lko
do ludzi y jcy ch do tej pory ; musimy bra pod uwag take nieznan liczb osb, ktre dopiero
si urodz. Przecie jeli kto moe by nasz bratni dusz w odleg- ej przeszoci, to w odlegej
przy szoci te musz istnie bratnie dusze. Jakkolwiek by by o, istnieje tam bratnia dusza naszej
bratniej duszy.
Zamy wic, e nasza bratnia dusza y je w ty m samy m czasie co my. Co wicej, aby
unikn dziwny ch sy tuacji, rnica wieku midzy nami nie moe by wiksza ni kilka lat (to
wiksze ograniczenie ni standardowa regua wieku partnerw 14, ale jeli zaoy my, e
trzy dziestolatkowie i czterdziestolatkowie mog by dla siebie bratnimi duszami, okae si, e
regua wieku zostanie zamana, jeli spotkaj si pitnacie lat wczeniej). Gdy by my zastosowali
to ograniczenie wieku, wikszo z nas miaaby okoo p miliarda potencjalny ch bratnich dusz.
A co z pci i orientacj seksualn? Rnicami kulturowy mi i jzy kowy mi? Aby jeszcze
bardziej ograniczy pole wy boru, mogliby my wzi pod uwag take dane demograficzne, ale
wtedy odeszliby my od idei losowo dobranej bratniej duszy. Nasz scenariusz zakada, e nie
wiemy nic o naszej bratniej duszy, dopki nie spojrzy my jej w oczy. Kady musiaby zatem
mie ty lko jedn orientacj: ku swojej bratniej duszy.
Mimo to szanse spotkania bratniej duszy by y by niewiary godnie mae. Liczba obcy ch osb,
z ktry mi nawizujemy codziennie kontakt wzrokowy, moe si waha od bliskiej zera
(introwerty cy lub ludzie mieszkajcy w may ch miasteczkach) do wielu ty sicy (policjant na
Times Square). Zamy, e codziennie patrzy my w oczy kilkudziesiciu obcy m osobom (dla
mnie jako introwerty ka to i tak o wiele za duo). Gdy by ty lko 10 procent z nich by o w zbliony m
do nas wieku, w cigu naszego y cia daoby to liczb 50 ty sicy osb.
42
 Jeeli zaoy my, e mamy 500 milionw potencjalny ch bratnich dusz, szansa odnalezienia
kiedy kolwiek naszej prawdziwej mioci wy nosiaby 1 do 10 ty sicy.

43
W obliczu tak wy sokiego ry zy ka mierci w samotnoci spoeczestwo powinno zorganizowa
44
moliwo nawizy wania jak najczstszego kontaktu wzrokowego. Powinnimy ustawia obok
siebie ogromne przenoniki tamowe, na ktry ch przesuway by si rzdy spogldajcy ch na
siebie ludzi

lecz jeli kontakt wzrokowy lepiej nawizuje si za pomoc kamer internetowy ch,
mogliby my po prostu zastosowa zmody fikowan wersj strony internetowego ChatRoulette.

45
 Gdy by kady korzy sta z tego sy stemu przez osiem godzin dziennie, siedem dni w ty godniu,
i gdy by my w kilka sekund mogli stwierdzi, e oto mamy przed sob nasz bratni dusz,
teorety cznie wszy scy ludzie odnaleliby swoje powki w cigu kilkudziesiciu lat. (Zrobiem
sy mulacje kilku prosty ch sy stemw, aby oszacowa, jak szy bko ludzie dobieraliby si w pary
i wy padali z puli dostpny ch singli. Gdy by cie chcieli wy kona obliczenia dla konkretnego
modelu, zacznijcie od przy jrzenia si problemom zliczania nieporzdku).
W istocie wielu ludzi ma zby t mao czasu na jakikolwiek romans ty lko nieliczni mog
powici na to 20 lat. Chy ba ty lko dzieci z bogaty ch rodzin mogy by pozwoli sobie na to, aby
usi do SoulMateRoulette. Pechowo dla tego przy sowiowego jednego procenta wikszo
przeznaczony ch im bratnich dusz znalazaby si wrd pozostay ch 99 procent. Gdy by z tego
serwisu korzy sta ty lko jeden procent bogaty ch, wwczas jeden procent osb z tego procenta
znalazby swoj powk 1 na 10 ty sicy.
Pozostae 99 procent z tego procenta 15 miaoby moty wacj, eby namwi wicej osb na
korzy stanie z sy stemu. Mogliby oni finansowa przedsiwzicia chary taty wne majce na celu
zapewnienie wszy stkim ludziom dostpu do komputera i poczy w ten sposb projekt Laptop
dla Kadego Dziecka (One Laptop per Child) z internetow stron OKCupid. Stanowiska takie jak
kasjer czy policjant na Times Square stay by si bardzo cenione ze wzgldu na due moliwoci
nawizy wania kontaktu wzrokowego. Ludzie przy by waliby do miast i zbierali si w miejscach
46
publiczny ch, aby znale swoj powk podobnie jak czy ni to obecnie.
Jednak nawet wtedy, gdy by garstka ludzi spdzia lata przy internetowej SoulMateRoulette,
inna grupa dostaaby prac umoliwiajc stay kontakt wzrokowy z nieznajomy mi, a reszta
zdaaby si na ut szczcia, ty lko nieliczni kiedy kolwiek znaleliby prawdziw mio. Pozostali
mieliby po prostu pecha. Pod wpy wem stresu i presji spoecznej wiele osb zaczoby udawa.
Pragnienie doczenia do klubu szczliwcw sprawiaoby, e dogady waliby si z inn samotn
osob i organizowali udawane spotkania z bratni dusz. Pobieraliby si, ukry wali swoje
problemy w zwizku i starali si zachowy wa pozory wobec przy jaci i rodziny.
wiat przy padkowy ch bratnich dusz by by peen samotny ch ludzi. Miejmy nadziej, e nie
jest to wiat, w ktry m y jemy.

47
 Wskanik laserowy

Czy gdyby wszyscy mieszkacy Ziemi skierowali jednoczenie

wskaniki laserowe na Ksiyc, zmieniby on kolor?
PETER LIPOWICZ

GDYBYMY UYLI zwy ky ch wskanikw laserowy ch, to NIE.

Przede wszy stkim nie wszy scy widzimy Ksiy c w ty m samy m czasie. Co prawda
mogliby my wszy scy zebra si w jedny m miejscu, ale wemy po prostu moment, w ktry m
satelita Ziemi jest widziany przez najwiksz moliw liczb osb. Poniewa 75 procent ludnoci
wiata mieszka pomidzy poudnikami: zerowy m i 120 dugoci geograficznej wschodniej,
powinnimy wy bra czas, kiedy Ksiy c znajduje si gdzie nad Morzem Arabskim.
Wy bierzmy teraz faz Ksiy ca, w jakiej przeprowadzimy ekspery ment. Nasz satelita
w nowiu ma tak ciemn powierzchni, e jest niewidoczny z Ziemi, atwiej by oby wic dostrzec
wiato naszy ch laserw. Jednak Ksiy c w nowiu to trudniejszy cel; poniewa widzimy go
przewanie w cigu dnia, zniweczy oby to efekt naszej prby. Wy bierzmy zatem satelit Ziemi
w fazie pksiy ca, aby mc oceni dziaanie naszy ch laserw zarwno na ciemnej, jak i na
jasnej jego stronie.

48
 Oto nasz cel.
Ty powy wskanik laserowy czerwony ma moc piciu miliwatw. Dobry model wy twarza
wizk wy starczajco mocn, aby dosiga Ksiy ca i po dotarciu do celu pokry a spor jego
powierzchni. Atmosfera ziemska rozproszy aby nieznacznie wizk laserow i pochona cz
wiata, jednak w wikszoci doleciaoby ono do satelity Ziemi 16.

Zamy, e kady z nas musiaby ty lko trafi wizk w Ksiy c, a wiato rozoy oby si
49
rwnomiernie na jego powierzchni. P godziny po pnocy (GMT) wszy scy celujemy w satelit
Ziemi, naciskamy przy cisk i oto co si dzieje!

No c, efekt jest rozczarowujcy.

Nic w ty m dziwnego. Soce ogrzewa Ksiy c z moc wy noszc troch ponad kilowat na
metr kwadratowy. Poniewa powierzchnia przekroju satelity Ziemi wy nosi okoo 1013 metrw
kwadratowy ch, pawi si on w wietle soneczny m o mocy 1016 watw, czy li 10 petawatw.
Daje to dwa megawaty na osob, wic przy miewa zupenie nasze 5-miliwatowe wskaniki
laserowe. Rne elementy naszego sy stemu mona poprawi, ale ta podstawowa zasada nie
ulegnie zmianie.

Laser o mocy jednego wata jest bardzo niebezpieczny m urzdzeniem. Moe nie ty lko olepi,
50
ale take poparzy skr i spowodowa poar. W USA takich laserw nie mona legalnie kupi
w sklepach.
Wolne arty ! Znajdziemy je po 300 dolarw, kiedy wpiszemy w wy szukiwark: rczny laser
o mocy jednego wata.
Zamy, e wy damy 2 biliony dolarw na jednowatowe zielone lasery dla kadego. (Uwaga,
polity cy : ty m sposobem zdoby liby cie mj gos). Poza ty m, e zielony laser jest mocniejszy,
wiato o ty m kolorze znajduje si bliej rodkowego zakresu widzialnego spektrum i ludzkie oko
odbiera je jako janiejsze.
Efekt poniej.

Psiakrew.
Zastosowane przez nas wskaniki laserowe daj wiato o strumieniu okoo 150 lumenw (to
wicej ni w wikszoci latarek) i wizce o szerokoci piciu minut ktowy ch. Rozjaniy by one
powierzchni Ksiy ca wiatem o nateniu zaledwie p luksa w porwnaniu ze 130 ty sicami
luksw wiata sonecznego. (Nawet gdy by wszy stkie lasery skierowa w to samo miejsce,
uzy skaliby my wiato o nateniu szeciu luksw na jakich 10 procentach powierzchni satelity
Ziemi).
Dla porwnania Ksiy c rozwietla powierzchni Ziemi wiatem o nateniu jednego luksa,
co oznacza, e nasze lasery by y by zby t sabe, aby zobaczy efekt ich dziaania z naszej planety.
Co wicej, gdy by my nawet znajdowali si na powierzchni Ksiy ca, wiato laserw by oby
tam sabsze ni wiato Ksiy ca widziane z Ziemi.

51
 Dziki postpom w udoskonalaniu baterii litowy ch i technologii LED w cigu ostatnich 10 lat
dy namicznie rozwin si ry nek bardzo wy dajny ch latarek. Oczy wiste jest jednak, e latarki nie
na wiele nam si przy dadz. Dajmy wic kademu Nightsun.
Nie dla kadego ucha ta nazwa brzmi znajomo, ale by moe widzielicie je w akcji. S to
reflektory montowane na helikopterach policji i stray przy brzenej. Daj one wiato
o strumieniu 50 ty sicy lumenw, co wy starcza, aby na znaczny m obszarze Ziemi zamiast nocy
zapanowa dzie.
Wizka wiata ma kilka stopni szerokoci, a zatem aby uzy ska kt p stopnia, potrzebny do
trafienia w Ksiy c, musieliby my zastosowa soczewki.

Moe nie rzuca si to w oczy, ale jest pewien postp! Wizka wiata ma teraz natenie 20
luksw, a to dwukrotnie wicej ni naturalne owietlenie ciemnej poowy Ksiy ca! Trudno j
jednak dostrzec, a z pewnoci nie ma adnego wpy wu na janiejsz poow satelity Ziemi.

52
 Zamiemy teraz nasze Nightsuny na projektory IMAX kady skadajcy si z pary
chodzony ch wod lamp o cznej mocy 30 ty sicy watw.

Efektw nadal nie wida.

Jednak nic straconego. Na dachu hotelu Luxor w Las Vegas znajduje si najpotniejszy
reflektor na Ziemi. Dajmy kademu po jedny m. I domy jeszcze po zestawie soczewek, aby
skupi ca wizk wiata na Ksiy cu.

53
 Nasze wiato jest wy ranie widoczne, zadanie zostao wic wy konane! Dobra robota.

No c
Departament Obrony opracowa lasery o mocy wielu megawatw, przeznaczone do
niszczenia rakiet w locie. YAL-I by chemiczny m laserem tlenowo-jodowy m tego ty pu,
zamontowany m na pokadzie boeinga 747. Dziaa w podczerwieni, jego wiato nie by o wic
widoczne dla ludzkiego oka, ale mona sobie wy obrazi rwnie potny laser pracujcy w wietle
widzialny m.

54
 Wreszcie udao nam si dorwna jasnoci wiata sonecznego!
Dostarczy limy piciu petawatw mocy, czy li dwukrotno redniego wiatowego poboru
mocy.

Okej, umiemy zatem megawatowy laser na kady m metrze kwadratowy m powierzchni

Azji. Aby zapewni zasilanie dla takiego zestawu 50 bilionw laserw przez mniej wicej dwie
minuty, zuy liby my cae wiatowe zasoby ropy naftowej. Za to przez te dwie minuty Ksiy c
wy gldaby tak jak poniej.

55
 Ksiy c wieciby rwnie jasno, jak Soce o poranku, a po dwch minutach jego regolit
rozarzy by si od gorca.
Okej, posumy si w naszej fantazji jeszcze o krok dalej.

Najpotniejszy laser na Ziemi znajduje si w Narodowy m Zakadzie Zaponu (National

Ignition Facility ), laboratorium zajmujcy m si fuzj jdrow. Jest to laser ultrafioletowy
o mocy wy jciowej 500 terawatw. Wy twarza on jedy nie pojedy ncze impulsy trwajce kilka
nanosekund, a caa uwolniona przy tej okazji energia rwna jest energii zawartej w wiartce
filianki benzy ny.
Wy obramy sobie, e uda nam si znale jaki sposb, eby nieprzerwanie dostarcza
takiemu laserowi energi potrzebn do dziaania, a kady z nas otrzy ma taki laser i skieruje go

56
w stron Ksiy ca. Niestety, przepy w tak ogromnej energii zamieni atmosfer Ziemi w plazm,
ktra naty chmiast zapali si na powierzchni naszej planety i zabije nas wszy stkich. Zamy
jednak, e wiato lasera w jaki sposb przenikaoby przez atmosfer bez wzajemnego
oddziay wania.
Okazuje si, e wwczas Ziemia rwnie moe stan w pomieniach. wiato odbite od
Ksiy ca by oby 4 ty sice razy silniejsze od wiata sonecznego w poudnie wy starczajco
jasne, aby wszy stkie oceany wy gotoway si w cigu roku.
Dajmy spokj Ziemi co staoby si z Ksiy cem? Sam laser wy wieraby dostatecznie due
cinienie promieniowania, aby przy spieszy ruch Ksiy ca mniej wicej o jedn
dziesiciomilionow przy spieszenia ziemskiego. Przy spieszenie to by oby niezauwaalne
w krtkim okresie, ale po latach satelita Ziemi zostaby za jego spraw wy pchnity z orbity
okooziemskiej oczy wicie gdy by cinienie promieniowania by o jedy ny m czy nnikiem, jaki
powinnimy bra pod uwag.
Czterdzieci megaduli energii wy starczy, aby odparowa kilogram skay. Przy zaoeniu, e
skay ksiy cowe maj redni gsto okoo trzech kilogramw na decy metr szecienny, lasery
dostarczay by energi wy starczajc do odparowania czterech metrw skay macierzy stej
Ksiy ca na sekund:

Jednak w rzeczy wistoci skay Ksiy ca nie wy paroway by tak szy bko z bardzo wanego
powodu. Po odparowaniu bry a skalna nie znika tak po prostu. Warstwa powierzchniowa Ksiy ca
staaby si plazm, ktra wci blokowaaby drog wizce wiata.
Nasz laser dostarczaby plazmie coraz wicej energii i nieustannie by j podgrzewa.
Czsteczki odbijay by si od siebie, uderzay w powierzchni Ksiy ca i w kocu wy laty way
w przestrze kosmiczn z ogromn prdkoci.
Ten przepy w materii zamieniby w rezultacie ca powierzchni satelity Ziemi w silnik
rakietowy, w dodatku zaskakujco wy dajny. Zastosowanie laserw do usuwania warstwy
powierzchniowej materiau nazy wamy ablacj laserow i jest to obiecujca metoda napdzania
statkw kosmiczny ch.
Wprawdzie Ksiy c jest masy wny, ale plazma z niszczony ch ska powoli i zdecy dowanie
zaczaby odpy cha go od Ziemi. (Strumie plazmy zdarby take powierzchni naszej planety,
niszczc przy okazji lasery, ale przy jmijmy, e s one niezniszczalne). Plaz- ma zniszczy aby
rwnie powierzchni Ksiy ca w skomplikowanej interakcji, trudnej do pokazania za pomoc
57
sy mulacji.
Jeeli zaoy my, e czsteczki plazmy poruszaj si ze redni prdkoci 500 kilometrw na
sekund, po kilku miesicach Ksiy c zostaby wy pchnity poza zasig naszego lasera.
Zachowaby wiksz cz swojej masy, ale znalazby si poza wpy wem ziemskiej grawitacji
i zaczby kry wok Soca po asy metry cznej orbicie.
Formalnie rzecz biorc, Ksiy c nie staby si now planet zgodnie z definicj
Midzy narodowej Unii Astronomicznej (IAU). Poniewa jego orbita przecinaaby ziemsk,
zostaby uznany za planet karowat, tak jak Pluton. Nowa orbita Ksiy ca by aby naraona na
trudne do przewidzenia okresowe zaburzenia. W kocu Ksiy c zostaby wy rzucony jak z procy
w kierunku Soca lub zewntrznej czci Ukadu Sonecznego, ewentualnie uderzy by w jedn
z planet cakiem moliwe, e w Ziemi. Trzeba przy zna, e zasuy liby my sobie na taki los.
A oto efekt!

I wreszcie moc by aby wy starczajca.

58
Wicej na: www.ebook4all.pl

Mur pierwiastkw

Co by si stao, gdybymy stworzyli ukad okresowy pierwiastkw

z cegie w ksztacie szecianw, a kada cega byaby zbudowana
tylko z jednego pierwiastka?
ANDY CONNOLLY

S LUDZIE, KTRZY kolekcjonuj pierwiastki. Staraj si zdoby prbki moliwie jak

najwikszej liczby pierwiastkw i umieszczaj je w gablotach, poukadane w rzdach, tak jak
w ukadzie okresowy m 17.
Trzy dzieci ze 118 pierwiastkw takich jak hel, wgiel, glin i elazo mona kupi w czy stej
formie. Kolejne kilkadziesit mona odzy ska z rny ch przedmiotw (niewielkie iloci amery ku
znajduj si w wy kry waczach dy mu). Jeszcze inne mona zamwi przez internet.
W sumie moliwe jest zdoby cie prbek okoo 80 pierwiastkw lub 90, jeli macie ochot
podj ry zy ko zwizane z wasny m zdrowiem, bezpieczestwem i wpisem do policy jnej
kartoteki. Pozostae s zby t radioakty wne lub nietrwae, aby mona by o uzy ska wicej ni kilka
atomw kadego z nich.
Ale gdy by si jednak udao?
Ukad okresowy pierwiastkw ma siedem rzdw 18.

59
 Dwa pierwsze rzdy uoy liby my bez problemu.
Trzeci rzd by nas spali.
Czwarty rzd zabiby nas toksy czny m dy mem.
Pity rzd zrobiby z nami wszy stko to, co poprzednie, oraz podarowaby nam umiarkowan
dawk promieniowania.
Szsty rzd wy buchby gwatownie, niszczc budy nek. Pozostawiby po sobie radioakty wn
chmur, toksy czny dy m i py .
Nie budujcie sidmego rzdu!

Zacznijmy od gry. Pierwszy rzd jest prosty, nawet nudny.

Szecian z wodoru unisby si do gry jak balon bez powoki i rozproszy . To samo staoby si
z helem.

60
 Drugi rzd jest bardziej skomplikowany.

Lit naty chmiast by zmatowia. Bery l jest do toksy czny, trzeba z nim postpowa ostronie
i nie dopuci do rozpy lenia go w powietrzu. Tlen i azot kry y by w powiet- rzu, powoli si
rozpraszajc. Neon odpy nby w sin dal 19. Bladoty gaz fluor rozprzestrzeniby si i osiad
na powierzchni ziemi. Fluor jest najbardziej reakty wny m i rcy m pierwiastkiem ukadu
okresowego. Prawie kada substancja poddana dziaaniu czy stego fluoru zajaby si ogniem.
Rozmawiaem o takim scenariuszu z chemikiem organiczny m Derekiem Loweem 20. Jego
zdaniem fluor nie wszedby w reakcj z neonem i zaobserwowaliby my rodzaj zbrojnego
rozejmu z chlorem, ale jeeli chodzi o pozostae pierwiastki, to lepiej nie mwi. Gdy by fluor
si rozprzestrzeni, narobiby problemw nawet w dalszy ch rzdach, gdy by za zetkn si
z jakkolwiek wilgoci, powstaby rcy kwas fluorowodorowy.
Nawet ladowa ilo fluoru wcignita z powietrzem do wntrza ciaa powanie uszkodziaby
lub zniszczy a nasz nos, puca, usta, oczy i w kocu ca reszt. Nie oby liby my si bez maski
gazowej. Naley pamita, e fluor przearby wikszo materiaw, z jakich zrobione s maski,
trzeba by je wic najpierw przetestowa. Dobrej zabawy !
A teraz przejdmy do trzeciego rzdu!

Poowa z przytoczonych tu informacji pochodzi z encyklopedii naukowej CRC Handbook of

61
 Chemistry and Physics, a druga poowa z brytyjskiego serialu komediowego Look Around You.

Tutaj najwikszy m awanturnikiem jest fosfor. Czy sty fosfor wy stpuje w kilku postaciach.
Fosfor czerwony jest w miar bezpieczny. Fosfor biay ulega spontanicznemu zaponowi
w kontakcie z powietrzem, ponie gorcy m, trudny m do ugaszenia pomieniem i jest bardzo
toksy czny 21.
Siarka w normalny ch warunkach nie stwarzaaby adny ch problemw, najwy ej brzy dko by
pachniaa. Nasza siarka upchnita jest jednak midzy zapalajcy m fosforem po lewej
a fluorem i chlorem po prawej stronie. Podobnie jak wiele inny ch substancji, siarka wy stawiona
na dziaanie czy stego gazu fluorowego szy bko si zapala.
Obojtny chemicznie argon jest ciszy od powietrza, rozprzestrzeniby si wic i osiad na
powierzchni ziemi. Ale nie martwmy si argonem, mamy wiksze problemy.
W wy niku reakcji spalania powstaoby mnstwo paskudny ch substancji, takich jak
heksafluorek siarki. Gdy by my przeprowadzali ten ekspery ment w jakim pomieszczeniu,
zatruliby my si toksy czny m dy mem, a cay budy nek mgby stan w pomieniach.
A to dopiero trzeci rzd. Dalej, do czwartego!

Arsen to brzmi przeraajco. Istnieje ku temu dobry powd: ten pierwiastek jest toksy czny
dla prakty cznie wszy stkich zoony ch form y cia. Czasami jednak panika, jak odczuwamy
w obliczu grony ch substancji chemiczny ch, jest nieproporcjonalna do realnego zagroenia;
ladowe iloci arsenu znajduj si w naszy m poy wieniu oraz w wodzie i nikomu to nie szkodzi. To
nie ten przy padek.
Zapalajcy si fosfor (teraz znajdujcy si w towarzy stwie atwo zapalajcego si potasu,
rwnie podatnego na spontaniczny samozapon) moe doprowadzi do zapalenia si arsenu
i uwolnienia duy ch iloci trjtlenku arsenu. Substancja ta jest do toksy czna, nie wdy chajcie
62
jej.
Czwarty rzd wy twarza take paskudny smrd. Selen i brom weszy by w gwatown reakcj,
a Lowe mwi, e palcy si selen moe zamieni zapach siarki w wo perfum Chanel.
Gdy by glin przetrwa dziaanie ognia, staoby si z nim co bardzo dziwnego. Topicy si gal,
znajdujcy si pod glinem, nasczy by go, zaburzajc jego struktur i zmieniajc go w co
rwnie mikkiego i sabego jak mokry papier 22.
Palca si siarka zalaaby brom, ktry w temperaturze pokojowej jest ciecz. T cech
posiada jeszcze ty lko jeden pierwiastek rt. Poza ty m jest to wy jtkowe paskudztwo. Nie
sposb policzy rny ch toksy czny ch zwizkw, ktre wy dzieliy by si na ty m etapie spalania.
Jeli jednak podczas przeprowadzania tego ekspery mentu znajdowaliby my si w bezpiecznej
odlegoci, to moe udaoby si nam przey .
Pity rzd zawiera co interesujcego: technet-99. To nasza pierwsza radioakty wna cega.
Technet jest pierwiastkiem o najniszej liczbie atomowej spord ty ch, ktre nie posiadaj
stabilny ch izotopw. Dawka promieniowania otrzy mana z szecianu tego metalu o objtoci
jednego litra by aby spora, ale nie miertelna. Gdy by my przez cay dzie nosili kapelusz
wy konany z tego pierwiastka lub wdy chali go w formie py u, z pewnoci by my nie przey li.

Jeli nie liczy technetu, pity rzd by by podobny do czwartego.

63
 Marsz do szstego rzdu! Niezalenie od tego, jak bardzo bdziemy uwaa, szsty rzd
z pewnoci nas zabije.

Ta wersja ukadu okresowego pierwiastkw jest troch szersza od tej, do ktrej si

przyzwyczailimy, poniewa w rzdach 6. i 7. uwzgldnilimy lantanowce oraz aktynowce.
(Pierwiastki te s zwykle umieszczane obok gwnej tablicy, eby nie bya ona zbyt szeroka).

Szsty rzd ukadu okresowego zawiera kilka radioakty wny ch pierwiastkw, midzy inny mi
promet, polon 23, astat i radon. Astat jest ty m zy m 24.
Nie wiemy, jak wy glda, poniewa jak to uj Lowe to co po prostu nie chce istnie.
Astat jest tak radioakty wny (z okresem poowicznego rozpadu liczony m w godzinach), e kady
wikszy kawaek tego pierwiastka wy parowaby pod wpy wem wasnego ciepa. Chemicy
podejrzewaj, e ma doskonale czarn powierzchni, ale nie wiadomo, jak jest naprawd. Astat
nie posiada karty charaktery sty ki substancji. Gdy by istniaa, by oby to sowo NIE, wielokrotnie
nagry zmolone na zwglony m ciele.
Krtko mwic, nasz szecian zawieraby wicej astatu, ni kiedy kolwiek udao si
zsy ntety zowa. Celowo uy wam zwrotu krtko mwic, poniewa zamieniby si on
64
by skawicznie w kolumn przegrzanego gazu. Samo ciepo spowodowaoby oparzenia trzeciego
stopnia u wszy stkich osb znajdujcy ch si w pobliu, a cay budy nek zostaby zniszczony.
Chmura gorcego gazu uniosaby si szy bko, wy dzielajc przy ty m ciepo i promieniowanie.
Eksplozja by aby w sam raz taka, eby zapewni maksy malnie duo papierkowej roboty dla
caego naszego laboratorium. Gdy by by a mniejsza, pewnie poradziliby my sobie sami. Gdy by
natomiast eksplozja by a potniejsza, w cay m miecie nie znalazby si nikt, komu mona by
zleci t papierkow robot. Z chmury sy paby si py i spaday rne odamki pokry te astatem,
polonem oraz inny mi radioakty wny mi substancjami, a caa okolica po stronie zawietrznej nie
nadawaaby si do zamieszkania.
Poziom promieniowania by by niewiary godnie wy soki. Mrugnicie powiek zajmuje kilkaset
milisekund i w tak krtkim czasie otrzy maliby my mierteln dawk promieniowania. Przy czy n
mierci by oby co, co mona nazwa ekstremalnie ostry m napromieniowaniem.
Sidmy rzd by by o wiele gorszy.

W najniszy m rzdzie ukadu okresowego upchnito ca gromad dziwny ch pierwiastkw

zwany ch transuranowcami. Przez dugi czas wiele z nich miao nazwy zastpcze, jak na przy kad
unununium, ale stopniowo przy znawane im s nazwy stae.
Jednak nie ma co si spieszy , poniewa wikszo z ty ch pierwiastkw jest tak niestaa, e
mog powstawa ty lko w akceleratorach czstek i nie istniej duej ni kilka minut. Jeli mamy
100 ty sicy atomw liwermoru (pierwiastek 116), to po sekundzie zostanie nam jeden a kilkaset
milisekund pniej tego ostatniego te ju nie bdzie.
Pechowo dla naszego projektu transuranowce nie znikaj spokojnie, lecz ulegaj rozpadowi
radioakty wnemu, przy czy m wikszo z nich rozpada si na substancje, ktre rwnie ulegaj
rozpadowi. Szecian jakiegokolwiek pierwiastka rozpadby si zatem w kilka sekund, uwalniajc
potn ilo energii.
W rezultacie nie mieliby my do czy nienia z czy m podobny m do eksplozji jdrowej to
byaby eksplozja jdrowa. Jednak w odrnieniu od bomby atomowej nie wy stpiaby reakcja
acuchowa, ty lko zwy ka reakcja. Wszy stko staoby si w jednej chwili.

65
 Strumie energii naty chmiast zamieniby nas i ca reszt ukadu okresowego pierwiastkw
w plazm. Wy buch przy pominaby eksplozj jdrow redniej wielkoci, jednak opad
radioakty wny by by o wiele, wiele gorszy istna mieszanka wszy stkich pierwiastkw ukadu
okresowego, zmieniajcy ch si, w co si da, i to najszy bciej, jak to moliwe.
Nad miastem wznisby si grzy b atomowy. Wierzchoek tej chmury, napdzany wasny m
ciepem, dotarby do stratosfery. Gdy by my znajdowali si na obszarze zamieszkany m,
pocztkowa liczba ofiar wy buchu by aby szokujca, lecz o wiele gorsze skutki miaoby
dugotrwae skaenie terenu spowodowane opadem radioakty wny m.
Opad ten nie by by zwy ky m, banalny m opadem radioakty wny m 25 wy gldaoby to tak,
jakby bomba jdrowa eksplodowaa bez koca. Skadniki opadu zostay by rozniesione po caej
Ziemi, a spowodowana ty m akty wno promieniotwrcza by aby ty sice razy wiksza ni po
katastrofie w Czarnoby lu. Ogromne obszary zostay by spustoszone, a ich gruntowne oczy szczanie
trwaoby cae stulecia.
Kolekcjonowanie rny ch rzeczy daje z pewnoci wiele radoci, lecz jeli chodzi
o pierwiastki chemiczne, lepiej nie posiada ich wszy stkich.

66
67
 Wszyscy skacz

Co by si stao, gdyby wszyscy mieszkacy Ziemi stanli jak najbliej

siebie, podskoczyli i jednoczenie spadli na ziemi?
THOMAS BENNETT (ORAZ WIELU INNYCH)

JEST TO JEDNO z najczciej zadawany ch py ta na mojej stronie internetowej.

Zagadnieniem ty m ju si zajmowano, midzy inny mi na stronach internetowy ch ScienceBlogs
i The Straight Dope. Pod wzgldem kinematy ki objaniono to cakiem dobrze, ale sprawa jest
bardziej zoona. Przy jrzy jmy si jej bliej.
Na pocztku przy jmijmy, e wszy scy mieszkacy naszej planety zostali w magiczny sposb
przetransportowani w jedno miejsce.

Ich zgromadzenie zajmuje powierzchni rwn stanowi Rhode Island. Nie ma jednak adnego
powodu, aby uy wa nieprecy zy jnego stwierdzenia powierzchnia rwna stanowi Rhode Island.
To jest nasz scenariusz, wic moemy by bardziej konkretni. Niech oni fakty cznie znajd si na
Rhode Island.

68
 Punktualnie w poudnie wszy scy skacz do gry !

Ten podskok nie bdzie mia adnego wpy wu na nasz planet. Ziemia jest ponad 10 bilionw
razy cisza od nas wszy stkich. Czowiek w dobrej formie moe podskoczy na wy soko okoo
p metra. Nawet gdy by Ziemia by a szty wna i zareagowaa naty chmiast, zostaaby zepchnita
w d na odlego mniejsz od rozmiaru atomu.

69
 A potem wszy scy spadn na ziemi.
W istocie Ziemia otrzy ma wtedy mnstwo energii, ale rozoy si ona rwnomiernie na tak
duej powierzchni, e jedy ny m efektem bd lady stp w wielu ogrdkach. Delikatny impuls
cinienia przejdzie przez skorup ziemsk Amery ki Pnocnej i rozproszy si prakty cznie bez
adny ch nastpstw. Uderzenie ty lu stp o ziemi wy woa trwajcy wiele sekund dwik,
przy pominajcy gony, przecigy ry k.
W kocu nastanie cisza.

Chwil potem wszy scy zaczn si rozglda.

Wiele osb wy mieni niepewne spojrzenia. Kto zakaszle.

70
 Kto wy jmie z kieszeni telefon komrkowy. W cigu kilku sekund w jego lady pjd pozostali.
Wszy stkie 5 miliardw telefonw nawet te kompaty bilne z lokalny mi sieciami poka na
wy wietlaczu rne wersje komunikatu BRAK SYGNAU. Sieci komrkowe nie wy trzy maj
takiego bezprecedensowego obcienia. A poza stanem Rhode Island nieobsugiwane przez nikogo
urzdzenia przestan dziaa.
Lokalny port lotniczy T.F. Green w Warwick obsuguje kilka ty sicy pasaerw dziennie. Jeli
zaoy my, e wszy stko bdzie perfekcy jnie zorganizowane (w ty m misje rozpoznawcze
wy sy ane w celu zdoby cia paliwa), lotnisko moe dziaa przez lata z 500-procentow
przepustowoci, a tum jako szczeglnie si nie zmniejszy.

Wy korzy stanie wszy stkich pobliskich lotnisk i lokalnej kolejki wskotorowej take niewiele
zmieni w tej sy tuacji. Tumy ludzi mog zaokrtowa si na kontenerowce w dalekomorskim
porcie Providence, ale problemem bdzie zapewnienie im dostatecznej iloci poy wienia i wody
na dug podr morsk.
Wszy stkie p miliona samochodw w Rhode Island zostanie zarekwirowany ch. Wkrtce
potem na autostradach midzy stanowy ch I-95, I-195 i I-295 utworz si najwiksze w historii
wiata korki. Wikszo samochodw zostanie zablokowana przez tumy ludzi, a nieliczni
szczliwcy, ktry m uda si wy dosta, rozpoczn podr opuszczony mi drogami.
Niektrzy zdoaj nawet dotrze poza Nowy Jork i Boston, zanim skoczy im si paliwo.
71
A poniewa prdu raczej wszdzie bdzie ju brakowao, nie bdzie sensu szuka stacji
benzy nowej. atwiej porzuci samochd i ukra jaki inny, bo kto nas powstrzy ma? Wszy scy
gliniarze bd przecie na Rhode Island.
Tum ludzi dotrze do poudniowej czci stanu Massachusetts i do Connecticut. Mao
prawdopodobne, by spoty kajcy si ludzie mwili ty m samy m jzy kiem. Prawie nikt nie bdzie
zna okolicy. Stan Rhode Island stanie si miejscem, gdzie w sposb chaoty czny bd miesza si
lub zanika istniejce doty chczas hierarchie spoeczne. Wszdzie zapanuje przemoc. Wszy scy
bd godni i spragnieni, lecz w sklepach spoy wczy ch nie da si nic kupi. Trudno bdzie zdoby
wod pitn i zapewni jej dy stry bucj.
W cigu kilku ty godni Rhode Island stanie si cmentarzem dla miliardw ludzi.
Ci, ktrzy przey j, bd wdrowa po cay m wiecie, prbujc zbudowa now cy wilizacj
na wiey ch gruzach starej. Nasz gatunek przetrwa, ale jego populacja znacznie si zmniejszy.
Orbita Ziemi zupenie si jednak nie zmieni nasza planeta bdzie krci si tak jak dawniej,
przed skokiem do gry caego naszego gatunku.
Teraz przy najmniej ju to wiemy

72
 Mol kretw 26

Co by si stao, gdybymy zebrali mol (jednostka miary) kretw (mae,

futrzane stworzenie) w jednym miejscu?
SEAN RICE

TO ZAGADNIENIE JEST TROCH makabry czne.

Na pocztek par definicji.
Mol jest jednostk miary. Nie jest to jednak ty powa jednostka, ty lko liczba taka jak tuzin czy
miliard. Mol czego to 602 214 129 000 000 000 000 000 sztuk (zwy kle zapisy wane jako 6,022
1023). Ta liczba jest tak dua, poniewa stosuje si j do okrelania liczby caego mnstwa
czsteczek 27.

73
 Kret jest rodzajem ry jcego zwierzaka. Istnieje kilka gatunkw kretw, niektre z nich
wy gldaj naprawd przeraajco 28.

Jak zatem wy gldaby mol kretw czy li 602 214 129 000 000 000 000 000 zwierzakw?
Po pierwsze, zacznijmy od do fantasty czny ch przewidy wa. Ta sy tuacja dobrze oddaje to,
co dzieje si w mojej gowie, zanim jeszcze wezm do rki kalkulator, a jest mi to potrzebne,
eby wy obrazi sobie liczby, o jakich mowa. To ten rodzaj oblicze, w ktry ch liczby 10 oraz 1
i 0,1 s na ty le zblione, e moemy je traktowa jako rwne.
Kret jest na ty le may, e mona go wzi do rki i nim rzuci [potrzebne rdo] . Zakadam, e

74
dam rad rzuci czy m, co way jeden funt. Przy jmijmy te, e funt to jeden kilogram. Liczba
602 214 129 000 000 000 000 000 wy glda na dwa razy dusz od biliona, czy li jest to bilion
bilionw. Przy padkowo pamitam, e ty le wanie wa planety.

gdyby kto pyta, to nie ja wam mwiem, e tak naley si uczy matematyki.

To wy starczy, aby wy obrazi sobie, e mwimy o grze kretw w skali planetarnej. Moje
oszacowanie jest bardzo oglne, moe ich by ty sice mniej albo ty sice wicej.
Obliczmy to dokadniej.
Kret Scalopus aquaticus way okoo 75 gramw, co oznacza, e mol kretw way :

To troch wicej ni poowa masy Ksiy ca.

Ssaki skadaj si gwnie z wody. Kilogram wody ma objto jednego litra, jeli wic krety
wa 4,52 1022 kilogramw, to zajm objto okoo 4,52 1022 litrw. By moe zwrcilicie
uwag, e pominlimy wolne przestrzenie pomidzy kretami. Zaraz okae si dlaczego.
Pierwiastek szecienny z 4,52 1022 litrw (inaczej: decy metrw szecienny ch) wy nosi 3562
kilometry, czy li mwimy o szecianie, ktrego bok ma dugo 3562 kilometry, lub o kuli, ktrej
promie ma dugo 2210 kilometrw 29.
Gdy by wszy stkie te krety wy puci na powierzchni Ziemi, grubo ich warstwy wy niosaby
80 kilometrw czy li w przy blieniu signaby miejsca, w ktry m (jak kiedy sdzono) zaczy na
si Kosmos.

75
 Ten przy taczajcy ocean misa pod dziaaniem wy sokiego cinienia zniszczy by wikszo
form y cia na naszej planecie, co mogoby ku przeraeniu uy tkownikw serwisu internetowego
Reddit zagrozi integralnoci sy stemu DNS. Wobec tego przeprowadzenie takiego ekspery mentu
na Ziemi jest cakowicie wy kluczone.
Zgromadmy wic te krety w przestrzeni midzy planetarnej. Sia grawitacji cisnaby je
w kul. Misa nie da si tak atwo cisn, czy li objto kretw zmniejszy aby si ty lko
nieznacznie i otrzy maliby my w ten sposb planet nieco wiksz od Ksiy ca.

76
 Na planecie z kretw pole grawitacy jne przy powierzchni by oby w przy blieniu 16 razy
mniejsze od ziemskiego, podobne do tego na powierzchni Plutona. Pocztkowo temperatura
planety by aby jednolita umiarkowana, prawdopodobnie nieco wy sza od temperatury
pokojowej a kontrakcja grawitacy jna podgrzaaby jej wntrze o kilka stopni.
Wtedy zaczy by si dzia dziwne rzeczy. Planeta kretw by aby ogromn kul misa,
posiadajc olbrzy mi ilo utajonej energii (liczba kalorii rwna tej, ktrej potrzebowaaby caa
obecna populacja Ziemi przez 30 miliardw lat). W normalny ch warunkach rozkadajca si
materia organiczna uwalnia wikszo energii w postaci ciepa. Jednak w ty m przy padku
w przewaajcej czci wntrza planety panowaoby cinienie ponad 100 megapaskali,
wy starczajco wy sokie, eby zabi bakterie i wy stery lizowa szcztki kretw ze wszelkich
mikroorganizmw, ktre mogy by rozwija si w ich tkankach.
Bliej powierzchni, gdzie cinienie by oby nisze, pojawiby si kolejny problem utrudniajcy
rozkad we wntrzu planety kretw znajdowaaby si maa ilo tlenu. Bez tlenu nie moe
zachodzi ty powy rozkad, a jedy ny mi bakteriami, ktre potrafi tego dokona, s bakterie
beztlenowe. Taka reakcja, chocia mao wy dajna, moe jednak uwolni sporo ciepa. Gdy by
zachodzia bez adny ch przeszkd, doprowadziaby planet do stanu wrzenia.
Proces rozkadu sam by si jednak ogranicza. Ty lko nieliczne bakterie przetrway by
w temperaturze powy ej 60C, wic w miar wzrostu temperatury nastpowaoby ich
wy mieranie, a rozkad odby waby si coraz wolniej. Tworzce planet ciaa kretw stopniowo
zmieniay by si w kerogen, materi organiczn w formie papki, ktra wraz ze wzrostem

77
temperatury przeksztaciaby si w kocu w rop naftow.
Powierzchnia planety wy promieniowy waaby ciepo w przestrze kosmiczn i stopniowo
zamarzaa. Warstwa krecich futerek po zamarzniciu izolowaaby wntrze planety i spowalniaa
ucieczk ciepa w Kosmos. Jednak przepy w ciepa w jej ciepy m wntrzu odby waby si
w wikszoci na zasadzie konwekcji. Supy gorcego misa i bbli uwiziony ch gazw takich jak
metan wraz z powietrzem z puc martwy ch kretw przebijay by si od czasu do czasu przez
skorup i docieray do powierzchni. Tam dochodzioby do erupcji wulkaniczny ch i tworzy y by si
gejzery wy rzucajce w przestrze krecie ciaa.
W kocu po wielu wiekach lub ty sicleciach takiego zamtu planeta uspokoiaby si i schodzia
tak bardzo, e proces zamarzania objby j w caoci. W jej jdrze panowaoby tak wy sokie
cinienie, e w wy niku procesu schadzania woda kry stalizowaaby si i tworzy a egzoty czne
odmiany lodu, takie jak ld III i ld V, a w kocu ld II oraz ld IX 30.
W sumie bardzo niewesoa perspekty wa. Na szczcie mona podej do tego inaczej.
Nie mam wiary godny ch dany ch doty czcy ch liczby kretw y jcy ch na Ziemi (ani may ch
ssakw w ogle), ale zamy, e na kadego czowieka przy pada przy najmniej kilkadziesit
my szy, szczurw, karczownikw i inny ch may ch ssakw.
W naszej galakty ce moe by miliard zamieszkany ch planet. Gdy by my kolonizowali te
planety, z pewnoci zabraliby my ze sob my szy i szczury. I gdy by ty lko na jednej na 100
planet y y mae ssaki podobne do ty ch znany ch nam z Ziemi, po kilku milionach lat c to jest
w skali ewolucji! czna liczba ty ch stworze y jcy ch na przestrzeni wiekw by aby wiksza
od liczby Avogadra (rwnej jednemu molowi).
Jeeli chcemy mie mol kretw, budujmy statek kosmiczny.

78
79
 Suszarka do wosw

Co by si stao, gdyby suszarka do wosw pracujca ze sta moc

zostaa woona do hermetycznego pojemnika o wymiarach 1 m 1 m
1 m?
DRY PARATROOPA

TYPOWA SUSZARKA pracuje z moc 1875 watw.

Z ty mi 1875 watami co musi si sta. Niezalenie od tego, co bdzie si dziao wewntrz
pojemnika, jeli suszarka pracuje z moc 1875 watw, 1875 watw gdzie w kocu musi
popy n.
Doty czy to wszy stkich urzdze elektry czny ch i jest to bardzo przy datna informacja. Ludzie
boj si na przy kad zostawia adowarki podczone do prdu, poniewa sdz, e pobieraj one
prd. Czy maj racj? Analiza przepy wu ciepa zgodna z zasad opart na prakty ce mwi: jeli
zwy ka podczona do kontaktu adowarka nie jest ciepa, to znaczy, e pobiera prd kosztujcy
kilka groszy przez cay dzie, a maa adowarka do smartfona pobiera prd za kilka groszy przez
cay rok. Doty czy to prawie wszy stkich urzdze elektry czny ch 31.
Wrmy do naszego pojemnika. Ciepo bdzie py n z suszarki do jego wntrza. Jeli
zaoy my, e suszarka jest niezniszczalna, wntrze pojemnika bdzie si nagrzewa tak dugo, a
jego zewntrzna powierzchnia osignie temperatur 60C (140F). Od tego momentu pojemnik
bdzie traci ty le samo ciepa na zewntrz, co suszarka bdzie mu dostarcza od rodka, i cay
ukad pozostanie w rwnowadze.

80
 Jest cieplejszy od moich rodzicw! To moi nowi rodzice.

Temperatura rwnowagi bdzie nieznacznie nisza, jeli bdzie wia wiatr lub pojemnik
zostanie umieszczony na mokrej lub metalowej powierzchni, dobrze odprowadzajcej ciepo.
Jeli pojemnik bdzie wy konany z metalu, nagrzeje si dostatecznie mocno, eby po
kilkusekundowy m dotkniciu oparzy nam rk. Drewnianego pojemnika mona bdzie
prawdopodobnie bezpiecznie doty ka przez duszy czas, istnieje jednak ry zy ko, e po kontakcie
jakiej jego czci z dy sz suszarki stanie on w ogniu.
We wntrzu pojemnika bdzie gorco jak w piecu. Temperatura bdzie zaleaa od gruboci
cianek; im bd grubsze i lepiej izolujce, ty m bdzie ona wy sza. cianki nie musz by wcale
bardzo grube, by temperatura wewntrz pojemnika doprowadzia do sponicia suszarki.
Zamy jednak, e nasza suszarka jest niezniszczalna. Jeli mamy co tak fajnego jak
niezniszczalna suszarka do wosw, szkoda by oby ogranicza jej moc do 1875 watw.

81
 Jeli suszarka bdzie pracowa z moc 18 750 watw, zewntrzna powierzchnia pojemnika
osignie temperatur ponad 200C (392F), czy li ty le, ile rondel podgrzewany na may m ogniu.

82
Ciekawe, gdzie koczy si skala.

Na skali pozostao niepokojco duo miejsca.

Zewntrzna powierzchnia pojemnika osiga 600C i arzy si bladoczerwono.

83
 Jeli pojemnik zrobiony bdzie z aluminium, jego wewntrzna powierzchnia zacznie si topi,
a jeli z oowiu, stopi si jego powierzchnia zewntrzna. Jeli postawimy nasz pojemnik na
drewnianej pododze, cay dom stanie w pomieniach. Jednak to, co si dzieje wok suszarki, jest
nieistotne, gdy jest ona przecie niezniszczalna.

Laser zasilany dwoma megawatami jest w stanie niszczy rakiety. Pojemnik ogrzany do
1300C ma teraz w przy blieniu temperatur lawy.
84
Kolejny obrt pokrta

Ta suszarka prawdopodobnie nie ma homologacji.

Do pojemnika py nie teraz moc 18 megawatw.

85
 Zewntrzna powierzchnia pojemnika osiga 2400C. Gdy by by wy konany ze stali, ju by si
stopi, a jeli z czego takiego jak wolfram, to niewy kluczone, e wy trzy maby troch duej.
Jeszcze jeden obrt pokrta i koczy my.

Taka moc 187 megawatw wy starczy, eby pojemnik zacz wieci na biao. W takich
warunkach zdoaj przetrwa ty lko nieliczne materiay, musimy wic zaoy , e rwnie nasz
pojemnik jest niezniszczalny.

86
 Podoga zrobiona z lawy.

Niestety, podoga nie jest z lawy.

Zanim pojemnik si przez ni przebije, rzumy pod niego balon wy peniony wod. Wy buch
pary wodnej wy rzuci pojemnik przez drzwi wejciowe na chodnik 32.

Teraz mamy 1,875 gigawata (Mwiem, e ju koczy my ? Kamaem). Wedug twrcw

filmu Powrt do przyszoci suszarka do wosw ma teraz wy starczajc moc, aby przenosi si
w czasie.

87
 Pojemnik jest olepiajco jasny, z powodu straszliwego gorca nie mona si do niego zbliy
na odlego mniejsz ni kilkaset metrw. Znajduje si on w samy m rodku powikszajcego si
jeziora lawy. Wszy stko w promieniu 50100 metrw od pojemnika staje w pomieniach.
Kolumna ognia i dy mu unosi si wy soko w gr. Cy kliczne wy buchy gazu pod pojemnikiem
podrzucaj go w powietrze, a w miejscu jego ldowania pojawiaj si ogie i nowe jezioro lawy.
Kolejny obrt pokrta
Przy 18,7 gigawata mocy warunki wok pojemnika s zblione do ty ch panujcy ch przy
wy rzutni podczas startu promu kosmicznego. Cay pojemnik wstrzsany jest wy tworzony mi przez
siebie ruchami powietrza.
W roku 1914 H.G. Wells wy obrazi sobie podobne urzdzenia w ksice The World Set Free.
Opisa w niej rodzaj bomby, ktra nie wy bucha raz, ale bezustannie takie ponce pieko
wy woujce niemoliwe do opanowania poary w centrach miast. Opowie ta w niesamowity
sposb zapowiadaa pojawienie si 30 lat pniej broni jdrowej.
Pojemnik unosi si teraz w powietrzu. Za kady m razem gdy zblia si do Ziemi, przegrzewa
jej powierzchni, a chmura rozszerzajcego si powietrza wy rzuca pojemnik z powrotem
w niebo.

88
89
90
 1,875 terawata mocy daje taki sam efekt jak wy buchajcy co sekund kawa troty lu wielkoci
domu.
Po okolicy wdruje pasmo burz ogniowy ch potny ch poarw podtrzy my wany ch przez
wasne prdy powietrzne.
Nowy kamie milowy : to niewiary godne, ale nasza suszarka do wosw zuy wa teraz wicej
energii ni wszy stkie urzdzenia elektry czne na Ziemi razem wzite.
Unoszcy si wy soko nad powierzchni pojemnik oddaje w kadej sekundzie energi
odpowiadajc trzem testom nuklearny m Trinity .
Na ty m etapie sprawa jest oczy wista. To diabelstwo bdzie tak dugo hasa w atmosferze
ziemskiej, a zniszczy ca nasz planet.
Sprbujmy zrobi co innego. Kiedy pojemnik bdzie przelaty wa nad pnocn Kanad,
przekrmy pokrto na zero. Schodzi si on gwatownie i popdzi w kierunku Ziemi, by
wy ldowa w piropuszu pary wodnej w Wielkim Jeziorze Niedwiedzim.

91
 A potem

Teraz mamy ju 11 petawatw mocy.

Krtka historia
Oficjalny rekord prdkoci obiektu zbudowanego przez czowieka naley do sondy kosmicznej
Helios 2, ktra podczas przelotu w pobliu Soca osigna 70 kilometrw na sekund. By moe
jednak aktualn rekordzistk jest pewna waca dwie tony pokry wa wazu.
Zostaa ona umieszczona w ramach operacji Plumbbob na szczy cie szy bu poligonu
92
podziemny ch prb jdrowy ch orodka Los Alamos. W chwili wy buchu adunku o mocy jednej
kilotony szy b zamieni si w jdrow armat do strzelania ziemniakami, a pokry wa dostaa
giganty cznego kopniaka. Skierowane w to miejsce oko szy bkiej kamery uchwy cio lecc do
gry pokry w ty lko na jednej klatce co oznacza, e musiaa si ona porusza z prdkoci co
najmniej 66 kilometrw na sekund. Pokry wy nigdy nie odnaleziono.
Wy mieniona powy ej prdko jest sze razy wiksza od prdkoci ucieczki z powierzchni
Ziemi, ale wbrew temu, co si spekuluje, jest mao prawdopodobne, aby pokry wa dotara do
przestrzeni kosmicznej. Z przy blie funkcji oporu wedug prawa Newtona wy nika, e ulega ona
zniszczeniu w atmosferze ziemskiej albo spada z powrotem na Ziemi.
Jeli ponownie wczy my suszark do wosw, nasz reakty wowany pojemnik koy szcy si
w wodach jeziora zostanie poddany podobnemu procesowi. Znajdujca si poniej podgrzana
para wodna rozszerzy si, pojemnik wzniesie si w powietrze, a caa powierzchnia jeziora
zamieni si w par. Podgrzewana przez strumie promieniowania para przejdzie w stan plazmy,
zwikszajc coraz bardziej prdko pojemnika.

Zdjcie dziki uprzejmoci komandora Hadfielda.

Pojemnik nie zderzy si z atmosfer (tak jak pokry wa wazu), bdzie raczej szy bowa w bblu
rozszerzajcej si plazmy i napoty ka niewielki opr. Po opuszczeniu atmosfery ziemskiej
stopniowo przeobrazi si w locie z drugiego soca w mglist gwiazd. Wiksza cz
Tery toriw Pnocno-Zachodnich sponie, ale Ziemia ocaleje.
93
Niektrzy mog jednak gorzko tego aowa.

94
 Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 2

Czy zrzucenie antymaterii na reaktor w Czarnobylu podczas topnienia

jego rdzenia zatrzymaoby ten proces?
A.J.

95
Czy moemy tak dugo paka, a si odwodnimy?
Karl Wildermuth

96
97
 Ostatnie wiato ludzkoci

Jak dugo palioby si ostatnie sztuczne wiato, gdyby caa ludzko

po prostu znikna z powierzchni Ziemi?
ALAN

MONA BY WSKAZA wielu kandy datw do ty tuu: Ostatnie wiato.

Znakomita ksika Alana Weismana wiat bez nas dokadnie opisuje, co staoby si z domami,
drogami, drapaczami chmur, gospodarstwami rolny mi i zwierztami, gdy by caa ludzko nagle
znikna. Serial telewizy jny ycie po zagadzie ludzi zajmuje si ty m samy m tematem. Ani
ksika, ani serial nie daj jednak odpowiedzi na tak postawione py tanie.
Zacznijmy od rzeczy oczy wisty ch: wikszo wiate nie paliaby si dugo, poniewa gwne
sieci energety czne do szy bko przestay by dziaa. Elektrownie na paliwa kopalne,
wy twarzajce wikszo wiatowej energii elektry cznej, potrzebuj cigy ch dostaw paliwa,
a proces ten wy maga podejmowania decy zji przez ludzi.

98
 Bez ludzi na Ziemi zmniejszy oby si zapotrzebowanie na energi elektry czn, ale termostaty
nadal by pracoway. Elektrownie wglowe i olejowe przestay by pracowa w cigu kilku godzin,
inne potrzeboway by troch wicej czasu. Taka sy tuacja nie jest atwa do opanowania nawet
wtedy, gdy sy stemem zarzdzaj ludzie. W rezultacie nastpiaby wic seria kaskadowy ch
awarii, skutkujca wy czeniem wszy stkich gwny ch sieci energety czny ch.
Dua ilo energii elektry cznej pochodzi jednak ze rde niepowizany ch z gwny mi
sieciami energety czny mi. Przy jrzy jmy si im i zobaczmy, kiedy przestay by dostarcza prd.

Generatory dieslowe
Wiele spoecznoci zamieszkujcy ch na przy kad odlege wy spy czerpie energi elektry czn
99
z generatorw dieslowy ch. Dziaaj one dopty, dopki nie zabraknie paliwa; w wikszoci
przy padkw moe to trwa wiele dni, a nawet miesicy.

Elektrownie geotermalne
Elektrownie, ktre nie potrzebuj ludzi do uzupeniania paliwa, poradziy by sobie lepiej.
Elektrownie geotermalne, zasilane ciepem wewntrzny m Ziemi, przez jaki czas mogy by
dziaa bez ingerencji czowieka. Wedug instrukcji obsugi elektrowni geotermalnej Svartsengi
w Islandii jej operatorzy musz co p roku wy mienia olej w przekadni i smarowa wszy stkie
silniki elektry czne oraz oy ska. Bez takich czy nnoci wy kony wany ch przez ludzi niektre
elektrownie mogy by dziaa nawet przez kilka lat.

