Concordiadiscordantiumcanonumacprimumdeiurenaturaeetconstitutionis

EdizionedelFriedberg(1879),Trattadalsito:http://mdz.bib
bvb.de/digbib/gratian/text/@ebtlink?target=idmatch(n,53)

Pars1DecretiGratiani

................................................................................................

10
Pars1.DistinctioI.

.....................................................................................................

10
Pars1.DistinctioII.

....................................................................................................

12
Pars1.DistinctioIII.

...................................................................................................

13
Pars1.DistinctioIV.

...................................................................................................

14
Pars1.DistinctioV.

....................................................................................................

16
Pars1.DistinctioVI.

...................................................................................................

17
Pars1.DistinctioVII.

.................................................................................................

19
Pars1.DistinctioVIII.

................................................................................................

19
Pars1.DistinctioIX.

...................................................................................................

22
Pars1.DistinctioX.

....................................................................................................

24
Pars1.DistinctioXI.

...................................................................................................

26
Pars1.DistinctioXII.

.................................................................................................

29
Pars1.DistinctioXIII.

................................................................................................

32
Pars1.DistinctioXIV.

................................................................................................

33
Pars1.DistinctioXV.

.................................................................................................

34
Pars1.DistinctioXVI.

................................................................................................

38
Pars1.DistinctioXVII.

..............................................................................................

43
Pars1.DistinctioXVIII.

.............................................................................................

45
Pars1.DistinctioXIX.

................................................................................................

48
Pars1.DistinctioXX.

.................................................................................................

52
Pars1.DistinctioXXI.

................................................................................................

53
Pars1.DistinctioXXII.

..............................................................................................

58
Pars1.DistinctioXXIII.

.............................................................................................

60
Pars1.DistinctioXXIV.

.............................................................................................

68
Pars1.DistinctioXXV.

..............................................................................................

69
Pars1.DistinctioXXVI.

.............................................................................................

73
Pars1.DistinctioXXVII.

...........................................................................................

75
Pars1.DistinctioXXVIII.

..........................................................................................

76
 2

Pars1.DistinctioXXIX.

.............................................................................................

80
Pars1.DistinctioXXX.

..............................................................................................

81
Pars1.DistinctioXXXI.

.............................................................................................

83
Pars1.DistinctioXXXII.

...........................................................................................

87
Pars1.DistinctioXXXIII.

..........................................................................................

91
Pars1.DistinctioXXXIV.

..........................................................................................

93
Pars1.DistinctioXXXV.

...........................................................................................

97
Pars1.DistinctioXXXVI.

........................................................................................

100
Pars1.DistinctioXXXVII.

.......................................................................................

101
Pars1.DistinctioXXXVIII.

.....................................................................................

105
Pars1.DistinctioXXXIX.

........................................................................................

108
Pars1.DistinctioXL.

...............................................................................................

108
Pars1.DistinctioXLI.

..............................................................................................

111
Pars1.DistinctioXLII.

.............................................................................................

113
Pars1.DistinctioXLIII.

...........................................................................................

114
Pars1.DistinctioXLIV.

...........................................................................................

117
Pars1.DistinctioXLV.

.............................................................................................

120
Pars1.DistinctioXLVI.

...........................................................................................

125
Pars1.DistinctioXLVII.

..........................................................................................

127
Pars1.DistinctioXLVIII.

.........................................................................................

130
Pars1.DistinctioXLIX.

...........................................................................................

131
Pars1.DistinctioL.

..................................................................................................

133
Pars1.DistinctioLI.

.................................................................................................

150
Pars1.DistinctioLII.

................................................................................................

152
Pars1.DistinctioLIII.

..............................................................................................

152
Pars1.DistinctioLIV.

..............................................................................................

152
Pars1.DistinctioLV.

...............................................................................................

159
Pars1.DistinctioLVI.

..............................................................................................

162
Pars1.DistinctioLVII.

.............................................................................................

165
Pars1.DistinctioLVIII.

...........................................................................................

165
Pars1.DistinctioLIX.

..............................................................................................

166
Pars1.DistinctioLX.

...............................................................................................

167
Pars1.DistinctioLXI.

..............................................................................................

168
Pars1.DistinctioLXII.

.............................................................................................

172
Pars1.DistinctioLXIII.

...........................................................................................

173
 3

Pars1.DistinctioLXIV.

...........................................................................................

182
Pars1.DistinctioLXV.

.............................................................................................

184
Pars1.DistinctioLXVI.

...........................................................................................

186
Pars1.DistinctioLXVII.

..........................................................................................

186
Pars1.DistinctioLXVIII.

.........................................................................................

187
Pars1.DistinctioLXIX.

...........................................................................................

189
Pars1.DistinctioLXX.

.............................................................................................

189
Pars1.DistinctioLXXI.

...........................................................................................

190
Pars1.DistinctioLXXII.

..........................................................................................

191
Pars1.DistinctioLXXIII.

.........................................................................................

192
Pars1.DistinctioLXXIV.

........................................................................................

193
Pars1.DistinctioLXXV.

..........................................................................................

195
Pars1.DistinctioLXXVI.

........................................................................................

197
Pars1.DistinctioLXXVII.

.......................................................................................

200
Pars1.DistinctioLXXVIII.

......................................................................................

202
Pars1.DistinctioLXXIX.

........................................................................................

203
Pars1.DistinctioLXXX.

..........................................................................................

205
Pars1.DistinctioLXXXI.

........................................................................................

207
Pars1.DistinctioLXXXII.

.......................................................................................

213
Pars1.DistinctioLXXXIII.

......................................................................................

215
Pars1.DistinctioLXXXIV.

.....................................................................................

216
Pars1.DistinctioLXXXV.

.......................................................................................

218
Pars1.DistinctioLXXXVI.

.....................................................................................

218
Pars1.DistinctioLXXXVII.

....................................................................................

223
Pars1.DistinctioLXXXVIII.

...................................................................................

225
Pars1.DistinctioLXXXIX.

.....................................................................................

228
Pars1.DistinctioXC.

...............................................................................................

230
Pars1.DistinctioXCI.

..............................................................................................

232
Pars1.DistinctioXCII.

.............................................................................................

233
Pars1.DistinctioXCIII.

...........................................................................................

235
Pars1.DistinctioXCIV.

...........................................................................................

242
Pars1.DistinctioXCV.

............................................................................................

243
Pars1.DistinctioXCVI.

...........................................................................................

246
Pars1.DistinctioXCVII.

..........................................................................................

252
Pars1.DistinctioXCVIII.

........................................................................................

254
 4

Pars1.DistinctioXCIX.

...........................................................................................

255
Pars1.DistinctioC.

..................................................................................................

256
Pars1.DistinctioCI.

.................................................................................................

259
ParssecundaDecretiGratiani

...................................................................................

259
P.2.CausaI.

..............................................................................................................

259
P.2.C.1.QuestioI.

...........................................................................................

259
P.2.C.1.QuestioII.

..........................................................................................

293
P.2.C.1.QuestioIII.

.........................................................................................

296
P.2.C.1.QuestioIV.

........................................................................................

301
P.2.C.1.QuestioV.

..........................................................................................

305
P.2.C.1.QuestioVI.

........................................................................................

307
P.2.C.1.QuestioVII.

.......................................................................................

308
P.2.CausaII.

.............................................................................................................

316
P.2.C.2.QuestioI.

...........................................................................................

316
P.2.C.2.QuestioII.

..........................................................................................

324
P.2.C.2.QuestioIII.

.........................................................................................

325
P.2.C.2.QuestioV.*

.......................................................................................

327
P.2.C.2.QuestioIV.

........................................................................................

334
P.2.C.2.QuestioVI.

........................................................................................

335
P.2.C.2.QuestioVII.

.......................................................................................

347
P.2.C.2.QuestioVIII.

......................................................................................

362
P.2.CausaIII.

...........................................................................................................

363
P.2.C.3.QuestioI.

...........................................................................................

364
P.2.C.3.QuestioII.

..........................................................................................

366
P.2.C.3.QuestioIII.

.........................................................................................

367
P.2.C.3.QuestioIV.

........................................................................................

369
P.2.C.3.QuestioV.

..........................................................................................

371
P.2.C.3.QuestioVI.

........................................................................................

374
P.2.C.3.QuestioVII.

.......................................................................................

378
P.2.C.3.QuestioVIII.

......................................................................................

381
P.2.C.3.QuestioIX.

........................................................................................

382
P.2.C.3.QuestioX.

..........................................................................................

385
P.2.C.3.QuestioXI.

........................................................................................

386
P.2.CausaIV.

...........................................................................................................

387
P.2.C.4.QuestioI.

...........................................................................................

387
 5

P.2.C.4.QuestioII.etIII.

................................................................................

388
P.2.C.4.QuestioIV.

........................................................................................

390
P.2.C.4.QuestioV.

..........................................................................................

391
P.2.C.4.QuestioVI.

........................................................................................

392
P.2.CausaV.

.............................................................................................................

392
P.2.C.5.QuestioI.

...........................................................................................

393
P.2.C.5.QuestioII.

..........................................................................................

393
P.2.C.5.QuestioIII.

.........................................................................................

395
P.2.C.5.QuestioIV.

........................................................................................

395
P.2.C.5.QuestioV.

..........................................................................................

396
P.2.C.5.QuestioVI.

........................................................................................

398
P.2.CausaVI.

...........................................................................................................

399
P.2.C.6.QuestioI.

...........................................................................................

399
P.2.C.6.QuestioII.

..........................................................................................

405
P.2.C.6.QuestioIII.

.........................................................................................

406
P.2.C.6.QuestioIV.

........................................................................................

407
P.2.C.6.QuestioV.

..........................................................................................

408
P.2.CausaVII.

..........................................................................................................

409
P.2.C.7.QuestioI.

...........................................................................................

409
P.2.C.7.QuestioII.

..........................................................................................

424
P.2.CausaVIII.

.........................................................................................................

425
P.2.C.8.QuestioI.

...........................................................................................

425
P.2.C.8.QuestioII.

..........................................................................................

431
P.2.C.8.QuestioIII.

.........................................................................................

432
P.2.C.8.QuestioIV.

........................................................................................

433
P.2.C.8.QuestioV.

..........................................................................................

433
P.2.CausaIX.

...........................................................................................................

433
P.2.C.9.QuestioI.

...........................................................................................

434
P.2.C.9.QuestioII.

..........................................................................................

435
P.2.C.9.QuestioIII.

.........................................................................................

437
P.2.CausaX.

.............................................................................................................

442
P.2.C.10.QuestioI.

.........................................................................................

442
P.2.C.10.QuestioII.

........................................................................................

445
P.2.C.10.QuestioIII.

.......................................................................................

448
P.2.CausaXI.

...........................................................................................................

451
 6

P.2.C.11.QuestioI.

.........................................................................................

451
P.2.C.11.QuestioII.

........................................................................................

462
P.2.C.11.QuestioIII.

.......................................................................................

462
P.2.CausaXII.

..........................................................................................................

486
P.2.C.12.QuestioI.

.........................................................................................

486
P.2.C.12.QuestioII.

........................................................................................

495
P.2.C.12.QuestioIII.

.......................................................................................

513
P.2.C.12.QuestioIV.

......................................................................................

514
P.2.C.12.QuestioV.

........................................................................................

515
P.2.CausaXIII.

.........................................................................................................

517
P.2.C.13.QuestioI.

.........................................................................................

517
P.2.C.13.QuestioII.

........................................................................................

519
P.2.CausaXIV.

........................................................................................................

528
P.2.C.14.QuestioI.

.........................................................................................

528
P.2.C.14.QuestioII.

........................................................................................

529
P.2.C.14.QuestioIII.

.......................................................................................

530
P.2.C.14.QuestioIV.

......................................................................................

530
P.2.C.14.QuestioV.

........................................................................................

532
P.2.C.14.QuestioVI.

......................................................................................

535
P.2.CausaXV.

..........................................................................................................

536
P.2.C.15.QuestioI.

.........................................................................................

537
P.2.C.15.QuestioII.

........................................................................................

541
P.2.C.15.QuestioIII.

.......................................................................................

542
P.2.C.15.QuestioIV.

......................................................................................

544
P.2.C.15.QuestioV.

........................................................................................

544
P.2.C.15.QuestioVI.

......................................................................................

545
P.2.C.15.QuestioVII.

.....................................................................................

546
P.2.C.15.QuestioVIII.

....................................................................................

548
P.2.CausaXVI.

........................................................................................................

549
P.2.C.16.QuestioI.

.........................................................................................

550
P.2.C.16.QuestioII.

........................................................................................

568
[P.2.C.16.QuestioV.]

.....................................................................................

570
P.2.C.16.QuestioIII.

.......................................................................................

570
P.2.C.16.QuestioIV.

......................................................................................

576
P.2.C.16.QuestioV.[VI.]

...............................................................................

576
 7

P.2.C.16.QuestioVI.

......................................................................................

577
P.2.C.16.QuestioVII.

.....................................................................................

579
P.2.CausaXVII.

.......................................................................................................

587
P.2.C.17.QuestioI.

.........................................................................................

588
P.2.C.17.QuestioII.

........................................................................................

588
P.2.C.17.QuestioIII.

.......................................................................................

589
P.2.C.17.QuestioIV.

......................................................................................

589
P.2.CausaXVIII.

.......................................................................................................

599
P.2.C.18.QuestioI.

.........................................................................................

599
P.2.C.18.QuestioII.

........................................................................................

600
P.2.CausaXIX.

........................................................................................................

607
P.2.C.19.QuestioI.

.........................................................................................

607
P.2.C.19.QuestioII.

........................................................................................

607
P.2.C.19.QuestioIII.

.......................................................................................

608
P.2.CausaXX.

..........................................................................................................

610
P.2.C.20.QuestioI.

.........................................................................................

610
P.2.C.20.QuestioII.

........................................................................................

613
P.2.C.20.QuestioIII.

.......................................................................................

614
P.2.C.20.QuestioIV.

......................................................................................

616
P.2.CausaXXI.

........................................................................................................

617
P.2.C.21.QuestioI.

.........................................................................................

617
P.2.C.21.QuestioII.

........................................................................................

619
P.2.C.21.QuestioIII.

.......................................................................................

620
P.2.C.21.QuestioIV.

......................................................................................

621
P.2.C.21.QuestioV.

........................................................................................

622
P.2.CausaXXII.

.......................................................................................................

623
P.2.C.22.QuestioI.

.........................................................................................

624
P.2.C.22.QuestioII.

........................................................................................

628
P.2.C.22.QuestioIII.

.......................................................................................

634
P.2.C.22.QuestioIV.

......................................................................................

634
P.2.C.22.QuestioV.

........................................................................................

641
P.2.CausaXXIII.

......................................................................................................

646
P.2.C.23.QuestioI.

.........................................................................................

646
P.2.C.23.QuestioII.

........................................................................................

649
P.2.C.23.QuestioIII.

.......................................................................................

650
 8

P.2.C.23.QuestioIV.

......................................................................................

653
P.2.C.23.QuestioV.

........................................................................................

675
P.2.C.23.QuestioVI.

......................................................................................

689
P.2.C.23.QuestioVII.

.....................................................................................

691
P.2.C.23.QuestioVIII.

....................................................................................

693
P.2.CausaXXIV.

.....................................................................................................

702
P.2.C.24.QuestioI.

.........................................................................................

703
P.2.C.24.QuestioII.

........................................................................................

716
P.2.C.24.QuestioIII.

.......................................................................................

719
P.2.CausaXXV.

.......................................................................................................

732
P.2.C.25.QuestioI.

.........................................................................................

732
P.2.C.25.QuestioII.

........................................................................................

737
P.2.CausaXXVI.

.....................................................................................................

743
P.2.C.26.QuestioI.

.........................................................................................

743
P.2.C.26.QuestioII.

........................................................................................

743
P.2.C.26.QuestioIII.etIV.

.............................................................................

746
P.2.C.26.QuestioV.

........................................................................................

748
P.2.C.26.QuestioVI.

......................................................................................

754
P.2.C.26.QuestioVII.

.....................................................................................

758
P.2.CausaXXVII.

....................................................................................................

761
P.2.C.27.QuestioI.

.........................................................................................

761
P.2.C.27.QuestioII.

........................................................................................

772
P.2.CausaXXVIII.

...................................................................................................

784
P.2.C.28.QuestioI.

.........................................................................................

785
P.2.C.28.QuestioII.

........................................................................................

792
P.2.C.28.QuestioIII.

.......................................................................................

793
P.2.CausaXXIX.

.....................................................................................................

793
P.2.C.29.QuestioI.

.........................................................................................

794
P.2.C.29.QuestioII.

........................................................................................

795
P.2.CausaXXX.

.......................................................................................................

797
P.2.C.30.QuestioI.

.........................................................................................

797
P.2.C.30.QuestioII.

........................................................................................

800
P.2.C.30.QuestioIII.

.......................................................................................

800
P.2.C.30.QuestioIV.

......................................................................................

802
P.2.C.30.QuestioV.

........................................................................................

803
 9

P.2.CausaXXXI.

.....................................................................................................

806
P.2.C.31.QuestioI.

.........................................................................................

806
P.2.C.31.QuestioII.

........................................................................................

809
P.2.C.31.QuestioIII.

.......................................................................................

811
P.2.CausaXXXII.

....................................................................................................

811
P.2.C.32.QuestioI.

.........................................................................................

811
P.2.C.32.QuestioII.

........................................................................................

815
P.2.C.32.QuestioIII.

.......................................................................................

819
P.2.C.32.QuestioIV.

......................................................................................

819
P.2.C.32.QuestioV.

........................................................................................

824
P.2.C.32.QuestioVI.

......................................................................................

830
P.2.C.32.QuestioVII.

.....................................................................................

831
P.2.C.32.QuestioVIII.

....................................................................................

837
P.2.CausaXXXIII.

...................................................................................................

837
P.2.C.33.QuestioI.

.........................................................................................

837
P.2.C.33.QuestioII.

........................................................................................

839
P.2.QuestioIII.[Tractatusdepenitencia.]

................................................................

845
P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioI.

......................................................................

845
P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioII.

.....................................................................

870
P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioIII.

....................................................................

887
P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioIV.

....................................................................

902
P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioV.

.....................................................................

910
P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioVI.

....................................................................

913
P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioVII.

..................................................................

915
P.2.Q.3.Tr.depen.QuestioIV.

.......................................................................

917
P.2.Q.3.Tr.depen.QuestioV.

........................................................................

920
P.2.CausaXXXIV.

...................................................................................................

924
P.2.C.34.QuestioI.etII.

.................................................................................

924
P.2.CausaXXXV.

....................................................................................................

927
P.2.C.35.QuestioI.

.........................................................................................

928
P.2.C.35.QuestioII.etIII.

..............................................................................

929
P.2.C.35.QuestioIV.

......................................................................................

934
P.2.C.35.QuestioV.

........................................................................................

934
P.2.C.35.QuestioVI.

......................................................................................

938
P.2.C.35.QuestioVII.

.....................................................................................

941
 10

P.2.C.35.QuestioVIII.

....................................................................................

942
P.2.C.35.QuestioIX.

......................................................................................

943
P.2.C.35.QuestioX.

........................................................................................

945
P.2.CausaXXXVI.

...................................................................................................

947
P.2.C.36.QuestioI.

.........................................................................................

947
P.2.C.36.QuestioII.

........................................................................................

948
ParstertiaDecretiGratiani.Deconsecratione

..........................................................

950
P.3.DistinctioI.

...............................................................................................

950
P.3.DistinctioII.

.............................................................................................

964
P.3.DistinctioIII.

............................................................................................

989
P.3.DistinctioIV.

............................................................................................

995
P.3.DistinctioV.

...........................................................................................

1029

Arborconsanguinitatis(Abb.)

.......................................................................

1037

Consanguinitaspertresregulasdeclaratur

....................................................

1037

Arboraffinitatis(Abb.)

..................................................................................

1037

DeclaratioAffinitatis

.....................................................................................

1037

Pars1DecretiGratiani

Pars1.DistinctioI.

Gratianus.Humanumgenusduobusregitur,naturaliuidelicetiureetmoribus.Ius
naturaeest,quodinlegeeteuangeliocontinetur,quoquisqueiubeturaliifacere,quodsibi
uult fieri, et prohibetur alii inferre, quod sibi nolit fieri. Unde Christus in euangelio:
Omniaquecunqueuultisutfaciantuobishomines,etuoseademfaciteillis.Haecestenim
lexetprophetae.HincYsidorusinV.libroEthimologiarum[c.2.]ait:

P.1.D.1.C.I.Diuinaelegesnatura,humanaemoribusconstant.

Omnes leges aut diuinae sunt, aut humanae. Diuinae natura, humanae moribus
constant,ideoquehediscrepant,quoniamaliaealiisgentibusplacent.1.Faslexdiuina
est:iuslexhumana.Transireperagrumalienum,fasest,iusnonest.Gratianus.Exuerbis
huiusauctoritatiseuidenterdaturintelligi,inquodifferantinterselexdiuinaethumana,
cumomnequodfasest,nominediuinaeuelnaturalislegisaccipiatur,nomineuerolegis
humanaemoresiureconscriptiettraditiintelligantur.1.Estautemiusgeneralenomen,
multassubsecontinensspecies.Undeineodemlibro[Etymolog.c.3.]Ysidorusait:
 11

P.1.D.1.C.II.Iusgenus,lexspecieseiusest.

Iusgeneralenomenest;lexautemiurisestspecies.Iusautemestdictum,quiaiustum
est.Omneautemiuslegibusetmoribusconstat.

P.1.D.1.C.III.Quidsitlex.

[Isidor.eod.cap.3.]Lexestconstitutioscripta.

P.1.D.1.C.IV.Quidsitmos.

[Isidor.eod.cap.3.etlib.II.c.10.]Mosautemestlongaconsuetudo,demoribus
tractatantumdem.

P.1.D.1.C.V.Quidsitconsuetudo.

[Isidor.eod.cap.3.etlib.II.c.10.]Consuetudoautemestiusquoddammoribus
institutum,quodprolegesuscipitur,cumdeficit lex.1.Necdiffert,anscriptura,an
rationeconsistat,quoniametlegemratiocommendat.2.Porrosirationelexconstat,lex
eritomne,iamquodrationeconstiterit,dumtaxatquodreligionicongruat,quoddisciplinae
conueniat,quodsalutiproficiat.3.Vocaturautemconsuetudo,quiaincommuniestusu.
Gratianus. Cum itaque dicitur: non differt, utrum consuetudo scriptura, uel ratione
consistat,apparet,quodconsuetudopartimestredactainscriptis,partimmoribustantum
utentiumestreseruata.Quaeinscriptisredactaest,constitutiosiueiusuocatur;quaeuero
inscriptisredactanonest,generalinomine,consuetudouidelicet,appellatur.1.Estetalia
diuisioiuris,utineodemlibro[V.c.4.]testaturYsidorusitadicens:

P.1.D.1.C.VI.Quesintspeciesiuris.

[Isidor.eod.c.4.]Iusautnaturaleest,autciuile,autgentium.

P.1.D.1.C.VII.Quidsitiusnaturale.

[Isidor.eod.c.4.]Ius naturale estcommune omnium nationum, eoquodubique

instinctunaturae,nonconstitutionealiquahabetur,utuirietfeminaeconiunctio,liberorum
successio et educatio, communis omnium possessio et omnium una libertas, acquisitio
eorum,quaecelo,terramariquecapiuntur;itemdepositaereiuelcommendataepecuniae
restitutio,uiolentiaeperuimrepulsio.1.Namhoc,autsiquidhuicsimileest,numquam
iniustum,sednaturaleequumquehabeturn.

P.1.D.1.C.VIII.Quidsitiusciuile.

[Isidor.eod.c.5.]Ius ciuile est,quodquisquepopulus uel ciuitas sibiproprium

diuinahumanaquecausaconstituit.

P.1.D.1.C.IX.Quidsitiusgentium.

[Isidor. eod. c. 6.] Ius gentium est sedium occupatio, edificatio, munitio, bella,
captiuitates, seruitutes, postliminia, federa pacis, induciae, legatorum non uiolandorum
 12

religio,conubiainteralienigenasprohibita.1.Hocindeiusgentiumappellatur,quiaeo
iureomnesferegentesutuntur.

P.1.D.1.C.X.Quidsitiusmilitare.

[Isidor. eod. c. 7.] Ius militare est belli inferendi solempnitates, federis faciendi
nexus,signodatoegressioinhostemuelcommissio;itemsignodatoreceptio;itemflagitii
militaris disciplina, si locus deseratur; item stipendiorum modus, dignitatum gradus,
premiorumhonor,ueluticumcoronaueltorquesdonantur;itempredaedecisio,etpro
personarumqualitatibusetlaboribusiustadiuisio,acprincipisporcio.

P.1.D.1.C.XI.Quidsitiuspublicum.

[Isidor.eod.c.8.]Iuspublicumestinsacrisetsacerdotibusetmagistratibus.

P.1.D.1.C.XII.QuidsitiusQuiritum.

[Isidor. eod. c. 9.] Ius Quiritum est proprie Romanorum, quod nulli tenent, nisi
Quirites,idestRomani.1.Inquoagiturdelegitimishereditatibus,decurationibus,de
tutelis,deusucapionibus,quaeiuraapudnullumaliumpopulumrepperiuntur,sedpropria
suntRomanorum,etineossolosconstituta.

Pars1.DistinctioII.

Gratianus. I. Pars. Constat autem ius Quiritum ex legibus et plebisscitis et

senatusconsultisetconstitutionibusprincipumetedictissiueprudentumresponsis.

P.1.D.2.C.I.Quidsitlex.

[Isidor.Etym.lib.V.c.10.etl.II.c.10.]Lexestconstitutiopopuli,quamaiores
natusimulcumplebibusaliquidsanxerunt.

P.1.D.2.C.II.Quidplebisscitum.

[Isidor. eod. c.11.] Plebisscita sunt, quae plebes tantum constituunt: et uocantur
plebisscita,quodeaplebssciat,uelquodsciscitaturetrogat,utfiat.

P.1.D.2.C.III.Quidsenatusconsultum.

[Isidor.eod.c.12.]Senatusconsultumest,quodtantumsenatorespopulisconsulendo
decernunt.

P.1.D.2.C.IV.Quidconstitutioueledictum.

[Isidor.eod.c.13.]Constitutioueledictumest,quodrexuelimperatorconstituituel
edidit.
 13

P.1.D.2.C.V.Quesintresponsaprudentum.

[Isidor.eod.c.14.]Responsaprudentumsuntqueiurisconsultiresponderedicuntur
consulentibus:underesponsaPaulidictasunt. Fueruntenimquidamprudentesetarbitri
equitatis, qui institutiones ciuilis iuris compositas ediderunt, quibus dissidentium lites
contentionesquesopirent.

P.1.D.2.C.VI.Quesinttribuniciaelegesuelconsulares.

[Isidor.eod.c.15.]II.Pars.Quedametiamlegesdicunturabhis,quicondiderunt,ut
consulares,tribuniciae,Iuliae,Corneliae.NametsubOctauianoCesaresuffecticonsules
PapiusetPompeius legemtulerunt,queanominibus eorumappellaturPapiaPompeia,
continenspatrumpremiaprosuscipiendisliberis.SubeodemquoqueimperatoreFalcidius
tribunusplebislegemfecit,nequisplusextraneistestamentolegaret,quamutquartapars
superessetheredibus,excuiusnominelexFalcidianominataest.

P.1.D.2.C.VII.Quidsitlexsatyra.

[Isidor.eod.c.16.]Satyrauerolexest,quedepluribussimulrebuseloquitur,dictaa
copiarerumetquasiasaturitate:undeetsatyramscribereestpoematauariacondere,ut
Oratii,IuuenalisetPersii.

P.1.D.2.C.VIII.QuesintRodiaeleges.

[Isidor. eod. c. 17.] Rodiae leges naualium commerciorum sunt, ab insula Rodo
cognominatae,inquaantiquitusmercatorumususfuit.

Pars1.DistinctioIII.

Gratianus. I. Pars. Omnes he species secularium legum partes sunt. Sed quia
constitutioaliaestciuilis,aliaecclesiastica:ciuilisueroforenseuelciuileiusappellatur,
quonomineecclesiasticaconstitutio appellatur,uideamus.1.Ecclesiastica constitutio
nominecanoniscensetur.QuidautemcanonsitYsidorusinlibroVI.Ethimologiarum[c.
16.]declaratdicens:

P.1.D.3.C.I.Quidsitcanon.

Canongrece,latineregulanuncupatur.

P.1.D.3.C.II.Undereguladicatur.

[Isidor.eod.c.16.]Reguladictaesteoquodrecteducit,necaliquandoaliorsum
trahit.Aliidixeruntregulamdictam,uelquodregat,uelnormamrecteuiuendiprebeat,uel
quoddistortumprauumqueestcorrigat.II.Pars.Gratian.Porrocanonumaliisuntdecreta
Pontificum, alii statuta conciliorum. Conciliorum uero alia sunt uniuersalia, alia
prouincialia. Prouincialium alia celebrantur auctoritate Romani Pontificis, presente
uidelicet legato sanctae Romanae ecclesiae; alia uero auctoritate patriarcharum, uel
primatum,uelmetropolitanorumeiusdemprouinciae.Hecquidemdegeneralibusregulis
intelligenda sunt. 1. Sunt autem quedam priuatae leges, tam ecclesiasticae quam
 14

seculares, que priuilegia appellantur. De quibus in V. libro Ethimologiarum [cap. 18.]

Ysidorusait:

P.1.D.3.C.III.Quidsitpriuilegium.

Priuilegiasuntlegespriuatorum,quasipriuataeleges.Nampriuilegiumindedictum
est, quod in priuato feratur. III. Pars. Gratianus. Officium uero secularium siue
ecclesiasticarumlegumest,preciperequodnecesseestfieri,prohiberequodmalumest
fieri;permittereuellicita,utpremiumpetere,uelquedamillicita,utdarelibellumrepudii,
nefiantgrauiora.Undeineodemlibro[C.19.]Ysidorusscribitdicens:

P.1.D.3.C.IV.Quidsitofficiumlegum.

Omnisautemlexautpermittit aliquid,ut:uirfortispetat premium;autuetat,ut:

sacrarum uirginum nuptias nulli petere liceat: aut punit, ut: qui cedem fecerit, capite
plectatur; eius enim premio aut pena uita moderatur humana; aut precipit, ut: Dilige
DominumDeumtuum.

Pars1.DistinctioIV.

Gratianus.I.Pars.Causaueroconstitutionislegumesthumanamcohercereaudaciam
etnocendifacultatemrefrenare,sicutineodemlibro[V.c.20.]Ysidorustestaturdicens:

P.1.D.4.C.I.Quarelegessintfactae.

Factaesuntautemleges,utearummetuhumanacoherceaturaudacia,tutaquesitinter
improbosinocentia,etinipsisimprobisformidatosuppliciorefreneturnocendifacultas.II.
Pars.Gratianus.Pretereainipsaconstitutionelegummaximequalitasconstituendarumest
obseruanda, ut contineant in se honestatem, iustitiam, possibilitatem, conuenientiam et
cetera,quaeineodemlibroYsidorus[c.21.]enumeratdicens:

P.1.D.4.C.II.Qualisdebeatesselex.

Erit autem lex honesta, iusta, possibilis, secundum naturam, secundum

consuetudinempatriae,locotemporiqueconueniens,necessaria,utilis,manifestaquoque,
ne aliquid per obscuritatem inconueniens contineat, nullo priuato commodo, sed pro
communiutilitateciuiumconscripta.III.Pars.Gratian.Ideoauteminipsaconstitutioneista
considerandasunt,quiacumlegesinstitutaefuerint,noneritliberumiudicaredeipsis,sed
oportebitiudicaresecundumipsas.UndeAugustinusaitinlibrodeuerareligione:[C.31.]

P.1.D.4.C.III.Delegibustuncestiudicandum,cuminstituuntur,noncuminstitutae
fuerint.

Inististemporalibuslegibus,quamquamdehishominesiudicent,cumeasinstituunt,
tamencumfuerintinstitutaeetfirmatae,nonlicebitiudicideipsisiudicare,sedsecundum
ipsas.Gratianus.Legesinstituuntur,cumpromulgantur,firmantur,cummoribusutentium
approbantur.Sicutenimmoribusutentiumincontrariumnonnullaelegeshodieabrogatae
sunt,itamoribusutentiumipsaelegesconfirmantur.UndeilludThelesphoriPapae(quo
 15

decreuit,utclericigeneraliteraquinquagesimaacarnibusetdeliciisieiunent)quiamoribus
utentiumapprobatumnonest,aliteragentestransgressionisreosnonarguit.

P.1.D.4. C. IV. Septem ebdomadibus a carne et deliciis ante pascha clerici

abstineant.

Thelesphorus Romae urbis Archiepiscopus omnibus Episcopis. [epist. un.]

Statuimus,utseptemebdomadas antesanctum paschaomnes clerici insortemDomini
uocati a carne ieiunent: quia sicut discreta debet esse uita clericorum a laicorum
conuersatione,itaetinieiuniodebetfieridiscretio. Hasergoseptemebdomadasomnes
clerici a carne et deliciis ieiunent, et ymnis et uigiliis atque orationibus inherere die
noctuquestudeant.

P.1.D.4.C.V.SeptimamebdomadamThelesphorusquadragesimaeaddit.

ItemAmbrosiusinlibrosermonum.Quadragesimasexseptimanashabet,cuiaddidit
ThelesphorusPontifexseptimamebdomadam,etuocatumesthoctempusquinquagesima.
Gratian.Quodsimiliterdeeocapituloestintelligendum,quodB.Gregorius[I.]Augustino
AnglorumEpiscoposcribitdicens:

P.1.D.4.C.VI.Aquinquagesimaieiunandipropositumsumant,quosecclesiastici
gradusdignitasexornat.

Deniquesacerdotesetdiaconietreliqui,quosdignitasecclesiasticigradusexornat,a
quinquagesima propositum ieiunandi suscipiant, quo et aliquid ad pensum sanctae
institutionisadiiciant,eteorum,quiinlaicaliordineconsistunt,obseruantiamsicutloco,ita
religioneprecellant.1.Deipsauerodiedominicahesitamus,quidnamdicendumsit,cum
omnes laici et seculares illa die plus solito ceteris diebus accuratius cibos carnium
appetant,etnisinouaquadamauiditateusqueadmediasnoctesseingurgitent,nonaliterse
huius sacri temporis obseruationem suscipere putant; quod utique non rationi, sed
uoluptati,imocuidammentiscecitatiasscribendumest,undenecataliconsuetudineauerti
possunt;etideocumueniasuoingeniorelinquendisunt,nefortepeioresexistant,siatali
consuetudineprohibeantur.UtenimaitSalomon:Quimultumemungit,elicitsanguinem.
Etpostpauca.2.Parautemest,utquibusdiebusacarneanimaliumabstinemus,ab
omnibusquoque,quaesementiuamtrahuntoriginemcarnis,ieiunemus,alacteuidelicet,
caseoetouis.Etpostpauca.3.CeterumpisciumesusitaChristianorelinquitur,utei
infirmitatis solatium, non luxuriae pariat incendium. Denique qui a carne abstinet,
nequaquamsumptuosioramarinarumbeluarumconuiuiapreparet.4.Vinumquoqueita
biberepermittimur,utebrietatesomninofugiamus;alioquinrestat,utomnia,quaecorpori
libent,similiterfaciamus.IV.Pars.Gratianus.Hecetsilegibusconstitutasunt,tamenquia
communiusuapprobatanonsunt,senonobseruantestransgressionisreosnonarguunt;
alioquinhisnonobedientespropriopriuarenturhonore,cumilli,quisacrisnesciuntobedire
canonibus, penitus officio iubeantur carere suscepto; nisi forte quis dicat, hec non
decernendo esse statuta, sed exhortando conscripta. Decretum uero necessitatem facit,
exhortatioautemliberamuoluntatemexcitat.
 16

Pars1.DistinctioV.

Gratianus.I.Pars.Hec,quedepriuilegiisetceterisinfrapositisscriptasunt,tam
secularibusquamecclesiasticislegibusconueniunt.Nuncaddifferentiamnaturalisiuriset
ceterorum reuertamur. 1. Naturale ius inter omnia primatum obtinet et tempore et
dignitate.Cepitenimabexordiorationaliscreaturae,necuariaturtempore,sedimmutabile
permanet. 2.Sedcumnaturaleiuslegeeteuangeliosupradicaturessecomprehensum,
quedam autem contraria his, que in lege statuta sunt, nunc inueniantur concessa, non
uideturiusnaturaleimmutabilepermanere.Inlegenamqueprecipiebatur:utmuliersi
masculum pareret, quadraginta, si uero feminam, octuaginta diebus a templi cessaret
ingressu;nuncautemstatimpostpartumecclesiamingredinonprohibetur.Itemmulier,
quemenstruapatitur,exlegeimmundareputabatur;nuncautemnec,ecclesiamintrarenec
sacraecommunionismisteriapercipere,sicutilla,queparit,uelillud,quodgignitur,nec
statim post partum baptizari prohibetur. Unde eidem Augustino Gregorius [I.] scribit,
dicens:

P.1.D.5.[C.I.PALEA.

Cumenixafueritmulier,postquotdiesintrareecclesiamdebeat,testamentiueteris
preceptione didicisti: quia pro masculo XXXIII., pro femina uero LXVI. diebus debet
abstinere;quodtamensciendum,quiainmisterioaccipitur.]

P.1.D.5.C.II.Mulierinipsaquagenuerithoragratiasacturaecclesiamintrarenon
prohibetur.

[Gregoriusibidemcontinenter.]Simuliereademhora,quagenuerit,acturagratias
intratecclesiam,nulloponderepeccatigrauatur;uoluptasetenimcarnis,nondolorinculpa
est.Incarnis autemcommixtione uoluptasest,inpartuueroprolisgemitus.Undeipsi
primae mulieri dicitur: In doloribus paries. Si itaque enixam mulierem prohibemus
intrareecclesiam,ipsameipenaminculpamuertimus.

P.1.D.5.C.III.Mulieremenixam,uelquodabeagenitumfuerit,eademhoranihil
prohibetbaptizari.

Item. [Idem ad eundem.] Baptizari autem uel enixam mulierem, uel hoc, quod
genuerit,sipericulomortisurgetur,uelipsahoraeadem,quagignituel,eadem,quanatum
est id quod gignitur, nullo modo prohibetur: ne, dum adhuc tempus ad prebendum
redemtionis misterium queritur, interueniente paululum mora, inueniri non ualeat, qui
redimatur.

P.1.D.5.C.IV.Antequampuerablactetur,uelmaterpurificetur,adeiusconcubitum
uirnonaccedat.

Item.[Gregor.ibid.continenter.]Adeiusueroconcubitumuirsuusaccederenon
debet,quousquequigigniturablactetur.[PALEA.Prauaauteminconiugatorummoribus
consuetudo surrexit, ut mulieres filios quos gignunt, nutrire contemnant, eosque aliis
mulieribus ad nutriendum tradant; quod uidelicet ex sola causa incontinentiae uidetur
inuentum,quiadumsecontinerenolunt,despiciuntlactarequosgignunt.]Siautemfilios
suosexprauaconsuetudinealiisadnutriendumtradunt,nisipurgationistempustransierit,
 17

uirissuisnondebentadmisceri:quippeetsinepartuscausacuminmenstruisconsuetis
detinentur, uiris suis misceri prohibentur, ita ut morte lex sacra feriat, si quis uir ad
menstruam mulierem accedat. 1. Que tamen mulier, dum consuetudinem menstruam
patitur,prohiberiecclesiamintrarenonualet,quiaeinaturaesuperfluitasinculpamnon
debetreputari,etperhoc,quodinuitapatitur,iniustumest,utecclesiaepriueturingressu.
Nouimus namque, quod mulier, que fluxum patiebatur, sanguinis post tergum Domini
humiliter ueniens uestimenti eius fimbriam tetigit, atque ab ea statim infirmitas sua
recessit.SiergoinfluxusanguinispositalaudabiliterpotuitDominiuestimentumtangere,
cur,quemenstruampatitursanguinis,einonliceatecclesiamintrare?Sienimeabene
presumsit, que uestimentum Domini in languore posita tetigit, quod uni personae
infirmanti conceditur, cur non concedatur cunctis mulieribus, que naturae suae uitio
infirmantur?2.Sanctaeautemcommunionismisteriumineisdemdiebusperciperenon
debetprohiberi.Siautemexuenerationemagnaperciperenonpresumit,laudandaest;sed
si perceperit, non est iudicanda. Bonarum quippe mentium est, etiam ibi culpas suas
agnoscere,ubiculpanonest;quiasepesineculpaagitur,quoduenitexculpa.Undeetiam
cum esurimus, sine culpa comedimus, quibus ex culpa primi hominis factum est, ut
esuriamus.

Pars1.DistinctioVI.

Gratianus.Quiauerodenaturaesuperfluitatesermocepithaberi,queritur,anpost
illusionem,quepersomniumaccideresolet,corpusDominiquilibetaccipereualeat,uelsi
sacerdos sit, sacra misteria celebrare. De his ita scribit B. Gregorius [I.] Augustino
AnglorumEpiscopo:[resp.11.]

P.1.D.6.C.I.Demultiplicigenereillusionis.

Testamentumueterislegishuncpollutumdicit,nisiaqualotusfuerit,eiqueusquead
uesperam intrare ecclesiam non conceditur. Quod tamen aliter populus spiritualis
intelligens quasi per somnium eum illudi reputat, qui temptatus immundicia ueris
imaginibus in cogitatione inquinatur. Sed lauandus est aqua, ut culpam cogitationis
lacrimisabluat,etnisipriusignistentationisrecesserit,reumsequasiusqueaduesperum
cognoscat.1.Sedestineidemillusionenecessariaualdediscretio,quasubtiliterpensare
debeat, ex qua re accidat menti dormientis. Aliquando enim ex crapula, aliquando ex
naturaesuaesuperfluitateautinfirmitate,aliquandoexcogitationecontingitpollutio.2.
Etquidemcumexnaturaesuperfluitateuelinfirmitateeuenerit,omnimodohecillusionon
esttimenda,quiahancanimusnescienspertulissemagisdolendusest,quamfecisse.3.
Cum uero ultra modum appetitus gulae in sumendis alimentis rapitur, atque idcirco
humorumreceptaculagrauantur,habetexindeanimusaliquemreatum,nontamenusquead
prohibitionemsacrimisteriipercipiendi,uelmissarumsollempniacelebrandi,cumfortasse
autdies festusexigit,autexhibereministeriumproeo,quodsacerdosaliusdeest,ipsa
necessitas compellit. Nam si adsunt alii, qui implere ministerium ualeant, illusio per
crapulamfactaaperceptionesacrimisteriiprohiberenondebet,sedabimmolationesacri
misterii,utarbitror,abstineredebethumiliter,sitamendormientemturpiimaginationenon
concusserit.Namsunt,quibusitaplerumqueillusionascitur,uteorumanimusetiamin
somno corporis positus turpibus imaginationibus non fedetur. Qua in re unum ibi
ostenditur, ipsamensreanontunc,uelinsuoiudicioliberacumseetsiindormientis
corporenihilmeminituidisse,tameninuigiliiscorporismeminitseiningluuiemcecidisse.
4.Sinueroexturpicogitationeuigilantisoriturillusioinmentedormientis,patetanimo
 18

reatussuus.Videtenim,aquaradiceinquinatioillaprocesserit,quiaquodcogitauitsciens,
hocpertulitnesciens.
[PALEA.

P.1.D.6.C.II.Peccatumnondiciturperpetratumcogitationesolum,seddelectatione
etconsensu.

Sedpensandumest,ipsacogitatioutruminsuggestione,indelectatione,uel(quod
maius est) peccati consensu acciderit. Tribus enim modis impletur omne peccatum,
uidelicetsuggestione,delectatione,consensu:suggestioquippefitperdiabolum,delectatio
percarnem,consensusperspiritum;quiaetprimoculpamserpenssuggessit,Euauelut
carodelectataest,Adamuelutspiritusconsensit.1.Etnecessariaestmagnadiscretio,ut
inter suggestionem delectationem et consensumiudexsuianimus presideat. Cumenim
malignus spiritus peccatum suggerit in mente, si nulla peccati delectatio sequatur,
peccatumomnimodoperpetratumnonest;cumuerocarodelectariceperit,tuncpeccatum
incipitnasci;siautemetiamadconsensionemexdeliberationedescendit,tuncpeccatum
cognoscitur perfici. In suggestione igitur peccati semen est, in delectatione fit
nutrimentum,inconsensuperfectio.2.Etsepecontingit,uthoc,quodmalignusspiritus
seminatincogitatione,caroindelectationemtrahat,nectamenanimuseidemdelectationi
consentiat. Et cum caro sine anima delectari nequeat, ipse tamen animus carnis
uoluptatibusreluctansindelectationecarnalialiquomodoligaturinuitus,uteiexratione
contradicat,necconsentiat,ettamendelectationeligatussit,sedligatumseuehementer
ingemiscat. Undeetillecelestisexercitusprecipuusmilesgemebatdicens:Videoaliam
legeminmembrismeisrepugnantemlegimentismeae,etcaptiuummeducenteminlege
peccatiqueestinmembrismeis.Siautemcaptiuuserat,minimerepugnabat:quapropter
etcaptiuuserat,etrepugnabat.Igiturlegimentiseiuslex,queinmembrisest,repugnabat;
siautemrepugnabat,captiuusnonerat.Ecceitaquehomoest(utitadixerim)captiuus,et
liber:liberexiustitia,quamdiligit;captiuusexdelectatione,quamportatinuitus.]

P.1.D.6.C.III.Quandositpeccatumnocturnisimaginibusilludi.

ItemYsidorusSententiarumlibro.[Lib.III.Sent.desummobono,cap.6.(no.13.
14.)] Non est peccatum, quando nolentes imaginibus nocturnis illudimur; sed tunc est
peccatum, si, antequam illudamur, cogitationis affectibus preuenimur. Luxuriae quippe
imagines,quasinueritategessimus,sepedormientibusinanimoapparent,sedinnoxiae,si
nonconcupiscendooccurrunt.1.Item:Quinocturnaillusionepolluitur,quamuisextra
memoriam turpium cogitationum sese persentiat inquinatum, tamen hoc, ut tentaretur,
culpae suae tribuat, suamque immunditiam statim fletibus tergat. Gratian. His ita
respondetur.Inlegeeteuangelionaturaleiuscontinetur;nontamenquecunqueinlegeet
euangelioinueniuntur,naturaliiuricoherereprobantur.Sunteniminlegequedammoralia,
ut:nonoccidesetcetera,quedammistica,utpotesacrifitiorumprecepta,etaliahissimilia.
Moralia mandata ad naturale ius spectant atque ideo nullam mutabilitatem recepisse
monstrantur. Mistica uero, quantum ad superficiem, a naturali iure probantur aliena,
quantamadmoralemintelligentiam,inueniuntursibiannexa;acperhoc,etsisecundum
superficiemuideanturessemutata,tamensecundummoralemintelligentiummutabilitatem
nescireprobantur.1.Naturaleergoiusabexordiorationaliscreaturaeincipiens,utsupra
dictumest,manetimmobile.Iusueroconsuetudinispostnaturalemlegemexordiumhabuit,
exquohominesconuenientesinunumceperuntsimulhabitare;quodexeotemporefactum
 19

creditur, ex quo Cain ciuitatem edificasse legitur, quod cum diluuio propter hominum
raritatemfereuideaturexstinctum,posteapostmodumatemporeNemrothreparatumsiue
potiusimmutatumexistimatur,cumipsesimulcumaliisalioscepitopprimere;aliisua
imbecillitateeorumditioniceperuntessesubiecti,undelegiturdeeo:CepitNemrothesse
robustusuenatorcoramDomino,idesthominumoppressoretexstinctor;quosadturrim
edificandamallexit.

Pars1.DistinctioVII.

Gratianus.I.Pars.Iusautemconstitutioniscepitaiustificationibus,quasDominus
tradidit Moisi dicens: Si emeris seruum ebreum etc. Unde Ysidorus in libro V.
Ethimologiarum[c.1.]ait:

P.1.D.7.C.I.Deconditoribuslegum.

Moises gentis Hebreae primus omnium diuinas leges sacris literis explicauit.
Foroneus rexGrecis primus leges iudiciaque constituit. Mercurius Trismegistus primus
leges Egiptiis tradidit. Solon primus leges Atheniensibus edidit. Licurgus primus
Lacedemoniis iura ex Apollinis auctoritate confinxit. Numa Pompilius, qui Romulo
successit in regno, primus leges Romanis edidit. Deinde cum populus seditiosos
magistratus ferre non posset, decemuiros legibus scribendis creauit, qui leges ex libris
SolonisinlatinumsermonemtranslatasXII.tabulisexposuerunt.

P.1.D.7.C.II.Nominaeorum,quilegesXII.tabularumexposuerunt.

[Isidor. ibidem continenter.] Fuerunt autem hi App. Claudius, Genutius, Sextius,

Veturius,Iulius,Manlius,Sulpitius,Curiatius,Romilius,Posthumius.Hidecemuirilegum
conscribendarum electi sunt. Leges autem redigere in libris primus consul Pompeius
instituereuoluit,sednonperseuerauitobtrectatorummetu.DeindeCesarcepitidfacere,
sed ante interfectus est. Paulatim autem antiquae leges uetustate atque incuria
obsoleuerunt,quarumetsiiamnullusestusus,notitiatamennecessariauidetur. Nouaea
ConstantinoCesareceperuntetreliquissuccedentibus,erantquepermixtaeetinordinatae.
PosteaTheodosiusminorAugustusadsimilitudinemGregorianietErmogenianicodicem
factumconstitutionumaConstantinitemporibussubpropriocuiusqueimperatoristitulo
disposuit,quemasuonomineTheodosianumuocauit.

Pars1.DistinctioVIII.

Gratianus.I.Pars.Differtetiamiusnaturaeaconsuetudineetconstitutione.Namiure
naturaesuntomniacommuniaomnibus,quodnonsolumintereosseruatumcreditur,de
quibuslegitur:Multitudinisautemcredentiumeratcorunumetanimauna,etc.uerum
etiamexprecedentitemporeaphilosophistradituminuenitur. UndeapudPlatonemilla
ciuitas iustissime ordinata traditur, in quia quisque proprios nescit affectus. Iure uero
consuetudinisuelconstitutionishocmeumest,illudueroalterius.UndeAugustinusait
supraIohannem:[tract.VI.adc.1.25.Ioannis]
 20

P.1.D.8.C.I.Iurediuinoomniasuntcommuniaomnibus:iureueroconstitutionis
hocmeum,illudalteriusest.

Quoiure defendis uillas ecclesiae, diuino,anhumano? Diuinumius inscripturis

diuinis habemus, humanum in legibus regum. Unde quisque possidet, quod possidet?
Nonneiurehumano?NamiurediuinoDominiestterraetplenitudoeius.Paupereset
diuitesDeusdeunolimofecit,etpauperesetdiuitesunaterrasupportat.Iureergohumano
dicitur:hecuillameaest,hecdomusmeaest,hicseruusmeusest.Iuraautemhumanaiura
imperatorum sunt:quare?Quiaipsaiurahumanaperimperatores etreges seculi Deus
distribuitgenerihumano.Item.1.Tolleiuraimperatoris,etquisaudetdicere:hecuilla
meaest,meusestisteseruus,hecdomusmeaest?Siautem,teneanturistaabhominibus,
regumiurafecerunt,uultisreticeamusleges,utgaudeatis?etc.Item.2.Releganturleges,
ubimanifestepreceperuntimperatores,eos,quipreterecclesiaecatholicaecommunionem
usurpantsibinomenChristianum,necuoluntinpacecolerepacisauctorem,nihilnomine
ecclesiaeaudeantpossidere.3.Seddicitisquidnobisetimperatori?Sedutiamdixi,de
iure humano agitur. Apostolus uoluit seruiri regibus, uoluit honorari reges, et dixit:
Regemreueremini.Nolidicere,quidmihietregi?Quidtibiergoetpossessioni?Periura
regumpossidenturpossessiones.Dixisti,quidmihietregi?Nolidicerepossessionestuas,
quiaipsaiurarenuntiasti humana,quibuspossidenturpossessiones.II.Pars.Gratianus.
Dignitateueroiusnaturalesimpliciterpreualetconsuetudinietconstitutioni.Quecunque
enimuelmoribusreceptasunt,uelscriptiscomprehensa,sinaturaliiurifuerintaduersa,
uanaetirritasunthabenda.UndeAugustinusait,libroII.:[lib.III.Confessionumc.8]

P.1.D.8.C.II.Aduersusnaturaleiusnulliquicquamagerelicet.

Que contra mores hominum sunt flagitia, pro morum diuersitate sunt uitanda, ut
pactum gentis inter se aut consuetudine ciuitatis, uel lege firmatum, nulla ciuis aut
peregrinilibidineuioletur.Turpisestenimomnisparssuouniuersononcongruens.1.
CumautemDeusaliquidcontramoremautpactumquorumlibetiubet,etsinumquamibi
factum est, faciendum est; et si omissum, instaurandum; et si statutum non erat,
instituendumest.2.Sienimregilicetinciuitate,cuiregnat,iuberealiquid,quodneque
anteipsumquisquam,necipseumquamiusserat,etnoncontrasocietatemciuitatiseius
obtemperatur,immocontrasocietatemsinonobtemperatur:(generalequippepactumest
societatis humanae, obtemperare regibus suis,) quanto magis Deo regnatori uniuersae
creaturae suae, ad ea, que iusserit, sine dubitatione seruiendum est? Sicut enim in
potestatibussocietatishumanaemaiorpotestasminoriadobediendumpreponitur,itaDeus
omnibus.

P.1.D.8.C.III.Malaconsuetudoradicitusesteuellenda.

ItemNicolausPapaHincmaroRemensiArchiepiscopo.Malaconsuetudo,nonminus
quampernitiosacorruptelauitandaest,quenisicitiusradicituseuellatur,inpriuilegiorum
iusabimpiisassumitur,etincipiuntpreuaricationesetuariaepresumtiones,celerrimenon
compressae,prolegibusuenerarietpriuilegiorummoreperpetuocelebrari.

P.1.D.8.C.IV.Veritatietrationiconsuetudoestpostponenda.

ItemAugustinusdeunicobaptismolibroII.[lib.III.deBaptismo,contraDonatistas,
c. 6.] Veritate manifestata cedat consuetudo ueritati: plane quis dubitet ueritati
 21

manifestatae consuetudinem cedere? Item: Nemo consuetudinem rationi et ueritati

preponat,quiaconsuetudinemratioetueritassemperexcludit.

P.1.D.8.C.V.Quelibetconsuetudoueritatiestpostponenda.

Item Gregorius VII. Wimundo Auersano Episcopo. Si consuetudinem fortassis

opponas,aduertendumest,quodDominusdicit:Egosumueritas.Nondixit:egosum
consuetudo, sed ueritas. 1. Et certe (ut B. Cipriani utamur sententia) quelibet
consuetudo,quantumuisuetusta,quantumuisuulgata,ueritatiestomninopostponenda,et
usus,quiueritatiestcontrarius,abolendusest.

P.1.D.8.C.VI.Veritatereuelata,consuetudinemsibicedereoportet.

Item Augustinus in libro de baptismo paruulorum. [lib. III. de Baptismo, contra

Donatistas,cap.5.]Quicontemptaueritatepresumitconsuetudinemsequi,autcircafratres
inuidusestetmalignus,quibusueritasreuelatur,autcircaDeumingratusest,inspiratione
cuiusecclesiaeiusinstruitur.NamDominusineuangelio:Egosum,inquit,ueritas:
non dixit: ego sum consuetudo. Itaque ueritate manifestata ueritati cedat, consuetudo.
Reuelationeergofactaueritatiscedatconsuetudoueritati,quiaetPetrus,quicircumcidebat
cessitPauloueritatempredicanti. IgiturcumChristusueritassit,magisueritatemquam
consuetudinemsequidebemus,quiaconsuetudinemratioetueritassemperexcludit.

P.1.D.8.C.VII.Consuetudorationifrustraopponitur.

Idem in libro IV. de Baptismo. [contra Donatistas, cap. 5.] Frustra, inquit,
quidam,quirationeuincuntur,consuetudinemnobisobiiciunt,quasiconsuetudomaiorsit
ueritate, aut non sit in spiritualibus sequendum, quod melius est a Spiritu sancto
reuelatum.Hocplaneuerumest,quiaratioetueritasconsuetudinipreponendaest.Sedsi
consuetudiniueritassuffragatur,nihiloportetfirmiusretineri.

P.1.D.8.C.VIII.Rationemconsuetudoimpedirenondebet.

ItemCiprianus.[inepistolaadPompeium,contraepistolamStephani.]Consuetudo,
queapudquosdamirrepserat,impedirenondebet,quominusueritaspreualeatetuincat.
Namconsuetudosineueritateuetustaserrorisest:propterquodrelictoerroresequamur
ueritatem,scientes,quiaetapudEsdramueritasuicit,utscriptumest:Veritasualetet
inualescit in eternum, et uiuit et obtinet in secula seculorum. Idem. [in epistola ad
Iubaianum, circa med.] Ignosci potest simpliciter erranti, sicut de seipso dicit beatus
apostolus Paulus: Qui primo fui blasphemus, et persecutor et iniuriosus; sed
misericordiammerui,quiaignoransfeci.Postinspirationemueroetreuelationemfactam,
quiineo,quoderrauerat,perseuerat,prudensetsciensiamnoninueniaignorantiaepeccat:
presumtioneenimatqueobstinationequadamnititur,cumrationesuperetur.

P.1.D.8.C.IX.Deiueritatem,nonhominumconsuetudinemsequioportet.

Idem.[lib.II.ep.3.adCaecilium]SisolusChristusaudiendusest,nondebemus
attendere,quidaliquisantenosfaciendumputauerit,sedquid,quianteomnesest,Christus
priorfecerit.Nequeenimhominisconsuetudinemsequioportet,sedDeiueritatem,cum
perYsaiamprophetamloquaturDeusetdicat:Sinecausacoluntme,mandataetdoctrinas
 22

hominum docentes. Gratianus. Liquido igitur apparet, quod consuetudo naturali iuri
postponitur.

Pars1.DistinctioIX.

Gratianus.I.Pars. Quodautemconstitutionaturaliiuricedatmultipliciauctoritate
probatur.AitenimAugustinusadBonifatium:[Comitem,epistL.]

P.1.D.9.C.I.Legesprincipumnaturaliiuripreualerenondebent.

[PALEA.Imperatores,quandoprofalsitatecontraueritatemconstituuntmalasleges,
probanturbenecredentesetcoronanturperseuerantes;quandoautemproueritatecontra
falsitatem constituuntbonasleges terrenturseuientesetcorrigunturintelligentes.]1.
Quicumque legibus imperatorum, que pro Dei ueritate feruntur, obtemperare non uult,
acquiritgrandesupplicium.Quicumqueergolegibusimperatorum,quecontrauoluntatem
Deiferuntur,obtemperarenonuult,acquiritgrandepremium.[2.Namettemporibus
prophetarumomnesreges,quiinpopuloDeinonprohibuerunt,neceuerterunt,quecontra
Deipreceptafuerantinstituta,culpantur,etquiprohibuerunteteuerterunt,superaliorum
meritalaudantur.EtrexNabuchodonosor,cumseruusessetidolorum,constituitsacrilegam
legem,utsimulacrumadoraretur;sedeiusimpiaeconstitutioniquiobedirenoluerunt,pie
fideliterquefecerunt.Idemtamenrex,diuinocorrectusmiraculo,piametlaudabilemlegem
pro ueritate constituit, ut quicumque diceret blasphemiam in Deum Sidrac, Misac et
Abdenago,cumdomosuapenitusinteriret.]
[PALEA.

P.1.D.9.C.II.Principestenenturetipsiuiuerelegibussuis.

ItemexuerbisIsidorilibroIII.Sententiarum,desummobono,c.53.Iustumest,
principemlegibusobtemperaresuis.Tuncenimiurasuaabomnibuscustodiendaexistimet,
quandoetipseillisreuerentiamprebet.Principeslegibustenerisuis,necinseconuenit,
possedamnareiura,queinsubiectisconstituunt.Iustaestenimuociseorumauctoritas,si
quodpopulisprohibent,sibilicerenonpatiantur.]

P.1.D.9.C.III.Scripturiscanonicistractatorumlitteraedeseruiunt.

IdeminPrologolibriIII.deTrinitate. II.Pars.Nolimeislitteris quasicanonicis

scripturisinseruire.Sedinillisetquodnoncredebascuminueneris,incunctantercrede:in
istisautem,quodcertumhabebas,nisicertumintellexeris,nolifirmetenere.

P.1.D.9.C.IV.Intractatorumopusculismultacorrigendainueniuntur.

IdemadVincentium,libroII.[lib.IVdeanimaeteiusorigine,cap.I.]Negarenon
possum,necdebeo,sicutinipsismaioribus,itamultaesseintammultisopusculismeis,
quepossuntiustoiudicioetnullatemeritateculpari.
 23

P.1.D.9.C.V.Inscripturiscanonicismendacianonadmittuntur.

IdemadIeronimum,epistolaVIII.[XIX.]Egosoliseisscriptorum,quiiamcanonici
appellantur,didicihunctimoremhonoremquereferre,utnullumeorumscribendoerrasse
audeamcredere,acsialiquidineisoffendero,quoduideaturcontrariumueritati,nichil
aliudquamuelmendosumessecodicem,uelnonesseassecutuminterpretem,quoddictum
est, uel me minime intellexisse, non ambigam. Alios autem ita lego, ut quantalibet
sanctitatedoctrinaquepolleant,nonideouerumputem,quiaitaipsisenserunt,sedquia
mihiperaliosauctores,uelcanonicasuelprobabilesrationes,quodauerononabhorreat,
persuaderepotuerunt.

P.1.D.9.C.VI.Librisueterumebreauolumina,nouisgrecaauctoritatemimpendunt.

Idem.Utueterumlibrorumfidesdeebreisuoluminibusexaminandaest,itanouorum
grecisermonisnormamdesiderat.

P.1.D.9. C. VII. Nichil auctoritatis canonicis remanebit scripturis, si ad eas

mendaciafuerintadmissa.

IdeminEpistolaI.adIeronimum.[epist.IX.]Siadscripturassanctasadmissafuerint
ueloffitiosamendacia,quidineisremanebitauctoritatis?Quetandemdescripturisillis
sententiaproferetur,cuiusponderecontentiosaefalsitatisobtereturimprobitas?

P.1.D.9.C.VIII.Litterisomniumepiscoporumsacrascripturapreponatur.

IdemdeunicobaptismolibroII.[ItemdeBaptismocontraDonatistas,lib.II.c.3.]
Quis nesciat sanctam scripturam canonicam, tam ueteris quam noui testamenti, certis
terminissuiscontineri,eamqueposterioribusomnibusepiscoporumlitterisitapreponi,ut
deillaomninodubitarietdisceptarinonpossit,utrumuerumuelutrumrectumsit,quicquid
ineascriptumconstiteritsse?Episcoporumautemlitteras,quepostconfirmatumcanonem
uelscriptaesuntuelscribuntur,etpersermonemfortesapientioremcuiuslibetineare
peritioris,etperaliorumepiscoporumgrauioremauctoritatemdoctioremqueprudentiam,et
perconcilialicerereprehendi,siquidineisforteaueritatedeuiatumest?

P.1.D.9.C.IX.Contradiuinamandatacalumpniaenoncolliganturexquorumlibet
dictisepiscoporum.

IdemadVincentium.[epist.XLVIII.contraDonatistas]Nolifratercontradiuinatam
multa,tampreclara,tamindubitatatestimoniacolligereuellecalumpniasexepiscoporum
scriptis,siuenostrorum,sicutYlarii,siue(antequamparsDonatiseparetur,)Ciprianiet
Agrippini;primo,quiahocgenuslitterarumabauctoritatecanonisdistinguendumest:non
enimsicleguntur,tamquamitaexeistestimoniumproferatur,utcontrasentirenonliceat,
sicubifortealitersapuerint,quamueritaspostulat.Ineoquippenumerosumus,utnon
dedignemuretiamnobisdictumabApostoloaccipere:Etsiquidalitersapitis,quoque
uobisDeusreuelauit.
 24

P.1.D.9. C. X. Non debetur par reuerentia canonicis scripturis et expositionibus

earum.

Idem in Epistola ad Fortunatum. [Item ad Fortunatianum, epist. III.] Neque

quorumlibetdisputationes,quamuiscatholicorumetlaudatorumhominum,uelutscripturas
canonicas habere debemus, ut nobis non liceat salua honorificentia, que illis debetur
hominibus,aliquidineorumscriptisinprobareatquerespuere,siforteinuenerimus,quod
alitersenserintquamueritashabet,diuinoadiutoriouelabaliisintellectauelanobis.Talis
egosuminscriptisaliorum,qualesuoloesseintellectoresmeorum.

P.1.D.9.C.XI.Exemplisratiosanaprefertur.

IdemadCasulanum.[adMarcellinumdeciuitateDeilib.I.c.22.2.]Sanaquippe
ratioetiamexemplis anteponendaest:cuiquidemetexemplaconcordant,sedilla,que
tantum digniora sunt imitatione, quantum excellentiora pietate. Gratianus. Cum ergo
naturalisiurenichilaliudprecipiatur,quamquodDeusuultfieri,nichilqueuetetur,quam
quodDeusprohibetfieri;deniquecumincanonicascripturanichilaliud,quamindiuinis
legibus inueniatur, diuine uero leges natura consistant: patet, quodquecumque diuinae
uoluntati,seucanonicaescripturaecontrariaprobantur,eademetnaturaliiuriinueniuntur
aduersa.Undequecumquediuinaeuoluntati,seucanonicescripture,seudiuinislegibus
postponenda censentur, eisdem naturale ius preferri oportet. Constitutiones ergo uel
ecclesiasticaeuelseculares,sinaturaliiuricontrariaeprobantur,penitussuntexcludendae.

Pars1.DistinctioX.

Gratianus. Constitutiones uero principum ecclesiasticis constitutionibus non

preminent, sed obsecuntur. Unde Nicolaus Papa scribit episcopis in Concilio apud
Conuicinumcongregatis:

P.1.D.10.C.I.Leximperatorumecclesiasticaiuradissoluerenonpotest.

Legeimperatorumnoninomnibusecclesiasticiscontrouersiisutendumest,presertim
cum inueniantur euangelicae ac canonicae sanctioni aliquotiens obuiare. Idem: Lex
imperatorum non est supra legem Dei, sed subtus. Imperiali iudicio non possunt iura
ecclesiasticadissolui.1.Adquodostendendum,duorumhorum,Innocentiiscilicetet
Gregorii,satissufficiunttestimonia.SanctusquidemInnocentiusindecretaliepistolasua
adAlexandrumAntiochenumepiscopumait:Quodsciscitaris,inquiens,utrumdiuisis
imperiali iudicio prouinciis, ut duae metropoles fiant, si duo metropolitani debeant
nominari:nonuisumestnobisadmobilitatemnecessitatummundanarumDeiecclesiam
conmutari, honoresque aut diuisiones perpeti, quas pro suis faciendis causis duxerit
imperator.BeatusGregoriusscribensadTheotistampatriciamintercetera:Si,inquit,
religioniscausauinculamatrimoniideberedissoluidicantur,sciendumest,quiaetsihoc
lexhumanaconcessit,lextamendiuinaprohibuit.Eccequemadmodumimperialiiudicio
non possunt ecclesiastica iura dissolui. Ecce qualiter, quod lex humana concessit, lex
diuina prohibuit. 2.Nonquodimperatorum leges (quibus sepeecclesia utitur contra
hereticos,sepecontratirannosatquecontraprauosquosquedefenditur)dicamuspenitus
rennuendas, sed quod eas euangelicis, apostolicis atque canonicis decretis (quibus
postponendaesunt)nonposseinferrepreiudiciumasseramus.
 25

P.1.D.10.C.II.Nichilquodeuangelicisregulisobuiet,imperatoriagerelicet.

ItemSimachus[Papa]insextaSinodo. [RomanatemporeTheodoriciRegis.]Non
licet imperatori, uel cuiquam pietatem custodienti aliquid contra diuina mandata
presumere, nec quicquam, quod euangelicis, propheticis aut apostolicis regulis obuiet,
agere.

P.1.D.10. C. III. In ecclesiasticis causis regia uoluntas sacerdotibus non est

preferenda.

ItemFelix[III.]Papa.Certumest,hocrebusuestrisessesalutare,utcumdecausis
agitur Dei, iuxta ipsius constitutum regiam uoluntatem sacerdotibus Christi studeatis
subdere, non preferre, et sacrosancta per eorum presules potius discere quam docere;
ecclesiae formam sequi, non huic humanitus sequenda iura prefigere, neque eius
sanctionibus uelle dominari, cuius Deus uoluit clementiae tuae piae deuotionis colla
submittere, ne, dum mensura celestis dispensationis exceditur, eatur in contumeliam
disponentis.

P.1.D.10.C.IV.MoribusetdecretisRomanorumPontificumconstitutionescontraire
nonpossunt.

Item. Constitutiones contra canones et decreta Presulum Romanorum, uel bonos

mores,nulliussuntmomenti.

P.1.D.10.C.V.Quesacerdotumsunt,regibususurparenonlicet.

Item Nicolaus Papa.[I.inepistola adMichaelem Imperatorem, cuius initum est:

Proposueramus.]Imperiumuestrumsuispublicaereicotidianisamministrationibusdebet
essecontentum,nonusurparequesacerdotibusDominisolumconueniant.

P.1.D.10.C.VI.Tribunaliaregumsacerdotalisuntpotestatisubiecta.

Item Gregorius Naciancenus imperatoribus Constantinopolitanis. [in oratione ad

ciuesNazianzenos angorisplenosetmagistratumiratum]Suscipitisnelibertatemuerbi?
libenteraccipitis,quodlexChristisacerdotaliuossubiicitpotestatiatqueististribunalibus
subdit?Deditenimetnobispotestatem,deditprincipatummultoperfectioremprincipatibus
uestris.Autnumquidiustumuobisuidetur,sicedatspiritus carni,siaterrenis celestia
superentur,sidiuinispreferanturhumana? II.Pars.Gratianus.Eccequodconstitutiones
principumecclesiasticislegibuspostponendaesunt.Ubiautemeuangelicisatquecanonicis
decretis non obuiauerint, omni reuerentia dignae habeantur. Unde Augustinus ait in
DialogocontraPetilianum:[idestlib.II.contraliterasPetiliani,c.58.]

P.1.D.10.C.VII.Legesimperatoruminadiutoriumecclesiaelicetassumi.

Si in adiutorium uestrum terreni imperii leges assumendas putatis, non

reprehendimus.FecithocPauluscumaduersusiniuriososRomanumciuemseessetestatur.
 26

P.1.D.10. C. VIII. Reges pontificibus pro eterna uita, et pontifices regibus pro
temporalibusindigent.

ItemCiprianusIuliano.[NicolausPapaI.inepist.VII.adMichaelemImperatorem]
QuoniamidemmediatorDeiethominumest,homoIesusChristus,sicactibuspropriiset
dignitatibus distinctis offitia potestatis utriusque discreuit propria uolens medicinali
humilitate sursum efferri, non humana superbia rursum in inferna demergi: ut etiam
Christiani imperatores pro eterna uita pontificibus indigerent, et pontifices pro cursu
temporaliumtantummodorerumimperialibuslegibusuterentur,quatenusspiritualisactioa
carnalibusdistaretincursibus,etDeomilitansminimesenegotiissecularibusimplicaret;
ac uicissim non ille rebus diuinis presidere uideretur, qui esset negotiis secularibus
implicatus.

P.1.D.10.C.IX.Legesimperatorumcustodirioportet.

Item Leo IV. Lothario Augusto. De capitulis uel preceptis imperialibus uestris
uestrorumque pontificum predecessorum irrefragabiliter custodiendis et conseruandis,
quanto ualuimus et ualemus Christo propitio et nunc et in euum conseruaturos modis
omnibusprofitemur.Etsifortassequilibetuobisaliterdixeritueldicturusfuerit,sciatis
eumprocertomendacem.

P.1.D.10.C.X.Legisauctoritatedissoluiturquodcontraeamfit.

Item Iohannes VIII. Lodouico Imperatori. Vides,fili carissime, quiaquodcontra

legesaccipitur,perlegesdissoluimeretur.

P.1.D.10.C.XI.Legesprincipum,etregulaspatrumcontempninondecet.

ItemGelasiusRufinoetApriliEpiscopis.Quisautemlegesprincipum,autpatrum
regulas,autammonitionespaternasdeberedicatcontempni,nisiquiimpunitumsibitantum
estimettransirecommissum?

P.1.D.10.C.XII.SeruenturabomnibusRomanorumprincipumleges.

Item Theodorico Regi. Certum est magnificentiam uestram leges Romanorum

principum, quas in negotiis hominum custodiendas esse precepit, multo magis circa
reuerentiambeatiPetriapostoliprosuaefelicitatisaugmentouelleseruari.

P.1.D.10.C.XIII.Romanalexnulliustemeritatedebetcorrumpi.

ItemLeoIV.LotarioAugusto.Vestramflagitamus clementiam,utsicuthactenus
Romana lex uiguit absque uniuersis procellis, et quod pro nullius persona hominis
reminiscituressecorrupta,itanuncsuumroburpropriumetuigoremobtineat.

Pars1.DistinctioXI.

Gratianus. I. Pars. Quod uero legibus consuetudo cedat, Ysidorus testatur in

Sinonimis,libroII.:[c.16.]
 27

P.1.D.11.C.I.Prauusususrationesupereturetlege.

Ususauctoritaticedat;prauumusumlexetratiouincat.

P.1.D.11.C.II.StatutisPontificumconsuetudocuiusquamrefragarinonpotest.

ItemNicolausPapaI.MichaeliImperatori.Consequensest,utquodabhuiussedis
rectoribusplenaauctoritatesancitur,nulliusconsuetudinisprepedienteoccasione,proprias
sequendotantumuoluntatesremoueatursedfirmiusatqueinconcusseteneatur.

P.1.D.11.C.III.AconsuetudineRomanaeecclesiaemembrisdissentirenonlicet.

Item Iulius Papa.[I.adEpiscopos orientales, epist.I.]Nolite errare, fratres mei,

doctrinis uariis et extraneis nolite abduci. Et instituta apostolorum et apostolicorum
uirorum canonesque habetis: his fruimini, ut freti, contra cuncta inimicorum iacula
persistere ualeatis. Satis enim indignum est, quemquam uel pontificum uel ordinum
subsequentiumhancregulamrefutare,quambeatiPetrisedemetsequiuiderit,etdocere.
Multumconuenit,uttotumcorpusecclesiaeinhacsibiobseruationeconcordet,queinde
auctoritatemhabet,ubiDominusecclesiaetotiusposuitprincipatum.

P.1.D.11.C.IV.Ususetconsuetudolegemetrationemuincerenonpotest.

ItemCodicislibroVII.tituloII.[Imp.ConstantinusA.adProculum,lib.VIII.Cod.
tit.Quaesitlongaconsuetudo(t.53.const.2.)]Consuetudinisususquelongeuinonuilis
auctoritas est:uerumnonusqueadeosuiualituramomento,utautrationemuincataut
legemscriptam.II.Pars.Gratianus.Cumueronecsacriscanonibus,nechumanislegibus
consuetudoobuiaremonstratur,inconcussaseruandaest.UndeAugustinusaituelexdictis
Basilii:

P.1.D.11. C. V. Inuiolabilis est consuetudo, que nec humanis legibus nec sacris
canonibusobuiaremonstratur.

Ecclesiasticarum institutionum quasdam scripturis, quasdam uero apostolica

traditionepersuccessoresinministerioconfirmatasaccipimus;quasdamueroconsuetudine
roborataapprobauitusus,quibusparritusetidemutriusquepietatisdebeturaffectus;unde
quisuelaliquantulumsacrarumexpertusscripturarumhesitauerit? Sienimattenderimus
consuetudines ecclesiae non per scripturas a Patribus traditas nichil estimare, quantum
religiodetrimentisitlatura,intentiuumdespicientibusliquidoconstabit.1.Queenim(ut
inde ordiamur) scriptura salutiferae crucis signaculo fideles docuit insigniri? uel que
trifariam digesta super panem et calicem prolixae orationis uel consecrationis uerba
commendauit?Namnonmodo,quodineuangeliocontineturuelabApostoloinsertum
secretisdicimus,sedetaliapluraadicimusmagnamquasiuimcommendantiamisteriis.
Queorientemuersusnosorarelitterarumformadocuit?Benedicimusfontembaptismatis
oleounctionis.Hucaccedit,quodteroleoinungimusquosbaptizamus,uerbisabrenuntiare
satanaeangeliseiusinformamus.Undehecetaliainhuncmodumnonpauca,nisitacitaac
misticatraditioneaPatribusecclesiasticomoreacreuerentioridiligentiasuntinministeriis
obseruatamagissilentioquampublicatascripto?
 28

P.1.D.11.C.VI.Laudabilisestconsuetudo,quenichilfideicontrariumusurpat.

IdemadCasulanumpresbiterum.Consuetudinemlaudamus,quetamencontrafidem
catholicamnichilusurparedignoscitur.

P.1.D.11.C.VII.Ubiauctoritasdeficit,mospopulietmaioruminstitutaprolege
seruentur.

Itemadeundem.[B.AugustinusadCasulanum,epist. LXXXVI.]Inhisrebus,de
quibusnihilcertistatuitdiuinascriptura,mospopuliDeietinstitutamaiorumprolege
tenendasunt.Etsicutpreuaricatoreslegumdiuinarum,itacontemptoresconsuetudinum
ecclesiasticarumcohercendisunt.

P.1.D.11.C.VIII.Auctoritateettraditionegeneraliuelspecialiecclesiaregitur.

Ideminlibrodechristianafide.Catholicaecclesia,perorbemdiffusa,tribusmodis
probatur existere. Quicquid in ea tenetur, aut auctoritas est scripturarum, aut traditio
uniuersalis,autcertepropriaetparticularisinstructio.Sedauctoritatetotaconstringitur,
uniuersalitraditionemaiorumnichilominustota;priuatisueroconstitutionibusetpropriis
informationibus unaqueque pro locorum uarietate, prout cuique uisum est, subsistit et
regitur.

P.1.D.11.C.IX.Valetadfidemcatholicaeauctoritasecclesiae.

Idem in libro contra Manicheos. Palam est, quod in re dubia ad fidem ualeat
auctoritasecclesiaecatholicae,queabipsisfundatissimissedibusapostolorumusquead
hodiernumdiemsuccedentiumsibimetepiscoporumserieettotpopulorumconsensione
firmatur.

P.1.D.11.C.X.Abapostolicisinstitutisnonlicetrecedere.

ItemLeo.[PapaadEpiscoposperSiciliamconstitutos,epistIV.c.6.]Hocuestrae
indicimuscaritati,utabapostolicisinstitutisnulloulteriusrecedatisexcessu,quiainultum
posthecessenonpoterit,siquisquamapostolicasregulasinaliquocredideritnegligendas.

P.1.D.11.C.XI.Abomnibusseruaridebet,quodRomanaseruatEcclesia.

Item Innocentius Decentio Episcopo. [it. Inn. I. ad Decentium Episcopum

Eugubinum,epist.I.]Quisnesciatautnonaduertat,idquodaprincipeapostolorumPetro
Romanaeecclesiaetraditumest,acnuncusquecustoditur,abomnibusdebereseruari?nec
superduciautintroducialiquid,quodauctoritatemdebeatuelaliundeaccipereexemplum?
presertimcumsitmanifestum,inomnemItaliam,Gallias,Ispanias,AfricamatqueSiciliam
insulasqueinteriacentesnulluminstituisseecclesias,nisieos,quosuenerabilisapostolus
Petrusautsuccessoreseiusconstitueruntsacerdotes;legantautem,siinistisprouinciis
aliusapostolusinuenitur,autlegiturdocuisse.Quodsinonlegunt,quianusquaminueniunt,
oporteteoshocsequi,quodecclesiaRomanacustodit,aquaprincipiumeosaccepissenon
dubiumest:nedumperegrinissermonibusstudent,caputinstitutionumuideanturamittere.
1.SepedilectionemtuamadUrbemuenisseacnobiscuminecclesiaconuenissenon
dubium est, et quem morem uel in consecrandis misteriis, uel ceteris agendis arcanis
 29

teneat, agnouisse. Quod sufficere arbitrarer ad informationem ecclesiae tuae uel

reformationem, si predecessores tui minus aliquid aut aliter tenuerint, satis certum
haberem,nisidealiquibusconsulendosnosesseduxisset;quibusidcircorespondemus,non
quod te ignorare credamus, sed ut maiori auctoritate uel tuos instituas, uel si qui a
Romanaeecclesiaeinstitutionibuserrat,autcommoneas,autindicarenondifferas,utscire
ualeamus, qui sint, qui aut nouitates inducunt, aut alterius ecclesiae quam Romanae
existimantconsuetudinemesseseruandam.

Pars1.DistinctioXII.

Gratianus.I.Pars.Quodabsquediscretioneiustitiaenulliagerelicet.UndeCalixtus
Papa[I.]omnibusEpiscopis:[aitinEpistolaI.adBenedictumEpiscopum.]

P.1.D.12.C.I.SinediscretioneiustitiaecontradisciplinamRomanaeecclesiaenulli
agerelicet.

Non decet a capite membra dissidere, sed iuxta scripturae testimonium omnia
membracaputsequantur.Nulliuerodubiumest,quodapostolicaecclesiamatersitomnium
ecclesiarum,acuiusuosregulisnullatenusconuenitdeuiare. Etsicutfiliusuenitfacere
uoluntatem patris,sicetuosuoluntatemimpleteuestraematris,queestecclesia, cuius
caput,utpredictumest,Romanaexistitecclesia. Quicquidergosinediscretioneiustitiae
contrahuiusdisciplinamactumfuerit,ratumhaberenullaratiopermittit.

P.1.D.12.C.II.Apostolicispreceptisnullussuperberesistat.

ItemGregorius.[PapaIV.]Preceptisapostolicisnondurasuperbiaresistatur,sedper
obedientiam, que a sancta Romana et apostolica auctoritate iussa sunt, salutifere
impleantur,sieiusdemsanctaeecclesiaeDei,queestcaputuestrum,communionemhabere
desideratis. 1. Non nouum aliquid presenti iussione precipimus, sed illa, que olim
uidenturindulta,firmamus:cumnullidubiumsit,quodnonsolumpontificaliscausatio,sed
omnissanctaereligionisrelatioadsedemapostolicamquasiadcaputecclesiarumdebeat
referri,etindenormamsumere,undesumpsitexordium,necaputinstitutionis uideatur
omitti.Cuiusauctoritatissanctionemomnesteneantsacerdotes,quinoluntabapostolicae
petrae,superquamChristusuniuersalemecclesiamfundauit,soliditatediuelli.Siquishec
apostolicaesedispreceptanonobseruauerit,perceptihonorisessehostisnondubitetur.

P.1.D.12. C. III. Non est resistendum consuetudini, cui canonica non obsistit
auctoritas.

ItemNicolausMichaeliImperatori.[LeoIX.MichaeliEpiscopoConstantinopolitano,
epist.I.c.29.etNicolausI.epist.II.adPhotium.]ScitsanctaRomanaecclesia,quodnichil
obsuntsaluticredentiumdiuersaeprolocoettemporeconsuetudines,siilliscanonicanon
obsistitauctoritas,proquaeisobuiaredebeamus,undeniliudicamuseisdebereuelposse
resisti.
 30

P.1.D.12.C.IV.Consuetudines,quefideinonoffitiunt,utamaioribustraditaesunt,
obseruentur.

ItemIeronimusadLucinum.[epist.XXVIII.]Illudbreuiterteadmonendumputo,
traditionesecclesiasticas,presertimquefideinonoffitiant,itaobseruandas,utamaioribus
traditaesunt,necaliorumconsuetudinemaliorumcontrariomoresubuerti.

P.1.D.12.C.V.Traditionesapatribusinstitutae,nonsuntinfringendae.

ItemNicolausIncmaroEpiscopo.Ridiculumest,etsatisabominabilededecus,ut
traditiones,quasantiquitusapatribussuscepimus,infringipatiamur.

P.1.D.12.C.VI.Moresdiuturniprolegesunthabendi.

ItemIustinianusConstitutionumlibroI.tituloI.[Institutionumlib.I.tit.2.deiure
nat. 9.] Diuturni mores nisi legi sunt aduersi consensu utentium approbati legem
imitantur.

P.1.D.12.C.VII.Quicquidfitcontralongamconsuetudinem,reuocarioportet.

Item Codicis libro VIII.c. 52.titulo 2. [tit. 53. quae sit longa consuetudo l.1.]
Consuetudoprecedensetratio,queconsuetudinemsuasit,tenendaest.Etquicquidcontra
longamconsuetudinemfiet,adsollicitudinemsuamreuocabitpresesprouinciae.

P.1.D.12.C.VIII.Immotamaneatconsuetudo,quecontrafidemcatholicamnichil
usurparedignoscitur.

Item Gregorius uniuersis Episcopis Numidiis. [lib. I. epist. LXXV.] Nos

consuetudinem, que contra fidem catholicam nichil usurpare dignoscitur, immotam
permanereconcedimus,siuedeprimatibusconstituendis,siuedeceteriscapitulis,exceptis
iis, qui ex Donatistis ad episcopatum perueniunt, quos prouehiad primatus dignitatem
(etiam cum ordo eos deferat ad locum eundem) modis omnibus prohibemus. Suffitiat
autemilliscommissaesibiplebiscuramgerere,nonautemillosantistites,quoscatholica
fidesinecclesiaesinuetedocuitetgenuit,adobtinendumculmenprimatusanteire.

P.1.D.12.C.IX.Nonnegenturqueconsuetudinissunt.

ItemGregorius.[adMaximumSalonitanumEpiscopumlib. VII.Regestepist.81.]
Quemadmodumillicitaperpetrarenonpatimur,sicqueconsuetudinissuntnonnegamus.

P.1.D.12.C.X.Nonlocusconsuetudinem,sedconsuetudolocumcommendat.

ItemadAugustinoAnglorumEpiscopo.[resp.adinterrog.3.]Nouitfraternitastua
Romanaeecclesiaeconsuetudinem,inquasememinitnutritam.Sedmihiplacet,utsiuein
Romana,siueinGallicorum,siueinqualibetecclesiainuenisti,quodplusomnipotentiDeo
possit placere, sollicite eligas, et in Anglorum ecclesia, que adhuc in fide noua est,
institutioneprecipua,quedemultisecclesiiscolligerepotueris,infundas.Nonenimpro
locisres,sedprorebuslocaamandasunt.Exsingulisergoquibusqueecclesiisquepia,que
 31

religiosa,querectasunt,elige,ethecquasiinfasciculumcollectaapudAnglorummentes
inconsuetudinemdepone.

P.1.D.12. C. XI. Quod neque contra fidem, neque contra bonos mores esse
conuincitur,indifferenteresthabendum.

Item Augustinus adIanuarium.[epist.CXVIII.cap.1.et2]Illa autem,quenon

scripta,sedtraditacustodimus,quequidemtototerrarumorbeobseruantur,daturintelligi
uel ab ipsis apostolis, uel plenariis conciliis, (quorum est in ecclesia saluberrima
auctoritas),commendataatquestatutaretineri:sicutiidquodDominipassioetresurrectio
etascensioincelum,aduentusSpiritussanctianniuersariasolennitatecelebratur:etsiquid
aliudtaleoccurrerit,quodserueturabuniuersis,quacunquesediffunditecclesia.1.Alia
uero,queperlocaterrarumregionesqueuariantur,sicutiestquodaliiieiunantsabbatum,
alii non: alii uero quotidie communicant corpori et sanguini domini, alii certis diebus
accipiunt:etsiquidaliudhuiusmodianimaduertipotest,totumhocgenusrerumliberas
habet obseruationes; quod enim neque contra fidem, neque contra bonos mores esse
conuincitur,indifferenterhabendum,etproeorum,interquosuiuitur,societateseruandum
est. Mater Mediolanum me secuta inuenit ecclesiam sabbato non ieiunantem; ceperat
fluctuare quid ageret. Tunc ego consului de hac re beatissimae memoriae Ambrosium
episcopum;atilleait:cumRomamuenio,sabbatoieiuno,cumMediolanisum,nonieiuno.
Sicettu,adquamforteecclesiamueneris,eiusmoremserua,sicuiquamnonuisesse
scandalum,necquemquam tibi. Hoccummatri renuntiassem,libenter amplexa est. II.
Pars. Gratianus. Hocautem deconsuetudine illa intelligendum est,que ueluniuersalis
ecclesiaeusu,ueltemporisprolixitateroboratur.Ceterum,siprouarietatetemporumuel
animorum uariae consuetudines introducantur, inuenta opportunitate, resecandae sunt
potiusquamobseruandae.UndeAugustinusscribitadinquisitionesIanuarii:[epist.CXIX.
c.19.]

P.1.D.12. C. XII. Resecanda sunt, que neque auctoritate, neque moribus

uniuersitatiscomprobantur.

Omnia talia, que neque sanctarum scripturarum auctoritatibus continentur, nec in

conciliisepiscoporumstatutainueniuntur,necconsuetudineuniuersaeecclesiaeroborata
sunt, seddiuersorumlocorumdiuersismoribus innumerabiliter uariantur,itautuixaut
numquamomninoinueniripossintcausae,quasineisconstituendishominessecutisunt,
ubifacultastribuitur,sineulladubitationeresecandaexistimo.Quamuisenimnequehoc
inueniripossit,quomodocontrafidemsint,ipsamtamenreligionem,quampaucissimiset
manifestissimis celebrationum sacramentis misericordia Dei esse uoluit liberam, ideo
seruilibus oneribus premunt, ut tolerabilior sit conditio Iudeorum, qui etiamsi tempus
libertatis non cognouerint, legalibus tamen sacramentis, non humanis presumtionibus
subiciuntur.

P.1.D.12.C.XIII.Omnesprouincialeseundeminpsallendomodumteneant,quem
metropolitanamsedemhaberecognouerint.

Item ex Concilio Tolletano. [XI. c. 3.] III. Pars. De his, qui contra Apostoli
uoluntatemcircumferunturomniuentodoctrinae,placuitsanctoconcilio,utmetropolitanae
sedis auctoritate coacti uniuscuiusque prouinciae ciues, rectoresque ecclesiarum unum
eundemque in psallendo teneant modum, quem metropolitana in sede cognouerint
 32

institutum,necaliquadiuersitatecuiusqueordinisueloffitiiametropolitanasepatiantur
sededisiungi.Sicenimiustumest,utindeunusquisquesumatregulasmagisterii,unde
honoris consecrationem accipit, ut iuxta maiorum decreta sedes, que uniuscuiusque
sacerdotalisdignitatisestmater,sitecclesiasticaemagistrarationis.Abbatibussaneindultis
offitiis, que iuxta uoluntatem sui episcopi regulariter illis implenda sunt, cetera offitia
publica, id est uesperam, matutinum, siue missam, aliter quam in principali ecclesia
celebrare non liceat. 1. Quisquis autem horum decretorum uiolator exstiterit, sex
mensibus communione priuatus apud metropolitanum sub penitentiae censura maneat
corrigendus:quatenusapudillumetpreteritaetransgressionisculpamlacrimisdiluat,et
necessariamoffitiorumdoctrinamstudioseaddiscat.2.Subistaergoreguladisciplinae
nonsolummetropolitanustotiussuaeprouinciaepontificesuelsacerdotesadstringat,sed
etiam ceteri episcopi subiectos sibi ecclesiarum rectores obtemperare institutionibus
cogant.

P.1.D.12.C.XIV.Ordoserueturinmatutinisetuespertinisoffitiisunusetidem.

ItemexConcilioBracarensi.[I.cap.1.]Placuitomnibuscommuniconsensu,utunus
atqueidempsallendiordoinmatutinisueluespertinisoffitiisteneatur,etnondiuerseac
priuate,nequemonasteriorumconsuetudinescumecclesiasticaregulasintpermixtae.

Pars1.DistinctioXIII.

Gratianus.I.Pars.Itemaduersusnaturaleiusnulladispensatioadmittitur;nisiforte
duomalaitaurgeantutalterumeorumnecessesiteligi.UndeinConcilioTolletanoVIII.
[c.2.]legitur:

P.1.D.13.C.I.Minusmalumdeduobusesteligendum.

Duomala,licetcautissimesintprecauendatamensipericulinecessitasunumexhis
temperare compulerit, id debemus resoluere, quod minori nexu noscitur obligari. Quid
autemleuiusexhis,quiduegrauiussit,puraerationisacumineinuestigemus.Etenimdum
peierare compellimur, creatorem quidem offendimus, sednos tantummodo maculamus.
Cum uero noxia promissa complemus et Dei iussa contempnimus et proximis impia
crudelitatenocemus,etnosipsoscrudeliorimortisgladiotrucidamus.Illicenimdupplici
culparumteloperimimur,hictripliciteriugulamur.

P.1.D.13.C.II.Deeodem.

ItemGregoriusinMoralibusparteVI.libroXXXV.c.XIV.[inc.40.Iob.I.XXXII.
c.17.18.19.et20.]NeruitesticulorumLeuiathanperplexisunt,quiasuggestionumillius
argumenta implicatis inuentis alligantur, ut plerosque ita peccare faciant, quatenus si
fortassefugerepeccatumappetant,hocsinealiopeccatilaqueononeuadant,etculpam
faciantdumuitant,atquenequaquamseabunaualeantsoluere,nisiinaliaseconsentiant
ligare. Quod melius ostendimus, si qua ex conuersatione hominum alligationis huius
exemplaproferamus.1.Eccequidam,dummundihuiusamicitiasappetit,cuilibetalteri
similem sibi uitam ducenti, quod secreta illius omni silentio contegat, se iureiurando
constringit.Sedis,cuiiuratumest,adulteriumperpetrarecognoscitur,itautetiammaritum
adulterae occidere conetur.Isautem, quiiusiurandumprebuit, admentem reuertitur et
diuersishincindecogitationibusimpugnatur,atquehocsilereformidat,nesilentioadulterii
 33

simulethomicidiiparticepsfiat,proderetrepidat,nereatuseperiuriiobstringat.Perplexis
ergo neruis testiculorum ligatus est, qui in quamlibet partem declinet, metuit, ne a
transgressioniscontagionelibernonsit.2.Aliuscuncta,quemundisunt,deserens,acper
omniafrangerepropriasuoluntatesquerens,alienosesubdereregiminiappetit,sedeum,
quisibiadDeumpreessedebeat,minuscautainquisitionediscernit:quiafortasseis,qui
sineiudicioeligitur,cumpreesseiamceperit,agerequeDeisuntprohibet,quemundisunt
iubet. Pensans itaque subditus, uel que sit culpa inobedientiae, uel quod contagium
secularisuitae,etobediretrepidat,etnonobedireformidat,neautobediensDeuminsuis
preceptisdeserat,autrursusnonobediensDeuminelectopriorecontempnat.3.Alius
pensarepondushonorisecclesiasticinegligensidlocumregiminispremiisascendit.Sed
quiaomne,quodhiceminet,plusmeroribusafficitur,quamhonoribusgaudet,dumcor
tribulationepremitur,admemoriamculpareuocatur,doletqueseadlaboremcumculpa
peruenisse,et quamsit iniquum, quodadmiserit, exipsa fractus difficultate cognoscit.
Reumseigiturcumimpensispremiisagnoscens,uultadeptaesublimitatislocumdeserere,
sedtimet,negrauiusdelictumsitsusceptigregiscustodiamreliquisse;uultsusceptigregis
curam gerere, sed formidat, ne deterior culpa sit, regimina pastoralis gregis empta
possidere.Perhonorisergoambitumligatumculpahincindeseconspicit.Essequippesine
reatucriminisneutrumuidet,siautsusceptussemelgrexrelinquitur,autrursumsacraactio
seculariteremptateneatur.Undiquemetuitetsuspectuslatusomnepertimescit,neautstans
inemptoregiminenondigne,lugeatquodnonetiamdeserensemendat,autcerteregimen
deserens,dumaliudflerenititur,rursusaliuddeipsagregisdestitutionecommittat.II.Pars.
4.Esttamen,quodaddestruendasBehemotuersutiassubtiliterfiat,utcummensinter
minoraetmaximapeccataconstringitur,siomninonullussinepeccatoadituspatet,minora
sempereligantur;quiaetquimurorumundiqueambitu,nefugiat,clauditur,ibiseinfugam
precipitat,ubibreuiormurusingeritur.HincPaulus,cumquosdaminecclesiaincontinentes
aspiceret,concessitminima,utmaioradeclinarent,dicens:Propterfornicationemautem
unusquisquesuamuxoremhabeat.Etquiatuncsolumconiugesinadmixtionesuntsine
culpa,cumnonproexplendalibidine,sedprosuscipiendaprolemiscentur,uthocetiam,
quodconcesseratsineculpa(quamuisminima)nonessemonstraret,ilicoadiunxit:Hoc
autemdicosecundumindulgentiam,nonsecundumimperium.Nonenimestsineuitio,
quodignoscitur,nonprecipitur.Peccatumprofectouidit,quodposseindulgeripreuidit.
Sed cum in dubiis constringimur, utiliter minimis subdimur, ne in magnis sine uenia
peccemus.5.ItaqueplerumqueneruorumBehemotistiusperplexitassoluitur,dumad
uirtutesmaximaspercommissaminoratransitur.

Pars1.DistinctioXIV.

Gratianus.I.Pars. Verumhocinunaeademquepersonaintelligitur.Ceterumanin
diuersis eadem dispensatio locum habeat, uidelicet, ut committamus minora, ne alii
grauioribusimplicentur,meritoqueritur.DehisitascribitAugustinuslibroQuestionum
superGenesim:[cap.42.]

P.1.D.14. C. I. Non sunt a nobis aliqua committenda delicta, ne alii grauiora

committant.

Quod ait Sodomitis Loth: Sunt mihi duae filiae, que nondum nouerunt uiros;
producamillasaduos,utiminiillis,sicutplacuerituobis:tantuminuirosistosnefaciatis
iniquum:quoniamprostituereuolebatfiliassuashaccompensatione,utuirihospiteseius
nichil a Sodomitis tale paterentur, utrum admittenda sit compensatio flagitiorum uel
 34

quorumcumquepeccatorum,utnosfaciamusmalialiquid,nealiusgrauiusmalumfaciat;
anpotiusperturbationiLothnonconsiliotribuendumsit,quihocdixerit,meritoqueritur.
Etnimirumpericulosissimeadmittiturheccompensatio.Siautemperturbationihumanae
tribuitur et menti tanto malo permotae, nullo modo imitanda est. II. Pars. Gratianus.
Consuetudinisautemuelconstitutionisrigornonnumquamrelaxatur. UndeLeoPapaait:
[adRusticumNarbonensemEpisc.epist.XC.antecap.1.]

P.1.D.14. C.II.Queconstitutionesualeanttemperari,uelquenon.

Sicutquedamsunt,quenullarationeconuellipossunt,itamultasunt,queautpro
necessitate temporum, aut pro consideratione etatum oporteat temperari; illa semper
conditioneseruata,utinhis,queueldubiafuerintautobscura,idnouerimussequendum,
quod nec preceptis euangelicis contrarium, nec decretis sanctorum Patrum inueniatur
aduersum.

Pars1.DistinctioXV.

Gratianus I. Pars. De naturali iure et constitutione uel consuetudine hactenus

disseruimus,differentiam,quaabinuicemdiscernuntur,assignantes:nuncadecclesiasticas
constitutiones stilum uertamus, earumque originem et auctoritatem, prout ex libris
sanctorumPatrumcolligerepossumus,breuiterassignantes.

P.1.D.15.C.I.Quotemporeceperintcanonesgeneraliumconciliorum.

Canonesgeneraliumconciliorum(utYsidorusaitlibro6.Etimologiarumc.16.)a
temporibus Constantini ceperunt. In precedentibus namque annis persecutione feruente
docendarumplebiumminimedabaturfacultas.IndeChristianitasindiuersasheresesscissa
est, quia non erat episcopis licentia conueniendi in unum, nisi tempore supradicti
imperatoris.IpseenimdeditfacultatemChristianisliberecongregari.Subhocetiamsancti
PatresinconcilioNicenodeomniorbeterrarumconuenientesiuxtafidemeuangelicamet
apostolicam secundum post apostolos simbolum tradiderunt. 1. Inter cetera autem
concilia quatuor sunt uenerabiles sinodi, que totam principaliter fidem complectuntur,
quasiquatuoreuangelia,ueltotidemparadisiflumina.2.HarumpriorNicenasinodus
CCCXVIII. episcoporum Constantino Augusto imperante peracta est: in qua Arrianae
perfidiaecondempnataestblasphemia,quamdeinequalitatesanctaeTrinitatisidemArrius
asserebat,etconsubstantialemDeoPatriDeiFiliumeademsanctasinoduspersimbolum
diffiniuit. 3. Secunda sinodus CL. Patrum sub Theodosio seniore Constantinopolim
congregataest,queMacedonium,SpiritumsanctumDeumessenegantem,condempnans,
consubstantialem Patri et Filio Spiritum sanctum demonstrauit, dans simboli formam,
quam tota Grecorum et Latinorum confessio in ecclesiis predicat. 4. Tertia sinodus
EphesinaprimaCC.episcoporumsubiunioreTheodosioAugustoeditaest,queNestorium,
duaspersonasasserenteminChristo,iustoanathematecondempnauit,ostendensmanerein
duas naturas unam Domini Iesu Christi personam. 5. Quarta sinodus Calcedonensis
DCXXX. sacerdotum sub Martiano principe habita est, in qua Euticem
ConstantinopolitanumabbatemuerbiDeietcarnisunamnaturampronuntiantem,eteius
Dioscorumdefensorem,quondamAlexandrinumepiscopum,etipsumrursumNestorium
episcopum cum reliquis hereticis, una Patrum sententia dampnauit; predicans eadem
sinodusChristumDominumsicnatumdeVirgine,utineumsubstantiametdiuinaeet
humanae confiteamur naturae. 6. He sunt quatuor sinodi principales, fidei naturam
 35

plenissime predicantes. Sedet siquasuntconcilia, quesancti Patres spiritu Deipleni

sanxerunt,postistorumquatuorauctoritatesomnimanentstabilitauigore:quorumgestain
hocopereconditacontinentur.7.Sinodusautemexgrecointerpretaturcomitatusuel
cetus. Concilii uero nomen tractum est ex more Romano. Tempore enim, quo causa
agebatur, conueniebant omnes in unum, communique intentione tractabant. Unde et
conciliumacommuniintentionedictumquasiconsilium;consiliumquasiconsidium,dinl
literam transeunte; uelconcilium dictum estexcommuni intentione, eoquodinunum
dirigant omnem mentis obtutum: supercilia enim oculorum sunt; unde qui sibimet
dissentiunt,nonaguntconcilium,quianonsentiuntinunum.Cetusueroconuentusestuel
congregatio,acoeundo,idestaconueniendoinunum.Hincetconuentusestnuncupatus,
quodibihominesconueniunt;sicutconuentuscetussicetconciliumasocietatemultorum
inunumappellatur. DequatuorquoqueconciliisscribitB.Gregorius,itadicens:[lib.I.
RegestiEpist.24.]

P.1.D.15.C.II.Deauctoritatequatuorconciliorum.

Sicutsanctieuangeliiquatuorlibros,sicquatuorconciliasuscipereetuenerarime
fateor.Nicenumscilicet,inquoperuersumArriidogmadestruitur:Constantinopolitanum
quoque,inquoEunomiietMacedoniierrorconuincitur:Ephesinumetiamprimum,inquo
Nestoriiimpietasiudicatur:Calcedonenseuero,inquoEuticetisDioscoriqueprauitasest
reprobata;hectotadeuotioneamplector, integerrima approbationecustodio,quiainhis
uelutinquadratolapidesanctaefideistructuraconsurgit,etcuiuslibetuitaeatqueactionis
normaexistit.1.Quintumconciliumquoqueueneror,inquoepistola,queIbaedicitur,
erroris plena reprobatur; Theodorus personam mediatoris Dei et hominum in duabus
substantiis separans, ad impietatis perfidiam cecidisse conuincitur, scripta quoque
Theodori, per que beati Cirilli fides reprehenditur, ausu dementiae prolata, refutatur.
Cunctasueroquasprefatauenerandaconciliapersonasrespuunt,respuo,quasuenerantur,
amplector:quiadumuniuersalisuntconsensuconstituta,seetnonilladestruit,quisquis
presumitautabsoluerequosreligant,autligarequosabsoluunt.Deeisdemscribitetiam
GelasiusPapa[inconciliohabitoRomaecumLXX.Episcopis]dicens:

P.1.D.15.C.III.QueconciliasanctaRomanaecclesiasuscipiat.

Sancta Romana ecclesia post illas ueteris et noui testamenti scripturas, quas
regulariter suscipimus, etiam has suscipi non prohibet: Sanctam sinodum Nicenam
CCCXVIII. Patrum, mediante Maximo Constantino Augusto, in qua Arrius hereticus
condempnatusest;sanctamsinodumConstantinopolitanam,medianteTheodosioseniore
Augusto,inquaMacedoniushereticusdebitamdampnationemexcepit;sanctamsinodum
Ephesinamprimam,inquaNestoriusdampnatusestconsensubeatissimiPapaeCelestini,
mediante Cirillo Alexandrinae sedis antistite, et Arcadio episcopo ab Italia destinato;
sanctam sinodum Calcedonensem, mediante Martiano Augusto et Anatolio
Constantinopolitanoepiscopo,inquaNestorianaetEuticianaheresissimulcumDioscoro
eiusquecomplicibusdampnataesunt;sedetsiquasuntconciliaasanctisPatribushactenus
instituta,postistorumquatuorauctoritatemetcustodienda,etrecipiendadecernimus.1.
Iam nunc subiciendum est de opusculis sanctorum Patrum, que in ecclesia catholica
recipiuntur.2.OpusculaB.CiprianimartirisetCartaginensisepiscopi.3.Itemopuscula
B.GregoriiNacianceniepiscopi.4.ItemopusculaB.AthanasiiAlexandriniepiscopi.
6.ItemopusculaB.IohannisConstantinopolitaniepiscopi.9.ItemopusculaB.Ylarii
Pictauiensisepiscopi.10.ItemopusculaB.AmbrosiiMediolanensisepiscopi.11.Item
 36

opusculaB.AugustiniepiscopiIpponensis.12.ItemopusculaB.Ieronimipresbiteri.
13.ItemopusculabeatiProsperiuirireligiosissimi.14.ItemepistolamB.LeonisPapae
ad Flauianum episcopum destinatam, cuius textum si quisquam usque ad unum iota
disputauerit, et non eam in omnibus uenerabiliter receperit, anathema sit. 15. Item
opusculaatquetractatusomniumPatrumorthodoxorum,quiinnulloasanctaeRomanae
ecclesiae consortio deuiauerunt, nec ab eius fideli predicatione seiuncti sunt, sed
communionis ipsius gratia Dei usque ad ultimum diem uitae suae participes fuerunt,
legenda decernimus. 16. Item decretales epistolae, quas beatissimi Papae diuersis
temporibusaburbeRomanaprodiuersorumPatrumconsolationedederunt,uenerabiliter
suscipiendae sunt. [PALEA. 17. Item gesta sanctorum martirum, qui multiplicibus
tormentorum cruciatibus et mirabilibus confessionum triumphis irradiant. Quis ita esse
catholicorum dubitet, etmaioraeosinagonibus fuisseperpessos,necsuisuiribus,sed
gratiaDeietadiutoriouniuersatolerasse?Sedideosecundumantiquamconsuetudinem
singularicautelainsanctaRomanaecclesianonleguntur,quiaeteorum,quiconscripsere,
nominapenitusignorantur,etabinfidelibusautidiotissuperflua,autminusapta,quamrei
ordo fuerit, scripta esse putantur: sicut cuiusdam Quirici et Iulitae, sicut Gregorii
aliorumquehuiusmodipassiones,queabhereticisperhibenturconscriptae.Propterquod,ut
dictum est, ne uel leuis subsannandi oriretur occasio, in sancta Romana ecclesia non
leguntur.Nostamencumpredictaecclesiaomnesmartireseteorumgloriososagones,qui
Deomagisquamhominibusnotisunt,omnideuotioneueneramur.18.ItemuitasPatrum,
Pauli, Antonii, Ilarionis et omnium eremitarum, quas tamen uir beatissimus scripsit
Ieronimus,cumomnihonoresuscipimus.19.ItemactusB.Siluestri,apostolicaesedis
presulis, licet eius, qui conscripsit, nomen ignoremus, a multis tamen in urbe Roma
catholicislegicognouimus,etproantiquousumultaehocimitanturecclesiae.20.Item
scriptadeinuentioneS.crucisdominicae,etaliascriptadeinuentionecapitisB.Iohannis
Baptistae,nouellaequidemreuelationessunt,etnonnullieascatholicilegunt,sedcumhec
adcatholicorummanusperuenerint,B.Pauliapostolisententiaprecedat:Omniaprobate,
quodbonumesttenete.21.ItemRufinusuirreligiosusplurimosecclesiasticioperis
edidit libros,nonnullas etiam scripturas interpretatus est;sedquoniamB.Ieronimus in
aliquibus eum de arbitrii libertate notauit, illa sentimus, que predictum B. Ieronimum
sentire cognoscimus: et non solum de Rufino, sed etiam de uniuersis quos uir sepius
memoratuszeloDeietfideireligionereprehendit.22.ItemOrigenisnonnullaopuscula,
queuirbeatissimusIeronimusnonrepudiat,legendasuscipimus,reliquaautemomniacum
auctore suo dicimus esse renuenda. 23. Item chronicon Eusebii Cesariensis, atque
eiusdemhistoriaeecclesiasticaelibros,quamuisinprimonarrationissuaelibrotepuerit,et
postea in laudibus atque excusatione Origenis scismatici unum conscripserit librum:
propter rerumtamennotitiam singularem,queadinstructionempertinent,usquequaque
nondicimusrenuendos.24.ItemOrosiumuirumeruditissimumcollaudamus,quiaualde
nobisnecessariamaduersuspaganorumcalumpniasordinauithistoriam,miraquebreuitate
contexuit. 25. Item uenerabilis uiri Sedulii pascale opus, quod heroicis descripsit
uersibus,insignilaudeproferimus.26.ItemIuuencinichilominuslaboriosumopusnon
spernimus,sedmiramur.27.Ceterum,queabhereticis,siuescismaticisconscriptauel
predicatasunt,nullatenusrecipitcatholicaetapostolicaecclesiaRomana.Equibuspauca,
queadmemoriamuenerunt,etacatholicisuitandasunt,credimusessesubdenda.28.
Imprimis Arriminensem sinodum, a Constantio Cesare Constantini filio congregatam
medianteTauroprefecto,extuncetnuncetusqueineternumconfitemuressedampnatam.
29.ItemitinerariumnominePetriapostoli,quodappellatursanctiClementisliberVIII.,
apocrifum.30.ActusnomineAndreaeapostoli,apocrifi.31.ActusnominePhilippi
apostoli,apocrifi.32.ActusnominePetriapostoli,apocrifi.33.ActusnomineThomae
 37

apostoli,apocrifi.34.EuangeliumnomineThaddei,apocrifum.35.Euangeliumnomine
Thomaeapostoli,quoutunturManichei,apocrifum.36.EuangeliumnomineBarnabae,
apocrifum.37.EuangeliumnomineBartholomeiapostoli,apocrifum.35.Euangelium
nomineAndreaeapostoli,apocrifum.39.Euangelia,quefalsauitLucianus,apocrifa.
40.Euangelia,quefalsauitIrcius,apocrifa.41.LiberdeinfantiaSaluatoris,apocrifus.
42.LiberdenatiuitateSaluatoris,etdeS.Maria,etdeobstetriceSaluatoris,apocrifus.
43. Liber, qui appellatur Pastoris, apocrifus. 44. Libri omnes, quos fecit Lenticius,
discipulus diaboli, apocrifi. 45.Liber, quiappellatur Fundamentum, apocrifus. 46.
Liber,quiappellaturThesaurus,apocrifus.47.Liber,quiappellaturdefiliabusAdae,uel
Geneseos,apocrifus 48.Centimetrum deChristo Virgilianis compaginatum uersibus,
apocrifum. 49.Liber, quiappellatur Actus Teclae etPauli apostoli, apocrifus.50.
Liber, qui appellatur Nepotis, apocrifus. 51. Liber prouerbiorum, qui ab hereticis
conscriptusetS.Xistinominesignatusest,apocrifus.52.Reuelatio,queappellaturPauli
apostoli apocrifa. 53. Reuelatio, que appellatur Thomae Apostoli, apocrifa. 54.
Reuelatio, que appellatur Stephani, apocrifa. 55. Liber, qui appellatur Transitus S.
Mariae,apocrifus.56.Liber,quiappellaturPenitentiaAdae,apocrifus.57.LiberOgiae
nomine Gigantis, qui ab hereticis cum dracone post diluuium pugnasse perhibetur,
apocrifus. 58. Liber, qui appellatur Testamentum Iacob, apocrifus. 59. Liber, qui
appellaturPenitentiaOrigenis,apocrifus.60.Liber,quiappellaturPenitentiaS.Cipriani,
apocrifus.61.Liber,quiappellaturPenitentiaIamnisetMambrae,apocrifus.62.Liber,
quiappellaturSortesapostolorum,apocrifus.63.LiberLusanae,apocrifus.64.Liber
canonumApostolorum,apocrifus.65.LiberPhisiologus,quiabhereticisconscriptusest
etB.Ambrosiinominepresignatus,apocrifus.66.HistoriaEusebiiPamphili,apocrifa.
67. Opuscula Tertulliani siue Africani, apocrifa 68. Opuscula Postumiani et Galli,
apocrifa.69.OpusculaMontani,PriscillaeetMaximillae,apocrifa.70.Opusculaomnia
FaustiManichei,apocrifa.71.OpusculaalteriusClementisAlexandrini,apocrifa.72.
OpusculaCassianipresbiteriGalliarum,apocrifa.73.OpusculaVictoriniPictauiensis,
apocrifa.74.OpusculaFaustiRegiensisGalliarum,apocrifa.75.OpusculaFrumentii,
apocrifa.76.EpistolaIesuadAgbarum,regem,apocrifa.77.PassioGeorgii,apocrifa.
78. Passio Cirici et Iulitae, apocrifa. 79. Scriptura, que appellatur Contradictio
Salomonis,apocrifa.80.Philacteriaomnia,quenonangelorum,utilliconfingunt,sed
demonummagisarteconscriptasunt,apocrifa.81.Hecetomniahissimilia,queSimon
Magus, Nicolaus, Cerinthus, Marcion, Basilides, Ebion, Paulus etiam Samosatenus,
Fotinus et Bonosus et qui simili errore defecerunt, Montanus quoque cum suis
obscenissimis sequacibus, Apollinaris, Valentinus siue Manicheus, Faustus, Sabellius,
Arrius, Macedonius, Eunomius, Nouatus, Sabbatius, Celestius, Donatus, Eustathius,
Iouinianus,Pelagius,IulianusetLatiensis,Celestinus,Maximinus,PriscianusabHispania,
Lampedius,Dioscorus,Eutices,Petrus,etaliusPetrus,equibusunusAlexandriam,alius
Antiociam maculauit, Acatius Constantinopolitanus, cum consortibus suis, nec non et
omnes hereses, quas ipsi eorumque discipuli, siue schismatici docuerunt uel
conscripserunt,quorumnominaminimeretinentur,nonsolumrepudiata,uerumetiamab
omni Romanaetapostolica ecclesia eliminata, atque cumsuis auctoribus auctorumque
sequacibussubanathematisindissolubiliuinculo,ineternumconfitemuressedampnata.
82.Ceterum,quilibriinecclesiasticisoffitiisperannicirculumanonnullislegantur(quod
ritum illum apostolica non reprobat, sed sequitur ecclesia) pro fidelium edificatione
adnotandum censuimus.Quidam, quodinseptuagesima ponuntpentateuchum usque in
XV.diemantePascha,XV.dieponuntIeremiamusqueincenamDomini.IncenaDomini
legunttreslectionesdelamentationeIeremiae:Quomodosedetsolaciuitas,etc.ettresde
tractatuS.AugustiniinpsalmumLIV.:ExaudiDeusorationemmeametnedespexeris,
 38

ettresdeApostolo,ubiaitinepistolaadCorinthios:Conuenientibusuobisinunum.
Secunda lectio sic incipit: Similiter et calicem postquam cenauit, etc. Tertia: De
spiritualibus autem nolumus uos ignorare, fratres. In parasceue tres lectiones de
lamentationeIeremiae,ettresdetractatuS.AugustiniinpsalmumLXIII:ExaudiDeus
orationem meam, cum deprecor, et tres de Apostolo, ubi ait in epistola ad Ebreos:
Festinemus ingrediinillam requiem, etc.Secundalectio: Omnisnamquepontifex.
Tertia:Dequograndisnobissermo.Insabbatosanctotreslectionesdelamentatione
Ieremiaeprophetae,ettresdetractatuS.AugustiniineumdempsalmumLXIII.:Exaudi
Deusorationemmeam,cumdeprecor,ettresdeApostolo,ubiaitinepistolaadEbreos:
Christusassistenspontifexfuturorumbonorum.Secundalectio:Ubienimtestamentum
est.Tertia:Umbramenimhabenslexfuturorumbonorum.InpaschaDominihomilias
adipsumdiempertinentes,infrahebdomadamhomilias. Inoctauispaschaeponuntactus
apostolorumetepistolascanonicasetapocalipsin,usqueinocatauaspentecostes.Inoctauis
pentecostesponuntlibrosregumetparalipomenonusqueincalendasaugusti.Indominica
primamensisaugustiponuntSalomonemusqueincalendasseptembris.Indominicaprima
septembrisponuntIobTobiam,Hester,Esdramusqueincalendasoctobris.Indominica
prima mensis octobris ponunt librum Machabeorum usque in calendas nouembris. In
dominicaprimamensisnouembrisponuntEzechielemetDanielemetminoresprophetas
usque in calendas decembris. In dominica prima mensis decembris ponunt Esaiam
prophetamusqueadnatiuitatemDomini. InnataliDominileguntprimumdeEsaiatres
lectiones. Prima lectio: Primo tempore alleuiata est terra Zabulon, etc. Secunda:
Consolamini,consolamini.Tertia:Consurge,consurge.Deindeleguntursermonesuel
homiliaeadipsumdiempertinentes.InnataliS.Stephanihomiliadeipsodie.InnataliS.
Ioannissimiliter.Innataliinnocentiumsimiliter.InnataliS.Siluestrisimiliter.Inoctaua
natalisDominihomiliadeipsodie.IndominicaprimapostnatiuitatemDominiponunt
epistolasPauliusqueinseptuagesimam.InepiphanialectionestresdeEsaia.Primalectio
incipit: Omnes sitientes. Secunda: Surge, illuminare Ierusalem. Tertia: Gaudens
gaudeboinDomino.Deindeleguntursermonesuelhomiliaeadipsumdiempertinentes.]

Pars1.DistinctioXVI.

Gratianus.I.Pars.Apostolorumcanones,quiperClementemRomanumPontificem,
sicutquidamasserunt,dicunturessetranslati,suntquinquaginta.Hosnonrecipiendos,sed
interapocrifadeputatos,Ysidorusscribitdicens:

P.1.D.16.C.I.Apostolorumcanonesapostolicareiciunturauctoritate.

Canones,quidicunturapostolorum,seuquiaeosdemnecsedesapostolicarecipit,nec
sanctiPatresillisconsensumprebuerunt,proeoquodabhereticissubnomineapostolorum
compositidignoscuntur,quamuisineisinuenianturutilia,auctoritatetamencanonicaatque
apostolicaeorumgestaconstatesseremotaatqueinterapocrifadeputata.Zepherinusautem
econtrascribitEpiscopisperSiciliamconstitutis:[epist.I.]

P.1.D.16.C.II.Apostolorumcanonessuntrecipiendi.

Sexagintasententias apostoliprescripseruntcumaliis quamplurimis episcopis,et

seruandasessecensuerunt.
 39

P.1.D.16.C.III.Exceptisquinquagintacapituliscanonesapostoloruminterapocrifa
deputantur.

ItemLeoPapaIX.contraepistolamNicetaeAbbatis.Clementislibrum,idestPetri
apostoli itinerarium, et canones apostolorum numerant Patres inter apocrifa, exceptis
quinquagintacapitulis,quedecreueruntorthodoxaefideiadiungenda.

P.1.D.16.[C.IV.Item]VI.Sinodus,c.2.

Placuithuicsanctaesinodo,utamodoconfirmataetratasintcanonumapostolorum
LXXXV.capitula.EpistolaYsidoriincapitecanonum.YsidorusseruusChristilectorisuo
conseruo. 1. Propter eorum auctoritatem ceteris conciliis preponimus canones, qui
dicuntur apostolorum, licet a quibusdam apocrifi dicantur, quoniam perplures eos
recipiunt, et sancti Patres eorum sententias sinodali auctoritate roborauerunt et inter
canonicasposueruntconstitutiones.Item.2.Primusordo,utpredictumest,decelebrando
concilio insertus habetur, et postmodum canonum apostolorum, ac primorum
apostolicorum(idest,aS.ClementeusqueadS.Siluestrum)decretorumatquediuersorum
conciliorum breuiarium est interpolatum, sequens ordinem suum. Gratianus. Item cum
AdrianusPapasextamsinodumrecipiatcumomnibuscanonibussuis,cumetiamsancta
octo uniuersaliaconcilia professioneRomaniPontificis sintroborata,inseptimaautem
sinodo,siueinsextoconcilio,apostolorumcanonessintreceptietapprobati:patet,quod
nonsuntinterapocrifadeputandi.ScribitAdrianusPapaTharasioPatriarchae:

P.1.D.16.C.V.SextasinodusauctoritateAdrianicorroboratur.

Sextam sanctam sinodum recipio cum omnibus canonibus suis. Gratianus. Sed
dubitatur de ea, an canones conscripserit, quod ex quarta actione sextae sinodi facile
absoluitur.AitenimPetrusEpiscopusNicomediae:

P.1.D.16.C.VI.Sextasinoduscanonesconscripsit.

Habeo librum continentem canones sanctae sinodi sextae. Patriarcha dixit: 1.

Quidam per ignorantiam scandalizantur pro canonibus istis, dicentes: Numquid sexta
sinodus canones fecit? Sciant ergo, quoniam sancta sinodus sexta sub Constantino
congregataestcontraeos,quidicebantunamoperationemesseetuoluntateminChristo,in
qua sancti Patres illos utpote hereticos anathematizauerunt, et orthodoxam fidem
explanauerunt.II.Pars.2.SolutaesthecsinodusConstantiniXIV.anno.Postquatuor
uero aut quinque annos iidem sancti Patres congregati sunt sub Iustiniano, filio
Constantini,etpredictoscanonespromulgauerunt,dequibusnullusdubitet.Quienimsub
Constantino insinodofuerunt,iidemipsisubIustinianoistiscanonibussubscripserunt.
Oportebat enim, ut sinodus uniuersalis canones ecclesiasticos promulgaret. Item: 3.
Sancta sinodus sexta post promulgatam ab ea diffinitionem contra Monothelitas,
Constantinoimperatore,quieamcongregauerat,nonpostmultodefuncto,Iustinianofilio
eius regnante pro eo. 4. Eadem sancta sinodus diuinitus inspirata iterum
Constantinopolim quarto aut quinto anno congregata est, et canones CII. numero ad
correctionemecclesiaepromulgauit.Gratian.Exhisergocolligitur,quodsextasinodusbis
congregataest:primosubConstantinoetnulloscanonesconstituit:secundosubIustiniano
filioeius,etprefatoscanonespromulgauit.UndesanctiPatresineademSinodosecundo
congregatidixerunt:
 40

P.1.D.16.C.VII.Constitutionessinodisextae.

Quoniam sanctae et uniuersales sinodi, quinta sub Iustiniano Augusto, sexta sub
Constantino patre suo Augusto, de misterio fidei plenissime disputantes, canones non
fecerunt, sicut ceterae quatuor uniuersales sinodi: propterea nos conuenientes in hanc
imperialemurbemsacroscanonesconscripsimus.Item:1.Placuithuicsanctaesinodo,ut
amodo confirmata et rata sint canonum apostolorum LXXXV. capitula. Item: 2.
Confirmamus etceteros sanctorumcanonesetsinodos,idest,Nicenam,Anchiritanam,
Neocesariensem, Gangrensem, Antiocenam, Laudicensem, Constantinopolitanam,
Ephesinam primam, Calcedonensem, Sardicensem et Cartaginensem, et opuscula
TheophiliAlexandriniepiscopietmartiris,TrismegistiGregorii,Neocesariensisepiscopi,
Athanasii episcopi Alexandrini, Basilii Cesareae Capadociae episcopi, Gregorii Niseni
episcopi, Gregorii Theologi, Amphilochii Iconiensis episcopi, Timothei Alexandrini
episcopi, Germani Constantinopolitani episcopi, Cirilli Alexandrini episcopi, Cipriani
Cartaginensisepiscopi,etsinodumsuam.

P.1.D.16.C.VIII.AuctoritateRomaniPontificissanctaoctoconciliaroborantur.

ItemexLibroDiurnoprofessioRomaniPontificis.Sanctaoctouniuersaliaconcilia,
primumNicenum,Constantinopolitanum,Ephesinum,Calcedonensequintumetsextum,
Constantinopolitanum; item Nicenum; octauum quoqueConstantinopolitanum usquead
unum apicem immutilata seruare, et pari honore et ueneratione digna habere, et que
predicauerunt et statuerunt omnibus modis sequi et predicare, quecumque
condempnaueruntoreetcordecondempnareprofiteor.Quoautemtemporesextasinoduset
secundaetprima,etquartaetquintacongregataesunt,Bedainlibrodetemporibus[c.65.]
scribit,dicens:

P.1.D.16.C.IX.Detemporibusconciliorum.

Sexta sinodus uniuersalis Constantinopolim celebrata est, et greco sermone

conscripta, temporibus PapaeAgathonis, exequente piissimo principe Constantino intra
palatium suum, simulque legatis Apostolicae sedis, et episcopis CL. residentibus. 1.
Prima uniuersalis sinodus in Nicea congregata est contra Arrium CCCXVIII. Patrum,
temporibusIuliiPapae,subConstantinoprincipe.2.SecundainConstantinopolimCL.
Patrum,contraMacedoniumetEudoxium,temporibusDamasiPapaeetGratianiprincipis,
quando Nectarius eiusdem urbis episcopus est ordinatus. [ 3. Deest.] 4. Quarta in
Calcedone DCXXX. Patrum, sub Leone Papa, temporibus Martiani principis, contra
Euticen nefandissimorum monachorum presulem. 5. Quinta in Constantinopolim
temporibusIuliiPapae,subIustinianoprincipe.contraTheodorumetomneshereticos.

P.1.D.16.[C.X.]

Primaautem sinodusinNicea,CCCXVIII.Patrum,contraArriumAlexandrinum
presbiterum, qui tres gradus in trinitate asserebat, Patrem maiorem, Filium minorem,
Spiritum sanctum creaturam, temporibus Constantini principis Siluestri Papae Romani,
MachariiIerosolimitani,AlexandriAlexandrini,quicondempnataeademheresistatuerunt
canonesXX.,quorumauctormaximeprefatusAlexanderepiscopusfuit.1.Secundain
ConstantinopolimCL.patrum,contraMacedoniumConstantinopolitanumepiscopum,qui
negabatSpiritumsanctumDeumesse,temporibusGratianiTheodosiiprincipum,Damasi
 41

PapaeRomani,CirilliIerosolimitani,NectariiAlexandrini,quicondempnataprefataheresi
statuerunt canones III., quorum auctor maxime B. Nectarius Constantinopolitanus
episcopus fuit. 2. Tertia in Epheso CCC. Patrum, contra Nestorium
Constantinopolitanum episcopum, qui dicebat, beatam Virginem Mariam non Dei, sed
hominis tantummodo genitricem, ut aliam personam carnis, aliam faceret Deitatis,
temporibus Theodosii principis imperatoris iunioris, Celestini Papae Romani, Iuuenalis
Constantinopolitani episcopi, Cirilli Alexandrini; qui XV. capitula contra Nestorii
blasphemias totidem capitula, auctore eodem sancto Cyrillo, anathematizando
conscripserunt. 3. Quarta in Calcedone DCXXX. Patrum, contra Euticen
Constantinopolitanumabbatem,quiasserebat,Christumposthumanamassumptionemnon
ex duabus naturis existere, sed solam in eo diuinam naturam permanere, temporibus
Martiani principis, Leonis Papae Romani, Iuuenalis Ierosolimitani, Anatholii
Constantinopolitani, qui condempnata prescripta heresi statuerunt canones XXVII.,
quorumauctormaximeidemsanctusAnatholiusConstantinopolitanusepiscopusfuit.4.
Quinta in Constantinopolim, contra Theodorum Mosophenum et omnes hereticos, qui
TheodorusdicebataliumesseDeiuerbum,etaliumChristum,etsacramMariamVirginem
negabat genitricem Dei fuisse, temporibus Iustiniani principis, Vigilii Papae Romani,
Domnini Antioceni, Eutichii Constantinopolitani; qui XIV. capitula anathematizando
scripseruntcontraTheodorietsociorumeiusblasphemias.5.SextainConstantinopoli
CL. Patrum, contra Macharium Antiocenum episcopum et socios eius, qui unam
uoluntatemetoperationeminChristofalsasuspicioneastruebant,temporibusConstantini
principis,AgatonisPapaeRomaniGregoriiConstantinopolitani;quicondempnataprefata
heresianathematizandoscripseruntnouemcapitulainteriusannexa.

P.1.D.16.[C.XI.]

Primaannotatio Anquiritanae sinodi,queanteNicenam ferturfuisse,sedpropter

auctoritatemmaiorempostponitur;inquaPatresXVIII.statueruntcanonesXXIV.quorum
auctormaximeVitalisAntiocenusepiscopusextitit.1.SecundaNeocesariensis,quepost
Anquiritanam,etAntiocenamlegiturfuisse;inquaPatresXVIII.statueruntcanonesXIV.
quorumauctormaximeVitalisSalaminusextitit.2.TertiaGangrensis,quepostNicenam
legiturfuisse,inquaPatresXVII.statueruntcanonesXX.propterquasdamnecessitates
ecclesiasticas, maxime contra Eustasium, qui dicebat, quod nullus in coniugali gradu
positus,necullusfidelis,quinonomnibusrenuntiaretquepossideret,spemadDominum
haberet,etmultaaliauenenosa,queenumerarelongumest.3.QuartaSardicensis,inqua
PatresLX.statueruntcanonesXXI.quorumauctormaximeOsiusCordubensisepiscopus,
etVincentiusCapuanusepiscopus,etIanuariusBeneuentanus,etCalepodiusNeapolitanus
sanctaeRomanaeecclesiaelegatiextiterunt.4.QuintaAntiocena,inquaPatresXXX.
statueruntcanonesXXV.quorumauctormaximeEusebiusPalestinensisepiscopusextitit.
5. Sexta Laudicensis, in qua Patres XXII. statuerunt canones LVIII., quorum auctor
maximeTheodosiusepiscopusextitit.6.SeptimaCartaginensis,inquaPatresCCVIII.
statuerunt canones XXXIII., quorum auctor maxime Aurelius Cartaginensis episcopus
extitit. Etiam S. Augustinus Yponensis episcopus in eadem sinodo legitur fuisse,
temporibusHonoriiAugusti.7.OctauaAfricanasubTheodosiominoreAugusto,inqua
Patres CCXXIV. recitauerunt et firmauerunt canones CV., qui per diuersa concilia
AfricanaeprouinciaetemporibusAureliiCartaginensisepiscopilegunturesseconscripti.
8. Nona Arelatensis, in qua Patres DC. statuerunt canones, quorum auctores maxime
Siluester urbis Romae episcopus, et S. Maurinus Arelatensis episcopus extiterunt,
temporibusConstantiniAugusti,sicutquidamasserunt. 9.DecimaitemArelatensis,in
 42

quaPatresXIX.statueruntcanones,quorumauctormaximeCesariusArelatensisepiscopus
extitit.10.UndecimaitemArelatensis,inquaPatresXVIII.statueruntcanones.11.
DuodecimaitemArelatensisinVicoOrtensico,inquaPatresXI.constitueruntcanones,
quorumauctormaximeS.Cesariusepiscopusextitit.12.TertiadecimaitemArelatensis,
in qua Patres XIX. statuerunt canones, quorum auctor maxime Sarpidius Arelatensis
episcopusextitit.13.QuartadecimaAurasicensis,inquaPatresXVI.statueruntcanones,
quorumauctormaximeIlariusepiscopusextitit.14.QuintadecimaEpaunensis,inqua
PatresXXVI.statueruntcanonesXL.,quorumauctormaximeCesariusEpiscopusextitit.
15. Sextadecima Agathensis,inquaPatresXXXIII.statueruntcanones,quorumauctor
maxime Cesarius extitit. 16. Septima decima Aurelianensis, in qua Patres LXXII.
statueruntcanones,quorummaximeauctorAurelianusArelatensisepiscopusextitit.17.
OctauadecimaitemAurelianensis,inquaPatresXXXI.statueruntcanones,quorumauctor
maximeMelaniusRodonensisepiscopusextitit.18.NonadecimaitemAurelianensis,in
qua PatresXXV.statueruntcanones,quorumauctor maxime S.AlbinusAndegauensis
episcopus extitit. 19. Vicesima Aruernensis, in qua Patres XV. statuerunt canones,
quorum auctor maxime Honoratus Breutensis episcopus extitit. 20. Vicesima prima
Maticensis, in qua Patres XXI. statuerunt canones, quorum auctor maxime Priscus
Lugdunensis episcopus extitit. 21. Vicesima secunda item Maticensis, in qua Patres
LXVII.statueruntcanones,quorumauctormaximeidemPriscusLugdunensisepiscopus
extitit.22.VicesimatertiaLugdunensis,inquaPatresXVII.statueruntcanones,quorum
auctor maxime Philippus Viennensis episcopus extitit. 23. Vicesima quarta item
Lugdunensis,inquaPatres XX.constituerunt canones,quorumauctor maxime Priscus
Lugdunensis episcopus extitit. Sed quod Nicena sinodus XX. canones supra statuisse
dicitur,contrariumuideturei,quodinepistolaAthanasiiinuenitur.ScribitenimAthanasius
AlexandrinusMarcoPapae,itadicens:

P.1.D.16.C.XII.EpistolaAthanasiipostulantiscapitulaNiceniconcilii.

SeptuagintaNicenicapitula,quedeprefatasinodo,iubentedominomeoAlexandro,
decretaomniumepiscoporumattuliquesuntignecombusta,optamus,utasedesanctae
ecclesiae uestra auctoritate percipere per presentes legatos mereamur. Item: 1.
Presentibusnobisseptuagintainmemoratasinodocapitulatractatasunt:trigintaaGrecis,
greca edita lingua; et triginta a Latinis, similiter latina edita lingua. Sed uisum est
CCCXVIII. episcopis Spiritu sancto repletis, et maxime iam dicto Alexandro, et
apostolicaesedisapocrisiariis,utdecemcapitulaadunarentur,aliisatquecongruislocis
insererentur, et ad formam LXX. discipulorum, uel totius orbis terrae linguarum,
septuaginta tanti et tam excellentis concilii fierent capitula, queomnem Christianorum
informarent orbem. Gratian. Quomodo ergo uiginti tantum capitula in Nicena sinodo
statutadicuntur,cumseptuagintacapitula(utAthanasiusscribit)ineastatutamonstrentur?
His ita respondetur: Capitula Nicenaesinodiquedamindesuetudinem abierunt: uiginti
tantum in Romana ecclesia habentur. Unde Stephanus Papa scribit, dicens Luitberto
EpiscopoMaguntino:

P.1.D.16.C.XIII.Niceniconciliitantumcapitulahabentur.

VigintitantumcapitulaNicenaesinodiinsanctaRomanaecclesiahabentur;sedquo
neglectu alia defecerint, ambiguum est. Plurimi arbitrantur Antioceno ea esse concilio
inserta.SardicensequoqueconciliumauctoritateNicolaiPapaerecipitur.Undeidemscribit
cleroConstantinopolitano:
 43

P.1.D.16.C.XIV.AuctoritateapostolicaSardicenseconciliumrecipitur.

Quoddicitis,nequeSardicenseconcilium,nequedecretaliauoshaberesanctorum
Patrumuelrecipere,nonfacileuobisfacultascredenditribuitur,maximecumSardicense
concilium,quodpenesuosinuestrisregionibusactumest,etomnisecclesiarecipit,qua
rationeconueniat,uthecsanctaConstantinopolitanaecclesiaabiceretetutdictumestnon
reciperet?

Pars1.DistinctioXVII.

Gratianus.I.Pars.Generalia concilia quorumtempore celebrata sint,uelquorum

auctoritas ceteris premineat sanctorum auctoritatibus, supra monstratum est. Auctoritas
uero congregandorum conciliorum penes apostolicam sedem est. Unde Marcellus Papa
scribitMaxentio:

P.1.D.17.C.I.AbsqueRomaniPontificisauctoritatecongregarisinodusnondebet.

Sinodumepiscoporumabsquehuiussanctaesedisauctoritate(quamquamquosdam
episcopos possitis congregare) non potestis regulariter facere. [PALEA. Neque ullum
episcopum,quihancappellaueritapostolicamsedem,dampnare,antequamhincsententia
definitiua procedat. Nam si seculares in publicis iudiciis libellis utuntur appellatoriis,
quantomagissacerdotibusheceademagerelicet,quisuperillossunt?dequibusdictum
est:Egodixi,Diiestis?]

P.1.D.17. C. II. Non est ratum concilium, quod auctoritate Romanae ecclesiae
fultumnonfuerit.

Item Iulius Papa [I.] orientalibus episcopis. Regula uestra nullas habet uires nec
habere poterit, quoniam nec ab orthodoxis episcopis hoc concilium actum est, nec
Romanaeecclesiaelegatiointerfuit;canonibusprecipientibus,sineeiusauctoritateconcilia
fieri non debere. Nec ullum ratum est, aut erit unquam concilium, quod fultum fuerit
auctoritateeius.

P.1.D.17.C.III.NullususurpetconcessaRomanaeecclesiae.

ItemDamasusPapa.[I.adStephanumepist.IV.]Huicsediconcessanullususurpare
sineeiusconsultupresumat,quinonuulthonoreecclesiasticoindignusautcontemptor
iudicari.

P.1.D.17.C.IV.Absqueapostolicaesedisauctoritatesinodumaliquibuscongregare
nonlicet.

ItemGregorius.Neclicuitaliquandoneclicebitparticularemsinodumcongregari;
sedquotiensaliquadeuniuersalisinodoaliquibusdubitationascitur,adrecipiendamdeeo,
quod non intelligunt, rationem, aut sponte hi, qui salutem animae suae desiderant, ad
apostolicam sedem pro percipienda ratione conueniant, aut si forte (sicut de talibus
scriptumest:Peccator,cumueneritinprofundummalorum,contempnit),itaobstinatiet
contumacesextiterint,utdocerinonuelint,eosabeisdemsedibusapostolicisautattrahiad
 44

salutemquoquomodonecesseest,aut(nealiorumperditioessepossint)secundumcanones
persecularesopprimipotestates.

P.1.D.17.C.V.Nonestconcilium,sedconuenticulum,quodsinesedisapostolicae
auctoritatecelebratur.

ItemPelagius[PapaII.]Episcopis,quiconueneruntadillicitamuocationemIohannis
Constantinopolitani. [epist. I. cap. 1.] Multis denuo apostolicis et canonicis atque
ecclesiasticisinstruimurregulis,nondebereabsquesententiaRomaniPontificisconcilia
celebrari. 1. Quapropter, ut iam dictum est, recte non concilium, sed uestrum
conuenticulumuelconciliabulumcassatur,etquicquidineoactumest,irritumhabeturet
uacuum.Vosquoquedeincepsuidete,utnulliushortatutaliapresumatis,siapostolicae
sedis communione carere non uultis. 2. Si uero in qualibet prouincia ortae fuerint
questiones,etinteripsiusprouinciaeepiscoposdiscrepareceperitratio,atqueinteripsos
dissidentesnonconueniat,admaioremtuncsedemreferantur.Etsiillicfacileetiustenon
discernuntur, ubi fuerit sinodus regulariter congregata, canonice et iuste iudicentur.
Maiores uero et difficiliores questiones (ut sancta sinodus statuit, et beata consuetudo
exigit),adsedemapostolicamsemperdeferantur.

P.1.D.17. C. VI. Prouincialia concilia sine Romani Pontificis presentia pondere

carebunt.

ItemSimachusPapa.Conciliasacerdotumecclesiasticis legibusquotannisdecreta
per prouincias, quia presentiam Papae non habent, ualetudinem perdiderunt. Legite
insanissimi,aliquandoinillispreterapostoliciapicissanctionemaliquidconstitutum,et
non de maioribus negotiis adconsultationem, siquid occurrerit, prefatae sedis arbitrio
fuisseseruatum?II.Pars.Gratianus.HincetiamcumauctoritasTeodoriciregisexdiuersis
prouinciis ad urbem Romam sacerdotes conuenire precepisset, ut sanctum concilium
iudicaretdehis,queuenerabiliPapaeSimacho,presuliapostolicaesedis,abaduersariis
ipsiusdicebanturimpingi,LiguriaeEmiliaeepiscopi,seuVenetiarumsuggesserunt,ipsum,
quidicebaturimpetitus,deberesinodumconuocare:scientes,quiaeiussediprimumPetri
apostoli meritum, deinde secuta iussione Domini conciliorum uenerandorum auctoritas
singularem in ecclesiis tradidit potestatem, nec antedictae sedis antistitem minorum
subiacuisseiudicio.1.AdhecserenissimusrexDeoinspiranterespondit:Sinodalisesse
arbitrii in tanto negotio sequenda prescribere, nec aliquid ad se preter reuerentiam de
ecclesiasticisnegotiispertinere,committensetiampotestatipontificum,utsiuepropositum
uellentaudirenegotium,siuenollent,quodmagisputarentutile,deliberarent,dummodo
uenerandi prouisione concilii pax in ciuitate Romana daretur. Episcopi uero in sinodo
residentes congregata auctoritate eiusdem Simachi dixerunt: Simachus Papa sedis
apostolicaepresulabhuiusmodioppositionibusimpetitusquantumadhominesrespicit,sit
immunis et liber, cuius causam totam Dei iudicio reseruamus. 2.De clericis uero
memoratipapae,quiabepiscoposuoantetempuscontraregulasdiscesserunt,etscisma
fecerunt,hocfieridecreuimus,utsatisfacientesepiscoposuomisericordiamconsequantur
et offitiis ecclesiasticis se gaudeant restitui. 3. Laurentius episcopus ecclesiae
Mediolanensis huic statuto nostro, in quo totam causam Dei iudicio commisimus,
subscripsit.PetrusEcclesiaeRauennatisEpiscopussubeisdemuerbissubscripsit,etpost
eum LXV. episcopi. Illud de clericis pro pace in Urbe reformanda misericorditer et
dispensatiuefactumdignoscitur.4.Hocquoquenotandumest,quodinhocconcilioetin
 45

alia sinodoSimachi Papae ante Rauennatem episcopum Mediolanensis subscripsisse et

respondisselegitur:exquoetsedisprerogatiuamanteeumhaberecolligitur.

P.1.D.17.[C.VII.]AitenimGregoriusI.,[lib.VII.reg.epist.112.]

Siagrio Episcopo Augustodunensi: Episcopos secundum ordinationis suae tempus

siue ad considendum in concilio, siue ad suscribendum, uel in qualibet alia re, sua
attendere loca decernimus, et suorum sibi prerogatiuam ordinum uindicare. Gratianus.
Verum tempus ordinationis non ad ecclesias, sed ad personas refertur, sicut ex
consuetudine Cardinalium sanctae Romanae ecclesiae, et episcoporum uniuscuiusque
prouinciaeeuidenterapparet.

Pars1.DistinctioXVIII.

Gratianus.I.Pars.Episcoporumigiturconcilia,utexpremissisapparet,suntinualida
ad diffiniendum et constituendum, non autem ad corrigendum. Sunt enim necessaria
episcoporum concilia ad exortationem et correctionem, que etsi non habent uim
constituendi,habenttamenauctoritatemimponendietindicendi,quodaliasstatutumestet
generaliterseuspecialiterobseruaripreceptum.
[PALEA.

P.1.D.18.C.I.ExCabilonensiConcilio,c.6.

Placuit, ut conseruato metropolitani primatu ceteri episcopi, secundum suae

ordinationis tempus, alius alii deferat locum. ] Unde Leo I. [epist. LXXXII. c. 7.
Anastasio]ThessalonicensiEpiscopo:

P.1.D.18.C.II.Biniconuentuspersingulosannosabepiscopiscelebrentur.

Deconciliisautemepiscopalibusnonaliudindicimus,quamsanctiPatressalubriter
ordinauerunt:scilicetbiniconuentusperannossinguloshabeantur,inquibusdeomnibus
querelis,queinterdiuersosecclesiaeordinesnascisolent,iudicetur.Acsiforteinteripsos,
quipresunt,demaioribuspeccatisnascitur(quodabsit)causa,queprouincialiexamine
nequeat diffiniri, fraternitatem tuam de totius negotii qualitate metropolitanus curabit
instruere, ut si coram positis partibus nec tuo fuerit res sopita iudicio, ad nostram
cognitionem,quicquidilludest,transferatur.

P.1.D.18.C.III.Quotemporeconciliaepiscoporumsuntcelebranda.

Item ex Niceno Concilio. [cap. 5.] Habeatur semel concilium ante dies
quadragesimae,utomnibus,siquesunt,simultatibusamputatis,mundumsolempneDeo
possitofferri;secundumueroagaturcircatempusautumni.

P.1.D.18.C.IV.Admorumcorrectionemetcontrouersiarumdissolutionembisin
annoepiscopaleconciliumfiat.

ItemexAntiocenoConcilio.[cap.20.]Propterecclesiasticascausasetqueexistunt
controuersias dissoluendas, sufficere uisum est, bis in anno per singulas prouincias
 46

episcoporum concilium fieri: semel quidem post tertiam ebdomadam pascalis

solempnitatis, ita ut in quarta ebdomada, que consequitur, id est media pentecoste,
concilium compleatur. Admoneant autem comprouinciales episcopos hi, qui in
amplioribus,idestinmetropolitanis ciuitatibus degunt.1.Secundumueroconcilium
Idib.octobrishabeatur,quidiesapudGrecosyperberitimensisdecimusinuenitur.Inipsis
autemconciliis etpresbiteros etdiaconos presentesesseoportet,etomnes,quoquotse
lesosexistimant,etsinodicamexspectaresententiam.Necliceataliquibusapudsemetipsos
conciliasinemetropolitanorumepiscoporumconscientiafacere,quibusdeomnibuscausis
constatessepermissumiudicium.

P.1.D.18.C.V.Seipsosaccusant,quiuocatiadsinodumuenirecontempnunt.

ItemexConcilioLaudicensi.[cap.40.]Nonoportetuocatosepiscoposadsinodum
contempnere, sed adire debere, et aut docere, aut doceri, que sunt ad ecclesiae
ceterorumquecorrectionemutilia;quodsicontempserint,seipsosuidenturaccusare,nisi
irefortenonpossint.

P.1.D.18.C.VI.Corripianturepiscopi,quiadconciliumuocatiuenirerecusant.

Item ex Concilio Calcedonensi. [cap. 19.] Peruenit ad nostras aures, quod in

prouinciisconstitutaepiscoporumconciliaminimecelebrentur.Hocexeoprobatur,quod
multae,quecorrectioneopushabent,ecclesiasticaeresnegligantur.Statuitergohecsancta
sinodus,secundumPatrumregulasbisinannoinunumconuenirepersingulasprouincias
episcopos, ubi singula, que emerserint, corrigantur. 1. Qui uero noluerint conuenire
episcopi constituti in suis ciuitatibus, et hoc maxime, cum sui corporis sanitate
consistentes, cum etiam ab omnibus aliis urgentibus necessitatibus et inexcusabilibus
negotiisliberisint,licereeosfraternaecaritatisadmonitionibuscorripi.

P.1.D.18. C. VII. Canonicis subiaceat penis metropolitanus, qui saltem semel in

annocelebrareconciliumnegligit.

ItemexSeptimaSinodo.[cap.6.]II.Pars.Quoniamquidemregulaest,quedicit,bis
in anno per singulas prouincias oportere fieri per conuentum episcoporum regulares
inquisitiones, propter fatigationes et ut oportune habeantur ad iter agendum hi, qui
congregandi sunt, diffinierunt sextae sinodi sancti Patres, omni excusatione remota,
omnibus modis semel in anno fieri, et deprauata corrigi. Hunc ergo canonem et nos
renouamus,etsiquisquamprincepsinuentusfuerithocprohibere,communionepriuetur.Si
quis uero metropolitanorum hoc neglexerit agere absque necessitate uel ui seu aliqua
rationabilioccasione,canonicispenissubiaceat.Dumautemsinodusagitursupercanonicis
eteuangelicisnegotiis,oportetcongregatosepiscoposinmeditationeetsollicitudinefieri
custodiendorum diuinorum et uiuificorum Domini mandatorum. 1. Porro non habeat
metropolitanuslicentiamexhis,quedefertepiscopussecum,siueiumentumsiuealiquam
speciemexpetendi.Quodsihocegisseconuictusfuerit,soluatquadruplum.

P.1.D.18. C. VIII. Non cogantur presbiteri sacerdotalia eulogia ad concilium

deferre.

ItemLeoIV.[adEpiscoposBritanniae,c.3.]Deeulogiisadsacraconciliadeferendis
nihilinuenimusamaioribusterminatum:sedsicutunicuiquepresbiteroplacuerit.Namsi
 47

constitutumfuerit,illointemporebenedictionesafferre,forsitanminuslibenteradsinodos
occurrent, et magis uenire obtrectabunt. Que, ut arbitror, non sunt rationabiliter
requirendae,necultrodelataerespuendae.

P.1.D.18.C.IX.Sinegrauinecessitateepiscopusadsinodumirenontardet.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.21.]Episcopusadsinodumirenontardet,si
non satis graui necessitate inhibeatur: sic tamen, ut in persona sua legatum mittat,
suscepturussaluafideiueritatequicquidsinodusstatuerit.

P.1.D.18. C. X. Excusatorias litteras dirigant, qui grauati ad sinodum ire non

possunt.

ItemexConcilioCartaginensiV.[c.10.]Placuit,utquotienscumquecongregandum
estconcilium,episcopi,quinequeetate,nequeegritudine,nequealiagrauiorinecessitate
impediuntur,competenteroccurrant.1.Quodsinonpotuerintoccurrere,excusationes
suaslitteratoriesubscribant;nisiautemrationemimpedimentisuiapudprimatemsuum
reddiderint,ecclesiaesuaecommunionedebentessecontenti.
[PALEA.

P.1.D.18.C.XIItemexConcilioTuronensi.[cap.2.]

Episcopusnondebetabbatemcogereadsinodumire,nisialiquarationabiliscausa
existat].

P.1.D.18.C.XII.Acommunionesitalienus,quicontempsit.

ItemexConcilioArelatensiII.[c.19]Siquisautemadesseneglexerit;uelcetum
fratrum, antequam concilium dissoluatur,credideritdeserendumalienatumseafratrum
communioneagnoscat;neceumrecipiliceat,nisiinsequentisinodofueritabsolutus.

P.1.D.18. C. XIII. Usque ad proximam sinodum a communione abstineat, qui a

metropolitanouocatusabsquegrauinecessitatesinodoadessecontempsit.

Item ex Concilio Agatensi. [cap. 35.] Si episcopus metropolitanus ad

comprouincialesepiscoposepistolasdirexerit,inquibuseosautadordinationemsummi
pontificis,utadsinoduminuitet,postpositisomnibus(exceptagrauiinfirmitatecorporis,ac
preceptioneregia)adconstitutumdiemadessenondifferant.Quodsidefuerint(sicutprisca
canonumprecipitauctoritas)usqueadproximamsinodumacaritatefratrumetecclesiae
communionepriuentur.

P.1.D.18.C.XIV.Communionepriueturepiscopus,quiametropolitanouocatusad
sinodumuenirecontempnit.

Item ex Concilio Tarragonensi. [cap. 6.] Si quis episcoporum commonitus a

metropolitano ad sinodum, nulla graui intercedente necessitate corporali, uenire
contempserit, sicut statuta Patrum sanxerunt, usque ad futurum concilium cunctorum
episcoporumcaritatiscommunionepriuetur.
 48

P.1.D.18. C. XV. Presbiteri et diaconi, et cuncti, qui se lesos existimant, ad

metropolitanamsinodumconueniant.

Item ex Concilio Martini Papae. Propter ecclesiasticas causas et altercationum

solutiones beneplacuit persingulasprouincias bisinannoconcilium fieri, conuocante
metropolitanoepiscopoomnesprouincialesepiscopos,itautadconciliumueniantomnes
presbiterietdiaconi,uelhi,quiselesosexistimant,utinconciliocausaeexaminataead
iustum iudicium perducantur. Et si qui manifeste episcopi, uel presbiteri, aut diaconi
inuenti fuerint in offensa, secundum rationem excommunicentur, quamdiu communi
consensu de his placuerit dare sententiam. Nulli autem episcopo liceat propria apud
semetipsumconciliafacere,pretereos,quibusmetropolessuntcreditae.
[PALEA.

P.1.D.18.C.XVI.ItemexConcilioBylonensi.

Annis singulis episcopus in sua diocesi sinodum faciat de suis clericis, nec non
abbatibus,etdiscutiatalterosclericosetmonachos.]Gratian.Singuliueroepiscoporum
suisecclesiisnotificarestudeant,queinconciliisstatuuntur.UndeinconcilioTolletano:
[XVI.,cap.6.]

P.1.D.18.C.XVII.Queinconciliisstatuuntur,singuliepiscoporumsuisecclesiis
notificent.

Decernimus, ut, dum in qualibet prouincia concilium agitatur, unusquisque

episcoporumadmonitionibus suisintra sexmensium spatia omnes abbates,presbiteros,
diaconos atque clericos, seu etiam omnem conuentum ciuitatis ipsius, ubi preesse
dignoscitur,necnonetiamcunctamdiocesissuaeplebemaggregarenequaquammoretur:
quatenuscorameisplenissimeomniareseret,queeodemannoinconcilioactaueldiffinita
esse noscuntur. 1. Quod si quispiam hec paruipendenda crediderit, sententia
excommunicationisduorummensiumcurriculopersistatusquequaquemulctatus.

Pars1.DistinctioXIX.

Gratianus. I. Pars. De Epistolis uero decretalibus queritur, an uim auctoritatis

obtineant, cum in corpore canonum non inueniantur. De his ita scribit Nicolaus Papa
archiepiscopisetepiscopisperGalliasconstitutis.

P.1.D.19.C.I.Decretalesepistolaeuimauctoritatishabent.

SiRomanorumPontificumdecretoceterorumopusculatractatorumapprobanturuel
reprobantur,itaut,quodueresedesapostolicaprobauit,hodieteneaturacceptum,etquod
illarepulit,hactenus inefficaxhabeatur:quantopotius,queipsaprocatholicafide,pro
sanis dogmatibus, pro uariis et multifariis ecclesiae necessitatibus et fidelium moribus
diuersotemporescripsit,omnidebenthonorepreferri,etabomnibusprorsusinquibuslibet
oportunitatibus discretione uel dispensatione magistra reuerenter assumi? Quamquam
quidamuestrumscripserint,haudilla decretalia priscorumPontificum intotocanonum
codiciscorporeessedescriptaetideointercanonesesseassumenda,cumipsi,ubisuae
intentioni hec suffragari conspiciunt, illis indifferenter utantur, et solum nunc ad
 49

imminutionemsedisapostolicaepotestatis,etadsuorumargumentumpriuilegiorumminus
accepta esse perhibeant. Item: 1. Si ideo non esse decretales epistolas priscorum
Pontificum Romanorum admittendas dicunt, quia in codice canonum non habentur
adscriptae,ergonecGregoriiS.,neculliusalterius,quiantefuituelpostipsumest,aliquod
institutum uel scriptum est recipiendum, eo quod in codice canonum non habeatur
adscriptum.Ergodoctrinameorumetsanctiones,queabomnilinguauenerantur,quiain
codice canonum non habentur adscriptae, de codicibus suis eradant. Ut quid uel
membranasoccupant,postquamnonhabenturacceptae?Sedquaremultumimmoremur,
cum nec ipsas diuinas scripturas ueteris et noui testamenti iam recipiemus, si istos
dixerimusaudiendos?Etenimneutrumhorumincodicecanonumecclesiasticorumhabetur
insertum.Sedresponsurisuntisti,quiadresistendumpotiusquamadobediendumparati
sunt,aientesquodintercanonesinueniaturcapitulumS.PapaeInnocenti,cuiusauctoritate
doceatur,anobisutrumquetestamentumesserecipiendum,quamquaminipsispaternis
canonibus nullum eorum ex toto contineatur insertum. Quibus ad hec asserendum est,
quoniamsiuetusnouumquetestamentumsuntrecipienda,nonquodcodicicanonumex
totohabeanturannexa,sedquoddehisrecipiendisS.PapaeInnocentiiprolatauideatur
esse sententia, restat nimirum quod decretales epistolae Romanorum Pontificum sunt
recipiendae,etiamsinonsintcodicicanonumcompaginatae,quoniaminteripsoscanones
unumB.Leonis capitulum constatessepermixtum, quoitaomniadecretalia constituta
sedisapostolicaecustodirimandantur,utsiquisinillacommiserit,noueritsibiueniam
denegari. [PALEA. Ait enim c. 10. suarum decretalium: Ne quid uero sit, quod
pretermissumanobisfortecredatur,omniadecretaliaconstituta,tambeataerecordationis
Innocentii, quam omnium decessorum nostrorum, que de ecclesiasticis ordinibus et
canonumpromulgatasuntdisciplinis,itaauestradilectionecustodirimandamus,utsiquis
in illa commiserit, ueniam sibi deinceps nouerit denegari. ] Dicendo uero: omnia
decretaliaconstituta,nullumdedecretalibusconstitutispretermisit,quodnonmandauerit
esse custodiendum. Et rursus asserendo: omnium predecessorum nostrorum, nullum
PontificumRomanorum,quiantesefuerunt,excepit,cuiusitanonpreceperitdecretalia
constitutaabomnibuscustodiri,utsiquisinillacommiseritueniamsibideincepsnouerit
denegari. Itaque nihil interest, utrum sint omnia necne decretalia sedis apostolicae
constitutaintercanonesconciliorumimmixta,cumomniainunocorporecompaginarinon
possint,etillaeisintersint,quefirmitatemhis,quedesunt,etuigoremsuumassignant,
presertimcumsinodaliagestainterqueipsicanonesstatutisunt,incodicecanonumnon
habeantur, sed a nobis omni cultu debito uenerentur. Consonat autem huic beatissimo
Leoni Papae sanctus et facundissimus in decretis suis Papa Gelasius, ita inquiens:
Decretales epistolas, quas beatissimi Papae diuersis temporibus ab urbe Roma pro
diuersorumPatrumconsultationedederunt,uenerabilitersuscipiendasdecernimus.Inquo
notandumest,quodDecretales,nondixit,epistolas,queintercanoneshabentur,uel
tantum: quas moderni Pontifices ediderunt; sed: quas beatissimi Papae diuersis
temporibus ab urbe Roma dederunt. Dicens autem: diuersis temporibus etiam illa
tempora uir sanctus comprehendit, que crebrescentibus paganorum persecutionibus ad
sedem apostolicam deferri causas episcoporum difficillime permittebant. His ita diuina
fauente gratia prelibatis ostendimus, nullam differentiam esse inter illa decreta, que in
corporecanonumhabentur,sedisapostolicaepresulum,etea,quepremultitudineuixper
singula uoluminum corpora reperiuntur; cum omnia et omnium decessorum suorum
decretaliaconstitutaatquedecretalesepistolas,quasbeatissimiPapaediuersistemporibus
aburbeRomadederunt,foreuenerabilitersuscipiendasetcustodiendas,eximiospresules,
LeonemscilicetetGelasium,mandasseprobauimus.
 50

P.1.D.19. C. II. Omnes sanctiones apostolicae sedis irrefragabiliter sunt

obseruandae.

Item Agato Papa omnibus Episcopis. Sic omnes apostolicae sedis sanctiones
accipiendaesunt,tanquamipsiusuocediuinaPetrifirmatae.

P.1.D.19. C. III. Tolerandum est iugum, quod a sancta sede imponitur, licet
importabileuideatur.

Item ex Capitulo Caroli Imperatoris. In memoriam B. Petri apostoli honoremus

sanctamRomanametapostolicamsedem,ut,quenobissacerdotalismaterestdignitatis,
esse debeat ecclesiasticae magistra rationis. Quare seruanda est cum mansuetudine
humilitas,etlicetuixferendumabillasanctasedeimponaturiugum,tamenferamusetpia
deuotionetoleremus.1.Siuero(quodnondecet)quilibet,siuesitpresbitersiuediaconus
aliquamperturbationemmachinandoetnostroministerioinsidiandoredarguaturfalsamab
apostolicasededetulisseepistolam,uelaliudquodindenonueneritsaluafideetintegra
ergaApostolicumhumilitatepenesepiscopumsitpotestas,utrumeumincarcerem,autin
aliam detrudat custodiam, usquequo per epistolam, aut per idoneos suae partis legatos
apostolicam interpellet sublimitatem, ut potissimum sua sancta legatione dignetur
decernere,etquoddetalibuslexRomanastatuatdiffinire,utetiscorrigatur,etceteris
modusimponatur.

P.1.D.19. C. IV. Quicquid Romana ecclesia statuit uel ordinat, ab omnibus est
obseruandum.

ItemStephanusait.V.Enimuero,quiainspeculumetexemplumsanctaRomana
ecclesia,cuinosChristuspreesseuoluit,positaest,omnibus,quicquidstatuit,quicquid
ordinat,perpetuoirrefragabiliterobseruandumest.

P.1.D.19.C.V.Apontificalibussitalienusoffitiis,quiapostolicisnonuultobedire
praeceptis.

ItemGregorius.[IV.]Nullifasestueluelleuelpossetransgrediapostolicaesedis
preceptanecnostraedispositionisministerium,quoduestramsequioportetcaritatem. II.
Pars.1.Sitergoruinaesuaedoloreprostratus,quisquisapostolicis uolueritcontraire
decretis,neclocumdeincepsintersacerdoteshabeat,sedextorrisfiatasanctoministerio,
nondeeiusiudicioquisquamposteacuramhabeat,quoniamiamdampnatusasanctaet
apostolicaecclesiasuainobedientiaatquepresumptioneaquoquamessenondubitatur:
quiamaiorisexcommunicationisdeiectioneestabiciendus,cuisanctaeecclesiaecommissa
fueritdisciplina,quinonsolumprelataesanctaeecclesiaeiussionibuspareredebuit,sed
etiamaliisnepreterirentinsinuare.Sitquealienusadiuinisetpontificalibusoffitiis,qui
noluitpreceptisobtemperareapostolicis.

P.1.D.19.C.VI.Intercanonicasscripturasdecretalesepistolaeconnumerantur.

Item Augustinus de doctrina Christiana, libro II. [cap. 8.] In canonicis scripturis
ecclesiarumcatholicarumquamplurimumdiuinarumscripturarumsollertissimusindagator
auctoritatemsequatur,interquassaneillaesint,quasapostolicassedeshabereetabea
merueruntaccipereepistolas.1.Tenebitigiturhuncmoduminscripturiscanonicis,ut
 51

eas,queabomnibusrecipiunturecclesiis,preponateis,quasquidamnonaccipiunt.Ineis
uero,quenonaccipiunturabomnibus,preponateas,quaspluresgrauioresqueaccipiunt,
eis,quaspaucioresminorisqueauctoritatisecclesiaetenent.2.Siautemaliasinuenerita
pluribus,alias agrauioribus haberi (quamquam hocinueniri nonpossit)equalis tamen
auctoritatiseashabendasputo.

P.1.D.19. C. VII. Ministerii diuini se extorrem intelligat, qui a soliditate Petri

recedit.

ItemLeo.[PapaI.adEpiscoposViennenses,epist.LXXXVII.]ItaDominusnoster
IesusChristushumanigenerissaluatorinstituit,utueritas,queantealegisetprophetarum
preconiocontinebatur,perapostolicamtubaminsalutemuniuersitatisexiret,sicutscriptum
est:Inomnemterramexiuitsonuseorum,etinfinesorbisterraeuerbaeorum.Sedhuius
munerissacramentumitaDominusadomniumapostolorumoffitiumpertinereuoluit,utin
beatissimoPetroapostolorumomniumsummoprincipaliter collocaret, utabipsoquasi
quodamcapitedonasuauelutincorpusomnediffunderet,utextorremsediuinimisterii
intelligeretesse,quiaususfuissetaPetrisoliditaterecedere.Hunceniminconsortium
indiuiduaeunitatisassumptum,idquodipseerat,uoluitnominari,dicendo:TuesPetrus,
et super hanc petram edificabo ecclesiam meam ut eterni templi edificatio mirabili
munere gratiae Dei in Petri soliditate consisteret, hac ecclesiam suam firmitate
corroborans,utillamnechumanatemeritaspossetappetere,necportaeinfericontraillam
preualerent. Verum hanc petrae istius sacratissimam firmitatem, Domino, ut diximus,
edificanteconstructam,nimisimpiauultpresumptioneuiolare,quisquiseiuspotestatem
temptat infringere, fauendo cupiditatibus suis, et id, quod accepit a ueteribus, non
sequendo. Gratian. Hoc autem intelligendum est de illis sanctionibus uel decretalibus
epistolis inquibus necprecedentium Patrumdecretis, neceuangelicis preceptis aliquid
contrariuminuenitur.AnastasiusenimsecundusfauoreAnastasiiimperatoris,quosAcatius
post sententiam in se prolatam sacerdotes uel Leuitas ordinauerat, acceptis offitiis rite
fungideberedecreuit,itainquiens:

P.1.D.19. C. VIII. Nulla lesionis portio attingat qui ab hereticis iam dampnatis
ordinatur.

[AnastasiusII.adAnastasiumAugustum,epist.I.c.7.et8.]Secundumecclesiae
catholicaeconsuetudinemsacratissimumserenitatistuaepectusagnoscat,quodnullumde
his,quosbaptizauitAcatius,uelquossacerdotessiueLeuitassecundumcanonesordinauit
aliquaexnomineAcatiiportiolesionisattingat,quoforsitanperiniquumtraditasacramenti
gratiaminusfirmauideatur.1.Nametbaptisma(quodproculsitabecclesia)siueab
adulterosiueafuredatumfuerit,adpercipientemmunusperuenitillibatum,quiauoxilla,
quesonuitpercolumbamomnemmaculamhumanaepollutionisexcluditquoddeclaratur
cumdicitur:Hicest,quibaptizatinSpiritusanctoetigne.Namsiuisibilissolisistius
radii,cumperlocafedissimatranseunt,nullacontactus inquinationemaculantur,multo
magisillius,quiistumuisibilemfecit,uirtusnullaministriindignitateconstringitur.Namet
Iudas,cumfueritsacrilegusatquefur,quicquidegitinterapostolosprodignitatecommissa,
beneficia per indignum data nulla ex hoc detrimenta senserunt, declarante hoc ipsum
Dominomanifestissimauoce:Scribae,inquit,etPhariseisupercathedraMoysisedent;
que dicunt, facite: que autem faciunt, nolite facere; dicunt enim et non faciunt. 2.
Quicquidergoadhominumprofectumquilibetinecclesiaministriprooffitiosuouidentur
operari, hoc totum contineri implente diuinitatis effectu. Ita ille, per quem loquitur
 52

Christus, Paulus affirmat: Ego plantaui, Apollo rigauit: sed Deus incrementum dedit.
Itaquenequequiplantat,estaliquidnequequirigat,sedquiincrementumdat,Deus.3.
ADeoautemnonqueritur,quis,uelqualispredicet,sedquepredicet,utinuidosetiambene
Christumconfirmetpredicare,quomalodiabolusipsedeiectusest,ethocipsepredicare
nondesinit.Ideoergoethic,cuiusnomendicimusreticendum,malebonaministrandosibi
tantumnocuit.Naminuiolabilesacramentum,quodperillumdatumestaliis,perfectionem
suaeuirtutisobtinuit.4.Quodquidemuerumestgeneraliter,aliquorumnisitantumse
extenderitcuriosasuspicio,utimaginetur,prolatoaPapaFeliceiudicio,posteainefficaciter
insacramentis,queAcatiususurpauit,egisse;acproindeeosoportetmetuere,quiuelin
consecrationibus, uel in baptismate ministeria tradita susceperunt, ne irrita beneficia
uideantur. Gratian. Quia ergo illicite et non canonice, sed contra decreta Dei,
predecessorumetsuccessorumsuorumhecrescriptadedit,(utprobatFelixetGelasius,qui
AcatiumanteAnastasiumexcommunicauerunt,etHormisda,quiabipsoAnastasiotertius
eundem Acatium postea dampnauit), ideo ab ecclesia Romana repudiatur, et a Deo
percussusfuisselegiturhocmodo:

P.1.D.19.C.IX.AnastasiusaDeoreprobatus,nutudiuinopercussusest.

