omloopbanen

aarde, maan en zon

gemaakt door:

Julian Peter
Bram Kafoe
Anna van Rossem
Amea van Schaik

Het hooghuis, locatie Titus Brandsmalyceum

17-2-2017

1
Inhoudsopgave

1. Inleiding

2. Materialen

3. Maanstanden

4. Oppositie

5. Maansverduistering

6. Halfschaduw/Kernschaduw

7. Zonsverduistering

8. Corona

9. Seizoenen

10. Slot

11. Bijlage
10.1 bronvermelding
10.2 taakverdeling
10.2 logboek
10.3 reflectie

2
1. Inleiding
In deze handleiding voor docenten natuurkunde bevindt zich informatie over de
omloopbanen van de aarde, zon en maan. De volgende onderwerpen worden
behandeld: de maanstanden, oppositie, maansverduistering,
halfschaduw/kernschaduw, zonsverduistering, corona en de seizoenen. De
begrippen zijn helder uitgelegd en voor extra verduidelijking is beeldmateriaal
toegevoegd. Er staan verschillende fotos en filmpjes in. Maak hier ook gebruikt van,
want dit helpt de leerlingen om de stof beter te begrijpen en te onthouden. Wanneer
n of meerdere leerlingen de stof niet begrijpen probeer de stof dan op een andere
manier te benaderen; gebruik verschillende voorbeelden. Als dit niet helpt ga dan
met de leerlingen apart zitten en leg de stof uitgebreid nogmaals uit.
Veel succes!

2. Materialen
Er is natuurlijk een lokaal nodig, het volgende moet hierbij aanwezig zijn:
- een digibord met computer;
- een powerpoint met de afbeeldingen en filmpjes van deze handleiding;
- twee lampen;
- een boek.

3. Maanstanden
Intro
Om uit te leggen dat er verschillende maanstanden zijn moeten de leerlingen eerst
begrijpen hoe het komt dat de maan te zien is. Leg uit waarom de maan is te zien.
De zon is de enige lichtbron in ons zonnestelsel. De maan is net als de aarde een
rotsblok die geen licht uitstraalt. We kunnen de maan of een deel van de maan
alleen zien omdat de zon erop schijnt en de maan dat licht weerkaatst.
Ga verder als de leerlingen dit snappen, als ze het niet snappen leg het nog een
keer uit.
Doordat de zon ver van de aarde en de maan staat, beschijnt de zon deze twee
bollen slechts van een kant. Dit betekent dat de maan meestal maar voor de helft
belicht is, de andere helft is donker is, is daarom dus niet waar te nemen. Hoe groot
het zichtbare deel van de maan is hangt af van de stand van de zon en de maan. Dit
noemen we maanstanden of schijngestalten.

Verdieping
Als de leerlingen de intro snappen laat dan het onderstaande filmpje zien om een
basis te leggen voor de verdieping.
http://www.schooltv.nl/video/de-maancyclus-van-volle-naar-nieuwe-maan/#q=maan

3
leg de verschillende maanstanden uit aan de leerlingen.

Eerste kwartier en laatste kwartier

Leg ieder begrip apart uit.

Eerste kwartier: De rechterhelft van de maan is verlicht. De zichtbare helft kan tot
een P gevormd worden. De P is van premier, en dat betekent eerste in het
Frans. Dus de P staat voor de premiere, ofterwijl het eerste kwartier. (handige
manier om de maanstanden te onthouden). Het eerste kwartier komt zeven dagen
na de nieuwe maan op.

Laatste kwartier: De linkerhelft van de maan is verlicht. De zichtbare helft kan tot
een kleine letter d gevormd worden. De d staat voor dernier en dat betekent
laatste in het Frans. De d staat dus voor de dernire, ook wel het laatste kwartier.
(handige manier om de maanstanden te onthouden). Het laatste kwartier komt 21
22 dagen na de nieuwe maan op.

Nieuwe maan: De maan staat precies tussen de aarde en de zon. Alleen de

schaduwkant van de maan is dan waar te nemen, de maan is dus eigenlijk niet te
zien. Op deze afbeelding is een klein beetje licht te zien, maar bij volledige nieuwe
maan is dus niks te zien.

