ii

ABSTRAK

Setiap tahun diperkirakan terdapat 340 juta kasus baru infeksi menular
seksual (IMS) yang dilaporkan setiap tahun di seluruh dunia pada laki-laki dan
perempuan yang berusia 15-49 tahun. Tujuan pelaksanaan penelitian ini adalah
untuk mengetahui gambaran karakteristik Infeksi Menular Seksual (IMS) di
RSUD Dr. Pirngadi Medan pada tahun 2012.
Desain penelitian merupakan studi cross-sectional dengan menggunakan
metode Total sampling, didapati sebanyak 70 penderita IMS di RSUD Dr.
Pirngadi Medan dari Januari sampai Desember 2012.
Hasil penelitian menunjukkan bahwa kandidiasis genitalis (34,3%) adalah
IMS yang paling paling banyak dalam penelitian ini. Hal ini diikuti oleh gonore
(28,6%) dan sifilis (17,1%). Selain itu didapati juga kondiloma akuminata (8,6%),
Infeksi Genital Non-spesifik (IGNS) (5,7%), Herpes genitalis (4,3%) dan Ulkus
Mole (1,4%). Daripada 70 orang penderita IMS 58,6% adalah laki-laki, 21,4 %
berusia 20-24 tahun, (28,6%) adalah mahasiswa, (55,7%) penderita IMS telah
menikah dan 67,1 % memiliki tingkat pendidikan SMA.
Dari penelitian ini, jumlah penderita IMS masih tinggi. Oleh itu,
diharapkan pihak berwenang dapat memberikan penyuluhan, ceramah atau
seminar tentang infeksi menular seksual pada masyarakat sehingga peningkatan
jumlah kasus IMS dapat dicegah.

Kata Kunci: Kandidiasis, Gonore, sifilis, Kondiloma akuminata, Infeksi

Menular Seksual,
 iii

ABSTRACT

Sexually transmitted infections (STIs) are extraordinarily commonplace,

with an estimated 340 million new cases of infections occurring each year
worldwide in men and women aged 1549 years. The aim of this study is to
describe the characteristics of STIs in RSUD Dr. Pirngadi Medan in 2012.
In a cross-sectional study, 70 STIs patients was reported in RSUD Dr.
Pirngadi Medan January until December 2012, using total sampling method.
The study showed that genital candidiasis (34,3%) was the most STI
among these patients. This was followed by gonorrhea (28,6%) and syphilis
(17,1%). Others include condyloma acuminata (8,6%), Non-specific Genital
Infection (5,7%), herpes genital (4,3%) and chancroid (1,4%). Of the 70 patients
58,6% were male, 21,4% were aged 20-24, (28,6%) were students, (67,1%) had
secondary level of education and 55,7% were married.
From this study, the number of STI patients is still high. Thus, the ruling
party is expected to provide counseling, lectures or seminars on sexually
transmitted infections in the community so that an increasing number of cases of
STIs can be prevented.

Keyword: Candidiasis, gonorrhea, syphilis, Condyloma acuminata, Sexually

Transmitted Infections,
 iv

KATA PENGANTAR

Saya sangat bersyukur kepada Tuhan yang senantiasa memberikan nikmat,

terutama nikmat kemudahan sehingga penulis dapat menyelesaikan Karya Tulis
Ilmiah (KTI) dengan judul Gambaran Karakteristik Infeksi Menular Seksual
(IMS) Di RSUD Dr. Pirngadi Medan Pada Tahun 2012., sebagai tahapan akhir
pembelajaran dalam program studi Strata I Pendidikan Dokter Universitas
Sumatera Utara.

Terima kasih banyak kepada kedua orang tua penulis, Ayahanda Benedick
dan Ibunda Angela atas dukungannya baik berupa dukungan moril, materil, kasih
saying, dan doa, sehingga penulis dapat memperoleh pendidikan di FK USU dan
boleh menyelesaikan Karya Tulis Ilmiah sebagai salah satu syarat untuk meraih
gelar Sarjana Kedokteran.

Selain itu, penulis juga ingin mengucapkan terima kasih dan penghargaan
yang tinggi kepada pihak-pihak yang telah mendukung dan memberikan bantuan,
antara lain:

1. Dr. Isma Aprita, Sp.KK selaku dosen pembimbing yang telah banyak
meluangkan waktu dan pikirannya sehingga karya tulis ilmiah ini dapat
diselesaikan.
2. Dosen penguji dr. M. Surya Husada dan dr. Dewi Saputri yang telah
membantu mengkoreksi, menyempurnakan, menguji, dan menilai KTI ini.
Tidak lupa juga dr. Rina Yunita yang telah membantu mengkoreksi,
menguji, dan menilai ketika proposal KTI sebelumnya.
3. Seluruh pegawai dan staf bagian rekam medis RSUD dr. Pirngadi Medan
yang telah membantu saya dalam pengumpulan data karya tulis ilmiah ini.
4. Staf-staf Poliklinik kulit dan kelamin di RSUD dr. Pirngadi Medan yang
telah membantu dalam pengumpulan data karya tulis ilmiah ini.
5. Benedick Oliver dan Angela Engkuan selaku orang tua penulis yang telah
banyak memberikan semangat dan motivasi.
 v

6. Teman teman seperjuangan yang selalu mendukung dalam proses

penulisan proposal ini.