AnastasiusII.,nationeRomanus,fuittemporibusTeodericiregis.Eodemtempore
multi clerici se a communione ipsius abegerunt, eo quod communicasset sine concilio
episcoporum uel presbiterorum et clericorum cunctae ecclesiae catholicae diacono
Tessalonicensi,nomineFotino,quicommunicaueratAcatio;etquiaocculteuoluitreuocare
Acatiumetnonpotuit,nutudiuinopercussus est.Hincetiam deMaximoEpiscopoin
ConstantinopolitanaSinodostatutumest:[c.6.]

P.1.D.19.C.X.Quecircaindisciplinatos,uelabeisgeruntur,inirritumreuocentur.

Propter totius indisciplinationis eius doctrinam, que Constantinopoli orta est,

statutumest,neMaximusfuisseautesseiamputeturepiscopus,nequehi,quiabeosunt
ordinati,qualemcumquegradumclericatusobtineat;omnibusscilicet,quecircaeum,uel
abeogestasunt,inirritumreuocatis.

Pars1.DistinctioXX.

Gratianus. I. Pars. Decretales itaque epistolae canonibus conciliorum pari iure

exequantur. Nunc autem queritur de expositoribus sacrae scripturae, an exequentur, an
subiciantureis?Quoenimquisquemagisrationenititur,eomaiorisauctoritatiseiusuerba
esseuidentur.Plurimiautemtractatorum,sicutpleniorigratiaSpiritussancti,itaampliori
scientia aliis precellentes, rationi magis adhesisse probantur. Unde nonnullorum
Pontificum constitutis Augustini, Ieronimi atque aliorum tractatorum dicta eis uidentur
essepreferenda.II.Pars.1.Sedaliudestcausis terminumimponerealiudscripturas
sacras diligenter exponere. Negotiis diffiniendis non solum est necessaria scientia, sed
etiampotestas.UndeChristusdicturusPetro:Quodcumqueligauerissuperterram,erit
ligatumetincelis,etc.priusdeditsibiclauesregnicelorum:inalteradanseiscientiam
discernendi inter lepram et lepram, in altera dans sibi potestatem eiciendi aliquos ab
ecclesia, uel recipiendi. Cum ergo quelibet negotia finem accipiant uel in absolutione
innocentium,uelincondempnationedelinquentium,absolutiouerouelcondempnationon
scientiamtantum,sedetiampotestatempresidentiumdesiderant:aparet,quoddiuinarum
scripturarumtractatores,etsiscientiaPontificibuspremineant,tamen,quiadignitatiseorum
 53

apicemnonsuntadepti,insacrarumscripturarumexpositionibuseispreponuntur,incausis
uero diffiniendis secundumposteoslocummerentur.UndeLeoIV.scribitBrittanniae
Episcopis:

P.1.D.20. C. I. Aliorum scripturae Romanorum Pontificum decretis non sunt

preponendae.

De libellis et commentariis aliorum non conuenit aliquos iudicare, et sanctorum

conciliorumcanonesrelinquereueldecretaliumregulas,quehabenturapudnossimulcum
canonibus. Quibus in omnibus ecclesiasticis utimur iudiciis, id est apostolorum,
Nicenorum, Anciranorum, Neocesariensium, Gangrensium, Sardicensium,
Cartaginensium, Affricanensium, et cum illis regulae presulum Romanorum, Siluestri,
Siricii,Innocentii,Zosimi,Celestini,Leonis,Ylarii,Gelasii,Ormisdae,etGregoriiiunioris.
Isti omnino sunt, et per quos iudicat episcopi, et per quos episcopi simul et clerici
iudicantur.Namsitaleemerserituelcontigeritinusitatumnegotium,quodminimepossit
per istos finiri tunc illorum quorum meministis dicta Ieronimi, Augustini, Ysidori uel
ceterorum similiter sanctorum doctorum similium si reperta fuerint, magnanimiter sunt
retinendaacpromulganda,ueladapostolicamsedemreferaturdetalibus.1.Quamob
causam luculentius et magna uoce pronunciare non timeo: quia, qui illa, que diximus
sanctorum patrum statuta, que apud nos canones pretitulantur (siue sit episcopus, siue
clericus,siuelaicus),nonindifferenterrecipereconuincitur,neccatholicametapostolicam
fidem,necsanctaquatuoreuangeliautiliteretefficaciteradeffectumsuumretinereuel
credereprobatur.

P.1.D.20. C. II. Corripiendi sunt, qui decreta Romanorum Pontificum uel non
habent,uelnonobseruant.

ItemNicolausPapacleroConstantinopolitano.SidecretaRomanorumPontificum
nonhabetis,deneglectuatqueincuriaestisarguendi.Siuerohabetisetnonobseruatis,de
temeritateestiscorripiendietincrepandi.

P.1.D.20.C.III.Adquosrecurrendumsit,cumsacraescripturaeauctoritasnon
occurrit.

ItemInnocentiusPapa.Dequibuscausisnullasoluendiligandiqueauctoritasinlibris
ueteristestamenti,quatuoreuangeliorumcumtotisscriptisapostolorumapareat,nonad
diuinarecurraturscriptagreca.Sinecinillis,adcatholicaeecclesiaehistoriascatholicas,a
doctoribus catholicis scriptas, manum mitte. Si nec in illis, sanctorum exempla
perspicaciter recordare.Quodsiinhisomnibus inspectis huiusquestionis qualitas non
lucide inuestigatur, seniores prouinciae congrega et eos interroga. Facilius namque
inuenitur,quodapluribussenioribusqueritur.VerusetiamrepromissorDominusait:Si
duoexuobisueltresconueniuntsuperterraminnominemeo,deomnire,quamcunque
petierint,fietillisapatremeo.

Pars1.DistinctioXXI.

Gratianus. I. Pars. Decretis ergo Romanorum Pontificum et sacris canonibus

conciliorum ecclesiastica negotia, et supra monstratum est, terminantur. Ministri uero
sacrorumcanonumetdecretorumPontificumsuntsummiPontificesetinfrapresulesatque
 54

reliquisacerdotes,quoruminstitutioinueteritestamentoestinchoata,etinnouoplenius
consummata.1.SummienimPontificesetminoressacerdotesaDeosuntinstitutiper
Moysen,quiexpreceptoDominiAaroninsummumpontificem,filiosueroeiusunxitin
minoressacerdotes.PosteaDauid,cumministeriadomusDominiampliaret,ianitoreset
cantores instituit. Porro Salomon quendam modum exorzizandi inuenit, quo demones
adiuratiexobsessiscorporibuspellebantur;huicoffitiomancipatiexorcistaeuocatisunt,de
quibusDominusineuangelio:SiegoinBeelzebubeiciodemonia,filiiuestri(exorcistae
uidelicet) in quo eiciunt? Hec omnia in nouo testamento ecclesia imitata habet suos
ianitores,quoshostiariosappellamus. Procantoribuslectoressimuletcantoresinstituit.
Exorcistasautemnomineantiquoetoffitiopermanenterecepit.ProfiliisueroAaronomnes
infra summum pontificem sacerdotium administrantes sunt consecrati. 2. Inter eos
quedam discretio seruata est, ut alii appellentur simpliciter sacerdotes, alii
archipresbiteri, alii corepiscopi, alii episcopi, alii archiepiscopi seu
metropolitae, alii primates, alii patriarchae, alii summi Pontifices. 3.Horum
discretioagentilibusmaximeintroductaest,quisuosflaminesaliossimpliciterflamines,
aliosarchiflamines,aliosprotoflaminesappellabant.Simpliciterueromaiorumetminorum
sacerdotum discretio in nouo testamento ab ipso Christo sumpsit exordium, qui XII.
apostolos tanquam maiores sacerdotes, et LXXII. discipulos quasi minores sacerdotes
instituit. Petrumueroquasiinsummumsacerdotemelegit, dumeipreomnibusetpro
omnibusclauesregnicelorumtribuit,etasepetrapetrisibinomenimposuit,atqueproeius
fidesespecialiterrogasse,testatusest,etutceterosconfirmaretsubiunxitdicens:Egopro
terogaui,Petre,utnondeficiatfidestua,ettualiquandoconuersusconfirmafratrestuos.
Hanc eandem formam apostoli secuti in singulis ciuitatibus episcopos et presbiteros
ordinauerunt. Leuitas autem ab apostolis ordinatos legimus, quorum maximus fuit B.
Stephanus:subdiaconosetacolithos procedente temporeecclesiasibiconstituit.Dehis
etiamscribitB.YsidoruslibroVII.Ethimologiarumc.12.nominaillorumetnominum
causasexponens,itainquiens:

P.1.D.21.C.I.Undenomenecclesiasticorumgraduumsumatur.

Cleros etclericos hincappellatos credimus, quiaMathias sorteelectus est,quem

primumperapostoloslegimusordinatum.KLEROSenimgrece,latinesorsuelhereditas
dicitur.Proptereaergodictisuntclerici,quiadesortesuntDomini,uelquiaDominipartem
habent.Generaliterautemclericinuncupanturomnes,quiinecclesiaChristideseruiunt,
quorum gradus et nomina sunt hec: Hostiarius, psalmista, lector, exorcista, acolithus,
subdiaconus,diaconus,presbiter,episcopus.1.Ordoepiscoporumquadripartitusest,id
estinpatriarchis,archiepiscopis,metropolitanisatqueepiscopis.2.Patriarchasummus
Patrumgrecalinguainterpretatur:quiaprimum,idestapostolicumretinetlocum,etideo,
quia summo honore fungitur tali nomine censetur, sicut Romanus, Antiocenus,
Alexandrinus.3.Archiepiscopusgrecouocabuloquodsitsummusepiscoporum:tenet
enim uicem apostolicam, et presidet tam metropolitanis quam ceteris episcopis. 4.
Metropolitaniautemamensuraciuitatumuocantur;singulisenimprouinciis preminent,
quorumauctoritatietdoctrinaeceterisacerdotessubiectisunt,sinequibusnihilreliquis
episcopisagerelicet;sollicitudoenimtotiusprouinciaeipsiscommissaest.5.Omnes
autemsuperiusdesignatiordinesunoeodemqueuocabuloepiscopinominantur;sedideo
priuato nomine quidam utuntur, propter distinctionem potestatum quam singulariter
acceperunt. 6. Patriarcha Patrum princeps: ARCHON enim princeps: archiepiscopus
princeps episcoporum, metropolitanus a mensura ciuitatum. 7. Episcopatus autem
uocabulumindedictumest,quodille,quiepiscopusefficitur,superintendat,curamscilicet
 55

subditorumgerens:SKOPEINenimgrece,latineintenderedicitur.Episcopiautemgrece,
latinespeculatoresinterpretantur;namspeculatorestprepositusinecclesiadictus,eoquod
speculeturatqueperspiciatpopuloruminfrasepositorummoresetuitam.8.Pontifex
princepssacerdotumest,quasiuiasequentium.Ipseetsummussacerdos,ipseetpontifex
maximus nuncupatur. Ipse enim sacerdotes et Leuitis efficit: ipse omnes ordines
ecclesiasticos disponit: ipse quid unusquisque facere debeat ostendit. Ante autem
pontificesetregeserant. Nammaiorumheceratconsuetudo,utrexessetetsacerdoset
pontifex. Unde et Romani imperatores pontifices dicebantur. 9. Vates a ui mentis
appellatus cuius significatio multiplex est: nam modo sacerdotem, modo prophetam
significat,modo,poetam.10.Antistessacerdosdictusestabeo,quodantestat:primus
enimestinordineecclesiae;utsuprasenullumhabeat.Siuelatinesacerdosdux.11.
Sacerdosautemnomenhabetcompositumexgrecoetlatino,quodestsacrumdans;sicut
enimrexaregendo,itasacerdosasacrificandodictusest:consecratenimetsacrificat.
Sacerdotesautemgentiliumflaminesdicebantur.Hiincapitehabebantpileum,inquoerat
breuisuirga,desuperhabenslanaealiquidquodcumpropterestumferrenonpossentfilum
tantumincapitereligareceperunt;namnudiseospenituscapitibusincederenefaserat.
Undeetafiloquoutebanturflaminesdictisunt,quasifilamines.Verumfestisdiebusfilo
depositopileumimponebantprosacerdotiieminentia.12.Presbitergrece,latinesenior
interpretatur: non modo pro etate uel decrepita senectute, sed propter honorem et
dignitatem, quam acceperunt presbiterinominantur: ideoautem etpresbiteri sacerdotes
uocantur,quiasacrumdant,sicutepiscopi;quilicetsintsacerdotes,tamenpontificatus
apicemnonhabentquianeccrismatefrontemsignant,necparaclitumspiritumdant,quod
solisdeberiepiscopis,lectioactuumapostolorumdemonstrat.Undeetapudueteresidem
episcopietpresbiterifuerunt,quiailludnomendignitatisest,etnonetatis.13.Leuitate
ex nomine auctoris uocati. De Leui enim Leuitae exorti sunt, a quibus in templo Dei
misticisacramentiministeriaexplebanturHigrecediaconi,latineministridicuntur,quia
sicut in sacerdote consecratio, ita in diacono ministerii dispensatio habetur. 14.
Ypodiaconesgrece,quosnossubdiaconosdicimus,quiideosicappellantur,quiasubiacent
preceptisetoffitiisLeuitarum.OblationesenimintemploDeiafidelibusipsisuscipiunt,et
Leuitisaltaribussuperponendasdeferunt;hiapudEbreosNathineiuocantur.15.Lectores
a legendo, psalmistae a psalmis canendis uocati; illi enim predicant populis, quid
sequantur; isti canunt, ut excitent ad compunctionem animos audientium; licet quidam
lectores ita miserabiliter pronuntient, ut quosdam ad luctum lamentacionemque
compellant.Idemetiampronuntiatoresuocantur,quodporroannuntient.Tantaenimettam
claraeriteorumuox,utquamuislongepositorumauresadimpleant.16.Cantorautem
uocatusquiuocemmodulaturincantu.Huiusduogeneradicunturinartemusica,sicutea
doctissimihomineslatinedicerepotuerunt,precentoretsuccentor:precentorscilicet,qui
uocempremittitincantu,succentorautem,quisubsequentercanendorespondet.Concentor
autemdicitur,quiaconsonat;quiautemnonconsonatnecconcinit,necconcentorerit.
17.Acolithigrece,latineceroferariidicunturadeportandiscereis,quandolegendumest
euangelium, aut sacrificium offerendum; tunc enim accenduntur luminaria ab eis, et
deportantur,nonadeffugandastenebras,dumsoleodemtemporerutilat,sedadsignum
leticiaedemonstrandum,utsubtipoluminiscorporalisillaluxostendatur,dequalegiturin
euangelio:Eratluxuera,queilluminatomnemhominemuenienteminhuncmundum.
18.Exorcistaeexgrecoinlatinumadiurantessiueincrepantes uocantur,inuocantenim
supercathecuminos,uelsupereos,quihabentspiritumimmundum,nomenDominiIesu,
adiurantespereum,utegrediaturabeis.19.Hostiarii,idemetianitores,quiinueteri
testamentoelectisuntadcustodiamtempli,utnoningredereturinilludimmundusinomni
re. Dictiautem hostiarii, quodpresinthostiis templi. Ipsienimtenentes clauem omnia
 56

intus,extraquecustodiunt,atqueinterbonosetmaloshabentesiudicium,fidelesrecipiunt
etrespuuntinfideles.

P.1.D.21.C.II.RomanaecclesiaaChristoprimatumaccepit.

ItemAnacletus.[adEpiscoposItaliaeepist.II.]InnouotestamentopostChristum
DominumaPetrosacerdotaliscepitordo,quiaipsiprimopontificatusinecclesiaChristi
datusest,Dominodicenteadeum:Tues,inquit,Petrus,etsuperhancpetramedificabo
ecclesiammeam,etportaeinferinonpreualebuntaduersuseam:ettibidaboclauesregni
celorum.HicergoligandiatquesoluendipotestatemprimusaccepitaDomino,primusque
adfidempopulumuirtutesuaepredicationisadduxit.Ceteriueroapostolicumeodempari
consortiohonoremetpotestatemacceperunt,ipsumqueprincipemeorumesseuoluerunt,
qui etiam, iubente Domino, in toto orbe dispersi euangelium predicauerunt. 1. Ipsis
quoque decedentibus inlocum eorumsurrexerunt episcopi,quorumordinatio pretaxato
fieridebetordineetmodo,quosquirecipitetuerbaeorum,Deumrecipit;quiautemspernit
eos, eum, a quo missi sunt et cuius funguntur legatione, spernit, et ipse indubitanter
sperneturaDomino.2.Videntesautemipsiapostolimessemessemultametoperarios
paucos,rogaueruntdominummessis,utmitteretoperariosinmessemsuam:undeabeis
electi sunt LXXII. discipuli, quorum tipum gerunt presbiteri atque in eorum loco sunt
constitutiinecclesia.

P.1.D.21. C. III. Primatum Romanae ecclesiae non aliqua sinodus, sed Christus
instituit.

ItemGelasiusurbisRomaeEpiscopusomnibusorthodoxis.Quamuisuniuersaeper
orbem catholicae ecclesiae unus thalamus sit Christi, tamen sancta Romana ecclesia
catholica et apostolica nullis sinodicis constitutis ceteris ecclesiis prelata est, sed
euangelicauoceDominietsaluatorisnostriprimatumobtinuit:Tues(inquiensdominus)
Petrus et super hanc petram edificabo ecclesiam meam. Cui dati est societas etiam
beatissimiPauliuasiselectionis,quinondiuerso(sicuthereticigarriunt)sedunotempore,
unoeodemquedie,gloriosamortecumPetroinurbeRomasubCesareNeroneagonizans
coronatusest,etsupradictamRomanamecclesiampariterChristoDominoconsecrarunt,
eamque omnibus urbibus in uniuerso mundo sua presentia atque uenerando triumpho
pretulerunt.EstergoprimaapostoliPetrisedesRomanaecclesia,nonhabensmaculam
nequerugam,necaliquidhuiusmodi. III.Pars.Gratianus.Inhisomnibus,quantocelsior
gradus, tanto maior auctoritas inuenitur. In maioribus siquidem est regendi et iubendi
potestas, in minoribus obsequendi necessitas. Unde Nicolaus Papa [I.] scribit
Constantinopolitanoepiscopodicens:

P.1.D.21.C.IV.Inferioresasuperioribusiudicandisunt.

Inferior sedes potiorem absoluere non potest. Sola enim potior inferiorem
conuenienterabsoluit.Hincliquidoprouidetur,quiaquemnonpotestabsoluere,necpotest
iudicioinferiorpotioremligare.UndeProphetaait:Numquidgloriabitursecuriscontra
eum,quisecatinea?autexaltabiturserracontraeum,quitrahiteam?Hisitaexdiuina
scriptura commemoratis, sole clarius exhibuimus, non posse quemquam, qui minoris
auctoritatis est, eum, qui maioris est potestatis, iudiciis suis addicere, aut propriis
diffinitionibussubiugare.
 57

P.1.D.21.C.V.Deeodem.

Idem.[eademepistola.]Nolitenosexistimarecuiuscumqueproximorumnostrorum,
eaquesuntdignareprehensione,uelledefendere,sedquoditauelimfilioscircapatrem
spiritualem, et discipulos erga magistrum deuotos esse ac sobrios, ut nulla penitus
temeritate ad eorum uitam, ut non dicamus diiudicandam, sed nec saltem tenuiter
reprehendendamprosiliant.

P.1.D.21.C.VI.Inferioresmaioribusnecbenedicerenecmaledicerepossunt.

Item Nicolaus Papa.[eadem epistola.] Denique siinepistola ad Ebreos legimus,

quodminoramaiorebenedicitur,restatprofecto,utexigenterationeetiammaledicatur.
Siquidem prenoscentes hec periculosa tempora illi, qui ante nos fuerunt, prouidam in
ecclesiis consuetudinem tradiderunt, hodieque in Romana ecclesia, que magistra est
omnium ecclesiarum, impretermissa seruatur, ita ut nullus sacerdos, maiore suo non
innuente consacerdote, cuiuslibet rei benedictionem dare nitatur; sed anterior stans ad
pronuntiandamaliquamlectionem,benedictionemquidempostulat,sedeiquilibetinferior
nonaudetbenedicere.Curhoc?numquidbenedicerepeccatumest?absit.Demaledicis
enim, nonbenedicis dicit Apostolus:quiaregnumDeinonpossidebunt;sedperhoc
innuitur,quantaecensuraefrenoinferioresquiqueasuisprepositisiudicandiscohercendi
sunt,sihinecetiambenedicendiiusullumpenitusobtineat.

P.1.D.21.C.VII.

IdemMichaeliImperatori.Nuncautemdiuinainspirationenonnospigebit,necnobis
impossibileerit,ostendereuobis(sitamenaudireuelitis),nonpossequemquamriteabhis,
qui inferioris dignitatis uel ordinis sunt, iudicialibus submitti diffinitionibus. Siquidem
temporeDiocletianietMaximianiAugustorumMarcellinusepiscopusurbisRomae,qui
postea insignis martir effectus est, adeo compulsus est a paganis, ut templum eorum
ingressus grana thuris super prunas imponeret: cuius rei gratia collecto, numerosorum
episcoporum concilio, et inquisitione facta hoc idem Pontifex se egisse confessus est.
Nullus tamen eorum proferre sententiam in eum ausus est dum ei sepissime omnes
dicerent:Tuooreiudicacausamtuam,nonnostroiudicio.Etiterum:Noli,audiriin
nostroiudicio,sedcolligeinsinutuocausamtuam.Etrursum:Quoniamexte,inquiunt,
iustificaberis, aut ex ore tuo condempnaberis. Et iterum dicunt: Prima sedes non
iudicabituraquoquam.Itemineadem:1.Sedetcumquidamtemporequodamcontra
SixtumPapamtemptassentquedammalirumorisobicere,etinconcilio,cuiValentinianus
Augustusintererat,dictumfuisset,nonlicereaduersusPontificemsententiamdare,surrexit
idemprotinusimperator,etinarbitrioprefatiPontificistribuitiudicareiudiciumsuum.
EtenimnullusPontificumminorumuelinferiorumurbiumsubactusiudiciisinuenitur.

P.1.D.21.C.VIII.Maioresaminoribusiudicarinonpossunt.

Item Nicolaus. [eadem epistola.] Submittitur Ignatius minorum, inferiorum et

subiectorum deliberationibus, sacris canonibus precipientibus et exemplis sanctorum
Patrum, semper,ubiestmaiorauctoritas,eundumesse,etinomnibus controuersiis ad
potiorissedisiudiciadirigatur.Quodnonsolumacatholicis,uerumetiamabipsisconstat
obseruatum hereticis. Alioquin acephalum liquet esse concilium, ubi de tanta persona
 58

agitur,etmaiorumnonexpectatursententia,cumnecincausaclericoruminferiorisgradus
soliusepiscopisuiiudiciumtantummodopostulandumsit.

P.1.D.21.C.IX.Minorumsentenciamaioresdampnarenonualent.

Idem Michaeli Imperatori. In tantum hac presumptionem sancti Patres apud

Calcedonem detestati sunt, ut Dioscorum Alexandrinum antistitem inter cetera idcirco
potissimumsineullarestitutionedampnauerint,quiaponensincelumossuum,linguaeius
transeunte super terram, excommunicationem in S. Leonem Papam dictauit; ita ut in
sententia contra ipsum prolata hoc uideantur memorare precipue, dicentes: Quoniam
secundis excessionibus, priorem iniquitatem ualde transcendit: presumpsit enim et
excommunicationem dictare aduersus sanctissimum et beatissimum archiepiscopum
magnaeRomaeLeonemetc.Numquidibilegiturinquisitionemfactamfuisse,utrumiuste,
Dioscorusipsamexcommunicationemdictasset?Nonplane;sedabsqueomnicontrouersia
hoc ineoultisunt,quiacumessetinferior,potiorem quibuslibetconatusestlacessere
iniuriis, teste Anatolio Constantinopolitano presule, qui dicit: Propter fidem non est
dampnatusDioscorus,sedquiaexcommunicationemfecitdominoarchiepiscopoLeoni.

Pars1.DistinctioXXII.

Gratianus.I.Pars. Quiaergomaioraminoriiudicarinondebetuidendumest,que
inter ceteras ecclesias primum locum, que secundum, uel tertium obtineat. Romana
ecclesia(sicutsupradictumest)primumlocuminterceterasobtinet,Alexandrinaecclesia
secundum, Antiocena ecclesia tercium ab ea locum accepit. Unde Nicolaus Papa [II.]
scribitMediolanensibus:

P.1.D.22.C.I.Romanaecclesiaceterarumprimatumobtinuit.

Omnes siue patriarchae in cuiuslibet apicem siue metropoleon primatus, aut

episcopatuum cathedras, uel ecclesiarum cuiuslibet ordinis dignitatem instituit Romana
ecclesia.Illamuerosolusipsefundauit,etsuperpetramfideimoxnascentiserexit,qui
beato eternae uitae clauigero terreni simul et celestis imperii iura commisit. Nonergo
quelibetterrenasententia,sedilluduerbum,quoconstructumestcelumetterra,perquod
deniqueomniaconditasuntelementa,Romanamfundauitecclesiam.Illiuscertepriuilegio
fungitur,illiusauctoritatefulcitur.Undenondubiumest,quia,quisquiscuilibetecclesiae
iussuumdetrahit,iniusticiamfacit.1.QuiautemRomanaeecclesiaepriuilegiumabipso
summoomniumecclesiarumcapitetraditumauferreconatur,hicproculdubioinheresim
labitur;etcumillenoteturiniustus,hicestdicendushereticus.Fidemquippeuiolat,qui
aduersusillamagit,queestmaterfidei:etillicontumaxinuenitur,quieamcunctisecclesiis
pretulisse cognoscitur. Et infra: 2. Unde et ipse S. Ambrosius se in omnibus sequi
magistramsanctamRomanamprofiteturecclesiam.

P.1.D.22.C.II.Nonabapostolis,sedabipsoDominoRomanaecclesiaprimatum
obtinuit.

Item Anacletus Seruus Christi Iesu. [ad omnes episcopos, epistola III. c. 3.]
SacrosanctaRomanaetapostolicaecclesianonabapostolis,sedabipsoDominosaluatore
nostroprimatumobtinuit,sicutB.Petroapostolodixit:TuesPetrus,etreliquausque:
solutaincelo.1.AdhibitaestsocietasineademRomanaurbebeatissimiPauliapostoli,
 59

uasiselectionis,quiunodieeodemquetemporecumPetrogloriosamortecoronatusest,et
ambo sanctam ecclesiam Romanam consecrauerunt, atque aliis urbibus omnibus in
uniuerso mundo tam sua presentia quam uenerando triumpho pretulerunt. Et licet pro
omnibusassiduaapudDeumomniumsanctorumeffundaturoratio,histamenuerbisPaulus
beatissimusRomanispropriocirographopollicetur,dicens:TestisenimmihiestDeus,cui
seruioinspiritumeoineuangelioFiliieius,quodsineintermissionememoriamuestrifacio
semperinorationibusmeis.2.PrimaergosedesestcelestibeneficioRomanaecclesia,
quam (ut memoratum est) beatissimi Petrus et Paulus suo martirio consecrarunt. 3.
SecundaautemsedesapudAlexandriamB.PetrinomineaMarco,eiusdiscipuloatque
euangelista, consecrata est. 4.Tercia uero sedes apud Antiochiam eiusdem, B.Petri
habeturhonorabilis:quiaillic,priusquamRomamueniret,habuit,etIgnatiumepiscopum
constituit; etillic primumnomenChristianorumexortumest.Etpostpauca.5.Inter
beatosapostolosquedamfuitdiscretio,etpostlicetomnesessentapostoli,Petrotamena
Dominoconcessumest(etipsiinterseuolueruntidipsum),utreliquisomnibuspreesset
apostolis,etCephas,idestcaputetprincipiumteneretapostolatus;quieteandemformam
suissuccessoribusetreliquisepiscopistenendamtradiderunt.Etnonsolumhocinnouo
testamentoestconstitutum,sedetiaminueterifuit;undescriptumest:MoysesetAronin
sacerdotibuseius,idestprimiintereosfuerunt.Etpostpauca:6.Hecueroapostolica
sedescaputetcardo(utprefatumest)aDomino,etnonabalioconstitutaest;etsicut
cardine ostium regitur, sic huius sanctae apostolicae sedis auctoritate omnes ecclesie
(Dominodisponente)reguntur.Gratian.HacauctoritateAlexandrinaecclesiasecunduma
prima locum habere censetur. Sed postea in Constantinopolitana sinodo ecclesia
Constantinopolitanasecundumasedeapostolicalocumaccepit.UndeineademSinodo[id
estConstantinop.I.c.5.]constitutumestita:

P.1.D.22.C.III.SecundumaRomanoPontificeConstantinopolitanusobtinetlocum.

Constantinopolitanae ciuitatis episcopum habere oportet primatus honorem post

Romanumepiscopum,propterquodsitnouaRoma.

P.1.D.22.C.IV.ApostolicaesediConstantinopolitanamconstatessesubiectam.

Item Gregorius Iohanni episcopo Siracusano. [lib. VII. epist. 63.] De

Constantinopolitana ecclesia quod dicunt, quis eam dubitet sedi apostolicae esse
subiectam!Sitamenquidboniuelipsa,uelalteraecclesiahabet,egoetminoresmeos,
quos ab illicitis prohibeo, in bono imitari paratus sum. Stultus est enim, qui in eo se
primumexistimat,utbona,queuiderit,discerecontempnat.Idemeidem:[epist.64.]Nam
quodprimasBizanzenussediseapostolicaedicitsubicisiquaculpainepiscopisinuenitur
nescioquiseisubiectusnonsit;cumueroculpanonexigit,omnessecundumrationem
humilitatisequalessumus.

P.1.D.22.C.V.Constantinopolitanusepiscopusauctoritatedeponitur.

ItemGelasius.[PapaI.adFaustummagistrumlegationis.]Quatraditionemaiorum
apostolicamsedeminiudiciumuocant?Ansecundaesedisantistitesetterciae,ceterique
beneconsciisibisacerdotesdepellidebuerunt,etquiextititreligionisinimicus,depellinon
debuit?Viderintergo,sialioshabentcanones,quibussuasineptiasexequantur.Ceterum
isti,quisacri,quiecclesiastici,quilegitimicelebrantur,sedemapostolicamadiudicium
uocarenonpossunt,Constantinopolitanaeuerociuitatisepiscopus,queutiquepercanones
 60

inter sedes nullum nomen accepit, in communionem recidens perfidorum non debuit
submoueri?

P.1.D.22.C.VI.ConstantinopolitanaecclesiasecundumaRomanaobtinetlocum.

ItemexVI.Sinodo.[cap.36.]RenouantessanctiConstantinopolitaniconciliidecreta,
petimus,utConstantinopolitanasedessimiliapriuilegia,quesuperiorRomahabet,accipiat,
nontamenecclesiasticisrebusmagnificetur,utilla;uthecsecundapostillamexistens,
priusquamAlexandrinasedesnumeretur;deindeAntiocena,etposteamIerosolimitana.
Gratian. Hinc datur intelligi, quod Alexandrina ecclesia de secunda facta sit tercia, et
Antiocena de tercia sit facta quarta: nisi forte quis duas contendat esse secundas, ut
ConstantinopolitanametAlexandrinamparemsuaedignitatisuelitlocumobtinere.Undein
VIII.Sinodolegitur:[can.21.]

P.1.D.22.C.VII.Quepatriarchaliumsediumprimumueldeincepsteneatlocum.

Diffinimus,neminemprorsusmundipotentumquemquameorum,quipatriarchalibus
sedibus presunt, inhonorare, aut mouere a proprio throno temptare; precipue quidem
sanctissimum Papam senioris Romae, deinceps autem Constantinopoleos patriarcham,
deindeueroAlexandriae,acAntiociae,acIerosolimorum.

Pars1.DistinctioXXIII.

Gratianus.I.Pars.Breuiterqueinterecclesiasticaoffitiasitdifferentiamonstrauimus.
Nuncasummoincipientes,etiisqueadultimumgradumdescendentes,qualiterquisque
eorumdebeatordinari,sanctorumauctoritatibusostendamus.

P.1.D.23.C.I.DecretumNicolaiPapaedeelectioneRomaniPontificis.

InnomineDomininostrietsaluatorisIesuChristi.AbincarnationeeiusannoMLIX.
mense Aprili, indictione XII., propositis sacrosanctis euangeliis, presidente quoque
reuerendissimo ac beatissimo Nicolao Papa, in basilica Lateranensis patriarchii, que
cognominatur Constantiniana, considentibus etiam reuerendissimis episcopis, abbatibus,
presbiteris, diaconibus, idem uenerabilis Pontifex apostolica auctoritate decernens de
electione summi Pontificis, inquit: 1. Nouit beatitudo uestra, dilectissimi fratres et
coepiscopi,inferioraquoquemembranonlatuit,defunctopiaememoriaedominoStephano
predecessorenostrohecapostolicasedes,cuiauctoreDeodeseruio,quotaduersapertulerit,
quot denique per simoniacae heresis trapezitas repetitis malleis crebrisque tunsionibus
subiacuerit, adeoutcolumnaDeiuiuentis iam peneuidereturnutare, etsagenasummi
piscatoris procellis intumescentibus cogeretur innaufragii profundasubmergi.Unde, si
placetfraternitatiuestrae,debemusauxilianteDeofuturiscasibusprudenteroccurrere,et
ecclesiasticostatui,nerediuiuamala(quodabsit)preualeant,inposterumprouidere.2.
QuapropterinstructipredecessorumnostrorumaliorumquesanctorumPatrumauctoritate,
decernimusatquestatuimus,ut,obeuntehuiusRomanaeecclesiaeuniuersalisPontifice,
inprimis cardinales episcopi diligentissima simul consideratione tractantes, mox sibi
clericos cardinales adhibeant: sicque reliquus clerus et populus ad consensum nouae
electionisaccedant,nimirumprecauentes,neuenalitatismorbusaliquaoccasionesubrepat.
Religiosissimi uiri preduces sint in promouenda Pontificis electione, reliqui autem
sequaces.3.Certusueroatquelegitimushicelectionisordoperpenditur,si,perspectis
 61

diuersorumPatrumregulissiuegestis,etiamillaB.predecessorisnostriLeonissententia
recolatur.Nulla,inquit,ratiosinit,utinterepiscoposhabentur,quinecaclericissunt
electi,necaplebibusexpetiti,necacomprouincialibusepiscopiscummetropolitaniiudicio
consecrati.Quiasedesapostolicacunctisinorbeterrarumpreferturecclesiisatqueideo
supersemetropolitanumhaberenonpotest,cardinalesepiscopiproculdubiometropolitani
uicefunguntur,quiuidelicetelectumantistitemadapostoliciculminisapicemprouehant.
4. Eligatur autem de ipsius ecclesiae gremio, si reperitur idoneus; uel si de ipsa non
inuenitur,exaliaassumatur;saluodebitohonoreetreuerentiadilectifiliiHenrici,quiin
presentiarum rexhabetur, et futurus imperator Deoconcedente speratur,sicut iam sibi
concessimus et successoribus illius, qui ab hac apostolica sede hoc ius personaliter
impetrauerint.5.Quodsiprauorumatqueiniquorumhominumitaperuersitasinualuerit,
utpura,sinceraatquegratuitafieriinUrbenonpossitelectio,cardinalesepiscopicum
religiosis clericis catholicisque laicis, licet paucis, ius potestatis obtineat, eligere
apostolicaesedisPontificem,ubicongruerit.6.Plane,postquamelectiofueritfacta,si
bellicatempestasuelqualiscumquehominumconatusmalignitatisstudiorestiterit,utis,
qui electus est,in apostolica sedeiuxta consuetudinem inthronizari nonualeat, electus
tamen,sicutuerePapa,auctoritatemobtineatregendiRomanamecclesiam,etdisponendi
omnes facultas illius; quod beatum Gregorium ante consecrationem suam fecisse
cognouimus. 7. Quod si quis contra hoc nostrum decretum sinodali sententia
promulgatumperseditionem,uelpresumptionem,autquolibetingenioelectusautetiam
ordinatus,seuinthronizatus fuerit,auctoritate diuinaetsanctorum apostolorum Petri et
Pauli, perpetuo anathemate cum suis auctoribus, fautoribus et sequacibus a liminibus
sanctaeDeiecclesiaeseparatusabiciatursicutantichristus,etinuasoretdestructortotius
Christianitatis; nec aliqua super hoc audientia aliquando reseruetur ei: sed ab omni
ecclesiasticogradu,inquocumquefueratprius,sineretractationedeponatur:cuiquisquis
adheserit,uelqualemcumquetamquamPontificireuerentiamexhibuerit,autinaliquoeum
defendere presumpserit, pari sententia sit mancipatus. 8. Quisquis huius nostrae
decretalis sententiae temerator extiterit, et Romanam ecclesiam sua presumptione
confundere et perturbare contra hoc statutum temptauerit, perpetuo anathemate atque
excommunicationedampnetur,etcumimpiis,quinonresurgentiniudicio,deputetur,
omnipotentis contra se sentiat iram, et sanctorum apostolorum Petri et Pauli (quorum
presumitecclesiamconfundere),inhacuitaetinfuturafuroremsentiatfiathabitatioeius
deserta,etnonsit,quiinhabitetintabernaculiseorum,fiantfiliieiusorphanietuxoreius
uidua,commotusamoueaturipseeteiusfilii,etmendicent,eteicianturdehabitationibus
suis, scrutetur fenerator omnem substantiam eius, etdiripiant alieni labores eius,orbis
terrarumpugnetcontraeum,etcunctaelementasinteicontraria,etomniumsanctorum
quiescentium merita illum confundant, et in hac uita super eum apertam uindictam
ostendant.9.Obseruatoresautemhuiusnostridecretiomnipotentisgratiaprotegat,et
auctoritasbeatorum,apostolorumPetrietPauliabomniumuinculispeccatorumabsoluat.
II.Pars.Gratian.Episcopiueroetceteriordineminfraconstitutiqualiterordinaridebeant,
exauctoritateCartaginensisconciliiIV.,[cap.I.]cuiinterfuitAugustinustemporeHonorii
Augusti,ostendamus,abeorumexaminationeincipientes:

P.1.D.23.C.II.Quomodositexaminandus,quiinepiscopumeligitur.

Quiepiscopusordinandusest,anteaexaminetur,sinaturasitprudens,sidocibilis,si
moribustemperatussiuitacastus,sisobrius,sisempersuisnegociiscauenssihumilis,si
affabilis,simisericors,silitteratus,siinlegeDominiinstructus,siinscripturarumsensibus
cautus,siindogmatibusecclesiasticisexercitatus;etanteomnia,sifideidocumentauerbis
 62

simplicibus asserat, id est Patrem et Filium et Spiritum sanctum unum Deum esse
confirmans,totamquetrinitatisdeitatemcoessentialemetconsubstantialemetcoeternalem
etcoomnipotentempredicans;sisingulasquasqueintrinitatepersonasplenumDeum,et
totastrespersonasunumDeum,siincarnationemdiuinamnoninPatre,nequeinSpiritu
sanctofactam,sedinFiliotantumcredat,ut,indiuinitatequieratDeiPatrisFilius,Deus
uerus ex Patre esset et homo uerus ex matre, carnem ex matris uisceribus habens, et
animamhumanamrationabilem,simulineoutriusquenaturae,idestDeusethomo,una
persona,unusFilius,unusChristus,unusDominus,creatoromniumquesuntetauctor,
DominusetrectorcumPatreetSpiritusanctoomniumcreaturarum;quipassussitpro
salutenostraueracarnissuaereceptioneetueraanimaeresumptione,inquaueniatiudicare
uiuosetmortuos.1.Querendumestetiamabeo,sinouietueteristestamenti,idestlegis
etprophetarumetapostolorumunumeundemquecredatauctoremDeum,sidiabolusnon
perconditionem,sedperarbitriumfactussitmalus.2.Querendumetiamabeo,sicredat
huius,quamgestamus,etnonalteriuscarnisresurrectionem,sicredatiudiciumfuturum,et
recepturossingulosprohis,queinhaccarnegesserunt,uelpenas,uelpremia,sinuptias
nonprohibeat,sisecundamatrimonianondampnet,sicarniumperceptionemnonculpet,si
penitentibus reconciliatis communicet, si in baptismo omnia peccata, id est tam illud
originale peccatum contractum, quam illa, que uoluntarie admissa sunt, dimittantur, si
extraecclesiamcatholicamnullussaluetur.3.Cuminhisomnibusexaminatusinuentus
fuerit plene instructus, tunc cum consensu clericorum et laicorum et conuentu totius
prouinciaeepiscoporum,maximequemetropolitaniuelauctoritate,uelpresentiaordinetur
episcopus.SusceptoinnomineChristiepiscopatu,nonsuaedelectationi,necsuismoribus,
sedhisPatrumdiffinitionibusacquiescat.

P.1.D.23.C.III.Qualisessedebeatclericorumconuersatio.

Item Ysidorus de uita clericorum. III. Pars. His igitur lege Patrum cauetur, ut a
uulgari uita seclusi amundi uoluptatibus sese abstineant; nonspectaculis, non pompis
intersint;conuiuiapublicafugiant,priuatanontantumpudica,sedetsobriacolant;usuris
nequaquamincumbant,nequeturpiumoccupationibuslucrorum,nonfraudibuscuiusquam
studium appetant; amorem pecuniae quasi materiam cunctorum criminum fugiant,
seculariaoffitianegotiaqueabnuant;honorisgradusperambitionemnonsuscipiant;pro
beneficiis medicinae Deimuneranonaccipiant;dolosetconiurationes caueant; odium,
emulationes,obtrectationematqueinuidiamfugiant;nonuagisoculis,noneffrenilingua,
aut petulantia fluidoque gestu incedant, sed pudorem et uerecundiam mentis simplici
habitu incessuque ostendant; obscenitatem etiam membrorum et uerborum, sicut et
operum,penitusexsecrentur;uiduarumetuirginumfrequentacionesfugiant;contubernia
extranearum feminarum nullatenus appetant; castimoniam quoque inuiolati corporis
perpetuo conseruarestudeant,autcerteuniusmatrimoniiuinculofederentur;senioribus
quoquedebitamprebeantobedientiam,nequeulloiactantiaestudiosemetipsosattollant;
postremodoctrinaelectionibus,psalmis,imnis,canticis,exercitioiugiincumbant.Tales
enimessedebent,quidiuiniscultibussesemancipandosstudeant,scilicetut,dumscientiae
operamdant,doctrinaegratiampopulisadministrent.

P.1.D.23.C.IV.Quidignesacramentatractarenonpossunt,administeriumnon
eliganturdiuinum.

ItemClemens.[adIacobumfratremDomini,epist.II.]Talesadministeriumeligantur
clerici,quidignepossintdominicasacramentatractare.MeliusestenimDominisacerdoti
 63

paucoshabereministros,quipossintdigneopusDeiexercere,quammultosinutiles,qui
onusgraueordinatoriadducant.

P.1.D.23.C.V.Sielectoinepiscopumaliquaobiciuntur,quinqueuelsexepiscopiad
eiuspurgationemperueniant.

ItemexConcilioCartaginensiIV.Illudstatuendumest,ut,quandoadeligendum
episcopumconuenerimus,siquacontradictioobortafuerit(quiataliasuntfactaapudnos),
nonpresumantadpurgandumeum,quiordinandusest,trestantum,sedpostulenturad
numerumsupradictorumduoueltres,etineademplebe,cuiordinandusest,discutiantur
primopersonaecontradicentium,postremoetiamilla,queobiciuntur,pertractentur,et,cum
purgatusfueritsubconspectupublico,itademumordinetur.Sihoccumuestraesanctitatis
animoconcordat,roboreturuestraedignitatisresponsione. Abuniuersisepiscopisdictum
est:Satisplacet.

P.1.D.23. C. VI. Vota suae promissionis spondeant, quos ecclesiastica promouet

disciplina.

ItemexConcilioTolletanoXI.[c.10.]Quamquamomnes,quisacrismancipantur
ordinibus,canonicisregulisteneanturastricti,expedibiletamenest,utpromissionissuae
uotasubcautionespondeant,quosadpromotionisgradusecclesiasticaprobatdisciplina.
Solet enim plus timeri, quod singulariter pollicetur, quam quod generali sponsione
concluditur.1.Etideoplacuithuicsanctoconcilio,utunusquisque,quiadecclesiasticos
gradus est accessurus, non ante honoris consecrationem accipiat, quam placiti sui
innotacionepromittat,utfidemcatholicamsinceracordisdeuotionecustodiensiusteetpie
uiueredebeat,etinnullisoperibussuiscanonicisreguliscontradicat,atqueutdebitumper
omniahonorematqueobsequiireuerentiampreminentisibiunusquisquedependat,iuxta
illud Papae Leonis edictum: Quise scit aliquibus esse prepositum, non moleste ferat
aliquem sibi esse prelatum, sed obedientiam, quam exigit, etiam ipse dependat. Pena
tameniuxtaecclesiasticaeconsuetudinismoremetplacitistaliuminferenda,etabhis,qui
transgressores fuerint, persoluenda est. Dehinc disponitur, qualiter ecclesiastica offitia
ordinentur.

P.1.D.23.C.VII.Qualiterordineturepiscopus.

Episcopus cum ordinatur, duo episcopi ponant et teneant euangeliorum codicem

supercaputetceruicemeius,etunosupereumfundentebenedictionem,reliquiomnes
episcopi,quiadsunt,manibussuiscaputeiustangant.

P.1.D.23.C.VIII.Qualiterordineturpresbiter.[Exeodemc.3.]

Presbiter cum ordinatur, episcopo eum benedicente et manum super caput eius
tenente,etiamomnespresbiteri,quipresentessunt,manussuasiuxtamanusepiscopisuper
caputilliusteneant.Sicutautemindieordinationissuaesacerdosorarioutroquehumero
ambitur, itatempore consecrationis eodem orarioinstanter utidebet.UndeinConcilio
Bracharensi[III.c.3.]legitur:
 64

P.1.D.23. C. IX. Quod quisque accepit tempore consecrationis, ferat tempore

oblationis.

Ecclesiastica institucione prefixum nouimus, ut omnis sacerdos, cum ordinatur,

orarioutroquehumeroambiatur:scilicet,utquiimperturbatusprecipiturconsistereinter
prosperaet aduersauirtutum semperornamento, utroquecircumseptus apareathumero.
Qua ergoratione temporesacrificii nonassumit,quodseinsacramento accepissenon
dubitat? Proinde modis omnibus conuenit, ut, quod quisque percepit in consecratione
honoris,hocretineatetinoblationeuelperceptionesuaesalutis;scilicet,ut,cumsacerdos
adsolempniamissarumaccedit,autperseDeosacrificiumoblaturus,autsacramentum
corporisetsanguinisDomininostriIesuChristisumpturus,nonaliter,quamorarioutroque
humerocircumseptus,sicutettemporeordinationissuaedignosciturconsecratus,itautde
uno eodemque orario ceruicem pariter et utrumque humerum premens signum in suo
pectore preparet crucis. 1. Si quis autem aliter egerit, debitae excommunicationi
subiacebit IV.Pars.Gratianus. Dalmaticis autem necepiscopis, necdiaconibus absque
apostolicalicentiautipermittitur.UndeGregoriusAregioEpiscopoFrancorum:[lib.VII.
epist.111.]

P.1.D.23. C. X. Absque apostolica licentia dalmaticis neque episcopis neque

diaconibusutilicet.

CommunisfiliusdiaconusPetrusnobisinnotuit,quodfraternitasuestratempore,quo
hicfuit,poposcerit,utsibietarchidiaconosuoutendidalmaticislicentiampreberemus.Sed
quia hominum suorum infirmitate compulsus festinanter abcessit, ut nec ipse meror
incumbensdiu(utdignumeratetresdesiderataposcebat)sineretmanere,etnosinmultis
inplicatos,utecclesiasticaerationisestconsideratio,nouumhocinconsulteetsubitonon
permitteretindulgere,idcircopostulataereiprolongatuseffectusest.Nuncuero,caritatis
tuaebonareuocantesadanimum,huiusauctoritatisnostraeseriepetitaconcedimus,atque
te et archidiaconum tuum dalmaticarum usu decorandos esse concessimus, easdemque
dalmaticasdilectissimofilionostroCiriacoabbatedeferentetransmisimus.

P.1.D.23.C.XI.Qualiterordineturdiaconus.

[Ex Conc. Carth. IV. c. 4.] Diaconus cum ordinatur, solus episcopus, qui eum
benedicit,manussupercaputilliusponatquianonadsacerdotium,sedadministerium
consecratur. V. Pars. Gratianus. Queritur autem, an post benedictionem manus
presbiterorumetdiaconorumcrismatisliquoredebeantperungi.DehisitascribitNicolaus
Papa[I.]RadulphoBituricensiArchiepiscopo:

P.1.D.23.C.XII.Necpresbiteris,necdiaconibusinconsecrationecrismatemanus
perungantur.

Pretereasciscitaris,utrumsolispresbiteris,anetdiaconibusdebeant,cumordinantur,
manus crismatis liquore perungi. Quod in sancta Romana ecclesia, cui auctore Deo
deseruimus,neutrisagitur.Sedquiasitanouaelegisministrisactum,nusquam(nisinos
fallatobliuio)legimus.ErgoadB.InnocentiiPapaecanonicadecretasanctitatemtuam
transmittimus, et que sint tibi in consecrationibus et ordinibus obseruanda, principia
paginaeadDecentiumEugubinumepiscopummissaeteaffatimedocebunt.
[PALEA.
 65

P.1.D.23.C.XIII.ExConcilioHispalensisII.c.5.

ExepistolaSimpliciiPapaeSeueroetFlorentinoEpiscopisdirecta.Adcognitionem
nostriexaminisGabrenensisdiaconirelatuperuenitdequibusdamipsiusecclesiaeclericis,
quorum cum unus ad presbiterium, duo ad Leuitarum ministerium consecrarentur,
episcopus eorum, oculorum dolore detentus, fertur manum suam super eos tantum
posuisse,etpresbiterquidamilliscontraecclesiasticumordinembenedictionemdedisse;
quiproptertantampresumptionisaudaciampoterataccusatusiudiciopresentidampnari,si
adhucincorporepositus,nonfuissetmortisuocationepreuentus.Sedquiaiamilleexamini
diuino relictus humano iudicio accusari non potest, hi, qui supersunt, et ab eo non
consecrationistitulum,sedignominiaepotiuselogiumacceperunt,nesibilicentiamtalis
ultra usurpatio faciat, decreuimus, ut a gradu sacerdotalis uel leuitici ordinis, quem
peruerse adepti sunt, depositi equo iudicio abiciantur. Tales enim merito iudicati sunt
remouendi,quiapraueinuentisuntconstituti.]Gratian.Itemqueritur,aneorumordinatio
sit rata habenda, quibus episcopus, oculorum languore impeditus manus, imponit, et
presbitersupereosorationemdicit.DehisitastatutumestinConcilioTolletano:

P.1.D.23. C. XIV. Et ordinator, et ordinatus dampnationis subeat penam, cum

episcopusmanumimponit,etaliusorationemdicit.

Quorumdamclericorum,dumunusadpresbiterium,duoadLeuitarumministerium
sacrarentur,episcopus,oculorumdoloredetentus,fertursupereosmanumsuamtantum
posuisse,etpresbiterquidamilliscontraecclesiasticumordinembenedictionemdedisse.
Sed quia ille iam examini diuino relictus humano iudicio accusari non potest, hi, qui
supersunt,gradumsacerdotiiuelleuiticiordinis,quemperuerseadeptisunt,amittant.

P.1.D.23.C.XV.Qualiterordinetursubdiaconus

VI.Pars.Subdiaconuscumordinatur,quiamanusimpositionemnonaccipit,patenam
demanuepiscopiaccipiatuacuametcalicemuacuum;demanuueroarchidiaconiaccipiat
urceolumcumaquamanileetmanutergium.

P.1.D.23.C.XVI.Qualiterordineturacolitus.

Acolituscumordinatur,abepiscopoquidemdoceatur,qualiterinoffitiosuodebeat
agere:sedabarchidiaconoaccipiat ceroferarium cumcereo,utsciatseadaccendenda
ecclesiae luminaria mancipari; accipiat eturceolumuacuum adsuggerendumuinum in
eucharistiamsanguinisChristi.

P.1.D.23.C.XVII.Qualiterordineturexorcista.

Exorcista cum ordinatur, accipiat de manu episcopi libellum, in quo scripti sunt
exorcismi,dicentesibiepiscopo:Accipe,etcommendamemoriae,ethabetopotestatem
inponendimanussuperenerguminum,siuebaptizatum,siuecatecuminum.

P.1.D.23.C.XVIII.Qualiterordineturlector.

Lectorcumordinatur,faciatdeillouerbumepiscopusadplebem,indicanseiusfidem
acuitamatqueingenium;posthocspectanteplebetradateicodicem,inquolecturusest,
 66

dicens: Accipe et esto relator uerbi Dei, habiturus, si fideliter et utiliter impleueris
offitium,partemcumeis,quiuerbumDeiministrauerint.

P.1.D.23.C.XIX.Qualiterhostiarius.

Hostiarius cum ordinatur, postquam ab archidiacono instructus fuerit, qualiter in

domo Dei debeat conuersari, ad suggestionem archidiaconi tradat ei episcopus claues
ecclesiaedealtario,dicensei:Sicage,quasiredditurusDeorationemprohisrebus,que
hisclauibusrecluduntur.

P.1.D.23.C.XX.Qualiterpsalmista.

Psalmista, id est cantor, potest absque scientia episcopi, sola iussione presbiteri
offitium suscipere cantandi, dicente sibi presbitero: Vide, ut, quod ore cantas, corde
credas, et quod corde credis, operibus comprobes. Gratian. Clerici comam nutrire
prohibentur,quorumcaputdesuperinmodumspheraerasumessedebet.UndeAnicius
Papa.[EpiscopisGalliae.]

P.1.D.23.C.XXI.Clericicomamnutrireprohibeantur.

Prohibete, fratres, per uniuersas regionum uestrarum ecclesias, ut clerici, iuxta

apostolum,comamnonnutriant,seddesupercaputinmodumspheraeradant.

P.1.D.23.C.XXII.Deeodem.

ItemexConcilioAgatensi.[c.20.]Clerici,quicomamnutriunt,abarchidiacono,
etiamsi noluerint, inuiti detondeantur. Vestimenta etiam uel calceamenta eis, nisi que
religionemdeceat,utiauthaberenonliceat.

P.1.D.23.C.XXIII.Deeodem.

ItemGregoriusII.[inConcilioRomaehabitoinBasilicaS.Petri,c.17.]Siquisex
clericiscomamrelaxauerit,anathemasit.

P.1.D.23.C.XXIV.Quibusuestibusindutasanctimonialisestconsecranda.

Sanctimonialis uirgo, cum ad consecrationem suo episcopo offertur, in talibus

uestibusapplicetur,qualibussemperusuraest,sanctimoniaeetprofessioniaptis.Gratian.
VasasacrataetuestimentaaltarismulieresDeodedicataecontingere,etincensumcirca
altariadeferreprohibentur.UndeSotherPapaEpiscopisItaliae:[epist.II.]

P.1.D.23.C.XXV.Vestimentaaltarisetuasasacratamulierestangereprohibeantur.

Sacratas Deo feminas uel monachas sacra uasa uel sacratas pallas penes uos
contingere, et incensum circa altaria deferre, perlatum est ad apostolicam sedem: que
omnia uituperatione et reprehensione plena esse, nulli recte sapientum dubium est.
Quapropterhuiussanctaesedisauctoritatehecomniauobisresecarefunditus,quantocitius
 67

poteritis, censemus. Et ne pestis hec latius diuulgetur, per omnes prouincias abstergi
citissimemandamus.

P.1.D.23.C.XXVI.Sacrariumsubdiaconibusingredinonlicet.

ItemexConcilioLaudicensi.[c.21.]Nonoportetsubdiaconoslicentiamhaberein
secretariumsiuesacrarium(quodGrecidiaconiumappellant)ingredi,etcontingereuasa
dominica.

P.1.D.23.[C.XXVII.]

Item.Ministrumnonoportetorariisuti,necostiaderelinquere.

P.1.D.23.[C.XXVIII.]

Item.Nonoportetlectoresatquepsalmistasorariisuti,etsiclegereautpsallere.

P.1.D.23.C.XXIX.Mulieriinconuentuuirosdocerenonpermittitur.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.99.et98.]Mulier,quamuisdoctaetsancta,
uiros in conuentu docere non presumat. Laicus autem presentibus clericis (nisi ipsis
rogantibus)docerenonaudeat.

P.1.D.23.C.XXX.Ministrisnonsacratisuasadominicacontingerenonlicet.

ItemexConcilioAgatensi.[c.66.]Nonoportetinsacratosministroslicentiamhabere
insecretarium(quodGrecidiaconiumappellant)ingredi,etcontingereuasadominica.

P.1.D.23.C.XXXI.Cuilibetexlectoribusuasasacraportarenonlicet.

ItemexConcilioBracarensiI.[c.10.]Nonliceatcuilibetexlectoribussacraaltaris
uasaportare,necaliis,nisihis,quiabepiscoposubdiaconifuerintordinati.

P.1.D.23.C.XXXII.Deeodem,etutclericicomamnonnutriant.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.41.]Nonliceatquemlibetministeriatangere,nisi
subdiacono aut acolito, in secretario uasa dominica. 1. Nec oportet clericos comam
nutrire,etsicministrare:sedatonsocapite,patentibusauribus,etsecundumAarontalarem
uesteminduere,utsintinhabituornato.

P.1.D.23.C.XXXIII.Qualitersponsusetsponsasintbenedicendi.

Sponsus et sponsa cum benedicendi sunt a sacerdote, a parentibus suis uel a

paranimphis offerantur, quicum benedictionem acceperint, eadem nocte proreuerentia
ipsiusbenedictionisinuirginitatepermaneant.
 68

Pars1.DistinctioXXIV.

Gratianus. I. Pars. Qualiter episcopus sit examinandus, qualiter ipse simul cum
reliquis infra ipsum constitutis sit ordinandus, breuiter monstratum est. Nunc autem
uidendumestdesacerdotibusetreliquis,ansineexaminationesintpromouendi.Dehisita
scribitPaulusApostolusadTimotheum: Manuscitoneminiimposueris,etnichilsine
preiudiciofaciasinalterampartemdeclinando.
PALEA.

P.1.D.24.C.I.Deeodem.

Ex decretis Siluestri Papae in Sinodo Romana c. 9. Nullus acolitorum uel

subdiaconorumremconsecratamapresbiteroaliisporrigat,(quiaaliudestminister,aliud
assistens),nisitantumsupportet,quodeisacerdosimposueritsuoorebenedictum.]

P.1.D.24.C.II.Anteprobationemnullusordineturclericus.

ItemexConcilioCartaginensiIII.,c.22.Nullusordineturclericus,nisiprobatusuel
episcoporumexamine,uelpopulitestimonio.

P.1.D.24.C.III.Administeriumalicuiusecclesiaeclericieiusdempromoueantur.

Item Gelasius Papa Celestino episcopo. Presbiteri, diacones et uniuersi clerici

Stoniensiumciuitatispetitorionobissuggessereporrecto,inecclesiabeatimartirisEleuterii
episcopi(queinsupradictaeciuitatisparrochiaprobaturesseconstructa)presbiterum,qui
constitutusfuerat,defecisse,atqueineiuslocumIulianum,diaconemipsiusecclesiaepro
celebritateipsiuslociquamtociusdebereordinari.Etideo,fraterkarrissime,sideeiusuita
uelmoribusnichilest,quodcontracanonumueniatconstituta,suprascriptumpresbiterii
honoredecorabis,sciturus,uisitatoris,nominete,noncardinaliscreassepontificis.Pariter
etiam Felicissimum diaconem in eius ecclesiae ministerio, si conuersatio eius patitur,
subrogabis, ut locus processionis celeberrimus ad misteriorum consecrationem nec
sacerdoteindigeat,necministro.

P.1.D.24.C.IV. Metropolitanorum et episcoporum examinepromoueantur ceteri

episcopi.

ItemexConcilioLaudicensi.[c.12.]Episcopiiudiciometropolitanorumeteorum
episcoporum,quicircumcircasunt,prouehanturadecclesiasticamdignitatem,hiuidelicet,
quiplurimotemporeprobanturtamuerbofideiquamrectaeconuersationisexemplo.II.
Pars.Gratianus.Cumitaquesineexaminationenullussitordinandus,quemadmodum,et
quo tempore sacerdotum et ceterorum infra positorum examinatio fieri debeat,
considerandumest.DehisinConcilioNannetensi[c.11.]sicstatutumlegitur:

P.1.D.24.C.V.Quiordinandisunt,feriaquartaadexaminationemconueniant.

Quandoepiscopusordinationesfaceredisponit,omnes,quiadsacrumministerium
accedereuolunt,feriaquartaanteipsamordinationemeuocandisuntadciuitatem,unacum
presbiteris, qui eos representare debent; et tunc episcopus a latere suo eligere debet
 69

sacerdotes et alios prudentes uiros, gnaros diuinae legis et exercitatos in ecclesiasticis

sanctionibus,quiordinandorumgenus,uitam,patriam,etatem,institucionem,locum,ubi
educati sunt, si sint bene litterati, si in lege Domini instructi, ante omnia diligenter
inuestigent;sifidemcatholicamfirmiterteneantetuerbissimplicibusassererequeant.1.
Ipsiautem,quibuscuracommittitur,caueredebent,neautfauorisgratia,autcuiuscumque
muneriscupiditateillectiauerodeuient,utindignumetminusidoneumadsacrosgradus
suscipiendosepiscopimanibusapplicent.Quodsifecerint,etille,quiindigneaccesserit,ab
altariremouebitur,etilli,quidonumsanctiSpiritusuendereconatisunt,coramDeoiam
condempnati,ecclesiasticadignitatecarebunt.2.Igiturpertresdiescontinuosdiligenter
examinentur,etsicsabbatoquiprobatisuntepiscoporepresententur.Gratian.Aliasautem,
sine clericorum concilio uidelicet et populi testimonio, nullum episcopus ordinare
presumat.UndeinConcilioCartaginensiIV.[c.22.]legitur:

P.1.D.24.C.VI.Sineclericorumsuorumconsilioepiscopusclericosnonordinet.

Episcopus sine consilio clericorum suorum clericos non ordinet, ita ut ciuium
conniuentiamettestimoniumquerat.III.Pars.Gratian.Queritur,quidfieridebeatdehis,
quisineexaminationeprouectisunt.DehisitalegiturinConcilioMartiniPapae:

P.1.D.24.C.VII.Dehis,quisineexaminationeordinantur,etposteapeccatasua
confitentur.

Siquispresbiterautdiaconussinealiquaexaminationeordinatisunt,autcerte,cum
discuterentur,criminosapeccatasuaconfessisunt,autpostordinationemabaliisdetecti,
abicianturexclero.1.Similiterueroetdeuniuersoclericorumordineseruetur;namhoc
sibi,quodirreprehensibileest,sanctaecclesiacatholicadefendit.

Pars1.DistinctioXXV.

Gratianus.I.Pars.Quodnullussineexaminationeordinandussit,breuiterprobatum
est. Quid autem ad episcopum, quid ad unumquemque inferiorem pertineat, Ysidorus
IspalensisepiscopusinepistolaadLudifredumscribit,itadicens:

P.1.D.25.C.I.Quodepiscopietceterorumsitinecclesiaoffitium.

Perlectis sanctitatis tuae litteris gauisus sum, quod optatam salutem tuam earum
relatucognoui. Dehisautem,queinconsequentibusinsinuareeloquiituisermostuduit,
gratiasagoDeo,quodsollicitudinemoffitiipastoralisimpendis,qualiterqueecclesiastica
offitiaordinentur,perquiris;etlicetomniaprudentiaetuaesintcognita,tamenquiaaffectu
fraternomeconsulis,exparte,quaualeo,expediam,etdeomnibusecclesiaegradibusquid
adquemquepertineateloquar.1.Adhostiariumnamquepertinentclauesecclesiae,ut
aperiatetclaudattemplumDeietomnia,quesuntintusextraque,custodiat;fidelesrecipiat,
excommunicatosetinfidelesexcipiat.2.Adexorcistampertinetexorcismosmemoriter
retinere,manusquesuperenerguminosetcatecuminosinexorzizandoimponere.3.Ad
acolitumpertinetpreparatioluminarioruminsacrario;ipsecereumportat,ipsesuggestapro
eucharistia calicis preparat. 4. Ad psalmistam pertinet offitium canendi, dicere
benedictiones,laudes,sacrificium,responsoria,etquicquidpertinetadcanendiperitiam.
5.Adlectorempertinetlectionespronunciare,etea,queprophetaeuaticinauerunt,populis
predicare.6.AdsubdiaconumpertinetcalicemetpatenamadaltareChristideferreet
 70

Leuitistradere,eisqueministrare;urceolumquoqueetaquamanileetmanutergiumtenere;
episcopoetpresbiterisetLeuitisprolauandisantealtaremanibusaquamprebere.7.Ad
diaconum pertinet assistere sacerdotibus, et ministrare in omnibus, que aguntur in
sacramentisChristi:inbaptismoscilicet,incrismateinpatenaetcalice;oblationesquoque
inferreetdisponereinaltari;componereetiammensamDominiatqueuestire,crucemferre,
et predicare euangelium et Apostolum. Nam sicut lectoribus uetus testamentum, ita
diaconibusnouumpredicarepreceptumest.Adipsumquoquepertinetoffitiumprecumet
recitationominum;ipsepremonetaureshabereadDeum,ipsehortaturclamareipsedonat
pacemetipseannuntiat. 8.Adpresbiterumpertinetsacramentumcorporisetsanguinis
Dominiinaltarioconficere,orationesdicere,etbenediceredonaDei.9.Adepiscopum
pertinetbasilicarumconsecratio,unctioaltarisetconfectiocrismatis.Ipsepredictaoffitia
distribuit et ordines ecclesiasticos, ipse sacras uirgines benedicit, et, dum precessit in
singulis unusquisque, iste tamen est preordinator in cunctis. 10. Hi sunt ordines et
ministeriaclericorum,quetamenauctoritatepontificaliinarchidiaconicura,etprimicerii
acthesaurariisollicitudinediuiduntur.11.Archidiaconusenimimperatsubdiaconibuset
Leuitis;adquempertinentistaministeria:ordinatiouestiendialtarisaLeuitis,curaincensi
etsacrificiinecessariasollicitudo,quisLeuitarumApostolumeteuangeliumlegat,quis
precesdicat,seuresponsoriaindominicisdiebusautsolempnitatibusdecantet.Sollicitudo
quoque parrochiarum et ordinatio et iurgia ad eius pertinent curam, pro reparandis
diocesanisbasilicisipsesuggeritsacerdoti;ipseinquiritparrochiascumiussioneepiscopi
et ornamenta uel res basilicarum uel parrochiarum, gesta libertatum ecclesiasticarum
episcopoidemrefert,collectampecuniamdecommunioneipseaccipitetepiscopodefert,
etclericispartespropriasidemdistribuit.Abarchidiacononuntianturepiscopoexcessus
diaconorum,ipsedenuntiatsacerdotiinsacrarioieiuniorumdiesatquesolempnitatum,et
abipsopubliceinecclesiapredicatur;quandoueroarchidiaconusabsensest,uicemeius
diaconussequensadinplet.12.Archipresbiterueroseessesubarchidiacono,eiusque
preceptis, sicut episcopi sui, obedire sciat, et (quod ad eius specialiter ministerium
pertinet),supraomnespresbiterosinordinepositoscuramagere,etassidueinecclesia
stare, et, quando episcopi sui absentia contigerit, ipse eius uice missarum sollempnia
celebretetcollectasdicat,uelcuiipseiniunxerit.13.Adprimiceriumpertinentacoliti,
exorcistae,psalmistaeatquelectores;signumquoquedandumprooffitioclericorum,pro
uitae honestate, et offitium cantandi et peragendi sollicite, lectiones, psalmum, laudes,
offertoriumresponsoriaquisclericorumdiceredebeat.Ordoquoqueetmoduspsallendiin
choroprosolempnitatetemporum,ordinatioquoqueproluminaribusdeportandis.Siquid
etiam necessarium fuerit pro reparatione basilicarum, que sunt in urbe, ipse denuntiet
sacerdoti;epistolasepiscopiprodiebusieiuniorumparrochianisperhostiariosipsedirigat;
clericos,quosdelinquerecognoscit,ipsedistringatquosueroemendarenonualet,eorum
excessusadagnitionem episcopideferat; basilicarios ipseconstituat, etmatriculas ipse
disponat.Quandoautemprimiceriusabsensest,ea,quedictasunt,ipseexquirat,quieiaut
legeestproximusauteruditione. 14.Adthesaurarium pertinent hostiarii basilicarum
ordinatio, incensi preparatio, cura crismatis conficiendi, cura baptisterii ordinandi,
preparatioluminarioruminsacrarioetsacrificiis.II.Pars.Gratian.Exhacepistolaliquet,
quidcuiusqueoffitiisit.Estetiamaliadistinctioepiscoporum,presbiterorum,diaconorum,
quamfecitClemensinepistolasuaitadicens:
 71

P.1.D.25.C.II.Quidabepiscopis, quidapresbiteris,quid adiaconibus audire

oportet.

Audire episcopum attentius oportet, et ab ipso suscipere doctrinam fidei; monita

autem uitae a presbiteris inquirere, a diaconibus uero ordinem disciplinae. Gratian.
Sacerdosquoqueutrumquehumerumorarioambit;diaconusuerosinistrumtantum,utad
ministeriumexpeditusdiscurrat.UndeinTolletanoConcilioIV.c.40:

P.1.D.25.C.III.QuareLeuitaunumtantumhumerumorarioambit.

UnumorariumoportetLeuitamgestareinsinistrohumero,propterquodorat,idest
predicat; dexteram autem partem oportet habere liberam, ut expeditus ad ministerium
sacerdotalediscurrat.III.Pars.Gratian.Nuncautempersingulosgradusordinerecurrentes,
quiexquibusordinibus,inquemgradumconscenderepossint;quipostlapsumualeant
reparari,uelnon;quibusculpisapropriogradumereanturdeici;quoaccusante,quibus
testificantibus possint conuinci; cuius sententia sint soluendi uel dampnandi, breuiter
consideremus.1.Acprimumapontificaligraduincipientes,qualemoporteateumesse,
quiinepiscopumordinandusest,diligenterinuestigemus,Apostoliregulamsecuti,quamin
huiusmodireTimotheoetTitoscribitdicens:Oportetepiscopumesseinreprehensibilem:
id est, non obnoxium reprehensioni. Hoc ad Timotheum. Ad Titum autem: Oportet
episcopumessesinecrimine: quod(utIeronimus scribit adOceanum) idemest. 2.
Nomineautemcriminisquodlibetpeccatumintelligitur;undeineademepistolaIeronimus
dicit:Respenecontranaturamest,utsinepeccatoaliquissit:sedtaliseligatur,cuius
comparationeceterigrexdicantur.InepistolaueroadTitumcrimenuocaturcriminale
peccatumuelcriminalisinfamia:undeibilegitur:Crimenestquerela,idestpeccatum
accusationeetdampnationedignum.3.Quodautemsinecrimineiubeturessequiin
episcopumeligitur,nonantebaptisma,sedpostbaptismumintelligendumest:utatempore
uidelicetbaptismatisnulliuscriminisconscientiamentemeiusremordeat.4.Criminis
appellatioaliaslatepatet,complectensomnepeccatum,quodexdeliberationeprocedit.
UndeBedasuperepistolamepistolamIacobi:Peccata,queexignorantiauelinfirmitate
humana committuntur, dicit et precipit alterutrum confiteri, quia facile dimittuntur:
quecumqueuerofiuntexdeliberatione,nonnisiperpenitentiam.HincetiamAugustinus
ait:Nullumpeccatumestadeoueniale,quodnonfiatcriminale,dumplacet.Aliasea
demumsignificat.quesemelcommissaaddampnationemsufficiunt.5.Multaenimex
deliberatione procedunt, que nisi sepius iterata et in consuetudinem fuerint deducta,
quamuisgrauentpostmortem,nontameneternaliter perdunt:quiaetsiquadamratione
criminaappellentur,tamenmortifera,etcapitalianonsunt.UndeAugustinusinomiliade
ignepurgatorio,exponensuerbaApostoli:Siquissuperhocfundamentumedificauerit,
ligna,fenumstipulam.Multisunt,quilectionemistammaleintelligentesfalsasecuritate
decipiuntur,dumcredunt,quodsisuprafundamentumChristicriminacapitaliaedificant,
peccata ipsa per ignem transitorium possint purgari, et ipsi postea ad uitam peruenire
perpetuam.Intellectusiste,fratreskarissimi,corrigendusest,quiaipsiseseducunt,quisic
sibiblandiuntur.Illoenimtransitorioigne,dequodicitApostolus:Ipsesaluuserit,sic
tamenquasiperignem,noncapitalia,sedminutapeccatapurgantur:dequibus,etsinon
omnia, uel aliqua commemoranda sunt, ne aliquis inaniter excusare conetur, et dicat
nescirese,quesuntminutapeccata,quecriminacapitalia.6.EtquamuisApostolusplura
capitalia commemorauerit, nos tamen (ne desperationem facere uideamur) breuiter
dicemus, que illa sunt: sacrilegium, homicidium, adulterium, fornicatio, falsum
testimonium, rapina, furtum, superbia, inuidia, auaritia; et si longo tempore teneatur,
 72

iracundia, et ebrietas, si assidua sit, in eorum numero computatur. Quicumque enim

aliquoddeistispeccatisinsedominaricognouerit,nisidigneemendauerit,etsihabuerit
spatium,longotemporepenitentiamnonegerit,etlargaselemosinasnon,erogauerit,eta
peccatis ipsis non abstinuerit, illo transitorio igne, de quo Apostolus ait, purgari non
poterit,sedeternaillumflammasineremedioullotrucidabit.7.Queautemsintminuta
peccata,licetomnibusnotasint,tamenquialongumest,utomniareplicentur,opusest,ut
exeisuelaliquanominemus.Quotiensaliquisinciboautpotuplusaccipit,quamnecesse
est,adminutapeccatanoueritpertinere;quotiensplusloquitur,quamoportet,plustacet,
quamexpedit;quotienspauperemimportunepetentemexasperat;quotienscumsitcorpore
sanus,aliisieiunantibusprandereuoluerit,autsomnodeditustardiusadecclesiamsurgit;
quotiens,exceptofiliorumdesiderio,uxoremsuamcognouerit;quotiensincarcerepositos
tardius requisierit, infirmos tardius uisitauerit; si discordes ad concordiam reuocare
neglexerit;siplusautproximum,autuxorem,autfilium,autseruumexasperauerit,quam
oportet;siampliusfueritblanditus,quamoportet;sicuicumquemaioripersonaeautex
uoluntate,autexnecessitateadulariuoluerit;si,pauperibusesurientibus,nimiumdeliciosa
uelsumptuosaconuiuiapreparauerit;siseautinecclesiaautextraecclesiamfabulisotiosis
(dequibusindieiudiciiratioreddendaest)occupauerit;sidumincauteiuramus,etcum
hoc per aliquam necessitatem implere nonpoterimus, utique periuremus, et cum omni
facilitate uel temeritate maledicimus, cum scriptum est: Neque maledici regnum Dei
possidebunt.

P.1.D.25.C.IV.Quesuntuenialiapeccata,queposthancuitampurgantur.

ItemGregorius.[Dialog.lib.IV.c.9.]Qualishincquisqueegreditur,talisiniudicio
presentatur:sedtamendequibusdamculpisesseanteiudiciumpurgationisigniscredendus
est,proeo,quodueritas dicit: Quiasiquisinspiritum sanctumblasphemiamdixerit,
nequeinhocseculoremittetureinequeinfuturo.Inquasententiadaturintelligi,quasdam
culpas in hoc seculo, quasdam in futuro posse relaxari. Quod enim de uno negatur,
consequensintellectuspatet,quiadequibusdamconceditur.Sedtamen,utpredixi,hocde
paruisminimisquepeccatisfieripossecredendumest,sicutestassiduusotiosussermo,
immoderatusrisus,uelpeccatumcuraefamiliaris,(queuixsineculpauelabipsisagitur,
quiculpamqualiterdeclinaredebeantsciunt,)queetiampostmortemgrauant,siadhucin
uitapositisminimefuerintrelaxata.
[PALEA.

P.1.D.25.C.V.Deeodem.

Item Augustinus in libro de uera et falsa penitentia c. 18. Qui in aliud seculum
distulit fructum conuersionis, prius purgabitur igne purgationis. Hic autem ignis, etsi,
eternusnonsit,mirotamenmodograuisest.Excellitenimomnempenam,quamumquam
aliquispassusestinhacuita,uelpatipotest.]Gratian. Aliasautemeatantumdelicta
significat,quorumestperpetuainfamia.UndeilludIeronimi:primumitaquesinecrimine
etc.UndeIeronimusscribitineademepistolaadTitum:[cap.1.]
 73

P.1.D.25.C.VI.Adiebaptismisinecriminedebetinueniri,quiinepiscopumest
ordinandus.

Primumitaquesinecrimineiubeturesseepiscopus,quodaliouerboadTimotheum
inreprehensibilemnominatumputo:nonquodeotantumtempore,quoordinandusest,sit
sine crimine ullo, et preteritas maculas noua conuersatione diluerit, sed quod ex eo
tempore,quoinChristumrenatusest,nullapeccaticonscientiamordeatur.Quomodoenim
potestpresesecclesiaeauferremalumdemedioeius,quiindelictumsimilecorruerit?aut
qualibertatepeccantemcorripere,cumtacitusipsesibirespondeat,eademseadmisisse,
que corripit? Gratian. Ecce, quod ordinandus in episcopum, non solum tempore suae
ordinationis,sedetiamomnitemporepostbaptismaacriminedebetesseimmunis.

Pars1.DistinctioXXVI.

Gratianus.I.Pars.Sequiturinutraqueepistola:uniusuxorisuirumpostbaptisma
uidelicet,nonantebaptismum.UndeIeronimusscribitadOceanum:[epist.83.]

P.1.D.26. C. I. Post baptismum debet esse monogamus, qui episcopus est

ordinandus.

Uniusuxorisuirum,idestmonogamum,postbaptismum.Sienimetanteconiugem
habuerit,queobierit,noneiimputatur,cuiprorsusnouonecstupra,necalia,queante
fuerunt,iamobsunt.

P.1.D.26.C.II.Quiantebaptismumhabuerit unam,etpostbaptismum alteram,

ordinandusnonest.

Augustinusueroecontratestatur,scribensinepistolamadTitum.Acutiusintelligunt,
quineceum,quicatecuminusuelpaganushabueritalteram,ordinandumcensuerunt,quia
de sacramento agitur, non de peccato. Propter sacramenti sanctitatem sicut femina, si
catecumina uitiata est, non potest post baptisma inter Dei uirgines consecrari, ita non
absurdeuisumestbigamumnonpeccasse,sednormamsacramentiamisissenonaduitae
meritum,sedadordinationissignaculum.Uniusuxorisuir,episcopussignificatexomnibus
gentibusunitatemuniuiroChristosubditam.II.Pars.1.Sicutduobusdominisseruire,sic
abunoDeoapostatare,atqueinalteriussuperstitionemirenonlicet.

P.1.D.26. C. III. Bigamus probatur, qui ante baptismum habuerit unam et post
baptismumalteram.

ItemInnocentius[I.]RufoetEusebio,etceterisEpiscopisMacedonibus.[epistol.
XXII.c.2.]Deindeponitur,nondicioporterebigamumeum,quicatecuminushabuerit
uxorematqueamiserit,sipostbaptismumfueritaliamsortitus,eamqueprimamuideri,que
nouo homini copulata sit, quiaillud coniugium per baptismi sacramentum cumceteris
criminibussitablatum. Quodcumdeunautiquediciturcerte,sitreshabueritinuetere
positushomineuxores,eritei,quepostbaptismumquartaest,sicinterpretantibusprima
uirginisequenomenaccipiet,quequartoductaestloco.Quis(oro)istudnonuideatcontra
Apostoli esse preceptum, qui ait: unius uxoris uirum oportere fieri sacerdotem? Sed
obicitur,quodinbaptismototum,quicquidinueterihominegestumest,sitsolutum.Dicite
mihi(utcumpaceuestraloquar),criminatantumdimittunturinbaptismo,anetilla,que
 74

secundumDominipreceptaacDeiinstitutacomplentur?Uxoremducerecrimenest,annon
est crimen?Sicrimen est,ergo(utprefata ueniadixerim) eritauctorinculpa, qui, ut
crimina committerentur, in paradiso precepit, cum ipse eos benedixit. Si uero non est
crimen,quiaquodDeusinstituitnefasestcrimenappellari,etSalomonaddidit:Etenima
Deo preparatur uiro uxor, quomodo creditur inter crimina esse dimissum quod Deo
auctore legitur consummatum? Quid de talium filiis percensetur? Numquid non erunt
admittendiinhereditatisconsortium,quiexeasusceptisunt,queantebaptismumfuituxor,
eruntqueappellandiuelnaturales,uelspurii,quianonestlegitimummatrimonium,nisi
illud(utuobisuidetur),quodpostbaptismumassumitur?IpseDominus,cuminterrogaretur
aIudaeis,siliceretdimittereuxorem,atqueexponeretfierinondebere,addidit:Quodergo
Deus coniunxit, homo non separet. Ac ne de his locutus esse credatur, que post
baptismumsortiuntur,meminerinthocetaIudaeisinterrogatumetIudeisesseresponsum.
2.Quero,etsollicitusquero,siunaeademquesituxoreius,quiantecatecuminus,postea
fitfidelis,filiosqueexea,cumessetcatecuminussuscepit,acpostea,cumfidelis,alios:
utrumsintappellandifratres,annonhabeantposteadefunctopatreherciscundaehereditatis
consortium,quibusfiliorumnomenregeneratiospiritualiscrediturabstulisse?Quodcum
itasentireabsurdumest,queratioesthocdefendi,etuacuamagisopinioneiactari,quam
aliquaauctoritateroborari,cumnonpossitinterpeccatadeputari,quodlexprecepitetDeus
adiunxit? 3. Numquid qui catecuminus uirtutibus studuit humilitatem secutus est,
patienciam tenuit, elemosinas fecit, morti destinatos qualibet ratione eripuit, adulteria
exhorruit, castitatem tenuit, quero, si hec, cum fuerit factus fidelis, amittit, quia per
baptismumtotum,quoduetushomogesserat,putaturauferri?Aspiciasgentilemhominem
Corneliumorationibusatqueelemosinisuacantem,angelumaudientemperreuelationem
ipsumquePetrumuidentem;numquidperbaptismumhecilliablatasunt,propterqueei
baptismauideturesseconcessum?Siitacreditur,mihicredite,nonmodicumerratur,quia
quicquid bene gestum fuerit et secundum precepta legalia custoditum, non potest
facientibusdeperire.4.Nuptiarumergocopula,quiaDeimandatoperficitur,nonpotest
dici peccatum, et quod peccatum non est,solui inter peccata credi non debet, eritque,
integrum estimare aboleri non posse nomen prioris uxoris, cum non sit dimissum pro
peccato,quodexDeiuoluntatesitcompletum.

P.1.D.26.C.IV.Inbaptismateculpadimittitur,nonlexconiugiiaboletur.

ItemAmbrosiusinlibrodeoffitiis.[lib.I.c.ult.80.]Unatantum,necrepetitanobis
copula permittitur, et in ipso coniugio lex est, non iterare coniugium, nec secundae
coniugisconiunctionem.Quodplerisquemirumuidetur,cumetiamantebaptismaiterata
coniugiaelectionimunerisetprerogatiuaeordinationisimpedimentagenerent,cumetiam
delictaobessenonsoleantsilauacriremissafuerintsacramento.Sedintelligeredebemus,
quiabaptismoculpadimittipotest,lexabolerinonpotest.Inconiugiononculpa,sedlex
est.Quodculpaeestigitur,inbaptismorelaxatur:quodlegis,inconiugiononsoluitur.
Quomodoautempotesthortatoresseuiduitatis,quiipseconiugiafrequentauerit?Gratian.
IohannesetiamBaptista,dumHerodemabincestuprohiberetdicens:Nonlicettibihabere
uxoremfratristui,euidenterostendit,interinfidelesconiugiaesse.Undedaturintelligi,
quodbigamidicunturnonsolumquipostbaptismumconiugiafrequentant,sedetiamqui
antebaptismumunam,etpostbaptismumalteramhabuisseprobantur.1.Bigamusueroin
sacerdotemordinarinondebet,nonquiadeliqueritsecundamaccipiendouxorem,sedquia
prerogatiuaexutusestsacerdotis.UndeAmbrosiusinepistolaadVercellenses:[lib.X.
epist.82.ait:]
 75

P.1.D.26.C.V.Nonpeccatbigamus,sedprerogatiuasacerdotisexuitur.

Quisinecrimineuniusuxorisestuir,teneturadlegemsacerdotiisuscipiendi.Qui
autemiteraueritconiugium,culpamquidemnonhabetcoinquinati,sedprerogatiuaexuitur
sacerdotis.

Pars1.DistinctioXXVII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemuniusuxorisuirepiscopusiubetureligi,queritur,an
detemporeordinationishocsitaccipiendum,uttemporesuaeadministrationiseiuscopula
possit fungi, quam unicam et uirginem sibi desponsauit. Hoc Martinus Papa prohibet
dicens:

P.1.D.27.C.I.Nonordineturdiaconus,nisicastitatemprofessusfuerit.

Diaconusquieligitur,sicontestatusfueritproaccipiendomatrimonio,etsedixeritin
castitate permanere non posse, hic non ordinetur. Quod si in ordinatione tacuerit et
ordinatusfuerit,etposteamatrimoniumdesiderauerit,alienussitaministerioetuaceta
clero. Gratian.Hacauctoritate daturintelligi, quodilli, quihabentuxores uelaccipere
uolunt,necdiacones,necsacerdotesfieripossunt,nisicontinentiamprofiteantur.1.Si
uerodiaconusaministeriocessareuoluerit,contractomatrimoniolicitepotestuti.Nametsi
inordinationesuacastitatisuotumobtulerit,tamentantaestuisinsacramentoconiugii,
quodnecexuiolationeuotipotestdissoluiconiugiumipsum.UndeAugustinusinlibrode
bonoconiugaliadIulianum:[cap.10.]

P.1.D.27.C.II.Nubentespostuotumnonsuntabinuicemseparandi.

II. Pars. Quidam nubentes post uotum adulteros asserunt. Ego autem dico, quod
grauiterpeccantquitalesdiuidunt.

P.1.D.27.C.III.Deeodem.

Item Theodorus. Si uir uotum uirginitatis habens adiungitur uxori, postea non
dimittatuxorem,sedtribusannispeniteat.Ieronimusueroscribitecontra:

P.1.D.27.C.IV.Dampnabileestuouentibusuellenubere.

Vouentibusuirginitatemnonsolumnubere,sedetiamuelledampnabileest.

P.1.D.27.C.V.Dampnationemhabebit,sinupserit,queuirginitatemuouit.

IdemcontraIouinianum.[lib.I.]Sinupserituirgo,nonpeccat:nonillauirgo,que
semetcultuidiuinodedicauit.Harumenimsiquanupserit,habebitdampnationem,quia
primamfidemirritamfecit.

P.1.D.27.C.VI.Quesanctimonialemseessefingitnonualetnubere.

Item Nicolaus. [Papa I. ad Albinum Viennens. ecclesiae Archiepiscopum.] Quod

interrogasti de femina, que post obitum mariti sui sacrum uelamen super caput suum
 76

inposuit,etfinxitsesubeodemuelaminesanctimonialemesse,posteaueroadnuptias
rediit:bonummihiuidetur,quiaperypocrisimecclesiasticamregulamconturbareuoluit,et
nonlegitimeinuotosuopermansit,utpenitentiamagatdeillusionenefanda,etreuertatur
adid,quodspopondit,etinsacroministeriopermaneat,quodinchoauit.
[PALEA.

P.1.D.27.C.VII.Idemibidem.

Nam si consenserimus, quod omnia sacramenta ecclesiastica quisque prout uult

fingat etnonuerefaciat omnis ordoecclesiasticus turbabitur, neccatholicae fideiiura
consistunt,neccanonessacririteobseruantur.QuidenimprofuitSimoniMagobaptismum
sacrumfictesuscipere,etinChristianitatepermansurumsefinxisse,cumperApostolum,
fraudeeiusdetecta,quodsibifuturumessetprenunciatumfuit? Aitenim:Pecuniatua
tecumsitinperditionem:corenimtuumnonestrectumcoramDeo.Penitentiamitaqueage
abhacnequitiatua,etrogaDeum,siforteremittaturtibiheccogitatiocordistui:infelle
enim amaritudinis et obligatione iniquitatis uideo te esse. Ideo tales, nisi resipiscant,
spirituali gladio percutere censemus. Non enim fas est Spiritui sancto mentiri, sicut
AnaniasetSaphiramentitisunt,etstatimperierunt.]

P.1.D.27.C.VIII.Insacrisordinibusconstituti,nonducantuxores:etsiduxerint,
separentur.

Item Calixtus Papa. [II.] Presbiteris diaconibus, subdiaconibus et monachis

concubinashabere,seumatrimoniumcontraherepenitusinterdicimus;contractaquoque
matrimoniaabhuiusmodipersonisdisiungi,etpersonasadpenitentiamdebereredigi,iuxta
sacrorum canonum diffinitionem iudicamus. Gratian. Hic distinguendum est, quod
uouentiumaliisuntsimpliciteruouentes,dequibusAugustinusetTheodoruslocutisunt,
aliisunt,quibuspostuotumacceditbenedictioconsecrationis,uelpropositumreligionis,de
quibus Ieronimus etNicolaus et Calixtus scripserunt.Undecontra eundemIouinianum
Ieronimus[lib.I.]scribens,ait:

P.1.D.27.C.IX.Incestaesuntuirgines,quepostconsecrationemnubunt.

Virgines,quepostconsecrationemnupserint,nontamadulteraesunt,quamincestae.

Pars1.DistinctioXXVIII.

Gratianus. I. Pars. Ecce ostensum est, quod nolentes continentiam, nec ad

subdiaconatum,necadsuperioresgradusconscenderepossunt.Undeadsubdiaconatum
accedentes,nonsineuotocastitatisiubenturadmitti,auctoritateB.Gregorii,quiscribens
PetroSubdiacono[lib.I.epistola42.infine]ait:

P.1.D.28.C.I.Nonfiatsubdiaconus,quisecasteuicturumnonpromittit.

Nullum facere subdiaconum presumant episcopi, nisi qui se uicturum caste

promiserit: quia nullus debet ad ministerium altaris accedere, nisi cuius castitas ante
susceptumministeriumfueritapprobata.
 77

P.1.D.28. C. II. Subdiaconus et supra constituti incontinentes, uxorem aut

concubinamducentes,ecclesiasticobeneficioetoffitiocareant.

ItemInnocentiusII.Decernimus,uthi,quiinordinesubdiaconatusetsuprauxores
duxerintautconcubinashabuerint,offitioatqueecclesiasticobeneficiocareant.Cumenim
ipsitemplum,uasaDomini,sacrariumSpiritussanctidebeantesseetdici,indignumest,
eoscubilibusetimmunditiisdeseruire.

P.1.D.28. C. III. Caste se uicturos promittant qui in diaconos uel presbiteros

ordinantur.

ItemexConcilioTolletanoV.II.Pars.QuandoPresbiterietdiaconesperParrochias
constituuntur,oporteteosprofessionemepiscoposuofacere,utcasteetpureuiuantsub
timoreDei,ut,dumeostalisprofessioobligat,uitaesanctaedisciplinamretineant.

P.1.D.28.C.IV.Quilongamsuicorporiscontinentiamnonhabet,inepiscopumeligi
nondebet.

ItemGregoriusnobilibusciuibusNeapolim.[lib.VIII.epist.40.]III.Pars.Priusquam
ad nos scripta uestra discurrerent, Iohannem diaconum, quiab altera parte electus est,
paruulamhaberefiliam,quorumdamrelationecognouimus;unde,sirationemuoluissent
attendere,necaliieumeligere,necipsedebueratconsentire. Namquapresumptionead
episcopatum audet accedere, qui adhuc longam corporis sui continentiam, filia teste,
conuinciturnonhabere?

P.1.D.28.C.V.Adsubdiaconatumaccessuricontinentiamprofiteantur.

ItemexConcilioTolletanoII.[c.1.]IV.Pars.Dehis,quosuoluntasparentuma
primis infantiae annis clericatus offitio manciparit, id statuimus obseruandum, ut mox
detonsi,uelministeriolectorumcontraditi,indomoecclesiaesubepiscopalipresentiaa
prepositosibidebeanterudiri.Atubioctauumdecimumetatissuaecompleuerintannum,
coramtotiuscleriplebisqueconspectuuoluntaseorumdeexpetendoconiugioabepiscopo
perscrutetur; quibus si gratia castitatis (Deo inspirante) placuerit, et promissionem
castimoniae suae absque coniugali necessitate sespoponderint seruaturos, qui tanquam
appetitores arctissimae uiae lenissimo iugo Domini subdantur, ac primum subdiaconi
ministerium, habita probatione professionis suae, a uicesimo anno suscipiant. Quod si
inculpabiliter ac inoffense uiginti quinque annos peregerint, ad diaconii offitium (si
adimplereposseabepiscopoprobantur),promoueridebent.Cauendumtamenesthis,ne
quandosuaesponsionisinmemoresautadterrenasnuptiasautadfurtiuosconcubitusultro
recurrant.Quodsifortefecerint,utsacrilegiireiabecclesiahabeanturextranei.Quibus
autemuoluntaspropriainterrogationistemporedesideriumnubendipersuaserit,concessam
abApostololicentiamauferrenonpossumus,itaut,cumprouectaeetatisinconiugiopositi,
renunciaturossepariconsensuoperibuscarnisspoponderint,adsacrosordinesaspirent.

P.1.D.28.C.VI.Inconiugioconstitutusadsacerdotiumassuminondebet.

ItemexConcilioArelatensiII.[c.2.]V.Pars.Assumialiquemadsacerdotiumin
coniugiiuinculoconstitutumnonoportet,nisifueritpromissaconuersio.
 78

P.1.D.28.C.VII.NonordinenturDiaconi,quicastitatemnonprofitentur.

ItemexeodemIII.Pretereaplacuit,utdeincepsnonordinenturdiaconesconiugati,
nisiquipriusconuersionispropositoconfessifuerintcastitatem.Gratian.Verumillapriori
auctoritatediaconibusuideturpermitticoniugium,cumadsacerdotiumtantumconiugati
prohibentur assumi. Porro sequenti uidetur permitti subdiaconibus, cum de diaconibus
specialiterprecipitur,utsineprobationecastitatisnonordinentur.HocideminAnchiritana
Sinodouideturessepermissum,inqua[c.10.]sicstatutumest:

P.1.D.28. C. VIII. Diaconi non prohibeantur a ministerio pro nuptiis, si in

ordinationedicunt,secontinerenonposse.

Diaconi quicumque ordinantur, si in ipsa ordinatione protestati sunt, dicentes, se

uellehabereuxores,necpossesecontinere,hi,siposteaadnuptiasuenerint,maneantin
ministerio,proptereaquodhislicentiamdederitepiscopus.Quicumquesanetacuerint,et
susceperintmanusinpositionemprofessicontinentiam,siposteaadnuptiasconuenerint,a
ministeriocessaredebent.

P.1.D.28.C.IX.Presbiterducensuxorem,abordinedeponatur.

Item ex Concilio Neocesariensi. [c. I.] VI. Pars. Presbiter si uxorem duxerit, ab
ordineillumdeponidebere.Quodsifornicatusfuerit,ueladulteriumcommiserit,extra
ecclesiamabicietadpenitentiaminterlaicosredigioportet.

P.1.D.28.C.X.Deeo,quirelictamcuiusdamdiaconiduxituxorem.

ItemGregorius.[lib.XI.epist.59.]VII.Pars.Quiasuntculpae,inquibusculpaest
relaxareuindictam,querendaestsemperueritas,utinquiridebeat,utrumaccusatumnoxa
condempnet,anapenainnocentiapatefactasubducat. Itaqueperuenitadnos,Fantinum
defensorem ultionem exercere in Petrum latorem presentium uoluisse, pro eo, quod
(quantum dicitur) relictam cuiusdam diaconi, tempore quo conductor fuerit, marito
tradiderit.Sedquoniamisteconiugemdiaconiasseritnonfuisse,dicens,neceamuirginem
adeumuenisse,deniquenecreligiosamuestemmutasse,postquamilleinsacroordine
promotus est, adiciens etiam, priusquam ad diaconem ueniret et postea, illam praua
opinioneuixisse:Ideofraternitatemtuamhishortamuraffatibus,utcumDei,sicutdecet,
timore causam hanc subtili omnino inuestigatione perquiras et, si in coniugio diaconi
mulierem,dequaagitur,fuisseconstiterit,etsuprascriptuslatormemoratodefensoriet
rectoripatrimoniiaduindictammodisomnibustradatur,etcumcompetentiemendatione
hi,quimalesociatisunt,disiungantur.Siueroineiusconiugiononfuerit,memoratum
Fantinumexnostromandatocommonereteuolumus,uteifacerenilpresumat,necfalsa
illumaccusationeinaliquopregrauet.

P.1.D.28.C.XI.Deuxorepresbiteriueldiaconi,sialiiseconiunxerit.

Item exConcilio Aurelianensi. [I.c. 13.] Sise cuiquam mulier duplici coniugio
presbiteriueldiaconirelictaconiunxerit,autcastigatiseparentur,autcerte,siincriminis
intentioneperstiterint,pariexcommunicationeplectantur.
 79

P.1.D.28.C.XII.Deeodem.

Item exConcilio Martini papae. Siqua uidua episcopi uel presbiteri aut diaconi
maritum accepit, nullus clericus, nulla religiosa persona cum ea conuiuium sumat,
numquamcommunicet;morientitameneisacramentumsubueniat.

P.1.D.28.C.XIII.Cuiusdamepiscopiordinatiodiffertur,quiauxoremhabetetfilios.

ItemPelagiusCetegoPatricio.VIII.Pars.DeSiracusanaeurbisantistiteoptaueramus
inipsoinitiogloriaeuestraedesideriisobedire,nisinosmultiplexratioipsiusnonpaucis
temporibusordinationemdifferresacerdotiicoegisset,obhoc,quoduelpersonaequalitas
(sicut et uos nostis melius), uel superstes uxor aut filii (per quos ecclesiastica solet
periclitarisubstantia),nostrosanimosdiutiusabeiusordinationesuspenderet.Etquantum
adcautelamhumanampertinet,integroannopenedistulimus,opinantes,quodinmelius
Siracusanorum prouenire posset electio. Sed quia in uoluntatis suae proposito
inreuocabiliterperstiterunt,etnullusestaliusrepertusinecclesiaeadem,nisilongioribus
adhuc temporum differretur spatiis; ne paulo amplius insanirent (sicut filii uestri uiri
magnificipretoristestificationedidicimus),interhuiusmodiambiguitatesilludconsultius
iudicauimus faciendum, ut congrua prouidentia causam, propter quam principalis
constitutiohabentemfiliosetuxoremadepiscopatusordinempromoueriprohibet,salua
dispositione concilii muniremus.QuaderesummostudioabeodemSiracusanaeurbis
episcopo priusquam a nobis contingeret ordinari, huiusmodi exegimus cautionem, per
quam et suam fateretur, quantula esset, presentis temporis habita rerum descriptione
substantiam,etnichilumquamperse,autperfiliosetuxorem,siuequamlibetpropinquam
aut domesticam uel extraneam forte personam de rebus audeat usurpare ecclesiae, et
uniuersasuiepiscopatusquesitatemporeecclesiaesuaedominiosociaret,nichilultraid,
quodmododescriptumest,suisfiliisuelheredibusrelicturus.Gratian.Eccehacauctoritate
electusinepiscopatumprohibeturhabereuxorumetfilios.Eligiautemadepiscopatumnon
debet,nisiautsacerdosautdiaconus;subdiaconusueronon,nisinecessitatecogente.Siue
ergopresbitersiuediaconussiuesubdiaconusfuerit,apparet,quodinprefatisordinibus
constitutilicitematrimoniopossuntuti.1.QuiaergoauctoritateGregorii,quirelictam
diaconi marito tradidit, puniendus est; item in Neocesariensi concilio presbiter ducens
uxorem, non diaconus, iubetur deponi; item in Anchiritana sinodo diaconi, qui in
ordinatione sua dicunt, se uelle habere uxores, si postea ad nuptias uenerint, non
prohibentur a ministerio: patet, quod nec diaconi, nec subdiaconi sunt prohibendi a
coniugio. Sed quod de electione obicitur, uerum quidem est in episcopatum non
eligendum,nisiinsacrisordinibusconstitutum;sedipsumuxoremhabereetfilios,non
repugnatpremissisauctoritatibusdecontinentiaclericorum.2.Inlaicalienimhabitu,uel
in minoribus ordinibus constitutus potuit habere uxorem et filios: postea ex consensu
uxoris continentiam professus subdiaconatum uel diaconatum uel presbiterii gradum
adeptusfuerat,ettamenuxorietfiliisipsumnecessariasubministrareoportebat.3.Illud
autemGregoriiduobusmodissoluitur:uelquiaecclesiailla,cuidiaconusillemilitauerat,
nondumcontinentiaeuotumsusceperatindiaconibusetreliquisministris;uelquia(sicutde
electoinepiscopumsuprascriptumest)antesubdiaconatummemoratusdiaconuseamin
uxoremduxerat.4.IlludautemNeocesariensisetAnchiritanaesinodiuelextempore,uel
ex loco intelligitur: ex tempore, quia nondum introducta erat continentia ministrorum
altaris; ex loco quia utraque sinodus orientalis est, et orientalis ecclesia non suscipit
generale uotum castitatis. Hoc tamen diligenti obseruatione custodit, ut post adeptum
 80

sacerdotium,defunctaprioreuxore,cumquasacerdosfactus fuerat,sialteramduxerit,
deponatur.Itemopponiturillud,quodlegiturincanoneApostolorum:[c.6.al.5.]

P.1.D.28.C.XIV.Presbitercausareligionisnoncontempnatpropriamuxorem.

IX. Pars. Si quis docuerit, sacerdotem sub obtentu religionis propriam uxorem
contempnere,anathemasit.

P.1.D.28.C.XV.Anathemasit,quipresbiterumconiugatumoccasionenuptiarum
discernit.

Item ex Concilio Gangrensi. [c. 4.] Si quis discernit presbiterum coniugatum,

tanquamoccasionenuptiarumquodofferrenondebeat,etabeiusoblationeideoabstinet,
anathemasit.

P.1.D.28.C.XVI.Aboffitioabstineatpresbiternonlegalibusnuptiisdetentus.

ItemexVI.Sinodo.[c.26.]X.Pars.Presbiterum,nonlegalibusnuptiisdetentum,
cathedramquidemhabere,sedaboffitioabstinereprecipimus.Sufficitenimhuiusmodiei
indulgentia,quiabenedicerealiiseum,quiuulnerasuadebetcurare,consequensnonest.
Benedictioenimsanctificationistraditioest.Quiuerohancnonhabetpropterdelictum
ignorantiae,quomodoaliistradet?Nonenimpublicenequepriuatebenedicat,neccorpus
Dominidispensetaliis,necaliomodoministret;sedsufficiatei,quodpresidet,etinploreta
Deo,utdimittatureiiniquitasignorantiaesuae.Manifestumestautem,quodethuiusmodi
nonlegitimaenuptiaesoluentur,etnullatenusuiraccessumhabeatadeam,propterquam
sacroministeriopriuatusest.

P.1.D.28.C.XVII.Depresbiterisnonestlaicisiudicandum.

ItemNicolausadconsultaBulgarorum.[c.70.]XI.Pars.Consulendumdecernitis
utrumpresbiterumhabentemuxoremdebeatissustentareethonorare,anauobisproicere.
In quo respondemus: Quoniam licet ipsi sint ualde reprehensibiles, uos tamen Deum
conuenitimitari,quisolemsuumfacitoririsuperbonosetmalos.Deicereenimauobis
ideonondebetis,quoniamnecIudamDominus,cumessetmendaxdiscipulus,anumero
apostolorumdeiecit.Verumdepresbiterisuobis,quilaiciestis,neciudicandumest,necde
uita eorum quicquam inuestigandum; sed episcoporum iudicio, quicquid illud sit, est
reseruandum.

Pars1.DistinctioXXIX.

Gratianus.Sednotandumest,quodsecundumYsidorumpleraquecapitulaexcausa,
etloco,ettempore,considerandasunt.Aitenim:

P.1.D.29. C. I. Ex tempore, et loco et persona et causa regulae canonum

intelligantur.

Sciendum est,quodpleraque capitula ex causa,expersona,ex loco,extempore

considerandasunt,quorummodi,quiamedullitusnonindagantur,inerrorislaborinthum
 81

nonnulliintricandoimpinguntur,cumanteiudicant,quamintelligant;anteinculpant,quam
iterandolectaperquirant.HincetiamGregoriusait:

P.1.D.29.C.II.Prouarietatererumtemperanturregulaesanctorum.

RegulaesanctorumPatrumprotempore,locoetpersonanegotioinstantenecessitate
traditaesunt.

P.1.D.29. [C. III.] Pro diuersitate locorum temporum et hominum scripturae

intelligendaesunt.

ItemIeronimusinepistolaadEphesios.Necesseest,utiuxtadiuersitatestemporum
etlocorumethominum,quibusscriptaesunt,diuersasetcausasetargumentaetorigines
habeant.EtquomodoB.Iohannesinapocalipsisuaseptemscribensecclesiisinunaquaque
earumspecialiaueluitiareprehendit,ueluirtutes probat,itaetS.apostolusPaulusper
singulas ecclesias uulneribus medetur illatis, nec ad instar imperiti medici uno colirio
omniumoculosuultcurare.

Pars1.DistinctioXXX.

Gratianus.I.Pars.Illudautem,quodincanoneapostolorum,etinGangrensiconcilio,
et in VI. sinodo legitur, ex causa consideratur et ex tempore. Causa fuit heresis
Manicheorum,queconiugiumdetestabatur,sicutetiamquorumdamsuperstitiomultain
Catholicorum detestacione introduxisse inuenitur, contra quos in Gangrensi Concilio
statutumlegitur:

P.1.D.30.C.I.Demultimodasupersticionehereticorum,quosGangrenseconcilium
anathematizauit.

[Conc.Gangr.c.16.]Siquifiliiparentes,maximefideles,deseruerintoccasioneDei
cultus,hociustumesseiudicantes,etnonpotiusdebitumhonoremparentibusreddiderint,
uthocipsumineisuenerentur,quodfidelessunt,anathemasint.

P.1.D.30.C.II.Itemdeeodem.[ib.c.17.]

Quecumque mulier, religioni iudicans conuenire, comam sibi amputauerit, quam

Deus ad uelamen eius et ad memoriam subiectionis illi dedit, tanquam resoluens ius
subiectionis,anathemasit.

P.1.D.30.C.III.Deeodem.Itemexeodem.[c.14.]

Si qua mulier derelicto uiro discedere uoluerit, soluto uinculo coniugali, nuptias
condempnando,anathemasit.

P.1.D.30.C.IV.Deeodem.Itemexeodem.[c.10.]

Siquis propter Deumuirginitatem professus inconiugio positos perarrogantiam

uituperauerit,anathemasit.
 82

P.1.D.30.C.V.Itemdeeodem.[ib.c.9.]

Siquisueluirginitatem,uelcontinentiamprofessus,tanquamabominabilesnuptias
iudicat, et non propter hoc solum, quod continentiae et uirginitatis bonum sanctum
propositumsit,anathemasit.

P.1.D.30.C.VI.Itemdeeodem.[ib.c.13.]

Siquamuliersuoproposito utile iudicans,utuirili uesteutatur, propterhocuiri

habitumimiteturanathemasit.

P.1.D.30.C.VII.Itemdeeodem.[ib.c.18.]

Siquis,tanquamhoccontinentiaeconuenireiudicans,diedominicoieiunaueritin
eiusdemdieicontemptum,anathemasit.

P.1.D.30.C.VIII.Itemdeeodem.[ib.c.19.]

Siquiseorum,quiinpropositosuntcontinentiae,propternecessitatemcorporalem
superbiat,etieiuniacommuniaputaueritcontempnenda,tociusecclesiaeperfectaminsua
conscientiaiudicansrationem,anathemasit.

P.1.D.30.C.IX.Itemdeeodem.[ib.c.20.]

Siquispersuperbiam,tanquamperfectumseexistimans,conuentus,quiperlocaet
basilicas sanctorum martirum fiunt, uel accusauerit, uel etiam oblationes, que ibidem
celebrantur, spernendas esse crediderit, memoriasque Sanctorum contempnendas,
anathemasit.

P.1.D.30.C.X.Itemdeeodem.[ib.c.3.]

Siquisdocet,domumDeicontemptibilemessedebereetcongregationes,queinea
fiunt,anathemasit.

P.1.D.30.C.XI.Itemdeeodem.[ib.c.6.]

Si quis extra ecclesiam priuatim populos congregans contempnat ecclesiasticas

sanctiones,ipsamecclesiamapudsesineepiscopiconsiliocumpresbiteroagatanathema
sit.

P.1.D.30.C.XII.Itemdeeodem.[ib.c.I.]

Siquisnuptiasinaccusationeduxerit,etmulieremfidelemacreligiosamcumuiro
suo dormientem abhominandam crediderit aut etiam accusandam, tamquam non posse
coniugatosinregnumDeiingredi,anathemasit.
 83

P.1.D.30.C.XIII.Itemdeeodem.[ib.c.2.]

Si quis carnem manducantem ex fide cum religione, preter sanguinem et ydolo

inmolatametsuffocatam,credideritcondempnandum,tanquamspemnonhabentem,qui
eammanducat,anathemasit.

P.1.D.30.C.XIV.Itemdeeadem.[ib.c.15.]

Siquisdereliqueritpropriosfilios,etnoneosalueritet(quodpietatisest)necessaria
nonprebuerit,sedsuboccasionecontinentiaenegligendosputauerit,anathemasit.

P.1.D.30.C.XV.Itemdeeodem.[ib.c.12.]

Siquisuirorumputaueritsanctoproposito(idestcontinentiae)conuenire,utpallio
utatur, tamquam ex eo iustitiam habiturus, et reprehendat uel iudicet alios, qui cum
reuerentiabirrisutunturetaliauestecommuni,queinusuest,anathemasit.

P.1.D.30.C.XVI.Itemdeeodem.[ib.c.ultimo]

II. Pars. Hec scripsimus, non abscindentes eos, qui in ecclesia Dei secundum
scripturaspropositumsanctumcontinentiaeeligunt,sedeos,quisuscipiunthabitumeiuset
insuperbiamefferunturaduersuseos,quisimpliciusuiuunt. Sedethoscondempnamus,
quiseextolluntaduersusscripturasetecclesiasticoscanones,etnouaintroducuntprecepta.
Nos autem etuirginitatem cumhumilitate admiramur, etcontinentiam cumcastitate et
religionemDeoacceptissimamdicimus,etrenunciationesseculariumnegotiationumatque
actuum cum humilitate approbando laudamus, et nuptiarum uinculum quod secundum
castitatemperdurat,honoramus,etdiuitescumiustitiaetoperibusbonisnonabicimus.

P.1.D.30.C.XVII.Anathematizatur,quiManicheorumsupersticionessequitur.

ItemexConcilioMartiniPapae.Siquispresbiterpropterpublicampenitentiama
sacerdote acceptam absque aliqua necessitate die dominica pro quadam religione
ieiunauerit,sicutManichei,anathemasit.1.Similiteretquodabapostolistraditumcanon
tenet antiquus, placuit, ut per omnes dominicas et per omnes dies pascae usque ad
quinquagesimamnonprosternantseinorationehumilitatis,sedrectouultuadDominum
orationisfunganturoffitio,quiainhisdiebusgaudiumresurrectionisDominicelebramus.
Siquisetiamnonproabstinentia,sedproexsecrationeescarumabstinetplacuitsancto
concilio,utpregustet,etsic,siuultabstinere,abstineat.Siautemspernit,itautoleracocta
cumcarnibus nondegustet,istenonobediens,necsuspitionem heresis aseremouens,
deponaturdeordineclericatus.

Pars1.DistinctioXXXI.

Gratianus.I.Pars.Tempusquianondumeratinstitutum,utsacerdotescontinentiam
seruarent.UndeGregoriusscribitPetroSubdiaconoSiciliae:[lib.I.epist.42.]
 84

P.1.D.31.C.I.Quicastitatemnonpromisit,abuxoresuasepararinoncogatur.

AntetrienniumomniumecclesiarumsubdiaconiSiciliaeprohibitifuerant,utmore
Romanae ecclesiae suis uxoribus nullatenus misceantur. Quod mihi durum atque
incompetens uidetur, ut, qui usum continentiae non inuenit, neque castitatem promisit,
compellaturasuauxoreseparari,atqueperhoc(quodabsit)indeteriuscadat.Indeuidetur
mihi,utapresentidieepiscopisomnibusdicatur,utnullumfacerediaconumpresumant,
nisi qui se uicturum caste promiserit, quatenus et preterita mala que proposito mentis
appetitanonsunt,uiolenternonexiganturetfuturacautecaueantur.1.Quiueropost
eandem prohibitionem, que ante triennium facta est, continenter cum suis coniugibus
uixerint,laudandiatqueremunerandisunt,atqueutinbonosuopermaneantexhortandi.
2.Eosautem,quipostprohibitionemfactamasuisseuxoribuscontinerenoluerint,ad
sacrumordinemnolumuspromoueri,quianullusdebetadaltarisministeriumaccedere,nisi
cuiuscastitasantesusceptumministeriumfueritapprobata.II.Pars.Gratian.Causauero
huius institucionis mundicia fuit sacerdotalis ut libere cunctis diebus orationi possent
uacare. Si enim (ut Apostolus ait) ab uxoribus est cessandum, ut expeditius orationi
uacemus,ministrisitaquealtaris,quibuscotidiananecessitasorandiincumbit,numquam
coniugalioffitiouacarepermittitur.UndeBedasuperLucam[adcap.I.]ait:

P.1.D.31.C.II.Sacerdotibussempercastitasobseruandaprecipitur.

Sacerdotibus, utsemperualeant altari assisteresemperabuxoribus continendum,

sempercastitasobseruandaprecipitur.

P.1.D.31.C.III.Quidiuinissacramentisdeseruiunt,continentesesseoportet.

Item in Concilio Cartaginensi II. [cap. 2.] Episcopos, presbiteros diacones ita ut
placuit, etdecetsacrosanctos antistites autsacerdotes, autLeuitas,uelquisacramentis
diuinisinseruiunt,continentesessedecetinomnibus.

P.1.D.31.C.IV.SacerdotesetLeuitaesuisnonmisceanturuxoribus.

ItemInnocentiusI.VictricioRotomagensiEpiscopo.[epist.II.cap.9.]Teneredebet
ecclesia omni modo, ut sacerdotes et Leuitae cum uxoribus suis non misceantur, quia
ministeriicotidianinecessitatibusoccupantur.Scriptumestenim:Sanctiestote,quoniam
sanctussum,DominusDeusuester.Nampriscistemporibusannouicissuaedetemplo
nondiscedebant(sicutdeZacharialegimus,necdomumsuamomninotangebant,quibus
utiqueproptersobolissuccessionemususfueratrelaxatus,quiaexaliatribuetpreterquam
exsemineAaronadsacerdotiumnullusaccedereprecipiebatur:quantomagishisacerdotes
etLeuitaepudicitiamexdieordinationissuaeobseruaredebent,quibusuelsacerdotium,
uelministeriumsinesuccessioneest,necpreteritdies,quauelasacrificiisdiuinis,uela
baptismatisoffitiouacent?
[PALEA.
 85

P.1.D.31.C.V.Itemibidem.

NamsicutPaulusadCorinthiosscribit,dicens:Abstineteuosadtempus,utuacetis
orationi, et hoc utique laicis precepit: multo magis sacerdotes, quibus orandi et
sacrificandiiugesacrificiumest,semperdebebuntabhuiusmodiconsortioabstinere.]

P.1.D.31.C.VI.Quiabuxorisoffitiisabstinent,adsacrificiaadmittantur.

IdemExsuperioTolletanoEpiscopo.[epist.III.c.I.]Eosadsacrificiaadmittifassit,
quiuelcumuxorenonexerceantoffitiumcarnale.

P.1.D.31. C. VII Sacerdoti, cui semper est orandum, semper est matrimonio
carendum.

ItemIeronimuscontraIouinianum.[lib.I.]Silaicusetquisquefidelisnonpotest
orare,nisicareatoffitioconiugali,sacerdoti,cuisemperofferendasuntsacrificia,semper
orandumest;sisemperorandumest,semperergomatrimoniocarendum.Gratian.Quod
autemManicheorumcausadeconiugiosacerdotumilludsupradictumsit,exGangrensi
Concilioapparet,inquo[cap.I.]sicstatutumlegitur:

P.1.D.31.C.VIII.Anathemasit,quinuptiasuituperat.

Si quis uituperat nuptias, et dormientem cum uiro suo fidelem ac religiosam

detestaturautculpabilemestimat,uelutqueregnumDeiintroirenonpossit,anathemasit.

P.1.D.31.C.IX.Deeodem.

Item ex eodem. [cap. 9.] Quicumque uirginitatem custodiens aut continentiae

studens,ueluthorrescensnuptias,necpropterhoc,quodbonumetsanctumest,nomen
uirginitatisassumit,anathemasit.III.Pars.Gratian.Potestetaliterintelligiillud,quodin
canoneapostolorumlegitur,utistesitsensuscapituli:Siquisdocetsacerdotemuxorem
suamcontempnere,nonuxoremquaminsacerdotioaccepit,sedquam,dumessetadhuc
laicus uel in minoribus ordinibus constitutus, sibi copulauit, cum qua continentiam
professusest,cumadsacrosordinesconscenderetquamnullusdebetcontempnere,hocest,
abanimoetcurasuaabicere,quineinecessariaprouideat.Probaturautemhecinterpretatio
auctoritateLeonisPapae,qui[epist.XC.cap.3.]scribensRusticoNarbonensiEpiscopo
ait:

P.1.D.31.C.X.Ministrisaltariepiscopisetpresbiteris

eadem lex est continentiae. Lex continentiae eadem est altaris ministris, que
episcopisautpresbiteris,quicumessentlaicisiuelectores,liciteetuxoresducere,etfilios
procrearepotuerunt;sedcumadpredictosperueneruntgradus,cepiteisnonlicerequod
licuit.Unde,utdecarnalifiatspiritualeconiugium,oporteteosnecdimittereuxores,sed
quihabentsichabereuideanturquasinonhabeant,quoetsaluasitcaritasconubiorum,et
cessentoperanuptiarum.
 86

P.1.D.31.C.XI.Episcopusuelpresbiteruxorempropriamasua

cura non abiciat. Item Leo IX. contra epistolam Nicetae Abbatis. Omnino
confitemur, nonlicere episcopo,presbitero, diacono, propriam uxoremcausa religionis
abicereacurasua,seduteiuictumetuestitumlargiatur,sednonutcumillaexmore
carnaliter iaceat. Sic et sanctos apostolos legimus egisse, B. Paulo apostolo dicente:
Numquidnonhabemuspotestatemsororemmulieremcircumducendi,sicutfraterDomini
etCephas?Videinsipiens,quianondixit:numquidnonhabemuspotestatemsororem
mulierem amplectendi? sed circumducendi, scilicet ut mercede predicationis
sustentareturabeis,nectamendeincepsforetintereosulteriuscarnaleconiugium.Gratian.
HincetilludGregoriiindialogo:Presbiterquidamrequireinfra.1.Utigiturexhis
auctoritatibus apparet, sacerdotes, uxoribus, quas in laicali habitu uel in minoribus
ordinibusconstitutisibilegitimecopularunt,necessariasubministrare,debitaueroreddere
nonualent.IV.Pars.2.SedobiciturilludTripartitaeystoriae:[libroII.capite14.]

P.1.D.31.C.XII.DissuasuPahfnuciiNicenasinodusnonconstituit,nepresbiteri
cumsuisuxoribusdormirent.

Nicenasinodusuolenscorrigereuitamhominuminecclesiiscommorantium,posuit
leges,quascanonesuocamus,inquorumtractatuuidebaturaliquibusintroducerelegem,ut
episcopi, presbiteri, diaconi, subdiaconi cum coniugibus, quas ante consecrationem
duxerunt non dormirent. Surgens autem Pahfnucius confessor contradixit, honorabiles
confessusnuptias,etcastitatemdicensessecumpropriaconiugeconcubitum,suasitque
concilio,netalemponerentlegem,grauemesseasserenscausam,queautipsisauteorum
iugalibusoccasiofornicationisexisteret.EthocquidemPahfnucius(licetnuptiarumesset
inexpertus)exposuit,sinodusquelaudauitsententiameius,etnichilexhacpartesanciuit,
sedhocinuniuscuiusqueuoluntate,nonnecessitatepermisit.

P.1.D.31.C.XIII.Noninperpetuum,sedtemporeoblationisa

complexu suarum uxorum sacerdotes abstineant. Item VI. Sinodus. [cap. 13.]
Quoniam in Romani ordine canonis esse traditum cognouimus, eos, qui ordinati sunt
diaconi uel presbiteri, confiteri, quod iam non suis copulentur uxoribus: antiquum
sequentes canonem apostolicae diligentiae et constitucionis, sacrorum uirorum legales
nuptiasamodoualereuolumus,nullomodocumuxoribussuiseorumconubiadissoluentes,
autpriuanteseosfamiliaritateadinuicemintemporeoportuno.Quicumqueergodignus
inuentus fuerit subdiaconali ordinatione, aut diaconali, aut sacerdotali, hi nullo modo
prohibeanturadtalemascenderegradumprouxorissuaecohabitatione;necintempore
ordinationissuaeprofitericogantur,quodabstineredebeantalegalisuxorisfamiliaritate.
Item:1.Oporteteos,quialtariministrant,intemporeoblationissanctorumcontinentes
esseinomnibus,utaDeopossintconsequiquesimpliciterpostulant.2.Siquisigitur
presumpserit contra apostolicos canones aliquos presbiterorum, diaconorum priuare a
contactu et communione legalis uxoris suae, deponatur. 3. Similiter et presbiter aut
diaconus, qui religionis causa uxorem suam expellit, excommunicetur; si uero in hoc
permanserit, deponatur. Gratian. Hocautem exloco intelligendum est. Orientalis enim
ecclesia,cuiVI.sinodusregulamuiuendiprescripsit,uotumcastitatisinministrisaltaris
nonsuscepit.UndeStephanuspapaait:[inI.actioneSinodi,abipsoinbasilicaLateranensi
congregatae]
 87

P.1.D.31.C.XIV.Occidentalis,nonorientalisecclesiacastitatisobtulituotum.

V. Pars. Aliter se habet orientalium ecclesiarum traditio, aliter huius sanctae

Romanae ecclesiae. Nam eorum sacerdotes, diaconi atque subdiaconi matrimonio
copulantur;istiusautemecclesiaeueloccidentaliumnullussacerdotumasubdiaconousque
ad episcopum licentiam habet coniugium sortiendi. VI. Pars. Gratian. Similiter et
capitulumNicolaiexlococonsideratur,quiagensBulgarorumnouiterconuersaadfidem
propositumsacraereligionisexintegroassumerenondumdidicerat.1.Quodauteminc.
VI.sinodipresbiternonlegitimisnuptiisdetentuspunitur,nonlegalesnuptiaesecundae
intelligendaesunt,aquibusauctoritatecanonicaquilibetsacerdosdebetesseinmunis.Illud
autem Gangrensis concilii: Si quis discernit presbiterum coniugatum, etc. similiter
intelligendum est uel localiter traditum, uel coniugatum ab ea appellatum, quam ante
tempus suae ordinationis duxerat. 2. Illud quoque Martini papae: Si subdiaconus
secundamduxerituxorem,nondissimiliterintelligendumest.primamenimuxoremante
subdiaconatumhaberepermittitur,quadefunctauelcastitatemprofessapromoueturistead
subdiaconatum. Promotus autem, si secundas desiderauerit nuptias, sententiae Martini
Papaesubiacebit.

Pars1.DistinctioXXXII.

Gratianus. I. Pars. Seruanda est ergo continentia ab omnibus in sacris ordinibus

constitutis.UndeLeoPapa[adAnastasiumepist.LXXXII.cap.3.et4.]ait:

P.1.D.32.C.I.Nequeetiamsubdiaconisconubiumconceditur.

Cumsacerdotumtamexcellensestelectio,uthec,queinaliismembrisecclesiaenon
uocanturadculpaminillistamenhabeanturillicita.Cumenimextraclericorumordinem
constitutisnuptiarumsocietatietfiliorumprocreationistuderesitliberum,adexhibendam
tamen perfectae continentiae puritatem nec subdiaconibus carnale quidem conubium
conceditur,utetquihabentsinttamquamnonhabentes,etquinonhabentpermaneant
singulares.Quodsiinhocordine,quiquartusextatacapite,dignumestcustodiri,quanto
magisinprimo,uelsecundotertioueseruandumest,neautleuiticoautpresbiteralihonore,
autepiscopaliexcellentiaquisquamidoneusexistimeturquiseauoluptateluxuriaenec
dumrefrenassedetegitur.
[PALEA.

P.1.D.32.C.II.ItemGregoriusLeoniEpiscopoCatinensi,

libro III. epistola 34. Multorum relatione comperimus, hanc apud uos olim
consuetudinemtenuisse,utsubdiaconisuislicitemiscerentur uxoribus.Quodnedenuo
quisquampresumeretaSeruodeisedisnostraediaconoexauctoritatenostridecessorisest
istomodoprohibitum,uteodemtemporeii,quiiamuxoribusfuerantcopulati,unume
duobuseligerent,idest,autasuisuxoribusabstinerent,autcerteministrarenullaratione
presumerent. Et quantum dicitur, Speciosus tunc subdiaconus pro hac re ab
administrationissesuspenditoffitio,etusqueinobitussuitempusnotariiquidemgessit
offitium,etaministerio,quodsubdiaconumoportueratexhibere,cessauit.Etpostaliqua:
1.Deceterouerofraternitastuasitomninosollicita,utquosadhociamoffitiumcontigerit
promoueri,hocquammaximediligenterinspiciat,nesiuxoreshabent,miscendisecumeis
 88

licentia potiantur, sed ad similitudinem sedis apostolicae eos cuncta obseruare sua
nichilominusdistrictioneconstituat.]

P.1.D.32. C. III Extra sacros ordines constituti ducant uxores et ab ecclesia

stipendiaaccipiant.

Item Gregorius Augustino Anglorum Episcopo. [cap. 2. ad secundam

interrogationem]Siquiuerosuntclericiextrasacrosordinesconstituti,quisenonpossunt
continere, sortiri uxores debent, et stipendia sua exterius accipere, quia et de eisdem
Patribusnouimusscriptum,quoddiuidebatursingulis,proutcuiqueopuserat.Deeorum
ergostipendiocogitandumatqueprouidendumest,etsubecclesiasticaregulatenendisunt,
utbonismoribusuiuant,etcanendispsalmisinuigilent,etabomnibusillicitisetcoret
linguametcorpusDeoauctoreconseruent.

P.1.D.32.C.IV.Subdiaconouxoremducerenonlicet.

Item Nicolaus Papa [I.] Adoni Viennensi Archiepiscopo. De illo clerico Alwico
nomine,quemperordinesecclesiasticosusqueadsubdiaconatumuixissedicitis,curuestra
auctoritate uxorem duxerit, miramur, eo quod nulli umquam (exceptis illis, quibus
ecclesiasticaregulahaberepermittit)uxoremducendilicentiamdamus.

P.1.D.32.C.V.Nonaudiaturmissapresbitericoncubinamhabenti.

Item Nicolaus Papa [II.] omnibus Episcopis. II. Pars. Nullus missam audiat
presbiteri,quemscitconcubinamindubitanterhabereautsubintroductammulierem.Unde
etiamipsasanctasinodushoccapitulumsubexcommunicationestatuit,dicens:Quicumque
sacerdotumdiaconorumetc.,sicutinsubsequentic.Alexandri[II.]continetur.

P.1.D.32.C.VI.Nonestaudiendamissapresbiteri,quiconcubinamhabet.

ItemAlexanderII.Preterhocautemprecipiendomandamus,utnullusmissamaudiat
presbiteri,quemscitconcubinamhabereindubitanteruelsubintroductammulierem.Unde
etiamsanctasinodushecacapitesubexcommunicationestatuit,dicens:1.Quicumque
sacerdotum,diaconorum,subdiaconorumpostconstitutumbeataememoriaepredecessoris
nostrisanctiPapaeLeonisautNicolaidecastitateclericorum,concubinampalamduxerit,
uelductamnonreliquerit,exparteomnipotentisDeietauctoritateapostolorumprincipum
PetrietPauliprecipimusetomninocontradicimus,utmissamnoncantet,neceuangelium
legatnecepistolamadmissamnequeinpresbiteriocumhisaddiuinaoffitia,quiprefatae
constitucioni obedientes fuerint, maneat, neque partem ab ecclesia suscipiat. 2.
Precipientes etiam statuimus, ut hi predictorum ordinum, qui eisdem predecessoribus
nostrisobedientescastitatemseruauerint,iuxtaecclesias(sicutoportetreligiososclericos)
simul manducent et dormiant, et quicquid eis ab ecclesia competit, hoc communiter
habeant.Deinde,utdecimaeetprimitiaeseuoblationesuiuorumetmortuorumecclesiis
Deifideliterreddanturalaicis,etutindispositioneepiscoporumsint,quasquiretinuerint,
a sanctae ecclesiae communione separentur. III. Pars. Gratian. Verum principia harum
auctoritatum contraire uidentur Ieronimo, Augustino et ceteris, qui Christi sacramenta
neque in bono, neque in malo homine fugienda demonstrant, sicut subsequens causa
simoniacorumpleniusostendit.SedUrbanusII.inepistoladestinataprepositoS.Vincentii
hanc contrarietatem determinat dicens: 1. Ad hoc uero, quod subiungitur in eadem
 89

epistola, id est, utrum sit utendum ordinationibus et reliquis sacramentis a criminosis

exhibitis,utabadulterisuelsanctimonialiumuiolatoribusuelhuiusmodi?adhoc,inquam,
respondemus:Siscismateuelheresiabecclesianonseparantur,eorumdemordinationeset
reliquasacramentasanctaetuenerandanonnegamus,sequentesB.Augustinum,quisuper
Iohannemdehuiusmoditamcopiosequamueraciterdisserit.Aitenim:Baptizatseruus
bonus,siueseruusmalus:nesciatseille,quibaptizatur,baptizari,nisiabeo,quideditsibi
baptizandi potestatem. Et paulo post: Non horreat columba ministerium malorum,
respiciat Domini potestatem. 2. Attamen decessores nostri Nicolaus et Gregorius a
mississacerdotum,quostalesreueraesseconstiterit,fidelesabstineredecreuerunt,etut
peccandi licentiam ceteris auferrent, et huiusmodi ad dignae penitentiae lamenta
reuocarent.ScribitenimpredecessornosterGregoriusRadulfoetBertolfoducibusinter
cetera:Offitiumsimoniacorumetinfornicationeiacentiumscienternullomodorecipiatis,
etquantumpotestistalesasanctisministeriis,utoportuerit,prohibeatis,etc.4.Porroad
hec,quetibisilogisticeineademepistolaobiciuntur,etsicorpusetsanguisChristinon
sunt,etalia,queprediximus,suaeuirtutiseffectumnonhabent,quidagentibusobsunt?
quodsihabent,curspernuntur,siabindignispresumuntur?Adhec,inquam,respondemus
ita:propriasquidemhabentuirtutisdignitates,utprefatusAugustinusaitsuperIohannem
contraDonatistas;sedagentibusuelsuscipientibuseademsacramentacontraprefatorum
Pontificum instituta, (nisi forte sola morte interueniente, utpote ne sine baptismate uel
communione quilibet humanis rebus excedat), eis, inquam, in tantum obsunt, ut ueri
ydololatraesint,cumtalibusetordinationum,etsacramentorumconfectio,etaliterquam
premissumestscientersusceptiouehementerasanctiscanonibusprohibeantur.Aitenim
Samuelpropheta:Quoniampeccatumariolandiestrepugnare,etquasiscelusydololatriae
nolle adquiescere. Hec de malis catholicis, qui intra ecclesiam sunt. 4. Ceterum
scismaticorumethereticorumsacramenta,quoniamextraecclesiamsunt,iuxtasanctorum
Patrum traditiones, scilicet Pelagii, Gregorii, Cipriani, Augustini, Ieronimi, formam
quidemsacramentorum,nonautemuirtutiseffectumhabereprofitemur,nisicumipsiuel
eorum sacramentis initiati per manus inpositionem ad catholicam redierint unitatem.
Sciendumueroest,quodcanonesapostolorum(quorumauctoritateorientalisetexparte
utitur Romana ecclesia), et insignis martir Ciprianus, et LXXX. episcopi cum eodem
baptismahereticorumlauacrumdiaboliappellant.StephanusueroetCorneliusmartireset
PontificesRomani,etuenerabilisAugustinusinlibrodebaptismate,eundemCiprianumet
prefatosepiscoposobhanccausamuehementerredarguunt,affirmantesbaptismasiueab
hereticosiuescismaticoecclesiasticomorecelebratumratumesse;etmerito,quiaaliain
baptismo,etaliainreliquissacramentisconsideratioest,quippecumetordineprior,et
necessarior sit. Subito enim morituro prius baptismate, quam dominici corporis
communioneuelaliissacramentisconsulitur,etdumfortecatholicusnoninuenitur,satius
estabhereticobaptismisacramentumsumere,quamineternumperire.Ethancsententiam
prescriptorum Pontificum Cornelii et Stephani et Augustini, secuti sunt Siricius,
Innocentius,Leo,AnastasiusetM.Gregoriusetomniscatholicaecclesia.IV.Pars.5.
Prohibenturergodemanibustaliumsacerdotumsacramentasuscipi,nonquinsintuera
quantum ad formam et effectum, sed quia, dum huiusmodi sacerdotes se a populo
contemptosuiderint,ruboreuerecundiaefaciliusadpenitentiamprouocantur.

P.1.D.32. C. VII. Qui uxorem ducere uoluerit, ante ordinem subdiaconatus hoc
faciat.

ItemexVISinodo.[cap.6.]Siquiseorum,quiadclerumaccedunt,uolueritnuptiali
iuremuliericopulari,hocanteordinemsubdiaconatusfaciat.
 90

P.1.D.32.C.VIII.Lectoresautuxoresducant,autcontinentiamprofiteantur.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [cap. 19.] Lectores cum ad annos pubertatis
ueniunt,coganturautuxoresducere,autcontinentiamprofiteri.

P.1.D.32.C.IX.Subdiaconoscontinentiamobseruareoportet.

ItemGregoriusBonifatioEpiscopoRegitano.[lib.III.epist.5.]Subdiaconibustuis
hoc,quoddesingulisstatuimus,decreuimusobseruari,necillamdiffinitionemnostram
cuiusquamcontumatiasinasauttemeritatecorrumpi.

P.1.D.32.C.X.Beneficioetoffitiocareant,quipostdiaconatumuxoribusuacant.

Item Urbanus II. in Sinodo apud Melfiam. [cap. 12.] Eos, qui post diaconatum
uxoribus uacare uoluerint, ab omni sacro ordine remouemus, offitio atque beneficio
ecclesiae carere decreuimus. Quod si ab episcopo commoniti non se correxerint,
principibusindulgemuslicentiam,uteorumfeminasmancipentseruituti.Siueroepiscopi
consenserinteorumprauitatibus,ipsioffitiiinterdictionemulctentur.

P.1.D.32. C. XI. Excludendi sunt a suorum graduum dignitate subdiaconi, et

deinceps,sicontinentesessenoluerint.

ItemDominicoGrandensipatriarchae.Erubescantimpii,etaperteintelligantiudicio
Spiritus sancti eos, qui in tribus sacris gradibus, presbiteratu, diaconatu, subdiaconatu
positi,mulierculasnonabiecerintetcastenonuixerint,excludendosabeorundemgraduum
dignitate.Demanifestisquidemloquimur:secretorumautemcognitoretiudexestDeus.
IdemMeldensiSinodopresidensait:[cap.3.]

P.1.D.32.C.XII.Adsacrosordinesnonaccedat,nisiuirgo,autprobataecastitatis.

Nemoadsacrumordinempermittaturaccedere,nisiautuirgo,autprobataecastitatis,
etquiusqueadsubdiaconatumunicametuirginemuxoremhabuerit.

P.1.D.32.C.XIII.Intribusgradibusconstitutietiamabuxoribusabstineant.

Item in Cartaginensi Concilio. [V. c. 3.] Placuit episcopos, presbiteros, diaconos

subdiaconossecundumpriorainstitutaetiamabstinereabuxoribus:quodnisifecerintab
ecclesiasticoremoueanturoffitio,ceterosueroclericosadhocnoncogiseduniuscuiusque
ecclesiaeconsuetudinemobseruaridebere.

P.1.D.32. C. XIV. In minoribus ordinibus constituti uxores ducant, nisi uoto et

religiosohabituprohibeantur.

ItemLeo[IX.]contraepistolamNicetaeAbbatis.Seriatimetaperteprosequamur,
quod sancta Romana ecclesia in gradibus clericorum ait. Clericos hostiarios, lectores,
exorcistas, acolitos, si extra uotum et habitum monachi inueniantur et continentiam
profiterinoluerint,uxoremducereuirginemcumbenedictionesacerdotalipermittit,non
autemuiduamautrepudiatam,quiapropterhocdeincepsnecadsubdiaconatumprouehi
poterunt,neclaicusnisiuirginemsortitusuxoremautbigamusadclericatum,uelsiquisex
 91

prefatisordinibusdesiderat,adsubdiaconatumascenderenonpotestsineconsensuuxoris
suae, ut fiat de carnali deinceps spirituale coniugium, nemine eos cogente. Neque
permittiturposteauxoriungieidemmaritosuocarnaliter,neccuiquamnubereinuitaaut
postmortemillius.

P.1.D.32.C.XV.Nonliceatclericisalteriussectaeuxoremaccipere.

Item ex Concilio Calcedonensi. [cap. 14.] Quoniam in quibusdam prouinciis

concessumestlectoribusetpsalmistisuxoresducere,constituitsanctasinodus,nonlicere
cuiquamexhisacciperesectaealteriusuxorem.

P.1.D.32. C. XVI. Non habitent cum clericis mulieres, nisi que naturali federe
omnemsuspicionemexcludunt.

Item Niceni Concilii. [c. 3.] V. Pars. Interdixit per omnia sancta sinodus, non
episcopo,nonpresbitero,nondiacono,nonsubdiaconononalicuiomnino,quiincleroest,
liceresubintroductammulieremhabere,nisiforteautmatrem,autsororem,autamitam,aut
etiameasidoneaspersonas,quefugiantsuspiciones.
[PALEA

P.1.D.32.C.XVII.ItemIeronimusadNepotianumdeuitaclericorum,etalibi.

Hospitiolum tuum aut raro, aut numquam mulierum pedes terant. 1. Quia non
potest toto corde cumDeohabitare, qui feminarum accessibus copulatur. 2.Femina
conscientiamsecumpariterhabitantisexurit.3.Numquamdeformismulierumdisputes.
4.Feminaenomentuumnouerintuultumnesciant.5.Feminam,quambeneuideris
conuersantem,mentedilige,noncorporalifrequentia.6.Sibonumestmulieremnon
tangere,malumestergotangere.]

P.1.D.32.C.XVIII.Presbiteruxoremsuamquasisororemdiligatetquasihostem
fugiat.

ItemGregoriusinDialogorumlibroIV.[cap.2.]Presbiterquidamcommissamsibi
regebatecclesiamcummagnotimoreDomini,quiextemporeacceptiordinispresbiteram
suamutsororemdiligens,sedquasihostemcauens,adsepropiusnonsinebataccedere,
eamquesibiappropinquarenullaoccasionepermittens,abeasibicommunionemfunditus
familiaritatisabscidit.Gratianus.Presbiteramueroquamdebeamusaccipere,Laudicense
Concilium[c.II.]ostendit,dicens:

P.1.D.32.C.XIX.Viduaeuelseniorespresbiteraeappellantur.

MulieresqueapudGrecospresbiteraeappellantur,apudnosautemuiduae,seniores,
uniuiraeetmatricuriaeappellantur,inecclesiatamquamordinatasconstituinondebere.

Pars1.DistinctioXXXIII.

Gratianus. I. Pars. Ecce, quod in sacris ordinibus constituti uxores habere non
possunt,uelsibigamialiquiinuentifuerint,adsacrosordinesascenderenonualent.Sed
 92

queritur, si quis preter uxorem concubinam habuerit, utrum in sacerdotem promoueri

ualeat? Talis asacrisordinibusauctoritatecanonumApostolorumprohibetur,inquibus
[cap.17.]sicstatutumlegitur:

P.1.D.33.C.I.Secundisnuptiispostbaptismacopulatus,autconcubinamhabens,ad
sacrumordinemconscenderenonualet.

Si quis post acceptum sacrum baptisma secundis fuerit nuptiis copulatus aut
concubinamhabuerit,nonpotestfieriepiscopus,necsacerdos,necdiaconus,autprorsusex
numero eorum, qui ministerio sacro deseruiunt. Gratian. Deseruientes sacro ministerio
intelliguntursubdiaconi,quicalicemdiaconoofferunt,etacoliti,quicumcereisdiacones
precedunt, unde ceroferarii dicuntur, qui etiam uinum et aquam preparando calici
subministrant.Concubinaintelligendaestpreteruxorem,utistesitsensuscapituli:Siquis
post acceptum sacrum baptisma secundis fuerit nuptiis copulatus, aut concubinam
habuerit:distinguendumest,antequamuxoremduxerit,siuepostmortemuxoris.UndeB.
Gregoriusait:

P.1.D.33. C. II. Duarum matronarum maritus post baptismum clericus non

ordinetur.

Maritumduarummatronarumpostbaptismumclericumnonordinandumcensuimus;
nequeeum,quiunamquidemconcubinam,uelmeretriceminmatrimonioassumpsit;nec
illum, quisemetipsum abscidensquodlibetmembrum indignationealiqua ueliusto,uel
iniustotenoresuperatustruncauerit;necillosquiusurasaccepisseconuincuntur,autin
scenalusissenoscuntur;neceum,quipublicapenitentiamortaliacriminadefleuit;neque
illum,quiinfuriamaliquandouersusinsaniuit,uelafflictionediabolicauexatusest;neque
eum,quiperemptionemadimitationemSimonisMagipecuniamobtulerit.

P.1.D.33.C.III.Arrepticiiuelepilepticisacrisaltaribusnonministrent.

ItemPiusPapa.II.Pars.Communiterdiffinimus,utnullusdehis,quiautinterra
arreptiademonibuselidunturautquolibetmodouexationisincursibusefferuntur,uelsacris
audeantministrarealtaribus,uelindiscusseseingerantsacramentisdiuinis,exceptisillis,
quicorporumincommoditatideditisinehuiusmodipassionibusinterraprobanturelisi:qui
tamenetipsitamdiueruntaboffitiisuietordineetlocosuspensi,quousqueuniusanni
spatioperdiscretionemepiscopiinuenianturabincursudemonumliberati.

P.1.D.33.C.IV.Deeodem.

ItemNicolausPapa.Clerici,quiinadolescentiaademonibuscognoscunturobsessi,
adsuperioremsacriregiminisgradumaccederenonpossunt.

P.1.D.33.C.V.Deeodem.

ItemGelasiusPapa.[I.epist.aduniuersosEpiscoposperLucaniamconstitutos,19.]
Usque adeo sane comperimus illicita queque prorumpere, ut demonibus similibusque
passionibusirretitisministeriasacrosanctatractaretribuatur.Quibussiinhocoperepositis
aliquidpropriaenecessitatisoccurrat,quisfideliumdesuasaluteconfidit,ubiministros
ipsos humanae curationis tanta prospexerit calamitate uexari? Atque ideo necessario
 93

remouendi sunt, ne quibuslibet, pro quibus Christus mortuus est, scandalum generetur
infirmis. Postremo, si corpore sauciatum fortassis aut debilem nequaquam sancta
contingerelexdiuinapermisit,quantomagisdonicelestisdispensatoresessenonconuenit
(quodestdeterius)mentepercussos?

P.1.D.33.C.VI.Quitemporebaptismiuxoreshabent,siposteareligioseuixerint,
clericifierinonprohibentur.

ItemInnocentiusPapa.[I.FeliciEpiscopoNucerino,epist.IV.c.4.]III.Pars.Laici,
quihabentesuxoresbaptizatisunt,acsicseinstitueruntutinnulloopinioeorumuacillet,
aut clericis iuncti sunt, aut monasteriis, ex quo baptizati sunt, adheserunt, si non
concubinam, sinonpellicem norunt,siinbonis operibus uigilauerint, nonprohibentur
huiusmodiadclericatussortemassumi.IV.Pars.Gratian.Ceterumantesusceptumsacrum
ordinemquosdamlegimusconcubinamhabuisse,quostamensacricanonesnonreiciunt,si
postsacrumordinemabeius commixtione seimmaculatos custodiunt.UndeGregorius
AndreaeTarentinoEpiscopo:[lib.II.epist.44.]

P.1.D.33.C.VII.Dequodamepiscopo,quiantesuiepiscopatusapicemconcubinam
habuit.

Habuisse te concubinam manifesta ueritate comperimus, et te illius criminis

participationemhaberedequaetiamcontrariaestquibusdamnatasuspicio.Sedquiain
rebusambiguisabsolutumnondebetesseiudicium,hoctuaeconscientiaecommittendum
eligimus.Quadere,siinsacroordineconstitutuseiusterecolispermixtionemaculatum,
sacerdotiihonoredepositoadministrandumnullomodopresumasaccedere:sciturusin
animaetuaepericuloteministrare,etDeonostrotesinedubioreddererationem,sihuius
scelerisconsciusineoquoesordinecelansueritatempermanereuolueris.

Pars1.DistinctioXXXIV.

Gratianus.I.Pars. Domesticarumquoquepersonarumimmoderatamfamiliaritatem
episcopumuitareoportet.UndeNicolauspapaAdaluinoArchiepiscopo:

P.1.D.34. C. I. Etiam consanguinearum inmoderatam familiaritatem uitare

episcopumoportet.

Quorumdam relatione fidelium nostris auribus intimatum est, quod Lanfredus

episcopus,quietiuuenisessedicitur,uenationisitdeditus,quoduitiumplurimosetiamde
clericalicatalogo,generedumtaxatGermanosetGallos,irreuerentesimplicat.Verumiste
(siitaest,utaudiuimus)meritoiuuenisdicitur,quiiuuenilibusdesideriisoccupatusnulla
grauitateconstringitur.Nam(utB.dicitIeronimus)uenatoremnumquamlegimussanctum.
Nichilominusautemdehocepiscoporelatumestapostolatuinostro,quodcumquadam
filiasuaimmoderatamteneatfamiliaritatem,etobidmalafamaeiortasit,proquarea
sanctitatetuaceterisquecoepiscopissuisammonitusatquecorreptusest,sednullatenus
emendatus;queresinhocmaximedisplicet,etmagisacmagisdesedeterioremreddit
opinionem,inquobeatitudinituaeetcoepiscoporumsuorumrationibusnonobedit,etper
inobedientiam in culpam protoplasti relabitur. 1. Oportet ergo fraternitatem tuam
sinodale cum episcopis et suffraganeis tuis conuocare concilium, et hunc salutaribus
eloquiis episcopum conuenire, atque illi pastorali auctoritate precipere, quatenus ab
 94

omniumbestiarumueluolucrumuenationepenitusalienusexistat,atqueabinmoderata
filiaesuaefamiliaritatesemetomninocoherceat.Quodsiparerecontempserit,ettampro
uenationis declinatione quam pro inmoderata filiae suae conuersatione uitanda uobis
ammonentibusobediredistulerit,auestrocollegioexcommunicatusabscedat.Quodsiin
hocadhuccontumaxapparuerit,aministeriocessaredebebit.
[PALEA.

P.1.D.34.C.II.ExConcilioEpaonensic.4.

Episcopum, presbiterum aut diaconum canes ad uenandum, aut accipitres, aut

huiusmodireshaberenonlicet.Quodsiquistaliumpersonaruminhacuoluptatesepius
detentusfuerit,siepiscopusest,tribusmensibusacommunionesuspendatur;diaconusuero
abomnioffitioetcommunionesuspendatur].
[PALEA.

P.1.D.34.C.III.

OmnibusseruisDeiuenationesetsiluaticasuagationescumcanibus,etutaccipitres
autfalconeshabeantinterdicimus.]II.Pars.Gratian.Concubinaautemhiceaintelligitur,
que cessantibus legalibus instrumentis unita est, et coniugali affectu asciscitur; hanc
coniugem facit affectus, concubinam uero lex nominat. De hac dicitur in Concilio
Tolletano:[I.c.17.]

P.1.D.34.C.IV.Quinonhabetuxorem,locoilliusconcubinamlicethabere.

Is, qui non habet uxorem, et pro uxore concubinam habet, a communione non
repellatur:tamenutuniusmulieris,autuxorisautconcubinae,sitconiunctionecontentus.

P.1.D.34.C.V.Deeodem.

ItemYsidorusdedistantiaueterisetnouitestamenti.Christianonondicamplurimas,
sednecduassimulhaberelicitumest,nisiunamtantumautuxorem,autcertelocouxoris
(siconiuxdeest)concubinam.
[PALEA.

P.1.D.34.C.VI.ExdictisAugustiniinlibroVII.homiliarum,homilia49.

Audite carissimi membra Christi et matris catholicae ecclesiae filii! Quod dico
competentibusetfidelibusaudiantpenitentes.Quoddicofidelibus,dicoetcompetentibus,
etpenitentibus.Audiantcatecumini,audiantomnes,omnestimeant,nemocontempnat;sit
mihi in consolationem uester auditus, ne uobis sit in testimonium dolor meus.
Competentibusdico,fornicariuobisnonlicet,sufficiantuobisuxores;audiatDeus,siuos
surdiestis,audiantangeli,siuoscontempnitis.Concubinasuobishaberenonlicet;etsinon
habetisuxores,tamennonlicebituobishabereconcubinas,quasposteadimittatisetducatis
uxores,tantomagisdampnatiouobiserit,siuolueritishabereuxoresetconcubinas.]III.
Pars.Gratian.Ceterum,sinontalisconcubinafuerit,etetasillius,dequoagitur,futurae
 95

incontinentiae suspicionem auferre dignoscitur, apostolica concessione ad ordinem

diaconatusprouehipotest.UndePelagiusPapascribitFlorentinoEpiscopo:

P.1.D.34.C.VII.Quipostmortemuxorisdeancillafilioshabueritdiaconusfieri
permittitur.

Fraternitatistuaerelationesuscepta,eiuslatoremsecundasquidemnuptiasexpertum
nonfuissedidicimus,castitatemtameneumpriorinonseruasseconiugiodesignasti.Et
quamuis multa sint, que in huiusmodi casibus obseruari canonicae iubeat sublimitatis
auctoritas:tamenquiadefectusnostritemporis,quibusnonsolummerita,sedcorporaipsa
hominumdefecerunt,districtionisilliusnonpatiturmanerecensuram,etetasistius,dequo
agitur,futuraeincontinentiaesuspicionemauferredignoscitur,utaddiaconatusordinem
possitprouehi,concessissenosnoueris.1.Micinamueroancillameius,dequasepost
uxoris transitum filios habere confessus est, iubemus, ut tua dispositione cuicumque
monasteriocontinentiamprofessuratradatur.Gratian.Hocexdispensationemisericordiae;
ceterumexrigoredisciplinaeintelligiturilludAurelianensisConcilii:

P.1.D.34.C.VIII.Nonadmittaturadclerum,quipreteruxoremaliamcognouerit.

Si quis de laicis post uxorem suam aliam cuiuscumque conditionis cognouerit

mulierem, in clerum nullatenus admittatur. IV. Pars, Gratian. Quod ergo de pellice et
meretriceapudGregoriumetInnocentiumscribitur,propterspemfuturaeincontinentiae
constitutum esse creditur, quia difficile continentiam seruat, qui se illicito concubitu
maculare non metuit. Vel prohibetur ordinari, qui pellicem uel meretricem cognouerit
maritali affectu, uel quiacorrupta florem uirginitatis amiserat uel quiameretricari non
desinit,licetinuxoremducatur.Utrumqueeniminpedimentumcuilibetprestat,quominus
adsacrosordinespertingereualeat.UndeYlariuspapa[inSinodoRomana,cap.2.]scribit,
dicens:

P.1.D.34.C.IX.Quiuirginemnonduxituxorem,adsacrosordinesnonaccedat.

Curandum ergo inprimis est, ne ad sacros ordines (sicut gestis prioribus ante
prescriptumest)quisquam,quiuxoremuirginemnonduxerit,aspiret.

P.1.D.34.C.X.Bigamus,uelpenitens,corporeuitiatus,litterasignorans,curiaeuel
conditioniobnoxius,clericusnonfiat.

Item Gregorius urbis Romae Presul Scillacino Episcopo. [lib. II. epist. 25.]
Precipimus, ne umquam illicitas ordinationes facias, nec bigamum aut qui uirginem
sortitusnonestuxorem,autignorantemlitteras,uelqualibetpartecorporisuitiatum,uel
penitentem, uel curiae aut cuilibet conditioni obnoxium, ad sacros ordines permittas
accedere:sedsiquoshuiusmodirepereris,nonaudeaspromouere.

P.1.D.34. C. XI. Non fiat sacerdos, cuius euidenter uxorem constat adulterium
admisisse.

IteminNeocesariensiConcilio.[cap.8.]Sicuiusuxoremadulteriumcommisisse,
cumessetlaicus,euidenterfueritcomprobatum,hicadministeriumecclesiasticumadmitti
 96

nonpotest.Quodsiinclericatueoiamconstitutoadulterauit,datorepudiodimittereeam
debet.Siueroretinereeiusconsortiumuelit,nonpotestsusceptoministerioperfrui.

P.1.D.34.C.XII.Deeodem.

ItemexConcilioMartinipapa.Silaiciuxorinadulteriofueritdeprehensa,hictalis
administeriumecclesiasticumnullomodoadducatur.Siautempostordinationemalicuius
clerici uxor adulterata fuerit, dimittat eam. Si autem cum ipsa uoluerit permanere, a
ministerioalienus sit.Gratian.Premissisauctoritatibus bigami etquiuirgines nonsunt
sortitiuxoresasacrisordinibusprohibentur.Sedqueritur,siquisantebaptismauiduam
duxerit uxorem, an propterea sit prohibendus a sacris ordinibus? De his ita scribit
InnocentiusPapaVictricioRotomagensiEpiscopo:[epist.II.cap.5.et6.]

P.1.D.34.C.XIII.Quiantebaptisma,seupostbaptismauiduamuxoremduxerit,non
admittaturadclerum.

Si quis uiduam (licet laicus) duxerit uxorem, siue ante baptismum, siue post
baptismum,nonadmittaturadclerum,quiaeodemuitiouideturexclusus.Inbaptismate
enim crimina dimittuntur, nonacceptae uxoris consortium relaxatur. 1.Quodsinon
putatur uxor esse computanda, que ante baptismum ducta est, ergo nec filii, qui ante
baptismumgenitisunt,profiliishabeantur. Gratian.Prohibenturetiambigamiaquolibet
ordineclericatus,iuxtailludAmbrosii[epist.LXXXII.]adVercellenses.

P.1.D.34.C.XIV.Quisecundaconiugiasortitur,clericusnonfiat.

Cognoscamus,nonsolumdeepiscopoetpresbiteroApostolumstatuisse,sedetiam
Patres in concilii Niceni tractatu addidisse, clericum quemquam non debere esse, qui
secunda coniugia sit sortitus. V. Pars. Gratian. Similiter etiam uiduarum mariti, uel
ancillarum,uelmeretricum,clericifierinonpossunt.UndeincanonibusApostolorum[c.
18.]legitur:

P.1.D.34.C.XV.Spectaculispublicismancipatam,ueleiectam,uelancillamducens
uxorem,diaconusnonfiat.

Siquisuiduamauteiectamacceperit,autmeretricem,autancillam,uelaliquamde
his, que publicis spectaculis mancipantur, nonpotest esseepiscopus, aut presbiter, aut
diaconus,autexeorumnumero,quiministeriosacrodeseruiunt.VI.Pars.Gratian.Que
autemsituidua,queeiecta, uelmeretrix, Ieronimus [epist.CXXVIII.]adFabiolam de
uestesacerdotaliostenditdicens:

P.1.D.34.C.XVI.Quesituidua,ueleiecta,uelmeretrix.

Viduaest,cuiusmaritusmortuusest.Eiecta,queamaritouiuenteproicitur.Meretrix,
que multorum libidini patet. VII. Pars. Gratian. Sed postea temporum defectui
condescendensPapaMartinusinminoribusordinibuseosconstituipermisit,dicens:
 97

P.1.D.34.C.XVII.Interlectoresuelhostiariosdeputetursubdiaconus,secundam
ducensuxorem.

Sisubdiaconussecundamuxoremduxerit,interlectoresuelhostiarioshabeatur,itaut
Apostolumnonlegat.Gratian.Necessitatetamenexigentebigamiusqueadsubdiaconatum
possuntpromoueri.UndeMartinusPapaait:

P.1.D.34.C.XVIII.Viduamducensuxorem,subdiaconusfieripotest.

Lector,siuiduamuxoremalteriusacceperit,inlectoratupermaneat,autsinecessitas
fuerit, subdiaconus fiat, nichil autem supra. Similiter et si bigamus fuerit. VIII. Pars.
Gratian. Quibus autem propria coniugia prohibentur, interdicitur etiam nuptialibus
conuiuiisinteresse.UndeinAgatensiConcilio[cap.39.]legitur:

P.1.D.34.C.XIX.Nuptiarumconuiuiispresbiteriinteressenondebent.

Presbiteri,diacones,subdiaconesueldeinceps,quibusducendiuxoreslicentianon
est,etiamalienarumnuptiarumeuitentconuiuia,nechiscetibusmisceantur,ubiamatoria
cantantur et turpia, aut obsceni motus corporum choris et saltacionibus efferuntur, ne
auditus et obtutus sacris misteriis deputatus turpium spectaculorum atque uerborum
contagione polluantur. IX.Pars.Gratian. Viduauerointelligenda est,sipostsolempne
fedus nuptiarum morte interueniente a uiro suo diuisa fuerit. Ceterum si antequam
conueniant fatali necessitate ab alterutro diuisi fuerint, licet ex sponsalibus uxor sit
appellata,nontamenpostmortemsponsi,etsiinpropriositducta,etcumeouelata,uidua
appellatur,necexeiuscopulaasacrisordinibusaliquisprohibetur.UndePelagiusPapa
scribit:

P.1.D.34. C. XX. Qui cum alio uelatam, non tamen illi nuptam, uxorem duxit,
sacerdosfierinonprohibetur.

Valentinoclerico,cuimuliercumalioanteuelata,nontamenillinupta,seduirgo
permanens,postmortemeius,cumquouelataeratsponso,coniugaliestcopulasociata,
quiaiterumuelamenaccepit,nulluminpromouendogenereturobstaculum,quianichilest
(quantumadhuncarticulumpertinet)quodeidecanonicisobuietconstitutis.

Pars1.DistinctioXXXV.

Gratianus. I. Pars. A quibus ordinibus bigami prohibeantur, et utrum reputentur

bigami,quiantebaptismumhabueruntunam,etpostbaptismumalteram,etanliceatsortiri
uxoresinsacrisordinibusconstitutis,multorumauctoritatibusbreuitermonstratumest.1.
Sequiturautemindescriptioneillaapostolica:utsitsobrius,quiordinandusest,non
uinolentus,quodexauctoritateueteristestamentiintroductumest.Ministrienimtempli
prohibenturuinumetsiceramlibere,neebrietategrauenturcordaeorum,utsensuseorum
uigeatsemperettenuissit,uelquiauentermeroestuansfaciledespumatinlibidines.Unde
Noeinebrietatenudauitfemora;Loth,quemSodomanonuicit,unauicerunt.2.Quod
autemuinolentusesseprohibetur,nonsemel,sedfrequenteruinorepletusdebetintelligi.
HincetiamincanonibusApostolorum[can.43.et42.]legitur:
 98

P.1.D.35.C.I.Diaconus,presbiteretepiscopusebrietatietaleaedeseruientes,nisi
desierint,deponantur.

Episcopus,autpresbiter,autdiaconus,aleaeatqueebrietatideseruiens,autdesinat,
autcertedampnetur,Subdiaconusautem,autlector,autcantorsimiliafaciens,autdesinat,
autcommunionepriuetur.Similiteretlaicus.

P.1.D.35.C.II.Esuscarniumetuinipotuspostdiluuiumconcessuslegitur,post
Christiaduentuminhibitus.

Item Ieronimus. [lib. I. contra Iouianum.] Ab exordio conditionis humanae nec

carnibusuescebamur,necdabamusrepudium,necprepucianobiseripiebanturinsignum,
et hoc cursu usque ad diluuium peruenimus. Post diluuium autem cum datione, quam
nullusimplerepotuit,carnesingestaesuntaduescendum,etrepudiiconcessaduricia,et
cultellus circumcisionis est appositus, quasi Dei munus plus in nobis creauerit quam
necesse est. Postquam autem Christus uenit in fine temporum, et OMEGA reuelat ad
ALPHA,idestextremitatemretraxitadprincipium,necrepudiumnobisdarepermittitur,
nec circumcidimur, nec comedimus carnes, dicente Apostolo: Bonum est uinum non
bibere,etcarnesnoncomedere.Etuinumenimcumcarnibuspostdiluuiumdedicatum
est.

P.1.D.35.C.III.Alienumestasapientepotationibusetebrietatibusuacare.

Item ex epistolis eiusdem. Luxuriosa res uinum, et contumeliosa ebrietas; omnis

autem,quicumhismiscetur,noneritsapiens.

P.1.D.35.C.IV.Ignominiosumestsacerdotiafflueredeliciis.

IdeminMicheapropheta.[ad.c.2.]Ecclesiaeprincipes,quideliciisaffluunt,etinter
epulasatquelasciuiaspudicitiamseruaresecredunt,propheticussermodescribit,quod
eiciendisintdespatiosisdomibuslautisqueconuiuiisetmultolaboreconquisitisepulis
proptermalascogitationesetoperasua.Etsiuisscire,quoeiciendisunt,euangeliumlege:
in tenebras scilicet exteriores, ubi erit fletus et stridor dentium. An non confusio et
ignominiaestIesumcrucifixum,pauperemetesurientem,farsispredicarecorporibus?et
ieiuniorumdoctrinamrubentesbuccastumentiaqueoraproferre?Siinlocoapostolorum
sumus,nonsolumsermonemeorumimitemur,sedconuersationemetabstinentiam.
[PALEA.

P.1.D.35.C.V.Deeodem.

IdemadOceanum,epistola83.Ventermeroestuanscitodespumatinlibidines.Ubi
ebrietas,ibilibidodominaturetfuror.]
[PALEA.

P.1.D.35.C.VI.Deeodem.

Idem ad Nepotianum, de uita clericorum. Vinolentum sacerdotem et Apostolus

dampnat, et uetus lex prohibet. Sacerdotes, qui ministrant in templo Dei, prohibentur
 99

uinumetsicerambibere,neincrapulaetebrietateaggrauenturcordaeorum.Sicerahebreo
sermoneomnispotionuncupatur,queinebriarepotest.Etinfra:Quicquidinebriatetstatum
mentiseuertit,fugesimiliterutuinum.Nolite,aitApostolus,inebriariuino,inquoest
luxuria.Etsupra:Quialtariodeseruiunt,uinumetsiceramnonbibant.SponsaChristi
uinumfugiatutuenenum.Vinumetebrietasincendiumest.]
[PALEA.

P.1.D.35.C.VII.Deeodem.

ItemProsperdeuitacontemplatiua,libroII.capitulo22.Luxuriamfacitetnutrituini
perceptionimia,nonnatura.]

P.1.D.35.C.VIII.Inparadysoabstinentia,postparadysumedendilasciuiacepit.

ItemAmbrosiusinsermonedeieiunioDiuinumadpatremresultatoraculum.Sexto
diebestiaesuntcreatae,etcumbestiisortaedendipotestasestetususescarum.Ubicibus
cepit,ibifinisfactusestmundi:ubicepitsuaincrementanescire,ibiceperuntdiuinacirca
eumoperaferiari.Quoindiciodeclaratumest,quodpercibosmundushaberetimminui,per
quosdesiitaugeri.Etinfra:1.Utsciamus,nonessenouellumieiunium,primamillic
legemconstituitdeieiunio.Etinfra:Eousquenemopreuaricarinoueratutadhucortanon
esset,queprimaestpreuaricatio.Indictumestieiunium,abstinentiaelexaDominoDeo:
preuaricatiolegisadiabolo;culpapercibum,latebrapostcibum;cognitioinfirmitatisin
cibo,firmitatisuirtusinieiunio. Serpensgulaesuadet,Dominusieiunaredecernit.Itaque
gulaparadysoregnantemexpulit,abstinentiaadparadysumreuocauiterrantem.Etinfra:
2.Inprincipiogenerishumaniignorabaturebrietas;primusNoeuineamplantauit,dedit
naturam,sedignorauitpotentiam.Itaqueuinumnecsuopepercitauctori.Sedilliusebrietas
nobissuadetsobrietatem.SemeleniminebriatusestNoe.Ubimalumebrietatisagnouit,
iumentumsuumadremedium temperauit,nonaduiciumeffudit.3.Manebatautem,
antequamuinuminueniretur,omnibusinconcussalibertas;nemosciebataconsortenaturae
suae obsequia seruitutis exigere. Non esset hodie seruitus, si ebrietas non fuisset.
Obrepserat quidem iam fraternae prelationis inuidia, manebat tamen paternae pietatis
adhucreuerentia.Lesapietasest,dumirrideturebrietas.Nonillisitaquesolisnocentuina,
quos temptant; sed etiam illis amplius, quorum oculis temulenta ebriorum membra
nudantur.Etinfra:4.Legimusetiam,quodpatremLothinebriaueruntfiliaeinmonte,ad
quemtimentesincendiumSodomitarumconfugerant,ethabitabantinspelunca.5.Fuit
itaqueebrietasorigoincesti,pessimaeregeneratricispartusdeterior.6.AtnonAbraham
uina in suoconuiuio ministrabat, sedimmolabat uitulum, butirum etlac etiam angelis
hospitibusexhibebat.Recteenimillicdeeratmateriapeccati,ubieratremissiopeccatorum.
DeniqueannuntiauitDominumIohannes,nonmanducanspanem,nequebibensuinum.
QuienimChristumannuntiat,abomniuitiorumincentiuoprestaresedebetalienum.

P.1.D.35. C. IX. Triginta diebus a communione clericus abstineat, quem ebrium

fuisseconstiterit.

Item ex Concilio Agatensi. [cap. 41.] Ante omnia clericis uetetur ebrietas, que
omniumuitiorumfomesacnutrixest.Itaqueeum,quemebriumfuisseconstiterit,(utordo
patitur) aut triginta dierum spatio a communione submoueatur, aut corporali subdatur
suplicio.
 100

Pars1.DistinctioXXXVI.

Gratianus. I. Pars. Oportet etiam esse ordinandum prudentem. Quod contra eos
notandum est,quisubnomine simplicitatis excusant stulticiam sacerdotum. Prudentem
autemoportetepiscopumintelliginonsolumlitterarumperitia,uerumetiamsecularium
negotiorumdispensatione.UndeinepistolaGelasiiPapae:[adEpiscoposperLucaniam,
cap.18.]

P.1.D.36.C.I.Illitteratietcorporeuitiatinonpromoueanturadclerum.

Illitteratos aut aliqua parte corporis imminutos, nullus presumat ad clerum

promouere,quialitteriscarenssacrisnonpotestesseaptusoffitiis,etuitiosumnichilDeo
prorsusofferrilegaliapreceptasanxerunt.1.Similiter,quiseipsosabscidunt.

P.1.D.36.C.II.Adsummumsacerdotiumnonaspiret,quidiuinisstipendiisnonest
eruditus.