Nieuwe maan

4
Volle maan: De zon en de maan staan exact tegenover elkaar met de aarde er
tussen in. De maan is volledig te zien. De volle maan is 14 15 dagen na de nieuwe
maan te zien.

Volle maan

Herhaal de hele maancyclus.

De dagen van de maand hebben ook met de maanstanden te maken. Maand, is
afgeleid van maan. Iedere maand is de maancyclus voltooid. Van nieuwe maan,
eerste kwartier, laatste kwartier tot volle maan.

4. Oppositie
Intro
Leg kort uit dat de planeten om de zon draaien.
De zon is de lichtbron van de aarde en zorgt tevens ook voor de warmte. Zonder de
zon zou er geen leven zijn op aarde. De aarde draait om de zon heen. Maar de
aarde is niet de enige planeet; ook Mercurius, Venus, Mars, Jupiter, Saturnus,
Uranus en Neptunus.
Mercurius en Venus liggen dichter bij de zon dan dat aarde bij de zon ligt,
zogenaamde binnenplaneten.
De andere planeten liggen verder van de zon af, ze hebben een grotere
omloopbaan. Deze planeten worden buitenplaneten genoemd.

5
Vertel wat oppositie betekent.
Het woord oppositie betekent letterlijk tegenover. In dit geval betekent het dat de
zon, de aarde en een andere planeet op een lijn liggen. De planeet en de zon liggen
dus tegenover elkaar met de aarde er tussen in. Oppositie kan dus alleen
plaatsvinden met planeten met een baan die verder van de zon af ligt dan de aarde,
een buitenplaneet. Deze planeet draait dus een groter rondje om de zon dan de
aarde.
Laat de afbeelding zien en leg deze uit.
Oppositie en conjunctie

Verdieping
Hier ga je dieper op het onderwerp in. Leg eerst uit hoe de oppositie vanaf de aarde
te zien is. Leg vervolgens duidelijk het verband tussen de verschillende banen van
de planeten en het effect van de oppositie uit.
De oppositie is op de aarde te zien wanneer de zon ondergaat en de andere planeet
te voorschijn komt. De planeet is dan de hele nacht vanaf de aarde te zien. De
planeet is dan met het blote oog te zien, maar met een telescoop is dit natuurlijk veel
beter. Dit is dus ook de tijd dat astronomen de buitenplaneet het beste kunnen
observeren. Doordat de aarde veel kleiner dan de zon is, gaan de lichtstralen er
langs heen, waardoor het licht toch op de buitenplaneet valt. Dat licht weerkaatst
vervolgens weer terug en zo is de planeet op de aarde te zien.
Planeten die dichter bij de aarde staan zoals Mars zijn beter te zien dan bijvoorbeeld
Saturnus, bovendien komt deze oppositie minder vaak voor. Hoe verder een planeet
van de zon af ligt, hoe groter de omloopbaan en hoe langer de planeet over een
ronde doet. Dus bij planeten die verder weg liggen is de afstand relatief groter
waardoor de planeet kleiner en slechter zichtbaar is vanaf de aarde.

6
Oppositie kan dus niet plaatsvinden met Mercurius en Venus, omdat deze dichter bij
de zon staan dan de aarde. Bij Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus kan wel
oppositie plaatsvinden.

Extra
Leg het begrip conjunctie uit.
Het tegenovergestelde van oppositie is conjunctie. Zoals je in de figuur Oppositie en
conjunctie kan zien, staat de andere planeet, in dit geval Jupiter, dan aan de andere
kant van de zon. Hierbij geldt nog steeds dat de planeten in een lijn staan en de
andere planeet een grotere baan heeft dan de aarde. Alleen staat de aarde dan niet
in het midden, maar juist de zon. Aan de ene kant van de zon staat de aarde en aan
de andere kant van de zon staat de andere planeet.
Leg kort uit wat het oostelijk en het westelijk kwadratuur is.
Bij het westelijk kwadratuur is er een hoekafstand van de zon naar de aarde naar
een buitenplaneet 90 graden. De planeet die in zijn westelijke kwadratuur staat,
gaat net voor de zon op en is vooral in de ochtenduren goed zichtbaar op aarde.
Wanneer een buitenplaneet nadat de zon onder gaat, op gaat, is deze goed
zichtbaar bij een oostelijk kwadratuur.
Laat de afbeelding hieronder zien. Leg uit dat er dus een cyclus is: van oppositie
naar westelijk kwadratuur naar conjunctie naar oostelijk kwadratuur en zo verder.