Turbiny wiatrowe
Elektrownie korzy stajce z energii na pewno nie przestay by dziaa w krtkim czasie. Turbiny
zaprojektowano w taki sposb, eby nie wy magay cigej obsugi. Powd jest bardzo prosty : jest
ich wiele i nieatwo si na nie wspi.
Niektre wiatraki mog dziaa przez dugi czas bez ingerencji czowieka. Turbina wiatrowa
w Gedser w Danii zostaa zbudowana w kocu lat pidziesity ch XX wieku i przez 11 lat
wy twarzaa energi elektry czn bez jakiejkolwiek obsugi. Nowoczesne turbiny s zazwy czaj
zaprojektowane na 30 ty sicy godzin (prawie 3,5 roku) pracy bez obsugi technicznej i niektre
z nich bd niewtpliwie dziaa przez dziesitki lat. Znajd si wrd nich z pewnoci i takie,
ktre wy posaono przy najmniej w diod LED stanu. W kocu wikszo turbin wiatrowy ch
zatrzy ma si z tego samego powodu co elektrownie geotermalne: ich przekadnie zwy czajnie
odmwi posuszestwa.

Tamy hydroelektryczne
Generatory zamieniajce energi spadajcej wody w energi elektry czn take mogy by
dziaa przez jaki czas. W programie ycie po zagadzie ludzi na kanale History operator Zapory
Hoovera stwierdzi, e na autopilocie dziaay by ona przez kilka lat bez obsugi i stanaby
prawdopodobnie w wy niku zatkania dopy ww wody lub usterki mechanicznej podobnej do tej,
ktra unieruchomiaby turbiny wiatrowe oraz elektrownie geotermalne.

Baterie
Owietlenie zasilane bateriami przestanie dziaa po 10 lub 20 latach. Baterie stopniowo same si
100
rozadowuj, nawet jeli nie dostarczaj prdu adnemu odbiornikowi. Niektre s bardziej
dugowieczne, ale nawet te z dugim okresem trwaoci zachowuj swoje waciwoci ty lko przez
10 do 20 lat.

Od tej reguy s jednak wy jtki. W Laboratorium Clarendon na Uniwersy tecie Oksfordzkim

znajduje si zasilany bateri dzwon, ktry dziaa od 1840 roku. Dzwoni on tak cicho, e prawie
go nie sy cha, i wy korzy stuje ty lko niewielki adunek elektry czny na kady ruch swojego serca.
Nikt nie wie dokadnie, jaki rodzaj baterii zasila dzwon, poniewa nie ma chtny ch, aby rozoy
go na czci.

101
 Niestety, do tej baterii nie jest podczone adne owietlenie.

Reaktory jdrowe
Reaktory jdrowe s troch skomplikowane. Jeli nastawimy je na niski poziom zasilania, mog
pracowa prawie bez koca tak wy soka jest gsto energii ich paliwa. Pewien ry sownik
komiksw internetowy ch przedstawi to tak:

102
 Niestety, nawet przy wy starczajcej iloci paliwa reaktory nie bd dugo pracowa. Gdy
ty lko co zacznie dziaa nieprawidowo, zostan automaty cznie wy czone. Nastpioby to do
szy bko, a wrd wielu przy czy n zastosowania takiej procedury najbardziej prawdopodobn
by aby utrata zasilania zewntrznego.
Moe si wy dawa dziwne, e reaktor wy maga zasilania zewntrznego, ale kady element
sy stemu kontrolnego jest zaprogramowany w taki sposb, aby ewentualna usterka powodowaa
jego szy bkie wy czenie (SCRAM) 33. Gdy zewntrzna elektrownia przestanie pracowa lub
zabraknie paliwa w znajdujcy ch si na miejscu generatorach awary jny ch i w zwizku z ty m
zabraknie zasilania zewntrznego, reaktor zostanie poddany procedurze wy gaszania acuchowej
reakcji rozszczepienia (SCRAM).

Sondy kosmiczne
Ze wszy stkich wy tworw czowieka najduej mogy by przetrwa statki kosmiczne. Orbity, po
jakich si poruszaj, istniay by przez miliony lat, chocia ich zasilanie elektry czne w wikszoci
przy padkw by wy siado.
Po upy wie stuleci nasze marsjaskie aziki pokry y by si py em. Do tego czasu wiele
sztuczny ch satelitw spadoby z powrotem na Ziemi z powodu zaburzenia orbit. Krce dalej
103
od Ziemi satelity GPS przetrway by duej, ale z czasem nawet ich najbardziej stabilne orbity
zostay by zaburzone przez Ksiy c i Soce.
Wiele statkw kosmiczny ch czerpie energi ze Soca dziki panelom soneczny m, inne
natomiast z rozpadu promieniotwrczego. Marsjaski azik Curiosity zasilany jest ciepem z bry y
plutonu znajdujcej si w pojemniku umieszczony m na kocu prta.

Curiosity mgby czerpa energi elektry czn z radioizotopowego generatora

termoelektry cznego (RTG) przez ponad 100 lat. W kocu napicie staoby si zby t niskie, aby azik
mg dziaa, przy czy m inne jego elementy prawdopodobnie zuy y by si znacznie wczeniej.
Przy padek Curiosity brzmi zatem obiecujco. Istnieje jednak pewien problem: azik nie ma
wiate.
Curiosity posiada owietlenie uy wane do podwietlania prbek i do przeprowadzania
spektroskopii. Wczane jest ono jednak ty lko podczas wy kony wania pomiarw i bez sy gnau
danego przez operatora nie bdzie dziaa.
Bezzaogowy statek kosmiczny nie potrzebuje wielu wiate. Sonda Galileo, w latach
dziewidziesity ch XX wieku badajca Jowisza, wy posaona by a w kilka lampek LED
w mechanizmie urzdzenia rejestrujcego parametry lotu. Nie emitoway one wiata
widzialnego, ty lko podczerwone, wic nazy wanie ich wiatami by oby troch na wy rost. Poza
ty m Galileo zostaa w 2003 roku celowo rozbita o powierzchni Jowisza 34.
104
 Inne statki kosmiczne wy posaone s w diody LED. Niektre satelity GPS uy waj
ultrafioletowy ch lamp LED, czerpicy ch energi z paneli soneczny ch, do kontroli stanu
adowania niektry ch urzdze. Teorety cznie mog one dziaa dopty, dopki wieci Soce.
Niestety, wikszo z nich nie przetrwa nawet ty le czasu co Curiosity zostan zniszczone
w wy niku uderze kosmiczny ch odamkw.
Panele soneczne znajduj jednak zastosowanie nie ty lko w Kosmosie.

Energia soneczna
Telefony awary jne znajdujce si przy odludny ch drogach s czsto zasilane energi soneczn.
Zwy kle wy posaone s w owietlenie dziaajce noc.

105
 Panele soneczne, podobnie jak turbiny wiatrowe, s kopotliwe w konserwacji, dlatego te
konstruuje si je w taki sposb, aby przetrway jak najduej. Jeli panele s wolne od py u
i osadw, bd dziaa tak dugo jak podczony do nich sprzt elektroniczny.
Przewody i ukady elektry czne paneli ulegn w kocu korozji, ale jeli cay ukad jest
umieszczony w suchy m miejscu, a elektronika jest wy sokiej jakoci, nawet przez sto lat bez
problemu bd dostarcza energi elektry czn. Musz by jednak od czasu do czasu oczy szczane
z py u przez powiewy wiatru lub deszcz.
Jeli bdziemy cile trzy ma si definicji owietlenia, umieszczone na odludziu lampy

106
zasilane energi soneczn mogy by by ostatnim rdem sztucznego wiata na bezludnej
Ziemi 35.
Jednak w ty m konkursie jest jeszcze jeden kandy dat do zwy cistwa i jest to bardzo dziwny
zawodnik.

Promieniowanie Czerenkowa
Promieniowanie zwy kle jest niewidzialne.

Niegdy tarcze zegarw pokry wane by y radem i jarzy y si w ciemnoci. Powiata nie
pochodzia jednak z samej radioakty wnoci, ale z farby fluoroscency jnej, ktr pokry ty by rad.
Jarzy a si ona pod wpy wem promieniowania. Z czasem farba niszczaa i chocia tarcze
zegarw wci s radioakty wne, nie wiec ju w ciemnoci. Jednak te tarcze nie s jedy ny m
radioakty wny m rdem wiata.

107
 Gdy czstki promieniotwrcze przechodz przez substancje w rodzaju wody lub szka, mog
emitowa wiato w formie opty cznego gromu dwikowego. wiato to nazy wane jest
promieniowaniem Czerenkowa i jest widoczne jako charaktery sty czna niebieska powiata rdzeni
reaktorw jdrowy ch.
Niektre odpady promieniotwrcze, takie jak cez-137, s stapiane i mieszane ze szkem,
a nastpnie schadzane do postaci twardej bry y. Moe ona by dodatkowo ekranowana, aby
zapewni bezpieczny transport i magazy nowanie. W ciemnoci owe szklane bry y jarz si na
niebiesko.
Okres poowicznego rozpadu cezu-137 wy nosi 30 lat, co oznacza, e po dwch stuleciach
bdzie si on wci arzy z intensy wnoci na poziomie jednego procenta pierwotnego
promieniowania. Poniewa barwa wiata zaley ty lko od energii rozpadu, a nie od iloci
promieniowania, bry a zachowa t sam niebiesk barw, ktra z czasem bdzie blakn.
W ten oto sposb uzy skalimy odpowied na nasze py tanie: upy n wieki, a gboko
w betonowy ch kry ptach wci bd wieci nasze najbardziej toksy czne odpady.

108
Plecak odrzutowy z karabinu maszynowego

Czy strzelajce w d karabiny maszynowe mog dziaa jak plecak

odrzutowy?
ROB B

BYEM TROCH zdziwiony, gdy okazao si, e tak. Aby zrobi to dobrze, trzeba by
pogada z Rosjanami.
Zasada dziaania jest w ty m przy padku raczej prosta. Kiedy strzelamy do przodu, odrzut pcha
nas do ty u. Gdy by my wic strzelali w d, odrzut powinien wy pchn nas do gry.
Pierwsze py tanie, jakie musimy sobie zada, brzmi: Czy karabin jest w stanie unie choby
wasn mas?. Jeli karabin maszy nowy way 4,5 kilograma, a sia odrzutu wy woanego
strzaem uniosaby ty lko nieco ponad 3,5 kilograma, nie bdzie on w stanie wznie si do gry,
nie mwic ju o uniesieniu czowieka.
W mechanice stosunek cigu pojazdu do jego ciaru jest nazy wany stosownie
wspczynnikiem cigu do ciaru. Jeli wy nosi on mniej ni jeden, pojazd nie bdzie mg
wy startowa. W rakiecie Saturn V wspczy nnik ten wy nosi okoo 1,5.
Mimo e wy chowy waem si na poudniu USA, nie znam si na broni. Po pomoc w uzy skaniu
odpowiedzi na to py tanie zwrciem si wic do mojego znajomego z Teksasu 36.
Uwaga: prosz, BARDZO PROSZ, nie prbujcie robi tego w domu.
Okazuje si, e w przy padku karabinu AK-47 wspczy nnik cigu do ciaru wy nosi okoo
dwch. Oznacza to, e jeli postawimy karabin na kocu lufy i w jaki sposb naciniemy spust,
AK-47 wzniesie si w chwili strzau.
Nie dzieje si tak jednak ze wszy stkimi karabinami maszy nowy mi. Na przy kad M60
prawdopodobnie nie miaby wy starczajco duej siy odrzutu, aby si unie.
109
 Sia cigu rakiety lub strzelajcego karabinu maszy nowego zaley od tempa wy rzucania masy
i prdkoci, z jak j wy rzucamy. Cig jest iloczy nem ty ch dwch wartoci:

cig = tempo wy rzucania masy prdko wy rzutu

Jeli AK-47 wy strzeliwuje dziesi 8-gramowy ch kul z prdkoci 715 metrw na sekund,
jego cig wy nosi:

Poniewa zaadowany AK-47 way ty lko 4,8 kilograma, powinien by w stanie unie si nad
ziemi i przy piesza pionowo w gr.
110
 W prakty ce rzeczy wisty cig by by okoo 30 procent wikszy. Wy nika to z tego, e karabin nie
wy rzuca wy cznie pociskw, ale take gorcy gaz i resztki materiau wy buchowego. Warto tej
dodatkowej siy zaley od rodzaju broni i amunicji.
Cakowita wy dajno zaley take od tego, czy po drodze pozby wamy si usek, czy
zabieramy je ze sob. Poprosiem moich znajomy ch z Teksasu, eby zway li troch usek do
moich oblicze, ale nie mogli znale wagi. Grzecznie zasugerowaem, e biorc pod uwag
rozmiary ich arsenau, powinni zna kogo, kto tak wag posiada 37.

111
No c, AK-47 wy startowaby, ale nie miaby wy starczajco duego cigu, aby unie co
112
ciszego od duej wiewirki.
Moemy zatem sprbowa uy wielu karabinw. Jeli wy strzelimy w kierunku ziemi z dwch
karabinw, podwoimy si cigu. A skoro kady karabin moe podnie ponad dwa kilogramy
wicej, ni wy nosi jego masa, dwa wy nios w gr ponad cztery kilogramy.
Na ty m etapie jest ju jasne, dokd zmierzamy :

Dzisiaj nie wy ruszy sz w Kosmos.

Jeli karabinw bdzie wy starczajco duo, masa pasaera przestanie mie znaczenie. Rozoy
si ona na tak znaczn liczb sztuk broni, e bdzie to miao znikomy wpy w na pojedy nczy
karabin. Poniewa cay nasz pojazd bdzie zbudowany z wielu sztuk broni ustawiony ch
rwnolegle, w miar wzrostu liczby karabinw warto wspczy nnika cigu do ciaru bdzie
zbliona do tego dla pojedy nczej, nieobcionej sztuki broni.
Jest ty lko jeden problem: amunicja.

113
 Magazy nek AK-47 mieci 30 sztuk nabojw. Jeli strzelaliby my z prdkoci 10 pociskw na
sekund, uzy skaliby my przy pieszenie trwajce marne trzy sekundy.
Moemy jednak ten wy nik poprawi, jeli zwikszy my magazy nek ale ty lko do pewnego
momentu. Okazuje si, e zastosowanie magazy nka o pojemnoci wikszej ni 250 nabojw nie
daje ju adny ch korzy ci. Powodem jest zasadniczy problem, czsty w technice rakietowej:
paliwo czy ni rakiet cisz. Kady pocisk way osiem gramw, a cay nabj ponad 16 gramw.
Gdy by my mieli ich ponad 250, nasz AK-47 by by zby t ciki, aby wy startowa.
Wy nika z tego, e opty malny pojazd powinien si skada z duej liczby AK-47 (minimum 25,
lecz idealnie z przy najmniej 300), z ktry ch kady miaby magazy nek wy peniony 250
nabojami. Najwiksza wersja takiego pojazdu mogaby si rozpdzi do prdkoci prawie 100
metrw na sekund i unie w powietrze na wy soko ponad p kilometra.
Znamy wic ju odpowied na py tanie Roba. Gdy by my mieli wy starczajco duo
karabinw maszy nowy ch, mogliby my lata. Jednak nasza instalacja wy konana z wielu AK-47
zdecy dowanie nie jest prakty czny m plecakiem odrzutowy m. Czy mona zrobi to lepiej?
Moi znajomi z Teksasu zaproponowali inne modele karabinw maszy nowy ch, a ja wy konaem
kolejne obliczenia. Niektre rodzaje broni radziy sobie cakiem dobrze: MG-42, ciszy karabin
maszy nowy, ma wspczy nnik cigu do ciaru nieznacznie wikszy ni AK-47.
Potem mogliby my si wzi za co wikszego. GAU-8 Avenger wy strzeliwuje do 60 prawie
114
pkilogramowy ch pociskw na sekund. Wy twarza przy ty m piciotonow si odrzutu istne
wariactwo, zwaszcza e samolot, na ktry m si go montuje (A-10 Warthog), ma dwa silniki
dajce ty lko cztery tony siy cigu kady. Gdy by my zamontowali takie dwa dziaka na
samolocie i jednoczenie strzelali z nich do przodu przy silnikach wczony ch na maksimum
mocy, bro wy graaby t ry walizacj i przy pieszaliby my do ty u.
Przedstawmy to jeszcze inaczej: gdy by m przy mocowa GAU-8 do mojego pozostawionego
na luzie samochodu i zacz strzela do ty u, przekroczy by m ograniczenie prdkoci
obowizujce na autostradzie w mniej ni trzy sekundy.

Niezalenie od tego, jak nasz GAU-8 sprawdziby si jako silnik do plecaka odrzutowego,
Rosjanie maj co, co dziaa jeszcze lepiej. Dziako Grazjew-Szipunow GSz-6-30 way poow
tego co GAU-8 i jest jeszcze bardziej szy bkostrzelne. Jego wspczy nnik cigu do ciaru wy nosi
prawie 40, co oznacza, e gdy by my skierowali takie dziako w stron ziemi i zaczli strzela, nie
ty lko gwatownie uniosoby si ono w powietrze, siejc miercionony mi odamkami, ale te
dowiadczy liby my przy okazji przecienia rwnego 40 g.
To stanowczo za duo. W rzeczy wistoci, nawet gdy by dziako by o solidnie przy mocowane do
samolotu, problemem by o przy spieszenie.
Odrzut () moe mimo wszy stko doprowadzi do uszkodzenia samolotu. Szy bkostrzelno
zostaa ograniczona do 4 ty sicy pociskw na minut, ale niewiele to zmienio. Reflektory
ldowania by y prawie zawsze uszkodzone po strzelaniu. Wy strzelenie serii ponad 30
pociskw grozio problemami zwizany mi z przegrzewaniem
Greg Goebel, airvectors.net

Gdy by jednak w jaki sposb udao si odpowiednio przy gotowa czowieka i wzmocni
pojazd tak, aby wy trzy ma przy spieszenie, otoczy GSz-6-30 aerody namiczn skorup
i zapewni mu skuteczne chodzenie

115
mogliby my skaka ponad grami.

116
 Rwnomierne wznoszenie si

Gdybymy nagle zaczli wznosi si z prdkoci 30 centymetrw na

sekund, jaka czekaaby nas mier? Zamarzlibymy czy raczej si
udusili? A moe staoby si co jeszcze innego?
REBECCA B

GRUNT TO WZI ZE SOB PASZCZ.

Trzy dzieci centy metrw na sekund to nie jest dua prdko, znacznie mniejsza ni prdko
zwy kej windy. W zalenoci od tego, jak wy socy s nasi znajomi, wy starczy oby od piciu do
siedmiu sekund, aby nie mogli nas dosign. Po 30 sekundach by liby my dziewi metrw nad
ziemi. Jeli zajrzy cie do rozdziau Rzut wzwy, dowiecie si, e mieliby my wtedy ostatni
szans na to, aby kto rzuci nam kanapk, butelk wody czy cokolwiek innego 38.

117
 Po minucie lub dwch minutach by liby my ju ponad drzewami. Zasadniczo czuliby my si
rwnie komfortowo jak na ziemi. W wietrzny dzie by oby nam pewnie chodniej z powodu
wiatru wiejcego bardziej regularnie ponad lini drzew 39.

118
 Po upy wie 10 minut znaleliby my si ponad wikszoci drapaczy chmur, a po 25 minutach
minliby my iglic Empire State Building.

119
 Powietrze na tej wy sokoci jest mniej wicej trzy procent rzadsze ni przy powierzchni ziemi.
Na szczcie nasz organizm na co dzie radzi sobie z takimi rnicami cinienia. Jedy ne, co
moemy poczu, to dy skomfort w uszach.
Cinienie powietrza zmienia si szy bko wraz ze wzrostem wy sokoci. O dziwo, nawet gdy
stoimy na ziemi, moemy zmierzy rnice cinienia w punktach odlegy ch od siebie zaledwie
o kilkadziesit centy metrw. Jeli tak jak wikszo nowoczesny ch telefonw nasza komrka
posiada barometr, moemy pobra aplikacj i sami zmierzy rne wartoci cinienia na
wy sokoci gowy i stp.
Trzy dzieci centy metrw na sekund to mniej wicej kilometr na godzin, wic po godzinie
by liby my ju kilometr nad ziemi. Na ty m etapie na pewno zaczoby si nam robi chodno.
Jeli mieliby my ze sob paszcz, nie by oby problemu, chocia mogliby my rwnie zauway ,
e wiatr si nasila.
Po upy wie dwch godzin, czy li na wy sokoci dwch kilometrw, temperatura spadaby
poniej zera. Wiatr najprawdopodobniej nadal by si zwiksza. Odmroenia zaczy by stanowi
problem na odsonity ch fragmentach skry.
Na ty m etapie cinienie powietrza spadoby poniej poziomu cinienia w kabinie samolotu 40
i efekty tego zaczy by by bardziej odczuwalne. Jeli jednak nie mieliby my ciepego paszcza,
wikszy m zmartwieniem by aby niska temperatura.
Po kolejny ch dwch godzinach spadaby ona poniej zera 41. Jeli zaoy , e udaoby si
nam przetrwa przy ograniczonej iloci tlenu, w pewny m momencie nasz organizm ulegby
120
wy chodzeniu. Py tanie ty lko kiedy.
Jak mona si spodziewa, autory tetami naukowy mi w kwestii zamarzania s Kanady jczy cy.
Najczciej stosowany m modelem reakcji ludzkiego organizmu na niskie temperatury jest ten
opracowany przez Petera Tikuisisa i Johna Frima dla Defense and Civil Institute of Environmental
Medicine w Ontario.
Zgodnie z ich sy mulacj najwaniejszy m czy nnikiem przy ustalaniu przy czy ny zamarznicia
jest ubranie. Gdy by my by li nadzy, nasz organizm ulegby wy chodzeniu po jakich piciu
godzinach, czy li zanim jeszcze zabrakoby nam tlenu 42. Natomiast gdy by my by li opatuleni od
stp do gw, doznaliby my odmroe, ale prawdopodobnie udaoby nam si przey
wy starczajco dugo, aby osign stref mierci.

Na wy sokoci ponad 8 ty sicy metrw ponad najwy szy mi szczy tami grskimi zawarto
tlenu w powietrzu jest zby t niska, aby czowiek mg przey . Zbliajc si do tej strefy,
dowiadczy liby my prawdopodobnie rny ch objaww, takich jak dezorientacja, zawroty gowy,
nieporadno, zaburzenia widzenia oraz mdoci.
W pobliu strefy mierci zawarto tlenu w naszej krwi gwatownie by si obniy a. y y
normalnie doprowadzaj odtlenowan krew z powrotem do puc, aby ponownie j natleni.
W strefie mierci w powietrzu jest tak mao tlenu, e nasze y y oddaway by tlen do powietrza,
zamiast go pobiera. Rezultatem by y by utrata przy tomnoci oraz mier. Staoby si to po
upy wie siedmiu godzin. Szanse na to, e doy liby my omiu, s bardzo nike.

121
 Zmara tak, jak y a wznoszc si z prdkoci 30 centy metrw na sekund. To znaczy tak, jak
y a przez ostatnie kilka godzin.

Za 2 miliony lat nasze zamroone ciao, wci poruszajce si ze sta prdkoci 30

centy metrw na sekund, by oby ju poza heliopauz, w przestrzeni midzy gwiezdnej.
Cly de Tombaugh, astronom i odkry wca Plutona, zmar w 1997 roku. Jego prochy zostay
umieszczone na pokadzie sondy kosmicznej New Horizons, ktra przeleci w pobliu Plutona,
a nastpnie opuci Ukad Soneczny.
Prawd jest, e taka hipotety czna wy prawa z prdkoci 30 centy metrw na sekund by aby
zimna, nieprzy jemna i skoczy aby si ry ch mierci. Gdy jednak za 4 miliardy lat Soce
stanie si czerwony m karem i pochonie Ziemi, my i Cly de by liby my jedy ny mi ludmi,
ktry m udao si uciec.
I to by by o na ty le.

122
123
Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 3

Czy przy obecnej wiedzy i moliwociach ludzkoci moliwe jest

zbudowanie nowej gwiazdy?
Jeff Gordon

124
Jakie problemy logistyczne napotkalibymy, gdybymy prbowali
stworzy armi map?
Kevin

125
Gdyby ludzie mieli koa i potrafili lata, jak odrnialibymy ich od
samolotw?
Anonim

126
 Orbitalna d podwodna

Jak dugo przetrwaaby d podwodna na orbicie okooziemskiej?

JASON LATHBURY

D PODWODNA MIAABY SI wspaniale, ale jej zaoga znalazaby si

w opaach.
Kadub odzi nie zostaby rozerwany na strzpy, poniewa zaprojektowano go tak, aby
wy trzy ma zewntrzne cinienie wody o wartoci od 50 do 80 atmosfer. Spokojnie poradziby
sobie z wewntrzny m cinieniem powietrza o wartoci jednej atmosfery, a ponadto
prawdopodobnie pozostaby hermety czny. Chocia wodoodporne uszczelki niekoniecznie musz
zatrzy my wa powietrze pod cinieniem, to biorc pod uwag fakt, e kadub odzi wy trzy muje
cinienie wody o wartoci 50 atmosfer, powietrze raczej szy bko si z niego nie wy dostanie.
Istniej wprawdzie specjalisty czne jednodrone zawory, ktre mogy by wy puszcza powietrze,
ale d podwodna najprawdopodobniej zachowaaby szczelno.
Zasadniczy m problemem dla zaogi by by brak powietrza. Atomowe odzie podwodne
odzy skuj tlen z wody dziki wy korzy staniu prdu elektry cznego. W przestrzeni kosmicznej nie
ma wody [potrzebne rdo] , wic wy twarzanie powietrza by oby tam niemoliwe. W odziach
podwodny ch przechowuje si zapasy powietrza wy starczajce przy najmniej na kilka dni na
wy padek nieoczekiwany ch kopotw.
Zaoga mogaby uy wa reaktora w celu zapewnienia sobie ciepa, ale naleaoby si
zastanowi, ile jego mocy mona wy korzy sta, poniewa ocean jest chodniejszy ni przestrze
kosmiczna. Formalnie rzecz biorc, nie jest to stwierdzenie prawdziwe. Powszechnie wiadomo, e
w Kosmosie jest bardzo zimno. Jednak statek kosmiczny moe si przegrza, poniewa przestrze
kosmiczna nie jest rwnie dobry m przewodnikiem ciepa, jak woda. Dlatego te temperatura
127
wewntrz statku moe wzrasta szy bciej ni w odzi zanurzonej w oceanie.
Choby my nawet by li bardziej pedanty czni, to ostatnie stwierdzenie jest prawdziwe. Ocean
bdzie szy bciej odprowadza ciepo z naszego statku ni przestrze kosmiczna.
Ponadto w przestrzeni midzy gwiezdnej jest bardzo zimno, ale w pobliu Soca i Ziemi jest
w istocie niesamowicie gorco! Nie da si ukry , e definicja temperatury w przestrzeni
kosmicznej troch si zaamuje. Przestrze ta wy daje si zimna, poniewa jest taka pusta.
Temperatura jest miar redniej energii kinety cznej zbioru czsteczek. W Kosmosie
pojedy ncze molekuy maj du redni energi kinety czn, ale jest ich tak mao, e nie ma to
dla nas adnego znaczenia.
Kiedy by em dzieckiem, mj tata mia warsztat w piwnicy. Czsto obserwowaem go przy
szlifierce do metalu. Ilekro metal doty ka koa szlifierki, na rce i ubranie taty lecia deszcz iskier.
Nie mogem zrozumie, dlaczego nie robi mu one adnej krzy wdy miay przecie
temperatur kilku ty sicy stopni.

128
 Pniej dowiedziaem si, e iskry nie robiy mu krzy wdy, poniewa by y takie malutkie; ich
ciepo mogo by wchonite przez ciao, ale bardzo niewielki fragment skry ulega nagrzaniu.
Gorce molekuy w Kosmosie s jak iskry w warsztacie mojego taty ; mog by gorce albo
zimne, s jednak na ty le mae, e ich dotknicie prawie wcale nie zmienia naszej
temperatury 43. Ogrzewanie i schadzanie naszego organizmu zaley w istocie od tego, ile ciepa
wy twarzamy i jak szy bko jest ono oddawane.
Bez ciepego otoczenia oddajcego nam ciepo z powrotem tracimy je przez promieniowanie
znacznie szy bciej ni normalnie. Na szczcie przy braku otaczajcego nas powietrza, ktre
odbieraoby ciepo z powierzchni naszego ciaa, nie tracimy go take przez konwekcj 44.
W przy padku wikszoci zaogowy ch statkw kosmiczny ch ma to istotne znaczenie; zasadniczy m
129
problemem nie jest tam utrzy manie ciepa, ale niskiej temperatury.
W atomowej odzi podwodnej z pewnoci mona utrzy ma znon temperatur, gdy
zewntrzna powierzchnia kaduba jest schadzana przez ocean do 4C. Jednak w przestrzeni
kosmicznej nasza d znajdujca si w cieniu Ziemi traciaby ciepo z szy bkoci szeciu
megawatw. To wicej ni 20 kilowatw dostarczane przez zaog i kilkaset kilowatw
dostarczany ch przez Soce w chwilach, w ktry ch d by aby bezporednio owietlana reaktor
musiaby wic by cay czas wczony, aby utrzy ma ciepo 45.
Aby opuci swoj orbit, d podwodna musiaaby zwolni na ty le, aby wej w atmosfer.
Nie jest to jednak moliwe bez uy cia rakiet.

No dobrze, w rzeczy wistoci d podwodna jest wy posaona w rakiety.

130
 Niestety, nie s one skierowane tak, aby mogy nada odzi odpowiedni kierunek ruchu. Rakiety
te maj wasny napd, co oznacza, e ich odrzut jest bardzo may. Kiedy bro palna
wy strzeliwuje pocisk, popycha go, by nada mu prdko. W przy padku rakiety po prostu j
odpalamy i dalej leci ju sama. Wy strzelenie rakiet nie popchnoby odzi podwodnej naprzd.
Ale ich niewy strzelenie mogoby zaatwi spraw.
Gdy by rakiety balisty czne nowoczesnej odzi podwodnej zostay wy jte z wy rzutni
i z powrotem w niej umieszczone, ty le e w odwrotny m kierunku, mogy by zmieni jej prdko
mniej wicej o cztery metry na sekund.
Ty powy manewr zejcia z orbity wy maga zmiany prdkoci mniej wicej o 100 metrw na
sekund, co oznacza, e do wy konania takiego manewru wy starczy y by 24 rakiety Trident z odzi
podwodnej klasy Ohio. Poniewa jednak d podwodna nie posiada py tek ablacy jny ch
rozpraszajcy ch ciepo i nie jest stabilna aerody namicznie przy prdkociach hipersoniczny ch,
nieuchronnie zaczaby koziokowa i rozpadaby si w powietrzu.

131
 Jeli wcisnliby my si w odpowiedni szczelin odzi i by liby my przy pici pasami do fotela
przeciwprzecieniowego, mieliby my cie szansy na przey cie gwatownego hamowania.
Nastpnie musieliby my wy skoczy z wraku na spadochronie jeszcze przed uderzeniem odzi
w powierzchni Ziemi.

132
Jeli kiedy kolwiek by cie tego prbowali oby nie! to mam dla was istotn rad:
Nie zapomnijcie rozbroi zapalnikw w rakietach.

133
Wicej na: www.ebook4all.pl

Rozdzia krtkich odpowiedzi

Czy gdyby moja drukarka moga drukowa pienidze, miaoby to duy

wpyw na wiatow gospodark?
Derek OBrien

Na kartce papieru formatu A4 ZMIECIYBY SI CZTERY banknoty. Jeli

drukowaliby my obustronnie jedn stron wy sokiej jakoci i w kolorze na minut, daoby to nam
200 milionw dolarw rocznie.
To wy starczajco duo, eby si wzbogaci, ale zby t mao, aby spowodowa jakikolwiek
uszczerbek w wiatowej gospodarce. W obiegu jest obecnie 7,8 miliarda banknotw
studolarowy ch. Czas y cia banknotu wy nosi okoo trzech miesicy, co oznacza, e rocznie
produkuje si ich okoo miliarda. W takiej sy tuacji nikt by nie zauway dodatkowy ch 2 milionw
banknotw rocznie.

134
135
 Co by si stao, gdybymy zdetonowali bomb jdrow w oku
huraganu? Czy komrka burzowa natychmiast by wyparowaa?
Rupert Bainbridge (i setki innych)

TO PYTANIE BYO ZADAWANE ju wielokrotnie.

Okazuje si, e Amery kaska Narodowa Suba Oceaniczna i Meteorologiczna (National
Oceanic and Atmospheric Administration), zarzdzajca Narodowy m Centrum Huraganw
(National Hurricane Center), rwnie cigle by a o to py tana. Dziao si to na ty le czsto, e
w kocu agencja opublikowaa odpowied.
Polecam wam przeczy tanie jej w caoci 46, ale wy daje mi si, e ostatnie zdanie pierwszego
akapitu mwi wszy stko:
Nie trzeba dodawa, e nie jest to dobry pomys.

Bardzo mnie cieszy, e amery kaska agencja rzdowa wy daa opini na temat strzelania
pociskami jdrowymi w huragany.

Ile wytworzylibymy energii, gdyby kady z nas umieci may

turbogenerator na rynnie odpywowej swojego domu? Czy
wystarczyoby to, eby zrekompensowa koszty zakupu generatorw?
Damien
136
NA DOM STOJCY w rejonie wy stpowania duy ch opadw, na przy kad w poudniowo-
wschodniej Alasce, mogoby spa nawet cztery metry deszczu rocznie. Turbiny wodne by waj
cakiem wy dajne. Dom o powierzchni 140 metrw kwadratowy ch z ry nnami o wy sokoci piciu
metrw wy tworzy by rednio z wody deszczowej moc mniejsz ni jeden wat, a maksy malne
oszczdnoci w opatach za prd wy niosy by wwczas:

Najwikszy godzinny opad w historii odnotowano w miejscowoci Holt w stanie Missouri

w 1947 roku. W cigu 42 minut spado tam okoo 30 centy metrw deszczu. W ty m czasie nasz
hipotety czny dom wy tworzy by nawet 800 watw prdu, wy starczajco duo, eby zasili
wszy stkie urzdzenia w jego wntrzu. Przez pozostae miesice nawet nie zbliy by si do tego
rezultatu. Jeli instalacja generatora kosztowaaby 100 dolarw, mieszkacowi Ketchikan na
Alasce gdzie wy stpuj najwiksze opady w USA zaczoby si to opaca po niecay ch 100
latach.

137
 Gdybymy uywali tylko dajcych si wymwi kombinacji liter, jak
dugie musiayby by nazwy wszystkich gwiazd we wszechwiecie, aby
kada otrzymaa unikatow nazw skadajc si z jednego sowa?
Seamus Johnson

We wszechwiecie ZNAJDUJE SI 300 000 000 000 000 000 000 000 gwiazd. Kiedy
tworzy my dajce si wy mwi sowa z wy stpujcy ch na przemian samogosek i spgosek (s
na to lepsze sposoby, ale my chcemy uzy ska przy blion liczb), wwczas kada nowo dodana
para liter pozwala nam nazwa 105 razy wicej gwiazd (21 spgosek razy pi samogosek).
A poniewa liczby maj podobn gsto zapisu informacji 100 moliwoci na znak oznacza
to, e nasza nazwa bdzie dorwny wa dugoci liczbie cy fr w zapisie cakowitej liczby gwiazd.

Gwiazdy zostay nazwane Joe Biden.

Lubi obliczenia matematy czne, w ktry ch mierzy si dugoci liczb zapisany ch na stronie
(w istocie jest to sposb na lune oszacowanie log10x). To dziaa, chocia wy daje si takie
niewaciwe.

138
 Czasami jed na zajcia rowerem. W zimie z powodu niskiej
temperatury jest to nieprzyjemne. Jak szybko musiabym jecha, eby
rozgrza skr tak, jak statek kosmiczny nagrzewa si, gdy wchodzi
w atmosfer ziemsk?
David Nai

STATEK KOSMICZNY NAGRZEWA SI PODCZAS WCHODZENIA

W ATMOSFER, poniewa znajdujce si przed nim powietrze ulega spreniu (a nie, jak
si powszechnie uwaa, z powodu tarcia powietrza).
Aby zwikszy temperatur warstwy powietrza przed swoim ciaem o 20C (to wy starczy na
powrt z temperatury poniej zera do pokojowej), musieliby my jecha na rowerze z prdkoci
200 metrw na sekund.
Najszy bszy mi pojazdami poruszajcy mi si na poziomie morza i napdzany mi si mini
ludzkich s rowery poziome, obudowane opy wow, aerody namiczn skorup. Pojazdy te maj
grny limit prdkoci wy noszcy okoo 40 metrw na sekund, a i wtedy czowiek z trudem moe
wy krzesa z siebie do siy, eby zrwnoway si oporu powietrza.
Poniewa opr ronie wraz z kwadratem prdkoci, granic t raczej trudno bdzie
przekroczy . Jazda na rowerze z prdkoci 200 metrw na sekund wy maga przy najmniej 25
razy wicej mocy ni jazda z prdkoci 40 metrw na sekund.
Przy takich prdkociach nie trzeba si waciwie martwi o temperatur powietrza szy bkie
obliczenie na kolanie dowodzi, e gdy by nasze ciao wy kony wao tak intensy wn prac, jego
podstawowa temperatura w cigu zaledwie kilku sekund osignaby warto mierteln dla
organizmu ludzkiego.

Ile miejsca zajmuje internet?

139
 Max L

ISTNIEJE WIELE sposobw na obliczenie iloci informacji zmagazy nowany ch

w internecie, moemy jednak w ciekawy sposb ustali grny kres tego zbioru wartoci.
Wy starczy sprawdzi, jak duo przestrzeni dy skowej musieliby my wy kupi jako gatunek ludzki.
Co roku produkuje si okoo 650 milionw twardy ch dy skw. Przy zaoeniu, e wikszo
z nich stanowi dy ski 3,5-calowe, daje to osiem litrw (dwa galony ) twardego dy sku na sekund.
To znaczy, e wy produkowane w cigu ostatnich kilku lat twarde dy ski stanowice, dziki
rosncej produkcji, wikszo wiatowej pojemnoci pamici komputerowy ch mogy by
zapeni prawie cay tankowiec. Zmierzony w ten sposb internet by by mniejszy od tankowca.

Co by si stao, gdybymy przymocowali C4 do bumerangu? Czy

byaby to skuteczna bro, czy raczej jak to wyglda na pierwszy rzut
oka kompletna gupota?
Chad Macziewski

ZAPOMNIJMY NA CHWIL O AERODYNAMICE. CIEKAW JESTEM,

jak takty czn przewag mogliby my osign, gdy by my nie trafili w cel i okazaoby si, e
silny materia wy buchowy leci prosto na nas.

140
141
 Pioruny

Zanim przejdziemy dalej, chciaby m podkreli, e nie jestem autorytetem, jeli chodzi
o kwestie bezpieczestwa podczas burzy. Jestem facetem, ktry ry suje obrazki w internecie.
Lubi, gdy co si zapala i wy bucha, co oznacza, e nasze dobro nie jest moim priory tetem.
Zasady bezpiecznego zachowania podczas burzy najlepiej znaj panowie z Amery kaskiego
Insty tutu Meteorologicznego (US National Weather Service):

http://www.lightningsafety.noaa.gov/

Skoro wic ju to sobie wy janilimy

Aby mc odpowiedzie na ponisze py tania, musimy mie jakie takie pojcie, w ktry m
miejscu najprawdopodobniej uderzy piorun. Istnieje fajny sposb ustalania takich miejsc,
z ktry m od razu was zapoznam: potoczcie po ziemi wy imaginowan 60-metrow kul
i zobaczcie, jakich punktw doty ka 47. W ty m rozdziale odpowiem na kilka py ta zwizany ch
z piorunami.
Powszechnie uwaa si, e piorun uderza w najwy szy punkt w okolicy. To szalenie
nieprecy zy jne stwierdzenie, ktre naty chmiast rodzi mnstwo py ta. Jak dua ma by ta
okolica? Przecie nie wszy stkie pioruny uderzaj w Mount Everest. Czy piorun trafi
w najwy sz osob w tumie? Najwy szy m czowiekiem, jakiego znam, jest chy ba Ry an
North 48. Czy podczas burzy powinienem trzy ma si blisko niego ze wzgldw bezpieczestwa?
A jakie s inne przesanki? Powinienem raczej odpowiada na py tania, a nie je zadawa.
A zatem jak piorun naprawd wy biera swoje cele?
Uderzenie pioruna rozpoczy na si w chmurze od posiadajcego wiele odng wy adowania
pilotujcego. Porusza si ono w d z prdkoci setek kilometrw na sekund i w kilkadziesit
milisekund pokonuje dy stans kilku kilometrw, dzielcy go od powierzchni ziemi.
Wy adowanie pilotujce ma stosunkowo niewielkie natenie prdu okoo 200 amperw.
Wy starczajco duo, eby zabi czowieka, ale prawie nic w porwnaniu z ty m, co bdzie si
dziao dalej. Kiedy wy adowanie pilotujce doty ka ziemi, pomidzy ni a chmur nastpuje
wy rwnanie potencjaw i nastpuje potne wy adowanie o nateniu ponad 20 ty sicy

142
amperw. To wanie ta olepiajca by skawica, ktr widzimy. Utworzony m wczeniej kanaem
pdzi ona z powrotem ku grze z prdkoci stanowic istotn cz prdkoci wiata i pokonuje
ten dy stans w czasie poniej jednej milisekundy 49.
Piorun uderza w miejsce, w ktry m wy adowanie pilotujce miao po raz pierwszy kontakt
z powierzchni ziemi. Wy adowanie pilotujce porusza si may mi skokami w powietrzu z gry
na d. W kocu dociera do (przewanie) dodatniego adunku na ziemi. Potrafi ono wy czu takie
adunki, ale ty lko z dy stansu kilkudziesiciu metrw od swojego czubka. Jeli w takiej odlegoci
znajdzie si obiekt poczony z ziemi, wy adowanie pilotujce tam przeskoczy. W przeciwny m
wy padku bdzie dalej przesuwa si skokami w do chaoty czny sposb i cay proces si
powtrzy.
Std pomy s z 60-metrow kul. Dziki niej moemy sobie wy obrazi miejsca, ktre
wy czuje wy adowanie pilotujce i do ktry ch wy kona swj kolejny, ostatni skok.

Aby si zorientowa, gdzie najpewniej uderzy piorun, toczy my po ziemi wy imaginowan,

60-metrow kul 50. Wspina si ona na drzewa i budy nki, ale nie przechodzi przez nie ani ich nie
miady. Obiekty sty kajce si z powierzchni kuli wierzchoki drzew, supki ogrodzenia, gracze
na polu golfowy m to potencjalne cele pioruna. W ten sposb moemy okreli osonity obszar
143
na paskiej powierzchni wok obiektu o wy sokoci h.

Wy adowanie pilotujce nie uderzy w obszar osonity na powierzchni ziemi, ale

w znajdujcy si w pobliu wy soki obiekt.

Nie znaczy to jednak, e w obszarze osonity m jestemy bezpieczni czsto jest wprost
przeciwnie. Po uderzeniu w wy soki obiekt prd py nie ku ziemi. Jeli wic doty kamy gruntu blisko
tego miejsca, prd moe przepy n przez nasze ciao. Spord 28 osb, ktre w 2013 roku zginy
w USA od uderzenia pioruna, 13 stao pod drzewami albo w ich pobliu.
Majc to wszy stko na uwadze, zobaczmy, jak zachowuj si pioruny w sugerowany ch poniej
scenariuszach.
144
 Czy naprawd niebezpiecznie jest przebywa w basenie podczas
burzy?
BARDZO NIEBEZPIECZNIE. WODA JEST przewodnikiem, ale nie to jest
najistotniejsze. Sk w ty m, e podczas py wania nasza gowa wy staje ponad du, pask
powierzchni. Jeli piorun uderzy by w wod w naszy m pobliu, skoczy oby si to dla nas bardzo
le. Prd miaby natenie 20 ty sicy amperw i rozchodziby si gwnie po powierzchni wody,
ale obliczenie, jak duego wstrzsu elektry cznego doznaliby my, gdy by my znajdowali si
w okrelonej odlegoci od miejsca jego uderzenia, jest bardzo trudne.
Przy puszczam, e w promieniu kilkudziesiciu metrw by liby my w powany m
niebezpieczestwie, szczeglnie w sodkiej wodzie, gdy wtedy prd chtniej wy braby drog na
skrty przez nasze ciao.
A co by si stao, gdy by my zostali trafieni piorunem podczas brania pry sznica? Albo pod
wodospadem?

Rozpry skujca si woda nie jest grona to ty lko chmura kropelek w powietrzu. Prawdziwy m
zagroeniem by aby wanna, w ktrej by my stali, oraz kaua wody pozostajca w kontakcie
z instalacj wodocigow.

145
 Co by si stao, gdybymy znajdowali si w odzi albo w samolocie,
ktre zostayby trafione piorunem? Albo w odzi podwodnej?
D BEZ kabiny jest rwnie bezpieczna, jak pole golfowe. d z zamknit kabin
i instalacj odgromow jest tak samo bezpieczna, jak samochd. d podwodna jest rwnie
bezpieczna, jak podwodny sejf (nie my li z sejfem na odzi podwodnej, ktry jest bardziej
bezpieczny ni sejf podwodny ).

Co by si stao, gdybymy zostali trafieni piorunem w czasie

wymieniania arwki na maszcie radiowym? Albo podczas robienia
przewrotu w ty lub gdybymy stali na polu grafitu? A co by si stao,
gdybymy patrzyli prosto w byskawic?

146
 Co by si stao, gdyby piorun uderzy w leccy pocisk?
POCISK NIE MIABY WPYWU na tor lotu by skawicy. Przy pumy, e udaoby si
nam wy strzeli pocisk w odpowiednim momencie, tak aby znalaz si w samy m rodku
by skawicy podczas udaru powrotnego.
Rdze pioruna ma kilka centy metrw rednicy. Pocisk wy strzelony z AK-47 ma okoo 26
milimetrw dugoci i porusza si z prdkoci 700 milimetrw na milisekund. Skada si on
z miedzianego paszcza z oowiany m rdzeniem. Mied to wietny przewodnik elektry czny, dlatego
wiksza cz 20 ty sicy amperw prdu przeszaby na skrty przez pocisk.
Znisby on to zaskakujco dobrze. Gdy by spoczy wa nieruchomo, prd szy bko podgrzaby
metal i go stopi. Poniewa jednak pocisk poruszaby si z wielk prdkoci, opuciby kana
by skawicy, ulegajc jedy nie podgrzaniu o kilka stopni. Nie miaoby to na niego waciwie
adnego wpy wu i konty nuowaby swj lot w kierunku celu. Pole magnety czne wok by skawicy
wy twarzaoby pewne osobliwe siy elektromagnety czne i przez pocisk przepy nby prd, ale
jak sprawdziem nie zmienioby to znacznie oglnej sy tuacji.

147
Co by si stao, gdybymy uaktualniali BIOS w czasie burzy i zostali
trafieni przez piorun?

148
Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 4

Czy mona by zatrzyma wybuch wulkanu przez umieszczenie pod

nim bomby termobarycznej albo jdrowej?
Tomasz Gruszka

149
Mj przyjaciel jest przekonany, e w Kosmosie sycha dwiki. Nie ma
racji, prawda?
Aaron Smith

150
 Ludzki komputer

Jak du moc obliczeniow udaoby si uzyska, gdyby wszyscy

ludzie na Ziemi przerwali inne czynnoci i zaczli wykonywa
obliczenia? Jak by si ona miaa do mocy obliczeniowej
wspczesnego komputera lub smartfona?
MATEUSZ KNORPS

Z JEDNEJ STRONY LUDZIE i komputery my l w bardzo odmienny sposb, tak wic

by oby to jak porwny wanie jabek i pomaraczy.

Jeli jednak spojrzy my na to z drugiej strony, jabka s lepsze 51. Porwnajmy wic ludzi
151
i komputery przy ty ch samy ch zadaniach.
Cho staje si to coraz trudniejsze, wci atwo jest wy my li zadania, ktre czowiek wy kona
szy bciej ni wszy stkie komputery wiata. Ludzie prawdopodobnie wci s na przy kad duo lepsi
w opisy waniu zdarze na podstawie obrazkw.

Aby sprawdzi t teori, wy saem mojej mamie powy szy obrazek z zapy taniem, co wedug
niej si stao. Naty chmiast dostaem odpowied 52: Dziecko przewrcio wazon, a kot bada
sy tuacj. Mama inteligentnie odrzucia inne wersje wy darze, takie jak:

Kot przewrci wazon.

Kot wy skoczy z wazonu na dziecko.
Kot goni dziecko, ktre prbowao wspi si na kredens po linie.
W domu jest dziki kot i kto rzuci w niego wazonem.
Kot spoczy wa zmumifikowany w wazonie, ale przebudzi si, gdy dziecko dotkno go
magiczn lin.
Lina podtrzy mujca wazon pka, a kot prbuje j naprawi.
Wazon wy buch, wzbudzajc zainteresowanie dziecka oraz kota.
Dziecko i kot biegaj, prbujc zapa wa. Dziecko w kocu go apie i wie na nim
wze.

Wszy stkie komputery wiata nie znalazy by poprawnej odpowiedzi szy bciej ni by le rodzic.
Wy nika to z tego, e komputery nie zostay zaprogramowane tak, aby rozwizy wa podobne

152
zadania 53. Ludzkie mzgi natomiast w toku trwajcej od milionw lat ewolucji nauczy y si
rozpoznawa, co robi inne mzgi w okolicy i dlaczego.
Mogliby my wic wy bra zadanie dajce ludziom przewag nad komputerami, ale to
przecie adna frajda. Komputery maj ograniczenia wy nikajce z naszy ch umiejtnoci ich
programowania, mamy zatem nad nimi wrodzon przewag.
Zobaczmy raczej, jak poradziliby my sobie na ich terenie.

Zoono mikroprocesorw
Nie bdziemy wy my la nowy ch zada, po prostu przeprowadzimy te same testy wzorcowe dla
ludzi i dla komputerw. W ich skad wchodz zwy kle operacje na liczbach
zmiennoprzecinkowy ch, zapamity wanie i przy pominanie sobie liczb, dziaania na cigach liter
oraz podstawowe operacje logiczne.
Wedug naukowca i informaty ka Hansa Moraveca ludzie poddani testom wzorcowy m
przeznaczony m dla procesora komputerowego i uy wajcy ty lko owka oraz kartki papieru
wy konuj ekwiwalent jednej instrukcji w cigu ptorej minuty 54.
Jeli przy jmiemy taki punkt widzenia, okae si, e procesor przecitnego telefonu
komrkowego wy konuje obliczenia 70 razy szy bciej ni caa ludno Ziemi. Dla nowego,
wy sokiej klasy procesora komputera stacjonarnego wspczy nnik ten zwikszy by si do 1500.

A w ktry m roku pojedy nczy komputer stacjonarny przecign ludzko pod wzgldem mocy
obliczeniowej?

153
 W 1994.
W 1992 roku ludno wiata wynosia 5,5 miliarda ludzi, a ich czna moc obliczeniowa
wedug naszego testu wzorcowego wy nosia 65 MIPS (milionw instrukcji na sekund). W ty m
samy m roku Intel wy produkowa popularny procesor 486DX, ktry przy domy lny ch
ustawieniach osiga od 55 do 60 MIPS. W 1994 roku nowe procesory Intela ty pu Pentium
osigny w tecie wzorcowy m wy niki na poziomie od 70 do 80 MIPS i zostawiy ca ludzko
daleko w ty le.
Mona dy skutowa nad ty m, czy zachowujemy si wy starczajco fair w stosunku do
komputerw. Porwnujemy przecie jeden komputer ze wszy stkimi ludmi. A jak wy padaby
caa ludzko, gdy by miaa przeciwko sobie wszystkie komputery ?
Trudno to obliczy . Z ustaleniem wy nikw testw wzorcowy ch rny ch rodzajw
komputerw nie ma problemu, ale jak na przy kad zmierzy liczb instrukcji na sekund
procesora maskotki Furby ?

Wikszo tranzy storw znajduje si w mikroprocesorach zaprojektowany ch w taki sposb, e

nie mona ich podda testom wzorcowy m. Zamy, e wszy scy ludzie zostali przeszkoleni, aby

154
mc uczestniczy w naszy ch testach wzorcowy ch; jak duo pracy wy magaoby przy stosowanie
procesorw wszy stkich komputerw do wy konania podobny ch zada?
Aby poradzi sobie z ty m problemem, moemy ustali cakowit moc obliczeniow
wszy stkich urzdze liczcy ch poprzez okrelenie liczby ich tranzy storw. Okazuje si, e zarwno
procesory z lat osiemdziesity ch ubiegego wieku, jak i wspczesne maj zbliony wspczy nnik
tranzy storw na MIPS okoo 30 tranzy storw na instrukcj na sekund. To mniej wicej taki
rzd wielkoci.
W publikacji Gordona Moorea (tego od sy nnego prawa Moorea) mona znale cakowit
liczb tranzy storw produkowany ch co roku od lat pidziesity ch ubiegego wieku.

Za pomoc naszego wspczy nnika moemy przeliczy liczb tranzy storw na cakowit moc
obliczeniow. Okazuje si, e zwy ky, nowoczesny laptop, osigajcy w tecie wzorcowy m
wy nik na poziomie dziesitek ty sicy MIPS, ma moc obliczeniow wiksz od cznej mocy
obliczeniowej na cay m wiecie w 1965 roku. Jeli policzy my to w ten sposb, okae si, e
czna moc obliczeniowa komputerw przewy szy a czn moc obliczeniow ludzi w 1977 roku.
155
Zoono neuronw
Angaowanie ludzi do wy kony wania testw wzorcowy ch dla procesorw ty lko za pomoc owka
i kartki papieru jest niezwykle gupim sposobem na zmierzenie ludzkiej mocy obliczeniowej.
Nasze mzgi s bardziej zoone ni jakikolwiek superkomputer. Zgadza si?
Tak. W wikszoci przy padkw.
Istniej projekty, w ramach ktry ch uy wa si superkomputerw do penej sy mulacji
akty wnoci mzgu na poziomie poszczeglny ch sy naps 55. Na podstawie czasu, jakiego
wy magaj te sy mulacje, oraz liczby wy korzy sty wany ch w nich procesorw moemy okreli
liczb tranzy storw, ktra osignaby poziom zoonoci ludzkiego mzgu.
Wy nik uzy skany na podstawie sy mulacji przeprowadzonej za pomoc japoskiego
superkomputera K daje liczb 1015 tranzy storw na jeden ludzki mzg 56. Jeli przy jmiemy ten
punkt widzenia, okae si, e wszy stkie obwody logiczne na wiecie osigny w sumie zoono
ludzkiego mzgu dopiero w 1988 roku a cakowita zoono naszy ch obwodw elektroniczny ch
jest wci daleko w ty le za zsumowan zoonoci wszy stkich mzgw. Biorc jednak pod uwag
prognozy oparte na prawie Moorea oraz wy niki sy mulacji, komputery nie przecign ludzi przed
rokiem 2036 57.

Dlaczego to jest absurdalne

Obie powy sze metody przeprowadzania testw wzorcowy ch mzgu s cakiem odmienne.
W pierwszej z nich tecie Dhry stones przeprowadzany m ty lko za pomoc owka i kartki
papieru ludzie proszeni s o rczne sy mulowanie poszczeglny ch operacji procesora
komputera. Ich wy dajno jest na poziomie okoo 0,01 MIPS.
W drugiej metodzie projekcie komputerowej sy mulacji akty wnoci neuronw prosi si
komputery o sy mulowanie akty wnoci poszczeglny ch neuronw w ludzkim mzgu. W ty m
przy padku wy dajno ludzi osiga poziom 50 miliardw MIPS.
Nieco lepszy m wy jciem mogoby by poczenie ty ch dwch rodzajw oblicze. Prawd
mwic o dziwo ma to sens. Gdy by my zaoy li, e nasze programy komputerowe s tak
samo skuteczne w sy mulowaniu akty wnoci ludzkiego mzgu jak ludzkie mzgi w sy mulowaniu
akty wnoci procesora komputera, by moe trafniejszy m wskanikiem mocy obliczeniowej
mzgu by aby rednia geometry czna ty ch dwch wy nikw.

156
 Ten zoony wy nik dowodzi, e zegar ludzkiego mzgu ty ka z prdkoci okoo 30 ty sicy MIPS
porwny waln z komputerem, na ktry m pisz te sowa. Z tego wy nika, e czna zoono
cy frowa Ziemi przecigna w 2004 roku zoono neurologiczn ludzi.

Mrwki
W swojej publikacji Moores Law at 40 Gordon Moore zawar interesujce spostrzeenie.

Wskazuje on, e wedug biologa E.O. Wilsona na wiecie y je od 1015 do 1016 mrwek. Dla
porwnania w 2014 roku na wiecie by o okoo 1020 tranzy storw, co daje dziesitki ty sicy
tranzy storw na mrwk 58.
Mzg mrwki moe posiada wier miliona neuronw i ty sice sy naps na neuron, co
oznacza, e mzgi wszy stkich mrwek na wiecie maj czn zoono zblion do wszy stkich
ludzkich mzgw.
Nie powinnimy si wic zby tnio martwi, kiedy komputery dogoni nas w swojej zoonoci.
Przecie my dogonilimy mrwki, a one niespecjalnie si ty m przejmuj. Prawd mwic,
wy glda na to, e opanowalimy nasz planet, ale gdy by m mia obstawia, kto pozostanie na
Ziemi za jaki milion lat ssaki naczelne, komputery czy mrwki wiem, kogo by m wy bra.