Item Zosimus Papa. [epist. ad Hesychium Episcopum Salonitanum] Qui

ecclesiasticisdisciplinisperordinemnonestinbutus,ettemporumapprobationediuinis
stipendiiseruditus,nequaquamadsummumecclesiaesacerdotiumaspirarepresumat;et
non solum in eo ambitio inefficax habeatur, uerum etiam ordinatores eius careant eo
ordine, quem contra precepta Patrum crediderant presumendum. Gratian. Ecce, quod
sacrarumlitterarumoportetepiscopumhabereperitiam: undeinueteritestamentointer
ceteraornamentapontifexrationaleferebatinpectore,inquoscribebaturmanifestatioet
ueritas,quiainpectorepontificismanifestadebetessecognitioueritatis.1.Hincetiam
uectes,quibusarchaportabatur,iugiterannuliserantinserti,ut,cumarchaessetportanda,
nulla fieret mora de intromittendis uectibus, quia predicatores, per quos ecclesia
circumfertur,sacrislitterissemperdebentinsistere,netuncquerantdiscere,cumexoffitio
aliosdoceredebeant.2.HincetiamDauidpriusexgratiaSpiritussanctidonumscientiae
percepit,etpostearegniadministrationemassecutusest.3.Salomonquoquenondiuitias,
nonlongatemporahuiusuitae,sedsapientiamaDeopetiitetinpetrauit.4.Hincetiam
Dominuspriusponituerbasuainoreprophetae,etposteaconstituiteumsupergenteset
regna,dicensadIeremiam:Ecce,dediuerbameainoretuo.Ecce,constituitehodiesuper
gentesetsuperregnaetc. 5.HincetiamMalachiasait:Labiasacerdotiscustodiunt
scientiam,etlegemexquiruntdeoreeius,quiaangelusDominiexercituumest.6.Hinc
idemsaluatornosterpriusinmediodoctorumsedit,audiensillosetinterrogans,etpostea
predicarecepit,quiapriusquisquedebetdiscere,etposteapredicandioffitiumusurpare.
7.HincetSalomonpriusait:tempustacendi,etpostea:loquendi,quiaueritasprius
tacendodiscitur,etpostealoquendopredicatur. 8.HincidemDominusait:Quiaudit,
dicat, ueni.9.Hincetiam priusapostolos docuit,deindeeosadpredicandummisit,
dicens: Estote prudentes sicut serpentes,et simplices sicut columbae. Sic etiam post
resurrectionem prius illis sensum aperuit et scripturas explanauit, et postea dixit eis:
Euntes in mundum uniuersum, etc. Unde cum de quinque panibus quinque milia
hominumuelletreficere,priuspanesaccipiensfregit,etposteadiscipulisdedit,etpereos
demumturbisapposuit,quiasacramentalegisetprophetarumpriusdisserendoexposuit,et
posteaeorumscientiamdiscipulisdedit,ettandempereosillamfidelibusdispensauit.10.
Et hinc Petrus cum rectoribus ecclesiae scriberet ait: Parati reddere rationem omni
poscentiuossatisfactionemdeeafideetspe,queinuobisest.11.HincetiamPaulus
scribensadTimotheumait:Attendelectionietexhortationietdoctrinae.12.Exquibus
 101

omnibusliquidocolligitur,quodnonsufficitprelatisbonaconuersatioetmorumhonestas,
nisi addatur scientia doctrinae. 13. Unde sacerdotes ingressuri tabernaculum prius
lauabanturinlabroeneo,quodfeceratMoysesexspeculismulierum.14.Hincetiamin
CanticisCanticorumoculi,perquosprelatiecclesiaeintelliguntur,assimilanturcolumbis,
queresidentiuxtafluentaplenissima.HincetiamIeronimusinLeuitico:[c.8.]

P.1.D.36.C.III.Sacerdotisestlegisscientiamhabere,nonbellis,sedorationibus
operamdare.

Siquisuultpontifexnontamuocabuloessequammerito,imiteturMoysen,imitetur
Aaron.Quidenimdiciturdeeis?quianondisceduntdetabernaculoDomini.Eratergo
MoysesindesinenterintabernaculoDomini.Quodautemeiopuserat?utautaDeoaliquid
disceretautipsepopulumdoceret.Hecduosuntpontificisopera,utaDeodiscatlegendo
diuinasscripturasetsepiusmeditando,autpopulumdoceat.Sedilladoceat,queipseaDeo
didicerit,nonexpropriocordeuelexhumanosensu,sedqueSpiritussanctusdocet.1.
Estetaliudopus,quodfacitMoyses:adbellanonuadit,nonpugnatcontrainimicos.Sed
quid facit? orat, et donec orat, uincit populus eius; si relaxauerit et dimiserit manus,
populus eius uincitur et fugatur. Oret ergo sacerdos ecclesiae indesinenter, ut uincat
populus,quisubipsoest,hostesinuisibilesAmalechitas,quisuntdemonesinpugnantes
eos,quiuoluntpieuiuereinChristo.

Pars1.DistinctioXXXVII.

Gratianus.I.Pars.Sedqueritur,ansecularibuslitterisoporteateosesseeruditos?De
hisitascribiturinConcilioCartaginensiIV.:[cap.16.]

P.1.D.37.C.I.Librosgentiliumnonlegatepiscopus.

Episcopuslibrosgentiliumnonlegat,hereticorumautempronecessitateauttempore.

P.1.D.37.C.II.Reprehenduntursacerdotes,quiomissiseuangeliisleguntcomedias.

Item Ieronimus ad Damasum de prodigo filio. [epist. CXLVI.] Sacerdotes Dei

omissiseuangeliisetpropheciisuidemuscomediaslegere,amatoriabucolicorumuersuum
uerbacantare,tenereVirgilium,etid,quodinpuerisestcausanecessitatis,crimeninse
facereuoluptatis.

P.1.D.37. C. III. In uanitate et obscuritate sensus ambulant, qui secularibus

disciplinisoccupantur.

Idem. [ad cap. 4. epist. ad Ephesios, lib. II. comment.] Nonne uobis uidetur in
uanitate sensus et obscuritate mentis ingredi, qui diebus ac noctibus in dialectica arte
torquetur?quiphisicusperscrutatoroculostranscelumleuat,etultraprofundumterrarum
etabissiinquoddaminanedemergitur?quiiambumferuet?quitantammetrorumsiluamin
suostudiosuscordedistinguitetcongerit?et(utadalterampartemtranseam)quidiuitias
perfasetnefasquerit?quiadulaturregibus,hereditatescaptatalienas,etcongregatopes,
quasinmomentocuisitrelicturusignorat?
 102

P.1.D.37. C. IV. Qui scripturas sacras male intelligunt, uel seculari sapientia
abutuntur,uinoinebrianturetsicera.

Idem in Ysaia. Vino inebriantur, qui scripturas sanctas male intelligunt atque
peruertunt:sicera,quiabutuntursecularisapientiaetdialecticorumtendiculis,quenontam
uinculasuntappellanda quamfantasmata, idestumbraequedametimagines,quecito
pereunt et soluuntur. Idem: 1.Secundum tropologiam pseudoprophetas eos debemus
accipere,quialiterscripturarumuerbaaccipiunt,quamSpiritussanctussonat,etdiuinos
eos,quiconiecturamentissuaeincertafuturorumquasiuerapronuntiantabsquediuinorum
auctoritate uerborum. Idem: 2.Quicumque scripturas non ita intelligit, ut rei ueritas
habet,uuamacerbamcomedit.

P.1.D.37.C.V.Reprehendunturepiscopi,quifiliossuossecularibuserudiuntlitteris.

Idem[lib.III.adcap.6.]inepistolaadEphesios.Legantepiscopiatquepresbiteri,
quifiliossuossecularibuslitteriserudiunt,etfaciuntcomediaslegereetmimorumturpia
scripta cantare, de ecclesiasticis sumptibus forsitan eruditos. Et quodin corbonam pro
peccatouirgoueluidua,uelsubstantiamsuamtotameffundensquilibetpauperobtulerat,
hoccalendarumstrenam,etsaturnaliumsportulam,etminerualemunusgrammaticuset
orator,autinsumptusdomesticosautintemplistipes,autsordidumconuertitinlucrum.
Heli sacerdosipsefuitsanctus;sedquiafilios suos nonerudiuit inomnidisciplina et
correctione,supinusceciditetmortuusest.
[PALEA.

P.1.D.37.C.VI.ItemexresponsioneAdrianiPapaeadCarolum,c.49.

Omnemuimuenenorumsuorumindialecticadisputationeconstituuntheretici,que
philosophorumsententiadefiniturnonastruendiuimhabere,sedstudiumdestruendi.Sed
non in dialectica complacuit Deosaluum facere populum suum.Regnum enim Dei in
simplicitatefideiest,nonincontentionesermonis.]

P.1.D.37.C.VII.B.Ieronimusabangelouerberatur,quiaCiceronislibroslegebat.

ItemRabanusdepressurisecclesiasticis.LegimusdeB.Ieronimo,quod,cumlibrum
legeretCiceronis,abangelocorreptusest,eoquoduirChristianuspaganorumfigmentis
intenderet. Gratian. Hinc etiam filius prodigus ille in euangelio reprehenditur, qui de
siliquis,quasporcimanducabant,uentremsuumreplerecupiebat.1.HincetiamOrigenes
cinifes et ranas, quibus Egiptii percussi sunt, uanam dialecticorum garrulitatem et
sophisticaargumentaintelligit.Exquibusomnibuscolligitur,quodnonestabecclesiasticis
seculariumlitterarumquerendaperitia.2.Sedecontralegitur,quodMoysesetDaniel
omni scientia Egiptiorum et Caldeorum eruditi fuerint. Legitur etiam, quod precepit
DominusfiliisIsrael,utspoliarentEgiptiosauroetargento,moraliterinstruens,utsiue
aurumsapientiae,siueargentumeloquentiaeapudpoetasinueniremus,inusumsalutiferae
eruditionisuertamus.3.InLeuiticoetiamprimitiasmellis,idestdulcedinemeloquentiae
humanaeDominoiubemurofferre.4.MagiquoquetriamuneraDominoobtulerunt,in
quibusnonnullitrespartesphilosophiaeuoluntintelligi. 5.Denique,utinexpositione
PsalteriiCassiodorustestatur,omnissplendorrethoricaeeloquentiae,omnesmodipoeticae
locutionis,quelibetuarietasdecoraepronuntiationisadiuinisscripturissumpsitexordium.
 103

6. Hinc etiam Ambrosius ait super epistolam Colosensium: Omnis ratio supernae
scientiaeuelterrenaecreaturaeineoest,quiestcaputearumetauctor,ut,quihuncnouit,
nichil ultraquerat,quiahicestperfecta uirtusetsapientia; quicquidalibiqueritur,hic
perfecte inuenitur. InDaniele et Salomone ostendit infidelibus esseseauctorem totius
sapientiae. Quod infideles non putant, quia non legunt in euangeliis et prophetis
astrologiam, et alia huiusmodi, que despecta sunt, quia nichil ualent ad salutem, sed
mittuntinerrorem,et,dumhisstudent,curamanimaenonhabent.QuiueroChristum
nouit,thesaurumsapientiaeetscientiaeinuenit,quiaidnouit,quodutileest.Hincetiam
Bedaaitin[lib.II.]Regum:[c.9.inSamuelisallegoricisexpositionibus]

P.1.D.37.C.VIII.Nonprohibeanturclericiseculareslitteraslegere.

Turbat acumen legentium et deficere cogit, qui eos a legendis secularibus libris
omnibus modis existimat prohibendos, in quibus si qua inuenta sunt utilia, quasi sua
sumerelicet.AlioquinMoysesetDanielsapientiaetlitterisEgiptiorumCaldeorumquenon
paterentur erudiri, quorum tamen supersticiones simul et delicias horrebant. Nec ipse
magistergentiumaliquotuersuspoetarumsuisuelscripturisindidisset,ueldictis.II.Pars.
Gratian.Curergolegiprohibentur,quetamrationabiliterlegendaprobantur?Sedseculares
litteras quidamleguntaduoluptatem,poetarumfigmentis etuerborumornatudelectati;
quidamueroaderuditionemeasaddiscunt,uterrores gentiliumlegendodetestentur, et
utilia,queineisinuenerint,adusumsacraeeruditionisdeuoteinuertant.Taleslaudabiliter
seculareslitterasaddiscunt.UndeB.Gregoriusquendamepiscopumnonreprehendit,quia
easdidicerat,sedquiacontraepiscopaleoffitiumprolectioneeuangelicagrammaticam
populoexponebat.HincetiamAmbrosiusscribitsuperLucam:[inexplanationeprooemii]

P.1.D.37.C.IX.Seculareslitteraelegendaesunt,utnonignorentur.

Legimusaliqua,nelegantur;legimus,neignoremus,legimus,nonutteneamus,sed
utrepudiemus.

P.1.D.37.C.X.Gramaticalegendaest,utpereamsacraescripturaeintelligantur.

Item Ieronimus super epistolam ad Titum. Si quis gramaticam artem nouit uel
dialecticam, ut recte loquendi rationem habeat, et inter falsa et uera diiudicet, non
inprobamus.1.Geometriaautemetaritmeticaetmusicahabentinsuascientiaueritatem,
sednonestscientiaillapietatis.Scientiaautempietatisestlegerescripturasetintelligere
prophetas,euangeliocredere,apostolosnonignorare.2.Gramaticorumautemdoctrina
potestproficereaduitam,dumfueritinmelioresususassumpta.

P.1.D.37.C.XI.ExemploDanielisprobatur,nonessepeccatumsecularibuslitteris
erudiri.

Item. Qui de mensa et uino regis nolunt comedere, ne polluantur, utique si

sapientiamatquedoctrinamBabiloniorumscirentessepeccatum,numquamadquiescerent
discere quod non licebat. Discunt autem, non ut sequantur, sed ut iudicent atque
conuincant, quomodo si quispiam aduersus mathematicos uelit scribere inperitus
matheseos, risui pateat, et aduersus philosophos disputans, si ignorat dogmata
philosophorum. Discunt ergo ea mente doctrinam Caldaicam, qua et Moyses omnem
sapientiam Egiptiorum didicerat. Idem: 1. Si quando cogimur litterarum secularium
 104

recordarietaliquaexhisdiscere,queolimomisimusnonestnostraeuoluntatis,sed,utita
dicam,grauissimaenecessitatisutprobemusea,queasanctisprophetisanteseculamulta
predictasunt,tamGrecorum,quamLatinorumetaliarumgentiumlitteriscontineri.

P.1.D.37.C.XIIMagistrosetdoctoresepiscopicongruislocisconstituant.

ItemexSinodoEugeniiPapae.[II.c.34.]Dequibusdamlocisadnosrefertur,neque
magistros, neque curam inueniri pro studio litterarum. Idcirco ab uniuersis episcopis
subiectisplebibus,etaliislocisinquibusnecessitasoccurrerit,omninocuraetdiligentia
habeatur,utmagistrietdoctoresconstituantur,quistudialitterarumliberaliumqueartium
dogmata assidue doceant, quia in his maxime diuina manifestantur atque declarantur
mandata.

P.1.D.37. C. XIII. Auctoritatibus gentilium eorum uanitas retunditur atque

conuincitur.

ItemAugustinuscontraManicheos.[lib.XIII.cap.15.]SiquiduerideDeoSibilla,
uel Orpheus, aliiue gentium uates aut philosophi predixisse perhibentur, ualet quidem
aliquid ad paganorum uanitatem reuincendam, non tamen ad istorum auctoritatem
complectendam.QuantumenimdeChristidistataduentuinterpredicationemangelorum,et
confessionem demonum, tantum inter auctoritatem prophetarum, et curiositatem
sacrilegorum.

P.1.D.37.C.XIV.Adintelligentiamsacrarumscripturarumseculariumperitiaest
necessaria.

ItemClemens.[PapaI.epist.V.adsuosdiscipulos]III.Pars.Relatumnobisest,
quod quidam in uestris partibus commorantes sanis doctrinis aduersantur, et prout eis
uideturnonsecundumtraditionempatrum,sediuxtasuumsensumdocereuidentur.Multas
enim quidam, ut audiuimus, uestrarum partium ingeniosi homines ex his, que legunt,
uerisimilitudinescapiunt.Etideodiligenterobseruandumest,utlexDeicumlegitur,non
secundumpropriamingeniiintelligentiamlegaturueldoceatur.Suntenimmultauerbain
diuinis scripturis, que possunt trahi ad eum sensum, quem sibi unusquisque sponte
presumit;sednonoportet.Nonenimsensum,extrinsecusalienumetextraneumdebetis
querere ut quoquo modo ipsum ex scripturarum auctoritate confirmetis, sed ex ipsis
scripturissensumcapereueritatis.Etideooportetabeoscientiamdiscerescripturarum,qui
eamamaioribussecundumueritatemsibitraditamseruat,utetipsepossiteam,quamrecte
suscepit,competenterasserere.Cumenimexdiuinisscripturisintegramquisetfirmam
regulamueritatissusceperit,absurdumnonerit,sialiquidetiamexeruditionecommuniac
liberalibusstudiis,queforteinpueritiaattigit,adassertionemueridogmatisconferat,ita
tamen,ut,ubiueradidicerit,falsaetsimulatadeclinet.

P.1.D.37.C.XV.QuareprohibeturChristianuspoeticafigmentalegere.

ItemYsidorusinlibro[III.]Sententiarum.[desummobonocap.13.]IV.Pars.Ideo
prohibeturChristianuslegerefigmentapoetarum,quiaperoblectamentafabularumnimium
mentem excitant ad incentiua libidinum. Non enim solum thura offerendo demonibus
immolant, sed etiam eorum dicta libentius capiendo. V. Pars. Gratian. Ut itaque ex
premissis auctoritatibus apparet, inperitia sacerdotibus semper debet esse aduersa,
 105

quoniam, cumper ignorantiam cecati aliis ducatum prestare ceperint, ambo infoueam
cadunt;undediciturinPsalmo:Obscurenturoculieorum,neuideant,etdorsumeorum
semperincurua. Cumenimobscuranturilli,quipreeunt,adferendaonerapeccatorum
facile sequentes inclinantur. Elaborandum est itaque sacerdotibus, ut ignorantiam a se
quasiquandampestemabiciant.Licetenimseruusnesciensuoluntatemdominisui,etnon
faciens, dicatur uapulare paucis,nontamen hoc deomnibus generaliter intelligitur. Ut
enimaitApostolusQuiignorat,ignorabitur.Quoddeeointelligendumest,quinoluit
intelligere,utbeneageret.UndeAugustinusaitinlibroQuestionum:[ueteris acnoui
testamenti,quaest.67.]

P.1.D.37.[C.XVI.]

Nonomnisignoransestimmunisapena.Illeenimignoranspotestexcusariapena,
quiquoddisceretnoninuenit.Illisautemhocignoscinonpoterit,qui,habentesaquo
discerent,operamnondederunt.

Pars1.DistinctioXXXVIII.

Gratianus.I.Pars.Cumitaqueuoluntariaignorantiaomnibussitnoxiasacerdotibus
estpericulosa.UndeinTolletanoConcilio[IV.,cap.24.]legitur:

P.1.D.38.C.I.Sacerdotibusmaximeignorantiaestuitanda.

Ignorantiamater cunctorumerrorummaxime insacerdotibus Deiuitandaest,qui

docendi offitium in populo Dei susceperunt. Sacerdotes enim legere sanctas scripturas
admonentur, Paulo apostolo dicente ad Timotheum: Adtende lectioni, exhortationi,
doctrinae, et: semper permane in his. Sciant ergo sacerdotes scripturas sacras et
canones,etomneopuseoruminpredicationeetdoctrinaconsistat,atqueedificentcunctos
tamfideiscientiaquamoperumdisciplina.

P.1.D.38. C. II. Offitialem libellum ab episcopo accipiant presbiteri, cum

ordinantur.

Item exeodem. [Toletano IV.c. 25.]Quando presbiteri inparrochiis ordinantur,

libellum offitialem a sacerdote suo accipiant, ut ad ecclesias sibi deputatas instructi
succedant,neperignorantiametiaminipsisdiuinissacramentisoffendant.Cumueroad
letanias uel ad concilium uenerint, rationem episcopo suo reddant, qualiter susceptum
offitiumcelebrent,uelbaptizent.

P.1.D.38.C.III.Inscientiasacerdotumnecexcusationedignaestnecuenia.

ItemLeoEpiscopisConstantinopolitanis.Siinlaicisuideturintolerabilisinscientia,
quantomagisinhisquipresunt,necexcusationeestdigna,necuenia?

P.1.D.38.C.IV.Canonesnonlicetsacerdotibusignorare.

Item Celestinus omnibus orthodoxis Episcopis. Nulli sacerdotum liceat canones

ignorare,necquicquamfacere,quodpossitPatrumregulisobuiare.Queenimanobisres
 106

dignaseruabitur,sidecretaliumnormaconstitutorumproaliorumlibitulicentiapopulis
permissafrangatur?

P.1.D.38.C.V.Quesacerdotibusnecessariasuntaddiscendum.

ItemexdictisS.Augustini.Queipsissacerdotibusnecessariasuntaddiscendum,id
est sacramentorum liber, lectionarius, antiphonarius baptisterium, computus, canones
penitentiales, psalterium, omeliae per circulum anni dominicis diebus et singulis
festiuitatibus aptae. Ex quibus omnibus si unum defuerit, sacerdotis nomen uix in eo
constabit,quiaualdepericulosaesunteuangelicaeminae,quibusdicitur:Sicecusceco
ducatumprestet,amboinfoueamcadunt.

P.1.D.38.C.VI.Queoportetscireeum,quiepiscopusestordinandus.

Item ex VII. Sinodo. [cap. 2.] Omnes psallentes repromittimus Deo: In

iustificationibus tuis meditabor, non obliuiscar sermones tuos. Quod omnes quidem
Christianos obseruaresaluberrimum est,sedprecipue hos,quiecclesiasticam consecuti
sunt dignitatem. Undediffinimus omnem,quiadepiscopatus prouehendus estgradum,
modis omnibus psalterium nosse, ut ex hoc etiam omnis clerus, qui sub eo fuerit, ita
moneatur et inbuatur. Inquiratur autem diligenter ametropolitano, si inpromtu habeat
legerescrutabiliteretnontransitorietamsacroscanonesetsanctumeuangelium,quam
diuiniApostolilibrumetomnemdiuinamscripturamatquesecundummandataconuersari,
etdocerepopulumsibicommissum.Substantiaenimsummisacerdotiinostrisunteloquia
diuinitus tradita, idestueradiuinarum scripturarumdisciplina, quemadmodum magnus
perhibet Dionisius. Quod si disceptauerit, et ita libenter facere et docere minime
spoponderit,nullatenusconsecretur.AitenimpropheticeDeus:Tuscientiamrepulisti,et
egorepellamte,nesacerdotiofungarismichi.

P.1.D.38.C.VII.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiIII.[c.3.]Placuit,utordinatisepiscopisuelclericis
priusabordinatoribussuisdecretaconciliorumauribuseoruminculcentur,nesealiquid
contrastatutaconciliifecissepeniteat.

P.1.D.38.C.VIII.Sacraescripturaeinherentesnonobscuranturiniquitatemundana.

ItemZepherinusPapa.[epist.I.adEpiscoposSiciliae]Sicutstellascelinonextinguit
nox,sicmentesfideliuminherentesfirmamentosacraescripturaenonobscuratmundana
iniquitas.

P.1.D.38.C.IX.IgnorantiascripturarumestignorantiaChristi.

ItemIeronimusinIsaia.SiiuxtaapostolumPaulumChristusDeiuirtusestetDei
sapientiaest,ignoratioscripturarumestignoratioChristi.
 107

P.1.D.38.C.X.ADominosciuntur,uelignorantur,quiea,queDeisunt,sapiunt,uel
ignorant.

ItemGregoriusinMoralibus.Quiea,queDeisuntsapiunt,aDominosapiuntur,et
qui ea, que Dei sunt, nesciunt, a Domino nesciuntur, Paulo testante, qui ait: Si quis
ignorat,ignorabitur.Idem:Quicumquestultusestinculpa,sapienseritinpena.

P.1.D.38.C.XI.Nonquialiquidnescit,sedquiputatsescirequodnescit,errare
probatur.

ItemAugustinus.[inEnchiridioadLaurentium,cap.17.] II.Pars.Quamuiserrare
quantapossumuscuracauendumsit,nonsoluminmaioribus,uerumetiaminminoribus
rebus,necnisirerumignorantiapossiterrari,nonesttamenconsequens,utcontinuoerret
quisquisaliquidnescit,sedsiquisseexistimetscirequodnescit.Proueroquippeapprobat
falsum,quoderrorisestproprium.Verumtameninquarequisqueerret,interestplurimum.
Naminunaeademquereetnescientisciens,eterrantinonerransrectarationepreponitur.
Indiuersisautemrebus,idestcumistescitalia,illealia,etisteutiliora,illeminusutiliauel
etiamnoxia:quisnonineis,queillescit,eipreferatnescientem?Suntenimquedam,que
nesciremeliusestquamscire.III.Pars.Gratian.Sedlicetperignorantiamgramaticaeartis
aliquid uitiosum proferant episcopi uel presbiteri, non tamen ideo a scolasticis sunt
despiciendi,quiamorumuitiamagisquamuerborumsuntprecauenda.UndeAugustinusin
librodecatezizandisrudibus:[c.9.]

P.1.D.38.C.XII.Noncontempnantscolasticiecclesiasticamsimplicitatem.

Sedulo monendi sunt scolastici ut humilitate induti Christiana, discant non

contempnerequoscognouerintmorumuitiaquamuerborumampliusdeuitare,sedcordi
castolinguamexercitatamnecconferreaudeant,quametiampreferreconsueuerant.His
enimmaximeutileestnosse,itaessepreponendasuerbissententias,utpreponituranimus
corpori.Exquofit,utitamalledebeantuerioresquamdissertioresaudiresermones,sicut
malle debent prudentiores quam formosiores habere amicos. Nouerint etiam, non esse
uocemadauresDei,nisianimiaffectum.Itaenimnonirridebunt,sialiquosantistiteset
ministros ecclesiae forte animaduerterint uel cum barbarismis et soloecismis Deum
inuocare,ueleademuerba,quepronunciant,nonintelligere,perturbatequedistinguere,non
quiaistaminimecorrigendasunt,utpopulusadid,quodplaneintelligit,dicatAmen;sed
quiapietolerandasuntabeis,quididicerintutsonoinforo,sicuotoinecclesiabenedici.
Itaqueforensisillanonnumquamfortebonadictionumquamtamenbenedictiodicipotest.
[PALEA.

P.1.D.38.C.XIII.Deeodem.

ItemGregoriusadLeandrumEpiscopumHispalensem,inprefationeMoraliumad
finem. Indignum uehementer existimo, ut uerba celestis oraculi restringam sub regulis
Donati.]
[PALEA.
 108

P.1.D.38.C.XIV.ItemAugustinusdeuerareligione,c.49.et50.

Locutiodiuinarumscripturarumsecundumcuiusquelinguaeproprietatemaccipienda
est.Habetenimomnislinguasuaquedampropriageneralocutionum,quecuminaliam
linguamtransferuntur,uidenturabsurda.]
[PALEA.

P.1.D.38.C.XV.ItemIeronimusadPammachium,epistolaLII.,cuiusinitiumest:
Christianiinterdumpudorisest.

Ecclesiasticainterpretatioetiamsihabeteloquiiuenustatem,dissimulareeamdebetet
fugere,utnonotiosisphilosophorumscolis

P.1.D.38.C.XVI.Episcopuspropterobprobriumsenectutisaparuulisetaminimis
discerenonerubescat.

ItemClemensPapa.[epist.III.]Nullusepiscopuspropterobprobriumsenectutisuel
nobilitatemgenerisaparuulisuelminimiseruditis,siquidforteestutilitatisautsalutis,
inquirerenegligat.Quienimrebelliteruiuit,etdiscereatquebonaagererecusat,magis
diaboliquamChristimembrumesseostenditur,etpotiusinfidelisquamfidelismonstratur.

Pars1.DistinctioXXXIX.

Gratianus. Ecce plenarie monstratum est, quod sacerdotes oportet litterarum tam
sacrarumquamseculariumesseperitos.Nuncqueritur,anseculariumnegotiorumoporteat
eoshabereperitiam?Hancprelatisessenecessariam,multisrationibusprobatur. Debent
namque prelati subditis non solum spiritualia, sed etiam carnalia subsidia ministrare,
exemploChristi,quiturbassequentesnonsolumuerbodocebat,sedetiamuirtutesanabat
etcorporalibusalimentisreficiebat.Utautemprelatihecomniapleneperficerepossint,
secularium negotiorum oportet eos habere sollertiam, ut eorum cautela et ecclesiae
seruenturindempnes,etcuiquenecessariaprosuomodosubministrentur.Undequidamin
episcopum electus a B. Gregorio pro sua simplicitate repellitur, ne eius occasione res
ecclesiaedilapidarentur. UndeidemscribitnobilibusciuibusNeapolim:[lib.VIII.epist.
40.]

P.1.D.39.C.I.Seculariumnegotioruminperitinonsuntinepiscoposordinandi.

Petrusdiaconus,quemauobiselectumasseritis,omnino(utdicitur)simplexest,et
nostis,quiahoctemporetalisinregiminisdebetarceconstitui,quinonsolumdesalute
animarum,uerumetiamdeextrinsecautilitateetcautelasciatessesolicitus.

Pars1.DistinctioXL.

Gratianus. I. Pars. Oportet quoque episcopum esse ornatum et hospitalem.

Ornamenta episcopalia uirtutes debent intelligi, queaDominoeis repromittuntur, dum
dicitur:Sacerdotes eiusinduamsalutari.Undeinueteritestamentouariisuestibusex
precepto Dominisacerdotes ornatileguntur,quiamultimodis uirtutibus splenderedebet
uitapontificis,utgraduiconferatdecorem,quemabeononaccepit.Nonenimloca,sed
 109

uita et mores sanctum faciunt sacerdotem. Unde ex offitio suscepto non licentiam
peccandi,sednecessitatembeneuiuendisenouerintassecutos.UndeSimacusPapaait:

P.1.D.40.C.I.Offitiumsacerdotiinonconfert,sedadimitlicentiamdelinquendi.

Non nos beatum Petrum (sicut dicitis) a Domino cum sedis priuilegio, uel
successores eius, peccandi iudicamus licentiam suscepisse. Ille perhennem meritorum
dotem cum hereditate innocentiae transmisit ad posteros. Quod illi concessum est per
actuum lucem, adillos pertinet, quos parconuersationis splendorilluminat. Quisenim
sanctumessedubitet,quemapextantaedignitatisattollit?Inquosidesintbonaacquisita
permeritum,sufficiunt,quealocipredecessoretestantur.Autenimclarosadhecfastigia
erigit,autquieriguntur,illustrat.

P.1.D.40.C.II.Filiisanctorumsunt,quiexercentoperaeorum.

ItemIeronimus.[adHeliodorum,epist.I.]NonestfacilestareinlocoPetrietPauliet
tenerecathedramregnantiumcumChristo,quiahincdicitur:nonsanctorumfiliisunt,qui
tenentlocasanctorum,sedquiexercentoperaeorum.

P.1.D.40.C.III.Morumnobilitas,nonlociuelgeneris,sacerdotesnotificet.

ItemGregorius.Nos,quipresumus,nonexlocorumuelgenerisdignitate,sedmorum
nobilitateinnotesceredebemus,necurbiumclaritate,sedfideipuritate.

P.1.D.40.C.IV.Nonlocauelordines,sedmeritanosDeoconiungunt.

IdemAnastasioPresbitero.[lib.VI.epist.29.]Nonlocauelordinescreatorinostro
nosproximosfaciunt,sednosautmeritabonaconiungunt,autmaladisiungunt.

P.1.D.40.C.V.Magnitudopeccatiueldignitatisquemquefortiterdeicit.

ItemIohannesCrisostomus.[idest,auctoroperisimperfectiinMatthaeum,homilia
40.adc.21.]II.Pars.HomoChristianusfortitercaditinpeccatumpropterduascausas:aut
proptermagnitudinempeccati,autpropteraltitudinemdignitatis.

P.1.D.40.C.VI.DampnaturApostolicus,quisuaeetfraternaesalutisestnegligens.

ItemexgestisBonifaciiMartiris.III.Pars.Sipapasuaeetfraternaesalutisnegligens
reprehenditurinutilisetremissusinoperibussuis,etinsuperabonotaciturnus,quodmagis
officitsibietomnibus,nichilominusinnumerabilespopuloscateruatimsecumducit,primo
mancipio gehennae cum ipso plagis multis in eternum uapulaturus. Huius culpas istic
redarguere presumit mortalium nullus, quia cunctos ipse iudicaturus a nemine est
iudicandus,nisideprehendaturafidedeuius;procuiusperpetuostatuuniuersitasfidelium
tantoinstantiusorat,quantosuamsalutempostDeumexilliusincolumitateanimaduertunt
propensiuspendere.
 110

P.1.D.40.C.VII.Nonordines,seduitaemeritanosDeocommendant.

Item Augustinus ad Valerium. [epist. CXLVIII.] IV. Pars. Ante omnia peto, ut
cogitetreligiosaprudentiatua,nichilesseinhacuitaetmaximeinhoctemporefaciliuset
leuiusethominibusacceptabiliusepiscopi,autpresbiteri,autdiaconioffitio,siperfunctorie
atqueadulatorieresagatur,sednichilapudDeummiseriusettristiusetdampnabilius.1.
Item: Nichil est in hac uita et maxime in hoc tempore difficilius et laboriosius et
periculosiusepiscopi,autpresbiteri,autdiaconioffitio,sedapudDeumnichilbeatius,sieo
modomilitetur,quonosterimperatoriubet. Quisautemsitmodus,necapueritia,necab
adolescentia meadidici,eteotempore,quodiscereceperam,uismihifactaestmerito
peccatorummeorum.Namquidaliudexistimemnescio,utsecunduslocusgubernaculorum
mihitraderetur,quiremumtenerenonnoueram.

P.1.D.40.C.VIII. Corrumpituretadterramsacerdotiumtrahitur,nisilegaliteret
iusteseruetur.

ItemYsidorus.Sicutuirietmulierisdignaconiunctiounumfacitmatrimonium,et
sicutduorumcopulatiounumperficitcorpus,itaclericatusetsacerdotiumunumfaciunt
presbiterum,etelectioetconsecratiounumfaciuntepiscopum:queomniaunumefficiunt
corpus,quodcitiuscorrumpituretadterramtrahitur,nisilegaliterconseruetur,nisiiuste
uiuendolaudetur.

P.1.D.40.C.IX.Gratia,nonlocussaluatanimam.

ItemAmbrosius.[lib.deparadiso,c.4.]V.Pars.Illudautemaduerte,quiaextra
paradisumuirfactusest,mulierintraparadisum,utaduertas,quodnonloci,nongeneris
nobilitate,seduirtuteunusquisquegratiamsibicomparat.Deniqueextraparadisum,hocest
ininferioriloco,uirfactusmeliorinuenitur,etilla,queinmelioriloco,hocestinparadiso,
factaest,inferiorinuenitur.

P.1.D.40.C.X.Deeodem.

ItemGregorius.[lib.VI.Reg.epist.5.]Quelibetoccultalocasinegratiaanimam
saluarenonpossunt,quodaliquandoinipsisquoqueconspicimuserratibuselectorum.Nam
Lothinipsaperuersaciuitateiustusfuit:inmontepeccauit.Sedistacurdicimus,cum
maioranouerimus?Quidenimparadisoiucundius?quidcelosecurius?ettamenhomoex
paradiso,etangelusdecelopeccandocecidit.

P.1.D.40.C.XI.Deeodem.

Idem. Adam primus homo de paradiso pro peccato eiectus est: hoc est, qui Dei
nobilitatemasedeiecit,nobilitatelocipriuatur.

P.1.D.40.C.XII.Nonestueresacerdosomnis,quinominatursacerdos.

ItemIohannesCrisostomus.[idest,auctoroperisimperfectiinMatth.hom.43.adc.
23.]VI.Pars.Multisacerdotes,etpaucisacerdotes;multinomine,etpauciinopere.Videte
ergoquomodosedeatissupercathedram,quianoncathedrafacitsacerdotem,sedsacerdos
cathedram;nonlocussanctificathominem,sedhomolocum;nonomnissacerdossanctus,
 111

sed omnis sanctus sacerdos est. Qui bene sederit super cathedram honorem accipit
cathedrae;quimalesederit,iniuriamfacitcathedrae;ideoquemalussacerdosdesacerdotio
suocrimenadquirit,nondignitatem.Iniudicioenimsedens,siquidembeneuixerisetbene
docueris,populuminstruis;siuerobenedocuerisetmaleuixeris,tuisoliuscondempnator
eris.Nambeneuiuendoetbenedocendopopuluminstruis,quomodouiueredebeat:bene
autemdocendoetmaleuiuendoDeuminstruis,quomodotedebeatcondempnare.Idem:
1. Quicumque desiderauerit primatum interra, inueniet confusionem in celo, necinter
seruosChristicomputabitur,quideprimatutractauerit,necunusquisqueeorumfestinet,
quomodoappareataliismaior,sedquomodoomnibusinferioruideatur,quoniamnonqui
maiorfueritinhonore,illeestiustior,sedquifueritiustior,illemaiorest.

Pars1.DistinctioXLI.

Gratianus.I.Pars.Ecce,quibusoporteatsacerdotemesseornatummoribus.Scilicet
pretereaoportetillumesseornatuminexterioribus,habituuidelicetetincessu:habitu,ut
necfulgidis,necsordidisseuestibusornet.UtenimaitIeronimusnecaffectataesordes,
necexquisitaedeliciaelaudempariunt,quodtamdeuestibus,quamdecibisintelligendum
est.UndeAugustinusaitinlibro[III.]dedoctrinaChristiana:[cap.12.]

P.1.D.41.C.I.Promoribuseorum,cumquibusuiuimus,alimentisutidebemus.

Quisquisrebuspretereuntibusrestrictiusutiturquamsesehabentmoreseorum,cum
quibusuiuit,autintemperans,autsupersticiosusest.Quisquisuerosiceisutitur,utmetas
consuetudinisbonorum,interquosuersatur,excedat,autaliquidsignificat,autflagitiosus
est.Inomnibusenimtalibusnonususrerum,sedlibidoinculpaest.1.Quidigiturlocis,
et temporibus, et personis conueniat, diligenter adtendendum est, nec temere flagitia
reprehendamus. Fieri enim potest, ut sine aliquo uitio cupidinis uel uoracitatis
preciosissimocibosapiensutatur,insipiensautemfedissimagulaeflammainuilissimum
ardescat,etsaniusquisquemalueritmoreDominipisceuesci,quamlenticulamoreEsau,
nepotisAbraham,authordeomoreiumentorum.Nonenimproptereacontinentioressunt
nobispleraequebestiae,quiauilioribusescisaluntur.Naminomnibushuiuscemodirebus
nonexearumrerumnatura,quibusutimur,sedexcausautendietmodoappetendiuel
probandumest,uelinprobandumquodfacimus.

P.1.D.41.C.II.Noncibus,sedappetitusinculpaest.

Item Augustinus super epistolam Iohannis. Deliciae quelibet, si absque desiderio

percipiantur, non officiunt, et uiles cibi appetenter accepti inpediunt profectum
abstinentiae.Dauidenimaquamconcupitameffudit,etEliascarnescomedit.

P.1.D.41. C. III. Contra suae infirmitatis consuetudinem aliquibus cibis non

coganturdiuitesuti.

IdeminlibrodeuerbisDomini.[secundumMattheumc.7.serm.V.]Noncogantur
diuitespauperumcibisuesci,utanturconsuetudineinfirmitatissuae,seddoleantsealiter
nonposse:siconsuetudinemmutant,egrotant.Utantursuperfluis,dentinopibusnecessaria;
utanturpreciosis,dentpauperibusuilia.
 112

P.1.D.41.C.IV.Equanimitastolerandi,nonusus,uelabstinentiacibiiustitiamfacit.

Idem in libro [II.] questionum euangeliorum. [c. 11.] Quod dicit Dominus in
euangelio: Iustificata est sapientia ab omnibus filiis suis, ostendit filios sapientiae
intelligere, nec in abstinendo, nec in manducando esse iusticiam, sed in equanimitate
tolerandiinopiam,ettemperanciaperabundantiamnonsecorrumpendi,atqueoportune
sumendiuelnonsumendiea,quorumnonusus,sedconcupiscentiareprehendendaest.Non
enim interest omnino, quid alimentorum sumas, ut succurras necessitati corporis,
dummodocongruasingeneribusalimentorumhis,cumquibustibiuiuendumest.Neque
quantumsumasmultuminterest,cumuideamusaliorumstomachumcitiussaturari,eteos
tamenilliipsiparuo,quosaciantur,ardenteretintolerabiliteretomninoturpiterinhiare;
aliosautempluspaulopoculosaciariquidem,sedtolerabiliterinopiamperpeti,etuelante
horam positas epulas, si id in tempore aut opus sit aut necesse sit, cum tranquillitate
aspicere, neque tangere. Magis ergo interest, non quid uel quantum alimentorum pro
congruentia hominum atque personae suae, et pro suae ualetudinis necessitate quis
accipiat,sedquantafacilitateetserenitateanimicareat,cumhisueloportet,uelnecesseest
carere; ut illud in animo Christiani conpleatur, quod Apostolus dicit: Scio et minus
habere, scio et habundare; ubique et inomnibus inbutus sum: et saciari, et esurire, et
habundare,etpenuriampati,omniapossumineo,quimeconfortat.

P.1.D.41.C.V.Temperantiaciborumetuestium,nondissolutioeorumlaudatur.

Item ex Concilio Gangrensi. [c. ultimo.] Parsimoniam cum ueste humili non
reprobamus, sicut etiam ornatum preter corporis diligentiam infucatum laudamus.
Dissolutosautemetfractosuestibusetincessunonrecipimus;pietateminpriuatisdomibus
non concludentes, omnem locum in nomine Domini edificatum honoramus; et
congregationeminecclesiafactamadutilitatemcommunemrecipimus,etbonaopera,que
supra uires in fratres pauperes exercentur, secundum ecclesiasticas traditiones
beatificamus,etomnia,queconueniunttradicionibusapostolicisetsanctarumscripturarum
preceptis,inecclesiafieriexoptamus.

P.1.D.41.C.VI.Subspecieuirtutumsepeseuiciaingerunt.

ItemGregorius.[IohanniConstantinopolitano,lib.I.Reg.epist.24.]Sepeuiciaesse
seuirtutes mentiuntur,uttenaciaparsimonia,effusiolargitas,crudelitas zelus iusticiae,
remissiopietasuelituideri.

P.1.D.41.C.VII.Meritisfideietuitae,nondiuitiisepiscopalisauctoritasqueritur.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.15.]Episcopusuilemsupellectilem,etmensam
acuictumpauperemhabeat,etdignitatissuaeauctoritatemfideetuitaemeritisquerat.1.
Hospiciolumquoquenonlongeabecclesiahabeat.

P.1.D.41.[C.VIII.]

Itemexeodem.[c.45.]Clericusprofessionemsuametiamhabituetincessuprobet,
etideonecuestibus,neccalciamentisdecoremquerat.Gratian.Sicutergoincibismores
eorum,cumquibusuiuimus,obseruaremonemur,sicetdeindumentisintelligendumest.
Ut enim alibi dicitur: quisquis contemptis his, cum quibus uiuit, lautiora sibi uel
 113

austeriora pre ceteris indumenta uel alimenta querit, aut intemperans sui est, aut
supersticiosus. Incessu autem debet esse sacerdos ornatus, ut grauitate itineris mentis
maturitatemostendat.Incompositioenimcorporis(utAugustinusait)qualitatemindicat
mentis. Unde istoriographus ille, cum mutabilitatem eius describeret, cuius conscientia
excita curis uastabat mentem, inter cetera etiam hoc notabile indicauit: Incessus eius
modocitusmodotardus.

Pars1.DistinctioXLII.

Gratianus.I.Pars.Hospitalemuerosacerdotemesseoportet,nesitinnumeroeorum,
quibusiniudiciodicetur:Hospeseramnonsuscepistisme.QuienimApostolumsecutus
aliosadhospitalitatemdebetinuitare,quomodohospitalitatisexhortatorpoteritesse,qui
domumpropriamhospitibusclaudit?Sienimsacerdosprimumaseipsoetadomesticasua
ecclesiadebetexigerequodposteapopulisimperet;siprimum,imitandoChristum,ipse
debetfacerequeposteapopulumdoceat:necesseest,utpaupereshospitiorecipiat,quoad
hospitalitatemfaciliussuoexemplosubditosattrahat.1.Ordinandusitaquesacerdosad
memoriam reuocet,quomodoAbrahametLothperhospitalitatis operaDeoplacere,et
angelos hospitio recipere meruerunt; quomodo angeli, Sodomis hospitalem domum
ingressi,Lothcumfamiliasualiberauerint;quomodoclausasdomoscumhospitibusignis
ingressusperdiderit;quomodoetiamsecundumIeronimumalienarapereconuincitur,qui
ultranecessariasibiretinereprobatur;acsicperoperapietatisinstituatutetiampresentis
uita subsidia, et eternae claritatis premia a Domino percipiat: utrumque enim pietati
promittitur.2.UndeApostolusscribensadTimotheumait:Exerceteipsumadpietatem.
Namcorporalisquidemexercitatioadmodicumutilisest;pietasautemutilisestadomnia,
habenspromissionemuitae,quenuncest,etfuturae. Abhacquisquisalienusfuerit,in
sacerdotem ordinari non poterit 3. Si enim uidua in ecclesia recipi prohibetur, que
pauperesnonrecipitinhospitio,quepedessanctorumnonlauit,queomneopusbonumnon
est executa: multo magis suntprohibendi asacerdotio, quiabopere pietatis probantur
alieni. 4. Unde quidam hospitalitatis opera despicientes in Gangrensi Concilio
excommunicantur.Sicenimineostatutumest:[c.11.]

P.1.D.42.C.I.Nonsintdespiciendi,quiconuiuiapauperibusexhibent.

Si quis despicit eos, qui fideliter agapas, id est conuiuia, pauperum exhibent et
propter honorem Domini conuocant fratres, et noluerit communicare huiuscemodi
uocationibus, paruipendens quod geritur, anathema sit. Gratian. Hinc etiam Iohannes
Euangelista in epistola sua quendam Diotrepem excommunicat, qui nec pauperes
recipiebat, et recipientes de ecclesia eiciebat. In hospitalitate autem non est habendas
delectuspersonarum,sedindifferenterquibuscumquesufficimushospitalesnosexhibere
debemus.UndeIohannesCrisostomusinepistolaadEbreos:[hom.XI.adc.6.circ.fin.]

P.1.D.42.C.II.Inrecipiendishospitibusnulladebetessedistinctio.

II.Pars.Quiescamusabhacabsurdacuriositate,etdiabolica,etperemptoria.Sienim
incleroelectumseessedicat,sisacerdotemsenominet,scrutare:nonenimsinepericuloin
talibusindiscussacommunicatioest;circamaiorapericulumuertitur:nonenimdas,sed
accipis. Si uero pro nutrimento postulat, ne in his examines. Quomodo Abraham
hospitalemsecircaomnesostendebat.Siscrutatoressetcircarefugientesadse,numquam
angelos hospitio recepisset. Fortassis enim non putasset eos angelos, sed cum reliquis
 114

repelleret;sedquoniamomnesrecipiebat,suscepitetangelos. Nonenimexuitaeorum,
quosaccipis,mercedemtibiretributurusestDeus,sedexuoluntateetexhonorificentia
multa,exmisericordia,etbonitate.III.Pars.Gratian.Sedlicetipsaconuiuiadespicienda
nonsint,nectameninecclesiiscelebram,necclericosadeaconuocatospartessibiexeis
tollere

P.1.D.42.C.III.Clericiadagapenuocatipartemsibinontollant.

Nonoportetministrosaltarisuelquoslibetclericosadagapenuocatospartestollere,
propteriniuriamqueexhacoccasioneecclesiasticoordinipoteritdeputari.

P.1.D.42.C.IV.InlocisDeosacratisneccomedere,necaccubitussternereliceat.

Item.[c.28.]IV.Pars.Nonoportetinbasilicisseuinecclesiisagapenfacereetintus
manducare,uelaccubitussternere.

P.1.D.42.C.V.Nisinecessitatecoactiinecclesiaclericinonconuiuentur.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 30.] Nulli episcopi uel clerici in ecclesia
conuiuentur,nisifortetranseunteshospitiorumnecessitateillicreficiantur.Populietiamab
huiusmodiconuiuiisquantumfieripotestprohibeantur.
[PALEA.

P.1.D.42.C.VI.Deeodem.

Item ex dictis B. Benedicti Abbatis. Oratorium hoc sit, quod dicitur; nec ibi
quicquamaliudgeraturuelcondatur,quamquoddiuinisministeriisconueniat.]
[PALEA.

P.1.D.42.C.VII.Deeodem.

ItemAugustinus.[epist. CIX.deregulamonachorum.]Inoratoriopreterorandiet
psallendicultumpenitusnichilagatur,utnominihuicetoperaiugiterinpensaconcordent.]

Pars1.DistinctioXLIII.

Gratianus. I. Pars. Pudicus quoque debet esse sacerdos, ut et moribus, et uerbis

pudorem indesinenter exhibeat. Unde in Canticis Canticorum genae sponsae, id est
predicatores, turturi comparantur. 1. Debet etiam gratiam docendi habere, quia ut
Ieronimusait:Innocensabsquesermoneconuersatio,quantumexemploprodest,tantum
silentio nocet.Namlatratu canumetbaculolupisuntarcendi.Inipsaautemdoctrina
discretum oportet esse rectorem, ne aut tacenda proferat, aut dicenda taceat. Unde
GregoriusinXV.capitulo[Part.II.]suiPastoralis[c.4.]ait:

P.1.D.43.C.I.Dediscretionepredicationis,etsilentii.

Sitrectordiscretusinsilentio,utilisinuerbo,neauttacendaproferat,autproferenda
reticescat.Namsicutincautalocutioinerrorempertrahit,itaindiscretumsilentiumhos,qui
 115

erudiri poterant, in errorem derelinquit. Sepe namque rectores improuidi, humanam

amittere gratiam formidantes, loqui libere recta pertimescunt, et iuxta ueritatis uocem
nequaquamiamgregiscustodiaepastorumstudio,sedmercenariorumuicedeseruiunt,quia
uenientelupofugiunt,dumsesubsilentioabscondunt.HincnamqueeosperProphetam
DominusincrepansaitinYsaia:Canesmuti,nonualenteslatrare.Hincrursumqueritur
dicens inEzechiele: Nonascendistis exaduerso,nequeopposuistis murumprodomo
Israel,utstaretisinprelioindieDomini.Exaduersoquippeascendereestprodefensione
gregisuoceliberahuiusmundipotestatibuscontraire.EtindieDominiinpreliostareest
prauisdecertantibusexiustitiaeamoreresistere.Pastorienimrectatimuissedicere,quidest
aliudquamtacendotergaprebuisse?quinimirum,siprogregeseobicit,murumprodomo
Israelhostibusopponit.HincrursusdelinquentipopulodiciturinHieremia:Prophetaetui
uiderunt tibi falsa et stulta, nec aperiebant iniquitatem tuam, ut te ad penitentiam
prouocarent.Prophetaequippeinsacroeloquiononnunquamdoctoresuocantur,quidum
fugitiuaessepresentiaindicant,quesuntuenturamanifestant;quosdiuinussermofalsa
uidereredarguit,quia,dumculpascorriperemetuunt,incassumdelinquentibuspromissa
securitate blandiuntur, qui iniquitatem peccantium nequaquam aperiunt, quia ab
increpationis uoce conticescunt. Clauis quippe apertionis est sermo correctionis quia
increpandoculpamdetegit,quamsepenescitipseetiamquiperpetrauit.HincPaulusaitad
Titum:Utpotenssitadexhortandumindoctrinasanaeteosquicontradicunt,redarguere.
HincperMalachiamdicitur:Labiasacerdotiscustodiuntscientiam,etlegemrequiruntex
ore eius, quia angelus Domini exercituum est. Hinc per Ysaiam Dominus ammonet
dicens: Clama, ne cesses, sicut tuba exalta uocem tuam. Preconis quippe offitium
suscipit,quisquisadsacerdotiumaccedit,utanteaduentumiudicis,quiterribilitersequitur,
ipsescilicetclamandogradiatur.Sacerdosergo,sipredicationisestnescius,quamclamoris
uocem daturus est preco mutus? In Actibus Apostolorum: hinc est enim, quod super
pastoresprimosinlinguarumspecieSpiritussanctusinsedit,quianimirum,quosrepleuerit,
deseprotinusloquentesfacit.HincMoysiprecipiturinExodo,uttabernaculumsacerdos
ingrediens tintinnabulis ambiatur, ut uidelicet predicationis uoces habeat, ne superni
inspectoris iudicium ex silentio offendat. Scriptum quippe est: Ut audiatur sonitus,
quandoingreditursanctuariuminconspectuDomini,etnonmoriatur.Sacerdosnamque
ingrediensuelegrediensmoritur,sideeosonitusnonaudiatur,quiairamcontraseocculti
iudicisexigit,sisinepredicationissonituincedit.Apteautemtintinnabulauestimentisillius
describunturinserta.Vestimentaetenimsacerdotisquidaliudquamrectaoperadebemus
accipere? Propheta attestante, qui ait in Psalmo CXXXVI.: Sacerdotes tui induantur
iusticia.Vestimentisitaqueilliustintinnabulainherent,utuitaeuiamcumlinguaesonitu
ipsa quoque opera sacerdotis clament. Sed cum rector se ad loquendum preparat, sub
quantocautelaestudioloquatur,attendat,ne,siinordinateadloquendumrapitur,erroris
uulnereaudientiumcordaferiantur,etcumfortassesapientemseuideridesiderat,unitatis
compagem insipienter abscidat. Hinc namque ueritas dicit in Marco: Sal in uobis, et
pacemhabeteinteruos.Persalquippeuerbisapientiadesignatur.Quiergosapienterloqui
nititur,magnoperemetuat,neeiuseloquioaudientiumunitasconfundatur.HincPaulusait
adRomanos:Nonplussapere,quamoportetsapere,sedsapereadsobrietatem.InExodo
in sacerdotis ueste iuxta diuinam uocem tintinnabulis mala Punica coniunguntur. Quid
enimpermalaPunicanisifideiunitasdesignatur?NamsicutinmaloPunicounoexterius
cortice multa interius grana muniuntur, sic innumeros sanctae ecclesiae populos unitas
fidei contegit, quos intus diuersitas meritorum tenet. Ne igitur rector incautus ad
loquendumproruat,hoc,quodiampremisimus,persemetipsamdiscipulisclamatueritasin
Marco: Habete sal in uobis, et pacem habete inter uos: ac si figurate per habitum
sacerdotisdicat:MalaPunicatintinnabulisiungite,utperomne,quoddicitis,unitatemfidei
 116

cautaobseruationeteneatis.1.Prouidendumquoqueestsollicitaintentionerectoribus,ut
abeisnullomodononsolumpraua,sednecrectaquidemnimieetinordinateproferantur,
quia sepe dictorum uirtus perditur, cum apud corda audientium loquacitatis incauta
inportunitate leuigatur, et auctorem suum hec eadem loquacitas inquinat, que seruire
auditoribusadusumprofectusignorat.UndebeneperMoysendiciturinLeuitico:Vir,qui
fluxum seminis patitur, inmundus erit. In mente quippe audientium semen secuturae
cogitationisestauditaequalitaslocutionis,quia,dumperauremsermoconcipiturcogitatio
inmentegeneratur. UndeabhuiusmundisapientibusinActibusApostolorumpredicator
egregiussemiuerbiusuocatusest.Quiergofluxumseminissustinet,inmundusasseritur,
quia multiloquio subditus ex eo se inquinat; quod si ordinate promeret, prolem rectae
cogitationis edere in audientium corde potuisset, dumque incautus per loquacitatem
diffluit,nonadusumgeneris,sedadinmundiciamsemenfundit.UndePaulusquoque,cum
deinstanciapredicationisdiscipulumadmoneret,dixitadTimotheumEp.II.:Testificor
coramDeoetChristoIesu,quiiudicaturus estuiuosetmortuosetaduentumipsius et
regnumeius,predicauerbum,instaoportune,inportune.Dicturus:inportune,premisit:
oportune, quia scilicet apud auditoris mentem ipse sua uilitate se destruit, si habere
inportunitasoportunitatemnescit.

P.1.D.43.C.II.Porcisetcanibussacranonsuntcommittenda.

ItemOrigenes.II.Pars.Inmandatishabemus,utuenientesadciuitatemdiscamus
prius,quisineadignussit,utapudeumcibumsumamus;quantomagisnosseoportet,quis
qualisuesitis,cuiinmortalitatis uerbacredendasunt?Solliciti enim essedebemus,ne
margaritasnostrasmittamusanteporcos.Sedobaliascausasutileestuirihuiusmehabere
noticiam. Si enim sciam, quia in his, de quibus non potest dubitari quod bona sint,
emendatus est et inculpabilis, (hoc est, si sobrius, si misericors, si iustus, si mitis, et
humanusest,queutiquebonanullusambigit,)tuncconsequensuidebitur,utei,quiobtinet
bonauirtutum,etiamquoddeestfideietscientiaeconferatur,etinquibusmacularieiusuita
uidebatur,queestinreliquisprobabilis,emendetur.Siueroinhis,quepalamsunt,peccatis
inuolutuspermanetetinquinatur,nonmeoportetaliquiddesecretioribusetremotisdiuinae
sententiaeproloqui,sedmagisprotestari,etconuenireeum,utpeccaredesinatetactussuos
auiciisemendet.Quodsiingesseritse,etprouocabitnosdicere,queeumminusrecte
agentem non oporteat audire, prudenter eum debemus eludere. Nam nichil omnino
respondereauditorumcausautilenonuidetur,neforteestiment,nosresponsionispenuria
declinarecertamen,etfideseorumledaturnonintelligentiumpropositumnostrum.

P.1.D.43.C.III.Verbapredicationispersecutoribussuisprelatinonsubtrahant.

ItemAnacletus.[epist.I.omnibusEpiscopis.]III.Pars.Scimusautem,multosobid
infestaredoctores,uteosperdant,etpropriaeuoluntatisplacitaadinpleant.Nonpropterea
tamendoctores(inquantumuiressuppetunt)arectaemulationeetbonaintentionerecedere
debent,scientes,quiabeati,quipersecutionempatiunturpropteriusticiam.

P.1.D.43.C.IV.Nonmundusestasanguinesubiectorum,quiDeiconsiliumillisnon
annunciat.

ItemGregoriusVenantioEpiscopo.[lib.I.epist.33.]EphesiisPaulusdicit:Mundae
sunt manus meae a sanguine omnium uestrum: non enim subterfugi, quominus
annunciaremomneconsiliumDeiuobis.Mundusergoasanguineeorumnonesset,sieis
 117

Dei consilium pronunciare noluisset, quia, cum increpare delinquentes noluerit, eos
proculdubiotacendopastoroccidit.

P.1.D.43.C.V.Eternaedampnationispenamincurritpredicator,quisemendiuini
uerbinonspargit.

Item Nicolaus Papa. [ad Michaelem Imperatorem in epistola, cuius initium est:
Proposueramus.] Dispensatio est nobis celestis seminis iniuncta; uae si non
sparserimus,uaesitacuerimus.Quodcumelectionisuasformidetetclamet,quantomagis
cuilibetexiguometuendumest?Proinde,sicutnonleuediscrimenincumbitpontificibus,
siluissequodcongruit,itahis(quodabsit)nonmediocrepericulumest,quicumdebeant
parere,despiciunt.IV.Pars.Gratian.Pariterquoqueobseruaredebetsacerdos,neindignis
etnonintelligentibussecretamisteriasuapredicationereserareincipiat.Quienimeadocet,
queabauditoribusintelliginonualent,noneorumutilitatem,sedsuiostentationemfacit.
Unde in expositione: Beati inmaculati, dicitur: Vicium animi est, indignis secreta
uulgare,quodfituelloquacitateincauta,dumsineiudiciouolatirreuocabileuerbum,uel
adulatione, ut ei placeat, cui secreta reuelat, uel iactatione scientiae, ut plura scire
uideatur. In quibus omnibus profecto datur intelligi, quanta debeat esse discretio in
predicatione sacerdotis, qua si forte caruerit, tanquam torto naso, sacerdotalis offitii
iudicaturindignus.

Pars1.DistinctioXLIV.

Gratianus. I. Pars. Cum autem uinolentus esse prohibetur, gulae intemperantiam

nequaquamhabere permittitur; nequeenimebrietas prohibetur,etuoracitas permittitur.
UtrumqueeniminteroperatenebrarumApostolusconnumerat,scribensRomanis:Nonin
comessationibusetebrietatibus.Ventrisnamqueingluuiesadluxuriamfacileprouocat,et
omne bonum opus dissoluit. Unde uenter et genitalia sibimetipsis uicina sunt, ut ex
uicinitatemembrorumconfederatiointelligaturuitiorum.HincetiamNabusardanprinceps
cocorummurosIerusalemdestruxisselegitur,quiauenter,cuimultitudococorumdeseruit,
edificiauirtutumadsolumredigit.Sacerdositaquedealtariouiuere,nonluxuriariquerat.
UndeIeronimusait:Tibiosacerdosdealtariouiuere,nonluxuriaripermittitur.1.Sunt
autem comessationes non solum sacerdotibus, sed etiam laicis noxiae qui festiuos et
solempnesdiesnonalitersedignecelebrareputant,nisicomessationibusdeseruiant.Unde
AugustinusscribitadAureliumEpiscopum:[epist.LXIV.]

P.1.D.44.C.I.Nonestuacandumcomessationibusetebrietatibus.

Comessationes et ebrietates ita concessae putantur et licitae, ut in honorem

beatissimorummartirumnonsolumperdiessolempnes,(quodunusquisquenonlugendum
uideat,quihecnoncarneisoculisinspicit?),sedetiamcotidiecelebrentur.Etpostpauca:
Nonergoaspere,quantumestimo,nonduriter,nonmodoimperioseistatolluntur:magis
docendo quam iubendo, magis monendo quam minando. Sic enim agendum est cum
multitudine.Seueritasautemexercendaestinpeccatapaucorum.Etsiquidemminamur,
cum dolore fiat, de scripturis comminando uindictam futuram, ne nos ipsi in nostra
potestate, sed Deus in nostro sermone timeatur. Ita prius mouebuntur spirituales uel
spiritualibus proximi, quorum auctoritate et lenissimis quidem, sed instantissimis
admonicionibusceteramultitudofrangatur.
 118

P.1.D.44.C.II.Nulliclericorumautcontinentiumlicettabernasintrare.

ItemexConcilioLaudicensi.[c.24.]Nonoportetclericosseruientesapresbiteris
usque ad subdiaconos et deinceps ordinis ecclesiastici omnes usque ad ministros, aut
lectores, aut exorcistas, aut hostiarios, aut psalmistas, aut etiam eos, qui in proposito
continentiaesunt,tabernasintrare.

P.1.D.44.C.III.Deponaturclericus,quitabernasautergasteriumhabereuoluerit.

ItemexVI.Sinodo.[cap.9.]Nullilicetclericotabernamautergasteriumhabere.Si
enimhuiusmoditabernamingrediinhibetur,quantomagisaliisministrareinea?Siquis
uerotalequidfecerit,autcesset,autdeponatur.

P.1.D.44.C.IV.Nisinecessitatecompulsiclericitabernasnoningrediantur.

ItemexConcilioCartaginensiIII.[c.27.]Clericiedendiuelbibendicausatabernas
noningrediantur,nisiperegrinationisnecessitatecompulsi.

P.1.D.44.C.V.Corripiendusestepiscopus,quiconuiuiisoccupatur.

ItemGregoriusNataliEpiscopo.[lib.II.Reg.Indict.X.epist.14.]II.Pars.Multisab
urbe tua uenientibus, frater karissime, didici, pastorali cura derelicta solis te conuiuiis
occupatum.Queauditanoncrederem,nisihecactionumtuarumexperimentisapprobarem.
Namquianequaquamlectionistudeas,nequaquamexortationiinuigiles,sedipsumquoque
usumecclesiasticiordinisignores,hocestintestimonium,quodeis,subquibusposituses,
seruarereuerentiamnescis.

P.1.D.44.C.VI.Deeodem.

Itemadeundem.[ib.II.epist.37.]Conuiuia,queexintentioneimpendendaekaritatis
fiunt,recteuestrafraternitasinsuisepistolislaudat.Sedtamensciendumest,quiatuncex
karitateueraciterprodeunt,cumineisnullaabsentiumuitamordetur,nullusexirrisione
reprehenditur,necineisinanesseculariumnegotiorumfabulae,seduerbasacraelectionis
audiuntur; cum non plus, quam necesse est, seruitur corpori, sed sola eius infirmitas
reficitur,utadususexercendaeuirtutishabeatur.Hecitaquesiuosinuestrisconuiuiis
agitis,abstinentium,fateor,magistriestis.
[PALEA.

P.1.D.44.C.VII.ItemexConcilioNanetensi.

Nulluspresbiterorum,quandoadanniuersariumdiem,trigesimum,autseptimum,uel
tertiumalicuiusdefuncti,autquacumqueuocationeadcollectampresbitericonuenerit,se
inebriareullatenuspresumat,necprecatusamoresanctorumuelipsiusanimaebibere,aut
alios ad bibendum cogere, uel se aliena precatione ingurgitare; nec plausus et risus
inconditos,etfabulasinanesibireferre,autcantarepresumat,autturpiaiocauelurso,uel
tornatricibusantesefieripatiatur;neclaruasdemonumanteseferriconsentiat,quiahoc
diabolicumestetasacriscanonibusprohibitum.]
[PALEA
 119

P.1.D.44.C.VIII.Deeodem.

Itemexeodem.Quandoautemconuenerintpresbiteriadaliquodconuiuium,aliquis
priorillorumuersumantemensamincipiatetcibumbenedicat.Ettuncsecundumordinem
sedeant,alteralterihonoremprebentes;etperuicescibumetpotumbenedicant,etaliquis
deillorumclericisaliquiddesanctascripturalegat.Etpostrefectionemsimilitersanctum
ymnum dicantadexemplum Domini,sicutincenafecisselegitur,etsicsecontineant
omnespresbiteri,maximeintalibuslocis,utnonuitupereturministeriumillorum.]
[PALEA

P.1.D.44.C.IX.Deeodem.

Item ex eodem. Quando presbiteri per calendas simul conueniunt post peractum
diuinum misterium ad necessariam collationem, nonquasi ad plenam refectionem, sed
quasiadprandium ibiadtabulas resideant, nepertalia inhonestaconuiuia seinuicem
grauent,quiaindecensestetonerosum. Sepeetiamtardeadecclesiamredeuntesmaius
damnum de reprehensione consequuntur, quod de grauedine mutua contrahunt, quam
lucrum ibi faciant. Nam de huiusmodi conuentu Paulus Corinthios reprehendit, qui
inconuenienter cenam dominicam manducare conueniebant. Sic et qui ad cenam
dominicam,idestadcollationemuerbi,suboccasioneconueniunt,etexueritateuentris
causaconiunguntur,reprehensibilescoramDeoethominibushabentur.Etideoperactis
omnibus, qui uoluerint panem cum caritate in domo fratris sui simul cum fratribus
frangant,etsingulisingulosbiberefaciant,etmaximeultratertiamuicempoculumnon
contingant,etsicadecclesiasredeant.]

P.1.D.44.C.X.Christianiexsimbolisconuiuianoncelebrent.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 55] III. Pars. Non oportet ministros altaris uel
quoslibetclericos,autetiamlaicosChristianosexsimbolis,queuulguscomissaliaappellat,
conuiuiacelebrare.

P.1.D.44. C. XI. Sacrarum scripturarum lectio sacerdotalibus conuiuiis semper

admisceatur.

ItemexConcilioTolletanoIII.[c.7.]ProreuerentiaDeietsacerdotumiduniuersa
constituit sinodus, ut (quia solent crebro mensis ociosae fabulae interponi) in omni
sacerdotali conuiuio lectio diuinarum scripturarum misceatur. Per hoc enim et animae
edificanturadbonum,etfabulaenonnecessariaeprohibentur.

P.1.D.44. C.XII. De confertis nec conuiuia facere, nec ante horam diei tertiam
clericiscomederelicet.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.61.et66.]Nonliceatsacerdotesuelclericos,sed
nec religiosos laicos conuiuia facere de confertis. 1. Nec oportet clericos uel laicos
religiososantesacramhoramdieitertiaminireconuiuia,nequealiquandoclericos,nisi
ymnodictoederepanem,etpostcibosgratiasauctoriDeoreferre.Gratian.Siergolaicis
comessationes dampnabiles sunt, multo magis sacerdotibus inputantur ad gehennam.
Venterenimpinguis(utaitIeronimus)crassumsensumgenerat,cumsacerdotalissensus
 120

econtrauigildebeatesseettenuis;atqueideoedacitatisuitioobnoxiiinsacerdotesungi
nondebent.Hienim(utaitGregoriusinMoralibus),quiadhucuiciorumbellosubiacent,
nequaquamperpredicationisusumpreessemagisterioceterorumdebent.

Pars1.DistinctioXLV.

Gratianus.I.Pars. Sequitur:nonpercussorem.Nonenimoportetepiscopumita
esseirascibilemetperturbatisensus,utpercutiat,quidebetessepatiens:sedsequatureum,
qui dorsum posuit ad flagella. Unde Gregorius scribit Iohanni Episcopo
Constantinopolitano:[lib.I.epist.52.]

P.1.D.45.C.I.Verborumcorrectione,nonuerberibustimeridebentepiscopi.

Quid autem de episcopis, qui uerberibus uolunt timeri, canones dicant, bene
fraternitasuestranouit.Pastoresenimfactisumus,nonpercussores.Egregiuspredicator
dicit:Argue,obsecra,increpacumomnipatientiaetdoctrina.Nouaueroatqueinaudita
estistapredicatio,queuerberibusexigitfidem.

P.1.D.45.[C.II.]

Item in quodam Concilio. [Romano sub Siluestro, c. 17.] Neminem quisquam

peccantem clericum cedeattingat, nonpresbiterdiaconum,nonepiscopusclericumuel
seruitoremecclesiaeadcedemperducat.Quodsiitacausaexigit,idest,siincorrigibilis
extiteritclericus,triduopriueturhonore,utpenitensredeatadmatremecclesiam.

P.1.D.45.C.III.Nonasperis,sedblandisuerbisadfidemsuntaliquiprouocandi.

Item Pascasio Episcopo Neapolim. [lib. XI. epist. 15.] Qui sincera intentione
extraneosaChristianareligioneadfidemcupiuntrectamadducere,blandimentisdebent,
nonasperitatibusstudere,nequorummentemredditaaplanoratiopoteratprouocare,pellat
proculaduersitas.Namquicumquealiteragunt,eteossubhocuelamineaconsuetaritus
suiuoluntculturaremouere,suasillicmagis,quamDeiprobanturcausasattendere.1.
Iudei siquidem Neapolim habitantes questi nobis sunt asserentes, quod quidam eos a
quibusdam feriarum suarum sollempnitatibus irrationabiliter nitantur arcere, ne illis sit
licitumfestiuitatumsuarumsollempniacolere,sicuteisnuncusqueetparentibuseorum
longis retro temporibus licuit obseruare. Quod si ita se ueritas habet, superuacuae rei
uidenturoperamdare.Namquidutilitatisest,quando,etsicontralongumusumfuerint
uetiti, ad fidei illis conuersionem nilproficit? Aut curIudeis qualiter ceremonias suas
coleredebeantregulasponimus,siperhoceoslucrarinonpossumus?Agendumestergo,
utpotiusrationeetmansuetudineprouocatisequinosuelint,nonfugere,uteos,exeorum
codicibus ostendentes quedicimus, adsinummatris ecclesiae Deopossimusadiuuante
conuertere. Itaque fraternitas tua eos monitis prout potuerit, Deo adiuuante ad
conuertendumaccendat,etdesuisillossolempnitatibusinquietaridenuononpermittat,sed
omnesfestiuitatesferiasquesuas,sicuthactenustamipsiquamparenteseorumperlonga
colentesretrotemporatenuerunt,liberamhabeantobseruandicelebrandiquelicentiam.
 121

P.1.D.45.C.IV.Nonseueritate,sedbeniuolentiasubditosprelaticorripiant.

IdemuniuersisEpiscopisperGalliametEuropametGermaniamconstitutis.Licet
plerumqueaccidantsacerdotibusquesuntreprehendenda,plustamenergacorrigendosagat
beniuolentiaquamseueritas,pluscohortatioquamcommotio,pluskaritasquampotestas,
cumnemonostrumsinereprehensioneautsinepeccatouiuat.NamsiDominusstatimpost
trinamnegationemB.Petrumpreceptoremnostrumapostolumiudicasset,nontantumex
eofructum,sicutfecit,recepisset.Expectandiergoatquecorrigendimagissuntrectores
ecclesiae, quam statim iudicandi. Unde necesse est queque negotia ecclesiastica post
multarumexperimentacausarumsollicitiusperspici,etdiligentiusprecaueri,quatinusper
spiritum karitatis et pacis omnis materia scandalorum et presumptio Iudeorum atque
oppressiosimpliciumfratrumdeecclesiisDominiauferantur.Etsicutnonuultquisquam
fratrumsealiorumiudiciopregrauari,itanonaudeataliiinferrequodsibinonuultfieri.
Iudeinonsuntcogendiadfidem,quamtamensiinuitisusceperint,cogendisuntretinere.
UndeinTolletanoConcilioIV.[c.56.]statutumest:

P.1.D.45. C. V. Sicut non sunt Iudei ad fidem cogendi, ita nec conuersis ab ea
recederepermittitur.

DeIudeisautemprecepitsanctasinodus,neminideincepsuimadcredenduminferre.
CuienimuultDeusmiseretur,etquemuultindurat.Nonenimtalesinuitisaluandisunt,
sed uolentes, ut integra sit forma iusticiae. Sicut enim homo propria arbitrii uoluntate
serpentiobediens periit,sicuocantesegratiaDeipropriaementis conuersionequisque
credendosaluatur.Ergononui,sedliberaarbitriifacultateutconuertantursuadendisunt,
nonpotiusinpellendi.QuiautemiampridemadChristianitatemcoactisunt,(sicutfactum
esttemporibusreligiosissimiprincipisSisebuti),quiaiamconstateossacramentisdiuinis
associatos, et baptismi gratiam suscepisse,et crismate unctos esse,et corporis Domini
extitisseparticipes,oportet,utfidem,quamuiuelnecessitatesusceperint,tenerecogantur,
ne nomen Domini blasphemetur, et fides, quam susceperunt, uilis ac contemptibilis,
habeatur.

P.1.D.45.C.VI.Beniuolentiaplusquamseueritasergacorrigendosagat.

ItemLeoEpiscopus.[epist.LXXXII.adAnastasiumEpiscopumThessalonicensem,
c.I.]Licetnonnumquamaccidant,queinsacerdotalibussuntreprehendendapersonis,plus
tamenergacorrigendosagatbeniuolentiaquamseueritas,pluscohortacioquamcommotio,
pluskaritasquampotestas.Sedabhis,quiquesuaquerunt,nonqueIesuChristi,facileab
haclegedisceditur;etdumdominarimagisquamconsuleresubditisplacethonorinflat
superbiam,etquodprouisumestadconcordiam,tenditadnoxam.

P.1.D.45.C.VII.Deiciatur aboffitio diaconus presbiter etepiscopus uerberibus

timeriquerens.

ItemexcanoneApostolorum.[can.28.(juxtapriscamuersionem)]Episcopum,aut
presbiterum,autdiaconumpercutientemfidelesdelinquentesautinfidelesiniqueagentes,
et per huiusmodi uolentem timeri, ab offitio suodeici precipimus, quia numquam nos
Dominus hocdocuit. Econtrario uero ipse,cum percuteretur, nonrepercutiebat, cum
malediceretur,nonmaledicebat,cumpateretur,noncomminabatur.
 122

P.1.D.45.C.VIII.Nonuerberibus,seduerbissubditosepiscopicorripiant.

ItemexConcilioBracarensi.[III.c.7.]CumbeatusApostolusarguere,obsecrareuel
increpareinomnipatientiaprecipiat,extrahancdoctrinamnouimusquosdamexfratribus
tantis cedibus in honoratos efferuescere, quanto poterant latrocinantium promereri
personae.Etideo,quigradusiamecclesiasticosmeruerunt,idestpresbiteri,abbatessiue
leuitae,qui,exceptisgrauioribusetmortalibusculpis,nullisdebentuerberibussubiacere,
nonestdignum,utpassimunusquisqueprelatushonorabiliamembrasuaproutuolueritet
eiplacuerituerberibussubiciatetdolori,nedumincautesubditapercutitmembra,ipse
quoquedebitamsibisubditorumreuerentiamsubtrahat,iuxtaillud,quodquidamsapiens
dicit:Leuitercastigatusreuerentiamexhibetcastiganti,asperitatisautemnimiaeincrepatio
necincrepationemrecipit,necsalutem.Etideo,siquisaliter,quamdictumest,predictos
honorabiles subditos, licentia perceptae potestatis elatus, malicia tantum crediderit
uerberandos,iuxtauerberummodum,quemintulerit,excommunicationispariteretexilii
sentenciamsustinebit.II.Pars.Gratian.Salomonueroecontraammonet,dicens:Percute
filiumtuumuirga,etliberabisanimameiusamorte.HincetiamB.Gregoriusscribitin
Dialogo, B. Benedictum quendam monachum uirga percutiendo sanasse, quem crebra
ammonitione curare nonpoterat. Hincetiam Dominus flagello factoderesticulis male
uersantes in templo flagellauit et de orationis domo eiecit. Hinc etiam Apostolus
fornicatorem illum satanae corporaliter uexandum tradidit, et magum illum corporali
cecitatedampnauit.Hincetiamincanonibuspueri,quianterationalesannosirrationabiliter
uersantur,uerberibuscastigariiubentur.Virginesquoque,sireligionisuestedepositaaliis
secopulauerint,ergastulisretrudiprecipiuntur.HincetiamGregoriusinMoralibusscribit
libroXX.parte4.capitulo11.:

P.1.D.45.C.IX.Disciplinanonestseruandasinemisericordia,necmisericordia
sinedisciplina.

Disciplinauelmisericordiamultumdestituitur,siunasinealterateneatur.Sedcirca
subditosinessedebetrectoribusetiusteconsulensmisericordia,etpieseuiensdisciplina.
Hinc est, quod semiuiui illius uulneribus, qui a Samaritano in stabulum ductus est, et
uinumadhibeturetoleum,utperuinummordeanturuulnera,peroleumfoueantur:quatinus
unusquisque,quisanandisuulneribuspreest,inuinomorsumdistrictionisadhibeat,inoleo
molliciempietatis;peruinummundanturputrida,peroleumsanandafouentur.Miscenda
ergoestlenitas cumseueritate,faciendumestquoddamexutroquetemperamentum,ut
neque multa asperitate exulcerentur subditi, neque nimia benignitate soluantur. Hoc
nimirumillatabernaculiarchasignificat,inquacumtabulisuirgasimuletmannaest,quia
cumscripturaesacraescientiaestinbonirectorispectoresiestuirgadistrictionis,sitet
mannadulcedinis.HincetiamDauidait: Virgatuaetbaculus tuusipsameconsolata
sunt.Virgaenimpercutimur,etbaculosustentamur.Siergoestdistrictioiusticiae,que
feriat,sitetconsolatiobaculi,quesustentet.Sititaqueamor,sednonemolliens,situigor
sednonexasperans,sitzelus,sednoninmoderateseuiens;sitpietas,sednonplusquam
expediat parcens. Intueri libet in Moysi pectore misericordiam simul cum seueritate
sociatam. Videamus amantem pie et districte seuientem. 1. Certe cum Israeliticus
populus ante Dei oculos pene inueniabilem contraxisset offensam, ita ut eius rector
audisset:Descende,peccauitpopulustuus,acsieidiuinauoxdiceret:quiintalipeccato
lapsusest,meusnonest,atquesubiungeret:Dimitteme,utirascaturfurormeuscontra
eos,etdeleameos,faciamqueteingentemmagnam,illesemeletiterumpropopulo,cui
preerat,obicemseadimpetumDeiirascentisopponensait:Autdimitteeishancnoxam,
 123

autsinonfacis,delemedelibrotuo,quemscripsisti.Pensemusergo,quibusuisceribus
eundempopulumamauit,procuiusuitadelibrouitaedelerisepetiit.Sedtameniste,qui
tantoamoreeiuspopuliconstringitur,contraeiusculpaspensemusquantozelorectitudinis
accendatur.Moxenim,utculpaeueniadelerenturobtinuitzelorectitudinissuccensusait:
Ponatuirgladiumsuperfemursuum,iteetreditedeportausqueadportampermedium
castrorum,etoccidatunusquisquefratremetamicumetproximumsuum;cecideruntquein
dieilloquasiuigintitriamiliahominum.Ecce,quiuitamhominumetiamcumsuamorte
petiit, paucorum uitam gladio extinxit. Intus arsit igne amoris: foris accensus est zelo
seueritatis.Tantafuitpietas,utseproilliscoramDominomortiofferrenondubitaret;tanta
seueritas,uteos,quosdiuinitusferiritimuerat,ipseiudiciigladioferiret.Sicamauiteos,
quibusprefuit,utproeisnecsibiparceret,ettamendelinquentessicpersecutusest,quos
amauit, ut eos etiam parcente Domino prosterneret. Utrobique legatus fortis, utrobique
mediator admirabilis, causam populi apud Deum precibus, causam Dei apud populum
gladiisallegauit.Intusamansdiuinaeiraesuplicandoobstitit:forisseuiensculpamferiendo
consumpsit. In regimine ergo utrumque Moyses miscuit, ut nec disciplinae deesset
misericordia, nec misericordiae disciplina. Unde hic quoque iuxta utramque uirtutem
dicitur: Cumque sederem quasi rex circumstante exercitu, eram tamen merentium
consolator. Sedere quippe circumstante exercitu uigor est disciplinae regiminis:
merentiumuerocordaconsolariministeriumpietatis.

P.1.D.45.C.X.Iusteiudicansmisericordiamcumiusticiaseruat.

Idem.Omnis,quiiusteiudicat,stateraminmanugestat;inutroquepensoiusticiamet
misericordiam portat; sed per iusticiam reddit peccatis sententiam, per misericordiam
peccatitemperatpenam,utiustolibraminequedamperequitatemcorrigat,quedamuero
permiserationemindulgeat.QuiDeiiudiciaoculissuisproponit,sempertimensettremens
inomninegotioformidat,nedeiusticiaetramitedeuianscadat,etundenoniustificatur,
indepotiuscondempnetur.

P.1.D.45.C.XI.Quiremittit,etquicorripit,uterquemiseretur.

ItemAugustinusinEnchiridion.[c.72.] Etquiemendatuerbere,inquempotestas
datur,uelcohercetaliquadisciplina,ettamenpeccatumeius,quoabillolesusautoffensus
est,dimittitexcorde,ueloratuteidimittatur,nonsolumineo,quoddimittitatqueorat,
uerumetiamineo,quodcorripitetaliquaemendatoriapenaplectit,elemosinamdat,quia
misericordiam prestat. Multa enim prestantur inuitis bona, quando eorum consulitur
utilitati,nonuoluntati,quiaipsisibiinueniunturesseinimici.Gratian.Suntenimmulta
generaelemosinarum,dequibusAlbinusait:

P.1.D.45.C.XII.Demultiplicigenereelemosinarum.

Triasuntgeneraelemosinarum:unacorporalis,egentidarequicquidpoteris:altera
spiritualis,dimittereaquolesusfueris;tercia,delinquentemcorrigere,eterrantesinuiam
ducereueritatis.

P.1.D.45.C.XIII.Elemosinaecorporalipreferturelemosinacordis.

ItemAugustinus.[lib.L.homiliarum,hom.6.] Duaesuntelemosinae,unacordis,
aliapecuniae.Elemosinacordisestdimittere,aquolesuses.Namdarealiquidindigenti
 124

aliquando queris, et non habes; indulgere peccanti quantum uolueris redundat tibi.
Elemosinacordismultomaiorestquamelemosinacorporis.2.Caritatiselemosinasine
terrenasubstantiasufficit:illauero,quecorporaliterdatur,sisinebenignocordetribuitur,
omnino non sufficit. III. Pars. Gratian. Ex his omnibus apparet, quod nec lenitas
mansuetudinis sine rectitudine seueritatis, nec zelus rectitudinis sine mansuetudine in
prelatisdebetinueniri.Percussoresergo,quipremissisauctoritatibusabepiscopalioffitio
remouentur, non quilibet corporaliter flagellantes, sed pretermissa mansuetudine ad
uerbera semper parati intelligendi sunt, quiperflagella nonuicia corrigere, sedtimeri
appetunt;quibusPetrusscribit:Nesitisdominantesinclero,sedformafactigregisex
animo.HincetiamGregoriusscribitinMoralibus,libroXIX.parte4.capitulo23.:

P.1.D.45.C.XIV.Mansuetudoetdistrictioabinuicemnonseparentur.

Sunt namque nonnulli ita districti, ut omnem etiam mansuetudinem benignitatis

amittant;etsuntnonnulliitamansueti,utperdantdistrictiiuraregiminis.Undecunctis
rectoribus utraque summopere sunt tenenda, ut nec in disciplinae uigore benignitatem
mansuetudinis,necrursuminmansuetudinedistrictionemdeserantdisciplinae,quatinus
nec a compassione pietatis obdurescant, cum contumaces corrigunt nec disciplinae
uigorem molliant, cum infirmorum animos consolantur. Regat ergo disciplinae uigor
mansuetudinem,etmansuetudoornetsermoneuigorem,etsicalterumcommendeturex
altero,utnecuigorsitrigidus,necmansuetudositdissoluta.

P.1.D.45.C.XV.Vereiustusmiseriscompatitur,delinquentibusindignatur.

Idem. [homil.XXXIV.ineuangel.(circainit.]Veraiusticiacompassionemhabet,
falsadedignationem,quamuisetiustisoleantrectepeccatoribusindignari.Sedaliudest,
quod agitur tipo superbiae, aliud, quod zelo disciplinae. Dedignantur etenim, sed non
dedignantes. 1. At contra hi, qui de falsa iusticia superbire solent, ceteros quosque
despiciunt,nullainfirmantibusmisericordiacondescendunt,etquosepeccatoresessenon
credunt,eodeteriuspeccatoresfiunt.

P.1.D.45.C.XVI.Peccantesmansuetudineprouocentur,nonausteritateabiciantur.

Item Ieronimus in Ieremia. Recedite (inquiunt) polluti, recedite, abite, nolite nos
tangere,nolitenobiscommunicare.Talisloquelanonilluminatcecum,nonsanategrotum,
noncuratinfirmum,sedmagisoccidit,atqueindesperationempericlitantemmittit.Boni
etenimrectoresexsuainfirmitatealioruminfirmitatespensantesmagisperhumilitatiset
mansuetudinis leuamentum student peccantes ab erroris laqueo eruere, quam per
austeritatem in foueam perditionis nutantes propellere. Unde doctor gentium: Factus
sum,inquit,infirmusinfirmis.

P.1.D.45.C.XVII.InpopulumiraDeideseuit,cumpredicatordelinquentespalpat,
noncorripit.

Idem.Sedilludnonociosetranscurrendumest,quodunopeccanteirasuperomnem
populum uenit. Hoc quomodo accidit? quando sacerdotes, qui populo presunt, erga
delinquentesbeniuoliuideriuolunt,etuerentespeccantiumlinguas,nefortemaledeeis
loquantur, sacerdotalis seueritatis inmemores nolunt complere quod scriptum est:
Peccantemcoramomnibusargue,utceterimetumhabeant,etiterum:Aufertemalumde
 125

uobisipsis.NeczeloDeisuccensiimitanturApostolumdicentem:Tradidihuiusmodi
hominem satanae in interitum carnis, ut spiritus saluus fiat. Neque illud euangelicum
inplerestudent,utsiuiderintpeccantem,primosecreteconueniant,postetiamduobusuel
tribustestibus;quodsicontempserit,etpostecclesiaecorreptionemnonfueritemendatus,
deecclesiaexpulsumueludgentilemhabeantacpublicanum;etdumuniparcunt,uniuersae
ecclesiaemoliunturinteritum.Queistabonitas,queistamisericordiaest,uniparcere,et
omnesindiscrimenadducere?Polluiturenimexunopeccatorepopulus.Sicutexunaoue
morbidauniuersusgrexinficitur,sicetiamunouelfornicanteuelaliudquodcunquescelus
committenteplebsuniuersapolluitur.Gratian.Hincetiamalibidicitur:Rectoremsubditis
pietasmatrem,disciplinaueropatremexhibeat.IV.Pars.Percussorquoquedicitur,qui
sermone inutili infirmorum conscientiam uulnerat. Unde Anacletus Papa: [epist. II. ad
EpiscoposItaliae]

P.1.D.45. C. XVIII. Qui sermone incauto conscientiam percutit infirmorum,

percussoruocatur.

Sane percussor ille dicitur doctor, qui sermone inutili conscientiam percutit
infirmorum.Ideotenereuosetomnesfidelesoporteteum,quisecundumdoctrinamest,
fidelemsermonem,utpotenssitconsolariindoctrinasacra,etcontradicentesredarguere,et
recteuiuentesatquerectamfidemtenentesconsolidare.

Pars1.DistinctioXLVI.

Gratianus. I. Pars. Sequitur: Non litigiosum. Nichil est enim impudentius

arroganciarusticorum,quigarrulitatemauctoritatemputant,etparatiadlitesinsubiectos
tumideintonant,quodexarroganciasuperbiaeproueniremanifestumest.UndeGregorius
scribitinMoralibus,libroXXIII.parte5.capitulo12.:[c.13.23.et24.adc.33.Iob.]

P.1.D.46.C.I.Arrogantesnesciunthumiliterinferrequedocent.

Hochabetpropriumdoctrinaarrogantium,uthumiliternesciantinferrequoddocent,
etrecta,quesapiunt,recteministrarenonpossunt.Inuerbisenimeorumproditur,quod,
cum docent, quasi in quodam sibi uidentur summitatis culmine residere, eosque, quos
docent,utlongeinfrasepositosuelutinimorespiciunt,quibusnonconsulendo,seduix
dominandodignanturloqui. RecteautemhisperProphetamDominusdicit:Vosautem
cumausteritateinperabatiseisetcumpotentia.Cumausteritateenimetpotentiainperant,
quisubditossuosnontranquillecorrigereratiocinando,sedaspereinflecteredominando
festinant. At contra doctrina uera tanto uehementius hoc elationis uicium fugit per
cogitationem, quanto ardentius suorum uerborum iaculis ipsum magistrum elationis
insequitur.Cauetenim,neeummoribuselatispredicet,quemincordibusaudientiumsacris
sermonibus insectatur. II. Pars. Gratian. Ecce, quare litigiosi prohibentur in episcopos
ordinari.Estetaliacausahuiusprohibitionis.Litigiosinamqueueladulationibusanimos
principumsibiconciliant,uelfratribussuisdetrahendoinfamiaenotamingerunt,uelinter
fratresdiscordiamseminandoseditionesnumquamfacerecessant;queomniainprelatis
dampnabiliaesseprobantur.UndeGregoriusscribitinMoralibus,inlibroXVIII.parte4.
capitulo3.:[adcap.27.Iob.]
 126

P.1.D.46.C.II.Dehis,quipeccantibusadulantur.

Suntnonnulli,qui,dummalefactahominumlaudibusefferunt,augentqueincrepare
debuerunt.HincenimperProphetamdicitur:Vaequiconsuuntpuluillossubomnicubito
manus, et faciunt ceruicalia sub capite uniuersae etatis. Ad hoc quippe sub cubito
puluillusuelceruicalsubcapiteiacentisponitur,utmolliterquiescatur.Quisquisergomale
agentibusadulatur,puluillumuelceruicalsubcapiteuelcubitoiacentisponit,utquicorripi
exculpadebuerat,ineafultuslaudibusmolliterquiescat.1.Hincrursumscriptumest:
Ipseedificabatparietem,illiautemliniebanteum.Parietisquippenominepeccatiduricia
designatur.Edificareergoparietemestcontrasequempiamobstaculapeccaticonstruere.
Sedparietemliniunt,quipeccataperpetrantibusadulantur,ut,quodilliperuerseagentes
edificant,ipsiadulantesquasinitidumreddant.2.Sedsanctusuirsicutmaladebonisnon
estimat,itaiudicarebonademalisrecusat,dicens:Absitame,utiustosuosiudicem:
donecdeficiam,nonrecedamabinnocentiamea.HincetiaminConcilioCartaginensiIV.
[c.56.]legitur:

P.1.D.46.C.III.Adulatoruelproditorclericusaboffitiodegradetur.

Clericus, qui adulationibus et prodicionibus uacare deprehenditur, degradetur ab

offitio.

P.1.D.46. C. IV. Excommunicentur ab episcopo, qui fratribus non probanda

obiciunt.

Item.[exeodemConcilio,c.55.]Accusatoresfratrumepiscopusexcommunicet,etsi
emendauerintuicium,recipiateosadcommunionem,nonadclerum.

P.1.D.46. C. V. Remoueatur ab offitio clericus maledicus; scurra fratrum a

profectibusinuidensnonpromoueatur.

Item ex eodem. [Concilio, c. 57.] Clericus maledicus (maxime in sacerdotibus)

cogaturadpostulandamueniam.Sinoluerit,degradetur,necumquamadoffitiumabsque
satisfactionereuocetur.

P.1.D.46.C.VI.Deeodem.

Item.[exeodemConcilio,c.60.]Clericumscurrilemetuerbisturpibusioculatorem
aboffitioretrahendum.

P.1.D.46.C.VII.

Item.[exeodemc.54.]Clericusinuidensfratrumprofectibus,donecinuicioest,non
promoueatur.

P.1.D.46.C.VIII.Nonsuntordinandi,quisedicionibusuacant.

Item.[exeodem,c.67.]Sedicionariosstatuimusnumquamordinandosclericos,sicut
necusurarios,ueliniuriarumsuarumultores.
 127

P.1.D.46.C.IX.Usurasexigereclericisminimelicet.

ItemexConcilioLaudicensi.[c.5.]III.Pars.Nonlicetfenerariministrisaltaris,uel
insacerdotaliordineconstitutisuelusuras,uellucra,quesescupladicuntur,accipere.

P.1.D.46.C.X.Necsuonomine,necalienoclericusfeneratorexistat.

ItemLeoPapa.[EpiscopisperCampaniam,epist.I.c.4.]Sicutnonsuo,itanec
alienonominealiquisclericorumexercerefenusattemptet.Indecensenimestcrimensuum
commodis alienis inpendere et exercere. Fenus autem hoc solum aspicere et exercere
debemus, ut quod hic misericorditer tribuimus, a Domino, (qui multipliciter et in
perpetuummansuratribuit),recipereualeamus.

Pars1.DistinctioXLVII.

Gratianus.I.Pars. Quodauteminfinehuiuscapituliusurariiordinariprohibentur,
indeest,quiausuramexercentescupiditatideseruireprobantur;cupidiautemabApostolo
ordinariprohibentur,quiatalesfacileaiustodeuiarent.UndeincanonibusApostolorum[c.
44.]legitur:

P.1.D.47. C. I. Diaconus, presbiter et episcopus exigens usuras, nisi desierit,

deponatur.

Episcopusautpresbiterautdiaconususurasadebitoribusexigens,autdesinat,aut
certedeponatur.

P.1.D.47.C.II.Usurasexigenssiueclericus,siueregulaesubiectus,deiciatur.

ItemexConcilioNiceno.[c.]17.Quoniammultisubregulaconstitutiauaritiamet
turpialucrasectantur,oblitiquediuinaescripturae,dicentis:Quipecuniamsuamnondedit
adusuram,mutuumdantescentesimasexigunt:iustecensuitsanctaetmagnasinodus,ut,
siquisinuentusfueritposthancdiffinitionemusurasaccipiens,autaliquamadinuentionem
uelquolibetmodonegotiatransigens,autemiolia,idestsescuplaexigensuelaliquidtale
prorsusexcogitansturpislucrigratia,deiciaturacleroetalienusexistataregula.Hinc
etiam Gregorius in libro XIX. Moralium, parte IV. capitulo 35. de dilectoribus seculi
scribit,dicens:

P.1.D.47. C. III. Temporalibus lucris deseruientes Deo nequaquam militare

probantur.

Omneshuiusseculidilectoresinterrenisrebusfortessunt,incelestibusdebiles.Nam
protemporaligloriausqueadmortemdesudareappetunt,etprospeperpetuanecparum
quideminlaboresubsistunt;proterrenislucrisquaslibetiniuriastollerant,etprocelesti
mercede uel tenuissimi uerbi ferre contumelias recusant; terreno iudici toto etiam die
assisterefortessunt,inorationeuerocoramDominoueluniushoraemomentolassantur;
sepenuditatem,deiectionem,famemproacquirendisdiuitiisatquehonoribustollerant,et
earumrerumseperabstinentiamcruciant,adquasadipiscendasfestinant;supernaautem
laboriosequereretantomagisdissimulant,quantoeatardiusputantretribui.1.Hiitaque
quasialiarumarborummoredeorsumuastisunt,sursumaugusti,quiafortesininferiora
 128

subsistunt, sed ad superiora deficiunt. At contra ex qualitate palmarum designatur

proficiensuitaiustorum,quinequaquamsuntinterrenisdesideriisfortesetincelestibus
debiles, sed longius atque distantius studiosos se Deo exhibent, quam seculo fuisse
meminerint.2.Namcumquibusdamperpredicatoremnostrumdicitur;Humanumdico
propter infirmitatem carnis uestrae. Sicut enim exhibuistis membra uestra seruire
inmundiciaeetiniquitatiadiniquitatem,itanunc,exhibetemembrauestraseruireiusticiae
in sanctificationem, eorum proculdubio infirmitati condescenditur, ac si eis apertius
diceretur:Sinequaquamampliuspotestis,saltemtalesestoteinfructubonorumoperum,
qualesfuistisduduminactioneuiciorum,nedebilioresuoshabeatsanctalibertasaeris,
quosincarneualidoshabuitususterrenaeuoluptatis.

P.1.D.47.C.IV.Adsacrosordinesusurariipromouerinondebent.

Item Gregorius ciuibus Neapolim. [lib. VIII.epist. 40.] DePetro insuper adnos
peruenisse cognoscite, quia solidos dederit ad usuras. Quod uos oportet cum omni
subtilitate perquirere, et si ita constiterit, alium eligite, et ab huiusmodi persona uos
suspenditesinemora.Namnosamatoribususurarumnullarationemanusinponimus.Si
uerosubtilihabitainquisitionehocfalsumesseputaueritis,(quiapersonaeiusnobisignota
est,etutrumitasitdesimplicitate,quodadnosperlatumest,ignoramus)cumdecretoa
uobisfactoadnoseumuenirenecesseestutuitammoresqueipsiussollicitiusrequirentes
sensum quoque pariter agnoscamus, ut, si huic iudicio aptus extiterit, uestra in eum
(adiuuanteDomino)desideriaconpleamus.

P.1.D.47.C.V.Degradeturclericus,quiusurasacciperedetegitur.

Item ex Concilio Elibertano. [c. 20.] Si quis clericorum detectus fuerit usuras
accipere,placuitdegradarietabstinere.

P.1.D.47.C.VI.Necimplicarierrore,neccupiditatesacerdotemuiolarioportet.

ItemLeoEpiscopus.[AnatolioEpiscopoConstantinopol.,epist.LI.]II.Pars.Virum
catholicumetprecipueDominisacerdotemsicutnulloerroreinplicari,itanullaoportet
cupiditate uiolari, dicente sancta scriptura: Post concupiscentias tuas non eas. Mens
etiam potentiae auida nec abstinere nouit uetitis, nec gaudere concessis, nec pietati
adhibereconsensum.

P.1.D.47.C.VII.Quicupiditatemasenonabscidit,bonorumauctoriinhererenon
ualet.

ItemGregorius.[I.VII.epist.100.]Bonorumauctoriinhererealiternonualemus,
nisicupiditatemanobis(queomniummalorumradixest)abscidamus.

P.1.D.47.C.VIII.Auarusomniumbonainuadit,quorumnecessitatibussubuenire
ualet.

ItemAmbrosius[Serm.LXXXI.]deeo,quodscriptumestineuangelio:Hominis
cuiusdamdiuitisfructusuberesagereattulit.Sicuthi,quiperinsaniammentetranslati
sunt,noniamresipsas,sedpassionissuaefantasiasuident,itaetiammensauarisemel
uinculis cupiditatis astricta semper aurum, semper argentum uidet, semper redditus
 129

computat,gratiusaurumintueturquamsolem;ipsaeiusoratioetsupplicatioadDominum
aurum querit. Etpostpauca: 1.Interdumetiam usuraeartenequissimaexipsoauro
aurumnascitur.Sednecsacietasunquam,necfinisaderitcupiditati.Etinfra:2.Sedait:
quidiniustumest,sicumalienanoninuadam,propriadiligentiusseruo?Oinpudensdictu!
Propria dicis? que? ex quibus reconditis in hunc mundum detulisti? Quando in hanc
ingressuseslucem,quandodeuentrematrisexisti,quibusquesofacultatibusquibusque
subsidiis stipatus ingressus es? Et post pauca: 3. Proprium nemo dicat, quod est
communeplusquamsufficeretsumptumetuiolenterobtentumest.Etinfra:4.Numquid
iniquus est Deus, ut nobis non equaliter distribuat uitae subsidia, ut tu quidem esses
affluensethabundans,aliisuerodeessetetegerent?anidcircomagis,quiaettibiuoluit
benignitatissuaeexperimentaconferre,etaliumperuirtutempatientiaecoronare?Tuuero
susceptismuneribusDei,etinsinumtuumredactis,nichilteputasagereiniquum,sitam
multorumuitaesubsidiasolusobtineas?Quisenimtaminiustustamauarus,quamqui
multorumalimentasuumnonusum,sedhabundantiametdeliciasfacit?Nequeenimminus
est criminis habenti tollere, quam, cum possis et habundas, indigentibus denegare.
Esurientium panis est, quem tu detines; nudorum indumentum est, quod tu recludis;
miserorumredemptioestetabsolutiopecunia,quamtuinterradefodis.Tantorumteergo
scias inuadere bona, quantis possis prestare quod uelis. III. Pars. Gratian. Necesse est
etiam,utille,quiordinandusest,suaedomuisitbeneprepositus,idest,siinlaicali
habituuxoremhabuerituelfilios,auiciisaduirtutumstudiaetuerboetexemploprouocet,
utquodposteaprecepturusestpopulis,priusexigatadomesticis.UndeApostolusEphesiis
scribit, ut uxores suas sicut sua corpora diligant, et filios suos non ad iracundiam
prouocent, sed enutriant illos in omni disciplina et correctione Domini. Unde cum ad
Timotheumscribens,dixisset:suaedomuibeneprepositum,statimsubiunxit:habentem
sibi subditos filios in omni castitate, non in accusatione luxuriae. Non enim talium
cohabitatorfrontemhabetaliosredarguendi.UndedeB.Ioblegitur,quodprofiliissuis
cotidianaDeoofferrebatsacrificia,offerrensolocaustapersingulos,quostantakaritatis
perfectioneinunumconstrinxit,utquisqueeoruminsuodieconuiuiumfratribuspararet,et
adepulandumsecumtressororessuaspariterinuitaret.QuodquiaHelifaceredissimulauit,
acfalsapietatesuperatusfiliosdelinquentesferirenoluit,(sicutinlibroRegumlegitur)
apud districtum iudicem semetipsum cum filiis crudeli dampnatione percussit, unde ei
diuinauocedicitur:Honorastifiliostuosplus,quamme.HincetiamDauidergafilios
bonitatem, nondisciplinae seueritatem exercens, eorumiuuentutem experimento didicit
perniciosam, quorum puericiam uaga licentia permisit esse uoluptuosam. Unus quippe
eorumsororemsuamstuprocorrumpens,afratreeius,Absaloneuidelicet,interepulas,
quasfratribussuisfraudulenterparauerat,obtruncatusest.Absalonuero,postquamueniam
apatreobtinuit,regnoillumexpulit;adconcubinaseiusingressusest;demumperinuia
desertipatrempersequens,quercuiinhesit,atqueitasuspensusinteriit.HincetiamPaulus
adTimotheumscribit,dicens:Quisuorumetmaximedomesticorumcuramnonhabet,
fidem negauit et est infideli deterior. Iure ergo, qui domui suae preesse nescit in
episcopumordinariprohibetur,quiaquiinreminima,etdequasibifamiliariordebetcura
inesse, fidelis non est, quomodo in ecclesia Dei (ubi tot sunt et alieni) sollicitam
diligentiamexhibebit?UndeIeronimus:Nonenimiustuspolluiturexuiciisfiliorum,sed
libertasabApostoloecclesiaeprincipireseruatur,uttalisfiat,quinontimeatpropteruicia
liberorumextraneosreprehendere.IV.Pars.1.Quodtuncfiet,sinoneritquodsibi
inputetur.CumenimgressushominisaDominodiriganturnecsintinhomineuiaeeius,
corriperequidem potest,corrigereautem nonualet; pulsarepotest,nonaperire, manus
conprimere, non animum mutare. Unde Augustinus ad Vincentium Donatistam: [epist.
CXXXVII.]
 130

P.1.D.47.C.IX.Bonorumdisciplinaomniummoresinmutarenonualet.

Quantumlibetuigiletdisciplinadomusmeae,homosumetinterhominesuiuo;nec
mihi arrogare audeo, ut domus mea melior sit quam archa Noe, ubi tamen inter octo
hominesunusreprobusinuentusest,autmeliorsitquamdomusAbrahae,ubidictumest:
Eiceancillametfiliumeius,autmeliorsitquamdomusYsaac,cuideduobusgeminis
dictumest:Iacobdilexi,Esauautemodiohabui.1.Simpliciterautemfateorkaritati
uestraecoramDominoDeonostro,quitestisestsuperanimammeam,exquoDeoseruire
cepi,quoniamdifficilesumexpertusmelioresquamquiinmonasteriisprofeceruntitanon
sumexpertuspeioresquamquiinmonasteriisdefecerunt.

P.1.D.47.C.X.Conuiciaperditorumauiarectitudinisnosmouerenondebent.

ItemCiprianoCorneliusPapa.Quodadnosadtinet,conscientiaenostraeconuenit,
frater,dareoperam,nequisculpanostradeecclesiapereat;siautemquisultroetcrimine
suoperierit,etpenitenciamagereatqueadecclesiamredirenoluerit,nosiniudiciidie
inculpatos futuros credimus, qui eorum consulimus sanitati; illos solos in penis
remansuros,quinoluerintconsiliinostrisalubritatesanari.Necmouerenosdebentconuicia
perditorum,quominusauiarecta,etacertaregulanonrecedamus,quametApostolus
instruit,dicens:Sihominibusplacerem,Christiseruusnonessem.

Pars1.DistinctioXLVIII.

Gratianus.I.Pars.Prohibenturetiamneophitiinepiscoposordinari,utquiherierat
catecuminus,hodienonfiatepiscopus,quiherieratinteatro,hodienonsedeatinecclesia,
quiuespereeratincirco,hodienonministretaltario,quidudumfueratfautoristrionum,
hodie non sit consecrator uirginum. Causa autem huius prohibitionis est secundum
Apostolum,neelatusinsuperbiamtamquamreligioChristianaplurimumeoegeret,incidat
inruinamdiaboli.Momentaneusnamquesacerdosnescithumilitatem,modospersonarum
uelsecontempnere;nonieiunauit,nonfleuitnonsecorrexitnonpauperibuserogauit.In
arrogantiam (que est ruina diaboli) incidunt, qui puncto horae necdum discipuli fiunt
magistri,etsicutInnocentiusait,miserumest,eumfierimagistrum,quinecdumdidicit
essediscipulus.UndedeeisdeminNicenoConcilio[c.2.]legitur:

P.1.D.48.C.I.Neophitusinepiscopumnonestordinandus.

Quoniam multa siue per necessitatem, siue ex quacumque causa, contra regulam
gestasunt,itauthominesexuitagentilinuperadhuccathecuminiuelinstructistatimad
spiritualebaptismauenissent,etcontinuo,cumbaptizatisuntetiamadepiscopatumuel
presbiteriumprouectisunt:recteigituruisumest,deceteroniltalefieri.Namettempore
opusest,utsitcatecuminus,etpostbaptismummultaprobationeindiget.Euidensnamque
est preceptum apostolicum, dicens: Non neophitum, ne forte elatus in superbiam in
iudicium incidat et in laqueum diaboli. Si uero precedente tempore mortale aliquod
peccatum admiserit, et conuictus duobus uel tribus testibus fuerit, cessabit a clero qui
huiusmodi est. Siquis uero preter hec fecerit, tanquam contraria statuti sancti concilii
gerens,etiamipsepericlitabiturdestatusuicleri.Gratian.Neophitiuerohodieappellantur
adpropositumsacraereligionisnouiteraccedentes.UndeB.Gregoriusscribit,[lib.VII.
epist.110.]dicens:
 131

P.1.D.48.C.II.Quidicanturneophiti.

Sicutneophitusdicebatur,quiininitiosanctaefideieraterudicioneplantatus,sic
modo neophitus habendus est, qui repente in religionis habitu plantatus ad ambiendos
sacros ordines irrepserit. 1. Ordinate ergo ad ordines ascendendum est. Nam casum
appetit, qui ad summi loci fastigia postpositis gradibus per abrupta querit ascensum.
Scimusautem,quodedificatiparietesnonpriustignorumpondusaccipiant,nisianouitatis
suae humore siccentur, ne,siante pondera,quam solidentur, accipiant, cunctam simul
fabricamadterramdeponant.

Pars1.DistinctioXLIX.

Gratianus. Ecce a quibus uiciis debeant esse immunes qui in episcopum sunt
ordinandi.QuienimintercessorespropopuloadDeumparanturnecesseestuteiusgratiam
beneuiuendomereantur.UtenimaitGregoriusinPastorali.1.Solliciteformidandum
est,ne,quiplacareposseiramDeicreditur,hancipseexproprioreatumereatur.Cuncti
enimliquidonouimusquiais,quidisplicet,cumadintercedendummittitur,iratianimusad
deteriora prouocatur. Qui ergo desideriis terrenis astringitur, caueat, ne districti iram
iudicisgrauiusaccendens,dumlocodelectaturgloriae,fiatsubditisauctorruinae.Sollerter
ergosequisquemetiatur,neclocumregiminisassumereaudeat,siadhucinseuicium
dampnabiliterregnat;necis,quemcrimendeprauatproprium,intercessorfieriappetatpro
culpisaliorum.

P.1.D.49.C.I.QuiuiciismaculatusestsacrificiumDeoofferrenondebet.

HincetenimsupernauoceadMoysendiciturinLeuitico:LoquereadAaron:homo
deseminetuoperfamilias,quihabueritmaculam,nonofferatpanemDeosuo,necaccedat
administeriumeius.Ubietrepentesubiungitur;Sicecusfuerit,siclaudus,siuelparuo
uel grandiueltortonaso,sifractopede,simancus,sigibbus,silippus,sialbuginem
habensinoculo,siiugemscabiem,siimpetiginemincorpore,uelponderosus.1.Cecus
quippe est, qui supernae lumen contemplationis ignorat, qui presentis uitae tenebris
pressus,dumlucemuenturamnequaquamdiligendoconspicit,quogressusoperisporrigat
nescit.HincetenimprophetanteAnnadiciturinlibroRegum:Pedessanctorumsuorum
seruabit,etimpiiintenebrisconticescent.2.Claudusueroest,quiquidemquopergere
debeataspicit,sedperinfirmitatemmentisuitaeuiamperfectenonualettenerequamuidet;
quiauidelicetquisaduirtutisstatumdumfluxaconsuetudinenonerigitur,quodesiderium
innititur,illucgressusoperisefficaciternonsequitur.HincetenimPaulusdicitadEbreos:
Remissasmanusetdissolutagenuaerigite,etgressusrectosfacitepedibusuestris,utnon
claudicans erret, magis autem sanetur. 3. Paruo autem naso est, qui ad tenendam
mensuramdiscretionisidoneusnonest.Nasoquippeodoresfetoresquediscernimus.Recte
ergopernasumdiscretioexprimitur,perquamuirtuteseligimus,delictareprobamus.Unde
et in laude sponsae dicitur in canticis canticorum: Nasus tuus sicut turris, que est in
Libano,quianimirumsanctaecclesiaqueexcausissingulistemptamentaprodeantper
discretionemconspicit,etuenturauiciorumbellaexaltodeprehendit.Sedsuntnonnulli,
qui,dumestimarihebetesnolunt,sepeseinquibusdaminquisitionibusplusquamnecesse
estexercentesexnimiasubtilitatefalluntur.Undehicquoquesubditur:uelgrandiuel
tortonaso.Nasusetenimgrandisettortusestdiscretionissubtilitasinmoderata,que,dum
plusquamdecetexcreuerit,actionissuaerectitudinemipsaconfundit.4.Fractoautem
pedeuelmanuest,quiuiamDominipergereomnino nonualet, atque abonis actibus
 132

funditusexorsuacat,quatenushecnonutclaudussaltemcuminfirmitateteneat,sedabhis
omnimodo alienus existat. 5. Gibbus uero est, quem terrenae sollicitudinis pondus
deprimit,neumquamadsupernarespiciat,sedsolishis,queininfimiscalcantur,intendat,
quid et si quando aliquid ex bono patriae celestis audierit ad hoc, nimirum peruersae
consuetudinis pondere pregrauatus, cordis faciem non attollit, qui cogitationis statum
erigerenonualet,quemterrenaeusussollicitudiniscuruumtenet.Exhorumquippespecie
Psalmista dicitinPsalmoXXXVII.:Incuruatussumethumiliatus sumusquequaque.
Quorumculpamquoquepersemetipsam ueritas reprobansaitinLuca: Semen autem,
quodinspiniscecidit,hisunt,quiaudieruntetasollicitudinibusetdiuiciisetuoluptatibus
uitae euntes suffocantur,etnonreferuntfructum. 6.Lippusueroest,cuius quidem
ingenium ad cognitionem ueritatis emicat, sed tamen hoc carnalia opera obscurant. In
lippis quippe oculis pupillae sanae sunt, sed humore defluenti infirmantes palpebrae
grossescunt,quorumquiainfusionecrebraatteritur,etiamaciespupillaeuitiatur.Etsunt
nonnulli, quorum sensum carnalis uitae operatio sauciat, qui uidere recta subtiliter per
ingeniumpoterant,sedusuprauorumactuumcaligant.Lippusitaqueest,cuiussensum
natura exacuit, sed conuersationis prauitas confundit, cui bene per Angelum dicitur in
Apocalypsi:Colirioinungeoculostuos,utuideas.Colirioquippeoculosutuideamus
inungimus, cum ad cognoscendam ueri luminis claritatem intellectus nostri aciem
medicamine bonae operationis adiuuamus. 7. Albuginem uero habet in oculo, qui
ueritatislucemuiderenonsinitur,quiaarrogantiasapientiaeseuiusticiaececatur.Pupilla
namqueoculinigrauidet,albuginem,tolleransnichiluidet,quiauidelicetsensushumanae
cogitationis, si stultum se peccatoremque intelligit, cognitionem intimae claritatis
apprehendit.Siautemcandoremsibiiusticiaeseusapientiaetribuit,alucesesupernae
cognitionisexcludit,eteoclaritatemueriluminisnequaquampenetrat,quoseapudseper
arrogantiam exaltat, sicut de quibusdam dicitur ad Romanos: Dicentes enim se esse
sapientes, stulti facti sunt. 8. Iugem uero habet scabiem, cui carnis petulantia sine
cessationedominatur.Inscabieetenimferuoruiscerumadcutemtrahitur,perquamrecte
luxuriadesignatur,quiasicordistemptatiousqueadoperationemprosilit,nimirumferuor
intimus usque ad cutis scabiem prorumpit, et foris iam corpus sauciat, quia dum in
cogitatione uoluptas non reprimitur, etiam in actione dominatur. Quasi enim cutis
pruriginem Paulus curabat abstergere, cum dicebat ad Corinthios: Temptatio non
apprehendat uos, nisi humana, ac si aperte diceret: Humanum quidem est in corde
temptationemperpeti,demoniacumueroesttemptationiscertamineetoperationesuperari.
9.Impetiginemquoquehabetincorporequisquisauariciauastaturinmente,quesiin
paruis non compescitur, nimirum sine mensura dilatatur. Inpetigo quippe sine dolore
corpusoccupatetabsqueoccupatitedioexcrescensmembrorumdecoremfedat,quiaet
auaritiacaptianimum,dumquasidelectat,exulcerat,dumadipiscendaquequecogitationi
obicit, adinimiciciasaccendit,etdoloreminuulnerenonfacit,quiaestuantianimoex
culpa habundantiam promittit. Sed decor membrorum perditur, quia aliarum quoque
uirtutumperhancpulcritudodeprauatur,etquasitotumcorpusexasperat,quiaperuniuersa
animumsubplantat,Pauloadtestante,quiaitadTimotheum:Radixomniummalorumest
cupiditas.10.Ponderosusueroest,quiturpitudinemnonexercetopere,sedtamenab
hac cogitacione continua sine moderamine grauatur in mente; qui nequaquam quidem
usqueadopusnefariumrapitur,sedeiusanimusuoluptateluxuriaesineullorepugnationis
stimulodelectatur.Viciumquippeestponderis,cumhumoruiscerumaduirilialabitur,que
profectocummolestiadedecorisintumescunt.Ponderosusergoest,quitotiscogitacionibus
adlasciuiamdefluens,pondusturpitudinisgestatincorde;etquamuisprauanonexerceat
opera,abhistamennoneleuaturmente,necadusumbonioperisinapertoualetassurgere,
quia grauat hunc in abditis pondus turpe. 11. Quisquis ergo quolibet horum uitio
 133

subigitur,panesDominoofferreprohibetur,neprofectoalienadelictaualeatdiluereis,
quemadhucpropriadeuastant.12.Quiaigiturpaucisadpastoralemagisteriumdignus
qualiterueniat,atqueindignushocqualiterpertimescat,ostendimus,nuncis,quiadillud
digneperuenerit,ineoqualiteruiueredebeat,demonstremus.

P.1.D.49.C.II.Indoctus,terrenalucraquaerens,uitiosusordinarinondebet.

Item Ieronimus super Malachiam. [ad c. 1. u. 7. 8.] Sacerdotes nomen Domini

despiciunt,et,quantumadse,panempollutumofferunt,quiadaltareindigneaccedunt,
quiquedatomuneresacerdotiumpresumunt.Panemquoquepolluit,quidoctrinamDomini
inpopulomaledispertit,etquihonoratpotentemetdespicitpauperem.Etinfra:1.Si
offeratiscecumadimmolandum,nonnemalumest?etc.Superiusaccusatidepanibus
nuncaccusantur deuictimis.Cecumanimal offert,quiordinat indoctum inlocodocti,
magistrumque facit, qui uix discipulus esse poterat. Claudum offert, qui lucra terrena
querentem locat, utpote pedem in diuersa ponentem, unum in diuinis, alterum in
carnalibus,cuipotestinferriilluddelibroRegum:Usquequoclaudicasinduaspartes?
Languidum offert, qui uitiosum pro religioso habet, quique tardum et pigrum probat
pacientem,dicensillumnegligentiaeredarguendum.IndignumestenimdareDeoquod
dedignaturhomo.

Pars1.DistinctioL.

Gratianus.I.Pars.Expremissisauctoritatibusliquidodemonstratumest,quoduariis
criminibus irretiti in sacerdotes ordinari non possunt. Nunc autem de hisdem queritur,
utrumpostactampenitenciam,uelinpropriisordinibusremanere,autadmaioresgradus
conscendere ualeant? Multorum auctoritatibus deiciuntur uariis criminibus irretiti a
propriisordinibus,etabaccessumaiorumprohibentur.UndeGregoriusaitConstantino
MediolanensiEpiscopo:[lib.IV.epist.17.]

P.1.D.50.C.I.Lapsiinsuumordinemrepararinonpossunt.

Silapsisadsuumordinemreuertendilicentiaconcedituruigorcanonicaeproculdubio
frangiturdisciplinae,dumproreuersionisspeprauaeactionisdesideriaquisconciperenon
formidat.Etpostpauca:1.Illudpreomnibusstudete,utlapsosinsacroordinenullius
uobissupplicatioaliquomodoreuocarestudeat,nehuiusmodinonstatuta,sedtemporaliter
dilatacredaturesseuindicta.

P.1.D.50.C.II.Quipostordinationemlabitur,deposituspermanebit.

ItemMartinusPapa. [I.]AmandoEpiscopo.Quisemelpostsuamordinationemin
lapsumcecideritdeincepsiamdeposituserit,nullumquegradumsacerdotiipoteritadipisci.

P.1.D.50.C.III.Presbiterpostlapsumnullarationeinsacroordinereparariualet.

ItemGregoriusPapaSabinoEpiscopo.[lib.VII.epist.25.]Presbiterum,dequonos
fraternitas tualatoris presentium legatione consuluit, nullaratione insacroordinepost
lapsumautpermanere,autreuocaripossecognoscat.Circaquemtamenmitiusagendum
est,quiacommissumfacinusfacilidiciturprofessioneconfessus.
 134

P.1.D.50.C.IV.Postperactumhomicidiumsacerdotaleoffitiumamministrarinon
potest.

Item Iohannes VIII. Cenomantico Venetensi Episcopo. Miror minus doctam

scientiam tuam sacerdotem putare et post perpetratum homicidium posse in sacerdotio
ministrare, immo (quod est ineptius) nobis suadere uelle, ut ipsi tali presumptioni
preberemusassensum.Quisenimtamdemenstamqueperuersisensustalequidexistimaret
uelpostquantamcumquepenitenciamconcedendum,cumomnisitcanonicaedisciplinae
contrarium? Debet ergo sacerdotio priuatus lacrimarum fonte flagitium tam immane
diluere,uttalibussaltemremediiscuratussalutispossitinueniresuffragium.

P.1.D.50. C. V. Ad maiorem gradum prouehi non potest clericus, qui paganum

occiderit.

Item Nicolaus Papa. Clericum, qui paganum occiderit, non oportet ad maiorem
gradumprouehi,quicareredebetetiamacquisito,homicidaenimest.Namcumdiscreti
sintmilitesseculiamilitibusecclesiae,nonconuenitmilitemecclesiaemilitareseculo,per
quodadeffusionemsanguinisnecessesitperuenire.

P.1.D.50.C.VI.Quisedefendendopaganumocciderit,sacerdotalicareatoffitio.

Idem Osbaldo Corepiscopo Quadrantino. De his clericis, proquibus consuluistis,

scilicet, quisedefendendopaganumocciderunt,siposteaperpenitenciamemendatiad
pristinumpossintgradumredire,autadaltioremascendere,scito,nosnullamoccasionem
darenecullamtribuerelicentiameisquemlibethominumquolibetmodooccidendi.Verum
si contigerit, ut clericus sacerdotalis ordinis saltim paganum occiderit, multum sibi
consulit, si ab offitio sacerdotali recesserit; satiusque illi est in hac uita Domino sub
inferiorihabituinreprehensibiliterfamulari,quamaltaindebiteappetendoinprofundum
dampnabiliterdimergi.

P.1.D.50. C. VII. Episcopus, presbiter, aut diaconus capitale crimen committens

cadataboffitio.

Item ex Concilio Agatensi. Si episcopus, presbiter, aut diaconus capitale crimen

commiserit, aut cartam falsauerit, aut falsum testimonium dixerit, ab offitii honore
depositus in monasterio detrudatur et ibi quamdiu uixerit laicam tantummodo
communionemaccipiat.

P.1.D.50.C.VIII.Quihomicidiifactoautprecepto,autconsiliopostbaptismum
consciusfuerit,clericusnonordinetur.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.26.]Siquisuiduamautabaliorelictamduxerit,
nonadmittaturadclerum.Quodsiirrepserit,deiciatur.Similitersihomicidiiautfacto,aut
precepto, aut consilio, aut defensione post baptismum conscius fuerit et per aliquam
subreptionemadclericatumuenerit,deiciatur,etinfineuitaesuaecommunionemaccipiat.
 135

P.1.D.50.C.IX.Desacrisordinibuslapsirepararinonpossunt.

ItemGregoriusIanuarioEpiscopoCaralitano.[lib.III.epist.26.]Peruenitadnos,
quosdam de sacris ordinibus lapsos uel post penitenciam, uel ante penitenciam ad
ministeriisuioffitiumreuocari;quodomninoprohibemus,etinhacresacratissimiquoque
canonescontradicunt.Quiigiturpostacceptumsacrumordinemlapsusinpeccatumfuerit
carnis,sacroordinecareat,etadministeriumaltarisnonaccedat.

P.1.D.50.C.X.Deeodem.

IdemVenantioLunensiEpiscopo.[lib.IV.epist.5.]AccedensadGorgonaminsulam
fraternitasuestradiscutiatid,quodadnosdeSaturninoexpresbiteroestperlatum.Peruenit
namqueadnos,quiapostquamdesacrisordinibuslapsusasuisacerdotiiordinedeiectus
est,adexplendumministeriumpresbiteriipresumpsitaccedere,etomnipotentiDeohostias
immolare.Quodsiitafactumuestrafraternitasrepererit,eumsacricorporisetsanguinis
dominiparticipationepriuatuminpenitenciamredigat,itautusqueaddiemultimumin
eademexcommunicationepermaneatetuiaticumtantummodoexitussuitemporepercipiat.
Sin autem eum talem penitenciam agere fraternitas uestra cognouerit, ut ei iuste ad
recipiendam interlaicos communionem etiam anteexitumdebeat misereri,hocintuae
fraternitatis ponimus potestate. Et infra: 1. Preterea ad fraternitatis tuae consulta
respondentesstatuimus,diaconemetabbatem,quemdeportuVenerisindicascecidisse,ad
sacrumordinemnondebereuelpossealiquomodoreuocari.Quemquidemsacroordine
priuatum in penitenciam deputare te conuenit; cuius si postea actus conuersatioque
meruerit,prioreminteraliosmonachos,ubidecreueris,standilocumobtineat.Subdiaconi
quoque,quossimilisculpaconstringit,aboffitiosuoirreuocabiliterdepositi,interlaicos
communionemaccipiant.InportuautemVenerislocolapsidiaconialium,quihocoffitium
inpleredebeat,ordinabis.Saturninumueroexpresbiterum,utnumquamadsacriordinis
ministeriumpresumataccedere,scriptiscaueredecreuimus;sedeumininsulaGorgona
atqueCaprariasollicitudinemdemonasteriis gerere,etinquoeststatusinecuiusquam
aduersitatemanerepermisimus.

P.1.D.50.C.XI.Locolapsialiusordinandusest.

Idem. [Mariniano Episcopo Rauennae, lib. VI. epist. 39.] Postquam quemquam
criminalitercadenteminlocum,quolapsusest,nullapermittitratioreuocari,etultratres
mensesecclesiamuacarepontificestatutasacrorumcanonumnonpermittunt,necadente
pastore dominicum gregem hostis (quod absit) antiquus insidiando dilaniet, fraternitas
uestradeprecationieorumconsentireetinlapsilocodebetepiscopumordinare.

P.1.D.50.C.XII.Quipostordinationem inlapsumceciderit, sacramisterianon

debettractare.

Item Martinus Papa. [I. in epistola ad Amandum.] Si post ordinationem suam

quispiam in lapsum ceciderit, et preuaricationis peccato fuerit deprehensus obnoxius
omnimodoprohibendumest,eummanibuslutulentisatquepollutismisterianostraesalutis
tractare.II.Pars.Gratian.Econtraexemplisetauctoritateprobatur,postactampenitenciam
propriosgradusliciteposseadministrare,etadmaioresconscendere.Mariaenim,soror
Aaron, postquam lepra percussa est, quia in Moysen murmurauerat, acta penitencia
mundataest,etpristinamgratiamprophetandirecepit.Aaronpostconflatumuitulumetiam
 136

insummumsacerdotemestconsecratus.Dauidpostadulteriumethomicidiumspiritum
prophetiae recepit, et in proprio gradu permansit. Achab post mortem Nabuthae uiri
sanctissimiperpenitenciamhumiliatusinregiasederemansit.Et,utpretereamusmulta
exemplaueteristestamenti,PetrusnegauitChristum,ettamenposteaprincepsapostolorum
factusest;PaulusStephanumlapidauit,ettamenaDeoinapostolumelectusest.Multi
quoqueabheresiadunitatemcatholicaefideireuertentesinsuisordinibusreceptisunt,alii
ueroadepiscopalemetiamgradumsuntpromoti,utpoteAugustinusetaliiquamplures.
[PALEA.

P.1.D.50.C.XIII.Deeodem.

IohannesCrisostomusaduabussinodisorthodoxorumepiscoporumfuitdiiudicatus,
sed iterum fuit restitutus. Marcellus episcopus Ancirae Galatiae depositus fuit, sed
postmodumpropriumrecepitepiscopatum.Asclepiusdiiudicatusasinodoecclesiamsuam
postearecepit.LuciusepiscopusAdrianopolitesdampnatusaPapaIuliorecepitecclesiam
suiepiscopatus.CirillusepiscopusIerosolimitanusdepositusfuit,posteareconciliatusest
ecclesiaesuae.SimilimodoPolichroniumeiusdemecclesiaeIerosolimitanaepontificem
Sixtus Papa dampnauit et iterum ipse eum reconciliauit. Innocentius Papa Fotinum
episcopum dampnauit, sed postea eum in proprium locum restituit ecclesiae suae.
MisenumepiscopumaFelicePapadampnatumGelasiusPapasuccessorilliusreconciliauit
et ecclesiae suae restituit. Leontius, dum esset presbiter, depositus fuit, sed postea in
Antiochiapatriarchaextitit.GregoriusueroquartusPapaTheodosium,quemEugeniuseius
antecessorpresbiteriihonorepriuauerat,sanctaeecclesiaeSigninaeconsecrauitepiscopum.
Ibas namque episcopus diiudicatus fuit, sed sancta sinodus canonica suam illi restituit
ecclesiam. Rothadum uero episcopum sanctae Suessionensis ecclesiae, a sinodo, cui
Carolus interfuit, condempnatum, et Sophronium Placentinum episcopum merito
reprobatum,NicolausPapaambosreconciliauit.]PretereaCalixtusPapa[I.]dehuiusmodi
itascribit:[epist.II.adEpiscoposGalliarum]

P.1.D.50.C.XIV.Clericipostlapsuminsuisordinibusrepararipossunt.

Ponderetunusquisquesermonessuos,etquodsibiloquinonuultalterinonloquatur.
Undebenesacrascripturaait:Quodtibinonuisfieri,alterinefacias.Nosenimtempore
indigemus,utaliquidmaturius,agamus,neprecipitemusconsiliaetoperanostra,neque
ordinem corrumpamus. 1. Sed si aliquis lapsus quo modo fuerit, portemus eum et
fraternocorripiamusaffectu,sicutaitB.Apostolus:Sipreoccupatusfuerithomoinaliquo
delicto,uos,quispiritualesestis,instruitehuiusmodiinspiritulenitatis.Alteralteriusonera
portate,etsicadinplebitislegemChristi.2.PorroS.Dauiddemortiferiscriminibus
penitenciam egit, et tamen in honore permansit. 3. B. quoque Petrus amarissimas
lacrimas fudit, quando Dominum negasse penituit, sed tamen apostolus permansit. Et
DominusperProphetampollicetur,dicens:Peccatorinquacumquedieconuersusfueritet
ingemuerit,omniuminiquitatumeiusnonrecordaboramplius.Errantitaque,quiputant,
sacerdotespostlapsum,sicondignamegerintpenitenciam,Dominononposseministrare,
et suis honoribus frui, si bonam uitam deinceps duxerint, et suum sacerdotium digne
custodierint.Etipsi,quihocputant,nonsolumerrant,sedetiamtraditasecclesiaeclaues
despicereuidentur,dequibusdicitur: Quecunquesolueritis interra,eruntsolutaetin
celo.AlioquinhecsentenciaautDomininonest,autueraest.4.Nosueroindubitanter
tamDominisacerdotesquamreliquosfidelespostdignamsatisfactionemposserediread
 137

honorescredimus,testanteDominoperProphetam:Numquidquidormit,nonadiciet,ut
resurgat?EtprophetaDauidpenitenciamagensdixit:Reddemihileticiamsalutaristui,
et spiritu principali confirma me. Ipse namque post penitenciam et alios docuit, et
sacrificiumDeoobtulit,dansexemplumdoctoribussanctaeecclesiae,silapsifuerintet
condignampenitenciamDeogesserint,utrumquefacereposse.Docuitenim,quandodixit;
Doceboiniquosuiastuas,etinpiiadteconuertentur.SacrificiumDeoobtulitprose,dum
dicebat: Sacrificium Deo spiritus contribulatus. Videns enim Propheta scelera sua
mundataperpenitenciam,nondubitauitpredicandoetDominolibandocurarealiena.5.
MutaturergohomoapeccatoetgratiaDeiresurgitalapsuetinpristinomanetoffitioiuxta
predictasauctoritates.Videat,neampliusiaceat,sedeuangelicasentenciaineomaneatque
ait:Vadeetampliusnolipeccare.UndeaitApostolus:Nonergoregnetpeccatumin
uestro mortali corpore, ut obediatis concupiscentiis eius. 6. Sentenciam, que
misericordiamuetat,nonsolumtenere,fratres,sedetiamaudirerefugite,quiapotiorest
misericordiaomnibusholocaustomatibusetsacrificiis.

P.1.D.50.C.XV.Inpristinumgradumpostpenitenciamsacerdotesreuocaripossunt.

ItemIeronimus.[adcap.3.Malachiae.]EtpurgabitfiliosLeui;tempusestenim,ut
iudiciumincipiatadomoDei,etalibiscribitur:Asanctismeisincipite.Infiliisautem
Leui omnem sacerdotalem intellige dignitatem. Si autem sacerdotes purgandi sunt et
colandi,utpurumaurumremaneatetargentum,quidestdeceterisdicendum?Quicum
emundati fuerintetcolati, tuncofferent Domino iustasacrificia etplacebit sacrificium
eorum Domino, quod offerunt pro Iuda et Ierusalem, (hoc est pro his, qui Dominum
confitenturetpacemeiusmenteconspiciunt, sicutdiesseculietsicutanniantiqui),ut
quomodoinprincipioplacueruntDeo,sicpostpeccatumetpenitenciamplacereincipiant,
cumomnifuerintpeccatorumsordepurgati.

P.1.D.50.C.XVI.Lapsirepararipossunt.

ItemGregoriusSecundino.[lib.VII.epist.53]Tuasanctitas requisiuit,uttibide
sacerdotali offitio post lapsum resurgendi auctoritatem scriberemus, dum dicis de hoc
canonumdiuersorumtelegissediuersassentencias,aliasresurgendi,aliasnequaquam:ideo
nos generaliter a Nicena sinodo incipientes, cum reliquis quatuor ueneramur, quia in
cunctis sentenciis unanimiter concordant. Nos uero precedentes Patres sequimur quia
(auctoreDeo)asacradoctrinaillorumnondiscordamus.Acapiteitaqueincipientesusque
inquartumaltarisministerium,hancformamseruandamcognouimus,utsicutminorem
maior precedit honore, ita et crimine, et quem maior sequitur culpa, maiori inplicetur
uindicta et post penitencia credatur esse fructuosa. 1. Quid enim prodest triticum
seminare,etfructumilliusnoncolligere?autdomumconstruere,etnonillichabitare?Post
dignam itaque satisfactionem credimus posse redire ad honorem. 2. Ad fontem
misericordiaerecurrenteseuangelicamproferamussentenciam:Gaudeo,inquit,super
unopeccatorepenitenciamagentequamsupernonagintanouemiustis,quinonindigent
penitencia. Et ouem perditam, nonaginta nouem non errantibus relictis, humero pii
pastoris ad ouile reportandam Dominus ipse testatur. Si ouis perdita errans post
inuentionemadouilehumerodeportatur,predictisnonagintanouemnonerrantibusrelictis
indesertocurpostpenitenciamadecclesiaeministeriumlapsusnonreuocetur?Sicutin
Apocalipsidiciturdeministroecclesiae:Mementoundececideris,etagepenitenciam,et
primaoperafac.Quidestenimgrauius,autcarnaledelictumadmittere,sinequopauci
inueniuntur, aut Dei filium iureiurando negare? In quo uerbo hunc ipsum B. Petrum
 138

apostolorum principem, ad cuius sacrum corpus indigni sedemus, lapsum esse

cognouimus.Sedpostnegationempenitenciasecutaest,etpostpenitenciammisericordia
data,quiaabapostolatueumnondistulit,quianteipsumsenegarepredixit.

P.1.D.50.C.XVII.Postacerrimampenitenciamlapsireparantur.

Idem.[superEzechielem,hom.IX.adc.2.]Quidesthoc,quodProphetaeiacenti
dicitur:Stasuprapedestuos,etloquartecum?Quienimiacentiloquebatur,curstanti
promittitseesselocuturum?sedsciendumest,quiaaliasunt,queiacentes,aliaquestantes
audiredebemus.Iacentienimdicitur,utsurgat;stantiautemprecipitur,utadpredicationem
proficiscidebeat.Adhucenimnobisininfirmitatisconfusioneiacentibuspreberinondebet
auctoritas predicationis. Sed cum iam in bono opere surgimus, cum iam recti stare
ceperimus,dignumest,utadlucrandosaliosinpredicationemittidebeamus. Stansergo
Prophetauisionemspiritualemuidit,etcecidit;cadensueroadmonitionisuerbasuscepit,ut
surgeret; surgens autem preceptum audiuit, utpredicaret. Namqui adhucexsuperbiae
uerticestamus,cumiamdeeternitatistimorealiquidsentireceperimus,dignumest,utad
penitenciam cadamus. Et dum infirmitatem nostram subtiliter agnoscentes humiliter
iacemus,perdiuiniuerbiconsolationemadfortioraoperasurgamus.

P.1.D.50.C.XVIII.Deeodem.

Idem.[lib.XVIII.Moral.c.16.adcap.28.Iob.]Ferrumdeterratollitur,cumfortis
propugnatorecclesiaeaterrena,quampriustenuit,actioneseparatur.Nonergoineodebet
despici,quodfuit,quiaiamincipitessequodnonfuit.

P.1.D.50.C.XIX.Postcondignampenitenciampristinarecipiunturoffitia.

ItemAugustinus.Cumexaudieroeos,daboeisuirtutemspiritusmei,etinpleboeos
iudiciomeoetfortitudinemea.Animaduertite,inpresentilocopossedocerealiquempost
peccatum,sitamenuiciapristinadignapenitenciadiluerit.UndeDauidpostadulteriumet
homicidiumloquiturinPsalmo:Aspergesme,Domine,ysopo,etmundabor;lauabisme,
etsuperniuemdealbabor.Necsuatantumpuritatecontentusest,sedinfert:Reddemihi
leticiamsalutaristui,etspirituprincipaliconfirmame,cumquehocfeceris,docebo,ait,
iniquosuiastuas,etinpiiadteconuertentur.

P.1.D.50.C.XX.Deeodem.

ItemIeronimus.[lib.II.contraIouinianum.]IhesusfiliusIosedechsacerdosmagnus
quamquam in tipo precesserit aduentum saluatoris, qui nostra peccata portauit et
alienigenam ex gentibus sibi copulauit ecclesiam, tamen secundum litteram post
sacerdotiumsordidatusinducitur,etstatdiabolusadexteriseius,etcandidaillideinceps
uestimentaredduntur.

P.1.D.50. C. XXI. Per penitenciam clerici correcti gradum suum et dignitatem

recipiant.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 2.] Contumaces clerici, prout dignitatis ordo
permiserit,abepiscopiscorrigantur,etsiquipriorisgraduselatisuperbiacommunionem
fortassecontempserint,autecclesiamfrequentareueloffitiumsuuminplereneglexerint,
 139

peregrina eis communio tribuatur; ita, ut cum eos penitencia correxerit, rescripti in
matriculagradumsuumdignitatemquerecipiant.

P.1.D.50.C.XXII.Deeodem.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.17.]Siquispresbiterautdiaconusinuentusfuerit
aliquid de ministeriis ecclesiae uenundasse, quia sacrilegium commisit, placuit eum in
ordinatione ecclesiastica non haberi. Iudicio tamen episcopi dimittendus est, si in suo
debeatrecipigradu,quiamultocienshocipsum,quoddesacrosanctoaltariocontaminatum
est,inepiscopipotestatedimissumest.
[PALEA.

P.1.D.50.C.XXIII.ItemAugustinusadBonifacium.

Beneualetsacerdosrestituiadhonoremsuumpostperactampenitenciam,licetin
hocdiuersidiuersasentiant,dicentes,nonposserestituiadhonorem. Sedsicdictumest
proptersimulataspenitenciasquorundam,etpropteraffectatashonorumdignitates.]
[PALEA.

P.1.D.50.C.XXIV.

Sacerdosquidemsicadit,ualet,ethabetrestitutionislocumpostdignamperactam
penitenciam in honorem suum, Propheta attestante, qui ait: Numquid qui cadit non
adiciet,utresurgat?EtB.GregoriushocdicitadSecundinuminclusum,amicumsuum:
EtiamabipsoProphetainhocargumentumhabemus,qui,cumpostperactumadulteriumet
homicidium perpetrauit, tamen postea peracta digna penitencia per Dei gratiam ad
pristinumoffitiumrestituitur.]III.Pars.Gratian.Quomodoigiturhuiusmodiauctoritatum
dissonantiaadconcordiamreuocariualeat,breuiterinspiciamus.Suntquidam,quosnon
odium criminis, sed timor uilitatis, amissio proprii gradus et ambitio celsioris ad
penitenciam cogit. Hos sacri canones irrecuperabiliter deiciunt, quia qui simulatione
penitenciaeuelaffectionehonorisadeononconsequiturueniam,necabecclesiameretur
reparationem.UndeAugustinusscribitadBonifacium:[epist.L.]

P.1.D.50.C.XXV.Quareconstitutumestinecclesia,nepostpenitenciamaliquisad
clericatumredeat.

Ut constitueretur in ecclesia, ne quisquam post alicuius criminis penitenciam

clericatumaccipiat, ueladclericatumredeat,uelinclericatumaneat,nondesperatione
indulgentiae, sed rigore factum est disciplinae. Alioquin contra claues datas ecclesiae
disputabitur,dequibusdictumest:Quecumquesolueritisinterra,solutaeruntetincelo.
Sed ne forte etiam de ceteris criminibus spe honoris ecclesiastici animus intumescens
superbe ageret penitenciam, seuerissime placuit, ut post actam de crimine dampnabili
penitenciam nemositclericus, utdesperatione temporalis altitudinis medicina maior et
uerior essethumilitatis.NametS.Dauiddecriminibus mortiferis egit penitenciam, et
tamen inhonoresuoperstitit, etB.Petrum,quandoamarissimas lacrimas fudit,utique
Dominum negasse penituit, et tamen apostolus mansit. Sed non ideo putanda est
superuacua posteriorum diligentia, qui ubi saluti nichil detrahebatur, humilitati aliquid
addiderunt,quosalustucius muniretur, experti, credo,aliquorum fictas penitencias per
 140

affectatas honorum potentias. Cogunt enim multas inuenire medicinas multorum

experimentamorborum.Veruminhuiusmodicausis,ubipergrauesdissensionumscissuras
nonhuiusautilliushominis periculum,sedpopulorumstragesiacent,detrahendumest
aliquidseueritati,utmaioribusmalissanandiskaritassincerasubueniat.

P.1.D.50. C. XXVI. Reparationis beneficium non nisi post penitenciam debet

concedi.

Item ex epistola Cleri Romani missa Papae Cipriano. Absit a Romana ecclesia
uigoremsuumtamprofanafacilitatedimittere,etneruosseueritatiseuersafideimaiestate
dissoluere,ut,cumadhucnontantumiaceant,sedetiamcadanteuersorumfratrumruinae,
properata nimis remedia communicationum utique non profutura prestentur. Ubi enim
poterit penitenciae medicina procedere, si etiam ipse medicus intercepta penitencia
indulgetpericulis?Hocnonestcurare,sed(sidicereuerumuolumus)occidere.

P.1.D.50.C.XXVII.Inpenitentibusueniaconcedinonpotest.

Item Ciprianus de lapsis. Si quis prepostera festinatione temerarius remissionem

peccatorumcunctisputatdareseposse,autaudetDominipreceptarescindere,nontantum
nichil prodest, sed obest lapsis. Prouocasse est iram, non seruasse sentenciam, nec
misericordiam piissimi Domini deprecari, sed contempto Domino de sua facilitate
presumere.Etinfra:1.Mandantmartiresaliquafieri,siiusta,silicita,sinoncontra
ipsum Dominum ac Dei sacerdotem sunt facienda; si obtemperantis facilis et prona
confessio,sipenitentis fuerit religiosa moderatio. Mandantmartires aliquafieri; sedsi
scriptanonsuntinDominilege,quemandant,anteest,utsciamusillosdeDeoinpetrasse
que postulant, tunc facere quod mandant. Neque enim statim uideri potest de diuina
maiestateconcessum,quodfuerithumanapollicitationepromissum.NametMoysespro
peccatispopulipetiit,nectamenpeccantibusueniam,cumpetisset,accepit.

P.1.D.50.C.XXVIII.Quisuntreparandipostlapsum,uelquinon.

Item Ysidorus ad Massanum Episcopum. Domino sancto meritisque beato fratri

Massano episcopo Ysidorus Episcopus. Quod in epistolis uenerabilis fraternitas tua
innotuit, uidelicetquodincanoneAnquiritanoc.XIX.legitur,postlapsumcorporalem
restaurandumhonorisgradumpostpenitenciam,alibiuerolegitur,posthuiusmodidelictum
nequaquamreparandumantiquiordinismeritum:hecdiuersitashocmodosoluitur.Illos
enimadpristinosgradusredirecanonesprecipiunt,quospenitenciaeprecessitsatisfactio
uel condigna peccatorum confessio. At contra hi, qui neque a uicio corruptionis
emendantur, atque hoc ipsum carnale delictum, quod admittunt, uendicare quadam
supersticiosa temeritate nituntur, nec gradum utique honoris, nec gratiam recipiunt
communionis.Ergoitaestdeterminandasentencia,utnecessesitillosrestaurariinloco
honoris,quiperpenitenciamreconciliationemmerenturdiuinaepietatis.Hinoninmerito
consequuntur adeptae dignitatis statum, qui per emendationem penitenciae recepisse
noscunturremediumuitae.Idautem,nefortemagis sitambiguum,diuinaeauctoritatis
sentencia confirmatur. Ezechiel quidem propheta sub tipo preuaricatricis Ierusalem
ostendit, post penitenciae satisfactionem pristinum restaurari honorem: Confundere,
inquit,oIuda,etportaignominiamtuam.EtpostPaululum:Ettu,inquit,etfiliaetuae
reuertimini ad antiquitatem tuam. 1. Quod dixit, confundere, ostendit, post opus
peccati debere quemquam erubescere, et post confessionem pro admissis sceleribus
 141

uerecundam frontem humo prostratam demergere, pro eo quod dignum confusione

perpetrauitopus.Deindeprecepit,utpostignominiamidestdeiectionemsuinominissiue
dignitatisreuertaturadsuamantiquitatem.Ergodumquisquepostopusconfusionissuae
confunditur,atqueignominiamportansdepositionemsuamcumhumilitateluget,reuocari
secundumProphetamadpriorempoteritstatum.ItemIohanneseuangelistaAngeloEphesi
ecclesiae inter cetera quedam similia scribit: Memor esto unde cecideris, et age
penitenciam,etprimaoperafac;alioquinueniamtibi,etmouebocandelabrumtuumde
loco suo. 2. Ecce in quantum ualui concilii Anquiritani antiquam plane et plenam
auctoritate sentenciam sacris testimoniis explanaui, ostendens, eum posse restaurari in
proprioordine,quiperpenitenciaesatisfactionemnouitpropriadelictadeflere.Quiuero
nec luget que gessit, sed lugenda sine ullo pudore religionis uel timore diuini iudicii
committit,nullomodoeumposseadpristinumgradumrestauraricognoscas.3.Infine
autem huius epistolae hoc adiciendum putaui, ut quotiescumque in gestis conciliorum
discorssentenciainuenitur,illiusconciliimagisteneatursentencia,cuiusantiquioretpotior
extat auctoritas. Gratian. Quicumque igitur procriminibus suis digne Deopenitenciam
obtulerint, auctoritate Gregorii et Ieronimi et Augustini et Ysidori gradum pristinae
dignitatisreciperepossunt.Quiautemnonodiocriminis,sedtimoreuilitatisuelambitione
honoris falsas Deo penitencias offerunt, in pristini honoris gradum reparari minime
poterunt.SedobiciturilludHormisdaePapae,quiscribitomnibusEpiscopisperuniuersas
prouincias:

P.1.D.50. C.XXIX. Diaconus aut presbiter in adulterio deprehensi reparari non

possunt.

SiquisdiaconusautpresbiterpostacceptambenedictionemLeuiticamcumuxoresua
incontinensinuenitur,aboffitiosuoabiciatur.1.Eccemanifesteconstat,quiasecundum
titulosantiquorumPatrumsanctoSpiritusuggerenteconscriptos,etsecundumsentencias
CCCXVIII. episcoporum, (quas etiam Gallicani canones continere uidentur), clerici in
adulteriodeprehensi,autipsiconfessi,autabaliisconuicti,adhonoremredirenonpossunt.
Quiafortenondesunt,quibuspronimiapietatesuprascriptasanctorumPatrumseueritas
minimeplaceat,sciant,seCCCXVIII.episcoporum,quietreliquoscanonesstatuerunt,
sentencias reprehendere uel dampnare. Sed forte maior est in illis pietas, quam in
supradictisCCCXVIII.episcopis?maiorestinillismisericordia,quaminS.IohannePapa?
maiorkaritas,quaminreliquissanctissacerdotibus,quihocexemploremediaecclesiarum
suis diffinicionibus deliberauerunt? Et ideo aut prona uoluntate preceptis illorum
consentiant, aut omnibus illis contrarios se et inimicos esse cognoscant. Que est ista
iusticiae inimica bonitas, palpare criminosos, et uulnera eorum usque ad diem iudicii
incurataseruare?2.Quodsieosdurissimampenitenciamperpluresannosuideremus
agere, tunc nos et saluti eorum possemus consulere, et statuta canonum deberemus
temperare.Cumueroinaliquibusneccompunctiohumilitatis,necinstanciaorandiapareat,
necbeatumDauidimitentur,quidicit:Lauabopersingulasnocteslectummeum;lacrimis
meisstratummeumrigabo;etillud:Cineremtamquampanemmanducabametpotum
meumcumfletumiscebam;neceosieiuniisuellectionibusuacareuideamus,possumus
agnoscere, si ad pristinos gradus uel honores redirent, cum quanta negligentia et cum
quantotorporeetinimicasuaeanimaesecuritatepermanerent,credentes,quodsiceisnon
actadignapenitenciadimiseritDeus,quomodosacerdotesindulsisseuidentur.Veredico,
quiailli ipsi,quibuscumpericulosaetfalsamisericordia indulgereuidemur,cumante
tribunalChristiprotantispeccatisdampnandiaduenerint,contranoscausamdicturisunt,
dicentes,quoddumautasperitatemlinguaeeorumexpauimus,autfalsablandimentaet
 142

periculosas adulationes ipsorum libenter accepimus, in eisdem peccatis permanere eis

inutiliterindulgemus,autipsapeccataaugerepermittimus,nonrecordantesillud,quodin
ueteritestamentoscriptumest:quiaunopeccantecontraomnesiraDeideseuit.

P.1.D.50.C.XXX.Difficileestpostlapsumadpristinumgradumredire.

ItemIeronimus.Quicumquedignitatemdiuinigradusnoncustodiunt,contentifiant
animamsaluare.Reuertieniminpristinumgradumdifficileest.

P.1.D.50.C.XXXI.Lapsuspostpenitenciamaltariotantummodoministret.

Item Basilius.Quisubgraduceciderit postpenitenciam, contentus fiat baptizare,

communioneminfirmisdare,etaltarioministraretantummodo.

P.1.D.50.C.XXXII.Desacerdotibus,diaconibusetlaicis,quiidolisthurificant.

ItemexConcilioAncirano.[c.1.etseqq.]Presbiteros,quiimmolauerunt,etpostea
certameniteruminierunt,siexfideluctatisunt,etnonexcompactoadostentacionemut
offerrenturipsifecerunt,hosplacuithonoremquidemsedispropriaeretinere,offerreautem
illisetsermonemadpopulumfacere,autaliquibussacerdotalibusoffitiisfunginonliceat.
1.Diaconessimiliter,quiimmolauerunt,posteaueroiterumreluctatisunt,aliasquidem
honoremhabereoportet;cessareautemdebentabomnisacroministerio,itautnecpanem,
neccalicemofferant,necpronuncient,nisifortealiquiepiscoporumconsciilaboriseorum
ethumilitatisetmansuetudinis,uoluerinteisaliquidampliustribuereueladhibere.Penes
ipsosergodehiseritpotestas.2.Quiautemfugientescomprehensisunt,ueladomesticis
traditi,uelademptisfacultatibussustinueretormenta,autincustodiatrusiproclamauerunt
seChristianosesse,eteousqueastrictisunt,utmanuseorumcomprehendentesuiolenter
adtraherent et funestis sacrificiis admouerent, ut aliquid polluti cibi per necessitatem
sumerecogerentur,inomnideiectioneethabituethumilitateuitaeconfitentes,hosuelud
extradelictumconstitutosacommunionisgratianonprohiberidecernimus.3.Siuero
prohibiti sunt ab aliquibus propter ampliorem cautelam, uel propter quorundam
ignorantiam,statim,recipiantur.4.Hocautemsimiliteretdeclericisetdelaicisceteris
obseruareconuenit.5.Perquisitumestautemetillud,sipossuntetiamlaici,quiinhas
necessitatis angustias inciderunt ad clericatus ordinem promoueri. Placuit ergo et hos
tamquam qui nichil peccauerint, si precedens eorum uita probauerit, ad hoc offitium
prouehi. 6. De his autem, qui negauerunt preter necessitatem, aut preter ablationem
facultatum,autpreterpericulum,uelaliquidhuiuscemodi(quodfactumestsubtirannide
Licinii),placuitsinodo,quamuishumanitateprobenturindigni,tameneisbeneuolentiam
commodari. Gratian. Sed illud Hormisdae Papae desidiosos et negligentes, non uere
penitentes reparari prohibet. 1. Illud autem Ieronimi fatetur hoc esse difficile, non
inpossibile.2.Basiliusautemcircadelinquentesrigoremiusticiaeseruandumostendit,
quem circa penitentes alii relaxandum misericorditer affirmant. 3. Possunt et aliter
distingui premissae auctoritates. Quorum crimina manifesta sunt ante uel post
ordinationem, a sacris ordinibus deiciendi sunt; quorum autem peccata occulta sunt et
secretasatisfactionesecundumsacerdotisedictumpurgata,inpropriisordinibusremanere
possunt.UndeNicolausPapaCaroloArchiepiscopo,eteiussuffraganeis:
 143

P.1.D.50. C. XXXIII. Non potest restitui in sacerdotem, cuius fuerit manifestum

crimen.

Sacerdotes, si in fornicationis laqueum ceciderint, et criminis manifestus siue

ostensus fuerit actus, sacerdocii non possunt habere honorem secundum canonicae
institucionisauctoritatem.ItemRabanusArchiepiscopusscribitadHeribaldum:

P.1.D.50.C.XXXIV.Quisintreparandipostlapsum,uelquinon.

Dehisuerouisumnobisestscribendumesse,quisacrosordineshabentetanteuel
postordinationemcontaminatosincapitalibuscriminibusseesseprofitentur.Inquibus,ut
mihiuidetur,hecdistanciaessedebet,uthi,quideprehensiuelcaptifuerintpublicein
periurio, furto atque fornicatione et ceteris huiusmodi criminibus, secundum sacrorum
canonuminstitutaapropriogradudecidant,quiascandalumestpopuloDeitalespersonas
superpositas habere, quas ultra modum uitiosas esse constat. Nempe inde detrahunt
hominessacrificioDei(sicutquondam,filiisHelypeccantibusfecisseleguntur,etrebelles
hincatquecontrariiexistenteseorumprauisexempliscotidiepeioresfiunt.Quiautemde
predictispeccatisabsconseaseadmissisperoccultamconfessionemcoramangelisDei,
presente etiam sacerdote, qui eis indicturus est penitenciam, confitentur, et semetipsos
grauiterdeliquissequeruntur,siseperieiuniaetelemosinasuigiliasqueetsacrasorationes
purgarecertauerint,hisetiamgraduseruatospesueniaedemisericordiaDeipromittenda
est.IV.Pars.Gratian.Delapsisetiaminheresimhocobseruandumest,utantesentenciam
conciliinulluseiscommunicet.UndeCiprianusPapaAntonianointercetera:[lib.IV.epist.
2.]

P.1.D.50. C. XXXV. A communione abstineat, qui lapsis ante restitutionem

communicat.

Deeotamen,quodstatuendumessetcircacausamlapsorum,distuli,utcumquieset
tranquillitasdataesset,etepiscoposinunumconuenireindulgentiadiuinapermitteret,tunc
communicatoetlibratodeomniumcollationeconsiliostatueremquidfierioporteret.Si
quisueroanteconsiliumnostrumetantesentenciamdeomniumconsiliostatutamtemere
lapsiscommunicareuoluisset,ipseacommunioneabstineret.V.Pars.Gratian.Quoduero
supradehomicidiisstatutumlegitur,intelligendumest,quandofacultasdatureffugiendi,
nec necessitate clauduntur obsidionis.Ceterum, cumnecessitate angustati effugere non
possunt,situnchomicidiumadmiserint,purgatiperpenitenciametoffitio,etcommunioni
reddentur.UndeinIlerdensiConcilio[cap.1.]legitur:

P.1.D.50. C. XXXVI. Clerici in obsidionibus positi necessitate si sanguinem

fuderunt, post duorum annorum penitenciam offitio et communioni
restituantur.

Dehisclericis,quiinobsessionibuspositinecessitatefuerint,idstatutumest,utqui
altarioministrantetChristicorpusetsanguinemtradunt,ueluasasacrooffitiodeputata
contrectant, ut ab omni humano sanguine etiam hostili se abstineant. Quod si in hoc
inciderint,tamoffitioquamcommunionecorporisDominiduobusannispriuentur,itaut
duobus annis uigiliis, ieiuniis, orationibus et elemosinis pro uiribus, quas Dominus
donauerit,expientur;etitademumoffitiouelcommunionireddantur,eatamenratione,ne
ulteriusadoffitiapotiorapromoueantur.Quodsiindiffinitotemporenegligentiorescirca
 144

salutem suam extiterint, protelandi ipsius penitenciae tempus in potestate maneat

sacerdotis. Gratian. Casu quoque si clericus homicidium fecerit, in proprio gradu ex
dispensatione remanere permittitur. Unde Urbanus II. scribit Guarnerio Merseburgensi
Episcopo:

P.1.D.50.C.XXXVII. Quicasuhomicidium facit,exdispensationeinsuoordine

permaneat.

Clericoiacientelapidempuerinteremptusdicitur.Nosproamoretuoinsuoordine
eumpermanerepermittimus,uttamensemperinpenitenciaettimorepermaneat.

P.1.D.50.C.XXXVIII.Deeodem.

ItemStephanusV.SichibertoCorsicaeEpiscopo.Quiatequasiobnoxiumiudicas,eo
quodaSarraceniscaptushominesinterfecisseuideris,benefacis.Sedquoniamnontua
sponte id fecisse cognosceris inde canonice nullo modo iudicaris. Gratian. Si uero ira
conmotus aliquem presbiter interfecerit, etsi animum occidendi non habuerit, perpetuo
tamendeposituserit.UndeNicolausPapascribitOsbaldoCorepiscopoQuadrantino:

P.1.D.50.C.XXXIX.Perpetuocareatoffitiopresbiter,quiiraconmotus,licetextra
animum,aliqueminterfecerit.

Studeat sanctitas tua persuadere episcopo tuo, sibi canonicum sociare numerum
collegarum, id est sex ex uicinis prouinciis fratres et coepiscopos suos, quibus tecum
iunctisetdecernentibusdiligenterinuestigareetomniannisuscrutariprocurate,quatenus
inuenireualeatis,utrumpercussioneiamnominatipresbiteri,anceruicisfractioneidem
diaconus, ut fertur, extinctus est. Et siquidem a sepe fato presbitero non ad mortem
percussusest,sedexequocadensceruicefractainteriit,secundumarbitriumuestrumpro
percussione incaute agenti presbitero penitenciam competentem indicite et aliquanto
tempore a missarum solempniis suspendatur, denuo post hec ad sacerdotale rediturus
offitium.Quodsiueraciterqualicumquepercussionepresbiteriillemortuusfueritdiaconus,
nulla hunc ratione ministrare more sacerdotis decernimus, quoniam, etsi uoluntatem
occidendinonhabuit,furortamenetindignacio,exquibusmotioillamortiferaprodiit,in
omnibus,etprecipueinDeiministris,multipliciterinhibeturatquedampnatur.Verumsi
presbiteradeouestrostudioobnoxiusforteclaruerit,precipimus,uttalebeneficiumsibi
ecclesiaesuaeconcedatur,quoetipseetsuisufficienspossinthaberesuaesustentacionis
solatium.
[PALEA.

P.1.D.50.C.XL.Deeodem.

ItemexConcilioMaticensic.6.Quiueroodiimeditationeuelproptercupiditatem
Iudeum uel paganum occiderit, quia imaginem Dei et spem futurae conuersionis
exterminat,quadragintadiesinpaneetaquapeniteat.]
[PALEA.
 145

P.1.D.50.C.XLI.Deeodem.

Si quis homicidium fecerit, si episcopus est, XV. annos peniteat, et deponatur;

cunctosquoquediesuitaesuaeperegrinandofiniat.PresbiterXII.annispeniteat,tresexhis
inpaneetaqua,etdeponatursuperiorissentencia.DiaconusX.annispeniteat,tresexhisin
paneetaqua.ClericusetlaicusVII.annispeniteat,tresexhisinpaneetaqua,etadgradum
cuiuslibetsacerdociiaccederenonpresumat.]

P.1.D.50.C.XLII.Quinquennioacommunioneabstineant,quicasu.

homicidiumfaciunt.ItemexConcilioNeocesariensi.Eosuero,quinonuoluntate,
sed casu homicidium fecerint, prior quidem regula post septem tantum annorum
penitenciam communioni sociauit secundum gradus constitutos; hec uero humana
diffinicioquinquenniitempustribuit.

P.1.D.50.C.XLIII.Quibustemporumspaciisacommunioneabstineat.

queuoluntateuelcasuancillamsuaminterfecerit.ItemexConcilioEliberitano.[c.
4.] Si qua femina furore zeli accensa flagellis uerberauerit ancillam suam, ita ut infra
tertium diem animam cum cruciatu emittat, eo quod incertum sit, uoluntate, an casu
occiderit:siuoluntate,postseptemannos,sicasu,postquinqueannorumtempora(acta
legitimapenitencia)adcommunionemplacuitadmitti.Quodsiinfratemporaconstituta
fueritinfirmata,accipiatcommunionem.

P.1.D.50.C.XLIV.Dehis,quisspontehomicidiumuelcasufaciunt.

ItemexConcilioMartiniPapae.Siquisuoluntariehomicidiumfecerit,adianuam
ecclesiaecatholicaesemperiaceat,etcommunioneminexituuitaesuaerecipiat.Siautem
non uoluntate, sed casu homicidium aliquod fecerit, prior canon septem annis agere
penitenciamiussit,secunduscanonquinquemandauit.

P.1.D.50.[C.XLV.]ItemDigestistitulodefurtis.[I.Quisaccum.]

Quisaccumhabentempecuniamsubripuit,furtietiamsaccinominetenetur,quamuis
nonsiteianimussaccisubripiendi.Contraanimum,nonopuspuniri,libroIX.Codicis
tituloadlegemCorneliamdesicariis[l.5.]exemplosacrarumlitterarumDiocletianiet
Maximianicolligitur:

P.1.D.50.C.XLVI.

Eum, qui asseuerat homicidium se non uoluntate, sed casu fortuito fecisse, cum
calcisictumortisoccasioprebitauideatur,sihocitaest,nequesuperhocambigipoterit,
omnimetuacsuspicione,quamexadmissaereidiscriminesustinet,secundumid,quod
annotacionenostraconprehensumest,uolumusliberari.
[PALEA
 146

P.1.D.50.C.XLVII.ItemImperatorAntoninus.[C.adleg.Cornel.desicar.l.1.]

Frateruesterrectiusfecerit,sisepresidiprouinciaeobtulerit,qui,siprobauerit,non
occidendi animo hominem a se esse percussum, remissa homicidii pena secundum
militaremdisciplinamsentenciamproferet.Crimenenimcontrahitur,sietuoluntasnocendi
intercedat. Ceterum ea, que ex inprouiso casu potius quam fraude accidunt, fato
plerumque,nonnoxaeinputantur.]HincetiamPelagiusPapa:

P.1.D.50.C.XLVIII.Deeodem.

QuantumdicitistePlacidus,annopreteritodictumestdeuxoreipsius,quiasubito
intercaballosinuentaetdumtraherenturcaballi,collisaestilla,etabortumfecit.Quodsi
itaest,fortesicaballosalienostulit,indeestculpabilis.Namdemuliere,quecasuinter
caballosconfractaest,ubiuoluntasilliusnonagnosciturperniciosafuisse,nonpotestnec
debetaddiciperleges.

P.1.D.50.C.XLIX.Deeodem.

ItemNicolausPapa.Hii,quiarboremincidereuidentur,sicontigerit,utcadensarbor
occiderit hominem, inculpabiles sunt atque innoxii, quia nec uoluntate eorum, nec
desideriohomicidiumperpetratumest.Siueroaliquaeorumculpauelneglectumorientis
hominis interitus cognoscitur aduenisse, abiciendi sunt a gradu, et in sacro ordine
nullatenussuscipiendi.

P.1.D.50.C.L.Deeodem.

ItemexConcilioGuarmatiensi.Sepecontingit,dumquisoperinecessarioinsistens
arboreminciderit,utaliquissubtusipsamueniensdeprimatur.Eticcirco,siuoluntateuel
negligentiaincidentisarboremfactumest,uthomicidapenitenciaedebetomninosubmitti.
Quodsinonuoto,sedincuriaillius,nonhoceumsentenciacontingit.Sienimdumille
operi necessario fortassis incumberet, iste insperatus occurrit sub arbore et sub ipsa
oppressusest,incisorarborisnonteneturprohomicida.

P.1.D.50.C.LI.Deeodem.

ItemexConcilio Triburiensi.[cap.36.Sedibicopiosius.]Siduofratres insilua

arboressucciderint,etappropinquantecasurauniusarborisfraterfratridixerit,caue,etille
fugiensinpressuramarborisinciderit,etmortuusfuerit,uiuensfraterinnocensdesanguine
germani diiudicetur. Gratian. Premissis auctoritatibus, lapsis permittitur, ut post
penitenciaminsuisordinibusreparariualeant;admaioremautemconscenderepostlapsum
nullaeisauctoritatepermittitur,immopenitusprohibetur.UndeinIlerdensiConcilio[c.5.]
legitur:

P.1.D.50.C.LII.Lapsiinsuisordinibusrepararipossunt,sednon

ad maiora conscendere. Hii, qui altario sancto deseruiunt, si subito flenda carnis
fragilitatecorruerint,etDominorespicientedignepenituerint,itautmortificatocorpore
cordis contriti sacrificium Deo offerant, maneat in potestate pontificis uel ueraciter
afflictos non diu suspendere, uel desidiosos prolixiori tempore ab ecclesiae corpore
 147

segregare;itatamen,utsicoffitiorumsuorumlocarecipiant,nepossintadaltioraoffitia
ulteriuspromoueri.[PALEA.1.Quodsiiteratouelutcanesaduomitumreuersifuerint,et
ueluti sues in uolutabris luti iacuerint, non solum dignitate offitii careant, sed etiam
sanctamcommunionemnisiinexitunonpercipiant.]Gratian.SedexemploB.Petri(qui
postquam trinae negationis maculas confessione diluit amoris, non solum in gradu sui
apostolatusremansit,uerumetiaminpastoremtotiusecclesiaeaChristoinstituimeruit,)
probanturlapsipostdignampenitenciamnonsolumpropriaoffitiaretinere,sedetiamad
maiora posse conscendere. Quod autem B. Petrus post negationem pastor ecclesiae a
Domino sit institutus, probatur auctoritate B. Gregorii, qui in omelia dominicae
resurrectionisdeeodemprincipeapostolorumscribit,dicens:

P.1.D.50.C.LIII.PetruspostculpamnegationisprincepsapostolorumaDominoest
institutus.

