Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
1O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
SUMRIO
1. CICLO HIDROLGICO....................................................................................... 04
1.1 Introduo hidrologia....................................................................................... 04
1.1.1 Histria da hidrologia...................................................................................... 05
1.1.2 Aplicao da Hidrologia................................................................................... 06
1.2 Ciclo hidrolgico................................................................................................. 08
1.3 Bacia hidrogrfica............................................................................................... 10
1.3.1 rea de drenagem........................................................................................... 12
1.3.2 Forma da Bacia Hidrogrfica........................................................................... 13
1.3.3 Ordem da Bacia.............................................................................................. 14
1.3.4 Tempo de concentrao.................................................................................. 15
1.3.5 Determinao de vazo pelo Mtodo Racional............................................... 16
1.4 Precipitao....................................................................................................... 18
1.4.1 Tipos de precipitao...................................................................................... 19
1.4.2 Medidas Pluviomtricas.................................................................................. 22
1.5 Infiltrao............................................................................................................ 24
1.5.1 Grandezas caractersticas............................................................................... 25
1.5.2 Fatores intervenientes..................................................................................... 26
1.5.3 Determinao da capacidade de infiltrao.................................................... 27
1.6 Evaporao........................................................................................................ 27
1.7 Escoamento superficial e regime dos cursos d'gua......................................... 29
1.7.1 Escoamento superficial................................................................................... 29
1.7.2 Regime dos cursos dgua............................................................................. 30
1.8 Transporte de sedimentos.................................................................................. 31
1.8.1 Ciclo hidrossedimentolgico............................................................................ 32
1.9 Balano hdrico................................................................................................... 34
2O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
LISTA DE FIGURAS
LISTA DE TABELAS
3O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
1. CICLO HIDROLGICO
La hidrologa es la ciencia que trata del agua en la Tierra, su incidencia, circulacin y distribucin, sus
propiedades fsicas y qumicas, y su reaccin con el medio ambiente, incluyendo su relacin con las
formas vivas (Definicin recomendada por el United States Federal Council for Science and Technology,
1962).
La hidrologa es una ciencia interdisciplinaria y ha evolucionado expresivamente debido a los problemas
crecientes observados en las cuencas hidrogrficas, como la ocupacin inadecuada, el aumento
significativo de la utilizacin del agua para diversos fines y, principalmente, frente a los resultados de los
impactos sobre el medio ambiente. El estudio del agua era una ciencia bsicamente descriptiva y
cualitativa, aunque se transform en un rea de conocimiento donde los mtodos cuantitativos han sido
explorados a travs de metodologas matemticas y estadsticas, mejorando por un lado los resultados y
por el otro, aprovechando mejor las informaciones existentes (TUCCI, 1993).
En el pasado el planeamiento de ocupacin en las cuencas era mnimo, teniendo en cuenta solamente el
menor costo de implantacin y el mximo aprovechamiento para los usuarios. En ese contexto, la cuestin
de cuidados y la preservacin del medio ambiente raramente eran apreciadas. De esta forma, el
crecimiento poblacional y la explotacin del agua causaron grandes impactos y, subsiguientemente, la
degradacin de los recursos naturales.
Ante los problemas observados, la poblacin comenz a preocuparse, estableciendo medidas preventivas
que minimizasen los perjuicios causados a la naturaleza. En los aos 1970, las acciones se centraban en la
cuenca hidrogrfica, mientras que actualmente el problema tiene una dimensin global, derivada de los
posibles efectos globales de la alteracin del clima. La tendencia actual abarca el desarrollo sustentable de
la cuenca hidrogrfica, que implica el aprovechamiento racional de los recursos con el mnimo dao al
medio ambiente.
Segn NRC1 (1991) apud Tucci (1993), se lleg a la conclusin que el desarrollo de la ciencia
hidrolgica ha sido influido por aspectos especficos del uso del agua y el control de desastres.
La comisin menciona la necesidad de instruir a profesionales con formacin ms amplia, que
englobe conocimiento de matemtica, fsica, qumica, biologa y geociencia, para desarrollar
una ciencia dentro de un contexto ms vasto.
1
NRC (National Research Council), 1991. Opportunities in the hydrologic sciences. Washington: National
Academy Pres. 348p.
4O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
1.1.1 Historia de la hidrologa
La hidrologa, que es la ciencia que estudia el agua, se encuentra fundamentada en historiales de procesos
transcurridos en el medio fsico natural. Para analizar la estacionalidad de la incidencia de
precipitaciones en un determinado lugar, por ejemplo, son utilizadas observaciones obtenidas en el
pasado.
La convivencia con el medio fsico natural existe desde el origen de la humanidad. De acuerdo con Tucci
(1993), filsofos griegos intentaron errneamente explicar el ciclo hidrolgico, y solo Marcus
Vitruvius Pollio (100 a.C.) present conceptos cercanos al entendimiento actual del ciclo hidrolgico.
Se admita que el mar alimentaba los ros a travs del subsuelo. Hasta el inicio de este siglo an
existan personas que cuestionaban el concepto moderno del ciclo hidrolgico.