Omloopbaan buitenplaneet

7
Een oppositielus ontstaat wanneer de aarde de buitenplaneet inhaalt. Dit komt
doordat de aarde een kleinere baan en een grotere baansnelheid heeft. De planeet
lijkt hierdoor achteruit te bewegen, maar staat dus in het begin en einde van de
oppositielus stil in voorwaartse beweging. De buitenplaneet is dan stationair.

5. Maansverduistering
Intro
Leg uit hoe een maansverduistering ontstaat en wat het inhoudt.
Als de zon, de aarde en de maan op n lijn staan, doet zich een
maansverduistering voor. Over het algemeen weerkaatst de maan het van licht van
de zon naar de aarde. Bij een maansverduistering staat de aarde tussen de zon en
de maan, dus houdt zij het licht tegen. Zo ontvangt de maan geen zonlicht, dus de
maan bevindt zich in de schaduw van de aarde. Door de atmosfeer van de aarde
dringt het zonlicht met een rode gloed, dat veroorzaakt een rode gloed op de
verduisterde maan. Een maansverduistering duurt over het algemeen maximaal 100
minuten.

Verdieping
Ga dieper op het onderwerp in.
Een maan kan zich alleen voordoen tijdens volle maan, wanneer de maan en de
zon op n lijn staan. Niet bij elke volle maan is er een maansverduistering, omdat
de maan in haar baan ongeveer 5,1 graden helt vergeleken met de ecliptica, dat het
gedeelte waarin de aarde rond de zon draait, een maansverduistering kan hierdoor
dus alleen voorkomen wanneer de maan zich in een zogenaamde knoop bevindt, in
n van de punten waar het vlak van de baan de ecliptica snijdt.

8
Een zogenoemde penumbrale maansverduistering doet zich voor wanneer de
maan in plaats van door de kernschaduw, zich door de bijschaduw van de aarde
trekt. De volle maan is in dat geval minder helder. Een totale maansverduistering
vindt plaats wanneer de maan dus wel door de kernschaduw van de aarde trekt.
Wanneer slechts een gedeelte van de maan door de kernschaduw gaat, wordt
gesproken van een gedeeltelijke maansverduistering.
Anders dan een zonsverduistering, die maar in een klein gedeelte van de aarde te
zien is, is een maansverduistering zichtbaar vanaf elke plek waar de maan te zien is.
Als zich op de aarde een maansverduistering voordoet, doet er op de maan zelf zich
een zonsverduistering voor, want hier staat de aarde voor de zon.

6. Halfschaduw/kernschaduw
Intro
Leg eerst uit hoe schaduw ontstaat.
Elk voorwerp dat licht geeft is een lichtbron. Schaduw ontstaat wanneer een
lichtbron op een voorwerp schijnt. Het voorwerp houdt dan het licht van de lichtbron
tegen en achter het voorwerp in dezelfde lijn, maar tegenover gesteld aan de
lichtbron ontstaat de schaduw.
Geef een voorbeeld.
Als het licht van een lamp op een boek schijnt, is er achter het boek een schaduw te
zien. Dit geldt ook voor de zon en de aarde.
Demonstreer het voorbeeld.

Verdieping
Leg het verschil tussen halfschaduw en kernschaduw uit.
De zon is veel groter dan de aarde, waardoor het licht ook langs de aarde op gaat.
Er is in dit geval dus onderscheid tussen halfschaduw en kernschaduw.
Kernschaduw is de plek waar totaal geen licht komt, te zien als de nacht op aarde.
Halfschaduw is waar sommige lichtstralen langs de aarde heen gaan. Daardoor is
het niet helemaal licht en niet helemaal donker; het schemert.

Demonstreer hetzelfde als de vorige demonstratie, gebruik nu niet n lamp, maar

twee lampen. Zorg ervoor dat de lampen voor het voorwerp staan met een afstand
van 5 cm, zodat duidelijk de halfschaduw en kernschaduw te zien is.

9
Halfschaduw en kernschaduw zijn alleen aanwezig als er meerdere lichtstralen op
een voorwerp schijnen. De zon is dan ook een grote bol licht met veel lichtstralen.
Licht beweegt altijd in een rechte lijn.