Considerandum est nobis, cur omnipotens Deus eum, quem cunctae ecclesiae
preferre disposuerat, ancillae uocem pertimescere et se ipsum negare permisit. Quod
nimirummagnaeactumpietatisdispensationecognoscimus,utis,quifuturuseratpastor
ecclesiae,insuaculpadisceret,qualiteraliismisereridebuisset.Priusitaqueeumostendit
sibi,ettuncpreposuitceteris,utexsuainfirmitatecognosceret,quammisericorditeraliena
infirmatolleraret.

P.1.D.50.C.LV.Nonordineturclericusexpenitentibus.

Expenitentibus,quamuissitbonus,tamenclericusnonordinetur.Siperignorantiam
episcopifactumfuerit,deponaturaclero,quiaseordinationistemporenonprodiditfuisse
penitentem. Siautem sciens episcopus ordinauerit talem, etiam ipseabepiscopatu suo
ordinandi dumtaxat potestate priuetur. Simili sentenciae subiacebit episcopus, si sciens
ordinaueritclericum,quiuiduamautrepudiatamuxoremhabuerit,autsecundam.

P.1.D.50.C.LVI.Bigamus,penitens,uiduaemaritus,sacraemilitiaese

ingerens,sinespepromotionisinsuoordinepermaneat.ItemSiriciusPapaHimerio
Episcopo.[epist.I.c.15.]Quicumquepenitens,quicumquebigamus,quicumqueuiduae
maritus ad sacram miliciam indebite et incompetenter irrepserit, hac sibi condicione a
nobisueniamintelligatrelaxatam,utinmagnodebeatcomputarebeneficio,siademptasibi
omnispepromocionisinhocquoinueniturordineperpetuastabilitatepermaneat.

P.1.D.50.C.LVII.Nonprohibeaturaclero,quipressuslanguore

percommunionempenitenciaebenedictionemaccepit.ItemexConcilioGerondensi.
[c. 9.] Is uero, qui egritudinis languore depressus penitenciae benedictionem, quam
uiaticum dicimus, per communionem acceperit, postmodum reconualescens caput
penitenciaeinecclesianonsubdideritpublice,siprohibitisuiciisnondetineturobnoxius,
admittaturadclerum.

P.1.D.50.C.LVIII.Quiadpenitenciamagendaminmonasterio

recluditur, presbiter non ordinetur. Item Hormisda Papa omnibus Episcopis per
uniuersasprouincias.Siille,quiultropetitpenitenciam,quamuiseamperfecteagat,non
 148

potestepiscopusautpresbiterordinari,itaut,etiamsiperignoranciamordinatusfueritet
postea conuincitur penitenciam accepisse, deiciatur: ille, qui inuitus ad penitenciam
agendammittiturinmonasterio,(quiutiquenichilaliud,quampenitensdicendusest),qua
consciencia ad sacerdocium peruenire permittitur? Nemo mihi alia quelibet contra
auctoritatem sedis apostolicae uel CCCXVIII. episcoporum, uel reliquorum canonum
constitutaobiciat;quiaquicquidcontraillorumdiffinicionem(inquibusSpiritumsanctum
credimuslocutum)dictumfuerit,reciperenonsolumtemerarium,sedetiampericulosum
essenondubito.

P.1.D.50. C. LIX. Bigami, uel quilibet post penitenciam sacris non applicentur
ministeriis.

ItemGelasiusUrbisRomaeEpiscopusomnibusEpiscopis.[perLucaniam,etc.cap.
5.]Nonconfidatquisquampontificumfasesse,digamosautconiugiasortientesabaliis
derelicta, siue quoslibet post penitenciam, uel sine litteris, uel corpore uiciatos, uel
condicionarios, aut curiae publicarumque rerum nexibus inplicatos, aut passim nulla
temporiscongruentisexpectationediscussos,diuinisseruiturosapplicareministeriis.

P.1.D.50.C.LX.Penitentesnecetiamclericifieripossunt.

ItemInnocentius.[Agapitoetceteris,epist.VI.]CanonesapudNiceamconstituti
penitentesetiamabinfimisoffitiisclericorumexcludunt.Gratian.Hocnondequibuslibet
penitentibus intelligitur, sed de illis tantum, qui post penitenciam secularis militiae
cingulum accipiunt. De quibus Innocentius Episcopus scribit Victorio Rotomagensi
Episcopo.[epist.II.c.2.]

P.1.D.50.C.LXI.Nondebetfiericlericus,quipostremissionempeccatorummiliciae
cingulumhabuit.

Si quis post remissionem peccatorum cingulum miliciae secularis habuerit, ad

clericatum omnino admitti non debet. Gratian. Potest et aliter intelligi. Est quedam
penitencia, que solempnis appellatur, que semel tantum in ecclesia conceditur, de qua
Ambrosius ait: Sicut unum est baptisma, ita unica est penitencia. Item: Non est
secundus locus penitenciae. Item: Reperiantur quam plurimi, qui sepius agendam
penitenciamputant,quiluxurianturinChristo.Namsiuerepenitenciamagerent,numquam
iterandamposteaputarent.

P.1.D.50.C.LXII.]

ItemAugustinusadMacedonium.[epist.LIV.]Quamuiscauteetsalubriterprouisum
sit, ut locus humillimae penitenciae semel tantum in ecclesia concedatur, ne medicina
nimisutilisminusuilishaberetur,tamencotidiepeccantibusnumquamperpenitenciam
uenianegatur.Gratian.HecautempenitenciaquomodoinponendasitinAgatensiConcilio
legitur,inquosicstatutumest:[c.15.]

P.1.D.50.C.LXIII.Quomodopenitentesadpenitenciamaccedant.

Penitentestempore,quopenitenciampetunt,inpositionemmanuumetciliciumsuper
capita a sacerdote (sicut ubique statutum est) consequantur. Si autem comas non
 149

deposuerint, aut uestimenta non mutauerint, abiciantur et nisi digne penituerint, non
recipiantur.Iuuenibusetiampenitenciapropteretatisfragilitatemnonfacilecommittenda
est.Viaticumtamenomnibusinmortepositisnonestnegandum.

P.1.D.50.C.LXIV.Quesintobseruandasinsolempnipenitencia.

Itemexeodem.Incapitequadragesimaeomnespenitentes,quipublicamsuscipiunt
autsusceperuntpenitenciam,anteforesecclesiaeserepresententepiscopociuitatis,sacco
induti, nudis pedibus, uultibus in terram demissis reos se esse ipso habitu et uultu
protestantes. Ibi adesse debent decani, id est archipresbiteri parrochiarum et presbiteri
penitencium,quieorumconuersationemdiligenterinspiceredebent,etsecundummodum
culpaepenitenciamperprefatosgradusiniungere.Postheceosinecclesiamintroducat,et
cumomnicleroseptempenitenciaepsalmosinterramprostratuscumlacrimisproeorum
absolutionedecantet;tuncresurgensaboratione,iuxtaquodcanonesiubent,manuseis
inponat,aquambenedictamsupereosspargat,cinerempriusmittat,deindeciliciocapita
eorumoperiat,etcumgemituetcrebrissuspiriisdenuncieteis,quodsicutAdamproiectus
estdeparadiso,itaetipsipropeccatisabecclesiaabiciuntur;posteaiubeatministris,uteos
extraianuamecclesiaeexpellant,clerusueroprosequatureoscumresponsorio:Insudore
uultus tui uesceris pane tuo, etc. ut, uidentes sanctam ecclesiam pro facinoribus suis
tremefactamatquecommotam,nonparuipendantpenitenciam.InsacraautemDominicena
rursusabeorumdecaniseteorumpresbiterisecclesiaeliminibusrepresententur.Gratian.
Hanc penitenciam nulli umquam clericorum agere conceditur, atque ideo huiuscemodi
penitentes ad clerum admitti prohibentur. Unde in Cartaginensi Concilio V. [cap. 11.]
statutumlegitur:

P.1.D.50.C.LXV.Clericisnoninponaturmanustamquampenitentibus.

Confirmandum est, ut, si quando presbiteri uel diaconi in aliqua grauiori culpa
conuicti fuerint, qua eos a ministerio necesse sit remoueri, non eis manus tamquam
penitentibusueltamquamfidelibuslaicisinponatur,nequeumquampermittendumest,ut
rebaptizatiadclericatusgradumpromoueantur. ItemSiriciusPapa:[Himerio,epist.I.c.
14.]

P.1.D.50. C. LXVI. Nec clerico penitenciam agere, nec penitenti ad clericatum

accederepermittitur.

Illud quoque nos par fuit prouidere, ut sicut penitenciam agere nulli umquam
conceditur clericorum, itapostpenitudinem acreconciliationem cuiquam laicorum non
liceathonoremclericatusadipisci,quoniamquamuissintomniumpeccatorumcontagione
mundati, nulla tamen debent gerendorum sacramentorum instrumenta suscipere, qui
dudumfuerintuasauiciorum.

P.1.D.50.C.LXVII.Presbiterisetdiaconibustamquampenitentibusmanusinponi
nondebent.

ItemLeoPapa.[RusticoNarbonensi,epist.XC.cap.2.]Alienumestaconsuetudine
ecclesiastica, ut quiin presbiterali honore aut diaconii gradu fuerint consecrati, hi pro
criminealiquosuopermanusinpositionemremediumaccipiantpenitendi;quodsinedubio
exapostolicatradicionedescendit,secundumquodscriptumest:Sacerdossipeccauerit,
 150

quisorabitproillo?UndehuiusmodilapsisadpromerendammisericordiamDeipriuata
estexpetendasecessio,ubiillis,sisatisfactiofueritdigna,sitetiamfructuosa.Gratian.
Probantur etiam auctoritate Tolletani Concilii huiuscemodi penitentes ad clerum non
admittendi,inquo[c.2.]sicstatutumest:

P.1.D.50.C.LXVIII.Causanecessitatisadclerumpenitentesadmittantur.

Placuit,utpenitentesnonadmittanturadclerum,nisitantumsinecessitasautusus
exegerit;tuncdeputenturinterhostiariosuelinterlectores,itautapostolumueleuangelium
nonlegant.1.Siquiautemordinatisuntindiacones,intersubdiaconeshabeantur,itaut
manumnoninponantnecsacracontingant.2.Cumueropenitentemdicimus,quipost
baptismaautprohomicidio,autprodiuersiscriminibusgrauissimisquepeccatispublicam
penitenciam gerens sub cilicio diuino fuerit reconciliatus altario. VII. Pars. Gratian.
Apostataequoqueadclericatusoffitiumadmittinondebent. UndeinConcilioArelatensi
II.:[cap.25.]

P.1.D.50.C.LXIX.Adclericatusoffitiumnonadmittanturapostatae.

Hii,quipostsanctamreligionisprofessionemapostatantetadseculumredeunt,et
postmodumpenitenciaeremedianonrequirunt,sinepenitenciacommunionempenitusnon
accipiant.Quosetiamiubemusadclericatusoffitiumnonadmitti.Etquicumqueillesit,
post penitenciam habitum secularem accipere non presumat. Quod si presumpserit, ab
ecclesiaalienushabeatur.

Pars1.DistinctioLI.

Gratianus. I. Pars. Ecce, quod criminosi, uel non uere penitentes, uel publicam
penitenciamagentes,asacrisprohibenturordinibus.Adiecitquoquesanctamaterecclesia,
ut curiales, aut post baptisma militantes, aut in foro decertantes, a sacris prohibeantur
ordinibus.UndeInnocentius ait: [PapaEpiscopis inToletana. Sinodoconstitutis, epist.
XXIV.c.2.]

P.1.D.51. C. I. Post baptisma militantes, uel in foro decertantes, a sacris

prohibenturordinibus.

Aliquantosexhis,quipostacceptambaptismigratiaminforensiexercitacionesunt
uersatietobtinendipertinaciamsusceperunt,adscitosadsacerdotiumessecomperimus,
quorumnumeroaliquiperhibenturadsacerdotiumassumi;aliquantosexmilicia,quicum
potestatibusobedierunt,seuanecessariopreceptasuntexsecuti;aliquantosexcurialibus,
qui,dumparerentpotestatibus,quesibisuntinperatafecerunt;aliquantos,quiuoluptateset
editionespopulicelebrarunt,adhonoremsummisacerdociiperuenisse,quorumomnium
neminemadsocietatemquidemordinisclericorumoportueratperuenire.Quesingulasi
discutiendamandemus,nonmodicosmotusautscandalaIspaniensibusprouinciis,quibus
mederi cupimus, de studio emendationis inducemus; idcirco remittenda potius hec
putamus. Sed ne deinceps similia committantur dilectionis uestrae maturitas prouidere
debebit,uttantaeusurpationisnuncfinisnecessariusinponatur,eouidelicetconstituto,ut,
quicumquetalesordinatifuerint,cumordinatoribussuisdeponantur.
 151

P.1.D.51.C.II.Dequibuslaicisadclericatumnonpossuntperuenire.

IdemFeliciEpiscopoNuceriano.[epist.IV.c.3.]Designatasuntgeneralaicorum,de
quibusadclericatumaliquiperuenirenonpossunt,idest,siquisfidelisadministrauerit.De
curialibusautemmanifestaratioest,quoniametsiinuenianturhuiusmodiuiri,quiclerici
debeantfieri,tamenquoniamsepiusadcuriamrepetuntur,cauendumestabhispropter
tribulationem,quesepedehisecclesiaeprouenit.

P.1.D.51.C.III.Nonadmittanturcurialesadclericaleoffitium.

Idem. [Victricio Episcopo Rothomagensi, epist. II. cap. 11.] Preterea frequenter
quidam ex fratribus nostris curiales uel quibuslibet publicis functionibus occupatos,
clericosfacerecontendunt,proquibusposteamaioresttristicia,cumdereuocandiseis
aliquidabinperatoreprecipitur,quamgratianasciturdeascito.Constatenimeosinipsis
muneribus etiam uoluptates exhibere, quas adiabolo inuentas essenon dubium est, et
ludorumetmunerumapparatibusautpreesse,autforsitaninteresse.Sitcerteinexemplum
sollicitudo et tristicia fratrum, quam sepe pertulimus inperatore presente, cum pro his
sepiusrogaremus,quamipsenobiscumposituscognouisti,quibusnonsoluminferiores
clerici ex curialibus, uerum etiam iam in sacerdotio constituti ingens molestia ut
redderenturinstabat.

P.1.D.51.C.IV.Nonpromoueaturaddiaconatum,quipostbaptismumadfideles
necandumaccinctusfuerit.

ItemexConcilioTolletanoI.[cap.8.]Siquispostacceptumbaptismummilitauerit,
etclamidemsumpseritaccingulumadnecandumfideles,etiamsigrauianonadmiserit,si
adclerumadmissusfuerit,diaconiinonaccipiatdignitatem.

P.1.D.51.C.V.Aquibusdebetesseinmunis,quiinepiscopumestordinandus.

ItemexTolletanoConcilioIV.[cap.19.]Quiinaliquocriminedetentisunt,qui
infamiae nota aspersi sunt, qui scelera aliqua per publicam penitenciam se admisisse
confessi sunt, qui in heresim sunt lapsi, qui in heresi baptizati aut rebaptizati esse
noscuntur,quisemetipsosabscideruntautquinaturalidefectumembrorumaliquidminus
haberenoscuntur,quisecundaeuxorisconiunctionemsortitisuntautnumerosaconiugia
frequentauerunt,quiuiduamuelamaritorelictamduxeruntautcorruptarummaritifuerunt,
quiconcubinasautfornicarias habuerunt,quiseruilicondicioniobnoxiisuntquiignoti
sunt,quineophitiuellaicisunt,quisecularimiliciaededitisunt,quicuriaenexibusobligati
sunt,quiinsciilitterarumsunt,quinondumadtrigintaannosperuenerunt,quipergradus
ecclesiasticos non ascenderunt, qui ambitu honorem querunt, qui honorem muneribus
obtineremoliuntur,quiadecessoribusinsacerdotiumeliguntur.1.Sednecilledeinceps
sacerdos erit, quem nec clerus, nec populus propriae ciuitatis elegit, uel auctoritas
metropolitani,uelconprouincialiumsacerdotumassensusnonexquisiuit.Quicumqueergo
deincepsadordinemsacerdociipostulatus,etinhis,quepredictasunt,exquisitus,innullo
horum deprehensus fuerit, et examinatus probabili uita atque doctrina exstiterit, tunc
secundumsinodaliaueldecretaliaconstitutacumomniumclericorumuelciuiumuoluntate
abuniuersisconprouincialibusepiscopis,autcerteatribus,insacerdotemdiedominico
consecrabitur,conuenientibusceteris,quiabsentessunt,suislitteris,etmagisauctoritate
uel presencia eius, qui metropolitanus Episcopus constitutus est. Episcopus autem
 152

conprouincialis ibi consecrandus est, ubi metropolitanus elegerit; metropolitanus autem

nonnisiinciuitatemetropoli,conprouincialibusibidemconuenientibus.2.Siquisautem
deinceps contra predicta uetita canonum ad sacerdotii gradum indignus aspirare
contenderit,cumordinatoribussuisadeptihonorispericulosubiacebit.

Pars1.DistinctioLII.

Gratianus.Quiueropretermissisaliquibusgradibusnonsuperbia,sednegligentiaad
maiores conscenderit, tamdiu a maioribus abstineat, quousque congruo tempore
pretermissosaccipiat.UndeAlexanderII.scribitGrimaldoConstantiensiEpiscopo:

P.1.D.52.C.I.Deeo,quisubdiaconatusordinepostpositodiaconusetpresbiterest
ordinatus.

Sollicitudo dilectionis tuae studuit consulere, utrum portitor istarum litterarum

diaconatus etpresbiteratus offitiumidoneus sitperagere necne,cumadidprepropero
cursu, subdiaconatus ordine postposito, negligentia potius quam superbia cognoscatur
ascendisse.Undenosconsulendocaritatituaemandamus,utaboffitiosacerdotalieum
prohibeas,donecproximoquatuortemporumieiuniosubdiaconatusministeriumsibirite
imponas,etsicdeincepsadmaioraoffitiaeumredireconcedas.

Pars1.DistinctioLIII.

Gratianus. Curiales autem, ut supra scriptum est, ideo ordinari prohibentur, quia
frequenter, dum ab ecclesia repetuntur, plurima incommoda ecclesia sequitur, uel quia
iidemcurialesnonuotoreligionis,sedutoffitiorumsuorumratiociniafugiant,adecclesias
setransferunt.UndeGregoriusscribitlibroVIII.Registro[Indict.I.epist.11.]omnibus
EpiscopisdelegeMauritiiAugusti:

P.1.D.53.C.I.Quaresitconstitutum,necurialesordinentur.

Legem,quampiissimusinperatordedit,nefortehi,quimiliciaeuelrationibussunt
publicis obligati, dum causarum suarum periculum fugiunt, ad ecclesiasticum habitum
ueniantuelinmonasteriisconuertantur,uestraestuduifraternitatitransmittere,maximeob
hanccausam,quodhi,quiseculiactionibusinplicatisunt,incleroecclesiaeprepropere
suscipiendinonsunt,quia,duminecclesiasticohabitunondissimiliterquampriusuixerant
uiuunt, nequaquam student seculum fugere, sed mutare. Quod si etiam tales quique
monasteriumpetunt,suscipiendinullomodosunt,nisipriusanegociis publicis fuerint
absoluti.1.Siquiueroexmilitaribusuirisinmonasteriisannumerarifestinant,nonsunt
temeresuscipiendi,nisiuitaeorumsubtiliterinquisitafuerit.Etiuxtanormamregularemin
suohabitupertrienniumprobati,tuncmonachicumhabitumDeoauctoresuscipiant.

Pars1.DistinctioLIV.

Gratianus. I. Pars. Serui autem ordinari prohibentur, nisi a propriis dominis

libertatemlegitimamconsequantur.UndeLeoEpiscopusomnibusscribitEpiscopis:
 153

P.1.D.54.C.I.Seruusadclericatusoffitiumnonpromoueatur.

Nullusepiscoporumseruumalteriusadclericatusoffitiumpromouerepresumat,nisi
forte eorum peticio aut uoluntas accesserit, qui aliquid sibi in eo uendicant potestatis.
Debet enim esse inmunis ab aliis, qui diuinae miliciae est aggregandus, ut a castris
dominicis,quibusnomeneiusasscribitur,nulliusnecessitatisuinculisabstrahatur.

P.1.D.54.C.II.Deseruilicondicioneadsacrosordinesnullusaccedat.

Item ex Triburiensi Concilio. Nulli de seruili condicione ad sacros ordines

promoueantur, nisi prius a dominis propriis legitimam libertatem consequantur; cuius
libertatischartaanteordinationeminambonepublicelegatur,et,sinulluscontradixeritrite
consecrabuntur.Porroseruusnoncanoniceconsecratus,postquamdegradudeciderit,eius
condicionissit,cuiusfueratantegradum.
[PALEA.

P.1.D.54.C.III.ExConcilioCartaginensiI.c.8.

Magnus episcopus Astiagensis dixit, quid dilectioni uestrae uidetur, procuratores,

actoresetexecutores,seucuratorespupillorumsidebeantordinari?Gratusepiscopusdixit:
sipost depositauniuersaetredditaratiocinia actus uitae ipsorumfuerintconprobati in
omnibus,debentetcumlaudecleri,sipostulatifuerint,honoremunerari. Sienimante
libertatem negociorum uel offitiorum ab aliquo sine consideratione fuerint ordinati,
ecclesiainfamatur.Uniuersidixerunt:Recteomniastatuitsanctitastua,ideoqueitaestet
nostraistaquoquesentencia.]

P.1.D.54.C.IV.Postdonumlibertatisfamuliecclesiaedeuocenturinclerum.

ItemexConcilioTolletanoIX.[c.11.]Quiexfamulisecclesiaeseruiturideuocantur
inclerumabepiscopissuis,necesseest,utlibertatispercipiantdonum,etsihonestaeuitae
claruerint meritis adiuti tunc demum maioribus fungantur offitiis. Quos uero flagitii
sordidauerit incorrigibilis noxa,perpetuaseruituscondicionis religetincatena. Gratian.
Quiautemadominissuisordinandilibertatemconsequuntur,abeorumpatrociniopenitus
debent esse alieni, ut in nullo eorum obsequiis inueniantur obnoxii. Unde in Concilio
TolletanoIV.[c.73.]legitur:

P.1.D.54.C.V.Adclericatumsuscipianturquinulloobsequioretentoadominissuis
libertatempercipiunt.

Quicumquelibertatemadominissuisitapercipiunt,utsibiineisnullumobsequium
patronusretentet,isti,sisinecriminesunt,adclericatusordinemliberisuscipiantur,quia
directamanumissioneabsolutinoscuntur.Quiueroretentoobsequiomanumissisunt,pro
eo, quod adhuc patroni seruitute tenentur obnoxii, nullatenus sunt ad ecclesiasticum
ordinempromouendi,ne,quandouoluerinteorumdomini,fiantexclericisserui.
[PALEA.
 154

P.1.D.54.C.VI.ExConcilioTolletano.[c.82.]

Deseruorumordinatione,quipassimadgradusecclesiasticospromouentur,placuit
omnibuscumsacriscanonibusconcordaridebere,etstatutumest,utnullusepiscoporum
deinceps eos ad sacros ordines promouere presumat, nisi prius a dominis propriis
libertatem consecuti fuerint. 1. Et si quilibet seruus dominum suum fugiens aut per
litteras,autadhibitistestibusmunereconductisuelcorruptis,autqualibetcalliditateuel
fraudeadgradusecclesiasticosperuenerit,decretumest,utdeponatur,etdominuseiuseum
recipiat.2.Siueroauusuelpaterabaliapatriainaliammigransineademprouincia
filiumgenuerit,etipsefiliusibidemeducatusetadgradusecclesiasticospromotusfuerit,et
utrum seruussitignotumsit,etposteaueniens dominus illius legibus eumacquisierit,
sancitumest,ut,sidominuseiusillilibertatemdareuoluerit,ingradusuopermaneat.3.
Siueroeumcatenaseruitutisacastrisdominicisabstrahereuoluerit,gradumamittat,quia
iuxtasacroscanonesuilispersonamanenssacerdotiidignitatefunginonpotest.]

P.1.D.54.C.VII.Sineconsensupatroninonordinetur,quipatrociniocuiuslibetest
obligatus.

Item ex Concilio Martini Papae. Si quis obligatus est tributo seruili, uel aliqua
condicione, uel patrocinio cuiuslibet domus, non est ordinandus clericus, nisi probatae
uitaefuerit,etpatroniconsensusaccesserit.
[PALEA.

P.1.D.54.C.VIII.ExConcilioTolletanoc.2.

Derebusueroillorumuelpeculiari,quiapropriisdominislibertatedonantur,utad
gradusecclesiasticosiurepromoueantur,statutumest,utinpotestatedominorumconsistat,
quicquid ante libertatem habuerunt utrum illis concedere, an sibi retinere uoluerint. ]
Gratian.Ceterum,siadominissuislibertatemconsecutinonfuerint,etadecclesiasticos
ordinesaliquomodoirrepserint,presbiterpeculiiamissionemulctetur,diaconusueroaut
uicariumproseprestabit,autinseruitutemreuocabitur;ceteriuerogradusnonpossunt
quemquamanexuseruitutisabsoluere.UndeGelasiusscribitMartinoetIustoEpiscopis:

P.1.D.54. C. IX. Seruus si latenter irrepserit ad sacerdotium, peculii amissione

multetur.

Ex antiquis regulis et nouella sinodali explanatione conprehensum est, personas

obnoxiascingulocelestismiliciaenonprecingi.Sednescioutrumignorantiaautuoluntate
rapiamini, itautexhaccausanulluspeneepiscoporumuideaturextorris.Itaenimnos
frequens et plurimorum querela circumstrepit, ut ex hac parte nichil penitus putetur
constitutum. 1. Actores siquidem illustris uiri filii nostri Amandiani grauiter
conqueruntur,hominessuoiuridebitosaliosiamclericos,aliosiamdiaconosordinatos,
cum non solum post modernum concilium (quod tantorum collectione pontificum sub
omnium saluberrimae prouisionis assensu constat esse perfectum) huiusmodi personae
suscipi non deberent, uerum etiam, si qui forte in diuinae cultu miliciae ante fuerint
ignorantiafacientesuscepti,eliminariprorsusetexutireligiosopriuilegio,addominorum
suorumpossessionesiustadebuerintammonitionecompelli.Etideo,fratreskarissimi,eos,
quos supradicti uiri actores in clericatus offitio monstrauerint detineri, discussos et
 155

obnoxiosadprobatos,custoditolegumtramitesineintermissionerestituite,itautsiquis
iamexhispresbiterreperitur,ineodemgradupeculiisolaamissionemultatusmaneat.
Diaconusueroautuicariumprestet,aut,sinonhabuerit,ipsereddatur.Reliquauerooffitia
sciant, neminem posse ab obnoxietate, si conuincitur, uendicari, quatenus hoc ordine
custodito nec dominorum iura, nec priuilegia ulla ratione turbentur. ???amissione
multetur.???

P.1.D.54.C.X.Seruusclericusfactusseruitutimaneatobnoxius.

Idem Herculentio, Stephano et Iusto Episcopis. Frequens quidem et assidua nos

querela circumstrepit de his pontificibus, qui nec antiquas regulas, nec decreta nostra
nouiter directa cogitantes, obnoxias possessoribus illigatasque personas uenientes ad
clericale cingulum non refutant. 1. Nuper etenim rectores illustris feminae Placidiae
petitoriioblationeconquestisunt,SabinumMarcellianensissiueCusilinatisurbisantistitem
Antiochumseruumiurispatronaesuae(absentisdominaeoccasionecaptata)adpresbiterii
honorem usque perductum, eiusque fratrem Leoncium clericalis offitii priuilegio
decorasse. Et ideo, fratres carissimi, inter supradictos actores, et eos, qui extremae
condicionisrepetunturobiectu,cognitionemuobisnostraauctoritatedeputamus,utomni
ueritatediscussa,sireueraobiectamsibimaculamiustaerefragationisnonpoteritratione
diluere,Leonciumclericum,quemgradusprefinituslegibusnondefendit,adsequendam
condicionis suae necessitatem modis omnibus redibete. Antiochum uero, quia propter
sacerdotiumiamretollinonpotest,siinsuaecclesiainhocinquoesthonorecollocare
desiderat,nonueludredditumsibihabeat,sedproministeriorumcelebrationesusceptum.

P.1.D.54.C.XI.Deeodem.

IdemRufinoetApriliEpiscopis. Quisautlegesprincipum,autpatrumregulas,aut
ammonitionesmodernasdicatdeberecontempni,nisiquiinpunitumsibitantumexistimat
transire commissum? Actores siquidem filiae nostrae illustris et magnificae feminae
Maximae petitorii nobis insinuatione conquesti sunt, Siluestrum atque Candidum,
originarios suos, contra constituciones, que supra dictae sunt, etiam contradictione
preeunteaLucerinopontificediaconesnonlegitimeordinatos.Etideo,fratreskarissimi,
tantaepreuaricationisexcessusnoueritissagaciusinquirendos,et,siconstiteritquerelam
ueritate fulciri, continuo, qui contradictione preeunte non legitime sunt creati, a sacris
offitiisrepellantur.

P.1.D.54.C.XII.Necadreligiosaeuitaepropositum,necadclericatusoffitiumsine
dominorumconsensuseruiadmittantur.

Item eisdem. Generalis etiam querelae uitanda presumptio est, qua propemodum
causantur uniuersi, passim seruos et originarios dominorum iura possessionemque
fugientes,subreligiosaeconuersationisobtentuueladmonasteriaseseconferre,uelad
ecclesiasticum famulatum conniuentibus quoque presulibus indifferenter admitti. Que
modisomnibusestamouendapernicies,neperChristianinominisinstitutumautaliena
peruadi, aut publica uideatur disciplina subuerti; precipue cum nec ipsam ministerii
clericalishacobligationefuscaridignitatemconueniat,cogaturqueprostatumilitantium
sibicondicionequeiurgari,autuideri(quodabsit)obnoxia.Quibussollicitacompetenter
interdictioneprohibitis,quisquisepiscopus,presbiter,diaconus,ueleorum,quimonasteriis
preesse noscuntur, huiusmodi personas apud se tenentes non restituendas patronis, aut
 156

deincepsuelecclesiaeseruituti,uelreligiosiscongregationibusputauerintapplicandas,nisi
uoluntate forsitan dominorum subscriptionis testimonio primitus absolutas uel legitima
transactione concessas, periculum se proprii honoris non ambigant communionisque
subituros,sisuperhacrecuiusquamueraxnosquerela pulsauerit.1.Magnisquippe
studiissecundumB.PaulumApostolumprecauendumest,nefidesetdisciplinaDomini
blasphemetur. Idem: 2. Nichil perire credimus ecclesiasticis utilitatibus, si que sunt
aliena reddantur. II. Pars. Gratian. Hoc tunc obseruandum est, cum dominus et serus
eiusdemprofessionisinueniuntur.CeterumIudeusChristianummancipiumemerit,iudicis
uel episcopi auctoritate, etiam eo inuito, ad libertatem debet perduci. Unde Gregorius
LibertinoEpiscopo:

P.1.D.54. C. XIII. Ad libertatem perducantur mancipia Christiana a Iudeis

conparata.

Mancipia Christiana, quecumque Iudeum conparasse patuerit, ad libertatem iuxta

legum precepta sine ambiguitate perducite, ne, quod absit, religio Christiana Iudeis
subiectapolluatur.

P.1.D.54.C.XIV.OffitiapublicaIudeisnonsuntcommittenda.

ItemexConcilioTolletanoIII.[c.14.]NullaoffitiapublicaIudeisiniungantur,per
que eis occasio tribuatur penam Christianis inferre. Si qui uero Christiani ab eis in
Iudaismo ritu sunt maculati uel etiam circumcisi, non reddito pretio ad libertatem et
religionemredeantChristianam.Gratian.Dehisautem,quiininfidelitateemptiadgratiam
baptismi uenire desiderant, quid fieri debeat, Gregorius scribit Fortunato Neapolitano
Episcopo:[lib.V.epist.31.]

P.1.D.54. C. XV. In libertatem uendicentur serui, qui ab infidelitate ad fidem

accedunt.

Fraternitatem uestram oportet essesollicitam, side Iudeorum seruitio nonsolum

Iudeus,sedetiamquisquampaganorumfieriuolueritChristianus,postquamuoluntaseius
fueritpatefacta,nehuncsubquolibetingeniouelargumentocuipiamIudeorumuenundandi
facultas sit; sed is, qui ad Christianam conuerti fidem desiderat, defensione uestra in
libertatem modis omnibus uendicetur. 1. Hi uero, quos huiuscemodi oportet seruos
amittere, ne forsitan utilitates suas irrationabiliter existiment inpediri, sollicita uos hoc
conuenitconsiderationeseruare,ut,sipaganos,quosmercimoniicausadeexternisfinibus
emerint, infra tres menses, dum emptor, cui uenditi fuerant, non inuenitur, fugere ad
ecclesiamfortecontigerit,etuellesedixerintChristianosfieri,ueletiamextraecclesiam
hanctalemuoluntatemprodiderint,pretiumeorumaChristianoscilicetemptorepercipiant.
SiautempostprefinitostresmensesquisquamhuiuscemodiseruorumIudaicorumuelle
suumdixerit,etfieriuolueritChristianus,necaliquiseumpostmodumemerit,necdominus
qualibet occasionis speciehuncaudeatuenundare,sedadlibertatis proculdubiopremia
perducatur,quiahuncnonaduendendum,sedadsibiseruiendumdiciturconparasse.
[PALEA.
 157

P.1.D.54.C.XVI.IdemIanuarioCaralitanoEpiscopo,libroIII.epistola9.

Siquilibet Iudeorumseruusaduenerabilialocaconfugeritcausafidei,nullatenus
eumpatiaminipreiudiciumsustinere;sedsiueolimChristianus,siuenuncfueritbaptizatus,
sine ullo Christianorum pauperum damno religioso ecclesiasticae pietatis patrocinio in
libertatemmodisomnibusdefendatur.]
[PALEA.

P.1.D.54.C.XVII.ItemexConcilioTolletanoXII.c.9.

Et siIudeorum serui, necdum adhucconuersi, adChristi gratiam conuolauerint,

libertatedonentur.]
[PALEA.

P.1.D.54.C.XVIII.ItemexConcilioMatisconensiI.c.16.

PresenticoncilioDeoauctoresancimus,utnullumChristianummancipiumIudeo
deincepsseruiat;seddatisproquolibetbonomancipioduodecimsolidisipsummancipium
quicumqueChristianusseuadingenuitatem,seuadseruitiumlicentiamhabeatredimendi.
EtsiChristianusfieridesiderat,etnonpermittitur,similiterfaciat,quianefasest,quem
ChristusDominussanguinissuieffusioneredemit,blasphemumChristianaereligionisin
uinculis tenere. Quod si acquiescere his, que statuimus, quicumque Iudeus noluerit,
quamdiu ad pecuniam constitutam uenire distulerit, liceat mancipium ipsum cum
Christianisubicumqueuoluerithabitare.]

P.1.D.54.C.XIX.Deeodem.

ItemexConcilioAurelianensi.[I.c.5.]III.Pars.Siseruus,absenteautnesciente
domino,episcoposcientequodseruussit,presbiterautdiaconusordinatusfuerit,ipsoin
clericatusoffitiopermanente,episcopuseumdominoduplicisatisfactionerecompenset.Si
ueroepiscopuseumseruumnescierit,quitestimoniumperhibent,auteumsupplicauerint
ordinari,similiredibitioneteneanturobnoxii.

P.1.D.54.C.XX.

Constitutio noua. Si seruus sciente et non contradicente domino, in clero fuerit

ordinatus,exhocipsoliberetingenuuserit.Sedsiignorantedomino,licet,eiintraspatium
uniusannietseruilemfortunamprobare,etseruumsuumaccipere.Verumetsilegitimo
probatus experimento monachus efficiatur, euadit iugum seruitutis. Debent enim per
trienniumantequammonachiefficianturinmonasteriopermanere,posteauerosimonachi
effectifuerint,liberiefficiuntur.Episcopalisordoliberatafortunaseruiliuelascriptitia,
sednonacurialisiueoffitiali,nametpostordinationemdurat.Sedetiuspatriaepotestatis
soluitepiscopalisdignitas.Inscripticiosueroinipsispossessionibusclericosetiampreter
uoluntatem dominorum fieri permittimus, ita tamen, ut clerici facti inpositam sibi
agriculturamadinpleant.
 158

P.1.D.54.C.XXI.Deeodem.

ItemLeoomnibusEpiscopis.[epist.I.c.1.]Admittunturpassimadsacrumordinem,
quibusnullanatalium,nullamorumdignitassuffragatur,etquiadominissuisconsequi
libertatem minime potuerunt, ad fastigium sacerdotii (tamquam seruilis uilitas hunc
honoremcapiat)prouehuntur.Abhisitaque,fratreskarissimi,omnesuestraeprouinciae
abstineantsacerdotes,etnontantumabhis,sedetiamabaliisoriginariis,uelquialicui
conditioni obligati sunt, uolumus temperari, nisi forte eorum peticio aut uoluntas
accesserit, qui aliquid sibi in eos uendicant potestatis. IV. Pars. Gratian. De seruis
monasterii queritur, an ecclesiasticis offitiis possint aggregari, an non. Sed famuli
ecclesiarumnonsuntordinandi,sicutsupradictumest,nisiapropriisepiscopislibertatem
consequuntur. Porro serus monasterii libertatem consequi non ualet, non ergo ad
clericatum sibi accedere licet. Quod autem liber fieri non possit, probatur auctoritate
octauaeSinodi,inquasicstatutumlegitur:

P.1.D.54.C.XXII.Monasteriiseruumabbatiuelmonachononlicetfacereliberum.

Abbatiuelmonachomonasteriiseruumnonlicebitfacereliberum.Quienimnichil
propriumhabet,libertatemreialienaedarenonpotest,nam,sicutetseculilegessanxerunt,
nonpotestalienaripossessio,nisiapropriodomino.Gratian.Hacauctoritateprohibentur
seruiadipiscilibertatemrecedendiabobsequiomonasterii,sednonprohibenturnancisci
libertatem promouendi ad sacros ordines. Potest enim in sacris ordinibus constitutus
monasteriiobsequiisperpetuodeseruire,acsicseruusmonasteriietlibertatemadipisciet
sacris offitiis ualet associari. Unde in alio capitulo prefatae constitucionis hec causa
redditur:Iniustumestenim,utmonachisruraleopusfacientibusseruieorumotiotorpeant
acdeliciisaffluant.V.Pars.Gratian.Quidautemseruiecclesiarum(quonomineetiam
monasteriiseruossignificariintelligimus)adsacraereligionispropositumdebeantassumi,
auctoritatebeatiGregoriiprobatur,quigeneraliSinodoresidensdixit:

P.1.D.54. C. XXIII. Si conuersationis probatae fuerit famulus ecclesiae, potest

ordinari.

Multosexecclesiasticafamilianouimusadomnipotentisseruitiumfestinare,utab
humanaseruituteliberiindiuinoseruitioualeantinmonasteriisconuersari.Quodsipassim
dimittimus,omnibusfugiendiecclesiasticiiurisdominiumoccasionemprebemus.Siuero
festinantesadomnipotentisseruitiumincauteretinemus,illiinuenimurnegarequedam,qui
dedit omnia. Unde necesse est, ut si quis ex iuris ecclesiastici uel secularis miliciae
seruituteadDeiseruitiumconuertidesiderat,probeturpriusinlaicalihabituconstitutus.Et
si mores eius atque conuersatio bono desiderio illius testimonium ferunt, absque ulla
retractioneinmonasterioomnipotentiDominoseruirepermittatur,utabhumanoseruitio
liber recedat, qui diuino amore districtiorem appetit subire seruitutem. Si autem et in
monachico habitu secundum Patrum regulas irreprehensibiliter fuerit conuersatus, post
prefixasacriscanonibustemporaiamadquodlibetecclesiasticumoffitiumprouehatur,si
tamenillisnonfueritcriminibus maculatus,queintestamentoueterimortemulctantur.
Gratian.Ecce,quomodoseruiadclericatumualeantassumi,uelquomodononadmittantur.
Liberti quoque non sunt promouendi ad clerum, nisi ab obsequiis sui patroni fuerint
absoluti.UndeinConcilioEliberitano:[c.80.]
 159

P.1.D.54.C.XXIV.Absquepatroniconsensulibertusnon

promoueaturadclerum.Prohibendumest,utliberti,quorumpatroniinseculofuerint,
adclerumnonpromoueantur.

Pars1.DistinctioLV.

Gratianus.I.Pars.Corporeuerouitiatisimiliterasacrisoffitiisprohibentur.Unde
GelasiusPapa[EpiscopisperLucaniametBrutiosconstitutis,epist.I.c.2.et3.]scribit,
dicens:

P.1.D.55.C.I.Quidemonasterialibusdisciplinisadclericalemunusacceditetde
laicis,anteactaeiusuitaexaminetur.

Priscis igitur pro sua reuerentia manentibus institutis, (que, ubi nulla rerum uel
temporum perurget angustia, regulariter conuenit custodiri), quia eatenus ecclesiae uel
cunctisuelsufficientibuspriuataesuntministeriis,utplebibusadsepertinentibusdiuina
munerasubplerenonualeant,concedimus,ut,siquismonasterialibusdiscipliniseruditus
adclericalemunusaccedit,etiamdelaicis,anteactaeiusuitarequiratur,1.nesitaliquo
facinore infectus, uelillitteratus, uelbigamus, uel abadolescentia sortitus, uel corpore
uitiatus,uelseruilisueloriginariaecondicionis,uelcuriaeuelpublicarumnexibusrerum
inplicatus, uel publica penitencia notatus, uel nulla congruentis temporis expectatione
discussus.

P.1.D.55.C.II.Annuaesuspensionisubiaceat,quipretercanonumformamaliquem
ordinat.

ItemexConcilioArelatensiIV. [c.3.]Nulluspenitentem,nullusdigamum,nullus
uiduarummaritosinpredictishonoribusaudeatordinare.Etlicetheciampropeomnium
canonuminstitutacontineant,tamennecuicumquesacerdotumsupplicantium(sicutiam
diximus) inportunitas uel suggestio iniqua subripiat, necesse fuit, ut nunc seueriorem
regulamsibiuelintDominisacerdotesinponere.Etideo,quicumqueabhacdiecontraea,
que superius conprehensa sunt, clericum ordinare presumpserit, ab ea die, qua hoc ei
potueritapprobari,annointegromissascantarenonpresumat.Quamremsiquisobseruare
noluerit, et contra constitutum fratrum faciens missas celebrare presumpserit, ecclesiae
communionepriuetur,etabomniumfratrumcommunionesenoueritalienum,quiadignum
est, ut seueritatem ecclesiasticae disciplinae sentiat, qui salubriter a sanctis Patribus
institutaobseruarecontempnit.

P.1.D.55.C.III.Nonordinenturpenitentes,uelinsciilitterarum.

ItemYlariusPapa.[exConcilioRomanoabipsohabito,cap.3.]Penitentesuelinscii
litterarum, aut aliqua membrorum dampna perpessi, ad sacros ordines aspirare non
audeant.Quisquisautemtaliumconsecratorextiterit,factumsuumipsedissoluet.Gratian.
Corpore autem uitiati intelliguntur non casu, sed propria uoluntate abscisi. Unde in
canonibusApostolorum[c.22.et23.]legitur:
 160

P.1.D.55.C.IV.Quisemetipsumabscidit,nonordinetur.

Siquisabsciditsemetipsum,(idest,siquisamputaueritsibiuirilia),nonfiatclericus,
quia suus esthomicida, et Deicondicionis inimicus. 1.Siquis,cumclericus fuerit,
abscideritsemetipsum,omninodampnetur,quiasuusesthomicida.

P.1.D.55.C.V.Nonproducanturadclerum,quiseipsosabscidunt.

ItemexConcilioArelatensiII.[c.7.]Hii,quisecarnaliuiciorepugnarenescientes
abscidunt, ad clerum peruenire non possunt. Item Innocentius scribit Felici Nuceriano
Episcopo:[epist.IV.cap.1.]

P.1.D.55.C.VI.Nonestordinandus,quipartemdigitisuiuolensabscidit.

Quipartemcuiuslibetdigitisibiipsiuolensabscidit,huncadclerumcanonesnon
admittunt. Cui uero casu aliquo contigerit, dum aut operi rustico curam inpendit, aut
aliquidfacienssenonspontepercutit,hoscanonesprecipiuntetclericosfieri,et,siinclero
repertifuerint,nonabici.Inillisenimuoluntasestiudicata,quesibiausafueritferrum
inicere;inistisuerocasusueniammeruit.Gratian.Similiterintelligendumestdehis,qui
perlanguoremamedicis secantur,autabarbarisabsciduntur,autadominiscastrantur.
UndeinNicenoConcilio[c.1.]legitur:

P.1.D.55.C.VII.Quiperlanguoremamedicisdissecatur,adclerumualetadmitti.

Siquisamedicispropterlanguoremdesectusestautabarbarisabscisus,hicinclero
permaneat.Siquisautemsesanusabscidit,huncincleroconstitutumabstinericonueniet,
etdeincepsnullumtaliumdeberepromoueri.Sicutautemhocclaret,quoddehis,quihanc
remaffectantaudentquesemetipsosabscidere,dictumsit,siceos,quosautbarbari,aut
dominicastrauerunt,inueniunturautemaliasdignissimi,talesadclerumsuscipitecclesia.

P.1.D.55. C. VIII. Licite ordinetur episcopus, qui per hominum insidias

eunuchizatur.

ItemexcanoneApostolorum.[21.]Eunuchus,siperinsidiashominumfactusest,uel
si in persecutione eius sunt amputata uirilia, uel si ita natus est, et est dignus, fiat
episcopus.

P.1.D.55. C. IX. Non excluduntur a clero, qui a medicis, uel a barbaris, uel a
dominissuisexsecantur.

Item exConcilio Martini Papae. Siquis proegritudine naturalia a medicis secta

habuerit,similiteretquiabarbarisautadominissuiscastratifuerint,etmoribusdigni
inueniuntur, hos canon admittit ad clerum promoueri. Si quis autem sanus non per
disciplinam religionis et abstinentiae sed per abscissionem a Deo plasmati corporis,
existimat,posseasecarnalesconcupiscentiasamputari,etideosecastrauerit,noneum
admittidecernimusadaliquodclericatusoffitium.Quodsiiamantefueritpromotusad
clerum,prohibitusasuoministeriodeponatur.
 161

P.1.D.55.C.X.Nonprohibeturasacrisordinibusquimedicorumincisioneclaudus
efficitur.

Item ex Concilio Ilerdensi. Si quis in infirmitate positus clericus in medicorum

incisioneclaudusefficitur,promoueriadsacrosordineseumnondenegamus.

P.1.D.55.C.XI.Nonprohibeturaclero,quidigitumcasusibiabscidit.

Item Stephanus Roberto Metensi Episcopo. Lator presentium, Flauinus scilicet

clericus,adsanctamsedemapostolicamueniens,detulitatedirectamnobisepistolam,qua
indagarestuduisti,eumaNormannisnuperrimecaptumsinistraemanusdigitumhabere
abscisum,sciscitaris,siobhocadecclesiasticumordinemualeatpromoueri,annon.Quod
etnosreperientes,quiasollertiatua,magissuperhocsollicita,asedeapostolicadoceri
flagitat, normam iusticiae semper sequi desideramus, studium tuae sanctitatis merito
collaudamus, reuerentiam tuam scire uolentes, quoniam si ita est, quod a Normannis
digitumipsumhabeatabscisum,adpromouendum(sialiasdignusfuerit)nileinocebit,eo
quod quid de his, qui a dominis, uel a medicis, siue a paganis non sponte tale quid
patiuntur,sacricenseantcanones,dilectionemtuamlaterenoncredimus.

P.1.D.55. C. XII. Tempore sinceritatis dignitas accepta sequenti debilitate non

amittatur.

Item Gelasius Papa Palladio Episcopo. Precepta canonum, quibus ecclesiastica

regiturdisciplina,sicutnonpaciunturuenireadsacerdotiumdebilescorpore,itasiquisin
eofueritconstitutusactu,actuncfueritsauciatus,amitterenonpotestquodtemporesuae
sinceritatisaccepit.1.Stephanussiquidempresbiterpetitorionobisdefleuitoblato,quod
habeturinsubditis,olimsibietanteannosplurimoscollatampresbiteriidignitatem,quam
reuera inmaculati corporis iudicio suscepisset; sed nuper propter prouinciae uastitatem
(quam Thusciae pre omnibus barbarorum diuersa sectantium, et ambiguitas inuexit
animorum), dum inminentes gladios euadere fugae presidio niteretur, acutis sudibus
occurrentiasibiseptatranssiliens,inferiorespartescorporisinseruissesuggessit,queuix
adhibitacurationebienniopotuissetabstergi.Etideo,fraterkarrissime,supradictolocum
suumdignitatemquerestitue,quatenussacrosanctamisteria,sicutconsueuit,exerceat.Nec
enimconuenitobhocauferriantesusceptumordinem,inquopostmodumininualitudine
corporiscasuprobaturfacienteprolapsus.II.Pars.Gratian.Hocautemnondeomnibus
membrisintelligendumest.Quienimoculumcasuamiserit,licetdesituoluntas,tamen
sacerdotiumadipiscinonpotest.UndePelagiusscribitRufinoEpiscopo:

P.1.D.55.C.XIII.Nonsuntprestandaiurasacerdotii,cuioculusesterutus.

Si euangelica admonitio iracundiam nec usque ad uerbum furentem prosilire

permittit,ne,siRachafratrisuoquisdixerit,reussitgehennaeignis:qualiputamuspena
plectendum esse, qui non solum pugno inpie percussit hominem in Leuitici offitii
ministerioseruientem,quasinonsufficeretadcedemmanus,ita(instigantesediabolo)
raptusadiracundiamest,utfustenonsolumpercuteret,sedetiamerueretoculumfratris?
Etquamuishuiusmodiexcessusgrauioriessetpenaplectendus,benetamenfraternitastua
fecitaboffitioeumpresbiteriiremouere.Hoctamensollicitudinistuaesit,utlocumetiam
penitenciaeconstituas,etinaliquoeummonasterioretrudas,laicasibitantumcommunione
concessa.Inlocoautemilliusaliumtenecesseestordinarepresbiterum,namilli,cuierutus
 162

est oculus, non possunt iuxta canones sacerdotii iura concedi. Neque enim aliquid ei
prodest,quodoculuminuitusamisit,cumnecuolensquisquamoculumamisissecredendus
est,necsacratissimoscanonesaliquemcasuminamissioneoculi,eiquiadsacerdotium
adipiscendum noninpediret, suis excepisse regulis inuenimus;sedhoctantummodo ad
prohibitionemfecisseuidemus,utquicaretoculo,sacerdotiioffitiumadipiscinonpossit.
Sednecilliullatenusquasiinconpensationeiniuriaesacratusordoconcedipoterit,quiad
tantamsacerdotempropriumpotuitiracundiamprouocare,utilleetoffitium,inquoerat,
amitteret,etisteprouectussuiperderetfacultatem.

Pars1.DistinctioLVI.

Gratianus. I. Pars. Presbiterorum etiam filii ad sacra offitia non sunt admittendi.
UndeUrbanusPapaII.ait:

P.1.D.56.C.I.Filiipresbiterorumasacrisordinibusremouentur.

Presbiterorum filios a sacris ministeriis remouemus, nisi aut in cenobiis, aut in

canonicisreligioseprobatifuerintconuersari.II.Pars.Gratian.Sedhocintelligendumest
de illis, qui paternae incontinentiae imitatores fuerint. Verum si morum honestas eos
commendabiles fecerit,exemplis etauctoritatenonsolumsacerdotes,sedetiam summi
sacerdotesfieripossunt.
[PALEA.

P.1.D.56.C.II.UndeDamasusPapascribit:

Osius Papa fuit filius Stephani subdiaconi. Bonifacius Papa fuit filius Iucundi
presbiteri. Felix Papa filius Felicis presbiteri de titulo Fasciolae. Agapitus Papa filius
Gordiani presbiteri. Theodorus Papa filius Theodori episcopi de ciuitate Ierosolima.
SilueriusPapafiliusSilueriiepiscopiRomae.DeusdeditPapafiliusStephanisubdiaconi.]
Felixenimtertius,nationeRomanus,expatreFelicepresbiterofuit.ItemGelasius,natione
Afer, ex patre episcopo Valerio natus est. Item Agapitus, natione Romanus, ex patre
Gordiano presbitero originem duxit. Quamplures etiam alii inueniuntur, qui de
sacerdotibusnatiapostolicaesediprefuerunt.HincAugustinusait:[librodebonoconiug.
c.16.]

P.1.D.56.C.III.Viciaparentumfiliisnoninputentur.

Undecumquehominesnascuntur,siparentumuitianonsectantur,honestietsalui
erunt.SemenenimhominisexqualicumquehomineDeicreaturaest,eteomaleutentibus
maleerit,nonipsumaliquandomalumerit.Sicutautembonifiliiadulterorumnullaest
defensioadulterorum,sicmalifiliiconiugatorumnullumcrimenestnuptiarum.

P.1.D.56.C.IV.Deeodem.

ItemIohannesCrisostomussupraMattheumhomiliaIII.[c.1.]Numquamdeuiciis
erubescamus parentum, sed unum illud queramus semperque amplectamur, uirtutem
uidelicet. Huiusmodi enim, etiamsi alienigenam habet matrem, etiamsi fornicatione
pollutamuelquolibethuiusmodidedecoresordidatam,nichiltamendeeiusautuilitate
 163

fuscabitur, aut crimine polluetur. Quod si fornicatorem ipsum ad meliora conuersum

nequaquamuitaconmaculatprior,multomagisexmeretricenatusetadultera,sipropria
uirtutedecoretur,parentumsuorumnondecoloraturobprobriis.Item:1.Nonestomnino,
nonestnecdeuirtutenecdeuicioparentumautlaudandusaliquis,autculpandus,nemo
inde uere aut obscurus, aut clarus est, imo etiam considerantius aliquid dicamus ac
expressius,nescio,quomodoillemagisresplendet,quiexparentibusauirtutibusprorsus
alienis,ipsetamenfueritDeiuirtutemirabilis.

P.1.D.56.C.V.Nonparentum,sedpropriaculpaquemquecondempnat.

ItemIeronimusinepistolacontraRufinum.Nascideadulteriononesteiusculpa,qui
nascitur,sedillius,quigenerat.Quomodoinseminibusnonpeccatterra,queconfouetnon
semen,quodinsulcisiacitur,nonhumoretcalor,quibustemperatafrumentaingermen
pullulant,sed,uerbigratia,furetlatro,quifraudeetuieripitsemina:sicgenushumanum
recipit terra, id est uulua, quod suum est et receptum confouet, confotum corporat,
corporatuminmembradistinguit,etinterillassacriuentrisangustiasDeimanussemper
operatur,idemqueestcorporiscreatoretanimae.Nolidespicerebonitatemfiguli,quite
plasmauit et fecit ut uoluit. Ipse est Dei uirtus et Dei sapientia, qui in utero uirginis
edificauitsibidomum.Iepte,interuirossanctosApostoliuocenumeratus,meretricisest
filius.EsaudeRebeccaetIsaac,hispidustammentequamcorpore,quasibonumtriticum
inloliumauenasquedegenerat,quianoninseminibus,sedinuoluntatenascentiscausa
uiciorumestatqueuirtutum.

P.1.D.56.C.VI.Iniquitatesparentumfiliisobessenonpossunt.

ItemAugustinus.[contraFaustum,lib.XXII.c.64.]Sponsusille,quiuocaturuserat
adnuptiasbonosetmalos,congruensinuitatis,nascietiamuoluitdebonisetmalis,quo
exemplodiscantparentumsuoruminiquitatessibiobessenonposse.

P.1.D.56.C.VII.Nonalienaculpa,sedpropriaaliquemabeo,quofungitur,deicit
gradu.

Item Gregorius. [ad Columbum Episcopum Numidiae, lib. X. epist. 8.] Satis
peruersum et contra ecclesiasticam probatur esse censuram, ut frustra quorundam,
uoluptatibusquispriuetur,quemsuaculpauelfacinusaboffitiis,quofungitur,gradunon
deicit.

P.1.D.56.C.VIII.Exadulterionatusasacerdotiononprohibetur.

ItemIeronimus.DominusnosterIesusChristusuoluit,nonsolumdealienigenis,sed
etiam de adulterinis conmixtionibus nasci, nobis magnam fiduciam prestans, ut
qualicumque modo nascamus, tantum uteius uestigia imitemur, ab ipsius corpore non
separemur, cuius per fidem membra effecti sumus. Et sicut ille uerus est pontifex ex
adulterinisnatusconiunctionibus,ita,qualicumqueordinenatussitaliquis,tantumutfidem
perfectamhabeat,etquodfidetenetinpleatoperibus,sitquelitteratus,etuiruniusuxoris,
nequaquamasacerdotiorepellitur.IudasenimpatriarchaconcubuitcumThamarnurusua,
etexillocoitunatisuntPharesetZaran,indeposteaSalmon,quifuitduxindeserto,inde
ObethindequeBooz,indeposteaIsai,quifuitpaterDauid.Exprogenieautemillaorigo
 164

duciturChristi,quiuerussacerdosest;ideoquesifiliieiussumus,queipsefecitimitari
debemus.

P.1.D.56.C.IX.ApopuloDeinonseparataliquemmaternacondicio,sedpropria
culpa.

Item Augustinus de unico baptismo. [contra Donatistas, lib. I. c. 15.] Ismael ut

separareturapopuloDei,nonobfuitmaterancilla,sedobfuitfraternadiscordia;necprofuit
potestas uxoris, cuius magis filius erat, quia per ipsius iura coniugalia et in ancilla
seminatuserat,etexancillasusceptus.III.Pars.Gratian.ContraBonifaciusMartirRegi
Anglorum:

P.1.D.56.C.X.Viciaparentumetiamadposterostranseunt.

SigensAnglorum(sicutperistasprouinciasdiuulgatumest,etnobisinFranciaetin
Italia inproperatur, et ab ipsis paganis inproperium nobis obicitur, spretis legalibus
conubiisadulterandoetluxuriandoadinstarSodomiticaegentisfedamuitamuixerit,detali
commixtione meretricum estimandum est degeneres populos et ignobiles, et furentes
libidineforeprocreandos,etadextremumuniuersamplebemaddeterioraetignobiliora
uergentem,etnouissimenecbellosecularifortem,necinfidestabilem,etnechonorabilem
hominibus,necDeoesseamabilemuenturam,sicutaliisgentibusIspaniaeetProuinciaeet
Burgundionumpopulis contigit, quesicaDeorecedentes fornicatae sunt,doneciudex
talium criminum ultrices penas per ignorantiam legis Dei,et perSarracenos,uenire et
seuirepermisit.UndeidemUrbanusinfinesuperioriscapitulidistinguendosubiunxit:

P.1.D.56.C.XI.Sireligiosiinuentifuerintfiliisacerdotum,

ordinentur.Nisiautincenobiis,autincanonicisreligioseprobatifuerintconuersari.

P.1.D.56.C.XII.Deeodem.

ItemAlexanderII.Apostolicauobisauctoritateprecipimus,utsieum,quiecclesia
electusest,dignioremalteroesse,canonicamqueeiuselectionemprobaueritis,nostrafulti
auctoritateconsecretis.Namproeo,quodfiliussacerdotisdicitur,siceteraeuirtutesineum
conueniant,nonreicimus,sedsuffragantibusmeritisconniuendoeumrecipimus.Gratian.
Hoc autem, quod de filiis sacerdotum dicitur, ex dispensatione ecclesiae introductum
uidetur,etquodexdispensationeintroducitur,adconsequentiamregulaetrahinonpoterit.
UndeUrbanus[PapaII.]scribitBartholomeoThuronensiArchiepiscopo:

P.1.D.56. C. XIII. Filii sacerdotum non prohibentur ab episcopatu, si ceterae

uirtutesineisinueniantur.

Cenomanensemelectum,proeo,quodfiliussacerdotisdicitur,siceteraeuirtutesin
eumconueniant,nonreicimus,sedsuffragantibusmeritispatientersuscipimus:nontamen,
utproregulainposterumassumatur,sedadtempusecclesiaepericuloconsulitur.Gratian.
CumergoexsacerdotibusnatiinsummosPontificessupralegunturessepromoti,nonsunt
intelligendi de fornicatione, sed de legitimis coniugiis nati, que sacerdotibus ante
prohibitionemubiquelicitaerant,etinorientaliecclesiausquehodieeislicereprobatur.
1. Quod autem uicium originis semini inputari negatur, uidetur esse contrarium illi
 165

sentenciae Adulterorum filiiabominatio suntDomino. Sedsicutsupradictum estde

presbiterorumfiliis,itaethocdefiliisadulterorumintelligendumuidetur,utillidicantur
esse abhominatio Domino, adquos paterna flagitia hereditaria successione descendunt.
SimiliteretilludUrbaniintelligendumest,quodipsescribitPatronoLegionensiEpiscopo:

P.1.D.56.C.XIV.Deeodem.

Quia simpliciter ad sedem apostolicam ueniens humiliter peccatum confessus es,

quod pontificii tui uidebatur offitium inpedire, uidelicet quod ex matre non legitima
procreatus sis, quam uiuente propria uxore pater tuus cognouisse cognoscitur, nos
apostolicae mansuetudinis gratia admonente a ceteris que sacerdotium inpediunt
criminibus tam tui professione quam fratrum testimonio, qui tecum sunt, inmunem te
agnoscentes,etuitamtuamreligiosamaudientes,abhuiustepeccatiuinculoabsolutumin
susceptosacerdotalioffitioconfirmamus.

Pars1.DistinctioLVII.

Gratianus.Item,quiinegritudineconstitutusbaptizatur,presbiterordinarinondebet.
UndeinNeocesariensiConcilio[c.12.]legitur:

P.1.D.57.C.I.Nonordineturpresbiter,quiinegritudineconstitutusbaptizatur.

Siquisinegritudineconstitutusbaptizatusfuerit,presbiterordinarinondebet,(non
enimfidesilliusuoluntariasedexnecessitateest),nisiforteposteaipsiusstudiumetfides
probabilisfuerit,authominumraritasexegerit.

Pars1.DistinctioLVIII.

Gratianus.Itemexmonachalihabitunullusassumaturadecclesiasticumoffitium,
nisifueritoblatusuoluntatepropriiabbatis.UndeGregoriusscribit:[MarinianoEpiscopo
Rauennati,lib.VII.epist.18.]

P.1.D.58.C.I.Monachusnonordineturclericus,nisiuoluntateabbatisepiscopo
fueritoblatus.

Ad ecclesiasticum uero offitium nullus ex monasterio producatur monachus, nisi

quemabbaslociadmonituspropriauoluntateobtuleritepiscopo.

P.1.D.58.C.II.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiV.[c.13.]Siquisdealteriusmonasteriorepertumuel
adclericatumpromouereuoluerit,uelinsuomonasteriomaioremmonasteriiconstituere,
episcopus,quihocfecerit,acommunioneceterorumseiunctus,suaetantummodoplebis
communionecontentussit,etillenequeclericusnequeprepositusperseueret.
 166

Pars1.DistinctioLIX.

Gratianus. Item qui ecclesiasticis disciplinis inbuti, et temporum approbatione

discussi non sunt ad summum sacerdotium non aspirent. Unde Zosimus Papa: [ad
HesichiumSalonitanumEpiscopum,epist.I.]
[PALEA.

P.1.D.59.C.I.Nonaspiretadsummumsacerdotiumquiecclesiasticisdisciplinis
nonestinbutus.

Quiecclesiasticisdisciplinisinbutusperordinemnonestettemporumapprobatione
diuinis stipendiis eruditus, nequaquam ad summum ecclesiae sacerdotium aspirare
presumat,etnonsolumineoambitioinefficaxhabeatur,uerumetiaminordinatoreseius,
utcareanteoordine,quemsineordinecontrapreceptaPatrumcrediderantpresumendum.]

P.1.D.59.C.II.Adsacerdotaleoffitiumnullus,nisipersingulos

gradus probatus, accedat. Si offitia secularia principalem locum non uestibulum

actionisingressis,sedperplurimosgradusexaminatisdeferunt,quistamarrogans,tam
impudensinuenitur,quiincelestimilicia,quepropensiusponderandaest,etsicutaurum
repetitisignibusexploranda,statimduxessedesiderat,cumtiroantenonfuerit,etprius
uelitdocerequamdiscere?AssuescatinDominicastrisinlectorumprimitusgradudiuini
rudimenta seruicii, nec illi uile sit exorcistam, acolithum, subdiaconum, diaconum per
ordinemfieri,nechocsaltu,sedstatutismaiorumordinationetemporibus.Iamueroad
presbiteriifastigiumtalisaccedat,utetnomenetatisinpleat,etmeritumprobitatisstipendia
anteacta testentur. Inde summi pontificis iure locum sperare debebit. Facit hoc nimia
remissioconsacerdotum nostrorum,quipompammultitudinis querunt,etputantexhac
turbaaliquidsibidignitatisacquiri.Hincpassimnumerosapopularitasetiaminhislocis,
ubisolitudoest,taliumreperitur,dumparrochiasextendicupiunt,autquibusaliudprestare
nonpossuntdiuinosordineslargiuntur.Quodoportetdistrictisemperesseiudicii.Rarum
estenimomnequodmagnumest.

P.1.D.59.C.III.Cuiuslibetmeritilaicusadsummumnonaspiretsacerdotium.

Item Gregorius. [lib. VII. Reg. epist. 110.] Hoc ad nos peruenisse non dissimili
dignumestdetestacionecomplecti,quodquidamdesideriohonorisinflammatidefunctis
episcopis tonsurantur, et fiunt repente ex laicis sacerdotes, atque inuerecunde religiosi
propositiducatumarripiunt,quinecesseadhucmilitesdidicerunt.Quidputamus,quidisti
subiectisprestaturisunt,quiantequamdiscipulatuslimenattinganttenerelocumregiminis
nonformidant?Quaderenecesseest,ut,quamuisinculpatiquisquesitmeriti,antetamen
perdistinctaecclesiasticiordinisexerceaturoffitia.

P.1.D.59. C. IV. Non aspiret ad summum sacerdotium qui ecclesiasticis non est
inbutusdisciplinis.

ItemCelestinusEpiscopisGalliarum.[epist.II.c.3.]Ordinatosueroquosdam,fratres
karissimi,episcopos,quinullisecclesiasticisordinibusadtantaedignitatisfastigiumfuerint
constituti contra Patrum decreta, huius usurpatione, qui se hoc recognoscit fecisse,
 167

didicimus,cumadepiscopatum hisgradibus,quibusfrequentissimecautumest,debeat
perueniri, ut minoribus initiati offitiis ad maiora firmentur. Debet enim ante esse
discipulus, quisquis doctor esse desiderat, ut possit docere quod didicit: omnis uitae
institutiohac,adidquodtendit,serationeconfirmat.Quiminimelitterisoperamdederit
preceptoressenonpotestlitterarum.Quinonpersingulastipendiacreueritadmeritum
ordinemstipendiinonpotestperuenire.Solumsacerdotiuminterista,rogo,uiliusest,cur
faciliustribuitur,cumdifficiliusinpleatur?

Pars1.DistinctioLX.

Gratianus.Ecce,exparteostensumest,quipossintadsacerdotiiordinempromoueri,
etquinon.Nuncautemconsiderandumet,exquibusordinibusinarchipresbiterum,uel
prepositum,uelepiscopum,uelarchiepiscopumsinteligendi.Dehisitastatutumestin
ConcilioUrbaniPapaecelebratoAluerniae:

P.1.D.60.C.I.Archipresbiter,ueldecanus,autarchidiaconusnonnisipresbiteraut
diaconusordinetur.

Nullus episcopus in ecclesia sua, nisi diaconus sit, archidiaconum instituere, nec
archipresbiterumautdecanum,nisipresbiterisint,ordinarepresumat.Quod,utdistrictius
teneatur,auctoritateapostolicaprohibemusetinterdicimus.

P.1.D.60.C.II.Nullusinprepositum,uelarchiepiscopum,uelarchipresbiterum,uel
archidiaconumnisipresbiter,ueldiaconusordinetur.

Item Calixtus Papa. [II.] Nullus in prepositum, nullus in archiepiscopum uel

archipresbiterum,nullusindecanumnisipresbiterueldiaconus,nullusinarchidiaconum
nisidiaconusordinetur.

P.1.D.60.C.III.Deeodem.

ItemInnocentiusII.[inConcilioRomano,c.10.]Innouamusautemetprecipimus,ut
nullusinarchidiaconumueldecanumnisidiaconusuelpresbiterordinetur.Archidiaconi
uero, ueldecani,uelprepositi,quiinfraordinesprenominatos existunt,siinobedientes
ordinaricontempserint,honoresusceptopriuentur.Prohibemusautem,neadolescentibus,
uelinfrasacrosordinesconstitutis,sedquiprudentiaetmeritouitaeclarescant,predicti
concedanturhonores.Gratian.Horumunumpropterprocacitatemquorumdamstatutumest,
quinomenpreposituraeadeptioffitiumcontempnunt,nolentesfierisacerdotes;aliasautem
inaneesset,cumetiaminepiscopumeligipossintinsubdiaconatuconstituti,iuxtaillud
UrbaniPapae:

P.1.D.60.C.IV.Noneligaturinepiscopumnisiinsacrisordinibusconstitutus.

Nullus in episcopatum eligatur, nisi in sacris ordinibus religiose uiuens inuentus

fuerit. Sacros autem ordines dicimus diaconatum etpresbiteratum. Hos siquidem solos
primitiua legitur habuisse ecclesia, subdiacones uero, quia et ipsi altaribus ministrant,
oportunitate exigente concedimus, si tamen spectatae sint religionis et scientiae. Quod
ipsum nonsineRomaniPontificis uelmetropolitaniscientiafieripermittimus.Gratian.
 168

Alterumuero,utinepiscopumuelarchiepiscopumnisiinsacrisordinibusconstitutusnon
eligatur,propterdignitatemordinisstatutumest.

Pars1.DistinctioLXI.

Gratianus.I.Pars.Itemlaicinonsuntinepiscopumeligendi,sedpersingulosordines
prius sunt probandi. Unde Gregorius Brunichildae Reginae Francorum: [lib. VII. Reg.
epist.113.]

P.1.D.61.C.I.Sacerdotesexlaicisnonsuntordinandi.

Sacerdotale offitium uestris in partibus in tanta (sicut didicimus) est ambitione

perductum,utsacerdotes,quodnimisgraueestsubito,exlaicisordinentur.

P.1.D.61.C.II.Deeodem.

ItemHormisdaPapaomnibusEpiscopis.[perHispaniamconstitutis,epist.III.c.1.]
Insacerdotibuseligendisuelordinandiscuramoportetesseperspicuam.Inreprehensibiles
enimesseconuenit,quospreessenecesseestcorrigendis.1.Longadebetuitamsuam
probationemonstrare,cuigubernaculacommittunturecclesiae.

P.1.D.61.[C.III.Idemeodemlococontinenter.]

Non negamus in laicis esse Deo placitos mores, sed milites suos probatos sibi
queruntinstitutafidelium.Discerequisdebetantequamdoceat,etexemplumreligiosae
conuersationis de se potius aliis prestare quam sumere. Emendatiorem esse conuenit
populo,quemnecesseestorarepropopulo.Longaobseruationereligiosuscultustradatur,
utluceat,etclericalibusobsequiiserudiendusinseruiat,ut,aduenerandigradussumma
perductus, quis sit fructus humilitatis ostendat. 1. Nec tantum consecrare de laicis
inhibemus, sed ne de penitentibus quidem quisquam ad huiusmodi gradum profanus
temeratoraspiret.Satisillisitpostulantiueniamconcedi;quaconscientiaabsoluatreum,
qui se peccata sua populoscitteste confessum? Quis enim quem pauloante iacentem
uideat ueneretur antistitem? Perferens memorandi criminis labem non habet lucidam
sacerdotiidignitatem.

P.1.D.61.C.IV.Deeodem.

Item Innocentius Papa. [ad Aurelium Cartaginensem Episcopum, epist. XII.]

Miserum est, eum fieri magistrum, qui numquam fuit discipulus; eumque summum
sacerdotemfieri,quiinnullograduumquamobsecutusfueratsacerdoti.

P.1.D.61.C.V.Deeodem.

ItemLeoEpiscopus.[adEpiscoposAfricanos,epist.LXXXV.al.LXXXVII.c.1.]
Miramur tantum apud uos per occasionem temporis impacati aut ambientium
presumptionem auttumultum ualuissepopularem, utindignis quibusqueet longeextra
sacerdotalemeritumconstitutispastoralefastigiumetgubernatioecclesiaecrederetur.Non
esthocconsulerepopulo,sednocere,necprestareregimensedaugerediscrimen.Integritas
enimpresidentiumsalusestsubditorum,etubiestincolumitasobedientiae,ibisanaest
 169

formadoctrinae.1.Principatusautem,etc.etinfra.2.Quodsiinquibuslibetecclesiae
gradibusprouidenterscienterquecurandumest,utindomoDomininichilsitinordinatum
nichilque preposterum, quanto magis elaborandum est, ut in electione eius, qui supra
omnesgradusconstituitur,nonerretur?NamtotiusfamiliaeDoministatusetordonutabit,
siquodrequiriturincorporenoninueniturincapite. UbiestillaB.Pauliapostoliper
Spiritum Dei emissa preceptio? qua in persona Timothei omnium sacerdotum Christi
numeruseruditur,etindeunicuiquenostrumdicitur:Manuscitoneminiinposueris,neque
communicespeccatisalienis.Quidestcitomanusinponere?etc.etinfra.3.Sicutenim
boni operissibiconparatfructum,quirectumtenetineligendosacerdoteiudicium, ita
grauisemetipsumafficitdampno,quiadsuaedignitatiscollegiumsublimatindignum.Non
enimincuiusquampersonapretermittendumestquodinstitutisgeneralibuscontinetur,nec
putandusesthonorillelegitimus,quifueritcontradiuinaelegispreceptacollatus.4.
MeritoPatrumbeatorumuenerabilessanctiones,cumdesacerdotumelectioneloquerentur,
eosdemumsacrisamministrationibusidoneoscensuerunt,quorumomnisetasapuerilibus
exordiisusqueadperfectioresannosperdisciplinaeecclesiasticaestipendiacucurrisset,ut
unicuiquetestimoniumprioruitapreberet,necpotestdeeiusprouectionedubitari,cuipro
laboribusmultis,promoribuscastis,proactibusstrenuiscelsiorislocipremiumdebetur.
5.Sienimadhonoresmundisinesuffragiotemporis,sinemeritolaborisindignumest
peruenire,etnotariambitussolent,quosprobitatisdocumentanonadiuuant,quamdiligens
etquamprudenshabendaestdispensatiodiuinorummunerumetcelestiumdignitatum?

P.1.D.61. C. VI. Non sunt eligendi ad episcopatum, nisi quos probabilis uita
commendat.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 12.] Episcopum non oportet preter iudicium
metropolitanorum et finitimorum episcoporum constitui ad ecclesiae principatum. Nec
eliganturnisihi,quosmultoantenotaprobabilisqueuitacommendat,etnichilominussiin
sermonefideietrectarationepersuamconuersationemprobatifuerint.

P.1.D.61.C.VII.Deeodem.

ItemCelestinusomnibusorthodoxis. [adEpiscoposApuliaeetCalabriae,epist.III.
cap.2.]Quidproderitpersingulastipendiaclericosmilitasseetomnemegisseindominicis
castrisetatem,sihii,quifuturisuntsacerdotes,exlaicisrequirantur,quiuacantesseculoet
omnemecclesiasticumordinemnescientessaltupreproperoinalienumhonoremambiunt
inmoderata cupiditate transscendere, et in aliud uitae genus (calcata reuerentia
ecclesiasticaedisciplinae)transire?Talibusitaque,fratreskarissimi,necesseestobuiemus,
hisquefraternitatemuestramdecretiscommonemus,nequislaicumadclericatusordinem
admittat, et sinat fieri unde et illum decipiat, et sibi causas generet, quibus reus
constitutorumdecretaliumfiat.

P.1.D.61.C.VIII.Rudibusetinperitisgubernaculaecclesiaenonsuntcommittenda.

ItemLeo.[I.,epist.LXXXV.al.LXXXVII.c,1.adEpiscoposAfricanos.]Statuimus
ne in aliquo apostolica et canonica decreta uiolentur, et his regenda ecclesia Domini
credatur,quilegitimaruminstitucionumnescii,ettotiushumilitatisignari,nonabinfimis
sumere incrementum, sed a summis uolunt habere principium, cum ualde iniquum sit
absurdumque,utinperitimagistrisnouiantiquisrudespreferanturemeritis. Gratian.His
omnibus auctoritatibus laici prohibenturinepiscopatum eligi. II.Pars.1.Econtra B.
 170

Nicolaus ex laico est electus in episcopum, B. Seuerus ex lanificio assumptus est in

archiepiscopum, B. Ambrosius, cum nondum esset baptizatus, in archiepiscopum est
electus.2.Sedsciendumest,quodecclesiasticaeprohibitionespropriashabentcausas,
quibuscessantibuscessantetipsae.Utenimlaicusinepiscopumnoneligeretur,heccausa
fuit, quia uita laicalis ecclesiasticis disciplinis perordinem nonerudita nescit exempla
religionisdeseprestarealiis,queinseipsaexperimentonondidicit.Cumergoquilibet
laicusmeritosuaeperfectionisclericalemuitamtransscendit,exemploB.NicolaietSeueri
etAmbrosiieiuselectiopotestratahaberi.

P.1.D.61.[C.IX.]UndeidemAmbrosiusinepistola[LXXXII.]

ad Vercellenses. [ait de se ipso] Neophitus prohibetur ordinari, ne extollatur

superbiaSedsinondeesthumilitascompetenssacerdotio,ubicausanonadheret,uicium
noninputatur.Ordinationemitaquemeamoccidentalesepiscopiiudicio,orientalesetiam
exemploprobarunt.

P.1.D.61.C.X.Scolasticusexforoautexadministrationepotestpostulariepiscopus.

Item obicitur illud Sardicensis Concilii: [c. 13.] Osius episcopus dixit: Et hoc
necessariumarbitror,utdiligentissimetractetur,siforteautdiues,autscolasticusdeforo
autexadministratoreepiscopusfueritpostulatus,utnonpriusordinetur,nisiantelectoris
munere,etoffitiodiaconiautpresbiterifueritperfunctus,etitapersingulosgradus(si
dignusfuerit)ascendatadculmenepiscopatus.III.Pars.Gratian.Sedaliudestpostulari,
aliudeligi.Postulaturnexibuscuriaeadstrictusabinperatore,clericusalteriusciuitatisa
suoepiscopo;sednoneligituraliquisnisiinsacrisordinibusconstitutus.Fitenimelectio
cum solempnitate decreti omnium subscriptionibus roborati: postulatio uero simplici
peticione.QuamdistinctionemB.Gregoriusinnuitinregistro[lib.II.epist.19.]scribens
cuidamEpiscopo:

P.1.D.61. C. XI. Electio episcopi debet fieri cum solempnitate decreti omnium
subscriptionibusroborati.

Episcopus,dumfueritpostulatus,cumsolempnitatedecretiomniumsubscriptionibus
roborati,etdilectionistuaetestimoniolitterarumadnossacrandusoccurrat.Gratian.SicB.
Ambrosiusantesusceptumbaptismaabinperatorepostulatus,nonelectusest.IV.Pars.
Gratian.Itemclericiuniusecclesiaenonsuntpreferendiinelectionehis,quibenemilitant
inpropriaecclesia.UndeCelestinusPapa:[adEpiscoposGalliae,epist.II.c.4.]

P.1.D.61.C.XII.Extraneiemeritisinsuisecclesiisnonpreponantur.

Nec emeritis in suis ecclesiis peregrini et extranei, et qui ante ignorati sunt, ad
exclusionemeorum,quibeneciuiumsuorummerenturtestimonium,preponantur.

P.1.D.61.C.XIII.Deeodem.

Item.[eademepist.c.5.]Nullusinuitisdeturepiscopus.Tuncalterdealteraecclesia
eligatur,sideciuitatisipsiusclero,cuiusestepiscopusordinandus,nullus(quodeuenire
noncredimus)dignuspoteritreperiri.Primumenimillireprobandisunt,utaliquidealienis
ecclesiismeritopreferantur.Habeatunusquisquesuaefructummiliciaeinecclesia,inqua
 171

suamperomniaoffitiatransegitetatem.Inalienastipendiaminimealterobrepat,necalii
debitamalteraudeatsibiuendicaremercedem.Sitfacultasclericisrenitendi,siseuiderint
pregrauari,etquemsibiingeriextransuersouiderintnontimeantrefutare.Quietsinon
debitumpremium,uelliberumdeeo,quieosrecturusest,debenthabereiudicium.
[PALEA.

P.1.D.61.C.XIV.

Inordinationeprepositiillasemperconsidereturratio,uthicconstituatur,quemsibi
omnis concors congregatio secundum timorem Dei siue etiam pars congregationis
(quamuis parua) saniori consilio elegerit. Vitae autem merito et sapientia eligatur qui
ordinandus est, etiamsi ultimus fuerit in ordine congregationis. Quod si etiam omnis
congregatiouiciissuis(quodabsit)consentientempersonampariconsilioelegerit,etuicia
ipsaaliquatenusinnotitiamepiscopi,adcuiusdiocesinpertinetlocusipse,ueladalios
uicinosprepositosuelChristianosclaruerint,prohibeantprauorumpreualereconsensum,et
domuiDeiconstituantdignumdispensatorem.]

P.1.D.61.C.XV.Deeodem.

ItemGregoriusciuibusNeapolim.[I.VIII.Reg.epist.40.]Studiiuestrisit,etiam
alium,quiaptussit,prouidereut,sifortePetrus,quemauobiselectumasseritis,huicordini
nonuideaturydoneus,sit,inquouestradeclinaripossitelectio.Namgrauecleriilliuserit
obprobrium,ut,sihicfortasseprobatusnonfuerit,aliumsedicantquieligidebeatnon
habere.

P.1.D.61.C.XVI.Deeodem.

ItemGregoriusinRegistro.[I.XI.epist.16.]ObitumVictorisPanormitanaeciuitatis
antistitis directa relatiopatefecit.Quapropteruisitacionis destitutaeecclesiae fraternitati
tuae operamsolempniter delegamus. Etideofraternitas tuaadpredictam ecclesiam ire
properet et assiduis adhortationibus clerum plebemque eiusdem ecclesiae ammonere
festinet, ut, remoto studio, uno eodemque consensu talem preficiendum sibi expetant
sacerdotem, qui tanto ministerio ualeat dignus reperiri, et a uenerandis canonibus
nullatenusrespuatur.1.Commonemusetiamfraternitatemtuam,utnullumdealteraeligi
permittas ecclesia, nisi forte inter clericos ipsius ciuitatis, in qua uisitacionis inpendis
offitium, nullus ad episcopatum dignus (quod euenire non credimus) poterit inueniri,
prouisurusanteomnia,neadcuiuslibetconuersationismeritumlaicaepersonaeaspirare
presumant,neetillisuaeuoluntatiseffectumnoninueniantettuinpericulumordinistui
(quodabsit)incurras.Monasteriaautem,siquasuntinipsiusconstitutaparrochia,subtua
curadispositioneque,quousqueillicpropriusfueritordinatusepiscopus,esseconcedimus.

P.1.D.61.C.XVII.Deeodem.

Item Pelagius Papa [II.] Eucarpo Messanensi Episcopo. Cathenensis ecclesiae

uisitacionem tibi iniungimus, cuius episcopum de hac luce transiisse suscepta cleri
relationedidicimus.Inpossibileenimest,utnosinprouinciailladumtaxatinSiracusanis
partibusaliicuilibetcausas,queadDominumpertinent,committamus,nisifortetalemper
teDeusnuncinCathenensiecclesiaeligereuoluerit,decuiusconscientiapossimusesse
 172

securi, ut a te labores istos paululum remouere possimus. Mox ergo dilectio tua ad
supradictamCathenensemecclesiampergat,ethominemdeclero,quinecuxoremhabeat,
necfilios,neccrimenaliquodcanonibusinimicum,eligicumDeiauxilioconpellatatque
suadeat; et statim eum ad urbem Romam cum decreto et testificatione relationis tuae
transmitte.

P.1.D.61.C.XVIII.Quiinepiscopumeligitur,nonsitreuscriminum,quesacralex
mortepunit.

ItemGregoriusPassiuoEpiscopo.[lib.X.epist.13.]Benenouitfraternitastua,quam
longotemporeAprutiumpastoralisitsollicitudinedestitutum;ubidiuquesiuimus,quis
ordinaridebuisset,etnequaquampotuimusinuenire.SedquiaOpportunusmihiinmoribus
suis,inpsalmodiaestudio,inamoreorationisualdelaudatus,religiosamuitamomnimodo
dicitur agere, hunc uolumus fraternitas uestra ad se faciat uenire, et de anima sua
admoneatur,quatenusinbonisstudiiscrescat.Etsinullaeicrimina,queperlegissacrae
regulammortemulctandasunt,obuiant,tunchortandusest,utuelmonachus,uelauobis
subdiaconusfiat;etpostaliquantulumtemporis,siDeoplacuerit,ipseadpastoralemcuram
debeat promoueri. Gratian. Cui autem uisitacio iniungitur, nichil de rebus eiusdem
ecclesiaeaquoquampresumipatiatur.UndeGregorius:[GaudentioEpisc.,I.IV.epist.12.]

P.1.D.61.C.XIX.Nonpatiaturaquoquampresumiderebus

ecclesiae, cui eius uisitatio fuerit iniuncta. Quoniam Festus Capuanae ecclesiae
episcopusinRomanaciuitatepositusdehaclucemigrauit,curaenobisfuit(queuniuersis
ecclesiis inpenditur, fraternitati tuae presentia scripta dirigere, ut memoratae ecclesiae
uisitator accedas, sic tamen, ut nichil de prouectionibus clericorum, redditu, ornatu
ministeriisque, uel quicquid prefati loci esse poterit, a quoquam presumi patiaris; sed
omnemuigilantiamatquecautelamcircaclerumplebemqueeiusdemecclesiaeexhiberete
conuenit,utinuigiliisobsequioqueecclesiasticoseduleacdeuotedebeantseruire.

Pars1.DistinctioLXII.

Gratianus.I.Pars.Breuitermonstratumest,exquibusordinibusinquosgradussunt
eligendi.Nuncuidendumest,aquibussunteligendietconsecrandi.Electioclericorumest,
consensusplebis.UndeLeoPapa:[RusticoNarbonensiEpiscopo,epist.XC.adXCII.c.
1.]

P.1.D.62.C.I.Nonsunthabendiinterepiscopos,quinecaclericiseliguntur,neca
plebibusexpetuntur.

Nullaratiosinit,utinterepiscoposhabeantur,quinecaclericissuntelecti,neca
plebibusexpetiti,necaconprouincialibusepiscopiscummetropolitaniiudicioconsecrati.
Undecumsepequestiodemaleacceptohonorenascitur,quisambigatnequaquamabistis
esse tribuendum quod nec docetur fuisse collatum? Si qui autem clerici ab istis
pseudoepiscopisineorumecclesiisordinatisunt,etc.infracausasimoniacorum.[C.1.q.1.
c.40.]
 173

P.1.D.62.C.II.Populusnondebetpreire,sedsubsequi.

ItemCelestinus.[PapaadEpiscoposApuliaeetCalabriae,epist.III.c.3.]Docendus
estpopulus,nonsequendus,nosquoque,sinesciunt,eosquidliceat quiduenonliceat
commonere, non his consensum prebere debemus. Quisquis conatus fuerit temptare
prohibita, sentiet censuram sedis apostolicae minime defuturam. Que enim sola
ammonitionisauctoritatenoncorrigimus,necesseest,perseueritatemcongruentemregulis
uindicemus. Per totas ergo hoc, que propriis rectoribus carent, ecclesias uolumus
innotescat,utnullussibialiquaspeforsitanblandiciisilludat.Gratian.Nisiautemcanonice
electusfuerit,consecrarinondebet.UndeCalixtusPapa:[II.]

P.1.D.62.C.III.Nonconsecreturinepiscopumnisicanoniceelectus.

Nullusinepiscopumnisicanoniceelectumconsecret.Quodsipresumtumfuerit,et
consecrans,etconsecratusabsquerecuperationisspedeponatur.

Pars1.DistinctioLXIII.

Gratianus.I.Pars.Laiciueronullomodosedebentinserereelectioni.UndeAdrianus
Papa:[inVIII.SinodoConstantinopolisubipsocelebratac.22.]

P.1.D.63.C.I.Laicielectionipontificumseipsosnoninserant.

Nullus laicorum principum uel potentum semet inserat electioni uel promotioni
patriarchae,metropolitae,uelcuiuslibetepiscopi,neuidelicetinordinataetincongruafiat
confusio uel contentio, presertim cum nullam in talibus potestatem quemquam
potestatiuorum uel cetero laicorum habere conueniat. Et infra: Quisquis secularium
principumuelpotentum,uelalteriusdignitatislaicusaduersuscommunemacconsonantem
atquecanonicamelectionemecclesiasticiordinisageretemptauerit,anathemasit,donec
obediatetconsentiat,quicquidecclesiadeordinationeatqueelectionepropriipresulisse
uellemonstrauerit.

P.1.D.63.C.II.Deeodem.

ItemexVIII.Sinodo.[actioneI.]AdrianusPapasecundus(quodNicolausdecessor
eius disposuerat) missos suos, Donatum scilicet Hostiensem episcopum, et Stephanum
Nephesinumepiscopum,etMarinumdiaconemsanctaeRomanaeecclesiae,adBasilium
inperatoremetadfilioseiusConstantinumetLeonemAugustosConstantinopolimdirexit,
cum quibus et Anastasius bibliothecarius Romanae sedis, utriusque linguae, graecae
scilicet et latinae, peritus, perrexit, et sinodo congregata (quam octauam uniuersalem
sinodumillucconuenientesappellauerunt)exortumscismadeIgnatiidepositioneetFotii
ordinatione sedauerunt, Fotium anathematizantes et Ignatium restituentes. In qua sic
statutumest:Consecrationesetpromotionesepiscoporum,concordansprioribusconciliis,
clericorum electione ac decreto et episcoporum collegio fieri hec sancta et uniuersalis
sinodus diffiniuit et statuit atque iure promulgauit, neminem laicorum principum uel
potentum semet inserere electioni uel promotioni patriarchae, uel metropolitani, aut
cuiuslibetepiscopi,neuidelicetinordinataetincongruahincfiatcontentiouelconfusio,
presertim cum nullam in talibus potestatem quemquam potestatiuorum uel laicorum
ceterorumhabereconueniat,sedsilereetattenderesibi,usquequoregulariteracollegio
 174

ecclesiaesuscipiatfinemelectiofuturipontificis.Siueroquislaicorumadconcertandumet
cooperandum inuitatur ab ecclesia, licet huiusmodi cum reuerentia, si forte uoluerit,
obtemperareseasciscentibus.Taliterenimdignumpastoremsibiregulariteradsuamet
ecclesiaesalutempromouet.

P.1.D.63.C.III.Electioniepiscoporuminperatorinteressenondebet.

ItemexIstoriatripartita.[lib.VII.c.8.]Valentinianusinperatorueniensaborientead
esperias partes (ut refert istoria ecclesiastica) mortuo Auxentio, Arrianae perfidiae
magistro,quiMediolanensemecclesiamutlupusdilaniauerat,cumuelletcatholicum,Deo
ordinante,ibiconsecrariepiscopum,euocansepiscoposheceislocutusest:Nostisaperte,
eruditidiuiniseloquiis,qualemoporteatessepontificem,etquianondeceteumuerbosolo,
sed etiam conuersacione gubernare subiectos, et totius semetipsum imitatorem uirtutis
ostendere,testemquedoctrinaeconuersacionembonamhabere.Talemitaqueinpontificali
constituitesede,cuietnos,quigubernamusinperium,sincerenostracapitasubmittamuset
eiusmonita,dumtanquamhominesdelinquimus necessarioueluti curantismedicamina
suscipiamus. Hecautem,cumdixissetinperator,petiitsinodus,utmagisipsediscerneret
sapiensetpiusexistens.Atille,supranos,inquit,esttaliselectio.Vosenimdiuinagratia
potiti et illo splendore fulgentes, melius poteritis eligere. Tunc sacerdotes egressi de
episcopali sede tractabant. 1. Cum autem ordinatione diuina Ambrosius nondum
baptizatuselectusfuisset,exultansinperatorait:GratiastibiagoDomineomnipotenset
saluatornoster,quoniamhuicuiroegocommiseramcorpora,tuautemanimas,etmeam
sentenciamostendistituaeiustitiaeconuenire.CumquesanctusAmbrosiuscontristareturde
hoc,quodacciderat,(utidemipseinsuisepistolisscripsit),confortauiteuminperatoret
ait:Nolitimere,quiaetDeus,quiteelegit,semperadiuuabitte,etegoadiutoretdefensor
tuus(utmeumordinemdecet)semperexistam.

P.1.D.63.C.IV.Apostolicaauctoritate,nonregiofauoreepiscopusesteligendus.

ItemNicolausPapa[I.]LotharioRegi.Porroscias,quiarelatumestnobis,quod,
quicumqueadepiscopatuminregnotuoprouehendusest,nonnisifauentemtibipermittas
eligi.Idcircoapostolicaauctoritatesubdiuiniiudiciiobtestacioneiniungimustibi,utin
TreuerensiurbeetinAgrippinaColonianullumeligipatiaris,antequamrelatumsuperhoc
nostroapostolatuifiat.

P.1.D.63.C.V.Nonrecipiaturaconprouincialibusquiregiaordinationeepiscopale
culmenadipiscitur.

ItemexConcilioParisiensi.[I.cap.8.]Siperordinationemregiamhonorisistius
culmen peruaderealiquis nimiatemeritate presumpserit,aconprouincialibus ipsiusloci
episcopis recipi nullatenus mereatur, quem indebite ordinatum agnoscunt. Si quis de
conprouincialibus recipere eum contra interdicta presumpserit, sit a fratribus omnibus
segregatusetabipsorumomniumkaritatesubmotus.

P.1.D.63.C.VI.Deeodem.

ItemexConcilioLaudicensi.[c.13]Nonestpermittendumturbiselectionemeorum
facere,quisuntadsacerdotiumpromouendi.
 175

P.1.D.63.C.VII.Irritasitelectioepiscopiautpresbiteriaprincipibusfacta.

Item ex secunda actione VI. sinodi CCCL. Episcoporum, [c. 3.] Omnis electio
episcopi,uelpresbiteri,autdiaconiaprincipibusfactairritamaneatsecundumregulam,
quedicit:Siquisepiscopus,secularibuspotestatibususus,ecclesiasperipsasobtinuerit,
deponatur,etsegregeturomnesque,quiillicommunicant.

P.1.D.63.C.VIII.Noneliganturapopulo,quisuntpromouendiadclerum.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.1.]Nonliceatpopulofacereelectionemeorum,
quiadsacerdotiumpromouentur,sediniudicioepiscoporumsit,utipsieumprobent,siin
sermone et fide et spirituali uita edoctus sit. Gratian. His omnibus auctoritatibus laici
excludunturabelectionesacerdotum,atqueiniungitureisnecessitasobediendi,nonlibertas
inperandi.II.Pars.EcontraueroscribetB.GregoriusIohanniEpiscopoprimaeIustinianae
Iliricae:[lib.IV.epist.15.]

P.1.D.63.C.IX.Voluntasprincipisinordinationepontificisdesideratur.

Quiaigitursusceptafratrumatquecoepiscoporumrelatioadlocumuossacerdotii
totiusconciliiunitoconsensuetserenissimiprincipisuoluntatedeclarataccersiri,gratias
saluatorinostromagnacumexultationeretulimus.Nosquoqueinpersonafraternitatistuae
peromniaconsentimus,atqueomnipotentemDominumdeprecamur,utkaritatemuestram
sicutsuagratiaelegit,itainomnibussuaprotectionecustodiat.

P.1.D.63.C.X.Clerusetpopuluspontificiselectioniintersit.

ItemGregoriusIohanniSubdiacono.[lib.II.Indict.11.epist.30.]Quantoapostolica
sedesauctoritatecunctisprelataconstatecclesiis,tantointermultiplicescurasetillanos
ualde sollicitat, ubi ad consecrandum antistitem nostrum spectatur arbitrium. Defuncto
igiturLaurentio,Mediolanensiepiscopo,suanobisrelationeclerusinnotuit,inelectionese
filiinostriConstancii,diaconisui,unanimiterconsensisse.Sedquoniameademnonfuit
subscriptarelatio,nequid,quodadcautelampertinet,omittamus,idcircohuiusprecepti
auctoritatesuffultumGenuamteproficiscinecesseest.EtquiaillicmultiMediolanensium
coactibarbaricaferitateconsistunt,eorumteuoluntatesoporteteisincommuneconuocatis
perscrutari.Etsinullaeosdiuersitasabelectionisunitatedisterminat,siquideminpredicto
filio nostro Constancio omnium uoluntates atque consensum perdurare cognoscis, tunc
eumapropriisepiscopis,sicutantiquitatismosexigit,cumnostraeauctoritatisassensu,
solatiante Domino, facias consecrari, quatinus huiusmodi seruata consuetudine et
apostolicasedespropriumuigoremretineat,etaseconcessaaliisiuranonminuat.

P.1.D.63.C.XI.Inelectioneepiscopipopulusdebetadesse.

Item Gelasius papa Philippo et Gerontio Episcopis. Plebs Dictrensis data nobis
peticionedefleuit,diusesinerectorispropriigubernationedispergi.Ac,sicutasseritur,is
quianobisiamprobatusdicitur,apaucisettenuibusiamputaturelectus,cumadnos
pertineat, uniuersos assiduaadmonitione compellere, utomnes inunum,quemdignum
sacerdotio uiderint et sine aliqua reprehensione, consentiant. Et ideo, fratres karissimi,
diuersosexomnibussepedictilociparrochiispresbiteros,diaconosetuniuersamturbam
uos oportet sepius conuocare, quatinus non prout cuilibet libuerit, sed concordantibus
 176

animistalem,uobisammonentibus,sibiquerantsoladiuinitatisattentionepersonam,quam
nullacontrarietasaconstitutispossitreuocareprescriptis.

P.1.D.63.C.XII.Deeodem.

ItemStephanusEpiscopusseruusseruorumDei,RomanoArchiepiscopoRauennati.
Nosse tuam fraternitatem uolumus, ad nostras aures fore peruentum, Immolensem
episcopum ab hac luce migrasse; in cuius successoris electione populi diuisionem
prouenisseaudiuimus.Quodquiasepecontingeresolet,querentibussingulisquesuasunt,
non que Iesu Christi, non adeo miramur. Verumtamen in hoc plurimum oportet tuam
adhiberi sollicitudinem, ut conuocato clero et populo talis ibi eligatur per Dei
misericordiam,cuisacrinonobuientcanones. Sacerdotumquippeestelectio,etfidelis
populiconsensusadhibendusest;quiadocendusestpopulus,nonsequendus.

P.1.D.63.C.XIII.Deeodem.

ItemNicolauspapaIohanniRauennatiArchiepiscopo. EpiscoposperEmiliamnon
consecres,nisipostelectionemclerietpopuli.

P.1.D.63.C.XIV.Deeodem.

Item Pelagius Papa Tulliano Episcopo Grumentino. Litteras karitatis tuae

suscepimus, quibus significas, Latinum diaconum tuum ad episcopatum ecclesiae
Marcellianensisacleroetomnibus,quiillicconueniunt,postulari.Hocitaquedicimus,ut
sieumomneseligunt,etuiseumconcedere,gratumnobisessecognosce;etsipotest,ante
diemsanctumfestinetoccurrere,utuelsabatoipsonoctismagnaepostbaptismumcumDei
gratiaualeatordinari.

P.1.D.63.C.XV.Sacraprincipisordinandisestnecessaria.

Idem Laurentio Episcopo Centumcelensi. Principali deuotissimorum militum, qui

illic in ciuitate Centumcelensi consistunt,relatione adnos directa, sacram insinuant se
clementissimi principis inpetrasse, queeis presbiterum, diaconum etsubdiaconum fieri
debereprecepit.Ideohortamurdilectionemtuam,utpersonasipsasuideas,etdiligenter
requiras,nealiquidcontracanonescommisissent;etsieosinculpabilesrepereris,etuitae
ipsorumtestimoniumlaudabileuideris,uenientemedianaebdomadapascae,(siDominus
uoluerit, et si uixerimus) unumquemque per offitia, que prediximus promouere non
differas.

P.1.D.63. C. XVI. Papa rogat Augustos, ut Reatinam ecclesiam cuidam electo

dignenturconcedere.

ItemLeoIV.LotharioetLodeuicoAugustis.Reatinaecclesia,quepertotannorum
spatia pastoralibus curis destituta consistit, dignum est,utbrachio amplitudinis uestrae
subleuetur, ac gubernationis tegmine protegatur. Unde salutationis alloquio premisso
uestram mansuetudinem deprecamur, quatinus Colono humili diacono eandem ad
regendum ecclesiam concedere dignemini, ut, uestra licentia accepta, ibidem eum Deo
iuuante consecrare ualeamus episcopum. Si autem in predicta ecclesia nolueritis ut
preficiatur episcopus Ausculanam ecclesiam, que uiduata existit, illi uestra serenitas
 177

digneturconcedere,utconsecratusanostropresulatuDeoomnipotentiuestroqueinperio
gratesperagereualeat.

P.1.D.63. C. XVII. Regis precepto ab Apostolico Colonus Reatinae ecclesiae

ordinaturepiscopus.

Item Ritae Comitissae. Nobis dominus inperator et inperatrix per suas epistolas
direxerunt,utColonuminReatinaecclesia,quepastorisoffitioperlongaiamtempora
destitutauidebatur,episcopumfaceredeberemus,sicutetfecimus.

P.1.D.63.C.XVIII.Inperatorisepistolainelectionisconfirmatione

desideratur.ItemStephanusGuidoniComiti.Lectissagacitatisuestraeapicibus,que
defuncto ecclesiae Reatinae antistite clerum et plebem eiusdem elegisse futurum sibi
antistitem, nobis consecrandum uestro studio directum esse, ne ipsa ecclesia diu sine
proprio constet pastore,fatebantur; nos,deobitu prioris dolentes, nuncipsum electum
unanimitateetcanonicaipsiusecclesiae electione,utmandastis,tamcitissimeordinare
omisimus,quodinperialemnobis,utmosest,absolutionisminimedetuleritepistolam.Pro
quascilicetreambiguumnobisest;ideouoluntatiuestraeinhocpareredistulimus,ne
augustalisanimusdurissimequocumquemodoperciperet.Sedscientes,ecclesiamDomini
sinepropriopastorediunondebereconsistere,gloriaeuestraemandamus,quoniamnos
aliteragerenondebuimus,utuestrasollertiainperiali(utpriscaconsuetudodictat)percepta
licentia, et nobis, quemadmodum uos scire credimus, inperatoria directa epistola, tunc
uoluntatiuestraeparebimusdehoc,eundemqueelectumDominoadiuuanteconsecrabimus;
quod,karissimefili,molestenullomodosuscipiatis.

P.1.D.63.C.XIX.Clericorumetciuiumuoluntatemetropolitanusestordinandus.

ItemLeopapa[I.adAnastasiumThessalonicensemEpiscopum,epist.LXXXII.al.
LXXXIV. c. 6.] Metropolitano defuncto, cum in loco eius alius fuerit subrogandus,
prouincialesepiscopiadciuitatemmetropolimconueniredebent,utomniumclericorum
atqueciuiumuoluntatediscussaexpresbiteriseiusdemecclesiaeuelexdiaconibusoptimus
ordinetur.

P.1.D.63.C.XX.Cumcleroetpopuloarchipresbiterifiatelectio.

Item Ysidorus in libro Offitiorum. Si in plebibus archipresbiteri obierint aut pro

aliquo reatu exinde eiecti fuerint archidiaconus quantocius proficiscatur illuc, et cum
clericis et populis ipsius plebis electionem faciat, quatinus dignus pastor domui Dei
constituatur,et,dumordinatur,eiusprouidentiaipsaplebscustodiatur.

P.1.D.63.C.XXI.ElectusinRomanumpontificemnonordinetur,nisieiusdecretum
inperatoriprimumrepresentetur.

Item ex gestis Romanorum Pontificum. Agatho natione Siculus, cuius legatione

fungensIohannesepiscopusPortuensisdominicodieoctauapascaeinecclesiaS.Sophiae
publicas missas coram principe et patriarcha latine celebrauit, hic suscepit diualem
secundumsuampostulationem,perquamreuelataestquantitas,quesolitaeratdaripro
ordinationepontificisfacienda,sictamen,ut,sicontigeritposteiustransitumelectionem
 178

fieri,nondebeatordinariquielectusfuerit,nisipriusdecretumgeneraleintroducaturin
regiamurbemsecundumantiquamconsuetudinem,utcumeorumconscientiaetiussione
debeatordinatioprosperari.1.ItemVitalianusnationeSignensisdirexitresponsalessuos
cumsinodicaiuxtaconsuetudineminregiamurbemapudpiissimosprincipes,significans
deordinationesua.

P.1.D.63.C.XXII.Inperatoriushabeteligendipontificem.

Item ex Historia ecclesiastica. Adrianus Papa Romam uenire Karolum regem ad

defendendasresecclesiaepostulauit.KarolusueroRomamueniensPapiamobsedit,ibique
relictoexercituinsanctaresurrectioneabAdrianoPapaRomaehonorificesusceptusest.
Post sanctam uero resurrectionem reuersus Papiam, cepit Desiderium regem; deinde
Romamreuersus,constituitibisinodumcumAdrianopapainpatriarchioLateranensiin
ecclesiaS.Saluatoris,quesinoduscelebrataestaCLIIIepiscopisreligiosisetabbatibus.
AdrianusautemPapacumuniuersasinodotradideruntKaroloiusetpotestatemeligendi
Pontificem, et ordinandi apostolicam sedem. Dignitatem quoque patriciatus ei
concesserunt. Insuper archiepiscopos et episcopos per singulas prouincias ab eo
inuestituramacciperediffiniuit,etut,nisiaregelaudeturetinuestiaturepiscopus,anemine
consecretur,etquicumquecontrahocdecretumesset,anathematisuinculoeuminnodauit,
etnisiresipisceret,bonaeiuspublicariprecepit.

P.1.D.63.C.XXIII.ElectioRomaniPontificisadiuspertinet

inperatoris.ItemLeoPapa.InsinodocongregataRomaeinecclesiaS.Saluatoris.Ad
exemplumB.Adrianiapostolicaesedisantistitis,quidominoKarolo,uictoriosissimoregi
FrancorumacLongobardorum,patriciatusdignitatem,acordinationemapostolicaesedis,
etinuestituramepiscoporumconcessit,egoquoqueLeo,seruusseruorumDei,episcopus,
cumcunctocleroacRomanopopuloconstituimus,confirmamusetcorroboramus,etper
nostramapostolicamauctoritatemconcedimusatquelargimurdominoOttoniprimo,regi
Teutonicorum, eiusque successoribus huius regni Italiae, in perpetuum sibi facultatem
eligendisuccessorem,atquesummaesedisapostolicaePontificemordinandi,acperhoc
archiepiscoposseuepiscopos,utipsiabeoinuestituramaccipiantetconsecrationem,unde
debent, exceptis his, quos inperator Pontifici et archiepiscopis concessit; et ut nemo
deincepscuiusquedignitatisuelreligioniseligendiuelpatriciumuelPontificemsummae
sedis apostolicae, aut quemcumque episcopum ordinandi habeat facultatem absque
consensuipsiusinperatoris,(quodtamenfiatabsqueomnipecunia),etutipsesitpatricius
etrex.Quodsiacleroetpopuloquiseligaturepiscopus,nisiasupradictoregelaudetur,et
inuestiatur,nonconsecretur.Siquiscontrahancapostolicamauctoritatemaliquidmolietur,
huncexcommunicacionisubiaceredecernimus,etnisiresipuerit,inreuocabiliexiliopuniri
uelultimissuppliciisferiri.

P.1.D.63.C.XXIV.PreceptoprincipumMaximoremittitur,quodabsqueapostolica
auctoritateordinatur.

Item Gregorius [lib. IV. Reg. epist. 34. ad Constantiam Augustam.] Salonitanae
ciuitatisepiscopusmeacresponsalemeonescienteordinatusest,etfactaresest,quesub
nullisanterioribusprincipibuseuenit. Quodegoaudiens,adeundempreuaricatorem,qui
inordinate ordinatus est, protinus misi, ut omnino missarum solempnia nullo modo
celebrarepresumeret,nisipriusaserenissimisdominiscognoscerem,sihocfieriiussissent;
 179

quod ei sub excommunicacionis interpositione mandaui. Qui contempto me atque

despecto, in audacia quorumdam secularium hominum, quibus denudata sua ecclesia
premia multa prebere dicitur, nunc usque missas facere presumit, atque ad me uenire
secundumiussionemdominorumnoluit.Egoautempreceptionipietatiseorumobediens,
eidem Maximo, qui me nesciente ordinatus est, hoc, quod in ordinatione sua me uel
responsalemmeumpretermitterepresumpsit,itaexcordelaxaui,acsimeauctorefuerit
ordinatus.Aliaueroperuersaillius,scilicetmalacorporalia,quecognoui,uelquiacum
pecuniiselectusest,uelquodexcommunicatusmissasfacerepresumpsit,propterDeum
inrequisita preterire non possum. Et si ad me diu distulerit uenire, exercere in eo
districtionemcanonicamnullomodocessabo.

P.1.D.63.C.XXV.Inepiscoporumelectioneprincipisdesideraturassensus.

ItemexTolletanoConcilio.[XII.c.6.]Cumlongelatequetractuterrarumdiffuso
commeantium inpeditur celeritas nunciorum, quo aut non queat regibus audientibus
decedentispresulistransitusnotificari,autdesuccessoremorientisepiscopiliberaprincipis
electioexpectari,nascitursepeautnostroordiniderelationetaliumdifficultas,autregiae
potestati, dum consultum nostrum pro subrogandis pontificibus sustinet, innumerosa
necessitas.UndeplacuitomnibuspontificibusYspaniaeatqueGalliae,ut,saluopriuilegio
uniuscuiusqueprouinciae,licitummaneatdeincepsTolletanopontifici,quoscumqueregalis
potestas elegerit, et iam dicti Tolletani episcopi iudicium dignos esse probauerit, in
quibuslibet prouinciis in precedentium sedibus preficere presules, et decedentibus
episcopiseligeresuccessores,itatamen,ut,quisquisillefueritordinatus,postordinationis
suae tempus infra trium mensium spatium metropolitani proprii presentiam uisurus
accedat.Gratian.Electionesquoquesummorumpontificumatquealioruminfrapresulum
quondam inperatoribus representabantur, sicut deelectione B.Ambrosii et B. Gregorii
legitur. Quibus exemplis et premissis auctoritatibus liquido colligitur, laicos non
excludendosesseabelectione,nequeprincipesessereiciendosabordinationeecclesiarum.
Sed quod populus iubetur electioni interesse, non precipitur aduocari ad electione
faciendam, sed ad consensum electioni adhibendum. Sacerdotum enim (ut in fine
superioris capituli Stephani papae legitur) est electio, et fidelis populi est humiliter
consentire.Desideriumergoplebisrequirituranclericorumelectioniconcordet.Tuncenim
inecclesiaDeiritepreficieturantistes,cumpopuluspariterineumacclamauerit,quem
cleruscommuniuotoelegerit.UndeCelestinuspapaait:[adEpiscoposGalliae,epist.II.c.
5.]

P.1.D.63.C.XXVI.Plebisnonesteligere,sedelectioniconsentire.

Cleri,plebisqueconsensusetdesideriumrequiratur.

P.1.D.63.C.XXVII.Deeodem.

ItemLeoI.[adEpiscoposViennensisprouinciae,epist.LXXXVII.al.LXXCIX.]
Vota ciuium, testimonia populorum, honoratorum arbitrium, electio clericorum in
ordinationibussacerdotumconstituantur.Etinfra:Perpacemetquietemsacerdotes,qui
futurisunt,postulentur,teneatursubscriptioclericorum,honoratorumtestimonium,ordines
conuentus et plebis. III. Pars. Gratian. Principibus uero atque inperatoribus electiones
RomanorumPontificumatquealiorumepiscoporumreferendasususetconstitutiotradidit
pro scismaticorum atquehereticorum dissensionibus,quibusnonnumquamecclesia Dei
 180

concussa periclitabatur, contra quos legibus fidelissimorum inperatorum frequenter

ecclesiamunitalegitur.Representabaturergoelectiocatholicorumprincipibus,uteorum
auctoritate roborata nullus hereticorum uel scismaticorum auderet contraire, et ut ipsi
principestamquamdeuotissimifiliiineumconsentirent,quemsibiinpatremeligiuiderent,
eteiinomnibussuffragatoresexisterent,sicutValentinianusB.Ambrosiolegiturdixisse:
Nolitimere,quiaDeus,quiteelegit,semperadiuuabitte,etegoadiutoretdefensortuus,
utmeoordinidecet,semperexistam.UndeStephanuspapastatuitdicens:

P.1.D.63.C.XXVIII.PresentibuslegatisinperatorisordineturpontifexRomanus.

Quia sancta Romana ecclesia, cui Deo auctore presidemus, a plurimis patitur
uiolentiasPontificeobeunte,queobhocinferuntur,quiaabsqueinperialinoticiaPontificis
fit consecratio,neccanonicorituetconsuetudineabinperatoredirectisuntnuncii,qui
scandalauetentfieri:uolumus,ut,cuminstituendusestPontifex,conuenientibusepiscopis
etuniuersocleroeligaturpresentesenatuetpopuloquiordinandusest,etsicelectusab
omnibuspresentibuslegatisinperialibusconsecretur,nullusquesinesuipericuloiuramenta
uel promissiones aliquas noua adinuentione audeat extorquere, nisi que antiqua exigit
consuetudo,neuelecclesiascandalizetur,etinperialishonorificentiaminuatur.IV.Pars.
Gratian. Verum, quia inperatores quandoque modum suum ignorantes non in numero
consentientium,sedprimidistribuentium,immoexterminantiumesseuoluerunt,frequenter
etiam in hereticorum perfidiam prolapsicatholicae matris ecclesiae unitatem inpugnare
conati sunt, sanctorum Patrum statuta aduersus eos prodierunt, ut semet electioni non
insererent, et quisquis eorum suffragio ecclesiam obtineret anathematis uinculo
innodaretur, sicut scriptura quoque diuina dicit, quod postquam Ezechias dissipauit
excelsa,etcontriuitstatuas,etsucciditlucos,confregitqueserpentemeneum,quemfecit
Moyses;uidelicet,quiaillumserpentemDeusfieriiusserat,neserpentinamortepopulus
interiret,ideoipsepopuluscolereetuenerarieumceperat,etidcircodestruxitiste,quem
iubenteDeofeceratille. Acperhocmagnaauctoritasistahabendaestinecclesia,ut,si
nonnulli ex predecessoribus et maioribus nostris fecerunt aliqua, que illo tempore
potueruntessesineculpa,etposteauertunturinerroremetsuperstitionem,sinetarditate
aliqua et cum magna auctoritate a posteris destruantur. Postremo presentibus legatis
inperatorum et inconsultis electiones Romanorum Pontificum leguntur celebratae, et
tandemideminperatoresreligiosomentisaffectuprefatispriuilegiisrenunciauerunt,multa
insuperdonariaecclesiaeDeiconferentes.

P.1.D.63.C.XXIX. Inconsultis legatis inperatoris Adrianus [II.] adpontificatum

eligitur.

Cum Adrianus secundus ad Romanum pontificatum ab ecclesia Dei genitricis

dominae nostrae, que dicitur Ad presepe, traheretur ad Lateranense patriarchium,
certatim a populo et clero et proceribus deportatus est. Quod audientes missi Lodoici
inperatoris moleste tulerunt,indignatiscilicet, quod,dumpresentes essent,nonfuerunt
inuitati,necoptataeasefuturipresuliselectioniinteressemeruerunt.Quiacceptaratione,
quodnoncausaAugusticontemptus,sedfuturitemporisprospectuhoccommissumfuerat
(ne uidelicet legatos principum in electione Romanorum presulum mos expectandi per
huiusmodi fomitem inolesceret), omnem indignationem medullitus sedauerunt, et ad
salutandumelectumetiamipsihumiliteraccesserunt.
 181

P.1.D.63.C.XXX.RomanipontificiselectioaLodoicoRomanisconceditur.

ItempactumconstitutionisInperatorisprimiLodoicicumRomanisPontificibus.Ego
LodoicusRomanusInperatorAugustusstatuoetconcedoperhocpactumconfirmationis
nostraetibiB.Petroprincipiapostolorum,etperteuicariotuodominoPascalisummo
Pontificietsuccessoribuseiusinperpetuum,sicutapredecessoribusuestrisusquenuncin
uestrapotestateetditionetenuistisetdisposuistis,ciuitatemRomanamcumducatusuo,et
suburbanisatqueuiculisomnibus,etterritoriiseiusmontanis,atquemaritimislittoribus,et
portubus,seucunctisciuitatibus,castellis,oppidis,acuillisinTusciaepartibus.Idem:1.
Quando diuina uocatione huius sacratissimae sedis Pontifex de hoc mundo migrauerit,
nullus exregnonostroautFrancus,autLongobardus,autdequalibet gentehomosub
nostra potestateconstitutus,licentiamhabeatcontraRomanosautpublice,autpriuatim
ueniendi,uelelectionemfaciendi,nullusqueinciuitatibusautterritoriisadecclesiaeB.
Petriapostolipotestatempertinentibusaliquodmalumproptereafacerepresumat;sedliceat
RomaniscumomniuenerationeetsinequalibetperturbationehonorificamsuoPontifici
exhibere sepulturam, et eum,quem diuina inspiratione et B.Petriintercessione omnes
Romani uno consilio atque concordia sine aliqua promissione ad Pontificatus ordinem
elegerint,sinequalibetambiguitateuelcontradictionemorecanonicoconsecrare,et,dum
consecratusfuerit,legatiadnos,ueladsuccessoresnostrosregesFrancorumdirigantur,qui
internosetillumamicitiametcaritatemacpacemsocient.

P.1.D.63.C.XXXI.ElectioetconsecratioRomaniPontificisnon

nisiiusteetcanonicefieridebet.ItemLeoIV.LotharioetLodowicoAugustis.Inter
nos et uos pacti serie statutum et confirmatum est, quod electio et consecratio futuri
RomaniPontificisnonnisiiusteetcanonicefieridebeat.]

P.1.D.63. C. XXXII. Ab inperatore uel nunciis eius electioni Romani Pontificis

nullumgenereturobstaculum.

Item Constitutio primi Heinrici et primi Ottonis cum Romanis Pontificibus.

ConstitucioprimiHeinricietprimiOttoniscumRomanisPontificibus.Utnullusmissorum
nostrorum cuiuscumque inpeditionis argumentum in electione Romani Pontificis
componereaudeat,omninoprohibemus. Item:1.InelectioneRomanorumPontificum
neque liber, neque seruus ad hoc uenire presumat, ut illis Romanis, quos ad hanc
electionem per constitutionem sanctorum Patrum antiqua admisit consuetudo, aliquod
faciat inpedimentum. Quod si quis contra hanc nostram constitucionem facere
presumpserit,exiliotradatur.]

P.1.D.63.C.XXXIII.IuramentumOttonis,quodfecitdominoPapaeIohanni.

Item Constitucio Ottonis. Tibi domino Iohanni Papae ego rex Otto promittere et
iurarefacioperPatremetFiliumetSpiritumsanctum,etperhoclignumuiuificaecrucis,et
perhasreliquiasSanctorum,quod,si(permittenteDeoRomamuenero,sanctamRomanam
ecclesiametterectoremipsiusexaltabosecundummeumposse,etnumquamuitam,aut
membra,nequeipsumhonoremquemhabes,meauoluntate,autmeoconsensu,autmeo
consilio,autmeaexortacioneperdes,etinRomanullumplacitumautordinationemfaciam
deomnibus,queadTeautadRomanospertinent,sinetuoconsilio,etquicquiddeterraS.
Petriadnostrampotestatemuenerit,tibireddam.CuicumqueregnumItalicumcommisero,
 182

iurarefaciam illum,utadiutortuisitaddefendendamterramS.Petrisecundumsuum
posse.

P.1.D.63. C. XXXIV. Liberum sit clero et populo de propria diocesi episcopum

eligere.

ItemexprimolibroCapitulorumCarolietLodowici.[Imperatorumc.84.]Sacrorum
canonum non ignari, ut in Dei nomine sancta ecclesia suo liberius potiatur honore,
assensumordiniecclesiasticoprebemus,utscilicetepiscopiperelectionemclerietpopuli
secundumstatutacanonumdepropriadiocesi,remotapersonarumetmunerumacceptione,
ob uitae meritum et sapientiae donum eligantur, ut exemplo et uerbo sibi subiectis
usquequaque prodesse ualeant. Gratian. Ex his constitutionibus et pacto Lodowici
inperatorisdeprehenditur,inperatoresillisrenunciassepriuilegiis,quedeelectionesummi
PontificisAdrianusPapaKaroloinperatori,etadimitacionemeiusLeopapaOttoniI.regi
Theutonicorumfecerat.Cumergoexpremissisauctoritatibuscunctisliqueatelectionem
clericorum tantummodo esse, queritur, quorum sit ipsa electio, an clericorum maioris
ecclesiaetantum,anetiamreligiosorumaliorum,quiineademciuitatefuerint?Sed(sicut
in breuiatione canonum Fulgentii, Cartaginensis ecclesiae diaconi, inuenitur) septimo
concilioNicensietMacerensiconciliostatutumest,utadeligendumepiscopumsufficiat
ecclesiaematricisarbitrium.NuncautemsicutelectiosummipontificisnonaCardinalibus
tantum,immoetiamabaliisreligiosisclericisauctoritateNicolaiPapaeestfacienda,itaet
episcoporumelectiononacanonicistantum,sedetiamabaliisreligiosisclericis,sicutin
generalisinodoInnocentiiPapaeRomaehabitaconstitutumest.Aitenim:

P.1.D.63. C. XXXV. Absque religiosorum uirorum consilio canonici maioris

ecclesiaeepiscopumnoneligant.

Obeuntibussaneepiscopis,quoniamultratresmensesuacareecclesiamsanctorum
Patrumprohibentsanctiones,subanathemateinterdicimus,necanonicidesedeepiscopali
ab electione episcoporum excludant religiosos uiros, sed eorum consilio honestam et
idoneampersonaminepiscopumeligant. Quodsiexclusisreligiosiselectiofactafuerit,
quodabsqueeorumconsensuetconniuentiafactumfuerit,irritumhabeaturetuacuum.
Gratian.Nuncergoqueritur,siuotaeligentiuminduassediuiserintpartes,quiseorumsit
preferendusalteri? DehisitascribitLeoEpiscopus:[adAnastasiumThessalonicensem
Episcopum,epist.LXXXIIal.LXXXIV.cap.5.]

P.1.D.63. C. XXXVI. Cum uota eligentium in duas se diuiserint partes, quis sit
preferendusalteri.

Siforte,quodnecreprehensibile,necinreligiosumiudicamus,uotaeligentium in
duassediuiserintpartes,ismetropolitaniiudicioalteripreferatur,quimaioribusiuuatur
studiis et meritis; tantum ut nullus detur inuitis et non petentibus, ne plebs inuita
episcopumnonoptatumcontempnat,autoderit.

Pars1.DistinctioLXIV.

Gratianus.I.Pars. Hincconsiderandumest,aquibusuelquatemporesacriordines
sint distribuendi, uel quibus in locis patriarchae, primates, archiepiscopi, episcopi,
 183

corepiscopietreliquisacerdotessintordinandi.Aquibusordinenturepiscopi,inNiceno
Conciliodiffinitumest,inquosiclegitur,[c.4.]

P.1.D.64.C.I.Abomnibusconprouincialibusepiscopiordinentur.

Episcopiabomnibus,quisuntinsuaprouincia,debentordinari.Siuerohocdifficile
fuerit, uel urgente necessitate, uel itineris longitudine, tres episcopi debent in unum
congregari,itautceterorum,quiabsentessunt,consensumlitteristeneant.Potestassaneuel
confirmatiopertinebitpersingulasprouinciasadmetropolitanumepiscopum.

P.1.D.64.C.II.Deeodem.

Item Anacletus Papa. [ad Episcopos Italiae, epist. II.] Ordinationes episcoporum
auctoritateapostolicaabomnibus,quiineademprouinciasunt,episcopiscelebrandaesunt.
1. Quod si omnes simul minime conuenire potuerint, assensum tamen suis prebeant
precibus,utabipsaordinationeanimonondesint.
[PALEA.

P.1.D.64.C.III.ExConcilioArausicanoI.c.21.

Deabiectioneeius,quemduopresumpserintordinareepiscopiinnostrisprouinciis,
placuitdepresumptoribus,utsicubicontigeritduosepiscopostertiumordinare,etipse,et
auctoresdampnabunturquocautiusea,quesuntantiquitusinstituta,seruentur.]

P.1.D.64. C. IV. Ceteris assentientibus cum tribus conprouincialibus ordinetur

episcopus.

ItemAniciusPapa. [inepistolaadEpiscoposGalliae.]Conprouincialesepiscopi,si
necesse fuerit, ceteris consentientibus a tribus episcopis iussu archiepiscopi consecrari
possunt.

P.1.D.64.C.V.Nonordineturepiscopusextraconscientiammetropolitani.

ItemInnocentius.[PapaadVictriciumEpiscopumRothomagensemepist. II.c.I.]
Extra conscientiam metropolitani nullus audeatordinareepiscopum. Integrumenim est
iudicium,quodplurimorumsentenciisconfirmatur.Necunusepiscopuspresumatordinare
episcopum, ne furtiuum beneficium prestitum uideatur. Hoc enim et sinodus Nycena
constituitatqueconstituendodiffiniuit.

P.1.D.64.C.VI.Episcopiasuometropolitano,etipseabeisdemconsecretur.

Item Gelasius uniuersis episcopis per Dardaniam. II. Pars. Quia per ambitiones
illicitasnonpudetquosdamecclesiarumiuraturbare,acpriuilegia,quemetropolitanisuel
prouincialibus episcopis decreuit antiquitas, temeraria presumptione peruadere, propter
quodetiam communionis apostolicae desiderantteneredissidium,quodscilicet abeius
auctoritatediuisiuelinpunepropriasusurpationesexerceant,nonrespicientes,quiaeterno
iudici rationem tam de catholicae sinceritatis iniuria, quam de traditionum preiudiciis
paternarumnonsineperpetuaesintdampnationisinteritureddituri,siinhacobstinatione
 184

permanserint,karitatemuestramduximusinstruendam,utuosomnesincommunefratres,
per Dardaniam, siue per contiguam quamque prouinciam constituti, qui uos sub
metropolitanis uestris esse meministis, et ab eisdem substitui decernentes, sicut uetus
consuetudodeposcit,unanimiterstudeatisantistites,etuicissim,simetropolitanushumanae
condicionissorterecesserit,aconprouincialibusepiscopis,sicutformatransmisit,sacrari
omnibus modis censeatis, neque sibi quod uobis antiqua dispositione concessum est
patiamini uendicare; quatinusetinteripsasaduersantiumuoluntatum procellas ueterum
regulas nullatenus custodire cessetis, sicut persecutionum tempore diuersarum patres
nostrosconstanterfecissenondubiumest.

P.1.D.64.C.VII.Deeodem.

ItemexConcilioMartiniPapae.III.Pars.Episcopumoportetmaximequidemab
omni concilio constitui. Sed si hoc aut pro necessitate, aut pro longinquitate itineris
difficile fuerit, ex omnibus tres colligantur, et omnium presentium uel absentium
subscriptionesteneantur,etsicposteaordinatiofiat.1.Huiusautemreipotestasinomni
prouinciaadmetropolitanumpertinetepiscopum.

P.1.D.64.C.VIII.Noneritepiscopus,quipretermetropolitaniconscientiamfuerit
ordinatus.

ItemexConcilioNiceno.[I.cap.6.]Illudgeneraliterestclarum,quod,siquispreter
sentenciammetropolitanifactusfueritepiscopus,huncmagnasinodusdiffiniuitepiscopum
essenonoportere.

Pars1.DistinctioLXV.

Gratianus. I. Pars. Conprouincialium episcoporum uniuersaliter desideratur

consensusinordinationeepiscopi.Quodsialiquianimositateducticontradicereuoluerint,
obtineatsentenciaplurimorum.UndeinNicenoConcilio:[c.6.]

P.1.D.65.C.I.Siceterisconsentientibusordinationiepiscoporumduo

uel tres contradicant, obtineat sentencia plurimorum. Sane, si communi omnium

consensurationabiliterprobatosecundumecclesiasticamregulam,duoueltresanimositate
ductipercontentionemcontradicant,obtineatplurimorumsentenciasacerdotum.

P.1.D.65.C.II.Deeodem.

ItemexConcilioMartiniPapae.Nondebetordinariepiscopusabsqueconsilioet
presentia metropolitani episcopi. Adesse autem oportet omnes, qui sunt in prouincia
sacerdotes,quospersuamdebetepistolamconuocaremetropolitanus.Etquidemsiomnes
occurrant,bene;sihocautemdifficilefuerit,plurioresoportetoccurrere.Quiautemnon
conueniunt, presentiam sui per epistolas suas faciant, et sic omnium facto consensu
ordinationemepiscopifierioportet.Siautemaliter,preterquodanobisterminatumest,
fuerit factum, talem ordinationem nichil preualere decernimus. II. Pars. 1. Si autem
secundumcanones ordinatioepiscopi fueritfacta, etaliquis cumsuamalicia inaliquo
contradixerit,plurimorumconsensusobtineat.
 185

P.1.D.65.C.III.Deeodem.

ItemexConcilioAntioceno.[c.19.]Episcopumnonordinandumsineconsilioet
presentia metropolitani episcopi, cui melius erit, si ex omni prouincia congregentur
episcopi.Quodsifierinonpotest,hi,quiadessenonpossunt,propriislitterisconsensum
suumdeipsodesignent,ettuncdemumpostplurimorumsiueperpresentiam siueper
litteras consensumsentenciaconsonaordinetur.Quodsialiter,quamstatutumest,fiat,
nichil ualere huiusmodi ordinationem. 1. Si uero etiam secundum diffinitas regulas
ordinatiocelebretur,contradicantautemaliquipropterpropriasetdomesticassimultates,
his contemptis sentencia de eo obtineat plurimorum. Gratian. Si autem prouinciam
primatemhabereconstiterit,necetiammetropolitanoabsqueeiusconscientiaepiscopum
consecrarelicebit.UndeLeoPapaurbisRomaeAnastasioEpiscopo:[epist.LXXXII.al.
LXXXIV.c.6.]

P.1.D.65.C.IV.Absqueprimatisconsensumetropolitanusepiscopumnonordinet.

De persona autem consecrandi episcopi, et de cleri plebisque consensu

metropolitanusepiscopusadfraternitatemtuamreferat,quodqueinprouinciabeneplacuit
scire te faciat, ut ordinationem rite celebrandam tua quoque confirmet auctoritas. Que
rectisdispositionibusnichilmoraeautdifficultatisdebebitafferre,negregibusDominidiu
desitcurapastorum.

P.1.D.65.C.V.Deeodem.

Item exConcilio Cartaginensi III.[c.12.]Placet omnibus,utinconsulto primate

cuiuslibetprouinciaetamfacilenemopresumat,licetcummultis,inquocumquelocosine
eius (ut dictum est) precepto episcopum ordinare. 1.Si autem necessitas fuerit, tres
episcopi,inquocumquelocosint,cumprimatispreceptoordinaredebebuntepiscopum.

P.1.D.65.C.VI.Unicuiqueecclesiaepropriushonorseruetur.

Item ex Niceno Concilio. [c. 6.] Mos antiquus perduret in Egipto, uel Libia et
Pentapoli,utAlexandrinusepiscopushorumomniumhabeatpotestatem,quoniamquidem
etRomanoepiscopoparilismosest. 1.SimiliterautemetapudAntiochiamceterasque
prouinciashonorsuusunicuiqueserueturecclesiae.

P.1.D.65.C.VII.Deeodem.

Itemexeodem.[cap.7.]Quoniammosantiquusobtinuitetuetustatraditio,utEliae,
idestIerosolimorumepiscopo,honordeferatur,habeatconsequenterhonorem,manente
tamenmetropolitanaeciuitatispropriadignitate.Gratian.Quiueroaconprouincialibussuis
cum metropolitani licentia fuerit ordinatus, infra constituta tempora eius se representet
conspectibus.UndeinTarraconensiConcilio[c.5.]legitur:

P.1.D.65.C.VIII.Deeodem.

Siquisinmetropolitanaciuitateepiscopusnonfueritordinatus,posteaquamsuscepta
benedictionepermetropolitanilitterashonoremepiscopifueritadeptus,idoptimumesse
decreuimus, ut postmodum statuto tempore, id est inpletis duobus mensibus, se
 186

metropolitanisuipresentetaspectibus,utabillomonitisecclesiasticisinstructusplenius
quid obseruare debeat recognoscat. Quod si forte hoc implere neglexerit, in sinodo
increpatus a fratribus corrigatur. Et si forte infirmitate aliqua ne hoc inpleat fuerit
inpeditus, hoc suis litteris metropolitano indicare procuret. III. Pars. Gratian. His
auctoritatibusdaturintelligi,quodepiscopiaconprouincialibussuisdebentordinari. Sed
queritur, si in prouincia fuerint plurimi episcopi, et contigerit forte unum remanere
episcopum, quid fieri debeat? Ille, quia solus est, non potest ordinare episcopum;
conprouinciales non habet, cum quibus consecrare episcopum ualeat. Cum ergo talis
necessitasfuerit,quidfaciendumsit,inSardicensiConciliodiffinitur,inquo[cap.5.]sic
statutumlegitur:

P.1.D.65. C. IX. Si unus tantum in prouincia remanserit episcopus, ad

consecrationemepiscopideuicinaprouinciaepiscopiconuocentur.

Si forte in prouincia unum tantum remanere episcopum contigerit, superstes

episcopusconuocetepiscoposuicinaeprouinciae,etcumeisordinetconprouincialessibi
episcopos.Quodsifacereneglexerit,populiconueniantepiscoposuicinaeprouinciae,etilli
priuscommoneantepiscopum,quiineademprouinciacommoratur,etostendant,quodsibi
petant populi rectorem, et doceant iustum esse, ut ueniat ipse, et cum eis ordinet
episcopum.Sedsilitterisconuentustacueritetdissimulauerit,nichilquerescripserit,tunc
satisfaciendumestpopulis,utueniantexuicinaprouincia,etepiscopumordinent.

Pars1.DistinctioLXVI.

Gratianus.I.Pars.Archiepiscopiautemabomnibussuaeprouinciaepiscopisdebent
ordinari.UndeAniciusPapaait:[inepist.adEpiscoposGalliae]

P.1.D.66.C.I.Abomnibussuffraganeisepiscopisarchiepiscopusordinetur.

Archiepiscopus abomnibussuaeprouinciae episcopis ordinetur.1.Hocautem,

quoddearchiepiscopiconsecrationepreceptumest,utomnessuffraganeieumordinent,
nullatenuslicetinmutari,quiaillequipreestabomnibusepiscopis,quibuspreestdebet
constitui.Sinautemaliterpresumptumfuerit,uiribuscarerenondubiumest,quiairritaerit
secusactaordinatio.II.Pars.Gratian.Deepiscopisnonordinandisapaucioribusquama
tribusepiscopis,scribitAnacletus[ep.II.adepiscoposItaliae]dicens:

P.1.D.66.[C.II.]

PorroetIerosolimitarumprimusarchiepiscopusB.Iacobus,quiIustusdicebatur,et
secundum carnem Domini frater nuncupatus est, a Petro, Iacobo et Iohanne apostolis
ordinatus est, successoribus uidelicet dantibus formam eorum, ut minus quam a tribus
episcopis,reliquisqueomnibusassensumprebentibus,nullatenusepiscopusordinetur,et
communiuotoordinatiocelebretur.

Pars1.DistinctioLXVII.

Gratianus.I.Pars. Presbiteriueroetcorepiscopiabunoepiscopoordinaripossunt.
UndeAnacletus:[epist.II.adEpiscoposItaliae]
 187

P.1.D.67.C.I.Sacerdotesabunopossuntordinariepiscopo.

Reliqui sacerdotes a proprio ordinentur episcopo, ita ut ciues et alii sacerdotes

assensumprebeant,etieiunantescelebrentordinationem.Similiteretdiaconiordinentur.
Ceterorum autem graduum distributioni trium ueracium testimonium episcopi scilicet
approbationesufficerepotest.IteminSpalensi[ConcilioII.,c.6.]legitur:

P.1.D.67.C.II.Deeodem.

II.Pars.Episcopussacerdotibusacministrissolushonoremdarepotest,solusauferre
nonpotest.

Pars1.DistinctioLXVIII.

Gratianus.I.Pars.Queriturdeillis,quiordinanturabeis,quosnonconstatfuisse
episcopos,ansintiterumconsecrandi,annon?Quodueroconsecrandinonsint,probatur
auctoritateGregorii,quiscribensIohanniEpiscopoRauennati,[lib.II.epist.32.]ait:

P.1.D.68.C.I.Semelconsecratusiterumconsecrarinondebet.

Sicutsemelbaptizatusiterumbaptizarinondebet,sicetsemelconsecratusiterum
consecrari non potest. Sed si quis cum leui culpa ad sacerdotium uenit, pro culpa
penitenciadebetindici,ettamenordoseruetur.EcontraidemGregoriustestaturscribens
cuidamepiscopo:

P.1.D.68. C. II. De presbiteris, qui ordinantur ab eis, quos constat non fuisse
episcopos.

Presbiteri,quosreperisti,siincognitifuerintuiriilli,quiordinantur,etdubiumest,
eosepiscoposfuisse,annon,quieosordinauerunt,sibonaeactionisuiriquecatholicisunt
ipsi presbiteri, et in ministerio Christi omnique sancta lege edocti, ab episcopo suo
benedictionempresbiteratussuscipiantetconsecrentur,etsicministeriosacrofungantur.
Gratian. Quod ergo consecratus in eodem ordine iterum consecrari prohibetur, de eo
intelligendumest,quiconsecratusestabillo,quemcertumeratiusconsecrandihabere.Qui
autemabilloconsecratur,quemnonconstatiusconsecrandihabuisse,iterumconsecrandus
est,quiasiilleiusconsecrandinonhabueritisteexoleieffusionenichilconsecrationis
accepit.Etquiainipsoordineconsecratusnonerat,nuncquasiprimumadconsecrationem
ueniensabepiscoposacerdotalembenedictionemetconsecrationemconsequitur.Siautem
iusconsecrandihabuerit,inprimaunctioneconsecutusestconsecrationem;insecundauero
nonreiteraturconsecratio,sedsolaunctio,sicutdequodubiumest,ansitbaptizatusan
non,debetbaptizari;quisipriusbaptizatusnonfuerat,consequiturgratiambaptismi,si
autembaptizatuserat,nichilaccipitinsecundaunctione,necpertinethocadreiteracionem
baptismi, sed ad cautelam salutis. Hoc etiam de ecclesiis consecrandis similiter
obseruandumest.UndeinNicenoConcilio:

P.1.D.68.C.III.Nondebetiterumconsecrariecclesiasemelconsecrata.

EcclesiissemelDeoconsecratisnondebetiterumconsecratioadhiberi,nisiautab
igneexustae,autsanguiniseffusione,autcuiuscumqueseminepollutaefuerint:quiasicut
 188

infansaqualicumquesacerdoteinnominePatrisetFiliietSpiritussanctisemelbaptizatus,
nondebetiterumbaptizari,itaneclocusDeodicatusiterumconsecrandusest,nisipropter
eascausas,quassuperiusnominauimus,sitamenfidemsanctaeTrinitatistenuerunt,qui
eum consecrauerunt. II. Pars. Gratian. Inter episcopos autem et corepiscopos hec
differentiaest,quodepiscopinonnisiinciuitatibus,corepiscopietiaminuicisordinari
possunt.Episcopiformatastribuunt,corepiscopinonnisicommendaticiasetpacificasdare
ualent.Episcopiiusconsecrandihabent,corepiscopiminorestantummodoordinestribuunt,
Leuiticamautemetsacerdotalembenedictionemprestarenonualent.DehisitascribitLeo
EpiscopusomnibusEpiscopis:[epist.LXXXVI.al.LXXXVIII.]

P.1.D.68.C.IV.Inquibuscorepiscopiabepiscopisdifferant.

Quamuiscorepiscopisetpresbiterisplurimacumepiscopisministeriorumcommunis
sit dispensatio, quedam tamen sibi prohibita nouerint, sicut est presbiterorum et
diaconorum, et uirginum consecratio, constitutio altaris, ac benedictio uel unctio. Si
quidemnecerigerealtaria,necconsecrareecclesiaseislicitumest,necperinpositionem
manuumfidelibusbaptizatisuelconuersishereticisparacletumSpiritumsanctumtradere,
neccrismaconficere,neccrismatebaptizatorumfrontessignare,necpublicequidemin
missa quemquam penitentem reconciliare, nec formatas cuilibet epistolas mittere.
[PALEA.Hecenimomniaillicitasuntcorepiscopis,quiadexemplumetformamLXXII.
discipulorum esse noscuntur, uel presbiteris, qui eandem gestant figuram. ] Quoniam,
quamquam consecrationem habeant, pontificatus tamen apicem non habent. III. Pars.
Gratian. Hiueropropterinsolentiamsuam,quaepiscoporumoffitiasibiusurpabant,ab
ecclesiahodieprohibitisunt.UndeDamasuspapaait:[adEpisc.Africae,epist.V.]

P.1.D.68.C.V.Ordocorepiscoporumasacrasedereprobatur.

Corepiscopitamabhacsacrasede,quamabepiscopistotiusorbisprohibitisunt.
Nimisenimeoruminstitucioinproba,nimisestetpraua,quia,utdesummosacerdotis
ministerioaliquidpresumant,omniauctoritatecaret.1.Namnonamplius,quamduos
ordinesinterdiscipulosDominiessecognouimus,idestduodecimapostolorum,etLXXII.
discipulorum. Undeistetertius processerit, ignoramus.Etquodratione caretexstirpare
necesseest.IV.Pars.2.Quodautemepiscopinonsint,quiminusquamatribusepiscopis
ordinatisunt,omnibuspatet.Prohibitum,estenimasanctisPatribus,utquiabunouela
duobussuntordinatiepiscopisnonnominenturepiscopi.Sinomennonhabent,qualiter
offitiumhabebunt?ItemUrbanus.[PapaII.]

P.1.D.68.C.VI.Apostoloruminecclesialocumtenentepiscopi.

Quorumuicesinecclesiaepiscopihabeant,etquiseishancdignitatemdaredebeat,
S.Augustinusostendit,inquiens:Propatribustuisnatisunttibifilii.Patresmissisunt
apostoli:proapostolisfiliinatisunt,constitutisuntepiscopi.Hodieenimepiscopi,quisunt
pertotummundum,undenatisunt?Ipsaecclesiapatresillosappellatipsaillosgenuit,et
ipsaillosconstituitinsedibuspatrum.Nonteergoputesdesertam,quianonuidesPaulum,
quianonuides Petrum,quianonuides illos,perquosnataes:deproletuacreuit tibi
paternitas. Pro patribus tuis nati sunt tibi filii: constitues eos principes super omnem
terram. Filios genuit ecclesia, constituit eos pro patribus suis principes super omnem
terram.
 189

Pars1.DistinctioLXIX.

Gratianus.III.Pars. Tonsuraueroclericidemanuabbatissuscipipotest,sieidem
abbatimanusinpositioabepiscopofactanoscatur.UndeinSeptimaSinodo[c.14.]legitur:

P.1.D.69. C.I. Abbates, quibus ab episcopis manus inponitur, aliquos tonsurare

possunt.

Quoniamuidemusmultossinemanusinpositioneaparuulaetatetonsuramclerici
accipientes, nondumque ab episcopo manus inpositione percepta super ambonem
irregulariter in collecta legentes, precipimus amodo id minime fieri. Id ipsum quoque
conseruandumestetiamintermonachos.II.Pars.1.Lectorisautemmanusinpositione
licentiaestunicuiqueabbatisolummodoinpropriomonasteriofaciendi,sidumtaxateidem
abbati manus inpositio facta noscatur ab episcopo secundum morem preficiendorum
abbatum, dum constet illum presbiterum esse. 2. Simili modo secundum antiquam
consuetudinemcorepiscopumpreceptioneoportetepiscopipromouerelectores.

P.1.D.69.C.II.Nonexorcizentquiabepiscopoprouectinonsunt.

ItemexConcilioLaudicensi.[c.26.]Nonoportetexorcizareeos,quinecdumab
episcopissuntprouecti,nequeinecclesiis,nequeindomibus.

Pars1.DistinctioLXX.

Gratianus.Abepiscopisalteriusciuitatisclericusordinarinonpoterit,necetiama
proprio absolute ordinandus est: absoluta autem ordinatio Calcedonensi Concilio
prohibeturetuacuamhaberemanusinpositionemprecipitur;inquosicstatutumest:[can.
6.]

P.1.D.70.C.I.Nullusestabsoluteordinandus.

Neminemabsoluteordinaripresbiterumiubemus,ueldiaconum,necquemlibetin
ecclesiasticaordinationeconstitutum,nisimanifesteinecclesiaciuitatis,siuepossessionis,
aut in martirio, aut in monasterio, hic, qui ordinatur, mereatur ordinationis publicae
uocabulum.Eorumautem,quiabsoluteordinantur,decreuitsanctasinodusuacuamhabere
manusinpositionem,etnullumtalefactumualereadiniuriamipsius,quieumordinauit.

P.1.D.70.C.II.Irritasitordinatiosinetitulofacta.

ItemexsinodoUrbani[II.]habitaPlacentiae.[c.15.]Sanctorumcanonumstatutis
consonasanctientes decernimus, ut sinetitulo facta ordinatio irrita habeatur, et in qua
ecclesiaquilibettitulatus est,ineaperpetuoperseueret.1.Omninoauteminduabus
aliquemtitularinonliceat,sedunusquisque,inquatitulatusest,ineatantumcanonicus
habeatur.Licetenimepiscopidispositioneunusdiuersispreessepossitecclesiis,canonicus
tamenprebendarius,nisiuniusecclesiae,inquaconscriptusest,essenondebet.1.Sique
tamen capellae sunt, que suis redditibus clericos sustentare non possunt, ea cura ac
dispositioprepositomaiorisecclesiae,cuicapellaesubditaeesseuidentur,inmineat,ettam
de possessionibus quam deecclesiasticis capellarum offitiis ipse prouideat. Gratian. In
eodemetiamconcilioantiquisnouemprefationibusdecimaadditaest,queitasehabet:
 190

Equum et salutare, que et unigenitum tuum S. Spiritus obumbratione concepit, et

uirginitatisgloriapermanentelumeneternummundoeffudit,IesumChristumDominum
nostrum.

Pars1.DistinctioLXXI.

Gratianus.Declericisuerononordinandisabepiscopoalteriusciuitatis,inSardicensi
Concilio[c.18.et19.]statutumest,inquoIanuariusEpiscopuslegiturdixisse:

P.1.D.71.C.I.Clericiabepiscopoalteriusciuitatisnonordinentur.

Illud quoque sanctitas uestra statuat, ut nulli episcopo liceat alterius ciuitatis
ecclesiasticumsollicitareetinsuadiocesiclericumordinare.Quiaexhiscontentionibus
solentnascidiscordiae,etideoprohibeatomniumsentencia,nequishocfacereaudeat.1.
Osius episcopus dixit: Et hoc uniuersi constituimus, ut quicumque ex alia parrochia
uolueritalienumministrumsineconsensuipsiusetsineuoluntateordinare,nonsitrataeius
ordinatio.

P.1.D.71.C.II.Deeodem.

Item Innocentius. [adVictricium Rothomagensem Episcopum,epist. II.c.7.]De

alienaecclesia ordinareclericumnullus presumatnisieiusepiscopusprecibus exoratus
concedereuoluerit.

P.1.D.71.C.III.Quisineepiscopisuiconsensuordinatur,irritasiteiusordinatio.

ItemexNicenoConcilio.[c.16.infin.]Siquisaususfueritaliquem,quiadalterum
pertinet,inecclesiaordinare,cumnonhabeatconsensumilliusepiscopi,aquorecessit
clericus,irritasithuiusmodiordinatio.

P.1.D.71.C.IV.Clericusuniusecclesiaeinalianonordinetur.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.20.]Clericosinsingulisecclesiisconstitutosnon
liceat,sicutiamdiffiniuimus,inalteriusciuitatisecclesiisordinari;sedquiescantinea,in
quaabinitioministraremeruerunt,exceptisillis,quipropriasciuitatesperdiderunt,etex
necessitateadaliasecclesiasmigrauerunt.Siueroquicumqueepiscopuspostdiffinitionem
istamadaliumepiscopumpertinentemclericumsusceperit,placuitsanctaesinodo,ethunc,
qui suscepit,eteum,quisusceptusest,tamdiuexcommunicatos manere,quamdiuipse
clericusreuertaturadpropriamecclesiam.

P.1.D.71. C. V. Apostolica permissione unius ecclesiae clericus in altera ualet

ordinari.

ItemGregorius FortunatoEpiscopoNeapolitano. [lib.V.epist.11.]Fraternitatem

tuam a nobis petisse recolimus, ut Gratianum ecclesiae Enafrenae diaconem tuae
concederemusecclesiaeordinandum.Etquoniamnecepiscopum,cuiobsecundaredebeat,
propriahabetecclesia,hostescilicetprohibente,quosuumdebeatministeriumexhibere,
peticionem tuam non preuidimus differendam. Idcirco scriptis tibi presentibus eum
 191

necessarioduximusconcedendum,habituruslicentiamillumdiaconumnostrainterueniente
auctoritateecclesiaetuae,Deopropitio,constituerecardinalem.

P.1.D.71.C.VI.Sinelitterissuiepiscopiinaliquaecclesiaclericusnonsuscipiatur.

Item ex Concilio Cartaginensi. [c. 5.] Primatus episcopus Begeselitanus dixit:

Suggerosanctitatiuestrae,utstatuatis,nonlicereclericumalienumabaliquosuscipisine
litterisepiscopisui,nequeapudseretinere,neclaicumusurparesibideplebealiena,ut
eumobtineatsineconscientiaeiusepiscopi,decuiusplebeest.Gratusepiscopusdixit:Hec
obseruantiapacemcustodit;nametmeminiinsanctissimoconcilioSardicensisimiliter
statutum,utnemoalteriusplebishominemusurpet:sedsiforteeritnecessarius,petata
collegasuo,etperconsensumsuiepiscopihabeat.

P.1.D.71.C.VII.Sinelitteris commendaticiis extrasuamecclesiam clericus non

ministret.

Item ex Concilio Calcedonensi. [c. 13.] Extraneo clerico et lectori extra suam
ciuitatemsinecommendaticiislitterispropriiepiscopinusquampenitusliceatministrare.

P.1.D.71.C.VIII.Deeodem.

ItemexsermoneS.Augustiniadpopulum.HortamurChristianitatemuestram,ut
iuxtasanctorumcanonuminstituta,inecclesiisauobisfundatisaliundeuenienspresbiter
non suscipiatur, nisi a uestrae fuerit ecclesiae episcopo consecratus, aut ab eo per
commendaticiaslitterassuscipiatur.

P.1.D.71.C.IX.Absqueformataclericiperegrininonsuscipiantur.

ItemexConcilioAntioceno.[c.7.]Nullumabsqueformata,quamGreciepistolam
dicunt,suscipiperegrinorumclericorumoportet.

Pars1.DistinctioLXXII.

Gratianus.Dimissoriasuerolitterasepiscopusnonnisirogatustribuatsicutstatutum
estinSinodohabitaRomae.

P.1.D.72.C.I.Nisieodempetente,nullidimissoriaelitteraeprestentur.

Episcopussubiectosibisacerdoti,uelaliiclerico,nisiabipsopostulatus,dimissorias
nonfaciat,neouisquasiperditaauterransinueniatur.

P.1.D.72.C.II.Deeodem.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 21.] Clericum alienum, nisi concedente
episcopo,nemoaudeatuelretinere,uelpromouereinecclesiamsibicreditam.Clericorum
autemnomenetiamlectoresetpsalmistaeethostiariiretinent.
 192

P.1.D.72.C.III.Inunaecclesiaordinatusinalianonsuscipiatur.

ItemexConcilioMileuitano.[II.c.15.]Placuit,utquicumqueinecclesiauelsemel
eligiturabaliaecclesiaadclericatumnonteneatur.

Pars1.DistinctioLXXIII.

Gratianus.Qualiteruerocommendaticia,ueldimissoriaseuformataepistolafacienda
sit,uidendumest.Debentnamquelitteraegrecaeinterponiineaepistola,etnonsinecausa.
Grecaenimelementalitterarumnumerosetiamexprimere,nullus,quiueltenuitergreci
sermonis noticiam habet, ignorat. Ne igitur in faciendis epistolis canonicis, quas mos
latinus Formatas uocat, aliqua fraus falsitatis temere presumeretur, hoc a Patribus
CCCXVIII. Niceae congregatis saluberrime inuentum est et constitutum, ut formatae
epistolaehanccalculationisseusupputationishabeantrationem,idest,utassumanturin
supputationem prima greca elementa Patris, et Filii, et Spiritus sancti, hoc est, PI.
GAMMA. ALPHA. que elementa octogenarium et quadringentesimum et primum
significantnumerum.Petriquoqueapostoliprimalittera,idestPI.,quenumerumoctoginta
significat; eiusquoque,quiscribit, episcopi prima littera; cuiscribitur,secundalittera;
accipientis, tertia littera; ciuitatis quoque, de qua scribitur, quarta, et indictionis,
quecumqueestilliustemporis,numerusassumatur.Atqueitahisomnibusgrecislitteris,
que,utdiximus,numerosexprimunt,inunumductis,unam,quecumquefueritcollecta,
summam epistolateneat; hancquisuscipit, omnicumcautela requirat expresse.Addat
preterea separatim in epistola etiam nonagenarium et nonum numerum, qui secundum
grecaelementasignificat.

P.1.D.73.C.I.Exemplarformataeepistolae,queinNicena

SinodoaCCCXVIII.Patribusfactaest.InnominePatrisPI.,etFiliiGAMMA.,et
Spiritus sancti ALPHA. PI. Walterio Spirensi episcopo ego Burchardus sanctae
Vormaciensis ecclesiae deuotus gregis Christifamulus,inDeouerosummaefelicitatis
beatitudinem.Cumsanctacatholicaecclesiapromptasitsequidocumentaeuangelica,que
dicunt:Quirecipitprophetaminnomineprophetae,accipietmercedemprophetae,etqui
recipit iustum in nomine iusti, mercedem iusti accipiet, etc. et Apostolus iubeat
hospitalitatemsectari,etnecessitatibussanctorumuirorumcommunicare;tamenpropter
eos,quicauteriatamhabentsuamconscientiam,dicentesseessesimplices,cumsintastutia
diabolicarepleti,etprooperepietatisdicuntsedelocoadlocumtransire,cumsintsua
maliciafacientefugitiui,etdicuntseesseministeriosacroinsertos,cumnonsint:statutum
estasanctisPatribus,neminemclericumalienumetignotumrecipiabaliquoepiscopo,et
inthronizariinsuaecclesia,nisihabeataproprioepiscopoepistolam,queincanonibus
nominaturFormata.Ideonotumfacimusfraternitatiuestrae,quodpresensfraternoster,
harumlitterarumportitor,nomineHermannus,nonprosuanequiciaexpulsusestanobis,
sedpostulantibusfratribus,eoquodexfamilianostrafuitetnosterbaptizatus,fecimusei
libertatemreceptamincornualtariscanonice,etordinauimuseumadgradumpresbiterii.
Cui etiam has dimissorias siue commendaticias litteras facimus, et eum ad uestram
dilectam fraternitatem dirigimus, ut in uestra parrochia sub uestro sacro regimine et
defensione consistere ualeat. Ego, inquam, Burchardus humilis episcopus, in nomine
Patris,etFilii,etSpiritussancti,etinunitatesanctaeecclesiae,inquaPetrodatumestius
ligandi atque soluendi, absoluo Hermannum presbiterum de ciuitate Vormaciensi
indictioneX.,etlicentiamdouobisinthronizandieuminquacumqueecclesiauultisuestrae
 193

parrochiae.Hancergoepistolam grecis litteris hincindemuniredecreuimus,etannulo

nostrae ecclesiae firmare censuimus. Fraternitatem uestram Christus nobis incolumem
conseruet. PI. GAMMA. ALPHA. PI. BETA. ETA. ZETA. AMEN. Data Vormaciae
IdibusMarcii,annoDominicaeincarnationisMXII.IndictioneX.

P.1.D.73. C. II. Incipit epistola formata a CCCXVIII. Episcopis et ab Attico

ConstantinopolitanaeurbisEpiscopoedita:

SanctissimoinChristofratrisummadulcedinekaritatisamplectendoALPHA.,illius
ciuitatisepiscopo,GAMMA.illiusecclesiaepresul,perpetuaebeatitudinisoptatinChristo
salutem. OMEGA. GAMMA. ALPHA. OMEGA. De cetero nouerit sancta fraternitas
uestra,quodisteclericus,Hermannusnomine,nostrainparrochiainstructusacdetonsus,
paruitatemnostramrogauit,quatinusillicommendaticiaslitterasconscriberemus,quibus
uestraecelsitudinicommendatussubtuitioneuestriregiminisdegereposset;cuiusuoluntati
consentientessecundumcanonicamauctoritatemlitteraseidimissoriasdedimus,perquas
et ipsi concedimus, ut sub uestro magisterio diuinae seruituti insistens suae deseruiat
utilitati,etuobislicentiamtribuimus,ut,sidignumeumiudicaueritis,adsacrosordines
promoueatis. Commendatum ergo eum curae uestrae suscipite, et nostris ex partibus
absolutuminuestrarumouiumnumerocustodite.Quaslitteras,utuigoreueritatisfirmatae
indubitanterauobissuscipiantur,litterisgrecis,utcanonicadocetauctoritas,confirmare
sategimus. Sancta Trinitas uestram beatitudinem ad regimen sanctae suae ecclesiae
perpetualiterbeneualereconcedat,AMEN.(uelsic:ETA.THETA(queeandemsummam
exprimunt) indictione X. Continet hec formata epistola summam numeri MCCCXV.
GAMMA.grecaminnomineilliusprimamponimus,quiaGrecieaminquibusdamlocis
proGAMMA.consonanteponunt,sicutestDAVIDetEVANGELION)].

Pars1.DistinctioLXXIV.

Gratianus.I.Pars.Queriturdehisquiabepiscopissuispromouericontempnunt,an
inuitisintsublimandi,annon?DehisitastatutuminueniturinConcilioAurelianensiIII.:
[cap.7.]

P.1.D.74.C.I.Annuaesuspensionisubiaceatepiscopus,quiinuitum

ordinarepresumit.Episcopus,quiinuitumautreclamantemordinarepresumpserit,
annualipenitenciaesubditusmissasfacerenonpresumat.

P.1.D.74.C.II.Nulluspromoueaturinuitus.

ItemGregoriusNataliEpiscopo.[Salonitano,inlib.I.Reg.epist.19.]Gesta,que
nobisconsiliiuestrisecretarioconfectadirexistis,inquoarchidiaconusHonoratusadicitur,
plenaessesemineiurgiorumcognouimus,cumunoeodemquetemporeunapersonanolens
adsacerdotiiordinemprouehitur,quetamquaminmeritaadiaconatusoffitioremoueatur.
Etsicutiustumest,utnemocrescereconpellaturinuitus,itacensendumputo,nequisquam
insons ab ordinis sui ministerio deiciatur iniuste. Econtra inuenitur in Concilio
Cartaginensi:[c.31.]
 194

P.1.D.74. C. III. Qui ab episcopis suis promoueri contempnunt, a loco suo

deiciantur.

Siquiclericiabepiscopissuispromouericontempserint,necillicmaneant,unde
recederenoluerunt.

P.1.D.74.C.IV.Itemdeeodem.

Placuit,utquicumqueclericiueldiaconipronecessitatibusecclesiasticarumrerum
nonobtemperauerintepiscopissuis,uolentibuseosadhonoremamplioreminecclesiasua
promouere,necillicministrentingradusuo,underecederenoluerunt.

P.1.D.74.C.V.Posterioresprioribusepiscopinonpreponantur.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 23.] Episcoporum etiam, quorum uita non
reprehenditur, posteriorem priori nullus preponat, nisi forte superbia elatus quod pro
necessitateecclesiaeepiscopusiusseritinplerecontempnat.II.Pars.1.Sanesioffitium
archidiaconatusproptersimplicioremnaturaminplereautexpedirenequiuerit,illelocisui
teneatnomenetordinationemecclesiae,quemelegeritepiscopuspreponendum.

P.1.D.74.C.VI.Inquolocoquisordinatusestinuitustenerinondebet.

ItemGregoriusIohanniEpiscopoSiracusano.[lib.XI.epist.34.]Quorumdamadnos
relatione peruenit, Cosmam, qui ex monacho monasterii S. Luciae a decessore tuo
uenerandaememoriaeMaximianoinecclesiaSiracusanasubdiaconusfactus,atqueate
posteainpossessione,queIulianauocatur,presbiterdiciturordinatus,itanimiatristiciaet
loci qualitate uehementer afflictum, ut uitam sibi penam existimet, et contricioni suae
fugaequeratauxilium.Etideo,quiatalesergasubiectosnostrosdebemusexistere,quales
nos,sisubiectifuissemus,nostrosuellemusesseprepositos,magnaebenignitatisest,si
eum in ecclesia, ubi subdiaconii est functus offitio, sanctitas tua reducere atque illic
studueritconstituerecardinalem.Quodetfacere,quantumarbitramur,debes,sinichilest,
quodiustecontraeumanimostuosexasperet.Siueroaliquaculpaest,suisnobisepistolis
hocfraternitasuestra,utscirepossimus,insinuet.III.Pars.Gratian.VerumilludGregorii
de hisintelligendum est,quinoncausanecessitatis,sedcausaingratitudinis callide ab
episcopissuispromoueriqueruntur.IlludautemCartaginensisconciliidehisintelligitur,
qui noluntobtemperare episcopis suispropternecessitatem ecclesiae uolentibus eos ad
altiora promouere. Hanc distinctionem ex decreto Simplicii Papae quilibet ualet
corroborare,quiscribensIohanniArchiepiscopiRauennati,[epist.II.]aitintercetera:

P.1.D.74.C.VII.Nonestaliquisinuitusadepiscopatumpertrahendus.

Ubiistadidicisti,queinepiscopumetconfratremnostrumGregoriumnondilectione,
sedinuidiaperpetrasti?queminexcusabiliuiolentiapertrahiadtepassusesatqueuexari,ut
eitantumhonoremnonperanimitranquillitatem,sedperamentiam,sicutdicendumest,
irrogares?Nequeenimtaliapotuissentfierisanitateconsilii.Nolumusexaggerarequod
gestumest,necogamuriudicarequoddignumest;nampriuilegiummereturamittere,qui
permissa sibi abutitur potestate. Denunciamus autem, quod, si post hec aliquid tale
presumpseris,etaliquemseuepiscopum,uelpresbiterum,ueldiaconuminuitumfacere
fortecredideris,ordinationestibiRauennatisecclesiaeuelEmiliensisnouerisauferendas.
 195

P.1.D.74.C.VIII.Deeodem.

Item Gregorius Antonino Subdiacono. [lib. II. epist. 16. Indict. 10.] Honoratus,
archidiaconus Salonitanae ecclesiae a sanctae memoriae decessore meo missa
supplicationepoposcerat,utabantistitesuoinuitusprouehiadfortiorisgradusordinem
contramoremnullomodocogeretur.Hocenimfierisibinoncausaprouehendi,sedcausa
ingratitudinis perhibebat. Pro qua re tunc etiam sanctae memoriae predecessor noster
scriptis suis Natali fratri coepiscopoque nostro interdixerat, ne Predictum Honoratum
archidiaconum inuitum proueheret, neue dolorem conceptae ingratitudinis in corde
retineret.Cumqueetiamameheceademsummoperefuerintinterdicta,nonsolummandata
Deinegligens,sedetiamscriptanostracontempnens,prefatum archidiaconem quasiad
fortioremhonoremprouehensconatusestcallidedegradare.Undeactumest,ut,eodem
archidiaconatuslocosubmoto,aliumadscisceret,quieiusobtemperaremoribuspotuisset.
QuemHonoratumarchidiaconemarbitramurantistitisuoaliundedisplicerenonposse,nisi
quodeumuasasacrasuisparentibusdareprohibebat.Quamcausamsubtiliuolumusettunc
sanctaememoriaedecessormeus,etnuncegoindagationeperquirere,sedsuisuorumque
actuum conscius personam suam ad iudicium postposuit destinare. Unde experientiam
tuampresentispreceptiauctoritateduximusfulciendam,quatinus,conueniensinSalonia,
Natalemfratremnostrumetcoepiscopumnostrumsaltimtotscriptisammonitumstudeat
adhortari,utsupramemoratumarchidiaconeminsuostatususcipiat.Quodsifacerehoc
contumaciter,utconsueuit,fortedistulerit,usumpalliiei,quiabhacsedeconcessussibi
fuerat,exauctoritatesedisapostolicaecontradices.Quemsietiamamissopallioadhucin
eadem pertinacia perseuerare perspexeris, dominici corporis et sanguinis eundem
antistitemparticipationepriuabis.Gratian.Adhibendaestetiamdisciplina,quanolentes
promoueri ad sacros ordines ad obediendum episcopis suis pronocentur. In minoribus
siquidem ordinibus constituti paulatim per singulos gradus sunt prouehendi, ut
contempnentes suis obedire episcopis doleant sibi esse prelatos, quos prius habebant
subiectos.UndeGelasiusscribitVictoriEpiscopo:

P.1.D.74.C.IX.Cummaioresordinaricontempserint,deminoribus

promoueanturordinibus.Consuluitdilectiotuadesuorumpromotioneclericorum,
perhibens,quoddiaconi adpresbiterii gradum(quoecclesiam tuammemoras indigere)
ueniredetrectant.Quapropter,quiainuitosfieriecclesiasticamoderatiograuitasquenon
patitur, ut ex nolentibus fiant uolentes ordinatio illa potest perficere, si quos habes in
acolitis, uel subdiaconibus maturiores etate, et quorum sit uita probabilis, hos in
presbiterium studeas promouere, ut, qui in suis proficere noluerunt, reddantur suis
inferioribuspostminores.Ipsacommodapresbiteripropensiusquamdiaconiconsequantur,
uthacsaltemrationeconstrictiethonorem,quemrefugerant,appeterenitantur,etquestum.

Pars1.DistinctioLXXV.

Gratianus.I.Pars.Tempusautemconsecrationis,sicutinOrdineRomanohabetur,ad
episcopibenedictionemnoneligitur.Omnienimtemporebenedicuntur,dummodoieiunii
et hora tertia benedictionem accipiant. Unde Anacletus urbis Romae Episcopus scribit
omnibusEpiscopis:[epist.II.inprinc.]
 196

P.1.D.75.C.I.Ordinationesepiscoporumquahorafieridebeant.

Ordinationesepiscoporumauctoritateapostolicaabomnibus,quiineademfuerint
prouincia,episcopissuntcelebrandae.Quisimulconuenientesscrutiniumcumprecibus,
celebrent, manus cum sanctis euangeliis inponentes, dominica die, hora tertia orantes,
sacraque unctione prophetarum exemplo regum capita perungentium, eos more
apostolorumetMoysiungentes;quiaomnissanctificatioconstatesseinSpiritusancto,
cuius uirtus inuisibilis sancto est crismati permixta, et hoc ritu solempnem celebrent
ordinationem. II. Pars. Gratian. Tempus autem consecrationis trium mensium spatio
clauditur,ultraquod,nisinecessitatecogente,episcoporumconsecrationespostelectionem
differrinonlicet.UndeinCalcedonensiConcilio[c.25.]legitur:

P.1.D.75.C.II.Ultratresmensesnondifferaturepiscoporumordinatio.