Akhirnya, penulis mengharapkan masukan dan saran demi perbaikan dan

penyempurnaan penelitian ini, dan juga untuk menambah ilmu dan pengetahuan
penulis untuk masa yang akan datang. Demikian ucapan terima kasih ini
disampaikan.

Medan, 9 Januari 2014

Penulis

Prins Isaac Benedick

 vi

DAFTAR ISI

Halaman

Lembar Pengesahan................................................................................. i

Abstrak...................................................................................................... ii

Abstract..................................................................................................... iii

Kata Pengantar......................................................................................... iv

Daftar Isi.................................................................................................... v

Daftar Tabel.............................................................................................. xii

Daftar Lampiran....................................................................................... xiii

BAB 1 PENDAHULUAN........................................................................ 1

1.1. Latar Belakang............................................................................... 1

1.2. Rumusan Masalah.......................................................................... 4

1.3. Tujuan Penelitian........................................................................... 4

1.3.1. Tujuan Umum.................................................................................. 4

1.3.2. Tujuan Khusus................................................................................. 4

1.4. Manfaat Penelitian......................................................................... 4

1.4.1. Bagi Pemerintah dan Masyarakat..................................................... 4

1.4.2. Bagi RSUD Dr. Pirngadi Medan...................................................... 4

1.4.3. Bagi peneliti...................................................................................... 5

BAB 2 DAFTAR PUSTAKA................................................................... 6

2.1. Definisi Infeksi Menular Seksual........................................................ 6

2.2. Epidemiologi Infeksi Menular Seksual.............................................. 6

2.3. Penyebab Infeksi Menular Seksual.................................................... 7

2.4. Cara Penularan Infeksi Menular Seksual............................................ 8

 vii

2.5. Diagnosa Infeksi Menular Seksual.................................................... 9

2.6. Jenis-jenis Infeksi Menular Seksual.................................................. 11

2.6.1. Gonore......................................................................................... 11

2.6.1.1. Epidemiologi............................................................................ 11

2.6.1.2. Etiologi..................................................................................... 12

2.6.1.3. Gambaran klinik......................................................................... 12

2.6.1.4. Pemeriksaan penunjang............................................................. 13

2.6.1.5. Komplikasi............................................................................... 13

2.6.2. Infeksi Genital Non-spesifik (IGNS)............................................ 14

2.6.2.1. Epidemiologi............................................................................... 14

2.6.2.2. Etiologi .................................................................................... 15

2.6.2.3. Gambaran klinik.......................................................................... 15

2.6.2.4. Pemeriksaan penunjang............................................................... 15

2.6.2.5. Komplikasi................................................................................... 16

2.6.3. Herpes Genitalis.......................................................................... 16

2.6.3.1. Epidemiologi............................................................................... 16

2.6.3.2. Etiologi........................................................................................ 17

2.6.3.3. Gambaran klinik.......................................................................... 17

2.6.3.4. Pemeriksaan penunjang.............................................................. 18

2.6.3.5. Komplikasi............................................................................... 19

2.6.4. Sifilis.......................................................................................... 19

2.6.4.1. Epidemiologi............................................................................ 19

2.6.4.2. Etiologi........................................................................................ 20

2.6.4.3. Gambaran klinis........................................................................... 20

 viii

2.6.4.4. Pemeriksaan penunjang............................................................... 22

2.6.4.5. Komplikasi................................................................................. 23

2.6.5. Kondilomata akuminata............................................................. 23

2.6.5.1. Epidemiologi............................................................................... 23

2.6.5.2. Etiologi........................................................................................ 23

2.6.5.3. Gambaran klinis........................................................................... 24

2.6.5.4. Pemeriksaan penunjang............................................................... 24

2.6.5.5. Komplikasi ............................................................................... 24

2.6.6. Ulkus mole..................................................................................... 25

2.6.6.1. Epidemiologi............................................................................... 25

2.6.6.2. Etiologi...................................................................................... 25

2.6.6.3.Gambaran klinis............................................................................ 25