An sin conocer el origen del agua y el funcionamiento de los fenmenos naturales, las civilizaciones
antiguas explotaron los recursos hdricos por medio de proyectos de riego, acueductos para el
abastecimiento de agua y el control de inundaciones. Asimismo, segn Tucci (1993), solamente a
partir del siglo XV, con Leonardo da Vinci y Bernard Palissy, el ciclo hidrolgico pas a ser mejor
comprendido. El problema era aceptar que la precipitacin tena un volumen mayor que el caudal y
que los ros son mantenidos constantes por el retardo del escurrimiento del subsuelo. Pierre Perrault,
en el siglo XVII (1608-1680), evalu los elementos de la relacin precipitacin-caudal, a travs del
anlisis de la precipitacin, evaporacin y capilaridad de la cuenca del ro Sena, y compar estas
magnitudes con mediciones de caudal realizadas por Edm Mariotte, constatando que el caudal era
apenas de cerca de 16% de la precipitacin.
Las mediciones sistemticas de precipitacin y caudal, as como el desarrollo terico y experimental de la
hidrulica se iniciaron en el siglo XIX. Sin embargo, en Brasil los puntos ms antiguos de medicin
de la precipitacin corresponden a fines del siglo pasado, mientras que la recoleccin de datos de
niveles y caudal se inici recin a principios del siglo XX.
Fue en la dcada de 1930 que surgieron los elementos descriptivos del funcionamiento de los fenmenos
naturales y frmulas empricas de procesos especficos, tales como las demostradas por Chezy:
Ecuacin para movimiento uniforme en canales;
Mtodo racional para clculo de caudal mximo en pequeas cuencas.
Esa dcada tambin marc el inicio de la hidrologa cuantitativa con algunos trabajos, tales como:
Conceptos del hidrgrafa unitario utilizado para el escurrimiento superficial (Herman,1932);
Ecuacin emprica para el clculo de la infiltracin, permitiendo la determinacin de la precipitacin
efectiva (Cortn, 1933) ;
Teora para la hidrulica de pozos (Thies, 1935).
En esta misma dcada otros mtodos cuantitativos fueron presentados, lo que posibilit la ampliacin de
los conocimientos en esta ciencia. No obstante, an con este avance, hasta la dcada de 1950 la
hidrologa se limitaba a indicadores estadsticos de los procesos involucrados.
Recin con el surgimiento de la computadora se dio el perfeccionamiento y la experimentacin de las
tcnicas numricas y estadsticas. Algunos aspectos de lahidrologa tales como el escurrimiento
subterrneo, flujo en ros, lagos y estuarios se desarrollaron con la observacin y cuantificacin de las
variables involucradas, el perfeccionamiento de tcnicas matemticas y el aumento de la capacidad de
la computadora. Fueron creadas en diversos pases cuencas representativas y experimentales con
miras a la atencin y cuantificacin de procesos fsicos que ocurren en la cuenca, tales como
reforestacin y deforestacin, erosin del suelo y escurrimiento superficial.
Como la hidrologa est ligada directamente al uso del agua, al control de la accin de la misma
sobre la poblacin y al impacto sobre la cuenca, los estudios realizados apuntan a la
5O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
mejor comprensin de estos procesos y a la implantacin de un planeamiento adecuado
del uso de la cuenca hidrogrfica.
Aprovechamiento hidroelctrico:
Pronstico de los caudales mximos, mnimos y medios de los cursos de agua para el estudio econmico y
el dimensionamiento de las instalaciones;
Verificacin de la necesidad de embalse de acumulacin; determinacin de los elementos necesarios para
el proyecto y construccin del mismo: cuencas hidrogrficas, volmenes almacenables, prdidas por
evaporacin e infiltracin;
Operacin de sistemas hidrulicos complejos;
6O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Recreacin y preservacin del medio ambiente; y
7O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Figura 1 Ciclo Hidrolgico
Aunque el ciclo hidrolgico pueda parecer un ciclo continuo, con el agua movindose de forma
permanente y con una tasa constante, es en realidad bastante diferente, ya que el movimiento que el agua
hace en cada una de las fases del ciclo ocurre de forma bastante aleatoria, variando tanto en el espacio
como en el tiempo.
En determinadas circunstancias, la naturaleza parece trabajar con los excesos. A veces provoca lluvias
torrenciales que superan la capacidad de soporte de los cursos de agua, acarreando inundaciones, otras
veces parece que todo el ciclo hidrolgico de detuvo por completo. Estos extremos de inundacin y sequa
son los que ms interesan a los ingenieros, ya que muchos de los proyectos de Ingeniera Hidrulica son
hechos con la finalidad de garantizar proteccin contra estos mismos extremos, y cuando no previstos
pueden acarrear daos.