Quoniamquidammetropolitanorum,sicutadnosperlatumest,negliguntgregessibi
creditos,etdifferuntordinationesfacereepiscoporum,placuitsanctaesinodo,intratres
mensesfieriordinationesepiscoporum,nisiforteinexcusabilisnecessitascoegerittempus
ordinationis amplius protelari.Siautemepiscoporumquishocnonobseruauerit, ipsum
debereecclesiasticaecondempnationisubiacere,redditusueroeiusdemuiduataeecclesiae
integros reseruari apud economum eiusdem ecclesiae censemus. III. Pars. Gratian.
Ceterorumueroordinationesnonnisicertistemporibusetdiebus,maximesacerdotumet
Leuitarum, fieri debent, uespera uidelicet sabati, uel mane diei dominicae continuato
ieiunio.UndeZepherinusurbisRomaeArchiepiscopusscribitomnibusEpiscopis:[epist.
II.]

P.1.D.75.C.III.PresbiterietLeuitaequahoraordinentur.

OrdinationespresbiterorumLeuitarumquetemporecongruo,multiscoramastantibus,
solempniter agite, et probabiles ac doctos uiros ad hoc opus prouehite, ut de eorum
societateetadiumentoplurimumgaudeatis.

P.1.D.75.C.IV.Deeodem.

ItemLeoEpiscopusDioscoroAlexandrinoEpiscopo.[epist.LXXIX.cap.1.]Quoda
Patribus nostris propensiori cura nouimus esse seruatum, a nobis quoque uolumus
custodiri,utnonpassimdiebusomnibussacerdotalisuelleuiticaordinatiocelebretur,sed
postdiemsabatieiusquenoctis,queinprimasabatilucescit,exordiaconsecrandieligantur,
inquibushis,quiconsecrandisunt,ieiunisetaieiunantibussacrabenedictioconferatur.
Quod eiusdem obseruantiae erit, si mane ipso die dominico, continuato sabati ieiunio,
ordinatiocelebretur,aquotemporeprecedentisnoctisinitianonrecedunt,quodaddiem
resurrectionis(sicutetiaminpascaDominideclaratur)pertinerenondubiumest.

P.1.D.75.C.V.Quarediedominicosacerdotumordinationescelebrentur.

Item. [eodem cap.] IV. Pars. Quod die dominico ordinationes sacerdotum
celebrentur,nontantumexconsuetudine,sedetiamexapostolicanouimusueniredoctrina,
scripturamanifestante,quod,cumapostoliPaulumetBarrabamexSpiritussanctiprecepto
ad euangelium gentibus mitterent predicandum, ieiunantes et orantes inposuerunt eis
manus, utintelligamus, quantaetdantium, etaccipientium deuotione sitcurandum,ne
 197

tantaebenedictionissacramentumnegligenteruideaturinpletum.Etideopieetlaudabiliter
apostolicis morem gesseris institutis, si hanc ordinandorum formam sacerdotum per
ecclesias,quibusDominuspreesseteuoluit,etiamipseseruaueris,uthis,quiconsecrandi
sunt, numquambenedictio,nisiindiedominicaeresurrectionis tribuatur,cuiauespere
sabatiinitiumconstatascribi,quetantisdiuinarumdispensationummisteriisestconsecrata,
ut,quicquidaDominoestinsigneconstitutum,inhuiusdieidignitatesitgestum.Inhac
mundussumpsitexordium:inhacperresurrectionemetmorsinteritum,etuitaaccepit
principium.
[PALEA.

P.1.D.75.C.VI.Deeodem.

IteminordineRomano,capitulodegradibusecclesiae.Quandoetubilibitumfuerit
usqueadsubdiaconatusoffitiumordinanturclerici,diaconiueroatquepresbiterinunquam,
nisiinpublicaordinatione.]

P.1.D.75.C.VII.Detemporibusordinationis.

Item Gelasius omnibus Episcopis. [epist. I. cap. 13.] V. Pars. Ordinationes

presbiterorumetdiaconorumnisicertistemporibusetdiebusexercerinondebent,idest
quartimensisieiunioetseptimietdecimi;sedetiamquadragesimalisinitii,acmedianae
hebdomadae, sabati ieiunio circa uesperas ipsas ordinationes nouerint celebrandas, nec
cuiuslibet utilitatis seu presbiterum, seu diaconum his preferre audeant, qui ante ipsos
fuerintordinati.

Pars1.DistinctioLXXVI.

Gratianus. I. Pars. Quibus temporibus ieiunia celebranda sint, Calixtus Papa

determinat,scribensBenedictoEpiscopo:[epist.I.]

P.1.D.76.C.I.Quibustemporibusieiuniumcelebrentur.

Ieiunium, quod ter in anno apud nos celebrare didicisti, conuenientius nunc per
quatuortemporafieridecernimus,ut,sicutannusperquatuoruoluiturtempora,sicetnos
solempnequaternumagamusieiuniumperquatuorannitempora.

P.1.D.76.C.II.Deeodem.

ItemexConcilioMagontiensi.[I.cap.34.]Constituimus,utquatuortemporaanniab
omnibushominibuscumieiunioobseruentur,idestinMartio,hebdomadaprima;inIunio,
secunda;inseptembri,tertia;indecembri,quarta.

P.1.D.76.C.III.Deeodem.

ItemexConcilioSalegunstathabito.[cap.2.]Deieiunioautemquatuortemporum
hanc certitudinem statuimus, ut si kalendae Martii in feria quarta siue antea euenerint
eademhebdomadaieiuniumcelebretur.1.SinautemkalendaeMartiiinquintamferiam,
autinsextam,autinsabatumdistenduntur,insequentihebdomadaieiuniumdifferatur.
 198

Similiquoquemodo,sikalendaeIuniiinquartaferiaautanteaeuenerint,insubsequenti
hebdomadaieiuniumcelebretur;etsiinquinta,autinsextaferia,autsabatocontigerit,
ieiunium in tertia hebdomada reseruetur. 2. Et hoc sciendum est, quod, si quando
ieiuniummensisIuniiinuigiliapentecostessecundumpredictamregulameuenerit,nonibi
celebrandum erit, sed in ipsa hebdomada solempni pentecostes, quia uigilia simul et
ieiuniumcelebrarinondebent,etiamtuncproptersolempnitatemsanctiSpiritusdiacones
dalmaticisinduantur,etAlleluiacantetur,etFlectamusgenuanondicatur.3.Eodem
mododeseptimimensisieiunioconstitutumest,ut,sikalendaeseptembrisinquartaferia
euenerintautantea,intertiahebdomadaieiuniumcelebretur,etsiinquinta,autsexta,aut
sabato contigerit, in quarta hebdomada ieiunandum erit. 4. In decembri uero illud
obseruandum erit, utproximosabatoanteuigiliam natalis Domini celebretur ieiunium,
quia,siuigiliainsabatoeuenerit,simuluigiliametieiuniumcelebrarinonconuenit.Contra
Urbanus:[II.inConcilioPlacentino,c.14.]

P.1.D.76.C.IV.Deeodem.

Statuimus etiam, ut ieiunia quatuor temporum hoc ordine celebrentur: primum

ieiuniumininitioquadragesimae,secunduminhebdomadapentecostes,tertiumueroet
quartuminseptembrietdecembrimoresolitofiat.

P.1.D.76.C.V.Deeodem.

ItemexsermoneLeonisPapae.[I.sermoneI.deieiuniopentecostes.]Igiturpost
sanctaeleticiaedies,quosinhonoremDominiamortuisresurgentisacdeindeincelum
ascendentis exegimus,postqueacceptum sanctiSpiritus donum,salubriteretnecessarie
consuetudoest ordinata ieiunii, ut, siquidforte interipsa festiuitatis gaudianegligens
libertasetlicentiainmoderatapresumpserit,hocreligiosaeabstinentiaecensuracastiget.

P.1.D.76.C.VI.Deeodem.

Item. [sermone VIII. de ieiunio decimi mensis.] Huius obseruantiae utilitas,

dilectissimifratres,inecclesiasticisprecipueestconstitutaieiuniis,queexdoctrinasancti
Spiritusitapertotiusannicirculumdistributasunt,utlexabstinentiaeomnibussitasscripta
temporibus. Siquidem ieiunium uernum in quadragesima, estiuum in pentecosten,
autumpnaleinmenseseptimo,hiemaleinhoc,quiestdecimus,celebremus,intelligentes
diuinisnichilesseuacuumpreceptis,etuerboDeiaderudicionemnostramomniaelementa
seruire, dum per ipsius mundi cardines quasi per quatuor euangelia incessabili tuba
discimusquodetpredicamus,etagimus.II.Pars.Gratian.Primumueromensem,quartum,
septimum,etdecimum,nonEbreorumrationedebemusaccipere,sednostra.Primusenim
mensis apud illos est Aprilis, quartus Iulius, septimus October, decimus Ianuarius. In
quibus, et preterea in quinto mense, qui est Augustus, que fuerit eis causa ieiunii,
IeronimussupraZachariamexponit,dicens:

P.1.D.76.C.VII.Quareinsupradictismensibusieiunialexinperauit.

Ieiunium quarti, et ieiunium quinti, et ieiunium septimi, et ieiunium decimi

subaudiaturmensisdomuiIudaeetIerusalemindiesfestosuerteturingaudium.Hocloco
nostrorum multi multa dixerunt inter se dissonantia. 1. Cogimur igitur ad Ebreos
recurrere,etscientiaeueritatemdefontemagisquamderiuulis querere.2.Ieiunium
 199

quartimensis,quiapudLatinosuocaturIulius,dieseptimoetdecimoeiusdemmensisillud
arbitramur, quando descendens Moyses de monte Synai tabulas legis abiecit atque
confregit,etiuxtaIeremiammuriprimumruptisuntciuitatis.Inquintomense,quiapud
nosuocaturAugustus,cumpropterexploratoresterraesanctaeseditioessetortainpopulo,
iussisuntnonascenderemontem,sedperquadragintaannoslongisaterrasanctacircumire
dispendiis,utexceptisduobus,CalephetIosue,omnesinsolitudinecaderent.Inhocmense
et a Nabuchodonosor, et multa post secula a Tito et Vespasiano templum Ierosolimis
incensum est atque destructum; capta urbs Bethel, ad quam multa milia confugerant
Iudeorum.Inseptimouero,quiapudnosappellaturOctober,occisusestGodolias,etIudae
tribus, ac Ierusalem reliquiae dissipatae sunt. Mense decimo (qui apud nos Ianuarius
dicitur,eoquodianuaannisitatqueprincipium),Ezechielincaptiuitatepositusaudiuitet
cunctuspopuluscaptiuorum,quintomensetemplumessesubuersum,quodplenissimein
eodem propheta cognoscimus. Hoc est igitur omne, quod dicitur, dies planctus et
ieiuniorum, quos hactenus habuistis in luctum, sciatis (quia cogitaui, ut benefaciam
IerusalemetdomuiIuda)uobisinleticiametgaudiumetsolempnitatesesseuertendos;ita
dumtaxat,siueritatemdiligatisetpacem.Iuxtaanagogem,quiatuncieiunamus,quando
sponsusauferturanobis,etnonmeremureiushaberepresentiam,cumreuersusfueritad
nosDominus,etcogitauerit,utbenefaciatnobis,omnistristiciauerteturingaudium,et
fames pristina sermonis Dei presencia doctrinarum eius et celestis panis saturitate
conpensabitur.III.Pars.Gratian.Nonautemuidenturieiuniaquartimensispossecelebrari
antediempentecostes.Adieenimdominicaeresurrectionisusqueindiempentecostesnon
inducunturadobseruandaieiunia.UndeAmbrosiusineiusdemdeisermone[LXI.,]quisic
incipit:

P.1.D.76.[C.VIII.]

Sciredebetsanctitasuestra:perhosquinquagintadiesnobisestiugisetcontinuata
festiuitas,itauthocomnitemporenequeadobseruandumindicamusieiunia,nequead
exorandum Deum genibus succedamus. Et infra: 1. Ad instar ergo dominicae
resurrectionis tota quinquaginta dierum curricula celebrantur, et omnes isti dies uelud
dominici deputantur. Resurrectio enim dominica est. In dominica resurgens saluatur
reuersus ad homines est, et post resurrectionem tota quinquagesima cum hominibus
conuersatusest.Equalisergoeorumnecessariumestutsitfestiuitas,quorumequalisestet
sanctitas.Nonigiturieiunamusinquinquagesima,quiainhisdiebusnobiscumDominus
conmoratur.IdeminapologiaDauid:Huncnumerum(quinquagesimumuidelicet)leti
celebramuspostDominipassionem,remissoculpaetotiusdebitocyrographoqueeuacuato
ab omni nexu liberi, et suscipimus aduenientem in nos gratiam sancti Spiritus; die
pentecostesuacantieiunia,lausdiciturDeo,Alleluiacantatur.[Gratian.]Necessarioergo
ecclesia constituit, ut post diem pentecostes ieiunia celebrentur. Sed quod in illis
quinquaginta diebus ieiunandum esse negatur, ex obseruantiae necessitate intelligitur.
Undeineiusdemdieisermone,[LX.,]quisicincipit:

P.1.D.76.[C.IX.]

Nossecredouosfratres:Nonminoreleticiacelebramus diempentecostes,quam
sanctumdiempascaecurauimus.Tuncenim,sicutmodofecimus,ieiunauimussabbato,
uigilias celebrauimus, orationibus pernoctanter institimus: unde necesse est, similem
obseruantiam similis leticia subsequatur. [Gratian.] Obseruantia uero similis quod ad
factum,nonquodadnecessitatem.ItemYsidorus:[lib.I.deecclesiasticisoffitiis,cap.42.]
 200

P.1.D.76.[C.X.]

Post pasca usque ad pentecosten, licet traditio ecclesiarum abstinentiae rigorem

prandiisrelaxauerit,tamensiquismonachorumuelclericorumieiunarecupit,nonsunt
prohibendi,quiaetAntoniusetPaulusetceteripatresantiquietiaminhisdiebusinheremo
legunturabstinuisse,nequesoluisseabstinentiam,nisitantumdiedominico.

P.1.D.76.[C.XI.]

Item Ieronimus ad Lucinum, [ep. XXVIII.] Utinam omni tempore ieiunare

possemus,quodinActibus apostolorumdiebus pentecostes etdiedominico apostolum
Paulumetcumeocredentesfecisselegimus.Nechocdico,quodfestisdiebusieiunandum
putem,etcontextasquinquagintadiebusferiasetsolempnitatesauferam;sedunaqueque
prouinciahabundetinsuosensu,etpreceptamaiorumlegesapostolicasarbitretur.

P.1.D.76.C.XII.Sabatomagnoposthorambaptismatisepiscopusualetordinari.

ItemPelagiusPetroEpiscopoPotentino.Dilectionistuaescriptasuscepimus,quibus
significas, Latinum ecclesiae Grumentinae diaconem ad episcopatum Marcellianensis
ecclesiaesiueClusitanaeabomnibusfuisseelectum,quodiamantehoctempusretulistis;
et iussimus, ut ueniret, credentes eos de persona eius ab episcopo suo dimissoriam
accepisse.Quodsimodofecerunt,faciteeumuelociteradurbemRomamoccurrere,ut,si
Deusiusserit,inmagnosabatoposthorambaptismiordinetur.Quiasiantememoratum
diemnonoccurrerit,cogeturusqueadquartimensisieiuniasustinere.

Pars1.DistinctioLXXVII.

Gratianus.HistemporibussecundumAnacletum,Zepherinum,GelasiumetPelagium
episcopi,presbiterietdiaconisuntordinandi.MetropolitanusautemiuxtaLeonempapam
expresbiteriseiusdemecclesiaeuelexdiaconibusoptimusordinetur.Exmonachisautem
uellaicisnullusnisipergradusecclesiaeadsummumsacerdotiumdebetperuenire.Unde
GelasiusPapa:

P.1.D.77.C.I.Nonnisiperdistinctosgradusquisquamadsacerdotiumaspiret.

Illudnosstatuentesuobisetomnibusseruaremandamus,utadordinesecclesiasticos
sicaccedantinecclesia,quiordinarimerentur:idest,siquisepiscopusessemeretur,sit
primo hostiarius, deinde lector preterea exorcista, inde sacretur acolitus, demum uero
subdiaconus,deindediaconus,etposteapresbiter,exinde,simeretur,episcopusordinetur.
ItemZosimusEpiscopusurbisRomaeait:[adHesychium,epist.I.cap.3.]

P.1.D.77.C.II.Queinteruallatemporisinsingulisgradibussintobseruanda.

In singulis gradibus hec tempora sunt obseruanda, si ab infantia ecclesiasticis

ministeriis nomen dederit, ut inter lectores et exorcistas quinquennio teneatur, exinde
acolitusuelsubdiaconusquatuordecimannisfiat,etsicadbenedictionemdiaconatus,si
meretur, accedat, in quo ordine quinque annis, si inculpate gesserit, adherere debebit.
Exinde suffragantibus stipendiis, per tot gradus datis propriae fidei documentis,
sacerdotiumpoteritpromereri,dequoloco,sieumexactioruitaadbonosmoresperduxerit,
 201

summumpontificatumsperaredebebit.1.Defensoresetiamecclesiae,quiexlaicisfiunt,
supradictaobseruationeteneantur,simeruerintinordineesseclericatus.

P.1.D.77.C.III.Deeodem.

ItemSiriciusPapa.[adHimeriumTarraconensem,epist.I.cap.9.]Quicumqueitaque
seecclesiaeuouitobsequiisasuainfantia,antepubertatisannosbaptizarietlectorumdebet
ministerio sociari; qui ab accessu adolescentiae usque ad trigesimum etatis annum si
probabiliter uixerit, una tantum, et ea, quam uirginem communi per sacerdotem
benedictionepercepit,uxorecontentus,acolitusetsubdiaconusessedebebit,postquamad
diaconiigradum(siseipsumprimitus,continentiapreeunte,dignumprobauerit)accedat.
Ubisiultraquinqueannoslaudabiliterministrauerit,congruepresbiteratumconsequatur.
Exindepostdecenniumepiscopalemcathedrampoteritadipisci,sitamenperhectempora
integritassuaeuitaeacfideieiusfueritapprobata.Quiueroiametategrandeuus,melioris
propositi conuersatione prouocatus, ex laico ad sacram miliciam peruenire festinat,
desideriisuifructumnonaliterobtinebit,nisieoquobaptizaturtemporestatimlectorum
aut exorcistarum numero societur, si tamen eum unam habuisse uel habere, et hanc
uirginem accepisse constet uxorem. Qui, dum initiatus fuerit, expleto biennio, per
quinquenniumaliudacolitusetsubdiaconusfiat,etsicaddiaconatum,siperhectempora
dignus iudicatus fuerit, prouehatur. Exinde iam accessu temporum presbiterio uel
episcopatui,sieumplebisacclerieuocaueritelectio,noninmeritosocietur.

P.1.D.77.C.IV.Deeodem.

ItemexSextaSinodo.[c.15.]Subdiaconusnonminoruigintiannorumordinetur.
1. Si quis uero in aliquo ordine sacerdotali preter constituta tempora ordinatus fuerit,
deponatur.

P.1.D.77.C.V.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiIII.[c.4.]Placuit,utanteuigintiquinqueannosetatis
necdiaconiordinentur,necuirginesconsecrentur,etutlectorespopulumnonsalutent.

P.1.D.77.C.VI.MinoribusXXV.annisleuiticanonpresteturbenedictio.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 16. et 17.] Episcopus benedictionem diaconatus

minoribusquamuigintiquinqueannorumpenitusnoncommittat.1.Sanesiconiugati
iuuenes consenserint ordinari, etiam uxorum uoluntas ita requirenda est, utsequestrato
mansioniscubiculo,religionepromissa,posteaquampariterconuersifuerint,ordinentur.
2.Presbiterumuerouelepiscopumantetrigintaannos,idestantequamaduiriperfecti
etatem perueniat, nullus metropolitanorum ordinare presumat, ne per etatem (quod
aliquocienseuenit)aliquoerroreculpetur.

P.1.D.77.C.VII.Deeodem.

ItemexConcilioToletanoIV.[c.20.]Inueterilegeabannouicesimoetquinto
Leuitaetabernaculoseruireiubentur,cuiusauctoritatemincanonibusetsanctiPatressecuti
sunt.Nosetdiuinaelegis,etpraeceptorumcanonuminmemores,infantesetpuerosLeuitas
facimusantelegitimametatem,autexperientiamuitae;ideoqueneulteriusfiatanobis,et
 202

diuinalege,etcanonicisammonemursententiis,sedauicesimoquintoannoetatissuae
Leuitaeconsecrentur,etatricesimopresbiteriordinentur.

P.1.D.77. C. VIII. Per que interualla temporum ordinetur qui de monachis in

clericatumeligitur.

Item Gelasius. [Papa ad Episcopos per Lucaniam, epist. I. cap. 3.] Si quis de
religioso proposito et disciplinis monasterialibus eruditus ad clericale munus accedit,
inprimiseiusuitaactainquiratur,sinullograuifacinoreprobaturinfectus;sisecundam
fortassenonhabuerituxorem,necamaritoreiectamsortitusostenditur.

P.1.D.77.[C.IX.]

Idem.[eodemcapiteetsequenti]Monachusueronouitiusmorumhonestatefulcitus,
continuolector,uelnotarius,autcertedefensoreffectus,posttresmensesexistatacolitus,
maxime si huic etiam etas suffragatur; sexto mense subdiaconi nomen accipiat, ac si
modesteconuersationishonestaequeuoluntatisexistat,nonomensediaconus,conpletoque
annositpresbiter;cuitamen,quodannorumfuerantinterstitiacollatura,sanctipropositi
spontesusceptadoceturprestitissedeuotio.1.Siuerolaicusquispiamecclesiasticisest
aggregandusoffitiis,tantosollicitiusinsingulis,quesuperiusconprehensasunt,huiusmodi
decet examinare personam, quantumintermundanam religiosamque uitam esseconstat
discriminis, quia utique conuenientia ecclesiae ministeria deputanda sunt, non
inconuenientibusmeritisingerenda,tantoquemagisquodsacrisaptumpossitesseseruitiis
in eorum querendum est institutis, quantum de tempore, quo fuerint assequenda,
decerpitur,utmorumhochaberedoceaturprobitas,quodprolixiorconsuetudononcontulit,
neperoccasionemsupplendaepenuriaeclericatus uitiapotiusdiuiniscultibusintulisse,
nonlegitimaefamiliaeDominiconputemurprocurasseconpendia.Quorumpromotionibus
superannimetassexmensesnichilominussubrogamus,quoniam,sicutdictumest,distare
debetinterpersonamdiuinocultuideditam,etdelaicorumconuersationeuenientem.Que
tamen eatenus indulgendacredimus utecclesiis abhacoccasionecessantibus canonum
paternorumuetusformaseruetur.

Pars1.DistinctioLXXVIII.

Gratianus. Qua uero etate sacerdotes ordinari debeant, Bonifatius Papa diffinit,
dicens:

P.1.D.78.C.I.AnteXXX.annospresbiternonordinetur.

Si quis triginta etatis suae non inpleuerit annos, nullo modo ordinetur presbiter,
etiamsiualdesitdignus.
[PALEA.

P.1.D.78.C.II.Deeodem.

IteminNouellisinAuthenticadesanctissimisepiscopisClericos,apudIulianum
AntecessoremconstitutioneCXV.c.19.Nemopresbiterconsecretur,quiminortriginta
annissit;nemodiaconusuelsubdiaconusfiat,quiminoruigintiquinqueannissit;nemo
 203

lectoribus connumeretur, qui minordecem et octo annis fuerit; nemo inter diaconissas
consecretur sacrosanctae ecclesiae, que minor sit quadraginta annis, uel ad secundum
matrimoniumperuenerit.]

P.1.D.78.C.III.Nonestordinandussacerdos,nisilongoprobatusexamine.

ItemLeopapa.[adEpiscoposAfricanos,epist.LXXXV.cap.1.]Quidest:manus
cito inponere, nisi ante etatem maturitatis, ante tempus examinis, ante meritum
obedientiae,anteexperientiamdisciplinaesacerdotalemhonoremtribuerenonprobatis?Et
quidest:communicarepeccatisalienis,nisitalemefficiordinantem,qualisilleest,quinon
meruitordinari?

P.1.D.78.C.IV.AnteXXX.annospresbiternonordinetur.

ItemexConcilioNeocesariensi.[c.11.]Presbiterantetrigintaannorumetatemnon
ordinetur, quamuis sit probabilis uitae; sed obseruetur usque ad prefinitum tempus.
Dominusenimtricesimoannobaptizatusest,ettuncpredicauit.Gratian.Hocregulariter,
undeetChristus,etIohannesBaptista,etEzechiel,etnonnulliprophetarumnonleguntur
predicasse uel prophetasse. Verum, quia et Ieremias et Daniel ante iuuenilem etatem
spiritumprophetiaeaccepisseleguntur,DauidquoqueetSalomoninadolescentiauncti
inueniuntur, Iohannes etiam Euangelista, cum adhuc esset adolescens, a Domino in
apostolumelectusetcumaliisadpredicandummissusinuenitur;Paulusquoqueapostolus
inadolescentiaaDominoelectus,etadpredicandummissusasseritur:ecclesiasimiliter
necessitateexigentenonnullosantetrigesimumannumordinareconsueuit.UndeZacharias
papaBonifatioEpiscopo:[epist.VI.cuiusinitium:BenedictusDeus]

P.1.D.78.C.V.NecessitatecogenteXXV.annorumsacerdotesordinentur.

Sitrigintaannorumnonreperiuntur,etnecessitasexposcit,auigintiquinqueannis
sacerdotesordinentur.

Pars1.DistinctioLXXIX.

Gratianus.I.Pars.ApostolicusautemnonnisiaCardinalibusetreligiosisclericisest
intronizandus.UndeNicolauspapa[II.]ait:[inepistola,quasinodumaseRomaehabitam
refert,cap.1.]

P.1.D.79.C.I.DeeoquisineconcordielectioneCardinaliumintronizatur.

SiquisapostolicaesedisineconcordietcanonicaelectioneCardinaliumeiusdemac
deindesequentiumclericorum religiosorumintronizatur, nonPapauelApostolicus,sed
apostaticushabeatur.

P.1.D.79.C.II.Papasuperstite,eoinconsultodeelectionefuturiPontificisnemo
audeatloqui.

ItemSimacusPapa.[inSinodoRomanaI.cap.3.et5.]SiquissuperstitePapapro
RomanoPontificatucuiquamquolibetmodofauoremprestareconuincitur,locisuihonore
priuetur. Et infra: Si quis presbiter, aut diaconus, aut clericus, Papa incolumi et eo
 204

inconsulto,autsubscriptionemproRomanoPontificatucommodare,autpitaciapromittere,
autsacramentumpreberetemptauerit,autaliquodcertesuffragiumpolliceri,ueldehac
causapriuatisconuenticulisfactisdeliberarealiquidatquedecernerepresumpserit,locisui
dignitate,uelcommunionepriuetur.Etinfra:Propteroccultasfraudesetconiurationum
secretasinsidias,quassententiahuiusdistrictionisconsequitur,siquisadecclesiasticam
pertuleritnoticiamconsiliaeorum,quicontrahancsinodumdepontificaliegerintambitu,
etrationabiliprobationeconuicerit,particepsactionishuiusmodinonsolumpurgatusab
omniculpasit,sedetiamremuneratione,quenonindignasit,subleuetur.

P.1.D.79.C.III.InapostolatusculmennisiexCardinalibusnonpromoueatur.

ItemexConcilioStephaniPapae.[III.]Oportebat,uthecsacrosanctadominanostra
Romana ecclesia (iuxta quod a B. petro et eius successoribus institutum est) rite
ordinaretur, et in apostolatus culmen unus de cardinalibus presbiteris aut diaconibus
consecraretur.

P.1.D.79.C.IV.Deeodem.

Itemexeodem.Nullusumquamlaicorumnequeexalioordinepresumatnisiper
distinctos gradus ascendens diaconus aut presbiter factus fuerit cardinalis, ad sacrum
pontificalemhonorempromoueri.

P.1.D.79. C. V. Anathematizetur episcopus uel monachus uel laicus Romanam

ecclesiaminuadens,etingradumfiliorumeiusprorumpens.

Itemexeodem.Siquisexepiscopis,uelmonachis,uellaicis contracanonumet
sanctorumPatruminstitutaprorumpensingradumfiliorumsanctaeRomanaeecclesiae,id
estpresbiterorumcardinaliumetdiaconorumirepresumpserit,ethancapostolicamsedem
inuadere quilibet ex supradictis temptauerit, et ad summum pontificalem honorem
ascendereuoluerit,ipsietsibifauentibusfiatperpetuumanathema. Etinfra:1.Siquis
resistere presumpserit sacerdotibus atque primatibus ecclesiae, uel cuncto clero ad
eligendumsibiRomanumPontificemsecundumcanonicamtradicionem,anathemasit.

P.1.D.79. C. VI. Anathema sit, qui canonicae electioni Romani pontificis

contradicerepresumpserit.

ItemexConcilioLeonisPapae.[IV.]Siquissacerdotibus,seuprimatibusnobilibus,
seu cuncto clero huius sanctae Romanae ecclesiae, electionem Romani pontificis
contradicerepresumpserit,sicutinconciliobeatissimiBonifatiietStephaniPapaelegitur
statutum,anathemasit.

P.1.D.79.C.VII.Nulliusepiscopifiatelectio,nisipostdiemterciumdepositionis
alterius.

ItemexConcilioBonifatii.[PapaeIII.]II.Pars.NullusPontificeRomanouiuenteaut
episcopociuitatissuaepresumatloqui,autpartessibifacere,nisiterciodiedepositionis
eius,adunatocleroetfiliisecclesiae,ettuncelectiofiat.III.Pars.Gratian.Sedqueritur,si
duotemeritateconcertantiumordinatifuerint,quiseorumalterisitpreferendus?Dehisita
scribitHonoriusAugustusadBonifatiumPapam:
 205

P.1.D.79.C.VIII.Sitemeritateconcertantiumduofuerintordinati.

Si duo forte contra fas temeritate concertancium fuerint ordinati, nullum ex eis
futurum sacerdotem permittimus, sed illum solum in sede apostolica permansurum
censemus,quemexnumeroclericorumnouaordinationediuinumiudiciumetuniuersitatis
consensuselegerit.IV.Pars.Gratian.Hocautemcapitulumnondeeointelligendumest,
qui uno per apostasiam ordinato a Cardinalibus et religiosis clericis apostolicae sedi
intronizatur,etiamsiilleapostaticusitacathedramB.Petriuiolentertenuerit,utcanonica
electiointraUrbemfierinonualeat.UndeNicolauspapa[II.inConcilioRomano]statuit,
dicens:

P.1.D.79.C.IX.Deeo,quipecuniauelpopularitumultu,noncanonicaelectione
ordinatur.

Siquispecuniauelgratiahumana,autpopularitumultuseumilitari,sinecanonicaet
concordielectionecardinalium,etsequentiumreligiosorumclericorumfueritapostolicae
sediintronizatus,nonApostolicus,sedapostaticushabeatur,liceatquecardinalibusetaliis
clericis timentibus Deum et laicis inuasorem anathematizare et humano auxilio a sede
apostolicapellere.QuodsiintraUrbemperficerenequiuerint,apostolicaauctoritateextra
urbemcongregatiinloco,quoeisplacuerit,electionemfaciant,concessaelectoauctoritate
regendi et disponendi res et utilitatem sanctae Romanae ecclesiae iuxta qualitatem
temporis,quasiintronizatussit.V.Pars.Gratian.ElectioueroRomanipontificisetiamcum
deliberationepredecessorisfieridebet.UndeSimacusait:[inSinodoRomanaI.cap.4.]

P.1.D.79.C.X.SiPapadeelectionesuisuccessorisdecernerenonpoterit.

Si transitus Papae inopinatus euenerit, ut de sui electione successoris, ut supra

placuit,nonpossitantedecernere,siquidemtotiusinunumconueneritecclesiasticiordinis
electio,consecreturelectusepiscopus.Siuero,utfierisolet,studiaceperintessediuersa
eorum, de quibus certamen emerserit, conuincat sententia plurimorum: sic tamen, ut
sacerdotiocareat,quicaptuspromissionenonrectoiudicio deelectione decreuerit. VI.
Pars.Gratian.Sicutsupramonstratumest,electiosummorumsacerdotumaCardinalibuset
religiosis clericis debet fieri: eiectio uero eorum diuino iudicio est reseruata. Unde
AnacletusPapaait:[adEpiscoposItaliae,epist.II.cap.2.]

P.1.D.79.C.XI.SummorumsacerdotumeiectionemsibiDominusreseruauit.

EiectionemsummorumsacerdotumsibiDominusreseruauit,licetelectionemeorum
bonissacerdotibusetspiritualibuspopulisconcessisset.

Pars1.DistinctioLXXX.

Gratianus.I.Pars.Locauero,inquibusprimates,patriarchae,archiepiscopi,episcopi,
presbiteri sunt ordinandi, hec sunt secundum Lucium Papam, ac Clementem, atque
Anacletum.AitenimLuciusPapa:
 206

P.1.D.80.C.I.Inquibuslocisprimatesuelpatriarchaedebeantordinari.

Urbesetloca,inquibusprimatespresideredebent,nonmodernis,sedmultisante
aduentumChristisuntstatutaetemporibusquarumprimatesgentilesetiampromaioribus
negotiisappellabant. 1.InipsisuerourbibuspostaduentumChristiapostolieteorum
successores patriarchas et primates posuerunt, ad quos episcoporum negotia, salua in
omnibusapostolicaauctoritate,etmaiorescausaepostapostolicamsedemsuntreferendae.

P.1.D.80.C.II.Deeodem.

ItemClemensPapa.[adIacobumepist.I.]Inillisciuitatibusuero,inquibusolim
apud ethnicos primi flamines eorum atque primi legis doctores erant, episcoporum
primatesuelpatriarchasponiB.Petrusprecepit,quireliquorumepiscoporumcausaset
maiora negotia in fide agitarent. 1. In illis autem, in quibus dudum apud ethnicos
predictos erant eorum archiflamines, quos tamen minores tenebant quam memoratos
primates,archiepiscoposinstituiprecepit.2.Insingulisueroreliquisciuitatibussingulos,
etnonpluresepiscoposconstituiprecepit,quiepiscoporumtantumuocabulopotirentur;
quoniamnecinteripsosapostolosparfuitinstitucio,sedunusprefuitomnibus.

P.1.D.80.C.III.Deeodem.

Item Anacletus. [epist. III. cap. 2.] Episcopi non in castellis neque in modicis
ciuitatibus debentconstitui, sedpresbiteri percastella etmodicas ciuitates atque uillas
debentabepiscopisordinarietponi,singulitamenpersingulostitulossuos.Episcopusnon
ab uno, sed a pluribus episcopis debet ordinari, et, ut dictum est, non ad modicam
ciuitatem,neuilescatnomenepiscopi,sedadhonorabilemtitulandusetdenominandusest.
Presbiterueroadqualemcumquelocumineoconstitutaeecclesiaeestpreficiendus.

P.1.D.80.C.IV.Deeodem.

Item Leo Papa. [ad Episc. Africae, epist. LXXXV. c. 2.] Illud sane, quod ad
sacerdotalempertinetdignitatem,interomniauolumuscanonumstatutaseruari,utnonin
quibuslibet locis, nec quibuscumque castellis, et ubi ante non fuerunt, episcopi
consecrentur, cum, ubi minores sunt plebes minoresque conuentus, presbiterorum cura
sufficiatepiscopaliaautemgubernaculanonnisiinmaioribuspopulisetfrequentioribus
ciuitatibus oporteat presidere, ne, quod sanctorum Patrum diuinitus inspirata uetuerunt
decreta,uiculisetpossessionibus,uelobscurisetsolitariismunicipiistribuatursacerdotale
fastigium.

P.1.D.80.C.V.Deeodem.

ItemexConcilioLaudicensi.[c.57.]Nondebereinuicisetuillisepiscoposordinari,
seduisitatores,idestquicircumeant,constitui;hisautemquiantehocordinatisunt,nichil
agerecensemussineconscientiaepiscopiciuitatis.Similiterautempresbiterisineprecepto
etconsilioepiscopinichilagant.II.Pars.Gratian.Sedesautemepiscoporumnonlongo
interuallo debent disiungi, ut ad consecrationem sui conprouincialis sine difficultate
possintoccurrere.UndeGregoriusAugustinoAnglorumEpiscopo:[resp.8.]
 207

P.1.D.80.C.VI.Episcopalessedesnonlongointerualloasedisiungidebent.

Fraternitatem tuam ita uolumus ordinare episcopos, ut sibi ipsi episcopi longo
interuallo minime disiungantur, quatinus nullasitnecessitas,utinordinatione episcopi
conuenire non possint. Nam episcoporum ordinatio sine aggregatis tribus aut quatuor
episcopisfierinullatenusdebet.

Pars1.DistinctioLXXXI.

Gratianus.I.Pars.Hecdeordinandisetordinatoribusatquedesingulorumgraduum
distinctionibusetoffitiisdixissenossufficiat.Verumquiaaliquantulumdiffusiusinhis
immoratisumus,precedentibuscoherentiaquedamsubepilogoadmemoriamsubiciamus.
Debetautemordinandusinepiscopum,(utApostolusscribitessesinecrimine,idestsine
peccatomortifero,quodnonsolumdeepiscopo,sedetiamdequolibetelectoadaliquam
preposituramecclesiaeoportetintelligi.UndeAugustinusscribitsupraIohannem:

P.1.D.81. C. I. Sine crimine id est sine graui peccato debet esse qui ordinatur
episcopus.

Apostolus Paulus, quando elegit ordinandos uel presbiteros, uel diacones, et

quicumqueordinandusestadpreposituramecclesiae,nonait:Siquissinepeccatoest,
(hocenimsidiceret,omnishomoreprobaretur,etnullusordinaretur,)sedait:Siquissine
crimineest:sicutesthomicidium,adulterium,autaliquainmunditiafornicationis,furtum,
fraus,sacrilegiumetceterahuiusmodi.1.Crimenautemestgrauepeccatum,accusatione
etdampnationedignissimum.II.Pars.Gratian.Quolibetitaquehoruminplicatusordinari
non debet; uel siiamordinatus ante tempus uel posttempus suae ordinationis aliquid
eorumadmisisseconuincitur,susceptigradusoffitiopriuabitur.UndeSimacusPapaait:

P.1.D.81.C.II.Monitoris personamrectenonsuscipit,quiuerbis,nonoperibus
docet.

Nemorectemonitorispersonamsuscipit,nisiquiactibussuiserratacondempnat,et
amoreminnocentiaeconuersationedemonstrat.

P.1.D.81.C.III.Careatordine,quemprestat,quiindignumsublimarenonmetuit.

ItemCelestinusPapa.[adEpiscoposGalliae,epist.II.c.3.]TantisDanielgrauatus
testimoniisfacinorum,tantaaccusationepulsatussacrarum,utdicituruirginumpollutus
incestuepiscopusasseriturordinatus.Et,utinnostrilibellisscriniicontinetur,quorumad
uosquoqueexemplariadireximus,inpontificiidignitatemhoctempore,quoadcausam
dicendammissisanobislitterisuocabatur,obrepsit.Sacronominiabsitiniuria.Faciliusest,
uthancdignitatemtalidandoamiseritordinator,quameamobtineatordinatus;cuiconuicto
sociabitur,quieumsibicrediditlargiendopontificiumsociandum.Qualisenimipsesit,
quisquistalesordinauerit,ostendit.
 208

P.1.D.81.C.IV.Nonrecipitordoecclesiasticus,quiinexaminatione,uelpostea
confessusordinatur.

ItemexConcilioNiceno.[cap.9.]Siquisineexaminationepromotipresbiterisunt,
etposteaexaminaticonfessisuntpeccatasua,et,cumconfessifuissent,hominesuenientes
contra regulameis manus inposuerunt,hosecclesiasticus ordononrecipit. Inomnibus
enimquodinreprehensibileestdefenditecclesia.

P.1.D.81. C. V. Lapsi, per ignorantiam aut contemptu ordinantium tonsorati,

deiciantur.

ItemeiusdemConcilii.[cap.10.]Quicumqueexhis,quilapsisunt,perignorantiam
iamordinatisunt,uelcontemptueorum,quieosordinauerunt,hocnonpreiudicatregulae
ecclesiasticae.Cumenimcompertumfuerit,deponentur.

P.1.D.81.C.VI.Alienusfiataministerio,quiilluduiuendoillicitepolluit.

Item Innocentius. [ad Maximum et Seuerum, ep. V.] Maximilianus filius noster
qualemquerelamdetulerit,libellieiusseriesadnexadeclarat.Quizelofideiacdisciplinae
ductus,nonpatiturecclesiampolluiabindignispresbiteris,quosinpresbiteriofiliosasserit
procreasse.Etideo,fratres,huiuslibelli,quisubiectusest,tenoreperspecto,eos,quitalia
perpetrasse dicuntur, debetis in medio collocare, discussisque obiectionibus, que ipsis
presbiterisinpinguntur,siconuincipotuerint,asacerdotaliremoueanturoffitio,(quiaqui
sanctinonsuntsanctaattractarenonpossunt,)atquealieniefficianturaministerio,quod
uiuendoillicitepolluerunt.

P.1.D.81. C. VII. Cuilibet ab ordine deponendo episcopi prouidentia locus

penitenciaedeputetur.

ItemEugeniusPapa.[II.]Sacerdos,autquisaliusinordineecclesiasticoprouectus,si
ineoscelereinuenitur,quoabiciendusconprobetur,depositusprouidentiaepiscopibene
prouisolococonstituatur,ubipeccatumlugeatetulteriusnoncommittat.

P.1.D.81. C. VIII. Retrudantur in monasterio presbiteri, qui penitenciam agere

contempnunt.

Item ex Concilio Magontiensi. Dictum est nobis, presbiteros propter suam

negligentiam canonice degradatos et seculariter gradu amisso uiuere, et penitenciae
agendaebonumnegligere.Undestatuimus,utgraduamissoagendaepenitenciaegratiain
monasterium aut canonicam regularem mittantur. Si uero hoc fieri causa quelibet
prohibuerit, ubicumque sint, penitenciam agere non desistant. Si autem amisso gradu
seculariteruiuereuoluerint,etpenitenciamagereneglexerint,abecclesiaecommunione
separentur.

P.1.D.81.C.IX.Mutatiolociualetconuersisadpenitenciam.

Item Ysidorus. [Sentenciarum, de summo bono, lib. II. c. 10.] Valet interdum
conuersisproanimaesalutemutatioloci;plerumqueenim,dummutaturlocus,mutatur
mentisaffectus.Congruumestergo,indeetiamcorporalitereuelliubiquisqueillecebris
 209

deseruiuit.Namlocus,ubiprauequisqueuixit,inaspectumentisapponitquodsepeibiuel
cogitauit,uelgessit.

P.1.D.81. C. X. Clericus adulterasse conuictus uel confessus in monasterio

retrudatur.

ItemexVII.SinodoAurelianensi.[c.7.]Siquisclericusadulterasseautconfessus
fuerit,autconuictus,depositusaboffitiocommunioneconcessainmonasteriototouitae
suaetemporetrudatur.

P.1.D.81.C.XI.Deeodem.

Item Pelagius Constantino Defensori. Romanus ecclesiae Thianensis clericus pro

crimineadulterii,quodadmisisseperhibetur,aclericatusordinedepositusinmonasterio
hicinurbeRomanaadagendampenitenciamexnostraiussioneretrususest.

P.1.D.81. C. XII. In crimine captus presbiter uel diaconus deponatur, sed

communionenonpriuetur.

ItemexcanoneApostolorum.[c.25.]Presbiterautdiaconus,quiinfornicatione,aut
furto,autperiurio,authomicidiocaptusest,deponatur,nontamencommunionepriuetur;
dicitenimscriptura:NoniudicatDeusbisinidipsum.

P.1.D.81.C.XIII.Deeodem.

Item.Siquisepiscopus,autpresbiter,autdiaconuspostdiaconiisuigradusacceptos
fuerit fornicatus aut mechatus, deponatur, et ab ecclesia proiectus inter laicos agat
penitenciam.

P.1.D.81.C.XIV.Deeodem.

Item ex Concilio Aurelianensi. [I. c. 9. et 12.] Si diaconus aut presbiter crimen

capitalecommiserit,simuletaboffitio,etcommunionepellatur.Siueroproreatusuoseab
altariscommunionesubpenitentisprofessionesubmouerit,hisquoque,sialiidefuerint,et
causacertaenecessitatisexoritur,poscentembaptismumliceatbaptizare.

P.1.D.81.C.XV.Noningredianturecclesiaspresbiteri,diaconi,subdiaconi,quiin
fornicationiscrimineiacent.

ItemGregorius[VII.]omnibusperregnumItalicumetTeutonicorum.Siquisunt
presbiteri,diaconi,uelsubdiaconi,quiincriminefornicationisiacent,interdicimuseisex
parteDeiomnipotentisetS.Petriauctoritateecclesiaeintroitum,usquedumpeniteantet
emendent.Siquiueroinpeccatosuoperseueraremaluerint,nullusuestrumeorumaudire
presumatoffitiumquiabenedictioeorumuertiturinmaledictionemetoratioinpeccatum,
testanteDominoperProphetam:Maledicam,inquit,benedictionibusuestris.Quiuero
huicsaluberrimopreceptoobedirenoluerint,ydolatriaepeccatumincurrent,Samueleteste,
etB.Gregorioinstruente:Peccatumariolandiestnonobedire,etscelusydololatriaenon
adquiescere. Peccatum igitur paganitatis incurrit, quisquis, dum Christianum se esse
asserit,apostolicaesediobedirecontempnit.
 210

P.1.D.81.C.XVI.Offitioetbeneficiopriueturepiscopus,presbiter,diaconusuxorem
suscipiens,uelsusceptamretinens.

ItemAlexanderII.EpiscopisetRegiDalmatiae.Siquisamodoepiscopus,presbiter,
diaconusfeminamacceperituelacceptamretinuerit,propriogradudecidat,usquedumad
satisfactionemueniat,necinchoropsallentiummaneat,necaliquamportionemderebus
ecclesiasticishabeat.

P.1.D.81.C.XVII.Deeodem.

IdemCleroMediolanensi.Siquissacerdotum,ueldiaconorum,uelsubdiaconorum
offitiumcontumaciterdeserensfeminamsibipotiuselegerit,sicutsponteobfornicationem
dimittitoffitium,itaobpreuaricationemdimitterecogaturetiaminuitusbeneficium.

P.1.D.81.C.XVIII.Deeodem.

IdempopuloMediolanensi.Eosetiam,qui,utfornicarieisliceat,diuinumoffitium
derelinquunt,aDeorecedentesdiaboloetoperibuseiusseruiunt,sicutseiustissimeab
offitioalienosfaciunt,itabeneficioecclesiarumpriuatosesseadiudicamus.

P.1.D.81.C.XIX.Deeodem.

ItemLuciusPapa.Ministrialtarispresbiterisiuediaconiadoffitiadominicatales
eligantur, qui continenciam seruent. 1. Si uero post ordinationem suam ministro
contigeritpropriaeuxorisinuaderecubile,sacrariinonintretlimina,necsacrariiportitor
fiat nec altare contingat, nec ab offerentibus holocausti oblationem suscipiat, nec ad
dominici corporis portionem accedat, nec propinet, nequesine maioris natuauctoritate
minorageratoffitia;urceumsaneuelcalicemadaltarenonsuggerat.

P.1.D.81.C.XX.Clericusmatronarumdomiciliafrequentansdeponatur.

Idem.III.Pars.Clericussolusadfeminaetabernaculumnonaccedat,necproperet
sinemaiorisnatusacerdotisiussione;necsoluspresbitercumsolafeminafabulasmisceat,
nec archidiaconus sub pretextu humilitatis aut offitii frequenter intret domicilia
matronarum, aut forteper clericos autdomesticos matronae mandet aliquid secrete. Si
agnitumfuerit,etilledeponatur,etillealiminibusecclesiaearceatur.
[PALEA.

P.1.D.81.C.XXI.Deeodem.

Idem.Sedsifortealiquaintercessiofuerit,episcoposuggeratur.Etsitalisest,ad
quamdebeatirepiointeruentu,ipsepergat:sinautem,delateresuodirigatcumduobusaut
tribustestibus.Nemotamencumextraneahabitetfemina,nisiproximaautsororfuerit.Et
hoccummagnasollicitudinefiat.Nonenimignoramusmaliciassatanae.]
[PALEA.
 211

P.1.D.81.C.XXII.Deeodem.

ExdecretoEugeniiPapae.Siquispiamsacerdotum,idestpresbiter,ueldiaconus,uel
subdiaconus, de quacumque femina crimine fornicationis suspectus post primam,
secundamettertiamadmonitioneminueniaturfabularicumeauelaliquomodoconuersari,
excommunicetur,feminauerocanoniceiudicetur.]

P.1.D.81.C.XXIII.Simulcummulieribussacerdoteshabitarenonlicet.

ItemGregorius.IV.Pars.Oportetsacerdotes,quibuspopulusDominicommissusest,
cummagnaconstantiauigilaredesuperdominicasoues,nelupinismorsibusidestdiaboli
stimulislanientur.1.Nequeenimhocsileredebeo,quodcumgrauianimitristiciadico:
sacerdotescumfeminishabitareconspicio;quodnefariumestdicereuelaudire,etcontra
sanctorum canonum sancita. Ubi enim talis fuerit commorantium cohabitacio, antiqui
hostis stimuli non desunt. Ideoque ammonendi sunt, ut non antiqui hostis decipiantur
fraude,quatinusiuxtaApostoliuocemnonuitupereturministeriumnostrum.Cauereenim
nosoportet,fratres,abillicitis,utmundasualeamusadDeumleuaremanus.Scriptumest
enim:Sanctiestote,quoniamegosanctussum.Siquisueropresumpseritaliteragere,
sacerdotii sui honore priuetur. Unde omnimodo cauendum est, fratres, ne fallamus
populum,etinpleaturinnobisilludProphetaedictum:Sacerdotesmeicontaminantsancta
etreprobantlegem,quosetaliusProphetaincrepat,dicens:Vososacerdotes,quifallitis
nomenmeum,etdixistis,inquarefallimusnomentuum?quibusresponsumest:offerentes
adaltaremeumpanespollutos.Nonmihiuoluntasinuobis,dicitDominus,etsacrificium
nonaccipiamdemanibusuestris,quiapollutiestis.

P.1.D.81.C.XXIV.Deeodem.

IdemSimaco.[Defensori,lib.I.Reg.Indict.IX.ep.50.]Volumus,utsacerdotes
Prohiberidebeant,necummulieribusconuersentur:exceptadumtaxatmatre,uelsorore,
ueluxore,quaecasteregendaest.

P.1.D.81.C.XXV.Deeodem.

Ideminregistro.[lib.VII.epist.39.]Legitur,quodB.Augustinusneccumsorore
habitareconsenserit,dicens:Quecumsororemeasuntsororesmeaenonsunt.Doctiergo
uiricautelamagnanobisdebetesseinstructio.

P.1.D.81.C.XXVI.Deeodem.

Item ex VIII. Sinodo. In omnibus obseruare conuenit, ut certus quis, et certo

tempore,etcertoloco,etcertispersonisuelapparereclericus,uelloquidebeatmulieribus,
utexcludaturomnisnefandasuspicio.Certesolumadsolamaccederenullareligionisratio
permittit.Meliusenimduo,quamunus.Simulenimetfidelius,ettutiusresgeritur.Ve
enimuni,quiasiceciderit,nonestquierigateum.

P.1.D.81.C.XXVII.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiIII.[c.17.]Cumomnibusomninoclericisextraneae
feminae noncohabitent, sedsolaematres,auiaeetmaterterae,amitae,sororesetfiliae
 212

fratrum aut sororum, et quecumque ex familia domestica necessitate, etiam antequam

ordinarentur,iamcumeishabitabant,uelsifiliieorumiamordinatisparentibusuxores
acceperunt, aut seruis,nonhabentibus indomoquas ducant, aliunde ducere necessitas
fuerit.

P.1.D.81.C.XXVIII.Deeodem.

ItemexConcilioLaudicensi.[c.30.]Nonoportetministrosaltaris,ueletiamclericos
quoslibet, aut se continentes, et omnino Christianum cum mulieribus lauacra habere
communia.Hecenimestapudgentilesprimareprehensio.

P.1.D.81.C.XXIX.Deeodem.

Item Gregorius Ianuario Episcopo Caralitano. [lib. III.epist. 26.]Archidiaconum

tuum, ut audio, habitare cum mulieribus prohibuisti, et nunc usque in ea prohibitione
despiceris;quinisiiussionituaeparuerit,eumsacroordineuolumusessepriuatum.

P.1.D.81. C. XXX. Venundentur ab episcopo que appetunt illicita clericorum

consortia.

Item exConcilio Tolletano. [IV.c.42.]Quidam clerici, legitimum nonhabentes

coniugium, extranearum mulierum uel ancillarum suarum que interdicta sunt consortia
appetunt.Ideoque,quecumqueclericistaliterconiunctaesunt,abepiscopoauferanturet
uenundentur,illisprotemporereligatisadpenitenciam,quossualibidineinfecerunt.

P.1.D.81.C.XXXI.Nonhabitentcumclericis,nisiquasnecessitudoexcusat.

Item Siricius Papa Imerio Episcopo. [ep. I. c. 12.] Feminas non alias in domo
clericorum esse patimur, nisi eas tantum, quas propter solas necessitudinum causas
habitarecumeisdemsinodusNicenapermisit.

P.1.D.81. C. XXXII. Nisi maiorum iussione ad feminarum domicilia clerici non

accedant.

ItemexConcilioAffricanoIII.[c.5.]Clericiuelcontinentesaduiduasueluirgines
nisiexiussuuelpermissuepiscoporumautpresbiterorumnonaccedant.Ethocnonsoli
faciant,sedcumclericis,uelcumquibusepiscopusautpresbiteriusserit.Necipsiepiscopi
autpresbiterisolihabeantaccessumadhuiusmodifeminas,sedubiautclericipresentes
sunt,autgrauesaliquiChristiani.

P.1.D.81. C. XXXIII. Episcopi prouideant, ne occasione temporalium clericorum

familiaritatibusuirginessocientur.

Item ex Concilio Cartaginensi IV. [c. 102.] Ad reatum episcopi pertinet uel
presbiteri, qui parrochiae preest, si sustentandae uitae presentis causa adolescentiores
uiduaeuelsanctimonialesclericorumfamiliaritatibussubiciantur.
 213

P.1.D.81.[C.XXXIV.]

Itemexeodem.[c.103.]Viduae,questipendioecclesiaesustentantur,tamassiduae
inDeiopereessedebent,utetmeritis,etorationibussuisecclesiamadiuuent.

Pars1.DistinctioLXXXII.

Gratianus.I.Pars.Generaliteretiampauperibusethis,quisuismanibuslaborarenon
possunt,episcopusnecessariaprouideat.UndeinAurelianensiConcilio[I.c.18.]legitur:

P.1.D.82.C.I.Deeodem.

Episcopuspauperibusuelinfirmis,quidebilitatefacientesuismanibuslaborarenon
possunt,uictumetuestitum(inquantumsibipossibilefuerit)largiatur.

P.1.D.82.C.II.Quiuoluptatemoffitiopreposuerit,modisomnibussubmoueatur.

ItemInnocentiusExsuperioTolletanoEpiscopo.[epist.III.c.1.]II.Pars.Proposuisti,
quiddehisobseruaridebeat,quosindiaconiiministerioautinoffitiopresbiteriipositos
incontinentesesseautfuissegeneratifiliiprodiderunt.Dehisetiammanifestadiuinarum
legumestdisciplina,etbeataerecordationisSiriciiepiscopimonitaeuidentiacommearunt,
ut incontinentes in offitiis talibus positi omni honore ecclesiastico priuarentur, nec
admittantur ad tale ministerium, quod sola continentia oportet inpleri. Est enim uetus
admodumsacraelegisauctoritasiamindeabinitiocustodita,quodintemploannouicis
suaehabitarepreceptisuntsacerdotes,utseruientessacrisoblationibuspurosetabomni
labepurgatossibiuendicentdiuinamisteria,nequeeosadsacraoffitiafassitadmitti,qui
exercentuelcumuxorecarnaleconsortium,quiascriptumest:Sanctiestote,quiaego
sanctussumDominusDeusuester.Quibusutiqueproptersobolissuccessionempropterea
ususfueratrelaxatus,quiadealiatribu,adsacerdotiumnullusfueratiussusaccedere.Quo
magis ipsi sacerdotes uel Leuitae pudicitiam ex die ordinationis suae seruare debent,
quibusetsacerdotium,uelministeriumsinesuccessioneest,necpreteritdies,quauela
sacrificiis diuinis, uel baptismatis offitio uacent? Nam si Paulus ad Corinthios dicens
scribit:Abstineteuosadtempus,utuacetisorationi,ethocutiquelaicisprecepit,multo
magisigitursacerdotes,quibusetsacrificandietorandiiugeoffitiumest,semperdebebunt
abhuiusmodiconsortioabstinere;qui,sicontaminatusfueritcarnaliconcupiscentia,quo
meritoexaudirisepossecredit,cumdictumsit:Omniamundamundis,coinquinatisautem
etinfidelibusmundumnichilest;sedcoinquinataesteorummensuelconscientia?Sed
fortassehocliceresibicredit,quiascriptumest:Uniusuxorisuirum.Nondixithoc,ut
permaneatinconcupiscentiagenerandi,sedpropterincontinentiamfuturam.Quodapertius
declaratdicens:Quiautemincarnesunt,Deoplacerenonpossunt.Vosautemiamnon
estisincarne,sedinspiritu.Sedeaplanedisparetdiuersasententiaest.Namsiadaliquos
forma ecclesiasticae uitae pariter et disciplinae, que ab episcopo Siricio ad omnes
prouinciascomeauit,nonprobaturperuenisse,hisignorantibusuenianonnegabitur,itaut
deceteropenitusincipiantabstinereetitagradussuos,inquibusfuerintinuenti,retentent,
uteisnonliceatadpotioraconscendere;quibusinbeneficioessedebet,quodhuncipsum
locum,quemretinent,nonamittunt.1.Siquiautemscisseformamuiuendimissama
Siricio deteguntur,nequestatim cupiditates libidinis abiecisse,illi suntmodis omnibus
submouendi,quipostadmonitionemcognitampreponendamarbitratisuntuoluptatem.
 214

P.1.D.82.C.III.Deeodem.

Item Siricius Papa. [ad Himerium Tarraconensem Episcopum, epist. I. cap. 7.]
PlurimossacerdotesChristiatqueLeuitaspostlongaconsecrationissuaetemporatamde
coniugibuspropriis,quametiamdeturpicoitusobolemdidicimusprocreasse,etcrimen
suum hac prescriptione defendere, quia in ueteri testamento sacerdotibus ac ministris
generandifacultaslegiturattributa.Dicatmihinunc,quisquisilleestsectatorlibidinum
preceptorque uitiorum, siexistimat quodin legeMoysisacris ordinibus passim aDeo
nostro laxata sunt frena luxuriae, cur eos, quibus committebantur sancta sanctorum,
premonet,dicens:Sanctiestote,quiaegosanctussumDominusDeusuester?Curetiam
procul a suis domibus anno uicis suae in templo habitare iussi sunt sacerdotes? Hac
uidelicet ratione, ne uel cum uxoribus possent carnale exercere commercium, ut
conscientiae integritate fulgentes acceptabile Deo munus offerrent. Quibus expleto
deseruitionissuaetemporeuxorisusussoliussuccessioniscausafueratrelaxatus,quianon
exaliatribu,nisiexLeui,quisquamadDeiministeriumfueratpreceptusadmitti.

P.1.D.82.[C.IV.]

Item.Quiaaliquanti,dequibusloquimur,(uttuasanctitasretulit),ignorantialapsos
se esse deflent, his haccondicione misericordiam dicimus nonnegandam, utsineullo
honorisaugmento,inhoc,quodeiectisunt,quamdiuuixerint,offitioperseuerent:sitamen
post hoc continentes se studuerint exhibere. Hi uero, qui illiciti priuilegii excusatione
nituntur, et sibi asserunt ueteri hoc lege concessum, nouerint se ab omni ecclesiastico
honore,quoindigneusisunt,apostolicaesedisauctoritatedeiectos,necumquamposse
ueneranda attractare misteria, a quibus se ipsi, dum obscenis cupiditatibus inhiant,
priuauerunt. Et quia exempla presentia cauere nos premonent in futurum, si quilibet
episcopus,presbiteratquediaconus(quodnonoptamus)fuerittalisinuentus,iamnuncsibi
omnem per nos indulgentiae aditum intelligat obseratum, quia ferro necesse est ut
abscidantur uulnera, que fomentorum non senserint medicinam. III. Pars. Gratian. Qui
autempropterpeccatumiubeturdeponi,postcondignampenitenciaminsuoordinepoterit
reparari.UndeinGangrensiConciliolegitur:

P.1.D.82.C.V.Quepenitentiasitinponendasacerdoti,quidefornicationeconuictus
fuerit.

Presbiter, si fornicationem fecerit, quamquam secundum canones Apostolorum

debeatdeponi,tameniuxtaauctoritatemB.SiluestriPapae,sinoninuitioperdurauerit,si
suasponteconfessusadiecit,utresurgeret,decemannisinhuncmodumpeniteat:tribus
siquidemmensibusaceterisremotuspaneetaquaauesperainuesperamutatur,diebus
autemdominicisetprecipuisfestismodicouinoetpisciculisatqueleguminibusrecreetur,
sinecarneetsagimine,ouisetcaseo;saccoindutushumiadhereat,dieacnocteiugiter
misericordiamDeiomnipotentisinploret.Finitistribusmensibuscontinuisexeat:tamenin
publicumnonprocedat,negrexfidelisineoscandalumpatiatur;necenimdebetsacerdos
publice penitere, sicut laicus. Postea aliquantisper resumptis uiribus, unum annum et
dimidiuminpaneetaquaexpleat,exceptisdominicisdiebusetprecipuisfestiuitatibus,in
quibusuinoetsagimine,ouisetcaseoiuxtacanonicammensuramutipoterit.Finitoprimo
annoetdimidio,corporisetsanguinisDomini,neindurescat,particepsfiat,etadpacem
ueniat,psalmoscumfratribusinchoroultimuscanat,adcornualtarisnonaccedat,iuxtaB.
Clementis uocemminorageratoffitia.Deindeuerousqueadexpletionem septimianni
 215

omni quidem tempore, exceptis pascalibus diebus, tres legitimas ferias in unaquaque
ebdomada in pane et aqua ieiunet. Expleto septimi anni circulo, si fratres apud quos
penituit,eiuscondignampenitentiamlaudauerint,episcopusinpristinumhonoremiuxtaB.
CalixtiPapaeauctoritatemeumreuocarepoterit.Sanesciendumest,quiasecundamferiam
unumpsalteriumcanendo,autunumdenariumpauperibusdando,siopusest,redimere
poterit. Finitis septem annis, deinde usque ad finem decimi anni sextam feriam (nulla
interuenienteredemptione)obseruetinpaneetaqua.1.Eademquoquepenitentiaerit
sacerdoti de omnibus aliis peccatis et criminibus, que eum in depositionem adducunt.
Nequehoccuilibetuideaturonerosum,sisacerdospostlapsumdigne,utsupradictumest,
penitensadpristinosredeathonores.

Pars1.DistinctioLXXXIII.

Gratianus.I.Pars.Prouidendumquoqueest,neis,quiadordinandumeligitur,etsia
propriouitiouideaturalienus,consentiendoalienisinquinetur.UtenimSimacusPapaait:
Non est grandis differentia, utrum lethum inferas, uel admittas. Mortem enim
languentibusprobaturinfligere,quihanc,cumpossit,nonexcludit.HincGregoriusVII.
ait:[inReg.lib.VI.c.12.RomanaeSinodi,celebrataeAnnoDomini1080.al.1078.]

P.1.D.83.C.I.Suspendaturaboffitio,clericorumsuorumfornicationiconsentiens
episcopus.

Siquisepiscopusfornicationempresbiterorum,diaconorum,uelcrimenincestusin
suaparrochiapreciouelprecibusinteruenienteconsenserit,uelcommissumauctoritatesui
offitiinoninpugnauerit,aboffitiosuspendatur.

P.1.D.83.C.II.Maximeecclesiamleditsubnominesanctitatisdelinquens.

ItemAugustinus.Nemoquippeinecclesiaampliusnocet,quamquiperuerseagens
nomen uel ordinem sanctitatis et sacerdotis habet. Delinquentem namque hunc nullus
redarguerepresumit,etinexemplumculpauehementerextenditur,quoniamproreuerentia
ordinis peccator honoratur. Episcopus itaque, qui talium crimina non corrigit, magis
dicendusestcanisinpudicusquamepiscopus.

P.1.D.83.C.III.Quinonresistiterrori,consentit.

Item Innocentius. Error, cui non resistitur, approbatur, et ueritas, cum minime
defensatur,obprimitur.Negligerequippe,cumpossisperturbareperuersos,nichilestaliud
quamfouere.Neccaretscrupulosocietatisoccultae,quimanifestofacinoridesinitobuiare.

P.1.D.83.C.IV.Nonprodestsuoerrorenonpollui,quialienoconsentit.

ItemPiusPapa.[epist.I.adomnesChristifideles]Quidenimprodestillisuoerrore
nonpollui,quiconsensum
 216

P.1.D.83.C.V.Quinonoccurrit,consentit.

ItemGregorius.Consentireuideturerranti,quiadresecanda,quecorrigidebent,non
occurrit.Gratian.Sicutautemaliorumuitiapalparenondebet,itanecmalorumlaudibus
delectari.UndeAnacletuscunctisfidelibus:

P.1.D.83.C.VI.Miserrimusestepiscopus,quimalorumgloriaturlaudibus.

Nichil illo pastore miserius, qui luporum gloriatur laudibus. Quibus si placere
uoluerit, atque ab his amari delegerit, erit hinc ouibus magna pernicies. Nullus igitur
pastorumplacerelupisetgregibusouiumpotest.Perditenimmemoriamlaborummens
terrenis obligata carceribus. Sicut autem artium in suo quoque opere inuenitur mater
instantia,itanouercaerudicionisestnegligentia.II.Pars.Gratian.Quamquamsacerdotem
tam a suis, quam ab alienis criminibus oporteat esse imunem, tamen si aliorsum sese
habuerit,nonideouerbasuaepredicationisdebentcontempni.SicutenimIeronimusait:ut
lixiuiumpercineremhumidumfluenslauat,etnonlauatur,itabonadoctrinapermalum
doctoremanimascredentiumlauatasordepeccatorum.

Pars1.DistinctioLXXXIV.

Gratianus. I.Pars. Sollicitum quoque acuigilantem oportet esseepiscopum circa

defensionem pauperum, releuationem obpressorum, tuicionem monasteriorum. Quod si
facere neglexerint, aspere sunt corripiendi. Unde Gregorius Antemio Subdiacono
Campaniae:[lib.XI.epist.29.]

P.1.D.84.C.I.Corripiaturepiscopus,quicircaoffitiumsuumnegligensextiterit.

Peruenit ad nos, fratrem et coepiscopum nostrum Pascasium ita desidem et

negligentemincunctisexistere,utinnulloquiaestepiscopusagnoscatur,adeoutneque
ecclesiaipsius,nequemonasteria,siuefiliiuelobpressipaupereseiusergasedilectionis
studiumsentiant,necaliquamsupplicantibussibiinquibusiustumestopemdefensionis
accommodet,et(quodadhucdiciestgrauius)consiliasapientumetrectasuadentiumnulla
patiaturrationesuscipere,utquodpersenequitattendereabalterosaltimpossitaddiscere.
Quodsiitaest,nonsineculpatuaessecognoscas,quieumobiurgareatquecohercereut
dignumest,distulisti.Volumusitaque,uteumcoramaliissacerdotibusuelquibusdamde
filiissuisnobilibuscontestariprohacredebeasethortari.Siuero(quodnoncredimus)
posthancadhortationemnostramsolitoadhucmorenegligensessetemptauerit,adnosest
modisomnibustransmittendus,uthicpositusdiscerepossit,quiduelqualitersecundum
Deitimoremagereconueniatsacerdotem.

P.1.D.84.C.II.Deeodem.

Idemadeundem.[eod.lib.epist.33.]Nunciatumestnobis,Campaniaeepiscoposita
negligentesexistere,etinmemoreshonorissui,utnequeergaecclesias,nequeergafilios
paternae uigilantiae curam exhibeant, uel monasteriorum sollicitudinem gerant, seu in
obpressorum siue pauperum se tuicionem inpendant. Ideoque hac tibi auctoritate
precipimus,ut,eisadteconuocatis,exnostroillosmandatodistrictecommoneas,quatinus
itainhis,queeosiustesecundumDeumagereconuenit,uigilantesexistant,utnullumnos
de eis denuo murmur exasperet. Si quem uero eorum post hec negligentem esse
 217

cognoueris,adnoseumsinealiquaexcusationetransmitte,utquamsitgrauenolleabhis,
que reprehensibilia et ualde uituperanda sunt, corrigi, regulari in se ualeat districtione
sentire. II.Pars.Gratian.Quodautemdemunditiacastitatissacerdotibusinperatur,hoc
etiamdequibuslibetaltarideseruientibusintelligendumest.UndeinCartaginensiConcilio
II.[cap.2.]AureliusEpiscopusdixisselegitur:

P.1.D.84. C. III. Qui sacramentis diuinis deseruiunt continentiam in omnibus

seruent.

Cuminpreteritoconciliodecontinentiaeetcastitatismoderaminetractaretur,gradus
istitresconscriptionequadamcastitatisperconsecrationesadnexisunt;episcoposinquam,
presbiterosetdiaconesitaplacuit,utcondecetsacrosantistitesacDeisacerdotes,necnon
etLeuitas,uelquisacramentisdiuinisinseruiunt,continentesesseinomnibus,quopossint
simpliciterquodaDominopostulantinpetrare,utquodapostolidocueruntetipsaseruauit
antiquitasnosquoquecustodiamus.Abuniuersisepiscopisdictumest:Omnibusplacet,ut
episcopi,presbiteri,diaconi,uelquisacramentacontrectant,pudicitiaecustodesetiamab
uxoribusabstineant.Abomnibusdictumest:Placet,utinomnibusetabomnibuspudicitia
custodiatur,quialtariodeseruiunt.

P.1.D.84.C.IV.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiV.[cap.3.]Cumdequorumdamclericorum,quamuis
ergauxoresproprias,incontinentiareferretur,placuitepiscoposetpresbiterosetdiaconos
secundumstatutaprioraetiamabuxoribuscontinere:quodnisifecerint,abecclesiastico
remoueanturoffitio;ceterosautemclericosadhocnoncogi,sedsecundumuniuscuiusque
ecclesiaeconsuetudinemobseruaridebere.III.Pars.Gratian.Similiter,quodmonogamus
episcopus esse iubetur, etiam ad reliquos ordines ecclesiasticos deriuari oportet. Unde
SiriciusEpiscopusscribitYmerioTarraconensiEpiscopo:[epist.I.c.11.]

P.1.D.84. C. V. Laica sit tantum communione contentus clericus, uiduam aut

secundamducensuxorem.

Quisquis clericus aut uiduam, aut secundam uxorem duxerit, omni ecclesiasticae
dignitatis priuilegiomoxdenudetur,laica tantumsibicommunioneconcessa. Quamita
demumpoteritpossidere,sinichilpostea,propterquodhaccareredebeat,admittat.IV.
Pars.Gratian.Presbiterorumueronomenquamquamasenectutesitsumptum,magistamen
maturitatemindicatsapientiae,quamcaniciemcorporis.UndeAnacletus:[adEpiscopos
Italiae,epist.II.]

P.1.D.84.C.VI.Presbiterisenioresdicuntur,nontametate,quamsapientia.

PorroMoysiprecipitur,uteligatpresbiterosidestseniores.UndeetinProuerbiis
dicitur: Gloria senum est canicies. Hec uero canicies sapientiam designat, de qua
scriptumest:Canicieshominumprudentiaest.Cumquenongentisetampliusannisab
Adam usque ad Abraham uixisse homines legamus, nullus alius prius appellatus est
presbiter,idestsenior,nisiAbrahamquimultopaucioribusuixisseannisconuincitur.Non
ergopropterdecrepitamsenectutem,sedproptersapientiampresbiterinominantur.
 218

Pars1.DistinctioLXXXV.

Gratianus. Hospitalitas uero usque adeo episcopis necessaria est, ut, si ab ea

inuenianturalieni,iureprohibeanturordinari. UndeGregoriusscribitIohanniEpiscopo:
[lib.XII.epist.6.]

P.1.D.85.C.I.Hospitalitatemnesciensnonfiatepiscopus.

Florentinum archidiaconum ecclesiae Anchonitanae, qui ad episcopatum electus

fuerat, scripturae quidem sacrae scientiam habere, sed ita etatis senio iam confractum
accepimus, ut ad regiminis offitium non possit assurgere; adicientes etiam, illum ita
tenacemexistere,utindomoeiusamicusadkaritatemnumquamintroeat.Rusticusautem
diaconuseiusdemecclesiae,quisimiliterelectusfuerat,uigilansquidemhomodicitur,sed,
quantumasseritur,psalmosignorat.FlorentinumuerodiaconumecclesiaeRauennatis,qui
electusabomnibusmemoratur,sollicitumessenouimus,sedqualissitinteriusomnino
nescimus.Ideoquefraternitas tuaunacumfratrenostroetcoepiscoponostroArmenio,
suprascriptaeecclesiaeAnchonitanaeuisitatore,illucfestinetaccedere,etdiligenterdeuita
acmoribussingulorumrequireresinullosintcrimineconscii,quodeosadhocoffitium
uetetaccedere.Pariteretiamrequirendumest,sihoc,quoddeprefatoarchidiaconodictum
est,quianumquamamicusdomumeiusingressusest,itaseueritashabet,etutrumex
necessitate,anextenaciatalissit;autsiitasenexest,utadregendumnonpossitassurgere,
uel si tactis sacrosanctis euangeliis (sicut nobis nunciatum est) iusiurandum prebuerit,
numquamseadepiscopatumaccedere.SedetdeRusticodiaconoquantospsalmosminus
tenet scrutandum est. Florentino autem diacono Rauennati, si nullum, sicut diximus,
crimen est, quod obsistat, apud episcopum eius necesse est, agere ut ei debeat
concessionem concedere; non tamen ex nostro mandato uel edicto, ne contra suam
uoluntatemeumconcedereuideatur.

Pars1.DistinctioLXXXVI.

Gratianus.I.Pars.Doctoremautemepiscopumoportetesse,neinferiorumculpaein
eumrefundantur,quidocendioffitiumaccepit,quodexequinescituelnegligit.UndeLeo
EpiscopusscribitAquilegensiEpiscopo:[epist.III.etLXXXIV.seuLXVI.]

P.1.D.86.C.I.Negligentiaerectoruminputanturculpaeinferiorum.

Inferiorum ordinum culpae ad nullos magis referendae sunt, quam ad desides

negligentesque rectores, qui multam sepe nutriunt pestilentiam, dum austeriorem
dissimulantadhiberemedicinam.

P.1.D.86.C.II.Hominessuntdiligendi,peccataodiohabenda.

ItemLeoEpiscopusRusticoNarbonensiEpiscopo.[epist.XC.seuXCII.inprincip.]
Odio habeantur peccata, non homines; corripiantur tumidi, tolerentur infirmi; et quod
seueriuscastigarenecesseestnonseuientisplectaturanimo,sedmedentis.
 219

P.1.D.86.C.III.Quinegligitemendarequodualet,facientisculpamhabet.

ItemIohannesVIII.Facientisproculdubioculpamhabet,quiquodpotestcorrigere
negligit emendare. Scriptum quippe est: Non solum qui faciunt, sed etiam qui
consentiunt,participesiudicantur.1.EtlibatDominoprospera,quiabafflictispellit
aduersa.Etnegligere,cumpossitdeturbareperuersos,nichilestaliudquamfouere.Nec
caretscrupuloconsensionisoccultae,quimanifestofacinoridesinitobuiare.Etprobatse
odisseuitia,quicondempnaterrantes.Necrelinquitsibilocumdeuiandi,quinonpepercerit
excedenti.Etprimusinnocentiaegradusestodissenefanda.Etlatumpanditdelinquentibus
aditum,quiiungitcumprauitateconsensum.Etnichilprodestalicuinonpuniriproprio,qui
puniendusestalienopeccato.II.Pars.Gratian.Siautemincorripiendoquisquemodum
excesserit, non a subditis, sed a Domino ueniam petat. Unde Augustinus de uita
clericorum:

P.1.D.86.C.IV.Veniamasubditisnonpetatquiincorripiendomodumexcedit.

Quandonecessitasdisciplinaemoribuscohercendisdicereuosdurauerbaconpellit,
si etiam ipsi modum uos excessisse sentitis, non a uobis exigitur, ut uobis a subditis
ueniam postuletis, ne apud eos, quos oportet esse subiectos, dum nimium seruatur
humilitas,regendifrangaturauctoritas.EttamenpetendaestueniaabomniumDomino,qui
nouiteos,quosplusiustofortecorripitis,quantabeneuolentiadiligatis.III.Pars.Gratian.
Indoctrinauerosacraescripturaedebetauctoritatempreferre,nonseculariumlitterarum
peritiamostentare.Nonenimestepiscopalisoffitiigrammaticamexponere,nelaudesIouis
personentorepontificis.UndeGregoriusscribitDesiderioEpiscopo:[lib.IX.epist.48.]

P.1.D.86.C.V.Sacramscripturam,nongrammaticamdebetepiscopusexponere.

Cummultanobisdeuestrisstudiisfuissentnunciata,itanostrocordiestnataleticia,
utnegareea,quesibiuestrafraternitasconcedendadeposcit,minimeualeremus.Sedpost
hecperuenitadnos,(quodsineuerecundiamemorarenonpossumus)fraternitatemtuam
grammaticam quibusdam exponere. Quam rem ita moleste suscepimus, ac sumus
uehementiusaspernati,utea,quepriusdictafuerant,ingemitumettristiciamuerteremus,
quia in uno se ore cum Iouis laudibus Christi laudes non capiunt. Et quam graue
nefandumque sit episcopis canere, quod nec religioso conueniat, considera. IV. Pars.
Gratian.Liberalemquoquenecessitatempatientibussacerdotemesseoportet;aliasautem
uacuumportabitnomenepiscopi.UndeGregoriusscribit[lib.V.epist.29.]Secundoseruo
Deiintercetera:

P.1.D.86.C.VI.Sineliberalitateinaneportaturnomenepiscopi.

Fratrem nostrum Marianum episcopum uerbis, quibus uales, excita, quia eum
obdormissesuspicor.Dicergoilli,utcumlocomutetetmentem.Nonsibicredatsolam
lectionemsufficereetorationem,utremotusnichilstudeatdemanufructificare:sedlargam
manumhabeat,necessitatempatientibusconcurrat,alienaminopiamsuamcredat,quia,si
hocnonhabet,uacuumepiscopinomentenet.V.Pars.Gratian.Inipsaautemliberalitate
modusadhibendusestrerumetpersonarum:rerum,utnonomniauni,sedsingulisquedam
prestentur, ut pluribus prodesse possimus, iuxta illud prophetae: Dispersit, dedit
pauperibus; personarum, ut primum iustis, deinde peccatoribus: quibus tamen dare
 220

prohibemur,nonquiahominessunt,sedquiapeccatores.UndeAugustinussupraIohannem
parteII.:

P.1.D.86.C.VII.Inmanepeccatumestressuasistrionibusdonare.

Donareressuasistrionibusuitiumestinmane,nonuirtus.Etscitisdetalibus,quam
sitfrequensfamacumlaude,quia,laudaturpeccatorindesideriisanimaesuae,etqui
iniquageritbenedicitur.

P.1.D.86.C.VIII.Grauiterdelinquuntquiuenatoribusaliquiddonant.

IdeminPsalmoCII.[aduers.Faciensmisericordias.]Quiuenatoribusdonant,quare
donant?dicantmihi,quaredantuenatori?Hocinilloamant,inquonequissimusesthocin
illo pascunt, hoc in illo uestiunt, ipsam nequitiam publicam spectaculis omnium. Qui
donantistrionibusquidonantmeretricibus,quaredonant?numquidnonetipsahominibus
donant:NontamennaturamibiattenduntoperisDei,sednequitiamoperishumani.

P.1.D.86.[C.IX.]

Item.Quiuenatori,donat,nonhominidonat,sedartinequissimae.Namsihomo
tantumesset,etuenatornonesset,noneidonares:honorasineouitium,nonnaturam.

P.1.D.86.[C.X.]

IdeminPsalmoCXLVII.Videnthominesuenatores,etdelectantur:uemiseris,si
non se correxerint. Qui enim uident uenatorem et delectantur, uidebunt Saluatorem et
contristabuntur.

P.1.D.86.[C.XI.]

Item Ieronimus in Psalmo XC. [ad uers. Sperabo in Domino] Esau uenator erat,
quoniampeccatorerat. Etpenitus noninuenimusinscripturissanctissanctumaliquem
uenatorem:piscatoresinuenimussanctos.

P.1.D.86.[C.XII.]

Item Ambrosius in omelia. [XXXIII. de Quadragesima] Quid prodest ieiunare

uisceribus,etluxuriariuenatibus?abstinereacibis,errarepeccatis?

P.1.D.86.[C.XIII.]

Item.Anputatisillumieiunare,fratres,quiprimodiluculononadecclesiamuigilat
non beatorum martirum sancta loca perquirit, sed surgens congregat seruulos, disponit
retia, canes producit, saltus siluasque perlustrat? Seruulos, inquam, secum pertrahit,
fortasse magis ad ecclesiam festinantes, et uoluptatibus suis peccata accumulat aliena,
nesciensreumsefuturumtamdesuodelicto,quamdeperdicioneseruorum.
 221

P.1.D.86.C.XIV.Quesintinliberalitateseruanda.

ItemAmbrosiusinlibrodeoffitiis.Nonsatisestbeneuelle,sedetiambenefacere.
Nec satis est iterum bene facere, nisi id ex bono fonte, hoc est ex bona uoluntate
proficiscatur.Item:1.Perfectaliberalitas fide,causa,loco,temporecommendatur,ut
primumopereriscircadomesticosfidei.Grandisculpa,siscientetefidelisegeat,siscias
eumsinesumptuesse,famemtollerare,erumpnamperpeti,quipresertimegereerubescit,si
incausamcecideritautcaptiuitatissuorum,autcalumpniae,etnonadiuues,sisitincarcere
et penis etsuppliciis etpropterdebitum aliquodiustus excrucietur, (nametsiomnibus
debetur misericordia,iustoamplius),sitemporesuaeafflictionis nichilateinpetret,si
tempore periculi, quo rapitur ad mortem, plus apud te pecunia tua ualeat quam uita
morituri,nonestleuepeccatum.

P.1.D.86.[C.XV.]

Item.Dominusnonuultsimuleffundiopes,seddispensari,nisiforte,utHelyseus,
qui boues suos occidit, et pauit pauperes ex eo, quod habuit, ut nulla cura teneretur
domestica,sedrelictisomnibusindisciplinamsepropheticamdaret.

P.1.D.86.[C.XVI.]

Item. Estetiamillaprobandaliberalitas,utproximosseministuinedespicias, si
egere cognoscas. Melius enim est, ut ipse subuenias tuis, quibus pudor est ab aliis
sumptumdeposcere,autalicuipostularesubsidiumnecessitatis;nontamenilliditioresfieri
uelint, exeoquodtupotes conferreinopibus: causamenimnatura prestat, nongratia.
NequeenimproptereateDeodicasti,uttuosdiuitesfacias,seduttibiuitamperpetuam
fructubonioperisadquiras,etpreciomiserationispeccatatuaredimas.Putantparumse
poscere?preciumquerunttuum,uitaetuaeadimerecontenduntfructum,etaccusant,quod
eosdiuitesnonfeceris,cumteuelintillieternaeuitaefraudaremercede?

P.1.D.86.[C.XVII.]

Item. Considerandaestetiaminlargiendoetasatquedebilitas,nonnumquametiam
uerecundia,queingenuosproditnatales,utsenibuspluslargiaris,quisibiiamuictumnon
queuntquerere.Similiteretdebilitascorporisestpromptiusadiuuanda;tamensiquisex
diuitiisceciditinegestatem,etmaxime,sineuitiosuo,sedautlatrociniis,autproscriptione,
autcalumpniisquehabebatamisit.

P.1.D.86.[C.XVIII.]

Item.Pulcraetiamliberalitasest,inipsoquoquepauperisdatomensuramtenere,ut
habundespluribus,nonconciliandifauorisgratiaultramodumfluere.Quicquidenimex
affectupuroetsinceropromitur,hocestdecorum:nonsuperfluasedificationesaggredi,
necpretermitterenecessarias.Etmaximesacerdotibushocconuenit,ornareDeitemplum
honore congruo, ut etiam cultu aula Domini resplendeat, inpensas misericordiae
frequentare,quantumoporteatlargiriperegrinis,nonsuperfluas,sedconpetentes.Item:1.
Conpatiamur itaque alienis calamitatibus, necessitates aliorum quantum possumus
iuuemus, et plus interdum quam possumus. Melius est enim causas prestare pro
 222

misericordia et inuidiam perpeti, quam pretendere inclementiam; nos aliquando in

inuidiamincidimus,quodconfregimusuasamistica,utcaptiuosredimeremus.

P.1.D.86.[C.XIX.]

Item super Lucam. Singulis quoque generibus hominum conueniens tribuit S.

Baptistaresponsumunumomnibusita:publicanis,neultraprescriptumexigant,militibus,
necalumpniamfaciant,predamrequirant;docensidcircostipendiaconstitutamiliciae,ne,
dumsumptusqueritur,predograssetur. Sedhecetaliaoffitiorumpreceptapropriasunt
singulorum,misericordiacommunisestusus.Ideocommunepreceptumomnibusoffitiis,
omnibus etatibus necessaria, et ab omnibus deferenda. Non publicanus, non miles
excipitur,nonagricola,uelurbanus,diuesetpauper,omnesincommuneadmonentur,ut
conferant non habenti. Misericordia enim plenitudo uirtutum est, et ideo omnibus est
propositaformaperfectaeuirtutis,neuestimentisalimentisquesuisparcant.Misericordiae
tamen ipsius pro possibilitate conditionis humanae mensura seruetur, ut non sibi
unusquisquetotumeripiat,sedquodhabetcumpauperepartiatur.

P.1.D.86.[C.XX.]

Idem. Ceterum Dei traditio est, ut prius pascas parentes. Nam si iuxta diuinum
oraculumcontumeliaparentismorteluitur,quantomagisfames,quemultograuiorest?
QuolocoinsolentemDominusinfrenatiactantiam.

P.1.D.86.[C.XXI.]

Ideminlibrodeoffitiis.Pascefamemorientem.Quisquisenimpascendohominem
seruarepoteris,sinonpaueris,occidisti.

P.1.D.86.[C.XXII.]

ItemIeronimus.Quiclementiamnonhabet,necindutusestuisceramisericordiaeet
lacrimarum,quamuisspiritalissit,nonadinpleuitlegemChristi.VI.Pars.Gratian.Similiter
etiam oportet episcopum non esse percussorem, id est ad uindictam facilem. Unde
GregoriusscribitIohanniEpiscopoCorintiorum:[libroXI.,epist.49.]

P.1.D.86.C.XXIII.Aduindictamfacilisepiscopusessenondebet.

Siquiduerodequocumqueclericoadaurestuasperuenerit,quodteiustepossit
offendere,facilenoncredas,necaduindictamteresaccendatincognita;sedpresentibus
ecclesiae tuae senioribus diligenter ueritas est perscrutanda et tunc, si qualitas rei
poposcerit,canonicadistrictioculpamferiatdelinquentis.

P.1.D.86. C. XXIV. De quodam episcopo, qui ante missarum solempnia, die

dominicoadexarandammessemcuiusdamprofectusest.

IdemIanuarioEpiscopo.[lib.VII.Indict.2.epist.1.]Tantanequitiaadauresmeasde
tua senectute peruenit, ut eam, nisi humanitus pensaremus, fixa iam maledictione
feriremus.Dictumquippeestmihi,quoddominicorumdie,priusquammissarumsolempnia
celebrare,adexarandammessemlatorispresentiumperrexisti,etpostexarationemeius
 223

missarum solempnia celebrasti; post missarum solempnia etiam terminos possessionis

illiuseradicareminimetimuisti.Quodfactumquepenadebeatsequi,omnes,quiaudiunt,
sciunt.Dubiiautemdetantaperuersitatefueramus,sedfiliusnosterCyriacusabbasanobis
requisitus, ita se cognouisse perhibuit. Et quia adhuc canis tuis parcimus, hortamur,
aliquando resipisce miser senex, atque a tanta leuitate morum et operum peruersitate
compescere.Etquantomortiuiciniorefficeris,tantosollicitioratquetimidioressedebes.
Et quidem penae sententia in te fuerat iaculanda; sed quia simplicitatem tuam cum
senectutecognouimus,interimtacemus.Eosuero,quorumconsiliohocegisti,induobus
mensibus excommunicatos esse decreuimus: ita ut, si quid eis intra duorum mensium
spatium humanitus euenerit, benedictione uiatici priuentur. Deinceps autem ab eorum
consiliis cautus existe. VII. Pars. Gratian. Vel percussor esse prohibetur, ne uidelicet
propriismanibusaliquemcedat.UndeinAgatensiConciliolegitur:

P.1.D.86.C.XXV.Nonliceatepiscopopropriismanibusaliquemcedere.

Nonliceatepiscopomanibussuisaliquemcedere.Hocenimalienumasacerdoteesse
debet.VIII.Pars.Gratian.Prohibeturetiamepiscopisturpislucriessecupidus,nealiquo
inhonestonegotiouictumuelceteranecessariasibiquerat.Quodgeneraliterdeomnibus
diuinocultuimancipatis,idestclericisetmonachis,intelligioportet.UndeinCalcedonensi
Concilio[cap.3.]legitur:

P.1.D.86.C.XXVI.Quiconnumeranturinclero,turpibusnondeseruiantlucris.

Peruenit ad sanctam sinodum, quia de his qui in clero connumerantur, quidam

propter turpis lucri gratiam aliorum possessionum conductiones, et causas secularium
suscipiunt, et a sacris offitiis se per desidiam separant, ad domos autem secularium
concurrunt, et substantiarum eorum gubernationes auaritiae causa suscipiunt. Decreuit
igitur sancta et magna sinodus, neminem horum deinceps, hoc est episcopum, siue
clericum,autmonachum,conducerepossessiones,autmiscerisecularibusprocurationibus
posse, nisi forte, qui legibus ad minorum etatum tutelas siue curationes inexcusabiles
attrahuntur, aut cui ipsius ciuitatis episcopus ecclesiasticarum rerum commiserit
gubernacula,etorphanorumatqueuiduarum,queindefensaesunt,autearumpersonarum,
que maxime ecclesiastico indigent amminiculo propter timorem Dei. Si quis uero
transgressusfuerithecprecepta,ecclesiasticaecorrectionisubiaceat.

Pars1.DistinctioLXXXVII.

Gratianus. I. Pars. Viduis autem et orphanis ecclesiae presidium inplorantibus

episcopidebentadesse,etcontrainproborumuiolentiasprotectionispatrociniumeisnegare
nondebent.UndeGelasiusGerontioetPetroEpiscopis:

P.1.D.87.C.I.Inplorantibuspatrociniumecclesiaeepiscopidebentadesse.

Licetomnibusdenobissperantibusnondebeamusinquantumpossumusnosnegare,
plustamenuiduarumcausasetinpensiusducimusexequendas,quastuerianobisuelab
omnibusdiuinamanifestatassertio.
 224

P.1.D.87.C.II.Deeodem.

IdemAnastasioEpiscopo.Desolatispropriaedefensionisauxilio,etquisuisactibus
prodesse pro etatis infirmitate non possunt exoratum decet Pontificem subuenire, quia
pupillis tuicionem etiam diuinitas iussitinpendi. EtideoMaximoetIanuarioclericalis
offitii(quisesolatiisparentumuelpropinquorumasseruntdestitutos)auxiliumexnostra
delegatione prestabis, ut aduersus inprobitates aduersariorum suorum protecti tuae
executionisannisunoxiacommentanonsentiant.

P.1.D.87.C.III.Deeodem.

Idem Leontio et Petro Episcopis. Quisquis in negociis suis nostri nominis

intercessionesperatsibiremediaposseconferri,pronanosconuenitanimositateprestare.

P.1.D.87.C.IV.Deeodem.

IdemHonorioEpiscopo.Diuinaeretributionismemoradpontificalemconscientiam
nonambigaspertinere,egentiumcommodispiamsollicitudinemnonnegare.

P.1.D.87.C.V.Tueaturecclesia,quosinsuidefensionesuscepit.

IdemFortunatoEpiscopo.Irreligiosumprorsusetexecrabileiudicamus,siquisquam
uel extraneus in sua tuicione susceptos non omni fide et tota animi sui educauerit
sanctitate. AccumOlimpius diaconus dilectionis tuae Felicis atqueOlimpii suggeratur
auunculus, eosque paruulos tutelae uice susceperit nutriendos, ultra latrocinium esse
iudicamus,quodeosbonusculisparentum(sicutasserunt)reliquitextorres,aliaretinendo,
aliacontralegesetiurauendendo.

P.1.D.87.C.VI.Confugientesadecclesiamextraherenonlicet.

ItemexConcilioAurasico.[I.c.5.etseqq.]Eos,quiadecclesiamconfugerint,tradi
nonoportet,sedlocisanctireuerentiaetintercessionedefendi.1.Siquisautemmancipia
clericorum pro suis mancipiis ad ecclesiam confugientibus crediderit occupanda, per
omnesecclesiasdistrictissimadampnationeferiatur.2.Inecclesiaquoquemanumissos,
etpertestamentumecclesiaecommendatossiquisinseruitutemuelobsequium,uelad
colonariamconditionemreuocaretemptauerit,animaduersioneecclesiasticacoherceatur.

P.1.D.87.C.VII.Inlibertateecclesiatueaturlibertos.

ItemexConcilioAgatensi.[c.29.]II.Pars.Libertoslegitimeadominissuisfactos,
ecclesia,sinecessitasexegerit,tueatur;quodsiquisanteaudientiamautperuadere,aut
expoliarepresumpserit,abecclesiarepellatur.

P.1.D.87.C.VIII.Asacerdotibusdefendanturliberti,quiinseruitutemreuocantur.

ItemexConcilioTolletanoIV.[c.72.]Liberti,quiaquibuscumquemanumissisunt,
atque ecclesiae patrocinio commendati existunt, sicut regulae antiquorum patrum
constituerunt, sacerdotali defensione a cuiuslibet insolentia protegantur, siue in statu
libertatiseorum,seuinpeculio,quodhaberenoscuntur.
 225

P.1.D.87.C.IX.Expositosdefendatecclesia,siquiseorumcalumpniatorextiterit.

ItemexConcilioTolletano.III.Pars.Siexpositusanteecclesiamcuiuscumquesit
miserationecollectus,contestationisponaturepistola,utsiis,quicollectusest,intradecem
diesquesitusagnitusquenonfuerit,securushabeatquicollegit.Sane,quipostpredictum
tempus calumpniator extiterit, ut homicida ecclesiastica districtione dampnabitur, sicut
Patrumsanxitauctoritas.

Pars1.DistinctioLXXXVIII.

Gratianus.I.Pars.Prohibenturergoclericicupiditatisnegociasuscipere,nonpietatis
curamuiduisetorphanisinpendere.UndeMelciadespapa:

P.1.D.88.C.I.Deeodem.

Decreuitsanctasinodus,nullumdeincepsclericumautpossessionesconducere,aut
negociissecularibussemiscere,nisiproptercuramautpupillorumautorphanorumaut
uiduarum,autsiforteepiscopusciuitatisecclesiasticarumrerumsollicitudinemeumhabere
precipiat.Ubipatet,quiaaliasuntnegociasecularia,aliaecclesiastica.NonneMoysesin
seculo erat, cum crebro intraret tabernaculum, et exiret, qui intus contemplatione
rapiebatur,forisinfirmantiumnegociisurgebatur?SicetIacobascendentesetdescendentes
angelosuidit,quiarectores ecclesiaenonsolumcontemplando ascendunt,seddeorsum
quoqueadmembrailliusmiserandodescendunt.Etdumsacerdoteshorumfactaimitantur,
etsecustodiunt,etsubditorumoneraportant.

P.1.D.88.C.II.Deeodem.

Item Gelasius. [Papa ad Episcopos per Lucaniam c. 17.] Consequens est, ut illa
quoque, que de Piceni partibus nuper ad nos missa relatio nuntiauit, non pretereunda
putaremus, id est, plurimos clericorum negotiationibus inhonestis et turpibus lucris
inminere,nullopudorecensenteseuangelicamlectionem,quaipseDominusnegotiatores
extemplouerberatosasseriturexpulisse,necApostoliuerbarecolentes,quibusait:Nemo
militans Deo implicat se negociis secularibus; psalmistam quoque Dauid surda
dissimulantesaure,cantantem:Quoniamnoncognouinegotiationes,introiboinpotentias
Domini.Proindehuiusmodiautabindignisposthacquestibusnouerintabstinendum,etab
omnicuiuslibetnegotiationisingeniocupiditatequecessandum,aut,inquocumquegradu
sint positi, mox a clericalibus offitiis cogantur abstinere, quoniam domus Dei domus
orationisetessedebetetdici,neperoffitianegotiationispotiussitlatronumspelunca.

P.1.D.88.C.III.Insacrisordinibusconstituti,secularescurasassumerenondebent.

Item ex [Septimo] canone Apostolorum. Episcopus, aut sacerdos, aut diaconus

nequaquamsecularescurasassumant;sinaliter,deiciantur.

P.1.D.88.C.IV.Episcopussecularibuscausisnondebetoccupari.

Item Gregorius Romano Defensori. [l. VIII. ep. 11.] Perlatum est ad nos,
reuerentissimum fratrem nostrum Basilium episcopum uelud unum de laicis in causis
secularibus occupari, et pretoriis inutiliter obseruare. Que res quoniam et ipsum uilem
 226

reddit, etreuerentiam sacerdotalem adnichilat, statim utexperientia tuahoc preceptum

susceperit,adreuertendumeumdistrictaexecutioneconpellat,quatinuseiillicteinsistente
quinquediebussubqualibetexcusationeinmorarinonliceat,ne,siquolibetmodoeum
ibidem amplius moram habere permiseris, cum ipso apud nos grauiter incipias esse
culpabilis.

P.1.D.88. C. V. Testamentorum tuicionem et curam familiaris rei episcopus non

suscipiat.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.18]Episcopustuicionemtestamentorumnon
suscipiat.

P.1.D.88.[C.VI.]

Itemexeodem.[c.20.]Episcopusnullamreifamiliariscuramadsereuocet,sed
lectionietorationietuerbopredicationistantummodouacet.

P.1.D.88.[C.VII.].

Item ex eodem. [c. 17.] Episcopus gubernationem uiduarum et pupillorum ac

peregrinorumnonperseipsum,sedperarchipresbiterumautarchidiaconemagat.

P.1.D.88.C.VIII.Ratiociniorumcausasclericusnondebetassumere.

ItemGregoriusQuertinoprefecto.[epist.30.lib.X.]Inutileetualdelaboriosumest,
hominemlitteratumratiociniorumcausasassumere,etineis,quodnonexpedit,seobligare.

P.1.D.88.C.IX.Fugiendusestclericusnegotiator.

Item Ieronimus. [ad Nepotianum de uita clericorum] Negotiatorem clericum, ex

inopediuitemetexignobiligloriosum,quasiquasdampestesfuge.

P.1.D.88.C.X.Clericonegotiarinonlicet.

ItemAugustinusinlibroquestionumueterisetnouitestamenti.[cap.127.]Fornicari
hominibussempernonlicet,negotiariueroaliquandolicet,aliquandononlicet;antequam
enimecclesiasticusquissit,liceteinegotiari;factoiamnonlicet.
[PALEA.

P.1.D.88.C.XI.Deeodem.

ItemIohannesChrysostomussuperMatthaeum.(idestauctoroperisimperfecti,hom.
XXXVIII.adc.21.Matth.)EiciensDominusuendentesetementesdetemplo,significauit,
quiahomomercatoruixautnumquampotestDeoplacere.EtideonullusChristianusdebet
essemercator,aut,siuolueritesse,proiciaturdeecclesiaDei,dicentePropheta:Quianon
cognouinegotiationes,introiboinpotentiasDomini.Quemadmodumenimquiambulat
interduosinimicos,ambobusplacereuolensetsecommendare,sinemaliloquioessenon
potest(necesseestenim,utistimaleloquaturdeillo,etillimaledeisto),sicquiemitet
 227

uenditsinemendacioetperiurioessenonpotest.Etpaucisinteriectis:1.Sedestnec
stabilis substantia eorum, neque ad bonum proficit, quod de malo congregatur.
Quemadmodumenim,sitriticumautaliudtalecernasincribro,dumhucetilluciactatur,
granaomniapaulatimdeorsumcadunt,ettandemincribronichilremanet,nisistercus
solum:sicdesubstantianegotiatorumnouissimenilremanet,nisisolumpeccatum.2.
Sedomneshominesuidenturessemercatores;ostendamergo,quisnonestnegotiator,ut
quitalisnonfuerit,eumintelligasessenegotiatorem.Quicumqueremconparat,nonut
ipsamremintegrametinmutatamuendat,sedutmateriasibisitindealiquidoperandi,ille
nonestnegotiator;quiautemconparatrem,utillamipsamintegrametinmutatamdando
lucretur,illeestmercator,quidetemploDeieicitur. 3.Undesuperomnesmercatores
plusmaledictusestusurarius;ipsenamqueremdatamaDeouendit,nonconparatam,ut
mercator,etpostfenusremsuamrepetit,tollensalienacumsuis,mercator autemnon
repetitremuenditam.4.Adhucdicitaliquis:Quiagrumlocat,utagrariamrecipiat,aut
domum,utpensionesrecipiat,nonneestsimilisei,quipecuniamdatadusuram? Absit.
Primumquidem,quoniampecunianonadaliquemusumdispositaest,nisiademendum;
secundo, quoniam agrum habens, arando accipit ex eo fructum, habens domum, usum
mansionis capit ex ea. Ideo qui locat agrum uel domum, suum usum dare uidetur, et
pecuniam accipere, et quodammodo quasi commutare uidetur cum lucro lucrum; ex
pecunia reposita nullum usum capis. Tertio ager uel domus utendo ueterascit. Pecunia
autemcumfueritmutuata,necminuitur,necueterascit.5.Etmensasnummulariorum
subuertit.Pecuniaspiritualiterhominesintelliguntur,quiasicutnummushabetcaragma
Cesaris,sichomohabetcaragmaDei.Etquemadmodumsolidus,quinonhabetcaragma
Cesaris,reprobusest,itaethomo,quinonostenditinseimaginemDei,reprobusestimatur.
UndeYsaiasdicebatadIerusalem:Pecuniatuareprobaest,cauponestuimiscentuinum
cumaqua,etc.Ideoergomensasnummulariorumeuertit,significans,quiaintemploDei
nondebentessenummi,nisispirituales,idest,quiDeiimaginem,nondiaboli,portant.Aut
certe mensas nummularioum sacerdotum dicit scripturas. Nouo enim testamento
succedentepriori,euersaesuntscripturaeillorum.]
[PALEA.

P.1.D.88.C.XII.Deeodem.

ItemexuerbisAugustini.(hincindecollectis,etinsummamredactisadPsal.LXX.
uers.Quoniamnoncognoui.)Quoniamnoncognouilitteraturam:Aliquicodiceshabent
negotiationes:inquodiuersitasinterpretumsensumostendit,nonerroreminducit.Ergo
siproptereaistetotadielaudemDeidicit,quianoncognouitnegotiationes,corrigantse
Christiani, non negotientur. Sed ait mihi negotiator: Affero ex longinquo merces,
mercedem laboris mei, unde uiuam, peto: dignus est operarius mercede sua. De
mendacio,deperiurioagitur,nondenegotio.Egoenimmentior,nonnegotium.Possem
enim dicere, tanto emi, tanto uendam: si placet, eme. Quomodo ergo reuocas a
negotiatione?omnesartificesmentiuntur,sutores,agricolae.Vis,utoptemcarumtempus,
utpossimuendereannonam,quamseruaui?sednonhocfaciunt,inquis,agricolaeboni,nec
illanegotiatoresboni.Quidenim?etiametfilioshaberemalumest,quia,quandoeiscaput
dolet,malaeetinfidelesmatresligaturassacrilegasetincantationesquerunt? Omniaista
hominum,nonrerumpeccatasunt.Quereergoepiscope,(dicitmihinegotiator)quomodo
Psalmistamintelligas,etnolimeprohibereanegotiatione:negotiatioenimmenonfacit
malum, sed iniquitas mea et mendacium meum. Queramus ergo negotiatores, qui
presumunt gloriari ex suis operibus, si sunt contra illam gratiam, quam hic Psalmista
 228

commendat,utnemodesuisoperibusglorietur. Etsicutcontramedicossuperbossalutis
pollicitatoresuigilathoc,quoddictumest:Totadiesalutemtuam,siccontranegotiatores
deoperibussuisgloriantesuigilathoc,quoddictumest:Osmeumannunciabitiustitiam
tuam. Unde et Dominus expulit illos de templo, uolentes suam iustitiam statuere et
ignorantes iustitiam Dei. Merito dictum negotium, quia negat otium, quod malum est,
nequequeritueramquietem,queestDeus.]
[PALEA.

P.1.D.88.C.XIII.Deeodem.

ItemCassiodorusineundemPsalmumLXX.ineundemuersiculum. Quidestaliud
negotium,nisiquepossintuiliusconpararicariusuelledistrahere?Etinfra:Negotiatores
ergo illi abhominabiles existimantur, qui iustitiam Dei minime considerantes per
inmoderatum pecuniae ambitum polluuntur, merces suas plus periuriis onerando quam
preciis.TaleseiecitDominusdetemplo,dicens:Nolitefaceredomumpatrismeidomum
negotiationis.]

P.1.D.88.C.XIV.Nominesacerdotiscareat,quiDeiministrosasuiseuocatoffitiis.

ItemCyprianus.[adClerumetplebemFurnitanorum,lib.I.epist.9.]II.Pars.Neque
apud altare Dei merentur nominari in sacerdotum prece, qui ab altari sacerdotes et
ministros uoluerint auocare. Et ideo Victor, cum contra formam nuper in concilio a
sacerdotibusdatamGeminumFaustinumpresbiterumausussittutoremconstituere,apud
uos ob dormicionem eius non fiat oblatio, aut aliqua deprecatio pro nomine eius
frequenteturinecclesia,utsacerdotumdecretumreligioseautnecessariefactumseruetura
nobis.

Pars1.DistinctioLXXXIX.

Gratianus.I.Pars.Domuiquoquesuaeoportetbeneesseprepositum,utquedaminde
quodammodo futurae dispensationis argumenta assumantur. In dispensatione uero
ecclesiaehancregulamobseruandamnouerit,utnulliquantumlibetexercitataepersonae
duo simul offitia committat, neque secularibus uiris res ecclesiasticas gubernandas
committat.UndeGregoriusscribitomnibusEpiscopis:

P.1.D.89.C.I.Unipersonaeduononcommittanturoffitia.

Singula ecclesiastici iuris offitia singulis quibusque personis singillatim committi

iubemus.Sicuteniminunocorporemultamembrahabemus,omniaautemmembranon
eundemactumhabent,itainecclesiaecorporesecundumueridicamPaulisententiamin
unoeodemquespiritualicorporeconferendumesthocoffitiumuni,aliicommittendumest
illud,nequeenimquantumlibetexercitataeunipersonaeunotemporeduarumrerumoffitia
committenda sunt: quia si totum corpus oculus, ubi auditus? Sicut enim uarietas
membrorumperdiuersaoffitiaetroburcorporisseruat,etpulcritudinemrepresentat,ita
uarietaspersonarumdiuersanichilominusdistributaoffitiaetfortitudinemetuenustatem
sanctaeDeiecclesiaemanifestat.Etsicutindecorumest,utincorporehumanoalterius
fungaturoffitioalterummembrum,itanimirumnoxiumsimulqueturpissimum,sisingula
rerumministeriapersonistotidemnonfuerintdistributa.
 229

P.1.D.89.C.II.Quilibetepiscopusuicedominumetyconomumhabeat.

ItemGregoriusAntemioSubdiacono.[lib.IX.epist.66.]II.Pars.Volumus,utfrater
noster Pascasius et uicedominum sibi ordinet et maiorem domus, quatinus possit uel
hospitibussuperuenientibus,uelcausis,queeueniunt,idoneusetparatusexistere.Siuero
negligentemeumprospicis,uelea,quedicimus,inpleredifferentem,omniseiusclerus
adhiberidebet,utcommuniconsilioipsieligant,quorumpersonaeadea,queprediximus
ualeantordinari.Gratian.Offitiumuicedominiestepiscopiumdisponere.UndeGregorius
ClementinaePatriciae[lib.I.epist.11.]postalia:

P.1.D.89.C.III.Quidsitoffitiumuicedomini.

Diaconum uero Anatholium, quem ad uos dirigi poposcistis, hoc nos facere non
posse, causae magis modus quam rigoris auctoritas facit. Vicedominum enim eum
constituimus,cuiusarbitrioepiscopiumcommisimusdisponendum.

P.1.D.89.C.IV.Deeodem.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.26.]Quiainquibusdamecclesiis,sicutadnos
peruenit, sine yconomo episcopi res ecclesiasticas tractant, placuit, omnes ecclesias
habentesepiscoposetiamyconomoshaberedeproprioclero,quigubernentresecclesiae
cum arbitrio sui episcopi, ut non sine testimonio sit gubernatio ipsarum rerum
ecclesiasticarum, neque ex hoc eueniat res eiusdem ecclesiae dispergi, et sacerdotali
dignitatiobtrectatiogeneretur.Siueroquishocnonobseruauerit,diuinissubiaceatregulis.

P.1.D.89.C.V.Secularibusuirisresecclesiasticaenoncommittantur.

Item Gregorius Iohanni Carolitano Episcopo. [lib. VII. epist. 66.] Indicatum est
nobis, quod laicis quibusdam curam uestri patrimonii commiseritis, qui postmodum in
rusticorumuestrorumdepredationibusatqueexfatigationibusfueruntdeprehensi.Quodsi
ita est, districte a uobis discuti conuenit, atque inter eos ecclesiaeque uestrae rusticos
causamexaminaresubtilius.Etquicquidfraudisinuentumfuerit,cumpenalegibusstatuta
reddereconpellantur.Deceterouerocauendumestafraternitateuestra,nesecularibusuiris
atquesubregulauestranondegentibuscuiuslibetresecclesiaecommittantur,sedprobatis
de offitio uestro clericis, in quibus, si quid reperiri poterit prauitatis, ut in subditis
emendarequodillicitegestumfueritualeatis:quouidelicetapuduoshabitussuioffitium
magisconuenienteramministrent,quamaccusent.III.Pars.Gratian.Propinquis,ueletiam
fauore sibi coniunctis, ecclesiastica offitia committere non audeat. Unde in Tolletano
ConcilioX.:[c.3.]

P.1.D.89.C.VI.Ecclesiasticaepiscopusnoncommittatoffitiapropinquisuelfauore
coniunctis.

Decenteromnibusplacet,inpresentitalerescinderefactum,etnonessedecetero
faciendum. Quicumque igitur pontificum deinceps aut sanguine propinquis, aut fauore
personaequibuscumquedeuinctistalialucracommendaretemptauerit,adsuumnefandae
presumptionis excidium et quod iussum fuerit deuocetur in irritum, et qui ordinauerit
annuae excommunicationi subiaceat. Que uero ablata fortasse fuerint, ab eo, qui tulit,
reddantur in duplum. Gratian. Porro ipsa offitia quare ita sint distinguenda nec uni
 230

personaeomniacommittendaexauctoritateGregoriietexauctoritateBonifatiiPapaedatur
intelligi,quiait:

P.1.D.89. C. VII. Graduum et ordinum distributio ecclesiasticam unitatem

conseruat.

Adhocdispositionisprouisiogradusdiuersosetordinesconstituitessedistinctos,ut,
dum reuerentiam minores potioribus exhiberent, et potiores minoribus dilectionem
inpenderent,ueraconcordiafieretexdiuersitatecontextio,etrecteoffitiorumgereretur
administratiosingulorum.Nequeuniuersitasaliapoteratrationesubsistere,nisihuiusmodi
magnus eam differentiae ordo seruaret. Quia uero creatura in una eademque qualitate
gubernariueluiuerenonpotest,celestiummiliciarumexemplarnosinstruit,quiadumsunt
angeli, sunt archangeli, liquet, quia non equales sunt, sed in potestate et ordine (sicut
nostis)differtalterabaltero.

Pars1.DistinctioXC.

Gratianus. I. Pars. Litigiosus quoque prohibetur ordinari, quia qui sua potestate
discordantes ad concordiam debet attrahere, qui oblationes dissidentium prohibetur
recipere, nequaquam litigandi facilitate alios ad discidium debet prouocare. Unde in
CartaginensiConcilioIV.[c.59.]legitur:

P.1.D.90.C.I.Clerici discordantes reuocentur adconcordiam ueldeiciantur ad

concordiam.

Discordantes clericos episcopus uel ratione, uel potestate ad concordiam trahat;

inobedientessinodusperaudientiamdampnet.

P.1.D.90.C.II.Dissidentiumfratrumoblationesinecclesianonrecipiantur.

Itemexeodem.[c.93.et94.] Oblationesdissidentiumfratrumnequeinsacrario,
nequeingazophilaciorecipiantur.Similiter:1.Donaeorum,quipauperesobprimunt,a
sacerdotibusrefutandasunt.

P.1.D.90.C.III.Extraecclesiamesseprobatur,quipacemcumproximononhabet.

ItemCiprianus.[deunitateecclesiae]NequeadCainnequeadmuneraeiusrespexit
Deus; nequeenim habere paccatum Deum poterat, quicum fratre nonpacem sedzeli
discordiam habebat. Quam sibi igitur pacem promittunt inimici fratrum? que sacrificia
celebrare se credunt emuli sacerdotum? Secum esse Christum, cum collecti fuerint,
opinanturhii,quiextraChristiecclesiamcolliguntur?Talesetiamsioccisiinconfessione
nominis Christi fuerint, macula ista nec sanguine abluitur. Inexpiabilis et grauis culpa
discordiaenecpassionepurgatur.

P.1.D.90.C.IV.Murmurantesafratrumunitatealieniefficiantur.

ItemexOctauaSinodo.Alienussitafratrumunitate,quimurmurat,etopuseius
abiciatur, qui murmurans extiterit, ne penam murmurantium incurrat, de qua dicit
Apostolus: Neque murmuraueritis, sicut quidam murmurauerunt, et perierunt ab
 231

exterminatore. Iuxta mensuram itaque operis peccator (qui in hac sententia Apostoli
pleniterdeclaratur)sacerdotisiudiciopeniteat.

P.1.D.90.C.V.Corripiantur,quirixasetcontencionesamant.

Itemexeodem.Siquismonachuscontencionesuelrixasamauerit,uelmanifestum
conuitium intulerit fratri, iuxta arbitrium rectoris modumque peccati diuturna expietur
penitentia.Item:1.Quicontentiosusautmurmuransextiterit,secundumarbitriumprioris
tamdiupeniteat,quamdiuqualitasculpaeextat.

P.1.D.90.C.VI.Dissidentesepiscopiadconcordiamredirecogantur.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.25.]Dissidentesepiscopos,sinontimorDei,
sinodusreconciliet.

P.1.D.90.C.VII.Deeodem.

Itemexeodem.[c.26.]Studendumestepiscopis,utdissidentesfratres,siueclericos,
siuelaicos,adpacemmagisquamadiudiciumcohortentur.

P.1.D.90.C.VIII.Nonrecipianturdonaeorum,quipauperesobprimunt.

Itemexeodem.[c.94.]Eorum,quipauperesobprimunt,donaasacerdotibussunt
refutanda.

P.1.D.90.C.IX.Acetualienenturfidelium,quiadconcordiamredirecontempnunt.

ItemexConcilioAgatensi.[c.31.]Placuitetiam,ut(sicutplerumquefit)quicumque
odio autlonginquainterselitedissenserint,etadpacemreuocaridiuturnanequiuerint
obstinatione, a sacerdotibus ciuitatis primitus arguantur. Qui si inimicitias deponere
pernitiosaintentionenoluerint,deecclesiaecetuiustissima

P.1.D.90.C.X.Inediismacereturacerrimis,quifratrisuoreconciliarinonuult.

ItemFabianusPapa.Siquiscontristatusnolueritreconciliarifratrisuo,satisfaciente
eoquicontristauerit,acerrimismacereturinediis,usquedumgratantianimosatisfactionem
recipiat.

P.1.D.90.C.XI.Episcopiadpacemfirmitertenendamuicissimsibiconsilium et
auxiliumprestent.

ItemInnocentiusII.II.Pars.Precipimus,utepiscopi,adsolumDeumetsalutem
populihabentesrespectum,omnitepiditateseposita,adpacemfirmitertenendammutuum
sibiconsiliumetauxiliumprebeant,nequehocalicuiusamoreuelodiopretermittant.Quod
siquisinhocDeioperetepidusfueritinuentus,dampnumpropriaedignitatisincurrat.
 232

P.1.D.90.C.XII.Pellendisuntacommunionefidelium,quisibiinuicemreconciliari
nolunt.

ItemVictorPapa.[adAfros,epist.II.]Perlatumestadsedemapostolicam,aliquos
uestrumnocerefratribusuelle,etutcadantdecertare,similiterinsacramentisdiscrepare,et
obidcontentionesetemulationesinteruosfieri,aquibusdissensionibusuosauertere,etin
his omnibus concordare, et opem ferre uicissim mandamus. Nam si hoc agere cito
neglexeritis,etuicissimreconciliarinonstudueritis,abapostolicaesedisettotiusecclesiae
communioneuospellinondubitetis.

Pars1.DistinctioXCI.

Gratianus.I.Pars.Quiautemturpilucrouelinhonestonegociouictumsibiquerere
prohibetur,deoblationibusecclesiaestipendiaconsequatur.Quodsiecclesiaeisufficere
non poterit, proprioartificio uelagricultura (exemploApostoli, quidelaboremanuum
uiuebat)sibinecessariainueniat,itatamen,utoccasionesuioperisuigiliisecclesiaenon
desit,quodabsqueinequalitatesuicorporisinpunenulliconceditur.UndePelagiuspapa:

P.1.D.91. C. I. Corripiantur clerici, qui offitiis matutinis uel uespertinis se

subtrahunt.

Eleuterius frater etcoepiscopus noster queritur, clericos suos sibi contracanones

superbire,etid,quodnobisiubentibus factainscriniocautione promisit,utcottidianis
diebusuigiliaeineiuscelebrenturecclesia,illiscontempnentibusinplerenonposse,sed
magis unumquemque suis (postposito ecclesiae seruitio) uacare negotiis. Et ideo
experientiatuaeos,quostibiesseostenderitcontumaces,debitaobiurgationeconpesce,et
modisomnibusuigiliisuacareconpelle.
[PALEA.

P.1.D.91.C.II.Deeodem.

Item ex Concilio Nannetensi. Presbiter mane, matutinali offitio expleto, pensum

seruitutissuaecanendoprimam,tertiam,sextamnonamquepersoluat,itatamen,utpostea
horisconpetentibusetsignisdesignantibusiuxtapossibilitatemautase,autascolaribus
publiceconpleantur.Deindeperactis horis,infirmis uisitatis,siuoluerit,adopusrurale
exeat ieiunus, ut iterum necessitatibus peregrinorum et hospitum siue diuersorum
commeantium,infirmorumquoqueatquedefunctorumsuccurrerepossitusqueadstatutam
horamproqualitatetemporisetopportunitate.ItemexdictisS.Benedicti:1.Propheta
dicente:Septiesindielaudemdixitibi,quiseptenariussacratusnumerusanobissic
inplebitur si matutinae, primae, tertiae, sextae, nonae, uesperae conpletoriique tempore
nostraeseruitutisoffitiapersoluamus,quiadehisdixitPropheta:Septiesindielaudem
dixitibi.NamdenocturnisuigiliisidemipseProphetaait:Medianoctesurgebamad
confitendum tibi. Ergo his temporibus referamus laudes creatori nostro super iudicia
iustitiaesuae.]
 233

P.1.D.91.C.III.Sineoffitiidetrimentoartificiolosibiclericusnecessariaquerat.

UndeinConcilioeodemCartaginensi[IV.,c.52.et49.]legitur.Clericusuictumet
uestimentum sibi artificiolo uel agricultura, absque offitii sui dumtaxat detrimento,
preparet.1.Clericusenim,quiabsquecorpusculisuiinequalitateuigiliisdeest,stipendio
priuatusexcommunicetur.

P.1.D.91.C.IV.Deeodem.

Itemexeodem.[c.51.53.et48.et50.]ClericusquilibetuerboDeieruditusartificio
uictumquerat.Item:1.Omnesclerici,quiadoperandumualidisunt,etartificiola,et
litterasdiscant.Quiuerononproemendoaliquidinnundinisuelinforodeambulant,ab
offitiosuodegradentur.Intertemptacionesautemaboffitiodeclinantesuelnegligentius
agentesabipsooffitioremoueantur.

P.1.D.91.C.V.Deeodem.

ItemexConcilioAurelianensi.[I.c.28.]Clericiuero,quiadopussanctumadesse
contempserint,secundumarbitriumepiscopiecclesiasticamsuscipiantdisciplinam.

Pars1.DistinctioXCII.

Gratianus.I.Pars. Cumautemadecclesiamuenerint,cordemagisquamuoceDeo
cantandummeminerint.UndeIeronimusinepistolaadEphesios:

P.1.D.92.C.I.Corde,nonuoceDeumlaudaredebemus.

Cantantes et psallentes in cordibus uestris Domino. Audiant hec adolescentuli,

audianthi,quibusinecclesiaestpsallendioffitium:Deononuoce,sedcordecantandum,
nec in tragediarum modum guttur et fauces medicamine liniendae sunt, ut in ecclesia
teatrales moduli audiantur et cantica. Gratian. Ab offitio autem cantandi et psallendi
diaconiinueniunturexcepti,ne,dumuocismodulationistudentaltarisministerianegligant.
UndeGregorius:[lib.IV.epist.44.etI.XII.postfinemepistolarum,inConcilioabipso
habito]

P.1.D.92.C.II.Cantandioffitiumsibidiaconesnonusurpent.

Insanctaecclesia Romanadudumconsuetudoestualdereprehensibilis exorta, ut

quidamadsacrialtarisministeriumcantoreseligantur,etindiaconatusordineconstituti
modulationi uocis inseruiant, quos ad predicationis offitium et elemosinarum studium
uacarecongruebat.Undefitplerumqueutinsacroministerio,dumblandauoxqueritur,
congruauitanegligatur,etcantorministerDeummoribusstimulet,cumpopulumuocibus
delectet.Quaderepresentidecretoconstituo,utinsedehacsacrialtarisministricantare
nondebeant,solumqueeuangelicaelectionisoffitiumintermissarumsolempniaexsoluant;
psalmosueroacreliquaslectionescenseopersubdiaconosuel,sinecessitasexigit,per
minoresordinesexhiberi.Siquisautemcontrahocdecretummeumueniretemptauerit,
anathema sit. II. Pars. Gratian. A quibus ordinandos oporteat esse inmunes, breuiter
monstratumest.Dequorumueromanibus suosordinessusciperedebeant,facile patet.
 234

Sacerdos enim et cuncti infra ipsum constituti ab episcopis debent ordinari. Unde in
ConcilioMartiniPapaelegitur:

P.1.D.92.C.III.Quiabepiscopononordinantur,inpulpitononpsallantuellegant.

Nonliceatinpulpitopsallereautlegere,nisiquiabepiscopoordinatisuntlectores.
Gratian.Deepiscopisautem,aquibusuelinquibuslocisordinaridebeant,supradiffinitum
est.III.Pars.1.Nuncautemqueriturdehis,quiordinatiaparrochiasuanonrecipiuntur,
uelproaliquacausaeasadirenoluerint,aninalteriusparrochiaepiscopalepossintoffitium
celebrare?DehisinConcilioMartiniPapaesicstatutuminuenitur:

P.1.D.92.C.IV.Sacerdotistantumoffitiumgeratepiscopus,quemsuaparrochia
nonrecipit.

Siquisordinatusepiscopusprocontemptionepopuliautproaliquaratione,nonpro
suaculpa,inparrochiam,queeifueritdata,nonierit,huncoportethonoremsacerdotii
tantummodo contingere, ita ut de rebus ecclesiae, in quam conuenit nichil presumat,
sustineatautem,quiddeeosanctumconciliumiudicareuoluerit.

P.1.D.92.C.V.Deepiscopoordinato,quemsuaparrochianonrecipit.

Item ex Concilio Antioceno. [c. 18.] Si quis episcopus ordinatus ad parrochiam,

cuiusestelectus,minimeaccesserit,nonsuouitio,sedquodeumautpopulusuetet,aut
propteraliamcausam,nontameneiusuitioperpetratam,hicethonorissitetministerii
particeps,dummodorebusecclesiae,ubiministrarecognoscitur,innullomolestusexistat.
Quem etiam obseruare conuenit, quicquid sinodus perfecte prouinciae iudicando
decreuerit.

P.1.D.92.C.VI.Asuaparrochianonreceptialiismolestiamnoninferant.

ItemexConcilioAncirano.[c.28.]Siquiepiscopiordinatisunt,necreceptiabilla
parrochia, in qua fuerant denominati, uoluerintque alias occupare parrochias, et uim
presulibus earum inferre, seditiones aduersus eos excitando, eos abici placuit. Quod si
uoluerintinpresbiteriiordine,ubipriusfuerant,utpresbiteriresidere,nonabiciantura
propriadignitate.Siautemseditionescommouerintibidemconstitutisepiscopis,presbiterii
quoquehonortalibusauferatur,fiantquedampnationenotabiles.

P.1.D.92.C.VII.Communionepriueturepiscopus,quiecclesiamsibicommissam
adireneglexerit.

Item ex Concilio Antioceno. [c. 17.] Si quis episcopus per manus inpositionem
episcopatumacceperit,etsibicommissumministeriumsubireneglexerit,necacquieuerit
ire ad ecclesiam sibi commissam, hunc oportet communione priuari, donec susceperit
coactus offitium,autcerte deeoaliquid integre decreuerit eiusdemprouinciae sinodus
sacerdotum.
 235

P.1.D.92.C.VIII.Sineconsiliointegriordinisuacantemecclesiamepiscopusnon
adeat.

Item ex eodem. [c. 16.] Si quis episcopus uacans in ecclesiam non habentem
episcopum,subripienspopulos,sineconsiliointegriordinisirruerit,etiamsipopulus,quem
seduxit, desideret illum, alienum eum ab ecclesia esse oportet. Integrum autem et
perfectum concilium dicimus illud, cui metropolitanus episcopus interfuerit. IV. Pars.
Gratian.Quodautemsupraclericiseuigiliissubtrahentesexcommunicariiubentur,dehis
intelligendum est, qui ab episcopo frequenter admoniti, negligentiam suam corrigere
contempnunt.UndeinConcilioMartiniPapaelegitur:

P.1.D.92.C.IX.Excommuniceturclericus,quiabepiscopocommonitus

matutinisueluespertinishorisadesseneglexerit. Siquispresbiterautdiaconusuel
quilibetclericusecclesiaedeputatus,siinquolibetlocofuerit,inquoecclesiaest,etad
cottidianumpsallendioffitiummatutinisueluespertinishorisadecclesiamnonconuenit,
deponatur a clero, si tamen castigatus ueniam ab episcopo per satisfactionem noluerit
promereri.

Pars1.DistinctioXCIII.

Gratianus. I. Pars. Obedientiam autem inferiores ex ordine superioribus debent.

SummoenimPontificieadebeturabomnibusobedientia,utnulliliceateicommunicare,
cuiproactibussuisipseinimicusextiterit,necinecclesiaessepoterit,quieiuscathedram
deserit.UndeB.PetrusprincepsapostoloruminordinationeClementispopulumalloquens,
interceteraait:

P.1.D.93.C.I.Cui proactibus prauis Apostolicus inimicatur, communicarenon

debemus.

SiinimicusestisteClemensalicuiproactibussuis,etuosnoliteexpectare,utipse
uobisdicat:cumillonoliteamiciesse,sedprudenterobseruaredebetis,etuoluntatieius
absquecommunicationeobsecundare,etauertereuosabeo,cuiipsumsentitisaduersum;
sednecloquihis,quibusipsenonloquitur,utunusquisque,quiinculpaest,dumcupit
omniumuestrumamiciciashabere,festinetciciusreconciliariei,quiomnibuspreest,etper
hocredeatadsalutem,cumobedireceperitmonitispresidentis.Siueroquisamicusfuerit
his,quibusipsenonloquitur,unusestipseexillis,quiexterminareecclesiamDeiuolunt,
et cum corpore uobiscum esse uideatur, mente et animo contra uos est. Et est multo
nequior hostis hic, quam illi, qui foris sunt, et euidenter sunt inimici; hic enim per
amiciciarum speciem que inimica sunt gerit, et ecclesiam dispergit et uastat. Ideoque
huiusmodiapostolicisinstitutisuosmonentesinstruimus,uteffectacertiorkaritasuestra
sollicitiusdeincepsagerestudeatetcautius,neperuersietinfideleshominesledendifideles
etbeniuoloshabeantfacultatem.

P.1.D.93.C.II.Anullodebetsuscipi,quemRomanarepellitecclesia.

Item Gregorius. [I. V. epist. 26.] Miratus ualde sum, quia in tanto Salonitanae
ecclesiae clero uel populo uix duo ex sacris ordinibus inuenti sunt, frater scilicet et
coepiscopusmeusPaulinus,etdilectissimusfiliusmeusHonoratusarchidiaconuseiusdem
 236

ecclesiae, qui communicare Maximo sacerdotium rapienti minime consentirent, et se

Christianosessecognoscerent.Debuistisenim,karissimifilii,pensareordinesuestros,et
quem sedes apostolica repellebat repulsum cognoscere, ut prius, si posset, ab illatis
criminibusmundaretur,ettunceiuestradilectiocommunicaret,neparticepsobligationis
existeret.

P.1.D.93.C.III.Nonestinecclesia,quicathedramPetrinonsequitur.

Item Ciprianus. [de unitate ecclesiae] Qui cathedram Petri, super quam ecclesia
fundataest,deserit,inecclesiaseessenonconfidat.Gratian.Episcopiuero,quiapostolicae
ordinationi subiacent, etiam hanc reuerentiam debent, ut singulis annis apostolorum
liminibusseserepresentent.UndeAnacletusetZachariasPapa:

P.1.D.93.C.IV.Singulisannisapostolorumliminauisitentepiscopi,quiapostolicae
ordinationisubiacent.

IuxtasanctorumPatrumetcanonuminstitutaepiscopiomnes,quihuiusapostolicae
sedisordinationisubiacent,quipropinquisunt,annuecircaidusmagisanctorumprincipum
apostolorumPetrietPauliliminibuspresententuromnioccasioneseposita.Quiuerode
longinquo,iuxtacyrographumsuuminpleant.Quiautemconstitutionishuiuscontemptor
extiterit,preterquamsiegritudinefueritdetentus,sciatsecanonicissubiaceresententiis.II.
Pars.Gratian.Reliquiueroinecclesiaminoressemperdebentmaioribussubesse,sicutin
SinodoS.Siluestri[c.VII.]legitur:

P.1.D.93.C.V.Maioribusminoresobedientiamexhibeant.

A subdiacono usque ad lectores omnes subditi sint diacono cardinali uiro

reuerentissimo,inecclesiarepresentanteseihonorem.Porropontificipresbiter,presbitero
diaconus,diaconosubdiaconus,subdiaconoacolithus,acolithoexorcista,exorcistaelector,
lectorihostiarius,hostiarioabbas,abbatimonachusinomnilocorepresentetobsequium,
siueinpublico,siueingremioecclesiae.

P.1.D.93.C.VI.Quidsitdiaconorumoffitium.

Item ex epistola [I.] Clementis Papae. [ad Iacobum fratrem Domini] Diaconi
ecclesiaesinttanquamoculiepiscopi,oberrantesetcircumlustrantescumuerecundiaactus
totiusecclesiae,etperscrutantesdiligentius,siquemuideantuicinumfieriprecipicioet
proximumessepeccato,utreferanthecadepiscopum.Etinfra:1.Episcoposuggerere
queadcultumecclesiaeetdisciplinameiuspertinent,diaconibuscurasit.

P.1.D.93.[C.VII.]

Itemineadem.SacerdotesuerodicebatB.Petrussalterraeetmundilumendocens,
eosinsplendoreoperumglorificarepatremDeum,dequibusDominusait:Beatiestis,
cummaledixerintuobishominesetreliqua,etiterum:Vosestissalterrae.
 237

P.1.D.93. C. VIII. Non sunt habendi clerici, qui episcopali non gubernantur
prouidentia.

ItemexConcilioParisiensi.Nullarationeclericiautsacerdoteshabendisunt,quisub
nulliusepiscopidisciplinaetprouidentiagubernantur.Talesenimacephalos,idestsine
capite,priscaconsuetudonuncupauit.

P.1.D.93.[C.IX.]

Item.[exepist.III.Clementis]Quisuisepiscopisnonobediunt,indubitanterreiet
reprobiexistunt.PorroipsiaDeodonumsummimunerisconsecuntur,quisuisdoctoribus,
quirecteepiscopiintelliguntur,libenterobediunt.

P.1.D.93.C.X.InDeumscandalizantur,quisuononobediuntepiscopo.

Item Anacletus.[epist.I.].Illeproculdubio scandalizatur inDeum,quirecte non

docet,etquieiusscandalizatepiscopumuelsacerdotem.

P.1.D.93.C.XI.Septemdebentessediaconiinunaquaqueciuitate.

ItemEuaristusomnibusEpiscopis.Diaconi(quiquasioculiuidenturesseepiscopi)
septemdebentesseinunaquaqueciuitate,quicustodiantepiscopumpredicantem,neipse
abinsidiatoribusquoquomodoinfestetur,autledaturasuis,autuerbadiuinadetrahendo
aut insidiando polluantur uel despiciantur: sed ueritas spirituali redoleat feruore; pax
predicatalabiiscumuoluntateanimiconcordet.

P.1.D.93.C.XII.Deeodem.

Item ex Concilio Neocesariensi. [c. 14.] Diaconi septem debent esse secundum
regulam,quamuisnonmagnasitciuitas. Regulaeautemauctoritasistaest,quodetliber
actuum apostolorum idem insinuat. III. Pars. Gratian. Ut ex premissis auctoritatibus
apparet,diaconidebentobedientiampresbiteris,sicutetpresbiteriepiscopis.Seddiaconi
superbientes sacerdotibus exequari, uel potius preferri querebant, contra quorum
insolentiammultorumauctoritatesmanauerunt,eorumsuperciliumreprimentes,atqueut
sacerdotibuscondignamobedientiamexhibeantdecernentes.UndeGelasiusPapa[inepist.
adEpiscoposperLucaniam,c.9.et10.]ait:

P.1.D.93.C.XIII.Nichileorum,quesuntdecretaprimisordinibus,uendicentsibi
diaconi.

Diaconos propriam constituimus obseruare mensuram, nec ultra tenorem paternis

canonibus deputatum q uidpiam temptare permittimus, et nichil eorum suo ministerio
penitusapplicare,queprimisordinibuspropriedecreuitantiquitas.Absqueepiscopouel
presbitero baptizare non audeant, nisi predictis ordinibus fortassis longius constitutis
necessitasextremaconpellat.QuodetiamlaicisChristianisfacereplerumqueconceditur.
1.Sacricorporisprerogationemsubconspectuepiscopiseupresbiteri(nisihisabsentibus)
iusnonhabeantexercendi.
 238

P.1.D.93.C.XIV.Inferiorespresbiterissediaconicognoscant.

IteminNicenoConcilio.[c.14.seu18.]Peruenitadsanctumconcilium,quodin
locisquibusdametciuitatibuspresbiterissacramentadiaconiporrigant.Hocnequeregula,
nequeconsuetudotradidit,uthi,quiofferendisacrificiinonhabentpotestatem,his,qui
offerunt,corpusChristiporrigant.Sedetilludinnotuit,quodquidamdiaconesetiamante
episcopos sacramenta sumant. Hec ergo omnia amputentur, et in sua diaconi mensura
permaneant,scientes,quodepiscoporumquidemministrisunt,inferioresautempresbiteris
habeantur.Perordinemergopostpresbiterosgratiamsacraecommunionisaccipiant,aut
episcopo,autpresbiteroporrigenteeis.Sednecsedereinmediopresbiterorumdiacono
liceat,quiasihocfiat,preterregulamprobaturexistere.Siquisautemposthasdiffinitiones
obedirenoluerit,aministeriocessaredebebit.

P.1.D.93. C. XV. Diaconus honorem exhibeat presbitero, et ipse ab inferioribus

honoretur

ItemexConcilioLaodicensi.[c.20]Nonoportetdiaconumcorampresbiterosedere,
sediussionepresbiterisedeat.Similiterautemdiaconushonoremhabeatasequentibus,id
estasubdiaconibusetabomnibusclericis.

P.1.D.93.C.XVI.Calicembenedicereetpanemdarediaconononlicet.

Itemexeodem.[c.25.]Nonoportetdiaconespanemdare,neccalicembenedicere.

P.1.D.93.C.XVII.Sicutepiscopis,itaetpresbiterisdiaconiministrent.

ItemexConcilioCartaginensi[IV.]cuiPapaZosimusinterfuitperuicarios.[c.37.]
Diaconiitasepresbiteri,sicutepiscopiministrosessecognoscant.

P.1.D.93.[C.XVIII.]

Itemineodem. [c.38.]PresentepresbiterodiaconuseucharistiamcorporisChristi
populo,sinecessitascogit,iussuseroget.

P.1.D.93.[C.XIX.]

Itemineodem.[c.39.40.et41.]Diaconussedeatiubentepresbiteroquolibetloco.
Itemdiaconusinconuentupresbiteroruminterrogatusloquatur.Albauerotantumtempore
oblationisetlectionisutatur.

P.1.D.93.C.XX.Diaconespresbiterossesuperiorescognoscant.

Item ex Concilio Tolletano IV. [c. 39.] Nonnulli diacones in tantam erumpunt
superbiam,utsepresbiterisanteponant,atqueinprimochoroipsiprioresstarepresumant,
presbiterisinsecundochoroconstitutis.Ergo,utsublimioressepresbiterosagnoscant,tam
hii quam illi in utroque consistant. IV. Pars. Gratian. Compagis uero calciari absque
apostolici licentia diaconibus non permittitur, sicut nec mapulis uti absque eiusdem
auctoritatequibuslibetclericisconceditur.UndeGregoriusIohanniEpiscopoSiracusano:
[lib.VII.epist.28.indict.I.]
 239

P.1.D.93. C. XXI. Absque apostolica licentia compagis diacones uti minime

presumant.

Peruenitadnos,quoddiaconusecclesiaeCatenensiscalciatuscompagisprocedere
presumpsisset,quodquiahactenusnullipertotamSiciliamlicuit,nisisolistantummodo
diaconibusMessanensisecclesiae,quibusolimapredecessoribusnostrisnondubitaturesse
concessum,benerecolitis.Quiaergotantaetemeritatisaususleuiternonestattendendus,
cum omni hoc fraternitas uestra subtilitate perquirat, ut an per se, uel alicuius hoc
auctoritate presumpserit, nobis subtiliter innotescat. Nam si negligenter ea, que male
usurpantur,omittimus,excessusuiamaliisaperimus.

P.1.D.93.C.XXII.Mapulisclericisineapostolicilicentiautinondebent.

IdemIohanniRauennatiEpiscopo.[lib.II.epist.54.circafinem]Illudautem,quod
pro utendis a clero uestro mapulis scripsistis, a clericis nostris est fortiter obuiatum,
dicentibus, nulli hoc umquam alii cuilibet concessum fuisse ecclesiae, nec Rauennates
clericosuelillic,uelinRomanaciuitatetalealiquidcumsuaconscientiapresumpsisse,
nec,sitemptatumesset,exfurtiuausurpationesibipreiudiciumgenerari,sedetiamsiin
qualibet ecclesia hoc presumptum fuerit, asserunt emendandum, quod non concessione
RomaniPontificis,sedsolasubreptionepresumitur.

P.1.D.93. C. XXIII. Sicut in ministerio, ita in dispensatione sine diaconibus

episcopusnonuiuat.

ItemIeronimusadRusticumNarbonensemepiscopum.V.Pars.Diaconisunt,quosin
Apocalipsilegimus,septemangeliecclesiarum,hisuntseptemcandelabraaurea,hisunt
uocestonitruorum. 1.Virtutumoperationepreclari,humilitateprediti,quieti,humiles,
euangelizantes pacem, annunciantes bona, dissensiones et rixas et scandala resecantes,
docentes,soliDeoconloquentes,intemplonichildemundopenituscogitantes,dicentes
patrietmatri:nonnouimusuos,etfiliossuosnonagnoscentes.2.Sinehissacerdos
nomenhabetoffitiumnonhabet.HicministerDeidicitur,quiascriptumest:Maiorest,
qui ministrat, quam cui ministratur. Et sicut in sacerdote ministratio, ita in ministro
dispensatiosacramentiest.3.Sacerdotibusetiampropterpresumptionemnonlicetde
mensaDominitollerecalicem,nisieistraditusfueritadiaconibus.4.ItaenimDeus
noster omnipotens uniuersadisposuit, utquimaiorem secrediderit minoresset,et qui
uideretur minor maior existeret. Denique quam hoc uerum sit ipse perpende. Leuitae
conponuntmensamDomini,Leuitaesacerdotibus,cumsacramentabenedicunt,assistunt,
Leuitaeantesacerdotesorant,utetsidistinctiolocorumcredaturinmundo,etiaminaltari
Deiuideantsibiepiscopi,quisuperbisunt,diaconesanteponi.Sihumilitatemdiliguntet
diaconimaioresseesseineo,quodsunthumiles,recognoscant.Tuncdemum,utaures
habeamus ad Deum, diaconus clamat, ipse predicat, ipse hortatur, ipse commonet
astantibus sacerdotibus, nec leuiter hanc uocem, que loquitur et pacem annunciat, aut
negligenteraspicias.SufficithuictantumordiniperDominumconcessumfuisse,utnon
solumsacerdosintemploDeitotumagereetinplereuideatur.Etinfra:5.Nuncautemex
quoinecclesiis,sicutinRomanoinperio,creuitauaritia,periitlexasacerdoteetuisiode
propheta;singuliquiqueperpotentiamepiscopalisnominis,quamsibiipsiilliciteabsque
ecclesiauendicarunt,totum,quodLeuitarumest,insuosususredigunt,nechocsolum,
quod asscriptum est, sibi uendicant, sed cunctis auferunt uniuersa. Mendicat infelix in
plateisclerus,etseruilioperimancipatuspublicamdequolibetposcitelemosinam.Quiex
 240

eo magis despicitur a cunctis, quo misere desolatus iuste putatur ad hanc ignominiam
deuenisse. 6.Solusepiscopusincubatdonis,solusutiturministerio,solusuniuersasibi
uendicat,soluspartesinuaditalienas,solusoccidituniuersos.7.Hincpropterauaritiam
sacerdotumodiasepeconsurgunt,hincepiscopiaccusanturaclericis,hincprincipiumlitis,
hincdetractioniscausa,hincorigofitcriminis. Etenimsiunusquisqueitainhocmundo
uisibili aliquid possidere iubetur, ut sua tantum sit possessione contentus, ac res non
inuadatalienas,nonagrumpauperistollatnonuineam,nonsubuectoriumaliquod,non
famulos,nonfructum;quantomagisquiecclesiaeDeipreestdebetitainomnibusseruare
iusticiam,uthocsibiuendicet,quodsuiiurisessecognoscit,alienanonrapiat,alienanon
tangatequalemceterissefaciat,etsicutsinehisinministeriononuiuit,itaindispensatione
non uiuat? 8. Certe, ut ipse nosti, qui uisibiliter in hoc mundo ius inuadit alienum,
accusaturapaupere,dampnaturaiudice,itainecclesiaDei,cumquisquestipendiaperdit,
clamatadDominumexaudituraChristo,necdifferturultionissententia,sinonsedantur
uniuersa.ModeratioenimDeiacpietassolumnostrumreditumquerit,acnoscupitlonga
suabonitatesaluari.Sinonconuertimur,siduricollisumus,siinpeccatisusqueadmortem
illicite perduramus, assidue peccantium, non miseretur Deus. VI. Pars. Gratian. Hoc
capitulo sacerdotum auaricia reprehenditur, diaconorum dignitas siue offitium
commendatur.Sedquia(utsupradictumest)diaconiinsolescentes etiampresbiteris se
preferendos arbitrati sunt, contra illorum supercilium scribit Ieronimus ad Euangelum
presbiterum:[epist.LXXXV.]

P.1.D.93.C.XXIV.Diaconespresbiterisdebentsubesse.

Legimus in Ysaia: Fatuus fatua loquitur. Audio quendam in tantam erupisse

uecordiam, ut diaconos presbiteris id est episcopis anteferret. Nam cum Apostolus
perspicue doceat, eosdem esse episcopos, quos presbiteros, quid patitur mensarum et
uiduarum minister, ut supra eos se tumidus efferat, ad quorum preces Christi corpus
sanguisqueconficitur?Querisauctoritatem?Auditestimonium:PaulusetTimotheusserui
IesuChristiomnibussanctis,quisuntPhilippis,cumepiscopisetdiaconibus.Visetaliud
exemplum? In Actibus apostolorum ad unius ecclesiae sacerdotes ita Paulus loquitur:
Attenditeuobis,etcunctogregi,inquouos:Spiritussanctusposuitepiscopos,utregatis
ecclesiamDeiquamadquisiuitsanguinesuo.Acnequiscontentioseinunaecclesiaplures
episcoposfuissecontendat,audiataliudtestimonium,inquomanifestissimedeclaraturuel
conprobatur,eundemesseepiscopumatquepresbiterum:PropterhocreliquiteCretae,ut
quedeerantcorrigeres,etconstituerespresbiterosperciuitates,sicutegotibimandaui:si
quisestsinecrimine,uniusuxorisuir,filioshabensfideles,noninaccusationeluxuriae,
autnonsubditos.Oportetenimepiscopum:sinecrimineesse,quasiDeidispensatorem.Et
ad Timotheum: Noli negligere gratiam, que tibi data est per prophetiam et per
inpositionemmanuumpresbiterii.SedetPetrusinprimaepistola:Presbiteros,quiin
uobis sunt, precor compresbiter, et testis passionum Christi, et futurae gloriae, que
reuelanda est, particeps, regite gregem Christi, et inspicite non ex necessitate, sed
uoluntarie iuxta Deum. Quod quidem grece significantius dicitur EPISCOPOUNTES
unde et nomen episcopi tractum est. Parua tibi uidentur tantorum uirorum testimonia?
Clangat tuba euangelica, filius tonitrui, quem Iesus amauit plurimum, qui de pectore
saluatorisdoctrinarumfluentapotauit:Presbiter,Electaedominae,etfiliiseius,quosego
diligo in ueritate. Etinalia epistola: PresbiterGaiokarissimo,quem egoinueritate
diligo. 1.Quodautemposteaunuselectusest,quiceterispreponeretur,inscismatis
remediumfactumest,neunusquisqueadsetrahensChristiecclesiamrumperet.Namet
AlexandriaeaMarcoeuangelistausqueadEraclametDionisiumepiscopos,presbiteriex
 241

sesemperunumeligebantetinexcelsiorigraducollocabant,quemepiscopumnominabant,
quomodosiexercitus inperatorem faciat. Diaconi autemeligant desequem industrem
nouerint, et archidiaconum nuncupent. Quid enim facit excepta ordinatione episcopus,
quodnonfacitpresbiter?NecalteraRomanaeurbisecclesia,alteratotiusorbisexistimanda
est:etGalliae,etBrittanniae,etAffrica,etPersis,etoriensetIndia,etomnesbarbarae
nationesunumChristumadorant,unamobseruantregulamueritatis.Siauctoritasqueritur,
orbis maior est urbe. Ubicumque fuerit episcopus, siue Romae, siue Eugubio, siue
ConstantinopolimsiueRegio,siueAlexandrinae,siueThanis,eiusdemestmeriti,eiusdem
etsacerdotii.Potentiadiuitiarumetpaupertatishumilitasuelsublimioremepiscopum,uel
inferiorem non facit; ceterum omnes apostolorum successores sunt. 2. Sed dicis,
quomodo Romae ad testimonium diaconi presbiter ordinatur? Quid mihi profers unius
urbisconsuetudinem?Quidpaucitatem,dequaortumestsupercilium,inlegesecclesiae
uendicas?Omnequodrarumestplusappetitur.PulegiumapudIndospiperepreciosiusest.
Diaconespaucitashonorabiles,presbiterosturbacontemptibilesfacit.Ceteruminecclesia
etiamRomaepresbiterisedent,etstantdiaconi,licetpaulatimcrebrescentibusuitiisinter
presbiteros absente episcopo diaconos sedere uideamus, et in domesticis conuiuiis
benedictionescorampresbiterisdare.Discant,quihocfaciuntsenonrectefacereaudiant
Apostolos. Non est dignum, ut relinquentes uerbum Dei ministremus mensis. Sciant
diaconi quare constituti sint. Legant Acta apostolorum, recordentur condicionis suae.
Presbiteretepiscopusaliudetatis,aliuddignitatisestnomen.UndeadTitumetTimotheum
deordinationeepiscopietdiaconidicitur;depresbiterisomninoreticetur,quiainepiscopo
et presbiter continentur. Qui prouehitur, a minori ad maius prouehitur. Aut igitur ex
presbiteroordineturdiaconus,utpresbiteromaiorconprobetur,inquemcrescitexparuo,
autsiexdiaconoordinaturpresbiter,noueritselaicismaioremsacerdotibusesseminorem

P.1.D.93.C.XXV.Deeodem.

ItemCiprianus.[lib.epist.9.]DominusnosterlesusChristus,rexetiudexetdominus
noster,usqueadpassionisdiemseruauithonorempontificibusetsacerdotibusquamuisilli
nectimoremDei,necagnicionemChristiseruassent.Namcumleprosummundasset,dixit
illi:Vade,etostende,tesacerdotibus,etofferdonum.Humilitatemnoshumilisdocuit,
sacerdotemadhucappellans,quemsciebatessesacrilegum.Itemsubdituspassionicum
alapam accepisset, et ei diceretur: Sic respondes pontifici? nichil contumeliose ille
locutusestinpersonampontificis,sedsicmagisinnocentiamsuamtuitusest,dicens:Si
malelocutussum,exprobrademalo:siautembene,quidmecedis?Queomniaabeoideo
factasunthumiliteratquepacienter,utnoshumilitatisacpacientiaehaberemusexemplum.
Docuitenimsacerdotesueroslegitimaeetplenehonorari,dumcircafalsossacerdotesipse
talisextitit.1.Meminisseautemdiaconidebent,quoniamapostolos,idestepiscoposet
presbiteros,Dominuselegit,diaconosautempostascensumDominiincelumapostolisibi
constituerunt episcopatus sui et ecclesiae ministros. Quod si nos aliquid audere contra
Deumpossumus,quiepiscoposfacit,possuntetcontranosdiaconesaudere,aquibusfiunt.
VII.Pars.Gratian.Hocautem,quoddediaconorumminoritatedicitur,ubiqueseruandum
est,nisicumdiaconushabueritlocumautpropriipatriarchae,autsuimetropolitani.Unde
inVI.Sinodo[c.7.]legitur:
 242

P.1.D.93.C.XXVI.Diaconussacerdotibusnonpreferatur,nisilocummetropolitani
suiobtineat.

Precipimus, ne diaconus (quamuis etiam in dignitate, hoc est in offitio quolibet

ecclesiasticosit)antepresbiterumsedeat,nisicumlocumhabueritpropriipatriarchaeaut
metropolitaniproaliquocapitulo;tuncenimsicutilliuslocumtenenshonorabitur.Siquis
ueropresumpserithoctyrannicefacere,apropriogradurepulsusultimusomniumfiatin
ordinesuo.

Pars1.DistinctioXCIV.

Gratianus.I.Pars.Subdiaconoetiamsummuspatriarchauicessuascommittereualet.
UndeSimacusait:

P.1.D.94.C.I.Etiamsubdiaconouicessuascommittitapostolicaecclesia.

Valdenecessariumesseperspeximus,utsicutdecessorumnostrorumfuitiudicium,
itaunieidemquepersonaeomniacommittamus,etubinospresentesessenonpossumus,
nostra pereum,cuiprecipimus, representeturauctoritas. Quamobrem Petrosubdiacono
sedis nostrae intra prouinciam Siciliam uices nostras auxiliante Deocommisimus. Nec
enim de eius actibus dubitare possumus, cui Deo auxiliante totum nostrae ecclesiae
noscimur patrimonium commisisse. II. Pars. Gratian. Legatum uero apostolicae sedis
quicumqueinpedierit,usqueadsatisfactionemexcommunicetur.UndeAlexander:[PapaI.
epist.II.omnibusEpiscopis]

P.1.D.94. C. II. Excommunicetur, qui legatum sedis apostolicae inpedire

temptauerit.

Siquisautemlegationeminpedit,nonunius,sedmultorumprofectumauertit,etsicut
multis nocet, ita a multis arguendus est, et bonorum societate priuandus. Et quia Dei
causaminpedit,etstatumconturbatecclesiae,ideoabeiusliminibusarceatur.Abomnibus
itaque talis est cauendus, et non in communione fidelium usque ad satisfactionem
recipiendus.III.Pars.Gratian.Archidiaconiquoque,quamuisexoffitiosuoclericorum
uitam diligenti examinatione debeant inquirere, et que corrigenda inueniunt episcopo
nunciare,tamendominacionemsupereosexercere,etcensumabeisexigereprohibentur.
UndeinCabillonensiConcilio[c.15.]legitur:

P.1.D.94.C.III.Archidiaconisuperpresbiterosdominacionemnonexerceant.

Dictum est, quod in plerisque locis archidiaconi super presbiteros parrochianos

quandamexercentdominacionem,etabeiscensumexigunt,quodmagisadtirannidem,
quamadrectitudinispertinetformam.1.SienimiuxtaApostolisententiamepiscopinon
debentessedominantesinclero,sedformafactigregisexanimo,multominusistifacere
hocdebent.Sintitaquecontentiregularibusdisciplinis,etteneantpropriammensuram,et
quod eis ab episcopis iniungitur, hoc per parrochias exercere studeant, nichil per
cupiditatemetauariciampresumentes.
 243

Pars1.DistinctioXCV.

Gratianus.I.Pars.Quodautemsacerdotessupraiubenturepiscopistamquamsubditi
obedire,nonitaintelligendumest,quasinonliceateispresentibusepiscopissacramisteria
celebrare,(sicutepiscopalisupercilioquidamabhisuolebantpresbiterosprohibere),sed
quia presbiteri pontificibus, tamquam filii parentibus, debent obedire. Baptizatos etiam
crismateeistangereconceditur.UndeGregoriusscribitIanuarioEpiscopoCaralitano:[lib.
III.epist.26.Indict.XII.]

P.1.D.95. C. I. Ubi episcopi desunt, baptizatos in frontibus presbiteri crismate

tangant.

Peruenit quoquead nos,quosdam scandalizatos fuisse, quodpresbiteros crismate

tangere eos, qui baptizati sunt, prohibuimus. Et nos quidem secundum ueterem usum
nostraeecclesiaefecimus.Sedsiomninohacderealiquicontristantur,ubiepiscopidesunt,
utpresbiterietiaminfrontibusbaptizatoscrismatetangeredebeant,concedimus.Gratian.
SupraecontraLeoepiscopuscapituloQuamuiscorepiscopis:[Dist.LXVIII.]

P.1.D.95.C.II.Presbiteriultrasuummodumcontenderenonpresumant.

ItemGelasius.[PapaEpiscopisperLucaniam,etc.epist.V.c.8.]Presbiterosultra
suum modum tendere prohibemus, nec episcopali fastigio debita sibimet audacter
assumere,nonconficiendi crismatis, nonconsignationis pontificalis adhibendaesibimet
arriperefacultatem.Gratian.SedistudGregoriiproscandalosedandosemelconcessum
legitur.IlludautemLeonisetGelasiiusuapprobantepreualuit,nisiforteubialiquorum
consuetudohocadmisit,utinabsentiaepiscopiextremanecessitatecogenteexconcessione
Gregoriipresbiteribaptizatosinfrontibusliniant.ProhibitioueroLeonisetGelasiiineo
casuintelligatur,cumepiscopipresentessunt,uelcumnoncogitultimanecessitas.Oleo
uero sanctificato permittitur eis ungereinfirmos.UndeIacobus ait: Infirmatur quis in
uobis?inducatpresbiterosecclesiae,quiorentsupereumungenteseumoleo,etoratiofidei
saluabit infirmum. II. Pars. 1. Sed queritur, an episcopis liceat eodem oleo ungere
infirmos?uelsiinpenitentibushuiuscemodiunctiositconcedenda?Dehisueroitascribit
InnocentiusPapa:[adDecentiumEugubinumEpiscopum,epist.I.c.ult.]

P.1.D.95.C.III.Oleosanctificatononprohibenturepiscopustangereinfirmos.

Illudsuperfluumuidemusadiectum,utdeepiscopoambigatur,quodpresbiterislicere
nondubiumest.Namidcircodepresbiterisdictumest,quiaepiscopioccupationibusaliis
inpeditiadomneslanguidosirenonpossunt.Ceterumsiepiscopusautpotest,autdignum
ducitaliquemaseuisitandum,etbenedicere,ettangerecrismatesinecunctationepotest,
cuiusestipsumcrismaconficere.Nonpenitentibusistudfundinonpotest,quiagenusest
sacramenti.Namquibusreliquasacramentanegantur,quomodounumgenusputaturposse
concedi?Hisigitur,fraterkarissime,omnibus,quetuadilectiouoluitanobisexponi,prout
potuimus respondere curauimus. III. Pars. Gratian. Crisma uero a suis episcopis ad
baptismisanctificationempresbiteripetant.UndeinCartaginensiConcilioIV.:[c.36.]
 244

P.1.D.95.C.IV.Crismasingulisannisapropriopetaturepiscopo.

Presbiteri,quiperdiocesesecclesiasregunt,nonaquibuslibetepiscopis,sedasuis,
necperiunioremclericum,sedomniannoautperseipsos,autperillum,quisacrarium
tenet,antepascaesolempnitatemcrismapetant.

P.1.D.95.C.V.Presbiteridemestquietepiscopusacsolaconsuetudinepresbiteris
episcopipresunt.

ItemIeronimussupraepistolamadTitum.Olimidempresbiter,quietepiscopus,et
antequamdiaboliinstinctustudiainreligionefierent,etdicereturinpopulis:Egosum
Pauli, egosumApollo, egoautem Cephae, communi presbiterorumconsilioecclesiae
gubernabantur.Postquamautemunusquisqueeos,quosbaptizauerat,suosesseputabat,
nonChristi,intotoorbedecretumest,utunusdepresbiterissuperponereturetscismatum
semina tollerentur. Et paulo post: 1. Sicut ergo presbiteri sciunt, se ex ecclesiae
consuetudineei,quisibiprepositusfuerit,essesubiectos,itaepiscopinouerint,semagis
consuetudine quam dispensationis dominicae ueritate presbiteris esse maiores, et in
communidebereecclesiamregere.

P.1.D.95.C.VI.Coramepiscopispresbiterisdocerelicet.

IdemadRusticumNarbonensemEpiscopum.[deseptemgradibusecclesiae]Ecce
egodico,presentibusepiscopissuisatqueastantibusinaltariopresbiterospossesacramenta
conficere.1.Sedquiascriptumest:Presbiteriduplicihonorehonorentur,maximequi
laborantinuerboDei,predicareeosdecet,utileestbenedicere,congruumestconfirmare,
conuenitredderecommunionem,necesseestuisitareinfirmos,orareproinualidis,atque
omnia Dei sacramenta conplere. 2. Nemo hinc episcoporum inuidia diabolicae
temptationis infletur,irascatursiplebeminterdum presbiteriexhortentur,siinecclesiis
predicent,siplebi,utdictumest,benedicant.Etenimabnuentimihiistasicdicam:quinon
uultpresbiterosfacerequeiubenturaDeo,dicat,quidmaiorestChristo?autquidpoterit
corporiautsanguinieiusanteponi?SipresbiterChristumconsecrat,cuminaltarioDei
sacramentabenedicit,benedicerepopulumnondebet,quiChristumconsecrarenonmetuit?
3. Circa laicos ac mulieres iubentibus uobis, iniustissimi sacerdotes, presbiter Dei
benedictionis perdit offitia amittit linguae opus, non habet confidentiam predicandi,
truncatus est omni parte uirtutum, solum presbiteri nomen habet, plenitudinem atque
perfectionem,queconsecrationieiusconpetit,nonretentat.4.Quishic,rogo,sacerdotes,
honor uester est, ut dampnum gibbi inferatis? Quoniam cum pastoribus per potentiam
aufertur Deo digna diligentia, contagium quoddam et calamitas crescit in gregibus, ac
dominici patrimonii dampna conquiritis, dum soli uultis in ecclesia potentari. 5.
Presbiterinegotiorumabinitio,iudicesessemandatisunt,presbiterisacerdotuminteresse
debentconcilio,quoniametipsipresbiteri,utlegimus,episcopinominantur,secundum
quoddictumestadepiscopum.Nolinegligeregratiam,quetibidataestperinpositionem
manuumpresbiterietalibiadmaioresnatu:Quiuosposuitepiscoposregereecclesiam
suam.6.Sedoderunthocsuperbisacerdotesinpresbiteriinomine,quinolunthocesse,
quodChristus,quidiscipulorumpedeslauit,quibaptizatusaIohanneestlicetbaptizandum
seesseaDominoproclamaret.Quodproptereascribo,ut,sipreterititemporiserroriam
nonpotestreuocariueladpresensinecclesiisfaciant,quodRomaefit,quodinAffricafit,
quodinorientefit,quodinIspania,quodinBritannia,quodinGalliaquodinomnibus
 245

locis,ubihumilitasperseuerat,quodincelis(quodmaiusest),ubisedeseorumlegituresse
disposita.

P.1.D.95.C.VII.Episcopietclericiinuicemsibihonoremexhibeant.

Idem ad Nepotianum. [epist. II.] Esto subiectus pontifici tuo, et quasi animae
parentem ama. 1. Sed et episcopi sacerdotes se esse sciant, non dominos, honorent
clericosquasiclericosutipsisepiscopishonordeferaturaclericis.2.Scitumestillud
oratoris Domicii:Curego,inquit,tehabeamutprincipem, cumtumenonhabeas ut
senatorem?3.QuodAaronetfilios,hocesseepiscopumetpresbiterosnouerimus.4.
Unus Dominus,unumtemplum, unumsitministerium. 5.Recordemursemper,quod
beatus Petrus apostolus precepit sacerdotibus: Pascite eum, qui in uobis est, gregem
Domini,prouidentesnoncoacte,sedspontanee,secundumDeum,nequeturpislucrigratia,
sed uoluntarie, neque ut dominantes in clero, sed forma facti gregi ex animo, ut cum
apparueritprincepspastorum,percipiatisinmarcescibilemgloriaecoronam.6.Pessimae
consuetudinisestinquibusdamecclesiis,tacerepresbiterosetpresentibusepiscopisnon
loquiquasieisinuideant,auteosdedignenturaudire.Etsialii,utinquitapostolusPaulus,
fuerit reuelatum sedenti, prior taceat. Gloria patris est filius sapiens. Gaudeat
episcopusiniudiciosuo,cumtaleselegeritsacerdotes.

P.1.D.95. C. VIII. Presbiteri episcopos non precedant, sed comitentur uel

subsequantur.

Item ex Concilio Laodicensi. [c. 56.] Non oportet presbiteros ante ingressum
episcopiingredi,etsedereintribunalibus,sedcumepiscopoingredi,nisiforteautegrotet
episcopus,autinperegrinationiscommodoeumesseconstiterit.

P.1.D.95.C.IX.Episcopusnondominum,sedcollegamsepresbiterorumcognoscat.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.34.]Episcopusinquolibetlocosedensstare
presbiterumnonpatiatur.

P.1.D.95.[C.X.]

Itemexeodem. [c.35.]Episcopusinecclesiainconsessupresbiterorumsublimior
sedeat.Intradomumuerocollegamsepresbiterorumessecognoscat.

P.1.D.95.C.XI.Sinepreceptoepiscopipresbiternonsignetinfantes.

ItemexConcilioMartiniPapae.Presbiterpresenteepiscopononsignetinfantes,nisi
abepiscopofueritillipreceptum.
[PALEA.

P.1.D.95.C.XII.Deeodem.

ItemexConcilioNeocesariensi,c.13.Presbiterirurisinecclesiaciuitatis,episcopo
presenteuelpresbiteris ipsiusurbis,offerrenonpossunt,necpanemsacrificatumdare,
 246

calicemqueporrigere.Siuereabsenteshifuerint,etaddandamordinationemuocentursoli,
daredebebunt.]

Pars1.DistinctioXCVI.

Gratianus.IlludautemHonoriiAugusti,quoddeelectionesummiPontificissupra
constituisselegitur,nulliusmomentiesseprobatur,cumnonsolumdeordinibus,sednec
etiamderebusecclesiasticislaicislegaturaliquandoattributadisponendifacultas.Unde
quecumque a principibus in ordinibus uel in ecclesiasticis rebus decreta inueniuntur,
nulliusauctoritatisessemonstrantur.UndeSimacusEpiscopuscatholicaeecclesiaeurbis
RomaeinSinodoresidensdixit:

P.1.D.96.C.I.Derebusecclesiasticisdisponendislaicisnullafacultasrelinquitur.