157
158
 Maa planeta

Czy gdyby asteroida bya bardzo maa, ale supermasywna,

moglibymy na niej mieszka tak jak May Ksi?
SAMANTHA HARPER

159
 Zjada moj r?. By moe.
MAY KSI Antoinea de Saint-Exupry ego to historia podrnika z odlegej asteroidy.
Jest ona prosta, smutna, wzruszajca i niezapomniana 59. Z pozoru to ksika dla dzieci, ale trudno
jednoznacznie okreli, dla kogo zostaa napisana. Tak czy inaczej, z pewnoci znalaza swoich
czy telnikw jest jedn z najlepiej sprzedajcy ch si ksiek w historii.

160
 Napisano j w 1942 roku. By y to ciekawe czasy na pisanie o asteroidach, zwaszcza e nie
wiedzielimy jeszcze wtedy, jak one wygldaj. Nawet przez najlepsze teleskopy by y widoczne
ty lko jako punkty wietlne. W rzeczy wistoci wanie std pochodzi ich nazwa termin asteroida
oznacza podobny do gwiazdy .
Pierwsze potwierdzenie wy gldu asteroid otrzy malimy w 1971 roku, kiedy sonda kosmiczna
Mariner 9 zbliy a si do Marsa i zrobia zdjcia Fobosa oraz Deimosa. Uwaa si, e ksiy ce te
s przechwy cony mi przez planet asteroidami, co utrwala wspczesne wy obraenie asteroid
jako ziemniakw pokry ty ch kraterami.

161
 Wczeniej w literaturze fantasty cznonaukowej przy jmowano, e asteroidy, podobnie jak
planety, s okrge.
May Ksi stanowi krok naprzd, poniewa autor ksiki przedstawi asteroid jako
miniaturow planet posiadajc grawitacj, powietrze oraz r. Nie ma sensu przeprowadza
w ty m miejscu naukowej analizy kry ty cznej tego dziea, poniewa po pierwsze nie jest to
rozprawa o asteroidach, a po drugie zaczy na si od przy powieci o ty m, e gupi doroli bior
wszy stko zby t dosownie.
Zamiast za pomoc nauki kry ty kowa ksik, sprbujmy podej do tej historii w nowy,
naukowy sposb. Gdy by rzeczy wicie istniay bardzo gste asteroidy z wy starczajco du
grawitacj powierzchniow, aby mona by o po nich chodzi, miay by one niezwy ke
waciwoci.
Asteroida o promieniu wy noszcy m 1,75 metra musiaaby mie mas okoo 500 milionw
ton, eby na jej powierzchni wy stpowaa grawitacja zbliona do ziemskiej. Jest to w przy blieniu
czna masa wszy stkich ludzi y jcy ch na Ziemi. Gdy by my stanli na jej powierzchni,
dowiadczy liby my si py wowy ch. Nasze stopy wy daway by si cisze od gowy, co
odczuwaliby my jako wraenie delikatnego rozcigania. By oby to uczucie podobne do
rozcigania si na gumowej pice lub leenia na krccej si karuzeli z gow skierowan ku jej
rodkowi.

162
 Prdko ucieczki na powierzchni asteroidy wy nosiaby okoo piciu metrw na sekund. To
wolniej ni sprint, ale wci cakiem szy bko. Wobec tego mona przy j, e jeli nie jestemy
w stanie zrobi koszy karskiego wsadu, nie zdoaliby my uciec z tej asteroidy, skaczc wy soko do
gry.

163
 Sprawa z prdkoci ucieczki jest o ty le dziwna, e nie ma znaczenia, w ktr stron si
poruszamy 60. Jeli przemieszczamy si szy bciej od prdkoci ucieczki, uciekniemy z planety
pod warunkiem, e nie poruszamy si w kierunku jej rodka. Oznacza to, e bdziemy mogli
opuci nasz asteroid, jeli pobiegniemy poziomo po rampie i zeskoczy my z jej koca.

164
 Gdy by my nie poruszali si wy starczajco szy bko, aby opuci nasz planetoid,
znaleliby my si na jej orbicie, a nasza prdko orbitalna wy nosiaby mniej wicej trzy metry
na sekund, czy li ty le, ile prdko przecitnego biegacza.

165
 By aby to jednak dziwna orbita.
Siy py wowe dziaay by na nas na kilka sposobw. Gdy by my wy cignli rce w d,
w kierunku planety, dziaaaby na nie o wiele wiksza sia ni na reszt naszego ciaa. Gdy by my
za opucili ty lko jedn rk, reszta ciaa by aby wy py chana do gry, co znaczy, e dziaaoby na
ni jeszcze mniejsze przy ciganie. W efekcie kada cz naszego ciaa prbowaaby znale si
na innej orbicie.
Duy orbitujcy obiekt na przy kad Ksiy c pod wpy wem tego rodzaju si py wowy ch
zostaby rozerwany na kawaki w ksztacie piercieni 61. Nam by to nie grozio, jednak nasza
orbita by aby chaoty czna i niestabilna.
Taki rodzaj orbit zosta opisany w publikacji dwch naukowcw: Radu D. Rugescu i Daniele
Mortari. Przeprowadzone przez nich sy mulacje pokazay, e due, wy duone obiekty poruszaj
si wok ciaa centralnego po orbitach o dziwny ch ksztatach. Nawet ich rodki masy nie
przemieszczaj si trady cy jnie po elipsach; niektre maj orbity picioktne, inne natomiast
poruszaj si chaoty cznie i zderzaj z planetami.
Taka analiza mogaby mie prakty czne zastosowanie. Od lat sy szy si o pomy sach
wy korzy stania dugich, wirujcy ch lin takich dry fujcy ch wind kosmiczny ch do
166
przemieszczania adunkw w tak zwany ch studniach grawitacy jny ch. Liny te mogy by suy do
transportu adunkw na powierzchni Ksiy ca i z powrotem oraz sprowadzania statkw
kosmiczny ch ze skraju atmosfery ziemskiej. W projekcie ty m duy m wy zwaniem by aby
naturalna niestabilno orbit wielu takich lin.
Jeli chodzi o mieszkacw naszej supergstej asteroidy, musieliby oni by bardzo ostroni;
gdy by biegali za szy bko, grozioby im wejcie na orbit, koziokowanie i utrata lunchu.
Na szczcie skakanie do gry by oby jak najbardziej w porzdku.

167
Wielbiciele francuskiej literatury dziecicej z okolic Cleveland byli rozczarowani decyzj Maego
Ksicia o podpisaniu kontraktu z Miami Heat.

168
 Upadek steku

Z jakiej wysokoci trzeba by upuci stek, aby w chwili uderzenia

o ziemi by ju usmaony?
ALEX LAHEY

MAM NADZIEJ, E LUBICIE steki Pittsburgh Rare 62. I e po zakupie musicie je

rozmraa.
Obiekty powracajce z Kosmosu silnie si nagrzewaj. Gdy ju wejd w atmosfer ziemsk,
powietrze nie ma wy starczajco duo czasu, aby usun im si z drogi, i ulega spraniu przed
obiektem, co prowadzi do wzrostu jego temperatury. Zgodnie z zasad opart na prakty ce ten
wzrost temperatury zaczy namy zauwaa powy ej prdkoci dwch machw (wanie dlatego
concorde mia krawdzie skrzy de zrobione z materiau odpornego na wy sok temperatur).
Gdy spadochroniarz Felix Baumgartner skoczy z wy sokoci 39 kilometrw, osign prdko
jednego macha na wy sokoci okoo 30 kilometrw. Wy starczy o to do podgrzania powietrza o kilka
stopni, ale jego temperatura wci by a poniej zera, nie miao to wic wikszego znaczenia.
W pocztkowej fazie lotu temperatura powietrza wy nosia okoo minus 40 stopni. Jest to taki
magiczny punkt na skali termometru, gdy nie potrzebujemy informacji o jednostce pomiaru
temperatury, poniewa warto ta jest taka sama w stopniach Celsjusza i Fahrenheita.
O ile mi wiadomo, py tanie o stek pojawio si najpierw na stronie 4chan i wy woao dug
dy skusj, ktra szy bko zamienia si w wy wody niedoinformowany ch fizy kw pomieszane
z homofobiczny mi komentarzami. Debata ta nie doprowadzia do adnej rozsdnej konkluzji.
Aby uzy ska lepsz odpowied, postanowiem przeprowadzi seri sy mulacji polegajcy ch
na upuszczaniu steku z rny ch wy sokoci. Stek wacy 0,2 kilograma ma rozmiar i ksztat krka
hokejowego, dlatego te wartoci wspczy nnika oporu steku zaczerpnem ze strony 74 ksiki
169
The Physics of Hockey, ktrej autor Alain Hach sam wy kona wiele pomiarw w laboratorium.
Stek nie jest krkiem hokejowy m, ale dokadne okrelenie wspczy nnika oporu nie miao
zasadniczego wpy wu na kocowy wy nik oblicze.
Odpowied na tego ty pu py tania wy maga czsto analizowania niezwy ky ch obiektw
w ekstremalny ch warunkach, dlatego te odpowiednie badania naukowe mona znale
w wojskowy ch opracowaniach z czasw zimnej wojny. (Najwy raniej rzd USA przeznacza
mas pienidzy na wszy stko, co miao nawet luny zwizek z badaniami nad broni). Aby mie
jakiekolwiek pojcie o ty m, w jakim stopniu powietrze podgrzaoby stek, skorzy staem z publikacji
doty czcy ch rozgrzewania si nosw rakiet ICBM podczas wchodzenia w atmosfer ziemsk.
Najbardziej pomocne okazay si dwie z nich: Predictions of Aerodynamic Heating on Tactical
Missile Domes i Calculation of Reentry-Vehicle Temperature History.
W kocu musiaem dokadnie okreli, jak szy bko ciepo rozchodzi si wewntrz steku.
Zaczem od przegldania publikacji o przemy sowej produkcji y wnoci, w ktry ch
przeprowadzano sy mulacje przepy wu ciepa przez rozmaite kawaki misa. Po pewny m czasie
zorientowaem si, e istnieje o wiele prostszy sposb, aby dowiedzie si, jakie kombinacje
czasu i temperatury s potrzebne, aby skutecznie podgrza rne warstwy steku: trzeba to
sprawdzi w ksice kucharskiej.
Wspaniaa ksika Jeffa Pottera Cooking for Geeks stanowi wietne wprowadzenie do nauki
o przy rzdzaniu misa i wy jania, jaki wpy w na stek maj rne temperatury podgrzewania
oraz dlaczego tak si dzieje. Pomocna by a take wy dana przez Cooks Illustrated The Science of
Good Cooking.
Po zebraniu ty ch wszy stkich informacji okazao si, e stek przy pieszaby z du prdkoci do
wy sokoci okoo 3050 kilometrw nad ziemi; pniej powietrze by oby ju na ty le gste, e
zaczby zwalnia swj lot. Prdko spadajcego steku zmniejszaaby si stopniowo w miar
zwikszania si gstoci powietrza. Niewane, jak prdko by si porusza, wchodzc w nisze
warstwy atmosfery, poniewa i tak szy bko zwolniby do prdkoci granicznej. Niezalenie od
wy sokoci, z jakiej upuciliby my stek, pokonanie ostatnich 25 kilometrw do powierzchni ziemi
zajoby mu od szeciu do siedmiu minut.
Na znaczny m odcinku ty ch ostatnich 25 kilometrw powietrze ma temperatur poniej zera
co oznacza, e przez sze do siedmiu minut stek by by poddawany bezlitosny m, mrony m
podmuchom wiatru o sile huraganu. I nawet jeli podczas spadania zostaby najpierw usmaony,
to i tak po wy ldowaniu na ziemi prawdopodobnie trzeba by go by o rozmrozi.
Kiedy stek w kocu uderzy by w ziemi, leciaby z prdkoci graniczn okoo 30 metrw na
sekund. eby mie pojcie, jakie by y by tego konsekwencje, wy obramy sobie stek rzucony
o ziemi przez miotacza z baseballowej Major League. Nawet czciowo zamroony stek
170
naty chmiast rozpadby si na kawaki. Gdy by jednak wy ldowa w wodzie, bocie albo na stercie
lici, to pewnie nic by mu si nie stao 63.
W odrnieniu od Feliksa, stek upuszczony z wy sokoci 39 kilometrw prawdopodobnie nie
przekroczy by bariery dwiku. Nie by by take znaczco podgrzany. To ma sens przecie
kombinezon Feliksa nie by spalony po ldowaniu.

Steki prawdopodobnie wy trzy may by przejcie przez barier dwiku. Oprcz Feliksa wicej
na ten temat mogliby powiedzie rwnie piloci, ktrzy przey li katapultowanie przy
ponaddwikowy ch prdkociach. Aby przekroczy barier dwiku, stek musiaby by
upuszczony z wy sokoci 50 kilometrw. Ale to wci za mao, aby go usmay .
Trzeba wznie si jeszcze wy ej.
Stek upuszczony z wy sokoci 70 kilometrw bdzie spada wy starczajco szy bko, aby przez
krtki czas by poddany m dziaaniu powietrza o temperaturze 175C. Niestety, ten podmuch
rzadkiego powietrza trwaby ty lko minut i kady, kto ma jakiekolwiek pojcie o gotowaniu, wie,
e stek umieszczony na tak krtko w piekarniku nagrzany m do 175C nie zostanie usmaony.
Jeli wzniesiemy si na wy soko 100 kilometrw czy li formalnie rzecz biorc, do granicy
Kosmosu sy tuacja bdzie wy glda niewiele lepiej. Przez ptorej minuty stek bdzie si
porusza z prdkoci ponad dwch machw i jego powierzchnia prawdopodobnie zostanie
osmalona, ale zewntrzne ciepo zamieni si w lodowaty podmuch stratosfery zby t szy bko, aby
stek mg zosta usmaony.
171
 Przy naddwikowy ch i hiperdwikowy ch prdkociach wok steku powstaaby fala
uderzeniowa, chronica go przed coraz silniejszy mi wiatrami. Dokadna charaktery sty ka takiej
fali i ty m samy m mechanicznego nacisku na stek zaleaaby od tego, jak przy takich
prdkociach obracaby si w powietrzu surowy kawa misa o masie 0,2 kilograma. W dostpnej
mi literaturze nie znalazem odpowiedzi na to py tanie.
Na potrzeby naszej sy mulacji zaoy em, e przy niszy ch prdkociach wiry powietrza
obracay by stek wok osi, podczas gdy przy prdkociach hiperdwikowy ch przy jby on mao
stabilny, elipsoidalny ksztat. Jest to jednak ty lko moje przy puszczenie. Jeli ktokolwiek umieci stek
w tunelu z wiatrem o hiperdwikowej prdkoci, aby uzy ska bardziej konkretne dane, prosz
przesa mi nagrania.
Po zrzuceniu steku z wy sokoci 250 kilometrw zaczy na si robi gorco; to ju, jakkolwiek by
patrze, niska orbita okooziemska. Jednak upuszczony z martwego punktu stek nie bdzie spada tak
szy bko jak poruszajcy si obiekt, ktry opuszczaby orbit okooziemsk. Nasz stek osignby
maksy maln prdko szeciu machw, a jego powierzchnia mogaby nawet zosta przy jemnie
podsmaona. Niestety, jego wntrze wci pozostawaoby surowe. Chy ba e zaczby wirowa
z t prdkoci i wwczas rozerwaby si na kawaki.
Przy upadku z wikszy ch wy sokoci ciepo zaczy na mie naprawd istotne znaczenie. Fala
uderzeniowa przed stekiem osignaby temperatur ty sicy stopni (zarwno w skali Fahrenheita,
jak i Celsjusza). Z tak wy sok temperatur jest nastpujcy kopot: spowodowaaby ona cakowite
spalenie si powierzchni steku, czy li prakty czne zwglenie.

Zwglenie misa to naturalne nastpstwo wrzucenia go do ognia. Przy hiperdwikowy ch

prdkociach mieliby my jednak kopot, poniewa zwglona, zewntrzna warstwa misa nie

172
by aby do zwarta i wiatr rozerwaby j na kawaki, odsaniajc kolejn warstw, ktra rwnie
ulegaby zwgleniu. (Przy odpowiednio wy sokiej temperaturze podmuch powietrza po prostu
zerwaby powierzchni steku i ugotowa j prniowo. W materiaach doty czcy ch rakiet ICBM
nazy wa si to ablacj).
Stek upuszczony nawet z tak duej wy sokoci wci nie przeby waby wy starczajco dugo
w temperaturze umoliwiajcej jego cakowite usmaenie 64. Mogliby my prbowa coraz
wikszy ch prdkoci i wy dua czas ekspozy cji steku, rzucajc go pod ktem z orbity
okooziemskiej.
Gdy by temperatura by a wy starczajco wy soka, a czas przy smaania wy starczajco dugi,
stek ulegaby stopniowej dezintegracji w miar jak jego zewntrzne warstwy zwglay by si
i odpaday. Nawet gdy by wiksza cz naszego kawaka misa spada na ziemi, jego wntrze
wci by oby surowe.
Dlatego te powinnimy upuci stek nad Pittsburghiem.
Jak mwi prawdopodobnie apokry ficzna anegdota, hutnicy z Pittsburgha zwy kli ka steki na
wy polerowanej paszczy nie metalu wy jedajcego z odlewni. Przy smaali w ten sposb ich
zewntrzn powierzchni, a wntrze pozostawiali surowe. Std prawdopodobnie pochodzi nazwa
Pittsburgh Rare.
Zrzucie wic swj stek z rakiety suborbitalnej, wy lijcie po niego ekip, a potem
wy szczotkujcie go, odetnijcie wszy stkie zwglone fragmenty i wgry cie si w niego.
Ty lko uwaajcie na salmonell. I na wirusy z Andromedy.

173
 Krek hokejowy

Jak mocno trzeba by uderzy krek hokejowy, eby trafiony nim

bramkarz wpad w siatk bramki?
TOM

W RZECZYWISTOCI NIC PODOBNEGO NIE MOE SI ZDARZY.

I nie chodzi o to, e uderzenie w krek nie jest wy starczajco mocne. W tej ksice nie
przejmujemy si takimi ograniczeniami. Zawodnicy nie s w stanie uderzy krka kijem
hokejowy m z prdkoci wiksz ni 50 metrw na sekund, ale my moemy przy j, e
prdko nadaj mu hokejowe roboty, sanki o napdzie elektry czny m lub hiperdwikowe dziao
na lekki gaz.
Jednak prawdziwy problem polega na ty m, e zawodnicy s znacznie cisi ni krki
hokejowe. Bramkarz w peny m ry nsztunku way okoo 600 razy wicej ni krek. Nawet
najszy bciej uderzony krek ma mniejszy pd ni dziesiciolatek jadcy na y wach z prdkoci
1,5 kilometra na godzin.
Hokeici potrafi take bardzo mocno zaprze si y wami o ld. Droga hamowania y wiarza
jadcego z maksy maln prdkoci wy nosi kilka metrw, co oznacza, e sia, jak dziaa on na
ld, jest znaczna. (Z tego wy nika, e jeli zaczliby my powoli obraca lodowisko, to mona by
je przechy li nawet o 50 stopni, zanim wszy scy gracze zsunliby si na d).
Postaraem si oszacowa prdkoci zderze krkw z hokeistami na podstawie filmw
o hokeju i wskazwek samy ch graczy. Obliczy em, e wacy 165 gramw krek musiaby si
porusza z prdkoci od dwch do omiu machw, aby wepchn bramkarza w siatk bramki
szy bciej, jeeli bramkarz by by przy gotowany na uderzenie, wolniej, gdy by krek trafi
w niego pod ktem. Nadanie obiektowi prdkoci omiu machw nie przedstawia samo w sobie
174
wikszej trudnoci. Jedn z lepszy ch metod jest wspomniane wczeniej hiperdwikowe dziao
gazowe, ktre dziaa w istocie na tej samej zasadzie co wiatrwka 65.
Niestety, poruszajcy si z tak prdkoci krek hokejowy napotkaby wiele problemw,
poczwszy od tego, e powietrze znajdujce si przed nim by oby ciskane i bardzo szy bko by si
nagrzewao. Krek nie przemieszczaby si wprawdzie na ty le szy bko, eby zjonizowa
powietrze i pozostawi za sob jarzcy si lad jak meteor, ale jego powierzchnia mogaby (po
wy starczajco dugim locie) ulec stopieniu i zwgleniu. Opr powietrza bardzo szy bko
wy hamowaby krek opuszczajcy wy rzutni z prdkoci omiu machw. W chwili dotarcia do
celu leciaby on ju znacznie wolniej. Jednak nawet krek leccy z prdkoci omiu machw
prawdopodobnie nie przebiby ciaa bramkarza. W momencie uderzenia rozerwaby si na
kawaki z si duej petardy lub maej laski dy namitu.
Zao si, e gdy czy talicie po raz pierwszy to py tanie, tak jak ja wy obraziliby cie sobie
krek przebijajcy ciao na wy lot podobnie wy glda to w komiksach. Dzieje si tak, poniewa
intuicja nie podpowiada nam dokadnie, jak zachowuj si rne materiay przy duy ch
prdkociach. Bardziej precy zy jny obraz sy tuacji daje nastpujcy przy kad: wy obramy sobie,
e rzucamy dojrzay m pomidorem w tort najmocniej, jak potrafimy.
Wy gldaoby to mniej wicej tak:

175
176
 Zwyke przezibienie

Czy gdyby wszyscy mieszkacy Ziemi przez kilka tygodni nie

kontaktowali si ze sob, zwyke przezibienie zniknoby
z powierzchni naszej planety?
SARAH EWART

177
A CZY TA GRA JEST WARTA WIECZKI?
Zwy ke przezibienie powodowane jest przez wiele rny ch wirusw, ale gwny m
winowajc s rinowirusy 66. Atakuj one komrki nosa i garda, a potem wy korzy stuj je do
wy twarzania kolejny ch wirusw. Po kilku dniach ukad odpornociowy wy kry wa je i niszczy 67,
a my w ty m czasie zdamy zarazi rednio jedn osob 68. Po zwalczeniu infekcji jestemy na
wiele lat uodpornieni na ten konkretny szczep wirusa.
Gdy by Sarah poddaa nas wszy stkich kwarantannie, wirusy przezibienia, ktry ch jestemy
nosicielami, nie mogy by znale kolejny ch gospodarzy. Czy nasze ukady odpornociowe
zniszczy y by kad kopi wirusa?
Zanim odpowiem na to py tanie, zastanwmy si nad prakty czny mi konsekwencjami takiej
kwarantanny. czna warto rocznej wiatowej produkcji wy nosi okoo 80 bilionw dolarw, co
oznacza, e ustanie wszelkiej akty wnoci zawodowej na kilka ty godni mogoby kosztowa nas
wiele bilionw dolarw. Wstrzs gospodarczy spowodowany tak oglnowiatow przerw
w pracy mgby z atwoci doprowadzi do globalnego kry zy su.

Cakowite wiatowe rezerwy y wnoci s prawdopodobnie wy starczajco due, aby zapewni

nam poy wienie na cztery czy pi ty godni kwarantanny, ale y wno musiaaby by
rozdzielona wczeniej. Prawd mwic, nie mam pojcia, co zrobiby m z 20-dniowy m zapasem
ziarna gdzie na rodku pola.
178
 Przy okazji dy skusji o oglnowiatowej kwarantannie nasuwa si kolejne py tanie: jak bardzo
musieliby my by fakty cznie od siebie oddaleni? wiat jest duy [potrzebne rdo] , ale mieszka
na nim mnstwo ludzi[potrzebne rdo] . Gdy by my podzielili ca powierzchni Ziemi na rwne
kawaki, kady z nas miaby dla siebie nieco ponad dwa hektary, najblisza osoba za
znajdowaaby si 77 metrw od nas.

Te 77 metrw stanowi prawdopodobnie wy starczajco duy dy stans, aby zapobiec

rozprzestrzenianiu si rinowirusw, miaoby to jednak swoje konsekwencje. Dua cz naszej
planety nie jest przy jemny m miejscem na kilkuty godniowe wakacje. Wielu z nas utknoby na
Saharze 69 albo w gbi Antarkty dy 70.
Bardziej prakty czny m cho niekoniecznie taszy m rozwizaniem by oby rozdanie
wszy stkim kombinezonw zabezpieczajcy ch przed czy nnikami biologiczny mi. Dziki temu
mogliby my spacerowa i kontaktowa si ze sob, a nawet pozwala sobie na prowadzenie
179
niektry ch rodzajw normalnej dziaalnoci gospodarczej.

Odmy jednak na bok stron prakty czn takiego rozwizania i zadajmy Sarah nastpujce
py tanie: Czy to by zadziaao?.
Aby znale na nie odpowied, zwrciem si do profesora Iana M. Mackay a, specjalisty
w zakresie wirusologii z Australijskiego Centrum Badania Chorb Zakany ch (Australian
Infectious Diseases Research Centre) na uniwersy tecie w Queensland 71. Dr Mackay uzna, e
z czy sto biologicznego punktu widzenia taki pomy s jest do pewnego stopnia rozsdny. Stwierdzi,
e rinowirusy oraz inne wirusy RNA atakujce ukad oddechowy s cakowicie eliminowane
z naszego organizmu przez ukad odpornociowy i po zwalczeniu infekcji znikaj bez ladu. Co
wicej, rinowirusy nie przenosz si z ludzi na zwierzta i na odwrt, co oznacza, e inne gatunki
nie przechowaj w sobie naszy ch przezibie. Rinowirusy wy mieraj, jeli brakuje ludzi, midzy
ktry mi mogy by si przenosi.
Obserwowalimy ju takie wy mieranie wirusw w izolowany ch populacjach ludzkich.
Odlege wy spy St Kilda, pooone na pnocny zachd od Szkocji, przez setki lat zamieszkiwao
okoo 100 osb. Do wy sp ty ch przy bijao ty lko kilka statkw rocznie, a mieszkacy cierpieli na
niezwy k chorob, zwan cnatan-na-gall lub okrtowy m kaszlem. Przez kilka wiekw
nawiedzaa ona wy spy za kady m razem, gdy do ich brzegw przy bija jaki statek. Dokadna
przy czy na ty ch epidemii jest nieznana 72, ale za wiele z nich prawdopodobnie odpowiaday
rinowirusy. Kady m kolejny m statkiem przy py wa nowy szczep wirusa, ktry rozprzestrzenia
si po wy spach, zaraajc prakty cznie kadego. Po kilku ty godniach wszy scy mieszkacy

180
naby wali na niego odporno, a wirus wy miera, bo nie mia si dokd przenie.
W ten sam sposb prawdopodobnie pozby liby my si wirusw w kadej maej i odizolowanej
populacji na przy kad w grupie rozbitkw ze statku.

Gdy by wszy scy mieszkacy Ziemi zostali od siebie odizolowani, scenariusz z wy sp St Kilda
powtrzy by si w skali globalnej. Po upy wie ty godnia lub dwch nasze przezibienia
rozwiny by si tak jak zwy kle, a zdrowe ukady odpornociowe miay by mnstwo czasu, aby
zwalczy wirusy.

181
 Niestety, jest pewien haczy k, ktry niweczy cay plan: nie wszy scy mamy zdrowe ukady
odpornociowe.
U wikszoci ludzi rinowirusy zostay by usunite z organizmu w cigu mniej wicej 10 dni.
Zupenie inaczej wy gldaaby sy tuacja u osb z osabiony m ukadem odpornociowy m.
W przy padku pacjentw po przeszczepie, ktry ch ukady odpornociowe s sztucznie
wspomagane, zwy ke infekcje w ty m take te spowodowane przez rinowirusy mog trwa
ty godniami, miesicami, a nawet latami. Te niewielkie grupy ludzi z osabion odpornoci
by y by bezpieczny mi przy staniami dla rinowirusw. Szansa na ich cakowite wy eliminowanie
182
jest niewielka; wy starczy oby, eby przetrway w organizmach zaledwie kilku osb, a ponownie
opanoway by cay wiat.
Plan Sarah prawdopodobnie doprowadziby do upadku cy wilizacji czowieka, ale wcale nie
wy eliminowaby rinowirusw 73. Miaoby to jednak swoje plusy !
Przezibienia nie s przy jemne, ale ich brak mgby by jeszcze gorszy. W ksice A Planet of
Viruses Carl Zimmer twierdzi, e dzieci, ktre nie by y nigdy naraone na kontakt z rinowirusami,
maj wicej zaburze odpornoci ni doroli. Moliwe wic, e agodne infekcje doskonal
i reguluj nasze sy stemy odpornociowe.
Z drugiej jednak strony przezibienia naprawd potrafi czowieka wkurzy . Nie do, e s
nieprzy jemne, to jeszcze wedug niektry ch bada infekcje spowodowane przez wirusy osabiaj
rwnie bezporednio nasze ukady odpornociowe i w efekcie mog prowadzi do dalszy ch
infekcji.
Oglnie rzecz biorc, nie chciaby m stercze na rodku pusty ni przez pi ty godni ty lko po to,
eby na zawsze pozby si przezibie. Jeli jednak kiedy kolwiek wy naleziona zostanie
szczepionka przeciwko rinowirusom, bd pierwszy w kolejce.

183
 Szklanka w poowie pusta

Co by si zdarzyo, gdyby szklanka wody nieoczekiwanie staa si

dosownie w poowie pusta?
VITTORIO IACOVELLA

W TAKIM PRZYPADKU TO PESYMISTA PRAWDOPODOBNIE

MIABY racj, skoro przewidzia, czy m si to skoczy, a nie opty mista.
Gdy mwimy : szklanka w poowie pusta, mamy zwy kle na my li szklank zawierajc
rwn ilo wody i powietrza.

Jak to zwy kle by wa, opty mista widzi szklank w poowie pen, podczas gdy dla pesy misty jest
ona w poowie pusta. Te odmienne podejcia do problemu stay si poy wk dla powstania
zy liona rnego rodzaju artw na przy kad mwicy ch o ty m, e iny nier widzi szklank dwa
184
razy za du, a surrealista y raf jedzc krawat itp.
Co by si jednak stao, gdy by poowa szklanki rzeczywicie by a pusta, czy li znajdowaaby si
tam prnia 74? Z pewnoci dugo by si tam nie utrzy maa. Co dokadnie by si stao, zaley od
kluczowego py tania, ktrego zwy kle nikt nie zadaje: ktra poowa szklanki jest waciwie pusta?
Wy obramy sobie trzy rne szklanki w poowie puste i zobaczmy, co bdzie si z nimi dziao,
mikrosekunda po mikrosekundzie.
Porodku stoi szklanka wy peniona powietrzem i wod. Po jej prawej stronie mamy szklank,
w ktrej powietrze zastpiono prni. Szklanka po lewej jest w poowie wy peniona wod,
a w poowie prni, lecz pusta jest jej dolna poowa.

Wy obramy sobie teraz, e prnia pojawia si w czasie t = 0.

Przez pierwszy ch kilka mikrosekund nic si nie dzieje. Przez ten czas nawet czsteczki
powietrza s prawie nieruchome.

185
 Czsteczki powietrza podry guj przewanie z prdkoci kilkuset metrw na sekund, jednak
w kadej chwili jedne poruszaj si szy bciej od inny ch. Najszy bsze osigaj prdko ponad
ty sica metrw na sekund. To wanie one wpadaj do prni w szklance po prawej stronie.
Prnia w szklance po lewej ograniczona jest ze wszy stkich stron, wic czsteczki powietrza nie
mog si tam atwo dosta. Woda, jako ciecz, nie rozpra si tak jak powietrze, aby wy peni
prni. W obu szklankach zaczy na si jednak powoli gotowa, a do prni wy dziela si przy ty m
para wodna.

Podczas gdy woda w szklankach z prni stopniowo si wy gotowuje, w szklance z prawej

186
strony powietrze zaczy na blokowa zachodzenie tego procesu. Szklanka z lewej w dalszy m cigu
wy penia si rzadk mgiek wodn.

Po upy wie kilkuset mikrosekund powietrze wpadajce do szklanki po prawej cakowicie

wy penia prni i naciska na powierzchni wody, co wy wouje w cieczy fal cinieniow. Boki
szklanki nieznacznie si odksztacaj, ale wy trzy muj cinienie i nie pkaj. Fala uderzeniowa
rozchodzi si w wodzie i powraca ku grze, w kierunku powietrza, gdzie docza do powstay ch ju
tam turbulencji.

Razem z pozostay mi turbulencjami fala ta tworzy now fal uderzeniow, ktra po upy wie
187
okoo milisekundy dociera do pozostay ch szklanek. Pod jej wpy wem szko i woda lekko si
uginaj. Po upy wie kolejny ch kilku milisekund fala dociera do ludzkich uszu w postaci gonego
wy buchu.

Mniej wicej w ty m momencie szklanka po lewej zaczy na w widoczny sposb unosi si

w gr. Cinienie powietrza stara si sprasowa ze sob szko z dna szklanki oraz wod za pomoc
siy sscej. Prnia w szklance po prawej nie utrzy ma si wy starczajco dugo, aby ssanie
unioso szklank. Natomiast w szklance po lewej powietrze nie moe przedosta si do prni,
dlatego te szko z dna szklanki oraz woda zaczy naj si do siebie przy blia.

Niewielka ilo pary wodnej przedostaje si do prni z gotujcej si wody. W miar

188
zmniejszania si przestrzeni pomidzy wod a dnem szklanki gromadzca si w niej para wodna
powoli zwiksza nacisk na powierzchni wody. Prowadzi to w kocu do zmniejszenia
intensy wnoci gotowania si wody ; w podobny sposb zadziaaoby wy sze cinienie powietrza.

W ty m momencie szko z dna szklanki i woda zbliaj si ju jednak do siebie zby t szy bko, aby
zwikszajca si ilo pary wodnej miaa jakiekolwiek znaczenie. Po upy wie niecay ch 10
milisekund pdz ku sobie z prdkoci kilku metrw na sekund. Bez rozdzielajcej je poduszki
powietrznej a jedy nie z resztkami pary wodnej woda uderzy w dno szklanki jak mot.
Woda jest niemal zupenie nieciliwa i dlatego uderzenie nie rozkada si w czasie, ty lko
objawia w postaci pojedy nczego nagego wstrzsu. Sia dziaajca w dany m momencie na szko
jest tak ogromna, e powoduje jego rozbicie.

189
 Taki sam efekt mota wodnego (odpowiadajcy rwnie za grzmoty , ktre rozlegaj si
czasem w starej instalacji wodno-kanalizacy jnej, gdy odkrcamy kran) wy stpuje w dobrze
znanej z imprez sztuczce, polegajcej na uderzaniu w butelk od gry w celu oderwania jej
denka.
Gdy uderzamy w butelk, popy chamy j gwatownie ku doowi. Znajdujca si w rodku
ciecz podobnie jak w naszy m dowiadczeniu nie od razu reaguje na zasy sanie (cinienie
powietrza) i w butelce na moment pojawia si wolna przestrze. Jest ona niewielka ma zaledwie
uamek centy metra szerokoci ale powstajcy przy jej zmniejszaniu si wstrzs rozbija dno
butelki.
W naszy m przy padku powstajce siy by y by wy starczajco due, aby rozbi nawet
najmocniejsz szklank.

190
 Dno szklanki zostaje wy pchnite przez wod i z hukiem uderza w st. Woda i szko rozpry skuj
si na wszy stkie strony. W ty m czasie oderwana grna cz szklanki nadal si unosi.

Po upy wie p sekundy obserwatorzy dowiadczenia sy sz trzask, wzdry gaj si,

mimowolnie podnosz gowy i obserwuj wznoszc si szklank.

191
 Szklanka ma wy starczajco du prdko, aby po uderzeniu w sufit rozpa si na kawaki
ktre wy trac pd i spadn na st.

Wniosek: jeeli opty mista mwi, e szklanka jest w poowie pena, a pesy mista, e jest
w poowie pusta, fizy k robi unik.

192
193
 Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 5

Czy zagraajce nam globalne ocieplenie i ochodzenie klimatu

spowodowane wybuchami superwulkanw nie mogyby si wzajemnie
zrwnoway?
Florian Seidl-Schulz

194
Z jak prdkoci musielibymy biec, eby przeci nas na p na
wysokoci ppka drut do krojenia sera?
Jon Merrill

195
 Astronomowie z Kosmosu

Zamy, e na najbliszej nadajcej si do zamieszkania planecie

pozasonecznej istnieje ycie, a jej mieszkacy s rwnie
zaawansowani technologicznie jak ludzie co by zobaczyli, gdyby
w tej wanie chwili patrzyli na nasz gwiazd?
CHUCK H

Sprbujmy udzieli na to py tanie jak najbardziej wy czerpujcej odpowiedzi. Na pocztek

196
Transmisje radiowe
Film Kontakt spopulary zowa wizerunek obcy ch suchajcy ch naszy ch audy cji, nadawany ch
przez rne media. Jest jednak pewien problem: Wszechwiat ma naprawd wielkie rozmiary.
Mona oczy wicie rozpatry wa fizy czne aspekty midzy gwiezdnego tumienia fal
radiowy ch 75, ale istot problemu cakiem dobrze oddaje jego analiza ekonomiczna: jeli nasz
sy gna telewizy jny dociera do inny ch gwiazd, tracimy pienidze. Zasilanie nadajnika jest
kosztowne, a istoty pozaziemskie nie kupuj produktw reklamodawcw, z ktry ch y j nasze
stacje telewizy jne.
Peen obraz sy tuacji jest bardziej skomplikowany, lecz cao mona podsumowa
stwierdzeniem, e w miar rozwoju naszej techniki coraz mniej sy gnaw radiowy ch bdzie
przedostawa si w przestrze kosmiczn. Likwidujemy obecnie ogromne anteny przekanikowe
i przestawiamy si na kable, wiatowody oraz precy zy jnie ukierunkowane wiee sieci
komrkowy ch.
Nasze sy gnay telewizy jne rzeczy wicie by y przez pewien czas moliwe do wy kry cia, cho
wy magao to wielkich stara; jednak ta epoka ju si koczy. Nawet u schy ku XX wieku, gdy
telewizja i radio dziaay pen par, sy gnay te prawdopodobnie zanikay niewy kry te ju po kilku
latach wietlny ch. Doty chczas odkry te i potencjalnie nadajce si do zamieszkania planety
pozasoneczne s od nas odlege o dziesitki lat wietlny ch, wic raczej nikt tam nie powtarza
naszy ch sloganw reklamowy ch 76.
Transmisje telewizy jne i radiowe nie by y jednak rdem najsilniejszy ch sy gnaw.
Przy mieway je wizki radarw wczesnego ostrzegania. Radary wczesnego ostrzegania
produkty zimnej wojny lokowane by y w stacjach naziemny ch w rejonie Arkty ki oraz na
latajcy ch tam samolotach. Stacje te przez ca dob przeczesy way atmosfer potny mi
wizkami radarowy mi, ktre czsto odbijay si od jonosfery, a ludzie ledzili echa ruchw
wroga 77.
Emitowane z radarw sy gnay uciekay w Kosmos i prawdopodobnie mogy by zosta
przechwy cone przez istoty zamieszkujce pobliskie planety pozasoneczne, o ile ktokolwiek by ich
tam nasuchiwa w czasie przechodzenia wizki przez te rejony. Ten sam postp techniczny, ktry
odesa do lamusa wiee telewizy jne, mia podobny wpy w na radary wczesnego ostrzegania.
Wspczesne sy stemy nadawcze tam, gdzie si ich jeszcze uy wa s o wiele cichsze
i w kocu zostan pewnie zastpione przez cakiem nowe technologie.

197
 Najsilniejszym sy gnaem radiowy m na Ziemi jest wizka teleskopu Arecibo. Jego ogromna
czasza znajduje si w Puerto Rico i moe dziaa jak nadajnik radaru, ktrego sy gnay odbijaj
si od nieodlegy ch celw, takich jak Merkury czy pas asteroid. Jest on w gruncie rzeczy latark,
ktr owietlamy planety, eby je lepiej widzie. (Pomy s jest istotnie tak szalony, jak si
198
wy daje). Jednak dziaa on ty lko od czasu do czasu wy sy a wtedy wsk wizk sy gnau. Jeeli
jaka planeta pozasoneczna znajdzie si w zasigu takiej wizki, a jej mieszkacy szczliwy m
trafem akurat wtedy skieruj swoj anten odbiorcz na nasz fragment nieba, wy chwy c
jedy nie krtki impuls radiowy, a potem zapadnie cisza 78. Wobec tego hipotety czni Obcy
obserwujcy Ziemi prawdopodobnie nie wy kry liby nas za pomoc anten radiowy ch.
Jednak jest jeszcze

wiato widzialne

I to ju brzmi bardziej obiecujco. Soce jest naprawd jasne [potrzebne rdo] , a jego wiato
rozwietla Ziemi [potrzebne rdo] . Cz tego wiata zwana wiatem popielaty m odbijana jest
z powrotem w przestrze kosmiczn. Inna jego cz przechodzi przez atmosfer, muska nasz
planet i leci dalej w kierunku gwiazd. Oba efekty wietlne mogy by by potencjalnie zauwaone
z planet pozasoneczny ch.
Nie powiedziay by one nic o mieszkacach Ziemi, ale po wy starczajco dugiej obserwacji
naszej planety mona by na podstawie wspczy nnika odbicia dowiedzie si cakiem sporo
o atmosferze ziemskiej. Prawdopodobnie daoby si na tej podstawie opisa cy kle hy drologiczne;
bogata w tlen atmosfera naszej planety sugerowaaby, e dzieje si tu co dziwnego.
Ostatecznie okazuje si, e najbardziej czy telny sy gna z naszej planety wcale nie musiaby
by dzieem czowieka. Mgby pochodzi od alg, ktre przez miliardy lat terraformoway
Ziemi, mody fikujc sy gnay wy sy ane przez nas w przestrze kosmiczn.

199
 Heeeej, spjrz na zegarek. Pora lecie dalej.

Oczy wicie zawsze mona wy sa mocniejszy sy gna. Sk w ty m, e aby odebra transmisj

radiow, trzeba by jej najpierw nasuchiwa.
Mogliby my zmusi mieszkacw inny ch planet, eby zwrcili na nas uwag. Za pomoc
silnikw jonowy ch, napdw nuklearny ch lub studni grawitacy jnej Soca mogliby my
prawdopodobnie wy sa poza nasz Ukad Soneczny sond kosmiczn, ktra za kilkadziesit
ty sicleci dotaraby do wy branej pobliskiej gwiazdy. Gdy by my jeszcze potrafili skonstruowa
200
ukad nawigacy jny, ktry przetrwaby tak podr (co nie by oby proste), mogliby my uda si
na kad zamieszkan planet. eby bezpiecznie na niej wy ldowa, musieliby my zmniejszy
prdko, co spowodowaoby wiksze zuy cie paliwa. Jednak przecie chodzio nam o to, eby nas
kto zauway , prawda?
Niewy kluczone, e gdy by jacy Obcy spojrzeli na nasz Ukad Soneczny, zobaczy liby co
takiego:

201
 Brak DNA

Moe zabrzmi to troch makabrycznie, ale gdyby czyje DNA nagle

znikno, jak dugo yaby taka osoba?
NINA CHAREST

GDYBYMY STRACILI SWOJE DNA, by liby my od razu o 150 gramw lejsi.

Utrata 150 gramw masy ciaa

Nie polecam tej metody. Istniej atwiejsze sposoby na utrat ty ch 150 gramw, na przy kad:

zdjcie koszuli,
wy sikanie si,
obcicie wosw,
oddanie krwi (ale po pobraniu 150 ml zagnijcie kolanko rurki i nie pozwlcie sobie utoczy
ani kropli wicej),
trzy manie w rku balonu o metrowej rednicy wy penionego helem,
odcicie sobie palcw.

Sto pidziesit gramw wagi moemy rwnie straci, jeli przemiecimy si z regionw
polarny ch do tropikw. Dzieje si tak z dwch powodw. Po pierwsze, Ziemia wy glda tak:

202
 Gdy stoimy na biegunie pnocny m, znajdujemy si o 20 kilometrw bliej rodka Ziemi, ni
gdy by my stali na rwniku, i dziaa na nas silniejsze przy ciganie. Co wicej, gdy stoimy na
rwniku, jestemy wy py chani na zewntrz przez si odrodkow 79.

203
 Nastpstwem ty ch dwch zjawisk jest to, e gdy podrujemy midzy rejonami polarny mi
a rwnikiem, moemy straci lub przy bra okoo p procent masy ciaa.
Powd, dla ktrego przy braku DNA koncentruj si na masie ciaa, jest nastpujcy : utrata
wagi na pierwszy rzut oka nie by aby dla nas zauwaalna. Prawdopodobnie co by my poczuli
niewielk, rwnomiern fal uderzeniow ale to wcale nie jest takie pewne.
Bez DNA podczas wstawania mogliby my poczu lekki skurcz mini. Kiedy stoimy, nasze
minie cay czas pracuj, aby utrzy ma nas w pozy cji pionowej. Uy wana przez nie sia nie
ulegaby zmianie, ale masa, na jak by dziaay czy li masa naszy ch koczy n ju tak.
Poniewa F = ma, rne czci naszego ciaa zaczy by delikatnie przy piesza. Potem
prawdopodobnie czuliby my si zupenie normalnie.
Jednak ty lko przez chwil.

Muchomor jadowity
Do tej pory nikt jeszcze nie utraci swojego DNA 80, trudno jest wic stwierdzi, jakie by y by
tego medy czne konsekwencje. Aby mie jakiekolwiek pojcie na temat tego, jak mogoby to
wy glda, zajmijmy si zatruciami wy woany mi przez grzy by.
Amanita bisporigera to gatunek grzy ba wy stpujcy we wschodniej czci Amery ki
Pnocnej. Wraz z inny mi pokrewny mi gatunkami wy stpujcy mi w Amery ce i w Europie
okrelany jest zwy czajow nazw muchomor jadowity.

204
 Muchomor jadowity jest may m, biay m, niewinnie wy gldajcy m grzy bem. Zawsze mi
mwiono, eby m nie jad grzy bw znaleziony ch w lesie. A wszy stko przez Amanita 81.
Po zjedzeniu muchomora jadowitego przez reszt dnia czuliby my si wietnie. W nocy lub
rankiem nastpnego dnia pojawiy by si objawy podobne do ty ch towarzy szcy ch cholerze
wy mioty, ble brzucha i ostra biegunka. Potem znowu nastpiaby poprawa. W ty m wanie
momencie zmiany w organizmie by y by ju prawdopodobnie nieodwracalne.
Grzy by z rodzaju Amanita zawieraj amatoksy n, ktra zwizuje si z enzy mem
odczy tujcy m informacje zapisane w DNA. Zaburza ona dziaanie enzy mu i skutecznie
wstrzy muje proces, dziki ktremu komrki wy konuj instrukcje zawarte w DNA.
Amatoksy na powoduje nieodwracalne zmiany we wszy stkich komrkach, do ktry ch dociera.
Poniewa wikszo ciaa czowieka skada si z komrek 82, jest to za wiadomo. mier
nastpuje zwy kle w wy niku niewy dolnoci wtroby lub nerek, poniewa s to pierwsze wraliwe
organy, w ktry ch toksy na si odkada. Czasami mona uratowa pacjenta przez stosowanie

205
intensy wnej terapii i przeszczep wtroby, ale znaczna cz osb umiera po zjedzeniu grzy bw
z rodzaju Amanita.
Straszn rzecz zwizan z zatruciem grzy bami tego rodzaju jest faza wzgldnego uspokojenia
w ktrej wy daje nam si, e czujemy si wietnie (lub coraz lepiej), cho w ty m czasie nasze
komrki doznaj nieodwracalny ch i miertelny ch uszkodze.
Takie s ty powe skutki uszkodzenia DNA, my za chcieliby my si dowiedzie, jak
wy gldaoby to u kogo, kto utraci cae DNA. Jeszcze lepiej obrazuj t sy tuacj dwa inne
przy kady uszkodzenia DNA, spowodowane przez chemioterapi oraz promieniowanie.

Chemioterapia
Leki stosowane w chemioterapii dziaaj na lepo. Niektre s bardziej precy zy jne od inny ch,
ale wiele z nich po prostu zatrzy muje podzia wszy stkich komrek. W ten sposb niszczone s
gwnie komrki nowotworowe, poniewa w przeciwiestwie do wikszoci zwy ky ch komrek,
ktre dziel si ty lko od czasu do czasu, dziel si one bez przerwy.
Istniej jednak i takie komrki ludzkie, ktre po prostu dziel si bez przerwy. Te podlegajce
najszy bszemu podziaowi znajduj si w szpiku kostny m, fabry ce produkujcej krew.

Szpik kostny jest rwnie central ukadu odpornociowego czowieka. Bez niego organizm
ludzki traci zdolno wy twarzania biay ch ciaek krwi i nasz ukad odpornociowy przestaje
dziaa. Chemioterapia uszkadza go, co czy ni pacjentw chory ch na raka podatny mi na
przy padkowe infekcje 83.
W naszy m ciele istniej rwnie inne rodzaje szy bko dzielcy ch si komrek. Komrki torebek
206
wosa i wy cieajce jam brzucha dziel si bez przerwy, dlatego te chemioterapia moe
powodowa wy padanie wosw oraz mdoci.
Doksorubicy na, jeden z najczciej stosowany ch i najmocniejszy ch lekw w chemioterapii,
dziaa poprzez czenie ze sob przy padkowy ch segmentw DNA, ktre nastpnie ulegaj
spltaniu. Podobny efekt daje kapanie kropelkami kleju superglue na kbek przdzy ; DNA zostaje
zbite w bezuy teczn pltanin 84. Pocztkowe efekty uboczne stosowania doksorubicy ny,
wy stpujce w cigu kilku dni od podania leku, to mdoci, wy mioty i biegunka. Nie ma w ty m
nic dziwnego, poniewa lek ten zabija komrki w ukadzie pokarmowy m.
Utrata DNA spowodowaaby podobne obumieranie komrek i prawdopodobnie wy woaaby
zblione objawy.

Promieniowanie
Due dawki promieniowania gamma rwnie s bardzo szkodliwe, poniewa uszkadzaj nasze
DNA. W rzeczy wistoci choroba popromienna chy ba najbardziej przy pomina nastpstwa
zrealizowania si scenariusza Niny. Podobnie jak to si dzieje w chemioterapii, najbardziej
wraliwe na promieniowanie s komrki znajdujce si w szpiku kostny m, a w drugiej kolejnoci
te obecne w ukadzie pokarmowy m 85.
W chorobie popromiennej, tak jak w przy padku zatrucia grzy bami, wy stpuje faza wzgldnej
stabilizacji. Organizm wci funkcjonuje, ale nie nastpuje sy nteza nowy ch biaek i przestaje
dziaa ukad odpornociowy. W przy padku ostrej choroby popromiennej podstawow przy czy n
mierci jest zahamowanie funkcji ukadu odpornociowego. Organizm nie moe uzupenia liczby
biay ch krwinek, wic nie jest w stanie zwalcza infekcji, a zwy ka bakteria moe dokona w nim
prawdziwego spustoszenia.

Wynik kocowy
Utrata DNA najprawdopodobniej doprowadziaby do blw brzucha, mdoci, zawrotw gowy,
gwatownego osabienia ukadu odpornociowego i mierci w cigu dni lub godzin w wy niku
szy bko postpujcej infekcji sy stemowej lub niewy dolnoci wielu organw.

207
 Z drugiej strony caa ta sy tuacja miaaby przy najmniej jedn zalet. Gdy by my
kiedy kolwiek doy li dy stopijnej przy szoci, w ktrej orwellowskie rzdy gromadziy by nasze
informacje genety czne i wy korzy sty way je potem do ledzenia i kontrolowania ludzi

208
by liby my niewidzialni.

209
 Midzyplanetarna Cessna

Co by si stao, gdybymy sprbowali przelecie zwykym samolotem

nad innymi ciaami naszego Ukadu Sonecznego?
GLEN CHIACCHIERI

OTO NASZ SAMOLOT 86.

Musieliby my zastosowa silnik elektry czny, poniewa silniki spalinowe dziaaj ty lko
w bliskim ssiedztwie rolin zielony ch. W wiatach bez rolinnoci tlen nie utrzy muje si
210
w atmosferze, ty lko czy si z inny mi pierwiastkami, w wy niku czego powstaj na przy kad
dwutlenek wgla oraz rdza. Roliny odwracaj ten proces przez pobieranie ze zwizkw
chemiczny ch tlenu i pompowanie go do powietrza. Silniki, aby dziaa, potrzebuj tlenu
w powietrzu 87.
Oto nasz pilot.

Oto co by si stao, gdy by nasz samolot zosta wy puszczony nad powierzchni 32

najwikszy ch cia Ukadu Sonecznego.