Cuando trabajamos con proyectos, necesariamente debemos definir nuestro dominio, sea l local o
regional. La definicin del dominio implica la seleccin de los componentes ms relevantes. Del ciclo
hidrolgico, por ejemplo, al balance hdrico, son considerados la evapotranspiracin, la precipitacin, el
escurrimiento superficial, la infiltracin y la penetracin profunda. Ya en los estudios de drenaje es
necesario conocer las distribuciones espacio-temporales de la precipitacin, de la infiltracin y de los
caudales en las secciones de inters.
Para cada trabajo que se realizar, un anlisis hidrolgico debe ser hecho, sea para saber si la
precipitacin interferir en el proceso, sea para saber si el drenaje es adecuado para un tipo de
emprendimiento.
8O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
1.3 Cuenca hidrogrfica
Una cuenca hidrogrfica de un curso de agua es un rea de captacin natural del agua de la
precipitacin que hace converger los escurrimientos hacia un nico punto de salida, su
exutorio. Est compuesta bsicamente por un conjunto de superficies vertientes de una
red de drenaje formada por cursos de agua que confluyen hasta resultar en un lecho nico
en el exutorio. Cuenca hidrogrfica es, por tanto, un rea definida topogrficamente,
drenada por un curso de agua o por un sistema conectado de cursos de agua, de modo tal
que todo el caudal efluente es descargado por una simple salida. Se puede considerar un
sistema fsico donde la entrada es el volumen de agua precipitado y la salida es el
volumen de agua escurrido por el exutorio (Figura 2), considerndose como prdidas
intermedias los volmenes evaporados y transpirados, y tambin los infiltrados
profundamente.
La formacin de la cuenca hidrogrfica se da a travs de los desniveles de los terrenos que direccionan los
cursos de agua, siempre de las reas ms altas hacia las ms bajas. Es un rea geogrfica y, como tal, se
mide en km.
9O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
La cuenca hidrogrfica es el elemento fundamental de anlisis en el ciclo hidrolgico,
principalmente en su fase terrestre, que engloba la infiltracin y el escurrimiento superficial
(SILVEIRA, 1993). Ella puede ser definida como un rea limitada por un divisor de aguas
(Figura 3), que la separa de las cuencas adyacentes y que sirve de captacin natural del agua
de precipitacin a travs de superficies vertientes. La formacin de la cuenca hidrogrfica se da
a travs de los desniveles de los terrenos que direccionan los cursos de agua, siempre de las
reas ms altas hacia las ms bajas. Es un rea geogrfica y, como tal, se mide en km.
10O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Figura 4 Regies Hidrogrficas do Brasil
11O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Es el rea plana (proyeccin horizontal) incluida entre sus divisores topogrficos. La superficie o
rea es el elemento bsico para el clculo de las dems caractersticas fsicas. La
superficie de una cuenca hidrogrfica es generalmente expresada en km 2. En la prctica,
se determina la superficie de drenaje con el uso de un aparato denominado planmetro,
aunque es posible obtenerla con una buena precisin mediante el uso del mtodo de los
cuadraditos.
uma das caractersticas da bacia mais difceis de serem expressas em termos quantitativos.
Ela tem efeito sobre o comportamento hidrolgico da bacia, como por exemplo, no tempo de
concentrao (Tc). Tc definido como sendo o tempo, a partir do incio da precipitao,
necessrio para que toda a bacia contribua com a vazo na seo de controle.
A forma da bacia influencia o escoamento superficial e, conseqentemente, o hidrograma
resultante de uma determinada chuva.
Existem vrios ndices utilizados para se determinar a forma das bacias, procurando
relacion-las com formas geomtricas conhecidas. Dois ndices so mais usados para
caracterizar a bacia:
ndice de compacidade;
ndice de conformao.
12O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Onde:
P = permetro da bacia (m);
A = rea da bacia (km2).
O Kc sempre um valor > 1 (se fosse 1 a bacia seria um crculo perfeito). Caso no existam
fatores que interfiram, os menores valores de k c indicam maior potencialidade de produo de
picos de enchentes elevados.
a relao entre a rea da bacia e o quadrado de seu comprimento axial medido ao longo do
curso dgua desde a desembocadura at a cabeceira mais distante do divisor de gua
(Equao 2).
Onde:
A = rea da bacia (km2);
L = comprimento axial (m).
Quanto menor o Kf, mais comprida a bacia e portanto, menos sujeita a picos de enchente,
pois o Tc maior e, alm disso, fica difcil uma mesma chuva intensa abranger toda a bacia.
El sistema de drenaje de una cuenca est constituido por el ro principal y sus afluentes. La
clasificacin de los ros en cuanto al orden refleja el grado de ramificacin o bifurcacin
13O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
dentro de una cuenca. Los cursos de agua mayores cuentan con sus afluentes, que a su
vez poseen otros hasta que se llega a los minsculos cursos de agua de la extremidad.
Normalmente, cuanto mayor el nmero de ramificaciones, ms sern los cursos de agua.
De esta forma, se pueden clasificar los cursos de agua de acuerdo con el nmero de
bifurcaciones (PEDRAZZI, 2003).