7. Zonsverduistering
Intro
Leg uit wat een zonsverduistering is. Laat hierbij de afbeelding onder de tekst zien.
Bij een zonsverduistering staat de maan tussen de aarde en de zon in, waardoor
een gedeelte van de aarde in de schaduw van de maan komt te liggen. Hierbij zien
wij dat de zon wordt afgeschermd door de maan, ook gebeurt dit maar op een klein
gebied op aarde.
Vertel nu iets over de verhoudingen die het mogelijk maken dat een
zonsverduistering plaats kan vinden.

De diameter van de zon is 400 keer zo groot als die van de maan, maar de afstand
is ook 400 keer zo groot. Hierdoor hebben de maan en de zon ongeveer dezelfde
grootte vanaf de aarde gezien. Als de maan kleiner was geweest, zou er geen totale
zonsverduistering kunnen plaatsvinden.
Maansverduistering in theorie

10
8. Corona

Laat dit plaatje zien. Ga nu verder met uitleggen wat de corona is.
De corona is als het ware de atmosfeer van de zon. Het is om precies te zijn de
buitenste laag van de zon. De corona is bijna niet waar te nemen, omdat het
oppervlak van de zon te veel licht uitstraalt. De corona zelf straalt weinig licht uit,
slechts n miljoenste deel van de straling die de zon zelf geeft. De corona is alleen
waar te nemen wanneer er een totale zonsverduistering is. Wanneer er een totale
zonsverduistering is houdt de maan het licht van de zon tegen en is de corona te
zien als een prachtige licht krans.

Als de leerlingen dit snappen, ga dan verder op het onderwerp in.

Iedereen weet dat de zon erg warm is, zon 5500 graden celsius, maar de corona is
nog veel warmer zon, 1 tot 2 miljoen graden celsius. Hoe het komt dat de corona zo
warm is, weten wetenschappers nog niet.

9. Seizoenen
Vertel dat de 4 seizoenen van het jaar ontstaan door de stand van de aarde en
de invalshoek van de zonnestralen.

11
 De as van de aarde is 35.5 graden gedraaid. Doordat de aarde schuin staat
vallen de lichtstralen van de zon niet loodrecht op de aarde en ontstaan er
verschillende seizoenen. Dus dit betekent dat de stralen van de zon schuiner op
de aarde vallen en de zon in de winter een veel groter oppervlakte moet
verwarmen met dezelfde energie. In de zomer vallen de stralen veel rechter op
de aarde, bijna loodrecht en kan met dezelfde energie een veel kleiner
oppervlakte worden verwarmt. Daardoor is het in de zomer warmer dan in de
winter. De herfst en de lente zijn hierin ongeveer gelijk.
Laat deze afbeeldingen zien.

Laat het filmpje van deze link zien:

https://www.youtube.com/watch?v=mhSHpOo8PtQ

10. Slot
Hierbij is het de bedoeling dat de stof kort herhaald wordt. Vraag de leerlingen de
betekenis van verschillende begrippen, maar doe dit wel op chronologische
volgorde, zodat de leerlingen niet in de war raken. Behandel ten slotte de
belangrijkste onderdelen. Ook is het van toepassing dat er vragen gesteld kunnen
worden over de stof die niet helemaal duidelijk was.

11. Bijlage

11. 1 Bronvermelding
oppositie:
http://www.sterrenkunde.nl/index/encyclopedie/oppositi.html
https://www.scientias.nl/mars-oppositie-wat-betekent-dat-voor-ons/
http://hemel.waarnemen.com/mars/opposities/marsoppositie_20160522.html
http://hemel.waarnemen.com/verklaar.html#oppositielus

12
halfschaduw/kernschaduw:
http://www.binascdejong.nl/leerjaar-3/natuurkunde-3/licht/licht-en-kijken/
http://www.natuurkunde.nl/artikelen/496/wat-is-een-maansverduistering

maanstanden:
http://hemel.waarnemen.com/FAQ/Maan/004.html
https://www.ezelsbrug.nl/wp-content/uploads/2001/02/ezelsbrug-illustratie-maan.jpg
http://i0.wp.com/www.nieuwetijdskind.com/wp-content/uploads/2015/01/Oude-maan-
nieuwe-maan.jpg
http://www.icaquarius.nl/maancyclus.htm
http://www.oprechtemediums.nl/wp-content/uploads/2016/04/volle-maan.jpg

corona:
https://www.urania.be/sites/default/files/basis_pagina/astronomie/zon-atmosfeer.jpg
http://www.sterrenkunde.nl/index/encyclopedie/corona.html
http://www.zonsverduistering2017.nl/eclips007.jpg
https://www.kijkmagazine.nl/nieuws/waarom-is-de-corona-van-de-zon-zo-heet/

