Alk, Ktlk ve Yoksulluk Sorunu: Neo-liberal Politikalarn Dndrdkleri

Prof Dr Zlkf Aydn 1

Birlemi Milletlerin 191 yesinin 2000 ylnda ilan ettii sekiz adet Bin Yln Kalknma
Amalarnn (Millenium Development Goals) tanesi dorudan veya dolayl olarak alk ve
aln giderilmesine yneliktir. Birinci kalknma amac 2015 ylna kadar ar yoksulluk ve
al ortadan kaldrmay hedeflemekteydi. 2015 in bu ilk gnlerinde yoksulluk ve aln
ortadan kalkmas bir yana sadece 2010 ylnda ekstradan 64 milyon kii daha yoksulluk
snrnn altna itilmitir. Ayn ekilde Birlemi Milletler Tarm ve Gda rgt verilerine
gre dnyada 2010-2012 ylnda 852 milyonu azgelimi lkelerde olmak zere toplam 870
milyon insan kronik alkla kar karyadr. Toplam 802 milyon a insanla Asya, Pasifik ve
Afrika aln en youn olduu blgelerdir (FAO 2012). 1990-2012 arasnda Afrikadaki a
insan says 175 milyondan 239 milyon kiiye km ve kimi blgelerde ise ktlktan kitlevi
lmler (famine) gereklemitir.

Neden alk arpc bir ekilde sregitmektedir ve neden azgelimi lkelerde

younlamaktadr sorular yant beklemektedir. Bu sorular ktlk dnemlerinde youn kitlevi
lmlerin olduu, zellikle de Afrikada alktan bir deri kemik kalm insan kafilelerinin
yiyecek aramak iin snrlar ap komu lkelere giderken yollarda can vermelerinin
grntlerinin medyada yaynland dnemlerde daha sk gndeme gelmektedir. Famine
yani alktan kitlevi lmler alk ve dengesiz beslenmeden farkl olarak bir toplumun
marjinal yelerini desteklemekten aciz kald bir kriz durumunu ifade etmektedir. Ancak
byle acil bir kriz oraya ktnda basn ve medya al gndeme getirmekte dier
zamanlarda ise kronik alk sorunu gzard edilmektedir.

Famine kronik aln en doruk noktasdr, ve famineleri oluturan nedenler kronik

alnda temelinde yatan nedenlerdir. Dolaysyla da alk ve famine nin birlikte irdelenmesi
gerekir.ronik bir biimde alk ve famine daha ok azgelimi tarm lkelerinde ortaya
kmaktadr. rnein ok geni tarm alanlarnn bulunduu Afrika ktas aln ve ktlktan
lmlerin en sk ve youn yaand bir ktadr. Neden Afrika? ve ktlk Afrikann
engellenemz bir gerei midir? sorularna verilen yantlar ounlukla ideolojileri ve kar
ilikilerini yanstmaktadr. Liberal yazn gda ktln ve al genellikle doal koullar ve
kuraklk gibi felaketlerle aklar (alk ve ktlk kuramlarnn bir irdelenmesi iin bknz Aydn
1997). Oysa kuraklk ve doa koullar Afrikada smrgecilik ncesi dnemlerde de varken
alk ve ktlktan lmlere rastlanmamaktadr. nk toplumlar rn rotasyonu, gda
depolama, karlkl yardm, gelirkaynaklarn eitlendirme ve ortak kaynaklardan
yararlanma biimindeki tedbirlerle alktan kitlevi lmlerin nne geebilmilerdi.
Smrgeclikle balayan sreler yznden Afrika toplumlar gelenkesel tedbir
mekanizmalarn yitirerek doal koullarn tetikledii felaketlerin ala ve ktla

1
ODTKuzeyKbrsKamps,SiyasetBilimiveUluslararslikilerBlm

dnmesini engelleyememektedirler. Dolaysyla da kuraklk blgelerindeki yerel insanlarn

beka stratejileri ile ekoloji arasndaki hassas dengenin smrgecilik dneminde krlmtr.
Smrgeciliin getirdii toprakta zel mlkiyetle birlikte topran kimi ellerde toplanmas,
en verimli topraklarn temel gdalar yerine ticari tarm rnlerine, son 20 yl iinde de biyo-
yakt retimine ayrlmas Afrika kyllnn yoksullamasna ve pazara bal kalmasna
neden olmutur. rnein ngiliz smrge politikas Nijeryada Housa toplumlarnn kltrel,
siyasi ve retimsel yaplarn bozarak onlar kapitalist dnyaya baml, ticari rnler reten,
bireyselleerek kollektif mlkiyetten zel mlkiyete geen ve snfsal olarak farkllaan bir
topluluk haline getirmitir. Kapitalizmle entegrasyon Afrikada gda retim kapasiteini
drmekle kalmam, retim ilkilerini de temelden deitirerek toplumsal mlkiyeti ortak
olarak kullanan yapy temel bir dnme uratmtr. Bu dnmde hem toprak hem de
emek bir meta haline gelmi, gda retimi marjinalletirilmi, yerli halklar meralar kullanma
haklarn yitirmitir. Dolaysyla da yoksullaan kesim verimli topraklardan uzaklaatrlarak
artan bir ekilde yoksullama eilimine itilmi, verimli topraklar ise giderek gelien kresel
spermarketlere yksek deerli tarmsal rnler retmeye balamtr. Yerli halklar bir
yandan topraktan koparlp marjinalletirilerek snrl miktardaki daha verimsiz topraklar
youn bir kullanmaya sevkedilmitir bu da topran kalitesinin dmesine yol amtr. Dier
yandan da ticari rnlere ayrlan topraklarda da youn miktarda kullanlan kimyasallar
nedeniyle evresel sorunlar olumutur.