El estudio de las ramificaciones y del desarrollo del sistema es importante, ya que l indica la
mayor o menor velocidad con la que el agua abandona la cuenca hidrogrfica. El nivel de
drenaje de una cuenca depende de la estructura geolgica del local, tipo de suelo,
topografa y clima. Este nivel tambin influye sobre el comportamiento hidrolgico de la
cuenca.Orden de la cuenca
Como observado na Figura 5, adota-se o seguinte procedimento para classificar a ordem dos
rios de uma bacia hidrogrfica:
14O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Fonte: Pedrazzi,
2003.
15O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Os rios de primeira ordem (Ordem 1) correspondem s nascentes, onde o volume de gua
ainda baixo. Os rios de segunda ordem so a juno de dois rios de primeira ordem e os rios
de terceira ordem, a juno de dois de segunda, assim sucessivamente, formando uma
hierarquia. A concluso dessa anlise de que, quanto maior for a ordem do rio principal, maior
ser a quantidade de rios existentes, e maior ser tambm sua extenso.
El tiempo de concentracin es aquel necesario para que toda el agua precipitada en la cuenca hidrogrfica
pase a contribuir en la seccin considerada. Este tiempo puede ser calculado a travs de dos mtodos,
presentados a continuacin.
Frmula de Kirpich
Donde:
Ieq = declive equivalente en m/km
L = largo del curso de agua en km.
Frmula de Picking
16O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Ecuacin 4 Tiempo de concentracin
Donde:
L = largo de la vaguada en km;
Ieq = declive equivalente en m/m.
O mtodo Racional utilizado para o dimensionamento das redes de drenagem urbana dada
sua simplicidade, uma vez que engloba todos os processos em apenas um coeficiente
Coeficiente de Escoamento (C). No entanto, no devem ser aplicados em bacias com rea
superior a 2 km.
Os princpios dessa metodologia so:
Deve-se considerar a durao da precipitao intensa de projeto igual ao tempo de
concentrao da bacia. Ao considerar esta igualdade admite-se que a bacia suficientemente
pequena para que esta situao ocorra, pois a durao inversamente proporcional
intensidade. Em bacias pequenas, as condies mais crticas ocorrem devido s precipitaes
convectivas que possuem pequena durao e grande intensidade.
Adotar um coeficiente nico de perdas (coeficiente de escoamento), estimado com base nas
caractersticas da bacia.
No avalia o volume de cheia e a distribuio temporal das vazes.
A equao do mtodo racional a seguinte:
17O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Onde:
Q = vazo mxima (m/s);
0,027 = correo quando usando a rea da bacia em km;
C = coeficiente de escoamento, tambm conhecido como run-off ou deflvio;
I = intensidade da precipitao (mm/h);
A = rea da bacia (km).
18O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
tempo de retorno;
intensidade da precipitao.
1.4 Precipitacin
El rgimen hidrolgico de una regin es determinado por sus caractersticas fsicas, geolgicas y
topogrficas, y por su clima. Los factores climticos ms importantes son la precipitacin, principal
input del balance hidrolgico de una regin, su distribucin y modos de incidencia, y la evaporacin,
responsable directa por la reduccin del escurrimiento superficial.
La precipitacin es entendida en hidrologa como toda el agua proveniente del medio atmosfrico que
alcanza la superficie terrestre. Neblina, lluvia, granizo, roco, heladas y nieve son formas diferentes de
precipitaciones. La diferencia entre estas precipitaciones es el estado en que el agua se encuentra
(BERTONI & TUCCI, 1993).
La disponibilidad de precipitacin en una cuenca durante el ao es un factor determinante para cuantificar,
entre otros, la necesidad de riego de cultivos y el abastecimiento de agua domstica e industrial. La
determinacin de la intensidad de precipitacin es importante para el control de inundaciones y de la
erosin del suelo. Por su capacidad para producir escurrimiento, la lluvia es el tipo de precipitacin ms
importante para la hidrologa (BERTONI & TUCCI, 1993).
Otros factores climticos de suma importancia son la temperatura, la humedad y el viento, principalmente
por la influencia que ejercen sobre la precipitacin y la evaporacin.
Los fenmenos atmosfricos de precipitacin ocurren cuando existe una condensacin de vapor de agua
formando nubes. Los vientos mueven las partculas de agua de manera que ocurre una aglutinacin de
gotas, formando masas de agua lo suficientemente grandes para que se precipiten.
Los procesos de crecimiento de las gotas ms importantes son los de coalescencia y de
difusin del vapor. El proceso de coalescencia es aquel en el cual las pequeas gotas de las
nubes aumentan su tamao debido al contacto con otras gotas a travs de la colisin,
provocada por el desplazamiento de las gotas, como consecuencia de movimientos turbulentos
del aire, la fuerza elctrica y al movimiento Browniano 2 partir del momento que las gotas de
agua alcanzan un tamao suficiente para vencer la resistencia del aire, ellas se desplazan en la
direccin del suelo. En este movimiento de cada, las gotas mayores caen con mayor velocidad
que las menores, lo que hace que las gotas menores sean alcanzadas e incorporadas a las
mayores aumentando, por tanto, su tamao.