211
212
 Wikszo z nich nie posiada atmosfery, wic samolot od razu spadby na ziemi. Gdy by
samolot zosta wy puszczony na wy sokoci kilometra lub mniejszej, w kilku przy padkach prdko
spadania by aby na ty le niewielka, e pilot zdoaby przey ale sy stem podtrzy my wania y cia
prawdopodobnie ju nie.
W Ukadzie Soneczny m znajduje si dziewi cia z atmosfer wy starczajco gst, aby
miao to dla nas jakie znaczenie: oczy wicie Ziemia, a take Mars, Wenus, cztery gazowe
olbrzy my, ksiy c Saturna (Ty tan) oraz Soce. Zobaczmy, co si stanie z naszy m samolotem,
kiedy znajdzie si w ich pobliu.
Soce. Tu wszy stko przebiegaoby dokadnie tak, jak si mona spodziewa. Gdy by samolot
zosta wy puszczony wy starczajco blisko Soca, aby znale si w jego atmosferze,
wy parowaby w czasie krtszy m ni jedna sekunda.
Mars. Aby si przekona, co staoby si z naszy m samolotem na Marsie, signijmy po X-
Plane. Jest to najbardziej zaawansowany sy mulator lotu na wiecie. Jego opracowanie trwao 20
lat i by o owocem obsesy jnej pracy zagorzay ch entuzjastw lotnictwa 88 oraz caej rzeszy
zwolennikw tego projektu. X-Plane sy muluje przepy w powietrza wok kadego elementu
leccego samolotu. To wartociowe narzdzie badawcze, poniewa dziki niemu mona
w precy zy jny sposb opracowy wa cakowicie nowe projekty samolotw i przewidy wa, jak
bd si zachowy wa w nowy m rodowisku.
Jeli zmienimy ustawienia sy mulatora, zmniejszajc grawitacj, gsto atmosfery oraz
promie planety, moemy sy mulowa lot samolotu na Marsie. X-Plane pokazuje, e lot na
Marsie by by trudny, ale nie niemoliwy. W NASA zdaj sobie z tego spraw i bior pod uwag
badanie tej planety za pomoc samolotu. Problemem jest rzadka atmosfera, w ktrej, aby
uzy ska si non, trzeba lecie szy bko. Aby wy startowa z Marsa, trzeba osign prdko
zblion do jednego macha. A gdy ju oderwiemy si od powierzchni planety, nasza bezwadno
bdzie tak dua, e trudno bdzie zmieni kurs kada prba skrtu spowoduje ty lko rotacj
samolotu, ktry nadal bdzie porusza si w ty m samy m kierunku. Twrca X-Planea porwnuje
pilotowanie samolotu na Marsie do lotu ponaddwikowy m liniowcem oceaniczny m.
Nasza cessna 172 nie sprostaaby takiemu wy zwaniu. Wy puszczona na wy sokoci kilometra
nie osignaby wy starczajco duej prdkoci, aby wy j z lotu nurkowego, i przeoraaby
marsjask gleb z prdkoci 60 metrw na sekund (216 kilometrw na godzin). Cessna
wy puszczona na wy sokoci czterech czy piciu kilometrw leciaaby dostatecznie szy bko, eby
rozpdzona do poowy prdkoci dwiku moga przej do lotu lizgowego. Ldowania w takich
warunkach nikt by jednak nie przey .
Wenus. X-Plane nie jest niestety w stanie sy mulowa piekielny ch warunkw panujcy ch
w pobliu powierzchni tej planety. Obliczenia fizy czne daj nam jednak pewne wy obraenie, jak

213
mgby wy glda taki lot. A oto ich rezultat: nasz samolot z pocztku leciaby cakiem dobrze, ale
poniewa przez cay czas by pon, wkrtce przestaby lecie, a nastpnie przestaby by
samolotem.
Atmosfera Wenus ma gsto ponad 60 razy wiksz od ziemskiej i dlatego cessna
poruszajca si z prdkoci przecitnego biegacza uniosaby si w powietrze. Niestety,
temperatura jest tam tak wy soka, e stopiaby ow. Z samolotu po chwili zaczaby odpada
farba, rne jego elementy szy bko przestay by dziaa, a on sam rozpadby si pod wpy wem
stresu termicznego i agodnie opadby w kawakach na powierzchni planety.
O wiele lepszy m pomy sem by by lot ponad chmurami. Powierzchnia Wenus jest okropny m
miejscem, ale w grny ch warstwach jej atmosfery panuj warunki zaskakujco podobne do
ty ch na Ziemi. Na wy sokoci 55 kilometrw czowiek przey by bez maski tlenowej i skafandra
ochronnego. Powietrze ma tam temperatur pokojow, a cinienie jest podobne do panujcego
w grach na naszej planecie. Skafander ochronny by by nam jednak potrzebny do ochrony przed
kwasem siarkowy m 89.
Kwas nie jest niczy m przy jemny m, ale okazuje si, e obszar tu nad chmurami stanowi
wietne rodowisko dla samolotu pod warunkiem e metalowe elementy podatne na korozj nie
bd wy stawione na dziaanie kwasu siarkowego. Samolot musi te by zdolny do latania
w wiejcy ch nieustannie huraganowy ch wiatrach najwy szej, pitej kategorii, o czy m
zapomniaem wczeniej wspomnie.
Wenus to straszne miejsce.
Jowisz. Nasza cessna nie mogaby lata na Jowiszu; jest tam zby t dua grawitacja. Do
utrzy mania samolotu w locie na stay m poziomie potrzeba tam trzy razy wicej mocy ni na
Ziemi. Zaczliby my nasz lot w przy jazny ch warunkach, przy cinieniu o wartoci rwnej temu
na poziomie morza, nastpnie podczas przelotu przez pory wiste wiatry przy spieszy liby my do
prdkoci 275 metrw na sekund (990 kilometrw na godzin) i weszliby my w lot lizgowy,
schodzc coraz niej i niej przez warstwy lodu amoniakowego oraz wodnego, a wreszcie
zostaliby my zmiadeni razem z samolotem. Jowisz nie ma staej powierzchni, z ktr
mogliby my si zderzy ; w miar obniania si wy sokoci otoczenie samolotu przeszoby py nnie
z formy gazowej w ciek.
Saturn. Panuj tu troch przy jemniejsze warunki ni na Jowiszu. Sabsza zbliona w istocie
do ziemskiej grawitacja i troch gstsza (chocia wci rzadka) atmosfera sprawiy by, e
by liby my w stanie pokona nieco duszy dy stans, zanim ulegliby my zimny m lub silny m
wiatrom i skoczy liby my podobnie jak na Jowiszu.
Uran. Uran jest dziwn kul o jednolitej niebieskawej barwie. Wiej tam silne wiatry i jest
przeraliwie zimno. Dla naszej cessny by by to najbardziej przy jazny gazowy olbrzy m

214
i prawdopodobnie mogliby my tam sobie nieco duej polata. Biorc jednak pod uwag fakt, e
prawie nic tam nie ma, czemu waciwie mieliby my to robi?
Neptun. Jeli chcieliby my polata wok ktrego z lodowy ch olbrzy mw, polecaby m chy ba
raczej planet Neptun 90 ni Uran. Tam przy najmniej s jakie chmury, na ktre mogliby my
popatrze, zanim zamarzliby my na mier lub rozerway by nas turbulencje.
Tytan. Najlepsze zostawiem na koniec. Jeli chodzi o latanie, Ty tan mgby by nawet
lepszy m miejscem ni Ziemia. Jego atmosfera jest gsta, ale grawitacja niewielka, w wy niku
czego cinienie na powierzchni tej planety jest ty lko o 50 procent wy sze ni u nas, przy gstoci
powietrza cztery razy wikszej ni na Ziemi. Grawitacja Ty tana jest sabsza od ksiy cowej,
czy li lata si tam bez problemu. Nasza cessna mogaby si wzbi w powietrze, napdzana ty lko
si mini ng.
Ludzie na Ty tanie mogliby waciwie lata, uy wajc siy wasny ch mini. Czowiek na lotni
z atwoci mgby si unie w powietrze i szy bowa, wprawiajc si w ruch za pomoc
ogromny ch petw a wy startowa mgby za pomoc sztuczny ch skrzy de. Potrzebna do tego
moc by aby minimalna prawdopodobnie nie wy magaoby to wicej wy siku ni spacerowanie.
Minusem (zawsze jest jaki minus) by oby zimno. Temperatura na Ty tanie wy nosi minus
200C, co jest w przy blieniu rwne temperaturze py nnego azotu. Opierajc si na dany ch
doty czcy ch wy maga ogrzewania maego samolotu, oceniam, e w kabinie cessny na Ty tanie
temperatura spadaaby w tempie okoo dwch stopni na minut.
Baterie pomogy by nam duej utrzy ma ciepo, ale w kocu samolot wy zibiby si i rozbi.
Prbnik Huy gens, ktry wy ldowa na Ty tanie z prawie cakowicie wy czerpany mi bateriami,
zrobi fascy nujce zdjcia, zanim zamarz po kilku godzinach przeby wania na powierzchni tego
ksiy ca. Po wy ldowaniu zdoa przesa nam ty lko jedno zdjcie zreszt jedy ne, jakie
zrobiono na powierzchni ciaa niebieskiego pooonego dalej od Ziemi ni Mars. Gdy by my uy li
tam do latania sztuczny ch skrzy de, mogliby my si sta bohaterami historii Ikara w wersji
ty tanicznej nasze skrzy da by zamarzy i odpady, a my runliby my w d na pewn mier.
Jeli o mnie chodzi, nigdy nie traktowaem historii Ikara jako wiadectwa ogranicze
czowieka. By a to dla mnie opowie o ograniczeniach wosku jako spoiwa. Zimno na Ty tanie to
problem czy sto techniczny. Odpowiednio przy stosowana i wy posaona w rda ciepa cessna
172 by aby w stanie tam lata, a wic mogliby my lata i my.

215
216
 Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 6

Jaka jest cakowita warto odywcza (kalorie, tuszcz, witaminy,

mineray itp.) ciaa przecitnego czowieka?
Justin Risner

Jak temperatur powinna mie pia acuchowa (lub inne narzdzie

tnce), aby od razu przyegaa spowodowane przez siebie rany?
Sylvia Gallagher

217
218
 Yoda

Jak du Moc moe wygenerowa Yoda?

RYAN FINNIE

Oczy wicie NIE MAM ZAMIARU bra pod uwag prequeli Gwiezdnych wojen.
Najbardziej spektakularny pokaz moliwoci Yody mona zobaczy w ory ginalnej try logii,
gdy wy doby wa z bagien X-winga nalecego do Lukea. Jeli wzi pod uwag fizy czne
przemieszczanie obiektw, by to najwikszy wy datek energety czny Mocy w caej try logii.
Energia potrzebna do uniesienia przedmiotu na dan wy soko jest rwna iloczy nowi jego
masy, przy spieszenia grawitacy jnego oraz wy sokoci, na jak jest unoszony. Scena z X-wingiem
pozwoli nam okreli doln granic mocy szczy towej Yody.
Zacznijmy od masy statku kosmicznego Lukea. Nigdzie nie by a ona dokadnie podana, ale
znamy jego dugo 12,5 metra. My liwiec F-22 ma 19 metrw dugoci i way 19,7 tony.
Sprbujmy zastosowa odpowiedni skal, a uda nam si w przy blieniu oszacowa mas X-
winga: way pewnie niecae 5,6 tony.
219
 Nastpnie musimy zna prdko jego unoszenia. Okreliem j na podstawie sceny z filmu
pokazujcej wy nurzanie si X-winga z wody.

220
 Przednie podpory unosz si z wody mniej wicej przez 3,5 sekundy. Oszacowaem ich
dugo na 1,4 metra (na podstawie sceny z Nowej nadziei, w porwnaniu z wy miarami czonka
zaogi), co pozwolio mi okreli prdko podnoszenia X-winga jako 0,4 metra na sekund.
Trzeba by jeszcze zna przy spieszenie grawitacy jne na planecie Dagobah. Przy znaj, e tutaj
utknem, bo chocia fani science fiction s maniakami, to chy ba mao prawdopodobne, eby
stworzy li katalog drugorzdny ch parametrw geofizy czny ch wszy stkich planet pojawiajcy ch
si w Gwiezdnych wojnach, prawda?
Ot nie miaem racji. Nie doceniem, jak wida, spoecznoci fanw. Wedug jednego
z katalogw Wookieepedii przy spieszenie grawitacy jne przy powierzchni Dagobah wy nosi 0,9 g
(0,9 przy spieszenia ziemskiego). Jeli znamy t informacj, mas X-winga i prdko jego
unoszenia, moemy obliczy nasz moc szczy tow.

Jest ona wy starczajca, aby zasili kwarta ulic z domkami jednorodzinny mi. Odpowiada to
w przy blieniu 25 koniom mechaniczny m, czy li mocy silnika w smarcie z napdem
elektry czny m. Przy obecny ch cenach energii elektry cznej warto Yody wy nosiaby dwa
dolary na godzin.

Telekineza jest ty lko jedn z form Mocy. A co z by skawicami, ktry mi imperator razi Lukea?

221
Ich fizy czna natura nie jest do koca wy janiona, ale cewki Tesli, ktre wy twarzaj podobne
wy adowania, maj moc okoo 10 kilowatw, co oznacza, e imperator generuje moc zblion do
Yody. (Cewki Tesli wy twarzaj zwy kle serie krtkich by skw; gdy by imperator mg
utrzy my wa bez przerwy uk elektry czny, z jakim mamy do czy nienia w spawaniu ukowy m,
wwczas moc bez trudu mogaby by mierzona w megawatach).
A co z samy m Lukiem? Przeanalizowaem scen, w ktrej wy korzy stuje on rodzc si w nim
Moc do wy cignicia miecza wietlnego ze niegu. Precy zy jn warto trudno ustali, ale po
obejrzeniu tego fragmentu klatka po klatce oceniam jego moc szczy tow na jakie 400 watw.
Stanowi to uamek 19 kilowatw mocy Yody i Lukeowi udao si j podtrzy ma ty lko przez
uamek sekundy.
Wy daje si wic, e to Yoda jest najlepszy m rdem energii. Przy wiatowy m zuy ciu
energii elektry cznej, dochodzcy m do dwch terawatw, potrzebowaliby my 100 milionw
takich istot jak Yoda. Jeli wemiemy to wszy stko pod uwag, przestawienie si na zasilanie moc
Yody raczej nie ma sensu chocia by oby to z pewnoci zielone rdo energii.

222
 Pomijane stany

Ktry ze stanw jest w istocie najczciej pomijany podczas podry

lotniczych w USA?
JESSE RUDERMAN

KIEDY LUDZIE MWI POMIJANE STANY, zwy kle maj na my li due,

pooone na zachodzie USA, mao nowoczesne stany, nad ktry mi ty lko przelatujemy, gdy
podrujemy pomidzy Nowy m Jorkiem, Los Angeles i Chicago.
Nad ktry mi stanami faktycznie najczciej przelatujemy podczas podry po USA? Wiele
lotw odby wa si wzdu Wschodniego Wy brzea, atwo wic by oby stwierdzi, e czciej
latamy nad stanem Nowy Jork ni nad Wy oming.
Aby dowiedzie si, ktre stany s rzeczy wicie najczciej pomijane, zbadaem ponad 10
ty sicy tras lotniczy ch i ustaliem, nad ktry mi stanami jest ich najwicej.
O dziwo, stanem, nad ktry m przelatuje najwicej samolotw nie liczc miejsc startw
i ldowa jest

223
 Wirginia.
By em ty m o ty le zaskoczony, e wanie tam dorastaem i nigdy nie my laem o Wirginii
jako o pomijany m stanie. Co ciekawe, Wirginia ma kilka duy ch lotnisk; dwa z nich obsuguj
Dy stry kt Kolumbii (DCA/Reagan i IAD/Dulles). Oznacza to, e wikszoci lotw do Dy stry ktu
Kolumbii nie zaliczamy do lotw nad Wirgini, poniewa samoloty lduj w Wirginii.
A oto mapa stanw USA pokolorowany ch w zalenoci od dziennej liczby odby wajcy ch si
nad nimi lotw.

Tu za Wirgini na licie znajduj si takie stany, jak Mary land, Karolina Pnocna
224
i Pensy lwania. Codziennie nad gowami ich mieszkacw przelatuje znacznie wicej samolotw
ni w pozostay ch stanach.
Ale dlaczego akurat Wirginia?
Istnieje sporo przy czy n tego stanu rzeczy, lecz jedn z istotniejszy ch jest midzy narodowy
port lotniczy Hartsfield-Jackson w Atlancie. To najwiksze lotnisko wiata, jeli wzi pod uwag
ogln liczb pasaerw i lotw, ktra jest wiksza ni w portach lotniczy ch Tokio, Londy nu,
Pekinu, Chicago i Los Angeles. Jest to gwny wze lotniczy Delta Air Lines do niedawna
najwikszy ch linii lotniczy ch wiata a to oznacza, e pasaerowie podrujcy ty mi liniami
czsto korzy staj z tego lotniska.

Z powodu duej liczby lotw z Atlanty do pnocno-wschodniej czci USA 20 procent

225
wszy stkich lotw z tego miasta przebiega nad Wirgini, a 25 procent nad Karolin Pnocn, co
stanowi znaczcy wkad w ogln liczb lotw nad kady m z ty ch stanw.
Jednak to nie Atlanta jest rdem najwikszej liczby lotw nad Wirgini, ale zupenie inne
lotnisko, co by o dla mnie duy m zaskoczeniem.
Port lotniczy Toronto-Lester B. Pearson (YYZ) wydawa si mao prawdopodobnym
miejscem startw i ldowa samolotw latajcy ch nad Wirgini. Jednak to najwiksze lotnisko
Kanady jest rdem wikszej liczby lotw nad Wirgini ni nowojorskie lotniska JFK i LaGuardia
razem wzite.

Dominacja portu lotniczego w Toronto jest spowodowana midzy inny mi ty m, e posiada on

wiele bezporednich pocze na Karaiby i do Amery ki Poudniowej, ktry ch trasy przebiegaj
czciowo w przestrzeni powietrznej USA 91. Lotnisko w Toronto jest rwnie gwny m rdem
lotw nad Wirgini Zachodni, Pensy lwani i Nowy m Jorkiem.
Ponisza mapa pokazuje, ktry port lotniczy jest dla danego stanu rdem najwikszej liczby
przelotw nad jego tery torium.

226
Klasyfikacja pomijanych stanw w podrach lotniczych ze wzgldu
na wspczynnik lotw
Inna moliwa definicja pomijany ch stanw w podrach lotniczy ch jest oparta na stosunku
liczby lotw nad tery torium stanu do liczby lotw docelowy ch do niego. Wedug tego kry terium
pry m wiod w wikszoci po prostu te stany, ktre maj najmniejsz gsto zaludnienia. Jak
mona si by o spodziewa, w pierwszej dziesitce znalazy si Wy oming, Alaska, Montana,
Idaho i obie Dakoty.
Niespodziewanie jednak stanem o najwyszym wspczy nniku lotw nad do lotw do
okaza si Delaware. Po zgbieniu tematu okazao si, e powd jest bardzo prosty : stan
Delaware w ogle nie posiada lotnisk.
No, moe troch minem si z prawd. Delaware ma pewn liczb lotnisk, midzy inny mi
Dover Air Force Base (DOV) i New Castle Airport (ILG). To ostatnie jest jedy ny m, ktre mona
by uzna za lotnisko cy wilne, ale od 2008 roku i upadku Sky bus Airlines nie obsuguje ono
adny ch linii lotniczy ch 92.

227
Stany, nad ktrymi najrzadziej si lata
Stanem, nad ktry m najrzadziej si lata, s Hawaje, co jest zreszt cakiem uzasadnione. W jego
skad wchodz niewielkie wy spy pooone na rodku najwikszego oceanu wiata, wic bardzo
ciko jest w nie trafi.
Z 49 stanw nielecy ch na wy spach 93 najrzadziej pomijana w podrach lotniczy ch jest
Kalifornia. By em ty m faktem zaskoczony, poniewa jest ona duga oraz wska i wy dawao mi
si, e trasy wielu lotw transpacy ficzny ch bd nad ni przechodzi.
Odkd jednak samoloty ze zbiornikami wy peniony mi du iloci paliwa zostay uy te
w charakterze broni 11 wrzenia 2001 roku, Federalna Administracja Lotnictwa (FAA)
ograniczy a liczb takich lotw nad tery torium USA. Dlatego te wikszo osb musi podrowa
za granic lotami przesiadkowy mi, ktre korzy staj z kalifornijskich lotnisk.

Stany, pod ktrymi najczciej si lata

Na koniec poszukajmy odpowiedzi na troch dziwne py tanie: pod ktry m stanem odby wa si
najwicej lotw? Chodzi mi o loty, ktry ch trasy przebiegaj po drugiej stronie kuli ziemskiej,
dokadnie pod tery torium tego stanu.
Okazao si, e stanem ty m s Hawaje.
Moe si wy da dziwne, e zwy cizc w tej kategorii jest tak niewielki stan. Wy nika to z faktu,
e po drugiej stronie kuli ziemskiej dokadnie pod tery torium USA znajduje si Ocean Indy jski,
nad ktry m odby wa si bardzo niewiele lotw cy wilny ch. Z kolei Hawaje s pooone po
przeciwnej stronie globu ni Botswana, leca w rodkowej czci Afry ki Poudniowej.
W porwnaniu z inny mi konty nentami w Afry ce nie odby wa si wiele lotw, jest ich jednak
wy starczajco duo, eby zapewni Hawajom pierwsze miejsce.

Biedna Wirginia
Komu, kto tak jak ja dorasta w Wirginii, trudno jest zaakceptowa fakt, e jest to najczciej
pomijany stan w podrach lotniczy ch w USA. Gdy odwiedzam swj dom rodzinny, staram si
teraz pamita, eby przy najmniej co jaki czas popatrze w niebo i pomacha. Jeli kto z was
bdzie podrowa codzienny m lotem numer 104 linii Arik Air o 9.35 rano z Johannesburga
w Republice Poudniowej Afry ki do Lagos w Nigerii, niech nie zapomni spojrze w d
i powiedzie: Aloha!.

228
 Opadanie z uyciem helu

Co by si stao, gdybymy wyskoczyli z samolotu wyposaeni w dwa

zbiorniki z helem i nienadmuchany balon, a nastpnie opadajc,
stopniowo uwalnialibymy hel i napeniali nim balon? Jak dugo
musielibymy spada, eby balon zmniejszy nasz prdko na tyle,
abymy mogli bezpiecznie wyldowa?
COLIN ROWE

JAKKOLWIEK ZABAWNIE BY TO brzmiao, jest to w pewny m sensie moliwe.

Spadanie z duy ch wy sokoci jest niebezpieczne[ potrzebne rdo] . Balon mgby fakty cznie
uratowa nam y cie, chocia zwy ky hel stosowany podczas rny ch imprez z pewnoci by si
do tego nie nadawa.
Jeli balon by by wy starczajco duy, wcale nie potrzebowaliby my helu. Balon
zachowy waby si jak spadochron, czy li spowolniby nasze opadanie do prdkoci niestanowicej
zagroenia dla y cia.
To oczy wiste, e dla przey cia upadku kluczowe jest uniknicie duej prdkoci w momencie
uderzenia o ziemi. Pewne opracowanie medy czne ujmuje to w nastpujcy sposb:

Oczy wiste jest, e prdko opadania oraz wy soko, z jakiej si spada, nie s same w sobie
szkodliwe dla zdrowia lecz uderzenie o ziemi po locie z wy sokoci dziesiciopitrowego
budy nku to ju co zupenie innego.

229
230
co jest rozwlek wersj starego powiedzenia, e nie samo spadanie zabija, ty lko koczce je
uderzenie w ziemi.
Aby mc zadziaa jak spadochron, balon wy peniony powietrzem zamiast helem musiaby
mie rednic od 10 do 20 metrw, czy li o wiele za du, eby go napeni z przenony ch
zbiornikw. Do tego celu mona by uy potnego wenty latora, ale w takiej sy tuacji rwnie
dobrze spisaby si spadochron.

Hel
Hel uatwia wiele rzeczy.
Do uniesienia czowieka w powietrze nie potrzeba wielu balonw z helem. W 1982 roku Larry
Walters przelecia nad Los Angeles na krzele ogrodowy m przy mocowany m do balonw
meteorologiczny ch. Osign przy ty m wy soko kilku kilometrw. Po opuszczeniu przestrzeni
powietrznej nad miastem przestrzeli kilka balonw z pistoletu rutowego, eby wy ldowa.
Walters zosta po wy ldowaniu aresztowany, wadze miay jednak kopot z postawieniem mu
zarzutw. Inspektor ds. bezpieczestwa Federalnej Administracji Lotnictwa (FAA) powiedzia
wtedy gazecie New York Times: Zarzuty zostan postawione po ustaleniu, ktre konkretnie
punkty Federalnej Ustawy o Lotnictwie zostay zamane.
Stosunkowo may z pewnoci mniejszy ni spadochron balon wy peniony helem
wy starczy by, aby spowolni nasze opadanie, ale w porwnaniu z balonikami uy wany mi na
imprezach wci miaby due rozmiary. Najwiksze zbiorniki z helem, jakie mona pry watnie
wy poy czy , maj objto okoo 7 ty sicy litrw. Naleaoby oprni przy najmniej 10 z nich,
eby balon mia rozmiar odpowiedni do naszego ciaru.
Caa operacja musiaaby przebiega bardzo szy bko. Cy lindry ze sprony m helem maj
gadk powierzchni i czsto s cikie, co oznacza, e maj du prdko graniczn. Na ich
uy cie mieliby my ty lko kilka minut. (Po oprnieniu kadego z nich mona by je wy rzuci).
Problem ten mona obej, jeli zwikszy my wy soko naszego punktu startu. Omawiajc
scenariusz ze spadajcy m stekiem, stwierdzilimy, e poniewa grne warstwy atmosfery s
dosy rzadkie, kady obiekt upuszczony ze stratosfery lub z wy szej wy sokoci bdzie przy piesza
i osignie bardzo du prdko, zanim wejdzie w dolne warstwy atmosfery, a przez reszt swojej
drogi bdzie ju ty lko wolno opada. Doty czy to zarwno may ch meteorw 94, jak i Feliksa
Baumgartnera.
Jeli jednak szy bko napenialiby my balon, na przy kad podczajc do niego jednoczenie
wiele zbiornikw, mogliby my spowolni nasze opadanie. Nie warto ty lko uy wa zby t duo helu,
w przeciwny m razie skoczy my tak jak Larry Walters, ktry szy bowa na wy sokoci prawie 5
ty sicy metrw.
231
 Kiedy szukaem odpowiedzi na to py tanie, przy okazji rozwizy wania rwna rniczkowy ch
zwizany ch z naszy mi balonami kilka razy udao mi si zawiesi program Mathematica,
a nastpnie mj adres IP zosta zablokowany na stronie internetowej Wolfram|Alpha z powodu
zby t duej liczby zapy ta. W formularzu odwoawczy m od tej decy zji musiaem wy jani, jakie
zadanie wy magao tak duej liczby zapy ta. Oto moja odpowied: Musz obliczy , ile
zbiornikw helu powinienem wy poy czy , eby napeni balon w taki sposb, aby dziaa jak
spadochron i zmniejszy prdko spadania po skoku z samolotu odrzutowego.
232
Przy kro mi, Wolfram.

233
 Wszyscy w Kosmos

Czy posiadamy wystarczajco duo energii, eby wysa ca ludzko

w Kosmos?
ADAM

W WIELU filmach fantasty cznonaukowy ch ludzko opuszcza Ziemi z powodu

zanieczy szczenia rodowiska, przeludnienia lub wojny jdrowej.
Wy sanie ludzi w przestrze kosmiczn nie jest jednak atwy m zadaniem. Czy, pomijajc
przy padek znacznego zmniejszenia si liczby ludnoci, opuszczenie Ziemi przez ca ras ludzk
jest fizy cznie moliwe? Nie martwmy si ty m, dokd mieliby my si uda zamy, e nie
musimy szuka nowego domu, ale na pewno nie moemy zosta duej na naszej planecie.

Aby przekona si, czy jest to moliwe, zacznijmy od absolutnie minimalnego

zapotrzebowania na energi, ktre wy nosi cztery gigadule na osob. Niewane, w jaki sposb to
234
robimy : za pomoc rakiet, dziaa, windy kosmicznej czy te drabiny. Wy niesienie czowieka czy
czegokolwiek innego wacego 65 kilogramw poza obszar wpy wu grawitacji ziemskiej
wy maga przy najmniej ty le energii.
A ile to jest te cztery gigadule? W przy blieniu ty le, co jedna megawatogodzina, czy li ilo
energii elektry cznej zuy wanej przez przecitne amery kaskie gospodarstwo domowe w cigu
miesica albo dwch. Rwna si to energii zmagazy nowanej w 90 kg benzy ny lub
w samochodzie dostawczy m zaadowany m bateriami paluszkami ty pu AA.

Cztery gigadule razy 7 miliardw ludzi daje 2,8 1019 duli lub osiem petawatogodzin.
Stanowi to okoo piciu procent rocznego wiatowego zuy cia energii. Sporo, ale nie jest to
wielko fizy cznie niemoliwa do osignicia. Ty le e te cztery gigadule to absolutne minimum.
W prakty ce wszy stko zaleaoby od rodka transportu. Gdy by my na przy kad uy li rakiet,
potrzebowaliby my o wiele wicej energii. Spowodowane jest to zasadniczy m problemem, ktry
mamy z rakietami: musz dwiga swoje paliwo.
Zajmijmy si przez chwil ty mi 90 kilogramami (okoo 120 litrami) benzy ny pomoe nam
to uzmy sowi sobie podstawowy problem zwizany z podrami kosmiczny mi. Aby wy strzeli
w Kosmos wacy 65 kilogramw statek kosmiczny, potrzebujemy energii zmagazy nowanej
w okoo 90 kilogramach paliwa. Po zaadowaniu go na pokad nasz statek way by 155
kilogramw, a wic do startu potrzebowaliby my teraz 215 kilogramw paliwa, co wy maga
zwikszenia masy o dodatkowe 125 kilogramw
Na szczcie istnieje sposb na wy jcie z tego bdnego koa jest nim dodawanie 1,3
kilograma paliwa na kady kilogram oglnej masy statku. Nie musimy przecie transportowa
tego paliwa przez ca podr. Jest one stopniowo spalane, statek kosmiczny staje si coraz lejszy,
a my potrzebujemy coraz mniej paliwa. Cz tego paliwa musimy jednak wy nie w przestrze
kosmiczn. Wzr Ciokowskiego okrela, ile paliwa musimy spali, eby porusza si z dan
prdkoci:

235
gdzie m 0 i m to pocztkowa masa statku z paliwem i kocowa bez paliwa, a w to prdko gazw
wy lotowy ch, wy noszca dla paliw rakietowy ch od 2,5 do 4,5 kilometra na sekund.
Istotny dla nas jest stosunek pomidzy v, czy li prdkoci, z jak chcemy si porusza, a w,
prdkoci gazw wy lotowy ch. Do opuszczenia Ziemi potrzebujemy v o wartoci 13 kilometrw
na sekund skierowanej ku grze, a w osiga maksy malnie 4,5 kilometra na sekund, co daje
stosunek masy paliwa do masy statku wy noszcy co najmniej e 13/4,5 20. Jeli stosunek ten
wy nosi x, to do wy niesienia w przestrze kosmiczn kilograma statku potrzebujemy e x
kilogramw paliwa. W miar wzrostu wartoci x ilo paliwa staje si ogromna.
Z powy szy ch oblicze wy nika, e wacy ton statek kosmiczny potrzebowaby od 20 do 50
ton trady cy jnego paliwa rakietowego, aby przezwy ciy przy ciganie ziemskie. Do
wy strzelenia w Kosmos caej ludzkoci (o cakowitej masie wy noszcej okoo 400 milionw ton)
potrzebowaliby my wic dziesitek bilionw ton paliwa. To bardzo duo; przy zaoeniu, e
uy wamy paliw wglowodorowy ch, stanowioby to znaczn cz wiatowy ch rezerw ropy
naftowej. Przy czy m nie wzilimy pod uwag masy samy ch statkw, zabranej na pokad
y wnoci, wody oraz naszy ch zwierzt domowy ch 95. Paliwa potrzebowaliby my rwnie do
wy produkowania ty ch wszy stkich statkw kosmiczny ch, przetransportowania ludzi do miejsc
startu i tak dalej. Nie jest to cakowicie niemoliwe, ale z pewnoci mao prawdopodobne.
Rakiety nie s jednak jedy ny m rozwizaniem. Jakkolwiek dziwnie by to brzmiao, lepiej
sprbowa wspi si w Kosmos po linie lub wy strzeli si za pomoc broni jdrowej. S to
naprawd powane cho bardzo miae pomy sy brane pod uwag od pocztku ery
kosmicznej.

Pierwszy z nich to tak zwana winda kosmiczna, ulubiony pomy s autorw ksiek
fantasty cznonaukowy ch. Polega on na podczeniu si za pomoc liny do satelity znajdujcego
si na tak odlegej orbicie okooziemskiej, e dziki sile odrodkowej lina ta by aby przez cay czas
236
napita. Nastpnie mogliby my ju wy sa po niej w gr wspinaczy, ktrzy korzy staliby
z silnikw elektry czny ch napdzany ch za pomoc ogniw soneczny ch czy generatorw
jdrowy ch albo z jakiego innego skutecznego napdu. Najwikszy m wy zwaniem techniczny m
by oby w ty m przy padku skonstruowanie liny kilkakrotnie bardziej wy trzy maej od obecnie
produkowany ch. Jest jednak pewna szansa, e odpowiedni wy trzy mao miay by materiay
oparte na nanorurkach wglowy ch by by to kolejny problem techniczny rozwizany przez
dodanie przedrostka nano.
Drugim pomy sem jest jdrowy napd pulsacy jny zaskakujco skuteczna metoda
transportowania ogromny ch adunkw z du prdkoci. Polega ona na zdetonowaniu za naszy mi
plecami bomby jdrowej i przemieszczaniu si na jej fali uderzeniowej. Mona by
przy puszcza, e w takiej sy tuacji statek kosmiczny wy paruje, ale okazuje si, e jeli miaby
prawidowo zaprojektowan oson, przetrwaby moment wy buchu. Dobrze dopracowany
sy stem tego rodzaju mgby teorety cznie wy nosi w przestrze kosmiczn cae kwartay blokw,
czy li mieliby my moliwo zrealizowania naszego celu.
Zaoenia techniczne tego projektu by y na ty le solidne, e rzd amery kaski powoa w latach
szedziesity ch XX wieku zesp kierowany przez Freemana Dy sona, ktry mia zbudowa taki
wanie statek kosmiczny. Historia programu nazwanego Orion zostaa szczegowo przedstawiona
w wietnej ksice Project Orion, napisanej przez sy na Freemana, Georgea. Zwolennicy
jdrowego napdu pulsacy jnego s wci rozczarowani, e program zosta zakoczony, zanim
udao si zbudowa choby jeden prototy p. Inni argumentuj, e biorc pod uwag zaoenia
tego projektu, obejmujce wy sanie caego arsenau jdrowego do atmosfery i detonowanie tam
adunkw, wszy stko i tak zaszo za daleko.
Odpowied na py tanie Adama brzmi wic nastpujco: wy sanie jednej osoby w Kosmos jest
atwe, wy sanie caej ludzkoci wy czerpaoby nasze zasoby i prawdopodobnie spowodowaoby
zniszczenie caej planety. By by to may krok dla czowieka, ale wielki krok dla ludzkoci.

237
Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 7

W filmie Thor gwny bohater krci motem tak szybko, e wywouje

w ten sposb potne tornado. Czy w rzeczywistoci byoby to
moliwe?
Davor

238
 Gdybymy uyli cznej siy sscej wszystkich pocaunkw, jakie
wykonalimy przez cae ycie, do zoenia tylko jednego pocaunku,
jaka byaby jego sia ssca?
Jonatan Lindstrm

239
Ile rakiet jdrowych musiaoby uderzy w Stany Zjednoczone, aby
zamieni ten kraj w jaow pustyni?
Anonim

240
 Samozapodnienie

Czytaem o naukowcach prbujcych otrzyma sperm z komrek

macierzystych szpiku kostnego. Gdyby kobieta posiadaa plemniki
powstae z jej wasnych komrek macierzystych i sama si zapodnia,
jakie byoby jej pokrewiestwo z wasn crk?
R SCOTT LAMORTE

ABY POWSTA CZOWIEK, musi doj do poczenia dwch zestaww DNA.

U ludzi te dwa zestawy DNA znajduj si w plemniku i komrce jajowej, a kady z nich
241
zawiera losowo dobrane skadniki DNA obojga rodzicw. (Wicej o ty m, jak przebiega ten
losowy podzia, ju za moment). Normalnie te komrki pochodz od dwch rny ch osb. Nie
zawsze jednak musi tak by . Komrki macierzy ste, ktre mog si rnicowa w kady rodzaj
tkanek, mogy by teorety cznie zosta uy te do wy produkowania spermy (lub jajeczek).
Jak dotd nikomu nie udao si wy produkowa penowartociowej spermy z komrek
macierzy sty ch. W 2007 roku grupa badaczy uzy skaa komrki macierzy ste plemnikw z komrek
macierzy sty ch szpiku kostnego. Komrki te stanowi materia wy jciowy do powstania spermy.
Naukowcy nie zdoali doprowadzi do ich przeksztacenia si w sperm, ale by to ju pewien
postp. W 2009 roku ta sama grupa badaczy przedstawia publikacj, z ktrej wy nika, e osigna
swj cel i wy produkowaa w peni wy dajne plemniki.
Pojawiy si jednak dwa problemy. Po pierwsze, naukowcy nie stwierdzili w istocie, e
wy produkowali plemniki. Wspominali o komrkach podobny ch do plemnikw, ale wikszo
mediw nie przekazaa ich sw precy zy jnie. Po drugie, arty ku zosta wy cofany przez redakcj
gazety, poniewa okazao si, e jego autorzy w dwch rozdziaach dokonali plagiatu innej
publikacji. Nawet pomijajc te problemy, wci nie uzy skalimy precy zy jnej odpowiedzi na
py tanie, ktre zada R. Scott.
ledzenie przepy wu informacji genety cznej jest do trudny m zadaniem. Aby to zilustrowa,
stwrzmy bardzo uproszczony model, ktry z pewnoci wy da si znajomy fanom gier
fabularny ch.

Chromosomy: edycja gry Dungeons & Dragons

Ludzkie DNA skada si z 23 czci zwany ch chromosomami, a kady czowiek posiada dwie
wersje kadego chromosomu jedn od matki, drug od ojca.
W naszej uproszczonej wersji DNA zamiast 23 chromosomw bdzie ich ty lko siedem. U ludzi
kady chromosom zawiera kod genety czny z ogromn iloci informacji, ale w naszy m modelu
kady chromosom bdzie odpowiedzialny ty lko za jedn cech. Uy jemy sy stemu d20 z gry
Dungeons & Dragons. Niech kada czsteczka DNA ma siedem chromosomw:

1. SIA

2. BUDOWA

3. ZRCZNO

4. CHARYZMA

5. ROZTROPNO
242
 6. INTELEKT

7. PE

Sze z nich to klasy czne cechy z gier fabularny ch: sia, budowa, zrczno, chary zma,
roztropno oraz intelekt. Ostatni chromosom determinuje pe.
Oto przy kadowa ni DNA:

1. SIA 15

2. BUDOWA 2

3. ZRCZNO 1

4. CHARYZMA 12

5. ROZTROPNO 0,5

6. INTELEKT 14

7. PE X

W naszy m modelu kady chromosom koduje ty lko jedn informacj. Jest to albo staty sty ka
(liczba, zwy kle od 1 do 18), albo mnonik. Ostatni chromosom determinuje pe i podobnie jak
w genety ce czowieka moe mie warto X albo Y.
Kady z nas ma dwa zestawy chromosomw jeden od matki, drugi od ojca. Wy obramy
sobie, e nasze geny wy gldaj tak, jak pokazano poniej:

DNA DNA

mamy taty

1. SIA 15 5

2. BUDOWA 2 12

3. ZRCZNO 1 14

4. CHARYZMA 12 1,5
243
 5. ROZTROPNO 0,5 14

6. INTELEKT 14 15

7. PE X X

Kombinacja ty ch dwch zestaww staty sty k determinuje charakter danej osoby. A oto prosta
zasada czenia staty sty k w naszy m sy stemie: jeli w obu wersjach chromosomw mamy liczb,
to staty sty k jest wiksza z liczb. Jeli w jednej wersji chromosomu mamy liczb, a w drugiej
mnonik, to nasz staty sty k jest liczba pomnoona przez mnonik. Jeli natomiast w obu wersjach
mamy mnonik, nasza staty sty ka wy nosi 1 96.

A oto jak wy gldaby nasz hipotety czny osobnik:

DNA DNA Statystyki

mamy taty dziecka

1. SIA 15 5 15

2. BUDOWA 2 12 24

3. ZRCZNO 1 14 14

4. CHARYZMA 12 1,5 18

5. ROZTROPNO 0,5 14 7

6. INTELEKT 14 15 15

7. PE X X KOBIETA

Kiedy jedno z rodzicw wnosi mnonik, a drugie liczb, rezultat moe by bardzo dobry !
Budowa tej osoby ma wwczas staty sty k nadczowieka: 24. Waciwie oprcz niskiej staty sty ki
roztropnoci pozostae jej staty sty ki s znakomite.
A teraz ta osoba (nazwijmy j Alice) spoty ka kogo (powiedzmy Boba). Bob rwnie ma
doskonae staty sty ki.

244
 DNA DNA Statystyki

mamy taty dziecka

1. SIA 13 7 13

2. BUDOWA 5 18 18

3. ZRCZNO 15 11 15

4. CHARYZMA 10 2 20

5. ROZTROPNO 16 14 16

6. INTELEKT 2 8 16

7. PE X Y MCZYZNA

Jeeli ty ch dwoje miaoby dziecko, kade z nich wniosoby jedn ni DNA. Jednak ta ni
by aby losow mieszank nici matki i ojca. Kady plemnik oraz kada komrka jajowa
zawieraj losow kombinacj chromosomw z kadej takiej nici. Zamy wic, e Bob i Alice
stworz plemnik i jajeczko tak jak poniej:

Alice DNA DNA Bob DNA DNA

mamy taty mamy taty

1. SIA (15) 5 SIA 13 (7)

2. BUDOWA (2) 12 BUDOWA (5) 18

3. ZRCZNO 13 (14) ZRCZNO 15 (11)

4. CHARYZMA 12 (1,5) CHARYZMA (10) 2

5. ROZTROPNO 0,5 (14) ROZTROPNO (16) 14

6. INTELEKT (14) 15 INTELEKT (2) 8

7. PE (X) X PE (X) Y

245
 Jajeczko (od Alice) Plemnik (od Boba)

1. SIA 15 SIA 7

2. BUDOWA 2 BUDOWA 5

3. ZRCZNO 14 ZRCZNO 11

4. CHARYZMA 1,5 CHARYZMA 10

5. ROZTROPNO 14 ROZTROPNO 16

6. INTELEKT 14 INTELEKT 2

7. PE X PE X

Jeli plemnik i jajeczko si pocz, staty sty ki dziecka bd wy glda jak poniej:

Jajeczko Plemnik Statystyki

dziecka

1. SIA 15 7 15

2. BUDOWA 2 5 10

3. ZRCZNO 14 11 14

4. CHARYZMA 1,5 10 15

5. ROZTROPNO 14 16 16

6. INTELEKT 14 2 28

7. PE X X KOBIETA

Dziewczy nka posiada si matki i roztropno ojca. Ma take nadludzk inteligencj, dziki
bardzo dobrej staty sty ce 14 wniesionej przez Alice i mnonikowi Boba. Z kolei jej budowa jest
o wiele sabsza od kadego z rodzicw, poniewa mnonik 2 od matki niewiele mg jej pomc
przy staty sty ce ojca, wy noszcej zaledwie 5.
I Alice, i Bob maj mnoniki przy chromosomie chary zma swoich rodzicw. Poniewa dwa
mnoniki daj staty sty k 1, to gdy by oboje wnieli swj mnonik, ich dziecko miaoby bardzo
246
nisk CHARYZM. Na szczcie prawdopodobiestwo takiego zdarzenia wy nosi ty lko 1 do 4.
Gdy by dziecko miao mnoniki na obu niciach DNA, jego staty sty ka wy nosiaby 1. Na
szczcie mnoniki wy stpuj stosunkowo rzadko, a wic prawdopodobiestwo takiego uoenia si
ich u dwch przy padkowy ch osb jest niewielkie.
Zobaczmy teraz, co by si stao, gdy by Alice miaa dziecko sama ze sob.
Po pierwsze, wy produkowaaby ona dwie pary komrek pciowy ch, ktre dwukrotnie
przeszy by proces doboru losowego:

Alice jajeczko DNA DNA Alice plemnik DNA DNA

mamy taty mamy taty

1. SIA (15) 5 SIA 15 (5)

2. BUDOWA (2) 12 BUDOWA (2) 12

3. ZRCZNO 13 (14) ZRCZNO 13 (14)

4. CHARYZMA 12 (1,5) CHARYZMA (12) 1,5

5. ROZTROPNO 0,5 (14) ROZTROPNO (0,5) 14

6. INTELEKT (14) 15 INTELEKT (14) 15

7. PE (X) X PE X (X)

Nastpnie wy brane nici DNA przekazane zostay by dziecku:

Alice II Jajeczko Plemnik Statystyki

dziecka

1. SIA 15 5 15

2. BUDOWA 2 2 1

3. ZRCZNO 14 14 14

4. CHARYZMA 1,5 12 18

5. ROZTROPNO 14 0,5 7

247
 6. INTELEKT 14 14 14

7. PE X X X

Dziecko na pewno by oby dziewczy nk, poniewa nie miaoby od kogo wzi chromosomu Y.
Takie dziecko miaoby jednak pewien problem: w przy padku trzech z siedmiu cech
INTELEKTU, ZRCZNOCI i BUDOWY odziedziczy oby taki sam chromosom na obu
niciach DNA. Ze ZRCZNOCI i INTELEKTEM nie by oby kopotu, poniewa Alice ma
w ty ch kategoriach wy sokie staty sty ki, ale jeli chodzi o BUDOW, dziewczy nka odziedziczy aby
mnonik z obu stron, co daje jej staty sty k rwn 1.
Kiedy kto ma dziecko sam ze sob, znaczco ronie prawdopodobiestwo, e odziedziczy ono
ten sam chromosom na obu niciach DNA, a co za ty m idzie, podwjny mnonik.
Prawdopodobiestwo tego, e dziecko Alice bdzie go miao, wy nosi 58 procent. Gdy by spodzia
dziecko z Bobem, to prawdopodobiestwo wy nosioby 25 procent.
Oglnie rzecz biorc, jeli kto miaby dziecko sam ze sob, poowa jego chromosomw
miaaby te same staty sty ki na obu niciach DNA. W przy padku staty sty ki wy noszcej 1 lub
mnonika dziecko miaoby jaki problem, nawet jeli my by my go nie mieli. Sy tuacja,
w ktrej ten sam kod genety czny wy stpuje w obu kopiach chromosomu, nazy wana jest
homozy goty cznoci.

Ludzie
Rdzeniowy zanik mini jest chorob uwarunkowan genety cznie, powodujc obumieranie
komrek rdzenia krgowego, co prowadzi do mierci lub powanego kalectwa. Jest on
prawdopodobnie najczstszy m schorzeniem tego ty pu wrd populacji ludzkiej, a pojawia si
w nastpstwie chowu wsobnego.
Rdzeniowy zanik mini jest wy nikiem obecnoci nieprawidowego genu w pity m
chromosomie. Tak nieprawidowo ma mniej wicej jeden czowiek na 50, co oznacza, e co
setny przekae j swoim dzieciom a zatem jedna osoba na 10 ty sicy (100 razy 100)
odziedziczy ten wadliwy gen od obojga rodzicw 97.
Z drugiej strony, jeli rodzic miaby dziecko sam ze sob, prawdopodobiestwo zachorowania
tego dziecka na rdzeniowy zanik mini wy nosioby 1 do 400, poniewa jeli tata albo mama
maj kopi wadliwego genu (prawdopodobiestwo 1 do 100), szansa na to, e u ich dziecka bdzie
to jedyna kopia, wy nosi 1 do 4.
Prawdopodobiestwo 1 do 400 nie brzmi bardzo le, ale rdzeniowy zanik mini to dopiero

248
pocztek kopotw.

DNA jest skomplikowane

DNA jest kodem rdowy m najbardziej skomplikowany ch maszy n w znany m nam
Wszechwiecie. Kady chromosom zawiera olbrzy mi ilo informacji, a interakcje pomidzy
DNA a mechanizmem dziaania komrki, z niezliczon iloci ruchomy ch czci i sprze
zwrotny ch, jak w grze Mousetrap, s niewiary godnie zawie. Nawet nazwanie DNA kodem
rdowy m nie oddaje istoty rzeczy nasze najbardziej zoone projekty programisty czne
wy gldaj w porwnaniu z DNA jak kalkulatory kieszonkowe.
Kady chromosom, z powodu rnorodnoci mutacji i wariacji, wy wiera wszechstronny
wpy w na ludzki organizm. Niektre z mutacji, na przy kad te odpowiadajce za rdzeniowy zanik
mini, wy daj si z gruntu szkodliwe organizm nie ma z nich adny ch korzy ci. W naszy m
sy stemie Dungeons & Dragons s jak chromosomy posiadajce SI rwn 1. Jeli pozostae
chromosomy s normalne, mamy te normalne staty sty ki charakteru i jestemy tak zwany m
cichy m nosicielem.
Inne mutacje, takie jak wadliwy gen na jedenasty m chromosomie, mog przy nie zarwno
zy ski, jak i szkody. Ludzie posiadajcy taki gen na obu swoich kopiach chromosomu cierpi na
chorob zwan anemi sierpowat. Jeli natomiast posiadaj ten gen ty lko na jednej kopii
chromosomu, maj z tego niespodziewan korzy : zwikszon odporno na malari.

249
 W sy stemie Dungeons & Dragons jest to jak mnonik 2. Jedna kopia genu moe nas
wzmocni, ale dwie kopie podwjne mnoniki prowadz ju do powany ch chorb.
Przy kady ty ch dwch chorb ukazuj, dlaczego rnorodno genety czna jest taka istotna.
Mutacje pojawiaj si wszdzie, ale nasze zbdne chromosomy pomagaj osabi ich
nastpstwa. Jeli unikamy chowu wsobnego w danej populacji, ograniczamy
prawdopodobiestwo wy stpienia rzadkich i szkodliwy ch mutacji w ty m samy m miejscu po obu
stronach chromosomu.

Wspczynnik wsobnoci
Biolodzy uy waj wspczy nnika wsobnoci do okrelenia u danej osoby udziau procentowego
chromosomw, ktre prawdopodobnie bd identy czne. U dziecka rodzicw, ktry ch nie czy
adne pokrewiestwo, wspczy nnik ten wy nosi zero. Natomiast osoba z cakowicie
zduplikowany m zestawem chromosomw ma wspczy nnik wsobnoci rwny jeden.
250
 W ten sposb uzy skalimy odpowied na nasze py tanie. Dziecko rodzica, ktry si
samozapodni, by oby jego klonem z powany mi wadami genety czny mi. Rodzic miaby
wszy stkie geny swojego dziecka, ale dziecko nie miaoby wszy stkich genw rodzica. Poowa
chromosomw dziecka miaaby partnerskie chromosomy zastpione przez wasne kopie.

Oznacza to, e dziecko miaoby wspczy nnik wsobnoci rwny 0,5, czy li bardzo wy soki. Taki
sam wspczy nnik wy stpiby te u dziecka w trzeciej generacji kolejny ch maestw brata
z siostr. D.S. Falconer napisa w ksice Dziedziczenie cech ilociowych, e tak wy soki wskanik
spowodowaby spadek wspczy nnika IQ rednio o 22 punkty i niszy o 10 centy metrw wzrost
u dziesicioletniego dziecka. Istnieje te due prawdopodobiestwo, e pd nie przey by w onie
matki.
Taki rodzaj chowu wsobnego mona by o obserwowa u rodzin krlewskich, starajcy ch si
zachowa czy sto krwi. W dy nastii Habsburgw, rodzinie europejskich wadcw, od poowy
ubiegego ty siclecia maestwa pomidzy kuzy nami by y na porzdku dzienny m, a ich ostatni
ofiar by krl Hiszpanii Karol II.
Jego wspczy nnik wsobnoci wy nosi 0,254, czy li by nawet nieznacznie wy szy ni u dziecka
brata i siostry (w takim przy padku ten wspczy nnik wy nosiby 0,25). Krl Karol II cierpia na
wiele przy padoci fizy czny ch i psy chiczny ch oraz by dziwny m (i wy jtkowo nieudolny m)
wadc. Podobno kaza wy kopy wa zwoki swoich krewny ch, poniewa chcia na nie popatrze.
Poniewa sam nie mg mie dzieci, na nim zakoczy a si historia tego krlewskiego rodu.

251
 Samozapodnienie to bardzo ry zy kowna strategia rozmnaania, dlatego te u tak wielu duy ch
i zoony ch organizmw wy stpuje pe 98. Wrd nich istniej co prawda gatunki, ktre
rozmnaaj si bezpciowo 99, ale takie zachowania s stosunkowo rzadkie. Zdarzaj si one
w rodowiskach, gdzie rozmnaanie pciowe jest trudne z powodu ograniczony ch zasobw,
odizolowania populacji

ycie znajduje drog

lub zby t pewny ch siebie zarzdcw parkw rozry wki.

252
 Rzut wzwy

Jak wysoko mona czym rzuci?

IRISH DAVE Z WYSPY MAN

LUDZIE S NIELI w rzucaniu rny mi przedmiotami. Prawd mwic, jestemy w ty m

wietni; adne zwierz nie potrafi rzuca tak jak my.
Co prawda szy mpansy rzucaj odchodami (i bardzo rzadko kamieniami), ale nie potrafi tego
robi tak dokadnie i precy zy jnie jak ludzie. Mrwkolwy rzucaj piaskiem, ale w nic konkretnego
nie celuj. Ry by z rodziny strzelczy kowaty ch poluj na owady poprzez wy strzeliwanie kropelek
wody, ale uy waj w ty m celu ust, a nie rk. Fry nosomy rogate to jaszczurki, ktre wy strzeliwuj
z oczu strumienie krwi na odlego nawet 1,5 metra. Nie mam pojcia, dlaczego to robi,
poniewa ilekro o ty m czy tam i docieram do tego zdania, zaczy nam si na nie gapi i gapi si
tak dugo, a musz si pooy .

253
 Istniej wic zwierzta potrafice miota rnego rodzaju pociskami, ale ludzie s jedy ny m
gatunkiem, ktry potrafi chwy ci przy padkowy przedmiot i porzdnie trafi nim w cel. Jestemy
w ty m rzeczy wicie tak dobrzy, e niektrzy naukowcy uwaaj, i rzucanie kamieniami odegrao
gwn rol w procesie ewolucji mzgu czowieka wspczesnego.
Rzucanie jest trudne 100. Aby pika baseballowa dotara do pakarza, miotacz musi wy puci
j z rki w odpowiednim momencie. Jeli popeni zaledwie pmilisekundowy bd, pika ominie
stref strikew.
Dla porwnania najszy bsze przekazanie impulsu nerwowego wzdu ramienia czowieka trwa
okoo piciu milisekund. Oznacza to, e gdy nasze rami wci si obraca, aby przy j
odpowiedni pozy cj, sy gna nakazujcy wy puszczenie piki jest ju w naszy m nadgarstku.
Mona to porwna do perkusisty zrzucajcego paeczk z dziesitego pitra, eby uderza ni
w stojcy na ziemi bben w odpowiednim rytmie.

254
 Wszy stko wskazuje na to, e duo lepiej idzie nam rzucanie do przodu ni w gr 101.
Poniewa zaley nam na osigniciu jak najwikszej wy sokoci, moemy uy przedmiotw,
ktre rzucone do przodu skrc w gr; bumerangi Aerobie Orbiters, ktry mi bawiem si
w dziecistwie, czsto ldoway na czubkach najwy szy ch drzew 102 . Problem ten mona
rwnie rozwiza, korzy stajc z urzdzenia przedstawionego na ry sunku poniej.

Urzdzenie do uderzania si w gow pik baseballow z czterosekundowym opnieniem.

255
 Mogliby my take zastosowa trampolin, wy smarowan tuszczem zjedalni lub wiszc
proc wszy stko, co wy rzuci obiekt w gr, nie zmieniajc przy ty m jego prdkoci. Oczy wicie
mogliby my rwnie sprbowa zrobi co takiego:

Przeprowadziem podstawowe obliczenia aerody namiczne dla piki baseballowej wy rzucanej

z rny mi prdkociami. Otrzy mane wy sokoci podam w jednostkach zwany ch y rafami.

256
 Przecitny czowiek moe prawdopodobnie rzuci pik baseballow na wy soko co najmniej
trzech y raf.

257
Kto o do silny m ramieniu mgby osign wy soko piciu y raf.

258
 Miotacz rzucajcy pik z prdkoci 130 kilometrw na godzin zdoaby osign wy soko
10 y raf.

259
Aroldis Chapman, oficjalny rekordzista wiata, jeli chodzi o prdko rzutu pik baseballow

260
(169 kilometrw na godzin), teorety cznie mgby j podrzuci na wy soko 14 y raf.

Co si jednak stanie z przedmiotami inny mi ni pika baseballowa? Za pomoc takich narzdzi

jak proce, kusze czy uy wane do gry w pelot specjalne rakiety z wikliny moemy ciska
przedmioty z o wiele wiksz prdkoci.
Pika baseballowa nie jest prawdopodobnie idealny m pociskiem, trudno jednak znale dane
doty czce prdkoci inny ch rzucany ch obiektw. Na szczcie bry ty jski oszczepnik Roald
Bradstock zorganizowa zawody w rzucaniu dowolny mi przedmiotami, podczas ktry ch rzuca na
przy kad martw ry b czy zlewem kuchenny m. Dostarczy y nam one wielu wartociowy ch
dany ch 103; a przede wszy stkim wskazay na potencjalnie najlepszy do naszy ch celw pocisk:
pik golfow.
Niewielu zawodowy ch sportowcw notuje swoje wy niki w rzucaniu pikami golfowy mi. Na
261
szczcie Bradstock to zrobi. Jego rekordowy rzut wy nosi 155 metrw. Co prawda rzuca
wwczas z rozbiegu, ale i tak daje to podstaw do twierdzenia, e pika golfowa mogaby si
okaza bardziej przy datna do naszy ch celw ni pika baseballowa. Z punktu widzenia fizy ki ma to
zreszt sens; w baseballu ograniczenie stanowi moment siy okcia, a lejsza pika golfowa
mogaby pozwoli rzucajcemu na troch szy bszy ruch rk.
Wy nikajca ze zmiany rodzaju piki wiksza prdko nie by aby prawdopodobnie bardzo
dua, ale wy daje si prawdopodobne, e zawodowy miotacz mgby, po pewny m treningu,
rzuci pik golfow szy bciej ni baseballow.
Jeli tak, to opierajc si na obliczeniach aerody namiczny ch, moemy zaoy , e Aroldis
Chapman rzuciby pik golfow na wy soko okoo 16 y raf.

262
 Jest to prawdopodobnie maksy malna wy soko, na jak czowiek moe czy m rzuci.
o ile nie bierzemy pod uwag techniki, za pomoc ktrej moje picioletnie dziecko
potrafioby z atwoci pobi te wszy stkie rekordy.
263
264
 Zabjcze neutrina

Jak blisko supernowej musielibymy si znajdowa, aby otrzyma

mierteln dawk promieniowania neutrinowego?
DR DONALD SPECTOR

WYRAENIE MIERTELNA DAWKA promieniowania neutrinowego brzmi troch

dziwnie. Musiaem kilka razy potrzsn gow, aby to do mnie dotaro. Dla kogo, kto nie jest
fizy kiem, nie musi jednak ono brzmie tak zaskakujco, dlatego te pozwol je sobie umieci
w odpowiednim kontekcie.
Neutrina s widmowy mi czstkami, ktre prawie nie oddziauj z materi. Spjrzcie na swoj
do w kadej sekundzie przechodzi przez ni okoo biliona neutrin docierajcy ch do nas ze
Soca.

265
 W porzdku, moesz ju przesta patrze na swoj do.

Powodem, dla ktrego nie zauwaamy strumienia neutrin, jest to, e zasadniczo ignoruj one
zwy k materi. Z ogromnej liczby ty ch czstek w cigu kilku lat rednio ty lko jedno neutrino
uderzy w jakikolwiek atom naszego ciaa 104.
Neutrina s w istocie tak widmowy mi czstkami, e caa Ziemia jest dla nich przezroczy sta;
prawie wszy stkie neutrina docierajce do nas ze Soca przechodz przez ni bez przeszkd.
W celu wy kry cia neutrin budowane s ogromne zbiorniki wy penione setkami ton wody
i detektorami w nadziei zarejestrowania uderzenia cho pojedy nczego neutrina sonecznego.
A jeli chcemy za pomoc akceleratora czstek (w ktry m wy twarzane s neutrina) wy sa
wizk neutrin do znajdujcego si gdzie detektora, wy starczy skierowa t wizk w jego stron
nawet jeli jest on umieszczony po drugiej stronie Ziemi!