2.6.6.4. Pemeriksaan penunjang................................................................. 26

2.6.6.5. Komplikasi..................................................................................... 26

2.6.7. Limfogranuloma Venereum.......................................................... 26

2.6.7.1. Epidemiologi.................................................................................. 26

2.6.7.2. Etiologi.......................................................................................... 27

2.6.7.3. Gambaran klinis............................................................................. 27

2.6.7.4. Pemeriksaan penunjang................................................................. 27

2.6.7.5. Komplikasi..................................................................................... 27

2.6.8. Vaginosis Bakterial........................................................................ 28

2.6.8.1. Epidemiologi.................................................................................. 28

2.6.8.2. Etiologi.......................................................................................... 28

2.6.8.3. Gambaran klinis............................................................................. 28

 ix

2.6.8.4. Pemeriksaan penunjang................................................................. 28

2.6.8.5. Komplikasi..................................................................................... 29

2.6.9. Granuloma Inguinale...................................................................... 29

2.6.9.1. Epidemiologi.................................................................................. 29

2.6.9.2. Etiologi.......................................................................................... 29

2.6.9.3. Gambaran klinis............................................................................. 29

2.6.9.4. Pemeriksaan penunjang................................................................. 30

2.6.9.5. Komplikasi..................................................................................... 30

2.6.10. Kandidiasis genitalis..................................................................... 30

2.6.10.1. Epidemiologi................................................................................ 30

2.6.10.2. Etiologi........................................................................................ 31

2.6.10.3. Gambaran klinis........................................................................... 31

2.6.10.4. Pemeriksaan penunjang............................................................... 31

2.6.10.5. Komplikasi................................................................................... 31

2.6.11. Trikomoniasis............................................................................... 31

2.6.11.1. Epidemiologi................................................................................ 32

2.6.11.2. Etiologi........................................................................................ 32

2.6.11.3. Gambaran klinis........................................................................... 32

2.6.11.4. Pemeriksaan penunjang............................................................... 32

2.6.11.5. Komplikasi................................................................................... 32

2.7. Pencegahan Infeksi Menular Seksual.................................................. 33

BAB 3 KERANGKA KONSEP DAN DEFINISI OPERASIONAL.. 34

3.1. Kerangka Konsep................................................................................. 34

3.2. Definisi operational.............................................................................. 34

 x

BAB 4 METODE PENELITIAN............................................................ 37

4.1. Jenis Penelitian.................................................................................... 37

4.2. Waktu dan Tempat Penelitian ............................................................ 37

4.3. Populasi dan Sampel Penelitian........................................................... 37

4.3.1. Populasi............................................................................................. 37

4.3.2. Sampel.............................................................................................. 37

4.4. Metode Pengumpulan Data................................................................. 37

4.5. Metode Analisis Data........................................................................... 38

BAB 5 PEMBAHASAN............................................................................ 39

5.1. Hasil Penelitian.................................................................................... 39

5.1.2. Karakteristik Penderita .................................................................... 39

5.1.2.1 Jenis Infeksi Menular Seksual........................................................ 39

5.1.2.2 Usia................................................................................................. 40

5.1.2.3 Jenis Kelamin.................................................................................. 40

5.1.2.4 Pendidikan Terakhir........................................................................ 41

5.1.2.5 Pekerjaan......................................................................................... 41

5.1.2.6 Status Perkawinan........................................................................... 42

5.2. Pembahasan.................................................................................... 42

5.2.1. Kandidiasis genitalis......................................................................... 46

5.2.2. Gonore.............................................................................................. 46

5.2.3. Sifilis................................................................................................. 46

5.2.4. Kondiloma Akuminata...................................................................... 47

5.2.5. IGNS (Infeksi Genital Non-Spesifik)............................................... 47

5.2.6. Herpes genitalis................................................................................. 47

 xi

5.2.7. Ulkus Mole....................................................................................... 48

BAB 6 KESIMPULAN DAN SARAN..................................................... 49

6.1. Kesimpulan.......................................................................................... 49

6.2. Saran.................................................................................................. 49

DAFTAR PUSTAKA............................................................................... 51

LAMPIRAN
 xii

DAFTAR TABEL

Nomor Judul Halaman

Tabel 3.1 Table variabel ..................................................................... 35
Tabel 5.1 Karakteristik Penderita IMS Menurut Jenis IMS Tahun
2012 .................................................................................... 39
Tabel 5.2 Karakteristik Penderita IMS Menurut Usia Tahun 2012 ....... 40
Tabel 5.3 Karakteristik Penderita IMS Menurut Jenis Kelamin
Tahun 2012 ......................................................................... 40
Tabel 5.4 Karakteristik Penderita IMS Menurut Tingkat
Pendidikan Tahun 2012. ...................................................... 41
Tabel 5.5 Karakteristik Penderita IMS Menurut Pekerjaan Tahun
2012 .................................................................................... 41
Tabel 5.6 Karakteristik Penderita IMS Menurut Status
Perkawinan Tahun 2012 ...................................................... 42
 xiii

DAFTAR LAMPIRAN

Lampiran 1 Daftar Riwayat Hidup

Lampiran 2 Surat Persetujuan Komisi Etik Tentang Pelaksanaan Penelitian
Bidang Kesehatan
Lampiran 3 Surat Selesai Survey Dari RSUD Dr Pirngadi
Lampiran 4 Surat Selesai Penelitian Dari RSUD Dr. Pirngadi
Lampiran 5 Data Induk
Lampiran 6 Hasil Pengolahan SPSS