Gda retiminin azalmas, retilen rnlere yoksullaan kesimlerin ulaamamas, rn

fiatlarnn artmas Dnya Tarm ve Gda rt FAO yu byk bir karamsarla
sevketmitir. Neo-liberalizmin hakimiyetiyle 1980 lerden itibaren dnyadaki gda retimi
giderek azalm ve son on ylda gda rezervleri 107 gnlkten 74 gnle derek son yllarda
kriz boyutarna ulam ve 2008 ylnda Fas, Gine, Meksika, Moritanya, zbekistan, Senegal
ve Yemen dahil 30 lkede artan fiatlar nedeniyle gda isyanlarna yol amtr.

Gda retiminin zellikle azgelimi lkelerde azalmasnn en temel nedeni dnya gda retim
ve datmnn Cargill, Nestle, Continetal Grains, Lewis, Bunge Limited, Monsanto, Dupont,
Syngenta gibi ounluu Amerikan irketi olan devasa kresel irketlerin denetimine girmi
olmasdr. Bu irketler bir yandan MF, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgt gibi
kurulular da arkalarna alarak azgelimi lkelerin gelenksel rnleri brkmalarn
hzlandrmakta, dier yandan da tahl retim, datm ve fiatlarn kontrol etmektedirler.
rnein Trkiye neo-liberalist politkalara srklenerek eker pancar, ttn, arpa, buday gibi
gelenksel rnlerin retiminden uzaklatrlm, bat toplumlarnn damak zevklerine uygun
ve spermarketlece tercih edilen taze sebze, meyve ve iek gibi rnlerle snayiinin
gereksinme duyduu kanola, soya, msr gibi alternatif rnlerin yetistirilmesine
ynlendirilmitir. Ksacas 1980 ler sonras dnya tarm ABD hegemonyasnda ok uluslu
irketlerin denetimine girmi ve bu da azgelimi lkelerde gda gvenlii (food security) ve
gda hakimiyeti (food sovereingty) sorunlarn ortaya karmtr. Yukarda ad geen dev
irketler teknolojik ve mali gleri sayesinde gelitirdikleri ve bir ksm da genetii
deitirilmi olan tohumlarla kresel tarm kontrolleri altna alm ve dnya ifilerini kendi
tohumlarn retemeyen baml topluluklar haline getirmilerdir. GDO lu tohumlarn en
temel zellii alnan rnlerin bir sonraki dnemde tohum olarak kullanlamamasdr. GDO lu
tohumlarn bu ksr olma zellii bcekler, rzgar vb mekanizmalarla yerel eitlere bulaarak
ve yaygnlaarak biyo-eitlilii de tehdit eder bir zellik kazanmtr. Dolaysyla da bir
yandan devasa irketlere bal konuma den, dier yandan da geleneksel gda retebilme
kapasitlerin yitiren yoksul kyl kitleleri aln kucana itilmektedirler.

Gda ktl ve alk sorunun bir dier yn de kimi lkelerin ve irketlerin uygulad toprak
gasp (land grab) ile ilgilidir. Hem gda retiminin hem de petroln bir enerji kayna olarak
giderek azalmas nedeniyle bir ok byk irket ve lke baka lkelerde ya toprak kiralamak
ya da satn almak yoluyla aklarn kapatmaya alrken gittikleri lke krsal halklarnn
topraklarna el koyup yoksullua itmektedirler. Bu toprak gaspn sadece zengin lkeler
yapmamakta, in, Kore, Hindistan, Msr ve Tayland gibi lkelerde kervana dahil olup
Afrika ve dier azgelimi blgelerde toprak gaspna katlmlardr. Neo liberalizmin yaratt
serbest piyasa koullarnda ele geirilen topraklar Gana, Benin, Etyopya, Uganda, Tanzanya
ve Zambiya gibi yoksul ve aresiz lkelerde biyo-yakt retimine ayrlmakta ve bu lkelerin
gda retme kapasitelerini dumura uratamktadr.

Yeni liberalizmin bu saldrsna yoksullar her zaman boyun ememekte ve zaman zaman
Meksikann Chiapas blgesindeki Zapatista hareketinde olduu gibi devlete kar
ayaklanarak gda hakimiyeti talep etmektedirler. Yani yerel reticiler kendi istedikleri rnleri
yerel koullar dikkate alarak yerli tohumlarla rebilme zgrln savunmaktadrlar. ok
uluslu dev irketlerin azgelimi lke tarmndan el ekmesini savunan Via Campesina
hareketi uluslararas bir konuma gelerek kresel bir kyl hareketine dnmtr. te bu
hareketten ders kararak lkelerin gda bamszlklar iin neo-liberlizmi sorgulamalar,
kendi yoksullarn ok uluslu irketlerinin saldrlarndan korumalar, ve genelde yoksullar
koruyucu nlemler alarak bir refah develti gib davranmalar, gelir dalmlarndaki
dengesizlikleri snrlayarak giderek artan yoksulluk ve al azaltmay hedeflemelidirler.
Neo-liberalizmin hegemonya kurduu 1980 lerden itibaren serbest piyasa sistemi alk ve
yoksulluun katmerlemesine yol at iin ancak ve ancak devletin aktif bir rol oynamas
sonucunda alk ve yoksulluk kontrol altna alnabilir.

Aydn, Zlkf, (1997). Famine Causation: Is Nature Responsible, METUStudies in

Development, 24(3): 295-317.
Food and Agriculture Organization (2012). 2The State of Food Insecurity in the World
20122,http://www.fao.org/docrep/016/i3027e/i3027e00.htm