266
 Dlatego te wy raenie miertelna dawka promieniowania neutrinowego wy daje si takie
dziwne jest to absurdalne pomieszanie dwch rny ch skal. To troch tak, jakby my dosownie
potraktowali powiedzenie pory wa si z moty k na soce czy zdanie: Stadion pikarski
wy peniony mrwkami po brzegi 105. Jeli mamy jakie pojcie o matematy ce, tak samo
niezrozumiae bdzie dla nas wy raenie ln(x) e , ktre nie ma absolutnie adnego sensu. Nie
potrafimy sobie wy obrazi sy tuacji, w jakiej mogoby ono mie jakiekolwiek zastosowanie 106.
Samo wy produkowanie wy starczajco duej liczby neutrin, aby chocia jedno z nich weszo
w reakcj z materi, jest ogromnie trudne; nie sposb wic wy obrazi sobie sy tuacji, w ktrej
by oby ich wy starczajco duo , eby mogy nam zrobi jakkolwiek krzy wd.
Taki scenariusz jest jednak moliwy w przy padku supernowy ch. Dr Spector (fizy k
w collegeach Hobart i William Smith), ktry zada to py tanie, wy jani mi, jak wedug niego
okrela si liczby doty czce supernowy ch: jakkolwiek wielkie by y by nasze o nich wy obraenia,
rzeczy wisto i tak je przerasta.
A oto py tanie, ktre pozwoli nam zrozumie skal problemu. Jeli wzi pod uwag ilo
energii dostarczonej do naszej renicy, co by oby janiejsze: supernowa widziana z Ziemi
i znajdujca si w takiej samej odlegoci od nas jak Soce czy wy buch bomby wodorowej
przystawionej do naszej gaki ocznej?

267
 Czy moesz si pospieszy i wreszcie j zdetonowa? Jest okropnie cika

Jeeli przy jmiemy zasad dr. Spectora, moe si wy dawa, e supernowa bdzie janiejsza.
I tak rzeczy wicie jest o dziewi wielkoci gwiazdowych.
Wanie dlatego jest to wietne py tanie supernowe s niewy obraalnie ogromne, a neutrina
niewy obraalnie niematerialne. W ktry m punkcie te dwie niewy obraalne rzeczy si
zrwnowa i otrzy mamy jaki efekt mierzalny w ludzkiej skali?
Odpowied na to py tanie daje opracowanie specjalisty w dziedzinie promieniowania, Andrew
Karama. Wy jania on, e w przy padku niektry ch supernowy ch podczas zapadania si rdzenia
gwiazdy i przeksztacania jej w gwiazd neutronow uwalnia si 1057 neutrin (jedno na kady
proton w gwiedzie, ktra si zapada i staje gwiazd neutronow). Karam obliczy , e dawka
promieniowania neutrinowego wy niosaby w odlegoci jednego parseka 107 okoo p
nanosiwerta, czy li jedn pisetn dawki, jak otrzy mujemy podczas jedzenia banana 108.
miertelna dawka promieniowania to okoo czterech siwertw. Dawk promieniowania moemy
obliczy za pomoc prawa odwrotny ch kwadratw.

268
 To troch wicej ni odlego pomidzy Socem a Marsem.
Zapadnicia rdzenia zdarzaj si u gwiazd olbrzy mw, gdy by my wic obserwowali
supernow z takiej odlegoci, to prawdopodobnie znajdowaliby my si w zewntrzny ch
warstwach nowo powstaej gwiazdy.

Rozbysk GRB 080319B by najjaniejszym zaobserwowanym dotd zdarzeniem w Kosmosie

szczeglnie dla tych, ktrzy unosili si w jego pobliu na deskach surfingowych.

Zagadnienie szkodliwoci promieniowania neutrinowego uzmy sawia nam, jak ogromne s

supernowe. Gdy by my obserwowali supernow z odlegoci jednej jednostki astronomicznej
i w jaki sposb zdoaliby my unikn spopielenia, odparowania lub przeksztacenia si w rodzaj
egzoty cznej plazmy to nawet wizka widmowy ch neutrin by aby dostatecznie gsta, aby nas
zabi.
Nawet ptasie piro, poruszajce si z odpowiednio du prdkoci, mogoby nas obali na
ziemi.

269
270
 Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 8

Toksyna blokuje zdolno kanalikw nefronw do wchaniania

zwrotnego, ale nie zaburza filtracji. Jakie s potencjalne krtkotrwae
efekty dziaania takiej toksyny?
Mary

Gdyby muchowka moga zje czowieka, ile czasu potrzebowaaby,

271
eby wycisn z niego wszystkie soki i go wchon?
Jonathan Wang

272
 Prg zwalniajcy

Z jak maksymaln prdkoci moemy najecha samochodem na

prg zwalniajcy i przey?
MYRLIN BARBER

Z ZASKAKUJCO DU.
Na pocztek zastrzeenie prawne: po przeczy taniu tej odpowiedzi nie prbujcie przejeda
z du prdkoci przez progi zwalniajce. A oto kilka powodw, dlaczego nie powinnicie tego
robi:
Moecie w kogo uderzy i go zabi.
Moecie zniszczy opony, zawieszenie, a nawet cay samochd.
Czy uwanie przeczy talicie inne odpowiedzi na zawarte w tej ksice py tania?

273
Jeli to wam nie wy starcza, poniej znajdziecie kilka cy tatw z czasopism medy czny ch,
opisujcy ch uszkodzenia krgosupa spowodowane szy bkim najechaniem na progi zwalniajce.

Przewietlenie oraz tomografia komputerowa odcinka piersiowo-ldwiowego krgosupa

wy kazay zamania kompresy jne u czterech pacjentw () Zastosowano ty ln
instrumentacj () Wszy scy pacjenci wrcili do zdrowia, z wy jtkiem jednego, u ktrego
wy stpio zamanie odcinka szy jnego krgosupa.

Najczciej amany m krgiem ldwiowy m by krg L1.

Inkorporacja poladkw o rzeczy wisty ch waciwociach zmniejszy a, jak podaje literatura,

pierwsz czstotliwo pionowy ch drga wasny ch z ~ 12 do 5,5 Hz.
274
 Ten ostatni fragment nie doty czy bezporednio obrae ciaa spowodowany ch przez prg
zwalniajcy, ale i tak chciaem was z nim zapozna.

Zwyke progi zwalniajce prawdopodobnie nas nie zabij

Progi zwalniajce maj skoni kierowcw do wolniejszej jazdy. Przejazd przez zwy ky prg
z prdkoci omiu kilometrw na godzin skutkuje delikatny m bujniciem, ale jeli bdziemy
jecha 30 kilometrw na godzin, odczujemy ju porzdne szarpnicie. Naturalne wic wy daje
si przy puszczenie, e uderzenie w prg zwalniajcy z prdkoci 100 kilometrw na godzin
spowoduje proporcjonalnie wiksze szarpnicie ale to mao prawdopodobne.
Powy sze cy taty medy czne wiadcz o ty m, e ludzie doznaj czasami obrae podczas
przejedania przez progi zwalniajce. Jednak prawie wszy stkie te przy padki s bardzo
specy ficzne: doty cz osb siedzcy ch na twardy ch siedzeniach z ty u autobusu jadcego po le
utrzy many ch drogach.
Kiedy prowadzimy samochd, przed progami zwalniajcy mi chroni nas dwie rzeczy : opony
i zawieszenie. Niezalenie od tego, z jak prdkoci jedziemy, jeli prg nie jest na ty le duy,
by my uderzy li w niego podwoziem, przejazd zostanie zamorty zowany i prawdopodobnie nic
nam si nie stanie.
Amorty zacja wstrzsu niekoniecznie wpy nie korzystnie na opony i zawieszenie. Opony mog
eksplodowa 109, a jeli prg jest na ty le duy, eby uderzy y w niego felgi, trwaemu
uszkodzeniu moe ulec wiele wany ch elementw samochodu.
Zwy ky prg zwalniajcy ma wy soko 710 centy metrw. Ty le mniej wicej wy nosi take
profil opony (czy li odlego od krawdzi felgi do ziemi) 110. Oznacza to, e jeli samochd
najedzie na nieduy prg zwalniajcy, felga go nie dotknie, a opona zostanie ty lko cinita.
Ty powy sedan osiga prdko maksy maln okoo 190 kilometrw na godzin. Jakiekolwiek
uderzenie w prg zwalniajcy z tak prdkoci prawdopodobnie doprowadzioby do utraty
panowania nad samochodem przez kierowc i do wy padku 111, jednak samo szarpnicie raczej
nie by oby dla nas miertelne w skutkach. Gdy by my natomiast uderzy li w wy szy lub duszy
prg zwalniajcy, mogoby to skoczy si le dla naszego samochodu.

Z jak prdkoci musielibymy jecha, eby na pewno zgin?

Co staoby si z samochodem jadcy m szybciej, ni wy nosi jego prdko maksy malna?
Przecitny wspczesny samochd moe si rozpdzi do okoo 190 kilometrw na godzin,
najszy bsze samochody osigaj prdkoci okoo 320 kilometrw na godzin. Wikszo
275
samochodw ma prdko maksy maln ograniczon elektronicznie przez komputer, ale na
fizy czn granic tej prdkoci wpy wa opr powietrza. Ronie on wraz z kwadratem prdkoci;
w pewny m momencie silnikowi samochodu po prostu brakuje mocy, eby jecha szy bciej.
Jeli zmusimy nasz samochd do szy bszej jazdy, ni wy nosi jego prdko maksy malna na
przy kad ponownie uy wajc magicznego przy spieszacza, znanego nam ze scenariusza
z relaty wisty czn pik baseballow wwczas prg zwalniajcy bdzie naszy m najmniejszy m
problemem.
Jadcy samochd wy twarza si non. Powietrze opy wajce auto dziaa na nie rnego
rodzaju siami.

Skd si wziy te wszystkie strzaki?

Przy jedzie z normaln prdkoci siy none s stosunkowo mae, ale przy wy szy ch
prdkociach staj si znaczce. W wy posaony ch w spojlery samochodach Formuy 1 sia ta
dziaa w d, dociskajc samochd do toru. W zwy ky m sedanie sia nona podnosi go do gry.
Kiedy samochd jadcy po torze zaczy na si obraca wok wasnej osi, fani wy cigw
NASCAR mwi czsto o wy noszcej 320 kilometrw na godzin prdkoci startowej.
W inny ch wy cigach zdarzay si spektakularne wy padki zakoczone dachowaniem, gdy prawa
aerody namiki nie zadziaay tak, jak przewidy wano.
Najistotniejsze jest to, e zwy ky samochd jadcy z prdkoci powy ej 250 kilometrw na
godzin unisby si w powietrze, przekoziokowa i rozbi o ziemi zanim w ogle uderzy by
w prg zwalniajcy.

276
 PILNE: Dziecko i niezidentyfikowana istota w koszyku rowerowym zginy w wyniku uderzenia
przez samochd.

Gdy by jednak udao si zapobiec unoszeniu si samochodu w powietrze, sia wiatru

oderwaaby mu mask, boki oraz okna. Przy wy szy ch prdkociach samochd zostaby
rozmontowany i mgby nawet spon, tak jak statek kosmiczny wchodzcy w atmosfer.

Gdzie jest granica?

W stanie Pensy lwania kierowcy dostaj mandat w wy sokoci dwch dolarw za przekroczenie
dozwolonej prdkoci o jedn mil na godzin.
Gdy by my wic prowadzili samochd w stanie Pensy lwania i przejechali przez prg
zwalniajcy z prdkoci rwn 90 procentom prdkoci wiata, nie ty lko zniszczy liby my cae
miasto

277
ale mogliby my rwnie spodziewa si mandatu w wy sokoci 1,14 miliarda dolarw.

278
 Zagubieni niemiertelni

Gdyby dwie niemiertelne osoby znajdoway si po przeciwnych

stronach niezamieszkanej planety podobnej do Ziemi, ile czasu
musiaoby upyn, zanimby si odnalazy? 100 tysicy lat? Milion lat?
100 miliardw lat?
ETHAN LAKE

ZACZNIJMY OD prostej odpowiedzi, ty powej dla fizy kw 112: 3 ty sice lat. Ty le mniej
wicej czasu zajoby dwm osobom odnalezienie si, jeli przy jliby my, e bd si one
porusza ruchem okrny m, na chy bi trafi, przez 12 godzin na dob, i dostrzeg si z odlegoci
jednego kilometra.

W takim ukadzie od razu pojawiaj si problemy 113. Najwaniejszy m z nich jest zaoenie,
e zawsze i wszdzie zdoamy zobaczy inn osob znajdujc si w odlegoci kilometra od nas.
279
Jest to moliwe ty lko w idealny ch warunkach; na pewno dostrzegliby my czowieka idcego
grzbietem grskim, ale ju w gsty m lesie podczas burzy dwch ludzi mogoby si min
w odlegoci kilku metrw, nie zauwaajc si wzajemnie.
Mogliby my prbowa obliczy przecitn widoczno w rny ch miejscach na Ziemi, ale
w ty m momencie pojawia si kolejne py tanie: dlaczego dwie osoby prbujce si odnale
miay by spdza czas w gstej dungli? Wikszy sens miaby wy br paskiego, otwartego terenu,
na ktry m z atwoci mogy by si zobaczy 114.

Poza ty m, jeli wemiemy pod uwag psy chik naszy ch bohaterw, przy jty przez fizy kw
model kulistego niemiertelnego czowieka zawieszonego w prni zaczy na stwarza kolejne
problemy 115. Dlaczego waciwie mieliby my zakada, e tamci dwaj bd si porusza na
chy bi trafi? Najlepsza strategia mogaby by zupenie inna.
Jaka strategia byaby wic najlepsza dla naszy ch zagubiony ch niemiertelny ch?
Jeli zaoy my, e uda im si wszy stko wczeniej zaplanowa, jest ona prosta. Nasi
bohaterowie mog zorganizowa spotkanie na biegunie pnocny m lub poudniowy m albo
gdy by akurat by y one niedostpne w najwy szy m punkcie terenu lub przy ujciu najduszej
rzeki. W przy padku pojawienia si jakich wtpliwoci mog po prostu przemieszcza si losowo
midzy ty mi wszy stkimi miejscami. Maj na to mnstwo czasu.
280
 Jeli natomiast zaoy my, e niemiertelni nie maj moliwoci wczeniej si porozumie,
sy tuacja nieco si komplikuje. Skoro nie znamy strategii drugiej osoby, skd moemy wiedzie,
jaka powinna by nasza strategia?
Jest taka stara amigwka, jeszcze sprzed epoki telefonw komrkowy ch, a brzmi ona
nastpujco:

Zamy, e mamy spotka znajomego w miecie, w ktrym nigdy wczeniej nie bylimy, i nie
mamy moliwoci wczeniejszego zorganizowania tego spotkania. Dokd bymy poszli?

Autor amigwki sugeruje, e logiczny m rozwizaniem by oby pjcie na poczt gwn

i czekanie przy okienku, przy ktry m wy daje si przesy ki zamiejscowe. Jego zdaniem takie
miejsce znajduje si w kady m miecie i kady wie, jak do niego trafi.
Dla mnie jest to raczej saby argument, a co waniejsze, nie potwierdza si w prakty ce.
Zadaem to py tanie wielu osobom i adna z nich nie wy braa poczty. Autor amigwki czekaby
na poczcie cakiem sam.

Sy tuacja naszy ch zagubiony ch niemiertelny ch jest znacznie trudniejsza, poniewa nie maj
pojcia o geografii planety, na ktrej si znajduj.
Rozsdny m rozwizaniem wy daje si zatem poruszanie wzdu linii brzegowy ch. Wikszo
281
ludzi mieszka w pobliu wody i znacznie atwiej jest szuka si w ten sposb, ni i prosto przed
siebie. Gdy by to zaoenie okazao si my lne, to i tak straciliby mniej czasu, ni gdy by rozpoczli
swoje poszukiwania w gbi ldu.
Jeli przy jliby my, e ich planeta ma mniej wicej ziemskie proporcje wielkoci kon-
ty nentw do dugoci ich linii brzegowy ch, obejcie dookoa przecitnej wielkoci konty nentu
zajoby im pi lat 116.
Zamy, e szukaj si dwie osoby przeby wajce na ty m samy m konty nencie. Gdy by obie
szy w kierunku przeciwny m do ruchu wskazwek zegara, kry y by bez koca i nigdy by si nie
znalazy. To nie jest dobry pomy s.
Mogy by te zastosowa inn metod: zrobi pene okrenie konty nentu w kierunku
przeciwny m do ruchu wskazwek zegara, a potem rzuci monet. Jeli wy padnie orze, zrobi
kolejne kko w t sam stron, a jeli reszka, pj zgodnie z ruchem wskazwek zegara. Gdy by
obie stosoway ten sam algory tm, szansa na spotkanie po kilku okreniach konty nentu by aby
bardzo dua.

Zaoenie, e obie osoby bd stosowa ten sam algory tm, jest do opty misty czne. Na
szczcie istnieje jeszcze lepsze rozwizanie: zosta mrwk.
Poniej podaj algory tm, ktry ja bd stosowa (jeli kiedy kolwiek zgubimy si na jakiej
planecie, miejcie to na uwadze!).
Pozbawieni jakichkolwiek informacji o zamiarach innej osoby, idziemy na chy bi trafi,
282
zostawiajc za sob znaki zrobione z kamieni i wy ty czajce kolejne punkty orientacy jne. Po
cay m dniu marszu odpoczy wamy trzy dni. Od czasu do czasu usy pujemy kopiec i umieszczamy
na nim dat. Niewane, jak to zrobimy, wane, eby nasza metoda by a spjna. Moemy rzebi
daty na skaach albo ukada je z kamieni. Jeli natrafimy na kopce z datami pniejszy mi ni
doty chczas napotkane, podamy ich ladem najszy bciej, jak to moliwe. Jeli si zgubimy,
zaczy namy ponownie oznacza wasny szlak.
Nie musimy od razu natrafi na naszego poszukiwanego; powinnimy po prostu odnale
miejsca, w ktry ch on przeby wa. Moemy prbowa polowa na siebie, zataczajc krgi, lecz
o ile bdziemy si szy bciej porusza po cudzy m szlaku, ni tworzy wasny, odnajdziemy si po
latach lub dziesicioleciach.
Gdy by jednak nasz partner nie wsppracowa na przy kad siedzia w miejscu i czeka na nas
zobaczy my przy najmniej wiele wspaniay ch miejsc.

283
 Prdko orbitalna

Co by si dziao, gdyby wchodzcy w atmosfer ziemsk przy uyciu

silnikw startowych statek kosmiczny zwolni do kilku kilometrw na
godzin, podobnie jak marsjaski podniebny uraw? Czy w takiej
sytuacji nadal potrzebowalibymy osony termicznej?
Brian

Czy mona tak kontrolowa wejcie statku kosmicznego w atmosfer

ziemsk, aby unikn wpywu cinienia atmosferycznego i tym samym
koniecznoci stosowania w jego konstrukcji drogiej (i stosunkowo
delikatnej) zewntrznej osony termicznej?
Christopher Mallow

Czy (maa) rakieta (niosca adunek) mogaby zosta wyniesiona

w atmosferze na tak du wysoko, e do osignicia prdkoci
ucieczki potrzebowaaby tylko maego silnika rakietowego?
284
 KENNY VAN DE MAELE

ODPOWIED NA wszy stkie te py tania doty czy tej samej kwestii, ktra przewijaa si ju
w moich odpowiedziach. Teraz omwi j bardziej szczegowo.
Powodem problemw z dotarciem na orbit okooziemsk nie jest to, e przestrze kosmiczna
znajduje si tak wy soko. Trudno tam dotrze, poniewa musimy porusza si bardzo szybko.
Kosmos nie wy glda tak:

285
286
 Wymiary nie s rzeczywiste.

Kosmos wy glda tak:

Albo niech ju bdzie, wymiary s rzeczywiste.

Przestrze kosmiczna zaczy na si okoo 100 kilometrw od Ziemi. To daleko nie chciaby m
si tam wspina po drabinie ale nie a tak daleko. Kto, kto mieszka w Sacramento, Seattle,
Canberze, Kalkucie, Hajdarabadzie, Phnom Penh, Kairze, Pekinie, rodkowej Japonii, rodkowej
Sri Lance lub w Portland, do przestrzeni kosmicznej ma bliej ni do morza.
Dotarcie w Kosmos jest proste 117. Nie a tak proste, eby mona si tam by o dosta
samochodem, ale nie jest to te takie wielkie wy zwanie. Mona tego dokona za pomoc rakiety
wielkoci supa telefonicznego. Samolot X-15 dotar do przestrzeni kosmicznej, gdy rozpdzi si
do duej prdkoci i nastpnie skierowa ku grze 118.

Polecisz dzisiaj w Kosmos i zaraz szybko wrcisz.

Samo dotarcie do przestrzeni kosmicznej jest atwe. Problemem jest przebywanie tam.
Grawitacja na niskiej orbicie okooziemskiej jest niemal rwnie silna jak na powierzchni
Ziemi. Stacja kosmiczna nie uwolnia si od przy cigania ziemskiego; dziaa na ni sia
grawitacy jna o wartoci wy noszcej okoo 90 procent siy grawitacji na powierzchni Ziemi.
Aby unikn zejcia z powrotem w atmosfer, naley utrzy my wa bardzo, bardzo du
prdko orbitaln. Prdko niezbdna do pozostania na orbicie wy nosi okoo omiu kilometrw
na sekund 119. Ty lko uamek energii rakiety zuy wany jest na wy niesienie jej poza atmosfer;
ogromna wikszo wy korzy sty wana jest do osignicia prdkoci orbitalnej.
287
 W ty m momencie dochodzimy do zasadniczego problemu zwizanego z dostaniem si na
orbit. Osignicie prdkoci orbitalnej wymaga wikszej iloci paliwa ni osignicie wysokoci
orbitalnej. Aby rozpdzi statek kosmiczny do prdkoci omiu kilometrw na sekund, potrzeba
wielu silnikw startowy ch. Samo osignicie prdkoci orbitalnej jest wy starczajco kopotliwe;
transportowanie dodatkowego paliwa potrzebnego do zmniejszania prdkoci w czasie podry
powrotnej by oby zupenie nieprakty czne 120.
To szokujco due zapotrzebowanie na paliwo jest powodem, dla ktrego stosuje si osony
termiczne, a nie silniki chodzi o zmniejszenie prdkoci statku przy wchodzeniu w atmosfer.
Uderzenie w warstw powietrza jest najbardziej prakty czny m sposobem na wy hamowanie
statku. Odpowiadajc na py tanie Briana: azik Curiosity nie by wy jtkiem, bo chocia w jego
przy padku zastosowano mae silniki rakietowe, aby umoliwi mu unoszenie si blisko powierzchni
planety, to i tak najpierw wy traci on wikszo swojej prdkoci, gdy wszed w marsjask
atmosfer.

Ale czy osiem kilometrw na sekund to naprawd tak szybko?

Wy daje mi si, e przy czy n caego zamieszania zwizanego z t prdkoci jest fakt, e
astronauci znajdujcy si w przestrzeni kosmicznej wy gldaj, jakby dry fowali powoli na tle
niebieskiego Kosmosu.
A jednak osiem kilometrw na sekund to piekielnie dua prdko. Patrzc na niebo w pobliu
zachodzcego soca, moemy czasami zobaczy przelatujc Midzy narodow Stacj
Kosmiczn (ISS) ktra pojawi si tam ponownie po upy wie 90 minut 121. W ty m czasie
okry ca kul ziemsk. Midzy narodowa Stacja Kosmiczna porusza si tak szy bko, e
gdy by my wy strzelili w jej kierunku z karabinu z jednego koca pikarskiego boiska 122, pocisk
przeleciaby zaledwie niecae 10 metrw w czasie, gdy ona przeby aby ca dugo tego
boiska 123.
Wy obramy sobie, jak wy gldaby nasz spacer po powierzchni Ziemi z prdkoci omiu
kilometrw na sekund. Aby lepiej uzmy sowi sobie tempo, w jakim bdziemy si porusza,
wy korzy stajmy ry tm piosenki do mierzenia upy wu czasu 124. Wemy pochodzcy z 1988 roku
utwr zespou Proclaimers Im Gonna Be (500 Miles) (Bd ty m facetem, ktry przejdzie 500
mil). Ry tm tej piosenki wy nosi 131,9 uderzenia na minut, wy obramy wic sobie, e z kady m
uderzeniem perkusji przemieszczamy si o dwie mile.

288
 W czasie, ktry zajoby zapiewanie pierwszej linijki refrenu, pokonaliby my odlego
dzielc Statu Wolnoci od Bronksu, czy li poruszaliby my si z prdkoci 15 przy stankw metra
na sekund.
Czas potrzebny na zapiewanie dwch linijek refrenu (16 uderze perkusji) wy starczy by na
pokonanie dy stansu z Londy nu do Francji przez kana La Manche. Piosenka Im Gonna Be trwa
trzy minuty i trzy dzieci sekund, a Midzy narodowa Stacja Kosmiczna porusza si z prdkoci
7,66 kilometra na sekund. Tak si przy ty m skada, e astronauta suchajcy tego utworu
przeby by w czasie jego trwania

289
prawie dokadnie ty sic mil.

290
 Przepustowo cza FedEx

Kiedy i czy kiedykolwiek przepustowo internetu bdzie wiksza

od przepustowoci FedEx-u?
JOHAN BRINK

Nigdy nie lekcewacie przepustowoci samochodu kombi wypenionego kasetami i pdzcego po

autostradzie.
Andrew Tanenbaum, 1981

JELI CHCECIE przetransferowa kilkaset gigabajtw dany ch, szy bszej bdzie wy sa
twardy dy sk FedEx-em, ni przesy a je za pomoc internetu. Nie jest to nowy pomy s
nazy wany jest on czsto SneakerNet i nawet Google korzy sta z niego przy przesy aniu duej
iloci dany ch w obrbie firmy.
Czy jednak zawsze tak bdzie szy bciej? Firma Cisco ocenia, e cakowity ruch internetowy
wy nosi obecnie 167 terabitw na sekund. FedEx posiada flot 654 samolotw o czny m
udwigu wy noszcy m 12 milionw kilogramw dziennie. Dy sk twardy laptopa way 78 gramw
i mieci do jednego terabajta dany ch.
Oznacza to, e FedEx moe przetransferowa 150 eksabajtw dany ch dziennie, czy li 14
petabitw na sekund prawie 100 razy wicej, ni wy nosi obecna przepustowo internetu.
Jeeli koszty nie maj dla nas znaczenia, to w wacy m 10 kilogramw pudeku na buty mona
pomieci spor cz internetu.

291
Moemy jeszcze bardziej zwikszy gsto dany ch, jeli uy jemy kart microSD:

292
 Te karty wielkoci paznokcia maj gsto upakowania dany ch wy noszc 160 terabajtw na
kilogram, co oznacza, e caa flota samolotw FedEx zaadowana kartami microSD mogaby
przetransferowa 177 petabitw na sekund, czy li dwa zettabajty dziennie ty sic razy wicej
od obecnego poziomu ruchu internetowego. Potrzebna infrastruktura prezentowaaby si
ciekawie: Google musiaoby zbudowa olbrzy mie magazy ny, aby przeprowadzi ogromn
operacj przetwarzania kart.
Cisco ocenia, e ruch internetowy wzrasta o 29 procent rocznie. W ty m tempie poziom
przepustowoci FedEx-u zostanie osignity w 2040 roku. Oczy wicie do tego czasu wzronie te
ilo dany ch mieszczca si na dy sku. Jedy ny m sposobem na to, aby rzeczy wicie dogoni
FedEx, jest tempo wzrostu transferu dany ch przewy szajce tempo wzrostu pojemnoci dy skw.
Intuicja podpowiada nam, e jest to nieprawdopodobne, poniewa pojemno i transfer dany ch
s ze sob nierozerwalnie zwizane wszy stkie dane skd przy chodz i dokd id, ale nie mona
okreli wzoru opisujcego sposb, w jaki si to odby wa.
FedEx jest wy starczajco potny, aby przez kilka nastpny ch dziesicioleci utrzy my wa
obecny poziom przepustowoci, nie ma jednak adny ch techniczny ch przeszkd
293
uniemoliwiajcy ch nam zbudowanie cza o jeszcze wikszej przepustowoci. Istniej ju
ekspery mentalne kable wiatowodowe, ktre radz sobie z prdkoci wy noszc ponad petabit
na sekund. Dwiecie takich kabli pokonaoby FedEx.
Jeli udaoby si nam zwerbowa ca bran transportow do dostarczania kart SD,
przepustowo na zamwieniu miaaby warto 500 eksabitw p zettabita na sekund. Aby
cy frowo dorwna temu poziomowi transferu dany ch, potrzebowaliby my p miliona takich
petabitowy ch kabli wiatowodowy ch.
Najistotniejsze jest to, e jeli chodzi o zwy k przepustowo FedEx-u, internet
prawdopodobnie nigdy nie pobije SneakerNetu. Prakty cznie nieskoczona przepustowo
internetu opartego na FedEx-ie miaaby jednak czasy pingw wy noszce 80 milionw
milisekund.

294
 Swobodne spadanie

Gdzie na Ziemi moemy wykona najduszy skok poczony ze

swobodnym spadaniem? A gdybymy uyli do tego celu specjalnego
kombinezonu?
DHASH SHRIVATHSA

NAJWIKSZYM PIONOWYM SPADEM na Ziemi jest kanady jska gra Mount Thor,
ktra wy glda tak, jak pokazaem poniej.

295
 rdo: AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA

Aby scenariusz ten by nieco mniej makabry czny, zamy, e u podna urwiska znajduje si
zagbienie w ziemi, wy penione w celu zagodzenia upadku czy m mikkim, podobny m do
waty cukrowej.

296
 Czy to by zadziaao? Musicie poczeka na drug cz ksiki

Czowiek spadajcy z rozpostarty mi rkami i nogami ma prdko graniczn okoo 55 metrw

na sekund. Aby j osign, musi przelecie kilkaset metrw, wic caa droga na ziemi zajmie
mu troch ponad 26 sekund.
Co mona zrobi w 26 sekund?
Zacznijmy od tego, e to wy starczajco duo czasu na przejcie CAEJ ory ginalnej wersji
gry Super Mario World 1-1, pod warunkiem e bdziemy mieli idealny czas i skorzy stamy ze
skrtu przez rur.
To rwnie na ty le dugo, eby nie zdy odebra telefonu. W sieci Sprint po 23 sekundach
wcza si poczta gosowa 125.

297
 Gdy by kto do nas zadzwoni w momencie rozpoczcia skoku, poczta gosowa wczy aby si
trzy sekundy przed naszy m ldowaniem na ziemi.
Z drugiej jednak strony, gdy by my skoczy li z wy sokich na 210 metrw irlandzkich klifw
Moher, spadanie trwaoby ty lko okoo omiu sekund lub nieco duej przy silny ch prdach
wstpujcy ch. To wci niewiele czasu, ale wedug River Tam wy starczy, aby odsczy ca
krew z naszego ciaa przy zastosowaniu odpowiedniego ukadu prniowego.
Do tej pory zakadalimy, e spadamy pionowo. Jednak wcale nie musi tak by .
Dowiadczony spadochroniarz nawet bez specjalnego sprztu jest w stanie, po osigniciu
maksy malnej prdkoci, szy bowa pod ktem prawie 45 stopni. Szy bujc dalej od podstawy
klifu, mona by teorety cznie znacznie wy duy swj czas spadania.

298
 AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAuff
AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA

Trudno dokadnie okreli o ile; oprcz rzeby terenu bardzo duy wpy w miaby na to dobr
ubrania. A oto komentarz z Wikipedii doty czcy rekordw w BASE jumpingu:

Rekord w dugoci [spadku] bez specjalnego kombinezonu jest trudny do okrelenia. Od

momentu wprowadzenia nowoczeniejszych krojw zatara si granica midzy dinsami
a specjalnymi kombinezonami.

I tu dochodzimy do specjalny ch kombinezonw, bdcy ch czy m pomidzy spodniami

spadochronowy mi a spadochronem. Takie kombinezony umoliwiaj opadanie z o wiele
mniejsz prdkoci. Jeden z uy tkownikw zamieci dane pomiarowe z serii takich skokw.
Pokazuj one, e podczas szy bowania w powietrzu w specjalny m kombinezonie tracimy
wy soko z prdkoci wy noszc zaledwie 18 metrw na sekund to dua rnica
w porwnaniu z 55 metrami na sekund.

299
 Nasze spadanie wy duy oby si do ponad minuty, i to nawet bez uwzgldnienia
przemieszczania si w poziomie. W ty m czasie mona by rozegra parti szachw. To take
wy starczajco dugo, eby wy brzmiaa pierwsza zwrotka z jake wy mowny m tekstem
piosenki zespou R.E.M. Its the End of the World as We Know It i dodatkowo cay fragment
z koca utworu Wannabe grupy Spice Girls, z o wiele mniej odpowiednim tekstem.
Wy starczy poczy wy sokie klify z szy bowaniem w poziomie, a czas opadania bdzie jeszcze
duszy.
Istnieje wiele gr, ktre nadaway by si do skakania i dugiego opadania w specjalny m
kombinezonie. Na przy kad Nanga Parbat w Pakistanie, ktra ma bardzo stromy spadek
o wy sokoci ponad trzech kilometrw. (Zaskakujce jest to, e kombinezon wci wietnie by si
spisy wa w tak rozrzedzony m powietrzu, mimo e w akurat ty m przy padku skoczek musiaby
mie aparat tlenowy, a szy bowanie trwaoby troch krcej ni normalnie).
Rekord w najduszy m opadaniu w BASE jumpingu naley do Deana Pottera, ktry skoczy ze
szwajcarskiego Eigeru, a nastpnie lecia przez trzy minuty i dwadziecia sekund.
Co mona zrobi w trzy minuty i dwadziecia sekund?
Mogliby my na przy kad zaangaowa Joey a Chestnuta i Takeru Kobay ashiego, najlepszy ch
na wiecie zawodnikw w jedzeniu na czas. Jeli opracowaliby my metod jednoczesnego
obsugiwania kombinezonu i jedzenia z maksy maln prdkoci, ci zawodnicy teorety cznie
300
mogliby podczas opadania z Eigeru zje 45 hot dogw

co miaoby przy najmniej szans zosta okrzy knite najdziwniejszy m rekordem w historii.

301
Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 9

Czy mona przey fal tsunami, zanurzajc si w basenie

ogrodowym?
Chris Muska

302
 Czy w przypadku gdyby nie otworzy si nam spadochron, ale
mielibymy przy sobie spryn Slinky z odpowiednio dobran mas,
napreniem itd., moglibymy si uratowa dziki wyrzuceniu jej
w gr przy jednoczesnym trzymaniu si jej koca?
Varadarajan Srinivasan

303
304
 Sparta

W filmie 300 strzay wystrzelone w niebo cakowicie zasaniaj soce.

Czy to moliwe? Ilu strza potrzebowalibymy, aby tego dokona?
ANNA NEWELL

JEST TO DOSY TRUDNE do wy konania.

Prba 1.
ucznicy s w stanie wy strzeli 810 strza na minut. Z punktu widzenia fizy ki taki ucznik to
generator strza, pracujcy z czstotliwoci 150 milihercw.

305
 Strzaa znajduje si w powietrzu ty lko przez kilka sekund. Jeli redni czas jej przeby wania
w powietrzu na polu bitwy wy nosi trzy sekundy, to w dowolny m momencie strzay mniej wicej
poowy ucznikw znajduj si w powietrzu.
Kada strzaa zasania okoo 40 centy metrw kwadratowy ch wiata sonecznego, a poniewa
w powietrzu jest ty lko poowa strza wszy stkich ucznikw, kady z nich moe zasoni rednio 20
centy metrw kwadratowy ch wiata sonecznego.
Jeli ucznicy s ustawieni w rzdach, na kady metr przy pada dwch ucznikw, kady rzd
zajmuje 1,5 metra, a bateria ucznikw liczy sobie 20 rzdw (w sumie 30 metrw), to z kadego
metra jej szerokoci

306
 wy leci w powietrze jednoczenie 18 strza.

Ty le strza zdoa zasoni zaledwie 0,1 procent widzianej przez nas powierzchni soca.
Musimy poprawi ten wy nik.

Prba 2.
Po pierwsze, ustawmy ucznikw jak najbliej siebie. Jeli bd sta tak gsto jak dziki tum 126,
moemy potroi liczb ucznikw na jednostk powierzchni. W takiej sy tuacji strzelanie bdzie
niewy godne, ale ucznicy z pewnoci jako sobie poradz. Moemy dodatkowo zwikszy
dugo kolumny ucznikw do 60 metrw; bdziemy wtedy mieli 130 ucznikw na kady m
metrze jej szerokoci.
Jak szy bko mog oni strzela?
W rozszerzonej wersji nakrconego w 2001 roku filmu Wadca Piercieni. Druyna Piercienia
jest scena, w ktrej grupa orkw 127 naciera na Legolasa, on za zasy puje ich gradem strza
z tak czstotliwoci, e uniemoliwia im to zblienie si do niego. Orlando Bloom, aktor grajcy
Legolasa, nie by w stanie tak szy bko wy puszcza strza. Uy wa wic ty lko uku, a strzay zostay
dodane za pomoc programu komputerowego. Poniewa czstotliwo wy puszczania przez niego
strza z uku wy dawaa si widzom bardzo dua, ale cakiem moliwa do osignicia, uzy skalimy
w ten sposb potrzebn do naszy ch oblicze maksy maln czstotliwo strzelania.
Zamy, e zdoamy wy szkoli naszy ch ucznikw tak, eby strzelali z tak czstotliwoci jak
Legolas, czy li siedem strza w osiem sekund. W takim przy padku nasza kolumna ucznikw
(wy puszczajcy ch niemoliw do osignicia liczb 339 strza z metra szerokoci) zasoniaby
ty lko 1,56 procent dochodzcego do nas wiata sonecznego.

Prba 3.
Nie ograniczajmy si i rozdajmy naszy m ucznikom kusze Gatlinga. Zajmujcy 100 metrw
kwadratowy ch powierzchni pola bitwy i strzelajcy z nich z czstotliwoci 70 strza na sekund
307
ucznicy sprawiliby, e powierzchnia zajmowana przez strzay na niebie zwikszy aby si do 110
metrw kwadratowy ch! Idealnie. Jednak nawet jeli strzay maj tak czn powierzchni
przekroju, zakry waj si te wzajemnie.
Wzr na obliczenie powierzchni terenu zasanianej przez du liczb strza czciowo
wzajemnie si zakry wajcy ch wy glda tak:

Te 110 metrw kwadratowy ch strza zasonioby ty lko dwie trzecie pola powierzchni bitwy.
Poniewa nasze oczy oceniaj jasno w skali logary tmicznej, ograniczenie jasnoci soca do
jednej trzeciej normalnej wartoci bdziemy postrzega jako delikatne przy ciemnienie;
z pewnoci soce nie zostanie cakowicie zasonite.
Mogoby nam si uda tego dokona, gdy by my zaoy li jeszcze mniej realisty czn
czstotliwo strzelania. Gdy by my wy puszczali 300 strza na sekund z kadego uku,
zasoniliby my 99 procent wiata sonecznego docierajcego do pola bitwy.
Istnieje jednak prostszy sposb.

Prba 4.
Do tej pory zakadalimy, e soce znajduje si dokadnie nad nami, czy li tak, jak to jest
pokazane w filmie. By moe jednak prawdziwy m powodem do dumy by oby dokonanie tego
wy czy nu podczas ataku o wicie?
Gdy by soce znajdowao si nisko nad wschodnim hory zontem, a ucznicy strzelaliby
w kierunku pnocny m, wiato przechodzioby przez kolumn strza, a potencjalny efekt
zaciemnienia zwikszy by si ty sic razy.

308
 Oczy wicie strzay nie leciay by wtedy w kierunku wroga. Jednak bdmy sprawiedliwi,
chodzio przecie ty lko o zasonicie soca. Nigdy nie by o mowy o trafianiu kogokolwiek.
Kto wie, moe w przy padku niektry ch wrogw cakowicie by to wy starczy o.

309
 Osuszanie oceanw. Cz I

Jak dugo trwaoby osuszanie oceanw, gdybymy w najgbiej

pooonym miejscu, czyli w Gbi Challengera, stworzyli prowadzce
w Kosmos okrge przejcie o promieniu 10 metrw? Jak po
osuszeniu oceanw zmieniaby si Ziemia?
TED M

CHCIABYM od razu wy jani jedn rzecz: z moich przy bliony ch oblicze wy nika, e
gdy by zatopiony lotniskowiec utkn w takim otworze odpy wowy m, cinienie z atwoci by go
zgio i wessao do rodka. Faaaajnie.
Gdzie jednak takie przejcie by si koczy o? Jeli w pobliu Ziemi, ocean po prostu spadby do
atmosfery, podgrzewajc si i zamieniajc w par wodn, ktra po skondensowaniu trafiaby
z powrotem na swoje miejsce w postaci deszczu. Dostarczona w ten sposb do atmosfery energia
miaaby katastrofalny wpy w na klimat Ziemi, podobnie jak powstae na duej wy sokoci
ogromne chmury.
Umiemy wic wy jcie naszego przejcia daleko dajmy na to, na Marsie. Tak naprawd
jestem za ty m, eby znalazo si ono dokadnie nad azikiem Curiosity ; w ten sposb mieliby my
wreszcie niezbity dowd na obecno wody na Marsie.
Co staoby si z Ziemi? Nic wielkiego. Osuszenie oceanw zajoby nam i tak setki ty sicy
lat. Nawet gdy by otwr mia szeroko wiksz ni boisko do koszy kwki, a woda przechodziaby
przez niego z niewiary godn prdkoci, oceany s przecie ogromne. Poziom wody opadaby
w nich w tempie jednego centy metra na dzie.
Na powierzchni oceanu nie by oby nawet fajnego wiru otwr jest zby t may, a ocean zby t
gboki. Z tego samego powodu nie widzimy wiru wodnego w wannie a do momentu, gdy jest
310
ona przy najmniej do poowy oprniona.
Zamy jednak, e przy spieszy my osuszanie za pomoc wikszej liczby otworw
odpy wowy ch 128, co doprowadzi do szy bszego obniania si poziomu wd w oceanach.
Spjrzmy na map i zobaczmy, co si zmienio.
Tak wy glda Ziemia na pocztku:

Odwzorowanie walcowe rwnoodlegociowe (c.f. xkcd.com/977).

A oto mapa Ziemi po obnieniu si poziomu oceanw o 50 metrw:

311
 Nie rni si za bardzo od poprzedniej, wida jednak kilka niewielkich zmian. Sri Lanka, Nowa
Gwinea, Wielka Bry tania, Jawa i Borneo s teraz poczone z pobliskimi konty nentami.
Po trwajcej 2 ty sice lat walce z morzem Holandia jest wreszcie bezpieczna, a jej
mieszkacy nie obawiaj si ju katastrofalnej powodzi. Mog teraz wy korzy sta energi do
podboju nowy ch ldw, co te bezzwocznie czy ni.

312
 Kiedy poziom oceanw osiga minus 100 metrw, u wy brzey Nowej Szkocji pojawia si
ogromna, nowa wy spa, bdca wczeniej awic Grand Banks.
Zaczy namy zauwaa dziwne zjawiska: nie wszy stkie morza si kurcz. Na przy kad Morze
Czarne ty lko nieznacznie zmniejsza swoj powierzchni. Oczy wicie dzieje si tak dlatego, e
morza te utraciy poczenie z oceanem. W miar obniania si poziomu wody niektre baseny
morskie zostan odcite od naszego odpy wu w Pacy fiku. W pewny ch przy padkach
uksztatowanie dna morskiego pozwoli odpy wajcej wodzie na wy obienie gbszego kanau
i dalsze obnianie si poziomu morza. Wikszo basenw morskich zostanie w kocu odcita od
oceanw i przestanie si osusza.

313
 Przy minus 200 metrach mapa zaczy na wy glda dziwnie. Pojawiaj si nowe wy spy,
Indonezja wy glda jak wielka klucha. Holandia zajmuje wikszo Europy.

314
 Japonia jest teraz przesmy kiem czcy m Pwy sep Koreaski z Rosj. Nowa Zelandia
zy skuje nowe wy spy. Holandia powiksza si dalej na pnoc.

315
 Powierzchnia Nowej Zelandii gwatownie si zwiksza. Ocean Arkty czny zostaje odcity
i jego poziom przestaje si obnia. Holandia jest poczona mostem ldowy m z Amery k
Pnocn.

Poziom oceanw obniy si o dwa kilometry. Wszdzie pojawiaj si nowe wy spy. Morze
Karaibskie i Zatoka Meksy kaska nie s ju poczone z Atlanty kiem. Nie wiem nawet, co si
dzieje z Now Zelandi.

316
 Przy minus trzech kilometrach wiele szczy tw grzbietu rdoceanicznego najduszego
acucha grskiego na Ziemi znajduje si ju na powierzchni. Ukazuj si rozlege, nierwne
poacie nowy ch ldw.

Do tego momentu wikszo gwny ch mrz zostaa odizolowana, a ich powierzchnia przestaa
317
si zmniejsza. Trudno okreli, jakie by y by dokadne pooenie i rozmiar ty ch mrz; to, jak
wy gldaaby Ziemia, moemy sobie wy obrazi jedy nie w duy m przy blieniu.

Tak wy gldaaby nasza mapa po zakoczeniu osuszania oceanw. Na Ziemi pozostaoby

zaskakujco duo wody, chocia jej wikszo wy peniaaby bardzo py tkie morza; roww
gbokich na cztery lub pi kilometrw by oby ty lko kilka.
Osuszenie poowy oceanw doprowadzioby do trudny ch do przewidzenia, ogromny ch zmian
w klimacie i ekosy stemach. Prawie na pewno skoczy oby si to co najmniej zaamaniem
biosfery i masowy m wy mieraniem rny ch gatunkw fauny i flory.
Istnieje moliwo cho jest ona mao prawdopodobna e ludzko zdoaaby przetrwa.
Musieliby my wtedy radzi sobie na Ziemi, ktra wy gldaaby tak jak poniej:

318
319
 Osuszanie oceanw. Cz II

Przy zaoeniu, e udao nam si osuszy oceany, a ca wod

wylewalimy na azik Curiosity, jak w miar zwikszania si iloci wody
zmieniaby si Mars?
IAIN

W POPRZEDNIM ROZDZIALE zrobilimy na dnie Rowu Mariaskiego otwr

odpy wowy i doprowadzilimy do wy suszenia oceanw. Nie obchodzio nas, dokd odpy wa
woda z oceanw. Wy braem Marsa, poniewa azik pracuje tam bardzo ciko, aby znale wod,
i chciaem uatwi mu zadanie.

320
 Curiosity znajduje si w kraterze Gale, marsjaskiej depresji o okrgy m ksztacie, porodku
ktrej znajduje si szczy t Mount Sharp.
Na Marsie jest duo wody, ale niestety ty lko w formie lodu. Woda w stanie cieky m nie
utrzy muje si tam dugo z powodu niskiej temperatury i zby t maej iloci powietrza. Jeli
postawimy na Marsie filiank ciepej wody, zacznie si ona gotowa, zamarza i sublimowa,
a wszy stko prakty cznie w ty m samy m czasie. Wy glda na to, e woda na Marsie lubi kady stan
z wy jtkiem ciekego.
My jednak bdziemy zrzuca tam bardzo szy bko ogromne iloci wody (o temperaturze kilku
stopni powy ej zera), nie bdzie wic ona miaa duo czasu, aby zamarzn, zagotowa si czy
sublimowa. Jeli ujcie naszego odpy wu bdzie wy starczajco due, woda zacznie zamienia
krater Gale w jezioro tak, jak dziaoby si to na Ziemi. Aby zobaczy , jak zmienia si Mars
w miar napy wu wody, skorzy stajmy z doskonaej mapy topograficznej tej planety, wy konanej
przez amery kask agencj naukowo-badawcz USGS.
Oto jak wy glda krater Gale na pocztku naszego ekspery mentu:

321
 W miar napy wu wody jezioro wy penia si, pokry wajc Curiosity kilkusetmetrow warstw
wody :

322
 W kocu Mount Sharp staje si wy sp. Zanim jednak zupenie zniknie pod wod, zacznie si
ona przelewa przez pnocn krawd krateru i py n po piasku.

323
 Istniej dowody na to, e w wy niku okresowy ch fal upaw ld znajdujcy si na Marsie od
czasu do czasu topnieje i zamienia si w ciecz. Struka powstaej wwczas wody nie py nie daleko
i szy bko wy sy cha. My jednak mamy do dy spozy cji cay ocean.

324
A oto zbiorniki wodne powstae w pnocny m, polarny m basenie Marsa:

325
Stopniowo napeni si on wod.

326
 Gdy jednak spojrzy my na map rejonw rwnikowy ch Marsa, tam, gdzie s wulkany, okae
si, e jeszcze sporo obszarw jest oddalony ch od wody.

[Odwzorowanie Merkatora; nie pokazuje biegunw].

Szczerze mwic, ta mapa jest raczej nudna; niewiele si na niej dzieje. To po prostu wielka
pusta poa ldu z kawakiem oceanu u gry.

327
 Drugi raz bym jej nie kupi.

Do cakowitego wy czerpania si zapasw naszej wody jest jeszcze daleko, chocia widoczny
na mapie Ziemi bkitny kolor oznacza ty lko py tkie morza; wikszo wody z oceanw ju
znikna.
Mars jest mniejszy od Ziemi, wic ta sama ilo wody utworzy tam gbszy ocean. Na ty m
etapie woda wy penia sy stem kanionw Valles Marineris i tworzy niezwy ke linie brzegowe. Ta
mapa jest ju troch ciekawsza, ale obszary wok kanionw maj dziwne ksztaty :

Woda dociera do azikw Spirit oraz Opportunity i je zalewa. W kocu dostaje si do krateru
uderzeniowego Hellas, w ktry m znajduje si najniszy punkt na Marsie.
Uwaam, e reszta mapy zaczy na wy glda cakiem dobrze:

328
 W miar jak zgodnie z planem woda pokry wa znaczn powierzchni Marsa, na mapie
pozostaje ty lko kilka wielkich wy sp (oraz niezliczona ilo may ch):

Woda szy bko zalewa wikszo wy sokich paskowy w i pozostawia ty lko kilka wy sp:

W kocu dopy w wody si koczy ; oceany na Ziemi s cakowicie wy suszone.

329
Przy jrzy jmy si bliej gwny m wy spom Marsa:

330
331
 adnych azikw nie ma nad powierzchni wody.

Oly mpus Mons i kilka inny ch wulkanw pozostanie ponad powierzchni wody. O dziwo, do ich
zakry cia sporo jeszcze brakuje. Oly mpus Mons wci wznosi si dobrze ponad 10 kilometrw nad
nowy m poziomem wody. Na Marsie jest troch ogromnych gr.
Te dziwaczne wy spy s rezultatem wy penienia wod Noctis Laby rinthus, niezwy kego
sy stemu kanionw, ktrego pochodzenie pozostaje tajemnic.
Oceany na Marsie nie utrzy may by si dugo. Mgby wy stpi krtkotrway efekt
cieplarniany, ale ostatecznie jest tam po prostu za zimno. W kocu oceany by zamarzy, pokry y
si py em, a na biegunach stopniowo zamieniy w wieczn zmarzlin. Trwaoby to jednak bardzo
dugo i przez ten czas Mars by by o wiele bardziej interesujcy m miejscem.
Jeli wy korzy stamy gotowy sy stem transportu wody midzy planetami, to konsekwencje jego
uy cia bd nieuniknione.

332
 Twitter

Ile unikatowych tweetw mona stworzy w jzyku angielskim? Jak

dugo trwaoby przeczytanie ich wszystkich na gos przez ca
ludzko?
ERIC H, HOPATCONG, NEW JERSEY

Daleko na pnocy, w krainie zwanej Svithjod wznosi si skaa. Ma sto mil wysokoci i sto mil
szerokoci. Raz na tysic lat przylatuje tu may ptaszek i dziobie j. Kiedy skaa zostanie skruszona,
przeminie jeden dzie wiecznoci.
Hendrik Willem Van Loon 129

TWEET MOE MIE 140 ZNAKW. A w jzy ku angielskim jest 26 liter lub 27
razem ze spacj. Jeli bdziemy pisa tweety w ty m alfabecie, moemy otrzy ma 27140
10200 unikatowy ch acuchw znakw.
Twitter nie ogranicza si jednak ty lko do alfabetu; gdy zamieszczamy tam wpisy, moemy
uy wa wszy stkich znakw z zestawu Unicode, ktry ch jest ponad milion. W ten sposb liczba
moliwy ch acuchw znakw zwiksza si do 10800.
Oczy wicie wikszo z nich by aby nic nieznaczc, bezadn mieszanin znakw
pochodzcy ch z wielu jzy kw. Nawet jeli uy jemy ty lko 26 liter z angielskiego alfabetu,
otrzy mamy mnstwo bezsensowny ch zlepkw liter, takich jak ptikobj. Py tanie Erica doty czy o
tweetw, ktre maj w jzy ku angielskim jakie znaczenie. Ile mogoby ich by ?
To trudne py tanie. W pierwszy m odruchu mogliby my dopuci stosowanie ty lko angielskich
sw; pniej ograniczy liby my si do zda poprawny ch gramaty cznie. Jest to jednak bardziej
333
skomplikowane. Na przy kad zdanie Hi, Im Mxy ztplk (Cze, nazy wam si Mxy ztplk) jest
gramaty cznie poprawne, jeli kto nazy wa si Mxy ztplk. Wemy pod uwag, e zdanie to jest
gramaty cznie poprawne, nawet jeli nie mwimy prawdy. Najwy raniej nie ma wic sensu
liczy kadego acucha znakw zaczy najcego si od Hi, Im jako oddzielnego zdania. Dla
osoby mwicej po angielsku Hi, Im Mxy ztplk jest waciwie nie do odrnienia od Hi, Im
Mxzkqklt, nie powinnimy wic liczy ich jako dwch oddzielny ch zda. Ale ju Hi, Im
xPoKeFaNx zdecy dowanie rni si od dwch poprzednich zda, mimo e xPoKeFaNx
w adny m razie nie jest angielskim sowem. Wy glda wic na to, e nasza metoda okrelania
odrbnoci zda nie zdaje egzaminu. Na szczcie istnieje lepszy sposb.
Wy obramy sobie jzy k, w ktry m s ty lko dwa prawidowe zdania i kady tweet mgby by
ty lko jedny m z nich. Oto one:

Theres a horse in aisle five (W pitej alejce jest ko).

My house is full of traps (Mj dom jest peen puapek).

A oto jak wy gldaoby to na Twitterze:

334
 Te wiadomoci s stosunkowo dugie, ale nie zawieraj w sobie wiele treci informuj
jedy nie o ty m, czy ich autor zdecy dowa si na wy sanie informacji o puapkach, czy o koniu.
Fakty cznie mamy wic do czy nienia z sy tuacj zero-jedy nkow. Chocia mamy do dy spozy cji
wiele liter, dla czy telnika znajcego dany model jzy ka kady tweet zawiera zaledwie jeden bit
informacji na kade zdanie.
335
 Ten przy kad stanowi doskonay dowd na to, e informacja jest nierozerwalnie zwizana
z niepewnoci odbiorcy co do jej zawartoci i jego zdolnoci do przewidy wania
z wy przedzeniem. To bardzo gboka my l 130.
Claude Shannon ktry prawie cakiem samodzielnie stworzy nowoczesn teori informacji
mia spry tny sposb na mierzenie zasobu informacy jnego jzy ka. Pokazy wa grupom ludzi
zapisane prbki zwy ky ch zda w jzy ku angielskim, ucite w przy padkowy ch miejscach,
a nastpnie py ta, jaka ich zdaniem powinna by nastpna litera.

To grozi zalaniem naszego miasta powodzi informacji!