Bene quidem fraternitas uestra ecclesiasticis legibus assecuta, sub diuini timore
iudiciiqueerantstatuendadiffiniuit,etadiusticiaecumulumperuenit,cumsufficienter
uniuersa conplectitur, nec adiectione indiget plenitudo, maxime de clericis, quos amor
dominacionis inuasit, et iugum disciplinae ecclesiasticae fecit respuere. 1. Quorum
excessus enarrare difficile est: unum tamen, quod occurrit, uenerando ordini uestro
intimarenondiffero.Interalia,scripturamquandamillustrismemoriaeBasiliumquasipro
ecclesiasticae amore substantiae conscripsisse refero, in qua nullus Romanae ecclesiae
interfuit,uelsubscripsitantistes,perquempotuissetsortirilegitimamfirmitatem.Neergo
disputeminde,undepotestuestrumiudicareconciliumrequiratur,etreferaturinmedium,
utexlectioneagnoscatis,cuiusmodipossithaberesubstantiam.Sanctasinodusrespondit:
Deferatur in medium, ut cuiusmodi sit possit agnosci. Hec cum diceret, Ormisda
diaconus recitauit: Cumin Mausoleo, quodestapudB.Petrum apostolum, resedisset
sublimis et eminentissimus uir prefectus pretorio atque patricius, agens etiam uices
precellentissimi regis Odoacris, Basilius, dixit: Quamquam studii uestri et religionis
intersit, ut in electione episcopatus concordia principaliter seruetur ecclesiae, ne per
occasionemelectionisstatusciuitatisuoceturindubium,admonitionebeatissimiuiriPapae
nostriSimaciSimplicii,quamanteoculossemperhaberedebemus,hocnobismeministis
sub obtestacione fuissemandatum, utpropterillum strepitum etdetrimentum ecclesiae
uenerabilis,sieumdehaclucecontigerittransire,nonsineconsultacionenostracuiuslibet
celebreturelectio.Heccumlegeret,CresconiusTudertinaeciuitatisepiscopussurgense
consessu dixit: Hic perpendat sancta sinodus, utrum pretermissis personis religiosis,
quibus maxime cura est de tanto Pontifice, electionem eius in suam possint redigere
potestatem,quodcontracanonesessemanifestumest.ItemOrmisdadiaconuslegit:Ac
neconfusionisatquedispendiialiquiduenerabilisecclesiasustineret,miramur,pretermissis
quicquamnobisfuissetemptatum,cumsacerdotenostrosuperstitenichildebuissetassumi.
Quaresiamplitudiniuestraeuelsanctitatiplacet,incolumiaomnia,queadfuturiantistitis
electionemrespiciunt,religiosauenerationeseruemus,hanclegemspecialiterpreferentes,
quam nobis heredibusque nostris Christianae mentis deuotione sancimus: ne umquam
predium, siue rusticum, siue urbanum, uel ornamenta, aut ministeria que nunc sunt
ecclesiarum,uelqueexquibuslibettitulisecclesiarumiureperuenerint,abeo,quinunc
antistessubelectionecommunifueritordinandus,etillis,quifuturisseculissequuntur,
quocumquetituloautcommentoalienariliceat.Etquicumquehocfacereuoluerit,inefficax
atqueirritumiudicetur,sitquefacienti,consentientiaccipientiqueanathema.2.Maximus
episcopusBleranaeecclesiaedixit:Modosanctasinodusdigneturedicere,silicuitlaico
hominianathemainordinemecclesiasticumdictare,autsilaicuspotuitsacerdotianathema
 247

dicere,etcontracanonesquodeinonconpetebatconstituere?Dicite,quiduobisuidetur?
De me licuit laico legem dare? Sancta sinodus dixit: Non licuit, et adiecit: Lege
sequentia.Ormisdadiaconuslegit:Etis,quiprediumseurusticumuelurbanumiuris
ecclesiasticifueritconsecutus,noueritsenullalegeuelprescriptionemunitum;sedsiueis,
quialienauerit,siuequieumsequens,uoluntatecontrariaprediumhuiusmodialienatum
retineretemptauerit,idcumfructibusrestituat,quiilludfueritconsecutus.3.Heccum
legeret,StephanusVenusinaeecclesiaeepiscopussurgenseconsessudixit:Perlegatur.
Hormisdadiaconuslegit:Quaetiampenaplacuitaccipientisetiamheredesafficere.In
qua re cuilibet clericorum nulla contradicendi libera sit facultas. Iniquum est enim et
sacrilegii instar, ut que pro salute et requie animarum suarum unusquisque uenerabili
ecclesiae pauperum causa contulerit aut certe reliquerit, ab his, quos maxime seruare
conuenerat,inalterumtransferantur.Planequecumqueingemmis,uelaurosiueargento,
necnonetuestibusminusaptausibusuelornatuiuidebunturecclesiae,queseruareacdiu
manerenonpossunt,subiustaestimationeuendantur,eterogatioreligioniproficiat.4.
Cumquelectafuisset,LaurentiusepiscopusMediolanensisecclesiaedixit:Istascriptura
nullum Romanae ciuitatis potuit obligare Pontificem, qui non licuit laicis statuendi in
ecclesia preter Romanum Papam habere aliquam potestatem: quos obsequendi manet
necessitas,nonauctoritasinperandi,maximecumnecPapaRomanussubscripserit,nec
alicuius secundum canones metropolitani legatur assensus. 5. Petrus episcopus
Rauennatisecclesiaedixit:Scripturam,queinnostracongregationeuulgataest,nullas
uires haberemanifestum est,quianeccanonibus conuenit,etalaica personaconcepta
uidetur, maxime quia in ea nullus presul sedis apostolicae interfuisse, uel propria
subscriptioneeamconfirmassemonstratur.6.EulaliusepiscopusSiracusanaeecclesiae
dixit: Scripturam, que in sacerdotali concilio recitata est, euidentissimis documentis
constatinualidam:primum,quodcontraPatrumregulasalaicis,quamuisreligiosis(quibus
nulladeecclesiasticisfacultatibusaliquiddisponendilegiturumquamattributafacultas),
factauidetur;deindequodnulliuspresulisapostolicaesedissubscriptionefirmatadocetur.
Quodsicuiuslibetprouinciaesacerdotesintrasuosterminosconciliohabitoquicquidsine
metropolitanisuiauctoritatetractauerint,irritumessedeberesanctiPatressanxeruntquanto
magis quodin apostolica sede, nunc extante presule (qui, merito B. Petri apostoli per
uniuersum orbem primatum obtinens sacerdotii, statutis sinodalibus consueuit tribuere
firmitatem)alaicis(licetconsentientibusaliquantisepiscopis,quitamenPontifici,aquo
consecratiprobantur,preiudiciuminferrenonpotuerunt)presumptumfuissecognoscitur,
uiribuscarerenondubiumest,necposseinterecclesiasticaullomodostatutacenseri?7.
Sancta sinodus dixit: Licet secundum prosecutionem uenerabilium fratrum nostrorum
Laurentii,Petri,Eulalii,Cresconii,Maximi,uelStephani,necapudnosincertumhabetur,
hancipsamscripturam nullius essemomenti, uerumtamen etiamsi aliqua possitratione
subsistere, modis omnibus in sinodali conuentu prouida beatitudinis uestrae sententia
eneruariconueniebatetinirritumdeduci,neinexemploremaneretpresumendiquibuslibet
laicis, quamuis religiosis, uel potentibus, in quacumque ciuitate quolibet modo aliquid
decerneredeecclesiasticisfacultatibus,quarumsolissacerdotibusdisponendiindiscussea
Deo cura commissa docetur. Unde in sexta actione Calcedonensis Concilii Martianus
Inperatordixitintercetera:

P.1.D.96.C.II.Inperatoresadfidemconfirmandam,nonpotenciam

ostendendam sinodo interesse debent. Nos ad fidem confirmandam, non ad

potenciam ostendendam exemplo religiosissimi principis Constantini sinodo interesse
uolumus,utinuentaueritatenonultramultitudoprauisdoctrinisattractadiscordet.
 248

P.1.D.96.[C.III.]

Itemineadem.[VI.actione,infine]Quedamcapitulasunt,queadhonoremuestrae
reuerentiae uobis seruauimus, decorum esse iudicantes, a uobis hec regulariter firmari
potiuspersinodum,quamnostralegesanciri.

P.1.D.96.C.IV.Sinodaliconuentuiinperatoresinteressenonconuenit,nisiubide
fideagitur.

ItemNicolausPapa.[inepistolaadMichaelemImp.queincipit:Proposueramus.]
Ubinamlegistis,inperatoresantecessoresuestrossinodalibusconuentibusinterfuisse,nisi
forsitaninquibusdefidetractatumest,queuniuersalisest,queomniumcommunisest,que
nonsolumadclericos,uerumetiamadlaicosetadomnesomninopertinetChristianos?

P.1.D.96.C.V.Depresulibusdiuinarumrerum,quihumanisrebuspresuntiudicare
nonpossunt.

Idem.[ineademepistola]Deniquehi,quibustantumhumanisrebus,etnondiuinis
preessepermissumest,quomododehis,perquosdiuinaministrantur,iudicarepresumant,
penitusignoramus.

P.1.D.96.C.VI.NecinperatoriuraPontificis,necPontifexiuraregiausurpet.

Idem. [paulo inferius] Cum ad uerum uentum est, ultra sibi nec inperator iura
Pontificatusarripuit,necPontifexnomeninperatoriumusurpauit,quoniamidemmediator
Dei et hominum, homo Christus Iesus, actibus propriis et dignitatibus distinctis offitia
potestatis utriusque discreuit, propria uolens medicinali humilitate sursum efferri, non
humanasuperbiarursumininfernodemergi,utetChristianiinperatoresproeternauita
Pontificibus indigerent, et Pontifices pro cursu temporalium tantummodo rerum
inperialibuslegibusuterentur,quatinusspiritualisactioacarnalibusdistaretincursibus,et
Deomilitansminimesenegociissecularibusinplicaret,acuicissimnonillerebusdiuinis
presidereuideretur,quiessetnegociissecularibusinplicatus.

P.1.D.96.C.VII.AsecularipotestatePontifexprorsusnecsoluinecligariualet.

Idem.[ineadem,paucisinteriectis]Satiseuidenterostenditur,asecularipotestate
necsoluiprorsus,necligariPontificem,quemconstatapioprincipeConstantino(quem
longe superius memorauimus) Deum appellatum, cum nec posse Deum ab hominibus
iudicarimanifestumsit.SedetTheodosiusminorsanctaesinodoscribensdixitEphesinae
primae. Deputatus est igitur Candidianus, magnificentissimus comes strenuorum
domesticorum,transireusqueadsanctissimamsinodumuestram,etinnulloquidem,quem
faciendae sunt de piis dogmatibus questiones seu potius expositiones, communicare.
Illicitumnamqueesteum,quinonsitinordinesanctissimorumepiscoporum,ecclesiasticis
intermisceri tractatibus. (Et post pauca:) 1. His itaque manifestis repertis aparet
conministrum Ignatium per inperialem tantummodo sententiam nullo modo potuisse
prorsus expelli. In cuius dampnatione quia presulum quoque assensus est subsecutus,
aparetfuissepatratumidcausaadulationis,nonlegitimaesanctionis.
 249

P.1.D.96.C.VIII.FactaPontificuminperatoriudicarenondebet.

IdemLodouicoInperatori.InscripturisnarraturConstantinusinperatordixisseVere
si propriis oculis uidissem sacerdotem Dei, aut aliquem eorum, qui monachico habitu
circumamicti sunt peccantem, clamidem meam explicarem et cooperirem eum, ne ab
aliquo uideretur. In quibus igitur, desiderantissime fili, necessario commonemini, ut
quemadmodum fide et religione ac honoris parilitate ei adequari uidemini, ita quoque
humilitateatquedeuotioneequipararinichilominusanheletis,itautinnulloinferioreo,sed
potiorinueniaminipostexempla,quitalemseexhibuitantetaliaprorsusexempla.Sedhec
quidemdiximus,cautosuosredderecupientes,utsideDominisacerdotibus,quiiurepatres
dicuntur, aliquid contigerit uos audire, quod confusionem piis mentibus ingerat, non
infronitum,sedpudoratosfiliosNoeimitantes,patriamdereliquouerecundiamcontegatis,
utaffluenti,quemadmodumetilli,benedictionereplerimoderanteDominomereamini.

P.1.D.96.C.IX.Regumetprincipumpatresetmagistrisacerdotescensentur.

ItemexepistolaGregorii[VII.]adHermannumMetensemEpiscopum,[lib. VIII.
epist.21.]QuisdubitetsacerdotesChristiregumetprincipumomniumquefideliumpatres
et magistros censeri? Nonne miserabilis insaniae esse cognoscitur, si filius patrem,
discipulusmagistrumsibiconetursubiugare,etiniquisobligationibusillumsuaepotestati
subicere,aquocreditnonsoluminterra,sedetiamincelisseligariposseetsolui?

P.1.D.96. C. X. Auctoritas sacra Pontificum et regalis potestas huius mundi

gubernacularegit.

ItemGelasiusPapaAnastasioInperatori.Duosuntquippe,inperatorauguste,quibus
principaliterhicmundusregitur:auctoritassacraPontificum,etregalispotestas.Inquibus
tantograuiusestpondussacerdotum,quantoetiamproipsoregibushominumindiuino
suntreddituriexaminerationem.Etpostpauca:1.Nostiitaqueinterhecexillorumte
pendereiudicio,nonillosadtuamposseredigiuoluntatem. 2.Talibusigiturinstitutis,
talibusque fulti auctoritatibus plerique Pontificum, alii reges, alii inperatores
excommunicauerunt.Namsispecialealiquoddepersonisprincipumrequiraturexemplum,
B.InnocentiusPapaArchadiuminperatorem(quiaconsensit,utS.IohannesCrisostomusa
sua sede pelleretur), excommunicauit. B. etiam Ambrosius, licet sanctus, non tamen
uniuersalisecclesiaeepiscopus,proculpa,quealiissacerdotibusnonadeograuisuidebatur,
TheodosiumMagnuminperatoremexcommunicansabecclesiaexclusit;quietiaminsuis
scriptisostendit,quodaurumnontampretiosiussitplumbo,quamregiapotestatesitaltior
ordosacerdotalis,hocmodocircaprincipiumsuipastoralisscribens:Honor,fratres,et
sublimitasepiscopalisnullispoteritconparationibusadequari.Siregumfulgoriconpareset
principum diademati, longe erit inferius quam si plumbi metallum ad auri fulgorem
conpares,quippecumuideasregumcollaetprincipumsubmittigenibussacerdotum,et
osculataeorumdextera,orationibuseorumcredantsecommunicari.

P.1.D.96.C.XI.InperatoresdebentPontificibussubesse,nonpreesse.

ItemIohannes.Siinperatorcatholicusest(quodsaluapaceipsiusdixerimus)filius
est,nonpresulecclesiae;quodadreligionem conpetitdiscereeiconuenit, nondocere;
habetpriuilegiapotestatissuae,queadministrandislegibuspublicisdiuinitusconsecutus
est,eteiusbeneficiisnoningratuscontradispositionemcelestisordinisnilusurpet. Ad
 250

sacerdotes enim Deus uoluit que ecclesiae sunt disponenda pertinere, non ad seculi
potestates,quas,sifidelessunt,ecclesiaesuaesacerdotibusuoluitessesubiectas.Nonsibi
uendicet alienum ius, et ministerium, quod alteri deputatum est, ne contra eum tendat
abrumpi,aquoomniaconstitutasunt,etcontrailliusbeneficiapugnareuideatur,aquo
propriamconsecutusestpotestatem.Nonalegibuspublicis,nonapotestatibusseculi,seda
pontificibusetsacerdotibusomnipotensDeusChristianaereligionisclericosetsacerdotes
uoluit ordinari, et discuti et recipi de errore remeantes. Inperatores Christiani subdere
debentexecutionessuasecclesiasticispresulibus,nonpreferre.
[PALEA.

P.1.D.96.C.XII.Deeodem.

Item Gelasius ad Episcopos orientales. Numquam de pontificibus nisi ecclesiam

iudicasse; non esse humanarum legum de talibus ferre sententiam absque ecclesiae
principaliter constitutis pontificibus; obsequi solere principes Christianos decretis
ecclesiae,nonsuampreponerepotestatem;episcopiscaputsubdereprincipemsolitum,non
deeorumcapitibusiudicare.]
[PALEA.

P.1.D.96.C.XIII.Deeodem.

Constantinusinperatorcoronam,etomnemregiamdignitateminurbeRomana,etin
Italia,etinpartibusoccidentalibusApostolicoconcessit.NamingestisB.Siluestri(queB.
PapaGelasiusinconcilioLXX.episcoporumacatholicislegicommemorat,etproantiquo
usumultashocimitaridicitecclesias)italegitur:]
[PALEA.

P.1.D.96.C.XIV.Deeodem.

Constantinus inperator quarta die sui baptismi priuilegium Romanae ecclesiae

Pontificicontulit,utintotoorbeRomanosacerdotesitahunccaputhabeant,sicutiudices
regem. In eo priuilegio ita inter cetera legitur: Utile iudicauimus una cum omnibus
satrapisnostris,etuniuersosenatuoptimatibusquemeis,etiametcunctopopuloRomanae
gloriae inperio subiacenti, ut sicut B. Petrus in terris uicarius Filii Dei esse uidetur
constitutus, ita et Pontifices, qui ipsius principis apostolorum gerunt uices, principatus
potestatemampliusquamterrenainperialisnostraeserenitatismansuetudohabereuidetur,
concessam a nobis nostroque inperio obtineant, eligentes nobis ipsum principem
apostolorumueleiusuicariosfirmosapudDeumessepatronos.Etsicutnostramterrenam
inperialempotentiam,siceiussacrosanctamRomanamecclesiamdecreuimusueneranter
honorari,etampliusquamnostruminperiumetterrenumthronumsedemsacratissimamB.
Petriglorioseexaltari,tribuentes eipotestatem,etgloriaedignitatematqueuigorem,et
honorificentiaminperialem.Atquedecernentessancimus,utprincipatumteneattamsuper
quatuor precipuas sedes, Alexandrinam, Antiocenam, Ierosolimitanam,
Constantinopolitanam,quametiamsuperomnesinuniuersoorbeterrarumecclesiasDei,et
Pontifex, qui pro tempore ipsius sacrosanctae Romanae ecclesiae extiterit, celsior et
princepscunctissacerdotibustotiusmundiexistat,eteiusiudicioquequeadcultumDeiuel
fideiChristianorumstabilitatemprocurandafuerintdisponantur.Etinfra:1.Ecclesiis
 251

beatorumapostolorumPetrietPauliprocontinuationeluminariorumpossessionumpredia
contulimus,etrebusdiuersiseasditauimus,etpernostraminperialemiussionemsacram
taminoriente,quaminoccidente,ueletiamseptentrionalietmeridianaplaga,uidelicetin
Iudea, Grecia, Asia, Thracia, Affrica et Italia, uel diuersis insulis, nostra largitate ei
concessimus, ea prorsus ratione, ut per manus beatissimi patris nostri Siluestri summi
Pontificis successorumque eius omnia disponantur. Et infra: 2. Beato Siluestro Patri
nostrosummoPontificietuniuersalisurbisRomaePapae,etomnibus,eiussuccessoribus
Pontificibus, qui usque in finem mundi in sede B. Petri erunt sessuri, de presenti
contradimuspalatiuminperiinostriLateranense,deindediadema,uidelicetcoronamcapitis
nostri, simulque frigium, nec non et superhumerale, uidelicet lorum, quod inperiale
circumdare assolet collum; uerum etiam et clamidem purpuream, atque tunicam
coccineam, et omnia inperialia indumenta; sed et dignitatem inperialium presidentium
equitum,conferentesetiametinperialiasceptra,simulquecunctasigna,atquebanda,et
diuersa ornamenta inperialia, et omnem processionem inperialis culminis et gloriam
potestatis nostrae.3.Viris autem reuerentissimis clericis in diuersis ordinibus eidem
sacrosanctae Romanae ecclesiae seruientibus illud culmen singularitate, potentia et
precellentiahaberesancimus,cuiusamplissimusnostersenatusuideturgloriaadornari,id
est patricios atque consules effici, nec non et ceteris dignitatibus inperialibus eos
promulgamusdecorari.Etsicutinperialismiliciaornatur,itaetclerumsanctaeRomanae
ecclesiae ornari decernimus. Et quemadmodum inperialis potentia offitiis diuersis,
cubiculariorumnempe,etostiariorum,atqueomniumexcubitorumornatur,itaetsanctam
Romanam ecclesiam decorari uolumus. Et ut amplissime pontificale decus prefulgeat,
decernimus et hoc, clericorum eiusdem sanctae Romanae ecclesiae manipulis et
linteaminibus,idestcandidissimocolore,decorariequos,itaetequitare.Etsicutnoster
senatuscalciamentisutiturcumudonibus,idestcandidolinteamineillustratis,sicutantur
etclerici,utsicutcelestia,itaetterrenaadlaudemDeidecorentur.4.Preomnibusautem
licentiamtribuimusipsisanctissimoPatrinostroSiluestroetsuccessoribuseiusexnostro
indicto, utquemplacatus proprioconsilioclericareuoluerit,etinreligiosorumnumero
clericorum connumerare, nullus ex omnibus presumat superbe agere. 5. Decreuimus
itaqueethoc,utipseetsuccessoreseiusdiademate,uidelicetcorona,quamexcapitenostro
illiconcessimus,exauropurissimoetgemmispretiosisutidebeant,etincapiteadlaudem
DeiprohonoreB.Petrigestare.IpseuerobeatissimusPapa,quiasupercoronamclericatus,
quamgeritadgloriamB.Petri,omninoipsaexaurononestpassusuticorona,nosfrigium
candidonitoresplendidum,resurrectionemdominicamdesignans,eiussacratissimouertici
manibusnostrisinposuimus,ettenentesfrenumequiipsiusproreuerentiaB.Petristratoris
offitiumilliexhibuimus,statuenteseodemfrigioomneseiussuccessoressingulariterutiin
processionibusadimitationeminperiinostri.6.Undeutpontificalisapexnonuilescat,
sedmagisquamterreniinperiidignitas gloriaetpotentiadecoretur,eccetampalatium
nostrum, utpredictum est,quamRomanam urbem,etomnes Italiae seuoccidentalium
regionum prouincias, loca et ciuitates prefato beatissimo Pontifici nostro Siluestro
uniuersaliPapaecontradimusatquerelinquimus,etabeoetasuccessoribuseiusperhanc
diualemnostrametpragmaticumconstitutumdecernimusdisponenda,atqueiurisanctae
Romanaeecclesiaeconcedimuspermansura.7.Undecongruumperspeximusnostrum
inperiumetregnipotestateminorientalibustransferriregionibus,etinBizantiaeprouinciae
optimoloconomininostrociuitatemedificari,etnostrumillicconstituiinperium,quoniam
ubiprincipatussacerdotumetChristianaereligioniscaputabinperatorecelesticonstitutum
est,iustumnonest,utillicinperatorterrenushabeatpotestatem.8.Hecueroomnia,que
per hanc nostram inperialem sacram, et per alia diualia decreta statuimus atque
confirmauimus,usqueinfinemmundiillibataetinconcussapermaneredecernimusUnde
 252

coramDeouiuo,quinosregnareprecepit,etcoramterribilieiusiudicioobtestamurperhoc
nostrum inperiale constitutum omnes nostros successores inperatores, uel cunctos
optimates, satrapas etiam, amplissimum senatum, et uniuersum populum in toto orbe
terrarumnuncetinposterumcunctisretrotemporibusinperionostrosubiacentemnulli
eorumquoquomodolicerehecautinfringere,autinquoquamconuellere.Siquisautem,
quodnoncredimus,inhoctemeratorautcontemptorextiterit,eterniscondempnationibus
subiaceat innodatus, et sanctos Dei, principes apostolorum Petrum et Paulum sibi in
presenti etinfuturauita sentiat contrarios, atqueininfernoinferiori concrematus cum
diaboloetomnibusdeficiatinpiis.Huiusueroinperialisdecretinostripaginampropriis
manibusroborantes,superuenerandumcorpusB.Petriprincipisapostolorumposuimus.
DatumRomae3.CalendasAprilis,DominonostroFlauioConstantinoAugustoquater,et
GallicanoV.C.Coss.]

P.1.D.96.C.XV.Inperialisauctoritasreligiosaedispensationis

mensuramnonmutat.ItemGelasius.[adEpiscoposDardaniae]Sicutquamuisparua
ciuitas prerogatiuam presentis regni non minuit, sic inperialis presentia mensuram
dispensationisreligiosaenonmutat.Etinfra:1.Semperesteffectumsacerdotaliconcilio
de sacerdotibus iudicia prouenire. Namqualescumque pontifices, etsierrore humanitus
accidente,nontamencontrareligionemullatenusexcedentes,nullatenusuidenturaseculari
potestatepossepercelli.

P.1.D.96. C. XVI. Ecclesias restaurare contritas, non pontifices persequi boni

principisest.

Item Marcellus Papa Maxentio. Boni principis est ac religiosi ecclesias contritas
atque conscissas restaurare, nouasqueedificare, etDeisacerdotes honorareatque tueri.
Unde sanctos apostolos eorumque successores sub diuina contestacione constitutos
precepisselegimus,nondeberefieripersecutiones,necinferrifluctuaciones,necinuidere
laborantibusinagrodominico,necexpellieterniregisdispensatores.

Pars1.DistinctioXCVII.

Gratianus.I.Pars.Hoccapitulopatenterostenditur,quodnecinperatori,neccuilibet
laico licet decernere ueldeelectionePontificis uelderebusecclesiasticis.Quecumque
autem ab eis constituta fuerint, pro infectis habenda sunt, nisi subscriptione Romani
Pontificisfuerintroborata.UndeilludHonoriiAugusti,utsupradictumest,uanumesse
uidetur, quod contra auctoritatem sacrorum canonum de electione summi Pontificis
decerneretemptauerit.Sedsicutexeodemcapitulohabetur,precibusecclesiaeinperatorin
presumptoresualetdecernere,sicutprodefensionefideiquondamdecreuisseleguntur,ne
heretici aliquid nomine ecclesiae possiderent. Ab ea autem non inuitati de rebus
ecclesiasticisaliquiddisponendinonhabentfacultatem.HonoriusueroAugustusnonsua
auctoritate,sedB.Bonifatiosuplicante,ecclesiasticaequieticonsulereetconcertantium
ambitionem punire curauit. Unde idem Bonifatius Episcopus suplicationis epistolam
HonorioAugustodestinauit,dicens:
 253

P.1.D.97.C.I.EpistolaBonifatiiadHonoriumAugustum.

Ecclesiaemeae,cuiDeusnostermeumsacerdotiumuobisreshumanasregentibus
deputauit, nos cura constringit, ne causis eius, quamuis adhuc corporis incommoditate
detinear,propterconuentus,quiasacerdotibusetclericisuniuersisetChristianaeplebis
perturbationibusagitantur,apudauresChristianissimiprincipisexistimemurdesse.Sienim
secusquamoporteteueniat,nonuosidfacere,quicunctaequamoderationeconponitis,sed
nospernostramtacentemdesidiamuidebimurquodciuitatisquietemetecclesiaepacem
peruertereualeatadmisisse.Cumenimhumanisrebusdiuinaecultorreligionis Domino
fauenteprouideas,nostraculpaerit,sinonidsubuestragloria,quamcertumestdiuinis
semper rebus animo propensiori fauisse, firmo et stabili iure custodiatur, quod per tot
annorum seriem sub illis etiam principibus obtinuit, quos nulla nostrae religionis cura
constrinxit,idest,utlicitaseruentur,etsubuestraeinperioclementiaeminimequesunt
illicitaformidentur.1.Ipsaenimecclesiadeuotionemtuam,Christianissimeinperator,
meo quidem sermone, sed suo uenerabili affectu appellat, quam Christus Deus noster,
uestraefideirectoretuestriinperiigubernator,sibiunidesponsatametintactamuirginem
seruat,neineaaliquospatiaminiinsidiantiumprocellarumfluctusillidi,etquietamfaciem
tempestatis insolitae tumore turbari, gloriosissime et tranquillissime inperator semper
auguste. Ipsa uero (que uni desponsata est, uestra tamen mater est) ecclesia pietatem
uestram legatione, quam suis sacerdotibus commisit, appellat, preterita presentiaque
repetit.Vobis,inquit,religiosissimeinperantibusmodotutusestpopulus,tamfidusDeo
quamtibi,principiChristiano.Ecceenimintermisteria,interprecessuas,quasprouestri
felicitatedependitinperii,teste,apudquemetdecuiussedeagitur,sanctoPetro,sollicitis
proreligionisobseruantiauocibusclamat,cumsollicitapeticionemisceturoratio,nehosin
uariasressolitotemptatoreoccultesollicitantesemeleuulsadiscordiadistrahat.Angeretur
pluribus, princeps Christianissime, mater ecclesia, nisi apud te suarum esset secura
causarum,etinobpressionibusidolorum,inhereticorumcorrectionibus,fidetua,diuino
cultu pariter cum inperio semper florente, uicisset. 2. Habet refugium pium tuae
mansuetudinisanimum,cumsuaereligionisuenerationeconiunctum,cum,quicquidhuic
proficiat,uosagatis,conferatisfratribusetconsacerdotibusmeis,probatissimisuiris,ame
et ab omnibus (qui ecclesiam faciunt legatis; quibus prosequentibus (precamur) causa
sacraereligionis,utinurbeuestraemansuetudinishocanimo,quopostulatisannuitis,in
perpetuumstatuiuniuersalisecclesiaeconsultatis.

P.1.D.97.C.II.RescriptumHonoriiadBonifatiumPapam.

Victor Honorius, inclitus, triumphator, semper augustus, sancto ac uenerabili

BonifatioPapaeurbiseternae.Scriptabeatitudinisuestraedebitareuerentiaegratulatione
suscepimus, quibus recensitis egimus omnipotenti Deo maximas gratias, quod
sanctimoniamtuampostlongumincommodumoptataeredditamdidicimussanitati.Etideo
reuertentibusuenerabilibusuirisgaudiumnostrumsacrorumapicumattestationesignamus,
ac petimus, uti cottidianis orationibus apostolatus tuus studium ac uotum suum circa
salutem atque inperium nostrum inpendere dignetur. Illud autem pietati nostrae satis
placuissecognosce,quodsanctimoniatuadeecclesiarumacpopuliperturbationesollicita
est.Queutaliquarationenonpossiteuenire,satisclementianostracrediditesseprouisum.
Denique beatitudine tua predicante id ad cunctorum clericorum noticiam uolumus
peruenire, ut,siquid fortereligioni tuae (quodnonoptamus)humana sortecontigerit,
sciantomnesabambitionibusessecessandum.Acsiduocontrafasetc.,utsupra.Etinfra:
1. Unde id seruandum est, ut omnes tranquillam mentem et pacificos animos ex
 254

serenitatisnostraeadmonicionecustodiant,necaliquidseditionisconspirationibustemptare
conentur,cumcertumsit,nullipartiumsuastudiaprofutura.II.Pars.Gratian.Sinesignatis
apicibusnonestmosRomanaeecclesiae

P.1.D.97.C.III.Romananonconsueuitecclesiasinesignatisapicibuslegationem
undecumquesuscipere.

Nobilissimusuiratquestrenuusuestraesublimitatislegatus,licetnullamepistolam
iuxtaconsuetudinemauobisnostroPontificiodetulisset,licetnumquamapostolicaesedis
morisfueritabsquesignatisapicibusundecumquelegationemsuscipere,nostamenuosin
illahonorantes,eiusquegrauitatemeteloquiorumilliusueridicascognoscentesassertiones,
nichilominuseumetsicutdecuitsuscepimus,etei,sicuthonestumfuit,credidimus.

Pars1.DistinctioXCVIII.

Gratianus.Quecircaordinandossintobseruanda,queineorumelectionediligenter
sint consideranda, multorum auctoritatibus monstrata sunt. Sed quia ueritas rei
nonnumquam obscuratur mutacione prouinciae, decretum est sacris canonibus, ut
peregrini, nisi quinque uel eo amplius suorum episcoporum fuerint commendati
cyrographis,nonordinentur.UndeSiluesterpapapresidensingeneralisinododixit:

P.1.D.98.C.I.Nisiquinqueepiscoporumlitterisdesignatum,transmarinum

hominem ad clericatum nullus suscipiat. Nullus aliqua ratione transmarinum

hominempenesnosinclericatusgradususcipiat,nisiquinqueepiscoporumdesignatussit
cyrographis.

P.1.D.98.C.II.Deeodem.

Item Anastasius [I.] urbis Romae Episcopus omnibus Episcopis. [ep. I. cap. 2.]
Transmarinoshominesinclericatushonorenemosuscipiat,nisiquinqueauteoamplius
episcoporumcyrographisfuerintdesignati,quiapersubreptionemmultasolenteuenire.

P.1.D.98.C.III.Deeodem.

ItemGregoriusRomanaeEcclesiaepresulSquillatianoEpiscopo.[lib.II.epist.25.]
Affros passim, et ignaros peregrinos, ad ecclesiasticos ordines tendentes, nulla ratione
suscipias,quiaAffrorumaliiquidamsuntManichei,aliirebaptizati;peregriniueroplurimi
inminoribusordinibusconstitutifortioresdesepretendissehonoressepeprobatisunt.

P.1.D.98.C.IV.Nonsuntpromouendiadclerum,quiinperegre

fuerintbaptizati.ItemexConcilioEliberitano.[c.24.]Omnes,quiinperegrefuerint
baptizati,eoquodeorumminimesitcognitauita,placuitadclerumnonessepromouendos
inalienisprouintiis.
 255

Pars1.DistinctioXCIX.

Gratianus.I.Pars.Deprimatibusautem(quorumsupramentionemfecimus)queritur,
quemgraduminecclesiaobtineant?aninaliquoapatriarchisdifferant?quamobedientium
archiepiscopieisdebeant?primatesetpatriarchaediuersorumsuntnominum,sedeiusdem
offitii. Abarchiepiscopis,quotiensnecessefuerit,episcopiadprimatesappellant,seda
primatibusadarchiepiscoposappellarinonlicet.Debentquoqueobedientiamprimatibus
archiepiscopiinomnibus,quesibiabeisfuerintiusteinperata.UndeAnacletusPapaait:
[adEpiscoposItaliae,epist.II.]

P.1.D.99.C.I.Queobedientiasitexhibendaprimatibus.

ProuintiaemultoanteChristiaduentumtemporediuisaesuntmaximaexparte,et
posteaabapostolis etB.Clementepredecessorenostroipsadiuisioestrenouata.Etin
capiteprouintiarum,ubidudumprimateserantlegisseculiacprimaiudiciariapotestas,ad
quos, quiperreliquas ciuitates commorabantur, quandoeisnecesseerat, quiadaulam
inperatorum uel regum confugere non poterant uel quibus permissum non erat,
confugiebantproobpressionibusueliniusticiissuis,ipsosqueappellabantquotiensopus
erat, sicut in lege eorum preceptum erat, ipsis quoque in ciuitatibus uel locis nostris
patriarchasuelprimates,quiunamformamtenent,licetdiuersasintnomina,legesdiuinae
etecclesiasticaeponietesseiusserunt,adquosepiscopi,sinecessefuerit,confugerent
eosque appellarent, et ipsi primatum nomine fruerentur. Reliquae uero metropolitanae
ciuitates, que minores iudices habebant (licet maiores comitibus essent) haberent
metropolitanossuos,quipredictisiusteobedirentprimatibus,sicutetinlegibusseculiolim
ordinatum erat, qui non primatum, sed aut metropolitanorum, aut archiepiscoporum
nominefruerentur.

P.1.D.99.C.II.Nonuocenturprimates,nisiquiprimassedestenent.

ItemAnicetus.[adEpiscoposGalliae]II.Pars.Nulliarchiepiscopiprimatesuocentur,
nisi illi, qui primas sedes tenent, quarum episcopos apostoli eorumque successores
regulariterpatriarchasuelprimatesesseconstituerunt,nisialiquagensdeincepsadfidem
conuertatur, cui necesse sit pre multitudine primatem constitui. Reliqui metropolitani
nominentur,quialiasmetropolestenent.

P.1.D.99. C. III. Princeps summus sacerdotum non appelletur primae sedis

episcopus.

ItemexConcilioAffricano.[c.6.]Primaesedisepiscopusnonappelleturprinceps
sacerdotum, aut summus sacerdos, aut aliquid huiusmodi, sed tantum primae sedis
episcopus. II. Pars. Uniuersalis autem nec etiam Romanus pontifex appelletur. Unde
PelagiuspapaomnibusEpiscopis:

P.1.D.99.C.IV.NecetiamRomanusPontifexuniuersalisestappellandus.

Nullus patriarcharum uocabulo uniuersalitatis umquam utatur, quia, si unus

patriarcha uniuersalis dicitur, patriarcharum nomen ceteris derogatur. Sed absit hoc a
fidelibus,hocsibiquempiamuellearripere,undehonoremfratrumsuorumimminuereex
quantulacumque parte uideatur. Quapropter karitas uestra neminem umquam suis in
 256

epistolis uniuersalem nominet, ne sibi debitum subtrahat, cum alteri honorem offert
indebitum.

P.1.D.99.C.V.Deeodem.

ItemGregoriusEulogioPatriarchaeAlexandrino.[lib.VII.epist.30.Indict.1.]Ecce
inprefationeepistolae,quamadmeipsum,quiprohibui,direxistis,superbaeappellationis
uerbum, uniuersalem mePapamdicens,inprimere curastis.Quodpetomihidulcissima
sanctitasuestraultranonfaciat,quiauobissubtrahitur,quodalteriplusquamratioexigit
prebetur.Egononuerbisqueroprosperari,sedmoribus,nechonoremessedeputo,inquo
fratres meos honorem suum perdere cognosco. Meus namque est honor uniuersalis
ecclesiae,meushonorestfratrummeorumsolidusuigor.Tuncegohonoratussum,cum
singulis quibusque honor debitus non negatur. Si enim uniuersalem me Papam uestra
sanctitasdicit,negatsehocesse,quodmefateturuniuersum.Sedabsithoc,recedantuerba,
queunitateminflant,karitatemuulnerant.

Pars1.DistinctioC.

Gratianus. I. Pars. Episcopos autem ordinare ante pallium acceptum nec

archiepiscopo,necprimati,necpatriarchaelicet,quodexauctoritatePelagiiPapae(licet
minuseuidenter)daturintelligi.AitenimPelagiusPapa:

P.1.D.100. C. I. Infra tres menses fidem suam exponere et pallium postulare a

Romanaecclesiaquisquemetropolitanusstudeat.

Quoniamquidammetropolitanorumfidemsuamsecundumpriscamconsuetudinem
sanctae sedi apostolicae exponere detrectantes usum pallii neque expetunt, neque
percipiunt, ac per hoc episcoporum consecratio uiduatis ecclesiis non sine periculo
protelatur, placuit, ut quisquis metropolitanus ultra tres menses consecrationis suae ad
fidem suam exponendam palliumque suscipiendum ad apostolicam sedem non miserit,
commissasibidignitatecareat,sitquelicentiametropolitanisaliis,postsecundamettertiam
commonitionemuiduatisecclesiiscumconsilioRomaniPontificisordinandoepiscopum
subuenire.1.Siueroconsecrandiepiscopinegligentiaprouenerit,utultratresmenses
ecclesia uiduata consistat, communione priuetur, quousque aut loco cedat, aut se
consecrandumofferrenondifferat.Quodsiultraquinquemensespersuamnegligentiam
retinuerituiduatamecclesiam,nequeibi,nequealibiconsecrationisdonumpercipiat,imo
metropolitanisuiiudiciocedat.

P.1.D.100.C.II.Honorpalliinondeturnisimeritisexigentibusetfortiterpostulanti.

Item Gregorius papa Brunichildae Reginae. [lib. VII. epist. 5.] II. Pars. Prisca
consuetudoobtinuit,uthonorpalliinisiexigentibuscausarummeritisetfortiterpostulanti
darinondebeat.
[PALEA.
 257

P.1.D.100.C.III.Deeodem.

IdemIohanniCorinthiorumEpiscopo,libro4.epistola55.Nouitsanctitastuaquia
prius pallium nisi dato commodo non dabatur. Quod quoniam incongruum erat, facto
concilioantecorpusB.Petriapostolorumprincipis,tamdehocquamdeordinationibus
aliquid accipere sub districta interdictione uetuimus. Oportet ergo, ut neque per
commodum,nequepergratiamautquorumdamsuplicationemaliquosadsacrosordines
consentiatisuelpermittatisadduci.]III.Pars.Gratian.Causarumueromeritaaccipienda
sunt,utetis,quipostulat,mereaturaccipere,etfideisuaeprofessionempriusiuramento
confirmet, et apostolicis decretis atque sinodalibus statutis se obediturum nichilominus
caueat. Pallio autem non nisi certis diebus et intra ecclesiam ad missarum solempnia
cuiquam metropolitano uti licebit. Unde Iohannes Episcopus Williberto Agripinensi
Episcopo:

P.1.D.100.C.IV.Nisipostconsuetamfideiprofessionempalliumdarinondebet.

Optatumtibipalliumnuncconferrenequiuimus,quiafideituaepaginamminusquam
oportet continere reperimus, cum uidelicet nullam in ea sanctarum uniuersalium
sinodorum, in quibus fidei nostrae simbolum continetur, nec decretalium Pontificum
Romanorum constitutorum secundum morem feceris mentionem, sed nec illam propria
subscriptionemunieras,necaliquem,quihanciureiurandofirmaretmiseras.

P.1.D.100. C. V. Qui pallium desiderat accipere, prius illicita a se amouere

promittat.

ItemGregoriusAregioEpiscopoFrancorum.[lib.VII.epist.III.]Ineasinodo,quam
contra symoniacam heresim per fratrem et coepiscopum nostrum Siagrium decreuimus
congregari,sanctitatemuestramuolumusinteresse,atqueeidemfratriitapallium,quod
transmisimus, tribui, si prius se promiserit illicita, que prohibuimus, per diffinitionem
sinodiasanctaecclesiaremouere.Dequasinodoomnemnobissubtiliterordinemtuam
fraternitatemscriptisdiscurrentibusuolumusnunciare,utipse,cuiusnobissanctitasualde
expertaest,nosreddatdeomnibuscertiores.

P.1.D.100.C.VI.Nonnisiadmissarumsolempniaarchiepiscopoutipalliolicet.

Idem Vigilio Episcopo Arelatensi. [lib. IV. epist. 51.] IV. Pars. Pallium tibi
transmisimus,quofraternitas
[PALEA.

P.1.D.100.C.VII.Deeodem.

IdemIohanniRauennatiEpiscopolibroII.epistola54.IndictioneII.Nonmultum
temporisinteruallumest,quodquedamnobisdetuafraternitatefueruntnunciata,dequibus
uobis, ueniente illuc Castorio, notario sanctae, cui Deo auctore presidemus, ecclesiae,
subtiliternosindicassememinimus.Perueneratnamqueadnosquedaminecclesiauestra
contraconsuetudinisatquehumilitatistramitemgeri,quesola(utbenenostis)estoffitii
sacerdotalis erectio. Que si sapientia uestra mansuete, uel cum episcopali suscepisset
 258

studio,nondeillisaccendidebuerat,sedoportueratteheceademcumgratiarumactione
corrigere.]

P.1.D.100.C.VIII.Deeodem.

Idem Iohanni Episcopo Rauennati. [in eadem epistola] Contra morem est
ecclesiasticum,sinonpatientissimetoleratur(quodanobisabsit)etiaminiustacorreptio.
Et infra: 1. Illud, frater karrissime, tibi non putamus ignotum, quod prope de nullo
metropolitanoinquibuslibetmundipatribussitauditum,extramissarumtempususumsibi
palliiuendicasse.Etquodbenehancconsuetudinemgeneralisecclesiaenoueritis,uestris
nobismanifestissimisepistolissignificastis,quibuspreceptumbeataememoriaedecessoris
nostri Iohannis Papae nobis in subditis transmisistis adnexum, continens omnes
consuetudinesexpriuilegiodecessorumnostrorumconcessasuobisuestraequeecclesiae
debere conseruari. Confitemini igitur aliam esse generalis ecclesiae consuetudinem,
postquamea,quegeritis,uobisexpriuilegiouendicatis.Nullaergonobisinhacre,ut
arbitramur,poteritremaneredubietas.Autenimmosomniummetropolitanorumettuaest
fraternitate seruandus, aut, si tuae ecclesiae aliquid specialiter dicis esse concessum
preceptumueaprioribusRomanaeurbisPontificibus,quodhecRauennatiecclesiaesunt
concessa,auobisoportetostendi.Quodsihocnonostenditur,restat,postquamtaliaagere
neque consuetudine generali neque priuilegio uendicas, usurpasse te conprobes quod
fecisti. Et infra: 2. Decorari pallio uolumus forsan moribus indecori, dum nichil in
episcopaliceruicesplendidiusfulgetquamhumilitas.Oportetergofraternitatemtuam,si
honores suos sibi quibuslibet argumentis stabili proposuit mente defendere, aut
generalitatisusumexnonscriptosequi,autexscriptopriuilegiissetueri.Quodsipostremo
nichilhorumest,aliismetropolitanishuiustepreberenolumuspresumptionisexemplum.
V. Pars. Gratian.Priuilegia quoquesempercumusupallii debentconcedi. Undeidem
GregoriusSiagrioEpiscopoAugustodunensi:[lib.VII.epist.112.]

P.1.D.100.C.IX.Deeodem.

Rationis ordo omnino nos admonet, ut cum usu pallii aliqua largiri priuilegia
debeamus. Sed quoniam cum honoris augmento cura quoque sollicitudinis debet
excrescere,utcultuiuestiumactionisquoqueornamentaconueniant,oportet,utenixiusin
cunctisstudiisuestrasefraternitasexerceat,etcircasubiectorumactussituigilans.

P.1.D.100.C.X.Ususpalliiconceditur,etantiquapriuilegiainnouantur.

IdemIohanniEpiscopoprimaeIustinianaeIllirici.[lib.IV.epist.15.]Palliumuobis
exmoretransmisimus,etuicesuosapostolicaesedisagereiteratainnouationedecernimus.

P.1.D.100.C.XI.Deeodem.

IdemEpiscopisEpiri.[lib.V.epist.7.Indict.14.]Scriptorumuestroruminsinuatio,
fratres karissimi, patefecit, Andream Nicomedianae ciuitatis episcopum Deo propitio
solempniter ordinatum, cui pallium nos direxisse cognoscite, atque cuncta priuilegia
concessisse,quepredecessoresnostrieiuspredecessoribuscontulerunt.
 259

Pars1.DistinctioCI.

Gratianus. In una autem prouincia duo metropolitani esse non debent, sicut in
CalcedonensiConcilio[cap.12.]statutumest:

P.1.D.101.C.I.Duometropolitaniinunaeademqueprouinciaesse

non possunt. Peruenit ad nos, quod quidam preter ecclesiasticas ordinationes

affectantespotentiamperpragmaticumsacrumunamprouinciaminduasdiuidant,etex
hocinueniunturduometropolitaniepiscopiinunaeademqueesseprouincia.Statuitigitur
sanctasinodusdeincepsnichiltaleattemptariaquolibetepiscopo,eosuero,quialiquidtale
temptauerint, cadere de proprio gradu. Gratian. Hactenus de electione et ordinatione
clericorum tractauimus. Nunc ad symoniacorum ordinationes transeamus, et ut facile
liqueat,quidsuperhacheresisanctorumPatrumdecreuitauctoritas,causadeducaturin
medium, cuius negotium et de scienter a symoniacis ordinatis, et de ignoranter a
symoniacisconsecratis,etdeordinationibus,queperpecuniamfiunt,contineat.

ParssecundaDecretiGratiani

P.2.CausaI.

Gratianus.Quidamhabensfiliumobtuliteumditissimocenobio:exactusababbateet
a fratribus decem libras soluit, ut filius susciperetur, ipso tamen beneficio etatis hoc
ignorante. Creuit puer, et perincrementa temporum et offitiorum aduirilem etatem et
sacerdotii gradum peruenit. Exinde suffragantibus meritis in episcopum eligitur,
interuenienteobsequioetpaternisprecibus;dataquoquepecuniacuidamexconsiliariis
archiepiscopi,consecraturisteinantistitem,nesciuspaterniobsequiietoblataepecuniae.
Procedente uero tempore nonnullos per pecuniam ordinauit, quibusdam uero gratis
benedictionem sacerdotalem dedit; tandem apud metropolitanum suum accusatus et
conuictus sententiam in se dampnationis accepit. (Qu. I.) Hic primum queritur, an sit
peccatum emere spiritualia? (Qu. II.) Secundo, an pro ingressu ecclesiae sit exigenda
pecunia,uelsiexactafuerit,ansitpersoluenda?(Qu.III.)Tertio,aningressumecclesiae
uelprebendasemeresitsymoniacum?(Qu.IV.)Quarto,anistesitreuscriminis,quodeo
ignorante pater admisit? (Qu. V.) Quinto, an liceat ei esse in ecclesia, uel fungi ea
ordinatione,quampaternapecuniaestassecutus?(Qu.VI.)Sexto,anilli,quiabeoiam
symoniaco ignoranter ordinati sunt, sint abiciendi, an non? (Qu. VII.) Septimo, si
renuncianssuaeheresisitrecipiendusinepiscopalidignitate,uelnon?

P.2.C.1.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quodautemspiritualiaemerepeccatumsit,probaturmultorum
auctoritatibus.AitenimLeoPapa:

P.2.C.1.Q.1.C.I.Symoniacigratiamnonprestant,quamqueruntuendere.

Gratiasinongratisdaturuelaccipitur,gratianonest.Symoniaciautemnongratis
accipiunt:igiturgratiam,quemaximeinecclesiasticisordinibusoperatur,nonaccipiunt.Si
autemaccipiunt,nonhabent;siautemnonhabent,nequegratisnequenongratiscuiquam
 260

darepossunt.Quidergodant?profectoquodhabent?quidautemhabent?spiritumutique
mendatii.Quomodohocprobamus?quiasispiritusueritatis(testanteipsaueritate,dequa
procedit)gratisaccipitur,proculdubiospiritusmendatiiesseconuincitur,quinongratis
accipitur.

P.2.C.1.Q.1.C.II.Inanitersacerdosdicitur,quicumquesymoniaceordinatur.

ItemGregoriusSiagrioEpiscopoAugustodunensi.[lib.VII.epist.110.]Quicumque
studetprecii,dationesacrumordinempercipere,sacerdosnonest,sedconcupiscitinaniter
tantummododici.

P.2.C.1.Q.1.C.III.Spolieturhonore,quiecclesiamperpecuniamobtinet.

IteminRegistro.Presbitersiecclesiamperpecuniamobtinuerit,nonsolumecclesia
priuetur,sedetiamsacerdotiihonorespolietur,quiaaltare,etdecimas,etSpiritumsanctum
uendereuelemere,symoniacamheresimesse,nullusfideliumignorat.

[P.2.C.1.Q.1.C.IV.]

Idem. [Gregorius I. dicta epist. 110. lib. VII.] Benedictio illi in maledictionem,
conuertitur,quiadhocutfiathereticuspromouetur.

P.2.C.1.Q.1.C.V.PartemhabebitcumSymone,quicontrasymoniacosuehementer
nonexarserit.

Idem in eodem. Quisquis per pecuniam ordinatur, ad hoc, ut fiat hereticus,

promouetur.Quisquisergocontrasymoniacametneophitorumheresimprooffitiisuiloco
uehementernonarserit,cumeosenondubitethabiturumportionem,quipriuscommisit
hocpiaculareflagitium.

P.2.C.1.Q.1.C.VI.Symonisdampnatiodantempariteretaccipienteminuoluit.

ItemGelasiusPapa.[adEpiscoposperLucaniamconstitutos,epist.I.cap.26.]Quos
constiterit indignos meritis, sacram mercatos esse precio dignitatem, conuictos oportet
arceri, non sine periculo facinus tale patrantes, quia dantem pariter et accipientem
dampnatioSymonis,quamsacralectiotestatur,inuoluit.

P.2.C.1.Q.1.C.VII.Anathematissententiadampnatur,quisymoniaceordinatur.

ItemAmbrosiusinlibropastorali.Reperiunturquamplurimi,negotiationemuneris
mercari, uelle gratiam Spiritus sancti, dum illi precium donant, ut pontificalis ordinis
sublimitatemaccipiant,oblitiuerborumPetri,quidixitadSymonem:Pecuniatuatecum
sit in perdicione, quoniam existimasti donum Dei pecunia possidere. Proinde quia et
usitatumesttantummalum,etmaiorumfrequenterextatmucronesuccisum,nosquoque
huic uulneri canceroso ignitum (quod superest adhuc) inicimus ferrum, decernentes
omnino,ut,quicumquedeincepsproaccipiendadiuinidonidignitatequodlibetpremium
detectus fuerit obtulisse, ex eodem tempore se nouerit anathematis obprobrio
condempnatum,atqueaparticipationecorporisetsanguinisChristialienum,exquoillum
constatexecrabileChristoperpetrasseflagitium.Quodsialiquiseiusaccusatorextiterit,
 261

ille,quihuncordinemmunerumfueritdationelucratus,etsusceptohonorisgradupriuetur,
et in monasterio sub perenni penitentia trudatur. Illi uero, qui hac causa munerum
acceptores extiterint, si clerici fuerint, honoris sui amissione mulctentur, si uero laici,
perpetuoanathematecondempnentur.

P.2.C.1.Q.1.C.VIII.Dampnaturepiscopus,quiperpecuniamordinationemfacit.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.2.]Siquisepiscopusperpecuniamordinationem
fecerit,etsubprecioredegeritSpiritussanctigratiam,queuendinonpotestordinaueritque
perpecuniampresbiterumautdiaconum,uelquemlibetdehis,quicognominanturinclero
promoueritetiamdispensatorem,autdefensorem,uelquemlibet,quisubiectusestregulae,
prosuiturpissimilucricommodo,is,cuihocattemptantiprobatumfuerit,propriigradus
periculosubiacebit,etquiordinatusest,nichilexhacordinationeuelpromotione,queest
per negotiationem facta, proficiat, sed sit alienus a dignitate uel sollicitudine, quam
pecuniis adquisiuit. Si quis uero mediator tam turpibus et nefandis datis uel acceptis
extiterit,siquidemclericusfuerit,propriogradudecidat,siuerolaicusanathematizetur.

P.2.C.1.Q.1.C.IX.Asacerdotiositalienus,quiperpecuniasordinatuelordinatur.

Item ex VIII. Sinodo. Qui per pecunias quemquam consecrauerit, uel ab alio
consecratusest,alienusasacerdotiosit.

P.2.C.1.Q.1.C.X.Necordinari,necpromoueriinecclesiaDeiperpecuniamaliquis
ualet.

ItemCalixtusPapa.[II.]SanctorumPatrumexemplasequentesetoffitiinostridebito
innouantes,ordinariquemquamperpecuniaminecclesiaDeiuelpromoueri,auctoritate
sedisapostolicaemodisomnibusprohibemus.Siquisueroinecclesiaordinationemuel
promotionemtaliteradquisierit,adquisitaprorsusdignitatecareat.

P.2.C.1.Q.1.C.XI.Deeodem.

ItemGregoriusNazanzenus. QuistudetdonumDeipreciomercari,insacroordine
nullarationedeceteropermanereautreuocaripossedubiumnonest.Talisacommunione
omnibus modis abscidatur. Nam Spiritus sancti donum precio conparari quid aliud est
quam capitale crimen et symoniaca heresis? quod quam detestabiliter in utroque
testamento uindicatum sit, multorum exemplis facile apparet. Giezi gratiam sanitatis
NaamanSirouendidit;eandemgratiamsanitatisEliseouindicanteleprosusfactusamisit.
Iudasomniumredemptoremuendidit,moxlaqueosuspensuseandemredemptionisgratiam
nonobtinuit,etmerito,quianemopotestretinerequoduendidit.Symonetiammaguscum
eandemSpiritussanctigratiamemereuellet,dampnationissuaesententiamaPetroaudiuit:
Pecunia tua tecum sit in perdicione, quia donum Dei existimasti pecunia possidere.
Dominus etiam, ut uendentes et ementes huius gratiae expertes ostenderet, cunctos
peccatorespergratiamintemplodimisit,singulariteruendentesetementesincrepanset
flagellansdetemploeiecit,inquouenditoresetemptoressuosgratiaSpiritussancticonstat
destitutosesseetuacuos. QuosenimChristuseiecitdetemplonumquidSpiritusChristi
facietsibitemplum?
 262

P.2.C.1.Q.1.C.XII.Symoniacisacerdotesessenonpossunt.

ItemGregorius.Quisacrosordinesuenduntautemunt,sacerdotesessenonpossunt.
Undescriptumest:Anathemadandi,anathemaaccipiendi,hocestsymoniacaheresis.
Quomodoergo,sianathemasuntetsanctinonsunt,sanctificarealiospossunt?Etcumin
Christi corpore non sunt, quomodo Christi corpus tradere uel accipere possunt? Qui
maledictusestquomodobenedicerepotest?

P.2.C.1.Q.1.[C.XIII.]

Idem.[GregoriusSiagrio,etaliisEpiscopis,lib.VII.epist.110.]Cumliqueathanc
heresimanteomnesradicepestiferasubrepsisse,atqueinipsasuaorigineapostolicaesse
detestacione dampnatam, cur non cauetur? cur non perpenditur, quia benedictio illi in
maledictionemconuertitur,quiadhoc,utfiathereticuspromouetur?

P.2.C.1.Q.1.C.XIV.Quiprecioordinat,lepram,nonoffitiumconfert.

ItemAmbrosiusdeministeriis.[seudedignitatesacerdotali,cap.5.]Cumordinaretur
episcopus,quoddeditaurumfuit,quodperdiditanimafuit;cumaliumordinaret,quod
accepitaurumfuit,quoddeditleprafuit.

P.2.C.1.Q.1.[C.XV.]

Item. [ibidem] Gratiam, cum ordinareris, non suscepisti, quia gratuito eam non
meruisti.

P.2.C.1.Q.1.[C.XVI.]

ItemdeGiezi.Citoturpemsequiturlepramercedem,etpecuniamalequesitacorpus
animamque commaculat. 1. Vides, quia facto auctoris successio dampnatur heredis.
Inexpiabilisestenimuenditiculpaministerii,etuindictagratiaecelestistransitinposteros.
DeniqueMoabitaeetceterinonintrabuntinecclesiamDeiusqueinterciametquartam
generationem, tamdiu uidelicet, (ut simplicius interpretemur), donec culpam auctorum
multiplicissuccessiogenerationisaboleret.Sedcumilli,quiinDeumydololatriaeerrore
deliquerunt,inquartamgenerationemuideanturessemulctati,profectodurioruideturesse
sententia,quaGiezisemenusqueineternumdampnatur,procupiditatehabendiprophetica
auctoritate presertim cum Dominus noster Iesus Christus per lauacri regenerationem
dederitomnibusremissionempeccatorum.CurergoGiezisemenineternumdampnatur,
nisiutuitiorummagisquamgenerissemenintelligas?Sicutenimquifiliipromissionum
suntexistimanturinsemenbonum,itaetiamquierrorissuntexistimanturinsemenmalum.
Nam et Iudeiexpatre diabolo sunt,nonutique carnis successione, sedcriminis. Ergo
omnes cupidi, omnes auari Giezi lepram cum diuitiis suis possident, et male quesita
mercedenontampatrimoniifacultatem,quamthesaurumcriminumcongregarunteterno
supplicioetbreuifructu.II.Pars.Gratian.QuiaergoauctoritateLeonisPapaesymoniaci
nonnisispiritummendaciiaccipiunt;secundumGregoriumapudsymoniacussacerdotium
nonsubsistit,benedictioeoruminmaledictionemconuertitur,apudeosmanetanathema
dandi et accipiendi, cum sancti non sint nec in Christi corpore constituti, cum sint
maledicti, nec sanctificare alios possunt, nec Christi corpus tradere uel accipere, nec
benedicerealiisualent;secundumAmbrosiumueroanathematisobprobriocondempnantur,
 263

atquea participatione corporisetsanguinisChristialienantur, cumaccipiaturaurum et

lepra detur, cum inexpiabilis sit culpa uenditi ministerii; secundum Calcedonense
concilium ex tali ordinatione nichil proficere iudicantur; secundum Gelasium Symonis
dampnationeinuoluuntur;secundumGregoriumNazanzenuminsacroordinepermanere
autrenouarinullarationepossunt,abEliseolepraperfunduntur,aPetroinperdicionem
dampnantur,aChristouerodetemploeiciuntur:quidaliudsymoniacussymoniacoinsua
ordinationepotestconferre,nisiquodInnocentiusdeceterishereticistestatur,dicens:[epist
XVIII.adAlexandrum,cap.3.]

P.2.C.1.Q.1.C.XVII.QuiperfectionemSpiritusnonhabent,ipsamdarenonpossunt.

QuiperfectionemSpiritus,quamacceperant,perdiderunt,nondareeiusplenitudinem
possunt,quemaximeoperaturinordinationibus,quampersuamperfidiamperdiderunt.Et
iterum:1.Quihonoremnonhabuit,honoremdarenonpotuit,necaliquidaccepitille,
quianichileratindante,seddampnationem,quamhabuit,perprauammanusinpositionem
dedit.

P.2.C.1.Q.1. C. XVIII. Symoniacus per prauam manus inpositionem non

consecrationem,seddampnationemprestat.

Idem.[Rufo,etaliisEpiscopis,epist.XXII.c.3.]Ventumestadterciamquestionem,
que pro suidifficultate longiorem exigit disputacionem. Cumnos dicimus abhereticis
ordinatos,uulneratumperillammanusinpositionemhaberecaput,ubiuulnusinfixumest,
medicinaestadhibenda,quapossitreciperesanitatem.Quesanitaspostuulnussecutasine
cicatrice esse non poterit, atque ubi penitentiae remedium necessarium est, illic
ordinationishonoremlocumhaberenonposse.Namsicutlegitur,quitetigeritinmundum
inmunduserit,quomodoeitribueturquodmunditiaetpuritasconsueuitaccipere?1.Sed
econtraasseritur,eum,quihonoremamisit,honoremdarenonposse,necillumaliquid
accepisse,quianichilindanteerat,quodillepossetaccipere.Acquiescimus,etuerumest
certe, quia quod non habuit dare non potuit. Dampnationem utique, quam habuit, per
prauammanusinpositionemdeditetquiparticepsfactusestdampnati,quomododebeat
honoremaccipereinuenirenonpossum.2.Seddiciturueraetiustalegitimisacerdotis
benedictioauferreomneuitium,quodauitiosofueratiniectum.Ergosiitaest,applicentur
ad ordinationem sacrilegi, atque omnium criminum rei, quia benedictione ordinationis
crimina uel uitia putentur auferri; nullus sit penitentiae locus, quia id potest prestare
ordinatio, quod longa satisfactio prestare consueuit. Sed nostrae lex ecclesiae est,
uenientibus ab hereticis, qui tamen illic baptizati sunt, per manus inpositionem laicam
tantumtribuerecommunionem,necexhisaliqueminclericatusuelexiguumsubrogare
honorem.III.Pars.Gratian.Sedobicitur:Aliihereticiafideexorbitant,symoniaciautem,
etsigratiamSpiritussanctiuenalemputant,tamenafidenonsuntalieni,atqueideo,quod
abInnocentiodeceterishereticisdecernitur,nonualetconsequenturdeillisintelligi.His
ita respondetur: Symoniaci, etsi fidem tenere uideantur, infidelitatis tamen perdicioni
subiciuntur.UndeB.AmbrosiusinI.librodepenitentiaadNouatianumscribens,dixit:

P.2.C.1.Q.1.C.XIX.Symoniacifideiintegritatemnonhabent.

Petrus,cumSymonmagicaeartisconsuetudinedeprauatusputasset,quodgratiam
ChristiperinpositionemmanusetinfusionemSpiritussanctipecuniaconpararet,ait:Non
esttibisorsnequepars,inhacfide,quiacortuumnonestrectumapudDeum.Vides,
 264

quodhuncmagicauanitatecondempnatapostolicaauctoritateblasphemanteminSpiritu
sancto,eteomagis,quodpuramconscientiamfideinonhabebat.

P.2.C.1.Q.1.C.XX.Symoniacusinfidelisesseprobatur.

ItemGregoriusinRegistro.Cumomnisauaritiaydolorumsitseruitus,quisquishanc
et maxime in dandis ecclesiasticis honoribus uigilanter non precauet, infidelitatis
perdicionisubicitur,etiamsitenerefidem,quamnegligit,uideatur.

P.2.C.1.Q.1.C.XXI.Symoniacorumheresisceterisdampnabilioresseprobatur.

ItemexepistolaTharasiiConstantinopolitaniEpiscopi,missaPapaeAdriano.Eos,
qui per pecunias manus inposuerunt uel inponunt, Petrus diuinus apostolus (cuius
cathedram sortita est sanctitas uestra) tamquam Symonem magum deponit. 1.
Tollerabilior enim est Macedonii et eorum, qui circa ipsum sunt, sancti Spiritus
inpugnatorum inpia heresis. Illi enim creaturam et seruum Dei Patris et Filii Spiritum
sanctumdelirandofatentur,istisuumeundemSpiritumsanctumefficiuntseruum.Omnis
enim dominus quod habet, si uult, uendit, siue seruum siue aliquid aliud eorum, que
possidet.Similiteretquiemit,dominuseiusuolensessequodemerit,perpreciumpecuniae
illud adquirit. Ita et qui hanc iniquam actionem operantur, detrahunt Spiritui sancto,
equaliter peccantes his, qui blasphemauerunt, dicentes, Christum in Beelzebub eicere
demonia,atque,utueriusdicamus,Iudaeconparanturproditori,quiIudeisDeioccisoribus
Christumuendidit. CumergoSpiritussanctusconsubstancialissitChristo,eiusdemipsi
portionis erunt. Et proculdubio in eis non est gratia Spiritus sancti, id est sacerdotii
sanctitas.Namquodnonacceperuntnonhabent.AitenimPetrusSymon:Nonestparstibi
nequesorsinsermoneisto,quiaexistimastidonumDeipecuniapossidere.2.Namet
uicesimusnonuscanonsanctorumapostolorum,etActuseorundem,etterciusetquartus
liberRegnorum,alienumomninoasacerdotiopronuncianteum,quialiquandodederituel
acceperit pecuniam in aliquo tempore, siue ante manus inpositionem, siue post
inpositionem.Accipereenimestquandocumqueaccipere.

P.2.C.1.Q.1.C.XXII.Etquidat,etquiaccipit,utordinessacriprestentur,anathema
sit.

ItemexConcilioBracarensiII.[c.3.]Placuit,utdeordinationeclericorumepiscopi
muneranullasuscipiant,sed,sicutscriptumest,quodgratisdonanteDeoaccipiuntgratis
dent.NonaliquoprecioDeigratiaetinpositiomanuumuenundetur,quiaantiquadiffinitio
Patrum ita de ecclesiasticis ordinationibus statuit, dicens: Anathema sit danti et
accipienti. Propterea, quia aliquanti multis sceleribus obruti, sancto altario indigne
ministrantes, non hoc testimonio bonorum operum, sed profusione munerum obtinent,
oportet non per gratiam munerum, sed per diligentem discussionem prius, deinde per
multorumtestimoniumclericosordinare.Gratian.ExhacauctoritateAmbrosiietGregorii
patet,quodsymoniaci(sicutetaliiheretici)afideexorbitant,etideoconsequenterdeillis
intelligitur,quoddealiisdecernitur.IV.Pars.1.Itemopponitur,quodprophetiadonum
Spiritussanctiest,hecauteminueteritestamentoasanctisprophetisuendiconsueuerat.
UndeSauladSamuelem prouaticinio expetendononnisicummunereirepresumpsit.
UxoretiamIeroboamadhominemDeinonnisicummunereaccessit.ItemChristusaIuda
uenditusauriculamseruisanauit.ExemploitaqueSaulisetuxorisIeroboampatet,quod
donumSpiritussanctiemereueluenderenonestpeccatum.ExemploChristiliquet,quod
 265

Spiritus sanctus, etsi iniuste a symoniacis uenalis putetur, uirtutis tamen suae non
obliuiscitur,necdesiniteffectumsuaegratiaeetiamuenditusprestare.SeddeprophetiaB.
Ieronimus in [c. 3.] Michea conpetenter soluit, malos tantum accepisse, non bonos
denuncians:

P.2.C.1.Q.1.C.XXIII.Maliprophetae,nonboniprophetiamuendebant.

Duces, inquit, eius in muneribus iudicabant, sacerdotes eius in mercede

respondebant,etprophetaeeiusinpecuniadiuinabant,etsuperDominumrequiescebant,
dicentes:NonneDominusestinnobis?nonuenientsupernosmala. Idcircopropteruos
SionquasiagerarabituretIerusalemutcustodiapomeriierit.NemoambigatIerusalem
propterscelera,queinhoccapitulolegunturfuissesubuersam.Etpaulopost:1.Poterat
Petrus Symoni mago uendere quod petebat; imo poterat simulare uendentem, (Spiritus
enimsanctusnecuendinecemipotest);sedoblatampecuniamcumofferentedampnauit.
2.Necmoueatquemquamillud,quodinprimolibroRegnorumlegimus,Saulemuolentem
ireadSamuelemdixissepuerosuo,adeumseirenonposse,quiaprecium,nonestin
manu mea, et adiecit: quarta pars sicli in manu mea est, hanc dabo uiro Dei, et
adnunciabituiamnostram. Nonenimscriptumest,quodSamuelacceperit,autquodilli
obtulerint, quin potius pascuntur a propheta. Sed fac eum accepisse: stipes magis
estimandae sunttabernaculi quammuneraprophetae. Siclus enimuiginti obolos habet.
Quarta pars ergo sicli quinque sunt oboli. Nostri igitur sacerdotes, si uolunt uendere
prophetiam,etcolumbamincathedrissuisproponere,quasDominusflagellosubuertit,
quinquetantumobolorumsintmercedecontenti,quiutinamnonpreciumuillarum,sed
quinque obolos acciperent. 3. Hoc ipsum sonat in tercio Regnorum libro, de uxore
IeroboamadhominemDei,pergente,quenonnisidecempanesobtulitetcrustulametuas
mellis. Hecmagis insumptusprophetaereputandasuntquammuneraprophetiae,licet
potuerint hi, qui ad ariolos ire consueuerant ex mala eorum consuetudine id ipsum
existimassedeprophetis,etuoluissesanctisuirisofferrequoddiuinisofferreconsueuerant.
4.UndeinquartolibroRegumlegitur:quodEliseusuenitDamascum,etBenadadrex
Siriaeegrotabat,nunciaueruntqueei,dicentes:VenituirDeihuc,aitrexadAzahel:Tolle
tecummunera,etuadeinoccursumuiriDei,etconsuleDominumpereum,dicens,si
euadere de hac infirmitate potero. Iuit ergo Azahel in occursum eius, habens secum
munera,etomniabonaDamasci,oneraquadragintacamelorum.Sednonsuntcredendi
accepisse,sicutdeeodemEliseolegitur,quodNaamanmundatusalepraobtuliteimunera,
dicens:Obsecro,utaccipiasbenedictionemaseruotuo.Atillerespondit:ViuitDominus,
antequemsto,quianonaccipiam.Cumqueuimfaceret,penitusnonacquieuit.

[P.2.C.1.Q.1.C.XXIV.]

Idem in eodem. Numquam diuinatio in bonam partem accipitur. Videbantur sibi

quidemesseprophetae,sedquiapecuniamaccipiebant,prophetiaeorumfactaestdiuinatio.
Gratian. Cum ergo secundum Ieronimum boni prophetae non munera prophetiae
accipiebant,sedstipestabernaculi,malisautem,quiaccipiebant,prophetia,quedonumDei
uidebaturindiuinationem,quediabolicaest,conuertebatur,quidaliudcolligitur,nisiquod
symoniacis(quodsuperiusdictumest)nullaspiritualisgratiacooperatur?Cumenimin
sacramentis neque qui plantat, neque qui rigat, est aliquid sed qui incrementum dat,
Deus,quisoperaturineis,siDominus,quiincrementumdat,ineisnonlucet,sedest
otiosus?Item,quoddicitur deChristo,quodsicutChristusuenditusrestituit auriculam
Malco,etfecitmiracula,sicetSpiritussanctuspossituendi,etinipsauendicionegratiam
 266

suamoperari,nonualethecsimilitudo.NonenimhocoperaturSpiritussanctusspiritualiter
inperfidismercimoniisauaritiae,quodChristusgessitcorporalitercertimisteriicausaad
exemplum patientiae. Si enim omnifaria est similitudo, cum credatur posse uendi, ut
Christus,credaturetiamSpiritussanctuspossecrucifigi,quodinpossibileest.Potestetiam
intelligi(utasimilitudinenonrecedamus),quodsicutChristusuenditusnonuenditoriuel
ementi, sedeis,quinescientesaderant,donasuaegratiaecontulit,proquibusetiamin
crucesupplicauit,sicetSpiritussanctusnonuendentiuelementi,sedhis,quidemanibus
eorum ignorantia ducti sacramenta dominica accipiunt, suae gratiae effectum largiri
probatur.1.Itemobicitur,quodetsimalumsitecclesiasticaemere,tamensepesinistra
principia ad felices perueniunt exitus. Ut Iacob per subplantacionem peruenit ad
benedictionem,utseges,queleprosamanuseritur,mundatamenmetitur,utexadulterino
concubitupulcrasobolesnascitur:sicetpecunia,quepersymoniamacquiritur,felicem
habet exitum, cum pauperibus profutura erogatur. Sed nichil horum symoniacis
patrocinatur. Ait enim Leo [Episcopus] ad Mauros Episcopos: [epist. LXXXV. al.
LXXXVII.]

P.2.C.1.Q.1.C.XXV.Quemaloinchoanturprincipio,nonbonoperagunturexitu.

Principatus,quemautseditioextorsit,autambitusoccupauit,etiamsimoribusatque
actibusnonoffendit,ipsiustamenuitiisuiestperniciosusexemplo.Etdifficileest,utbono
peraganturexitu,quemalosuntinchoataprincipio.

P.2.C.1.Q.1.C.XXVI.Nonsuperedificaturbonumopus,ubiChristusfundamentum
nonest.

ItemGregorius.[Anastasio]AntiocenoEpiscopo.[lib.VII.epist.47.Indict.2.]Cum
Paulusdicat:Fundamentumaliudnemopotestponere,preterid,quodpositumest,quod
estChristusIesus,consequenterprobatur,quiaubiChristusnonestfundamentum,nullum
bonioperisestsuperedificium.

P.2.C.1.Q.1.C.XXVII.Nonpotestfierielemosinaexpecuniasymoniaceadquisita.

Idem Siagrio Episcopo. [lib. VII. epist. 110.] Non est putanda elemosina, si
pauperibus dispensetur quod ex illicitis rebus adquiritur, quia qui hac intentione male
accipit,utbenedispenset,grauaturpotiusquamiuuetur.1.Undeetiamcertumest,quia
etsimonasteriauelxenodochiauelquidaliudexpecunia,queprosacrisordinibusdatur,
construantur, non proficit mercedi. 2. Ne ergo sub obtentu elemosinae cum peccato
aliquidstudeamusaccipere,prohibetscriptura,dicens:Hostiaeinpiorumabhominabiles
sunt, que offeruntur ex scelere. Quicquid enim in Dei sacrificio ex scelere offertur,
omnipotentis Deinonplacatiracundiam, sedirritat. Hincrursusscriptumest:Honora
Dominumdetuisiustislaboribus.Quiergomaletollit,utquasibeneprebeat,constatsine
dubio, quia Dominum non honorat. Hinc quoque per Salomonem dicitur: Qui offert
sacrificium de substantia pauperis, ac si uictimet filium in conspectu patris. Quantus
autemdolorsitpatris,perpendamus,siineiusconspectufiliusuictimetur,ethincfacile
cognoscitur, quantus apud Deum dolor exasperatur, quando ei sacrificium ex rapina
tribuitur. Nimis ergo declinandum est, sub obtentu elemosinae peccata symoniacae
hereseos perpetrare. Nam aliud est propter peccata elemosinas facere, aliud propter
elemosinaspeccatacommittere.Etpostpauca:3.Quisquisigitursacerdotiumnonad
elationispompam,sedadutilitatemadipiscidesiderat,priusuiressuascumeo,quodest
 267

subiturus,oneremetiatur,utsiestinparabstineat,etadidcummetuetiam,cuisesufficere
existimat,accedat.

P.2.C.1.Q.1.C.XXVIII.Pastorsymoniacusnullamouibusprebetmedelam.

Idem Theodorico et Theoberto Regibus Francorum. [libro VII., ep. 114.] Fertur
symoniacaheresis(queprimacontraDeiecclesiamdiabolicasubplantationesubrepsit,et
in ipso ortu suo zelo apostolicae ultionis percussa atque dampnata est) in regni uestri
finibusdominari,cuminsacerdotibusfidessiteligendacumuita.Sienimuitadeest,fides
meritumnonhabet,B.Iacoboattestante,quiait:Fidessineoperibusmortuaest.Que
enimoperaesseualeantsacerdotis,quihonorestantisacramenticonuinciturobtinereper
premium?Etpostpauca:1.Hincigiturnonsoluminordinatorisetordinatianimaletale
uulnusinfigitur,uerumetiamexcellentiaeuestraeregimenepiscoporumuestrorumculpa
(quorummagisintercessionibusiuuaridebuerat)pregrauatur.Sienimisdignussacerdotio
creditur,cuinonactionismerita,sedpremiorumcopiasuffragatur,restat,utnichilsibiin
ecclesiasticis honoribusgrauitas,nichilsibidefendatindustria,sedtotumauriprofanus
amor obtineat. Et, dum uitia honor remunerat, in locum ultoris is fortasse, qui fuerat
ulciscendus,adducitur,atquehincsacerdotesnonproficere,sedperirepotiusiudicantur.
Vulnerato namque pastore quis curandis ouibus adhibet medicinam? aut quomodo
populumorationisclipeotueatur,quiiaculishostiumseferiendumexponit?autqualem
fructumdeseproducturusest,cuiusgrauipesteradixinfectaest?Maiorergometuendaest
locisilliscalamitas,ubitalesintercessoresadlocumregiminisadducuntur,quiDeiinse
magisiracundiamprouocent,quampersemetipsosplacaredebuerant.Gratian.Cumergo
secundumLeonemsymonianonbonoperagaturexitu,secundumGregoriumnullumboni
operissequaturedificium,necestputandaelemosina,queexpreciosymoniaeerogatur
pauperibus,uulneratopastoremedicinanonadhibeturcurandisouibus,deinfectaradice
fructusnonproducitur,maioretiamcalamitasinfuturometuitur,detamsinistroprincipio
quisfelixexitussperatur?HincAugustinusait:

P.2.C.1.Q.1.C.XXIX.Symoniacorumsacramentaeffectugratiaecarent.

Sicuteunuchusfuit,quiIosephconparauit,itaquigratiammercatur,uiuumsemen
non habet siccis genitalibus. Sic quoque ignis sacrificii, qui per septuaginta annos
Babilonicae captiuitatis sub aqua uixerat, extinctus est, Antiocho Iasoni uendente
sacerdotium,quodsignificauitignemSpiritussanctinonlucereinsymoniacissacramentis.
Gratian. Quid in his similitudinibus B. Augustinus notare uoluit, nisi quia sacramenta
symoniacorum(sicutetceterorumhereticorum)licetsintueraquantumadformam,inania
tamenetfalsasuntquantumadeffectum,cumnonpossintincordibushominumgignere
uelaccenderecelestemgratiam?V.Pars.1.SedobiciturilludAugustinicontrahereticos:
[tractatuV.supereuangeliumIohannis]

P.2.C.1.Q.1. C. XXX. Siue bonus, siue malus sit minister, per utrumque Deus
effectumgratiaeconfert.

Si fuerit iustus minister, conputo eum cum Paulo, qui gloriam suam non querit,
dicens:Egoplantaui,Apollorigauit,Deusautemincrementumdedit.Quiuerosuperbus
fueritministercumzabuloconputatur,sednoncontaminaturdonumChristi,quiaperillum
purusfluuiustransit,etuenitadfertilemterram.Scio,quialapisexaquafructumferrenon
potest,etperlapideoscanalestransitaquaadareolas,incanalilapideonichilgenerat;sed
 268

ortus plurimum fructum affert. Spiritualis enim uirtus sacramenti ut lux pura ab
illuminandisexcipitur;sedperinmundostransiensnoncoinquinatur.

P.2.C.1.Q.1.C.XXXI.Deeodem.

Item ad Vincentium Donatistam. [ep. XLVIII.] Ex catholica ecclesia sunt omnia

sacramentadominica,quesichabetisetdatis,sicuthabebanturetdabanturprius,quam
indeexiretis.

P.2.C.1.Q.1.C.XXXII.Deeodem.

ItemadDonatistas.[lib.V.c.19.]SicautemDeusadestsacramentisetuerbissuis,
perquoslibetadministrentur,quorumsacramentaetuerbarectasunt,sicutmalihomines,
quibusnichilprosunt,ubiqueperuersisuntidestintusetforis.

[P.2.C.1.Q.1.C.XXXIII.]

Item.[libIV.debapt.contr.Donatistas,c.12.]Necforisergo,necintusquisquam,
quiexpartediaboliest,potestinse,uelinquoquammacularesacramentum,quodChristi
est.

P.2.C.1.Q.1. C. XXXIV. Sacramenta, que non mutantur, catholicis et hereticis

communiaprobantur.

Idem [Augustinus] ad Emeritum. [epist. CLXIV.] Sacramenta, que non mutastis,

sicuthabetisapprobanturanobis,neforte,cumuestramprauitatemcorrigereuolumus,illis
ministeriis, que in uestra prauitate deprauata non sunt, sacrilegam faciamus iniuriam.
Neque Sauldeprauauerat unctionem, quamacceperat, cuiunctioni Dauidpius exhibuit
sepiustantumhonorem.

P.2.C.1.Q.1.C.XXXV.Deeodem.

Idem adDonatistas. Sicutficti ueraciter nonficte recipiunt, neceorum baptisma

reprobatur,sicetilla,quescismaticietheretici,nonaliterhabent,necaliteraguntquam
ueraecclesia,dumadnosueniunt,nonemendamus,sedpotiusapprobamus.

P.2.C.1.Q.1.C.XXXVI.Nonfugiantursacramenta,aquocumque

ministrentur.IdemcontraPetilianum.[lib.III.c.9.]Nequeinhominebonoaliquis
Deisacramentafugiatnequeinhominemalo.

P.2.C.1.Q.1.C.XXXVII.Hominummalitiasacramentanonprofanat.

Ideminlibrodebaptismo.[contraDonatistas,l.VI.c.44.]NonneSodomitaeethnici
erant,idestgentiles?PeioresergoIudei,quibusDominusdicit:TollerabiliuseritSodomis
in die iudicii quam uobis, et quibus Propheta dixit: Iustificastis Sodomam, id est,
conparatione uestra iusta facta est. Numquid tamen ideo sacramenta diuina, que apud
Iudeos talia erant, quales et ipsi erant? que Dominus quoque ipse suscepit, et ad ea
 269

celebrandaleprosos,quosmundauerat,misit,eteaZachariaeministrantiangelusastitit,
eumqueintemplosacrificantemexauditumessenuntiauit.Heceademsacramentaetin
bonis hominibus illius temporis erant, et in malis peioribus quam sint ethnici,
quandoquideminmaliciaSodomitisprelatisunt,ettamenillasacramentainutrisqueerant
integraetdiuina.Nametipsigentiles,siquiddiuinumetrectumindoctrinissuishabere
potuerunt, non inprobauerunt sancti nostri, quamuis illi per suas supersticiones, et
ydololatriam, et superbiam, ceterosque perditos mores detestandi essent, et, nisi
corrigerentur,diuinoiudiciopuniendi.

P.2.C.1.Q.1.C.XXXVIII.Sacramentamalihaberepossunt,licetuirtutem

Spiritussanctihaberenonpossint.Idem.[lib.III.cap.16.]Multaeautemoperationes
suntSpiritussancti,quasidemApostoluscumquodamlococommemorasset,itaconclusit:
OmniaautemhecoperaturunusatqueidemSpiritus,diuidenspropriaunicuiqueprout
uult. Cumergoaliudsitsacramentum,quodhabereetiamSymonmaguspotuit,aliud
prophetia,queinmalis etiam hominibus fierisolet, utinSaul,aliud operatio eiusdem
Spiritus,quamnisibonihaberenonpossunt,idestkaritas;quodlibethereticietscismatici
accipiantkaritas,queoperitmultitudinempeccatorum,propriumdonumestcatholicae
unitatisetpacis,neceiusdonuminomnibus,quianecomnessunteius.

P.2.C.1.Q.1.C.XXXIX.Licetsacramentamaliministrent,remissionempeccatorum
nonprestant.

Idem. [eodem libro, c. 18.] Remissionem peccatorum auari non dant, que per
orationem,idestpercolumbaegemitum,datur,quicumquebaptizet,siadeiuspacemilli
pertinent, quibus datur. Non enim raptoribus et feneratoribus dicit Dominus: Si cui
dimiseritispeccata,dimittunturilli;sicuitenueritis,tenebuntur.Forisquidemnecligari
aliquispotest,necsolui,ubinonsitquialiumligarepossit,ansolueresedsoluiturquicum
columbafeceritpacem,etligaturquicumcolumbanonhabetpacem,siueaperteforissit,
siue intus esse uideatur. Gratian. Si ergo sacramenta in modum lucis ab inmundis
coinquinarinonpossunt,siinmorempurifluuiiperlapideoscanalesadfertilesareolas
perueniunt, patet quod symoniaci sacramentum unctionis sibi quidem inutiliter et
perniciosehabent,aliisautemutiliteretsalubritereandemunctionemadministrant.Sicut
ergosuntuerasacramentahereticorumquantumadformam,itasuntueraetnoninania
quantum ad effectum. VI. Pars. Sed notandum est, quod sacramentorum alia sunt
dignitatis, alia necessitatis. Quia enim necessitas non habet legem, sed ipsa sibi facit
legem,illasacramenta,quesalutisuntnecessaria,quiaiterarinonpossunt,cumsintuera,
auferri uel amitti non debent, sed cum penitentia rata esse permittuntur. Illa uero
sacramenta,quesuntdignitatis,nisidignefuerintadministrataitautdignidigneadignis
prouehantur,dignitates essedesinunt,nonutminuaturueritassacramenti,sedutcesset
offitium administrandi, uel loco, uel tempore, uel promotione. Loco, ut ait Leo: [ad
RusticumNarbonensemEpiscopumepistolaXC.alXCII.cap.I.]

P.2.C.1.Q.1.C.XL.Dehisquiapseudoepiscopisordinantur.

Siquiapseudoepiscopisordinatifuerint,potestratahaberitalisordinatio,itautin
ipsisecclesiisperseuerent.Aliteruanahabendaestordinatiotalis.Gratian.Eccealiquisa
pseudoepiscopis ordinatus, si locum suae ordinationis mutauerit, uana est et sine
 270

amministratione erittalis ordinatio. Tempore, utait Innocentius [epist.XXII.c.5.] de

ordinatisaBonoso:

P.2.C.1.Q.1.C.XLI.Quepronecessitateconceduntur,eademcessantecessabunt.

Quodpronecessitatetemporisstatutumest,cessantenecessitatedebetcessarepariter
quod urgebat, quia alius est ordo legitimus, alia usurpatio. Gratian. Ergo aliquis alio
tempore abeo,qui Bonososit similis, ordinatus,cessabit abamministratione, quepro
necessitate illius temporis fuit permissa. Item promotione, ut ait Leo: [epistola III. ad
IulianumAquilegiensem]

P.2.C.1.Q.1.C.XLII.Quiabhereticisredeunt,sinespepromotionisin

suisordinibusrecipipossunt.Siquishereticaecommunioniscontagionesemacularit,
hocinmagnobeneficiohabet,siademptaomnispepromotionisinquoinueniturordine
permaneat. Gratian. Ecce si clericus uel ordinatione, uel quolibet sacramento hereticis
communicat, cessansapromotione uixinsuoordine perseuerat. Nonestenimdehoc
sacramento ut de ceteris; cetera enim uel ad culpas abluendas dantur, ut baptismus et
penitentia,uelproculpisnonineternum,sedadhoramnegantur,uteucharistia,quein
articulomortispenitentietiamdenefariispeccatisconceditur:hocsolumnonsolumpro
culpa, sed etiam pro infamia interdicitur, etiam pro inminuta mundiciae suae, uel
extrinsecae, uelintrinsecae perfectionis prerogatiua, utbigamis,ueluiduae maritis,uel
illiteratis, uel corporis qualibet parte uitiatis denegatur, quibus tamen baptismus uel
eucharistianonnegatur.Potestetiamtaliscunctasacramentaadministrare,quiistudsolum
nonualetconferre.UndeLeoait:[adEpiscoposAfricae,epist.LXXXV.al.LXXXVII.
cap.2.]

P.2.C.1.Q.1.C.XLIII.Deepiscopis,quiconsecrant,qualemconsecrarenonlicet.

Si qui episcopi talem consecrauerint sacerdotem, qualem esse nonliceat, etiamsi

aliquo modo dampnum proprii honoris euaserint, ordinationis tamen ius ulterius non
habebunt,necilliumquamsacramentointererunt,quodinmeritoprestiterunt.Gratian.Ecce
cum honoris periculum euadant, ut cetera sacramenta sacerdotaliter administrare
permittantur,abhocsolononmodoproheresiuelqualibetmaioriculpa,sedetiampro
negligentia remouentur. In quibus omnibus sollicite notandum est, quod sacramentum
sacerdotalis promotionis pre ceteris omnibus magis accurate et digne dandum uel
accipiendumest,quianisiitacollatumfuerit,eodesinetesseratum,quononfueritrite
perfectum.Ceteraenimsacramentaunicuiqueproptersedantur,etunicuiquetaliafiunt
qualicordeuelconscientiaaccipiuntur.Istudsolumnonproptersesolum,sedpropteralias
datur,etideonecesseest,utuerocordemundaqueconscientia,quantumadse,sumatur,
quantumadaliosuerononsolumsineomniculpa,sedetiamsineomniinfamia,propter
fratrum scandalum, ad quorum utilitatem, non solum ut presint, sed etiam ut prosint,
sacerdotiumdatur.UndeIeronimusinMichea:

P.2.C.1.Q.1.C.XLIV.Symoniacireisuntinfidelitatiseorum,quiscandalizantur.

Hii,quoscumquedeasseclissuisordinantes,etuitameoruminscandalumpopuli
exponentes,reisuntinfidelitatiseorum,quiscandalizantur.Gratian.Reueraenimquiad
hoc eliguntur, ut ceteris presint, sicut preordinantur dignitate, sic preminere debent
 271

sanctitate. Alioquin cur ceteris preferuntur, qui nulla meritorum gratia a ceteris
assumuntur?UndeSimacusLaurentioMediolanensiEpiscopo:

P.2.C.1.Q.1.C.XLV.Sicuthonore,itaetscientiaquisqueprecelleredebet.

Vilissimus conputandus est, nisi precellat scientia et sanctitate, qui est honore
prestancior.VII.Pars.Gratian.PatetergoilludAugustini(sacramentauidelicetChristiper
hereticosministratasuononcarereeffectu)nondeomnibusintelligigeneraliter,sedde
sacramentobaptismatis.UndeidemAugustinusait:[tract.V.inIohannem]

P.2.C.1.Q.1. C. XLVI. Baptismus sine per bonum, siue per malum ministretur,
reiterarinondebet.

Dedit baptismum Iudas, et non est baptizatum post Iudam, dedit Iohannes, et
baptizatum est post Iohannem, quia qui datus est a Iuda, baptismus Christi est, qui a
Iohanne,Iohanniserat.NonIudamIohanni,sedbaptismaChristi,etiamperIudaemanus
datum,Iohannisbaptismorectepreponimus.Item:1.QuosIudas,baptizauitetChristus,
sicergoquosbaptizatebrius,homicida,adulter,Christusbaptizat.Item.2.Sacramentum
ecclesiaetammagnumest,utnechomicidaministrantepolluatur.

P.2.C.1.Q.1.C.XLVII.Deeodem.

ItemcontraDonatistas.[lib.IV.c.4.]Sicuturgeriuideor,cummihidicitur:ergo
hereticusdimittitpeccatum?sicetegourgeo,cumdico:ergocumiustebaptizat,auarus,
religionissimulatordimittitpeccata?Siperuimsacramenti,sicutilleetille;sipermeritum
suum, nec ille nec ille. Illud enim sacramentum et in malis hominibus Christi esse
cognoscitur,incorporeautemunicaecolumbae,inmaculataenecille,necilleinuenitur.Ut
sicuiusmanusessetarida,uerumquidemessemembrum,quamuissinesanguineinefficax
esset,etmortuumsicetfidescumsituera,tamensineoperibusmortuaest.Item:1.Sicin
heresibaptizatusinnominesanctaeTrinitatisnonfittamentemplumDei,siabheresinon
recesserit,quomodonequeinauaritiaineodemnominebaptizatusfittemplumDei,siab
auaritianonrecedat,queestydolorumseruitus.VIII.Pars.Gratian.Exhisitaqueuerbis
apparet, baptisma, quod ab hereticis tribuitur, uirtute sua remissionem conferre
peccatorum. Sed idem Augustinus econtra testatur in libro [VI.] de baptismo [contra
Donatistas,c.1.]dicens:

P.2.C.1.Q.1.C.XLVIII.BaptismaChristi,etsinullaperuersitate

uioletur, apud hereticos tamen caret effectu. Etiam corde tardiores intelligunt,
baptismumChristinullaperuersitatedantisuelaccipientisposseuiolari.Sedquiaaliudest
sacramentumabeffectusacramenti,cumeos,quiinipsaunitateecclesiaeperditeuiuunt,
constetremissionempeccatorumnecdare,nechabereposse,quianonmalignis,sedbonis
filiisdictumest:Sicuidimiseritispeccata,dimittentur,cuitenueritis,tenebuntur,patet
ergohereticosdaretantumuelacciperesacramentumbaptismi.

[P.2.C.1.Q.1.C.XLIX.]

IteminuerbisDominideblasphemiaSpiritus.Corporaliasacramenta,queportantet
celebrant etiam segregati ab unitate corporis Christi, formam habere pietatis possunt.
 272

Virtusueroinuisibilisetspiritualisitaineisessenonpotest,quemadmodumsensusnon
sequiturmembrum,quandoamputaturacorpore.

P.2.C.1.Q.1.C.L.Deeodem.

ItemAmbrosiusinlibrodeinitiandisrudibus.Nonsanatbaptismusperfidorum,non
mundat,sedpolluit,quiaindiluuioaquarumadDeumnonapproximabunt,quia,utper
Apostolumdicitur,quicquidexfidenonest,peccatumest,etipsis,quifaciunt,etquibus
faciuntnonsolumnonprodest,sedadiudiciumest.

P.2.C.1.Q.1.C.LI.Permanusinpositionemconfirmanturquiabhereticisbaptisma
accipiunt.

ItemLeoPapaadNicetemEpiscopum.[epist.LXXVII.al.LXXIX.c.7.]Hi,qui
baptismumabhereticisacceperunt,cumanteabaptizatinonfuissent,solaSpiritussancti
inuocationeperinpositionemmanusconfirmandisunt,quiaformamtantumbaptismisine
sanctificationis uirtute sumpserunt. Et hanc regulam, ut scitis, seruandam in omnibus
ecclesiispredicamus,utlauacrumsemelinitumnullaiteracioneuioletur,dicenteApostolo:
UnusDeus,unafides,unumbaptisma,cuiusablutionullaiteracionetemerandaest,sed,
utdiximus,solasanctificatiosanctiSpiritusinuocanda,utquodabhereticisnemoaccipita
catholicissacerdotibusconsequatur.IX.Pars.Gratian.Sednotandumest,quodheretici,ut
Arriani et Sabelliani, quorum alii inequalitatem, alii indiscretionem personarum
confitebantur,baptismanoninformaecclesiae,sedsuaeperuersitatisministrabant.1.De
hisspecialiterAmbrosiuslocutusest,dicens:Nonsanatbaptismusperfidorum,etc.ut
etiamrebaptizenturetreordinenturundeinNicenoConcilio[c.19.]statutumest:

P.2.C.1.Q.1.C.LII.RebaptizenturetordinenturquidePaulianistisetCathafrigisad
ecclesiamredeunt.

SiquisconfugeritadecclesiamcatholicamdePaulianistisetCathafrigisstatutumsit,
rebaptizarieosomninodebere.Siquiueroclericierantapudeos,siquideminculpatifuerint
et irreprehensibiles, rebaptizandi sunt, rursus etiam ordinentur ab episcopo ecclesiae
catholicae. Siueroexaminatiminusaptifuerintdeprehensi,deponieosoportet.Similiter
autem et circa diacones et de omnibus, qui in eodem clero inueniuntur, eadem forma
seruabitur.

[P.2.C.1.Q.1.C.LIII.]

Item Innocentius. [ad Episcopos Macedoniae, epist. XXII. c. 5] Paulianistae in

nominePatris,etFilii,etSpiritussanctiminimebaptizantetNouatianiiisdemnominibus
tremendisbaptizant,necapudistosdeunitatepotestatisdiuinae,hocestPatris,Filiiei
Spiritus sancti, questio aliquando commota est etc. Gratian. Alii formam ecclesiae in
baptizando seruant. Sed dum ab eis baptizantur, qui in heresi uel scismate eis
communicant, sacramentum quidem baptismi ab eis accipiunt, uirtutem uero non
consecuntur, quam sine fide nullus consequi potest. Unde de Domino dicitur, quod in
patriasuanonpoteratfaceresignumpropterincredulitatemeorum. ItemAugustinusin
omeliaLXXX:
 273

P.2.C.1.Q.1.C.LIV.Dumuerbumacceditadelementum,fitsacramentum.

Detrahe uerbum, quid est aqua nisi aqua? accedit uerbum ad elementum, et fit
sacramentum.1.Undeistatantauirtusaquae,utcorpustangatetcorabluat,nisifaciente
uerbo?nonquiadicitur,sedquiacreditur.Nametinipsouerboaliudestsonustransiens,
aliuduirtusmanens.Gratian.Dehisetiam,quiinheresiuelscismatebaptizantur,scribit
Augustinus,adPetrumDiaconum,[c.36.]dicens:

P.2.C.1.Q.1. C. LV. Extra ecclesiam baptizati si ad ecclesiam non redierint

perniciemsibiaccumulant.

Firmissimeteneetnullatenusdubites,extraecclesiambaptizatis,siadecclesiamnon
redierint, baptismo cumulari perniciem. Tantum enim ualet ecclesiasticae societatis
communioadsalutem,utbaptismononsalueturcuiibinondatur,ubioportetutdetur.

P.2.C.1.Q.1.C.LVI.Inutiliasuntdona,quepreterecclesiaeunitatemhabentur.

Idem. [tractatu XIII. ad c. 3. Iohannis] Teneamus, unitatem fratres mei. Preter

unitatemetquifacitmiraculumnichilest;inunitateeratpopulusIsrael,etnonfaciebat
miracula;preterunitatemerantmagiPharaonis,etfaciebantsimiliaMoysi.PopulusIsrael,
utdixi,nonfaciebatmiracula.QuierantsaluandiapudDeum,quifaciebantmiracula,an
quinonfaciebant?Petrusapostolusresuscitauitmortuum.Symonmagusfecitmulta.Erant
quidamChristiani,quinonpoterantfacerequodfaciebatPetrus,necquodfaciebatSymon.
Sedindegaudebant?quianominaeorumscriptaerantincelo.

P.2.C.1.Q.1.C.LVII.Baptismasemeltraditumnonestreiterandum.

ItemLeoadNicetemEpiscopum. [epist.LXXVII.al.LXIX.c.7.]Hancregulam
seruandaminomnibus ecclesiis predicamus,utlauacrum semel initum nullaiteracione
uioletur,dicenteApostolo:UnusDeus,unafides,unumbaptisma,cuiusablutionulla
reiteracioneuiolandaest,sed,solasanctificatioSpiritusinuocanda,utquodabhereticis
nemoaccipitacatholicissacerdotibusconsequatur.X.Pars.Gratian.Nemoinheresiuel
scismateconstitutusintelligendusest.Ceterum,sicumfideiintegritateetanimipuritatede
manu hereticorum aliquis in forma ecclesiae baptisma acceperit, tunc inpletur illud
Augustini:Perlapideumcanalemaquatransitadareolas.Etiterum:Spiritualisuirtus
sacramenti,etc.

P.2.C.1.Q.1.C.LVIII.Etiampermalosbonicolliguntur.

Item[Augustinus]deblasphemiaSpiritussancti.Spiritussanctusinsanctaecclesia
etiamistotempore,quoueludgranumattrituraturcumpalea,sicoperatur,utnulliusueram
confessionemaspernetur,nulliussimulationefallatur,atqueitareprobosfugiat,utetiam
perillorumministeriumproboscolligat. Gratian.Eccequandoabhereticisbaptismacum
suauirtuteaccipitur,cuiustamnecessariaamministracioest,utnecetiamapaganisdatum
possit reiterari. Unde in ecclesiastica ystoria legitur, quod Alexander episcopus
Alexandriae,cumPetriMartirissolempniacelebraret,postexpletamissarumsacramenta
uiditsuperorammarispuerorumludum,imitantium,utsoletfieri,episcopum,etgerentium
ea,queinecclesiagerimosest.Moxeosadseperduciiubet,etquidegissentpercunctatur.
Illi rei ordinem pandunt, baptizatos a se esse quosdam cathecuminos confitentur per
 274

Athanasiumpuerum,quiillis fueratepiscopus simulatus.Ubiexresponsiseorumuidit

secundum religionis nostrae ritum cuncta constare, statuit illis, quibus integris
interrogationibusetresponsionibusaquafueratinfusa,iteraribaptismumnondebere,sed
adinpleriea,quesacerdotibusestmos.HincetiamYsidorusait:

P.2.C.1.Q.1.C.LIX.Dehis,quiperignorantiamordinanturantequambaptizentur.

Siquisperignorantiamordinaturantequambaptizetur,debentabeobaptizatiiterum
rebaptizari,etipseulteriusnonordinetur.SedRomanusPontifexnonhominemiudicat,qui
baptizat, sedSpiritum Dei subministrare gratiam credit baptismi, licet paganus sit,qui
baptizat.

P.2.C.1.Q.1.C.LX.

Ex Concilio apudCompendium. Sipresbiter ordinatus deprehenderit senonesse

baptizatum,baptizeturetordineturiterum.]Gratian.Quodautemceterasacramentaab
hereticisministrarinonpossint,testaturIeronimusinAggeoPropheta:[cap.2.]

P.2.C.1.Q.1.C.LXI.NonplacentDeoqueabhereticisofferuntur.

Sicpopulusistehereticorumomniumestinconspectumeo,dicitDominus,omne,
quodfecerint,quodmihiobtulerint,ueluota,uelprosalute,uelpacifica,uelpropeccato,
uelholocaustissiueelemosinassiueieiuniauelcorporiscastitatemcontaminataeruntin
conspectumeo.Quamuis enimsancta uideanturspeciesuiqueofferuntur,tamen,quia
tractatasuntabillo,quipollutusestinanima,polluunturomnia.

P.2.C.1.Q.1.C.LXII.Deeodem.

IteminAmosPropheta.[c.5.]OditDeussacrificiahereticorumetaseproicit,et
quotiensinnomineeiuscongregatifuerint,detestaturfetoremeorumetclauditnaressuas.

P.2.C.1.Q.1.[C.LXIII.]

IteminOsea.[cap.6.]Illiofferuntpanemsacrilegum,etdantelemosinas,etsectari
uidenturhumilitatem.Queego,siuerefiant,holocaustainterpretor.Cumautemscientiam
Deidereliquerint,frustratruncatocapitefideiceteramembrahabereseiactant.

P.2.C.1.Q.1.C.LXIV. Sinefide et karitate neceuangelium habetur, necprosunt

aliquabona.

IdeminepistolaadGalatos.[c.1.u.11.]MarcionetBasilides,etceteraehereticorum
pestesnonhabentDeieuangelium,quianonhabentSpiritumsanctum,sinequohumanum
fiteuangeliumquoddocetur.Necputemusinuerbisscripturarumesseeuangelium,sedin
sensu;noninsuperficie,sedinmedulla;noninsermonumfoliis,sedinradicerationis.
 275

P.2.C.1.Q.1.[C.LXV.]

Idem.[adcap.5.eiusdemepistolaeu.14.]Vide,quantumbonumestkaritas.Siita
martiriumfecerimus,utnostrasuelimusabhominibusreliquiashonorari,etsiopinionem
uulgi sectantes intrepidi sanguinem fuderimus, et substantiam nostram usque ad
mendicitatempropriamdederimus,huicoperinontampremiumquampenadebetur,et
perfidiaemagistormentasuntquamcoronauictoriae.

P.2.C.1.Q.1.C.LXVI.Hereticorumbenedictiomaledictioest.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 32.] Non oportet hereticorum benedictiones

accipere,quoniammaledictionesmagissuntquambenedictiones.

P.2.C.1.Q.1.C.LXVII.Nequecumhereticis,nequecumscismaticislicetorare.

ItemexConcilioMartiniPapae. [c.70.]Nonliceatclericisuellaicisabhereticis
eulogiasaccipere,quiamaledictionessuntmagisquambenedictiones,nequeliceatautcum
hereticis,autscismaticisorare.

P.2.C.1.Q.1.C.LXVIII.Extraecclesiamnonsuntuerasacrificia.

ItemLeoadAnatholiumConstantinopolitanumEpiscopum.[epist.XLVIII.cap.2.]
InecclesiaDei,quecorpusChristiest,aliternecratasuntsacerdotia,necuerasacrificia,
nisiinproprietatesuaenaturaeuerusnospontifexreconciliet.

P.2.C.1.Q.1.C.LXIX.Inpiorummanibusdiuinasacramentasesubducunt.

Idem Leoni Augusto. [epist. LXXIII.] Manifestum est, per crudelissimam et

insanissimam uesaniam in Alexandrina sede omne celestium sacramentorum lumen
exstinctum.Interceptaestsacrificiioblatio,deficitcrismatissanctificatio,etparricidalibus
manibusinpiorumomniasesesubtraxeremisteria.

P.2.C.1.Q.1.C.LXX.Sacramentaextraecclesiamministraripossunt,salutemuero
conferrenonpossunt.

Item B.MartirCiprianus inepistola contrahereticos. Siquis,inquit,deecclesia

heretica presumptione exierit, a semetipso dampnatus est. Cum huiusmodi secundum
Apostolum,neccibumquidemsumeredebemus.DeclaraturhocinlibroRegnorum,ubi,
cum homo Dei ad Ieroboam missus esset, qui peccata sua exprobraret atque ultionem
futuramprediceret,panemapudillumedereetaquambibereprohibitusest.Quodcumnon
custodisset,diuinasententiainderediens,morsuleonisinitinereinteriit. 1.Andebet
quisquamdicere,sacramentumsalutare,etgratiamcelestemcommunemcumhereticisesse
posse,cumquibusnecterrestriscibus,necsecularispotusdebetessecommunis?Constat
autemoleum,undebaptizatitinguntur,sanctificari,eteucharistiamfieriapudillosomnino
non posse, ubi spes nulla est et fides falsa, ubi omnia per mendacium geruntur. Nam
hereticusmoresymiarum,quecumhominesnonsint,formamhumanamimitantur,uultum
ecclesiaecatholicaeetauctoritatemsibietueritatemuendicant,cumipseinecclesianon
sit.BenedicitcumaDeositmaledictus,uitampolliceturcumsitmortuus,Deuminuocat
blasphemus, sacerdotium amministrat profanus, ponit altare sacrilegus. Ad hec omnia
 276

acceditetilludmalum,utantistesdiaboliaudeateucharistiamfacere,cumnecsanctificari
oblatioillicpossit,ubiSpiritussanctusnonsit,neccuiquamDominuspereiuspreceset
orationesprosit,quiDeumipseuiolauit.Sienimquiecclesiamuiolantethnici,etpublicani
habentur,multomagisrebellesethostes,falsaaltaria,etillicitasacerdotia,etsacrificia
sacrilega et omnia adulteria fingentes, inter ethnicos et publicanos necesse est ut
conputentur,quosomnesconstatakaritateatqueunitateecclesiaecatholicaerecessisse.
Ergoomnia,quecumquefaciuntheretici,carnaliasunt,inaniaetfalsa,itautnichileorum,
queilligesserint,anobisprobaridebeat.Nonstatimsuscipiendasuntetassumendaque
iactanturinChristinomine,sedquegerunturinChristiueritate.Quomodoenimperficere
queaguntautinpetrarealiquidillicitisconatibusaDeopossunt,quicontraDeumquodeis
nonlicetmoliuntur?2.Quare,quihereticisetscismaticispatrocinantur,censuradiuinain
eorum probantur facinore et penis non solum duces et auctores, sed etiam participes
destinari,nisiseacommunionemalorumseparauerint,precipienteDominoperMoysen:
Separaminiatabernaculishominumistorumdurissimorum,etnolitetangeredeomnibus,
quesuntineis,nesimulpereatisinpeccatiseorum.EtquodcomminatusDominusper
Moysenfueratinpleuit,ut,quisquisseaChore,etDathan,etAbironnonseparasset,penas
statimproinpiacommunionesolueret.SicutetiamperOseeprophetamSpiritussanctus
testatur dicens: Sacrificia eorum tamquam panis luctus; omnes, qui manducant ea,
contaminabuntur;docensscilicetetostendensomnesomninocumauctoribussupplicio
coniungi,quifuerintpeccatoeorumcontaminati.

P.2.C.1.Q.1.C.LXXI.Verasacrificianonnisiinfideecclesiaecelebrantur.

ItemAugustinus.[lib.SententiarumperProsperumAquitanicumEpiscopumReg.
collectarumc.15.]Extracatholicamecclesiamnonestlocusuerisacrificii.ItemGregorius
inIII.libroDialogorum[cap.31.]aitdeErminigildoRegeLeouigildifilio:

P.2.C.1.Q.1.C.LXXII.Demanuhereticorumcommuniononestrecipienda.

Superueniente pascalis festiuitatis die intempestae noctis silentio ad eum pater

perfidus Arrianum episcopum misit, ut ex eius manu consecrationis sacrilegae
communionemperciperet,atqueperhocadpatrisgratiamrediremereretur.SeduirDeo
deditus Arriano episcopo uenienti exprobrauit ut debuit, eiusque ase perfidiam dignis
increpationibusrepulit.

P.2.C.1.Q.1. C. LXXIII. Sacerdotes hereticorum Christi honoribus non habentur

digni.

ItemInnocentiuscapituloVII.Arrianospretereaceterasquehuiusmodipestes,quia
eorumlaicosconuersosadDominumsubimaginepenitentiaeacSpiritussanctificatione
per manus inpositionem suscipimus non uidentur clerici eorum cum sacerdotii aut
cuiuspiamministerii suscipiendi essedignitate. Quoniamquibussolumbaptisma ratum
essepermittimus(quodutiqueinnominePatris,etFilii,etSpiritussanctipercipitur),nec
Spiritumsanctumeoshabereexillobaptismateillisqueministeriisarbitramur,quoniam,
cumacatholicafideauctoreseorumdiscederent,perfectionemSpiritus,quamacceperant,
amiserunt,necdareeiusplenitudinempossunt,quemaximeinordinationibusoperatur,qui
perinpietatissuaeperfidiamfidemdominiperdiderunt.Propterquodfierinonpotest,ut
eorumprofanossacerdotesdignosChristihonoribusarbitremur,quorumlaicosinperfectos,
utdixi,adsanctiSpirituspercipiendamgratiamcumpenitentiaeimaginerecipimus.Item:
 277

1. Legitur Qui tetigerit inmundum inmundus erit, quomodo ergo ei tribuetur qui
inmunditiam et spurcitias consueuit accipere? Et infra: 2. Qui particeps factus est
dampnati, quomodo honorem debeat accipere, inuenire non possumus. Gratian. Ex eo
autem, quodmanusinpositioiterari precipitur,sacramentum nonesseostenditur. Unde
AugustinusdebaptismolibroIII.:[contraDonatistasc.16.]

P.2.C.1.Q.1.C.LXXIV.Manuspositiononestsacramentiiteracio.

Manusinpositionon,sicutbaptismus,repetinonpotest.Quidenimestaliud,nisi
oratiosuperhominem?Gratian.CumergoInnocentiussolumbaptismahereticisratumesse
permittat; cum Gregorius sacrilegam uocet consecrationem Arrianorum; cum Ciprianus
quecumqueabhereticisfiuntcarnalia,inania,etfalsaiudicet;cumIeronimusomnia,que
abeisofferuntur,contaminatainconspectuDominiasserat;cumLeoextraecclesiamnec
rataessesacerdotia,necuerasacrificiatestetur:patet,quodsacramentaecclesiasticapreter
baptisma (ut supra dictum est) ac hereticis ministrari non possunt. Item obicitur illud
IeronimiadLuciferianum:

P.2.C.1.Q.1.C.LXXV.Quiinbaptismosanctusest,adaltare

peccatornonerit.SicutChristusestquibaptizat,itaipseestquisanctificat.Undeoro
te, ut aut sacrificandi licentiam ei tribuas, cuius baptisma probas, aut reprobes eius
baptisma,quemnonputesessesacerdotem.Nequeenimfieripotest,utquiinbaptismo
sanctusestsitadaltarepeccator. Gratian.Sedhocdepeccatoretantum catholico,non
hereticointelligendumest.Quiquicquidcumfideprooffitiosuofacitlicetindignus,tamen
diuinagratiacooperanteratumessecreditur.Alioquinsidehereticisdictumintelligitur,
ipsesibicontrariusesset,cumdicatinOseae:Sacrificiaeorumetc.Etalibiinpersona
Domini:

P.2.C.1.Q.1.C.LXXVI.BenedictionibushereticorumDeusmaledicit.

Maledicambenedictionibusuestris:hocest,quicquidauobisbenediceturperme
eritmaledictum.XI.Pars.Gratian.Hocigiturintelligendumestdeheretico,illudautemad
Luciferianum de peccatore ecclesiastico. De quo Augustinus ait in libro de corpore
Domini.

P.2.C.1.Q.1.C.LXXVII.BonietmalisacerdotesequecorpusChristiconficiunt.

IntraecclesiamcatholicaminministeriocorporisetsanguinisDomininichilabono
maius,nichilamalominusperficitursacerdote,quianoninmeritoconsecrantis,sedin
uerboperficiturcreatorisetuirtuteSpiritussancti.Sieniminmeritosacerdotis,nequaquam
adChristumpertineret.Nuncautemsicutipseestquibaptizat,itaipseestquiperSpiritum
sanctumhancsuamefficitcarnemettransfunditinsanguinem.Credendumestenim,quod
inuerbisChristisacramentaconficiantur.Cuiuspriuscreanturinperio,eiusutiqueuerbo
recreanturadmelius.
 278

P.2.C.1.Q.1.C.LXXVIII.Deeodem.

IdeminlibroII.contraepistolamParmeniani.[c.10.]Omniasacramentacumobsint
indignetractantibus,prosunttamenpereosdignesumentibus,sicutetuerbumDei.Unde
dictumest:Quedicuntfacite,queautemfaciuntfacerenolite.

P.2.C.1.Q.1.C.LXXIX.Dehis,quisanctismaleutuntur.

Idemtractatu epistolaeIohannis.Prophetauit Saulmalusrex,cumetiam sanctum

Dauid persequeretur. Non ergo se iactent qui forte sine karitate habent munus. Dei
sanctum, sed uideant, qualem rationem habituri sint cum Deo, qui sanctis non sancte
utuntur.Exhiserunt,quidicturisuntiniudicio:Innominetuoprophetauimus.Quibus
non dicetur: Mentimini, sed:Nonnouiuos,etc.Gratian. Spiritum ergoprophetiae
dicendisunthabuisse,nonmeritum.

P.2.C.1.Q.1. C. LXXX. Quisque non tam sanctificatur ex hostiis, quam peccato

polluitur.

ItemIeronimusin[cap.2.]Aggeo.Propheta,quialtariextructotantumetdomomea
dirutahostiasmihioffersinaltari,etuictimiseiussanctificariteputas,scito,quoniam
sanctumestquidemquodofferturinaltari,sednontamsanctificarisexhostiis,quamex
operibusmortuispollueris.

P.2.C.1.Q.1.C.LXXXI.ContraSpiritumsanctumuerbumdicitur,cumexdispersione
numquamreditur.

ItemAugustinusinlibrodeuerbisDomini.[serm.XI.circ.fin.]Itafituerbumcontra
Spiritum sanctum, cum ex dispersione ad congregationem numquam uenitur, que ad
remittendapeccataaccipitSpiritumsanctum.Adquamcongregationemetsipermalum
clericum,sedtamencatholicumministrum,reprobumetfictum,sialiquisaccesseritcorde
nonficto,inipsoSpiritussanctusoperaturremissionempeccatorum,quiinsanctaecclesia
itaoperatur,utreprobosfugiattamenpereorumministeriumproboscolligat.

P.2.C.1.Q.1.C.LXXXII.Nonhominummeritis,seduirtuteSpiritussanctipeccata
remittuntur.

Idem in sermone de remissione peccatorum. Ut euidenter ostenderet Dominus, a

Spiritusanctoquemdonauitsuisfidelibus,dimittipeccata,nonmeritishominum,quodam
locosicait:AccipiteSpiritumsanctum;etcontinuosubiecit:Sicuidimiseritispeccata,
remittentur ei: hoc est, Spiritus dimittit, non uos. Proinde sicut is, quem sacerdos in
ecclesiatollit,esttamenextraecclesiam,etextracorpus,cuiuscaputestChristus,siei
ostiariusnonaderit,itanonextraecclesiamest,etnonestdecorpore,siquispastoris

P.2.C.1.Q.1.C.LXXXIII.Nonmeritapersonarum,sedoffitiasacerdotumdominus
considerat.

ItemAmbrosiusdesacramentis.Cumscripturatestetur,quodadprecesIeroboaignis
descenditdecelo,etrursusprecanteHeliaignismissusest,quisacrificiaconsumeret,datur
intelligi,quodDeusnonmeritapersonarumconsiderat,sedoffitiasacerdotum.1.Ille
 279

ignisuisibilismittebatur,utcrederent:nobisinuisibilisoperatur,quicredimus.2.Crede
ergo,adesseDominumIesuminuocatumprecibussacerdotum,quiait:Ubifuerintduouel
tresibisuminmedioeorum.

P.2.C.1.Q.1. C. LXXXIV. Non merita sacerdotum, sed uirtus diuina sacramenta

sanctificat.

ItemGregoriusPapa.Multiseculariumhominum,cumplussacerdotumuitamquam
suamdiscutiunt,inmagnumcontemptionisdiuinorumsacramentorumcrimenincurrunt.
Magnaenimtrabeuulneratos habentesoculos,eamquenegligentes festucamtenuemin
aliorum conspiciunt oculis, quam dum incaute festinant auellere, erroris in foueam
dilabuntur, minus quidem considerantes, quod non eos sacerdotum uita lederet, si ipsi
humiliterbonissacerdotumadmonitionibusauremaccommodarent.Seddumypocritarum
moreplusillorumfamamquampropriamuitamueluitaenegligentiasdiiudicant,spernunt
sanctamonitaetspiritualiadona.Undefit,utnonsolumabeisdictarespuant,sed(quod
est deterius) diuina etiam misteria contempnant, ut nec corporis communionem aut
sanguinisDomininostriIesuChristieorumministerioconfectamassumant,putantes,hanc
minusessesanctificatam,siillorumfiatoffitio,quorumuitaeorumoculisuideturignobilis.
1.Heuinquammagnumlaqueumincidunt,utdiuinaetoccultamisteriaplusabaliis
sanctificatapossefiericredant,cumunusidemqueSpiritussanctusinecclesiadiffusaper
totum orbem terrarum inconprehensibiliter ea misteria et occulte atque inuisibiliter et
operando sanctificet et benedicendo benedicat. 2. Misterium itaque, fratres, ob hoc
dicitur, quod secretam et reconditam habeat dispensationem; sacrifitium autem, quasi
sacrum factum, quia prece mistica consecratur pro nobis in memoriam dominicae
passionis.3.Sacramentumueroestinaliquacelebratione,cumresgestaitasit,utaliquid
significareaccipiamus,quodsancteaccipiendumest.Suntautemsacramenta:baptisma,
crisma,corpusetsanguis,queobidsacramentadicuntur,quiasubtegumentocorporalium
rerumdiuinauirtussecretiussalutemeorundemsacramentorumoperatur.Undeasecretis
uirtutibusuelsacrissacramentadicuntur.Queideofructuosepenesecclesiamfiunt,quia
sanctusineamanensSpirituseundemsacramentorumlatenteroperatureffectum.Cuius
panisetcalicissacramentumgreceeucharistiadicitur,latinebonagratiainterpretatur.Et
quidmeliuscorporeetsanguineChristi?4.Siueergoperbonos,siuepermalosministros
intraecclesiam;dispensetur,sacrumtamenest,quiaSpiritussanctusmisticeilleuiuificat,
quiquondamapostolicointemporeuisibilibusaparebatoperibus.Necbonorummeritis
dispensatorumampliantur,necmalorumattenuantur,quianequequiplantatestaliquid,
nequequirigat,sedquiincrementumdatDeus.HocdecorporeetsanguineDomininostri
IesuChristi,hocetiamdebaptismateetcrismatesentiendumestettenendum,quiauirtus
diuinasecretiusoperaturineis,etdiuinaesolummodoesthecuirtussiuepotestas,non
humanae efficaciae. Polluimus itaque panem, id est corpus Christi, quando indigni
accedimus adaltare etsordidimundumsanguinem bibimus.Etinfra:5.Maledicam,
inquit,benedictionibusuestris,hocest,his,quenuncmeisbenedictionibuspossidetis,seu
quicquidbenediciturauobis,uelquoniamnonbenedicuntsanctisexuerocorde,uelquia
quiiniqueaguntbenedicunturabeis,adulanturquepeccatoribus,dummododiuitessunt.

P.2.C.1.Q.1. C. LXXXV. Non sacerdotum uitam, sed que docent et ministrant

consideraredebemus.

ItemFabianusPapaEpiscopisOrientalibus.[epist.II.]Significastisinsuperplerosque
attendere,multosinipsishonoribusecclesiasticisnoncongruenteruiueresermonibuset
 280

sacramentis, que per eos populis ministrantur. O miseros homines, qui hos intuendo
Christumobliuiscuntur!quietmultoantepredixit,utlegiDeipotiusobtempereturquam
imitandiuideanturilli,quiea,quedicunt,nonfaciunt,ettraditoremsuumtoleransusquein
finemetiameuangelizaturumcumceterismisit.Namapostolitalemconsuetudinemnon
habuerunt,nehabendamdocuerunt.

P.2.C.1.Q.1.C.LXXXVI.Deeodem.

Item Nicolaus papaMichaeli Inperatori. [inepist. queincipit: Proposueramus.]

Non quales sacerdotes Domini, sed quid de Domino loquantur, est uobis magnopere
preuidendum,necinuicariisB.Petriapostoliuobisestattendendumquidsint,sedquidpro
correctioneecclesiarum,quidprosaluteuestrasatagant.Necenimillosinferioresdicetis
scribisetphariseissedentibussupercathedramMoysi,dequibusDominusprecepit,dicens:
Quecumquedixerintuobisfacite,secundumoperaeorumnolitefacere.Ergo,inperator,
considera,siillosdixitaudiendos,quisupercathedramMoysisedebant,quantopotius,qui
supercathedramPetriresident,esseexistimatisobaudiendos?

P.2.C.1.Q.1.C.LXXXVII.Sacerdotuminmunditiasacramentumnonpolluit.

ItemAugustinuscontraPetilianum.[lib.II.c.22.]Dominusdeclarauitinunocetu
hominumeademsacramentasumentium,nonobessemundisaliquoruminmunditiam.1.
Petilianus dixit: At si quisquam carmina sacerdotis memoriter teneat, numquid inde
sacerdosest,quodoresacrilegocarmenpublicatsacerdotis?Augustinusrespondit:Itaistud
dicis,quasimodoqueramus,quissituerussacerdos,etnonquidsituerumbaptisma.Ut
enimquisqueuerussitsacerdos,oportet,utnonsolumsacramento,sediustitiaquoque
induatur,sicutscriptumest:Sacerdotestuiinduanturiustitia.Quiautemsolosacramento
sacerdosest,sicutfuitpontifexCaiphas,persecutoruniusetuerissimisacerdotis,quamuis
ipse uerax non est, quod dat tamen uerum est, si non det suum, sed Dei. Item: 2.
Cretenses, malae bestiae, pigri corde. Si ergo apostolus nescio cuius alienigenae
testimonium,quiauerumconperit,etiamipseattestatusest,curnos,apudquemcumque
inuenerimusquodChristiestetuerumest,etiamsiille,apudqueminuenitur,peruersuset
fallaxest,nondiscernimuspropteruicium,quodhomohabet,ueritatem,quamnonsuam,
sedChristihabet,etdicimus,sacramentumhocuerumest,sicutilleait:Testimoniumhoc
uerum est? Numquid ideo dicimus: etiam ipse homo uerax est, quia dicimus:
sacramentum hoc uerum est? 3. Vos autem necesse est ut semper erretis, quamdiu
propterhominumuiciaDeisacramentauiolatis,autnospropterDeisacramenta,quein
uobis uiolare nolumus, etiam uestri scismatis sacrilegium assumere putatis. Item: 4.
Baptismiergopuritasapuritateuelinmunditiaconscientiaesiuedantissiueaccipientis
omninodistinctaest.Item:5.MementosacramentisDeinichilobessemoresmalorum
hominum,quoillauelnonsint,uelminussanctasint.Item:6.SinonhabebatSaul
sacramenti sanctitatem, quid in eo Dauid uenerabatur? Si autem habebat innocentiam,
quare innocentem persequebatur? Nameumproptersacramenti unctionem ethonorauit
uiuum,etuindicauitoccisum.Etquiauelpanniculumexeiusuesteabscidit,percussocorde
trepidauit.EcceSaulnonhabebatinnocentiam,ettamenhabebatsanctitatem,nonuitae
suae,(namhocsineinnocentianonpotest),sedsacramentiDei,quodetinmalishominibus
sanctumest.Item:7.Nosdicimustalecuiquesacrificiumfieri,qualisacceditutofferat,
et qualis accedit ut sumat, et eos de sacrificiis talium manducare, qui ad illud tales
accedunt,qualesetillisunt.ItaquesiofferatDeomalus,etaccipiatindebonus,talecuique
est,qualisquisquefuerit,quiaetilludscriptumest:Omniamundamundis.Perhanc
 281

sententiamueridicametcatholicametiamuosOptatisacrificiononestispolluti,sifacta
eiusdisplicebantuobis. Namutiquepanisilliuspanisluctuserat,subcuiusiniquitatibus
Africatotalugebat,sedpanemluctusomnibusuobisessecommunemomniumuestrum
malumscismatis facit.Item:8.Gratias Deo,quiatandemconfessuses,posseualere
inuocatumnomenChristiadaliorumsalutem,etiamsiapeccatoribusinuocetur.Hincergo
intelligite,cumChristinomeninuocaturnonobessealiorumsalutialienapeccata.

P.2.C.1.Q.1.C.LXXXVIII.EtiampermalumministrumdonaDeiadeos

perueniunt,quicumfideaccipiunt. IdeminlibroPsalmorum.Christusquidfecit
uobis,quitantapatientiatraditoremsuumpertulit,uteiprimameucharistiamconfectam
manibussuisetoresuocommendatamtraderet,sicutceterisapostolis?Quiduobisfecit
Christus,quieundemtraditoremsuum,quemdiabolumnominauit,quiantetraditionem
Domininecloculisdominicisfidempotuitexhibere,cumceterisdiscipulisadpredicandum
regnumcelorummisit,utmonstraret,donaDeiperuenireadeos,quicumfideaccipiunt,
etiamsitalissit,perquem

P.2.C.1.Q.1.C.LXXXIX.Sacramentismalitianonnocetepiscopi.ItemGregorius.

Nonnocetmalitiaepiscopi,nequeadbaptismuminfantis,nequeadconsecrationem
ecclesiae, quia baptisma a Deo datur, non ab homine uenit; sic et eucharistia, et alia
quecumque in altari ponuntur, non ab homine, sed a Deo sanctificationem accipiunt.
Gratian.SedobiciturilludIeronimiinSophonia:[c.3.]

P.2.C.1.Q.1.C.XC.Sacerdotisnonuerba,sedmeritaeucharistiamfaciunt.

Sacerdotes,quieucharistiaeseruiunt,etsanguinemDominipopuliseiusdiuidunt,
inpieaguntinlegemChristi,putanteseucharistiaminprecantisfacereuerba,nonuitam,et
necessariam esse tantum solempnem orationem, et non sacerdotum merita, de quibus
dicitur:Sacerdos,inquacumquefueritmacula,nonaccedatofferreoblationesDomino.

P.2.C.1.Q.1.C.XCI.Tantofaciliussacerdotesexaudiuntur,quantoapudDeumsunt
digniores.

ItemAlexander.[epist.II.]Ipsesacerdotespropopulointerpellantetpeccatapopuli
comedunt,quiasuisprecibuseadelentatqueconsumunt;qui,quantodignioresfuerint,
tantofaciliusinnecessitatibus,proquibusclamant,exaudiuntur.

P.2.C.1.Q.1.C.XCII.NonadestSpiritussanctussacramentis,quepercriminosos
ministrantur.

Item Gelasius Elphidio Episcopo. Sacrosancta religio, que catholicam continet

disciplinam,tantamsibireuerentiamuendicat,utadeamquilibetnisipuraconscientianon
audeat peruenire. Nam quomodo ad diuini misterii consecrationem celestis Spiritus
inuocatusadueniet,sisacerdos,etquieumadessedeprecatur,plenusactionibuscriminosis
reprobetur?
 282

P.2.C.1.Q.1.C.XCIII.Manusinmundatactacoinquinat,nonmundat.

ItemGregoriusinRegistro.[lib.I.epist.24.]Necesseest,utmundasitmanus,que
dilueresordescurat,netactaquequedeteriusinquinet,sisordidasequenslutumtenet:
scriptumnamqueest:Mundamini,quifertisuasaDomini.Dominietenimuasaferunt,
qui proximorum animas ad interiora perducendas in conuersationis suae exemplo
suscipiunt.

P.2.C.1.Q.1.C.XCIV.EqueseruandumestuerbumChristietcorpusChristi.

ItemAugustinus.[lib.L.homiliarum,homil.26.]Interrogouos,fratresuelsorores,
dicitemihi,quiduobisplusesseuidetur,corpusChristianuerbumChristi?Siuultisuerum
respondere,hocdiceredebetis,quodnonsitminusuerbumDeiquamcorpusChristi.Et
ideo,quantasollicitudineobseruamus,quandonobiscorpusChristiministratur,utnichilex
ipsodemanibusnostrisinterramcadat,tantasollicitudineobseruemus,neuerbumDei,
quodnobiserogatur,dumaliudautcogitamus,autloquimur,decordepurodepereat,quia
nonminusreuseritquiuerbumDeinegligenteraudierit,quamille,quicorpusChristisua
negligentiainterramcaderepermiserit.

P.2.C.1.Q.1.[C.XCV.]

Item. [lib. IV. de Trinitate c. 14.] Neque enim id potest rite offerri nisi per
sacerdotemiustumetsanctum,necnisiabeisaccipiaturquodoffertur,proquibusoffertur,
atqueidsineuiciosit,utprouiciosismundandispossitofferri.Hoccerteomnescupiunt,
qui pro se offerri sacrificium Deo uolunt. Gratian. Cum uita sacerdotum eucharistiae
necessaria esse dicitur, non consecrationi, sed effectui intelligendum est; non enim
effectumconfertsalutis ei,quemmerita faciuntindignum;potiusconpleturineoillud
Apostoli:Quimanducatetbibitindigne,iudiciumsibimanducatetbibit.Ergocontra
eos,quicrebraoblationesacrificiiseputantpossemundari,noncessantesinpieagerein
legeDei,intelligiturilludessedictumIeronimi.Quoduerosacerdos,etiamsimalussit,
tamen prooffitio suaedignitatis gratiam transfundat hominibus, testatur Augustinus in
libroquestionumueteristestamenti:[c.11.]

P.2.C.1.Q.1. C. XCVI. Sacerdotes nomen Domini inuocant, Dominus autem

benedictionemprestat.

DictumestaDominoinNumerisadAaron:Vosponitenomenmeumsuperfilios
Israel, ego Dominus benedicam eos, ut gratiam traditio per ministerium ordinati
transfundathominibus,necuoluntassacerdotisobesseautprodessepossit,sedmeritum
benedictionemposcentis.1.Quantaautemdignitassitsacerdotalisoffitiiuelordinis,hinc
aduertimus.DictumestautemdenequissimoCaipha,interfectoreSaluatoris,intercetera:
Hoc autem a semetipso non dixit, sed, cum esset pontifex sacerdotum anni illius,
prophetauit.Perquodostenditur,Spiritumsanctumgratiarumnonpersonamsequidigni,
autindigni,sedordinemtraditionisut,quamuisaliquisbonimeritisit,nontamenpossit
benedicere,nisifueritordinatus,utoffitiumministeriiexhibeat.Deiautemesteffectum
tribuerebenedictionis.Gratian.Quodueroperhereticossacramentadignitatisministrata
dicunturcarereeffectu,inprobaturauctoritateAnastasiiPapae,quiordinationemAcacii,
quamuis heretici, ita ratam approbat, ut etiam eis, quos post dampnationem suam
baptizauit,uelordinauit,innulloreampersonamnocuisseasserat.Sedhoceumillicite,et
 283

noncanonice,imocontradecretasuorumpredecessorumetsuccessorumfecisse,probat
FelixetGelasius,quiAcaciumanteAnastasiumexcommunicauerunt,etHormisda,quiab
ipso Anastasio tertius eundem Acacium dampnauit. Unde etiam ab ecclesia Romana
repudiatur,etaDeofuissepercussuslegituringestisRomanorumPontificumhocmodo:
Anastasius secundus natione Romanus, etc. Require retro in tractatu decretalium
epistolarum.ItemobiciturilludAugustiniadParmenianumdehereticisetiamdampnatis:

P.2.C.1.Q.1.C.XCVII.Quireceditabecclesia,necbaptisma,necuimdandiamittit.

Quodquidamdicunt,baptisma,quodaccepit,nonamittitquireceditabecclesia,ius
tamendandi,quodaccepit,amittit,multismodisaparetfrustraetinaniterdici.1.Primo,
quianullaostenditurcausa,curille,quiipsumbaptismumamitterenonpotest,iusdandi
amitterepossit.Utrumqueenimsacramentumest,etquadamconsecrationehominidatur
utrumque,illud,cumbaptizatur,illud,cumordinatur;ideononlicetacatholicoutrumque
iterari.2.Namsiquandoexipsaparteuenientesetiamprepositiprobonopacis,correcto
scismatiserrore,susceptisunt,etsiuisumestopusesse,uteademoffitiagererent,que
agebant,nonsuntrursusordinandi,sedsicutbaptismusineis,itaordinatiomansitintegra,
quiainprecisionefueratuicium(quodunitatepacisestcorrectum),noninsacramentis,que
ubicumque sunt ipsa sunt. Et cum ipsi expedire uidetur ecclesiae, ut prepositi eorum,
uenientesadcatholicamsocietatem,honoressuosibinonadministrent,noneistamenipsa
ordinationis sacramenta detrahuntur sed manent super eos. Ideoque non eis manus
inponitur,nenonhomini,sedipsisacramentofiatiniuria.3.Sicutauteminbaptismoest
quodpereosdaripossit,sicinordinationeiusdandiest;utrumqueadperniciemsuam,
quamdiukaritatemnonhabentunitatis;sedtamenaliudestnonhabere,aliudperniciose
habere,aliudsalubriterhabere.Quicquidnonhabeturdandumest,cumopusestdari,quod
uero perniciose habetur, per correctionem depulsa pernicie agendum est, ut salubriter
habeatur.Quodsilaicusalicuipereuntinecessitateconpulsusbaptismadederit,quod,cum
ipse acciperet, quomodo dandum esset addidicit, nescio, an quisquam dixerit pie esse
repetendum.Nullaenimnecessitatecogentesifiat,alienimunerisusurpatioest.Siautem
necessitasurgeatautnullam,autuenialedelictumest.Sedsinullanecessitateusurpetur,et
aquolibetcuilibetdetur,quoddatumfueritnonpotestdicinondatum,quamuisrectedici
possitillicitedatum.Illicitiergousurpationemcorrigitreminiscentisetpenitentisaffectus.
Quodsinoncorrexerit,manebitadpenamusurpatorisquoddatumest,ueleius,quiillicite
dedit,ueleius,quiilliciteaccepit:nontamenpronondatohabebitur4.Sienimaliqui
furtim et extraordinarie, non in monetis publicis, aurum uel argentum percutiendo
signauerint,cumfueritdeprehensum,nonneillispunitisuelindulgentialiberatiscognitum
regalesignumthesaurisregalibuscogeretur.Etpaulopost:5.Sifortemiliciaecaracterem
incorporesuononmilitanspauidusexhorruerit,etadclementiaminperatorisconfugerit,et
inpetrataueniamilitareiamceperit,numquidhomineliberatoatquecorrectocaracterille
repetitur,acnonpotiusagnitusapprobatur?AnforteminushabentsacramentaChristiana
quamcorporalishecnota,cumuideamus,necapostatascarerebaptismo,quibusutiqueper
penitentiamredeuntibusnonrestituitur,etideoamittinonposseiudicatur?6.Dehis,qui
abecclesiaecatholicaeunitateseparatisunt,nullaiamquestioest,quinhabeant,etdare
possint,sedperniciosehabeant,perniciosequetradant,quiaextrauinculumpacissunt.7.
Neutrisacramentoiniuriafaciendaest.8.Sicutnonrectehabetquiabunitatediscedit,
sed tamen habet, et ideo redeunti non redditur, sic etiam nonrecte dat qui abunitate
discedit,seddattamen,etideoquodabeoaccepituenientiadunitatemnoniteratur.Infra:
1.Sicutredeuntinonredditurquodetforishabebat,sicuenientirepetendumnonestquod
forisacceperat.Undeconsequenterintelligiturperuersitatemhominumessecorrigendam,
 284

sanctitatemautemsacramentoruminnulloperuersoesseuiolandam.Constatenim,eamin
peruersishominibusetsceleratis,siueineis,quiintussunt,siueineis,quiforis,inpollutam
atqueinuiolabilempermanere,etquoddicuntureammalipolluere,quantuminipsisest
dicuntur,cumilla inpolluta permaneant;sedinbonispermanent adpremium,inmalis
permanent ad iudicium. Infra: 10. Quomodo catholici non clarificant Dominum, qui
sacramenta eius tam debita ueneratione prosecuntur, ut, etiam si ab indignis tractata
fuerint,illisuaperuersitatedampnatis,illaintemeratasanctitatepermaneredemonstrantur?
XII. Pars. Gratian. Ex his uerbis Augustini constat, in omnibus tam apostatis quam
hereticisueldampnatispermanereChristisacramentauera,quantumadse,etsancta,etnisi
penitentiauelindulgentiasubuentumfuerit,addampnationemusurpatorisperuenient,uel
habentis, ueldantis, uelaccipientis. Quidergo prodest,quodueraet sancta sunt, cum
usurpatoressuosequeperimant,acsiessentmalaetnoxia?Crassusaurumsitiuit,aurum
bibit;equeperiitueroauro,sicutueroueneno. 1.Itemaurumequeuerumestinarca
furis,sicutinthesaurisregis.Sedafure,quiaillicitehabetur,illicitedaturuelaccipitur;a
regeautemlicitehabetur,daturetaccipitur;ideoipsefuretcommunicatorfurti(nisiforte
de conscientia furti se purgauerit), ut perhibet Gelasius ad Anastasium inperatorem,
uterque iuste et digne dampnabitur. 2. Opponitur autem huic sententiae Augustini:
potestas dandi baptismum, et ius consecrandi dominicum corpus, et largiendi sacros
ordines, plurimum inter se differunt. Suspenso enim uel deposito sacerdote, nulla ei
relinquitur potestas sacrificandi. Sacramentum tamen baptismi non solum a sacerdote
depositouellaicocatholico,uerumetiamabhereticouelpaganosiministratumfuerit,
nullareiterationeuiolabitur;nullaautemratiosinit,utintersacerdoteshabeantur,quide
manibuslaiciuelpaganioleumsacrae(imoexecrandae)unctionisassumunt.Nonergo
consequentercolligitur,ut,sirecedentibusafideiusbaptizandirelinquitur,potestasetiam
distribuendi sacros ordines eis relinquatur, quamuis utrumque consecratione proueniat.
Degradatus enim episcopus potestatem largiendi sacros ordines non habet, facultatem
baptizanditamennonamisit.3.SedneAugustinuminhacsententiapenitusreprobemus,
intelligamus aliud esse potestatem distribuendi sacros ordines, aliud esse executionem
illius potestatis. Qui intra unitatem catholica ecclesiae constituti sacerdotalem uel
episcopalem unctionem accipiunt, offitium et executionem sui offitii ex consecratione
adipiscuntur.Recedentesueroabintegritatefidei,potestatemacceptamsacramentotenus
retinent,effectusuaepotestatispenituspriuantur,sicutconiugatiabinuicemdiscedentes
coniugiumsemelinitumnondissoluunt,aboperetamenconiugaliinueniunturalieni.4.
De his ergo, qui accepta sacerdotali potestate ab unitate catholicae ecclesiae recedunt,
loquiturAugustinus,nondeillis,quiinscismateuelheresipositisacerdotalemunctionem
accipiunt;alioquinessetcontrariusCalcedonensiconcilio,inquoordinatiasymoniacisin
nulloproficereiudicantur,etInnocentio,quiordinatosaceterishereticiperprauammanus
inpositionemsolamdampnationemetuulnuscapitisassecutostestatur.5.Quamuispossit
generaliter dici, sacramenta, que apud hereticos non aliter quam in ecclesia Dei
celebrantur,ueraetrataessequantumadse,falsaueroetinaniaquantumadeffectum,etin
his,aquibusmaletractantur,etinillis,aquibusmalesuscipiuntur.Necmirum,ipsaenim
salusnostrabucellamIudaededit;statimcumbucellanonbonus,sedmalignusspiritus
intrauit:quare?nonquiabonusnondaretbonum,sedquiamalusmaleaccepitbonum;
sicquebonumeffectumbonumnonhabuit,quiaubiilludfaceretnoninuenit.6.Item
Dominusinpatriasuapresensetuerusaffuit;nonpermalumministrum,sedpersemet
ipsumnichilpotuit,quiafidemnoninuenit;properfidiaaliorumnoncaruitsuaueritate,
sedeffectusboniuirtute. 7.Quodutplaneinomnibussacramentisostenderet,bisest
transfiguratus,cumessetincarne.Inunatransfigurationesicutsolaparuitmirabilisutfides
credentiumaugereturadcontemplandamcelestemgloriamsuperseeleuatam.Inalteraut
 285

peregrinusetincognoscibilisdesedubitantibusireselongiusfinxit,et,neagnosceretur,
eorumoculostenuit:adquidaliud,nisiut,quiaperfidemnoneratincordibuseorum,
longiusseabiisrecedereostenderet,etquiaipsumnoncredebantessequoderat,uiderent
etiameumaliumquamerat? Ecceinutraqueuisionesuaeratpraesentietueritas:sedin
unaexercebaturfides,utmagiscrederentquamcredebant,inalteratenebaturincredulitas,
neetiamagnoscerentquoduidebant.Sacramentumergocorporisetsanguinissuialiisest
adsalutem,aliisadiudicium.Fidesetiam,quamuissituera,tamensineoperibusmortua
est.Sicetomnesdecemuirginesequalitererantuirgines,sedexhiserantquinquefatuaeet
quinqueprudentes. Equaeratuirginitatisueritas,sedproeiusdemuirginitatisintentione
non omnibus equa meriti identitas. Sic etiam est es sonans aut cymbalum tinniens
martirium uel elemosina, quam nescit karitas. Si uero cecus ceco lucernae ministret
ueritatem,neutertamenideomagissuamilluminatcecitatem.Sicetmalusministratmalo
uerasacramenta,sednonideodonaspiritualia,quiamaliseorummeritisSpiritussanctus
inpeditur,neineisquodsuumestoperetur.UndeInnocentius,cumhereticorumbaptisma
concedatesseratum,nontamenexillobaptismateconcedithaberiSpiritumsanctum. Et
Leo hos, qui formam baptismatis acceperunt, non sinit rebaptizari, sed iubet Spiritum
sanctum,quemabhereticisnemoaccepit,pereiusinuocationemetmanusinpositionema
catholicis sacerdotibus consequi. Sciendum uero est, quod sacramenta hereticorum
dicunturirrita,ueletiamdampnanda,falsaetinania,nonquantumadse,cumsintsanctaet
ueraetiamabhereticocelebrata,sedquia,cumillicitedantibusperfidissintadiudicium,
illiciteabeisaccipientibusnonconferuntSpiritumsanctum.Irritaetnonueradicuntur,
quiaquodpromittuntetconferrecredunturnontribuunt,etideodampnanda,uteadariuel
recipiabhereticisnonapprobetursedinterdicatur.Nonenimquantumadsepollutasunt,
quamuis ab hereticis pollui dicantur. Unde Gregorius communionem Arii uocat
execrationem,etInnocentiusuocatBonosiordinationemdampnationem,nonquoditainse
sint,sedquiamaledantibusuelaccipientibusidefficiunt.SicetiamIeronimusinOsee
sacrificiaeorumpanemluctusuocatnonquantumadse,sedquantumadeffectum,quod
ipsemetostendit,subiungens:Quicumquecomederintexeo,contaminabuntur,quiasibi
adiudiciumsument.HincetiamAugustinusinlibroII.contraepistolamParmeniani:[cap.
5.]

P.2.C.1.Q.1.C.XCVIII.Sacramentaquamuisobsintindignetractantibus,prosunt
tamenpereosdignesumentibus.

PerYsaiamdicitDominus:Facinorosus,quisacrificatmihiuitulum,quasicanem
occidat, et qui coquit similaginem, quasi sanguinem porcinum, et qui offert thus in
memoriam,quasiblasphemus.1.Quilibetubilibetoffertsacrificiumtalicordeuelfactis,
uthocmereaturaudire,perniciemsibiinfert,nonillisbonis,quiaccipiuntabeiseadem
sacramenta,quisecundumprophetamEzechielemgemuntetmerentpeccataetiniquitates,
quefiuntmedioeorum,quamuisnonseindecorporaliterseparent.Infra:2.Sacrificia
inpiorumeisoberunt,quiofferuntinpie.Namunumatqueidemsacrificiumestpropter
nomenDomini,quodibiinuocatur,etsemperestsanctum,ettalecuiquefit,qualicordead
accipiendumaccesserit. Quienimmanducatetbibitindigne,iudiciumsibimanducatet
bibit; non aliis sed sibi. Infra: 3. Hoc pene in omnibus talibus questionibus
intelligendum admonemus, quia scilicet omnia sacramenta, cum obsint indigne
tractantibus, prosunt tamen per eos digne sumentibus. Infra: 4. Spiritus sanctus in
ecclesiaeprepositouelministrosicinest,ut,sifictusnonest,opereturpereum,eteius
mercedeminsalutemsempiternameteorumregenerationemueledificationem,quiper
eum siue consecrantur siue euangelizantur. Si autem fictus est, quoniam uerissime
 286

scriptumest:Spiritus sanctus disciplinae effugiet fictum, desitquidemsalutieius, et

auferat se a cogitationibus eius, que sunt sine intellectu, ministerium tamen eius non
deserat,quopereumsalutemoperaturaliorum.Gratian.Constatergo,utInnocentiusait,de
ceteris hereticis, ordinatos a symoniacis per prauam manus inpositionem symoniacis
uulneratumhaberecaput.1.Sedobicitur,quodinordinationesymoniacorumhocsolum
reprehensibileinueniatur,quodgratiaSpiritussanctisubpretioredigiputetur,aliorsum
autem in omnibus integra forma sacramentorum seruetur. Cum ergo illicita sacramenti
usurpatioperpenitentiamcorrectafuerit,utgratiaSpiritussanctigratuitaetnonuenalis
existimetur,integerdebetadesseunctioniseffectus;imoetiam,sinonsequaturpenitentia,
licetsymoniace,tamenreueraconsecratusreputetur,sicutilli,quiquondamnonnisi;pretio
dato, ad sacribaptismatis regenerationem necadsanctae communionis participationem
admittebantur,licetsymoniace,tamennonideominusbaptizati,uelsacraecommunionis
participes reputatisunt. Sedhoctantumsacriscanonibusconstitutum est,nedecetero
sacramentaChristisymoniacedistribuantur.UndeGelasius:[adEpiscoposperLucaniam,
epist.I.,cap.7.]

P.2.C.1.Q.1.C.XCIX.Abaptizandisuelconsignandispretianonexigantur.

Baptizandis consignandisque fidelibus sacerdotes pretia nulla prefigant, nec

illationibus quibuslibet inpositis exagitare cupiant renascentes, quoniam quod gratis
accepimusgratisdaremandamur.Etideonichilapredictisprorsusexigeremoliantur,quo
uelpaupertatecogentedeterriti,uelindignationereuocatiredemptionissuaecausasiure
despiciant,certumhabentes,quodquiprohibitadeprehensifuerintadmisisse,uelcommissa
nonpotiussuaspontecorrexerint,periculumsubeantpropriihonoris.

P.2.C.1.Q.1.C.C.Apercipientegratiamcommunionispretiumexiginondebet.

ItemdeSextaSynodo.[c.23.]Nullusepiscopus,autpresbiter,autdiaconus,qui
sacram dispensat communionem, a percipiente gratiam communionis aliquod pretium
exigat.Nequeenimuenditurgratia,nequepropretioSpiritussanctigratiamdamus,sed
dignis munere sine defraudatione participare concedimus. Si quis uero eorum, qui
connumerantur in clero, ab eo, cui sacram communionem dispensat, aliquod pretium
exegerit,deponatur,sicutimitatorsymoniacaefraudis.

P.2.C.1.Q.1.C.CI.Munerainuisibilisgratiaequestibusnonsuntconparanda.

Item ex Concilio Tolletano XI. [c. 8.] Quicquid inuisibilis gratiae consolatione
tribuitur, numquam questibus uel quibuslibet premiis uenundari penitus debet, dicente
Domino:Quodgratisaccepistisgratisdate.Etideoquicumquedeincepsinecclesiastico
ordine constitutus aut pro baptizandis consignandisque fidelibus, crismate, uel
promotionibusgraduumpreciaquelibetuelpremia(nisiuoluntarieoblata)prohuiusmodi
ambitione susceperit, equidem, si sciente loci episcopo tale quicquam a subditis
perpetratumfuerit,idemepiscopusduobusmensibusexcommunicationisubiaceatproeo,
quod inscientia mala contexit et correctionem necessariam non acquisiuit. Sin autem
suorumquispiam,eodemnesciente, quicquamdesupradictis capitulis accipiendum sibi
essecrediderit,sipresbiterest,quatuormensiumexcommunicationeplectatur;sidiaconus,
trium;subdiaconusuerouelclericushiscupiditatibusseruienscompetentipena,etdebita
excommunicationeplectendusest.
 287

P.2.C.1.Q.1.C.CIINichilasacerdotibusexigaturprobalsamo,quodincrismate
ponitur.

ItemexConcilioBracarensiII.[c.4.]Placuit,utnullusepiscoporumprobalsami
modico,benedictumprobaptismisacramentoperecclesiasdatur,quiasingulitremissem
proipsoexigeresolent,aliquid ulterius exigat,nefortequodprosaluteanimarum per
inuocationemsanctiSpiritusconsecratur,sicutSymonmagusdonumDeipecuniauoluit
emere,itanosuenundantesdampnabiliteruenundemur.

P.2.C.1.Q.1. C. CIII. Non est aliquid exigendum ab his, qui infantes suos ad
baptizandumadducunt.

Itemexeodem.[cap.7.]Placuit,utunusquisqueepiscopusperecclesiassuashoc
faciat, uthi,quiinfantes suosadbaptismum offerunt,siquiduoluntarie prouotosuo
offerunt,suscipiaturabeis.Siueropernecessitatempaupertatisaliquidnonhabeantquod
offerantnullumeispignusuiolentertollaturaclericis.Nammultipauperes,hoctimentes,
filiossuosabaptismoretrahunt,quiforte,dumdifferuntur,sisinegratiabaptismidehac
uita recesserint, necesse est, ut ab illis eorum perditio requiratur, quorum spolia
pertimescentesabaptismigratiasesubtraxerunt.

P.2.C.1.Q.1.C.CIV.Quibaptizanturnullusinconcamnummosmitterecogat.

ItemexConcilioEliberitano.[c.48.]Emendariplacuit,utquibaptizantur(utfieri
solebat)nummosinconcamnonmittant,nesacerdosquodgratisaccepitpreciodistrahere
uideatur.Nequepedeseorumlauandisuntasacerdotibusuelclericis.

P.2.C.1.Q.1.C.CV.Properceptionecrismatisuelbaptismialiquidexiginondebet.

ItemexConcilioTriburiensi.Dictumest,solereinquibusdamlocisproperceptione
crismatisnummosdari,similiterprobaptismoetcommunione.Hocsymoniacaeheresis
detestataestsanctasinodusetanathematizauit,etutdeceteronecproordinatione,necpro
crismate,uelbaptismo,uelbalsamonecprosepultura,uelcommunionequicquamexigant
statuit;sedgratisdonaChristigratuitadispensationedonentur.

P.2.C.1.Q.1. C. CVI. Nec pro dedicandis basilicis nec pro ceteris sacramentis
conferendisaliquidexigidebet.

ItemexConcilioCabillonensi.[temporeCaroliM.c.16.]Statuimus,ut,sicutpro
dedicandisbasilicisetdandisordinibusnichilaccipiendumest,itaetiamprobalsamosiue
pro luminaribus emendis nichil presbiteri crisma accepturi dent. Episcopi itaque de
facultatibusecclesiaebalsamumemant,etluminariasinguliinecclesiissuis.XIII.Pars.
Gratian. Sicut ergo hec sacramenta, licet symoniace ministrentur, tamen effectum
benedictionisconferuntaccipienti,sicetsacerdotalisunctio,licetsymoniaceministretur,
suo tamen non debet carere effectu. Sed, sicut supra dictum est, illa sacramenta sunt
necessitatis, hec dignitatis, et ideo priuilegia eorum non possunt generare communem
legemistorum. Habentergosymoniaciuulneratumcaputpersymoniacaemanusprauam
inpositionem.Hocautemdeillisintelligitur,quosnecexcusatignorantia,necattractionis
uiolentia,quiabillisordinantur,quosindubitantersciuntessesymoniacos,siuesymoniace
siuenonsymoniaceordinenturabeis.UtenimNicolausPapadistinguit,aliisymoniace
 288

ordinantur a symoniacis, alii symoniace a non symoniacis, alii non symoniace a

symoniacis.HancdistinctioneminnuitcapituloII.dicens:

P.2.C.1.Q.1.C.CVII.Demultiplicigeneresymoniacorum.

Statuimus decretum de symoniacis symoniace ordinatoribus uel ordinatis et de

symoniacissymoniaceanonsymoniacis,etsymoniacisnonsymoniaceasymoniacis.1.
Symoniacisymoniaceordinatiuelordinatoressecundumecclesiasticoscanonesaproprio
gradudecidant.Symoniaciquoquesymoniaceanonsymoniacisordinatisimiliteraboffitio
maleacceptoremoueantur.2.Symoniacosautemnonsymoniaceasymoniacisordinatos
misericorditer per manus inpositionem pro temporis necessitate in offitio concedimus
permanere. Gratian.Sedhocintelligendumestdehis,quiordinanturasymoniacis,quos
ignorabant esse symoniacos. Hos facit symoniacos non reatus criminis, sed ordinatio
symoniaci.DequibusUrbanusPapa[II.inConcilioPlacentino,cap.3.et4.]ait:

P.2.C.1.Q.1.C.CVIII.Dehis,quinonsymoniaceasymoniacisordinantur.

Siquiasymoniacisnonsymoniaceordinatisunt,siquidemprobarepotuerintse,cum
ordinarentur,nescisseeossymoniacosesse,ettuncprocatholicishabebanturinecclesia,
taliumordinationessustinemusmisericorditer,sitameneoslaudabilisuitacommendat.Qui
ueroscienterseasymoniacisconsecrari(imoexecrari)permiserint,eorumconsecrationem
omninoirritamessedecernimus.

P.2.C.1.Q.1.C.CIX.Deeo,quiordinaturabillo,quemscitsymoniacumesse.

ItemNicolausiunior.[HocidemAlexanderII.]Deceterostatuimus,ut,siquisin
posterum ab eo, quem symoniacum esse non dubitat, se consecrari permiserit, et
consecrator,etconsecratusnondisparemdampnationissententiamsubeant;seduterque
deposituspenitentiamagat,etpriuatuspropriadignitatepersistat.

P.2.C.1.Q.1. C. CX. Symoniacis in dignitate seruanda nulla est inpendenda

misericordia.

Idem.[pauloinferius]Ergasymoniacosnullammisericordiamindignitateseruanda
habendamessedecreuimus,sediuxtacanonumsanctionemetsanctorumPatrumdecreta
eos omnino dampnamus ac deponendos apostolica auctoritate sancimus. Gratian.
Subaudiendumest,nisiuiolenterattractus fuerit.Dehisenimetaquibuslibethereticis
uiolenterordinatisaitInnocentius:[adEpiscoposMacedoniae,epist.XXII.c.5.]

P.2.C.1.Q.1.C.CXI.Dehisquiinuitiadhereticorumordinationemtrahuntur.

Constat multos uim passos atque inuitos attractos, repugnantesque ab hereticis

ordinatos; sed huiusmodi aliquis, si post talem ordinationem non interfuit, cum illi
conficerentsacramenta,sicommunionieorumparticipatusnonest,sistatimdiscedentibus
illis pessimo conciliabulo eorum abrenunciauit et ad ecclesiam rediit, iste talis potest
haberecoloremaliquemexcusationis.Ceterum,quipostmensemautampliusredierunt,
cum se considerent ab hereticis ordinatos, certe qui nichil ab eis acceperunt, rei sunt
usurpataedignitatis.Gratian.Talesplerumqueexintuitupietatisreformatcatholicaemanus
inpositiocumsatisfactioneetmedicinapenitentiae;seddampnationemsymoniacorumet
 289

eorum,quieisconsenserunt,legimus,medicinamueroautenticamexhacheresinominatim
nonlegimus,nisiquod,sicutusurpatumestinNouacianisuelDonatistis,minoribusutique
hereticis,noncanonice,sedexintuitupietatis,itaetiamexhispossefiericolligimus,ideo
etiam, quiaaliorsumperomniaorthodoxamhabentfidem,nisiquodSpiritumsanctum
creduntesseuenalem.Et,utaitB.Augustinushereticicumredierintquapartesesciderint
abecclesia,curentur,quaueroparteadheserint,cognoscantur.HincetLeoscribitIanuario
Episcopo:[Aquilegiensi,epist.III.]

P.2.C.1.Q.1.C.CXII.Quiabheresiadecclesiamredeunt,inquoinueniunturordine
exbeneficioperseuerent.

Omniscuiuslibetordinisclericus,quicatholicamdeserensunitatem,hereticaeuel
scismaticaeconiunctioniscontagionesemaculauerit,siadecclesiamredieritcumlegitima
satisfactioneeterrorissuidampnatione,hocinmagnobeneficiohabeat,si,ademptaspe
omnis promotionis, in quo inuenitur ordine permaneat. Gratian. De his autem, qui
ordinantur symoniace a non symoniacis (utpote illi, qui data pecunia archidiacono uel
consiliariis episcopi, episcopo ignorante, hocefficiunt, utdemanu eius sacros ordines
accipiant)scribitGregoriusVII.:[lib.6.Reg.inSynodoRomaehabita,A.D.1078.die19.
Nou.cap.5.]

P.2.C.1.Q.1.C.CXIII.Ordinationes,quesymoniacefiunt,diiudicanturfalsae.

Ordinationes,queinteruenientepretiouelprecibus,uelobsequioalicuipersonaeea
intentioneinpenso,uelquenoncommuniconsensuclerietpopulisecundumcanonicas
sanctiones fiunt, et ab his, ad quos consecratio pertinet, non conprobantur, falsas esse
diiudicamus,quoniamquitaliterordinanturnonperostium,idestperChristum,intrant,
sed,utipsaueritastestatur,furessuntetlatrones.XIV.Pars.Gratian.Quiaergotripliciter
symoniainhoccapitulonotatur,uidendumest,quotmodispretiuminhacheresidetur.
HocB.Gregoriusineuangeliorumtractatu[hom.4.infine]euidenterexponit,dicens:

P.2.C.1.Q.1.C.CXIV.Demultiplicigeneresymoniacorum.

Suntnonnulli,quiquidemnummorumpremiaexordinationenonaccipiunt,ettamen
sacros ordines pro humana gratia largiuntur, atque de ipsa largitate laudis solummodo
retributionem querunt. Hi nimirum quod gratis accipiunt gratis non tribuunt, quia de
inpenso offitio sanctitatis nummum expetunt fauoris. Unde bene, cum uirum iustum
Prophetadescriberet,ait:Quiexcutitmanussuasabomnimunere.Nonenimdixitsolum
amunere,sed:abomnimunere,quiaaliudestmunusabobsequio,aliudamanu,aliuda
lingua. Munus ab obsequio est seruitus indebite inpensa. Munus a manu pecunia est;
munusalinguafauor.Quiergosacrosordinestribuit,tuncabomnimuneremanusexcutit,
quandoindiuinis rebusnonsolumpecuniam nullam,sednecetiam humanamgratiam
requirit.

P.2.C.1.Q.1. C. CXV. Eternam dampnationem inueniet qui quolibet munere ad

sacrumordinemaccedit.

IdeminRegistro.Siquisnequesanctispollensmoribus,uelnequeacleropopuloque
uocatus uel pulsatione coactus, inpudenter Christi sacerdotium, iam quolibet facinore
pollutus, iniusto cordis amore, uel sordidis precibus oris, siue comitatu, siue manuali
 290

seruitio,siuefraudulentomunusculoepiscopalemseusacerdotalem,nonlucroanimarum,
sedinanisgloriaeauaritiafultus,dignitatemacceperit,etinuitasuanonspontereliquerit,
eumque insperata mors penitentia non inuenerit, proculdubio in eternum peribit. Hinc
GregoriusscribitIohanniCorinthiorumEpiscopo:[lib.IV.ep.55.]

P.2.C.1.Q.1.C.CXVI.Proordinationibusnichilomninoaccipiatur.

Deordinationibus aliquid accipere subdistricta interdictione decreuimus. Oportet

ergo,utnequeperdonumnequepergratiam,nequeperquorundamsuplicationemaliquos
adsacrosordinesconsentiasuelpermittasadduci.

P.2.C.1.Q.1. C. CXVII. Nec pretio, nec gratia, uel suplicatione aliqui ad sacros
ordinesaccedant.

IdemuniuersisEpiscopisperElladamprouinciamconstitutis.[eod.lib.epist.56.]
Quibusdam narrantibus agnoui, quod in illis partibus nullus ad sacrum ordinem sine
commodi datione perueniat. Quod si ita est, flens dico, gemens denuncio, quia, cum
sacerdotalisordointusortusoccidit,forisquoquediustarenonpoterit.Scimusquippeex
euangelio,quidredemptornosterpersemetipsumfecerit,quiaingressustemplumcathedras
uendentiumcolumbaseuertit.ColumbasenimuendereestdesanctoSpiritu(quemDeus
omnipotens consubstantialem sibi per inpositionem manuum hominibus tribuit)
commodumtemporalepercipere.Exquo,utpredixi,maloiameuenirecreditur,quia,quiin
temploDeicolumbasuenderepresumpserunt,eorum,Deoiudice,cathedraececiderunt.
1.Quiuideliceterrorinsubditispropagaturcumaugmento.Namipsoquoque,quisquead
sacrum ordinem perducitur, in ipsaiam prouectus suiradice uiciatus, paratior estaliis
uenundarequodemit.Etubiestquodscriptumest:Gratisaccepistisgratisdate?Etcum
primocontrasanctamecclesiamsymoniacaheresissitexorta,curnonperpenditur,curnon
uidetur, quia eum, quem cum precio quis ordinat, prouehendo agit, ut hereticus fiat?
Ideoquehortamur,utuestrumnullusdenuohocfieripatiatur,sednequegratiaalicuius
nequesuplicationealiquosadsacrosordinesaudeatpromouere,nisieum,quemuitaeet
actionisqualitasadhocdignumessemonstrauerit.Namsialiterfactumsenserimusdenuo,
districtaetcanonicailludnoueritisultioneconpesci.

P.2.C.1.Q.1.C.CXVIII.Adepiscopalemhonoremnullusperambitumaccedat.

Item Simacus. [ad Caesarium, epist. I. c. 5.] Nullus itaque per ambitum ad
episcopalemhonorempermittaturaccedere.Namcumhicexcessusinlaicaliconuersatione
culpetur,quisdubitat,quinreligiosisetDeoseruientibusincutiatobprobrium?

P.2.C.1.Q.1.C.CXIX.Deeodem.

Item Gregorius. [Adeodato Episcopo, lib. II. Indict. XI. epist. 48.] Estote ergo
precipueinordinatione solliciti, etadsacros ordines nisiprouectiores etate etmundos
operenullatenusadmittatis.Eorumenim,quiinsacroordinesuntcollocandi,priusuitam
moresque discutite, et ut dignos huic offitio adhibere possitis, non uobis potentia, aut
suplicatio quarumlibet subripiat personarum. Quando igitur de his tractari necesse est
graues expertosque uiros consilii uestri adhibete participes et cum eis communi hoc
deliberationepensate.
 291

P.2.C.1.Q.1.C.CXX.Nequefauore,nequeuenalitateadsacrosordinesquisquam
promoueatur.

Idem Columbo Episcopo. [lib. II. Indict. XI. ep. 47.] Pueri ad sacros ordines
nullatenusadmittantur,netantopericulosiuscadant,quantocitiusconscendereadaltiora
festinant. Nulla sit in ordinatione uenalitas; potentia uel suplicatio personarum nichil
aduersushec,queprohibemus,obtineat.NamproculdubioDeusoffenditur,siadsacros
ordines quisquam non ex merito, sed ex fauore (quod absit) aut uenalitate prouehitur.
Gratian. Econtra idem Gregorius quibusdam suplicantibus unum acolitum, et alterum
diaconumlegiturordinasse,sicutipsescribit[lib.VII.Indict.I.ep.2.]PetroEpiscopo
Corsicaeintercetera:

P.2.C.1.Q.1.C.CXXI.EpiscopointeruenientePapaquemdamacolitumordinauit.

Latorempresentiumperintercessionemuestraesanctitatisacolitumfecimus,quem
ad obsequia tua transmisimus, ut, siin lucrandis animabus amplius seruierit, proficere
ampliuspossit.

P.2.C.1.Q.1.C.CXXII.QuisquisinRomanaecclesiaordinemsacrumacceperit,ab
eaulteriusegredinonpoterit.

IdemHeliaepresbiteroetAbbati.[lib.IV.epist.30.]FiliumuestrumEpiphanium
mandastisutadsacrumordinempromoueredeberemusuobisquetransmittere.Sedinuno
uosaudiuimusinalterominimepotuimusaudire.Diaconusquidemfactusest;sedquisquis
semelinhacecclesiasacrumordinemacceperit,egrediendiexeaulteriuslicentiamnon
habet.Siuerouidereuosnonpotui,hacexreconsolationemhabeo,quiainfiliouestro
requiesco. Gratian. Non itaque quorumlibet precibus ordinationes factae falsae
diiudicantur,sedhaedemum,queprecibusordinandiueleiusamici,nonspirituali,sed
carnaliaffectuporrectisfiunt,cumaliasfuturaenonessent;quasnonkaritasinterueniens,
sedambitiosuplicansextorquet.Nonsolumautemclericoscuiuslibetepiscopisummus
PontifexinecclesiaRomanaualetordinare,uerumetiamoportunitateexigentemonachos
et quoscumque clericos conuocare potest et inuitare. Unde Nicolaus papa: [Michaeli
Imperatoriinepist.,quaeincipit:Proposueramus]

P.2.C.1.Q.1.C.CXXIII.Deeodem.

PerprincipalembeatorumapostolorumPetrietPaulipotestatemiushabemusnon
soluminmonachos,uerumetiaminquoslibetclericosdequacumquediocesi,cumnecesse
fuerit,adnosconuocareatqueecclesiasticisexigentibusoportunitatibusinuitare.XV.Pars.
Gratian.Quolibetergomunereinteruenientefalsadiiudicaturordinatio.Sicutautempretio
interueniente sacri ordines non sunt tribuendi, ita nec restituendi. Ut enim ait B.
Ambrosius,sacriordinesnecsuntpretioemendi;necredimendi.HincetiamGregoriusVII.
ait:[lib.VI.Reg.inConciliohabitoA.D.1078.PontificatussuiVI.c.9.]

P.2.C.1.Q.1.C.CXXIV.Pretiointeruenienteoffitiumsacerdotalenonrestituatur.

Nullus episcopus grauamen seu seruile seruitium ex usu contra ecclesiasticam

normamabbatibus seuclericis suisinponat,uel interdictum sacerdotale offitium pretio
interuenienterestituat.Quodsifecerit,offitiisuipericulumsubeat.Gratian.Quiautem
 292

pecuniamaccipiunt,utordinandissacrosordinesnontribuant,uelutcanonicaeelectioni
assensumnonprebeant,autecclesiisedificandisuelconsecrandislapidembenedictumuel
consecrationem subtrahant, multis argumentis acceptae pecuniae rei et infames esse
probantur.AitenimPascalisII:

P.2.C.1.Q.1.C.CXXV.Sacrilegisuntiudicandiquiecclesiasnon

permittunt regulariter ordinari. Sunt quidam, qui uel uiolentia, uel fauore non
permittuntecclesiasregulariterordinari.Hosetiamdecernimusutsacrilegosiudicandos.

P.2.C.1.Q.1.[C.CXXVI.]

CodicislibroIX.adlegemIuliamrepetundarum,Imppp.Gratianus,Valentinianuset
Theodosius.Iubemus,hortamur,ut,siquisfortehonoratorum,decurionum,possessorum,
postremoetiamcolonorum,acuiuslibetordinisiudicefueritaliquarationeconcussus,si
quisscituenalemdeiurefuissesententiam,siquispenamuelpretioremissamueluicio
cupiditatis ingestam, siquis postremo quacumque de causainprobum iudicem potuerit
approbare, is uel administrante eo, uel post administrationem depositam in publicum
prodeat, crimen deferat, delatum approbet; cum probauerit uictoriam reportaturus, et
gloriam.

P.2.C.1.Q.1.[C.CXXVII.]

IteminDigestislibroIII.titulodecalumpniatoribus,UlpianuslibroX.adedictum,
[l.] 1. In eum, qui, ut calumpniae causa negotium faceret uel non faceret, pecuniam
accepissedicitur,intraannuminquadruplumeiuspecuniae,quamaccepissedicitur,post
annumsimpliinfactumactioconpetit.

P.2.C.1.Q.1.[C.CXXVIII.]

IbidemlibroXLVII.titulo[13.l.2.]deconcussione,MarcelluslibroI.publicorum
iudicum.Concussionisiudiciumpublicumnonest.Sedsiideopecuniamquisaccepit,quod
crimenminatussit,potestpublicumiudiciumesseexsenatusconsultis,quibuspenalegis
Corneliaeteneriiubenturquiinaccusationeminnocentiumcoierint,quiueobaccusandum
uel non accusandum, denunciandum uel non denunciandum testimonium pecuniam
acceperint.