El proceso de difusin del vapor es aquel en el cual el aire luego del nivel de condensacin
continua evolucionando, provocando la difusin del vapor supersaturado y su consecuente
condensacin en torno de las partculas que aumentan de tamao.
2 El movimiento Browniano es el movimiento aleatorio de partculas macroscpicas en un fluido como consecuencia de los
choques de las molculas del fluido en las partculas.
19O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
1.4.1 Tipos de precipitacin
Estn asociadas al movimiento de masas de aire de regiones de alta presin a regiones de baja presin. La
diferencia de presin normalmente es causada por el calentamiento desigual de la superficie terrestre.
Las precipitaciones ciclnicas pueden ser clasificadas en frontales y no frontales. La frontal resulta de la
ascensin del aire caliente sobre el aire fro en la zona de contacto entre dos masas de aire de
caractersticas diferentes. Si la masa de aire fra se mueve de tal forma que es substituida por una masa de
aire ms caliente, el frente es conocido como frente caliente, y si lo contrario acontece, la llamamos frente
fro. La ascensin frontal puede ser vista en la figura 5.
Las precipitaciones ciclnicas acostumbran ser de larga duracin, presentando
intensidad de baja a moderada y esparcindose por grandes reas.
20O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Precipitaciones orogrficas
Esta precipitacin es resultado de ascensin mecnica, acontece cuando una corriente de aire
hmedo horizontal es forzada a pasar por una barrera natural, tal como las montaas. Las
precipitaciones de la Serra do Mar son ejemplos tpicos. La figura 7 muestra cmo esto ocurre.
Precipitaciones convectivas
Las precipitaciones convectivas son tpicas de las regiones tropicales. Cuando se produce un
calentamiento desigual de la superficie terrestre, acaba dndose la aparicin de capas de aire con
densidades diferentes, lo que genera una estratificacin trmica de la atmsfera en equilibrio estable. Si
este equilibrio, por cualquier motivo (viento, recalentamiento) fuere roto, provocar una ascensin brusca
y violenta del aire menos denso, que es capaz de alcanzar grandes alturas. Estas precipitaciones suelen ser
de gran intensidad y corta duracin, concentradas en pequeas reas.
La Figura 8 demuestra cmo acontece este fenmeno.
21O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Figura 8 Precipitaes convectivas
A quantidade de chuva (h) dada pela altura da gua cada e acumulada sobre uma superfcie
plana e impermevel. medida em postos previamente escolhidos, utilizando-se aparelhos
denominados pluvimetros ou pluvigrafos, que nada mais so que simples receptculos de
gua precipitada, que registram essas alturas no decorrer do tempo.
As grandezas caractersticas so:
a) Altura Pluviomtrica: Medidas realizadas nos pluvimetros e expressas em mm.
b) Intensidade da Precipitao: a relao entre a altura e a durao da precipitao,
expressa, geralmente em mm/h ou mm/min.
c) Durao: Perodo de tempo contado desde o incio at o fim da precipitao (h ou min.)
22O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
milmetros por chuva. A quantidade de chuva que entra no pluvimetro depende da exposio
ao vento, da altura do instrumento e da altura dos objetos vizinhos ao aparelho. A distncia
mnima dos obstculos prximos (prdios, rvores, morros, etc.) deve ser igual a quatro vezes a
altura desse obstculo, devendo o local de instalao estar protegido do impacto direto do
vento. O pluvimetro deve ser instalado a uma altura padro de 1,50m do solo (Figura 9).
23O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Figura 10 Esquema de funcionamento de um pluvigrafo
1.5 Infiltrao
24O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
A fase de circulao ocorre quando h acumulo de gua, onde so constitudos os lenis
subterrneos, cujo movimento se deve tambm a ao da gravidade, obedecendo s leis de
escoamento subterrneo.
Capacidade de infiltrao
a quantidade mxima de gua que um solo, sob uma dada condio, pode absorver na
unidade de tempo por unidade de rea horizontal. A penetrao da gua no solo, na razo de
sua capacidade de infiltrao, verifica-se somente quando a intensidade da precipitao excede
a capacidade do solo em absorver a gua, isto , quando a precipitao excedente. A
capacidade de infiltrao pode ser expressada por milmetros por hora (mm/h), milmetros por
dia (mm/dia), metros cbicos por metro quadrado (m 3/m2) ou metros cbicos por dia (m3/dia).
Distribuio granulomtrica
Porosidade
a relao entre o volume de vazios de um solo e o seu volume total, expressa comumente em
porcentagem (%).
Velocidade de infiltrao
25O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
tempo. Pode ser expressa por metros por segundo (m/s), metros por dia (m/dia), metros cbicos
por metro quadrado (m3/m2) ou metros cbicos por dia (m3/dia).
Tipo de solo
As guas das chuvas quando se chocam com o solo promovem a compactao da sua
superfcie, diminuindo a capacidade de infiltrao, transportam os materiais finos que, pela sua
sedimentao posterior, tendero a diminuir a porosidade da superfcie, umedecem a superfcie
do solo, saturando as camadas prximas, aumentando a resistncia penetrao da gua; e
atuam sobre as partculas de substancias coloidais que, ao intumscerem, reduzem as
dimenses dos espaos intergranulares.