Opierajc si na wspczy nniku poprawny ch odpowiedzi oraz ry gory sty cznej analizie
matematy cznej, Shannon okreli informacy jny zasb ty powego angielskiego jzy ka pisanego na
1 do 1,2 bita na liter. Oznacza to, e stosujc dobry algory tm kompresujcy, mogliby my
upakowa angielski tekst w formacie ASCII czy li osiem bitw na liter do jednej smej jego
ory ginalnego rozmiaru. W istocie mona w ten sposb, z pomoc dobrego programu do
kompresji plikw, zmniejszy rozmiar ebooka w formacie TXT.
Jeli jaki tekst zawiera n bitw informacji, w pewny m sensie oznacza to, e moe on
przekaza 2n rny ch wiadomoci. Jest w ty m troch matematy cznej onglerki (doty czcej
midzy inny mi dugoci wiadomoci i czego, co si nazy wa dugoci kry ty czn), ale
336
w rezultacie okazuje si, e w jzy ku angielskim moemy stworzy okoo 2140 1,1 2 1046,
a nie 10200 czy 10800 tweetw znaczco rnicy ch si od siebie.
A ile czasu zajoby caej ludzkoci ich przeczy tanie?
Przeczy tanie 2 1046 tweetw zajoby jednej osobie prawie 1047 sekund. Jest to tak
szokujco dua liczba, e waciwie nie ma znaczenia, czy czy taaby jedna osoba, czy miliard
osb nie by y by one w stanie znaczco skrci tej listy tweetw przez cay okres istnienia
Ziemi.
Zamiast wic dalej to rozwaa, pomy lmy o ptaku, ktry ostrzy sobie dzib o wierzchoek
gry. Zamy, e przy latuje raz na ty sic lat, zeskrobuje przy tej okazji niewielki fragment skay
i zabiera ze sob kilkadziesit czsteczek py u. (Zwy ky ptak zostawiby prawdopodobnie wicej
fragmentw dzioba na wierzchoku gry, ni zeskroba z niego czsteczek skay, ale w naszy m
scenariuszu prakty cznie nic nie jest normalne, wic moemy si ty m nie przejmowa).
Dajmy na to, e czy tamy tweety na gos codziennie przez 16 godzin. A za naszy mi plecami
raz na ty sic lat pojawia si ptak i zdrapuje dziobem z wierzchoka wy sokiej na sto mil gry kilka
niewidoczny ch czsteczek py u.
Kiedy gra zostanie starta z powierzchni ziemi, minie pierwszy dzie wiecznoci.
Gra ponownie si pojawia, rozpoczy na si nowy cy kl i kolejny taki dzie: 365 dni wiecznoci
trwajcy ch po 1032 lat kady to jeden rok wiecznoci.
Sto lat wiecznoci, w czasie ktry ch ptak zetrze z powierzchni ziemi 36 500 gr, to jeden wiek
wiecznoci. Jednak taki wiek nie wy starczy. Nie wy starczy nawet ty siclecie.
Przeczy tanie wszy stkich ty ch tweetw zajmie nam 10 tysicy lat wiecznoci.

337
 To wy starczajco duo czasu, eby przeledzi ca histori ludzkoci, od wy nalezienia pisma
do czasw obecny ch, w ktrej kady dzie trwaby dopty, dopki ptak cieraby gr
z powierzchni ziemi.

338
Wy daje si, e 140 znakw to niewiele, ale ludziom nigdy nie zabraknie tematw do rozmowy.

339
 Most z klockw Lego

Ile klockw Lego potrzebowalibymy na zbudowanie mostu

drogowego z Londynu do Nowego Jorku? Ile klockw Lego
dotychczas wyprodukowano?
JERRY PETERSEN

ZACZNIJMY OD mniej ambitnego zadania.

Utworzenie poczenia
Z pewnoci wy produkowano dotd wy starczajco duo klockw Lego 131 , aby poczy Nowy
Jork z Londy nem. W jednostkach LEGO 132 miasta te oddalone s o 700 milionw wy pustek.
Oznacza to, e jeli cegieki uoy my w taki sposb

to do poczenia ty ch miast bdziemy ich potrzebowa 350 milionw.

Taki most albo nie utrzy maby si w powietrzu, albo wy trzy maby ciar ty lko jednego ludzika
LEGO 133, ale to ju co.
Przez lata wy produkowano ponad 400 miliardw klockw Lego 134. Ile z nich nadawaoby si
jednak do zbudowania mostu, a ile to ty lko mae osony oczu do kasku, ktre zapodziay si gdzie
na dy wanie?

340
 Zamy, e budujemy nasz most z najbardziej popularnego elementu LeGo 135 klocka 2
4. Korzy stajc z archiwum Dana Bogera, specjalisty od zestaww klockw Lego 136 i autora
strony internetowej im powiconej (Peeron.com), wy konaem nastpujce wstpne
oszacowanie: jeden na 50 do 100 elementw jest prostoktny m klockiem 2 4. Z tego wy nika, e
istnieje okoo 5 do 10 miliardw klockw 2 4, czy li wicej ni potrzeba do zbudowania mostu
o szerokoci jednego elementu.

Przejazd dla samochodw

Oczy wicie jeli chcieliby my, aby taki most obsugiwa normalny ruch uliczny, musiaby on
by troch szerszy.
Prawdopodobnie zaleaoby nam na ty m, eby most unosi si na wodzie. Ocean Atlanty cki
jest gboki[potrzebne rdo] , wic w miar moliwoci warto by oby unikn budowania
wy sokich na pi kilometrw py lonw z klockw Lego.

341
 Poczone ze sob klocki Lego nie tworz wodoszczelnego zamknicia 137, a plastik, z jakiego
s wy konane, ma gsto wiksz ni woda. Moemy sobie z ty m poradzi przez pokry cie jego
zewntrznej powierzchni warstw masy uszczelniajcej. W rezultacie cay blok klockw bdzie
mia gsto mniejsz ni woda.

Na kady metr szecienny wody wy partej przez most przy pada udwig o wartoci 400
kilogramw. Zwy ky samochd osobowy way troch mniej ni 2 ty sice kilogramw, a wic na
utrzy manie jednego samochodu nasz most potrzebowaby 10 metrw szecienny ch klockw
Lego.
Gdy by my zbudowali most o gruboci jednego metra i szerokoci piciu metrw, powinien on
342
bez adny ch problemw czciowo zanurzony unosi si na wodzie i by wy starczajco
solidny, aby mona by o po nim przejecha. Legosy 138 s cakiem mocne; jak podaa BBC,
moliwe jest uoenie 250 ty sicy klockw 2 2 jeden na drugim, zanim ten na samy m spodzie
si zamie 139.
Pierwszy m problemem, jaki napotkamy przy realizacji tego pomy su, jest to, e na wiecie
nie ma wy starczajcej liczby klockw Lego, eby taki most zbudowa. Drugim jest ocean.

Ekstremalne siy
Pnocny Atlanty k jest bardzo burzliwy. Cho nasz most uniknby najszy bciej poruszajcy ch si
prdw Golfsztromu, nadal by by naraony na potne wiatry i fale.
Jak wy trzy may most udaoby nam si zbudowa?
Dziki Tristanowi Lostrohowi, naukowcowi z Uniwersy tetu Poudniowego Queensland,
posiadamy ju pewne dane doty czce wy trzy maoci na rozciganie niektry ch pocze
klockw Lego. Podobnie jak z informacji BBC, wy nika z nich, e te klocki s zaskakujco
wy trzy mae. Najlepszy m pomy sem by oby zastosowanie dugich, cienkich py tek zachodzcy ch
jedna na drug.

Taka konstrukcja by aby do mocna jej wy trzy mao na rozciganie mona by porwna
do betonu ale nie wy starczajco mocna. Wiatr, fale i prdy morskie napieray by na rodkow
cz mostu, powodujc ogromne naprenia.

343
 W normalny ch warunkach w takiej sy tuacji przy mocowuje si most do podoa, aby nie
przemieszcza si zby t daleko w adn ze stron. Gdy by my oprcz klockw Lego pozwolili sobie
na uy cie kabli 140, mogliby my przy czepi to ogromne ustrojstwo do dna morza 141.

Jednak to nie koniec naszy ch problemw. Piciometrowy most nad spokojn sadzawk by by
w stanie utrzy ma samochd, ale nasza konstrukcja ma by rozpita nad powierzchni
wzburzonej wody. Ty powe fale na otwarty m oceanie mog mie kilka metrw wy sokoci, a wic

344
poziom naszego mostu powinien si znajdowa przy najmniej cztery metry nad wod.
Aby nasza konstrukcja lepiej unosia si na wodzie, moemy doda do niej worki powietrzne
i puste przestrzenie, wie si to jednak ze zwikszeniem jej szerokoci w przeciwny m wy padku
most by si wy wrci. Oznacza to, e musieliby my doda jeszcze wicej kotew z py wakami,
ktre zapobiegay by ich zatoniciu. Py waki stawiaj opr, co prowadzi do wikszego obcienia
kabli i cigania caego naszego obiektu w d, co z kolei wy magaoby zastosowania wikszej
liczby py wakw

Dno morza
Gdy by my chcieli zbudowa nasz przepraw na dnie morza, rwnie napotkaliby my pewne
problemy. Worki powietrzne nie wy trzy may by panujcego tam cinienia, wic nasza struktura
musiaaby sama poradzi sobie ze swoim ciarem. Caa konstrukcja musiaaby by szersza, aby
wy trzy ma cinienie prdw oceaniczny ch. W kocu i tak wy szaby nam grobla.
Efektem uboczny m naszej budowy by oby zatrzy manie cy rkulacji pnocnego Atlanty ku.
Zdaniem klimatologw by aby to prawdopodobnie za wiadomo 142.
Co wicej, takie poczenie przecinaoby Grzbiet rdatlanty cki. Dno Atlanty ku rozchodzi si
na zewntrz od tego biegncego przez jego rodek szwu w tempie jednej wy pustki na 112 dni,
345
jeli liczy w jednostkach Lego. Musieliby my wic zbudowa dy latacje lub dokada co pewien
czas po kilka klockw do rodkowej czci naszej konstrukcji.

Koszt
Klocki Lego wy konane s z plastiku ABS, ktrego cena za kilogram w momencie pisania tego
tekstu wy nosi okoo dolara. Nawet najprostszy projekt mostu z kilometrowej dugoci stalowy mi
linami 143 kosztowaby ponad 5 bilionw dolarw.
Wemy pod uwag, e cakowita warto londy skiego ry nku nieruchomoci wy nosi 2,1
biliona dolarw, a opata za wy sanie transatlanty ckiej przesy ki to okoo 30 dolarw za ton.
Wobec tego za kwot mniejsz ni potrzebna do wy budowania naszej przeprawy mogliby my
kupi wszy stkie nieruchomoci w Londy nie i wy sa je, kawaek po kawaku, do Nowego Jorku,
a nastpnie postawi je na nowej wy spie w Zatoce Nowojorskiej i poczy oba miasta duo
prostszy m mostem z klockw Lego.

Mogoby nam nawet zosta wystarczajco duo klockw, eby uoy ten uroczy zestaw Millennium
Falcon.

346
 Najduszy zachd soca

Jak dugo moglibymy obserwowa zachd soca, prowadzc

samochd, przy zaoeniu, e bdziemy przestrzega ogranicze
prdkoci i jecha po utwardzonych drogach?
MICHAEL BERG

ABY ODPOWIEDZIE NA TO PYTANIE, musimy ustali, co mamy na my li, gdy

mwimy zachd soca.
Zachd soca wy glda tak:

347
348
349
 Zachd soca rozpoczy na si w momencie, gdy soce dotknie linii hory zontu, a koczy, gdy
cakowicie si za ni schowa. Jeli jej dotknie, a nastpnie znowu si podniesie, nie uznajemy tego
za zachd soca.
Aby zachd soca si liczy , musi si ono schowa za wy imaginowan lini hory zontu, a nie
za pobliskim wzgrzem. To nie jest zachd soca, mimo e na to wy glda:

350
 Nie moemy tego uzna za zachd soca, poniewa jeli zaczniemy bra pod uwag sztuczne
przeszkody, w kadej chwili moemy sobie taki zachd soca stworzy , chowajc si za jak
ska.
Musimy take bra pod uwag refrakcj. Ziemska atmosfera zakrzy wia wiato i dlatego
obserwatorowi wy daje si, e soce w pobliu linii hory zontu jest o rednic tarczy wy ej ni
w rzeczy wistoci. Zgodnie ze standardow prakty k w swoich obliczeniach wziem pod uwag
wpy w tego zjawiska.
W marcu i we wrzeniu zachd soca na rwniku trwa niewiele ponad dwie minuty, a bliej
biegunw, na przy kad w Londy nie, od 200 do 300 sekund. Najkrtszy jest na wiosn oraz jesieni
(kiedy soce jest nad rwnikiem), a najduszy zim i latem.
Jeli znajdziemy si na biegunie poudniowy m na pocztku marca, soce bdzie nam wieci
przez cay dzie, przesuwajc si nisko nad hory zontem. Ty lko raz, okoo 21 marca, dotknie ono
linii hory zontu i nastpi tam jedy ny w roku zachd soca. Taki zachd soca trwa od 38 do 40
godzin, czy li soce wy kona w ty m czasie wicej ni jeden peny obieg na linii hory zontu.
Py tanie Michaela jest cakiem niegupie, poniewa chodzi mu o zachd soca, jaki
mogliby my obserwowa, jadc po utwardzonej drodze. Do stacji badawczej na biegunie
poudniowy m prowadzi droga, ale jest ona zbudowana z ubitego niegu. Utwardzony ch drg nie
znajdziemy w pobliu adnego z biegunw.
351
 Gwna ulica w Longy earby en na norweskiej wy spie Spitsbergen w archipelagu Svalbard to
leca prawdopodobnie najbliej ktregokolwiek z biegunw droga, ktr mona uzna za
utwardzon. (Koniec pasa startowego w tej miejscowoci ley jeszcze bliej bieguna, ale
jedenie po nim samochodem moe narazi nas na kopoty ).
Z Longy earby en na biegun pnocny jest w istocie bliej ni ze stacji badawczej McMurdo na
biegun poudniowy. Dalej na pnoc mona znale jeszcze garstk stacji wojskowy ch,
badawczy ch i ry backich, ale w adnej z nich nie ma niczego, co przy pominaoby drog; s tam
ty lko pasy startowe, przewanie zbudowane ze wiru i niegu.
Jeli wy bierzemy si na spacer po centrum Longy earby en 144, najduszy zachd soca,
jaki zaobserwujemy, bdzie trwa nieca godzin. W rzeczy wistoci nie ma znaczenia, czy
bdziemy jedzi samochodem, czy chodzi miasto jest zby t mae, eby stanowio to jak
rnic.
Jednak gdy znajdziemy si na stay m ldzie, gdzie drogi s dusze, moemy osign jeszcze
lepszy rezultat. Jeli zaczniemy nasz podr samochodem w tropikach i bdziemy si porusza
po utwardzony ch drogach, najdalej wy sunity m na pnoc punktem, do ktrego uda nam si
dotrze, jest koniec trasy europejskiej E69 w Norwegii. Pnocn Skandy nawi przecina kilka
drg, ale wanie ta prowadzi najbardziej na pnoc, a intuicja podpowiada nam, e dobrze
by oby si tam znale. Im bliej bieguna, ty m atwiej poda za socem.
Niestety, okazuje si, e podanie za socem to kiepska strategia. Nawet na norweskich
szerokociach geograficzny ch soce porusza si po prostu zby t szy bko. Gdy by my znaleli si na
samy m kocu trasy europejskiej E69 w najdalej pooony m na pnoc punkcie naszej podry
z rwnika po utwardzony ch drogach musieliby my porusza si z prdkoci rwn poowie
prdkoci dwiku, eby nady za socem. (Trasa E69 prowadzi z poudnia na pnoc, a nie ze
wschodu na zachd, wic i tak skoczy liby my w Morzu Barentsa).
Na szczcie istnieje lepszy sposb.
Jeli znajdziemy si w pnocnej Norwegii w dniu, w ktry m soce ledwo zachodzi i zaraz
potem wschodzi, terminator (linia pomidzy dniem a noc) bdzie si przesuwa po powierzchni
ziemi w nastpujcy sposb:

352
 Nie my li z Terminatorem, ktry porusza si po ziemi w taki sposb:

Nie zdecydowaem jeszcze, przed ktrym terminatorem powinienem ucieka.

Strategia obserwowania dugiego zachodu soca jest bardzo prosta: trzeba zaczeka na
moment, w ktry m terminator dotrze do naszego samochodu. Ruszamy wtedy na pnoc
i jedziemy w sposb cigy najduej, jak to moliwe (w zalenoci od ukadu lokalnej sieci drg),
tu przed przesuwajc si lini pomidzy dniem a noc, a nastpnie zawracamy o 180 stopni
i jedziemy na poudnie na ty le szy bko, eby j przekroczy i schroni si bezpiecznie
w ciemnoci 145.

353
 Zaskakujce, e ta strategia sprawdza si waciwie rwnie dobrze wszdzie za koem
podbiegunowy m. W zwizku z ty m przeduonego zachodu soca moemy dowiadczy na
wielu drogach Finlandii i Norwegii. Korzy stajc z biblioteki Py Ephem oraz ladw GPS
gwny ch norweskich drg, wy szukaem trasy przejazdu dla najduszy ch zachodw soca.
Biorc pod uwag wiele rny ch drg i prdkoci jazdy, doszedem do wniosku, e najduszy
zachd soca mogliby my obserwowa przez 95 minut. Jest to znaczny postp trwaoby to o 40
minut duej ni w Longy earby en, gdzie prowadzilimy obserwacj z jednego miejsca.
Jeli jednak jestemy ju w archipelagu Svalbard i chcemy, eby zachd lub wschd
soca trway troch duej, zawsze moemy obraca si wok wasnej osi w kierunku
przeciwny m do ruchu wskazwek zegara 146. Doda to co prawda ty lko niezmiernie may uamek
nanosekundy do ziemskiego zegara, ale w zalenoci od tego, z kim tam jestemy

moe warto sprbowa.

354
 Przypadkowe kichnicie

Jakie s szanse na to, e jeli zadzwonimy pod przypadkowy numer

telefonu i powiemy na zdrowie, trafimy na osob, ktra przed chwil
kichna?
MIMI

TRUDNO TO DOKADNIE OKRELI, ale prawdopodobiestwo takiego zdarzenia

moe wy nosi okoo 1 do 40 ty sicy.

Zanim podniesiemy suchawk telefonu, powinnimy pamita, e istnieje spora szansa

wy noszca jeden do miliarda e osoba, do ktrej si dodzwonimy, wanie kogo
zamordowaa 147. Moe wic warto by ostroniejszy m z y czeniem rozmwcy dobrego
355
zdrowia.
Zway wszy jednak na to, e kichnicia s powszechniejsze od zabjstw 148, bardziej
prawdopodobne jest, e trafimy na osob, ktra wanie kichna, ni na morderc, dlatego te
zachowawcza strategia nie jest zalecana.

Zapamitajcie, e mam zamiar to powiedzie, kiedy kto kichnie.

W porwnaniu ze wskanikiem zabjstw wskanik kichni nie doczeka si wielu bada

naukowy ch. Najczciej cy towana liczba doty czca redniej czstotliwoci kichania pada z ust
lekarza w wy wiadzie dla telewizji ABC News wy nosi ona 200 kichni rocznie na osob.
Jedny m z niewielu naukowy ch rde dany ch doty czcy ch kichania s badania czy nnikw
alergiczny ch, ktre mog je wy woa. Aby okreli redni wskanik kichni, moemy pomin
wszy stkie zbierane przy tej okazji rzeczy wiste dane medy czne i skoncentrowa si ty lko na
osobach z grupy kontrolnej. Nie podawano im adny ch alergenw; przeby way same
w pomieszczeniu przez 176 sesji trwajcy ch po 20 minut 149. W sumie w czasie nieco ponad 58
godzin osoby z grupy kontrolnej kichny cztery razy 150, co przy zaoeniu, e kicha si wtedy,
kiedy si nie pi daje mniej wicej 400 kichni rocznie na osob.
Wy szukiwarka Google Scholar znalaza 5980 arty kuw z 2012 roku, ktre wspominaj
o kichaniu. Jeli poowa z nich zostaa napisana w USA, a kady arty ku ma przecitnie czterech
autorw, to wy branie jakiego amery kaskiego numeru telefonu da nam szans wy noszc jeden
do 10 milionw, e trafimy na kogo, kto wanie tego dnia opublikowa arty ku o kichaniu.
Z drugiej strony okoo 60 osb w USA ginie rocznie od uderzenia pioruna. Oznacza to, e
prawdopodobiestwo dzwonienia do kogo, kto zgin od uderzenia pioruna w czasie 30 sekund
poprzedzajcy ch nasz telefon, wy nosi jeden do 10 bilionw.
356
 Na koniec przy pumy, e w dniu ukazania si tej ksiki pi osb sprbowaoby
przeprowadzi taki ekspery ment. Jeli przez cay dzie wy bieray by one rne numery, istnieje
prawdopodobiestwo wy noszce okoo jeden do 30 ty sicy, e w pewny m momencie
usy szay by w suchawce sy gna zajtoci, poniewa osoba, do ktrej by dzwoniy, wanie
dzwoniaby do przy padkowego nieznajomego, aby powiedzie mu: Na zdrowie.
Natomiast prawdopodobiestwo, e te dwie osoby zadzwoni do siebie jednoczenie, wy nosi
jeden do 10 bilionw.

357
Na ty m etapie prawdopodobiestwo si podda, a obaj rozmwcy zostan poraeni piorunem.

358
Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 10

Jakie jest prawdopodobiestwo, e wbity w mj tuw n nie

uszkodzi adnych wanych organw, a ja przeyj?
Thomas

359
Z jak prdkoci musiabym wyskoczy z rampy na motocyklu, eby
bezpiecznie otworzy spadochron i wyldowa na ziemi?
Anonim

360
Co by si stao, gdyby kady czowiek mia codziennie jeden procent
szans na to, e zamieni si w kurczaka, a kady kurczak jeden
procent szans na to, e zamieni si w czowieka?
Kenneth

361
 Powikszajca si Ziemia

Po jakim czasie ludzie zauwayliby, e wicej wa, gdyby redni

promie Ziemi zwiksza si o centymetr na sekund (przy zaoeniu,
e zostaby zachowany przecitny skad mineralny ska)?
DENNIS ODONNELL

ZIEMIA obecnie si nie powiksza.

Przez wiele lat uwaano, e mogoby si tak dzia. Ludzie zauway li, e ksztaty konty nentw
pasuj do siebie, jeszcze zanim w latach szedziesity ch XX wieku 151 potwierdzono teori
dry fu konty nentalnego. Wczeniej wy suwano rne hipotezy wy janiajce taki stan rzeczy
midzy inny mi tak, e baseny oceaniczne by y kiedy szczelinami w gadkiej powierzchni
Ziemi, ktre otworzy y si w wy niku powikszania si naszej planety. Ta teoria nie by a bardzo
popularna 152 , ale od czasu do czasu wraca i mona si z ni zapozna w serwisie YouTube.
Aby nie zajmowa si problemem szczelin powierzchniowy ch, wy obramy sobie, e caa
materia, z jakiej zbudowana jest Ziemia, od skorupy a do jdra, zaczy na si rwnomiernie
rozszerza. Aby unikn kolejny ch scenariuszy zakadajcy ch osuszanie oceanw, przy jmijmy,
e one rwnie zwikszaj swoj objto 153. Wszy stkie budowle bdce dzieem czowieka
pozostan na swoim miejscu.

t = 1 sekunda

362
 Gdy Ziemia zacznie si powiksza, poczujemy lekkie szarpnicie i moemy nawet na
moment straci rwnowag. Jednak bdzie to trwao bardzo krtko. Poniewa bdziemy si
porusza do gry ze sta prdkoci jednego centy metra na sekund, nie odczujemy adnego
przy spieszenia. Przez reszt dnia niczego wicej nie zauway my.

t = 1 dzie (24 godziny)

Po pierwszy m dniu promie Ziemi powikszy by si o 864 metry.

363
 Zauwaalna zmiana pola grawitacy jnego Ziemi nastpiaby dopiero po duszy m czasie. Jeli
w chwili rozpoczcia powikszania si Ziemi way liby my 70 kilogramw, pod koniec pierwszej
doby way liby my 70,01 kilograma 154.
A co by si stao z drogami i mostami? Przecie one te musiay by ulec zniszczeniu, prawda?
Nie tak szy bko, jak si nam wy daje. A oto amigwka, ktr kiedy usy szaem:

Wyobramy sobie, e opasujemy Ziemi ciasno lin.

Teraz wyobramy sobie, e podnosimy t lin metr nad powierzchni.

Ile metrw dodatkowej liny bdziemy potrzebowa?

Chocia moe si wy dawa, e potrzebowaliby my wielu kilometrw liny, odpowied brzmi:

364
6,28 metra. Obwd jest proporcjonalny do promienia, wic jeli zwikszy my go o jedn
jednostk, obwd wzronie o 2p ty ch jednostek.
Rozcignicie liny dugoci 40 ty sicy kilometrw o 6,28 metra jest raczej bez znaczenia.
Zwikszony po jedny m dniu o 5,4 kilometra obwd Ziemi prakty cznie wszy stkie konstrukcje
wy trzy may by bez problemu. Beton codziennie rozszerza si i kurczy jeszcze bardziej.
Po pocztkowy m szarpniciu jedny m z pierwszy ch zauwaalny ch efektw mgby by
niedziaajcy GPS. Sztuczne satelity pozostay by na mniej wicej ty ch samy ch orbitach, ale
wy magajcy wy jtkowo dokadnego pomiaru czasu sy stem GPS przestaby dziaa ju po kilku
godzinach. Jest to jedy ne zagadnienie techniczne, przy ktry m iny nierowie musieliby
w obliczeniach bra pod uwag zarwno szczegln, jak i ogln teori wzgldnoci.
Wikszo pozostay ch zegarw dziaaaby bez problemw. Jednak w przy padku precy zy jny ch
zegarw z wahadem zauway liby my co dziwnego przed kocem doby spieszy y by si one
o trzy sekundy.

t = 1 miesic
Po upy wie miesica promie Ziemi powikszy by si o 26 kilometrw czy li o 0,4 procent
a jej masa wzrosaby o 1,2 procent. Natenie pola grawitacy jnego przy powierzchni Ziemi
zwikszy oby si raczej ty lko o 0,4, a nie o 1,2 procent, poniewa jest ono proporcjonalne do
promienia 155 .
Gdy by my si zway li, mogliby my zauway rnic we wskazaniach naszej wagi, ale nie
by aby ona dua. Tak nieznaczne rnice wskaza wagi wy stpuj nawet wtedy, gdy
przeby wamy w rny ch miastach warto to mie na uwadze przy zakupie wagi cy frowej. Jeeli
nasza waga ma dokadno wiksz ni dwa miejsca po przecinku, powinnimy j skalibrowa za
pomoc wagi testowej sia grawitacji dziaajca na wag w fabry ce nie musi by wcale taka
sama jak w naszy m domu.
Chocia mogliby my nie zauway jeszcze wzrostu ciaru, zauway liby my, e Ziemia si
powiksza. Po upy wie miesica widoczne by y by ju pknicia w dugich betonowy ch
konstrukcjach oraz uszkodzenia wiaduktw i stary ch mostw. Prawdopodobnie wikszo
budy nkw trzy maaby si niele, chocia te umocowane szty wno w podou mogy by zacz si
zachowy wa w nieprzewidy walny sposb 156.
Na ty m etapie astronauci przeby wajcy na pokadzie Midzy narodowej Stacji Kosmicznej
(ISS) mogliby si zaniepokoi. Nie ty lko dlatego, e Ziemia oraz atmosfera ziemska zbliay by si
do nich, ale rwnie dlatego, e zwikszajce si natenie pola grawitacy jnego powodowaoby
stopniowe zmniejszanie si orbity, po ktrej kry a dotd stacja. Musieliby si szy bko
ewakuowa, najpniej kilka miesicy przed wejciem ISS w atmosfer i zejciem z orbity.
365
t = 1 rok
Po upy wie roku natenie pola grawitacy jnego by oby wiksze o pi procent. Prawdopodobnie
zwrciliby my ju uwag na to, e przy bralimy na wadze, i na pewno zauway liby my
uszkodzenia drg, mostw, linii energety czny ch, satelitw oraz kabli podmorskich. Nasz zegar
z wahadem pieszy by si o pi dni.
A co staoby si z atmosfer?
Gdy by atmosfera nie zwikszaa swojej objtoci tak jak ziemia i woda, cinienie zaczoby
spada. Wy nika to z poczenia wielu czy nnikw. W miar wzrostu natenia pola grawitacy jnego
powietrze staje si coraz cisze. Poniewa jednak rozciga si ono nad wielkim obszarem,
w rezultacie jego cinienie zaczy na spada. Z drugiej strony, gdy by atmosfera take zwikszaa
swoj objto, cinienie przy powierzchni ziemi by wzroso. Po latach wierzchoek Mount
Everestu nie znajdowaby si ju w strefie mierci, ale poniewa my by liby my cisi a gra
wy sza wspicie si na ni wy magaoby wicej wy siku.

t = 5 lat
Po upy wie piciu lat natenie pola grawitacy jnego by oby wiksze o 25 procent. Jeli w chwili
rozpoczcia powikszania si Ziemi way limy 70 kg, teraz nasza waga pokazy waaby 88 kg.
Wikszo infrastruktury zostaaby do tej pory zniszczona. By oby to spowodowane
rozszerzaniem si gruntu pod konstrukcjami, a nie zwikszon grawitacj. O dziwo, wikszo
drapaczy chmur w takich warunkach wietnie daaby sobie rad 157. W ich przy padku
problemem nie jest zwikszajcy si ciar, ale wiatr.

t = 10 lat
Po upy wie 10 lat natenie pola grawitacy jnego by oby wiksze o 50 procent. Gdy by atmosfera
nie zwikszaa swojej objtoci, powietrze staoby si tak rzadkie, e nawet na poziomie morza
mieliby my kopoty z oddy chaniem. Gdy by natomiast atmosfera zwikszaa swoj objto,
problemy te pojawiy by si troch pniej.

t = 40 lat
Po upy wie 40 lat natenie pola grawitacy jnego by oby trzy razy silniejsze 158. Na ty m etapie
nawet najsilniejsi ludzie poruszaliby si z duy m wy sikiem. Oddy chanie by oby trudne. Drzewa
przewrciy by si, a zboa nie mogy by usta w pionie. Prakty cznie na kady m zboczu grskim
pojawiy by si ogromne osuwiska, poniewa ziemia szukaaby mniejszego kta usy pu.
366
 Zwikszy aby si take akty wno geologiczna. Wikszo ciepa Ziemi pochodzi z rozpadu
radioakty wnego mineraw w jej skorupie i paszczu 159, a wic wiksza Ziemia to wicej
ciepa. Poniewa objto ronie szy bciej ni powierzchnia, cakowita warto ciepa
wy py wajcego z metra kwadratowego Ziemi musiaaby si zwikszy . Nie wy starczy oby to
jednak do znacznego podgrzania naszej planety, poniewa temperatura powierzchni Ziemi zaley
gwnie od atmosfery oraz Soca. Doprowadzioby to natomiast do wikszej liczby wy buchw
wulkanw, trzsie ziemi oraz szy bszy ch ruchw py t tektoniczny ch. Sy tuacja na naszej planecie
przy pominaaby t sprzed miliardw lat, gdy Ziemia skadaa si z wikszej iloci materiaw
radioakty wny ch i miaa bardziej gorcy paszcz.
Wiksza akty wno tektoniczna mogaby mie korzystny wpy w na y cie na naszej planecie.
Ruchy py t tektoniczny ch odgry waj kluczow rol w stabilizowaniu ziemskiego klimatu,
a planety mniejsze od Ziemi (takie jak Mars) nie maj wy starczajco duo wewntrznego ciepa,
aby podtrzy ma dugotrwa akty wno geologiczn. Na wikszy ch planetach akty wno taka
jest moliwa, dlatego te naukowcy uwaaj, e planety pozasoneczne nieco wiksze od Ziemi
(super-Ziemie) mogy by by bardziej przy jaz- ne dla rozwoju y cia ni te o rozmiarach naszej
planety.

t = 100 lat
Po upy wie 100 lat przy spieszenie grawitacy jne na Ziemi wy nosioby 6g (by oby sze razy
wiksze ni przy spieszenie ziemskie). Nie by liby my wtedy w stanie porusza si w poszukiwaniu
jedzenia, a nasze serca w ogle nie zdoay by pompowa krwi do mzgu. Jedy nie mae owady
(oraz zwierzta morskie) mogy by si porusza. By moe ludzie zdoaliby przetrwa
w specjalny ch kopuach o regulowany m cinieniu, gdzie ich ciaa w duej czci by y by
zanurzone w wodzie.

367
 Oddy chanie w takich warunkach by oby trudne. Wdy chanie powietrza w sy tuacji gdy
poddawani jestemy naporowi wody, wy maga duego wy siku, dlatego te nurkowanie z rurk
jest moliwe ty lko wtedy, kiedy nasze puca znajduj si blisko powierzchni wody. Oddy chanie
poza kopuami nie by oby moliwe jeszcze z innego powodu. Przy cinieniu wy noszcy m okoo
szeciu atmosfer nawet zwy ke powietrze staje si toksy czne. Nawet gdy by udao nam si jako
przezwy ciy pozostae problemy, zabiaby nas toksy czno tlenu. A nawet gdy by pomin t
toksy czno, oddy chanie w takich warunkach by oby trudne z tego prostego powodu, e gste
powietrze jest cikie.

Czarna dziura
Kiedy Ziemia staaby si w kocu czarn dziur?
Trudno odpowiedzie na to py tanie, poniewa zaoy limy, e przy rwnomierny m wzrocie
promienia naszej planety jej gsto nie ulega zmianie. Ty mczasem w czarnej dziurze gsto
wzrasta.
Dy namika ogromny ch planet skalisty ch nie jest czsty m przedmiotem analiz, poniewa nie
wiadomo dokadnie, jak miay by one powstawa. Tak wielkie obiekty maj wy starczajco silne
pole grawitacy jne, eby w trakcie formowania si przy cign wodr oraz hel i sta si
gazowy m olbrzy mem.
W pewny m momencie nasza planeta osignaby punkt, w ktry m rosnca masa zaczaby
368
powodowa jej kurczenie si, a nie powikszanie. Ziemia zapadaby si w co w rodzaju
py owego biaego kara albo gwiazdy neutronowej, a nastpnie jeli jej masa nadal by
wzrastaa staaby si w kocu czarn dziur.
Ale zanimby do tego doszo

t = 300 lat
Szkoda, e ludzie nie y j tak dugo, poniewa na ty m etapie mogoby si zdarzy co naprawd
fajnego. W miar powikszania si naszej planety Ksiy c, podobnie jak sztuczne satelity,
stopniowo zaczby si do niej zblia po spiralnej orbicie. Po upy wie kilkuset lat by by
dostatecznie blisko spuchnitej Ziemi, eby siy py wowe pomidzy ty mi dwoma ciaami
niebieskimi stay si silniejsze od si grawitacji utrzy mujcy ch Ksiy c w caoci. Po
przekroczeniu tej granicy zwanej granic Rochea nasz satelita stopniowo by si rozpada 160,
a Ziemia przez krtki czas miaaby wasne piercienie.

Jeli podoba wam si ten obrazek, powinnicie poprzesuwa obiekty wewntrz ich granic Rochea.

369
 Niewaka strzaa

Po jakim czasie opr powietrza zatrzymaby strza wystrzelon z uku

i lecc w atmosferze ziemskiej przy braku grawitacji? Czy w kocu
zatrzymaaby si ona i zawisa w powietrzu?
MARK ESTANO

WSZYSTKIM NAM ZDARZYA SI KIEDY TAKA SYTUACJA:

znajdujemy si wewntrz duej stacji kosmicznej i prbujemy zastrzeli kogo z uku.

370
 W porwnaniu z normalny mi zagadnieniami fizy czny mi jest to zupenie inny scenariusz.
Zwy kle zajmujemy si ty lko grawitacj i nie bierzemy pod uwag oporu powietrza, a nie
odwrotnie 161.
Tak jak mona by si spodziewa, opr powietrza spowalniaby lecc strza i w kocu by j
zatrzy ma po bardzo, bardzo dugim locie. Na szczcie wiksza cz tego lotu nie by aby dla
nikogo specjalny m zagroeniem. Sprawdmy dokadnie, jak by to przebiegao.
Przy jmijmy, e wy strzelimy strza z prdkoci 85 metrw na sekund. To w przy blieniu
dwa razy szy bciej ni prdko mocno uderzonej piki w baseballowej Major League i troch
mniej ni 100 metrw na sekund moliwe do osignicia przy strzelaniu z najlepszy ch ukw
bloczkowy ch.
Strzaa szy bko zmniejszy aby swoj prdko. Opr powietrza jest proporcjonalny do
kwadratu prdkoci, co oznacza, e w przy padku szy bkiego lotu by by on znaczny. W cigu 10
sekund lotu strzaa przeby aby 400 metrw, a jej prdko zmniejszy aby si z 85 metrw na
sekund do 25 metrw na sekund, czy li do prdkoci, z jak normalny czowiek mgby rzuci
strza.

371
 Lecca tak wolno strzaa by aby znacznie mniej niebezpieczna.

My liwi mwi, e nawet niewielkie rnice w prdkoci strzay maj due znaczenie, jeli
wzi pod uwag rozmiar zwierzcia, ktre moe ona zabi. Waca 25 gramw strzaa,
poruszajca si z prdkoci 100 metrw na sekund, by aby odpowiednia do polowania na osie
i niedwiedzie grizzly. Strzaa lecca 70 metrw na sekund nie by aby w stanie zabi jelenia lub,
372
w naszy m przy padku, kosmicznego jelenia. Strzaa lecca jeszcze wolniej nie stanowi ju
szczeglnego zagroenia ale do cakowitego zatrzy mania jeszcze jej sporo brakuje.
W cigu piciu minut strzaa przeleciaaby ponad 1,5 kilometra i zwolniaby mniej wicej do
prdkoci idcego czowieka. Wtedy opr powietrza by by ju bardzo may ; strzaa ledwie by si
poruszaa, bardzo powoli wy tracajc swoj prdko.
Na ty m etapie doleciaaby ju znacznie dalej ni jakakolwiek inna strzaa poruszajca si
w normalny ch warunkach. Za pomoc najlepszy ch ukw moemy na paskim terenie posa
strza na odlego kilkuset metrw, a rekord wiata w strzelaniu z uku wy nosi niewiele ponad
kilometr. Ustanowi go w 1987 roku ucznik Don Brown, strzelajcy niewielkimi, metalowy mi
strzaami z przeraajcego urzdzenia, ktre ty lko troch przy pominao zwy ky uk.

373
 Przez kilka godzin strzaa zwalniaaby coraz bardziej, a przepy w powietrza by si zmienia.
Powietrze ma bardzo ma lepko, czy li nie jest kleiste. Oznacza to, e poruszajce si w nim
przedmioty napoty kaj opr spowodowany jego pdem, a nie kohezj midzy czsteczkami.
Przy pomina to bardziej wkadanie rki do wanny penej wody ni penej miodu.

374
 Po upy wie kilku godzin strzaa poruszaaby si tak wolno, e trudno by oby to nawet zauway .
Na ty m etapie, przy zaoeniu, e powietrze jest wzgldnie nieruchome, zaczoby si ono
zachowy wa bardziej jak mid ni jak woda. A strzaa leciaaby bardzo powoli i w kocu by si
zatrzy maa.
Dokadny zasig zaleaby w duy m stopniu od precy zy jnoci wy konania strzay. Mae rnice
w jej ksztacie mog rady kalnie zmieni charakter przepy wu powietrza przy niewielkich
prdkociach. Strzaa przeleciaaby prawdopodobnie przy najmniej kilka, moe nawet 10
kilometrw.
Jest jednak pewien problem: jedy ny m miejscem posiadajcy m atmosfer podobn do
ziemskiej, w ktry m panuj warunki podobne jak przy braku grawitacji (stan niewakoci), jest
Midzy narodowa Stacja Kosmiczna. Najwikszy jej modu Kibo ma zaledwie 10 metrw
dugoci. Oznacza to, e jeli fakty cznie chcieliby my przeprowadzi ten ekspery ment, nasza
strzaa przeleciaaby nie wicej ni 10 metrw. Nastpnie zatrzy maaby si lub naprawd
zepsuaby komu dzie.

375
376
 Ziemia bez Soca

Co by si stao z Ziemi, gdyby Soce nagle zgaso?

WIELU, BARDZO WIELU CZYTELNIKW

JEST TO PRAWDOPODOBNIE py tanie najczciej zadawane na stronie

internetowej What if?.
Nie odpowiadaem na nie midzy inny mi dlatego, e odpowied jest ju znana. Po wpisaniu
w wy szukiwarce Google frazy what if the Sun went out (co by si stao, gdy by Soce zgaso)
znajdziemy mnstwo wspaniay ch arty kuw, dokadnie analizujcy ch ten scenariusz.
Jednak czstotliwo zadawania tego py tania stale wzrasta, postanowiem wic odpowiedzie
na nie najlepiej, jak ty lko potrafi.

Gdyby Soce zgaso

377
 Nie kopoczemy si ty m, jak dokadnie miaoby to przebiega. Zakadamy po prostu, e
znalelimy sposb na znaczne przy pieszenie ewolucji Soca do etapu, na ktry m stanie si ono
zimn, obojtn kul. Jakie by y by konsekwencje takiego stanu rzeczy dla nas, mieszkacw
Ziemi?

Przyjrzyjmy si kilku z nich

Zmniejszone ryzyko rozbyskw sonecznych. W 1859 roku Ziemi dotkny dwa kosmiczne
zdarzenia: ogromny rozby sk soneczny i burza geomagnety czna. Burze magnety czne wzbudzaj
w przewodach prd elektry czny. Niestety, w tamty ch czasach nasza planeta opleciona by a
przewodami telegraficzny mi i burza spowodowaa powstanie w nich silny ch prdw, co
doprowadzio do zakce cznoci, a nawet poarw sprztu telegraficznego.
Od roku 1859 owinlimy Ziemi znacznie wiksz liczb przewodw. Gdy by tamta burza dzi
dotkna nasz planet, wedug szacunkw Departamentu Bezpieczestwa Krajowego straty
ekonomiczne w samy ch ty lko Stanach Zjednoczony ch wy niosy by kilka bilionw dolarw
by y by wiksze ni straty spowodowane dziaaniem wszy stkich huraganw, ktre kiedy kolwiek
nawiedziy ten kraj. Gdy by Soce zgaso, groba ta zostaaby wy eliminowana.

Lepsza czno satelitarna. Kiedy satelita telekomunikacy jny przemieszcza si przed tarcz
378
soneczn, Soce moe cakowicie zakci jego sy gna radiowy i spowodowa przerwanie
pocze. Wy czenie Soca rozwizaoby ten problem.

Korzyci dla astronomw. Gdy by nie by o Soca, obserwatoria znajdujce si na Ziemi

mogy by pracowa przez ca dob. W chodniejszy m powietrzu zmniejszy by si szum
atmosfery czny, co pocignoby za sob mniejsze obcienie adaptacy jny ch ukadw
opty czny ch, a wic umoliwioby robienie wy raniejszy ch zdj.

Stabilny py. Bez wiata sonecznego nie by oby efektu Poy ntingaRobertsona, co oznacza, e
mogliby my umieci drobiny materii midzy planetarnej na stabilnej orbicie okoosonecznej.
Nie jestem przekonany, czy ktokolwiek chciaby to zrobi, ale nigdy nie wiadomo.

Zmniejszone koszty utrzymania infrastruktury. Wedug szacunkw Departamentu Transportu

naprawa i konserwacja wszy stkich mostw w USA w cigu najbliszy ch 20 lat kosztowaaby 20
miliardw dolarw rocznie. Gdy by zabrako Soca, mogliby my zaoszczdzi pienidze, kadc
po prostu pas asfaltu na lodzie.

Taszy handel. Strefy czasowe powoduj zwikszenie kosztw handlu; trudniej jest prowadzi
z kim interesy, jeli jego godziny pracy nie pokry waj si z naszy mi. Gdy by Soce znikno, nie
by oby potrzeby tworzenia stref czasowy ch. Wszy scy stosowaliby uniwersalny czas
koordy nowany (UTC), co w rezultacie spowodowaoby wzmocnienie wiatowej gospodarki.

Bezpieczniejsze dzieci. Wedug Departamentu Zdrowia Dakoty Pnocnej dzieci do szstego

miesica y cia powinny by chronione przed bezporednim wpy wem promieni soneczny ch.
Bez Soca nasze dzieci by y by wic bezpieczniejsze.

Bezpieczniejsi piloci wojskowi. U wielu ludzi jaskrawe wiato soneczne wy wouje kichanie.
Przy czy ny tego odruchu s nieznane, ale moe on stanowi zagroenie dla pilotw wojskowy ch
siedzcy ch za sterami samolotu. Wraz ze znikniciem Soca zmniejszy oby si ry zy ko kichnicia
dla naszy ch pilotw.

Bezpieczniejszy pasternak. Dziki pasternak jest zaskakujco niebezpieczn rolin. Jego licie
zawieraj zwizki chemiczne zwane furanokumary nami, ktre mog by wchaniane przez skr
czowieka bez wy woy wania adny ch objaww na pierwszy rzut oka. Jednak gdy skra zostanie
wy stawiona na dziaanie wiata sonecznego (nawet po kilku dniach lub ty godniach),

379
furanokumary ny spowoduj powane oparzenia chemiczne. Nazy wa si to fitofotodermatoz.
Gdy by Soce zgaso, mogliby my bez obaw je pasternak.

Podsumowujc, gdy by Soce zgaso, odczuliby my rozmaite korzy ci w wielu aspektach

y cia.

Czy s jakie minusy takiego scenariusza?

Wszy scy by my zamarzli i umarli.

380
381
 Uaktualnianie drukowanej Wikipedii

Gdybymy mieli wydrukowan wersj caej (dajmy na to, angielskiej)

Wikipedii, ile drukarek potrzebowalibymy, eby j na bieco
uaktualnia do wersji internetowej?
MAREIN KNINGS

TYLE.

Jeli osoba, z ktr umwie si na randk, zaprosiaby ci do swojego domu i zobaczyby w jej
salonie rzd pracujcych drukarek, to co by sobie pomyla?

Zaskakujco niewiele drukarek! Zanim jednak sprbujemy stworzy uaktualniajc si na

bieco papierow wersj Wikipedii, zobaczmy, co takiego robiyby te drukarki i ile by to
kosztowao.

Drukowanie Wikipedii
Drukowanie Wikipedii by o ju brane pod uwag. Pewien student, Rob Matthews, wy drukowa
wszy stkie zamieszczone w Wikipedii arty kuy i otrzy ma ksig o gruboci ponad jednego metra.
Rzecz jasna, to ty lko niewielki wy cinek tego, co najciekawsze w Wikipedii; caa ency klopedia

382
by aby o wiele grubsza. Jeden z uy tkownikw Wikipedii, Tompw, opracowa program, ktry
przelicza aktualny rozmiar caej angielskiej Wikipedii na drukowane tomy. Wy peniy by one
wiele regaw.
Trudno by oby nada za zmianami.

Uaktualnianie na bieco
Angielska Wikipedia edy towana jest okoo 125 ty sicy 150 ty sicy razy dziennie, czy li 90100
razy na minut. Mogliby my sprbowa znale sposb na okrelenie redniej liczby sw
pojedy nczej edy cji, ale jest to prakty cznie niemoliwe. Na szczcie nie musimy tego robi
moemy po prostu przy j, e kada zmiana wy maga wy drukowania jakiej strony od nowa.
Wiele edy cji w rzeczy wistoci wy maga wprowadzenia zmian na wielu stronach, lecz
w przy padku inny ch by by to ty lko powrt do ory ginalnej wersji, co pozwolioby nam
wy korzy sta wy drukowane wczeniej strony 162. Rozsdne wy daje si wic zaoenie, e
przecitna edy cja wy magaaby zmiany zaledwie jednej strony.
Dobra drukarka atramentowa jest w stanie wy drukowa przez minut 15 ty powy ch stron
Wikipedii zawierajcy ch zdjcia, tabele i zwy ky tekst. Oznacza to, e aby nady za tempem
edy towania, potrzebowaliby my ty lko okoo szeciu drukarek pracujcy ch bez przerwy.
Bardzo szy bko pojawiy by si za to stosy zadrukowanego papieru. Przy szacowaniu obecnego
rozmiaru drukowanej Wikipedii wziem za punkt wy jcia ksik Roba Matthewsa i dokonaem
szy bkich oblicze na kolanie. Ustaliem przecitn dugo arty kuw z Wikipedii i pomnoy em j
przez liczb wszy stkich zamieszczony ch tam arty kuw. Na tej podstawie oceniem objto
caoci wy drukowanego papieru na 300 metrw szecienny ch zwy kego tekstu.
Dla porwnania, jeli chcieliby my nady za wszy stkimi zmianami w Wikipedii,
musieliby my drukowa 300 metrw szecienny ch papieru miesicznie.

500 tysicy dolarw miesicznie

Sze drukarek to niewiele, musiay by one jednak pracowa bez przerwy. A to jest kosztowne.
Prd potrzebny do ich zasilania by by tani paciliby my zaledwie kilka dolarw dziennie. Papier
kosztowaby okoo centa za stron, co oznacza, e dziennie wy dawaliby my na niego okoo
ty sica dolarw. Musieliby my jeszcze zatrudni ludzi do obsugi drukarek, ale fakty cznie
kosztowaoby to nas mniej ni papier. Nawet koszt drukarek nie by by bardzo duy m obcieniem
finansowy m, mimo przeraajco szy bkiego tempa wy miany sprztu.
Koszmarem by y by wkady atramentowe.

383
Atrament
Z bada przeprowadzony ch przez Quality Logic wy nika, e w przy padku zwy kej drukarki
atramentowej koszt wy drukowania jednej czarno-biaej strony wy nosi pi centw, a zdjcia
okoo 30 centw. Oznacza to, e na wkady atramentowe wy dawaliby my codziennie cztero- lub
piciocy frow kwot.

Zdecy dowanie lepszy m rozwizaniem by aby inwesty cja w drukark laserow.

W przeciwny m wy padku w cigu zaledwie miesica lub dwch wy daliby my na nasz projekt p
miliona dolarw.
Ale nie to jest najgorsze. Osiemnastego sty cznia 2012 roku Wikipedia zaczernia wszy stkie
swoje strony w protecie przeciwko przepisom prawa ograniczajcy m wolno w internecie.
Jeli pewnego dnia Wikipedia zdecy duje si na powtrzenie tej akcji, a my zechcemy do niej
doczy
to bdziemy musieli zamwi skrzy ni gruby ch pisakw i zaczerni wszy stkie strony
rcznie.
Dlatego zdecy dowanie pozostaby m przy wersji cy frowej.
384
385
 Facebook ludzi umarych

Kiedy i czy kiedykolwiek na Facebooku bdzie wicej profili zmarych

ludzi ni profili yjcych?
EMILY DUNHAM

386
 Za suchawki! Nie mog. Odpady mi uszy.

W ROKU 2060 lub w 2130.

Na Facebooku nie ma wielu zmary ch ludzi 163, poniewa zarwno Facebook, jak i jego
uy tkownicy maj niewiele lat. redni wiek uy tkownika Facebooka wzrs w ostatnim czasie, ale
i tak ten portal spoecznociowy jest czciej odwiedzany przez mody ch ni przez starszy ch.

Przeszo
Jeli wemiemy pod uwag rosnce staty sty ki ogldalnoci strony i zanalizujemy wiek jej
uy tkownikw w czasie 164, moemy stwierdzi, e nie y je ju prawdopodobnie od 10 do 20
milionw ludzi, ktrzy stworzy li profile na Facebooku.
Ludzie ci s do rwnomiernie reprezentowani we wszy stkich grupach wiekowy ch. Modzi
maj o wiele niszy wskanik umieralnoci od ludzi po szedziesitce czy po siedemdziesitce,
stanowi jednak znaczn cz zmary ch na Facebooku, poniewa wanie ta grupa wiekowa jest
najszerzej reprezentowana w mediach spoecznociowy ch.

Stary Cory Doctorow przebrany tak, jak przyszo myli, e ubiera si w przeszoci.

Przyszo
387
W 2013 roku w USA zmaro prawdopodobnie okoo 290 ty sicy uy tkownikw Facebooka. Na
cay m wiecie by o ich przy puszczalnie kilka milionw 165. W cigu zaledwie siedmiu lat ten
wskanik umieralnoci si podwoi, a po kolejny ch siedmiu podwoi si ponownie.
Nawet jeli Facebook uniemoliwi od jutra rejestrowanie si nowy ch uy tkownikw, roczna
liczba umierajcy ch obecny ch uy tkownikw bdzie rosa jeszcze przez dziesitki lat, w miar jak
pokolenie uczniw i studentw z lat od 2000 do 2020 zacznie si starze.
Czy nnikiem decy dujcy m o ty m, kiedy liczba zmary ch przekroczy liczb y jcy ch, jest to,
czy nowi najlepiej modzi uy tkownicy bd docza do Facebooka w wy starczajco
szy bkim tempie, aby przez jaki czas przewy szy fal umierajcy ch.

388
Facebook w 2100 roku
W ten sposb dochodzimy do py tania o przy szo Facebooka.
Nie mamy wy starczajco duo dowiadczenia z serwisami spoecznociowy mi, aby
z jakimkolwiek prawdopodobiestwem powiedzie, jak dugo Facebook bdzie istnia. Wikszo
stron internetowy ch odniosa sukces, aby potem stopniowo traci na popularnoci, wic zaoenie,
e Facebook rwnie podzieli ich los 166, jest cakiem rozsdne.
Jeli bdziemy rozpatry wa scenariusz, w ktry m Facebook pod koniec biecej dekady
zaczy na traci udziay w ry nku i nigdy ju nie odzy skuje popularnoci, liczba jego zmary ch
uy tkownikw przekroczy liczb y jcy ch mniej wicej w roku 2065.

Jednak by moe tak si nie stanie. Niewy kluczone, e Facebook, na zasadzie inercji, bdzie
peni tak funkcj jak protok TCP, czy li stanie si niezbdn czci infrastruktury, na ktrej
opieraj si inne jej elementy i ten konsensus zostanie zachowany.
Jeli Facebook zostanie z nami na pokolenia, interesujca nas data wy padnie dopiero
w poowie XXII wieku.

389
 To wy daje si nieprawdopodobne. Nic nie trwa wiecznie, a gwatowne zmiany s norm
w przy padku kadego wy nalazku opartego na technologii komputerowej. Ziemia zamiecona jest
szkieletami stron internetowy ch i technologii, ktre jeszcze 10 lat temu wy daway si trway mi
insty tucjami.
Moliwe, e prawda ley gdzie porodku 167. Musimy ty lko poczeka na rozwj wy darze.

Los naszych oblicze

Facebook moe sobie pozwoli na przechowy wanie naszy ch stron i dany ch bez koca. y jcy
uy tkownicy zawsze bd wy twarza wicej dany ch ni zmarli 168 i musz mie atwy dostp
do swoich kont. Nawet jeli konta zmary ch (lub nieakty wny ch) osb stanowiy by wikszo
wszy stkich kont uy tkownikw, prawdopodobnie i tak nie stanowiy by duego obcienia dla caej
infrastruktury.
Wicej bdzie zalee od naszy ch decy zji. Musimy wiedzie, co miaoby si dzia z ty mi
profilami. Jeli nie zadamy, aby Facebook je usun, prawdopodobnie zachowa ich kopie przez
bardzo dugi czas. A jeli nawet si tak nie stanie, bd to robi rne inne organizacje zbierajce
dane.
Obecnie najbliszy krewny moe przeksztaci profil zmarej osoby w stron ku jej pamici.
Tu jednak pojawia si wiele py ta doty czcy ch hase oraz dostpu do pry watny ch dany ch,
poniewa nie opracowano dotd adny ch norm spoeczny ch zwizany ch z ty mi zagadnieniami.
Czy dostp do takich profili powinien by moliwy ? Co powinno pozosta w sferze pry watnej?
390
Czy krewny powinien mie dostp do e-maili zmarego? Czy na stronach ku czy jej pamici
mona zamieszcza komentarze? Jak radzi sobie z trollowaniem i internetowy m wandalizmem?
Czy powinno si pozwoli na jak interakcj z profilami zmary ch uy tkownikw? Jakie listy
znajomy ch powinny by tam udostpniane?
S to zagadnienia, nad ktry mi obecnie pracuje si metod prb i bdw. mier to problem
od zawsze powany, trudny, budzcy silne emocje, a kade spoeczestwo znajduje odmienne
sposoby, aby sobie z nim radzi.
Podstawowe skadniki ludzkiego y cia si nie zmieniaj. Wszy scy jemy, uczy my si,
roniemy, zakochujemy si, walczy my i umieramy. W kady m miejscu, kulturze i rodowisku
technologiczny m wy ksztacaj si rne wzory zachowa doty czce ty ch samy ch czy nnoci.
Podobnie jak inne spoecznoci y jce przed nami, stale uczy my si, jak gra w t gr na
wasny m boisku. Z my l o internecie metod prb i bdw tworzy my nowe normy spoeczne
doty czce randkowania, spierania si, uczenia i dojrzewania. Prdzej czy pniej wy my limy
te, jak obchodzi aob.

391
 Zachd soca nad imperium brytyjskim

Kiedy (jeli w ogle) soce w kocu zaszo nad imperium brytyjskim?

KURT AMUNDSON

JESZCZE NIE ZASZO, ALE ty lko z powodu kilkudziesiciu ludzi y jcy ch na

obszarze mniejszy m od parku Disney World.

Najwiksze imperium na wiecie

Imperium bry ty jskie obejmowao swoim zasigiem znaczn cz naszej planety. Std wy wodzi
si powiedzenie, e soce nigdy tam nie zachodzi, poniewa zawsze w jakiej jego czci trwa
dzie.
Trudno dokadnie okreli, kiedy ten dugi dzie si rozpocz. Cay proces kolonizacji (terenw
ju zamieszkany ch przez inny ch ludzi) jest przede wszy stkim bardzo arbitralny. W gruncie rzeczy
Bry ty jczy cy budowali swoje imperium, eglujc dookoa wiata i wbijajc flagi na
przy padkowy ch plaach. To sprawia, e trudno okreli, kiedy konkretny obszar oficjalnie
wszed w skad tego imperium.