P.2.C.1.Q.1.[C.CXXIX.]

IbidemlibroXLVIII.titulo11.delegeIuliarepetundarum,[I.3.]MarcelluslibroI.
publicorum iudicum. Lege Iulia repetundarum tenetur, qui, cum aliquam potestatem
haberet, pecuniam ob iudicandum uel non iudicandum decernendumue acceperit,
VenuleiusSaturninuslibroIII.publicorumiudiciorumuelquomagisautminusquidex
offitiosuofaceret.

P.2.C.1.Q.1.[C.CXXX.]

Idem. [eod. tit. I. 6.] Eadem lege tenentur, qui ob denunciandum uel non
denunciandumtestimoniumpecuniamacceperint.1.LegeIuliarepetundarumcauetur,ne
 293

quisobmilitemlegendummittendumueesaccipiat,neuequisobsententiam insenatu
consiliouepublicodicendampecuniamaccipiat,uelobaccusandumuelnonaccusandum.
2. Marcellus ibidem. Lex Iulia de repetundis precipit, ne quis ob iudicem arbitrumue
dandum, mutandumue, iubendumue, neue ob non dandum uel non mutandum, non
iubendum,neueoblitemestimandam,iudiciumuecapitispecuniaeuefaciendumuelnon
faciendumaliquidacceperit.3.Hodieexlegerepetundarumextraordinempuniuntur,et
plerumque uel exilio puniuntur, uel etiam durius, prout admiserint. 4. Hac lege
dampnatustestimoniumpublicedare,autiudexessepostulareueprohibetur.

P.2.C.1.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Sequitursecundaquestio,quaqueritur,anproingressumonasterii
pecunia sit exigenda, uel exacta persoluenda? Hoc utrumque licite fieri, utriusque
testamentiserieconprobatur.LegitureniminprimolibroRegum,quodAnnadetulitsecum
Samuelem, postquam ablactatus fuerat, in tribus uitulis, et tribus modiis farinae, et
amphora uini ad domum Dei in Sylo. 1. In Actibus uero apostolorum legitur, quod
multitudiniscredentiumeratcorunumetanimauna,necaliquideorum,quepossidebant,
quisquampropriumessedicebat;sederantillisomniacommunia.Singuliuendebantpredia
sua,etponebantpreciaeorumantepedesapostolorum,quorumunus,nomineAnanias,
dumpartemsibireseruaret,cumuxoresuaSapphira,sententiamaledictionisaccepta,ante
pedesapostoliceciditmortuus.2.Hincliquidoaparet,quodingressurimonasteriumsua
debentofferrerectoribus,necalitersuntrecipiendi,nisisuaobtulerint.Sedaliudestsua
sponteofferre,aliudexactapersoluere.AnnamaterSamuelisnonexactanequepetita,sed
sponte munera sacerdotibus obtulit. Credentes sua sponte offerebant apostolis, ut
indigentiumnecessitatibusdeseruirent,queinstantepersecutioneinfideliumeispossidere
nonlicebat.Ananiasquoquenonideodampnatusest,quiasuanolletofferre,sedquia,
Spirituisanctomentitus,preciaeorum,queapostolisobtulerat,expartefraudabat.Non
ergo his auctoritatibus permittitur rectoribus ab ingressuris aliquid exigere, sed sponte
oblatasuscipere,quiailluddampnabileest,hocuerominime.UndeinBracarensiConcilio
II.[cap.5.]legitur:

P.2.C.1.Q.2.C.I.Prodedicandisecclesiisnichilexigatur.

Placuit,ut,quociensabaliquofideliumadconsecrandasecclesiasepiscopiinuitantur,
nonquasiexdebitomunusaliquodafundatorerequirant;sedsiipsequidemaliquidexsuo
uoto obtulerit, non respuatur, si uero aut paupertas illum aut necessitas retinet, nichil
exiganturabillo.Hoctamenunusquisqueepiscoporummeminerit,utnonpriusdedicet
ecclesiam, nisi ante dotem basilicae et obsequium ipsius per donationem cartulae
confirmatum accipiat. Nam non leuis est ista temeritas ut sine luminariis uel sine
substantiali sustentatione eorum, qui ibidem seruituri sunt, tamquam domus priuata
consecreturecclesia.ItemBonifaciusurbisRomaeEpiscopusscribituniuersisCaralitanae
ecclesiaecenobitis:

P.2.C.1.Q.2.C.II.Abhis,quiadconuersionemaccedunt,nichilestexigendum,nec
precioaliquisadconuersionemestinuitandus.

Quampiomentisaffectu,fratreskarissimi,uestraedestitutioniRomanaconpatiatur
ecclesia, uobis fortassis incognitum, sed cognitori omnium non incognitum habetur.
Dubitationiautemuestraequodidoneumdemusresponsum,Deumtestificor,ipsaquoque
 294

medubitatioredditanxiumetineptum.NumquamenimlegimusDominidiscipulosuel
eorum ministerio conuersos quempiam ad Dei cultum aliquo muneris interuentu
prouocasse, nisi forte de pauperum alimento quis inconcinne proponat, quorum nulli,
cuiuscumqueprofessionisesset,uictualianegabantur.Scimusequidem,quodomnedatum
optimum,etomnedonumperfectumdesursumest,aquobonaeuoluntatisdonumaccipit
quisanctodeliberationisarbitriogratisDeoseruiredisponit.Restatergo,utquiproaliqua
ecclesiaesusceptionemunusaccipit,Deidonum,quodapatreluminumdescenderedebuit,
uendat;munusautemlargiensinportunusemat.Quidautemdediuinidoniuenditoribusuel
emptoribus consequatur, concludi necesse non est. 1. Cauete ergo, fratres, quam sit
ambiguumquodpetistisconsilium,quodquidemsecundumuestraeuoluntatispropositum
nulla inuenimus ratione confirmatum. Verumtamen, si uestrae necessitati adeo est
oportunusquemreperistis,dumtamenomnisabsitpactio,omniscessetconuentio,nullaque
uestrae ecclesiae fiat distractio, accedat, gratis Deo seruire incipiat, suique regiminis
deuotegestetobsequiumac,postmodumuos,quasisubsidiigratia,aliquasuaeecclesiae
muneralargirifratrumsolatioRomanapermittitecclesia.[UndeUrbanusPapainConcilio
apudMelfiam,c.12.:
[PALEA.

P.2.C.1.Q.2.C.III.Deeodem.

Nullusabbaspreciumsumereuelexigereabeis,quiadconuersionemueniunt,aliqua
pacti occasione presumat.Regulam antiquam sequens,nulli umquamdeordinationibus
aliquidomninoaccipiendumesseconstituo,nequeexdationepallii,nequeextraditione
cartarum,nequeexea,quamnouaperambitionemsimulatioinuenit,appellationepastelli.
QuiaenimordinandoepiscopoPontifexmanuminponit,euangelicamlectionemminister
legit,confirmationisautemeiusepistolamnotariusscribit.]

P.2.C.1.Q.2.C.IV.Abordinatonondebetaliquidexigi,sednecuoluntarieoblata
respuioportet.

ItemGregoriusinRegistro.[lib.IV.epist.44.siuecap.88.inSinodoRomaehabita.]
Sicutepiscopumnondecetmanum,quaminponit,uendere,itaministeruelnotariusnon
debetinordinationeeiusuocemsuamuelcalamumuenundare.1.Isautem,quiordinatus
fuerit,sinonexplacito,nequeexactusacpetitus,postacceptascartasetpalliumofferre
aliquid cuilibet ex clero gratiae tantummodo causa uoluerit, hoc accipi nullo modo
prohibemus, quia eius oblatio nullam culpae maculam ingerit, que non ex ambientis
petitioneprocessit.Gratian.AuctoritateBonifaciipatenterostenditur,quod,sicutnullus
precio est inuitandus ad conuersionem, ita nulli pecuniae interuentu ecclesiae largiri
oportetingressum.AuctoritateueroGregoriidaturintelligi,quodproingressuecclesiae
nonlicetpecuniamexigere,sedspontaneeoblatamsusciperelicet.II.Pars.Itemopponitur
illudApostoli[1.]adTimotheum:[cap.5.u.2.]

P.2.C.1.Q.2.[C.V.]

Viduashonora,queuereuiduaesunt.Queautemnonsuntuereuiduae,idestque
suisuelparentumopibussustentaripossunt,nonrecipiantur,utecclesiasufficiathisque
uereuiduaesunt.
 295

P.2.C.1.Q.2.C.VI.Quisumptibuspropriissustentaripossunt,abecclesiastipendia
nonaccipiant.

Item Ieronimus ad Damasum Papam. Clericos autem illos conuenit ecclesiae

stipendiissustentari,quibusparentumetpropinquorumnullasuffragantur.Quiautembonis
parentum et opibus sustentari possunt, si quod pauperum est accipiunt, sacrilegium
profectocommittunt,etperabusionemtaliumiudiciumsibimanducantetbibunt.

P.2.C.1.Q.2.C.VII.Quibussuasufficiuntalimentisecclesiaenonsustententur.

ItemProsperinlibrodecontemplatiuauitacapituloX.Pastorecclesiaehis,quibus
suasufficiunt,nondebetaliquiderogare,quandonichilaliudsithabentibusdarequam
perdere.Necilli,quisuapossidentessibidarialiquiduolunt,sinegrandisuopeccatounde
pauperuicturuserataccipiunt.DeclericisquidemSpiritussanctusdicit:Peccatapopuli
mei comedunt. Sedsicutnichilhabentes proprium,nonpeccata, sedalimenta, quibus
indigereuidentur,accipiunt,itapossessoresnonalimenta,quibushabundant,sedaliena
peccatasuscipiunt.Gratian.Verumhisauctoritatibusprohibenturabecclesiasuscipinon
illi,quiquomdamfueruntdiuites,etomniareliquerunt,utPetrusetMattheusetPaulus,aut
pauperibusdistribuerunt,utZacheus,autecclesiaerebusadiunxerunt,sicutilli,quipredia
suauendentesponebantpreciaantepedesapostolorum,utessentillisomniacommunia:
sed illi, qui in domibus parentum residentes uel sua relinquere nolentes ecclesiasticis
facultatibuspascidesiderant.DequibusineodemlibroProsperi[c.10.]subinfertur:

P.2.C.1.Q.2.C.VIII.Quisuarelinquerenonuultsumptibusecclessiaesustentari
nondebet.

Siquispropterhocnonuultsuarelinquere,uthabeatundeuiuat,utquidaccipit,
underationemreddat?utquidpeccatisalienissuamultiplicat?Idem:1.Nonestmeum
dicere, quale peccatum cibos pauperum presumendo suscipiant; qui ecclesiam, quam
iuuare de propriis facultatibus debuerant, suis expensis insuper grauant, propter hoc
fortassisincongregationeuiuentes,nealiquospauperespascant,neaduenientesexcipiant,
autnesuumcensumcottidianisexpensisinminuant.2.Quodsialiquiddefructibussuis
ecclesiaeueludproipsasuaexpensacontulerint,nonsepreferantinaniiactantiaillis,quos
nichilhabentespascitetuestitecclesia,quiaperfectiorestille,quisemundirebusexpoliat,
autqui,cumnichilhabuerit,nechaberedesiderat,quamille,quiexmultis,quepossidet,
ecclesiaealiquidprestiterit,acsedeeo,quodprestiterit,forsitaniactat.Gratian.Ecce,qui
prohibentur suscipi ab ecclesia. Illi uero, qui omnia sua relinquunt, uel pauperibus
distribuunt,uelecclesiaerebusadiungunt,etabecclesialaudabilitersuntsuscipiendi,et
eiusopibussustentandi.Undeineodemlibro[cap.11.]legitur:

P.2.C.1.Q.2.C.IX.Quisuarelinquunt,uelpauperibus distribuunt,uelecclesiae
rebusadiungunt,laudabiliterecclesiasticadispensant.

Sacerdos,cuidispensationiscuracommissaest,nonsolumsinecupiditate,sedetiam
cumlaudepietatisaccipitapopulodispensanda,etfideliterdispensataccepta,quiaomnia
suaautparentibusreliquit,autpauperibusdistribuit,autecclesiaerebusadiunxit,etsein
numeropauperumpaupertatisamoreconstituit,utundepauperibussubministrat,indeet
ipsetamquampauperuoluntariusuiuat.Clericiquoque,quospauperesnatiuitasfecit,cum
perfectioneuirtutisuitaenecessariasiueindomibussuis,siueincongregationeuiuentes
 296

accipiant,quiaadeaaccipiendanoneoscupiditasducit,seduiuendinecessitascogit.1.
DetalibusuideturdicereApostolus:Quiinsacrariooperanturquedesacrariosuntedunt,
et qui altario deseruiunt cum altario participantur. Qui, nisi hoc de contemptoribus
facultatumsuarumuelletintelligi,numquamsecutusadiungeret:ItaetDeusordinauithis,
quieuangeliumannunciantdeeuangeliouiuere.Deeuangeliouiuuntquinichilhabere
proprium uolunt; qui nec habent, nec habere aliquid concupiscunt, non suorum, sed
communiumpossessores.Quidestaliuddeeuangeliouiuere,nisilaboranteminde,ubi
laborat, necessaria uitae percipere? Apostolus tamen, qui sic euangelium predicauit, ut
necessaria sibi suis manibus ministraret, de se confidenter loquitur: Ego autem nullo
horum usus sum. Et quaredixerit, secutus aperuit, dicens: Expedit mihi magis mori
quam ut gloriam meam quis euacuet. Euacuari dicit gloriam suam, si ab eis, quibus
predicabat,uoluissetaccipereuitaetemporalisexpensam.Nolebatquippeinpresentisui
laborisfructum,sedinfuturorecipere.

P.2.C.1.Q.2.C.X.Iuxtameritumlaborissacerdotesclericisecclesiasticastipendia
distribuant.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 36.] Clerici omnes, qui ecclesiae fideliter
uigilanterquedeseruiunt,stipendiasanctislaboribusdebitasecundumseruitiisuimeritum
perordinationemcanonumasacerdotibusconsequantur.Gratian.Multorumauctoritatibus
luceclariusconstat,quodabingressurismonasteriumnonlicetpecuniamexigere,neet
ille,quiexigit,etille,quisoluit,symoniaecrimenincurrat.

P.2.C.1.QuestioIII.

Gratianus.Sedadhucobicitur, quiingressurimonasterium pecunias tribuunt, non

propositumreligionis,sedparticipationemstipendiorumecclesiaeemunt.Temporaliaergo
nonspiritualiaementes,nequaquamsymoniacihabendisunt.1.Hisitarespondetur:Non
solum qui spiritualia, sed etiam qui temporalia eis annexa precio accipiunt symoniaci
iudicantur.UndeMalachiasloquensexpersonaDomini:Quisest,inquit,inuobis,qui
claudat ostia et incendat altare meum gratuito? Non est uoluntas mihi in uobis, dicit
Dominusexercituum,etmunusnonsuscipiamdemanuuestra.Ostiaclauderenonest
sacrimunerisoffitium,sedtantumsibiadiunctum.ItemGregoriusscribituniuersisYspanis
Episcopis:

P.2.C.1.Q.3.C.I.Dehis,quisacrosordinesmunerumacceptionedispensant.

Audiuimus,dilectissimi,quodnosaudisseoportuit,sedaudisseprofectononlibuit,
quosdam scilicet esse sacrorum ordinum professores, qui sub munerum datione uel
acceptioneDeiecclesias,uelearumbeneficiasibiusurpant.Quodquidemscelusuosiam
nondudumacritercorrexisseuehementeradmiramur;iusteenimuterquecorripiendusest
etasanctaeliminibusecclesiaesubmouendus,etquiproecclesiaeambitumuneralargitur,
etquiutecclesiamadeatquicquampresumitaccipere. IstequippedonumDeiemere,hic
autemuenderepresumit.Asacrilegioquoquehocfacinusnondispardixerim,cumid,quod
sponteetsacrodeliberationisarbitriogratisfieridebuit,subpecuniaepactionecausatur.
Quare,fratreskarissimi,quetaliterfactasuntcurioserefellite,infectaprohibete,uestrisque
iussionibusresistentesdignoanathematisuinculopercuterenondubitate.
 297

P.2.C.1.Q.3.C.II.Dehis,quiecclesiasuelecclesiasticabeneficiauendunt.

Idem Rotomagensi Episcopo et Gallicis omnibus. Si quis dator uel acceptor Dei
ecclesias uel ecclesiastica beneficia (que quidam prebendas uocant) sub pecuniae
interuentu susceperit, siue dando emerit, siue accipiendo uendiderit, a Symonis non
excluditurperditione.Sedsiperseueransfuerit,perpetuamulcteturdampnatione.Namqui
sub religionis obtentu Deo famulari uoluerit, si quid acceperit, et meritum perdit, et
beneficioacceptofrustratur.Rationisergouigorecogiturquodiniusterecepitrestituere,et
quicquidturpislucrigratiareceperatnontenere.

P.2.C.1.Q.3. C. III. Ab offitio suspendatur episcopus beneficia uel ecclesiastica

offitiauendens.

Item Gregorius VII. Papa. [lib. VI. Reg. in Sinodo, cap. 4.] Si quis episcopus
prebendas, archidiaconatus, preposituras uel aliqua ecclesiastica offitia uendiderit, uel
aliter, quam statuta sanctorum Patrum precipiunt, ordinauerit, ab offitio suspendatur.
Dignumestenim,ut,sicutgratisepiscopatumaccepit,itamembraeiusdemepiscopatus
gratisdistribuat.

P.2.C.1.Q.3.C.IV.Necaltaria,necprebendasepiscopisuenderelicet.

ItemexConcilioUrbaniPapaeII.habitoAluerniae.Quesitumestdeepiscopis,qui
altariamonasteriisdatafrequenterredimipecuniaconpellebant,quiaquidamsymoniacae
prauitatisususinGalliarumpartibusiamdiutiusinoleuit,utecclesiaeueldecimae(que
uulgariuocabuloapudeosaltarianuncupantur)monasteriisdataesepiusabepiscopissub
palliataauaritiauenduntur,mortuisnimirumseumutatisclericis,quospersonasuocant.
Nos auctore Deo uenalitatem omnem tam ex rebus quam ex ministeriis ecclesiasticis
propellentes hoc ulterius fieri auctoritate apostolica prohibemus, sicut etiam prebendas
omnesuenundandasinterdicimus.Porroquecumquealtariaueldecimasabannistrigintaet
suprasubhuiuscemodiredemptionemonasteriapossedissenoscuntur,quietedeincepset
sine molestia qualibet eis possidenda firmamus. 1. Saluo utique episcoporum censu
annuo,quemexeisdemaltaribussolitisunthabere.

P.2.C.1.Q.3.C.V.Quicquiddatauelpromissapecuniainsacrisordinibusacquiritur
irritumhabeatur.

Idem.[inConcilioPlacenti,c.1.et2.]Ea,queasanctisPatribusdesymoniacis
statutasuntnosquoqueetiudicio,etapostolicaauctoritatefirmamus.Quicquidigiturin
sacrisordinibus,uelinecclesiasticisrebusueldatauelpromissapecuniaacquisitumest,
nosirritumesseetnullasumquamuiresobtinerecensemus.

P.2.C.1.Q.3.C.VI.

Quicquid possidetur nomine pecuniae intelligitur. Item Augustinus de doctrina

Christiano.Totum,quicquidhomineshabentinterra,omnia,quorumDominisunt,pecunia
uocatur, seruus,uas,ager, arbor,pecus;quicquid horum estpecunia dicitur. 1.Ideo
autempecuniauocataest,quiaantiquiquodhabebant,inpecoribushabebant.
 298

P.2.C.1.Q.3. C. VII. Qui ecclesiastica beneficia emunt, ecclesias quoque emere

probantur.

Item Pascalis Papa. Si quis obiecerit, non consecrationes emi, sed res, que ex
consecratione proueniunt, penitus desipere probatur. Nam cum corporalis ecclesia, ut
episcopus,autabbas,auttalealiquidsinerebuscorporalibusinnulloproficiat,sicutnec
animasinecorporecorporaliteruiuit,quisquishorumalterumuendit,sinequonecalterum
prouenitneutruminuenditumderelinquit.Nullusergoematecclesiamuelprebendam,uel
aliquidecclesiasticum,necpastellum,necpastumanteauelposteaprohuiusmodisoluat.

P.2.C.1.Q.3.C.VIII.Quareeuangeliononprohibeatur,inuestituraecclesiaealaicis
fieri.

Item Urbanus [II.] Episcopus, seruus seruorum Dei, dilecto filio L. Preposito
ecclesiae sanctiVincentii apudTicinum, salutem etapostolica benedictionem. Saluator
predicit in euangelio, circa finem seculi pseudochristos et pseudoprophetas surgere et
multosseducere,etfidelessuosinmundomultashabiturospressuras,sedtamenportas
inferinonpreualituras.Proinde(utaitApostolus,oportetessehereses,utquiprobatisunt
manifesti fiant) oportet noscumProphetaexaduersoconsurgere,etmurum prodomo
Israelopponere,etcumApostolopermultastribulationesintrareinregnumDei,quoniam
nonsuntcondignaepassioneshuiustemporisadfuturamgloriam,quereuelabiturinnobis.
1. Igitur,quia innotuisti nobis,quodtibi obicitur, utrumuendere ecclesiasticam rem
symoniacumsit,hocsymoniacumessepatentercolligiturexhoc,quodB.apostolusait
Symoni: Pecunia tua tecum sit in perditione quia existimasti donum Dei pecunia
possideri.DonumDeiquippeestSpiritussanctus,etdonumDeiestresipsiusecclesiae
oblata. Et, si bene animaduertis, Symon magus, qui ad fidem accessit, non Spiritum
sanctum quo erat ipse indignus (quoniam, ut scriptum est, Spiritus sanctus disciplinae
effugietfictum),seddonumeiusemereuoluit,utexuenditionesignorum,quepereundem
fierent, multiplicatam pecuniam lucraretur. Nec Apostolus emptionem Spiritus sancti
(quambenefierinonpossenouerat),sedambitionemquestustalisetauaritiam,queest
ydolorumseruitus,ineodemSymoneexhorruitetmaledictionisiaculoperculit.Quisquis
igiturresecclesiasticas(queDeidonaaDeofidelibus,etafidelibusDeodonantur,queque
abeodemgratisaccipiuntur,etideogratisdaridebent)proptersualucrauendituelemit,
cumeodemSymonedonumDeipecuniaexistimatpossideri.Ideoque,quieasnonadhoc,
quod institutae sunt, sed ad propria lucra munere linguae, uel indebiti obsequii, uel
pecuniaelargiturueladipiscitur,symoniacusest,cumprincipalisintentiofueritSymonis
solapecuniaecausa,auaritiauidelicet,idestydolatria,utaitapostolusPaulus.Alioquincur
sinodusCalcedonensisDCXXX.episcoporumprocuratoremueldefensoremecclesiae,uel
quemquam regulae subiectum adeo per pecuniam ordinari prohibet, ut interuentores
quoquetantiscelerisanathematizet,nisiquodeosdemsymoniacosiudicet?Quodsiprefati
milites ecclesiae ob huiusmodi scelus taliter percelluntur, nemo sapiens negabit, non
militantesecclesiaemultodampnabiliusobhanccausam,idestuenditionisuelemptionis,
deberepercelli.Sedbeatus predecessornosterPascalis deconsecratione affirmat,quod
quisquiseorumalterumuendiderit,sinequoalterumnonprouenit,neutrumnonuenditum
derelinquit,acperhoceum,quiremecclesiaeuendituelemit,symoniacumesseintelligit.
2. In nomine uero procuratoris intelligit prefata synodus quemlibet ecclesiasticarum
rerumamministratorem,ut,uerbigratia,prepositum,yconomum,uicedominum;defensoris
nomine aduocatum siue castaldum, et iudicem; in subiecto regulae archipresbiterum,
archidiaconum,canonicum,monachumuelquemlibetmancipatumecclesiasticooffitio.
 299

3.QuodueroSpiritumsanctum,quantuminseest,uendatuelematquipreposituramuel
huiusmodialiquiduendituelemit,audiAugustinumsuperIohannem:Oquotpreposituras
secernunt!AlterumprepositumhabetCartaginiPrimianus,alteruminMauritaniaRogatus,
alterumhabetinNumidiailleuelille,quosiamnecnominaresufficimus.Circuitergo
aliquisemerecolumbam;unusquisquelaudatprepositumsuum,quoduendit,etc.Ecce
uenerabilis Augustinus, de prepositurae distractione agens, in nomine columbae sancti
Spiritus uenditionem uel emptionem accipit, sicut et omnes huius euangelici capituli
tractatores.4.Pensandumueroest,quapenamulctenturquiiamDeoetecclesiaesuae
oblatauenduntuelemunt,sicumflagellis eiectisuntatemploDeiquiqueDeoerant
offerendauendebantuelemebant.Sideofferendorumuenditoribusuelemptoribusdictum
est:Vosfecistisdomumpatrismeidomumnegotiationisetspeluncamlatronum:quid
diceturdeecclesiaeiamoblatorumuenditoribusuelemptoribus?5.Etnequisinsanus
obiciat, merito hoc Dominum tam acerbe uindicasse, quia tunc illa in Dei templo
uendebantur, ecclesiasticae uero res modo extra templum distrahantur attende superius
Augustinumnonterminantemlocumuenditionisuelemptionisprepositorumsedtantum
indefinite dicentem: Circuit aliquis emere columbam; unusquisque prepositum suum
laudatquoduendit;nonadiciens,intemplum,uelextratemplum.Heccontrauenditores
uelemptoresrerumsacrarumsufficiant.

P.2.C.1.Q.3. C. IX. Ministri et seruitores ecclesiae absque ulla uenalitate ab

episcopisordinentur.

ItemAlexander[II.]Episcopus,seruusseruorumDei,Lucensisecclesiae cleroet
populoinperpetuum.Exmultistemporibushocdetestabilemalumintrauestramecclesiam
inoleuissecognouimus,utnulliumquamclerico,quamuisreligioso,quamuisscientiaet
moribus predito, ecclesiasticum beneficium concederetur, nisi ei, qui profano pecuniae
munereilludemerestuduisset,fiebatqueecclesiaetreseius itauenalis,ueludquedam
terrena et uilis merces negotiatoribus ad uendendum exposita. Quod malum quam
detestabile, quantum Deo sanctisque sit contrarium, et sacri canones docent, et fere
omnibusmanifestumexistit.IstasentenciainueniturinII.capituloCalcedonensissinodi.
1.Calcedonenseconciliumnamqueunumexprincipalibus,similipenacondempnateos,
qui ecclesiae beneficium interuentu pecuniae acquirunt, et eos, qui sacram manus
inpositionem(perquamSpiritussanctusconfertur)mercaridinoscuntur.Utrosqueenim
auctoritateinexpugnabili,illosabeneficio,istosasacroordineiubetexpelli.Undehumani
generisredemptoromnesementesetuendentesdetemploeicienscathedrasuendentium
columbaseuertit,nummulariorumeffudites,preceptisuiauctoritatedenunciansetdicens:
Nolitefaceredomumpatrismeidomumnegotiationis.2.Illudquoqueineodemfacto
solliciteconsiderate,quodpertotumtextumsanctieuangeliinusquamreperitur,Dominum
tanta seueritate, tam districta censura iustitiae peccantes corripuisse, cum non solum
eloquioincrepans,uerumetiamfactoflagellodefuniculisuerberansomneseliminauitde
templo, aperte demonstrans, quod tales negotiatores non sicut ceteri peccatores sunt
corripiendi,sedatemploDei,idestasanctaecclesia,longiussuntproiciendi.Namsicut
per columbarum uenditores illi denotantur, qui sacram manus inpositionem uendere
conantur,sicpernummulariosecclesiasticibeneficiiuenditoresdesignantur,quidomum
Deieuangeliotestespeluncamlatronumefficiunt.3.QuapropteregoAlexander,sanctae
Romanaeecclesiaeetapostolicaesedisepiscopus,imoministerindignus,totettantamala
in multis ecclesiis et maxime in Lucensi ecclesia ex iniqua concupiscentia fieri
conspiciens, ne sanguis iniquorum a districto iudice de manu nostra requiratur, illa
extirpare et penitus eradicare decreuimus. Constituimus itaque et presenti decreto
 300

firmamus(sicutolimnostridecessoresfecissenoscuntur),nullumdeincepsepiscoporum
beneficiumecclesiae(quodquidamcanonicam,uelprebendas,uocantseuetiamordines)
proaliquopreciouelmunereclericisaudeantumquamconferre,sedomnesministroset
seruitoresecclesiaegratisetabsqueullauenalitateinsanctaecclesiastudeantordinare.Nec
eligantindomoDominiquimaioressacculospecuniaeconferant,sedeos,quimoribuset
scientiadiuitesprooffitiosuoipsamualeantsustentareecclesiam.Constituimuseteodem
modo firmamus, ut nullus cuiuscumque gradus clericus pro ecclesiae beneficio audeat
aliquid conferre aut fabricae ecclesiarum uel in donariis ecclesiarum, siue etiam quod
pauperibussittribuendum,quia(testescriptura)quialiquidmaleaccipit,utdispensetbene,
grauaturpotiusquamiuuatur.Quodsialiquis,diuinorumpreceptorumetanimarumsalutis
inmemor, prefatum beneficium ecclesiae iniqua cupiditate ductus emere uel uendere
temerario ausu presumpserit, sicut in Calcedonensi concilio diffinitum est, gradus sui
periculoeumsubiaceredecreuimus,necministrarepossitecclesiaequampecuniauenalem
fieri concupiuit, et insuper terribilis anathematis mucrone perfossus, nisi resipuerit, ab
ecclesiaDei,quamlesit,modisomnibusabscidatur.

P.2.C.1.Q.3.C.X.QuidonaDeiuenduntuelemunt,pariteraDeodampnantur.

ItemGregoriushomeliaXIII.VendentesetementesdetemploeliminauitChristus,
quiaueleos,quipromunereinpositionemmanuumtribuunt,ueleos,quidonumDeiemere
nituntur, dampnat. Item:1.Intemplouendentes sunt,quihoc,quodquibusdamiure
conpetit,adpremiumlargiuntur. Iustitiamenimuendereesthancpropremiiacceptione
seruare.Ementesuerointemplosunt,qui,dumhocquodiustumest,proximopersoluere
nolunt, dumque rem iure debitam facere contempnunt, dato patronis precio emunt
peccatum.

P.2.C.1.Q.3. C. XI. Qui gratiam, quam a Deo accipiunt, non gratis exercent,
uenditoressuntcolumbarum.

ItemBeda.[adcap.2.Ioannis]Nonsolumuenditoressuntcolumbarum,etdomum
Dei faciunt domum negotiationis, qui sacros ordines, largiendo precium pecuniae, uel
laudis,ueletiamhonorisinquirunt;uerumhiquoque,quigradumuelgratiaminecclesia
spiritualem,quamDominolargienteperceperunt,nonsimpliciintentione,sedcuiuslibet
humanae causa retributionis exercent contra illud Petri apostoli: Qui loquitur, quasi
sermonesDei;quiministrat,tamquamexuirtute,quamadministratDeus,utinomnibus
honorificeturDeus.Quicumqueergotalessunt,sinoluntuenienteDominodeecclesia
auferri, auferant ista de actibus suis, ne faciant domum Dei domum negotiationis.
Gratianus. Res ecclesiae, queuel exconsecratione proueniunt, insuumius uel ui,uel
aliquomunerealiquemconuerterenondebere,docenssanctusUrbanusait.

P.2.C.1.Q.3. C. XII. Que ex consecratione proueniunt, nemo in suum ius ui uel

munereconuertat.

Quisquis res ecclesiasticas (que dona Dei sunt, quoniam a Deo fidelibus, et a
fidelibusDeodonantur,quequeabeodemgratisaccipiuntur,etideogratisdaridebent)
propter sua lucra uendit uel emit, cum eodem Symone donum Dei pecunia possideri
existimat.
 301

P.2.C.1.Q.3.C.XIII.Symoniacisuntepiscopi,quidecimasetoblationeslaicis,non
clericisdistribuunt.

ItemGregoriusVII.Peruenitadnosfamasinistra,quodquidamepiscoporumnon
sacerdotibus propriae diocesis decimas atque Christianorum oblationes conferant, sed
potius laicalibus personis, militum uidelicet siue seruitorum, uel (quod grauius est)
consanguineis. Unde si quis amodo episcopus inuentus fuerit huius diuini precepti
transgressor, inter maximos hereticos et antichristos non minimus habeatur, et, sicut
Nicenasinodusdesymoniaciscensuit,etquidatepiscopus,etquirecipiuntabeolaici,siue
precio,siuebeneficio,eterniincendiiignibusdeputentur.

P.2.C.1.Q.3.C.XIV.Spiritumsanctumuendit,quidecimaspropecuniatribuit.

ItemPascalisII.Altareetdecimasperpecuniamdare,etSpiritumsanctumuendere
symoniacamheresimesse,nullusfideliumignorat.

P.2.C.1.Q.3.C.XV.Careathonoremaleacquisito,quiecclesiasticabeneficiaper
pecuniaminueniretemptauerit.

Item Innocentius Papa. [II. in Sinodo Romana, cap. 2.] Si quis prebendas, uel
prioratum, seu decanatum, aut honorem, uel promotionem aliquam ecclesiasticam, seu
quodlibetsacramentumecclesiasticum,utputacrisma,ueloleumsanctum,consecrationes
altariumuelecclesiarum,interuenienteexecrabiliardoreauariciaeperpecuniamacquisiuit,
honore male acquisito careat, et emptor atque uenditor, et interuentor nota infamiae
percellantur,etnecpropastu,necsubobtentualicuiusconsuetudinisanteuelpostaliquid
exigatur,uelipsedarepresumat,quoniamsymoniacumest;sedlibereabsquediminutione
aliquacollatasibidignitateatquebeneficioperfruatur.Gratian.Desecundaquestioneet
tertiaquidsacricanonesdiffiniant,auctoritatibushincindeinmediumdeductispatefactum
est.

P.2.C.1.QuestioIV.

Gratianus.I.Pars.Nuncergodequartaquestioneestpertractandum,anpaternum
crimen huic inputetur, quod eo ignorante constat admissum? Quod ignorantia hunc
excuset, multorum auctoritatibus probatur. Ait enim Augustinus: [ep. XLVIII. ad
Vincentium]

P.2.C.1.Q.4.C.I.Alienumcrimennescientemnonmaculat.

Nulliuscrimenmaculatnescientem.

P.2.C.1.Q.4.[C.II.]

Item. [in eadem epistola] Quis locus innocentiae relinquitur, si alienum crimen
maculetnescientem?
 302

P.2.C.1.Q.4.C.III.Deinfantibus,quiabhereticisbaptizantur.

IteminAffricanoConcilio[c.14.]legitur.Placuit deinfantibus,quiabhereticis
baptizantur,equesuohociudiciofecerunt,cumadecclesiamDeisalubripropositofuerint
reuersi,neparentumerrorillosinpediat,quominuspromoueantursacrialtarisministerio.

P.2.C.1.Q.4.C.IV.Deeodem.

Itemineodem.[c.24.]QuiapudDonatistasparuulibaptizatisunt,nondumscire
ualentes erroris interitum, si postquam ad etatem rationis capacem peruenerint, agnita
ueritatefalsitatemabhorrenteseorum,abecclesiaordineantiquopermanusinpositionem
receptisunt,talesadsuscipiendummunusclericatusnondebetinpedirenomenerroris.

P.2.C.1.Q.4.C.V.Consanguineorummaleficiainnulloclericisobsunt,nisiconscii
fuerint.

Item Leo IV. Ebruino et Adelfrido. Quia presulatus nostri (quod bene nostis)
magisterium non solum de sacerdotum, uerum etiam secularium utilitatibus debet esse
sollicitum,proptereafraternitatemuestramscireuolumus,huncpresentempresbiterumad
sedemapostolicamuenisse,nobisqueuiolentiametexcommunicationemsuamperordinem
retulisse; quod etiam sine iusto legis tramite illi sua fuisset ablata ecclesia, similiter
indicauit,quamaliusdatomuneresacerdoszeloductusinuidiaeusurparepresumpsit.Inde
parenteseiusmagnodoloreconpulsipresbiterumillum,quisuamtenebatecclesiam,mox
conprehenderunt, et oculos eius eruerunt. Tamen ipse sepe dictus sacerdos dicit, quod
absquesuauoluntatesiueconsiliohocsitperactum.Quodsiitaest,utipsenobissuoore
testatusest,uobismagnopereprouidendumest,ut,siipsecanoniceexcommunicatusnon
est,canonicasupereumfiatremissio.

P.2.C.1.Q.4.[C.VI.]

[VideasinfrainDictoGratianipostcan.9.]

P.2.C.1.Q.4.C.VII.Perfidiaparentumfiliisobessenondebet.

ItemexConcilio Tolletano IV.[c.60.]Iudeibaptizati,siposteapreuaricantes in

Christum qualibet pena dampnati extiterint, a rebus eorum fideles filios excludi non
oportebit,quiascriptumest:Filiusnonportabitiniquitatempatris.

P.2.C.1.Q.4.C.VIII.Noninputanturpeccataparentumhis,quiabeispersonaliter
diuisiprobantur.

ItemAugustinusadBonifatium.[epist.XXIII.]Iamitaque,cumhomoinseipso,ab
eo,quigenuitalteresteffectus,peccatoalteriussinesuaconsensionenonteneturobnoxius.
Traxitergoreatum,quiaunuseratcumilloetinillo,aquotraxit,quandoquodcontraxit
admissumest.Nonautemtrahitalterabaltero,quandosuaunoquoquepropriauitauiuente
iamest,undedicatur:Anima,quepeccauerit,ipsamorietur.Utautempossitregenerari
peroffitiumuoluntatisalienae,cumofferturconsecrandus,facithocunusspiritus,exquo
regeneraturoblatus.HincetiamGregoriusinlibroXXVI.Moralium:[c.8.,
 303

P.2.C.1.Q.4.C.IX.Ei,quiimitatur,inpietasalteriusnocet.

Homini,quisimilistuiest,nocebitinpietastua,etfiliumhominisadiuuabitiustitia
tua.Humanainpietaseinocet,quemperuertendoinquinat,etrursuseumadiuuatnostra
iustitia,quemaprauisactionibusinmutat.Nocereenimueladiuuarenesciuntea,queuela
bonocorrumpere,uelamalopermutarenonpossunt.Gratian.ContraDominusadMoysen:
EgosumDeuszelotes,quiuisitopeccatapatruminfiliosusquetertiamgenerationemet
quartam,licetnoninequalitateiudicii,sedmagnitudineclementiaeAugustinushocdictum
asserit,itadicens:IntertiaetquartagenerationepeccatapatrumseDominuscomminatur
in lege filiis redditurum, non inequalitate iudicii, ut alii peccent et alii puniantur, sed
magnitudineclementiae,dumsemperexpectatpenitentiametquodinprimageneratione
delinquiturnonpriuscorrigitetemendat,nisitertiaetquartageneratioeuenerit.Digestis
titulodepenis:[c.VI.]Crimenuelpenapaternanullammaculamfilioinfligerepotest.
Namque unusquisque ex suo admisso sorti subicitur, nec alieni criminis successor
constituitur.IdqueetiamdiuifratresIerapolitanisrescripserunt.Cumergodebaptizatisab
hereticis Innocentius scribat Lex est ecclesiae his, qui ab hereticis baptizati sunt, per
manusinpositionemlaicamtantumpreberecommunionem,necexhisaliqueminclericatus
honoremuelexiguumsubrogare:patet,quodinfantes,quiabhereticisbaptizatisint,sola
excusatignorantia,utiuxtailludAfricaniconciliiadsuscipiendumclericatusoffitiumnon
eosimpediatnomenerroris.ItemsicutAugustinusscribitadAuxiliumEpiscopum:[epist.
75.]

P.2.C.1.Q.4.[C.X.]

Noninputanturfiliis peccataparentum,queposteorumnatiuitatem aparentibus

committuntur;necpropeccatis parentumspirituali penafilii suntplectendi. [Gratian.]
Offitioautemuelbeneficioecclesiaepriuari,spiritualispenaest:nonigiturhancexpatris
peccatopromereturfilius.Itemsiexcusatur,quiignoranterasymoniacoordinatur,utsupra
incapituloUrbanilegitur,etisteexcusandusest,quiperignorantiamsymoniaceordinatur.
II.Pars.SedobiciturilludGregorii:

P.2.C.1.Q.4.C.XI.Deecclesia,quepactioneconsecratur.

Ecclesia,quepactioneconsecratafuerit,potiusexecrataquamconsecratadicidebet.
Gratian.ItempeccatociuiumthesauriIerichoanathematizatileguntur.UndeAchor,qui
regulamaureametquedamaliapretiosafuratusest,deanathematediciturtulisse.1.Item
peccato Amalechitarum animalia eorum iussa sunt interfici, quibus quia Saul pepercit,
audiuit a Samuele: Nescis, quia peccatum ariolandi est repugnare, et quasi scelus
ydololatriae nolle acquiescere? 2. Item peccato Egyptiorum possessiones eorum
grandinitraditae,iumentaetprimogenitaeorummorteconsumptasunt.3.Itempeccato
Israelitarum archa Domini Phylisteis tradita est. Si ergo que sensu carent, ut ecclesia,
altare, archa Domini, lapides Iericho, uel execrantur, uel peccatoribus traduntur, uel
anathematizantur, uel grandine deuastantur; si ea, que uim intelligendi non habent, ut
animaliaEgyptiorumetAmalechitarum,peccatishominummorteperduntur:patet,quod
nullumexcusatignorantiacriminis,maximecumexeoutilitasdeferaturignoranti;uelutisi
quispiamdelatrocinioetrapinafiliosuoignorantidiuiciascongreget,nonexcusaretfilium
ignorantia,quinpostmortempatriscogaturredderemaleconquisita.4.Itempeccato
AchorplebsIsraeliticainmanibushostiumtraditaest.5.ItempeccatofiliorumHely
populusinmanuPhylistinorumcorruit.6.Peccatoquoqueplebiselectieorumsepesunt
 304

inpediti,ettandemcumeisprophetaeductisuntcaptiui.III.Pars.7.Hisitarespondetur.
Insensibilia etirrationabiliapeccatohominumuelexecrantur, uelanathematizantur,uel
morteperduntur,nonparticipationepeccati,sedcausasacramenti,ueldetestationepeccati,
uel flagello delinquentium. Causa sacramenti, ut thesauri Iericho et animalia
Amalechitarum.Ierichoenimlunainterpretatur,etsignificatistummundum.Amalechitae
interpretanturlingentessanguinem,etsignificantcupidos,etauaros,etdemones.Israelitae
interpretantur uiri uidentes Deum, significant multitudinem sanctorum. lapides ergo et
thesauri Iericho anathematizantur, animalia Amalechitarum interfici iubentur ad
examinandam cupiditatem huius mundi thesauri, qui per lapides et thesauros Iericho
designantur, irrationabiles quoque uiciorum motus, qui per animalia Amalechitarum
intelliguntur, non debent transire in sortem sanctorum. Animalia uero Egyptiorum, et
possessiones eorum, et primogenita, grandine et morte consumpta sunt, ut in illis
punirentur, quorum felicitate letabantur, et ut daretur intelligi, quod mundus peribit et
substantiaeius.SedetterraIsraelitaruminsalsuginemuersaest,etsegetibuseorumimbres
aduersisunt,animaliaeorumsterilitateetmorboconfectasunt,utauctoremsuum,quem
per beneficia cognoscere noluerunt, saltim inter suplicia sentirent. In detestatione uero
peccati pecunia Symonis dampnata est, cui dictum est: Pecunia tua tecum sit in
perditione,quiaexistimastidonumDeipecuniapossideri.Indetestationequoqueeiusdem
criminis altare et ecclesia, que per symoniam consecrantur, non tam consecrari quam
execrari dicuntur, quia qui interuentu pecuniae oleum consecrationis effundit non
consecrare,sedexecrarecredendusest.Hincest,quodB.GregoriusecclesiasabArrianis
consecratas iterum consecrariprecepit, quiasanctificationem consecrationis nonnisi in
fideTrinitatisperficitur,prestarenonpoterantquifidecarebant.Archaueroetprophetae
peccatosuorumciuiumhostibustraditisunt.Electiquoque,quimurmureeoruminpediti
sunt,noninpenamcriminis,sedinexperimentumetexemplumpatientiaehecpassisunt.
8. Item populus, qui peccato Achor et filiorum Hely in manibus hostium traditus est
significat, subditos corporaliter flagellari, ut inter ipsa flagella prelatorum peccata
feriantur,sicutAchorsortedeprehensuslapidibusobrutusest. 9.SicetnauiculaIonae
periclitatur,utfugitiuussortedeprehensus,fluctibusinmergeretur.Aliquandopromeritis
prelatorumdeprauaturuitasubditorum,utprelatissuissubditifauentesadmalumcumeis
simul corruant, sicut filii Israel, diu portantes peccata sacerdotum, tandem cum eis
ceciderunt in manibus hostium. Item Dauid populum numerauit, quo peccato gladius
Domini deseuit in populum. Sed in lata gente gloria regis est, in diminutione plebis
contricio principis. Qui ergo de numerositate suae gentis superbiuit, iure in eius
diminutionepunitusest.10.ItemparuulosSodomitarumnonexcusauitignorantia,quin
propaternoscelerecelestiigneconsumerentur;sedhocignepenaillisdiminutaest,quibus
successiopaterniscelerisestadempta.Pariteretiamdemonstratumest,peccatisparentum
paruulos aliquando corporaliter flagellari. Illudidemintelligendum estdeparuulis,qui
peccatoDatanetAbironuiuidescenderuntadinferos.1.ItemCampeccantefilioseius
Canaammaledicitur;Iezidelinquentelepratransmittituradposteros.Iudeisclamantibus:
Sanguiseiussupernosetsuperfiliosnostros,reliquiaeeorumpenaemortisChristi
addictaesunt.Achabquoquepeccanteposterieiusregnisoliumamiserunt,etquideeius
semineinregnoIudaenatisunt,usqueadpurgatamlabemillius familiaeagenealogia
Dominiexclusisunt.OdiumquoqueEsau(utMalachiastestatur)transiuitadYdumeos.
Quibusomnibuscolligitur,quodignorantiapeccatinonexcusataliquem.12.Sedhis
exemplis non probantur teneri peccato aliorum nisi imitatores nequiciae eorum.
Quicumque enim de semine Esau et ceterorum ad Deum conuersi paternam malitiam
detestati sunt, non odium, sed Dei clementiam experti sunt. Item ut ait Ambrosius:
[sermoneXI.]
 305

P.2.C.1.Q.4.[C.XII.]

TurbaturnauiculaPetri,inquaeratIudas,quia,quisuismeritiseratfirmus,turbatus
est alienis. [Gratian.] Ignorabat autem Petrus peccatum Iudae. Non ergo ignorantia
excusauit illum, sed turbatio hec non peccati coinquinatio, sed corporalis persecutio
intelligitur,quiameritismalorumnonnumquamadeobonipremuntur,uteorumturbetur
infirmitas. Non itaque his auctoritatibus symoniaci probantur, pro quibus ignorantibus
pecuniadataest.Nonergopotestprobariistereuscriminis,cuiusnonhabuitconscientiam.
IV.Pars.1.Notandumquoqueest,quodnonomnisignorantiaaliquemexcusat.Estenim
ignorantiaaliafactialiaiuris.Factialia,quodnonoportuiteumscire,alia,quodoportuit
eumscire.Quodnonoportuiteumscire,sicutaitApostolus:Siquisinfideliumuocauerit
uosadcenam,quicquiduobisappositumfueritcomedite,nichilinterrogantes.Siquisuobis
dixerit,hocydolisimmolatumest,nolitecomedere.Eccequoduocatumadcenamnon
oportebatscire,carnes sibiappositas ydolis fuisseinmolatas.Quodoportuiteumscire,
sicut ignorantiaIudeorumetreliquoruminfidelium, quiea,queaprophetisdeChristo
fuerantprenunciata,adhucignorantesseconpleta,undeaIudeisadhucexpectaturuenturus.
Hec neminem excusat. 2. Item ignorantia iuris alia naturalis, alia ciuilis. Naturalis
omnibusadultisdampnabilisest;iusuerociuilealiispermittiturignorare,aliisnon.Iuris
ciuilisignorantianeminiobestindampnouitando,sinegotiumindecontigerit,ut,siminor
pecuniam dederit filiofamilias, repetit; in maiore uero quasi delictum est. 3. Item si
successionemtibietiammaioridelatamcumaliosineiudicediuidas,putanstestamentum
iuresubnixum,cumnonesset,solidamsuccessionemobtinebis;uelsiid,quodnulloiure
debuisti, aut iure naturali non debuisti, sed ciuili, tamquam ex cyrographo soluas aut
promittas,repetis;nonita,sidelictum.Namsiputatremsuamsibiperlegemlicererapere,
inciditinconstitucionem:Siquisintantam.
[PALEA.

P.2.C.1.Q.4.C.XIII.InperatorValentinianusAugustus.

Siquisintantamfurorisaudaciamperuenerit,utpossessionemrerumapudfiscum
uel apud quoslibet homines constitutarum ante euentum iudicialis arbitrii uiolenter
inuaserit,dominusquidemconstitutuspossessionem,quamabstulit,restituatpossessori,et
dominiumeiusreiamittat.Sinueroalienarumrerumpossessioneminuasit,nonsolumeam
possidentibusreddat,uerumetiamestimationemearundemrerumrestituereconpellatur.]
Gratian.Inhocautemnonfuitignorantiaiuris,sedfacti,etillius,quodnonoportuiteum
scire.Areatuergocriminisexcusateumignorantiapaternidelicti,quodetsioportuisset
eumscire,infirmitatetamenetatisdeprehenderenonpoterat.

P.2.C.1.QuestioV.

Gratianus.I.Pars.Quodueroquintolocoqueritur,anliceateiesseinecclesia,uel
fungiordinatione,quampaternapecuniaestassecutus,auctoritatediffiniturUrbani,qui
scribens de symoniacis ait inter cetera: [in Concilio Placentino, c. 5. et sequentibus,
itemqueinConcilioRomano]
 306

P.2.C.1.Q.5.C.I.Deparuulis,quicupiditateparentumecclesiasemunt.

Quicumque sane cupiditate parentum, cum adhuc paruuli essent, ecclesias uel
ecclesiarumpartesperpecuniasadeptisunt,postquameasomninodimiserint,sicanonice
ineisuiuereuoluerint,promisericordiaeosibidemesseconcedimus,nequeprohocfactoa
sacrisordinibusillosremouemus,sialiasdigniinueniantur.1.Illiuero,quiperseipsos,
cum maioris etatis essent, nefanda cupiditate ducti eas emerunt, si in aliis ecclesiis
canonice uiuere uoluerint, seruatis propriis ordinibus pro magna misericordia ibi eos
ministrarepermittimus.Quodsiadaliasfortassistransferrinonpoterint,etineiscanonice
uiuere promiserint, minoribus ordinibus contenti ad sacros ordines nonaccedant, salua
tameninomnibusapostolicaesedisauctoritate.2.Siquitamenanteemptionemcatholice
ordinatisunt,cumea,queemerunt,dimiserint,etuitamcanonicamegerint,insuisgradibus
permittantur, nisi forte eiusmodi ecclesia sit, ut ibi primum locum debeant obtinere.
Primumenim,uelsingularem,uelpreposituraelocuminemptisecclesiiseoshaberenon
patimur. II. Pars. Gratian. Hoc autem eum non in preiudicium canonum, sed ex
misericordiaedispensationedixisse,exepistolaeiusdemcolligitur,missaVitaliPresbitero
inhecuerba:

P.2.C.1.Q.5.C.II.Indignitateseruandasymoniacismisericordiapotestinpendi,si
eosuitacommendat.

Eos,quiecclesiamemerunt,sipersonatalisfuerit,quamuitacommendet,uidelicetut
in monasteriis uel canonicis regulariter uiuat, in sui honoris offitio misericorditer
condescendendoministrareconcedimus,absquetamensanctorumcanonumpreiudicio.III.
Pars.Gratian.Exhacitaqueauctoritatecolligitur,quodignorantiatalesexcusatareatu
criminis,utsupradictumest,nonafructuemptionis,cuminecclesiis, quasparentum
pecuniaadeptisunt,nonnisipostquameasomninodimiserintetexmisericordiaibidemeis
esseconceditur.Inquopatet,quodetsiillisignorantibussymoniaepeccatumsitadmissum
fructumtamenpaternaeemptionisreportarenonpossunt.Quodueroacrimineexcusentur,
hincpatet,quiaprohocfactoasacrisordinibusnonremouentur.Sienimilliuscriminis
participesessent,adsacrosordinesconscenderenonpossent.Illudidemintelligendumest
deeo,quiperpecuniamestadeptussacerdotiidignitatem,nonepiscopo,sedcuidamex
principibus eius datam; utroque tamen, ordinatore uidelicet et ordinato, hoc ignorante.
UrbanusII.scribitAlbertoMetensiEpiscopo:

P.2.C.1.Q.5. C. III. De quodam, pro quo incuria parentum pecuniam dedit non
episcopo,seduniprincipumeius.

Presentium portitorem, quem parentum incuria, per pecuniam non episcopo, sed
cuidamprincipumeiusdatam,inuitumsacerdotiidignitatemobtinuissesignificasti,licet
sancticanonesdeponendumessetestentur,quiatamen,culpamistamnesciensetcoactus
commisit,etquiaabeodemordineutdeponeretursuplicauitultroneus,exconsideratione
discretionis (que mater est omnium uirtutum) magis quam ex rigore canonum,
misericordiaeuisceraadhibendo,ipsumineodemordineessefraternitatituaeconsulimus;
itatamen,ut,siecclesiailla,cuideseruit,sacerdotumpenuriamnonpatitur,suspensusa
sacerdotali offitio permaneat. Quod si fortasse ecclesiae utilitas exegerit, ut curam
regiminisassumat,liceateiexconcessioneepiscopisuifratrumqueobedientiasacerdotali
offitiofungi.
 307

P.2.C.1.QuestioVI.

Gratianus.Quiduerodehisfieridebeat,quiignoranterasymoniacisordinatisunt
(quodsextolocoquesitumest),supra,incapitulouidelicetUrbani,quodsicincipit:Siqui
asymoniacisnonsymoniaceordinatisuntrequiratur.Nuncautemdeillisqueritur,qui
nonproordinationepecuniasofferunt,sedproelectione,utueldecretumelectionisfiat,uel
utsubscriptioneconfirmetur,uelutelectioninonresistatur,aliquibuspremialargiuntur,an
eorumelectiouiciosasitiudicanda.NonenimuidenturSpiritussanctidonumemerequi
nonproconsecratione,sedproelectionemuneralargiuntur,cumnulliusspiritualisgratiae
aliquos faciat electio participes. Sed sicut ecclesiasticarum rerum emptores symoniaci
iudicantur,quiaecclesiasticisoffitiisitaadiunctaesunt,utalterumsinealteroalicuinon
proueniat,ita,quiaperelectionemuenituradconsecrationem,perindesymoniacushabetur,
quiproelectionepremialargitur,acsiproconsecrationemuneradedisset.UndeSimacus
scribitCesarioEpiscopo:[epist.I.c.5.]

P.2.C.1.Q.6. C. I. Nec timore, nec premiis, nec potentum suffragio episcopi

subscribaturelectioni.

Si quis autem episcopatum desiderat, data pecunia potentes personas minime

suffragatrices sibi adhibeat, nec ad decretum sibi faciendum clericos, uel ciues ad
subscribendum adhibito cuiuslibet generis timore conpellat, uel premiis quibuslibet
exhortetur.

P.2.C.1.Q.6.C.II.Symoniacusest,quiuteligaturpremialargitur.

ItemGregoriusSalonisconsistentibus.[lib.V.ep.26.]Egoautemuestraedilectioni
prouidens, et meae animae omnipotentis Dei iudicium pertimescens, eiusdem Maximi
causas subtiliter exquiri desidero, si nullis criminibus pressus, que sacro ordini
contradicunt, si non per symoniacam heresim, id est premia quibusdam se eligentibus
prebendo, ad sacerdotale pertingere conatur offitium. Tunc enim liber pro uobis apud
Dominumintercessorerit,sinonobligatusdesuisadlocumintercessionisuenerit.

P.2.C.1.Q.6.C.III.Sicutordinatio,sicelectiouelconsensussineuenalitatedebet
preferri.

ItemGregoriusSiagrioEpiscopoAugustudunensi[etaliisEpiscopis,lib.VII.epist.
110.]Sicutis,quiinuitatusrennuit,quesitusrefugit,sacrisaltaribusestadmouendus,sic
quiultroambituelinportunumseingeritestproculdubiorepellendus.Namquisicnititur
adaltioraconscendere,quidaliudagit,nisiutcrescendodecrescat,etascendendoexterius
interius in profundum descendat? Itaque, frater karissime, in sacerdotibus ordinandis
sinceritasuigeat;sitsimplexetsineuenalitateconsensus;purapreferaturelectio,utad
summam sacerdotii nonsuffragiouenditorum prouectus,sedDeicredatur iudicio esse.
Gratian.Siautempecuniapromissafuerituelsoluta,electouelordinatopenitusignorante,
neceomodoadelectionemuelordinationemperuenerit,einullatenusobesseuidetur,nec
ad reatum criminis pertinet cuius conscientiam non habuit, nec ad electionis uel
ordinationiscassationem,adquamaliasnonperprauamillorumcupiditatemperuenisse
docetur.
 308

P.2.C.1.QuestioVII.

Gratianus.I.Pars.Nuncautemdeseptimatractandumestquestione,anrenuncians
suaeheresisitrecipiendusinepiscopalidignitateuelnon?DehisitascribitCiprianusad
Stephanum:[lib.II.epist.1.]

P.2.C.1.Q.7.C.I.Quiredeuntesabheresiinsuisordinibusrecipiantur.

Siquipresbiterietdiaconiinecclesiacatholicapriusordinatifuerint,etpostmodum
perfidi et rebelles extiterint contra ecclesiam, uel apud hereticos a pseudoepiscopis et
antichristiscontraChristidispositionemprofanaordinationepromotisunt,etcontraaltare
atquediuinumuerbumsacrificiaforisfalsaetsacrilegaofferreconatisunt,eosquoquehac
conditionesuscipiconuenit,cumreuertuntur,utcommunicentlaicis,etsatishabeant,quod
admittunturadpacem,quihostespacisextiterint;necdebereeosreuertenteseaapudnos
ordinationisethonorisarmaretinere,quibuscontranosrebellauerunt.

P.2.C.1.Q.7.C.II.Dehis,quipromuneribusordinationemfaciunt,etquiredeuntes
abheresiinsuisordinibusrecipiuntur.

ItemexVII.Sinodo.Siquisomnemtraditionemecclesiasticamscriptamuelnon
scriptamuiolat,anathemasit.1.Omnisepiscopusautpresbiter,autdiaconus,conuictus
quodpromuneribusordinationemdederituelacceperit,asacerdotiocadat.2.Seddicunt
quidam,quiapenitentiamagimuspropeccato,etDeusindulgetillud;itaetegodico,quia
omnempenitentiamrecipitDeus,etindulgetperpenitentiampeccata,queiamfactasunt.
Noui enim, quodDauid fornicatorem et homicidam perpenitentiam receperit Deus, et
dixeritdeeo:Inueniuirumsecundumcormeum.NouirursumeundemaudientemaDeo:
Nonedificabismihidomum,quiauirsanguinumes.ScioManasseperconfessionem
dimissaminpietatemsuam.Sciomeretricesettelonariosperpenitentiamreceptosnullum
tamenhorum,quiantebaptismumpeccauit,sacerdotibusconnumeratum.Scioquosdam,
dum essent in mundo, in multa fornicatione mansisse, monachos uero factos quasi
luminariamundiresplenduisse;nullumtamenadsacerdotiumascendisse.Quod,etsiraro
contigit, nulla tamen lex ecclesiae fuit. Nouimus primum peccatricem Mariam; post
conuersionem,quamuissanctaetcasta,tameninterdiaconissasconputatanonest.Sedquid
hocdico?SequenssanctosapostolosetuenerabilesPatrescumomnifiduciaclamo:Quod
quipersymoniamordinatusest,siueepiscopus,siuepresbiter,siuediaconus,alienusesta
sacerdotio,nequeenimuenalisestgratiaSpiritussancti;Cayphaetraditioetadinuentio
Symonisasanctosacerdotioestaliena. 3.Etsiinfornicationem lapsusaliquis post
baptismum,insacerdotiumnonrecipitur;canonesenimhocprohibent.Siquisuerocum
hocpeccatoadsacerdotiumprouectusest,cognitusdegradetur.Item:4.Ipsum,quiper
pecuniamordinatusest,confiteor,quiaperpenitentiamrecipitDeus.Bonusestinomnibus,
et aperta uiscera eius omni homini penitenti. Sed quoniam iuxta Apostolum oportet
episcopum esse inreprehensibilem, quicumque per pecuniam uel ordinauit aliquem uel
ordinatusest,abomnisacerdotiositalienus.5.Tarasiuspatriarchadixit:Quicumqueper
pecuniam uelordinant,uelordinauerunt, uel ordinantur,uelordinatisuntepiscopi,uel
presbiteri,ueldiaconi,uelquilibetdenumerosacerdotali,repellanturomninoasacerdocio,
sicutSymonmagusaPetro.Quicumqueperpecuniam,dispensationemuelcuramsortiti
suntmonasteriorumuelecclesiarum,uelreligiosarumdomorum,ierocomiorum,seniorum,
orphanotrophiorum, cum depositione expellantur a dispensatione illa et cura. Qui post
baptismumcadensinfornicationemordinatusest,sipostmodumconfessusfuerit,cesseta
 309

ministerio;siueroconuictusabaliquo,deponaturomnino.6.Percussorepiscopus,aut
presbiter, aut diaconus per se uel per alium aliquem, quasi timeri per hoc uolens,
deponatur.Item:7.Quipersecularespotestatesordinatusfueritautecclesiamobtinuerit,
deponatur;siueroreligiosamdomum,expellatur.

P.2.C.1.Q.7.C.III.Deeodem.

ItemexConcilioMeldensic.43.Cauendumestetsummoperestudendum,acper
uirtutemChristisanguinisinterdicendumetepiscopisetregibus,etomnibussublimioribus
potestatibus,atquecunctisfautoribusetelectoribusquorumcumqueatqueconsensoribus,
seuordinatoribusingraduecclesiastico,utnemopersymoniacamheresimregiminislocum
obtineatquacumquefactione,calliditate,promissione,seucommoditateautdationeperse
autpersubmissampersonam.]

P.2.C.1.Q.7.C.IV.Quiredeuntesabhereticisrecipipossuntuelquinon.

Item deeadem Sinodo.[VII.,actione 1.]II.Pars.Conuenientibus apudNicenam

Bithiniae,etconsedentibusPetroarchiepiscopo,etPetropresbiteroetabbatemonasterii
sancti Sabae, locum tenentibus Adriani Papae, et Tharasio archiepiscopo
Constantinopolitano,etIohanneetThomaapocrisariisapostolicarumsediumorientalium,
etceterisepiscopis,episcopiSiciliaedixerunt:Dignumest,utdefuturisinquiramus.1.
ItemBasiliusepiscopusAnchiraedixit.Constitutioecclesiasticahabetcanonicetraditaab
antiquoasanctisapostolisetsuccessoribuseorum,sanctisPatribusnostrisetmagistris,et
sanctisuniuersalibussexsinodis,etlocalibussinodisorthodoxis,utquiabaliquaheresi
reuertuntur ad orthodoxam fidem et traditionem catholicae ecclesiae, scripto negare
debeantheresimsuametconfitericatholicamfidem.2.ItemTharasiuspatriarchadixit:
Videtur uobis, ut sedes suas recipiant qui ab heresi reuertuntur? 3. Religiosissimi
monachidixerunt:Sicutreceperuntuniuersalessinodisexabheresireuertentes,itaetnos
recipimus.4.Sanctasinodusdixit:Placetomnibusnobis.EtiussisuntBasiliusepiscopus
Anchirae,etTheodorusepiscopusMirreaeciuitatis,etTheodosiussedereingradibussuis
etsedibus. 5.ItemConstantinusepiscopusCypridixit:Nonoportetnos,quiepiscopi
sumus,indigeredoctrina,sedaliorumessedoctores.6.ItemTharasiusepiscopusdixit:
Malorumdoctorummaladoctrina.Ecclesiademalisdoctoribussacerdotesnonrecipit.7.
ItemIohannesapocrisariusorientaliumsediumdixit:Heresisseparatomnemhominemab
ecclesia. 8. Item Tharasius episcopus dixit: Ecce multi canonici libri, et sinodici, et
paternilectisunt,etabheresireuertentesdocueruntnosrecipere,sialiaaliquacausanon
est in eis. 9. Item Petrus apocrisarius Papae dixit: Romae exiliatus est Macharius
hereticus a sancta sexta sinodo, et quadraginta dierum inducias dedit illi pater noster
BenedictusPapa,etcottidiemittebatadeumBonifatiumconsiliariumsuum,etinstruebat
eumconmonitoriisuerbisexdiuinascriptura,etnullatenusuoluitemendari. Hocautem
faciebat,uteumreciperetinsuoordine.10.ItemTharasiuspatriarchadixit:Quiddicitis
deAnatholio?Nonneetiaminquartasinodofactusestprinceps?etecceabinpioDioscoro
ordinatusest.Etnosigiturrecipiamuseos,quiabhereticisordinatisunt,sicutAnatholius
receptusest.11.Item:VereuoxDeiest,quoniamnonmoriunturfiliipropatribus,sed
unusquisqueinsuopeccatomoritur;etquoniamordinatioexDeoest.12.ItemTharasius
patriarcha dixit: Audiuimus mandata paterna.Quidigitur?oportet recipere abhereticis
ordinatos?13.Sanctasinodusdixit:Audiuimus,domine,etoportetnosrecipere.14.
Tharasiuspatriarchadixit:Plureseorum,quiinsextasinodoconuenerunt,aSergio,Pirro,
Petro,Pauloordinatisunt,quifueruntprincipeshereseosMonoscelitarum,quoniamisti
 310

continuatiminConstantinopolitanasedesederunt,etabultimoeorum,Petroscilicet,usque
adsextamsinodumnonfuerantplusquamduodecimanni. Thomasuero,etIohannes,et
Constantinus ab hereticis illis archiepiscopi facti sunt, et tamen propter hoc non sunt
reprobati.15.Sanctasinodusdixit:Hocmanifestumest.16.Constantinusepiscopus
Cipridixit:Sufficienterostensumest,quodabhereticisuenientesrecipiendisunt.Siuero
quissponteadhereticumuaditetaccipitordinationem,nonrecipiatur.17.ItemTharasius
patriarchadixit:Etegorefutoeos,quiobhuiusmodicausamadfideisubuersionemordinati
sunt,etmaxime,cumpresentesessentorthodoxiepiscopi,aquibuspoterantordinari.Sic
est paternus intellectus. Si uero sinodalis consonantia fuerit, et unitas ecclesiarum de
orthodoxis,quipresumpseritabinmundishereticisordinari,depositionisubiaceat.Sancta
sinodusdixit:Hocestiustumiudicium.III.Pars.Gratian.Exhacauctoritatedaturintelligi,
quodquiabunitatecatholicaefideiinhereticorumsocietatemtransierit,utdemanibus
eorum ecclesiasticae dignitatis sacramenta percipiat, uel qui contemptis orthodoxis ab
hereticisordinaridesiderauerit,etsiposteasuaeabrenunciansheresiadecclesiamredierit,
offitio tamen accepto fungi non poterit. Auctoritate uero Cipriani prohibentur ab
administratione ecclesiastica, qui intra catholicam ecclesiam ordinati ad fidei
inpugnationem dilabuntur. Porro symoniaci nec ab hereticis ordinantur ad fidei
subuersionem,necintraecclesiamcatholicamordinatiaduersusfidemarmantur.Quamuis
enimnonnullosperpecuniamordinent,nontamenfideminpugnant,necgratiamSpiritus
sancti uenalem predicant. Unde cum heresim suam ueraci penitentia detestati fuerint,
premissisauctoritatibusnonprohibenturrecipiinsuisgradibus.Verumtamencapituloillo
Nicenaesinodi:Siquisperpecuniametc.etilloalioseptimaesinodi,Siquisomnem
traditionemetc.etInnocentii,etaliorummultorumauctoritatibusinreparabiliterdampnari
iubentur.HincetiamLeoIV.EpiscopisBrittanniae:

P.2.C.1.Q.7.C.V.Inordinemaleacceptosymoniacipenitentiamagerenonpossunt.

Requiritis de his, qui turpissimo lucro columbas in templo Domini uendere non
pertimescunt,etsuaactainprobatemeritateSymonisheresiconiungunt,utrumpossintin
ordinepenitentiam agere,antantummodo extra ordinem etsacerdotalem fierigradum?
Quod nos quidem conuictis et his, qui tam detestabile nefas (quod iam multis est
dampnatum conciliis) peregisse noscuntur, nulla possumus penitentia subuenire, et tot
spiritualibus patribus obuiare, sed in illorum Patrum me sententia conuenire omnibus
certumsit.IV.Pars.Gratian.Nisirigordisciplinaequandoquerelaxeturexdispensatione
misericordiae.Multorumenimcriminasuntdampnabilia,quetamenecclesiatolleratpro
tempore,propersona,intuitupietatis,uelnecessitatis,siueutilitatis,etproeuenturei.Pro
tempore:sicutGelasius,qui,cumnecessitatetemporisuideretItalicamecclesiampropter
bellifamisqueincursionemfereomniumclericorumoffitiodestitutam,adeoutplerisque
populis subsidia regendarum deessent animarum, concessit de monachis uel de laicis
clericosassumi,itadicens:[EpiscopisperLucaniam,epist.I.c.1.]

P.2.C.1.Q.7.C.VI.Protemporumnecessitateapostolicaesedisdecretatemperantur.

Necessaria rerum dispositione constringimur, et apostolicae sedis moderamine

conuenimur sic canonum paternorum decreta librare, ut ea que presentium necessitas
temporum restaurandis ecclesiis relaxanda deposcit, diligenti consideratione (quantum
potest fieri) temperemus. Gratian. Item: Priscis igitur, etc. Require supra in tractatu
ordinandorum.ItemInnocentiusPapa,cumpronecessitatetemporis,nenimiumscandalum
 311

essetinecclesia,ordinatosaBonosohereticosusciperet,aitindecretissuis:[epist.XXII.
adEpiscoposMacedoniae,c.5.]

P.2.C.1.Q.7.C.VII.Cessantenecessitate,debetcessare,quodurgebat.

Quodproremedioacnecessitatetemporisstatutumestconstatprimitusnonfuisse.
Quodergonecessitasproremedioreperit,cessanteutiquenecessitatedebetcessarepariter
quodurgebat,quiaaliusestordolegitimus,aliud,quodusurpatioadpresensfieritempus
inpellit. Gratian. Similiter ex dispensatione in Niceno Concilio [c. 8.] de Nouatianis
statutumest,utadecclesiamredeuntesordinentur:

P.2.C.1.Q.7.C.VIII.Iterumordinentur,quiexNouatianisadecclesiamredierint.

Si qui uoluerint uenire ad ecclesiam catholicam ex Nouatianis, placuit sancto

concilio,utordinenturetsicmaneantinclero.Anteomniaautemhancabeisconfessionem
perscripturamexigioportet,utfateantursecommuniconsensucatholicaeecclesiaestatuta
obseruaturos.

P.2.C.1.Q.7.C.IX.Iuramentumascismateredeuntium.

Quociens cordis oculus nube erroris obductus supernae illustracionis lumine fit
serenus,magnacautelanitendumest,nelatenterauctorscismatisirruat,etunitatisradice
eos, quiadeam reuersi fuerint, teloiterum erroris abscidat. Et ideopostquam ego N.
ciuitatisepiscopus,conpertodiuisionislaqueo,quotenebar,diutinamecumdeliberatione
pertractans,pronaetspontaneauoluntateadunitatemsedisapostolicaediuinagratiaduce
reuersussum,etnenonpuramente,sedsimulatereuersusexistimer,spondeosubordinis
mei casu et anathematis obligatione, atque promitto tibi N. et per te sancto Petro,
apostolorum principi, atque eius uicario N. beatissimo uel successoribus eius, me
numquam quorumlibet suasionibus uel quocumque alio modo ad scisma, de quo
redemptoris nostri gratia liberante ereptus sum, reuersurum; sed semper me in unitate
sanctaeecclesiaecatholicaeetcommunioneRomaniPontificisperomniapermansurum.
Unde iuratus dico per Deum omnipotentem, et hec sancta quatuor euangelia, que in
manibusmeisteneo,etsalutemN.dominorumnostrorumrempublicamgubernantium,me
in unitate, sicut dixi, ecclesiae, ad quam Deo propitio sum reuersus, et communione
RomaniPontificissemperetsinedubiopermanere.Quodsi(quodabsit)abhacmeunitate
aliqua excusatione uel argumento diuisero, periurii reatum incurrens eternae penae
obligatus inueniar, et cum auctore scismatis habeam infuturo seculo portionem. Hanc
autem confessionis promissionisque meae cartulam N. notario meo cum consensu
presbiterorum et diaconorum et clericorum, qui me in hac unitate obligantes se in
suprascriptis omnibus pronasimiliter uoluntatesecutiatquepropriismanibus subscripti
sunt,scribendamdictaui,etpropriamanusubscribenstibitradidi.ActainlocoN.,dieilla,
et consulibus suprascriptis. Subscriptio episcopi. Ego episcopus ciuitatis N., huic
confessioni promissionique meae prestito de conseruandis suprascriptis omnibus
sacramentosubscripsi.Gratian.CeterumexcanonumrigorecontrascribitFelixPapa[III.]
omnibusEpiscopis:[epist.I.c.5.]
 312

P.2.C.1.Q.7. C. X. Qui extra ecclesiam baptizati uel rebaptizati fuerint, ad

ecclesiasticammiliciamnonadmittantur.

Quiinqualibetetatealibiquaminecclesiacatholicaautbaptizati,autrebaptizati
sunt, ad ecclesiasticam miliciam prorsusnonpermittantur accedere. Quibussatis debet
esse,quodincatholicorumnumerosuntrecepti. Quoniamdesuoordineetcommunione
uidebiturferreiudiciumquisquishocuiolaueritinstitutum, uelquinonremoueriteum,
quemexeiuscetuadministeriumclericaleobrepsissecognouerit.Gratian.Propersona:
sicutB.GregoriusscribensIanuarioEpiscopo[lib.VII.Indict.2.epist.I.]ait:

P.2.C.1.Q.7.C.XI.Rigorcanonumpropersonaaliquandorelaxatur.

Tantanequiciaadmeasauresdetuasenectuteperuenit,uteam,nisiadhuchumanitus
pensaremus,fixaiammaledictioneferiremus.1.Etquidempenaefueratintesententia
iaculanda; sed quoniam simplicitatem tuam cum senectute nouimus, interim tacemus.
Gratian.Pietatisintuitu:sicutdeillitteratisetcorporeuiciatisGelasiusait:[Episcopisper
Lucaniam,epist.I.c.18.]

P.2.C.1.Q.7.C.XII.Canonumdecretapietatisintuitunonnumquamrelaxantur.

Siquiuelpropriatemeritateuelincuriapresidentiumtalessusceptisunt,nichilultra
promotionis accipiant, satisque habeant, hoc sibi pro nimia miseratione concessum.
Gratian. Necessitatis intuitu: sicut Ylarius Papa, qui, cum de quodam episcopo preter
noticiamordinatometropolitaniinutroquegrauescandalumfieret,aitinepistolasua:[ad
AscaniumetuniuersosEpiscoposTarraconensisprouinciae]

P.2.C.1.Q.7.C.XIII.Necessitatiscausaquedaminecclesiatollerantur.

Quoniam quicquid ab alterutra parte est indicatum omni uidemus peruersitate

confusum,temporum necessitate perspectahacratione decreuimus adueniam pertinere
quodgestumest,utdeincepspreternoticiamnullusuelconsensummetropolitaniordinetur
antistes.

P.2.C.1.Q.7.C.XIV.Deeodem.

ItemInnocentius.[Episc.Macedoniae,ep.XXII.c.6.]Quociensapopulisautaturba
peccatur,quiainomnesproptermultitudinemuindicarinonpotest,inultumsolettransire.
PrioraergodimittendadicoDeiiudicio,etdereliquomaximasollicitudineprecauenda.

P.2.C.1.Q.7. C. XV. Ex dispensatione quedam tollerantur, que rigor canonum

condempnat.

ItemexepistolaCirillimissaMaximoDiaconoAntioceno.Didiciadiligendomihi
Paulomonacho,quiarecusatpietastuausquehodiecommunionemreuerentissimiepiscopi
Iohannisamplecti,proeo,quodquidaminAntiocenaecclesiamaleadhuccumNestorio
uelsentiant,ueliamsenserintquidem,sedforsitanresipuerint.Probetigiturtuamodestia,
utrum aliquando colligi nude ac inreuerenter cum Nestorio sentiant et inuicem
colloquantur;licetaliquandocauteriatamhabuerintconscientiam,colliganturautemnunc
actapenitentiasuperhis,inquibussubreptisunt,quamuisconfiterifortassisreuereantur
 313

excessum. 1. Ut autem non existimemur amare contentionem, amplectamur episcopi

reuerentissimi Iohannis communionem, indulgentes ei, et causa dispensationis eius
negotium non subtilius uel districtius siue uehementius erga se recognoscat agitari.
Dispensationisenimgratia(sicutdixi)egetnegotiummultum.

P.2.C.1.Q.7.C.XVI.Deeodem.

Idem ad Ianuarium presbiterum et Archimandritam. Dispensationes rerum

nonnumquamcoguntparumquidemadebitoquosdamforasexire,utmaiusaliquidlucri
faciant.Sicutenimhii,quimarenauigant,tempestateurgentenauiquepericlitanteanxiati
quedamexonerant,utceterasaluapermaneant,itaetnos,cumnonhabemussaluandorum
omnium negociorum penitus certitudinem, despicimus ex his quedam, ne cunctorum
patiamurdispendia.Gratian.Utilitatisintuitu:sicutinMeldensiConcilio[c.64.]perhibetur
defiliisuirginumperuimraptarumetsicadconiugiumraptorumapplicatarum:

P.2.C.1.Q.7.C.XVII.Utilitatisintuituquedaminecclesiatollerantur.

Tali coniugio generati ecclesiasticis ordinibus non applicentur, nisi forte eos aut
maxima ecclesiae utilitas uel necessitas postulet, uel euidens meritorum prerogatiua
commendet. Gratian. Huic Petrus concordans ait: In ueritate conperi, quia non est
personarumacceptorDeus,etc.1.Proeuentuetiamreiquaminecclesiatollerantur,
sicutLeoaitindecretissuisdelaicissubitocontradecretacanonumordinatisepiscopis:
[ep.LXXXV.al.LXXXVII.c.1.EpiscopisAfricae]

P.2.C.1.Q.7. C. XVIII. Laicis, qui contra canonum decreta ad episcopatum

promouentur,exmisericordiasusceptumoffitiumrelinquitur.

Exigunt causae ut non solum in tales presules, sed etiam in ordinatores eorum
conpetens ultio proferatur. Sed circumstant nos hinc mansuetudo misericordiae, hinc
censuraiusticiae,utcredamusquedamdelictautcumquetolleranda,quedamueropenitus
amputanda.Illosergoquorumprouectiohoctantumreprehensionisincurrit,quodexlaicis
ad episcopale offitium electi sunt locum suum tenere permittimus, non preiudicantes
apostolicaesedisstatutis,necbeatorumPatrumregulassoluentes,quiaremissiopeccati
non dat licentiam delinquendi, nec quod potuit aliqua ratione concedi fas erit amplius
inpunecommitti,nequodadtempuspialenitateconcessimusiustapostmodumultione
plectamus.

P.2.C.1.Q.7.C.XIX.DonatistaeetNouatiani,quamuisreprehensibiliter ordinati,
tamenexnecessitatetollerantur.

Idem ad Mauros episcopos. Maximum quoque ex laico, reprehensibiliter licet

ordinatum,tamensiDonatistaiamnonestetaspirituscismaticaeprauitatisalienusest,ab
episcopali,quamquoquomodoadeptusest,nonrepellimusdignitate,itautipselibelload
nosdirectocatholicumseessemanifestet.

P.2.C.1.Q.7.C.XX.Deeodem.

Idem.[ibideminitioc.3.]DonatumautemSeiacensemexNouatiano(utconperimus)
cumsuaplebeconuersumitadominicogregiuolumuspresidere,utlibellumsuaefidei
 314

meminerit adnosdirigendum, quoetNouatidogmatis dampneterrorem,etplenissime

confiteatur catholicam ueritatem. Que autem nunc certa remisimus consideratione
causarum, antiquis deinceps custodienda sunt regulis, ne quod ad tempus pia lenitate
concessimusiustaposthaculcioneplectamus.

P.2.C.1.Q.7. C. XXI. Redeuntes ab heresi post publicam professionem in suis

ordinibusrecipipossunt.

IdemIanuarioEpiscopoAquilegiensi.[epist.III.]Saluberrimumenimetspiritualis
medicinae utilitate plenissimum est,utsiuepresbiteri, siuediaconisiuesubdiaconiaut
cuiuslibetordinisclerici,quisecorrectosuideriuoluntatqueadcatholicamfidem,quam
pridemamiserant,rursumreuertiambiunt,priuserroressuosetipsosauctoreserrorisse
dampnatossineambiguitatefateantur,etsensibusprauisetiamperemptisnulladesperandi
supersitoccasio,necullummembrumtaliumpossitsocietateuiolari,cumperomniaillis
professio propria ceperit obuiare. Circa quos etiam canonum illam constitutionem
precipimus custodiri, ut in magno habeant beneficio, si adempta sibi omni sepe
promotionis in quo inueniuntur ordine stabilitate perpetua maneant, si tamen iterata
unctionenonfuerintmaculati.

P.2.C.1.Q.7. C. XXII. Ab heresi redeuntes heresim et eius auctores publice

detestentur.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.36.]Siquisepiscopus,siuealicuiusepiscopi
presbiterautdiaconusinalicuiusheresisopinionemoffenderit,etobhanccausamfuerit
excommunicatus,nullusepiscopusincommunionemeumrecipiat,nisipriusincommuni
concilio porrecto fidei suae libello satisfaciat omnibus, et ita liberam teneat suam
purgationem.Hocidemetdefidelibuslaicissitdecretum,siinaliquamheresisopinionem
fuerintnominati. V.Pars.Gratian.Ecce,quibusdecausisquedaminecclesiatollerantur,
queeisdemcessantibuspiaseueritateuindicantur.Quandoautemtollerandasint,quando
resecanda,Gelasiuspapadistinguit,dicens:[EpiscopisperLucaniam,epist.I.c.11.]

P.2.C.1.Q.7.C.XXIII.Quandoinecclesiaaliquasinttolleranda.

Etsiillanonnumquamsinendasunt,que,siceterorumconstatintegritas,noceresola
nonualent,illatamenmagnopereprecauendasunt,querecipisinemanifestadecoloratione
non possunt.Et sieaipsa,quenullodetrimento aliquociens indulgenda creduntur,uel
rerumueltemporumcogitintuitus,uelaccelerataeprouisionisexcusatrespectus,quanto
magis illa nullatenus sunt mutilanda, que nec ulla necessitas, nec ecclesiastica prorsus
extorquet utilitas? Aliquando enim pro necessitate uel ecclesiae utilitate mutilantur et
laxanturpreceptacanonica.VI.Pars.Gratian.1.Breuiterostendimus,quireuertentesab
heresiinsuisordinibusualeantrecipi,uelquinon.Nuncautemqueriturdehis,quiab
hereticisordinatisunt,siadunitatemcatholicaematrisecclesiaeabheresiredierint,utrum
ineodemordineiterumualeantordinari?Semelenimconsecratus(utaitB.Gregorius)
iterumconsecrarinondebet. 2.Itemsacramenta,queabhereticisinformaecclesiae
ministrantur (sicut Augustinus testatur) reiterari non debent, ne non homini, sed
sacramento uideatur iniuria fieri. 3. Sed illud Gregorii de his intelligitur, qui
consecrationemsacerdotalemuelepiscopalemacceperunt,quiautpermanusinpositionem,
cumadecclesiamredeunt,effectumsuaeunctionisaccipiunt,autabeiusamministratione
perpetuo cessare iubentur. Similiter illud Augustini de eadem mistica unctione et de
 315

sacramento baptismatis intelligitur. 4. Sunt autem in ecclesia alii ordines, qui sine
sacramentali unctione, sola episcopi benedictione, cum quadam uasorum uel
indumentorumdistributioneprestantur;utsuntLeuitae etceteri infraeosconstituti.Hi
quamuisabhereticisordinentur,tamenadecclesiamredeuntesineodemordine(sialias
digni fuerint) ab ecclesia ordinentur, nec fiet in eis reiteratio muneris, cum nichil ab
hereticiseisdoceaturfuissecollatum.UndeUrbanusII.scribitPetroPistoriensiEpiscopo
etRusticoAbbatiVallisumbrosae:

P.2.C.1.Q.7.C.XXIV.Redeuntesabhereticissuntreordinandi

Daibertum a Negzelone, licet symoniaco, non symoniace eiusdem confessione

reperimus indiaconumordinatum; etB.Innocentii Papaesententia constatdeclaratum,
quodNegzelon,hereticus(quemconstatabhereticisordinatum)quianichilhabuitdare
nichilpotuitei,cuimanusinposuit. NosigiturtantiPontificisauctoritatefirmatiDamasi
Papaetestimonioroboratiquiait:Reiterarioporterequodmaleactumest,Daibertum,ab
hereticiscorporeetspiritudigressumatqueutilitatiecclesiaeprouiribusinsudantem,ex
integro(ecclesiaenecessitateingruente)diaconemconstituimus.Quodnonreiterationem
existimari censemus, sed tantum integram diaconii dationem, quoniam quidem, ut
prediximus,quinichilhabuitnichildarepotuit.

P.2.C.1.Q.7.C.XXV.Deeodem.

ItemDamasusPapa.[epist.IV.dechorepiscopis]Perillicitammanusinpositionem
uulneratumcaputilliquiuidebanturaliquidaccepisse,habebant,etubiuulnusinfixumest,
necesseestmedicinamadhibere,quainfixasaneturmacula;idest,reiterarinecesseest
quodlegitimeactumautcollatumminimeprobatur.Namquomodopossithonoremretinere
quiabilloaccepit,quipotestatemdarenonhabuitlegitime,inuenirenonpossum.

P.2.C.1.Q.7.[C.XXVI.]Libro9.CodicistituloadlegemIuliamrepetundarum.

Impp.TheodosiusetValentinianus.[AA.Florentino.]VII.Pars.Sancimuseiusmodi
uirosadprouinciasregendasaccedere,quiadhonorisinsignianonambicioneuelprecio,
sedprobataeuitaeetamplitudinistuaesolenttestimoniopromoueri,itasane,utquibushii
honores per sedis tuae uel nostram fuerint electionem commissi, iurati inter gesta
depromant,seproadministrationibussorciendisnequededissequidpiam,nequedaturos
umquam postmodum fore, siue per se, siue per interpositam in fraudem legis
sacramentique personam, aut donationis uenditionisue titulo, aut alio uelamento
cuiuscumquecontractus,etobhoc(exceptissalariis)nichilpenitustaminamministratione
positos quam post depositum offitium pro aliquo prestito beneficio tempore
amministrationis,quamgratuitomerueruntaccepturos.Etlicetneminem diuinitimoris,
contempnendoiureiurando,arbitremurinmemorem,utsalutipropriaeullumcommodum
anteponat,tamenutadsalutistimoremexnecessitatepericulisubiugetur,siquisausus
fueritprebitasacramentanegligere,nonmodoaduersusaccipientem,sedetiamaduersus
dantem accusandicunctis tamquam crimen publicum concedimus facultatem, quadrupli
penaeo,quiconuictusfuerit,modisomnibusferiendo.
 316

P.2.C.1.Q.7.C.XXVII.Deeodem.

Item Pascalis Papa. Patet symoniacos, ueluti primos et precipuos hereticos, ab

omnibus fidelibus respuendos, et si commoniti non resipuerint, ab exteris potestatibus
obprimendos.Omniaenimcriminaadconparationemsymoniacaeheresisquasipronichilo
reputantur. ] Gratian. His breuiter premissis ad ea ueniamus, que ecclesia seueritate
disciplinaeparataestulcisci,ostendentes,quibusaccusantibusueltestificantibusquilibet
sintconuincendi;quoiudicequisquedebeatdampnariuelabsolui;sicausauiciatafuerit,
quo remedio possit subleuari; si accusatores defecerint, an reus sit cogendus ad
purgationem.Etutfaciliuspateatquoddicturisumus,exemplumponatursuboculis,inquo
auctoritates hinc inde controuersantes distinguantur, et quid sanctorum patrum sentiat
auctoritasliquidointimetur.

P.2.CausaII.

Gratianus.Quidamepiscopusdelapsucarnisalaicoinpetitur;duomonachi,unus
subdiaconus,etduoLeuitaeaduersusipsumtestimoniumferunt;ametropolitanosuosentit
se pregrauari; in ipsa uentilatione causae tres ex testibus deficiunt, siue promissione
decepti, siuecanonicaexaminationereprobati;expoliaturtamenepiscopus,quiacrimen
eius notorium erat. (Qu. I.) Hic primum queritur, an in manifestis iudiciarius ordo sit
requirendus?(Qu.II.)Secundo,anexpoliatusabaliquositiudicandus? (Qu.III.)Tertio,
quapenasintferiendiquiinaccusationeueltestificationedefecerint?(Qu.IV.)Quarto,si
duorumtestimoniositcondempnandus?(Qu.V.)Quinto,sideficientibusaccusatoribussit
cogendusadpurgationem?(Qu.VI.)Sexto,siremediumsitdandumei,quicausadilationis
uocem appellationis exhibuerit? (Qu. VII.) Septimo, si laici, monachi uel quilibet
inferiorumordinuminaccusationemaiorumsintaudiendi?(Qu.VIII.)Octauo,quomodo
fieridebeataccusatio,aninscriptis,ansinescripto?

P.2.C.2.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quodautemnullussineiudiciarioordinedampnariualeat,multis
auctoritatibusprobatur.DeeonamqueaitAugustinus:[hom.L.deutilitatepenitentiae]

P.2.C.2.Q.1.C.I.Dampnarinonualetnisiautconuictusautsponteconfessus.

Nosinquemquamsententiamferrenonpossumus,nisiautconuictum,autsponte
confessum.

P.2.C.2.Q.1.C.II.Deeodem.

Item Constantinus Inperator. Iudex criminosum discutiens non ante sententiam

proferat,quamautreumipseseconfiteatur,autperinnocentestestesconuincatur.Gratian.
HocidemtestaturAugustinus,eteisdemuerbis:

P.2.C.2.Q.1.C.III.Deeodem.

Item Gregorius. [lib. VIII. epist. 50.] Sicut sine iudicio quemquam nolumus
condempnari,itaqueiustediffinitasuntnullapatimurexcusationedifferri.
 317

P.2.C.2.Q.1.C.IV.Deeodem.

Item Eleuterius Episcopus. [ad Episcopos Galliae] Nichil contra quemlibet

accusatum absque legitimo et idoneo accusatore fiat. Nam et Dominus noster Iesus
ChristusIudamfuremessesciebat;sedquianonestaccusatus,ideononesteiectus.

P.2.C.2.Q.1.C.V.Deeodem.

Item Felix Papa. [I. ad Paternum Episcopum] Primates accusatum discutientes

episcopumnonantesententiamproferantdampnationis,quamautreumseipseconfiteatur,
autperinnocentesetcanoniceexaminatosregularitertestesconuincatur.Aliterirritamesse
censemusetiniustamepiscoporumdampnationem,etidcircoasinodoretractandam,itaut
obpressis ab omnibus incunctis causis subueniatur. Gratian. Idem decernit Zepherinus
Papa:

P.2.C.2.Q.1.C.VI.Multipertollerantiamsustinendisunt,quamuissententiadiuini
iudiciisintcondempnati.

ItemAugustinus.Unusexuobismetraditurusest. Benedixit:exuobis,etnon:ex
nobis. Exuobis enim est,aquibusperiudiciariam potestatem confessus aut conuictus
exclususnonest.Ameuero,quinullis indigeoargumentis, etomniacertissime noui,
separatusetdiuisusest.Taleest,acsidiceret:Etsiegoperoccultiiudiciisententiameum
dampnatumhabeo,uostamenadhucillumpertollerantiamsustinete.

P.2.C.2.Q.1.C.VII.Nullumreserueturiudicium,nisirationabiliterhabitum.

ItemGregoriusIohanniDefensori,euntiinYspaniam.[lib.XI.epist.50.]Imprimis
requirendumestdepersonapresbiteri,dilectissimifratrisetcoepiscopinostriIanuarii,etsi
itaseueritashabet,sicuteiusdemepiscopipeticiocontinet,inecclesiaatquelocosuoidem
presbitermodisomnibusreuocetur.Siautemdictumfuerit,quiacontraipsumcausaaliqua
motasiueprobataest,subtiliteripsopresenteetproserationemreddentequerendumestet
genus causae, et modus probationis, ut ex hoc colligere ualeas, utrum adhuc in exilio
demorari,ancerteinecclesiaetoffitiosuodebeatreuocari.1.Deepiscopipersonahoc
faciendumest,ut,sinullacontraeumcriminaliscausa,queexilioueldepositionedignaest,
motasiueprobataest,isepiscopusquieosuperstiteperuerseetcontracanonesinecclesia
eiusordinaripresumpsit,sacerdotiopriuatusabomniecclesiasticoministeriorepellatur.
QuietiameidemdilectissimoIanuariofratrietcoepiscoponostrotradendusest,utautab
ipsoincustodiahabeatur,autcerteabeoadnostransmittatur.Episcopiuero,quieum
ordinauerunt, uel ordinationi eius consentientes interfuerunt, sex mensibus dominici
corporiscommunionepriuatiagerepenitenciaminmonasteriodecernantur,etsuprascriptus
Ianuarius loco et ordini suo modis omnibus reformetur. Si uero communione priuatis
mortiscontigeritinminerepericulum,benedictioeisuiaticinonnegetur.Siautemepiscopi
in preiudicio condempnationis uel depositionis memorati episcopi se metu iudicis
consensisse,actaliafecissesuasponteconfessifuerint,tempuseisadbreuiandumest,et
moduspenitenciaetemperandus.Siueroille,quilocumeiusinuasit,dehacfortasseluce
migraueritetalterestordinatus,quialeuiorisculpaeuidetur,nonquasiistisuperstiti,sed
successissedefuncto,episcopatusillioffitiumabeatantummodoecclesiainterdicatur,utin
alia ecclesia, que sacerdote uacauerit, si electus fuerit, possit esse episcopus, ad
Malachitanamtamenecclesiamnumquamaliquomodoreuersurus.2.Gloriosusautem
 318

comitiolus quicquid predictus episcopus per uiolentiam atque insecutionem ipsius

expendisseueldampnumpertulissedatosacramentofirmauerit,eidemepiscoporestituere
condempnetur.Siautemaliter,quamantefatiepiscopipeticiocontinet,actumesseforsitan
perhibetur,subtiliterquerendumest,etcognitaueritatecumDeitimorequodiusticiaeordo
suaseritiudicandum.3.QuiaigiturStephanusepiscopusinodiosuoquedamficta,etde
falsis se capitulis accusatum, neque aliquid ordinabiliter factum, sed iniuste asserit se
condempnatum,diligenterquerendumestprimo,siiudiciumordinabiliteresthabitum,si
alii accusatores, alii testes fuerunt. Deinde causarum qualitas, si digna exilio uel
depositionefuerit;sieopresente,subiureiurandotestimoniumcontraeumdictumest;si
scriptis actum est, si ipse licentiam respondendi ac defendendi se habuerit. Sed et de
personis accusantium ac testificantium subtiliter querendum est, cuius conditionis sint
cuiusueopinionis,etneinopessint,nefortealiquascontraprefatumpastoreminimicitias
habuissent,utrumtestimoniumexauditudixerint,autcertespecialitersesciretestatisunt;
siscriptisiudicatumest,etpartibuspresentibussententiarecitataest.Quodsifortehec
solempniteractanonsunt,nequecausaprobataest,queexilioueldepositionedignasit,in
ecclesiam suam modis omnibus reuocetur. Hiiuero,qui contraDei timorem et statuta
canonumeumcondempnauerunt,excommunicatiinmonasterioadagendampenitentiam
sex mensibus sunt mittendi, ita sane, ut, si cuiquam eorum mortis contigerit inminere
discrimen, uiatici ei benedictio non negetur. Ipse autem, qui eo uiuente locum eius
temerarieambiuit,priuatussacerdotioabomniministerioecclesiasticorepellatur,atque
eidemdilectissimofratrietcoepiscoponostrotradatur,uteumautipseadnostransmittat,
aut apud se in custodia habeat. Episcopi uero, qui eum ordinare presumpserunt, uel
peruersae ordinationi illius consensum prebuere, communione priuati sex mensibus ad
agendampenitentiaminmonasteriodeputenturetc.utsupradecausaIanuariiepiscopiet
infra. 4. Quod si forte aliqua de obiectis contra memoratum Stephanum episcopum
probata sunt, aliqua uero doceri minime potuerunt, cauta omnino consideratione
pensandumest,utrumleuioracapitula,ancertegrauioraprobatasint,utexeisqualiter
diffinitionem tuam debeas formare possis scire. 5. Gloriosus uero comitiolus, si
suprascriptusepiscopusinnocensesseclaruerit,quicquidderebuseiusuelecclesiaeipsius
tulit ei sinealiqua dilatione restituat etc.utsupraincausaIanuariiepiscopi.Siautem
episcopumtalemculpametc.etinfrainprimacausamonachorum.Depersonapresbiteri,
etc.etinfraincausa:Clericusaduersusclericum.Etinfra.[ineademepistola54.undecimi
libri] 6. De persona Ianuarii episcopi sciendum est, grauiter omnino et contra leges
actum, ut uiolenter de ecclesia traheretur; dum si quamlibet iniuriam a quocumque
episcopus passus fuerit in ecclesia, iniuriantem lex capitali pena percutiat, et sicut
maiestatis reum omnibus det illum accusandi licentiam, ut huius legis series loquitur
codicislibroI.capituloIII.constitutione11.:7.Siquisinhocgenussacrilegiiinruperit,
utinecclesiacatholicainruenssacerdotibusetministris,uelipsicultuilocoquealiquid
inportetiniuriae,etc.Etinfra:8.DepersonaepiscopiStephanihocattendendumest,
quianecinuitusadiudiciumtrahi,necabepiscopisalieniconciliidebuitiudicari.9.
Contrahocsidictumfueritquianecmetropolitanumhabuit,necpatriarcham,dicendum
est,quiaasedeapostolica(queomniumecclesiarumcaputest)heccausaaudiendafuerat
acdirimenda,sicutetpredictusepiscopuspetissedinoscitur.Quiaergoepiscopusalieni
conciliiiudiceshabuitomninosuspectos,sententianonasuoiudicedictanichilfirmitatis
obtineat. 10. Quod autem dicitur a seruis suis accusatus, sciendum est, quia audiri
minimedebuerunt.11.Siuerodecriminemaiestatisaccusatusdicitur,necipsumdeeo
credendumfuit,siuitauelopinioeiustalisantenonextitit.12.Quodautemdicitidem
episcopus,quiaseabsentealiquiuilissimisinttestesexhibiti,hocsiuerumest,nulliusest
momenti.13.Qualesautemtestesuelcuiusopinionisadtestimoniumadmittendisunt,
 319

plurimaelegesostendunt,quepenenullihabenturincognitae,queetiamilludsanciunt,ut
uilissimistestibussinecorporalidiscussionecredinondebeat.14.Quodautemdicitur,
quianichilscriptisiudicatumest,legendumesttituloXLIV.libriVII.codicisconstitutio
ultima,quiascriptisdebuitiudicari.Namibiinteraliaprecipitur,utsententia,quesine
scriptodictafuerit,necnomensententiaehaberemereatur.
[PALEA.

P.2.C.2.Q.1.C.VIII.Ultimasententiadebetdescriptopreferri.

Item Codicis libro VII., titulo de sententiis ex breuiculo recitandis, Imppp.

Valentinianus,ValensetGratianusAAA.Statutisgeneralibusiussimus,utuniuersiiudices,
quibus reddendi iuris in prouinciis permisimus facultatem, cognitis causis ultimas
diffinitionesdescriptirecitationeproferant.Huicadicimussanctioni,utsententia,quedicta
fuerit, cum scripta non esset, nec nomen quidem sententiae habere mereatur, nec ad
rescissionemperperamdecretorumappellationissolempnitasrequiratur.][PALEA.Item
exConcilioapudS.MedardumHincmarusRemorumArchiepiscopusdixit:

P.2.C.2.Q.1.C.IX.Deeodem.

Legum ecclesiasticarum consuetudo et auctoritas talis est, ut in causis gestorum

semperscripturamrequirant,adeo,utquiadsacrumfontemaccedit,suumdarenomen
precipiatur.Quiadsummumsacerdotiumprouehitur,decretomanibusomniumroborato
eligitur. Ordinatus autem a suis ordinatoribus litteras accipere iubetur. Qui etiam ab
ecclesiastica societate quolibet excessudiscinditur, libelli inscriptione autrecipitur, aut
eicitur.Sedetquiaccusaturautexcommunicatur,seureconciliatur,perscripturamaccusari
uelreconciliariiubetur.Etsicinceterishuiusmodiintantumscriptumdeposcitur,utsicut
B. Gregorius in commonitorio ad Iohannem defensorem ex Romanis legibus sumens
scribit:Sententia,quesinescriptoprofertur,necnomensententiaehaberemereatur.]

P.2.C.2.Q.1. C. X. Restituendus est, quem neque confessum, neque conuictum

constatesseeiectum.

Item Nicolaus Papa Airardo Turonensi Archiepiscopo. Notum sit tuae fraternae
karitati, quod iste presbiter pauper, nomine Christoforus, de sua angustia ad nostram
clementiam lacrimabiliter sit conquestus, dicens, se falsis criminibus inpetitum, et ab
ecclesia nonconuictum nequeconfessuminrationabiliter fuissereiectum. Nam,utipse
refert,tuadiligentiapertresuicesinquisitionefacta,nullainsenequedefornicationis
crimine,nequedehomicidiiconsensionepotuitculpareperiri,nisiquiasuaepaupertatis
causaquepetebantur autconsentire noluit,autadinplere nonpotuit.Quodsuustamen
emulusultroneusegit,quiecclesiamilliusiniustepreripuit.Idcircomagnoperemonemus
reuerentiamtuam,utque,forteteignorante,Gieziacacupiditateperactaesseuidentur,tuae
fraternitatiscensuraceleriemendationecorrigantur,scilicetrestituendoecclesiaepropriae
iamdictumsacerdotem,atqueeireddendotuapietate,quemperdiditpristinumhonorem,et
nullatenus canonica instituta alicuius temeritate contempni permittas,quiafacientem et
consentientemparpenaconstringit.
 320

P.2.C.2.Q.1.C.XI.Antequamcausaprobetur,aliquisexcommunicarinondebet.

Item de libro constitucionum. Nemo episcopus, nemo presbiter excommunicet

aliquem,antequamcausaprobetur,propterquamecclesiasticicanoneshocfieriiubent.Si
quis autem excommunicauerit aduersus eam aliquem, ille, qui excommunicatus est,
maiorissacerdotisauctoritateadgratiamsanctaecommunionisredeat;isautem,quinon
legitime excommunicauerit, in tantum abstineat tempus, quantum maioris sacerdotis
auctoritatiuisumfuerit,utquodiniustefecitipseiustepatiatur.

P.2.C.2.Q.1.C.XII.Incertaetdubiaiudicarinonpossunt.

Item Augustinus in epistola [CXXXVII.] ad clerum et uniuersalem plebem

Ipponensem. Nomenpresbiteriproptereanonausussumdenumerocollegarumeiusuel
subprimere,ueldelere,nediuinaepotestati,subcuiusexaminecausaadhucpendet,facere
uiderer iniuriam, siillius iudicium meouellem iudicio preuenire; quodnecinnegotiis
secularibusiudicesfaciunt,quandoadmaiorempotestatemdubitatiodefertur,utpendente
relatione aliquid audeant conmutare. In episcoporum quoque concilio constitutum est,
nullum clericum, qui nondum conuictus est, suspendi a communione debere, nisi ad
causamsuamexaminandamsenonpresentauerit.

P.2.C.2.Q.1.C.XIII.Necexsuspicionisarbitrio,necanteuerumet

iustumiudiciumaliquiscondempnetur.ItemMelciadesPapa.[EpiscopisHispaniae]
Primosemperomniadiligenterinquirite,utcumiustitiaetkaritatediffiniatis;neminem
condempnetis anteiustumetuerumiudicium; nullumiudicetis suspicionis arbitrio;sed
primumprobate,etposteakaritatiuamprofertesententiam,etquoduobisnonuultisfieri
alterinolitefacere.

P.2.C.2.Q.1.C.XIV.Quiabaccusationeprohibeantur,etquirecipiantur.

DigestionislibroXLVIII.titulodeaccusationibusetinscriptionibus.[l.quiaccusare]
Prohibentur accusare alii propter sexum uel etatem, ut mulier et pupillus. Alii propter
sacramentum,utquistipendiummerentur.Aliiproptermagistratumetpotestateminqua
agentessinefraudeiniuseuocarisnonpossunt.Aliipropterdelictumproprium,utinfames.
Alii propter turpem questum, utquiduoiudicia aduersus duos reos subscripta habent,
nummosue ob accusandum uel non accusandum acceperint. Alii propter conditionem
suam,utlibertinicontrapatronos.Aliiproptersuspicionemcalumpniae,utilli,quifalsum
testimoniumsubornatidixerunt.Nonnullipropterpaupertatem,utsuntquiminusquam
quinquaginta aureos habent. Hi tamen omnes, si suam iniuriam exequantur, mortemue
propinquorum defendant, ab accusatione non excluduntur. Liberi libertique non sunt
prohibendisuarumrerumdefendendarumgratiadefactoparentumpatronorumuequeri,
uelutisidicant,uiseapossessioneabhisexpulsos,scilicetnonutcrimenuiseisintendant,
sedutpossessionemrecipiant.Nametfiliusnonquidemprohibitusestdefactomatris
queri,sidicatsubpositumabeapartum,quomagiscoheredemhabeat;sedeamreamlege
Corneliafacereeipermissumnonest.1.Abaliodelatumaliusdeferrenonpotest:sed
eum, qui abolicione publica uel priuata interueniente, aut desistente accusatore dereis
exemptus est, deferre non prohibetur. 2. Mulierem propter publicam utilitatem ad
annonampertinentemaudiriaprefectoannonaedeferentemdiuusSeuerusetAntoninus
rescripserunt.Famosiquoqueaccusantessineulladubitationeadmittuntur.Militesquoque,
 321

adhancaccusationemadmittendisunt.Seruiquoquedeferentesaudiuntur.II.Pars.Gratian.
His omnibusauctoritatibus daturintelligi, quodnullusestcondempnandus,nisiiudicio
ordinabiliter habito aut conuincatur, aut reum se ipse confiteatur. Verum hec de illis
intelligendasunt,quorumcriminasuntocculta;ceterumquemanifestasuntiudiciarium
ordinemnonrequirunt.UndeAmbrosius.

P.2.C.2.Q.1.C.XV.Sineaccusationemanifestaiudicantur.

Manifestaaccusationenonindigent.

P.2.C.2.Q.1.C.XVI.Deeodem.

Item Nicolaus Papa Karolo Regi. [in epistola, quae incipit: Syllabarum] Que
Lothariusuesterneposrexfecitaccusationenonindigent.Manifestaenimsuntoperaeius.
Gratian. In manifestis enim calliditate accusantium reus non opprimitur, nec
tergiuersationepropriacrimencelatur,cumculpasuasponteseoculisomniumingerat,
atqueideointalibusiudiciariusordononrequiritur,quiideotantuminstitutusest,utnec
innocentiainsidiispateretaduersantium,necculpadelinquentissententiameffugeretiusti
examinis.UndeStephanusPapa[V.]LeoniEpiscopoThianensi:

P.2.C.2.Q.1.C.XVII.Ordinemiudiciariummanifestanondesideratcausa.

Inmanifesta etnotaplurimis causanonsuntquerenditestes,utS.Ambrosiusin

epistola ad Corinthios dicit, de fornicacione exponens sententiam Apostoli: Iudicis,
inquam,nonestsineaccusatoredampnare,quiaDominusIudamcumfuissetfurquianon
estaccusatus,minimeabiecit.CognitoautemopereistopellendumillumApostolusdecetu
fraternitatiscensuit.Omnesenimcrimeneiussciebant,etnonarguebant.Publiceenim
nouercam suam loco uxoris habebat, in qua re neque testibus opus erat, neque
tergiuersationealiquapoterattegicrimen.Etpaulopost:Absensfacie,presensautem
auctoritateSpiritus,quinusquamabestiamiudicauiutpresenseum,quihocadmisit,tradi
satanae in interitum carnis. III. Pars. Gratian. Sed sciendum est, quod eorum, que
manifestasunt,aliasuntnotaiudici,etincognitaaliis;aliasuntoccultaiudicietmanifesta
aliis;quedamuerosuntnotaiudici,etaliis.Queiudicitantumnotasunt,sineexaminatione
feririnonpossunt,quia,dumaccusatorispersonaassumitur,iudiciariapotestasamittitur.In
unaenimeademquecausanullussimulpotestesseaccusatoretiudex.UndeAugustinusin
omeliadepenitentia:[queestL.c.12.]

P.2.C.2.Q.1.C.XVIII.Quandoaliquisuntcorrigendi,quandotollerandi.

Multi corriguntur ut Petrus; multi tollerantur, ut Iudas; multi nesciuntur, donec

ueniat Dominus, qui illuminabit abscondita tenebrarum. Et infra: 1. Nos uero a
communione quemquam prohibere non possumus (quamuis hec prohibitio nondum sit
mortalis, sed medicinalis) nisi aut sponte confessum, aut in aliquo siue seculari, siue
ecclesiastico iudicio nominatum atque conuictum. Quis enim sibi utrumque audet
assumere,utcuiquamipsesitetaccusator,etiudex?HuiusmodiregulametiamPaulus
apostolus in epistola ad Corinthios breuiter insinuasse intelligitur, cum quibusdam
commemoratiscriminibusecclesiasticisformamadomniasimiliaexquibusdamdaret.Ait
enim:Scripsiuobisinepistolanecommisceaminifornicariis.Nonutiquehuiusmundi
fornicariis,autauaris,autraptoribus,autydolisseruientibus,alioquindebueratisdehoc
 322

mundoexire.Nonenimpossunthominesinhocmundomanentesnisicumtalibusuiuere,
neceospossuntlucrifacereChristo,sieorumcolloquiumconuictumqueuitauerint.Undeet
Dominus cumpublicanis etpeccatoribus comedens:Nonest,inquit,necessarius sanis
medicus, sed male habentibus. Non enim ueni uocare iustos, sed peccatores. Et ideo
sequiturApostolus,etadiungit:Nuncautemscripsiuobisnoncommisceri.Siquisfrater
nominaturautfornicator,autydolisseruiens,autauarus,autmaledicus,autebriosus,aut
rapax,cumhuiusmodineccibumsumere.Quidenimmihidehis,quiforissunt,iudicare?
Nonnedehis,quiintussunt,uosiudicatis?Dehisautem,quiforissunt,iudicabitDeus.
Aufertemalumauobisipsis.Quibusuerbissatisostendit,nontemere,autquomodolibet,
sed per iudicium auferendos essemalos ab ecclesiae communione, ut, si per iudicium
auferri non possunt, tollerentur potius, ne peruerse malos euitando ab ecclesia ipse
discedens,eos,quosfugereuidetur,uinciatadgehennam.Quiaetadhocnobisinscripturis
suntexemplaproposita,ueludinmesseutpaleasufferaturusqueadultimumuentilabrum,
uelintraillaretia,ubipiscesbonicummalisusqueadsegregationem,quefuturaestin
litore,idestinfineseculi,equoanimotollerentur.2.Nonenimestcontrariumhuicloco
illud,quoddicitApostolus:Tu,quises,quiiudicasseruumalienum?suodominostataut
cadit. Noluit enim hominem ab homine iudicari ex arbitrio suspicionis uel etiam
extraordinariousurpatoiudicio,sedpotiusexlegeDeisecundumordinemecclesiae,siue
ultroconfessum,siueaccusatumatqueconuictum.Alioquinilludcurdixit:Siquisfrater
nominatur aut fornicator, aut ydolis seruiens etc. nisi quia eam nominationem uult
intelligi,quefitinquemquam,cumsententiaordineiudiciarioatqueintegritateprofertur?
Namsinominatiosufficit,multiinnocentesdampnandisunt,quiasepefalsoinquoquam
criminanominantur. 3.Nonergoilli, quosmonemus agerepenitentiam,querantsibi
comitesadsuplicia,necgaudeant,quiapluresinueniuntsibisimiles.Namnonpropterea
minusardebunt,quiacummultisardebunt.

P.2.C.2.Q.1.C.XIX.Peccatum,quodiudicitantumnotumest,abeodampnarinon
ualet.

Idemineodem.Sipeccaueritintefratertuus,corripeeuminterteetipsumsolum.
Quare?quiaintepeccauit.Quidest:Intepeccauit?Tuscis,quiapeccauit.Quiaenim
secretumfuit,quandopeccauitinte,secretumquere,cumcorrigisquodpeccauit.Namsi
solusnostiquiapeccauitinte,eteumuiscoramomnibusarguere,noneriscorrector,sed
proditor. Adtende, quemadmodum iustus Ioseph tanto flagitio, quod de uxore fuerat
suspicatus,tantabenignitatepepercit,antequamsciretundeillaconceperat,quamgrauidam
senserat,etseadillamnonaccessissenouerat.Restabatigiturcertaadulteriisuspicio,et
tamen,quiaipsenonnouerat,quoddiciteuangelium?Iosephautem,cumessetiustus,et
nolleteamdiuulgare,uoluitoccultedimittereeam.1Ergoipsacorripiendasuntcoram
omnibus que peccantur coram omnibus. Ipsa corripienda sunt secretius que peccantur
secretius.Distribuitetempora,etconcordetscriptura.Sicagamus,etsicagendumest,non
solumquandoinnospeccatur,sedetiamquandopeccaturaliquo,utabalteronesciatur.
2.Nescioquemhomicidamnoueritepiscopus,etnemoaliusillumnouit.Egouoloillum
publice corripere, et tu queris inscribere? Prorsus nec prodo, nec negligo: corripio in
secreto, pono ante oculos Dei iudicium, terreo cruentam conscientiam, persuadeo
penitentiam.Hackaritatepreditiessedebemus.Undealiquandohominesreprehenduntnos,
quodquasinonreprehendamus,autputantnosscirequodnescimus,autputantnostaceresi
scimus.Fortequodscisetegoscio:noncoramtecorripio,quiacurareuolo,nonaccusare.
3.Sunthominesadulteriindomibussuis,insecretopeccant,aliquandonobisabuxoribus
suis,plerumquezelantibus,aliquandomaritorumsalutemquerentibusproduntur.Nosnon
 323

prodimus,sedinsecretoarguimus.Ubicontingitmalumibimoriatur.Nontamenillud
uulnusnegligimus,anteomniaostendentes,hominiintalipeccatoconstituto,sauciatamque
conscientiamgerenti,illuduulnusessemortiferum.IV.Pars.Gratian.Quandouerocrimen
estnotumaliis,etnoniudici,nectuncsineexaminationeferiendumest,quinincrimensibi
occultumiudexsententiamferrenondebet.UndeEuaristusPapaait:[epist.II.]

P.2.C.2.Q.1.C.XX.Sententianonprecipitanterferendaest.

Deus omnipotens, ut nos a precipitandae sententiae prolatione conpesceret, cum

omnianudaetapertasintoculiseius,malatamenSodomaenoluitauditaiudicareprius,
quammanifestecognosceretquedicebantur,undeipseait:Descendam,etuidebo,utrum
clamorem,quiuenitadme,opereconpleuerint,annonestita,utsciam.Deusomnipotens,
cuinichilestabsconditum,sedomniaeimanifestasuntantequamfiant,nonideohecetalia
multa(queobprolixitatemcapitulononinseruimus)perseinquireredignatusest,nonquod
ea ignoraret, sed ut nobis exemplum daret, ne precipites in discutiendis et iudicandis
negotiisessemus,etnemalaproximorumpriusquisquampresumatcrederequamprobare.
Cuiusexemplomonemur,neadproferendamsententiamumquamprecipites simus,aut
temereindiligenterqueindiscussaquoquomodoiudicemus,dicenteueritatisuoce:Nolite
iudicare, utnoniudicemini: inquoenimiudicioiudicaueritis iudicabimini, etreliqua.
Mala ueroauditanullummoueant,necpassimdictaabsquecerta probationequisquam
umquamcredat,sedanteauditadiligenterinquirat,necprecipitanterquidaliquisagat.Si
enim Deus omnium cognitor Sodomorum mala, quorum clamor ad celum usque
peruenerat, omnia sciens prius, nec credere, nec iudicare uoluit, quam ipse ea cum
fidelibustestibusdiligenterinuestigans,queaudierat,opereconprobaret,nosquisumus
hominesetpeccatores,quibusincognitasuntoccultaiudiciaDei,hecprecauentes,nullum
ante ueram iustamque probationem iudicare aut dampnare debemus, manifeste Paulo
apostolodicente: Tu,quises,quiiudicas alienum seruum?suoenimdominostataut
cadit. V. Pars. Gratian. Quando autem crimen notum est iudici aliis, aliquando reus
inficiaturfactum,uelutisiquisnegaretseinterfecisseeum,quemsuboculisiudicisin
conspectumultoruminterfecerat.Hic,quiasereumnegat,sineexaminationeferirinon
potest.Aliquandoipsaeuidentiaoperisreumtestatur,quandooperepublicocrimensuum
confitetur,tuncpostsecundamettertiamcorrectionemsineexaminationedampnandusest,
siincorrigibilisextiterit.InhocitaqueultimocasuintelligendaestauctoritasillaAmbrosii
et Nicolai: Manifesta accusatione non indigent. Fornicator enim ille, in quem sine
examinationesententiaapostolicaprocesserat,publicecoramomnibusnouercamsuampro
uxorehabebat.Lothariusquoque,dequoNicolausscribit,similiteruxoremsuampublice
dimiserat,etaliamsuperduxerat.UndeidemNicolausscribitArchiepiscopisetEpiscopis
perGalliam,Italiam,Germaniamconstitutis:

P.2.C.2.Q.1.C.XXI.Sineaccusatoremanifestaferiendasunt.

Scelus, quod Lotharius rex (si tamen ueraciter rex dici possit, qui nullo salubri
regiminecorporisappetitusrefrenat,sedlubricaeneruationemagisillicitiseiusmotibus
cedit)induabusfeminis,TebergascilicetetWaldradacommisit,omnibusmanifestumest.
SedetdudumepiscoposTeugaldumetGuntariumintalifactoeumhabuissetutoresatque
fautores,penetotusorbisundiqueadliminaseusedemconfluensapostolicamreferebat.
Igiturdecernentenobiscumsanctasinodo,inpresentiadepositi,etaboffitiosacerdotali
excommunicati,atquearegimineepiscopatusalienatiindubitanterexistunt.
 324

P.2.C.2.QuestioII.

Gratianus.Quodautemexpoliatusanteiudicemstarenonpossit,multisauctoritatibus
probatur.AitenimIohannespapa:[I.adZachariamArchiepisc.]

P.2.C.2.Q.2.C.I.Antelitemcontestatampossessoricunctasuntrestituenda.

Antiquitusdecretumest,utomnespossessiones,etomniasibisublata,atquecunctos
fructusantelitemcontestatampreceptorepiscopusuelprimaspossessorirestituat.

P.2.C.2.Q.2.C.II.Deeodem.

Item Nicolaus. [Papa] Omnes leges tam ecclesiasticae, quam uulgares et publice
precipiunt,utomniasibiablatarestituanturei,quisuisestrebusexpoliatus.

P.2.C.2.Q.2.C.III.Nullusdebetaccusari,dumsuisrebusfueritexpoliatus.

Item Stephanus Papa. [epistola II.] Nullus episcoporum, dum suis fuerit rebus
expoliatusdebetaccusari,priusquamomnia,queeiablatasuntquocumqueingenio,legibus
redintegrentur: ita ut omnes possessiones, atque omnes fructus ante acceptam
accusationemprimatesetsinodusepiscopo,dequoagitur,funditusrestituant.

P.2.C.2.Q.2. C. IV. Nec conuocari ad sinodum, nec in aliquo iudicari debet

expoliatus.

Item Eusebius fratribus constitutis per Alexandriam et Egiptum. [epist. II.] In

scripturis uestris reperimus, quosdam episcopos uestris in partibus a propriis ouibus
accusatos,aliquosuidelicetexsuspicione,etaliquosexcertaratione,etidcircoquosdam
suisesserebusexpoliatos,quosdamueroapropriasededepulsos. Quossciatis necad
sinodum conprouincialem, nec ad generalem posse conuocari nec in aliquo iudicari,
antequamcuncta,queeissublatasunt,legibuspotestatieorumredintegrentur.

P.2.C.2.Q.2.C.V.Deeodem.

ItemIuliusPapa. [inepistolaadOrientales,c.35.et8.]Nulluspotestuocariaut
iudicari,antequamomniasibiablataetomniaiuraeiinintegrumrestituantur,quianon
habetpriuilegium,quopossitexuiiamnudatus.

P.2.C.2.Q.2.C.VI.Deeodem.

ItemZepherinus.[PapaadEpiscoposAegypti,ep.II.]Preceptumestergoinantiquis
statutis,eiectosatquesuisrebusexpoliatosecclesiaspropriasrecipere,etprimosuaomnia
eisreddi,etdemum,siquiseosiusteaccusareuoluerit,equopericulofacere;iudicesesse
decernentes episcopos recta sapientes, et in ecclesia conuenientes, ubi testes essent
singulorum,qui oppressi uidebantur, necprius eos respondere, quamomnia suaeis et
ecclesiiseorumlegibusintegerrimerestituantur.
 325

P.2.C.2.QuestioIII.

Gratianus. I. Pars. Qua autem pena feriendi sint qui in accusatione deficiunt,
canonum censura diffinit. Penam enim illati criminis cum dispendio existimationis
excipient.UndeGaiusPapa:

P.2.C.2.Q.3.C.I.Dehis,quinonprobandaobiciunt.

Siquiscircahuiusmodipersonasnonprobandadetulerit,auctoritatehuiussanctionis
intelligat se iacturam infamiae sustinere, ut dampno pudoris et estimationis dispendio
discat,sibialienaeuerecundiaeinpuneinsidiarisaltimdeceterononlicere.

P.2.C.2.Q.3.C.II.Siaccusatorinaccusationedefecerit,talionemrecipiat.

ItemDamasusPapa.[adStephanumArchiepiscopum,epist.III.]Calumpniator,siin
accusationedefecerit,talionemrecipiat.

P.2.C.2.Q.3.C.III.Deeodem.

ItemexdecretoAdrianiPapae.[incapitulisabipsocollectis,c.52.inmedio]Qui
nonprobaueritquodobiecerit,penam,quamipseintulerit,patiatur.

P.2.C.2.Q.3.C.IV.Dehis,quifalsiscriminibusaliqueminpetunt.

Item.Siquisepiscopum,autpresbiterum,autdiaconemfalsiscriminibusappetierit,
etprobarenonpotuerit,necinfinemdandameicommunionemcensemus.II.Pars.Gratian.
Aliudestaccusationemnoninplere,etaliudconuiciumnonprobare.Illudenimnullisine
abolitione,hocomnibuslicet.UndeFabianusPapa:[adHilariumEpiscopum,epist.III.]

P.2.C.2.Q.3.C.V.Conuiciumnonestproaccusationehabendum.

Siquisiratuscrimencuilibettemereobieceritconuiciumnonestproaccusatione
habendum, sed permisso tractandi spatio id, quod iratus dixit, per scripturam se
probaturum esse fateatur, ut, si forte resipiscens que per iracundiam dixit iterare aut
scriberenoluerit,nonutreuscriminis teneatur.III.Pars.Gratian.Sedaliudestcrimen
illatumnonposseprobare,aliudestaliquapromissioneaccusationemdeserere.Huicenim,
quipromissionedeceptusaccusationemdeserit,ueniadatur;illiuero,quicrimenillatum
probarenonualuerit, infamiairrogatur.UndeB.GregoriusscribitIohanniCorintiorum
Episcopo:[lib.IV.epist.50.]

P.2.C.2.Q.3.C.VI.Deeo,quipromissioneillectusabaccusationedesistit.

Paulumitaquediaconumquamuisculpasuauehementerconfundat,quoddeceptus
promissione ab accusatione sui episcopi destiterit, tamen hanc ei culpam ignoscimus.
[PALEA.Omnisigitur,quicrimenobicit,scribatseprobaturum.Reueraibisempercausa
agitur,ubicrimenadmittitur;etquinonprobaueritquodobiecit,penam,quamintulerit,
ipsepatiatur.]
 326

P.2.C.2.Q.3.C.VII.Dehis,quiaccusationem deserunt,utecclesiasticos ordines

accipiant.

Idem.EufemiumatqueTomam,quiprodeserendaaccusationeepiscopisuisacros
ordinesacceperunt,eisdemordinibuspriuatosesse,atqueita,sicutidepositisunt,uolumus
permanere.Gratian.HinccolligiturautemclericoruminfamiamperRomanumpontificem
aboleriposse,contrailludGelasii:Quamquamanimasperpenitentiamsaluarepossimus,
infamiamtamenabolerenonpossumus,etilludStephanicumcausasenumerasset,ex
quibus infamia inrogatur: Hos omnes, inquit, sub nota perpetuae infamiae ad
penitentiamsuscipimus.Velnonfiuntinfameslegecanonumomnesquoslegesseculi
infamespronunciant,cumPaulusdiaconus,quinoninpetrataabolicioneabaccusatione
destitit, hac auctoritate dignitatem sui offitii recuperauit, quem senatus consultum
Turpilianuminfamempronunciat.Quodetiamdeeafatericogimur,queintratempusluctus
nubit,cummatrimoniahodiereganturiurepoli,noniurefori,etiurepolimortuouiro
muliersolutaestalegeuiri:nubatcuiuult.1.SedidemStephanuscontrascribit,dicem:
Infames dicimus quoscumque leges seculi infames pronunciant. Sed illud Gelasii et
Stephani: Quamquam animas, etc. et: Sub nota perpetuae infamiae, etc. de illis
intelligitur, quibus per ciuilem iudicem infamia inrogatur, quorum sicut examinatio et
castigatio,itaetinintegrumrestitutiononnisiadciuilemiudicemspectat.Deeauero,que
intratempusluctusnubit,nonestcontrariumei,quodStephanusait:Infamesdicimus,
etc.Cumenimlegesseculiprecipueinmatrimoniissacroscanonessequinondedignentur,
nonuidenturpronunciareinfamem,queapostolicaetcanonicaauctoritatenonillicitenubit.
IV.Pars.2.Notandumquoqueest,quodaliudest,cumaliquempenitueritcriminaliter
accusasseetinscriptionemfecisse,siabinnocentefueritabsolutus:aliud,sipecuniama
nocente acceperit, ut a probatione eius, quod obiecerat desistat. Unde in Libro
Capitulorum:[c.175.legitur]

P.2.C.2.Q.3.C.VIII.Deeo,quempenitetcriminaliteraccusasse.

Si quem penituerit criminaliter accussasse, et inscriptionem fecisse de eo, quod

probarenonpotuerit,sieicumaccusatoinnocenteconuenerit,inuicemseabsoluant.Si
uero iudex eum, qui accusatus est, criminosum esse cognouerit, et inter reum et
accusatoremperobreptionemconueneritdecolludio,penamexcipiatlegibusconstitutam.
V.Pars.Gratian.Notandumquoqueest,quod,sicutinDigestislegeXLVIII.legitur,titulo
deabolitionecriminum:[l.I.]Accusatorumtemeritastribusmodisdetegitur.Autenim
calumpniantur, aut preuaricantur, aut tergiuersantur. Calumpniari est falsa crimina
intendere;preuaricariueracriminaabscondere;tergiuersariinuniuersumabaccusatione
desistere.1.Sednonutiquequinonprobatquodintenditprotinuscalumpniariuidetur.
Nameiusreiinquisitioarbitriocognoscentiscommittitur,qui,reoabsoluto,deaccusatoris
incipitconsilioquerere,quamenteductusadaccusationemprocessit,etsiquidemiustum
eius errorem reperit, absoluit eum: si uero in euidenti calumpnia eum deprehenderit,
legitimampenameiinrogat.Quorumalterutrumipsisuerbispronunciationismanifestatur.
Namsiquidemitapronunciauerit:Nonprobasti,pepercitei:sinautempronunciauerit:
Calumpniatuses,condempnauiteum.Etquamuisnichildepenasubiecerit,tamenlegis
potestasaduersuseumexercebitur. Namfactiquidemquestioinarbitrioestiudicantis:
penae ueropersecutiononeius uoluntati mandatur,sedlegis auctoritati reseruatur. Si
autem interloquendo dixerit: Titius temere accusasse uidetur, non calumpniatorem
pronunciauit.Temeritasenimfacilitatisueniamcontinet,etinconsultuscalorcalumpniae
uiciocaret,etobhocnullampenamhuicirrogarioportet.SupralibroXLVII.titulode
 327

preuaricatoribus:[l.1.]2.Preuaricatorestquasiuaricatorquidiuersampartemadiuuat
prodita causa sua. Quod nomen Labeo a uaria concertatione tractum ait. Nam qui
preuaricaturexutraqueparteconsistit,quinimoexaltera.Isautempreuaricatorproprie
dicitur, qui publico iudicio accusauerit. Ceterum aduocatus non proprie preuaricator
dicitur.Quidergodeeofiet?Siuepriuatoiudicio,siuepublicopreuaricatussit,hocest
prodiderit causam, hic extra ordinem solet puniri. 3. Sciendum, quod hodie his,qui
preuaricatisunt,penainiungiturextraordinaria.Etinfra:4.Accusatordepreuaricatione
conuictus,posteaexlegenonaccuset.Etinfra:5.Inomnibuscausis(preterquamin
sanguine)quidelatoremcorrumpitexSenatusconsultoprouictohabetur.Etinfralibro
XLVIII.titulodeabolicionibuscriminum:6.Preuaricatoremeumesseostendimus,qui
colludit cum reo, eo quod propria quidem probationes dissimularet, falsas uero
accusationes admitteret. 7.Si quis autem abaccusatione citra abolicionem destiterit,
punitur.Abolitiopriuatimapresidibuspostulariacinpetrarisolet;itemprotribunali,non
de plano, necpreses hanccognitionem alteri demandare potest. Sipluracrimina idem
eidem intulit, singulorum debet abolicionem petere, alioquin, prout quid omiserit, eius
nominesenatusconsultipenampatietur.Etinfratituloeodem:Destitisseeumaccepimus,
qui totum animum agendi deposuit, non qui distulit accusationem, sed qui permissu
inperatoris ab accusatione destitit, inpunitus est. 8. Abolicio autem penam remittit,
infamiamnontollit.UndeInppp.Valens,Valentinianus,etGracianusIX.libroC.eodem
titulodegeneraliabolicionedixisseleguntur:Indulgentia,patresconscripti,quosliberat
notat, nec infamiam criminis tollit, sed penae gratiam facit. Si autem: restituo te in
integrum,princepsdixerit,infamiamtollit.Undeineodemlibrotitulodesententiampassis
etrestitutis,cuidamdeportatoininsulaminperatorAntoninusdixisselegitur:Restituote
inintegrumprouinciaetuae,etadiecit:Utautemscias,quidsitinintegrumrestituere,
honoribusetordinituo,etomnibusceteris.

P.2.C.2.QuestioV.*

Gratianus.I.Pars.Deficientibusueroaccusatoribusreusnonuideturessecogendus
adpurgationem.Sicutenimpossessordeficienteactoretitulumsuaepossessionisprobare
noncogitur,itaquiinpetituradinnocentiamsuampurgandamcogendusessenoncreditur.
AuctoritatequoqueCorneliiPapae,etTriburiensisconciliisacerdotesiurareprohibentur,
nisiprorectafide.AitenimCornelius:[epist.II.adRufum,Episcopumorientalem]

P.2.C.2.Q.5.C.I.Iuramentumasacerdotibusnonestexigendum.

Sacramentumhactenusasummissacerdotibusuelreliquisexigi,nisiprorectafide,
minimecognouimusfierinecsponteeosiurassereperimus.

P.2.C.2.Q5.[C.II.]

Item.Nos,sequentessanctorumiuraapostolorumeorumquesuccessorumfirmamus,
etsacramentaincautaprohibemus.

P.2.C.2.Q5.[C.III.]

Item.Nossacramentumabepiscopisnescimusoblatum,necumquamfieridebet.
 328

P.2.C2.Q5. C. IV. Si quis presbiter contra laicum, uel laicum contra clericum
querimoniamhabet.

Item ex Concilio Triburiensi. [c. 21.] Si quis presbiter contra laicum, uel laicus
contrapresbiterumaliquamhabetquerimoniaecontrouersiam,episcopoprecipientesine
personarum acceptione finiatur, laicus per iuramentum (si necesse sit) se expurget;
presbiteruerouiceiuramentipersanctamconsecrationeminterrogetur,quiasacerdotesex
leui causa iurare non debent. Manus, per quam corpus et sanguis Christi conficitur,
iuramentopolluetur?Absit,cumDominusineuangeliodiscipulissuis(quorumuicemnos
indigniinsanctagerimus.ecclesia)dicat:"Noliteomninoiurare;sitautemsermouester:
est,est;non,non.Quodautemhishabundantiusestamaloest."II.Pars.Gratian.Verum
hisauctoritatibusnonomnimodaiuramentaprohibenturfieriasacerdotibus,sedtantum
incautaetea,queproqualibetcausatemporaliiudicioofferuntur.Cumautempopulari
infamiasacerdotesobprimuntur,tuncadinnocentiaesuaeassertionemiuramentadebent
offerre.UndeGregoriusPapaait:[III.adBonifacium,ep.I.]

P.2.C.2.Q.5. C. V. Sacerdos a populo accusatus iuramento innocentiam suam

affirmet.

Presbiteruelquilibetsacerdossiapopuloaccusatusfuerit,etcertitestesinuentinon
fuerint,quicriminiillatoueritatemdicant,iusiuranduminmediofaciat,etillumtestem
proferatdeinnocentiaesuaepuritate,cuinudaetapertasuntomnia.

P.2.C.2.Q.5. C. VI. De Leone episcopo, quem B. Gregorius fecit purgationem

prebere.

ItemexRegistroGregorii,[lib.II.Indict.10.epist.23.]adIustinumInperatorem
capitulo VII. Habet hoc proprium antiqui hostis inuidia, ut quos inproborum actuum
perpetratione(Deosibiresistente)deicerenonualet,opinioneseorumfalsas,adpresens
simulando, dilaceret. Quoniam igitur quedam contra sacerdotale propositum de Leone
fratreetcoepiscoponostrosinisterrumorasperserat,utrumueraessentdistrictadiutius
fecimusinquisitioneperquiri,etnullamineoculpaminuenimusdehis,quedictafuerant.
Sednequiduidereturomissum,quodnostropotuissetcordiremanereambiguum,adB.
Petri sacratissimum corpus districta eum ex habundanti fecimus sacramenta prebere.
Quibus prestitis magna fuimus exultatione gauisi, quod huiuscemodi innocentia eius
euidenterenituit.Proquaregloriauestrapredictumuirumcumomnikaritatesuscipiat,et
reuerentiamei,qualemsacerdotemdecetexhibeat,necaliquacordibusremaneatdehis,
queiamsuntpurgata,dubietas.Etitasuprascriptouosepiscopodeuotissimeoportetin
omnibus adherere, ut congrue decenterque Deum in eius persona, cuius minister est,
uideaminihonorare.

P.2.C2.Q5.C.VII.QuodB.GregoriusMennamepiscopumiuramentopurgarifecit.

Item ex eodem ad Brunichildam Reginam Francorum, capitulo CCXXXVII.

Mennamueroreuerentissimumfratremetcoepiscopumnostrum,postquamea,quedeeo
dictafuerant,requirentesinnulloinuenimusesseculpabilem,quiinsuperadsacratissimum
corpus B. Petri apostoli sub iureiurando satisfaciens, ab his, que obiecta fuerant eius
opinioni,sedemonstrauitalienum,reuertiillumpurgatumabsolutumquepermisimus,quia,
sicutdignumerat,ut,siinaliquoreusexisteret,culpamineocanonicepuniremus,ita
 329

dignum non fuit, ut eum adiuuante innocentia diutius retinere uel affligere in aliquo
deberemus..1.Purgationemtamenanteteduobussacerdotibussibiiunctis,ubiaccusator
cessauerit, eundem hocexseprebere tuocommittimus arbitrio. Vulgarem denique, ac
nullacanonicasanctionefultamlegem,feruentisscilicetsiuefrigidaeaquae,ignitiqueferri
contactum, aut cuiuslibet popularis inuentionis (quia fabricante hec sunt omnino ficta
inuidia), nec ipsum exhibere, nec aliquo te modo uolumus postulare, imo apostolica
auctoritateprohibemusfirmissime.

P.2.C.2.Q.5.C.VIII.DeMaximoSalonitanoepiscopo,utsacramentosemetipsum
expurget.

Idem Castorio Notario Rauennae. [lib. VII. Indict. 2. epist. 80.] Quanto a nobis
creditur,etnecessariasuidescausasiniungi,tantostrenuumdebesteetsollicitumexhibere.
Proinde,siMaximusSalonitanusprestitosacramentofirmaueritsesymoniacaheresinon
teneri,atquedealiisantecorpussanctiApollinaristantummodorequisitus,innoxiumse
esseresponderit,etdeinobedientiasua(sicutdeputauimus)egeritpenitenciam,uolumus,
utadconsolandumillumepistolam,quamadeumscripsimus,quaeietgratiamnostram,et
communionem reddidisse signauimus), experientia tua dare debeat; quia sicut in
contumaciapersistentibusseuerosessenosconuenit,sichumiliatisetpenitentibuslocum
ueniaenegarenondebemus.

P.2.C.2.Q.5.C.IX.Deeodem.

IdemMarinianoEpiscopoRauennae.[lib.VII.ep.79.]QuedecausaMaximisint
agenda, ex epistolis, quas ad uos transmisimus, agnouistis. Sed quia, qualis de hac re
fraternitatis uestrae uoluntas sit magis a presentium latore Castorio cartulario nostro
renunciantecognouimus,ideo,siidemMaximuscoramuobisetpredictocartularionostro
desymoniacaheresisesacramentopurgaueritatquedealiisantecorpussanctiApollinaris
(ut scripsimus) tantummodo requisitus, liberum se esse responderit, causam ipsius
fraternitatis uestrae iudicio, de eo, quod excommunicatus missarum solempnia agere
presumpserit, committimus, qua debeat penitentia talis culpa purgari. Et ideo quicquid
uobissecundumDeumplacetsecuriterdisponite,necaliquiddenobisdubiumhabeatis.
Namquicquidauobishacdecausaordinatumfueritnosetgratissuscipimus,etlibenter
admittimus.

P.2.C.2.Q.5.C.X.QualiterSixtussemetipsumpurgauit.

Item Sixtus Papa[III.]omnibusEpiscopis.[c.1.] Mandastis,utscriberemuobis,

qualiterinstansiurgiumcontramesuscitatumsit,uelaquo,utuestroaminiculopelleretur,
etcausameafirmaretur.ScitotemecriminariaquodamBasso,etiniustepersequi.Quod
audiens Valentinianus Augustus nostra auctoritate sinodum congregari iussit. Et facto
concilio, cum magna examinatione satisfaciens omnibus, (licet euadere aliter satis
potuissem, suspicionem tamen fugiens,) coram omnibus me purgaui, me scilicet a
suspicioneetemulationeliberans;sednonaliis,quinoluerintautspontehocnonelegerint,
faciendiformamdans.
 330

P.2.C.2.Q.5.C.XI.DecausaGillandipresbiteri.

ItemAlexanderII.RumaldoCumanoEpiscopo.SupercausasGillandipresbiteritui
de morte episcopi sui, predecessoris tui, infamati, in medium consuluimus. Itaque
circumstantium fratrum unanimi assensu tuae dilectioni referimus, prefatum Gillandum
presbiterum ante te representandum, ubi, si certi accusatores defuerint, tunc dictante
iusticiasineomnicontrouersiapresbiterquecumqueobhociniusteamisitacsacerdotium
accipiatetintegrabeneficia.

P.2.C.2.Q.5.C.XII.Depurgationeclericorum,siconuincinonpoterunt.

ItemexConcilioAgatensi.Silegitimiaccusatorescriminasacerdotisprobarenon
potuerint, et ipse negauerit, cum septem sociis suis eius ordinis (si ualet) a crimine
semetipsum expurget. Diaconus uero si eodem crimine accusatus fuerit, cum tribus
semetipsumexcuset.

P.2.C.2.Q.5.C.XIII.Deeodem.

Item ex Concilio Ylerdensi. Presbiter si a plebe sibi commissa mala opinione

infamatusfuerit,etepiscopuslegitimistestibusadprobarenonpotuerit,suspendaturusque
ad dignam satisfactionem, ne populus fidelium in eo scandalum patiatur. Digna uero
satisfactio est (sicut a maioribus constitutum esse docetur), quando siue secundum
canones, siue ad arbitrium episcopi septem sibi collegas adiungit, et iurat in sacro
euangelio coram posito, quod crimen sibi illatum non perpetrauit. Et hac satisfactione
purgatussecuredeincepssuumexequaturoffitium.
[PALEA.

P.2.C.2.Q.5.C.XIV.Deeodem.

Item Siluester Papa. Accusatum symoniacum necesse habuimus summopere per

scripturamprohibere,nemissarumsolempniacelebraredebuisset,donecquidessetuerius
potuissemuscognoscere.]
[PALEA.

P.2.C.2.Q.5.C.XV.ItemexConcilioTriburiensi.

Nobilis homouelingenuussiinsinodoaccusaturetnegauerit,sieumconstiterit
fidelemesse,cumduodecimingenuisseexpurget;sianteadeprehensusfueritinfurto,aut
periurio,autfalsotestimonio,adiuramentumnonadmittatur,sed(sicutquiingenuusnon
est)feruentiaquauelcandentiferroseexpurget.]

P.2.C.2.Q.5.C.XVI.Deeodem.

ItemIgmarusRemorumEpiscopus.Simalafamadepresbiteroexierit,etaccusatores
ac testes legales defuerint, ne, contra Apostolum, infirmorum corda de mala fama
presbiteripercutiantur,etneuitupereturministeriumnostrum,neuesecuriorespresbiteri
existenteslicentiusinpeccatumprolabantur,secundumdecretamaiorumcumdenominatis
sibiuicinispresbiteris,quosscimussenolleperiurare,sacramentofamamsuampurget.
 331

[PALEA.

P.2.C.2.Q.5.C.XVII.Deeodem.

Item Innocentius Aquileiensi Patriarchae et Mantuano Episcopo. Quoties frater

noster Tridentinus episcopus in nostra presentia de symonia sit inpetitus, prudentiam
uestramlaterenoncredimus,cuiuscausatandeminnostrapresentiauentilataproductisunt
aduersuseumaccusatores,uiuauoceetscriptoasserentes,quodecclesiamS.PetridePado
presbiteroPaulodederit proquatuormodiis frumenti, quos abeiusdemecclesiae laicis
acceperit. Verum quoniam nec accusatores, nec testes secundum formam canonum et
sanctorumPatrumstatutaincausaipsaprocederepotuerunt,communifratrumnostrorum
concilio iudicamus, ut tertia manu sui ordinis et quatuor abbatum et religiosorum
sacerdotum de supradicta symonia in uestra presentia se debeat expurgare. Porro
purgationistenorerithuiusmodi.Idemepiscopussupersanctaeuangeliaprimumiurabit,
quodproecclesiaS.PetridePado,presbiteroPaulodanda,nequeipseperse,nequeper
submissam personam, neque alius pro eo, se sciente, pretium receperit. Deinde uero
purgatoressupersanctaDeieuangeliaiurabunt,quod,sicutipsicredunt,uerumiurauit.Nos
itaquecausaehuiusseriemcommittentesprudentiaeuestrae,mandamusuobis,utcongruo
loco in unum conuenire curetis, et ita causam ipsam iuxta presentium tenorem
prestanteDomino restauretis, quatenus et omnis de cetero huius questionis scrupulus
auferatur,etutriquepartisuaiustitiaconseruetur.Siquisuerodeuobis,certaprepediente
causa,interessenonpoterit,uos,quiadessepoteritis,idemiudiciumterminate.Quodsi
predictus frater noster A. predictam purgationem fecerit, uos ei auctoritate nostra
predictum offitium et Tridentinam ecclesiam restituite. Hanc autem purgationem ante
proximampurificationemB.Mariaeuirginisadinplereiubemus.] Gratian. Inpremissis
auctoritatibus subintelligitur, si reus sepurgare uoluerit, ut sacri canones modum, non
necessitatem purgandi accusato inponant, sicut aparet ex fine capituli Sixti Papae, et
auctoritateLeonis,quidatapurgationeaitdeseipso:

P.2.C.2.Q.5.C.XVIII.DeLeonequalitersemetipsumpurgauit.

Auditum est fratres karissimi, qualiter mali homines grauia crimina in me

confinxerunt.QuamobremegoLeoPontifexsanctaeRomanaeecclesiae purificome in
conspectuuestrocoramDeoetangeliseius,quiacriminosasistasetsceleratasres,quasilli
mihiobiciunt,necperpetraui,necperpetrareiussi.Hocautemfaciensnonlegemprescribo
ceteris,quaidfacerecogantur.Gratian.Ecceuterquesummuspontifexsemetipsumpurgat,
nectamenceterispurgandinecessitatemprescribit.Undedaturintelligi,quodsatisfactio
purgationisinuoluntateconsistitaccusati,noninarbitrioiudicis.SedcuminYlerdensi
conciliopresbiteriubeatursuspendiusqueaddignamsatisfactionem,cumetiamdecreto
Leonisinarbitrioponiturepiscopi,quotamanusacerdossepurgaredebeat,patet,quodad
purgationemcogendusest,necinsuauoluntate,sedinarbitrioiudicisconsistit.ItemLeo
PapascribensadKarolumRegemait:

P.2.C.2.Q.5.C.XIX.Qualitersacerdotespurgaridebeant.

Omnibusuobisuisuautauditunotumessenondubitamus,quodsepissimesuadente
antiquohostesacerdotibuscriminadiuersaobiciantur.Sedqualiterexeisabhisrationabilis
examinatioetsatisfactiofiat,licettemporebonaememoriaedomnigenitorisuestriPipini,
siuepriscistemporibusasanctisPatribusetreliquisbonaedeuotionishominibussepissime
 332

uentilatumfuerit,nostamenpleniteretaliquidindefinitumreperireminimequiuimus.
Nostrisquippetemporibusidipsumasanctisepiscopis,etreliquissacerdotibus,acceteris
ecclesiasticaedignitatisministris,uestrisinregnis,seuinaliisDeodegentibus,nobisque
unacumeisagentibus,sepissimeproptermultasetnimiasreclamationes,queexhocad
nosdediuersispartibusuenerunt,uentilatumest.Sedqualiterconsultudomnietpatris
nostri Leonis Apostolici, ceterorumque Romanae ecclesiae episcoporum, et reliquorum
sacerdotum, siue orientalium et grecorum patriarcharum, et multorum sanctorum
episcoporumetsacerdotum,necnonetiamnostrorumepiscoporumomniumqueceterorum
sacerdotumacLeuitarumauctoritateetconsensu,atquereliquorumfideliumetcunctorum
consiliariorumnostrorumconsultudiffinitumest,uosomnesutriusqueordinisministros
scire uolumus.Statutumestnamque rationeetnecessitate auctoritate predicta consultu
omnium, ut quotiescumque cuiquam sacerdoti crimen inponitur, si ipse accusator talis
fuerit, ut recipi debeat, (quia quales ad accusationem sacerdotum admittidebeant, in
canonibuspleniterexpressumest;)siautem(utdictumest)illeaccusator,quicanoniceest
recipiendus,eumcumlegitimouirorumnumeroetbonorumtestiumapprobareinconspectu
episcoporum poterit, tunc canonice diiudicetur, et si culpabilis uictus fuerit, canonice
dampnetur.Siueroeumsuprascriptopretextuminimeapprobareipseaccusatorpoterit,et
hoccanonicediiudicetur.Ipseergosacerdos,sisuspiciosusautincredibilissuoepiscopo
aut reliquis suis consacerdotibus, siue bonis et iustis de suo populo uel de sua plebe
hominibusfuerit,neincrimineautpredictasuspicioneremaneat,cumtribus,autquinque,
uelseptembonisacuicinissacerdotibus,exemploLeonisPapae(quiduodecimepiscopos
insuapurgationehabuit)ueleoamplius,sisuoepiscopouisumfuerit,autnecesseesse
proptertumultumpopuliperspexerit,etcumaliisbonisetiustishominibussesacramento
corampopulosuperquatuoreuangeliadatopurgatumecclesiaereddat.Siquisautemscire
desiderat,qualestestesadaccusationemsacerdotumrecipidebeant,etquiddeaccusatore
faciendum sit, pleniter in canonibus reperiri poterit. III. Pars. Gratian. Iuramento uero
candentisferriuelferuentisaquaepurgationonestaddenda.UndeStephanusV.Luiberto
MaguntinoEpiscopus:

P.2.C.2.Q.5.C.XX.Feruentisaquaeetcandentisferriiudicium

fieriinecclesiaprohibetur.Consuluistideinfantibus,quiinunolectocumparentibus
dormientesmortuireperiuntur,utrumferrocandente,autaquaferuente,seualioquolibet
examine parentes se purificare debeant eos non obpressisse. Monendi namque sunt et
protestandiparentes,netamtenellossecuminunocollocentlecto,nenegligentiaqualibet
prouenientesuffocenturuelopprimantur,undeipsihomicidiireiinueniantur.Namferri
candentisuelaquaeferuentisexaminationeconfessionemextorqueriaquolibetsacrinon
censent canones, et quod sanctorum Patrum documento sancitum non est supersticiosa
adinuentionenonestpresumendum.Spontaneaenimconfessioneueltestiumapprobatione
publicatadelicta,habitopreoculisDeitimore,commissasuntregiminiiudicare.Occulta
ueroetincognitasuntillirelinquenda,quisolusnouitcordafiliorumhominum.Hiautem,
quiprobantur,uelconfitenturtalisreatussenoxios,tuaeoscastigetmoderatio,quiasi
conceptum in utero qui per aborsum deleuerit, homicida est, quanto magis, qui unius
saltemdieipuerulumperemerit,homicidamesseseexcusarenequibit?Gratian.Hocautem
utrum adomniagenerapurgationis,anadhecduotantum,quehicprohibita uidentur,
pertineat,noninmeritodubitaturproptersacrificiumzelotipiae,etilludGregorii:"Siuir,
qui frigidae naturae esse dicitur, per uerum iudicium probare potuerit, uxorem suam
numquamsecognouisse,separeturabea."
 333

P.2.C.2.Q.5.[C.XXI.]

InlibronamqueNumerorumlegitur,DominusprecepisseMoysi,utloquereturfiliis
Israeletdicereteis:"Vir,cuiusuxorerrauerit,maritumquecontempnensdormieritcum
alterouiro,ethocmaritusdeprehenderenequiuerit,sedlatetadulterium,ettestibusargui
nonpotest,quianonestinuentainstupro,sispirituszelotipiaeconcitauerituirumcontra
uxorem suam, que uel polluta est, uel falsa suspicione appetitur, adducet eam ad
sacerdotem, etofferetoblationem proilla decimam partem sati farinaeordeaceae; non
fundet super eam oleum, nec inponet thus, quia sacrificium zelotipiae est et oblatio
inuestigansadulterium.Offeretigitureamsacerdos,etstatuetcoramDomino,assumetque
aquamsanctaminuasefictili,etpauxillumterraedepauimentotabernaculimittetineam.
CumquesteteritmulierinconspectuDomini,discooperietcaputeius,etponetsupermanus
eius sacrificium recordationis et oblationem zelotipiae. Ipse autem tenebit aquas
amarissimas,inquibuscumexecrationemaledictacongessit,adiurabitqueeam,etdicet:Si
nondormiuituiralienustecum,etsinonpollutaesdesertomaritithoro,nontenebuntte
aquae istae amarissimae, in quas maledicta congessi. Si autem declinasti a uiro tuo,
atquepolluta es, et concubuisti cum altero uiro, his maledictionibus subiacebis: det te
Dominusinmaledictionemetexemplumcunctoruminpopulosuo;putrescerefaciatfemur
tuum,ettumensuterustuusdisrumpatur;ingredianturaquaemaledictaeinuentremtuum,
etuterotumescenteputrescatfemurtuum.Etrespondebitmulier:Amen,Amen.Scribetque
sacerdos in libello ista maledicta, et delebit ea aquis amarissimis, in quas maledicta
congessit,etdabiteibibere;quascumexhauserit,tolletsacerdosdemanueiussacrificium
zelotipiae,eteleuabitilludcoramDomino,inponetqueilludsuperaltare,itadumtaxat,ut
priuspugillumsacrificiitollatdeeo,quodofferturetincendatsuperaltare,etsicpotumdet
mulieriaquasamarissimas.Quascumbiberit,sipollutaestetcontemptouiroadulteriirea,
pertransibunteamaquaemaledictionis,etinflatouentreconputrescetfemur,eritquemulier
inmaledictionemetinexemplum omnipopulo.Maritus ueroabsqueculpaerit,etilla
recipietiniquitatemsuam. Quodsipollutanonfuerit,innoxiaeritetfacietliberos."IV.
Pars.[Gratian.]Sedquelibethuiusmodipurgatiouideturesseinhibita,cuminpremissa
auctoritateStephaniPapaedicatur:"Spontaneaconfessione,etc."

P.2.C.2.Q.5.C.XXII.Innouotestamentomonomachianonrecipitur.

ItemexdecretoNicolaiPapae.Monomachiamueroinlegenonassumimus,quam
preceptamfuissenonreperimus,quam,licetiniissequosdamlegamus,sicutsanctumDauid
etGoliamsacraproditistoria,nusquamtamenutprolegeteneaturalicubidiuinasanxit
auctoritas,cumhocethuiusmodisectantesDeumsolummodotemptareuideantur.V.Pars.
Gratian.ContrainConcilioGuarmaciensi:[c.15.]

P.2.C.2.Q.5.C.XXIII.Sifurtainmonasteriofiant,monachiiudicioseexpurgent.

Sepecontingit,utinmonasteriismonachorumfurtaperpetrentur.Idcircostatuimus,
utquandoipsifratresdetalibusexpurgaresedebeant,missaababbatecelebreturuelab
aliquo expresentibusfratribus,etsicexpletamissaomnescommunicentinhecuerba:
CorpusDominisittibiadprobationemhodie.
 334

P.2.C.2.Q.5.C.XXIV.Quicumquedeadulterioaccusatur,probabili

seexpurgetiudicio.Item.[inSalegustadiensiConcilio,c.7.]Interrogatumest,siduo
deadulterio inculpati fuerint, etunusprofitetur,etalter negat,quidindeagendum sit.
Decretumestasanctoconcilio,utille,quinegauerit,probabiliseiudicioexpurget,etqui
professusfueritdignampenitentiamagat.

P.2.C.2.Q.5.C.XXV.Cumpluresdeadulterioaccusantur,etunus

ceterospurgareuoluerit,omnesreihabeantur,siipseiniudicioceciderit.Item.[in
eodem,c.14.]Statuitquoquesanctasinodus,ut,siduodeadulterioaccusatifuerint,et
ambonegauerint,etorantsibiconcedi,utalterillorumutrosquediuinopurgetiudicio,si
unusinhocceciderit,amboreihabeantur.

P.2.C.2.Q.5. C. XXVI. Pro singulis missa celebretur, qui de aliquo crimine

accusantur.

Item.[inConcilioWormaciensic.10.]Siepiscopoautpresbiteroaliquodmaleficium
inputatumfuerit,insingulismissamcelebraredebet,etcommunicare,etdesingulissibi
inputatisinnocentemseostendere.Quodsinonfecerit,quinquennioaliminibusecclesiae
extraneus habeatur. Gratian. Illud uero, quod Sixtus et Leo in fine suae
purgationisaddiderunt, ex eorum exemplo intelligendum est; exemplo enim suae
satisfactionisnolueruntprescribereceterislegempurgandi.

P.2.C.2.QuestioIV.

Gratianus. I. Pars. Quod uero quarto loco querebatur: An duorum testimonio

episcopus sit condempnandus? multorum auctoritate probatur. Sicut enim in euangelio
Iohannislegitur,aitChristusadIudeos:Inlegeuestrascriptumest,quoniamduorum
hominumtestimoniumuerumest.Hincconsequenterargumentaturcontraeos,dicens:Si
testimonium duorum hominum uerum est, quare testimonium meum et patris non
accipitis?ItemPaulusinepistolaadCorintios:Inoreduorumueltriumtestiumstabit
omneuerbum.IteminepistolaadEbreos:QuispreuaricanslegemMoisi,duobusuel
tribustestibusconuictus,sinemiserationelapidabatur.

P.2.C.2.Q.4.C.I.Quottestibusquisqueclericorumconuincidebeat.

Item ex Concilio Bracarensi II. [c. 8.] Placuit, ut si quis aliquem clericorum
maculatione fornicationis inpetit, secundum preceptum Pauli apostoli duo uel tria
testimoniarequiranturabillo.Quodsinonpotueritdatistestimoniisapprobarequoddixit,
excommunicationem accusati accusator accipiat. II. Pars. Gratian. Ex premissis itaque
colligitur,quodduorumueltriumtestimonioepiscopuspotestconuincietdampnari.Porro
Siluesterpapaingeneralisinodoresidensdixitecontra:

P.2.C.2.Q.4.C.II.Quottestibusepiscopus,uelpresbiteruelreliqui

clericisintconuincendi.PresulnondampneturnisicumLXXII.testibus.Presbiter
autemcardinalisnisiinLXIV.testibusnondeponatur;diaconuscardinalisurbisRomae
nisi in XXVII. testibus non condempnabitur. Subdiaconus, acolitus, exorcista, lector,
 335

hostiariusnisiinseptemtestibusnoncondempnabitur.Testesautemetaccusatoressine
aliquasintinfamia.

P.2.C.2.Q.4.C.III.EpiscopinonnisisubLXXII.testibuscondempnandisunt.

ItemLeoIV.[inepistolaEpiscopisBritanniae]Nullamdampnationemepiscoporum
umquam esse censemus, nisi aut ante legitimum episcoporum numerum (qui fit per
duodecimepiscopos),autcerteprobatasententiaperLXXII.idoneostestes,quitalessint
qui et accusare possint. 1. Et prius ad sacra Christi quatuor euangelia sacramenta
prestent,quodnilfalsumdepromant,sicutnobisB.Siluestertradidit,etRomanasancta
uidetur ecclesia tenere. Et siinter eos,quos dampnandos essedixerint homines, fuerit
episcopus,quisuamcausaminpresentiaRomanaesedisepiscopipetieritaudiri,nullus
super illum finitiuam presumat dare sentenciam, sed omnino eum audiri decernimus.
Gratian. Sed hoc uel speciali priuilegio de clericis Romanae ecclesiae intelligitur, uel
propter inprobitatem quorumdam, qui, cum non sint spectatae uitae et scientiae, in
accusationeministrorumDeirepenteprosiliunt.Quorumuerouitaadeolaudabilisest,ut
omnibus imitanda apareat, de quorum assertione nulla dubitatio nasci poterit, eorum
testimonioduorumueltriumtestiumquilibetiureconuincietdampnaripoterit.

P.2.C.2.QuestioVI.

Gratianus.I.Pars.Sequitursextaquestio,quaqueritur:Quoremediocausauiciata
subleuetur,etsiremediumilludsitdandumei,quicausadilationisuocemappellationis
exhibuerit?Causauerouiciataremedioappellationissubleuaripoterit.UndeFabianusPapa
ait:[adHilariumEpiscopum,epist.III.c.3.]

P.2.C.2.Q.6.C.I.Causaeuiciataeremediumappellationissubueniat.

Liceatappellatoriuiciatamcausamappellationisremediosubleuare.

P.2.C.2.Q.6.C.II.Deeodem.

Idem paulo ante. Appellantem non debet afflictio ulla, aut detentionis iniuriare
custodia.]

P.2.C.2.Q.6.C.III.Deeodem.

Item Anacletus Papa. [epist. I. in fine.] Omnis obpressus libere sacerdotum (si
uoluerit) appellet iudicium, et a nullo prohibeatur, sed ab his fulciatur et liberetur et
audiatur. Siautemdifficiles causaeautmaioranegotiaortafuerint,admaioremsedem
referantur.Etsiillicfacilediscerninonpotuerintautiusteterminari,ubifueritsummorum
congregatiocongregata(quepersingulosannosfierisoletetdebet),iusteetDeoplacite
corampatriarchaautprimateecclesiastica,etcorampatricioseculariaiudicenturnegotiain
commune.ItemSixtusPapa[epist.II.]omnibusrectoribusecclesiaescribit,dicens:
 336

P.2.C.2.Q.6.C.IV.Quisquispulsatusfuerit,apostolicamsedemappellet.

Si quis uestrum pulsatus fuerit in aliqua aduersitate, licenter hanc sanctam et

apostolicam sedem appellet, et ad eam quasi ad caput suffugium habeat, ne innocens
dampnetur,autecclesiasuadetrimentumpatiatur.

P.2.C.2.Q.6.C.V.Episcopigrauioribuscausispulsatiapostolicamsedemappellent.

IdemGratoepiscopo.[epistolaI.]Omnesepiscopi,quiinaliquibus pulsanturuel
criminanturgrauioribuscausis,quociensnecessefueritlibereapostolicamsedemapellent,
atqueadeamquasiadmatremconfugiant.

P.2.C.2.Q.6.C.VI.AdRomanamecclesiamabomnibusappelletur.

ItemMarcellusPapa.[epist.I.adEpiscoposAntiochenaeprouinciae.]AdRomanam
ecclesiam omnes episcopi, qui uoluerint uel quibus necesse fuerit, quasi ad caput
suffugere, eamque appellare debent, ut inde accipiant tuitionem atque consecrationem.
Quod omnibus minime conuenit denegari episcopis; sed absque ulla custodia, aut
excommunicatione,ueldampnatione,autexpoliationelibereireconcedatur.

P.2.C.2.Q.6. C. VII. Qui a proprio metropolitano se grauari putauerit, maiorem

sedemappellet.

Item Victor Episcopus. [ad Theophilum Alexandrinum, epist. I. c. 3.] Si quis

putaueritseapropriometropolitanograuari,apudpatriarchamuelprimatemdioceseos,aut
penesuniuersalisapostolicaeecclesiaeiudicetursedem.

P.2.C.2.Q.6. C. VIII. Ad Romanam ecclesiam appelletur ab omnibus quasi ad

matrem.

ItemZepherinusurbisRomaeArchiepiscopus.[epist.I.]AdRomanamecclesiamab
omnibus,maximetamenabobpressisestappellandum,etconcurrendumquasiadmatrem,
uteiusuberibusnutriantur,auctoritatedefendantur,suisobpressionibusreleuentur,quia
nonpotestnecdebetmaterobliuiscifiliumsuum.

P.2.C.2.Q.6.C.IX.Quociensaliquisappellauerit,audientiasibinondenegetur.

ItemIuliusPapa.[indecretis,siueinrescriptoadOrientales,c.22.]Placuit,uta
quibuscumque ecclesiasticis iudicibus ad alios iudices ecclesiasticos (ubi est maior
auctoritas)prouocatumfuerit,audientianonnegetur.

P.2.C.2.Q.6.C.X.Iniustedampnatirestitutionem,etobpressiauxiliumaRomana
debenthabereecclesia.

Idem.[cap.30.]Ideohuicsanctaesediprefatapriuilegiaspecialitersuntconcessa
tam de congregandis conciliis et iudiciis ac restitutionibus episcoporum, quam et de
summis ecclesiarum negotiis, ut ab ea omnes obpressi auxilium, et iniuste dampnati
restitutionemsumant,ettaliaabinpiisnonpresumanturabsqueultione,necexerceantur
absquesuadampnatione.II.Pars.Gratian.CumergoZepherinusdicat,abomnibusesse
 337

appellandum, maxime tamen ab obpressis, et Marcellus scribat: Omnes episcopi, qui

uoluerintuelquibusnecessefuerit,appellaredebent:patet,quodaccusato(siuegrauetur,
siuenon)appellationisuoxnonestdeneganda.Quidamtamenitadistinguunt,utuolentes
adconsecrandos,necessitatempatientesadobpressosreferant,utsitsensus:Omnes,qui
uoluerintaRomanaecclesia consecrationem accipere,etabaliquibus inpediuntur,eam
debentappellare;quibuscumqueinsuisobpressionibusnecessefueritadeamsubfugere,
similiter uocem appellationis exhibeant, ut isti tuicionem, et illi consecrationem ab ea
accipiant. Similiter et illud Zepherini distinguitur: Ab omnibus est appellandum ad
Romanamecclesiam:intelligendumest,quiabeaconsecrationemuoluerintaccipere,uel
quiaprelatissuisaliquaminiuriampassifuerint,maximetamenabobpressis.Secundum
primaminterpretationemobpressiintelligunturaliquainiuriaaffecti;iuxtasecundamuero
obpressi dicuntur a iudice iniuste condempnati. Secundum hanc distinctionem qui in
aliquibusnegotiisnonadreleuandum,sedaddifferendumuocemappellationisexhibuerit,
appellandi auctoritatem non habet. Sed cum Gregorius scribat omnibus per diuersas
prouincias:

P.2.C.2.Q.6.C.XI.Decausaappellationiscognoscerenonlicetnisiei,adquem
appellatur.

Decreto nostro uestram rogantes karitatem mandamus, ut si aliquis (quod non

optamus) suorum emulorum Aldricum Cenomannicae ecclesiae episcopum, accusare
dampnabiliter attemptauerit, liceat illi post auditionem primatum dioceseos, si necesse
fuerit,nosappellare,etnostraauctoritateautantenos,autantelegatosnostroselatere
missosiuxtaPatrumdecretasuasexercereatquediffinireactiones,nullusqueillumante
hec iudicet aut iudicare presumat. Sed si quid (quod absit) graue intolerandumque ei
obiectumfuerit,nostraeritexpectandacensura,utnichilpriusdeeo,quiadsinumsanctae
Romanae ecclesiae confugerit eiusque inplorat auxilium, decernatur, quam ab eiusdem
ecclesiae fuerit auctoritate preceptum, que uices suas ita aliis inpertiuit ecclesiis, ut in
partemsintuocataesollicitudinis,noninplenitudinempotestatis.1.Siautem(quodnon
arbitramur) a quoquam secus presumptum fuerit, ab offitio cleri submotus apostolicae
auctoritatis reus ab omnibus iudicetur, ne lupi, qui sub specie ouium subintrauerunt,
bestialiseuiciaquosqueaudeantlacerare,etquodsibifierinoluntaliisinferrepresumant.
ItemcumVigiliusPapa[inepistolaadEleutherium,c.ult.]dicat:

P.2.C.2.Q.6.C.XII.Iudiciaappellantiumabeissuntaudienda,adquosappellatur.

Quisescitaliisesseprepositum,nonmolesteferataliquemsibiesseprelatum.Ipsa
namqueecclesia,queprimaest,itareliquisecclesiisuicessuascrediditlargiendas,utin
partem sint uocatae sollicitudinis, non in plenitudinem potestatis. Unde omnium
appellantium apostolicam sedem episcoporum iudicia, et cuncta maiorum negotia
causarum eidem sanctae sedi reseruata esse liquet; presertim cum inhis omnibus eius
sempersitexpectandumconsultum,cuiustramitisiquisobuiaretemptaueritsacerdotum,
causassenonsinehonorissuipericuloapudeandemsanctamsedemnoueritredditurum.
Gratian. Item cum Nicolaus Episcopus in Remensem Archiepiscopum inuehatur, qui
Rothardumepiscopumappellantemapostolicamsedemdampnareaususest,itadicens:
 338

P.2.C.2.Q.6.C.XIII.DeRemensiarchiepiscopo,quiappellantemRomanamsedem
iudicareaususest.