26O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
1.5.3 Determinao da capacidade de infiltrao
1.6 Evaporao
Evaporao o conjunto dos fenmenos de natureza fsica que transformam a gua lquida ou
slida em vapor de gua da superfcie do solo e transferida, neste estado, para a atmosfera.
Esse processo s ocorre naturalmente se houver ingresso de energia no sistema, proveniente
do sol, da atmosfera ou de ambos e, ser controlado pela taxa de energia, na forma de vapor de
gua que se propaga na superfcie da Terra (TUCCI & BELTRAME, 1993). A evaporao pode
ocorrer em corpos dgua, lagos reservatrios de acumulao, guas retidas na camada
superficial do solo e mares e influenciada tambm pela temperatura e umidade relativa do ar,
vento e presso de vapor.
Os mtodos mais utilizados para determinar a evaporao so:
27O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Transferncia de massa: baseado na primeira Lei de Dalton, que estabelece a relao
entre evaporao e presso de vapor, expressa da seguinte forma:
Onde:
E = intensidade da evaporao;
C = coeficiente influenciado por fatores interferentes;
eS = presso de saturao do vapor de gua temperatura da gua;
e = presso do vapor dgua presente no ar atmosfrico.
Equaes Empricas: foram estabelecidas com base no ajuste por regresso das
variveis envolvidas, para algumas regies e condies especficas. Por isso devem ser
utilizadas com cautela.
Balano hdrico: possibilita a determinao da evaporao com base na equao da
continuidade do lago ou reservatrio. A referida equao pode ser escrita da seguinte
forma:
Onde:
V = volume de gua contido no reservatrio (hm);
t = tempo (s);
I = vazo total de entrada no reservatrio (m3/s);
28O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Q = vazo de sada do reservatrio (m3/s);
E0 = evaporao (mm/ms);
P = precipitao sobre o reservatrio (mm/ms);
A = rea do reservatrio (km2).
O escoamento superficial talvez seja a fase mais importante do ciclo hidirlgico e de maior
importncia para os engenheiros, pois a etapa que estuda o deslocamento das guas na
superfcie da Terra e est diretamente ligada ao aproveitamento da gua superficial e
proteo contra os efeitos causados pelo seu deslocamento (eroso do solo, inundaes, etc.).
Esse tipo de escoamento presenciado fundamentalmente na ocorrncia de precipitaes e
considera desde o movimento da gua de uma pequena chuva que, caindo sobre um solo
saturado de umidade, escoa pela sua superfcie, formando as enxurradas ou torrentes,
crregos, ribeires, rios e lagos ou reservatrios de acumulao.
De acordo com Martins (1976), parte da gua das chuvas absorvida pela vegetao e outros
obstculos, a qual evaporada posteriormente. Da quantidade de gua que atinge o solo, parte
retida em depresses do terreno e parte infiltrada. Aps o solo alcanar sua capacidade de
absorver a gua, ou seja, quando os espaos nas superfcies retentoras tiverem sido
preenchidos, ocorre o escoamento superficial da gua restante.
No inicio do escoamento superficial formada uma pelcula laminar que aumenta de espessura,
medida que a precipitao prossegue, at atingir um estado de equilbrio.
Dentre os fatores que influenciam o escoamento superficial esto os seguintes:
Fatores climticos: ligados intensidade da chuva, durao da chuva e a chuva
antecedente;
Fatores fisiogrficos: ligados rea e forma da bacia, a permeabilidade e capacidade de
infiltrao e a topografia da bacia;
Obras hidrulicas: ligadas s construo de barragens, canalizao ou retificao e
derivao ou transposio.
29O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
1.7.2 Regime dos cursos dgua
Os rios proporcionam a forma mais visvel de escoamento da gua fazendo parte integrante do
ciclo hidrolgico e alimentado a partir das guas superficiais e subterrneas
(CHRISTOFOLETTI, 1983 apud DESTEFANI, 2005). A vazo uma das principais variveis que
caracteriza um rio, constituindo-se da quantidade de gua que passa por uma sesso num
determinado perodo de tempo.
As vazes que escoam em um curso dgua so consideradas estocsticas (TUCCI, 2002)
sendo variveis no tempo e no espao. Essa variabilidade representada pela subida e descida
das guas consideradas no decorrer de um ano civil (janeiro a dezembro) ou um ano hidrolgico
(ciclo de vazante-cheia-vazante) corresponde ao regime fluvial ou regime de cursos dgua ou
hidrolgico (DESTEFANI, 2005).
Tucci (1993) cita que a variabilidade do regime hidrolgico controlada por alguns elementos
que formam a bacia hidrogrfica ou fatores que nela ocorrem. Dentre eles esto: as condies
30O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
climticas, como a precipitao, evapotranspirao e a radiao solar; a geologia; a
geomorfologia; os tipos e uso dos solos; a cobertura vegetal; e as aes antrpicas.