392
 Co to za zagadkowe miejsce o, tam?. To Francja. Pewnego dnia bdzie nasza.

Dzie, o ktry m mowa, prawdopodobnie rozpocz si pod koniec XVIII lub na pocztku XIX
wieku, gdy do imperium bry ty jskiego zostay wczone pierwsze tery toria Australii. Imperium
w znaczny m stopniu rozpado si w pocztkach XX wieku, ale o dziwo formalnie rzecz biorc,
soce nadal tam nie zachodzi.

14 terytoriw
Wielka Bry tania posiada 14 tery toriw zamorskich, bezporednich pozostaoci imperium
bry ty jskiego.

393
 Wiele bry ty jskich kolonii, ktre niedawno uzy skay niepodlego, doczy o do Wsplnoty
Narodw. W niektry ch, midzy inny mi w Kanadzie i Australii, gow pastwa jest krlowa
Elbieta. Istniej jednak niepodlege pastwa, ktre rwnie maj t sam krlow, a nie s
czci adnego imperium 169.
Soce nie zachodzi nad wszy stkimi 14 tery toriami bry ty jskimi w ty m samy m czasie (ani nad
13, jeli nie liczy Bry ty jskiego Tery torium Antarkty cznego). Jeli jednak Zjednoczone
Krlestwo straci pewne mae tery torium, dowiadczy pierwszego zachodu soca od ponad
dwch stuleci. Kadej nocy, okoo pnocy czasu uniwersalnego, soce zachodzi na Kajmanach
i wschodzi nad Bry ty jskim Tery torium Oceanu Indy jskiego dopiero po pierwszej w nocy.
W cigu tej godziny mae wy spy Pitcairn na poudniowy m Pacy fiku s jedy ny m tery torium
bry ty jskim, ktre pawi si w socu.
Na wy spach Pitcairn mieszka kilkadziesit osb, potomkw buntownikw z okrtu HMS
Bounty . Wy spy okry y si z saw w 2004 roku, kiedy jedna trzecia dorosy ch mieszkacw,
394
w ty m burmistrz, zostaa skazana za molestowanie dzieci.
Jakkolwiek okropne by y by te wy spy, pozostaj czci imperium bry ty jskiego i jeli nie
zostan z niego usunite, liczcy ju dwa stulecia dzie bdzie tam trwa.

Czy tak bdzie zawsze?

No c, by moe.
W kwietniu 2432 roku wy spa dowiadczy pierwszego cakowitego zamienia soca od czasu
przy by cia tam buntownikw.
Na szczcie dla imperium, do zamienia soca dojdzie w czasie, gdy bdzie si ono
znajdowao nad Kajmanami lecy mi na Karaibach. W ty m rejonie nie wy stpi cakowite
zamienie soca bdzie ono nadal wieci nawet w Londy nie.
W istocie na wy spach Pitcairn przez kolejne ty sic lat nie bdzie cakowitego zamienia
soca, ktre zakoczy oby dugi dzie imperium. Jeli Zjednoczone Krlestwo zachowa swoje
obecne tery toria i granice, dzie ten moe tam trwa jeszcze bardzo, bardzo dugo.
Jednak nic nie trwa wiecznie. W kocu za wiele ty sicleci dojdzie tam do zamienia soca
i wreszcie zajdzie ono nad imperium bry ty jskim.

395
 Mieszanie herbaty

Podczas mieszania gorcej herbaty w szklance zaczem si

zastanawia: Czy waciwie nie dostarczam jej w ten sposb energii
kinetycznej?. Wiem, e mieszanie nie schadza herbaty, ale co by si
stao, gdybym zacz j miesza szybciej? Czy bybym w stanie
zagotowa wod w szklance, gdybym po prostu j miesza?
WILL EVANS

NIE.
Jednak ten pomy s ma sens. Temperatura jest zwizana z energi kinety czn. Gdy mieszamy
herbat, dostarczamy jej energii kinety cznej, z ktr musi si pniej co sta. Poniewa herbata
nie robi nic tak ekscy tujcego jak wznoszenie si w powietrze czy emitowanie wiata, ta energia
musi zamieni si w ciepo.

396
 Czy ja le parz t herbat?

Powodem, dla ktrego nie zauwaamy tego ciepa, jest jego niewielka ilo. Do podgrzania
wody potrzeba ogromny ch iloci energii, poniewa ma ona wiksz objtociow pojemno
ciepln ni kada inna powszechnie wy stpujca substancja 170. Jeli chcieliby my w dwie
minuty podgrza wod od temperatury pokojowej do temperatury bliskiej wrzenia,
potrzebowalimy mnstwo mocy 171:

Z tego wzoru wy nika, e potrzebowaliby my w ty m celu 700-watowego rda mocy. Zwy ka

kuchenka mikrofalowa pobiera od 700 do 1100 watw i moemy w niej w dwie minuty podgrza
kubek wody na herbat. wietny wy nik, jeli wszy stko idzie zgodnie z planem 172!
Dwuminutowe podgrzewanie wody w kuchence mikrofalowej dostarcza tej wodzie
397
ogromny ch iloci energii. Woda spadajca z wodospadu Niagara nabiera energii kinety cznej,
ktra na samy m dole zamieniana jest w ciepo. Jednak nawet po tak dugim spadaniu woda
podgrzewa si ty lko o uamek stopnia 173. Aby zagotowa filiank wody, musieliby my j
upuci z miejsca znajdujcego si powy ej grny ch warstw atmosfery.

(Brytyjski Felix Baumgartner).

W jaki sposb moemy porwna mieszanie do podgrzewania w kuchence mikrofalowej?

Przejrzaem raporty techniczne mikserw przemy sowy ch i doszedem do wniosku, e energiczne
mieszanie herbaty w filiance dostarcza jej ciepa z moc jednej milionowej wata, czy li ilo
zupenie nieistotn.
Efekt fizy czny mieszania jest w rzeczy wistoci troch skomplikowany 174. Wikszo ciepa
jest odprowadzana z filianek przez unoszce si nad nimi w procesie konwekcji powietrze.
Inny mi sowy, herbata schadza si z gry na d. Mieszanie unosi gorc wod z dna filianki,
wic przy spiesza ten proces. Zachodz te inne zjawiska mieszanie zaburza ruch powietrza,
ktre ogrzewa cianki naczy nia. Bez dokadny ch dany ch trudno opisa dokadnie, co si tam
dzieje.
Na szczcie jest internet. Na stronie Stack Exchange uy tkownik drhodes poda: zmierzone
przez siebie tempo schadzania si filianki mieszanej herbaty ; filianki herbaty, ktrej nie
mieszamy ; filianki, w ktrej wielokrotnie zanurzamy y eczk; a take filianki, z ktrej t
y eczk wy jmujemy. Bardzo pomocne by o zamieszczenie przez drhodesa zarwno wy kresw

398
w wy sokiej rozdzielczoci, jak i surowy ch dany ch, czego czsto brakuje w wielu arty kuach
prasowy ch.
Wniosek: nie ma znaczenia, czy herbat mieszamy, zanurzamy w niej y eczk, czy nie
robimy nic; schadza si ona w ty m samy m tempie (chocia zanurzanie y eczki i jej
wy jmowanie minimalnie przy piesza ten proces).
I tu wracamy do pocztkowego py tania: czy mona zagotowa herbat przez wy starczajco
energiczne mieszanie?
Nie.
Pierwszy problem to moc. Obliczone przez nas 700 watw to w przy blieniu jeden ko
mechaniczny, a wic do zagotowania herbaty w dwie minuty potrzebowaliby my przy najmniej
jednego wy starczajco energicznie mieszajcego j konia.

Zapotrzebowanie na moc mona ograniczy , podgrzewajc herbat przez duszy czas, jeli
jednak zby tnio t moc ograniczy my, herbata bdzie si rwnie szy bko schadzaa, jak nagrzewaa.
Nawet jeli mieszaliby my y eczk wy starczajco energicznie w tempie dziesitek ty sicy
obrotw na sekund w podgrzaniu herbaty przeszkodziaby nam dy namika py nw. Przy tak
duy ch prdkociach py n ulegby kawitacji; na drodze poruszania si y eczki utworzy aby si
prnia i mieszanie staoby si nieskuteczne 175. Jeli bdziemy miesza na ty le energicznie, e
herbata ulegnie kawitacji, jej warstwa powierzchniowa bardzo szy bko si powikszy i w cigu
399
kilku sekund py n schodzi si do temperatury pokojowej.
Bez wzgldu na to, jak energicznie mieszamy herbat, nie stanie si ona dziki temu ani troch
cieplejsza.

400
 Wszystkie pioruny

Gdyby wszystkie pioruny uderzajce w Ziemi okrelonego dnia

uderzyy w tej samej chwili w jedno miejsce, co by si tam stao?
TREVOR JONES

MWI SI, E PIORUN NIGDY NIE uderza dwa razy w to samo miejsce.
Ci, ktrzy tak twierdz, nie maj racji. Z perspekty wy ewolucji jest troch dziwne, e takie
stwierdzenie nadal jest powtarzane; mona by pomy le, e ludzie, ktrzy w to wierz, dawno ju
powinni by li zosta odfiltrowani z y jcej populacji.

401
 Tak dziaa ewolucja, prawda?

Ludzie czsto zastanawiaj si nad ty m, czy mogliby my czerpa energi elektry czn
z wy adowa atmosfery czny ch. Na pierwszy rzut oka miaoby to sens. W kocu piorun to energia
elektry czna 176, a jego uderzenie istotnie dostarcza znaczn jej ilo. Sk w ty m, e trudno
zmusi piorun do trafienia tam, gdzie chcemy 177.
Ty powe wy adowanie atmosfery czne dostarcza dostatecznie duo energii, eby zasila dom
mieszkalny przez dwa dni. Oznacza to, e nawet 100 uderze pioruna w cigu roku w Empire State
Building nie pokry oby w caoci zapotrzebowania tego budy nku na energi elektry czn.
Nawet w regionach wiata z du liczb burz, takich jak Flory da czy wschodnie Kongo,
energia wiata sonecznego jest milion razy wiksza od tej dostarczanej przez wy adowanie
atmosfery czne. Czerpanie energii z uderzenia pioruna mona by porwna do farmy wiatrowej,
na ktrej opatki wiatrakw by y by obracane przez tornado: wy jtkowo nieprakty czne
rozwizanie 178.

Piorun Trevora

402
W scenariuszu Trevora wszy stkie pioruny wiata uderzaj w jedno miejsce. W takiej sy tuacji
czerpanie energii z uderze piorunw staje si o wiele bardziej atrakcy jne!
Gdy mwimy : Uderzaj w jedno miejsce, zakadamy, e wszy stkie pioruny schodz w d
rwnolegle, jeden przy drugim. Gwny kana wy adowania atmosfery cznego, ktry m py nie
prd, ma okoo centy metra rednicy. Nasza wizka skada si z miliona pojedy nczy ch piorunw,
czy li jej rednica bdzie wy nosi okoo szeciu metrw.
Kady pisarz naukowy zawsze porwnuje wszy stko do bomby atomowej zrzuconej na
Hiroszim 179, a wic my take moemy pj ty m tropem: uderzenie pioruna dostarczy oby
powietrzu i ziemi energii rwnej w przy blieniu energii dwch bomb atomowy ch.
Z bardziej prakty cznego punktu widzenia jest to wy starczajco duo energii elektry cznej, eby
zasila konsol do gier i telewizor plazmowy przez kilka milionw lat. Lub inny mi sowy jest to
ty le, ile wy nosi zuy cie energii elektry cznej w USA w cigu piciu minut.
Sam piorun miaby rednic niewiele wiksz od koa rodkowego na boisku do koszy kwki, ale
po jego uderzeniu pozostaby krater wielkoci caego boiska.

We wntrzu pioruna powietrze zamienioby si w wy sokoenergety czn plazm. wiato

i ciepo wy tworzone przez taki piorun spowodoway by spontaniczne poary na obszarze wielu
kilometrw wok miejsca, w ktre by uderzy . Fala uderzeniowa powaliaby drzewa
i zniszczy aby budy nki. Krtko mwic, porwnanie z Hiroszim jest jak najbardziej uzasadnione.
Czy moemy si przed ty m ochroni?

Piorunochrony
Zasada dziaania piorunochronw jest wci przedmiotem dy skusji. Niektrzy uwaaj, e
w rzeczy wistoci zapobiegaj one uderzeniom piorunw, poniewa zasy saj adunek
elektry czny z ziemi do powietrza, czy li zmniejszaj w ten sposb zarwno rnic potencjaw
midzy chmur a powierzchni ziemi, jak i prawdopodobiestwo wy stpienia wy adowania

403
atmosfery cznego. Krajowa Rada Poarnictwa (NFPA) obecnie nie akceptuje tej konstrukcji
my lowej.
Nie jestem pewien, co ta organizacja powiedziaaby o pomy le Trevora, ale piorunochron nie
ochroniby nas przed takim ogromny m piorunem. Miedziany przewd o rednicy jednego metra
teorety cznie mgby odprowadzi krtkotrway impuls elektry czny, nie stapiajc si przy ty m.
Niestety, kiedy piorun dotarby do dolnego koca piorunochronu, ziemia nie by aby w stanie
przewodzi prdu rwnie dobrze jak piorunochron i eksplozja stopionej skay zniszczy aby mimo
wszy stko nasz dom 180.

Latarnia Maracaibo
Zebranie wszy stkich piorunw wiata w jedny m miejscu jest oczy wicie niemoliwe. A gdy by
zebra pioruny ty lko z jakiego obszaru?
Nie ma takiego miejsca na Ziemi, w ktry m pioruny uderzay by bez przerwy, jednak pewien
rejon w Wenezueli jest bardzo obiecujcy pod ty m wzgldem. W pobliu poudniowo-
zachodniego brzegu jeziora Maracaibo zachodzi dziwne zjawisko: nieprzerwane nocne burze. S
tam dwa miejsca, jedno nad jeziorem, a drugie nad ldem na zachd od jeziora, w ktry ch burze
zdarzaj si prawie kadej nocy. W czasie ich trwania co dwie sekundy wida by skawice, co
czy ni z jeziora Maracaibo wiatow stolic wy adowa atmosfery czny ch.
Gdy by jakim sposobem udao si nam skierowa wszy stkie pioruny powstajce w cigu
jednej nocy w pobliu jeziora Maracaibo do pojedy nczego piorunochronu i wy korzy sta je do
naadowania ogromnego kondensatora, zmagazy nowaliby my wy starczajc ilo energii, eby
404
zasila konsol do gier i telewizor plazmowy przez mniej wicej sto lat 181.

Oczy wicie gdy by to si zdarzy o, naleaoby znw zmieni stare powiedzenie.

405
406
 Najbardziej samotny czowiek

Jak daleko od innych ludzi znajdowa si kiedykolwiek czowiek? I czy

by samotny?
BRYAN J MCCARTER

TRUDNO TO OKRELI ze stuprocentow pewnoci!

Najbardziej podejrzany ch jest szeciu pilotw moduu dowodzenia statku kosmicznego Apollo,
ktrzy pozostawali w nim na orbicie Ksiy ca podczas misji ldowania: Mike Collins, Dick
Gordon, Stu Roosa, Al Worden, Ken Mattingly i Ron Evans. Kady z nich by sam w module
dowodzenia w czasie, gdy dwaj pozostali astronauci przeby wali na Ksiy cu. W najwy szy m
punkcie orbity moduu znajdowali si oni w odlegoci okoo 3585 kilometrw od swoich kolegw
astronautw.

407
 Z drugiej strony by to te moment, kiedy reszta ludzkoci pozostawaa najdalej od ty ch
zwariowany ch astronautw.
Mona by pomy le, e wy nik osignity przez astronautw zamy ka ca kwesti, ale nie jest
to takie proste.

Polinezyjczycy
Trudno jest znale si 3585 kilometrw od miejsca zamieszkanego na stae 182.
Polinezy jczy kom, ktrzy jako pierwsi py wali po Pacy fiku, mogoby si to uda, ale samotny
eglarz musiaby odpy n strasznie daleko od inny ch ludzi. To mogo si wy darzy na przy kad
na skutek zbiegu okolicznoci, gdy kto zosta oddzielony od reszty grupy przez sztorm ale ju
nigdy si tego nie dowiemy.
Po ty m, jak Pacy fik zosta skolonizowany, trudno by o znale na Ziemi takie miejsce,
w ktry m kto by by oddalony od innej osoby o 3585 kilometrw. Obecnie, gdy nawet
Antarkty da jest na stae zamieszkana przez badaczy, jest to prawie na pewno niemoliwe.

Badacze Antarktydy
W czasach podboju Antarkty dy kilku ludzi zbliy o si do wy niku osignitego pniej przez
astronautw, a jeden z nich, Robert Scott, by moe nawet pobi rekord.
Robert Falcon Scott by bry ty jskim odkry wc, ktry tragicznie skoczy . Kiedy jego wy prawa
dotara do bieguna poudniowego w 1911 roku, okazao si, e Norweg Roald Amundsen pojawi
si tam kilka miesicy wczeniej. Zawiedziony Scott i jego towarzy sze podry rozpoczli
408
powrotn wdrwk w stron wy brzea, lecz wszy scy zginli podczas pokony wania Lodowca
Szelfowego Rossa.
Ostatni y jcy czonek tej ekspedy cji mg by przez krtki czas jedny m z najbardziej
samotny ch ludzi na Ziemi 183. Kimkolwiek by , znajdowa si jednak w odlegoci mniejszej ni
3585 kilometrw od inny ch ludzi, midzy inny mi badaczy Antarkty dy w ich bazach czy
Maory sw na Rakiurze (czy li na wy spie Stewart) w Nowej Zelandii.
Jest jeszcze wielu inny ch kandy datw do miana najbardziej samotnego czowieka. Pierre
Franois Pron, francuski eglarz, twierdzi, e pozostawiono go na wy spie Amsterdam na
poudniowy m Oceanie Indy jskim. Jeli to prawda, niewiele brakowao, eby osign wy nik
lepszy od astronautw, znajdowa si jednak zby t blisko Mauritiusa, poudniowo-wschodniej
Australii oraz wy brzey Madagaskaru.
By moe jaki rozbitek dry fujcy w szalupie ratunkowej po Oceanie Poudniowy m w XVIII
wieku zasuy na ty tu najbardziej odizolowanego czowieka? Dopki nie pojawi si oczy wiste
wiadectwa history czne, wy daje mi si, e ty tu ten naley si jednak szeciu astronautom ze
statku kosmicznego Apollo.
I tu dochodzimy do drugiej czci py tania Bry ana: czy by li oni samotni?

Samotno
Po powrocie Apollo 11 na Ziemi pilot moduu dowodzenia Mike Collins powiedzia, e zupenie
nie czu si samotny. Swoje dowiadczenia opisa w ksice Carrying the Fire: An Astronauts
Journeys:

Daleki od poczucia samotnoci czy opuszczenia, zdecydowanie czuj, e jestem czci tego,
co si dzieje na powierzchni Ksiyca () Nie zamierzam negowa poczucia samotnoci. Ono
istnieje, wzmocnione przez fakt, e kontakt radiowy z Ziemi nagle zanika, gdy chowa si ona
za Ksiycem.
Teraz jestem sam, naprawd sam, cakowicie odizolowany od jakiejkolwiek znanej formy
ycia. Ja jestem yciem. Gdyby policzy wszystkich ludzi, byoby ich 3 miliardy plus dwch po
tamtej stronie Ksiyca oraz jeden plus Bg wie ilu po tej.

Alowi Wardenowi, pilotowi moduu dowodzenia Apollo 15, nawet si to podobao:

Jest co szczeglnego w braku towarzystwa i samotnoci, s to jednak dwie zupenie rne

rzeczy. Byem sam, ale nie byem samotny. Najpierw suyem jako pilot myliwca w siach
powietrznych, pniej jako pilot oblatywacz take gwnie myliwcw przywykem wic do
409
 bycia samemu. Bardzo to lubiem. Nie czuem wcale potrzeby rozmawiania z Daveem
i Jimem () Po tamtej stronie Ksiyca nie musiaem nawet rozmawia z Houston i to bya
najprzyjemniejsza cz caego lotu.

Introwerty cy to zrozumiej; najbardziej samotny czowiek w historii by po prostu szczliwy,

e ma kilka minut ciszy i spokoju.

410
 {: ._idGenObjectAttribute-1} Dziwne (i niepokojce) py tania z What if? Skrzy nka odbiorcza nr
11

Czy gdyby wszyscy mieszkacy Wielkiej Brytanii udali si na wybrzee

i zaczli wiosowa, zdoaliby poruszy cho troch ca wysp?
Ellen Eubanks

411
Czy istniej tornada ogniowe?
Seth Wishman

412
413
 Kropla deszczu

Co by si stao, gdyby caa woda z ulewy spada na ziemi w postaci

jednej olbrzymiej kropli?
MICHAEL MCNEILL

RODEK LATA W KANSAS. Powietrze jest gorce i cikie. Dwch weteranw siedzi
na ganku w bujany ch fotelach. Na poudniowo-zachodnim hory zoncie zaczy naj si gromadzi
zowieszczo wy gldajce chmury. Zbliaj si do samotnego domu i przy bieraj ksztaty wie,
a ich grne czci formuj si w kowada. Kiedy zry wa si delikatna bry za, sy cha
podzwanianie kurantw wiatrowy ch. Niebo zaczy na si robi coraz ciemniejsze.

414
Wilgo
Powietrze zawiera wod. Jeli utworzy my kolumn powietrza sigajc od powierzchni ziemi do
grny ch warstw jej atmosfery, a nastpnie j schodzimy, wilgo w niej zawarta skropli si
w postaci deszczu. Jeli nastpnie zbierzemy deszcz u podstawy kolumny, woda wy peni j do
wy sokoci nawet kilkudziesiciu centy metrw. Wy soko takiej kolumny wody nazy wana jest
cakowit zawartoci pary wodnej (TPW).

415
 Zwy kle wy nosi ona jeden lub dwa centy metry.
Satelity mierz zawarto pary wodnej w kady m miejscu naszej planety, co mona zobaczy
na naprawd pikny ch mapach.
Wy obramy sobie, e nasza burza ma rozmiar 100 na 100 kilometrw i du cakowit
zawarto pary wodnej, wy noszc sze centy metrw. Oznacza to, e woda z naszej ulewy
miaaby nastpujc objto:

Taka ilo wody way aby 600 milionw ton (nawiasem mwic, to mniej wicej ty le, ile
wy nosi cakowita masa wszy stkich przedstawicieli naszego gatunku). W normalny ch warunkach
porcja tej wody spadaby w postaci deszczu i utworzy a na ziemi warstw o wy sokoci najwy ej
szeciu centy metrw.
W naszej burzy caa ta woda skrapla si natomiast w jedn olbrzy mi kropl, kul wody
o rednicy ponad kilometra. Zakadamy, e tworzy si ona kilka kilometrw nad ziemi, poniewa
to tam skrapla si wikszo deszczw.

416
 Kropla zaczy na spada.
Przez pi do szeciu sekund nic jeszcze nie wida. Nastpnie podstawa chmury zaczy na si
wy brzusza ku doowi. Przez chwil wy glda to tak, jakby formowaa si chmura lejkowa.
Nastpnie wy brzuszenie si rozszerza, a po 10 sekundach kropla wy ania si z chmury.

417
 Kropla spada teraz z prdkoci 90 metrw na sekund (ponad 320 kilometrw na godzin).
Huczcy wiatr rozbija jej powierzchni i tworzy mg wodn. Gdy powietrze zamienia si
w ciecz, na powierzchni czoowej kropli powstaje piana. Jeli spadanie trwa wy starczajco dugo,
siy dziaajce na kropl stopniowo j rozpraszaj i zamieniaj w deszcz.
Zanim si to stanie, po jakich 20 sekundach od utworzenia si kropli jej krawd uderza
o ziemi. Woda porusza si w ty m momencie z prdkoci 200 metrw na sekund (720
kilometrw na godzin). Powietrze znajdujce si bezporednio pod punktem uderzenia nie jest
w stanie usun si wy starczajco szy bko i w wy niku sprania podgrzewane jest w takim
tempie, e trawa zajaby si ogniem, gdy by ty lko miaa na to czas.
Na szczcie dla trawy tak wy soka temperatura panuje ty lko przez kilka milisekund, poniewa
ziemia zostaje zalana bardzo du iloci zimnej wody. Niestety dla trawy ta zimna woda porusza
si z prdkoci wy noszc ponad poow prdkoci dwiku.

418
 Gdy by my szy bowali w centrum tej kuli, do tego momentu nie odczuliby my niczego
niezwy kego. By oby tam bardzo ciemno, ale gdy by my mieli do czasu (oraz wy starczajc
pojemno puc), eby przepy n kilkaset metrw do krawdzi kropli, udaoby nam si dostrzec
przy mion powiat wiata dziennego.
Po zblieniu si kropli do powierzchni ziemi zwikszajcy si opr powietrza doprowadziby do
wzrostu cinienia w takim stopniu, e pky by nam bbenki w uszach. Jednak ju kilka sekund
pniej zostaliby my zmiadeni fala uderzeniowa na krtko wy tworzy aby cinienie wy sze od
tego, jakie panuje na dnie Rowu Mariaskiego.
Zobaczmy, co dzieje si dalej. Woda prbuje wdziera si w gb ziemi, ale podoe skalne si
nie poddaje. Woda zmuszona jest rozlewa si we wszy stkich kierunkach strumieniami
o ponaddwikowej prdkoci, ktre niszcz wszy stko, co napotkaj na swojej drodze.

419
 ciana wody przemieszcza si kilometr po kilometrze, rozupujc drzewa, burzc domy
i przy kry wajc wszy stko warstw ziemi. Dom, ganek i siedzcy na nim weterani naty chmiast
zostaj unicestwieni. W promieniu kilku kilometrw wszy stko zostaje cakowicie wy pukane, a na
podou skalny m gromadzi si warstwa bota. Rozbry zg wodny rozlewa si dalej i niszczy
wszy stkie konstrukcje w promieniu 20 lub 30 kilometrw. Znajdujce si w tak duej odlegoci
obszary osonite grami lub grzbietami grskimi s ju bezpieczne, a woda zaczy na py n
naturalny mi dolinami i drogami wodny mi.
Tereny lece jeszcze dalej nie odczuwaj zby tnio efektw tej burzy, chocia na obszarach
lecy ch wzdu ciekw wodny ch kilka godzin po uderzeniu kropli o ziemi wy stpuj gwatowne
powodzie.
W mediach powoli zaczy naj si pojawia informacje o niewy tumaczalny m zjawisku.
Dominuj wszechobecny szok i zdziwienie, a przez jaki czas kada nowa chmura pojawiajca si
na niebie wy wouje masow panik. Poniewa wszy scy boj si obfity ch opadw deszczu, na
Ziemi niepodzielnie rzdzi strach, mijaj jednak lata i nic nie zwiastuje powtrnej katastrofy.
Specjalici od zjawisk atmosfery czny ch przez lata prbuj ustali, co si stao, ale nie
znajduj adnej odpowiedzi. W kocu poddaj si, a niewy janiony fenomen meteorologiczny
zostaje nazwany po prostu burz dubstepow, poniewa jak to ujmuje jeden z naukowcw
to by o okropne uderzenie.

420
 Zgadywanie odpowiedzi w tecie SAT

Co by si stao, gdyby kady ucze zgadywa odpowiedzi na

wszystkie pytania w tecie SAT? Ile egzaminw zostaoby dziki temu
zdanych bezbdnie?
ROB BALDER

ADEN.
SAT jest standary zowany m testem dla uczniw szk rednich w USA. Jest on oceniany w taki
sposb, e w niektry ch przy padkach zgady wanie odpowiedzi by oby dobr strategi. Jednak co
by si stao, gdy by my prbowali odgadn wszy stkie odpowiedzi?
Ty lko cz egzaminu SAT skada si z py ta zamknity ch, ale my dla uatwienia
skoncentrujemy si wy cznie na nich. Zakadamy, e wszy scy uczniowie napisali esej
i prawidowo wy konali obliczenia matematy czne.
Ta cz egzaminu SAT w roku 2014 zawieraa 44 py tania w sekcji matematy cznej
(liczbowej), 67 py ta w sekcji czy tania ze zrozumieniem i 47 py ta w nowej 184 sekcji pisania.
Do kadego py tania ucze dostaje pi odpowiedzi do wy boru, czy li zgady wanie daje 20-
procentow szans trafienia poprawnej odpowiedzi.

421
 Prawdopodobiestwo odgadnicia poprawny ch odpowiedzi na wszy stkie 158 py ta wy nosi:

Czy li jeden do 270 oktodecy lionw.

Gdy by wszy scy 17-latkowie, a jest ich 4 miliony, przy stpili do egzaminu i wszy scy
zgady wali odpowiedzi, jest prakty cznie pewne, e w adnej z trzech sekcji nie by oby
bezbdny ch odpowiedzi.
Na ile jest to pewne? Gdy by kady z uczniw za pomoc komputera zdawa test milion razy
dziennie przez 5 miliardw lat do czasu, a Soce przeobrazioby si w czerwonego olbrzy ma
i spalio Ziemi na popi szansa na to, e ktry z nich odgadby wszy stkie poprawne
odpowiedzi, wy nosiaby okoo 0,0001 procent.
Na ile jest to nieprawdopodobne? Kadego roku mniej wicej 500 Amery kanw zostaje
trafiony ch piorunem (rocznie zdarza si okoo 45 przy padkw miertelny ch, przy wspczy nniku
miertelnoci wy noszcy m 910 procent). Z tego wy nika, e prawdopodobiestwo trafienia
mieszkaca USA przez piorun wy nosi w dany m roku mniej wicej 1 do 700 ty sicy 185.
Oznacza to, e prawdopodobiestwo bezbdnego rozwizania testu SAT poprzez zgady wanie
odpowiedzi jest mniejsze ni prawdopodobiestwo, e wszy scy y jcy jeszcze by li prezy denci
USA i caa gwna obsada serialu Firefly zostan niezalenie od siebie raeni piorunem tego
samego dnia.

422
Wszy stkim zdajcy m w ty m roku egzamin SAT y cz szczcia ale ono samo nie wy starczy.

423
 Pocisk neutronowy

Czy gdyby pocisk o gstoci gwiazdy neutronowej zosta wystrzelony

z broni rcznej (pomimy, w jaki sposb) w powierzchni Ziemi,
zostaaby ona zniszczona?
CHARLOTTE AINSWORTH

POCISK O gstoci gwiazdy neutronowej way by ty le co Empire State Building.

Niezalenie od tego, czy by my go wy strzelili, czy te nie, spadby od razu i przebi skorup
Ziemi, zupenie jakby skay by y wilgotny mi chusteczkami higieniczny mi.
Rozway my w ty m rozdziale dwie zupenie rne kwestie:

Co staoby si z Ziemi po przejciu przez ni takiego pocisku?

Gdy by udao nam si utrzy ma pocisk na powierzchni Ziemi, co staoby si z okolic,
w ktrej by si znajdowa? Czy mogliby my go dotkn?

Na pocztek par sw wprowadzenia.

Co to s gwiazdy neutronowe?
Gwiazda neutronowa jest ty m, co pozostaje po zapadniciu si gwiazdy olbrzy ma pod wpy wem
wasnej grawitacji.
Gwiazdy pozostaj w rwnowadze. Ich ogromna grawitacja nieustannie stara si doprowadzi
do ich zapadnicia, ale ciskanie materii uruchamia kilka rny ch si, ktre na powrt rozpy chaj
gwiazd.

424
 Zapadniciu si Soca przeciwdziaa ciepo pochodzce z sy ntezy jdrowej. Gdy gwiedzie
zabraknie paliwa do dalszej sy ntezy, zaczy na si kurczy (w skomplikowany m procesie,
obejmujcy m kilka eksplozji) a do momentu, gdy jej zapadanie si zostanie zatrzy mane przez
prawa fizy ki kwantowej, ktre nie pozwalaj jednej materii nakada si na inn materi 186.
Jeli gwiazda jest wy starczajco cika, przezwy cia cinienie kwantowe i dalej si zapada
(czemu towarzy szy kolejna, potniejsza eksplozja), a w kocu przeobraa si w gwiazd
neutronow. A jeli gwiazda jest naprawd bardzo masy wna, powstaje z niej czarna dziura 187.
Gwiazdy neutronowe s jedny mi z ciszy ch znany ch nam obiektw (poza czarny mi
dziurami, ktre maj nieskoczenie du gsto). S one zgniatane przez wasn olbrzy mi
grawitacj dopty, dopki nie stan si gst kwantowo-mechaniczn zup, do pewnego stopnia
przy pominajc jdra atomowe o rozmiarach gry.

Czy nasza kula zrobiona jest z gwiazdy neutronowej?

Nie. Charlotte py taa o pocisk o gstoci gwiazdy neutronowej, a nie wy konany z tej samej
materii co gwiazda. To dobrze, poniewa akurat z niej pocisku nie da si zrobi. Gdy by my
wy doby li tak materi z wntrza zgniatajcej j studni grawitacy jnej, gdzie normalnie si
znajduje, rozszerzy aby si ona i staa zwy k, bardzo gorc materi o wikszej iloci energii, ni
ma jakakolwiek bro jdrowa.
Prawdopodobnie dlatego Charlotte zaproponowaa wy konanie naszego pocisku z jakiej
magicznej, stabilnej substancji o gstoci gwiazdy neutronowej.

Co staoby si z Ziemi po przejciu przez ni takiego pocisku?

Mona sobie wy obrazi wy strzelenie go z pistoletu 188, ale ciekawsze mogoby by po pros- tu
upuszczenie go. W obu przy padkach pocisk spadaby coraz szy bciej, dziurawic powierzchni
Ziemi i przedzierajc si do rodka naszej planety.
Ziemia nie zostaaby zniszczona, ale zaczy by si dzia rne do dziwne rzeczy.
Kiedy pocisk by by kilkadziesit centy metrw nad ziemi, sia grawitacji wy rwaaby w gr
ogromny kawa gleby, ktry rozproszy by si wok pocisku. W momencie wejcia pocisku
w ziemi poczuliby my wstrzs, a w miejscu ty m powstaby nieregularny, popkany krater bez
otworu wlotowego.
Pocisk spadaby pionowo, przebijajc skorup Ziemi. Wstrzsy odczuwalne na powierzchni
naszej planety szy bko by ustay. Jednak gboko pod ni spadajcy pocisk miady by napotkany
na swojej drodze paszcz Ziemi i zamienia go w par. Potne fale uderzeniowe niszczy y by
wszy stko na jego drodze, a za pociskiem cignby si ogon bardzo gorcej plazmy. By oby to
425
wy darzenie niespoty kane w caej historii Wszechwiata: podziemna spadajca gwiazda.

W kocu pocisk zatrzy maby si w niklowo-elazny m jdrze Ziemi. Energia dostarczona w ten
sposb naszej planecie by aby w ludzkiej skali ogromna, ale Ziemia ledwo by to odczua. Pole
grawitacy jne pocisku miaoby wpy w ty lko na skay znajdujce si w promieniu kilkudziesiciu
metrw od niego. Pocisk by by na ty le ciki, aby przebi skorup naszej planety, ale jego pole
grawitacy jne by oby zby t sabe, eby spowodowa due zniszczenia ska.
Otwr wlotowy zamknby si za pociskiem, pozostawiajc go na zawsze poza naszy m
zasigiem 189. W kocu Ziemia zostaaby pochonita przez starzejce si, pczniejce Soce,
a pocisk zakoczy by swj lot w jego rdzeniu.
Soce nie ma wy starczajco duej gstoci, eby przeobrazi si w gwiazd neutronow. Po
pokniciu naszej planety przechodzioby ono przez fazy rozszerzania si i zapadania, a wreszcie
uspokoioby si, stajc si may m, biay m karem z pociskiem nadal tkwicy m w samy m rodku.

426
Pewnego dnia w odlegej przy szoci kiedy Wszechwiat by by ty sic razy starszy ni obecnie
biay karze osty gby i zgas.
To jest odpowied na py tanie, co staoby si z pociskiem wy strzelony m w Ziemi. Jednak co
by si zdarzy o, gdy by my mogli go utrzy ma blisko jej powierzchni?

Umiemy pocisk na solidnej podstawie

Po pierwsze, potrzebowaliby my magicznej, nieskoczenie wy trzy maej podstawki, stojcej na
rwnie wy trzy maej, odpowiednio duej podstawie takiej, na ktrej mgby si rozoy cay
ciar pocisku. W przeciwny m razie nasza konstrukcja zapadaby si pod ziemi.

Podstawa o rozmiarach bloku mieszkalnego by aby w stanie utrzy ma pocisk przy najmniej
przez kilka dni, a prawdopodobnie duo duej. W kocu Empire State Building way wicej ni
nasz pocisk, a spoczy wa na podobnej platformie duej ni kilka dni[potrzebne rdo] i jeszcze nie
znika pod ziemi [potrzebne rdo] .
Pocisk nie pochonby atmosfery. Z pewnoci spry by otaczajce go powietrze i troch je
podgrza, ale o dziwo w stopniu waciwie niezauwaalny m.

Czy moemy dotkn pocisku?

Wy obramy sobie, co by si stao, gdy by my sprbowali to zrobi.
Pole grawitacy jne pochodzce od takiego przedmiotu jest silne, ale nie a tak silne.
Zamy, e stoimy w odlegoci 10 metrw od pocisku. Cignoby nas wtedy bardzo
delikatnie w kierunku podstawy. Nasz mzg, nieprzy zwy czajony do niejednorodnego pola
grawitacy jnego, uznaby, e stoimy na agodny m zboczu.

427
 Nie zakadajcie rolek.
W miar jak zblialiby my si do podstawy, to wy imaginowane wzniesienie stawaoby si
coraz bardziej strome, jakby przechy lao si do przodu.

Kiedy by liby my w odlegoci kilku metrw, ciko by oby nam si nie zelizgn. Jeli jednak
znaleliby my jaki dobry uchwy t rczk albo znak drogowy mogoby si nam uda.

428
 Fizycy z Los Alamos mogliby to nazwa igraniem z ogniem.

Ale ja chc tego dotkn!

Jeli chcieliby my znale si na ty le blisko pocisku, aby go dotkn, potrzebowaliby my bardzo
solidnego uchwy tu. Waciwie musieliby my to robi w penej uprzy lub w ostatecznoci
w konierzu ortopedy czny m; nasza gowa way aby wtedy ty le co mae dziecko, a krew nie
wiedziaaby, w ktr stron py n. Jednak przy zwy czajony do przecie pilot my liwcw
mgby tego dokona.
429
 Gdy by my by li w ten sposb nachy leni, krew napy waaby nam do gowy, ale wci
mogliby my oddy cha.
W miar jak wy cigaliby my ramiona, przy ciganie stawaoby si coraz wiksze; 20
centy metrw od pocisku to punkt, spoza ktrego nie ma odwrotu po przekroczeniu tej granicy
przez czubki naszy ch palcw ramiona stan si zby t cikie, aby my mogli je z powrotem
przy cign do ciaa. (Jeli czsto podcigamy si na jednej rce, mogliby my zbliy si
troch bardziej).
W odlegoci kilku centy metrw od pocisku sia dziaajca na nasze palce by aby tak ogromna,
e zostay by one pocignite do przodu z naszy m udziaem lub bez niego a ich czubki
dotkny by pocisku (prawdopodobnie nasze palce i ramiona zostay by przy tej okazji zwichnite).

430
Gdy by czubek naszego palca dotkn pocisku, cinienie na niego dziaajce by oby tak due, e
krew przebiaby skr.
W serialu Firefly z ust River Tam pada sy nne stwierdzenie, e ludzkie ciao moe by
pozbawione krwi w czasie 8,6 sekundy za pomoc odpowiedniego sy stemu odsy sajcego.
Gdy by my dotknli pocisku, stworzy liby my wanie taki sy stem. Nasze ciao by oby nadal
utrzy my wane przez pen uprz, a rce nadal by y by z nim poczone ciao czowieka jest
zaskakujco mocne ale krew wy lewaaby si z czubka palca znacznie szy bciej ni
w normalny ch okolicznociach. Czas 8,6 sekundy okrelony przez River moe by zby t
ostrony m szacunkiem.
Teraz zaczy by si dzia dziwne rzeczy.
Krew otoczy aby pocisk ciemn, czerwon kul, ktrej powierzchnia szumiaaby i wibrowaa,
falujc tak szy bko, e nie by liby my w stanie tego dostrzec.

Ale moment
Jest jeszcze jedna rzecz, ktra teraz nabiera znaczenia: nasze unoszenie si we krwi.
W miar powikszania si kuli krwi zmniejszaaby si sia dziaajca na nasze rami
poniewa nasze palce by y by w niej czciowo zanurzone i swobodnie by si unosiy ! Krew jest
gstsza ni ciao, a poowa obcienia wy wieranego na nasz rk pochodzia z dwch ostatnich
kny kci. Kiedy promie kuli z krwi miaby kilka centy metrw, obcienie to staoby si znacznie
431
mniejsze.
Gdy by my poczekali do momentu, w ktry m kula krwi bdzie miaa promie 20 centy metrw
przy zaoeniu, e nasze rami pozostaoby nienaruszone by liby my w stanie wy cign
z niej rk. Pojawia si jednak pewien problem: potrzebowaliby my pi razy wicej krwi, ni
jest w ciele czowieka. Wy glda na to, e nie daliby my rady.
Cofnijmy si w czasie.

Jak dotkn pocisku neutronowego za pomoc soli, wody i wdki

Moemy dotkn naszego pocisku i przey ale musimy zanurzy go w wodzie.

Sprbujcie ZROBI TO NAPRAWD w domu i wylijcie mi nagrania.

Jeli chcemy by naprawd spry tni, moemy zanurzy koniec gumowego wa w wodzie
i pozwoli grawitacji pocisku, by wy konaa za nas pompowanie.
Jeli chcemy dotkn pocisku, lejemy wod na podstaw, a po obu stronach pocisku bdzie
jej po dwa metry. Woda przy bierze wwczas taki ksztat:

432
 Jeli te odzie uton, nie ratujcie rozbitkw.

A teraz zanurzamy w niej gow oraz rk.

Dziki wodzie jestemy w stanie porusza doni wok pocisku bez adny ch problemw!
Pocisk przy ciga nas do siebie, ale z tak sam si przy ciga rwnie wod. Woda (podobnie jak
miso) jest prakty cznie nieciskalna nawet pod takim cinieniem, a wic aden wany organ nie
zostanie zmiadony 190.
Moemy jednak nie by w stanie dotkn pocisku. Kiedy nasze palce znajd si kilka
milimetrw od niego, przy tak silny m polu grawitacy jny m wy pr hy drostaty czny bdzie mia
ogromne znaczenie. Jeli gsto naszej rki bdzie nieznacznie mniejsza od gstoci wody, nie
zdoamy pokona ostatniego milimetra. Jeli za jej gsto bdzie nieco wiksza, rka zostanie
wessana w gb.
I tu pojawiaj si wdka oraz sl. Jeli poczujemy, e pocisk przy ciga czubki naszy ch palcw,
to znaczy, e woda nie chroni ich w wy starczajcy sposb. W takiej sy tuacji dodajmy do wody
troch soli, eby zwikszy jej gsto. Jeli natomiast poczujemy, e czubki naszy ch palcw
lizgaj si po niewidocznej powierzchni przy krawdzi pocisku, dodajmy wdki, eby
zmniejszy gsto wody.
Gdy by udao nam si osign rwnowag, mogliby my dotkn pocisku i przey , aby
opowiedzie o ty m inny m.
By moe.

433
Rozwizanie alternatywne
Wy daje si to zby t ry zy kowne? Nie ma problemu. Cay ten scenariusz z pociskiem, wod, sol
i wdk robi si dwa razy bardziej niebezpieczny, gdy wy konamy instrukcje zawarte
w przepisie na najtrudniejszy do zmiksowania napj w historii: Gwiazd Neutronow.
Wemy wic somk i wy pijmy.

ty lko pamitajcie: jeli kto wrzuci do waszej Gwiazdy Neutronowej wini, ktra spadnie
na dno, nie prbujcie jej wy awia. Jest bezpowrotnie stracona.

434
 Dziwne (i niepokojce) pytania z What if? Skrzynka
odbiorcza nr 12

Co by si stao, gdybymy poknli kleszcza, ktry ma borelioz? Czy

kwasy odkowe zniszczyyby go, czy te zarazilibymy si w ten
sposb chorob?
Christopher Vogel

435
 Jeli zaoymy, e samolot pasaerski ma relatywnie niezmienn
czstotliwo rezonansu, ile miauczcych kotw i jakiej czstotliwoci
rezonansu potrzebowalibymy, eby sprowadzi samolot na ziemi?
Brittany

436
 15 w skali Richtera

Co by si stao, gdyby w USA, na przykad w Nowym Jorku, miao

miejsce trzsienie ziemi o sile 15 stopni w skali Richtera? A gdyby
miao 20 stopni w skali Richtera? Albo 25 stopni?
ALEC FARID

SKALA RICHTERA, formalnie zastpiona przez magnitud 191, okrela energi

wy zwolon w czasie trzsienia ziemi. Jest to skala otwarta, ale poniewa zwy kle sy szy my
o trzsieniach ziemi o sile od 3 do 9, wielu ludzi prawdopodobnie uwaa, e 10 jest maksy maln,
a 1 minimaln wartoci tej skali.

437
 W rzeczy wistoci 10 nie koczy skali, ale rwnie dobrze mogoby tak by . Ju trzsienie ziemi
o magnitudzie 9 zauwaalnie zmienia rotacj Ziemi. Dwa trzsienia ziemi o magnitudzie wikszej
ni 9, ktre zdarzy y si w ty m stuleciu, zmieniy dugo dnia o niewielki uamek sekundy.
Podczas trzsienia ziemi o magnitudzie 15 wy zwoliaby si energia prawie 1032 duli, czy li
w przy blieniu rwna energii wizania grawitacy jnego naszej planety. Inny mi sowy, Gwiazda
mierci wy woaa na Alderaanie trzsienie ziemi o magnitudzie 15.

438
 Teorety cznie na naszej planecie mogoby si zdarzy jeszcze silniejsze trzsienie ziemi, ale
w prakty ce oznaczaoby to ty lko, e rozszerzajca si chmura odamkw skalny ch by aby jeszcze
bardziej gorca.
Soce, ktre ma wiksz energi wizania grawitacy jnego, wy trzy maoby trzsienie
o magnitudzie 20 (chocia z pewnoci takie trzsienie spowodowaoby powstanie jakiej
odmiany katastroficznej gwiazdy nowej). Najpotniejsze trzsienia w znany m nam
Wszechwiecie wy stpuj na bardzo cikich gwiazdach neutronowy ch i maj mniej wicej tak
magnitud. Przy tej okazji wy dziela si energia tak dua, jak otrzy maliby my po zdetonowaniu
jednoczenie bomb wodorowy ch o cznej objtoci rwnej caej naszej planecie.

439
 Powicilimy mnstwo czasu na dy skusje o rzeczach i zjawiskach, ktre s wielkie
i gwatowne. A co z doln czci skali? Czy istnieje co takiego jak trzsienie ziemi o magnitudzie
0?
Tak! W rzeczy wistoci skala schodzi w d i przechodzi przez zero. Przy jrzy jmy si niektry m
trzsieniom ziemi o niskiej magnitudzie i temu, co by si dziao w takich sy tuacjach z naszy m
domem.

Magnituda 0
Dallas Cowboy s zderzajcy si z peny m impetem z boczn cian garau naszego ssiada.
Magnituda 1

440
Zawodnik futbolu amery kaskiego wpadajcy na drzewo w naszy m ogrodzie.

Magnituda 2

441
Kot spadajcy z komody.

Magnituda 3

Kot zrzucajcy telefon komrkowy z nocnej szafki.

442
Magnituda 4

Grosz spadajcy z psa.

Magnituda 5

443
Wcinicie klawisza na klawiaturze IBM-a model M.

444
Magnituda 6
Wcinicie klawisza na lekkiej klawiaturze.

445
Magnituda 7
Pirko spadajce na ziemi.

446
Magnituda 8
Ziarenko drobnego piasku spadajce na kupk piasku w maej klepsy drze

i staczajce si na samo jej dno.

447
Magnituda 15
Szy bujca drobinka py u, ktra osiada na stole.

Czasami mio jest dla odmiany nie niszczy wiata.

448
449
 Podzikowania

W pisaniu ksiki, ktr trzy macie w rku, pomagao mi wiele osb.

Dzikuj mojemu wy dawcy, Courtney owi Youngowi, za to, e od samego pocztku by
czy telnikiem xkcd i do samego koca sprawdza moj ksik. Dzikuj wszy stkim wspaniay m
ludziom z HMH, ktrzy pomagali mi w pracy. Dzikuj Sethowi Fishmanowi i ludziom z Gernert
za to, e by li tacy cierpliwi i niezmordowani.
Dzikuj Christinie Gleason za doprowadzenie do tego, e moja praca wy glda jak ksika,
szczeglnie e wizao si to z rozszy frowy waniem o trzeciej w nocy moich odrczny ch zapiskw
o asteroidach. Dzikuj liczny m ekspertom, ktrzy pomagali mi znale odpowiedzi na py tania,
w ty m Reuvenowi Lazarusowi oraz Ellen McManis (promieniowanie), Alice Kaanta (geny ),
Derekowi Lowe (substancje chemiczne), Nicole Gugliucci (teleskopy ), Ianowi Mackay owi
(wirusy ) i Sarah Gillespie (pociski). Dzikuj davean, ktra umoliwia mi realizacj tego projektu
i ktra nie znosi zainteresowania swoj osob; prawdopodobnie bdzie narzeka, e o niej
wspomniaem.
Dzikuj ludziom z IRC-a za ich komentarze i poprawki oraz Finnowi, Ellen, Adzie i Ricky emu
za dokadne sprawdzanie ogromnej iloci nadsy any ch py ta i eliminowanie ty ch zwizany ch
z Goku. Dzikuj Goku za to, e jest postaci anim posiadajc ewidentnie nieskoczon si,
ktra wy woy waa setki py ta adresowany ch do What if?, mimo e z uporem odmawiaem
obejrzenia Dragon Ball Z, aby znale na nie odpowiedzi.
Dzikuj mojej rodzinie, ktra przez wiele lat cierpliwie odpowiadaa na moje absurdalne
py tania, za nauczenie mnie, jak na nie odpowiada. Dzikuj mojemu ojcu za lekcje
o pomiarach, a mamie za lekcje o wy krojach. I dzikuj mojej onie za to, e nauczy a mnie, jak
by twardy m i dzielny m, oraz za lekcje o ptakach.

450
 Bibliografia

Globalna wichura
Timothy M. Merlis, Tapio Schneider, Atmospheric dynamics of Earth-like tidally locked
aquaplanets, Journal of Advances in Modeling Earth Sy stems 2, grudzie 2010; DOI:
10.3894/JAMES.2010.2.13, http://arxiv.org/abs/1001.5117
What Happens Underwater During a Hurricane?,
http://www.rsmas.miami.edu/blog/2012/10/22/what-happens-underwater-during-a-hurricane

Basen z wypalonym paliwem

A.B. Jonhson jr, Behavior of spent nuclear fuel in water pool storage,
http://www.osti.gov/energycitations/servlets/purl/7284014-xaMii9/7284014.pdf
Andreas Ritter, Unplanned Exposure During Diving in the Spent Fuel Pool, http://www.isoe-
network.net/index.php/publications-mainmenu-88/isoe-news/doc_download/1756-
ritter2011ppt.html

Wskanik laserowy
Patrick James, Mapping the Worlds Population by Latitude, Longitude, Magazine GOOD,
http://www.good.is/posts/mapping-the-world-s-population-by-latitude-longitude
http://www.wickedlasers.com/arctic

Mur okresowy pierwiastkw

Acute Exposure Guideline Levels (AEGLs) for Arsenic Trioxide, tabela na s. 9 (w publikacji i PDF-
ie s. 15), http://www.epa.gov/opptintr/aegl/pubs/arsenictrioxide_p01_tsddelete.pdf

Wszyscy skacz
Dot Physics, What if everyone jumped?, http://scienceblogs.com/dotphysics/2010/08/26/what-if-
everyone-jumped/
The Straight Dope, If everyone in China jumped off chairs at once, would the earth be thrown out of
its orbit?, http://www.straightdope.com/columns/read/142/if-all-chinese-jumped-at-once-would-
451
 cataclysm-result

Mol kretw
Phil Plait, How many habitable planets are there in the galaxy?, Disover,
http://blogs.discovermagazine.com/badastronomy/2010/10/29/how-many-habitable-planets-are-
there-in-the-galaxy

Suszarka do wosw
Howard Mitschke, George More, Determination of Skin Burn Temperature Limits for Insulative
Coatings Used for Personnel Protection,
http://www.mascoat.com/assets/files/Insulative_Coating_Evaluation_NACE.pdf
The Nuclear Potato Cannon Part 2, http://nfttu.blogspot.com/2006/01/nuclear-potato-cannon-part-
2.html

Ostatnie wiato ludzkoci

Justin Martino, Wind Turbine Lubrication and Maintenance: Protecting Investments in Renewable
Energy, http://www.renewableenergyworld.com/rea/news/article/2013/05/wind-turbine-
lubrication-and-maintenance-protecting-investments-in-renewable-energy
D.J. McComas, J.P. Carrico, B. Hautamaki, M. Intelisano, R. Lebois, M. Loucks, L. Policastri, M.
Reno, J. Scherrer, N.A. Schwadron, M. Tapley, R. Ty ler, A new class of longterm stable lunar
resonance orbits: Space weather applications and the Interstellar Boundary Explorer, Space
Weather 2011, t. 9, S11002, DOI: 10.1029/2011SW000704.
G.M. Swift i in, In-flight annealing of displacement damage in GaAs LEDs: A Galileo story, IEEE
Transactions on Nuclear Science 2003, t. 50, nr 6.
Geothermal Binary Plant Operation and Maintenance Systems with Svartsengi Power Plant as
a Case Study, http://www.os.is/gogn/unu-gtp-report/UNU-GTP-2002-15.pdf

Plecak odrzutowy z karabinu maszynowego

Lecture L14 Variable Mass Systems: The Rocket Equation,
http://ocw.mit.edu/courses/aeronautics-and-astronautics/16-07-dynamics-fall-2009/lecture-
notes/MIT16_07F09_Lec14.pdf
Attack Flogger in Service, 2.4, http://www.airvectors.net/avmig23_2.html

Rwnomierne wznoszenie si

452
Otis, About Elevators, http://www.otisworldwide.com/pdf/AboutElevators.pdf
National Weather Service, Wind Chill Temperature Index,
http://www.crh.noaa.gov/om/windchill/Images/oax/wind-chill-brochure.pdf
P. Tikuisis, J. Frim, Prediction of Survival Time in Cold Air, Defense and Civil Institute of
Environmental Medicine, 1994, s. 24, http://cradpdf.drdc-rddc.gc.ca/PDFS/zba6/p144967.pdf
Linda D. Pendleton, When Humans Fly High: What Pilots Should Know About High-Altitude
Physiology, Hypoxia, and Rapid Decompression, http://www.avweb.com/news/aeromed/181893-
1.html

Rozdzia krtkich odpowiedzi

Currency in Circulation: Volume,
http://www.federalreserve.gov/paymentsystems/coin_currcircvolume.htm
Chris Landsea, Why dont we try to destroy tropical cyclones by nuking them?,
http://www.aoml.noaa.gov/hrd/tcfaq/C5c.html
NASA, Stagnation Temperature, http://www.grc.nasa.gov/WWW/BGH/stagtmp.html

Pioruny
Lightning Captured @ 7,207 Fps, http://www.youtube.com/watch?v=BxQt8ivUGWQ
Joe Dwy er, Lightning: Expert Q&A, NOVA, http://www.pbs.org/wgbh/nova/earth/dwyer-
lightning.html
JGR, Computation of the diameter of a lightning return stroke,
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/JB073i006p01889/abstract

Ludzki komputer
Gordon E. Moore, Moores Law at 40,
http://www.ece.ucsb.edu/~strukov/ece15bSpring2011/others/MooresLawat40.pdf

Maa planeta
Aby zapozna si z inny m ujciem Maego Ksicia, przeczy tajcie ostatni cz wspaniaego
arty kuu Mallory Ortberg na stronie: http://the-toast.net/2013/08/02/texts-from-peter-pan-et-al/
Radu D. Rugescu, Daniele Mortari, Ultra Long Orbital Tethers Behave Highly Non-Keplerian and
Unstable, WSEAS Transactions on Mathematics, marzec 2008, t. 7, nr 3, s. 8794,
http://www.academia.edu/3453325/Ultra_Long_Orbital_Tethers_Behave_Highly_Non-
Keplerian_and_Unstable
453
Upadek steku
Jason Martinez, Falling Faster than the Speed of Sound, http://blog.wolfram.com/2012/10/24/falling-
faster-than-the-speed-of-sound
NASA, Stagnation Temperature: Real Gas Effects,
http://www.grc.nasa.gov/WWW/BGH/stagtmp.html
T.F. Zien, W.C. Ragsdale, Predictions of Aerodynamic Heating on Tactical Missile Domes,
http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?AD=ADA073217
Reinald G. Finke, Calculation of Reentry-Vehicle Temperature History,
http://www.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a231552.pdf
Timothy P. Barela, Back in the Saddle, http://www.ejectionsite.com/insaddle/insaddle.htm
Natalie Smith, How to Cook Pittsburgh-Style Steaks, http://www.livestrong.com/article/436635-how-
to-cook-pittsburgh-style-steaks

Krek hokejowy
KHLs Alexander Ryazantsev sets new world record for hardest shot at 114 mph,
http://sports.yahoo.com/blogs/nhl-puck-daddy/khl-alexander-ryazantsev-sets-world-record-
hardest-shot-174131642.html
Superconducting Magnets for Maglifter Launch Assist Sleds,
http://www.psfc.mit.edu/~radovinsky/papers/32.pdf
Two-Stage Light Gas Guns,
http://www.nasa.gov/centers/wstf/laboratories/hypervelocity/gasguns.html
Hockey Video: Goalies, Hits, Goals, and Fights, http://www.youtube.com/watch?v=fWj6Cf9QA

Zwyke przezibienie
P. Stride, The St. Kilda boat cough under the microscope, The Journal Roy al College of
Phy sicians of Edinburgh 2008; nr 38 (3), s. 272279
L. Kaiser, J.D. Aubert i in., Chronic Rhinoviral Infection in Lung Transplant Recipients, American
Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 2006, t. 174; s. 13921399,
http://www.atsjournals.org/doi/abs/10.1164/rccm.200604-489OC#.VQGFS-FthLo
B.G.G. Oliver, S. Lim, P. Wark, V. Laza-Stanca, N. King, J.L. Black, J.K. Burgess, M. Roth, and
S.L. Johnston, Rhinovirus Exposure Impairs Immune Responses To Bacterial Products In
Human Alveolar Macrophages, Thorax 2008, t. 63, nr 6, s. 519525.