Zonsverduistering:
http://hemel.waarnemen.com/FAQ/Zon/007.html

http://wibnet.nl/heelal/zonnestelsel/zonsverduistering/zo-ontstaat-een-
zonsverduistering

Seizoenen:
http://www.allesoversterrenkunde.nl/!/!/actueel/artikelen/_detail/gli/hoe-ontstaan-de-
seizoenen/
https://www.youtube.com/watch?v=mhSHpOo8PtQ

maansverduistering:
http://hemel.waarnemen.com/FAQ/Maan/020.html
http://hemel.waarnemen.com/maan/eclipsen/maansverduistering_20150928.html

11.2 taakverdeling
Amea Bram Julian Anna

Opmaak Materialen e.Leg uit hoe een a.Maak de

zonsverduistering maanstanden
b.Leg uit wat het c.Leg uit hoe een veroorzaakt wordt duidelijk: eerste
begrip oppositie maansverduistering kwartier, nieuwe
betekent. ontstaat. g.Leg als laatste maan, laatste

13
 uit hoe de kwartier en volle
d.Leg uit wat een seizoenen tot maan.
halfschaduw is. stand komen.
f.Leg uit wat de
corona van de zon
is.

inleiding

Het logboek en de reflectie zijn apart gemaakt door iedereen.

11.3 logboek

logboek Amea
Datum Taak

12-01-17 taakverdeling, begin opmaak

19-01-17 ziek

26-01-17 begin oppositie

2-02-17 afmaken oppositie, begin halfschaduw

8-02-17 halfschaduw/kernschaduw af, opmaak

17-2-17 alles nakijken en verbeteren indien

nodig

logboek Anna
Datum Taak

19-01-17 begin gemaakt aan mijn opdrachten

26-01-17 maanstanden

02-02-2017 corona

15-2-17 begin gemaakt aan de inleiding

16-02-17 inleiding afgemaakt, reflectie

logboek Bram

Datum Taak

14
19-01-17 begin maansverduistering

08-2-17 maansverduistering af

16-02-17 materialen, reflectie

logboek Julian

Datum Taak

19-01-17 zonsverduistering af

08-02-17 uitleggen hoe seizoenen tot stand

komen af

16-02-17 alles controleren + persoonlijke reflectie

schrijven

11.4 Reflectie

Amea
Ik vond dat de samenwerking van dit project fijn is verlopen. We hebben een
taakverdeling gemaakt en iedereen heeft zich hier aan gehouden. In het begin is een
globale planning gemaakt met de datum wanneer ieder zijn onderdeel moest
inleveren, zodat ik er een goed geheel van kon maken. En daar heeft iedereen zich
aan gehouden. Wel is het zo dat ik een tijdje ziek ben geweest en weinig aan school
kon werken. Ook is niet iedereen even geconcentreerd in de les. Verder vond ik dit
een interessant onderwerp, omdat het (nog) niet is behandeld in lessen.

Anna
De samenwerking is goed verlopen bij dit project. Iedereen heeft zich goed aan de
taakverdeling gehouden.Ik heb al mijn onderdelen in de les af kunnen maken, zodat
ik er thuis niet meer aan hoefde te werken. Ik vond het een leuk project om te
maken, omdat het net iets anders is dan een normaal project.

Bram
De samenwerking ging erg goed en iedereen heeft zijn deel gedaan. Een
verbeterpunt voor mijzelf is dit ik meer in de les zou moeten doen en minder
uitstellen. Verder is alles goed verlopen.

15
Julian
De samenwerking verliep zeer goed. In onze groep was er een duidelijke
taakverdeling waardoor het samenwerken veel soepeler ging en het geen problemen
opleverde. Ook heb ik bijna alles in de les af kunnen maken en vond ik persoonlijk
dit de leukste opdracht van de drie.

16