O regime de um curso dgua e constitui na forma em que alimentado, ou seja, a origem da
gua que o abastece. Pode ser classificado em pluvial, nival ou misto. O regime pluvial
caracterizado pelos rios que recebem gua da chuva, j no regime nival o rio abastecido pelo
derretimento de geleiras. Um exemplo de rio que apresenta regime misto o rio Amazonas, que
suas guas so oriundas de derretimento e de altos nveis pluviomtricos.
Quando a gua est se movimentando rumo sada de uma bacia hidrogrfica, passa sobre as
rochas e os solos que formam ou revestem as vertentes e as calhas da rede de drenagem. Os
obstculos que a gua encontra determinam os caminhos que ela vai seguir e a velocidade que
se deslocar, propiciando que partculas sejam removidas e transportadas vertente ou rio
abaixo, pelo fluxo lquido. Embora eventuais, o deslocamento dos sedimentos carregados pela
gua podem ocasionar a alterao do ciclo hidrolgico, e certamente afetar o uso, a
conservao e a gesto dos recursos hdricos (BORDAS & SEMMELMANN, 1993).
A composio do material do leito e as caractersticas geomtricas e hidrulicas da seo e do
trecho do rio so fatores importantes que influenciam na quantidade de sedimentos
transportada. Por essa razo qualquer interveno que altere o equilbrio natural do rio pode
trazer srias conseqncias em termos de eroso e deposio de sedimentos.
Transporte e deposio de sedimentos em leitos de cursos dgua so aes naturais que
ocorrem de forma lenta e contnua. Porm, esse processo est sendo acelerado pelo homem
quando ocupa de forma desordenada e irresponsvel as reas prximas aos rios. A falta de
cuidados, como o corte da vegetao, o manejo inadequado do solo e a urbanizao acelerada
prxima aos rios, so alguns dos fatores que trazem srias consequncias ao meio ambiente e
ao homem. Dentre outras decorrncias, podemos citar o assoreamento de reservatrios e rios
e, por conseguinte, os alagamentos, reduo da qualidade da gua para consumo e irrigao,
mortandade de espcies aquticas e impossibilidade de navegao devido a diminuio da
lmina dgua. Os custos para a recuperao de um rio ou reservatrio assoreado so
extremamente altos, por isso medidas preventivas acompanhadas de um monitoramento
sedimentomtrico so recomendadas (SCAPIN, 2005).
31O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Righetto (1998) afirma que grande parte do sedimento transportado por um rio, por exemplo,
proveniente da eroso do solo da bacia hidrogrfica, retirando significativa quantidade de
nutrientes de terras frteis para agricultura. Esse fato pode acontecer por decorrncia de chuva
em solos desprotegidos, provocando a eroso por um processo fsico complexo de
desprendimento e transporte de partculas de solo pela ao do impacto das gotas da chuva e
pelo arraste do escoamento superficial.
Esse ciclo paralelo, vinculado fortemente e dependente do ciclo hidrolgico. um ciclo aberto
que envolve o deslocamento, o transporte e o depsito de partculas slidas presentes na
superfcie da bacia. No entanto, ao contrrio das molculas da gua, os sedimentos no tero
como voltar ao meio de onde vieram.
A gesto integrada dos recursos hdricos, os riscos de degradao dos solos, dos leitos dos rios
e dos ecossistemas fluviais e estaurinos, ou de contaminao de sedimentos por produtos
qumicos, fizeram com que se fosse dada mais ateno ao ciclo hidrossedimentolgico, pois o
custo dos impactos decorrentes da remoo no controlada de sedimentos nas bacias
hidrogrficas bastante elevado (BORDAS & SEMMELMANN, 1993).
Os principais fenmenos que compem o ciclo hidrossedimentolgico e que regem o
deslocamento de partculas slidas so a desagregao, separao ou eroso, transporte,
decantao ou sedimentao, depsito e consolidao. Esses processos so explicados por
Bordas e Semmelmann (1993), como apresentado a seguir:
Desagregao
o desprendimento de partculas slidas do meio do qual fazem parte, podendo acontecer por
reaes qumicas, flutuaes de temperatura, aes mecnicas ou outras fatores naturais.
Esses processos deixam uma massa de partculas slidas exposta ao do escoamento
superficial, que remanejada pelo movimento pelas guas. Esse estoque de material slido
composto por elementos de vrios tamanhos e feies, distinguidos como: argila, silte, areia,
cascalho, seixo e pedras, pedregulhos ou mataco.
32O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Eroso
Eroso o processo de deslocamento das partculas slidas de seu local de origem. Esse
deslocamento ocorre quando as foras hidrodinmicas exercidas pelo escoamento sobre uma
partcula ultrapassam a resistncia por ela oferecida. A resistncia tem sua origem,
principalmente, no peso das partculas e nas focas de coeso. A coeso constitui a fora de
resistncia por excelncia das partculas mais finas, enquanto o peso da partcula a principal
fora resistente para as areias e o material mais grado. No primeiro caso, os sedimentos so
qualificados de coesivos, no segundo de no-coesivos ou granulares.