454
Szklanka w poowie pusta
Shatter beer bottles: Bare-handed bottle smash, http://www.youtube.com/watch?v=77gWkl0ZUC8

Astronomowie z Kosmosu
Douglas Adams, Autostopem przez Galaktyk, http://merlin.pl/Autostopem-przez-
galaktyke_Douglas-Adams/browse/product/1,408600.html
A Failure of Serendipity: The Square Kilometre Array will struggle to eavesdrop on Human-like
ETI, http://arxiv.org/abs/1007.0850
Eavesdropping on Radio Broadcasts from Galactic Civilizations with Upcoming Observatories for
Redshifted 21 cm Radiation, http://arxiv.org/pdf/astro-ph/0610377v2.pdf
The Earth as a Distant Planet; A Rosetta Stone for the Search of Earth-Like Worlds,
http://www.worldcat.org/title/earth-as-a-distant-planet-a-rosetta-stone-for-the-search-of-earth-
like-worlds/oclc/643269627
SETI on the SKA, http://www.astrobio.net/exclusive/4847/seti-on-the-ska
Gemini Planet Imager, http://planetimager.org/

Brak DNA
Franoise Enjalbert, Sy lvie Rapior, Janine Nouguier- -Soul, Sophie Guillon, Nol Amouroux,
Claudine Cabot, Treatment of Amatoxin Poisoning: 20-Year Retrospective Analysis, Clinical
Toxicology 2002, t. 40, nr 6, s. 715757
Richard Eshelman, I nearly died after eating wild mushrooms, The Guardian 2010,
http://www.theguardian.com/lifeandstyle/2010/nov/13/nearly-died-eating-wild-mushrooms
Amatoxin: A review, http://www.omicsgroup.org/journals/2165-7548/2165-7548-2-110.php?
aid=5258

Midzyplanetarna cessna
The Martian Chronicles, http://www.x-plane.com/adventures/mars.html
Joel Levine, Aerial Regional-Scale Environmental Survey of Mars,
http://marsairplane.larc.nasa.gov/
Panoramic Views and Landscape Mosaics of Titan Stitched from Huygens Raw Images,
http://www.beugungsbild.de/huygens/huygens.html
Nowe obrazy Ty tana, http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Cassini-
Huygens/New_images_from_Titan

Yoda
455
Saturday Morning Breakfast Cereal, http://www.smbc-comics.com/index.php?
db=comics&id=2305*comic
YouTube, Beethoven Virus Musical Tesla Coils, http://www.youtube.com/watch?v=uNJjnz-GdlE
Beast. The 15Kw 7 tall DR (DRSSTC 5), http://www.goodchildengineering.com/tech-design-
blog/drsstc-5-10kw-monster

Opadanie z uyciem helu

H. De Haven, Mechanical analysis of survival in falls from heights of fifty to one hundred and fifty
feet, Injury Prevention 2000, nr 6, s. 6268,
http://injuryprevention.bmj.com/content/6/1/62.3.long
Armchair Airman Says Flight Fulfilled His Lifelong Dream, New York Times, 4 lipca, 1982,
http://www.nytimes.com/1982/07/04/us/armchair-airman-says-flight-fulfilled-his-lifelong-
dream.html?pagewanted=all
Jason Martinez, Falling Faster than the Speed of Sound, Wolfram Blog, 24 padziernika, 2012,
http://blog.wolfram.com/2012/10/24/falling-faster-than-the-speed-of-sound

Wszyscy w Kosmos
George Dy son, Project Orion: The True Story of the Atomic Spaceship, Henry Holt and Company,
New York 2002

Samozapodnienie
Sperm Cells Created From Human Bone Marrow,
http://www.sciencedaily.com/releases/2007/04/070412211409.htm
Karim Nay ernia, Tom Strachan, Majlinda Lako, Jae Ho Lee, Xin Zhang, Alison Murdoch, John
Parrington, Miodrag Stojkovic, David Elliott, Wolfgang Engel, Many u Li, Mary Herbert, Ly le
Armstrong, RETRACTION In Vitro Derivation of Human Sperm From Embryonic Stem Cells,
Stem Cells and Development, lipiec 2009
Sarah Boseley, Can sperm really be created in a laboratory?,
http://www.theguardian.com/lifeandstyle/2009/jul/09/sperm-laboratory-men
Temat ten jest omawiany szerzej w monografii F.M. Lancastera Genetic and Quantitative Aspects
of Genealogy na stronie internetowej: http://www.genetic-genealogy.co.uk/Toc115570144.html

Rzut wzwy
Holly Dunsworth, A Prehistory of Throwing Things,

456
 http://ecodevoevo.blogspot.com/2009/10/prehistory-of-throwing-things.html
Iain Davidson, Chapter 9. Stone tools and the evolution of hominin and human cognition,
http://www.academia.edu/235788/Chapter_9._Stone_tools_and_the_evolution_of_hominin_and_hum
William H. Calvin, The unitary hypothesis: A common neural circuitry for novel manipulations,
language, plan-ahead, and throwing?, http://www.williamcalvin.com/1990s/1993Unitary.htm
Richard W. Young, Evolution of the human hand: The role of throwing and clubbing,
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1571064
J. Hore , S. Watts , D. Tweed, Errors in the control of joint rotations associated with inaccuracies in
overarm throws, Journal of Neuropsy chology , marzec 1996, t. 75, nr 3,
http://jn.physiology.org/content/75/3/1013.abstract
Speed of Nerve Impulses, http://hypertextbook.com/facts/2002/DavidParizh.shtml
Farthest Distance to Throw a Golf Ball, http://recordsetter.com/world-record/world-record-for-
throwing-golf-ball/7349*contentsection

Zabjcze neutrina
Andrew P. Karam, Gamma and Neutrino Radiation Dose from Gamma Ray Bursts and Nearby
Supernovae, Health Phy sics 82 2002, nr 4, s. 491499.

Prg zwalniajcy
Sahin Aslan, Ozgur Karcioglu, Yavuz Katirci, Hay ati Kandi, Naci Ezirmik, Ozlem Bilir, Speed
bump-induced spinal column injury, American Journal of Emergency Medicine 2005, nr 23,
s. 563564,
http://akademikpersonel.duzce.edu.tr/hayatikandis/sci/hayatikandis12.01.2012_08.54.59sci.pdf
M.A. Munjin, J.J. Zamorano, B. Marr, F. Ilabaca, V. Ballesteros, C. Martnez, R. Yurac, A.
Urza, M. Lecaros, J. Fleiderman, N. Garca, Speed hump spine fractures: Injury mechanism
and case series, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21150664
The 2nd American Conference on Human Vibration, Proceedings, czerwiec 2008,
http://www.cdc.gov/niosh/mining/UserFiles/works/pdfs/2009-145.pdf
Speed bump in Dubai + flying Gallardo, http://www.youtube.com/watch?v=Vg79_mM2CNY
Barry R. Parker, Aerodynamic Design, The Isaac Newton School of Driving: Physics and your car,
Johns
Hopkins University Press, Baltimore 2003, s. 155.
The Myth of the 200-mph Lift-O- Speed, http://www.buildingspeed.org/blog/2012/06/the-myth-of-
the-200-mph-lift-off-speed/
457
Mercedes CLR-GTR LeMans Flip, http://www.youtube.com/watch?v=rQbgSe9S54I
National Highway Transportation NHTSA, Summary of State Speed Laws 2007.

Przepustowo cza FedEx

FedEx still faster than the internet, http://royal.pingdom.com/2007/04/11/fedex-still-faster-than-the-
internet
Cisco Visual Networking Index: Forecast and Methodology, 20122017,
http://www.cisco.com/en/US/solutions/collateral/ns341/ns525/ns537/ns705/ns827/white_paper_c11-
481360_ns827_Networking_Solutions_White_Paper.html
Intel Solid-State Drive 520 Series,
http://download.intel.com/newsroom/kits/ssd/pdfs/intel_ssd_520_product_spec_325968.pdf
Trinity test press releases (May 1945), http://blog.nuclearsecrecy.com/2011/11/10/weekly-
document-01
NEC and Corning achieve petabit optical transmission, http://optics.org/news/4/1/29
Swobodne spadanie
Super Mario Bros. Speedrun level 1-1 [370], http://www.youtube.com/watch?v=DGQGvAwqpbE

Glide data, http://www.dropzone.com/cgi-bin/forum/gforum.cgi?post=5777IInr ,5777 II

Carl Hoffman, Jump. Fly. Land., Air & Space, http://www.airspacemag.com/flight-today/jump-
fly-land-57152778/
prof. dr Herrligkoffer, The East Pillar of Nanga Parbat, The Alpine Journal 1984.
Miranda Tetlow, Nicole Foote, The Guestroom Dr. Glenn Singleman and Heather Swan,
http://www.abc.net.au/local/audio/2010/08/24/2991588.htm
Highest BASE jump: Valery Rozov breaks Guinness world record,
http://www.worldrecordacademy.com/sports/highest_BASE_jump_Valery_Rozov_breaks_Guinness
Dean Potter, Above It All, http://www.tonywingsuits.com/deanpotter.html

Sparta
Wedug przy padkowego nieznajomego w internecie: Andy Lubienski, The Longbow, obecnie
strona nie dziaa.

Osuszanie oceanw. Cz I
Szacowane na podstawie maksy malnego cinienia, jakie mog wy trzy ma py ty kadubw
lodoamaczy :
http://www.iacs.org.uk/document/public/Publications/Unified_requirements/PDF/UR_I_pdf410.pdf

458
Alan J. Rindels, John S. Gulliver, An experimental study of critical submergence to avoid
freesurface vortices at vertical intakes,
http://www.leg.state.mn.us/docs/pre2003/other/840235.pdf

Osuszanie oceanw. Cz II
Donald Rapp, Accessible Water on Mars, Jet Propulsion Laboratory, grudzie 2004, 7. wy danie:
lipiec 2006, http://www.researchgate.net/publication/228806019_Accessible_Water_on_Mars
D.L. Santiago i in., Mars climate and outflow events, http://spacescience.arc.nasa.gov/mars-
climate-workshop-2012/documents/extendedabstracts/Santiago_DL_ExAbst.pdf
D.L. Santiago i in., Cloud formation and water transport on Mars after major outflow events, 43.
Planetary Science Conference (2012).
Maggie Fox, Mars May Not Have Been Warm or Wet,
http://rense.com/general32/marsmaynothave.htm

Twitter
The Story of Mankind, http://books.google.com/books?id=
RskHAAAAIAAJ&pg=PA1,v=onepage&q&f=false
Counting Characters, https://dev.twitter.com/docs/counting-characters
C.E. Shannon, A Mathematical Theory of Communication, http://cm.bell-
labs.com/cm/ms/what/shannonday/shannon1948.pdf

Most z klockw Lego

Ruth Alexander, How tall can a Lego tower get?, http://www.bbc.co.uk/news/magazine-20578627
Tristan Lostroh, Investigation Into the Strength of Lego Technic Liftarms and Brick Beams and of
Liftarm Pin Connections, http://eprints.usq.edu.au/20528/1/Lostroh_LegoTesting_2012.pdf
Total value of property in London soars to 1.35trn, http://www.standard.co.uk/business/business-
news/total-value-of-property-in-london-soars-to-135trn-8779991.html

Przypadkowe kichnicie
Cari Nierenberg, The Perils of Sneezing, ABC News, 22 grudnia 2008,
http://abcnews.go.com/Health/ColdandFluNews/story?id=6479792&page=1
Bischoff Werner E., Michelle L. Wallis, Brian K. Tucker, Beth A. Reboussin, Michael A. Pfaller,
Frederick G. Hay den, Robert J. Sherertz, Gesundheit! Sneezing, Common Colds, Allergies,
and Staphylococcus aureus Dispersion, Journal of Infectious Diseases 2006, t. 194, nr 8, s.

459
 11191126, DOI:10.1086/507908, http://jid.oxfordjournals.org/content/194/8/1119.full
Ronald L. Holle, Annual Rates of Lightning Fatalities by Country,
http://www.vaisala.com/Vaisala%20Documents/Scientific%20papers/Annual_rates_of_lightning_fat

Powikszajca si Ziemia
Podsumowujc, nie wy kry to staty sty cznie znaczcego powikszania si Ziemi przy niepewnoci
pomiaru wy noszcej 0,2 mm na rok X. Wu, X. Collilieux, Z. Altamimi, B.L.A.
Vermeersen, R.S. Gross, I. Fukumori (2011), Accuracy of the International Terrestrial
Reference Frame origin and Earth expansion, Geophy sical Research Letters, t. 38, nr 13,
lipiec 2011, DOI:10.1029/2011GL047450, http://repository.tudelft.nl/view/ir/uuid/3A72ed93c0-
d13e-427c-8c5f-f013b737750e/
Lawrence Gry bosky, Thermal Expansion and Contraction,
http://www.engr.psu.edu/ce/courses/ce584/concrete/library/cracking/thermalexpansioncontraction/
Dimitar D. Sasselov, The life of super-Earths: How the hunt for alien worlds and artificial cells will
revolutionize life on our planet, Basic Books, New York 2012.
R.M. Franz, P.C. Schutte, Barometric hazards within the context of deep-level mining, The Journal
of The South African Institute of Mining and Metallurgy, lipiec 2005, t. 105,
http://www.saimm.co.za/Journal/v105n06p387.pdf
H.C. Plummer, Note on the motion about an attracting centre of slowly increasing Mass, Monthly
Notices of the Royal Astronomical Society 1906, t. 66, s. 83,
http://adsabs.harvard.edu/full/1906MNRAS..6683P

Niewaka strzaa
Hunting Arrow Selection Guide: Chapter 5,
http://www.huntersfriend.com/carbon_arrows/hunting_arrows_selection_guide_chapter_5.htm
USA Archery Records, 2009,
http://www.usaarcheryrecords.org/FlightPages/2009/2009%20National%20Regular%20Flight%20
Air flow around the point of an arrow, http://pip.sagepub.com/content/227/1/64.full.pdf
NASA, STS-124: KIBO, http://www.nasa.gov/pdf/228145main_sts124_presskit2.pdf

Ziemia bez Soca

E.W. Cliver, L. Svalgaard, The 1859 SolarTerrestrial Disturbance and the Current Limits of
Extreme Space Weather Activity, Solar Phy sics 2004, t. 224, s. 407422,
http://www.leif.org/research/1859%20Storm%20-%20Extreme%20Space%20Weather.pdf
460
B.T. Tsurutani, W.D. Gonzales, G.S. Lakima, S. Alex, The extreme magnetic storm of 12
September 1859, Journal of Geophy sicaL Research, t. 108, nr A7, s. 1268, http://trs-
new.jpl.nasa.gov/dspace/bitstream/2014/8787/1/02-1310.pdf
Geomagnetic Storms, http://www.oecd.org/governance/risk/46891645.pdf
Roger A. Pielke jr, Joel Gratz, Christopher W. Landsea, Douglas Collins, Mark A. Saunders, Rade
Musulin, Normalized Hurricane Damage in the United States: 19002005,
http://sciencepolicy.colorado.edu/admin/publication_files/resource-2476-2008.02.pdf
A Satellite System for Avoiding Serial Sun-Transit Outages and Eclipses, Bell Sy stem Technical
Journal 1970, t. 49, nr 8
Impacts of Federal-Aid Highway Investments Modeled by NBIAS,
http://www.fhwa.dot.gov/policy/2010cpr/chap7.htm#9
Elizabeth Christen, Time zones matter: The impact of distance and time zones on services trade,
http://eeecon.uibk.ac.at/wopec2/repec/inn/wpaper/2012-14.pdf
Baby Fact Sheet:Sunburn, http://www.ndhealth.gov/familyhealth/mch/babyfacts/Sunburn.pdf
R.A. Breitenbach, P.K. Swisher, M.K. Kim, B.S. Patel, The photic sneeze reflex as a risk factor to
combat pilots, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8108024
David J. Eagan, Burned by wild parsnip,
http://dnr.wi.gov/wnrmag/html/stories/1999/jun99/parsnip.htm

Uaktualnianie drukowanej Wikipedii

BrandNew, Wikipedia as a Printed Book, http://www.brandnew.uk.com/wikipedia-as-a-printed-
book/
ToolServer, Edit rate, http://toolserver.org/~emijrp/wmcharts/wmchart0001.php
Quality Logic, Cost of Ink Per Page Analysis, czerwiec 2012,
http://www.qualitylogic.com/tuneup/uploads/docfiles/QualityLogic-Cost-of-Ink-Per-Page-
Analysis_US_1-Jun-2012.pdf

Zachd soca nad imperium brytyjskim

Eddie Izzard Do you have a flag?, http://www.youtube.com/watch?v=uEx5G-GOS1k
This Sceptred Isle: Empire. A 90 part history of the British Empire,
http://www.bbc.co.uk/radio4/history/empire/index.shtml
A Guide to the British Overseas Territories, http://www.telegraph.co.uk/news/wikileaks-files/london-
wikileaks/8305236/A-GUIDE-TO-THE-BRITISH-OVERSEAS-TERRITORIES.html
William Prochnau, Laura Parker, Trouble in Paradise,
461
 http://www.vanityfair.com/culture/features/2008/01/pitcairn200801
Long History of Child Abuse Haunts Island Paradise,
http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=103569364
JavaScript Solar Eclipse Explorer, http://eclipse.gsfc.nasa.gov/JSEX/JSEX-index.html

Mieszanie herbaty
Brawn Mixer, Inc., Principles of Fluid Mixing (2003),
http://www.craneengineering.net/products/mixers/documents/craneEngineeringPrinciplesOfFluidM
Cooling a cup of coffee with help of a spoon,
http://physics.stackexchange.com/questions/5265/cooling-a-cup-of-coffee-with-help-of-a-
spoon/5510,5510

Wszystkie piorun y
National Weather Service, Introduction to Lightning Safety, Wilmington, Ohio,
http://www.erh.noaa.gov/iln/lightning/2012/lightningsafetyweek.php
Rodrigo E. Brgesser, Maria G. Nicora, and Eldo E. vila, Characterization of the lightning
activity of Relmpago del Catatumbo, Journal of Atmospheric and Solar-Terrestrial Physics
2011, http://wwlln.net/publications/avila.Catatumbo2012.pdf

Najbardziej samotny czowiek

BBC Future, The loneliest human being, wywiad z Alem Wordenem, 2 kwietnia 2013,
http://www.bbc.com/future/story/20130401-the-loneliest-human-being/1

Kropla deszczu
SSMI/SSMIS/TMI-derived Total Precipitable Water North Atlantic,
http://tropic.ssec.wisc.edu/real-time/mimic-tpw/natl/main.html
Structure of Florida Thunderstorms Using High-Altitude Aircraft Radiometer and Radar
Observations, Journal of Applied Meteorology,
http://journals.ametsoc.org/doi/abs/10.1175/1520-
0450%281996%29035%3C1736%3ASOFTUH%3E2.0.CO%3B2

Zgadywanie odpowiedzi w tecie SAT

Mary Ann Cooper, Disability, Not Death Is the Main Problem with Lightning Injury,
http://www.uic.edu/labs/lightninginjury/Disability.pdf

462
2008 Lightning Fatalities, http://www.nws.noaa.gov/om/hazstats/light08.pdf

Pocisk neutronowy
M. Iremonger, P.J. Hazell, Influence of Small Arms Bullet Construction on Terminal Ballistics,
http://hsrlab.gatech.edu/AUTODYN/papers/paper162.pdf
McCall, Benjamin, Q & A: Neutron Star Densities, University of Illinois,
http://van.physics.illinois.edu/qa/listing.php?id=16748

463
 METRYKA DRUKARSKA

Tekst tej ksiki zosta wy drukowany czcionk Adobe Caslon Pro, wariantem Caslonu
zaprojektowany m w 1990 roku przez Carol Twombly w oparciu o wzory stron czcionki Caslon.

464
 Przypisy kocowe

1. To znaczy nie od razu. [wr]

2. Chocia bez siy Coriolisa nie sposb okreli, w ktr stron mogy by si obraca te burze.
[wr]
3. Przeczy taj Leap Seconds (Sekundy przestpne) na stronie what-if.xkcd.com/26, aby
dowiedzie si, dlaczego tak si dzieje. [wr]
4. Po pierwszej publikacji tego arty kuu skontaktowa si ze mn Hans Rinderknecht, fizy k
z MIT, i poinformowa mnie, e przeprowadzi sy mulacj tego przy padku na komputerach
w swoim laboratorium. Okazao si, e w pocztkowej fazie lotu piki wikszo czsteczek
powietrza poruszaaby si zby t szy bko, aby doszo do fuzji jdrowej. Przeszy by one przez
pik, podgrzewajc j wolniej i bardziej rwnomiernie, ni to przedstawiem w pierwotny m
arty kule. [wr]
5. To akurat fatalna wiadomo mgby by z niej wietny napj energety czny. [wr]
6. Znani take jako lud Lenape. [wr]
7. Znane take jako kuguary. [wr]
8. Mogliby my jednak nie zobaczy miliardw gobi napotkany ch przez europejskich
osadnikw. Charles C. Mann w swojej ksice 1491 dowodzi, e ich liczba moga by
przejawem chaosu w ekosy stemie zaburzony m przez pojawienie si ospy, wierzchliny
kowej oraz pszcz. [wr]
9. To znaczy miejsca, w ktry m obecnie ley Yonkers. Pewnie nie nazy wao si ono Yonkers,
poniewa nazwa ta pochodzi od holenderskiej osady zaoonej w kocu XVII wieku.
Niektrzy utrzy muj jednak, e miejsce zwane Yonkers istniao zawsze, jeszcze przed
pierwszy mi ludmi i sam Ziemi. Przy puszczam, e ty lko ja tak uwaam, ale jestem bardzo
gadatliwy. [wr]
10. Chocia by oby w nim mniej billboardw. [wr]
11. No c, by. Kadziemy temu kres. [wr]
12. Gdy by kto py ta, to zwy ky zbieg okolicznoci. [wr]
13. Jeli kto wie, prosz o e-mail! [wr]
14. Patrz: Xkcd, Pule randkowe, http://xkcd.com/314. [wr]
15. Jestemy 0,99 procent. [wr]

465
16. Dy skusy jn spraw jest, czy taka wizka wiata laserowego z Ziemi w ogle dotaraby do
Ksiy ca (przy p. red.). [wr]
17. Wy obracie sobie niebezpieczne, radioakty wne, nietrwae pokemony. [wr]
18. W chwili gdy to czy tacie, moe ju istnie smy rzd. Jeli za czy tacie to w roku 2038,
ukad okresowy pierwiastkw ma 10 rzdw, lecz wszelkie wzmianki lub dy skusje o nim s
zakazane przez rzdzce wiatem roboty. [wr]
19. Przy zaoeniu, e pierwiastki te wy stpoway by w formie dwuatomowej (np. O2 i N2). Jeli
jednak szecian by by zbudowany z pojedy nczy ch atomw, naty chmiast poczy y by si
one ze sob, osigajc temperatur ty sicy stopni. [wr]
20. Lowe jest autorem bloga In the Pipeline, powiconego badaniom nad lekami. [wr]
21. Ta jego waciwo wy korzy sty wana jest w budzcy ch kontrowersje pociskach
zapalajcy ch. [wr]
22. Poszukajcie na YouTube gallium infiltration (nasikanie galu) i zobaczcie, jak to dziwnie
wy glda. [wr]
23. W 2006 roku polonu-210 uy to do zamordowania by ego oficera KGB Aleksandra
Litwinienki. [wr]
24. Radon jest ty m dobry m. [wr]
25. Takim, obok ktrego przechodzimy obojtnie. [wr]
26. Nieprzetumaczalna gra sw: w jzy ku angielskim sowo mole oznacza zarwno jednostk
miary, jak i kreta (przy p. tum.). [wr]
27. Jeden mol to w przy blieniu liczba atomw w gramie wodoru. Tak si rwnie skada, e to
orientacy jna liczba ziarenek piasku na naszej planecie. [wr]
28. http://en.wikipedia.org/wiki/File:Condy lura.jpg [wr]
29. To czy sty zbieg okolicznoci. Wczeniej nie miaem o ty m pojcia tak si skada, e mila
szecienna to prawie dokadnie 4p/3 kilometra szeciennego, zatem kula o promieniu x
kilometrw ma tak sam objto jak szecian o boku x mil. [wr]
30. Niespokrewniony z inny mi odmianami. [wr]
31. Ale niekoniecznie ty ch, ktre s podczone jako drugie urzdzenie z kolei. Jeli do adowarki
doczony jest smartfon lub laptop, prd moe py n do niego z gniazdka w cianie przez
adowark. [wr]
32. Uwaga: gdy by cie znaleli si kiedy razem ze mn w poncy m budy nku, lepiej
zignorujcie moje pomy sy na znalezienie wy jcia z tej sy tuacji. [wr]
33. Gdy Enrico Fermi zbudowa pierwszy reaktor jdrowy, zawiesi prty kontrolne na linie
przy mocowanej do porczy balkonu. Na wszelki wy padek w pobliu porczy sta inny
wy bitny fizy k z siekier. Std pochodzi prawdopodobnie rodzaj apokry fu mwicy, e skrt

466
 SCRAM oznacza Safety Control Rod Axe Man, czy li czowiek z siekier sy stemem
bezpieczestwa prta. [wr]
34. Sond rozbito, aby przy padkowo nie uleg skaeniu aden z pobliskich ksiy cw, na przy kad
skadajcy si w duej mierze z wody ksiy c Europa, na ktry m y j bakterie. [wr]
35. W Zwizku Radzieckim niektre latarnie morskie czerpay energi z rozpadu
promieniotwrczego, ale adna z nich ju nie dziaa. [wr]
36. Jeli miaby m sdzi po iloci amunicji walajcej si po jego domu i ty lko czekajcej na to,
eby m j zmierzy i zway , uznaby m, e Teksas sta si czy m w rodzaju
postapokalipty cznej strefy wojennej z filmu Mad Max. [wr]
37. Najlepiej kogo, kto posiada mniej amunicji. [wr]
38. Nie zapewnioby to nam przey cia, ale [wr]
39. Przy szukaniu odpowiedzi na to py tanie zakadaem ty powe warunki pogodowe. Mog si one
oczy wicie znacznie rni. [wr]
40. wy noszcego zwy kle, wedug wskaza barometru w moim telefonie, od 70 do 80 procent
cinienia na poziomie morza. [wr]
41. Niezalenie od jednostki pomiaru temperatury. [wr]
42. Prawd mwic, w scenariuszu z nagim czowiekiem pojawia si wicej py ta ni
odpowiedzi. [wr]
43. Chocia pomienie zapaek i pochodni maj zblion temperatur, twardziele w filmach
gasz zapaki, ciskajc je palcami, ale nigdy nie robi tego samego z pochodniami. [wr]
44. Albo przewodzenie. [wr]
45. Gdy by d poruszaa si w stron Soca, jej powierzchnia nagrzewaaby si, ale wci
wicej ciepa traciaby, ni uzy skiwaa. [wr]
46. Poszukajcie: Chris Landsea, Why dont we try to destroy tropical cy clones by nuking them?
(Dlaczego nie prbujemy niszczy tropikalny ch cy klonw za pomoc broni jdrowej?).
[wr]
47. Albo, skoro ju o ty m mowa, prawdziw kul. [wr]
48. Paleontolodzy oceniaj, e mia prawie pi metrw wzrostu. [wr]
49. Mimo e jest ona nazy wana udarem powrotny m, to adunek wci py nie w d. Jednak
nam wy daje si, e wy adowanie porusza si do gry. Podobny efekt obserwujemy, gdy na
skrzy owaniu zapala si zielone wiato. Najpierw ruszaj samochody z przodu, a pniej
kolejne stojce za nimi, co sprawia wraenie, e ruch kieruje si do ty u. [wr]
50. Ze wzgldw bezpieczestwa nie uy wajcie jednak prawdziwej kuli. [wr]
51. Z wy jtkiem odmiany Red Delicious, ktrej nazwa to zwy ka kpina. [wr]
52. Z dziecistwa pamitam, e w naszy m domu by o duo wazonw. [wr]

467
53. Jeszcze nie. [wr]
54. Dane te pochodz z wy kazu:
http://www.frc.ri.cmu.edu/users/hpm/book97/ch3/processor.list.txt zamieszczonego w ksice
Hansa Moraveca Robot: Mere Machine to Transcendent Mind. [wr]
55. Chocia nawet w ten sposb nie zawsze udaje si przechwy ci wszy stkie informacje.
Biologia czowieka jest bardzo zoona. [wr]
56. Do sy mulacji uy to 82 944 procesorw, z ktry ch kady skada si z 750 milionw
tranzy storw. Superkomputer K potrzebowa 40 minut na przeprowadzenie jednosekundowej
sy mulacji akty wnoci mzgu i to mzgu, w ktry m naukowcy odtworzy li ty lko jeden
procent caej sieci neuronowej. [wr]
57. Jeli czy tacie t ksik po roku 2036, witam z odlegej przeszoci! Mam nadziej, e
w przy szoci y je si lepiej. PS. Prosz, znajdcie sposb, eby nas std wy dosta. [wr]
58. TNM. [wr]
59. Nie kady jednak odbiera j w ten sposb. Mallory Ortberg (na stronie the-toast.net) uwaa,
e bohater Maego Ksicia jest bogaty m dzieciakiem, dajcy m, aby ocalay w katastrofie
lotniczej pilot ry sowa dla niego obrazki, a potem kry ty kujcy m jego sty l ry sowania. [wr]
60. dlatego te powinna ona by nazy wana graniczn wartoci prdkoci poniewa fakt, e
nie posiada ona kierunku (co odrnia warto prdkoci od prdkoci jako wielkoci
wektorowej), ma w naszy m przy padku zaskakujco due znaczenie. [wr]
61. Prawdopodobnie co takiego stao si z bohaterem gry komputerowej Sonic the Hedgehog.
[wr]
62. Czy li krwiste steki z Pittsburgha (przy p. tum.). [wr]
63. To znaczy by by w caoci, ale niekoniecznie nadawaby si do jedzenia. [wr]
64. Wiem, co by moe niektrzy z was teraz my l, i moja odpowied brzmi nie. Stek nie
spdzi wy starczajco duo czasu w pasach Van Allena, eby w nastpstwie promieniowania
ulec stery lizacji. [wr]
65. Chocia materiaem pdny m nie jest w nim powietrze, ty lko wodr, i naprawd mona
sobie nim wy bi oko. [wr]
66. Kada infekcja grny ch drg oddechowy ch moe by w istocie przy czy n zwy kego
przezibienia. [wr]
67. To nie sam wirus, ale dziaanie ukadu odpornociowego jest tak naprawd przy czy n
objaww przezibienia. [wr]
68. Z matematy cznego punktu widzenia to stwierdzenie jest prawdziwe. Gdy by rednia by a
mniejsza ni jeden, wirus by wy mar, a gdy by by a wy sza ni jeden, wszy scy by liby bez
przerwy przezibieni. [wr]

468
69. 450 milionw ludzi. [wr]
70. 650 milionw ludzi. [wr]
71. Najpierw prbowaem zada to py tanie Cory emu Doctorowowi, redaktorowi strony
internetowej Boing Boing, lecz on wy tumaczy mi cierpliwie, e w istocie nie jest doktorem.
[wr]
72. Mieszkacy wy sp St Kilda prawidowo zidenty fikowali statki jako rdo epidemii. Jednak
wczeni eksperci medy czni odrzucali tak koncepcj i uznali, e to wy spiarze s winni,
poniewa witaj przy by szw, stojc na zimnie, a ponadto wituj przy by cie statkw, pijc
zby t duo alkoholu. [wr]
73. Pod warunkiem e w czasie kwarantanny nie zabrakoby nam poy wienia i wszy scy nie
umarliby my z godu; w takim przy padku ludzkie rinowirusy wy mary by razem z nami.
[wr]
74. Zapewne nawet prnia nie jest zupenie pusta, ale to ju problem semanty kw kwantowy ch.
[wr]
75. Oczy wicie jeli kto miaby na to ochot. [wr]
76. Wbrew twierdzeniom niektry ch mao wiary godny ch ry sownikw komiksw internetowy ch.
[wr]
77. Przez znaczn cz tamtego okresu nie by o mnie jeszcze na Ziemi, ale z tego co sy szaem,
nie by o wtedy wesoo. [wr]
78. Dokadnie co takiego zdarzy o si nam w 1977 roku. rdo tamtego sy gnau (nazwanego
sy gnaem Wow!) nigdy nie zostao zidenty fikowane. [wr]
79. Tak, odrodkow. I bd si tego trzy ma. [wr]
80. Nie mam na to adnego potwierdzenia, ale odnosz wraenie, e kto by o ty m co wiedzia.
[wr]
81. Istnieje kilka gatunkw grzy bw z rodzaju Amanita zwany ch muchomorami jadowity mi
w ty m muchomor sromotnikowy ktre odpowiadaj za zdecy dowan wikszo
miertelny ch zatru grzy bami. [wr]
82. rdo: Zapaem jednego z waszy ch przy jaci, jak wlizgn si do waszego pokoju, gdy
spalicie, eby sprawdzi to za pomoc mikroskopu. [wr]
83. Leki wzmacniajce odporno, takie jak pegfilgrastim (Neulasta), sty muluj produkcj
biay ch ciaek krwi przez wmawianie naszemu organizmowi, e musi si broni przed
powan infekcj bakteri E. coli. [wr]
84. Z jedn ma rnic: jeli kapniemy klejem superglue na bawenian ni, ona si zapali.
[wr]
85. Ekstremalnie wy sokie dawki promieniowania powoduj szy bk mier, ale nie z powodu

469
 uszkodzenia DNA. Rozpuszczaj one barier krew-mzg, co prowadzi do nagego zgonu
w wy niku krwotoku rdmzgowego. [wr]
86. Cessna 172 Sky hawk, prawdopodobnie najpopularniejszy samolot na wiecie. [wr]
87. W dodatku nasza benzy na jest zrobiona z bardzo stary ch rolin. [wr]
88. To ci, ktrzy pisz o samolotach, uy wajc zwy kle wielkich liter. [wr]
89. Kiepski ze mnie handlowiec, prawda? [wr]
90. Motto: Troch bardziej niebieski. [wr]
91. Nie bez znaczenia jest te fakt, e Kanada posiada wiele pocze lotniczy ch z Kub. [wr]
92. Sy tuacja zmienia si w 2013 roku, kiedy linia lotnicza Frontier Airlines zacza lata
pomidzy New Castle Airport i Fort My ers na Flory dzie. Nie uwzgldniem tego faktu
w moich obliczeniach, ale moliwe, e stan Delaware zosta w ten sposb zepchnity na
nisz pozy cj w zestawieniu. [wr]
93. Zaliczam do nich rwnie stan Rhode Island, chocia chy ba niesusznie. [wr]
94. Szukajc odpowiedzi na to py tanie, badaem zagadnienie prdkoci upadku i na stronie
internetowej Straight Dope Message natrafiem na dy skusj o ty m, z jakiej wy sokoci
mona spa i przey . Jeden z jej uczestnikw porwny wa nastpstwa upadku z wy sokoci
z uderzeniem przez autobus, a inny, lekarz orzecznik, uwaa, e to nie jest dobre porwnanie.
Oto co napisa: W wikszoci przy padkw po uderzeniu przez samochd nie jest si
przejechany m, ale leci si do gry. Koczy ny dolne ulegaj zamaniu, a nasze ciao spada
na mask. Gowa czsto uderza o przedni szy b, co powoduje pknicie tej szy by. Czasami
na szkle pozostaje gar wosw. Potem czowiek przelatuje nad pojazdem ze zamany mi
nogami i by moe take z blem gowy spowodowany m uderzeniem o szy b. mier
nastpuje po uderzeniu o ziemi, a jej przy czy n s urazy gowy . Wniosek: nie mieszajcie
w gowach lekarzom orzecznikom. S najwy raniej hardcorowi. [wr]
95. W samy ch Stanach Zjednoczony ch jest prawdopodobnie okoo miliona ton psw
domowy ch. [wr]
96. Poniewa 1 jest identy cznoci multiplikaty wn. [wr]
97. Niektre odmiany rdzeniowego zaniku mini s w istocie spowodowane uszkodzeniem
dwch genw, co oznacza, e rzeczy wisty staty sty czny obraz jest troch bardziej
skomplikowany. [wr]
98. No dobra, to ty lko jedna z przy czy n. [wr]
99. Istnieje hy bry dowy gatunek salamandry, Amby stoma tremblay, ktry rozmnaa si ty lko
przez samozapodnienie. Wszy stkie te salamandry s rodzaju eskiego i co dziwne maj
trzy genomy zamiast dwch. Aby si rozmnoy , odprawiaj ry tuay godowe z mskimi
przedstawicielami inny ch gatunkw salamandry, a nastpnie skadaj jaja powstae

470
 w wy niku samozapodnienia. Salamandry rodzaju mskiego nie maj z tego adny ch
korzy ci, su jedy nie do sty mulacji skadania jaj. [wr]
100. rdo: moja kariera w baseballowej Little League. [wr]
101. Kontrprzy kad: moja kariera w baseballowej Little League. [wr]
102. Gdzie pozostay na zawsze. [wr]
103. Oraz wielu inny ch dany ch. [wr]
104. Jeszcze rzadziej w przy padku dzieci, poniewa ich ciaa maj mniej atomw. Staty sty cznie
rzecz biorc, nasz pierwszy kontakt z neutrinem nastpuje w wieku okoo 10 lat. [wr]
105. Co wci stanowioby mniej ni jeden procent wszy stkich mrwek wiata. [wr]
106. Jeli chcecie by zoliwi w stosunku do studentw pierwszego roku specjalizujcy ch si
w analizie matematy cznej, zapy tajcie ktrego, jaka jest pochodna ln(x)e dx. Wy daje si, e
powinna ona wy nosi 1, ale tak nie jest. [wr]
107. 3,262 roku wietlnego lub troch mniej ni odlego dzielca nas do Alfy Centauri. [wr]
108. Patrz: wy kresy dawek promieniowania, http://xkcd.com/radiation. [wr]
109. Wpiszcie w wy szukiwark Google: hit a curb at 60 (uderzenie w krawnik z prdkoci 100
kilometrw na godzin). [wr]
110. Samochody s wszdzie. Wecie linijk i sprawdcie sami. [wr]
111. Gdy jedziemy z bardzo du prdkoci, moemy atwo straci kontrol nad samochodem,
nawet jeli nie uderzy my w prg zwalniajcy. Po wy padku, ktry wy darzy si przy
prdkoci 350 kilometrw na godzin, z chevroleta camaro kierowanego przez Joey a
Huney cutta zosta ty lko wy palony szkielet. [wr]
112. Czy li przy zaoeniu, e niemiertelny czowiek ma ksztat kuli i znajduje si w prni
[wr]
113. Na przy kad co si stao z pozostay mi ludmi? Czy nie spotkaa ich jaka krzy wda? [wr]
114. Mimo to obliczanie widocznoci brzmi naprawd fajnie. Ju wiem, co bd robi w sobot
wieczorem! [wr]
115. Dlatego te zwy kle nie bierzemy pod uwag takich scenariuszy. [wr]
116. Oczy wicie niektre okolice stanowiy by due wy zwanie. Na terenach zalewowy ch
w Luizjanie, w lasach mangrowy ch na Karaibach czy wok fiordw poruszaliby my si
wolniej ni po play. [wr]
117. Szczeglnie na nisk orbit okooziemsk, na ktrej znajduje si Midzy narodowa Stacja
Kosmiczna (ISS) i dokd dolatuj promy kosmiczne. [wr]
118. X-15 dwukrotnie dotar na wy soko 100 kilometrw; za kady m razem pilotem by Joe
Walker. [wr]
119. Lub troch mniej, jeli znajdujemy si w pobliu grnej granicy niskiej orbity

471
 okooziemskiej. [wr]
120. Ten gwatowny wzrost zapotrzebowania na paliwo stanowi istotny problem w technice
rakietowej. Zwikszenie prdkoci o 1 kilometr na sekund wy maga zabrania takiej iloci
paliwa, e masa caej rakiety zwiksza si o 40 procent. Aby dosta si na orbit, musimy
osign prdko 8 kilometrw na sekund, co oznacza ogromne zapotrzebowanie na
paliwo: 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 1,4 15 razy pocztkowa masa statku
kosmicznego. Podobny problem pojawia si przy hamowaniu: prdko mniejsza o 1
kilometr na sekund wy maga zwikszenia masy o ten sam mnonik (1,4). Jeli chcemy
wy hamowa silnikami rakietowy mi i agodnie wej w atmosfer, potrzebne do tego paliwo
zwiksza mas cakowit statku kolejne 15 razy. [wr]
121. Istniej rne aplikacje i narzdzia internetowe, ktre pomagaj zobaczy nie ty lko t stacj,
ale te inne ciekawe satelity. [wr]
122. Jakiegokolwiek rodzaju. [wr]
123. Takie zachowanie jest zgodne z zasadami futbolu australijskiego. [wr]
124. Ry tm piosenki Stay in Alive (Pozostamy przy y ciu) wy korzy sty wany jest do mierzenia
upy wu czasu podczas szkole z resuscy tacji kreniowo-oddechowej. [wr]
125. Informacja dla ty ch, ktrzy zajmuj si staty sty k: w sieci Wagnera trwa to 2350 razy
duej. [wr]
126. Zasada oparta na prakty ce: jedna osoba na metr kwadratowy to rzadki tum, cztery osoby
na metr kwadratowy to dziki tum. [wr]
127. cile rzecz biorc, by a to rasa orkw zwana Uruk-Hai. Dokadne okrelenie ich pochodzenia
nie jest atwe. Tolkien sugerowa, e powstaa ona w wy niku krzy owania ludzi z orkami.
Jednak wczeniejsza wersja scenariusza zamieszczona w Ksidze zaginiony ch opowieci
mwi, e urukowie powstali z gorcego szlamu z wntrznoci Ziemi. Przenoszc t histori
na ekran, rey ser Peter Jackson rozsdnie zdecy dowa si na ten drugi pomy s. [wr]
128. Pamitajcie o oczy szczeniu co kilka dni filtra przeciw wielory bom! [wr]
129. Hendrik Willem Van Loon, Dzieje ludzkoci w przekadzie Jana S. Zeusa. [wr]
130. W ty m przy kadzie zawarta jest rwnie bardzo py tka my l o koniu w pitej alejce. [wr]
131. Mionicy klockw zwrc mi uwag, e powinienem napisa: LEGO. [wr]
132. Prawd mwic, Grupa LEGO domaga si, eby pisa: LEGO. [wr]
133. Z drugiej strony pisarze nie s prawnie zobowizani do stosowania sy mbolu znaku
towarowego. Wikipedia upowania nas do pisania: Lego. [wr]
134. Taki sposb zapisu, stosowany w Wikipedii, jest rwnie kry ty kowany. Gorce dy skusje na
ten temat zajmuj wiele stron i zawieraj take nieprzemy lane groby poczy nienia krokw
prawny ch. Debatuje si te nad moliwoci pisania nazwy kursy w. [wr]

472
135. Okej, nikt tego tak nie pisze. [wr]
136. adny ch zastrzee. [wr]
137. rdo: Zbudowaem z klockw Lego d, ktra pooona na wodzie zatona :( [wr]
138. Dostan w tej sprawie gronie brzmicy e-mail. [wr]
139. By moe by wtedy sezon ogrkowy. [wr]
140. Oraz masy uszczelniajcej. [wr]
141. Gdy by my chcieli uy elementw Lego, mogliby my skorzy sta z zestaww
zawierajcy ch ny lonowe liny. [wr]
142. A potem zadali mi jeszcze takie py tania: Zaraz, powiedziae, e co prbujecie zbudowa?
i A w ogle to kto ci tu wpuci?. [wr]
143. Mj ulubiony odcinek serialu Przy jaciele. [wr]
144. Zrbcie sobie zdjcie ze znakiem Uwaga, niedwiedzie polarne. [wr]
145. Te wskazwki maj zastosowanie take w przy padku drugiego rodzaju Terminatora. [wr]
146. Patrz: xkcd, Angular Momentum (Moment pdu), http://xkcd.com/162/. [wr]
147. Braem pod uwag redni wskanik zabjstw w USA, ktry wy nosi cztery na 100 ty sicy
osb i jest jedny m z najwy szy ch w krajach uprzemy sowiony ch. [wr]
148. rdo: Fakt, e y jemy. [wr]
149. Aby uzmy sowi sobie kontekst: ty le trwa 490 odtworze piosenki Hey, Jude. [wr]
150. Jeli najbardziej interesujcy m rezultatem trwajcy ch ponad 58 godzin bada by y cztery
kichnicia, to ja ju wol 490 odtworze piosenki Hey, Jude. [wr]
151. Dowodem potwierdzajcy m t teori by o odkry cie, e dno morskie zwiksza swoj
powierzchni. To, w jaki sposb zjawisko powikszania si dna morskiego oraz odwrcenie
biegunw magnety czny ch wzajemnie si potwierdzaj, jest jedny m z moich ulubiony ch
przy kadw prakty cznego zastosowania odkry naukowy ch. [wr]
152. Okazuje si, e jest ona troch gupia. [wr]
153. Okazuje si, e ocean take powiksza swoj objto, poniewa staje si coraz cieplejszy.
Jest to (obecnie) gwna przy czy na podnoszenia si poziomu oceanw w wy niku globalnego
ocieplenia. [wr]
154. Mwic dokadniej, nasza waga wskazy waaby taki ciar (przy p. red.). [wr]
155. Masa jest proporcjonalna do promienia podniesionego do szecianu, a natenie pola
grawitacy jnego do masy pomnoonej przez odwrotno kwadratu promienia, czy li
promie3 / promie2 = = promie. [wr]
156. To jest to, o czy m marzy my, gdy przeby wamy w drapaczu chmur. [wr]
157. Cho nie ufaby m windom. [wr]
158. Przez lata natenie pola grawitacy jnego zwikszaoby si szy bciej, ni mona by si

473
 spodziewa, poniewa materia, z ktrego zbudowana jest Ziemia, zagciby si pod
wasny m ciarem. Cinienie wewntrz planet jest w przy blieniu proporcjonalne do
kwadratu ich powierzchni, tak wic jdro Ziemi zostaoby mocno cinite,
http://cseligman.com/text/planets/internalpressure.htm. [wr]
159. Chocia niektre radioakty wne pierwiastki takie jak uran s cikie, to i tak zostay by
wy pchnite z niszy ch warstw Ziemi, poniewa ich atomy nie wpasowy way by si na ty ch
gbokociach dobrze w struktur ska. Wicej informacji w rozdziale:
http://igppweb.ucsd.edu/~guy /sio103/chap3.pdf i w arty kule: http://world-
nuclear.org/info/Nuclear-Fuel-Cy cle/Uranium-Resources/The-Cosmic-Origins-of-
Uranium/,.UlxuGmRDJf4. [wr]
160. Przy kro mi, Ksiy cu! [wr]
161. Zwy kle te nie strzelamy do astronautw z uku przy najmniej nie na zaliczeniu seminarium
licencjackiego. [wr]
162. Potrzebny do tego zbir dany ch by by niewy obraalnie duy. Walcz z pokus rozpoczcia
pracy nad jego opracowaniem. [wr]
163. W kady m razie tak by o w czasie, gdy to pisaem, czy li przed krwaw rewolucj robotw.
[wr]
164. Staty sty ki korzy stania z serwisu dla kadej grupy wiekowej mona uzy ska za pomoc
narzdzia Facebooka do tworzenia reklam, cho by moe woleliby cie obliczy to
samodzielnie, zwaszcza e z powodu ogranicze wiekowy ch obowizujcy ch na portalu
niektrzy uy tkownicy nie podaj prawdziwego wieku. [wr]
165. Uwaga: w niektry ch swoich przewidy waniach uwzgldniem amery kaskie dane doty czce
wieku uy tkownikw oraz ich korzy stania z serwisu, ekstrapolowane na ca baz Facebooka,
poniewa atwiej znale staty sty ki ludnoci i numery ubezpiecze doty czce ty lko USA, ni
zbiera je dla kadego kraju osobno. Stany Zjednoczone nie s idealny m modelem, ale
podstawowe zaoenie doty czce dy namiki wzrostu czy li to, e podejcie mody ch ludzi do
Facebooka bdzie miao wpy w na sukces lub porak serwisu, a wzrost liczby uy tkownikw
ustanie dopiero po pewny m czasie sprawdzi si prawdopodobnie na cay m wiecie. Jeli
zaoy my gwatowny wzrost liczby uy tkownikw Facebooka w krajach rozwijajcy ch si,
ktre maj obecnie najszy bciej rosnc i najwiksz procentowo liczb mody ch
mieszkacw, niektre wzorce zachowa w najbliszy ch latach ulegn przeksztaceniu, ale
wbrew pozorom nie zmieni to oglnego obrazu sy tuacji. [wr]
166. Zakadam te, e w takim przy padku adne dane nie bd kasowane. Takie podejcie ma
swoje uzasadnienie, poniewa doty chczas, jeli ktokolwiek stworzy profil na Facebooku,
profil ten istnieje nadal w niezmienionej formie, a wikszo ludzi po zakoczeniu korzy stania

474
 z serwisu nie zadaje sobie trudu, eby go skasowa. Jeli zachowanie uy tkownikw zacznie
by inne albo Facebook przeprowadzi masowe czy szczenie archiww, wwczas sy tuacja
moe si zmieni w szy bki i nieprzewidy walny sposb. [wr]
167. Oczy wicie jeli nastpi gwatowny wzrost wskanika umieralnoci uy tkownikw Facebooka
by moe taki, ktry dotknie ca ludzko poszukiwana przez nas data moe wy pa
jutro. [wr]
168. Mam tak nadziej. [wr]
169. Przy najmniej o ile im wiadomo. [wr]
170. Wodr i tlen maj wiksz masow pojemno ciepln, ale s to gazy rozproszone. Jedy n
inn powszechnie wy stpujc substancj z wiksz masow pojemnoci ciepln jest
amoniak. adna z ty ch substancji nie ma z wod szans, jeli wemiemy pod uwag
objtociow pojemno ciepln. [wr]
171. Uwaga: podgrzanie wody od temperatury bliskiej wrzenia do temperatury wrzenia wy maga
ogromnej porcji dodatkowej energii nazy wa si to entalpi parowania. [wr]
172. Jeli nie, mona za to wini niekompetencj lub wiry . [wr]
173. Wy soko wodospadu Niagara (przy pieszenie grawitacy jne/ciepo waciwe wody ) =
0,12C [wr]
174. W niektry ch przy padkach mieszanie py nw moe fakty cznie pomc utrzy ma ich
temperatur. Gorca woda si unosi, a gdy jest jej duo i jest ona wy starczajco spokojna
(tak jak ocean), na jej powierzchni tworz si ciepe warstwy. Warstwa taka emituje ciepo
o wiele szy bciej, ni robiaby to warstwa zimnej wody. Jeli zaburzy my ciep warstw
przez mieszanie jej, tempo utraty ciepa spadnie. Wanie dlatego huragany maj tendencj
do utraty swojej mocy, gdy ty lko przestaj przesuwa si do przodu fale przez nie
wy woane wzburzaj zimn wod z gbin, odcinajc je od cienkiej warstwy gorcej wody
powierzchniowej, ktra stanowi dla huraganw gwne rdo energii. [wr]
175. Niektre miksery zamknite mog naprawd podgrza w ten sposb swoj zawarto. Ale
kto robi herbat w mikserze? [wr]
176. rdo: Prezentacja przy gotowana przeze mnie dla uczniw trzeciej klasy szkoy
podstawowej Assawompset, podczas ktrej miaem na sobie strj Bena Franklina. [wr]
177. A podobno nigdy nie uderza dwa razy w to samo miejsce. [wr]
178. Gdy by to was interesowao, wy konaem obliczenia doty czce tornad zasilajcy ch turbiny
wiatrowe i ten pomy s jest jeszcze mniej prakty czny od czerpania energii z uderzenia
pioruna. Przez dowolne miejsce pooone w Alei Tornad tornado przechodzi rednio ty lko raz
na 4 ty sice lat. Nawet jeli udaoby si nam odzy ska ca energi nagromadzon
w tornadzie, to i tak w duszej perspekty wie by oby to mniej ni jeden wat przecitnej

475
 mocy wy jciowej. Moecie mi wierzy lub nie, ale co podobnego prbowano ju robi.
Firma AVEtec zaproponowaa zbudowanie silnika wirowego wy twarzajcego sztuczne
tornada, z ktry ch pniej czerpaliby my energi. [wr]
179. Wodospad Niagara ma moc wy jciow rwn bombie zrzuconej na Hiroszim
wy buchajcej co osiem godzin! Bomba atomowa zrzucona na Nagasaki ma moc rwn 1,3
bomby z Hiroszimy! Aby jeszcze lepiej uzmy sowi sobie kontekst: delikatna bry za wiejca
nad preri rwnie posiada energi kinety czn w przy blieniu rwn energii bomby, ktra
spada na Hiroszim. [wr]
180. Nasz dom i tak staby ju w pomieniach na skutek promieniowania termicznego plazmy
w powietrzu. [wr]
181. Poniewa na poudniowo-zachodnim brzegu jeziora Maracaibo nie ma zasigu telefonii
komrkowej, musieliby my wy kupi ofert operatora telefonii satelitarnej, co skutkowaoby
wy stpieniem opnienia liczonego w milisekundach. [wr]
182. Ze wzgldu na zakrzy wienie Ziemi musieliby my pokona 3619 kilometrw po jej
powierzchni, eby wy nik mg zosta uznany. [wr]
183. Ekspedy cji Amundsena nie by o ju wtedy na Antarkty dzie. [wr]
184. Ja zdawaem egzamin SAT dawno temu, okej? [wr]
185. Patrz: xkcd, Conditional Risk (Ry zy ko warunkowe), http://xkcd.com/795/. [wr]
186. Regua Pauliego nie pozwala elektronom zby tnio zblia si do siebie. Gwnie dziki temu
laptop nie przelatuje nam przez kolana. [wr]
187. Prawdopodobnie istnieje kategoria obiektw ciszy ch ni gwiazdy neutronowe ale nie na
ty le cikich, eby sta si czarny mi dziurami. Takie obiekty s zwane dziwnymi gwiazdami.
[wr]
188. Magicznego, niezniszczalnego pistoletu, ktry zdoaliby my utrzy ma i ktry nie urwaby
nam rki. Nie martwcie si, o ty m bdzie pniej! [wr]
189. Chy ba e Ky p Durron uy je mocy, eby go stamtd wy cign. [wr]
190. Po wy cigniciu ramienia zwrmy uwag na objawy choroby dekompresy jnej
spowodowanej bbelkami azotu w naczy niach krwionony ch naszej rki. [wr]
191. Podobnie jest ze skal F (skala Fujity ), ktra zostaa zastpiona przez skal EF (ulepszon
skal Fujity ). Czasami jednostka miary staje si przestarzaa, poniewa jest do niczego na
przy kad kip (ty sic funtw-sia), kcfs (ty sic stp szecienny ch na sekund) albo
stopnie Rankina (stopnie Fahrenheita powy ej zera absolutnego). Musiaem czy ta
opracowania techniczne, w ktry ch stosowano kad z ty ch jednostek. W pozostay ch
przy padkach odnosi si wraenie, e naukowcy po prostu chc poprawia inny ch. [wr]

476