Transporte
O processo de transporte de material erodido pela gua pode ocorrer de diversas formas. As
partculas mais pesadas deslocam-se sobre o fundo por rolamento, deslizamento ou, em alguns
casos, por saltos curtos, e constituem a chamada descarga slida de fundo ou arraste. As mais
leves deslocam-se no seio do escoamento e constituem a descarga slida em suspenso. Estas
podem ser provenientes da bacia vertente, ou do fundo e paredes da calha, enquanto o arraste
exclusivamente constitudo de material encontrado no fundo.
Sedimentao ou Decantao
Depsito
Entende-se por depsito a parada total da partcula em suspenso recm decantada sobre o
fundo, ou daquela transportada por arraste. Esse processo, por algumas vezes, confundido
33O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
com a decantao. No entanto ele se difere, pois uma partcula recm-decantada pode
continuar movimentando-se aps entrar em contato com o fundo, de acordo com as foras
hidrodinmicas existentes rente ao fundo.
Consolidao
Algumas aes de controle podem ser consideradas para evitar as conseqncias da eroso e
o consequente transporte de sedimentos. Em pequenas bacias hidrogrficas, por exemplo, deve
haver o correto manejo do solo na agricultura, considerando o tipo de plantao e respeitando
as curvas de nvel do terreno. J nas reas urbanas, uma das aes a implantao de um
sistema de drenagem eficiente e sua manuteno adequada.
O balano hdrico pode ser entendido como o resultado da quantidade de gua que entra e sai
de um sistema em um determinado intervalo de tempo. Diversas escalas espaciais podem ser
analisadas para se contabilizar o balano hdrico. Em escala global, o balano hdrico o
prprio ciclo hidrolgico, cujo resultado nos mostrar a quantidade de gua disponvel no
sistema (no solo, rios, lagos, vegetao mida e oceanos), ou seja, na biosfera, apresentando
um ciclo fechado.
A bacia hidrogrfica o melhor espao de avaliao do comportamento hdrico, pois tem
definido o espao de entrada, a bacia, o local de sada e a seo de rio que define a bacia
hidrogrfica (TUCCI, 1993).
Dessa forma, em uma escala intermediria, que pode ser representada por uma micro-bacia
hidrogrfica, o balano hdrico resulta na vazo de gua desse sistema. Para perodos em que
a chuva menor do que a demanda atmosfrica por vapor dgua, a vazo diminui, ao passo
em que nos perodos em que a chuva supera a demanda, a vazo aumenta.
34O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
Na escala local, no caso de uma cultura, o balano hdrico tem por objetivo estabelecer a
variao de armazenamento e, conseqentemente, a disponibilidade de gua no solo.
Conhecendo-se qual a umidade do solo ou quanto de gua este armazena possvel se
determinar se a cultura est sofrendo deficincia hdrica, a qual est intimamente ligada aos
nveis de rendimento dessa lavoura.
Conhecendo essas caractersticas, podemos aplicar a equao da continuidade da massa,
que afirma que o volume de gua de entrada menos o volume de gua de sada, deve igualar a
variao dos estoques de gua na rea em um determinado perodo de tempo. Essa lei
representada pela Equao 8.
Sendo:
V = variao de volume no tempo, que consideraremos de um ms (m 3);
I = somatrio dos volumes de gua que entram no sistema isolado (m 3);
O = somatria dos volumes de gua que saem do sistema isolado (m 3).
Dessa forma, as entradas e sadas podem ser determinadas como apresentadas na Tabela 2.
De acordo com Tucci (2009), o entendimento do balano hdrico um dos fundamentos mais
importantes para conhecer os efeitos causados pelo homem sobre o meio natural,
disponibilidade hdrica e sustentabilidade ambiental. A determinao do balano hdrico pode
ser realizada para uma camada de solo, para um trecho de rio ou por uma bacia hidrogrfica. O
35O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.
conhecimento desses componentes depende de vrios fatores como: precipitao,
evapotranspirao potencial (aqui embutidas outras variveis climticas), condies do solo e
uso do solo, geologia subterrnea.
Os principais objetivos de se estudar o balano hdrico, so: conhecer o regime hdrico;
conhecer as disponibilidades hdricas; conhecer as demandas de uso da gua e prestar
informaes para elaborao de projetos, estudos e gerenciamentos. de suma importncia
para o planejamento agropecurio, principalmente para saber quais so as pocas propcias
para plantio e o controle de pragas, para o planejamento de obras de engenharia, previso e
acompanhamento de enchentes, zoneamento de reas inundveis, entre outros.
Numa bacia o balano hdrico determinado por (TUCCI, 1993):
Onde:
S (t+1) e S(t) = quantidade de gua no tempo t+1 e t;
P = precipitao na rea da bacia no intervalo;
E = evapotranspirao real no intervalo de tempo na bacia;
Q =vazo de sada no intervalo de tempo Dt.
36O contedo deste material pode ser reproduzido desde que citada a fonte.