Argutatuasapientia,utinaminacceptobonofomite,iudiciimateriamdepositionis
aduersus Rothardum assumpsit, et ab itinere apostolicae sedis remouit, et continuatim
apostolicamsedemappellantemdampnauitetcarceralicustodiaemancipauit.Etinfra:1.
Priuilegia tamen apostolicae sedis uos obliuioni tradere nullatenus debuistis, quibus
uenerandicanonesiudiciatotiusecclesiaeadhancdeferriiubent.Etinfra:2.Hecquippe
nosinRothardoidcirconouerisoperatos,utpriuilegiasedisapostolicae,quemaleauobis
uiolata esseuidebantur, auctoritate apostolica etcanonicaPatrumdeliberatione pristino
tandemingenioetpropriodecorenturhonore.

P.2.C.2.Q.6. C. XIV. Quisque eam obedientiam maioribus exhibeat, quam ab

inferioribusdesiderat.

Item Leo Papa. [ad Anastasium Thessalonicensem Episcopum, epist. LXXII. al.
LXXIV.]Quiscitsequibusdamprepositum,nonmolesteferataliquemsibiesseprelatum,
sedobedientiam,quamexigit,etiamipsedependat,etsicutnonuultgrauisonerissarcinam
ferre,itanonaudeataliiinportabilepondusinponere. Discipulienimsumushumiliset
mitismagistri,dicentis:Disciteame,quiamitissumethumiliscorde.Gratian.Patet
ergo, quod nulli appellanti induciae sunt denegandae. Ceterum, si causa frustratoriae
dilationisappellauerit,aiudice,adquemprouocatumfuerit,condempnabitur.Tempusuero
appellationis est ante datam sententiam uel post datam. Quociens enim se pregrauari
senserit,liberepotestappellare.UndeSixtusPapa[II.epist.1.adGratumEpisc.]ait:

P.2.C.2.Q.6.C.XV.Quigrauaturapropriometropolitano,primatisautuniuersalis
ecclesiaesedemappellet.

Siquisputaueritseapropriometropolitanograuariapudprimatemdioceseosaut
penesuniuersalisapostolicaeecclesiaePapamiudicetur.

P.2.C.2.Q.6.C.XVI.Romanamsedemappelletquiiudicemsuspectumhabuerit.

[ItemFelixII.adEpiscoposinAlexandrinasinodocongregatos,cap.19.]Quociens
episcopi se a suis conprouincialibus uel a metropolitano putauerint pregrauari, aut eos
suspectoshabuerint,moxRomanamappellentsedem,atqueeislibereireliceat;etdum
predictamRomanamappellauerintsedem,autabeaseaudiripoposcerintnulluseosaut
excommunicare,auteorumsedessubripere,autreseorumauferre,autaliquamuimeis
inferrepresumatante,quamamborumcausaRomaniPontificisauctoritatefiniatur.Quodsi
aliter,aquoquampresumptumfueritnichilerit,seduiribuscarebit.

P.2.C.2.Q.6.C.XVII.Deeodem.

ItemIuliusPapa.[inrescriptoadEpiscoposorientales,cap.30.]Ideohuicsanctae
sedi prefata priuilegia specialiter sunt concessa, ut ab ea omnes obpressi auxilium, et
iniuste dampnati restitutionem sumant. Gratian. Obpressi et se pregrauari putantes
intelligunturantedatamsententiam,iniustedampnatipostdatam.UndeEuticianusurbis
RomaeEpiscoposscribitomnibusEpiscopis:[epist.II.c.1.]
 339

P.2.C.2.Q.6.C.XVIII.Anteexitumcausaeperappellationemrecederelicet.

Non ita in ecclesiasticis agendum est negotiis, sicut in secularibus. Nam et in

secularibuspostquamlegibusuocatusquisqueueneritetinforodecertareceperit,nonlicet
ei ante peractam causam recedere. In ecclesiasticis uero dicta causa recedere licet, si
necesse fuerit aut si se uiderit pregrauari. III. Pars. Gratian. Qui uero ex contumacia
iudicibusobtemperarenoluerint,communionepriuentur.UndeinMileuitanoConcilio:[c.
24.]

P.2.C.2.Q.6.C.XIX.Excommunicetur,quiiudicibussuisobtemperarenoluerit.

Quisquis probatus fuerit pro contumacia nolle obtemperare iudicibus, cum hoc
primaesedisepiscopofueritprobatum,detlitteras,utnulluseicommunicetepiscoporum,
donecobtemperet.Gratian.Itemquodpostdatamsententiamappellaripossit,Fabianus
Papatestatur,dicens:[HilarioEpiscopoep.III.cap.2.]

P.2.C.2.Q.6. C. XX. Non denegetur ei appellatio, quem in supplicio sententia

destinauit.

Liceatetiamincriminalibuscausisappellare,necuoxappellandidenegeturei,quem
insuppliciosententiadestinauerit.Gratian.Quodanteidemaffirmat:[eod.cap.]

P.2.C.2.Q.6.C.XXI.Antedatamsententiamlicetalicuiappellare.

Si quis iudicem aduersum sibi senserit, uocem appellationis exhibeat. IV. Pars.
Gratian.Postdatamuerosententiamquiappellareuoluerit,infraquinquediesappelletet
infraeosdemaquoprouocauitdimissoriasaccipiatetinfraeosdemadquemappellauititer
arripiat.UndeinTeodosianislegibussicstatutuminuenitur:

P.2.C.2.Q.6.C.XXII.Postdatamsententiaminfraquodtempusquisqueappellare
debeat.

Propter superfluam appellatorum licentiam, ne in retractandis uel reuocandis

sententiis liberum habere arbitrium uiderentur et tempora appellationis, et penae
constitutae sunt,utquicumqueapudiudicem, quicausameiusaudiuit,appellare,etad
aliumiudicemprouocareuoluerit,infraquinquediesappellet,inhisipsisquinquediebus
adiudicem,adquemprouocauerit,sinealiquadissimulationeperueniat,etipsediesinquo
accepit litteras, in his quinque diebus conputetur specialiter. Quod si longius iter sit,
exceptisquinquediebus
[PALEA.

P.2.C.2.Q.6.C.XXIII.

HabitadinumerationeXX.milliumdiurnorumpersingulosdiescomputetur.]
 340

P.2.C.2.Q.6. C. XXIV. A quo appellatur ad quem appellatum fuerit dimissoriae

litteraedirigantur.

Item.[ibidemtit.XXXIV.]Abeo,aquoappellatumest,adeum,quideappellatione
cogniturus est, dimissoriae litterae dirigantur, que uulgo apostoli appellantur, quarum
postulatioetacceptiointraquintumdiemfiniendaestexoffitio.Istaiamsuperiussubtitulo
de cautionibus et penis appellationum interpretata sunt. 1. Qui intra statuta tempora
dimissorias non postulauerint, uel acceperint, uel reddiderint, prescriptione ab agendo
submoueanturetpenamappellationisferrecogantur.

P.2.C.2.Q.6.C.XXV.Dehis,quicausadilationisappellant.

Item.[ibidemtit.XXXV.c.2.]Quicumquenonconfidentiaiustaecausae,sedcausa
afferendae morae, ne contra eum sententia proferatur, appellauerit, uel si defacto suo
confessus,neabdicaturappellareuoluerit,huiusmodiappellationesnonrecipiantur.

P.2.C.2.Q.6. C. XXVI. Cum possessor appellat, dum euentus causae dubius est,
possessionisfructussequestrentur.

Item.[ibidem,tit.XXXVI.c.1.]Quocienspostauditamcausamiudicempossessor
appellat,fructuspossessionis,dequaagitur,dumsequendaeaudientiaeeuentusdubiusest,
meritosequestrantur.Namsipetitorappellauerit,abeohocnonpotestpostulari,quianon
potestsequestrariquodnonhabet.1.Sipropterprediaurbanauelmancipiaappellatur,
possessiones eorum uel mercedes, uel uectura etiam, si de nauis naulo agatur, deponi
solent.

P.2.C.2.Q.6.C.XXVII.Iniusteappellansomnimodopuniendusest.

Item. [ibidem, tit. XXXVII. c. 1.] Omnimodo puniendus est, quociens iniusta
appellatio pronunciatur, sumptus, quos, dum sequeretur, aduersarius inpendit, reddere
cogaturnonsimplos,sedquadruplos.Gratian.Premissisauctoritatibusinfraquinquedies
post datam sententiam cuique appellare permittitur. Quod postea Iustinianus in
constitutionibussuiscorrigens,infradecemdiesappellationisremediumcuiquedandum
decreuit,dicens:

P.2.C.2.Q.6.C.XXVIII.Infradecemdiesappellationisremediumconceditur.

Inperator Iustinianus Augustus. Anteriorum legum acerbitati plurima remedia

inponentes, et maxime hec circa appellationes facientes, et in presenti ad huiusmodi
beneficiumperuenireduximusessenecessarium.Antiquitatietenimcautumerat,utsiquis
per se litem exercuerit et fuerit condempnatus, intra duos dies tantummodo licentiam
appellationis haberet; sin autem per procuratorem causa uentilata sit, et in triduum
proximumeamextendi.Exrerumautemexperientiainuenimushocsatisessedampnosum;
pluresenimhominesignarossubtilitatislegum,etputantesintriduumprouocationesesse
porrigendasinpromptumpericulumincidisse,etbiduotransactocausasperdidisse.Unde
necessariumduximushuiusmodireiconpetentermederi.Etomnesappellationessancimus,
siueperse,siueperprocuratores,seuperdefensores,uelcuratoresettutoresuentilentur,
posseintradecemdierumspatiumarecitationesententiaenumerandumabhisiudicibus,
quorum interest, offerri, siue magni siue minores sint (excepta uidelicet sublimissima
 341

pretoriana prefectura), ut liceat homini intra id spatium plenissime deliberare, siue

appellandumeisit,siuequiescendum;netimoreinstanteopusappellatoriumfrequentetur,
sedsitomnibusinspectioniscopia,queindiscussoshominumcalorespotestrefrenare.1.
Adhecsancimus,siquandolissperaturinnostruminferriconsistorium,sifortecontigerit
inperatoriammaiestatempublicisoccupatamcausisexmundanisprouisionibusnonposse
conuocarepatres,quatinuscausaagitetur,nonexhoclitempericlitari.Quodenimuicium
est litigantium, si culmen inperatorium occupetur? uel quis tantae est auctoritatis, ut
nolentemprincipempossitadconuocandospatresceterosqueprocerescoarctare?Sedsi
quidtaleeuenerit,causaintactapermaneat,donecinperatormotussuasponteetconuocari
proceresiusserit,etliteminferripatiatur,etomniasecundummoremprocedere.2.Illud
etiam in tertio capitulo disponendum est, quod antiquitas bene statuit, nouitas autem
neglexit.Cumenimuenerandauetustatisauctoritasitamagistratusdigessit,utaliimaiores,
aliimedii,aliiminoressint,etappellationesaminoribusiudicibusnonsolumadmaximos
iudicesremitterentur,sedadspectabiliumiudicumtribunal,quatinusetipsisacroauditorio
adhibitolitemexercerent,nouitasautemhocdereliquit,euenit,utsuperminimiscausis
maximinostriiudicesinquietentur,ethominespropterminimascausasmagnisfatigentur
dispendiis,utforsitantotiuslitisestimatioadsumptusiudicialesnonsufficeret.Ideoque
sancimus,siquandoexEgiptiacotractuueladiunctaeiutraqueLibiaprouocatiosperatur
usqueaddecemlibrarumauriquantitatem,noninhancregiamurbemeamuenire,sedad
prefectumaugustalem,quiaudiatetcausamdirimatuicesacricognitoris,nullaeispost
diffinitiuam sententiam appellatio est porrigenda. Similique modo quociens in Asiana
diocesiuelPonticatalealiquidemerserit,usqueadpredictamquantitatemdecemlibrarum
auriappellationes aduirosspectabiles,comites forte,uelproconsules,uelpretores,uel
moderatores,quibusspecialitereasdemlitesperagendasdeputauimus,remittantur,quatinus
ethiadsimilitudinemprefectiaugustalisuicesacricognitorisintercedantetcausassinespe
quidemappellationis,Deitantumetlegumtimoreperferantdecidendas.Orientalesautem
tractus causas appellatione suspensas, et usque ad decem librarum auri quantitatem
limitatas,aduirumspectabilemcomitemorientismittere,similimodoaudientiametfinem
eisinpositurum.Illouidelicetobseruando,utiuirispectabilesuelaliispectabilesiudices
non ad alios eadem spectabilitate decoratos iudices suas transmittant appellationes in
litibus,quantaecumquesintquantitatis(cumnonoporteatadconparesiudicesappellationes
referri, sed a minore iudicio in maius tribunal ascendere), sed ad illustrissimam
prefecturamillorumappellationes,cuiuscumquesintquantitatis,(utdictumest)dirigantur,
queunacumuiroexcelsoprotemporequestoreeasdirimatutroqueoffitiosubministrante,
idesttamexsacrisscriniismoresolitoquamprefectopretorio.Itatamenhecsancimus,ut
necaducibusuelabaliisspectabilibusiudicibus(quibusforteetsipriuatisint,inperialis
maiestascausasiniunxerit)appellatioadmemoratosiudicesspectabilescurratnecausanon
gradatim procedere, sed perperam uideatur; sed a presidibus quidem prouinciarum, et
iudicibus a nobis datis, si non sint spectabiles iudices, intra memoratam quantitatem
referetur.Siautemuelillustressintdatianobisiudices(quibusapicesdignitatumsuper
spectabilitatem sunt) uel duces, qui omnimodo spectabitilate sunt decorati, uel hi, qui
principe delegati sunt, spectabilem habeant dignitatem, eorum appellationes sub
quacumque quantitate in hanc regiam urbem ad conpetentes antiquo more iudices
referantur,aliisomnibus,queinappellationibusstatutasuntuelantiquaprosapia,uelab
auctoritate anteriorum constitutionum, uel a nostra humanitate, intactis illibatisque
custodiendis.
 342

[P.2.C.2.Q.6.C.XXIX.]

Digestis titulo Quandoappellandum sit,lege 1.[Biduum]Biduumueltriduum

appellationisexdiesententiaelataeconputandumerit.1.Quidergo,sisententiafuerit
subcondicionedicta,utrumexdiesententiaetempusconputamusadappellandum,anuero
ex die, quo condicio sententiae extitit? Sane quidem non est sub condicione sententia
dicenda;sedsifueritdicta,quidfiet?Etestutilestatimtemporaadappellandumconputari
debere.2.Quodinsententiispreceptumest,utuelalteradie,ueltertiaprouocetur,hoc
etiam in ceteris obseruandum est, ex quibus sententia quidem non profertur, appellari
tamenoportetetpotest,utcumquisadtutelamueladaliaciuiliamuneranominatur,eius
excusationonadmittitur.3.Sifortepostsententiamstatimdictamcopiamsuinonfecerit
is,quipronunciauit(utfieriassolet),dicendumestnichilnocereappellationi.Namubi
primum copiam eius habuerit, poterit prouocare. Ergo si statim se subtraxit, similiter
subueniendumest.4.Quidergo,sicondiciohoraeefficit,utsereciperet?Sifortedictasit
sententia iam suprema hora, utique non uidebitur se subtraxisse. 5. Adeundi autem
facultatemsemperaccipimus,siinpublicosuicopiamfecerit.Ceterum,sinonfecit,an
inputeturalicuiquodaddomumeiusnonuenerit,quodqueinhortosnonaccesserit,et
ulteriusquodaduillamsuburbanam?Magisqueestutnondebeatinputari.Quaresiin
publicoeiusadeundifacultasnonfuit,meliusdiceturfacultatemnonfuisseadeundi.6.Si
quisipsiusquidem,aquoappellauit,adeundifacultatemnonhabuit,uteilibellosdaret,
eiusautem,quemappellauit,habeatcopiam,uidendum,aneiprescribipossitquodeum
nonadierit.Ethociureutimur,ut,sialteriusadeundicopiafuit,prescriptiolocumhabeat.
7.Palamest,eamessepropriamcausam,cuiusemolumentumueldampnumadaliquem
suonominepertinet.8.Siaduersusabsentemfueritpronunciatum,biduumueltriduum
ex quo quis scit conputandum est, non ex quo pronunciatum est. Quod autem dicitur
absentemposseprouocareexquoscit,sicaccipimus,sinonincausaperprocuratorem
defensusest.Namsiillenonprouocauit,difficileestuthicaudiatur.9.Siquidemin
insulamdeportandumannotaueritpresesprouinciae,etinperatorrescripseritutdeportetur,
uideamusquandositprouocandum,utrumcuminperatorrescripserit,ancumeiscribitur?
Etputem,tuncappellandumesse,cumrecipieumpresesiubet.Ceterumuerendumest,ne
sero sit, ut tunc prouocetur, cum inperator insulam ei assignauerit; conprobata enim
sententiapresidistuncsoletinsulamassignare.Rursusilluduerendumest,simendaciis
apudprincipemhonorauiteum,quemdeportandumlaborat,intercludituiamprouocandi.
Quid ergoest?Rectediceturhumanitate suggerenteutethocillotemporenonfrustra
prouocaretur,quianonaduersusprincipem,sedaduersusiudiciscalliditatemprouocauit.
10.Illuduideamus,si,cuminperatoriscriberetur,exemplumlitterarumlitigatorieditumsit
nequeisappellauerit,etposteacontraeumrescriptumsit,anappellarealitterispridemsibi
editispossit?quiaquituncnonappellaueritueraessequescriptasuntconsensisseuidetur,
necestaudiendus,sidicateuentumrescriptisacrisesustinuisse.

P.2.C.2.Q.6.C.XXX.

Deappellationibusrecipiendisuelnon.V.Pars.Nonsolentaudiriappellantes,nisihi,
quoruminterest,uelquibusmandatumest,uelquinegotiumgeruntalienum,quodmox
reusratumhaberet.Sedetsimater,expietateprouocauerit,dicendumestethancaudiri
debere,etsilitempreparandamcuraremaluerit,intercederenonuidetur,licetabinitio
defenderenonpotest.1.Antesententiamappellaripotest,siquestioneminciuilinegotio
habendamiudexinterlocutussit,uelincriminali,sicontralegeshocfaciat.2.Eius,qui
ideocausamagerefrustratur,quoddicitselibellumprincipidedisse,etsacrumrescriptum
 343

expectare,audiridesideriumprohibetur,siobeamcausamprouocauerit,appellatioeius
recipisacrisconstitutionibusprohibetur.

P.2.C.2.Q.6.C.XXXI.Delibellisdimissoriis.

[ItemMarcianusl.2.Deappellationibus,tit.Delibellisdimissoriis,l.unica.]Post
appellationeminterpositamlitteraedandaesuntabeo,aquoappellatumest,adeum,quide
appellationecogniturusestsiueprincipem,siuequemalium,quaslitterasdimissoriassiue
apostolosappellant.Sensusautemlitterarumesttalis:appellasse(puta)LuciumTitiuma
sententiaillius,queinterillumetMeuiumdictafuit.Sufficitautempetisseintratempus
dimissoriasinstanteretsepius,etsinonaccipiat,idipsumcontestetur.Naminstantiam
petentisdimissoriasconstitutiones desiderant.Equumestigitur,sipereumsteterit,qui
debeatdarelitteras,quominusdet,nehocaccipientinoceat.1.Titulo:Nichilnouari.
Appellationeinterposita,siueeareceptasitsiuenon,mediotemporenichilnouarioportet.
2.Siquisexpluribusfacinoribuscondempnatuspropterquedamappellauerit,propter
quedamnon,utrumsitdifferendapenaeius,annon,queritur.Etsiquidemgrauiorasunt
crimina,obqueappellatiointerpositaest,leuiusautemid,propterquodnonappellauit,
recipiendaestomninoappellatio,etdifferendapena.Siuerograuioremsententiammeruit
ex ea specie, ex qua non est appellatum, omnino pena inponenda est. Gratian. Forma
apostolorumhecest:EgoEn.sanctaeBononiensisecclesiaeepiscopus,tepresbiterum
Rolandum, capellanum S. Apollinaris, ad apostolicam sedem, quam appellasti, ab
obseruatione meiiudiciihisapostolis dimitto.Formaueroappellationis hecest:Ego
Adelinus S.Reginaeecclesiaeministerlicet indignus sentiens mepregrauariadomino
Gualterio S.Rauennatis ecclesiae archiepiscopo Romanam sedem appello, etapostolos
peto.1.Siueropostdatamsententiamappellareuoluerit,hiceriteimodusappellandi:
Ego A. sanctae Reginae ecclesiae minister licet indigus contra sententiam domini
GualteriisanctaeRauennatisecclesiaearchiepiscopiiniusteinmelatampridieKal.Magi
Anno incarnationis Domini MCV. feria quarta, Romanam sedem appello, et apostolos
peto.2.Siautemunus,uelduopropluribusappellareuoluerint,sicappellabunt:Ego
G.etP.sindicicanonicorumSanctaeBoloniensisEcclesiaesentientesnospregrauariuel
contra sententiam, etc. Romanam sedem appellamus, et apostolos postulamus.
Huiuscemodi appellationes in scriptis fieri debent. Ad iudicium autem alterius fidei
catholicoappellarenonlicet.UndeinCartaginensiConcilioIV.[c.7.]

P.2.C.2.Q.6. C. XXXII. Excommunicetur catholicus, qui causam suam iudicio

infideliumcommittit.

Catholicus,quicausamsuam,siueiustamsiueiniustam,adiudiciumalteriusfidei
iudicis prouocat,excommunicetur. VI.Pars.Gratian.Notandumueroest,quodquidam
iudicessunt,aquibusappellarinonoportet.UndeinConcilioMileuitano[c.24.]legitur:

P.2.C.2.Q.6.C.XXXIII.Aquibusiudicibusprouocarinonlicet.

Aiudicibus,quoscommunisconsensuselegerit,nonliceatprouocari.Gratian.Quod
dearbitrisintelligendumest.Iudicumenimaliisuntarbitrarii,aliisuntordinarii.Ordinarii
uerosunt,quiabapostolico,utecclesiastici,uelabinperatore,utpoteseculares,legitimam
potestatem accipiunt. Arbitrarii sunt, qui nullam potestatem habentes cum consensu
litigantiuminiudiceseliguntur,inquosconpromittitur,uteorumsententiaestetur.Horum
alii sunt ordinarii et arbitrarii, alii arbitrarii tantum. Ordinarii et arbitrarii sunt, qui
 344

legitimampotestatemhabentesabeiseligunturadarbitrandum,quinonsuntsuaeditioni
subpositi.Abhis,etsiutarbitrariisedeant,etnonutordinarii,priuilegiotamenordinariae
dignitatis,grauatusaliquisappellareualebit.UndeinCartaginensiConciliolegiturIII.:[c.
10.]

P.2.C.2.Q.6. C. XXXIV. A iudicibus, qui eliguntur communi consensu prouocari

licet.

Sane,siexconsensupartiumiudiceselectifuerint,etiamapauciorinumero,quam
constitutumest,liceatprouocari.

P.2.C.2.Q.6.C.XXXV.Quideepiscoporumiudiciisqueruntur,auicinisepiscopis
audiantur,uelabaliisexconsensueorumadhibitis.

Item ex Concilio Mileuitano. [c. 22.] Placuit, ut presbiteri, diaconi, uel ceteri
inferiores clerici in causis, quas habuerint, si de iudiciis episcoporum suorum questi
fuerint, uiciniepiscopieosaudiant,etintereosquicquidestfiniant, adhibiti abeis ex
consensuepiscoporumsuorum.Quodsietabeisprouocandumputauerint,nonprouocetur,
nisiadAffricanaconciliaueladprimatesprouinciarumsuarum.Adtransmarinaautemqui
putauerintappellandum,anullointraAffricamincommunionesuscipiantur.Gratian.Nisi
forteRomanamsedemappellauerint.Isautem,quiappellauit,adeum,aquoappellauit,
remittinondebet.UndeinSardicensiConcilio:[c.7.]

P.2.C.2.Q.6.P.2.C.2.Q.6.C.XXXVI.

Si episcopus accusatus fuerit, et omnes iudicauerint congregati episcopi regionis

ipsius,etdegradusuodeiecerinteum,siappellaueritquideiectusuideturetconfugeritad
beatissimumRomanaeecclesiaeepiscopum,etuolueritseaudiri,siiustumputaueritut
renoueturexamen,scribereepiscopisdigneturepiscopusRomanushis,quiinfinitimaet
propinqua altera prouincia sunt, ut episcopi diligenter omnia requirant et iuxta fidem
ueritatis diffiniant. Quod si is, qui rogat causam suam iterum audiri, deprecatione sua
moueritepiscopumRomanum,utdelateresuopresbiterosmittat,eritinpotestateeiusquid
uelit,etquidestimet.Etsidecreueritmittendosessequipresentescumepiscopisiudicent,
uthabeantetiamauctoritatempersonaeillius,aquodestinatisunt,eritineiusarbitrio.Si
uerocredideritsufficereepiscoposprouinciales,utnegotioterminuminponat,facietquod
sapientissimeconsiliosuoiudicauerit.Gratian.Arbitrariitantumsuntquinullamlegitimam
potestatemacceperunt,aquibusappellarinonlicet,quiaeisinputandumestquisibitales
elegerunt.Siuerosententiaeorum,aquibusappellatur,solutafuerit,nichiloberiteis,nisi
forteuelinimicitiauelpecuniadeprauatiiniustamprobanturtulissesententiam.Undein
eodemConcilioCartaginensiIII.[c.10.]legitur.

P.2.C.2.Q.6. C.XXXVII. Cum per appellationem sententia soluitur, non debet ei

obesse,quiiniquoanimononiudicauit.

VII.Pars. Hoc etiam placuit, ut a quibuscumque iudicibus ecclesiasticis ad alios

iudicesecclesiasticos,ubiestmaiorauctoritas,fueritprouocatum,noneisobsit,quorum
fueritsolutasententia,siconuincinonpotuerintuelinimicoanimoiudicasse,uelaliqua
cupiditate aut gratia deprauati. Gratian. Queritur autem de eo, aquo appellatur, an sit
 345

deuocandus in testimonium apud eum, ad quem appellatur, super negotio, cuius

cognitionemsuscepit.DehocitastatutumestinConcilioCartaginensiV.:[c.1.]

P.2.C.2.Q.6.C.XXXVIII.Clericusnondeuoceturadtestimoniumilliuscausae,cuius
primumcognitionemsuscepit.

Statuendumest,utquiinecclesiaquamlibetcausamiureapostolicoecclesiisinposito
agereuoluerit,etforsandecisioclericorumunipartidisplicuerit,nonliceatclericumin
iudicium ad testimonium deuocari eum, qui presens uel cognitor fuit, et nulla ad
testimoniumdicendumecclesiasticicuiuslibetpersonapulsetur.Gratian.Abeisquoque,ad
quosprouocatumfuerit(sicutinConcilioAffricano[c.63.]legitur)ulteriusprouocarinon
licet:

P.2.C.2.Q.6.C.XXXIX.Nonlicetappellariabeis,adquosprouocatumfuerit.

Siautemfueritprouocatum,eligatquiprouocaueritiudices,etcumeoille,contra
quem prouocauerit,utabipsisdeinceps nulliliceatprouocare.Gratian.Postsecundam
prouocationem intelligendum est: tertio enim in una eademque causa super hisdem
capitulisprouocarenonlicet.UndeinVII.libroCodicis,titulononliceatinunaeademque
causatertioprouocare,[legeunica]inperatorIustinianusscribit:Siquisinquacumquelite
iterumprouocauerit,nonliceateitertioineademlitesuperhisdemcapitulisprouocatione
uti, uel sententias exellentissimorum prefectorum pretorio retractare, licentia danda
litigatoribus, arbitro dato, ipsius audientiam, qui eum dedit, ante litis contestationem
inuocare,ethuiusmodipetitioneminimeprouocationisuimobtinente.1.Cumautemin
causa capitali uel status interpellatum fuerit, non per procuratores, sed per se ipsos
appellantescausamsuamagereoportet.UndeAdrianusPapaait:[incapitulisasecollectis,
cap.44.]

P.2.C.2.Q.6. C. XL. Appellationem in causa capitali uel status interpositam per

procuratoremexequinonlicet.

Siquandoincausacapitaliuelcausastatusinterpellatumfuerit,nonperexploratores,
sedperseipsosestagendum.Gratian.Tempusautemexequendaeappellationisannusest,
uel,siiustacausaintercesserit,biennium.UndeinAutenticisconstitutioneII.collationeV.
legitur:

[P.2.C.2.Q.6.C.XLI.]

Si quis appellat, inquiratur annus, intra quem secundum se communiterue litem

exequatur,aut,siiustaintercesseritcausa,annusaliusindulgetur,quotransactolitenon
conpletamanetsententia.1.Appellatorecessante,cumunusmensissuperestexbiennio,
licetuictoriingrediutreusqueratur,quosineinuentosiuenon,suasafferatallegationes,ut
uelconfirmeturuelrescindatursententia,omnicasuabsenteinexpensascondempnando.
Neutrooccurentepostsecundumfatalempermanetsententia.Constitutionesecunda,in
collationeIV.:2.Sedlis,quesperaturinconsistoriumprincipisinferri,absquedampno
moraemanetintacta,donecipsefaciateamintroduci,etaproceribussecundummorem
dirimi. [Gratian.]Siuerois,quiappellauit,penitentiaductusabappellationedesistere
uoluerit, non prohibetur, sicut in 7. libro Codicis titulo de appellationibus et
consultationibus,[l.28.]Inpp.ArcadiusetHonoriusstatuisseleguntur:Siquislibellos
 346

appellatorios ingesserit, sciat sehaberelicentiam arbitrium conmutandi etsuos libellos

recuperandi, ne iustae penitudinis humanitas amputetur. 1. Est autem quando
appellationeminterponinecessenonest.Ineodemnamquelibro,eteodemtitulo[l.27.]
idemInpp.decreuerunt:Nominationeslibellisueledictisfactae,citraconciliumpublicum
non ualent a quibus nec appellare necesse est. VIII. Pars. 2. Diffinitiua quoque
sententia,quecondempnationemuelabsolutionemnoncontinet,pronullahabetur.3.
Itemsententiacitrasolitumordinemiudiciorumapresideprolataauctoritatemreiiudicatae
nonobtinet.4.Itemsisententialatafueritcontrarespriusiudicatas,aquibusprouocatum
nonest,sententiaeauctoritatemnonobtinebit,etideoabeaappellarinonestnecesse.5.
Itemsisententiacontraiusscriptumferatur,uelutidumdefunctusetminorXIV.annis
fuisse, et testamentum iure fecisse dicitur, nullas uires obtinet, nec contra eam est
necessariumprouocationisauxilium.6.Siuerocontraiuslitigatorissententiadicatur,
uelutidumminorXIV.annis,annumXIV.inpleuisse,acperhoctestamentumiurefecisse
pronunciatur,adprouocationisremediumoportetconfugere.7.Itemsipluresiudicesdati
fuerint,etunustantumexhispronunciasseproponitur,nonuideturappellandinecessitas
esse,cumsententiaiurenonteneat.8.Itemcumcertarationeetfinemulctareiudices
possunt, si aliter contra legis statutum modum mulctam irrogauerint quod contra ius
gestum uidetur firmitatem non tenet, et sineappellatione potest rescindi. 9. Venales
quoquesententias,queinmercedeacorruptisiudicibusproferuntur,etcitrainterpositae
prouocationisauxiliuminfirmasessedecretumest.10.Itemsipropterinfirmitatemetatis
adhonorem,adquemnominatuses,inhabilemteesseprobaueris,pretermissaappellatione
iniquanominatioremouebitur. 11.Suntetiam,quorumappellationes nonrecipiuntur.
Non enimpotestrecipi eiusappellatio, quipercontumaciamabsens,cumadagendam
causamnegotiopriussummatimperscrutatouocatusesset,condempnatusest.12.Nullus
etiam homicidarum, ueneficorum, maleficorum, adulterorum, itemque eorum, qui
manifestamuiolentiamcommiserunt,argumentisconuictus,testibussuperatus,uoceetiam
propriauiciumscelusqueconfessusaudiaturappellans.Ethocinnotoriis.13.Inoccultis
autem:Sitestibusproductis,instrumentisprolatis,aliisqueargumentisprestitissententia
contraeumlatasit,etipse,quicondempnatusest,autminimeuocesuaconfessussit,aut
formidine tormentorum territus contra se aliquid dixerit, prouocandi licentia ei non
denegatur.14.Nulliquoqueoffitialiumasententiapropriiiudicisprouocatiotribuatur,
nisiineotantumnegotio,quodrationeciuilisuperpatrimonioforteapudpropriumiudicem
inchoauerit. 15. Quociens etiam fiscalis calculi satisfactio postulatur aut tributum
exposcitur,autpublici,ueletiampriuatidebitieuidentisatqueconuictiredibitioflagitatur,
appellatione exclusa necessario in contumacem uigor iudiciarius exercetur. 16. Ab
executione sententiae appellari non potest, nisi forte executor sententiae modum
iudicationis excedat. 17. Si quis etiam ausus fuerit prouocare, ne uoluntas defuncti
testamento scripta reseretur uel nehii, quos scriptos patuerit heredes,in possessionem
mittantur,etis,cuiusdeearenotioerit,appellationemreceperit,etiudex,quitamignaue
conniuentiamadhibuerit,etlitigator,quitaminportuneappellauerit,uigintilibrisargenti
mulctetur. 18.Depossessioneetiam eteiusmomento sicausadicatur,quesententia
interlocutoria appellatur, quamuis prouocatio interposita fuerit, tamen lata sententia
sortiatur effectum. 19. Quandoque unam eandemque condempnationem plures simul
reportant,necdiuersitasfactorumseparationemaccipit,quocasu,siomnesappellauerint,
etuno exhisagenteeorumappellatio iustapronunciata fuerit, emolumentum uictoriae
etiam ad alios pertinebit. Si autem unus tantum appellauerit eiusque appellatio iusta
pronunciataest,eiquoqueprodest,quinonappellauit.20.Quodsietatisauxiliounus
contra sententiam restitutionem inpetraverit maiori, qui suo iure non appellauit, hoc
rescriptum non prodest. 21. Iudicibus autem non solum suscipiendae appellationis
 347

necessitasuideturinposita,uerumetiamXXX.dierumspatiaexdiesententiaediffinita
sunt,intraquegestaunacumrelationelitigatoribusconuenitprestari.22.Similiterarbiter
appellationem suscipere et relationem dare conpellitur, si delegatus fuerit. 23.
Litigatoribusuerocopiaestetiamnonconscriptislibellisillicouoceappellare,cumres
iudicatapoposcerit,taminciuilibusquamincriminalibuscausis.24.Abeoautem,quide
appellatione cognoscit, non potest fieri recursus ad iudicem, a quo fuerit prouocatum.
Quapropterremittendilitigatoresadprouinciasremotamsibioccasionematqueexclusam
penitusintelligant,cumsuperomnicausainterpositamprouocationemueliniustamtantum
liceatpronunciare,ueliustam.25.HecomniainVII.libroCodicisinuenies,atitulode
appellationibusetconsultationibususqueadtitulumneliceatinunaeademquecausa.

P.2.C.2.QuestioVII.

Gratianus.I.Pars.Quoduerolaiciinaccusationeepiscoporumnonsintaudiendi,
Euaristuspapatestatur,dicens:[EpiscopisperAegyptum,epist.II.]

P.2.C.2.Q.7.C.I.Laiciinaccusationeepiscoporumrecipiendinonsunt.

Nonestaplebeautuulgaribushominibusarguendusuelaccusandusepiscopus,licet
sitinordinatus,quiapromeritissubditorumdisponituraDeouitarectorum.Ideoistadico,
quiainsidiatorbonasepissimesoletconuertereinmalum,etinelectisponitmaculam.

P.2.C.2.Q.7.C.II.Laicusclericumnonaccuset.

Item Siluester Papa. [in epilogo Concilii Romani.] Nullus laicus crimen audeat
clericoinferre.

P.2.C.2.Q.7.C.III.Deeodem.

ItemMarcellusPapa. [adEpiscoposorientales,ep.II.]Laicononliceatquemlibet
clericumaccusare.

P.2.C.2.Q.7.C.IV.Anathematizatussacerdotesaccusarenonpotest.

ItemIuliuspapa.[indecretis,c.36.]InsanctaNicenasinodostatutumest,utnemo
anathematizatus in nostra suscipiatur accusatione, nec illi, qui nos in sua accusatione
noluntrecipere,cumnossuperillossciamusaDominoconstitutos,nonillossupernos,et
sicut maior non potest a minore iudicari, ita nec colligari, quia rarum est omne quod
magnum est.Portamus onera omnium, quigrauantur, quinimo hecportat in nobis B.
Petrusapostolus,cuiusuicefungimurlegatione,etcuiusregulainformamur,quatinuseius
fultiauxilionuncetinperpetuumabomnibustueamuraduersis.

P.2.C.2.Q.7.C.V.Deeodem.

Item Eusebius. [ad Episcopos Galliae, epist. I.] Laicos non accusasse episcopos
hactenusobseruatumetconstitutumest,quianonsunteiusdemconuersationis,etoppido
eisquidamexistuntinfesti,quippecumuitaeorumetconuersatiodebeatessesecretaeta
laicorum actibus remota, nec ab his inpeti debent, qui eorum castitatem et grauitatem
noluntimitari,maximecumeosinsuisnoluntrecipereaccusationibus.
 348

P.2.C.2.Q.7.C.VI.Necclerici inaccusationelaicorum,neclaiciinaccusatione
clericorumsuntrecipiendi.

ItemFabianusEpiscopusurbisRomaecunctisfidelibus.Sicutsacerdotesuelreliqui
clericiaseculariumlaicorumexcludunturaccusatione,itailliabistorumsuntexcludendiet
alienandicriminatione,etsicutilliabistis,itaetistiabillisnonrecipiantur,quoniamsicut
Domini sacerdotum segregata debet esse conuersatio ab eorum conuersatione, ita et
litigatio,quiaseruumDeinonoportetlitigare.

P.2.C.2.Q.7.C.VII.Deeodem.

ItemexConcilioMaguntino.Decretumest,utpresbiterisuosplebeiosetaccusareet
attestimoniarepossint.Siautemneglexerint,suigraduspericulosubiacebunt.]

P.2.C.2.Q.7.C.VIII.Laiciclericosaccusarenondebent.

Item Clemens. [ad Iacobum, epist. I.] Sacerdotes et reliqui ministri ecclesiae
omnisqueplebsepiscopossuosdiligeredebent,eteorumpreceptisobedire,etiamsialiter
(quodabsit)agant,nisiinfideerrauerint.

[P.2.C.2.Q.7.C.IX.]

Idem. Qualis condempnatio eis inmineat, qui in patres peccant, diuina scriptura
ostendit.SienimCham,quianonoperuitpudendapatris,maledictusest,multoampliori
condempnationedignisuntquipatribuslegationeDeifungentibuscontumeliaminferunt.
Gratian. Personae inferiorum ordinum insuperiorum accusatione recipiendae nonsunt.
UndeSiluesterPapa:[inepilogoConciliiRomani]

P.2.C.2.Q.7.C.X.Minoresnondebentaccusaremaiores.

Clericus aduersus exorcistam, exorcista aduersus acolitum, acolitus aduersus

subdiaconum,subdiaconusaduersusdiaconum,diaconusaduersuspresbiterum,presbiter
aduersusepiscopumaccusationemdareauttestimoniumferrenonualet.

P.2.C.2.Q.7.C.XI.Deeodem.

ItemZepherinusPapa.[adEpiscoposSiciliae,ep.I.]Summorumquispiamminorum
accusationibusnoninpetatur.

P.2.C.2.Q.7.C.XII.Deeodem.

ItemAnacletusPapa.[epist.III.]SententiaChamfiliiNoedampnanturquisuorum
doctorumuelprepositorumculpamprodunt,ceuCham,quiuerendapatrisnonoperuit,sed
ridendamonstrauit.
 349

P.2.C.2.Q.7.C.XIII.Ouespastoremsuum,nisiafideexorbitauerit,accusarenon
possunt.

Item Eusebius Papa. [ad Episcopos Alexandriae ep. II.] Oues, que suo pastori
commissaesunt,eumnecreprehendere(nisiafideexorbitauerit),necullatenusaccusare
possunt,quiafactapastorumorisgladioferiendanonsunt,quamquamreprehendendarecte
uideantur.II.Pars.Gratian.Hisauctoritatibusprobatur,quodsubditi,siuesintlaicisine
clerici, prelatos suos accusare non possunt. Verum de criminosis et de infamibus hoc
intelligendumest,quiuitamprelatorumsuorumparatisuntreprehendere,nonimitari:quod
exuerbisAnacletidaturintelligi,quiait:

P.2.C.2.Q.7.C.XIV.Quarelaicinonaudianturinaccusationeepiscoporum.

Laiciinaccusationeepiscoporumaudiendinonsunt,quiaoppidoquidameisinfesti
sunt,etindignumestutabeisaccusentur,quieorumgrauitatemnoluntimitari.

P.2.C.2.Q.7.C.XV.Sacerdotesnonnisiauirisidoneisetprobatisaccusaripossunt.

Item.[AnacletusadEpiscoposItaliae,epist.II.]Accusatioquoqueeorum,superqua
nosconsulereuoluistis,nonnisiabidoneisetprobatissimisuiris,quietsuspicionibuset
sceleribuscareant,fieridebet,quiaetDominussacricorporissuitractatoresauilibuset
reprobisetnonidoneispersonisinfamarinoluit,neccalumpniari,sedipseproprioflagello
peccantessacerdotesatemploeiecit.Undeliquet,quodsummisacerdotes,idestepiscopi,
aDeosuntiudicandi,nonabhumanis,autprauaeuitaehominibuslacerandi,sedpotiusab
omnibusfidelibusportandi,ipsoDominoexemplumdante,quoniamperseipsum,etnon
peraliumuendentesetementeseiecitdetemplosacerdotes.1.Nullusenim(utreor)
inueniturinternos,quiuelitseruumsuumabalioquamaseiudicari.Quodsipresumptum
fuerit,autmultaindignationeipseirascitur,autpotiusuindictamqueritsupereum.2.
UndeetDominusaitperProphetam.Quiuostangit,tangitpupillamoculimei.Etpaulo
post. 3. Si detractores quorumcumque grauiter iudicantur, et in perditionis laqueum
cadunt, multo magis laceratores et detractores atque accusatores famulorum Dei
dampnantur,etinbaratrum(nisisecorrexerint,etpereorumsatisfactionemcondignam
egerintpenitentiam)indubitanteruadunt,etuindicibusflammisexuruntur.4.Hecetalia
periculosaconsiderantesapostoliconstituerunt,nefacileconmouerentur,autlacerarentur,
uelaccusarenturcolumpnaesanctaeecclesiaeDei,queapostolietsuccessoreseorumnon
inmeritodicuntur.Sedsiquisaduersuseosuelecclesiaseorumconmotusfueritautcausam
habuerit,priusadeosrecurratkaritatisstudio,utfamiliaricolloquioeasanentconmoniti,
quesanandasunt,etkaritatiueemendentqueiusteemendandaagnouerint.Siautemaliqui
eos prius, quam hec egerint, lacerare, accusare uel infestare presumpserint,
excommunicenturetminimeabsoluantur,antequampersatisfactionem(utiamdictumest)
condignam egerint penitentiam, quoniam iniuria eorum ad Christum pertinet, cuius
legationefunguntur.

P.2.C.2.Q.7. C. XVI. Communione priuetur, qui primati aduersus episcopum

conqueriturprius,quameumfamiliariterconuenerit.

Item Alexander. [epist. I. c. 3.] Si quis erga episcopum uel auctores ecclesiae
quamlibetquerelamiustamsehaberecrediderit,nonpriusprimatesautaliosadeatiudices,
quamipsos,aquibusselesumexistimatfamiliariterconueniat,nonsemel,sedsepissime,
 350

utabeisautsuamiustitiamaccipiat,autexcusationem.Siautemsecusegerit,abipsisetab
aliiscommunionepriueturtamquamapostolorumPatrumquealiorumcontemptor.

P.2.C.2.Q.7. C. XVII. Nisi opinione discussa non audiantur accusatores

episcoporum.

ItemEuaristuspapa.[EpiscopisperAegyptum,ep.II.]Siquisuntuituperatoresaut
accusatoresepiscoporumuelreliquorumsacerdotum,nonoporteteosaiudicibusecclesiae
audiri,antequameorumdiscutiaturestimationissuspiciouelopinio,quaintentione,qua
fide,quatemeritate,quauita,quaconscientia,quouemerito,siproDeo,autprouana
gloria,autproinimicitia,uelodio,autcupiditateistapresumpserint.

P.2.C.2.Q.7. C. XVIII. Maiores natu non accusent qui non sunt rectae fidei et
conuersationis.

ItemCalixtusPapa.[adEpiscoposGalliae,ep.II.]Querendumestiniudicio,cuius
sitconuersationisetfideiis,quiaccusat,etis,quiaccusatur,quoniamhii,quinonsunt
rectaefideiacconuersationis,etquorumuitaestaccusabilis,etquorumfidesetlibertas
nescitur, non permittuntur maiores natu accusare. Neque uiles personae in eorum
recipianturaccusatione.

P.2.C.2.Q.7.C.XIX.Absqueduobusueltribustestibusnonrecipiaturepiscoporum
accusatio.

ItemSixtusPapa.[II.adEpiscoposHispaniae,ep. II.]Accusatioepiscoporumnon
est facile recipienda, dicente Domino: Non suscipias uocem mendacii. Et Apostolus
inquit, aduersus presbiterum inscriptionem non recipiendam absque duobus uel tribus
idoneistestibus.Sihecdepresbiterisuelceterisfidelibussuntprecauenda,quantomagis
deepiscopis?

P.2.C.2.Q.7. C. XX. Pro sola conuentione episcopi non submoueatur aliquis a

communione.

ItemexConcilioAurelianensi.[I.c.8.]Siquisabepiscopo,ueldeecclesiaeuelde
proprioiurecredideritaliquidrepetendum,sinichilconuiciiautcriminationisobiecerit,
eumprosolaconuentioneacommunioneecclesiaenonliceatsubmoueri.

P.2.C.2.Q.7.C.XXI.Quaresubditiprelatossuosreprehenderenonpossunt.

Item Euaristus Papa. [epist. II.] Sunt nonnulli, qui prepositos suos peruerse
reprehendunt,siuelparumipsismolestiextiterint.Gratian.Exhisomnibusdaturintelligi,
quodilliabaccusationeremouentur,quinonaffectionekaritatis,sedprauitatesuaeactionis
uitameorumdiffamareetreprehenderequerunt.1.Quodueropremissisauctoritatibus
criminosi prohibeantur ab accusatione prelatorum, testatur Augustinus in libro
Soliloquiorum,itadicens:
 351

P.2.C.2.Q.7.C.XXII.Nonomnessubditi,sedcriminositantumprohibenturaccusare
prelatos.

Presumuntprelatinondeberesereprehendiuelaccusari,proeo,quodcanonesnon
eos passim constituunt accusandos. Quod tamen negatur solum criminosis, cum de
reprehendendo ueritas ipsa constituat: Si male locutus sum, testimonium perhibe de
malo.Gratian.Opponiturhuicdistinctioni:Ipsisacricanonesdistinguunt,inquocasu
pastores sint accusandi a subditis, dicentes: Oues pastores suos non accusent nec
reprehendant,nisiafideexorbitauerint.Ecceinquocasusintaccusandiasubditis:inaliis
autemminime.III.Pars.1.Huicoppositionisicrespondetur:Distinctioillacanonumde
criminosis et infamibus intelligitur. Oues enim criminosae et infames pastorem suum
accusare uel reprehendere non possunt, nisi a fide exorbitauerit. Ceterum si a fide
exorbitauerit,tantaestlabesilliuscriminis,quodadeiusaccusationemetseruiaduersus
dominum,etquilibetcriminosietinfamesaduersusquemlibetadmittuntur.UndeDionisius
Papa:[adSeuerumEpiscopum,epist.II.]

P.2.C.2.Q.7.C.XXIII.Infameshereticosaccusarenonpossunt.

Alienierrorissocium,uelasuiuoluntarieproposititramiterecedentem,autsacris
Patrumregulisetconstitutionibusnonobedientemsusciperenonpossumusnecdebemus,
nec inpetere recte credentes uel sanctorum Patrum sanctionibus obtemperantes
permittimus, quia infames omnes esse censemus, qui suam aut Christianam legem
preuaricantur,autapostolicamuelregularempostponuntlibenterauctoritatem.

P.2.C.2.Q.7.C.XXIV.Christianosaccusareuelineostestificarinonpossuntqui
fidemacceptamdeseruerunt.

ItemexConcilioTolletanoIV.[c.63.]NonpotestergahominesessefidelisquiDeo
extiterit infidus. Iudei ergo, qui dudum Christiani effecti sunt, et nunc in Christi fide
preuaricatisunt,adtestimoniumdicendumadmittinondebent,quamuisesseseChristianos
annuncient, quia, sicut in fide Christi suspecti sunt, ita in testimonio humano dubii
habentur. Infirmari oportet eorum testimonium, qui in fide falsi docentur, nec eis est
credendum,quiueritatisasefidemabiecerunt.

P.2.C.2.Q.7.C.XXV.Heretici,IudeiuelpaganiChristianosaccusarenonpossunt.

Item Gaius Papa. [Felici Episcopo] Pagani, uel heretici, siue Iudei non possunt
Christianos accusare, aut uocem infamationis eis inferre. Gratian. In hoc capitulo
decernitur,uthereticinoninpetantrectecredentes.Undeecontraintelligitur,quodheretici
abhereticisinpetipossunt.Itematramitesuipropositiuoluntarierecedentesnonpossunt
inpetereseruanteslimitemsuaeprofessionis.Exhocdaturintelligi,quodrecedentesasuo
propositosimiliterrecedentescriminaripossunt.ItemnonobedientessanctionibusPatrum
sanctorumnonpossuntaccusareobtemperantes sacris constitutionibus. Inquosimiliter
intelligitur,quodinobedientibusinobedientes accusarelicet.Undegeneralitercolligitur,
quodinaccusationeequalitasfideietconuersationisinteraccusantemetaccusatumsemper
considerandaest,utis,quiaccusat,uelpar,uelsuperiorinueniatur.
 352

P.2.C.2.Q.7.C.XXVI.Hereticushereticumaccusareetcontraeumtestificaripotest.

ItemNouellarumconstitutanouella45.infine.Sihereticuscontrahereticumlitiget,
liceatcuiuiseorumhereticumtestemadducere.Sinautemorthodoxuscontrahereticum
litiget,proorthodoxoquidemetiamhereticitestimoniumualeat:contraorthodoxumautem
soliusorthodoxitestimoniumualeat.1.Orthodoxisautemlitigantibusadtestimonium
nullihereticopateataditus.]Gratian.Sedqueritur,siflagitiosissimus catholicus possit
conuenirehereticumdealiocrimine,quamdeheresi? Huicquestioniitarespondetur:In
quohereticusinferiorest,uidelicetinregulafidei,ineoamalocatholicoaccusaripotest.In
quoautemsuperiorfuerit,uidelicetinconuersationeuitae,ineoaflagitiosissimoconuenire
nonpotest.1.Itemquoddicitur,pastoresprosuisactibusmagissunttollerandiquam
corrigendi,dupliciterintelligitur,uelquiaacriminosistollerandisuntetnoncorrigendi,
undeibisubinfertur,quiapromeritissubditorumdeprauatursepeuitarectorum.Quorum
ergomerito(Deopermittente)uitarectorumdeprauatur,abeispotiussunttollerandi,quam
corrigendi.Velquiasuntquidam,quisepedeserunturpublicisdocumentis,etcrimen,quod
intendunt,probarenonualent.DequibusAugustinusaitinomeliadepenitentia:[c.12.]

P.2.C.2.Q.7. C. XXVII. Que publicis documentis probari non possunt tolleranda

sunt.

Pleriqueboniuiriproptereasufferuntaliorumpeccata,ettacent,quiasepedeseruntur
publicisdocumentis,quibusea,queipsisciunt,iudicibusprobarenonpossunt.IV.Pars.
Gratian.DehisetiamilludAnacletiintelligitur:SententiaChamfiliiNoedampnantur,qui
suorumdoctorumuelprepositorumculpamproduntceuCham,quipatrispudendanon
operuit, sed ridenda monstrauit. Hac enim auctoritate subditi non prohibentur ab
accusatione, sed a proditione. Aliud enim est prodere, aliud accusare. Prodit qui non
probandadefert:accusatquireopresentecrimeniudicioffert,probaturusquodintendit.
Chamsolusuiditpudendapatris,etideopereumintelliguntur,qui,cumsintsoliconscii
criminumsuorumprelatorumatqueideoeosaccusarenonpossunt,uitamtameneorum
infamandoaliisridendamofferunt.1.Itemobiciturquodsubditietreligiosiprelatossuos
accusarenonpossunt.LegitureniminExodo,quodMariasororAaron,queprimapost
transitum maris rubri sumpto tympano ymnum cantare meruit, postea murmurans in
Moysen,quodEthiopissamduxeratinuxorem,aDominoleprapercussaest.2.Itemin
libroRegumlegitur,quodcumDauidfugeretafacieSaul,latuitinspelunca,inquamcum
Sauldiuertissetadpurgandumuentrem,Dauidpreciditoramclamidiseius,quodsefecisse
posteagrauiterdoluitetuehementerpenituit.SaulaDominoeratreprobatus,etexinuidia
Dauidpersequebatur,uteummortitraderet.Dauideratuirhumilisetmitis,SauliaDomino
substitutus,perSamuelemunctusinregem,sedtamen,quiapreciditoramclamidisSaulis,
grauiter fleuit, cum a Saule sola amministratione unctionis superaretur. Unde datur
intelligi, subditi,quamuisreligiosi sint,prelatos suoscriminosos accusarenonpossunt.
Nam per Saulem, qui uentrem purgabat, prelati intelliguntur, qui malitiam corde
conceptam in opus producunt. Item legitur in libro Regum, quod cum archa Domini
reducereturdeGabaainHierusalem,bubusrecalcitrantibusarchainclinataest,cuidum
OzaLeuitesmanumadhiberet,uteamerigeret,aDominopercussusinteriit.Perarcham
intelliguntur prelati, per Ozam subditi, per inclinationem archae casus prelatorum
intelligitur, per illum, qui manum adhibuit, intelliguntur reprehendentes uel accusantes
uitamdoctorum,quiaDominopercussiintereunt.3.Hisitarespondetur:Verumest,per
archam significari prelatos, et per Ozam subditos. Illud uero falsum est, quod per
inclinationemarchaesignificeturcasusprelatorum.Aliudesteniminclinariueldescendere,
 353

aliud cadere. Legitur enim quod saluator noster se inclinauerit, sicut quando digito
scribebat in terra et de montibus frequenter descenderit, in quos ascendebat, ut uel
pernoctaretinoratione,uelutdiscipulosinmontealtioradoceretprecepta,uelutturbas
fugiensexaltitudinemontiseasrespicereetliberepossetdocere.Inclinatioueldescensio
humilitatemsignificat,quaspiritualesnonnumquamcarnalibuscondescendunt,eteorum
infirmitaticonpatiuntur,iuxtailludApostoli:Quisinfirmatur,etegononinfirmor?Hos
etiam significauerunt angeli, quos Iacob uidit in scala descendentes. De his etiam per
Prophetam dicitur: inclinauit celos, et descendit. Per archam ergo inclinatam
intelliguntur,quisubditorumculpasmisericorditerportant,eteoruminfirmitatihumiliter
conpatiuntur.Undebenedicitur,quodbubusrecalcitrantibus archainclinataest.Boues
quippe recalcitrantes subditos significant suis doctoribus non obedientes, quibus dum
prelati conpatiuntur, quasi bubus recalcitrantibus archa inclinatur. Leuita, qui manum
adhibuit,significat illos,quimisericordiae compassioneminprelatis suisreprehendunt,
eosqueinseueritatisamaritudinemerigereuolunt.UndebeneLeuitailleOzadicitur;Oza
quippe robustus interpretatur. Illi enim robusti dicuntur, quia dum de sua iustitia
presumunt, misericordiam Peccantibus negandam putant, et inpendentes reprehendunt.
UndeaDominopercussiintereunt,quiasinemisericordiaiudiciumeritillis,quinolunt
fierimisericordiamdelinquentibus.CuiperSalomonemdicitur:Noliessenimisiustus,
quiaestiustusquiperitiniustitiasua.SicetilludMoysiintelligitur.PerMoysemenim
prelatiintelliguntur,perEthiopissampeccatoresdesignantur.MoysesEthiopissamuxorem
ducit,cumquilibetpredicatorpeccatoremsibicopulat,utexeosobolembonorumoperum
Deogignereualeat.HanccopulamdumMaria,idestsubditi,reprehendunt,leprapeccati
inficiuntur. VelperMariam synagogaintelligitur, queinMoysem,idestinChristum,
murmurauit, quia Ethiopissam, id est ecclesiam, degentibus sibicopulauit, quos lepra
perfidiae et erroris sordidos fecit. Non ergo his auctoritatibus subditi prohibentur ab
accusatione prelatorum, sed monentur, ne reprehendant misericordem conpassionem
eorum. 4. Item per Saulem prelati intelliguntur, et per Dauid subditi. Saul purgans
uentrem eos significat, qui malitiam corde conceptam foras in opus producunt. Sed in
precisioneclamidisnonsignificaturreprehensiopeccati.Perclamidemenimregnipotestas
intelligitur.Hancprecidit,quiprelatumsententiadampnationisferit,quodnullisubditorum
licet.Factaenimpastorisorisgladio,idestsententiadampnationis,asubditisferiendanon
sunt.Hincest,quodIeronimusaitsuperMarcumdepontifice,quiscidituestimentasua.
Scissio uestis scissionem significat sacerdotii, quod in proximo erat scindendum, et
auferendum Iudeis. Vel per Dauid significantur, qui, nequiciam suorum prelatorum
uidentes,maioraeorumpeccatacontempnunt,minimaueroetleuia,quasiextremamoram
clamidis precidentes, reprehendere et lacerare satagunt. Vel quia Saul solus diuertit in
speluncam,inquaDauidsoluslatebat.5.IdemsuperhocpotestintelligiquoddeCham
dictumest,quisolusuiditpudendapatris,quenonoperuit,sedridendamonstrauit.Hac
itaqueauctoritatenoninhibetursubditisaccusareprelatos,siaccusabilesfuerint.6.Item
probatur, quod subditi prelatos suos accusare non possunt, etiam si religiosi fuerint.
Infamesenimsunteoipso,quodsuorumdoctorumuitamreprehendereconantur.Infames
enimsunt(utcanonumtraditauctoritas)omnes,quiinpatresarmantur,etquidoctorum
suorumuitamreprehenduntuelaccusant.Nullusauteminfamisinaccusationeprelatorum
estaudiendus,nisiforteafideexorbitaueritutsupradictumest.Cumergosubditieoipso,
quodinaccusationemprelatorumprosiliunt,infamesefficiantur,infamibusautemcopia
accusandidenegetur,patet,quodsubditiprelatossuosaccusarenonpossunt. 7.Hisita
respondetur:Omnesprelatinonproprelatishabentur;nomenenimnonfacitepiscopum,
seduita.UndeGregoriusIanuarioEpiscoposcribit:[lib.VII.Indict.2.epist.1.]
 354

P.2.C.2.Q.7.C.XXVIII.Quemetas,nonuitasenioremfacit,grauiterincrepandus
est.

Paulusdicit:Senioremneincrepaueris.Sedheceiusregulaineoestobseruanda,
cumculpaseniorissuoexemplonontrahitadinteritumcordaiuniorum.Ubiautemsenior
iuuenibus exemplum ad interitum prebet, ibi districta increpatione feriendus est. Nam
scriptum est: Laqueus iuuenum omnes uos, et rursus, Maledictus puer centum
annorum.

P.2.C.2.Q.7.C.XXIX.Dignitasnonfacitepiscopum,seduita.

Item Ieronimus ad Eliodorum. [epist. I. de laude uitae solitariae.] Non omnes

episcopisuntepiscopi.AttendisPetrum,Iudamconsidera.Stephanumsuscipis,Nicolaum
respice. 1. Non facit ecclesiastica dignitas Christianum. Cornelius centurio adhuc
ethnicusdonosanctiSpiritusmundatur,presbiterosDanielpueriudicat.2.Nonestfacile
stareinlocoPetri,etPaulitenerelocum,iamcumChristoregnantium.3.Infatuatumsal
adnichilumprodest,nisiutproiciaturforasetaporcisconculcetur.

P.2.C.2.Q.7.C.XXX.Vitaepiscopi,nonnomenreuerentiammeretur.

ItemAugustinusinomeliaVI.Nonomnis,quidicit:Paxuobiscum,quasicolumba
audiendusest.Coruidemortepascuntur.Hoccolumbanonhabet;immodefrugibusterrae
uiuit,innocensesteiusuictus.

P.2.C.2.Q.7. C. XXXI. Docti ab indoctis, clerici a laicis quandoque merito

reprehenduntur.

ItemBedainII.epistolaPetri.SecutisuntuiamBalaamexBosor,quimercedem
iniquitatisamauit,correptionemuerohabuitsuaeuesaniae.Subiugalemutumquodhominis
uoceloquensprohibuitprophetaeinsipientiam.Plerumquehereticitamstultadogmata,tam
execranda proferunt sacramenta, ut etiam hebetum sensus paganorum, et qui ratione
diuinaeagnitionisomnimodiscarent,illorumdetestenturinsaniam,illorumdistortaetDeo
contraria itinera sanius sapiendo redarguant. Et (quod peius est) nonnumquam multi
catholicorumintantummercedemamantiniquitatis,utetiamdoctiabindoctis,clericia
laicis merito redarguantur, qui iure conparantur prophetae, qui uerbis asinae contra
naturamloquentiscorripitur,nectamenapropositoprauiitinerisretardatur.Quibusetiam
aptissime nomen congruit ciuitatis, de qua Balaam uenisse perhibetur. Bosor namque
carneussiueintribulationeinterpretatur.Nequeenimaliamagiscausaluxuriosisexistit,
uerbum ueritatis amore pecuniae uel desideriorum temporalium adulterare, quam quia
carnisseconcupiscentiismanciparunt. SedetnomenipsiusBalaam,quiuanuspopulus,
siueprecipitanseos,interpretatur,talibusconuenit.Quienimagnitamuiamueritatissponte
deserunt,quidnisiuanuspopulussunt?Quidetiaminprecipitiumsuosmerguntauditores,
quibusnonsalutaria,quecorrigant,sedqueillosdelectenterroneapredicant?Dequibus
aptesubditur:Hiisuntfontessineaqua,etnebulaeturbinibusexagitatae,quibuscaligo
tenebrarumreseruatur.Gratian.Quiaergononomnesepiscopisuntepiscopi,presbiteria
Danielepueroindicantur,salinfatuatumaporcisconculcatur,etquidicit:Paxuobiscum,
plerumque non columba, sed coruus reputatur: patet, quod non semper pro offitio uel
auctoritatepersonaeabaccusationeestcessandum,imocontraprauosestagendum,cum
omnis persona criminaliter peccans alteretur, et (ut ita dicam) capite minor legibus
 355

censeatur.Quienimfacitpeccatumseruusestpeccatitaminpenaquaminculpa.Unde
Augustinus:

P.2.C.2.Q.7.C.XXXII.Quisusceptumoffitiumnonadministrat,nonestepiscopus,
sedcanisinpudicus.

Quinecregiminisinserationemhabuit,necsuadelictadetersit,necfiliorumcrimen
correxit, canis inpudicus dicendus est magis, quam episcopus. Gratian. Quibus ergo
Ieronimus,Augustinus,Gregoriusauferuntnomencolumbae,episcopi,senioris,nonneet
priuilegium estauferendum dignitatis, utpossint asubditis reprehendi? Unde scriptura
dissimulanspriuilegiumprauaesenectutisait:Maledictus,nonsenior,sedpuercentum
annorum.Aparetergo,quodilliexaccusationeprelatoruminfamesfiunt,quieorumuitam
reprehendereetlacerareconantur,quilocumsuiregiminisnonnominetantum,seduitaet
moribustenent.Aliiautempotiuslaudabilesfiuntexaccusationeprelatorumsuorum,quam
infames.Item,quoddicitur:Maiorumquispiamminorumaccusationibusnoninpetatur,
minores non intelligendi sunt dignitate, sed uita. Unde Ieronimus ait de Paulo super
epistolamadGalatas:

P.2.C.2.Q.7.C.XXXIII.Maioresetminoresnondignitate,seduitaintelligioportet.

PaulusPetrumreprehendit,quodnonauderet,nisisenoninparemsciret.Gratian.
Hocnondeoffitioecclesiasticaedignitatis,seddepuritateuitaeetsanctitateconuersationis
intelligitur.SolusenimPetrusinterapostolosprimatumgerebat. HincAugustinusaitad
Ieronimum:[epist.XIX.propefinem]

P.2.C.2.Q.7.C.XXXIV.Nonepiscopinomen,seduitamaioremfacit.

Quamquamsecundumuocabula,queususobtinuit,episcopatussitpresbiteriomaior,
AugustinustamenIeronimominorest.

P.2.C.2.Q.7. C. XXXV. Episcopi licet sint pares meritis, gradu tamen dignitatis
differunt.

IdemlibroII.deunicobaptismo.[contraDonatistas,cap.I.]Puto,quodsineullasui
contumelia Ciprianus episcopus Petro apostolo conparatur, quantum attinet ad martirii
coronam.Ceterummagisuereridebeo,neinPetrumcontumeliosusexistam.Quisenim
nescitillumprincipatumapostolatuscuilibetepiscopatuipreferendum?Sedetiamsidistat
cathedrarumgratia,unaesttamenmartirumgloria.Item:CumPetrusaPauloposteriore
corrigitur, et pacis atque unitatis uinculo custodito ad martirium promouetur, quanto
facilius et fortius quod per uniuersae ecclesiae statuta firmatum est uel unius episcopi
auctoritati,ueluniusprouinciaeconciliopreferendumest?

P.2.C.2.Q.7.C.XXXVI.Noninhonore,sedinueritatefiliusequaturuelpreponitur
patri.

Idem.[tractatuXXX.inIoannem,infine.]Queriturpaterdemalofilio,queriturfilius
deduropatre.Seruamushonorificentiam,patriquedebeturafilio.Nonequamusfilium
patriinhonore,sedpreponimusfiliumpatriinueritate,etsictribuimushonoremdebitum,
utnonperdatequitasmeritum.
 356

P.2.C.2.Q.7.C.XXXVII. Equalesfueruntmeritis,licetgradudifferentes,Petruset
Paulus.

ItemAmbrosius.[sermoneLXVI.denataliPetrietPauli.]BeatiPetrusetPaulus
eminentinteruniuersosapostolos,etpeculiariquadamprerogatiuaprecellunt;ueruminter
ipsosquiscuipreponaturincertumest.Putoenimillosequalesessemeritis,quiequales
suntpassione,etsimilieosfideideuotioneuixisse,quossimuluidemusadmartiriigloriam
peruenisse.1.Nonenimsinecausafactumputamus,quodunadie,unoloco,subuno
persecutorepassisunt.Unadie,utadChristumpariterperuenirent;unoinloco,nealteri
Romadeesset;subunopersecutore,utequaliscrudelitasutrumqueconstringeret.Diesergo
promerito,locusprogloria,persecutordecretusestprouirtute.Etinquolocomartirium
tandempertulerunt?InurbeRoma,queprincipatumetcaputobtinetnationum,scilicetut
ubicaputsuperstitioniserat,illiccaputquiesceretsanctitatis,etubigentiliumprincipes
habitabant, illic ecclesiarum principes morerentur. V. Pars. Gratian. Item penitentes,
bigami, sacerdotes accusare non possunt. Unde generaliter colligitur, quod quicumque
sacerdotesnonsuntuelessenonpossunt,insacerdotesaccusationemueltestificationem
proferrenonpossunt.UndeFabianusait:[epist.II.adEpiscoposorientales]

P.2.C.2.Q.7.C.XXXVIII.Quisacerdotesessenonpossunt,sacerdotesaccusarenon
ualent.

Ipsiapostoli,eteorumsuccessoresstatuerunt,utsacerdotesDomininonaccusent,
necineostestificentur,quisuiordinisnonsuntnecessepossunt.

P.2.C.2.Q.7.C.XXXIX.Sacerdotesaccusareuelineostestificarinon

ualent,quiadsacerdotiumeligiprohibentur. ItemDamasusPapa.[adStephanum
Archiepiscopum,epist.III.c.3.]Testesabsqueullainfamiaautsuspicione,uelmanifesta
macula, etueraefideiplenitudineinstructi essedebent,ettales,qualesadsacerdotium
eligere diuina iubet auctoritas. Quoniam sacerdotes (ut antiquorum tradit auctoritas)
criminarinonpossunt,nequeineostestificari,quiadeundemnondebent,necpossunt
prouehihonorem.Gratian.SicetilludSiluestriintelligitur:Laicusnonaccusetclericum,
etc. id est, qui in inferiori gradu constituti ad superiorem ascendere non possunt, in
superioribus agentes accusare non debent. 1. Ecce, ostensum est, quid respondeatur
auctoritatibus et argumentis, quibus subditi ab accusatione praelatorum uidebantur
repellendi.Nuncdemonstrandumest,quibusrationibusprobenturrecipiendi,etquidcontra
respondeaturaprelatis.Christus,quieratpastorpastorum,ouibussuis,dequibusait:Non
summissus,nisiadoues,queperierunt,domusIsrael,etc.interobprobriaetuerbera,que
patiebaturabeis,ait:Simalelocutussum,testimoniumperhibedemalo.Item:Quisex
uobisarguetmedepeccato?Atquicumqueadtestificanduminaliquemueladarguendum
admittuntur,adeundemaccusandumadmittipossunt.Cumergooues,utaduersuspastorem
suumtestimoniumferant,etutipsum(sipossunt)reprehendant,admittantur,patet,quod
subditipossuntaccusareprelatossuos.2.Hisitarespondetur:Christus,quamuisesset
pastor suarum ouium, quas uerbo et exemplo pascebat, tamen quantum ad offitiorum
distributionem (exquahodieinecclesiaaliipresuntaliis,undequidamprelatiquidam
subditiuocantur)inpopuloillopastoraleoffitiumnongerebat.Misticaenimetuisibili
unctionenecinregem,necinsacerdotemunctuserat,quesolaeinillopopulopersonae
prelaturae nomen sibi uendicabant. Non ergo ex hac auctoritate subditi probantur
admittendi in accusatione prelatorum, sed tantum ostenditur, quod auditore eos
 357

reprehenderepossunt,etineostestificari,quicumoffitiaecclesiasticanonhabeant,uerbo
tamen etexemploquoscumque ualent lucrari Deosatagunt. 3.Respondeturetaliter.
Aliud est, quod de rigore cogimus seruare disciplinae, aliud, quod admittitur ex
perfectionis consideratione. Christus Iudeos ad se arguendum admisit perfectione
humilitatis, non seueritate iuris. Si enim legis rigore essent admissi, hac auctoritate
criminosi et infames in accusatione religiosorum essent recipiendi, cum essent
sceleratissimi,qui,deChristinecetractantes,innocentemcondempnareuolebant.Hocergo
exemploprelatinoncogunturreciperesubditosinaccusationesui,sedpermittuntur.4.
ItemPaulusPetrumreprehendit,quiprincepsapostolorumerat.Undedaturintelligi,quod
subditi possunt reprehendere prelatos suos, si reprehensibiles fuerint. Sed hoc facile
refellitur,si,undesitreprehensus,aduertitur.Petruscogebatgentesiudaizareetaueritate
euangeliirecedere,cumIudeisgregemfaciens,etacibisgentiliumlatentersesubtrahens.
Parautemestinseafideexorbitare,etaliosexemploueluerboafidedeicere.Hocergo
exemplononprobanturprelatiaccusandiasubditis,nisiafideforteexorbitauerint,uel
aliosexorbitarecoegerint.5.ItemcumPetrusintrassetadCornelium,conquestisunt
fratres,quierantinIudea,etreprehenderunteum,quiaadgentilemdiuertisset.Ecce,quod
prelatiiurepossuntreprehendiasubditis.SedhuicoppositioniB.Gregoriusrespondit,
dicens:[TheoctistaePatriciae,lib.IX.epist.39.]

P.2.C.2.Q.7.C.XL.Petrusafidelibusinterrogatus,curadgentesintrassetnonex
potestaterespondit,sedhumiliterrationemreddidit.

Petruspotestatemregniacceperat,ettamenidemapostolorumprimusquerimoniae
contraeumafidelibusfactae,curadgentesintrasset,nonexpotestateoffitii,(quaposset
dicere, oues pastorem suum non accusent nec reprehendant,) sed auctoritate diuinae
uirtutis,quagentilesacceperantSpiritumsanctum,respondit.Gratian.CumergoPetrus
potuitexoffitiorepellerequerelas,sednoluit,nonhocexemplocogunturprelatisuscipere
reprehensionem subditorum. Ex hac etiam humilitatis dispensatione intelligitur illud
LeonisIV.LodowicoAugusto:

P.2.C.2.Q.7.C.XLI.InperialiiudicioApostolicusemendarepromittit,

siquidergasubditosiniustecommisit.Nos,siincompetenteraliquidegimus,etin
subditisiustaelegistramitemnonconseruauimus,uestroacmissorumuestrorumcuncta
uolumusemendareiudicio,quoniamsinos,quialienadebemuscorrigerepeccata,peiora
committimus,certenonueritatisdiscipuli,sed(quoddolentesdicimus)erimuspreceteris
errorismagistri.Indemagnitudinisuestraemagnopereclementiaminploramus,uttalesad
hec, que diximus, perquirenda missos in his partibus dirigatis, qui Deum per omnia
timeant, et cuncta (quemadmodum si uestra presens fuisset inperialis gloria) diligenter
exquirant,etnontantumhecsola,quesuperiusdiximus,querimusutexamussimexagitent,
sedsiueminora,siueetiammaioraillissintdenobisindicatanegotia,itaeorumcuncta
legitimoterminenturexamine,quatinusinposterumnichilsit,quodexeisindiscussumuel
indiffinitumremaneat.VI.Pars.Gratian.Item,cumBalaamariolusiretadmaledicendum
populum,angelusDominiasinae,cuiinsidebat,inuiaseobposuit,euaginatoquegladio
eam ab itinere conpescuit, quam dum ille uerberibus affligeret, in uocem prorupit, et
prophetae uesaniam redarguit. Si ergo animal mutum angelica uirtute prophetae
insipientiamreprehendit,multomagissubditipossuntaccusareprelatossuos.1.Hisita
respondetur.Verumest,quodperasinamsubditisignificantur,etperBalaamprelati;non
tamenhocexemploprobanturprelatiaccusandiasubditis,sedsubditistantumformadatur
 358

humiliter renitendi prelatis, si forte eos ad malum cogere uoluerint; Balaam namque
asinamurgens,utadmaledicendumpopuloDeieumueheret,significateos,quiuerberibus
etcruciatibusasubditisexigunt,uteisinmalofautoresetcoadiutoresexistant.Sedquia
angelus,quilibetuidelicetpredicator,euaginatogladio,apertescilicetpredicatotimoreet
horrore futurae uindictae, aconsensualienae maliciae illos reuocat, licet eis in uocem
conquestionisprorumpereetprelatissuisdicere:Curnosuerberibusaffligitis?curnobis
iniuste irascimini? numquid uobis aliquando inobedientes fuimus, nisi nunc, cum ad
malumcogimur?Videteillum,quiprohibetabincepto.Nonergohincprelatiprobantur
accusandiasubditis.2.ItemcumDauidadulteriumethomicidiumcommisisset,missus
est a Deo Nathan propheta, ut eum redargueret. Ecce, quod prelati sunt arguendi et
reprehendendiasubditis.3.Sednotandumest,quodduaesuntpersonae,quibusmundus
iste regitur, regalis uidelicet et sacerdotalis. Sicut reges presunt in causis seculi, ita
sacerdotesincausisDei.Regumestcorporaleminrogarepenam,sacerdotumspiritualem
inferreuindictam.Dauidergo,etsiexregaliunctionesacerdotibusetprophetispreeratin
causis seculi, tamen suberat eis in causis Dei. Unde reges a prophetis et sacerdotibus
ungebantur et eorum oblatione peccata regum expiabantur. 4. Sicut ergo Achaz a
Domino leprapercussus est,quisacerdotum offitia usurpareuoluit,sicsacerdotibus et
prophetisregumoffitiausurparenonlicuit.Nathanergopropheta,cumregemredarguit,
suumexecutusestoffitium,inquoeratregesuperior,nonusurpauitregisoffitium,inquo
eratregeinferior;monuiteum,utperpenitentiampeccatasuaexpiaret,nontulitineum
sententiam,quatamquamadulterethomicidamortiaddiceretur.5.SicetB.Ambrosius
inperatoremexcommunicauit,etabecclesiaeingressuprohibuit.6.Sicutenimnonsine
causaiudexgladiumportat,itanonsinecausaclauesecclesiaesacerdotesaccipiunt.Ille
portatgladiumaduindictammalefactorum,laudemuerobonorum,isticlaueshabentad
exclusionem excommunicandorum et reconciliationem penitentium Hoc ergo exemplo
subditiprobanturreprehendendiaprelatis,nonprelatiasubditis.7.ItemDanielnulla
legitima potestate functus iudices a populo constitutos de falso testimonio conuicit, et
conuictosdampnauit.Constatergo,quodnullampotestatemhabentespossuntredarguere
dignitatibussublimatos.8.Hisitarespondetur.Miracula(etmaximeueteristestamenti)
sunt admiranda, non in exemplum nostrae actionis trahenda. Multa enim tunc
concedebantur, que nunc penitus prohibentur. Tunc enim Samuel Agag pinguissimum
regemAmalechinfrustraconscidit;nuncnulliecclesiasticorumiudiciumsanguinisagitare
licet. Tunc Finees Iudeum coeuntem cum Madianita interfecit, et reputatum est ei in
iustitiam;hodiesacerdotibusinperniciemsuiuertereturoffitii.ExemploergoDanielisnon
solumaccusandiuelredarguendi,sedetiamiudicandipotestatemsubditisibiinprelatos
uendicarent,siilludinargumentumnostraeactionisliceretassumi,quodnullaumquam
auctoritate permittitur. Magis ergo ex hoc facto datur intelligi, quod in nouissimis
temporibussuscitaretDeusspiritumpueriiunioris,illiusuidelicet,dequoperprophetam
dicitur:puernatusestnobis,etiterum:Eccepuermeus,quiiudicesiniquitatis,scribas
scilicet et Phariseos, falsis criminibus Susannam, id est ecclesiam, accusantes et ream
adulteriipronunciantes,eoquodChristumsequeretur,conuinceretetcondempnaret.9.
Item Ieronimus refert in libro uirorum illustrium, quod Damasus Papa a subditis de
adulterio accusatus cumquadragintaduobusepiscopissepurgauit.10.ItemSimacus
Papa,inRomanasinododignitatesuaexpoliatus,priusstatuipristinoreddidecernitur,ut
tuncueniretadcausam,etsiitarecteuideretur,accusantiumpropositionibusresponderet.
Digna res uisa est maximo numero sacerdotum, atque mereretur effectum, et cum
postmodum ordinaretur, quomodo esset accusandus, prefatus Papa, ut causam diceret,
occurrebat;sedabemulisestinpeditus.ItemGregoriusPapaaitdeseipso:
 359

P.2.C.2.Q.7.C.XLII.RedarguendiselicentiamB.Gregoriusaliisprestat.

Si quis super his nos redarguere uoluerit, uel extra auctoritatem nos facere
contenderit,ueniatadsedemapostolicam,utibianteconfessionemB.Petrimecumiuste
decertet,quatinusibiunusexnobissententiamsuscipiatsuam.Gratian.Exhisomnibus
colligitur,quodsubditipossuntreprehendereetaccusareprelatossuos.SedsicutdeChristo
dictumest,quandoIudeisdixit:Simalelocutussum,etc.itadeistisintelligendumest,
quodsuoexemploprelatisdederuntfacultatemrecipiendisubditosinaccusationesui,sed
noncoegerunt.

[P.2.C.2.Q.7.C.XLIII.]Item.

PaulusDeaclinaeciuitatisepiscopusaccusaturasubditisdelapsucarnis,conuincitur,
deponitur,alterlocoeiussubstituitur.Hocanexdispensationeaccusati,anexrigoreiuris
sitfactum,exregistroGregoriiadIohannemEpiscopum[primaeIustinianeae]capitulo
CCXVII.,potestperpendi,ubiait:

P.2.C.2.Q.7.C.XLIV.PaulusDeaclinaeciuitatisepiscopussubditorumaccusatione
conuictusdeponitur.

LatorNemesionadnosueniensindicauit,quodPaulusDeaclinaeciuitatisepiscopus,
inter alia mala in corporali crimine lapsus, a suis clericis accusatus atque conuictus,
episcopalisententiadepositusest;postea,cumauxilioseculariumueniens,episcopatum
morepredonisingressusest,ablatisquerebusecclesiaedilectissimumNemesionlatorem
presentium sibi substitutum ab eo proiecit, et ad summam iniuriam ac necem pene
perduxit. Fraternitas itaque uestra hec omnia curet addiscere, et quecumque ecclesiae
abstulitomnimorauelexcusationecessantereddereconpellat.Siueronichilecclesiae,sed
propriumsedixerit abstulisse,(quamuis graueetiniquumfuerit,utnonauobis,uela
metropolitanoeiushocpetierit,sedtemerarioausuagerepresumpserit,)uerumtamensi
quidpropriumtulit,subfraternitatisuestraedebetexamineconstaresiuerumest.Sedet
illuddiligenterquerendumest,siquidmalederebusdilapidauitecclesiae,utexeo,quod
nuncabstulit,illudreformareacsatisfaceremodisomnibusconpellatur.Gratian.Hocdicto
noninaccusatoresueldepositoresulciscitur,sedindepositumulteriusprosequitur,utsi
ultra ad episcopatum aspirare temptauerit, modis omnibus repellatur, et ad agendam
penitentiam perennem in monasterio detrudatur. Quem ergo Gregorius ad episcopatum
aspirantem modis omnibus repellit, quem graui penitentiae subicit, patet, non sua
dispensatione,sedcanonumcensuraasubditis accusatumetconuictum. Etutiamnon
exemplis,sedlegibusagamus,uidendumest,quidGregoriusscribatInnocentioetreliquis
EpiscopisSardiniae,[lib.VII.Indict.2.epist.8.]itadicens:

P.2.C.2.Q.7.C.XLV.Quodsubditiprelatossuosaccusarepossunt.

Metropolitanumuestruminaliquopostponerenonpresumatis,exceptosi(utnon
optamus)contraeundemuoshaberealiquidcausaecontingat,utobhocsedisapostolicae
iudiciumpeteredebeatis.
 360

P.2.C.2.Q.7.C.XLVI.Vitamprelatorumsubditinullasimulationenegligant.

ItemuniuersisEpiscopisConciliiVizachii.[lib.X.epist.37.]Sicut(inquit)laudabile
discretumqueestreuerentiamethonoremexhibereprioribus,itarectitudinisetDeitimoris
est,siquaineisindigentcorrectione,nulladissimulationepostponere,netotum(quod
absit)corpusmorbusinuadat,silanguornonfueritcuratusincapite. Quedamenimde
primate uestroClementio adnos perlata sunt,quequoniamita grauiasunt,uttransire
indiscussanullomododebeant,fraternitatemuestramhortamur,utcumomnisollicitudine
acuiuacitateueritatisindagaremultismodisdebeatisillata,etsisuntutauditasunt,ultione
canonicaresecentur.1.Ammonemusautem,utnoncuiuscumquepersonaegratia,non
fauor,nonquodlibetblandimentumquemquamuestrumabhisquenunciatasuntnobis
molliat,uelaueritateexcutiat,sedsacerdotaliteradinuestigandamueritatemuospropter
Deum accingite. Nam si quis in hoc piger aut negligens esse presumpserit, dictis
criminibusapudDeumsenoueritesseparticipem,cuiuszeloadperscrutandassubtiliter
nefandifacinoriscausasnonmouetur.Gratian.Hecsiquisspecialia,etexhisgeneralem
regulamcolliginonoporterecontendit,audiat,quidGelasiusc.XXVII.dicat,omnibus
clericiscuiuscumqueordinisitascribens:

P.2.C.2.Q.7. C. XLVII. Clerici excessus sui episcopi auribus deferant Romani

Pontificis.

Quapropter nec clericorum quisquam apostolicae offensae se confidat futurum

inmunem, si in his, que salubriter sequenda deprompsit auctoritas apostolica, siue
episcopum,siuepresbiterum,seudiaconumuideritexcedentem,etnonprotinusadaures
Romani Pontificis deferre curauerit, probationibus dumtaxat conpetenter exhibitis, ut
transgressoris ultio fiat ceteris interdictio delinquendi. Sin uero, modis omnibus erit
unusquisquepontificumordinisethonorissuielisor,sicuiclericorumuelaudituitotius
ecclesiaehecputaueritsubprimenda.

P.2.C.2.Q.7.C.XLVIII.Deeodem.

Item.Siquidinecclesiadampni,autinhis,quesuntpreceptionisnostraeprohibita,
pontificemuestrumuideritisadmittere,moxnostrisauribusrelationesignate,utquidfieri
debeatcenseamus.

P.2.C.2.Q.7. C. XLIX. Clerici aut laici sine examinatione ad episcoporum

accusationemnonadmittantur.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.21.]Clericosautlaicospassimaccusantesetsine
probationeepiscoposautclericosadaccusationemnonrecipiendosdecernimus,nisiprius
discutiatureorumestimationisopinio.

P.2.C.2.Q.7. C. L. Quelibet persona episcopos aut alios accusans, monstranda

documentisinferat.

ItemexSinodoRomana.Siquisepiscopus,autdiaconus,uelquilibetclericusapud
episcopos(quiaalibinonoportet)aqualibetpersonaaccusatifuerint,quicumquefueritille
uir,siuesublimis honoris,siuealteriusdignitatis,quihocgenusillaudabilisintentionis
arripuerit,noueritdicendaprobationibus,monstrandadocumentissedebereinferre.
 361

P.2.C.2.Q.7.C.LI.Sacerdotesnonaccusentquiadeundemordinemprouehinon
possunt.

Item Damasus Papa Stephano Archiepiscopo. [epist. III. cap. 3.] Sacerdotes (ut
antiquatraditauctoritas)criminarinonpossunt,necineostestificari,quiadeundemnon
debentnecpossuntprouehihonorem.

P.2.C.2.Q.7.C.LII.Nisiinreprehensibilesinmaiorumaccusationenonrecipiantur.

ItemYginusPapa.[epist.I.]Criminationesmaiorumnatuperaliosnonfiant,nisiper
ipsos,quicriminaintendunt,sitamenipsidignietinreprehensibilesaparuerint,etactis
publicisdocuerintomnisuspicionecarereetinimicitia,etinreprehensibilemfidemhabere
ac conuersationem ducere. Gratian. Colligitur itaque ex his omnibus, quod subditi in
accusationeprelatorumsuntadmittendi.Nuncuidendumest,anmonachiinaccusatione
episcoporumsintaudiendi?AdrianusPapa[incapitulisc.3I.]uidetureosabaccusatione
remouere,itadicens:

P.2.C.2.Q.7.C.LIII.Monachisacerdotesaccusareuelineostestificarinonpossunt.

Placuiteorumaccusandisacerdotesettestificandiineosuocemobstruere,quosnon
humanisuocibus,seddiuinismortuosessescimus,quiafunestamuocempotiusinterdici
quam audiri oportet. Gratian. Item in Concilio Calcedonensi [c. 4.] precipitur, ut
ecclesiasticasactionesmonachiattrectarenonpresumant.

P.2.C.2.Q.7.C.LIV.Monachiinaccusationenonsuntaudiendi.

ItemPelagiusPapa.[II.EpiscopisItaliae.]Nullusmonachustaliausquamarripiat,
necseculariaautecclesiasticanegotiaperturbarepresumat,quiamortuaestintalibusuox
eorum.Gratian.Sedaliudest,quodexpresumptioneassumiturtemeritatis:aliud,quodex
necessitate geritur karitatis. Monachi enim ex presumptione episcopos accusare non
possunt:exkaritatepossunt.Undeetincanonibusprecipitur,utcubiculariiepiscopisint
uelreligiosiclerici,uelelectimonachi,utdeeiusuitatestimoniumdicerepossint.VII.
Pars.1.ItemilludEleuteriiPapae[inepist.adGalliaeprouincias]omnibusgeneraliter
dicitur:

P.2.C.2.Q.7. C.LV. Consentire conuincitur, qui cum possit, peruersis negligit

obuiare.

Negligere,peruersoscumpossisperturbare,nichilestaliudquamfouere.Neccaret
scrupulosocietatisoccultaequimanifestofacinoridesinitobuiare.ItemIeronimustamde
se,quamdealiismonachisinprimoprologobibliotecaescribit,dicens:

P.2.C.2.Q.7. C. LVI. Ecclesiae parum prodesse conuincitur eius uita, qui

destruentibusnonresistit.

Sancta quippe rusticitas solum sibi prodest, et quantum ex uitae merito edificat
ecclesiamChristi,tantumnocet,sidestruentibusnonresistat.
 362

P.2.C.2.Q.7.C.LVIISubditiuiciaprelatorumreprehenderestudeant.

ItemGregorius.Ammonendisuntsubditi,neplusquamexpeditsintsubiecti,ne,cum
studentplusquamnecesseesthominibussubici,conpellantureorumuiciauenerari.Idem
generaliSinodopresidensdixit:[c.2.]

P.2.C.2.Q.7.C.LVIII.Clericisiueelectimonachisintcubiculariiepiscopi.

Cum pastoris uita in exemplo debeat esse discipulis, plerumque clerici qualis in
secreto sit uita sui pontificis nesciunt, quam tamen, seculares pueri sciunt. De qua re
presenti decreto constituimus, ut quidam ex clericis, uel etiam ex monachis electi, in
ministeriocubiculipontificalisobsequantur,utis,quiinlocoregiminisest,taleshabeat
testes,quiuerameiusinsecretoconuersationemuideant,etexsedulauisioneexemplum
profectussumant.ItemVirgilioEpiscopoArelatensi:[lib.IX.ep.49]

P.2.C.2.Q.7.C.LIX.Prauosinsuasocietateepiscopushaberenondebet.

Peruenit ad nos, fratrem et coepiscopum nostrum Serenum Masiliensem prauos

hominesomninoinsocietatesuahabere,itadenique,utpresbiterumquemdam,quipost
lapsum in suis adhuc dicitur iniquitatibus uolutari familiarem habeat. Quod a uobis
subtiliterestrequirendum,etsiitaconstiterit,curaeuobissitnostraeumsicuicecorrigere,
utquitalemrecipitnonfamiliaritatefouere,seddiscatpotiusultioneconprimere,etqui
receptusestdiscatlacrimispeccatadiluere,noniniquitateminmundiciiscumulare.

P.2.C.2.Q.7.C.LX.Virosbonitestimoniiepiscopisempersecumhabeant.

ItemPascalisPapa.Episcopilectionietorationiuacent,etsempersecumpresbiteros
et diaconos, aut alios boni testimonii clericos habeant, ut secundum apostolum et
sanctorum Patrum instituta possint inreprehensibiles inueniri. Gratian. Item Iohannes
Baptista, cum heremiticam uitam, duceret, scribas et Phariseos, sacerdotes et Leuitas
Iudeorumadseuenientesasperaincrepationeredarguit.1.Itemexcanonibusdiffinitur:
Illisacerdotesaccusarepossunt,quiadeundemgradumconscendereualent.Cumergo
monachiadsacerdotiigradumlaudabiliterpertingereualeant,patet,quodetipsisacerdotes
libereaccusarepossunt.

P.2.C.2.QuestioVIII.

Gratianus.I.Pars.Deaccusationibusuero,qualiterfieridebeatincanonibusaperte
discernitur.AitenimCalixtusPapa:[adEpiscoposGalliae,ep.II.]

P.2.C.2.Q.8.C.I.Accusatiosemperfiatinscriptis.

Accusatorum personae sine scripto numquam recipiantur ne c absente eo, quem

accusareuoluerint,quibuslibetaccusarepermittatur.

[P.2.C.2.Q.8.C.II.]

CodicelibroIV.tituloDeprobationibus.[l.fin.]Sciantcunctiaccusatores,eamrem
se deferre debere in publicam notionem, que munita sit testibus idoneis, uel instructa
 363

apertissimis documentis, uel indiciis ad probationem indubitatis et luce clarioribus

expedita.

P.2.C.2.Q.8.C.III.Accusatiosemperdebetfieriinscriptis.

Item Euticianus Papa. [Episcopis Siciliae, ep. II.] Quisquis ille est, qui crimen
intendit,iniudiciumueniat,nomenreiindicet,uinculuminscriptionisarripiat,custodiae
similitudinem (habita tamen dignitatis estimatione) potiatur, nec sibi nouerit licentiam
mentiendi, cum calumpniantes ad uindictam poscat similitudo suplicii. Qui uero ad
sortilegosmagosqueconcurrunt,nullatenusadaccusationemsuntadmittendi.

P.2.C.2.Q.8.C.IV.Deeodem.

ItemSixtusPapa.[III.inepist.adEpiscoposorientales,cap.4.]Quicrimenobicit,
scribatseprobaturum.Etquinonprobauerit quodobiecit,penam,quamintulerit, ipse
patiatur.SedStephanusPapacontrauideturscribere,dicens:[ep.II.c.4.]

P.2.C.2.Q.8.C.V.Deeodem.

Perscriptanulliusaccusatiosuscipiatur,sedpropriauoce(silegitimaetcondigna
accusatoris personafuerit) presente uidelicet eo,quem accusaredesiderat, quianullum
absensaccusarepotest,necabaliquoaccusari.Gratian. SedCalixtus Papaprecepit,ut
accusatorpresenteeo,quemaccusat,inscriptisaccusationemiudiciofferat,etpropriauoce
litterassuaeaccusationislegat.Stephanusautemprohibet,neabsensaliquemperepistolam
accusareaudeat.II.Pars.1.Queuerositformaaccusationis,quismodusconcipiendorum
libellorum, Paulus in Digestis, libro de publicis iudiciis, titulo de accusationibus et
inscriptionibus,[lege3.]ostendit,dicens:2.Libelloruminscriptionisconceptiotalisest:
Consuletdies.ApudillumpretoremuelconsulemLuciusTitiusprofessusest,seMeuiam
legeIuliadeadulteriisreamdeferrequoddicateamcumGaioSeioinciuitateN,domo
illius,menseN,consulibusN,commisisseadulterium.Utiqueenimetlocusdesignandus
est,inquoadulteriumcommissumest,etpersona,cumquaadmissumdicitur,etmensis.
HocenimlegeIuliapublicorumcauetur,etgeneraliterprecipituromnibus,quialiquem
reumdeferunt.Nequeautemdiem,nequehoraminuitusconprehendant.Quodsilibelli
inscriptionumlegitimeordinatinonfuerint,reinomenaboletur,etexintegrorepetendi
reumpotestasfiet.3.Itemsubscriberedebebitis,quidatlibellum,seprofessumesse,uel
alius pro eo, si litteras nesciat. Sed si aliud crimen obiciat, ueluti quod domum suam
prebuit,utstuprummaterfamiliaspateretur,quodadulterumdeprehensumdimiserit,quod
pretiumproconpertostuproacceperit,etsiquidsimile,idipsumlibelloconprehendendum
erit.Siaccusatordecesserit,aliauecausaeuminpedierit,quominusaccusarepossit,etsi
quidsimile,nomenreiaboleturpostulantereo,idqueetlegeIuliadeui,etsenatusconsulto
cautumest,itautliceataliiexintegrorepeterereum.Sedintraquodtempus,uidebimus;et
utiqueXXX.diesutilesobseruandisunt.

P.2.CausaIII.

Gratianus. Quidam episcopus a propria sede deiectus est, petit restitui; post
restitutionemduciturincausam,induciaspostulat,tandemadeiusaccusationemprocedit
quidamnonlegitimeconiunctus,etduoinfames,ettresreligiosi;accusatorestestesde
domosuaproducunt,etaliossibiinimicosextrasuamprouinciam;reuscriminosoiudici
 364

offertur ab uno tantum audiendus et iudicandus. Quidam de accusatoribus et testibus

absentesperepistolamillumaccusare,etineumtestificaricontendunt;cummultacapitula
eiobicerentur,inprimoaccusatoresdeficiunt;demumaccusatioinaccusatoremuertitur.
(Qu. I.) Hic primum queritur, an restitutio danda sit quibuslibet expoliatis? (Qu. II.)
Secundo,deinduciis,anpostrestitutionemtantum,anetiampostuocationemadcausam
quibuslibet concedendae sint? (Qu. III.) Tertio, quo spatio mensium utrique sint
concedendae?(Qu.IV.)Quarto,aninfamesetnonlegitimeconiunctiadaccusationemsint
admittendi. (Qu. V.) Quinto, an testes de domo accusatorum sint producendi, uel
inimicorumuoxsitaudienda?(Qu.VI.)Sexto,anextraprouinciamreussitproducendus?
(Qu.VII.)Septimo,ansitaudiendaeiussententia,quemcumreoparinficitmalicia?(Qu.
VIII.)Octauo,anabunotantumepiscopussitaudiendusueliudicandus?(Qu.IX.)Nono,
an accusatores uel testes in absentem uocem accusationis uel testificationis exhibere
ualeant?(Qu.X.)Decimo,andeficientesinprimocapitulosintadmittendiadsequentia?
(Qu.XI.)Undecimo,anaccusatoliceataccusationeminaccusatoremuertere?

P.2.C.3.QuestioI.

Gratianus.Quodrestitutioquibuslibetdandasit,multisauctoritatibusprobatur.Ait
enimGaiuspapa:[epist.unicaadFelicemEpiscopum,cap.3.]

P.2.C.3.Q.1.C.I.Expoliatisueleiectisomniasuntredintegranda.

Episcopissuisrebusexpoliatisuelapropriissedibuseiectisomnia,queeisablata
sunt,legibussuntredintegranda,quiapriusquamfactumfuerithoc,nullumcrimeneisobici
potest.

P.2.C.3.Q.1.C.II.Deeodem.

ItemFabianusPapa. [ep.II.Episcopisorientalibus.]Episcopi,siapropriissedibus
aut ecclesiis sine auctoritate Romani Pontificis expulsi fuerint, antequam ad sinodum
uocentur,propriuslocusetsuaomniaredintegrandasunt.Nullaenimratiopermittit,dum
adtempuseorumbona,uelecclesiae,atqueresabemulisautaquibuscumquedetinentur,
ut aliquid illis obici debeat. Nec quicquam potest eis quilibet maiorum uel minorum
obicere,dumsuisecclesiis,uelrebus,uelpotestatibuscarent.Gratian.Sednotandumest,
quod restitutionis sententia sola non sufficit, nisi presentialiter omnia iudicis offitio
restituantur,uteiectusuelexpoliatusetiamnaturalempossessionemrecipiat,siueanimo
suoetcorporealieno,uelutiperprocuratorem,siueanimoetcorporesuo.Cunctaquoque,
quesibiablatafuerantquacumqueconditione,ineodemloco,undesurreptafuerant,sunt
reuocanda.UndeIohannesurbisRomaeEpiscopusscribitZachariaeArchiepiscopo:[epist.
I.]

P.2.C.3.Q.1.C.III.Deeodem.

Redintegrandasuntomniaexpoliatisueleiectisepiscopispresentialiterordinatione
pontificum,etineolocoundeabscesserant,funditusreuocanda,quacumqueconditione
temporis, aut captiuitate, aut dolo, aut uiolentia malorum, et per quascumque iniustas
causasresecclesiae,uelproprias,idestsuassubstantiasperdidissenoscuntur.
 365

P.2.C.3.Q.1.C.IV.Deeodem.

ItemEusebiusapostolicaesedisEpiscopus,omnibusepiscopis.Redintegrandasunt
omnia expoliatis uel eiectis episcopis, etc. usque funditus reuocanda, eodem modo, ut
supra.

P.2.C.3.Q.1. C. V. Non est sacerdos, sed scismaticus, qui fratrum se obsequio

subtrahit.

Item Alexander Papa.[epist. II.inprincip.] Nulli dubium est,quia bonia malis

semperpersecunturettribulantur.Propterquodnosoportethumiliarisubpotentimanu
Dei,utliberetnosintemporetribulationis.Namdiabolusnoncessatcircumire,querens
quemdeuoret,etquererequosexfidelibusperdat,etmaximeillos,quosardentioresin
seruitiosaluatoriseiquefamiliaresinuenerit.Familiaresdicoeos,quossacrari,etinordine
apostolatusconstituiuoluit.Ipsienimpropopulointerpellant,etpeccatapopulicomedunt,
quiasuisprecibusetoblationibuseadelentatqueconsumunt.Etinfra:Quiautemexuestro
fueritcollegio,etabauxiliouestrosesubtraxerit,magisscismaticusquamsacerdosesse
probabitur.Ecce(inquitPropheta)quambonumetquamiucundumhabitarefratresin
unum.Illiuerononhabitantinunum,quifratrumsesolatiosubtrahunt,aut(quoddeterius
est) fratribus insidias aut laqueos ponunt. Et infra: Dominum crucifigunt, qui eum in
sacerdotibus suis persecuntur, quia crux a cruciatu dicitur. Magnum uero cruciatum
sustinetquiuimpatitur.

P.2.C.3.Q.1. C. VI. Excommunicentur qui obprobrium et calumpniam inferunt

sacerdotibus.

Item Fabianus Papa. [ep. II. ad Episcopos orientales] Deus ergo, fratres, ad hoc
preordinauituosetomnes,quisummosacerdotiofunguntur,utiniusticiasremoueatis,et
presumptiones abscidatis, et in sacerdotio laborantibus succurratis, et obprobriis et
calamitatibuseorumlocumnonprebeatis,sedei,quicalumpniamuelobprobriumpatitur,
adiutoriumferatis;illumuero,quicalumpniamuelobprobriumfacit,abscidatis,etDomino
in suis sacerdotibus opem feratis. Gratian. Patet ergo, quod expoliati prius sunt
presentialiter restituendi, antequam ad causam sint uocandi. Sed obicitur, ubi non fuit
legitimainstitucio,ibinonpotestesserestitucio.Nonenimprobaturdestitutusquiprius
nonfuitinstitutus,acperhocnecrestaurationempostularepotest.Illiergo,quorumelectio
uiciosaest,uelquiaclerononsuntelecti,uelapopuloexpetiti,uelquipersymoniam
inrepserunt,nonsunthabendiinterepiscopos,etideo,siasedibus,quastenereuidebantur,
expulsifuerint,nonpossuntrestitutionempetereante,quamuocenturadcausam.Unde
supra in tractatu ordinandorum: Si quis pecunia uel gratia humana, seu populari uel
militari tumultu, etc. Sedhocineotantum casuintelligitur, quoapostolica sedesper
uiolentiamoccupatur,quocasuiudexnoninuenitur,cuiusoffitioilleapostaticus possit
excludi. In aliis autem locum non habet, cum uiolenta possessio, nisi per iudicis
sententiam, uiolento detentori detrahi non possit. Si autem uerus dominus, bello non
continuato, sed renouato, ui illum eiecerit de possessione, iudicis auctoritate predoni
possessionemrestituet.Siergoepiscopiasedibus,quasquoquomodotenereuidebantur,
non per iudicem, sed uiolenter eiecti fuerint, post eiectionem restituendi sunt ante
regularemadsinodumuocationem.
 366

P.2.C.3.QuestioII.

Gratianus. I.Pars.Deinduciis autempostrestitutionem prestandis,etquospatio

temporisconcedendaesint,scribitIohannesPapa,[epist.I.adZachariamArchiepiscopum]
dicens:

P.2.C.3.Q.2.C.I.Secundumtempusexpoliationisconcedunturinduciaerestitutionis.

Quanto expoliati tempore uel expulsi esse uidebantur ante, quam ad sinodum
conuocentur,subeodemspatiotemporiseisinduciaeindulgeantur.

P.2.C.3.Q.2.C.II.Dumpossessionesuelresepiscopidetinentur,aliquidsibiobici
nonpotest.

Item Pelagius Papa. [II. Episcopis Italiae] Cum ecclesiae alicuius episcopi, aut
possessionesuelresabemuliseiusuelaquibuscumquealiisnonsuaspontedetinentur,
aliquidillinondebetautpotestaquoquamanteredintegrationemomniumsuarumrerum
obici. Sed prius illi legibus redintegranda sunt omnia, et postea tempore a Patribus
prefinitoprefinitanegotiasuntuentilanda.

P.2.C.3.Q.2.C.III.Antelitemcontestatamuiolenterablatarestituantur.

Item Stephanus V. Gerardo Lodicensi. Oportet, ut primum uos tam de inuasis

ciuitatibus,etmonasteriis,etmansis,quamqueetdereliquisgeneraliterrebusreinuestire
faciatis,quianecnudicontendere,necinermesinimicisnosdebemusobponere.

P.2.C.3.Q.2. C. IV. Deiciantur a clero et infames fiant, qui loca expulsorum

adulterinafeditateinuaserunt.

ItemEuaristusPapa.[epist.II.]Audiuimusquosdamauobisinfamatosetdilaceratos
episcoposaciuitatibuspropriispulsos(quiaalibiconstituiepiscopinonpossunt,nisiin
ciuitatibusnonminimis),etaliosipsisuiuentibusconstitutos.Ideohecuobisscribimus,ut
sciatishocfierinonlicere,sedpropriosreuocarietintegerrimerestituidebere.Illosuero,
quiadulterinafeditatesuassponsas(quasetuxoreseorumprefixotenoreesseintelligimus)
tenent, eici, et adulteros atque infames fieri, eosque ab ecclesiasticis honoribus arceri
iubemus.Siautemaduersuseosaliquamquerelamhabueritis,hisperactisinquirendumerit
etauctoritatehuiussanctaesedisterminandum.

P.2.C.3.Q.2.C.V.Induciaesexmensiumeiectisuelexpoliatisprestantur.

ItemGaius.[epist.I.adFelicem]Eiectisuelexpoliatispostintegramrestaurationem
anniuersariaeinduciaeuelsexmensiumindulgendaesunt.

P.2.C.3.Q.2.C.VI.Postrestitutioneminduciaeprestandaesunt.

Item Eusebius. [Papa epist. II.] Prius ergo oportet omnia expoliatis legibus
redintegrari, et ecclesias, que sibi sublatae sunt, cum omni priuilegio sibi restitui, et
postmodumnonsubangustotemporespatiumeisindulgeatur,sedquantumexpoliatiuel
expulsiuidebanturante,quamadsinodumconuocentur.
 367

P.2.C.3.Q.2.C.VII.Deeodem.

ItemFelixPapa.[II.inrescriptoadEpiscoposEgipti,cap.8.]Tamdiuinsedepropria
pacificeetpotestatiuecunctaactadisponensresideat,quamdiuexpulsusuelexpoliatussuis
carereuisusestrebus.

P.2.C.3.Q.2.C.VIII.Anterestitutionemaliquisadcausamuocarinondebet.

Idem. [Felix Papa I. epist. II. ad Episcopos Galliae] Si episcopus suis fuerit aut
ecclesiaesibicommissaerebusexpoliatus,aut(quodabsit,quodalienumabomnibusesse
debet fidelibus) a sede propria eiectus aut in detentione aliqua a suis ouibus fuerit
sequestratus,tunccanoniceImage:306GIF(ca.110dpi)Spalte508Image:306PDF(ca.
600dpi)anteinpristinostaturestituaturcumomnipriuilegiosuihonoris,etsuaomnia,
que insidiis inimicorum suorum ei ablata fuerant, legibus redintegrentur. Non enim
conuocariuelpreiudicaripoterit,nisiipseprosuanecessitate(minimetameniudicandus)
aduenire sponte elegerit. Nullatenus ergo a quoquam cogatur ante, quam integerrime
omnia, que per suggestiones suorum inimicorum amiserat, potestati eius ab honorabili
concilio legaliordineredintegrentur..1.Presuluerocumomnihonorestatuipristino
reddatur, etipsedispositis ordinatisque libere ac securediusuis,tunc regulariter infra
quatuor,uelquinque,uelsex,autseptemmenses,iuxtaquodpossibilitaseifuerit,etnon
anteconuocatus,adtempusinlegitimoconcilioetcanonicoconueniatadcausam,etsiita
iuste uidetur, accusantium propositionibus respondeat. II. Pars. Gratian. Quod si male
uiuendo ecclesiae facultates dispersit episcopus, quousque ab eius patrimonio, de
dilapidationererumecclesiasticarumcognoscatur,submouendusest,exemplotutorumet
curatorum, qui, dum sunt suspecti, a tutela, uel cura remouentur, donec de suspecto
cognoscitur.UndePelagiusPapaPetropresbitero.

P.2.C.3.Q.2.C.IX.Abadministrationeremoueaturquiresecclesiaemaleuiuendo
dispergit.

Quiaea,quedefraudibusMaximilianiflebiliadauresnostrassuplicumrelatione
uenerunt,nonfacilesecundumueritatemagnoscipotuerunt,nisifacultasecclesiae,quamin
usus suos male conuertendo dispersit, ab eius potestate, donec causa cognoscatur,
seponatur:idcircouoseumasupradictaeecclesiaepatrimoniouolumusinterimsubmouere,
etinuestrodiscussionisipsiustemporamoderaminedetineri.

P.2.C.3.QuestioIII.

Gratianus. I. Pars. Quod uero post uocationem uenienti ad iudicium induciae

negandaenonsint,idemFelixPapa[II.inepistolaadfratresEgipticap.8.]testatur,dicens:

P.2.C.3.Q.3.C.I.Venientiadiudiciuminduciaenonnegentur.

Cum accusatus ad iudicium uenerit, si uoluerit, induciae ei petenti a Patribus

constitutaeabsqueinpedimentoconcedantur,etiudicesaseelectisibitribuantur.
 368

P.2.C.3.Q.3.C.II.Quotmensiuminduciaeepiscopisprestandaesint.

Item ex epistola Felicis II. fratribus Egiptiorum. [c. 20.] De induciis uero
episcoporum,superquibusconsuluistis,diuersasaPatribusregulasinstitutasinuenimus.
Quidamenimadrepellendamachinamentainpetitorum,etsuaspreparandasresponsiones,
ettestesconfirmandos,etconsiliaepiscoporumatqueamicorumquerenda,annumetsex
mensesmandaueruntconcedi.Quidamautemannum,inquoplurimiconcordant.Minus
ueroquamsexmensesnonreperi,quiaetlaicishecindultasunt,quantomagisDomini
sacerdotibus? Et infra: 1. Induciae non sub angusto tempore, sed sub longo spatio
concedendae sunt, ut accusati se preparare, et uniuersos communicatores in prouinciis
positosconuenire,ettestespreparare,atquecontrainsidiatoressepleniterarmareualeant.

P.2.C.3.Q.3.C.III.Deinduciisprestandis.

Item Eleuterius Papa. [in epist. ad Galliae prouincias] Induciae non modicae ad
inquirendumdandaesunt,nealiquidprepropereagiaquacumqueparteuideatur,quiaper
subreptionemmultaproueniunt.
[PALEA.

P.2.C.3.Q.3.C.IV.Deeodem.

ItemDamasusPapaepistolaIII.adStephanumArchiepiscopum.Induciaeaccusatis
incriminalibuscausissexmensiumueleoamplius,sinecessefuerit,concedendaesunt.]
II. Pars. Gratian. Spatium uero dilationum, sicut in III. libro Codicis titulo [11.] de
dilationibusinuenitur,hacrationemoderandumest,ut,siexeaprouincia,ubilisagitur,uel
persona,uelinstrumentaposcentur,nonampliusquamtresmensesindulgeantur.Siueroex
continentibusprouinciis,sexmensescustodiriiustitiaest.Intransmarinaautemdilatione
nouem menses conputari oportebit. Iudicantes autem hac ratione non sibi concessum
intelligantdandaedilationisarbitrium,sedeandemdilationem(sirerumurgentissimaratio
flagitauerit,etnecessitasdesiderataeinstructionisexegerit)nonampliusfacilequamsemel,
necullatrahendiartesciantessetribuendam.1.Eiautemdilatiopenitusestdeneganda,
quirescriptumadextraordinariumiudicemreportauerit.Illiuero,quiiniudiciumuocatur,
danda est adprobandaprecum mendacia, uelproferenda aliqua instrumenta ueltestes,
quoniaminstructusessenonpotuitquipreterspemadalienumiudiciumtrahitur.2.Cum
uero ad appellationem siue consultationem a principe rescriptum fuerit siue sit primo
iudiciopetitadilationectributa,siuenecpetitaquidem,eamdarecuiquamnonlicebit
eademratione,quaneciniudiciiscognitionuminperialiumdilatiotribuisolet.Aiudice
procedentedilationempostularinonconuenit,etiam siutraquepartepresentetribuatur,
cumnonalias,nisicausacognita,indulgeriqueat,etcognitiocausaenoninterpellatione
plenaria, sed considente magis iudice legitime colligatur, ut si forte dilationis peticio
inprobatafuerit,susceptaquestiopersententiamiudicisdirimatur.Constitutionenouella
septima,incollationeVIII.4.Libellumuerononaliasactordirigat,nisipriusetinipsum,
quem dicit obnoxium, et in negotii executorem exponat cautionem, se uel intra duos
menses litem contestaturum, uel omne dampnum ei, qui conuenitur, contingens
restituturum.IncollationeV.:III.Pars.5.Offeraturei,quiuocaturiniudicium,libellus,
et exinde prebitis sportulis, data fideiussione, XX. dierum gaudeat induciis, in quibus
deliberet,ancedat,ancontendat,atquealiumiudicipetatsociari,uelrecuseteum,nisisit
ille, quem ipseiam alio recusato petiuit. Denique presens interrogetur, an hoctempus
transierit?Quodnonmodoipsiusresponsione,sedetiamlibellimanifestetursubscriptione,
 369

quamininitiofaceredebet.Litisergocontestatiocontrahocindultumhabitapronichilo
est. Constitutione nouella VI. in Collatione VI.: 6. Quod fieri non debet, nisi actor
satisdederit,certampromittensquantitatemsedaturum,sinonexequatur,autexequensnon
uincatcausam.Siergoposttempusprestitutumintradecemdiesreopresentenonoccurrat,
dimittaturreusexactoeo,quodpromissumest,etsiquidpluscircaliteminpendissecum
taxationeiudicisiurauerit. [7.Exceptioforidilatoriaest,atqueideoininitiolitisdebet
opponietprobari.Peremptoriasautemexceptiones,utsuntprescriptioneslongitemporis,
sufficitininitiolitiscontestari.]

P.2.C.3.QuestioIV.

Gratianus.Quodueroinfamesetnonlegitimeconiunctiadaccusationemadmittinon
debeant,etquigeneraliterabaccusationeremouendisint,multorumauctoritatibusclaret.
AitenimIginusPapa:[epist.II.]

P.2.C.3.Q.4.C.I.Infameseos,quisuntbonaefamae,accusarenonpossunt.

Alieni erroris societatem sectantem, uel a sui propositi tramite recedentem, aut
apostolicae sedis iussionibus inobedientem suscipere non possumus, nec inpedire recte
credentes,uelsanctorumPatrumiussionibusobtemperantespermittimus,quiainterfideles
etinfidelesmagnadebetessediscretio.

P.2.C.3.Q.4.C.II.Quilegemsuamspontetransgreditur,antesuamreuersionem
recteagentesaccusarenonpotest.

Item Anacletus in primo decretali. Beatus predecessor noster Clemens, uir

apostolicus et spiritu Dei plenus, una cum reliquis sanctis collegis suis statuit dicens:
Accusandi uel testificandi licentia denegetur his, qui Christianae religionis et nominis
dignitatem,etsuaelegisuelsuipropositinormamautregulariterprohibitaneglexerint.
Transgressoresenimspontelegissuae,eiusqueuiolatores,apostataenominantur.Omnis
enimapostatarefutandusestantereuersionemsuam,necinaccusationemrecteagentium
auttestimoniumsuscipiendusest.

P.2.C.3.Q.4.C.III.Asuopropositodiscedentesfiuntinfames.

ItemPiusPapa.[epist.I.]Siquisueroasuopropositoretrorsumexorbitauerit,et
iussaapostolicaesedislibentertransgressusfuerit,infamisefficitur.Reprobariergooportet
eorumredargutiones,quiinrectafidesuspectisunt.Fidesautemetconuersatioprimum
scrutandaest,etdenuoquiinreprehensibilesaparuerintsuntrecipiendi,etnonprius.

P.2.C.3.Q.4. C. IV. Incestuosi non legitime coniuncti sacerdotes uel legitime

coniunctosaccusarenonpossunt.

Item Calixtus Papa. [ad Episcopos Galliae, ep. II. c. 4.] Consanguineorum
coniunctionesneclegitimaesunt,necmanerepossunt,sedsuntrepellendae.1.Quisquis
ergononlegitimeconiunctus,uelabsquedotalitituloacbenedictionesacerdotisconstat
copulatus,sacerdotesuellegitimeconiunctoscriminari,uelineostestificariminimepotest,
quoniamomnisincestimaculapollutusinfamisestetaccusaresupradictosnonpermittitur.
Non solum ergo hii repellendi sunt et infames efficiuntur, sed etiam omnes eis
 370

consentientes.2.Similiterderaptoribus,ueleis,quisenioresinpetunt,fiericensemus.
Hosenimseculilegesinterficiunt, sednosmisericordia preeuntesubinfamiaenotaad
penitentiamrecipimus.

P.2.C.3.Q.4.C.V.Quinonsuntrecipiendiinaccusatione.

Idem.[ineademepistola]Conspiratoresinnulliusaccusationesuntrecipiendi,nec
eorumuelanathematizatorumuoxullumnocereautlederepotest.

P.2.C.3.Q.4.C.VI.Deeodem.

Item Stephanus Papa. [epist. II.] Nullus anathematizatorum suscipiatur, nec a

quoquamcredanturqueabeisdicunturuelconscribuntur.Eosdicoanathematizatosesse,
quosepiscopisuisscriptisanathematizauerunt,auteorumstatutaanathematizant.

P.2.C.3.Q.4.C.VII.Anathematizatifidelesaccusarenonpossunt.

ItemFabianusPapa.[ep.I.adecclesiaeministros]Omnes,quossanctorumPatrum
statutatampreteritisquamquefuturistemporibusanathematizant,submouemus,etabomni
fideliumaccusationealienamus.

P.2.C.3.Q.4.C.VIII.Clericus,quiepiscopumaccusauerit,infamisefficitur.

ItemStephanusPapa.[epist.II.c.8.]Clericusuero,quiepiscopumsuumaccusauerit,
auteiinsidiatorextiterit,nonestrecipiendus,quiainfamiseffectusest,etagradudebet
recedere,accuriaetradiseruiturus.

P.2.C.3.Q.4.C.IX.Infamesetexulesfiantquiepiscopospersecuntur.

Item Alexander Papa. [epist. I. c. 1.] Hii qui episcopos persecuntur et amouere
nitunturiniustecontraapostolicamauctoritatem,etsiamorteprohibentur,dicenteDomino:
Nolo mortem peccatoris, sed ut conuertatur et uiuat, perpetua tamen procul dubio
notanturinfamia,etexiliodigniiudicanturfinitimo;dequibusatemporibusapostolorumet
infratenemus,atquedecretahabemus,eorumaccusandiepiscoposueltestificandiineos
uocemobstruimus,quosnonhumanisseddiuinisactibusmortuosscimus.

P.2.C.3.Q.4.C.X.Detractoresetinimicorumauctoresepiscoposnonaccusent.

Item Zepherinus Papa. [ep. I. ad Episcopos Sicilienses] Detractores, qui diuina

auctoritateeradicandisunt,etauctoresinimicorumabepiscopalisubmouemusaccusatione
ueltestimonio.

P.2.C.3.Q.4. C. XI. Infamis uel sacrilegus religiosum Christianum accusare non

potest.

ItemEuticianusPapa.[ep.II.adEpisc.Siciliae]Nulliumquaminfamiautsacrilego
de quocumque negotio liceat aduersus religiosum Christianum (quamuis humilis
seruilisque persona sit) testimonium dicere, nec de qualibet ratione uel inscriptione
 371

Christianuminpetere.Gratian.Notandumueroest,quodaliudsitexcommunicatio,etaliud
anathematizatio.UndeIohannesVIII.scribitcuidamEpiscopo:

P.2.C.3.Q.4.C.XII.Aliudestexcommunicatio,aliudanathematizatio.

HengiltrudamuxoremBosonisnouerisnonsolumexcommunicatione,queafraterna
societateseparat,sedetiamanathemate,quodabipsocorporeChristi(quodestecclesia)
recidit,crebropercussam.Gratian.Undedaturintelligi,quodanathematizatiintelligendi
suntnonsimpliciterafraternasocietateomninoseparati,sedacorporeChristi(quodest
ecclesia).

P.2.C.3.QuestioV.

Gratianus. Quod uero testes de domo accusatorum producendi non sint, et quod
inimicorumuoxaudiendanonsit,multorumauctoritatibusmonstratur.AitenimCalixtus
Papa:[ep.II.adEpiscoposGalliae]

P.2.C.3.Q.5.C.I.Consanguineiuelfamiliaresaduersusextraneostestimoniumnon
dicant.

Consanguinei accusatores aduersus extraneos testimonium non dicant, nec

familiares, uel de domo prodeuntes, sed, si uoluerint et inuicem consenserint, inter se
parentestestificentur,etnoninalios.

P.2.C.3.Q.5.C.II.Nuperinimiciaccusatoresueltestesessenonpossunt.

ItemAnacletusPapa.[epist.III.c.5.] Accusatoresettestesessenonpossunt,qui
antehesternumdiemautnudiustertiusinimicifuerint,neiratinocerecupiant,nelesise
ulcisci uelint. Inoffensus igitur accusatorum et testium affectus querendus est, et non
suspectus.

P.2.C.3.Q.5.C.III.Deeodem.

Item Simacus Papa. [in V. SinodoRomana, sub ipsohabita] Accusatoribus uero

inimicis,ueldeinimicidomoprodeuntibus,uelquicuminimicismorantur,autsuspectis,
noncredatur,neiratinocerecupiant,nelesiulcisciseuelint.1.Siquishec,quehodiein
hac sancta sinodo prohibita sunt, infringere temptauerit, aut uoluntarie transgredi
presumpserit,siclericus est,gradupropriopenituscareat,siueromonachusautlaicus
fuerit,communionepriuetur,etsinonemendauerituicium,anathemateferiatur.Secretas
ueroinsidiasuelmanifestaspontificibusaquibuscumqueillatas,uelea,quehuiussanctae
sinodisententiaconplectitur,siquisadecclesiasticampertuleritnoticiam,potiaturhonore,
et hi, qui aduersaeis moliuntur, sicut a sanctis Patribus dudum statutum est, et hodie
sinodali et apostolica auctoritate firmatum, penitus abiciantur, et exilio suis omnibus
sublatisperpetuotradantur.

P.2.C.3.Q.5.C.IV.Quinonpossuntesseaccusatoresueltestes.

Item Pontianus sanctae et uniuersalis ecclesiae Episcopus. [epist. II. omnibus

Christianis] Suspectos, aut inimicos, aut facile litigantes, et eos, qui non sunt bonae
 372

conuersationis,autquorumuitaestaccusabilis,etquirectamnontenentetdocentfidem,
accusatoresesseettestesantecessoresnostriapostoliprohibueruntetnoseorumauctoritate
submouemusatquetemporibusfuturisexcludimus.

P.2.C.3.Q.5.C.V.Abaccusationibusclericorumrepellantur,quoslegesseculinon
admittunt.

ItemEusebiusEpiscopisGalliarum.[epist.I.]Deaccusationibusclericorum,super
quibus mandastis, scitote, a tempore apostolorum in hac sancta Urbe seruatum esse,
accusatores et accusationes, quas exterarum consuetudinum leges non asciscunt, a
clericorumaccusationesubmotas.Etinfra:IdcircoetnossequentesPatrumuestigiapro
saluatione seruorum Dei quascumque ad accusationem personas leges publicae non
admittunt,hisinpugnandialterumetnoslicentiamsubmouemus,etnullaeaccusationesa
iudicibusaudianturecclesiasticis,quelegibusseculiprohibentur.

P.2.C.3.Q.5.C.VI.Alienigenae,etquosdiuinaeuocesmortuosappellant,episcopos
accusarenonpossunt.

Item Pelagius Papa. [II. Episcopis Italiae] Canonica sanctorum Patrum statuta
sequentesacroborantes,omnesinfames,cunctosquesuspectos,uelinimicos,eteorum,qui
nonsunteorumgentis,uelquorumfides,uitaetlibertasnescitur,etquinonsuntbonae
conuersationis,uelquorumuitaestaccusabilis,abomniaccusationeepiscoporumfunditus
submouemus.Similiteretomnes,quosdiuinaelegesmortuosappellant,submouendosesse
abeademaccusationeetpublicaepenitentiaesubmittendosiudicamus.

P.2.C.3.Q.5. C. VII. A clericis repelluntur accusationes, quas leges seculi non

adsciscunt.

Item ex Sinodo Romana, sub Adriano Papa habita. Accusationes et accusatores,

atqueeorumnegotia,quesecularesnonadsciscuntleges,diuinaacsinodicafunditusa
clericisrepellareauctoritatecensemus,quiaindignumestsuperiorespatiabinferioribus
queinferioresabeispatidespiciunt.

P.2.C.3.Q.5. C. VIII. Nec seruus, nec libertus, nec infamis episcopos accusare
presumant.

Item Stephanus Romanae ecclesiae Episcopus omnibus Episcopis. [ep. II. de

accusationibus sacerdotum, c. 3.] Accusatores et accusationes, quas leges seculi non
admittunt,etantecessoresnostriprohibuerunt,etnossubmouemus.Nullusalienigenaaut
accusatorfiateorum,autiudex.UndeetdeLothscriptumest:Ingressusesutaduena,
numquidutiudices?Accusatorautemnostrorumnullussitseruusautlibertus,nullaque
suspectaautinfamispersona.

P.2.C.3.Q.5. C. IX. Infames, qui ad sortilegos et diuinos concurrunt, nec

accusatores,nectestesessepossunt.

ItemEusebiusPapa.[epist.III.adEpiscoposThusciae]Constituimuscumomnibus,
quinobiscumsunt,episcopis,uthomicidae,fures,malefici,sacrilegi,raptores,adulteri,
incesti, uenefici, suspecti,criminosi, domestici, periuri,etquiraptum fecerunt, uel qui
 373

falsum testimonium dixerunt, seuquiad sortilegos diuinosque concurrerint, similesque

eorum,nullatenusadaccusationemueladtestimoniumsintadmittendi,quiainfamessunt
etiusterepellendi,quiafunestaesteorumuox.

P.2.C.3.Q.5.C.X.Suspectiautgratiosiadaccusationemnonadmittantur.

ItemIuliusPapa.[inrescriptoadOrientales,c.33.]Similiterinprefixasinodoest
decretum, ne suspecti, aut infames, aut criminosi, aut gratiosi, aut calumpniatores, uel
affines,autscelerati,autfacilelitigantessuscipianturaccusatores,sedtales,quicareant
omnisuspicione.

P.2.C.3.Q.5.C.XI.Quiinimicitiisstudetetfacilelitigat,necaccusatornectestis
essepotest.

ItemFelixPapa.[II.epist.I.c.14.]Nullusseruus,nulluslibertus,nullusinfidus,
nullus criminibus inretitus, nullus calumpniator, nullus, qui inimicitiis studet, nullus
frequenterlitigans,etadaccusandumueldetrahendumfacilis,nullainfamispersona,uel
omnes, quos ad accusanda publica crimina leges publicae non admittunt, permittantur
episcoposaccusare.

P.2.C.3.Q.5.C.XII.Familiares,suspecti,dedomoprodeuntes,nonrecipianturin
accusatione.

ItemCalixtusPapa.[epist.II.adEpiscoposGalliae]Accusatoresueltestessuspecti
non recipiantur, nec familiares uel de domo prodeuntes, nec etiam consanguinei
accusatorisaduersusextraneostestimoniumdicant,quiapropinquitatisetfamiliaritatisac
dominationis affectio ueritatem inpedire solet. Amor carnalis et timor atque auaritia
plerumquesensushebetanthumanos,etperuertuntopiniones,utquestumpietatemputent,
etpecuniamquasimercedemprudentiae.

P.2.C.3.Q.5.C.XIII.Quiinimiciuelsuspectisunt,etquiodioquoslibetinsequuntur,
abaccusationeremoueantur.

ItemGelasius.[PapaII.epist.VIII.c.4.]Omnes,quiaduersusPatresarmantur,ut
patruminuasoresinfamesessecensemus. Horumigituruiciorumauctoresuelpatratores
non sunt in accusatione pontificum recipiendi, sed penitus repellendi, quoniam iubent
canonicadecretaPatrum,utaccusatioueltestimoniumeorum,quiodioquoslibetsecuntur,
uelquiinimiciautsuspectihabentur,nullomodorecipiantur.
[PALEA.

P.2.C.3.Q.5.C.XIV.Deeodem.

ItemPascalisPapa:Nulliepiscoporumabaccusationesuarepellereliceat,quosante,
quamabeisinpeteretur,asuacommunifamiliaritateneglexeritseparare.]Gratian.Quod
uero inimici ab accusatione prohibentur, inde est, quia eorum calliditate innocentia
frequenter obprimi solet. Sed cum Athanasius suae cathedrae reddi precipitur, quia de
inimicitiainsuipatriarchaeconquestusest,patet,quodetsimanifestasuntcriminaalicuius,
 374

non tamen accusatione inimici condempnandus est. Unde Nicolaus scribit Michaeli
Inperatori:[inepistola,quaeincipit:Proposueramus.]

P.2.C.3.Q.5.C.XV.Quiinimicisunt,iudicesessenonpossunt.

Quiasuspectietinimiciiudicesessenondebeant,etipsaratiodictat,etplurimis
probaturexemplis.1.Namquidgratiusetamabiliusdarequisinimicopotest,quamsiei
adinpetendumcommiserit,quemledereforteuoluerit?QuodprouideConstantinopolitana
sinodus canonum suorum sexto dinoscitur prohibere capitulo. 2. Veniamus et ad S.
Calcedonensem sinodum, et quid nobis de Athanasio Perenorum referat episcopo
audiamus.Isenimantistestertioeuocatus,quianonoccurrit,apatriarchasuocanonice
condempnatusextiterat,sedsolumquia,cumuocareturadsinodum,quodinimicusesset
ipse,quiiudicabat,clamauit,aS.Calcedonensisinodoadcausasillatassibiexaminandas
reseruatur, et nisi denuo conuinceretur, recipere ecclesiam propriam iudicatur. Si
Athanasiusapatriarchasuodepositus,quiadeinimicitiaeiusconquestusest,iteratoad
iudiciumrenouandumdirigitur,etsimanifestasibicriminaofficiant,suaeecclesiaereddi
precipitur:quantomagisIgnatius,quinonapatriarcha,sedipsepotiusexistenspatriarcha,
minime debuit ecclesia propria priuari et inimicis et suspectis iudicibus decernentibus
expoliari? 3. Veniat et facundissimus Papa noster Gelasius, hereticorum expugnator
fortissimus,etquoddeConstantinopolitanisepiscopismoresolitotuncegrotantibusdixit,
etiamnuncnobisedisserat.Quero,inquit,iudicium,quodpretendunt,ubinampossit
agitari?anapudipsos,utidemsintinimicitestesetiudices?Sedtaliiudicionechumana
debentcommittinegotia.Quodsiiudicio,ubiidemsuntinimiciquiiudices,nechumana
debent committi iudicia, quanto minus diuina, id est ecclesiastica? Qui sapiens est
intelligat.4.EtreuerahincIustinianusinperatorpiuslegibussuispromulgassedinoscitur,
dicens:Liceatei,quisuspectumsibiiudicemputat,antequamlisinchoetur,eumrecusare,
ut ad alium recurratur. Nam quodammodo naturale est suspectorum iudicum insidias
declinareetinimicorumiudiciumuellerefugere.5.HincS.Iohannes,osaureum,concilii
contra se congregati renuit intrare collegium. Gratian. Patet quod, etsi manifesta sunt
criminaalicuius,nontamenaccusationeinimicicondempnandusest.

P.2.C.3.QuestioVI.

Gratianus.I.Pars.Extraprouinciamautemreusnullatenusestproducendus.Unde
FabianusPapascribitYlarioEpiscopo:[ep.III.cap.4.]

P.2.C.3.Q.6.C.I.Ubicrimenadmittitur,ibicausauentiletur.

Ibisempercausaagatur,ubicrimenadmittitur,etquinonprobaueritquodobicit,
penam,quamintulerit,ipsepatiatur.

P.2.C.3.Q.6.C.II.Accusatusnonnisiinforosuoaudiatur.

Idem.[eademepist.c.2.]Siquisepiscoporumsupercertisaccusaturcriminibus,ab
omnibusaudiatur,quisuntinprouinciasua,episcopis,quianonoportetaccusatumalibi
quaminforosuoaudiri.Gratian.Exceptioforidilatoriaest,atqueideoininiciolitisdebet
opponietprobari.Peremptoriasautemexceptiones(utsuntprescriptioneslongitemporis)
sufficitininiciolitiscontestari.
 375

P.2.C.3.Q.6.C.III.Deeodem.

Idem.[Fabianusibidem]Pulsatusantesuumiudicemcausamdicat,nonantesuum
iudicempulsatus,siuoluerit,taceat.Pulsatisuero,quociensappellauerint,induciaedentur.
Gratian.Hocautem,quoddelocodictumest,tuncintelligendumest,cumueritascausae
nonnisiinlocoadmissicriminisdeprehendipotest,autnisialteraparsiudiciummaioris
personae interpellauerit, siue declinando iudicium, siue releuando sententiam. Unde
Stephanus,sanctaeetapostolicaeatqueuniuersalisecclesiaeRomanaeEpiscopus,scribit
omnibusEpiscopis:[epist.II.cap.7.]

P.2.C.3.Q.6. C. IV. Intra prouinciam, et a conprouincialibus tantum causa est

audienda.

Ultra prouinciarum terminos accusandi licentia non progrediatur, sed omnis

accusatio intra prouinciam audiatur, et a conprouincialibus terminetur, nisi tantum ad
apostolicamsedemfueritappellatum.

P.2.C.3.Q.6.C.V.Aconprouincialibusaccusatusueliudicatusapostolicamsedem
appellet.

Item Sixtus Papa. [II. ep. 1. ad Gratum Episcopum] Accusatus uel iudicatus a
conprouincialibus inaliquacausaepiscopuslicenterappellet,etadeatapostolicaesedis
Pontificem,quiautperse,autperuicariossuosretractareeiusnegotiumprocuret.Etdum
iterato iudicioPontifexcausamsuamagit,aliusineiuslocononponaturautordinetur
episcopus, quoniam, quamquam conprouincialibus episcopis accusati causam episcopi
scrutariliceat,nontamendiffinireinconsultoRomanoPontificepermissumest.
[PALEA.

P.2.C.3.Q.6.C.VI.Deeodem.

ItemDamasusPapaStephanoArchiepiscopo,epistolaII.c.2.Discutereepiscoposet
summas ecclesiasticorum negotiorum causas metropolitano una cum omnibus suis
conprouincialibus,itautnemoexeisdesit,etomnesinsingulorumconcordentnegotiis,
licet;seddiffinireeorumatqueecclesiasticarumsummasquerelascausarum,ueldampnare
episcoposabsquehuiussanctaesedisauctoritateminimelicet,quamomnesappellare,si
necessefuerit,eteiusfulciriauxiliooportet.]

P.2.C.3.Q.6.C.VII.Conprouincialesetmetropolitaniepiscoporumcausamaudire,
seddiffinirenonpossunt.

ItemEleuteriusPapa.[scribensadGalliaeprouincias,cap.2.]Quamuisliceatapud
prouinciales, et metropolitanos, atque primates episcoporum uentilare accusationes uel
criminationes, tamen non licet diffinire sine huius sanctae sedis auctoritate, sicut ab
apostoliseorumquesuccessoribusmultorumconsensuepiscoporumiamdiffinitumest.Nec
in eorum ecclesiis alii aut preponantur, aut ordinentur, antequam hic eorum iuste
terminentur negotia. Reliquorum uero clericorum causas apud conprouinciales, et
metropolitanos,etprimatesetuentilare,etiustefinirelicet.
 376

P.2.C.3.Q.6. C. VIII. Ante apostolicam censuram in causis episcoporum non est

diffinitiuasententiaferenda.

ItemLeoEpiscopusurbisRomaeAnastasioEpiscopoTessalonicensi.[ep.LXXXII.
al.LXXXIV.c.1.]Multumstupeo,fraterkarrissime,sedplurimumdoleo,quodineum,de
quo nichil amplius iudicaueras, quam quod euocatus adesse differret et excusationem
infirmitatis obtenderet, tam atrociter et tam uehementer potueris conmoueri, presertim
cum, etiam si tale aliquid mereretur, expectandum tibi fuerat quid ad tua consulta
rescriberemus. Sed etiam si quid graue intolerandumque conmitteret, nostra erat
expectandacensura,utnichilpriusipsedecerneresquamquidnobisplaceretagnosceres.
Vicesenimnostrasitatuaecredidimuskaritati,utinpartemsisuocatussollicitudinis,non
inplenitudinempotestatis.Unde,sicutmultumnosea,queatepiesuntcurata,letificant,
itanimiumea,queperperamsuntgesta,contristant.

P.2.C.3.Q.6.C.IX.PreterconscientiamRomaniPontificisnecconciliacelebrari,
necepiscopumdampnarioportet.

Item Iulius Papa orientalibus Episcopis. [ep. I.] Dudum a sanctis apostolis
successoribusqueeoruminantiquisdecretumeststatutis,quehactenussanctaetuniuersalis
apostolica tenet ecclesia, non oportere preter sententiam Romani Pontificis concilia
celebrari uel episcopum dampnari, quoniam sanctam Romanam ecclesiam primatum
omnium ecclesiarum esse uoluerunt; et sicut B. Petrus apostolus primus fuit omnium
apostolorum,itaethececclesiasuonomineconsecrata(Dominoinstituente)primasitet
caputceterarum,etadeamquasiadmatrematqueapicemomnesmaioresecclesiaecausae
et iudicia episcoporum recurrant, et iuxta eius sententiam terminum sumant, nec extra
Romanum quicquam ex his decerni Pontificem debere. II. Pars. Gratian. Aliquando
inconsultoRomanoPontificepleriqueepiscoporumdampnatiinueniuntur,etaliiineorum
subrogatilocum,quorumdampnationemetsubrogationemprobonopacisexdispensatione
tollerasselegiturecclesia.UndeNicolausPapaSalomoniRegiBrittorum:

P.2.C.3.Q.6.C.X.Quorumdamdepositionem,extraconscientiamRomaniPontificis
factam,propacetollerauitecclesia.

HecquippeestordinatioDeipatristui,ethecestlexecclesiaematristuae,uidelicet
ut omnes episcopos regni tui ad Turonensem archiepiscopum mittere non detrectes,
ipsiusque iudicium postulare non dedigneris. Ipse enim est metropolitanus, omnesque
episcopi tui regni eius suffraganei sunt, sicut conscriptiones predecessorum meorum
euidenterostendunt,quipredecessorestuos,quiaillosabipsiuscurasubtraxerant,forti
inuectione corripere studuerunt, quamuis nec nostra scripta super hac re missa deesse
uideantur. Cumque coram designato Turonicae ecclesiae presule et integro numero
collegarum, id est duodecim episcoporum, celebrato conuentu fuerint eiecti episcopi
regulariter examinati, aparueritque quodcanonice fuerint eiecti, ipsis in sua deiectione
manentibus,quiinlociseorumconsecratisuntpoteruntutiqueepiscopatushonorepotiri.
Quod si eiecti episcopi insontes fuerint declarati, his amotis, qui illis subrogati sunt,
ecclesias suas ipsi recipiant. Nam cum antecessores mei presules eiectiones eorum
episcoporum,quiabecclesiissuisexpulsisunt,necadmiserunt,necapprobauerunt,nec
ipsos, qui eis subrogati sunt, uiuentibus illis legitimos episcopos dixerunt. Sane si ad
Turonensem forte archiepiscopum mittere prefatos episcopos dedignaris, stude duos
episcoposdeexpulsisetduosdesubrogatisunacumecclesiaetuaelegatoadapostolicam
 377

B.Petrisedemtransmittere,ubi,dignaexaminationepremissa,quilegitimiepiscopisunt
pareat, et suas ecclesias inregulariter non amittant. Nichil enim queo aliud in presenti
negotiodiffinire.QuiaueromagnaquissitmetropolitanusapudBrittannosestcontentio,
licet nullius memoria teneat uos in uestra regione ullam habuisse metropolitanam
ecclesiam,tamensilibet(postquamDeusomnipotenspaceminteruosetdilectumfilium
nostrum,Karolumregemgloriosum,constituet)facilehocpoteritisaduertere.Quodsiadeo
contentiosiusagerecreditis,adnostrumapostolatumdestinarecontendite,quatinusnostro
libraminequefueritapuduosantiquitusarchiepiscopalisecclesialuceclariusinnotescat,et
deinceps omni ambiguitate recisa quem sequi episcopi uestri debeant incunctanter
agnoscant. Neque enim ecclesias Domini per discordias regum diuisionis aliqua pati
dampnanecesseest,cum(quantumexseest)pacem,quampredicant,seruarestudeant
inuicemetinomnes.III.Pars.Gratian.Aliasautemirritaeritepiscoporumsententiaeta
sinodoretractanda.UndeFelixPapa:[I.epist.I.adPaternum]

P.2.C.3.Q.6.C.XI.Dampnatioiniustainritaestetinsinodoretractanda.

Inritamesseepiscoporumdampnationemetiniustamcensemusetidcircoasinodo
retractandam,itautobpressisabomnibusincunctis subueniaturcausis.Gratian.Quod
autemmetropolitanumsuumcontempnere,etaliorumiudiciumalicuiexpeterenonliceat,
SixtusPapa[III.]testatur[inepist.adorientalesEpiscopos,c.3.]dicens:

P.2.C.3.Q.6.C.XII.Peregrinaiudiciasuntsubmouenda.

Peregrina iudicia, salua in omnibus apostolica auctoritate, generali sanctione

prohibemus, quia indignum est ut ab extraneis iudicentur qui conprouinciales et a se
electosdebenthabereiudices.

P.2.C.3.Q.6.C.XIII.Deeodem.

ItemAnacletus.[Papaepist.I.c.3.]Legesecclesiaeapostolicaauctoritatefirmamus,
etperegrinaiudiciasubmouemus.UndeetDominus,mentionemfaciensLoth,perMoisen
loquitur,dicens:Ingressusesquidemutaduena,numquidutiudices?

P.2.C.3.Q.6.C.XIV.Nulliliceataliarumprouinciarumiudiciumexpetere.

ItemInnocentius.[PapaadVictriciumRothomagensemEpiscopum,epist.II.c.3.]
Non liceat cuiquam, sine preiudicio tamen Romanae ecclesiae, cui in omnibus causis
reuerentia debetur, relictis his sacerdotibus, qui in eadem prouincia Dei ecclesias nutu
diuino gubernant, ad alias conuolare prouincias uel aliarum prouinciarum episcoporum
iudiciaexpetiuelpati.Quodsiquispresumpserit,aboffitioclerisubmotusetiniuriaereus
abomnibusiudicetur.Gratian.Reuerentiaautem,queapostolicaedebeturecclesiae,eteius
auctoritasintelligendaest,cumueladipsamappellatumfuerit,uelabeaiudiceselecti
conceduntur. Unde Sixtus Papa, cum diceret: Conprouinciales et a se electos debent
habereiudices,statimsubiungit:nisifueritappellatum.
 378

P.2.C.3.Q.6. C.XV.Absqueapostolicaesedisdecretoextraneosiudicesadirenon
possumus.

ItemAnacletus.[Papa,epist.I.c.3.]Unaquequeprouinciatamiuxtaecclesiasticas
quamiuxtaseculilegessuosdebetiustosetnoniniquoshabereiudices,etnonextraneos,
nisiapostolicaehuiussedisdecreueritauctoritas.

P.2.C.3.Q.6. C. XVI. Super appellationem alterius prouinciae iudices adire non

oportet.

Item ex Romana Sinodo. Neminem exhiberi de prouincia ad prouinciam uel de

comitatuadcomitatumoportet,nisiadrelationemiudicis,itautactorreiforumsequatur.
Et infra: 1. Illa que sunt per unamquamque prouinciam, ipsius prouinciae sinodus
dispenset,sicutinNicenoconstatessedecretumconcilio.2.Ultraprouinciaeterminos
accusandi licentia non progrediatur. Omnis accusatio intra prouinciam audiatur et a
conprouincialibusterminetur.

[P.2.C.3.Q.6.C.XVII.]

Item.Siquisclericussuperquibuslibetcriminibusaccusatusfuerit,inprouincia,in
quaconsistitille,quipulsatur,suasexeratactiones,necestimeteumaccusatorsuusalibi
autlongiusadiudiciumpertrahendum.

P.2.C.3.Q.6.C.XVIII.Ubicrimenadmittitur,ibicausauentiletur.

ItemexdecretoAdrianiPapae.Quicrimenobicitsciatseprobaturum.Reueraibi
causaagaturubicrimenadmittitur.

P.2.C.3.QuestioVII.

Gratianus.I.Pars.Quodiudexessenonpossitquemcumreoparautmaiormacula
inficit,multisauctoritatibusprobatur.DicitenimsanctaRomanaSinodus:

P.2.C.3.Q.7.C.I.Infamesiudicesessenonpossunt.

Infamispersonanecprocuratorpotestesse,neccognitor.Gratian.Triasunt,quibus
aliqui inpediuntur ne iudices fiant: Natura, ut surdus, mutus et perpetuo furiosus, et
inpubes,quiaiudiciocarent.Lege,quisenatumotusest.Moribus,feminaeetserui,non
quianonhabentiudicium,sedquiareceptumestutciuilibusnonfunganturoffitiis.Verum,
si seruus, dum putaretur liber, ex delegatione sententiam dixit, quamuis postea in
seruitutemdepulsussit,sententiaabeodictareiiudicataefirmitatemtenet.

[P.2.C.3.Q.7.C.II.]InDigestistitulodepostulando.

Infamesnonpossuntesseprocuratoresuelpatronicausarum.Suntautemtresordines
eorum,quipostulareprohibentur.1.Estautempostularedesideriumsuumuelamicisui
iniureapudcum,quiiurisdictionipreest,exponere,uelalteriusdesideriocontradicere.2.
Nonpostulantium,utpremisimus,tresordinessunt.Quidamprohibenturomninopostulare
uelpropteretatem,utminoresdecemetseptemannis,uelproptercasum,utsurdus,qui
 379

prorsusnonaudit.Aliiprohibenturneproaliispostulentuelproptersexum,utfeminae,uel
proptercasum,ututroquelumineorbati,uelpropternotamturpitudinis,uthii,quicorpore
suomuliebriapassisunt,nisiforteuipredonumuelhostiumstupratiprobentur. Similiter
qui capitali crimine uel calumpniae publici iudicii sunt dampnati, uel qui operas suas
locauerunt ut cum bestiis depugnarent in arena, pro aliis postulare prohibentur. His
personisproseallegarepermittitur,proalioprohibetur,nisifortetutelaminpuberumuel
curamadolescentiumnonaffectatam,sednecessariamadministrent.Prohisenim,quorum
curamgerunt,eispostulareconceditur.Aliienimomnes,quiutinfamesnotantur,nisipro
seetprocertispersonispostularenonpossunt,nisiinintegrumrestitutionemacceperint.
3.Permittiturautemeispostulareproparente,propatrono,patrona,liberisetparentibus
patroni et patronae; pro liberis etiam suis, fratre, sorore, socero, socru, genero, nuru,
uitrico,nouerca,priuigno,priuigna,pupillo,pupilla,furioso,furiosa,fatuo,fatua,surdo,
prodigo,etadolescente.4.Itemprohis,quibuspropterinfirmitatemcuratoresdarisolent,
etquinegotiissuisaliquoperpetuomorbosuperessenonpossunt.5.Omnesautem,qui
nonsponte,sednecessariofungunturoffitio,sineoffensapostularepossunt,etiamsihii
sunt,quibusnonnisiprosepostularepermittitur.6.Affinitatesuerononeasaccipere
debemus,quequondamfuerunt,sedpresentes.7.Nurusetgeneriappellationeetsoceri,
etsocrus,etulteriores,quibusproprepositiosolet accedere, continentur. II.Pars. 8.
Arcentur etiam a professione aduocatorum (sicut in secundo libro Codicis, titulo de
postulando inuenitur) qui sub nomine honorariorum ex ipsis negotiis, que tuenda
susceperint,emolumentumsibicertaepartiscumgrauidampnolitigatorisetdepredatione
poscentesinueniuntur.9.Item,siquisadeoprocaxfuerit,utnonratione,sedprobris
putet esse certandum, opinionis suae inminutionem patietur. 10. Preterea non licet
aduocatoullumcontractum inire,ullampactionem conferrecumeolitigatore,quemin
propriamrecepitfidem,necexindustriaiurgiumprotrahere.11.ApudurbemRomam
etiamhonoratis,quihocputauerinteligendum,eousqueliceatorare,quousquemaluerint,
uidelicetutnonadturpeconpendiumetstipemdeformemhecarripiaturoccasio.Namsi
lucropecuniaquecapiantur,uelutiabiectiatquedegeneresinteruilissimosnumerabuntur.
12.Siueroinunoauditorioduotantumuelplurespreceterisfuerint,quorumfamasit
hilarior, in iudicantis offitio sit ut par causidicorum distributio fiat et exequetur pro
partibusauxiliumsingulorum.13.Siquisueromonitusaiudiceeaexcusatione,que
nequeatconprobaricuicumquepartipatrociniumdenegauerit,careatforo;sciatetiamsibi
numquamagendicopiamposserestitui.14.Siquisautemexlitigatoribusdetectusfuerit
separatimtractassecumpluribus,etaduersariosuosubtraxisseparisdefensioniscopiam,
ostendetproculdubioiniquamaselitemfoueri,etauctoritatemiudiciariamaseelusam
experietur. 15. Item, quamuis illi, qui causam fisci egissent, prohibeantur aduersus
fiscum patrocinium prestare, tamen hodie etiam aduersus fiscum patrocinium possunt
exhibere priuatis, dum eam causam declinent suscipere, quam tractauerant, dum fisci
aduocatifuerunt.16.Item,sicontrapatrempupillicausamegisti,tutoruelcuratordatus
eandemcausamdefenderenonprohiberis.17.Cognitoresueroexoffitiointelliguntur,
nonexarbitrio.Nichilenimrefert,eum,quiarbitriumsuscipit,ansitintegraefamae,an
ignominiosus.18.Filiusetiaminrepatrisarbiteressepotest.Nametiudicemeumesse
posseplerisqueplacet.19.Siquisueroiudexsit,arbitriumrecipereeiusdemrei,dequa
iudexest,etinsecompromittiiubereprohibetur,etsisententiamdixerit,nonestdanda
penae persecutio. Seruus arbiter esse non ualet, libertinus potest. 20. Porro infamia
multipliciterirrogatur.Aliquandoenimcontrahiturgeneredelictideclaratipersententiam,
ueluti cum iudex pronunciat: iniuriam fecisti, hereditatem expilasti, calumpniatus es.
Aliquandogenerepenae,sicutilli,quidampnanturinopuspublicum,quipristinumquidem
statumobtinent,seddampnoinfamiaeetiampostinpletumtempussubiciuntur.Aliquando
 380

generepenae,etdelictideclaratipersententiam,uelutidumfustibuscesoperpreconem
dicitur: sicophantis, id est: calumpniator. Aliquando ipso genere facti, ut exercentes
inprobumfenusetilliciteexigentesusurasusurarum,etqueintratempus,quomorisest
lugeremaritum,matrimoniumcontrahit,etquiscienseamuxoremduxit.[Gratian.]Idem
testaturFelixPapa,eteisdemuerbis.1.Itemineuangelioillequitrabemgestatinoculo
probatur non posse educere festucam de oculo fratris sui. 2. Item Dauid in libro
Psalmorum:PeccatoriautemdixitDeus:quaretuenarrasiusticiasmeas?etc.3.Item
Gregorius:Cuiusuitadespicitur,restat,uteiuspredicatiocontempnatur.

P.2.C.3.Q.7.C.III.Quialiorumuiciapuniuntsuapriuscorrigerestudeant.

Idem in Moralibus. [lib. XIV., in Iob. cap. 15.] III. Pars. Qui sine peccato est
uestrum,primusinillamlapidemmittat.Adalienaquippepeccatapuniendaibant,etsua
reliquerant.Reuocenturitaqueintusadconscientiam,utpriuspropriacorrigant,ettunc
alienareprehendant.Hincest,quodcumtribusBeniaminincarnisscelerefuissetobruta,
collectus omnis Israel ulcisci iniquitatem uoluit, sed tamen semel et iterum in belli
certamineipseprostratusest.ConsultoenimDomino,siadulciscendumiredebuissent,
iussumestutirent,quiiuxtadiuinaeuocisinperiumperrexit,etsemeletsecundoperdidit,
ettuncdemumpeccatricemtribumualdeferienspenefunditusextinxit.Quidest,quodin
ultionescelerisinflammatur,ettamenipsepriusprosternitur,nisiquodpriusipsipurgandi
sunt, per quos aliorum culpae feriuntur, ut ipsi iam mundi per ultionem ueniant, qui
aliorumuiciacorrigerefestinant?

P.2.C.3.Q.7.C.IV.Illedeuitaalteriusiudicet,quinonhabetinseipsoquodpuniat.

ItemAmbrosiussuper:Beatiinmaculati.[sermoneXX.aduers.Miserationestuae,
Domine]Iudicetilledealteriuserrore,quinonhabetquodinseipsocondempnet.Iudicet
ille,quinonagateadem,queinalioputaueritpuniendane,cumdealioiudicat,inseferat
sententiam.Iudicetille,quiadpronunciandumnulloodio,nullaoffensione,nullaleuitate
ducatur.Etpostpauca:1.Bonusiudexnichilexarbitriosuofacitetdomesticaeproposito
uoluntatis,sediuxtalegesetiurapronunciat,scitisiurisobtemperat,nonindulgetpropriae
uoluntati,nichilparatumetmeditatumdedomodefert,sedsicutaudit,itaiudicat,etsicut
sehabetnatura,decernit;obsequiturlegibus,nonaduersatur,examinatcausaemerita,non
mutat. Discite iudices seculi, quem in iudicando tenere debeatis affectum, quam
sobrietatem, quam sinceritatem. Et paulo post: 2. Qui iudicat, non uoluntati suae
obtemperaredebet,sedtenerequodlegumest.Etpostpauca:3.Iniudicandocordimagis
estcustodiaueritatis,quamobedientiauoluntatis.

P.2.C.3.Q.7.C.V.Grauatuscriminibusalienaiudicarenonualet.

ItemGregorius.[praefationisinIobc.3.al.6.] Ingrauibuspeccatisquispositus,
dumsuispremitur,alienanondiluit.1.Cunctisenimliquet,quia,cumisdisplicet,quiad
intercedendummittitur,iratianimusproculdubioaddeterioraprouocatur.2.Scriptum
quippeest:VictimaeinpiorumabhominabilessuntDeo,uotaiustorumplacabilia.Neque
eniminomnipotentisDeiiudicioquid,sedaquodatur,inspicitur.3.Hincestenimquod
scriptumest:RespexitDeusadAbeletadmuneraeius,adCainueroetadmuneraeius
nonrespexit.Dicturusquippe,quiaDominusrespexitadmunera,premisitsollicite,quia
respexitadAbel.Exquarepatenterostenditur,quianonofferensamuneribus,sedmunera
abofferenteplacuerunt.4.Donaquippeiniquorumnonprobataltissimus,necrespicitin
 381

oblationibuseorum,necinmultitudinesacrificiorumeorumpropitiabiturpeccatis.5.
Item:LongeestDominusabinpiis,etorationesiustorumexaudiet.

P.2.C.3.Q.7.C.VI.Primumnosmetipsos,deindeproximosdebemuscorrigere.

Idem.PostulatusDominusdepeccatriceiudicarenonstatimdatiudicium,sedprius
seinclinansdeorsumdigitoscribebatinterra,acsicdemumquodobnixerogaturiudicat,
nosuidelicettypiceinstituens,ut,cumquelibetproximorumerrataconspicimus,nonhec
anteaerratareprehendendoiudicemus,quamadconscientiamnostramhumiliterreuersi
digito eam discretionis solerter exculpemus, et quid in ea conditori placeat, quidue
displiceat,examinationedirimemus,iuxtailludApostoli:Fratres,etsipreoccupatusfuerit
homoinaliquodelictoetc.1.Quisinepeccatoestuestrum:idestprimouosipsi
iustitiamlegisinplete,etsicinnocentesmanibusadlapidandamreamconcurrite.

P.2.C.3.Q.7.C.VII.Sacerdospriussuapeccata,deindealienadetergat.

ItemAugustinusadquemdamComitem. Sacerdosutsapiensmedicusetperfectus
primumsuapeccatadilueresciat,etposteaalienadetergereetsanare,etnonpublicare.
Gratian.Item,ineuangeliosalinfatuatumadnichilumutileessedicitur,nisiutproiciatur
forasetabhominibusconculcetur. Exquibusomnibus daturintelligi,quodcriminosus
alteriuscriminisiudexessenonpotest,etseipsumcondempnat,duminalteriuscrimen
sententiamprofert.1.Sedobicitur:SaulcumaDominoessetreprobatus,populumDei
iudicabat,eteiusiudiciumuniuersuspopulusexpetebat.Item,Dauid,cumessetadulteret
homicidainterrogatusapropheta,sententiamindiuitemdedit,quiouempauperisrapuit,
dicens:Iudiciummortisestuirohuic.Item,Salomon,cumamoremuliercularumdeos
gentiumcoleret,tamenuniuersaplebsIsraeliticaadeiusiudiciumconfluebat.SicetAchab,
quamuis coleret Baal, tamen decem tribus iudicabat. Multi etiam alii tam in ueteri
testamentoquaminnouoinueniuntur,quorumuitacumessetblasphemabilis,tameneorum
sententia, quia ex offitio suo seruata iudiciarii ordinis integritate processit, inuenitur
seruata. UndeetDominusaitineuangelio.SupercathedramMoysisederuntscribaeet
Pharisei etc. Hinc liquido constat, quod mali pastores, dum sententia iusti examinis
aliorumcriminaferiunt,sibiipsisnocent,dumsineexemplosuaeemendationisaliorum
uiciacorrigerecurant;subditisueroprosunt,si,eorumincrepationecorrectiuelsententia
cohercitiuitamsuaminmeliuscommutaredidicerint.Acperhoc,dumabecclesiatollerati
fuerint,eorumiudiciumsubterfugerenonlicet.

P.2.C.3.QuestioVIII.

Gratianus. Quod autem episcopus ab uno tantum audiri uel iudicari non debeat,
ZepherinusPapatestatur,[epistolaI.adEpiscoposSiciliae,]dicens:

P.2.C.3.Q.8.C.I.Episcopusnonnisiapluribusaudiaturetiudicetur.

Accusatoresepiscoporumomnicareantsuspicione,quiacolumpnassuasDominus
firmiterstareuoluit,nonaquibuslibetagitari.1.Nullumnamqueeorumsententiaasuo
iudice nondicta constringat, quia etleges seculi idipsumfieri precipiunt. 3.Iudices
duodecimquilibetepiscopusaccusatus(sinecessefuerit)eligat,aquibuseiuscausaiuste
iudicetur.Necpriusaudiatur,autexcommuniceturueliudicetur,quamipsiperseeligantur,
etregulariteruocatoadsuorumprimoconuentumepiscoporum,pereoseiuscausaiuste
 382

audiatur et rationabiliter discernatur. Finis uero causae eius ad sedem apostolicam

deferatur, ut ibidem terminetur. 4. Absens uero nemo iudicetur, quia et diuinae et
humanaelegeshocprohibent.ItemFelixEpiscopusdixitinConcilioCartaginensiIII.:
[cap.10.]

P.2.C.3.Q.8.C.II.Aquotepiscopisaudiaturepiscopus,quiinreatuminciderit.

Suggero secundum statuta ueterum conciliorum, ut, si quis episcopus (quod non
optamus)in reatum aliquem inciderit, sifuerit ei nimia necessitas nonposseplurimos
congregare,neincrimineremaneat,aduodecimaudiaturepiscopis.

P.2.C.3.QuestioIX.

Gratianus. I. Pars. De accusatoribus uero uel testibus, quod in absentem uocem

accusationis ueltestificationis exhiberenonualeant,multorumauctoritatibus liquet.Ait
enimTelesforusPapa:[epistolaunica]

P.2.C.3.Q.9.C.I.Nisireopresenteaccusatornonaudiatur.

Accusatoriomninononcredidecernimus,quiabsenteaduersariocausamsuggerit,
anteutriusquepartisiustamdiscussionem.

P.2.C.3.Q.9.C.II.Absenteaduersariosententiamferrinonlicet.

ItemEleuteriusPapa[inepistolaadEpiscoposGalliae]Caueantiudicesecclesiae,ne
absenteeo,cuiuscausauentilatur,sententiamproferantquiairritaerit;imoetcausamin
sinodoprofactodabunt.Proditorisueroneccalumpnia,necuoxaudiatur.

P.2.C.3.Q.9.C.III.Absentereoaccusatornonaudiatur.

Item Calixtus Papa. [epist. II. ad Episcopos Galliae] Absente eo, quem accusare
uoluerit,quicquamaccusatorinoncredatur,quisinescriptodifficile,perscriptumautem
numquam recipiatur; quia per scripturam nullus accusari potest, sed propria uoce, et
presenteeo,quemaccusareuoluerit,suamquisqueagataccusationem.

P.2.C.3.Q.9.C.IV.Queinabsentesgerunturomninoeuacuentur.

ItemCorneliusPapa.[adRufum,ep.II.c.2.]Omnia,queaduersusabsentesinomni
negotio aut loco aguntur aut iudicantur, omnino uacuentur, quoniam absentem nullus
addicitnecullalexdampnat.

P.2.C.3.Q.9.C.V.Noniudiceturquipresentialiternonaccusaturuelconuincitur.

ItemMarcellusPapa.[adMaxentium,epist.II.]Nonoportetquemquamiudicariuel
dampnari prius, quam legitimos habeat presentes accusatores, locumque defendendi
accipiatadabluendacrimina.
 383

P.2.C.3.Q.9.C.VI.Deeodem.

Item Damasus Papa. [ad Stephanum Archiepiscopum, ep. III. cap. 8.] Habetur
quoque in decretis sanctorum Patrum sancitum, non fore canonicum quemquam
sacerdotumiudicareueldampnareante,quamaccusatorescanoniceexaminatospresentes
habeatlocumquedefendendiaccipiat,idestinduciasecclesiasticasadabluendacrimina
etc.
[PALEA.

P.2.C.3.Q.9.C.VII.IdemDamasusibidemcontinenter.

Nec extra propriam fiat prouinciam primo discussionis accusatio, sine apostolica
preceptione,cuiinomnibuscausisdebetreuerentiacustodiri,quoniametantiquadocethoc
Patrum regula, in qua et inperialiter pariter statuta concinunt. Criminum, inquiunt,
discussioibiagendaest,ubicrimenadmissumest.Namalibicriminumreusprohibetur
audiri.Etalibiincanonibusprecipitur:Quecumquenegotiainsuislocis,ubiortasunt,
finiendasunt,etreliquatalia,ethissimilia,saluatameninomnibusapostolicaauctoritate,
utnichilinhisdiffiniaturprius,quameiplacerecognoscatur,quaomnessuffultosesse
oportet.]

P.2.C.3.Q.9.C.VIII.Deeodem.

Idem.[adEpiscoposItaliae,epist.VI.]Quiaccusarealiumelegerit,presensperse,et
nonperaliumaccuset,inscriptioneuidelicetpremissa.Nequeullusumquamiudiceturante,
quamlegitimosaccusatorespresenteshabeat,locumquedefendendiaccipiatadabluenda
crimina.

P.2.C.3.Q.9.C.IX.Deeodem.

ItemexConcilioTolletanoVI.[c.11.]Dignumest,utuitainnocentisnullamaculetur
pernicieaccusatoris;ideoquisquisaquolibetcriminatur,nonanteaccusatussupliciodetur,
quamaccusatorpresentetur,atquelegumetcanonumsententiaexquiratur.Quodsiindigna
adaccusandumpersonainuenitur,adeiusaccusationemnoniudicetur.

P.2.C.3.Q.9.C.X.Sententiaferiaturquicausaesuaenegligitadesse.

Item Bonifacius Papa ad Gallos. [epist. II.] Decreuimus uestram debere intra
prouinciamesseiudicium,etcongregaresinodumantekalendarumdiemnouembrium,ut,
siadesseuoluerit,presens,siconfidit,adobiectarespondeat;siueroadesseneglexerit,
dilationem sententiae de absentia non lucretur. Nam manifestum est, confiteri eum de
crimine,quiindultoettotiensdelegatoiudiciopurgandiseoccasionenonutitur.Nichil
eniminterest,utruminpresentiexaminenonomnia,quedictasunt,conprobentur,cum
ipsaquoqueprofessioexprocuratatotiensconstetabsentia.

P.2.C.3.Q.9.C.XI.Absensnecaccusari,neciudicaripotest.

ItemFelixPapa[adEpiscoposGalliae,epist.II.]Absenteaduersariononaudiatur
accusator,necsententiaabsentepartealiaaiudicedictaullamobtinebitfirmitatem.
 384

P.2.C.3.Q.9.C.XII.Alteraparteabsentediffinitiuasententianonferatur.

ItemNicolausPapaGallinoniSenensiArchiepiscopo.Reueraiustusmediatornon
est,quiunolitiganteetalteroabsenteamborumemergenteslitesdeciderenonformidat.
His ita premissis, uolumus et auctoritate apostolica monemus, ut, si presbiter, de quo
agitur,postexcommunicationemsuamapostolicamsedemadireuoluerit,nullusitereius
inpedirepresumat.

P.2.C.3.Q.9.C.XIII.Inabsentemnonestferendasententia.

ItemZepherinusPapa.[adEpiscoposSiciliae,epist.I.]Absensnemoiudicetur,quia
etdiuinaeethumanaelegeshocprohibent.Gratian.Nisifueritabsensexcontumacia.Pro
presentinamquecontumaciaeumhaberifacit.

P.2.C.3.Q.9.C.XIV.Deeodem.

Item Nicolaus Papa Gallinoni Senensi Archiepiscopo. Indicas Hermannum

episcopumsuperquibusdamfrequenterfuisseaccusatum,proquibus(quiaexparteipsius
persona deest) nos uni parti ad discrimen alterius credere proculdubio non possumus,
quamuisnecusqueadhucquifuerintilliexcessusdixeris,necutrumsanaementiserat
idem antistes, nec ne, cum ipsos excessus perpetrabat, euidenter ostenderis, satiusque
arbitramur,quamlibet interim infirmitatemadpenampeccati,quamadipsumpertinere
peccatum,cuimagisconsulendumetconpatiendumsit,quampuniendumueletiamaliquo
modoferiendum.

P.2.C.3.Q.9.C.XV.Testesnondicanttestimonium,nisidehis,quepresentialiter
nouerunt.

Item Calixtus. [Papa ad Episcopos Galliae, ep. II.] Testes per quamcumque
scripturam testimonium non proferant, sed presentes de his, que uiderunt et nouerunt,
ueracitertestimoniumdicant.Necdealiiscausisuelnegotiistestimoniumdicant,niside
his, quesubeorumpresentia acta essenoscuntur. II.Pars. Gratian. Dehis etiam, que
audierunt,siadhocconuocatisunt,inciuilicausatestimoniumdicerepossunt,undein
collocatione VII. titulo de testibus, legitur: 1. Si debitum scriptum sit, et probatio
solutionisproferaturalitigantibuspertestessinescriptura,tuncsusceptibilemeamapud
iudicemesseuolumus,dumadhocipsumtestesassumantur,utperhibeanttestimoniumpro
faciendasolutione,autpromemoriafactaalicuiiamsolutionisfactae,etproconfessione
eius,quipecuniasaccepit.Hecautemtestimoniainaniaetextransituperhibita(autabeo
quipropteraliudopusadueniensaudiuitaliquodicente,seaccepisseabaliquoaurum,aut
deberealicui)nullarationeualerecensemus.III.Pars.2.Simulautemnecesseest,ut
uideant. Quod si alius uno tempore et alius alio uiderit, diuersitas temporum eorum
testimoniumnonadmittit.UndeLeoPapa:

P.2.C.3.Q.9. C. XVI. Non admittuntur ad testimonium quos non eidem negotio

adfuisseconstiterit.

Nichilominusquoquepuniendisunttestes,quiadcalumpniamaliquidtestificantur,
neceorumuocestamquampluriumadmittuntur,quostemporumquidemdiuersitassimul
interfuisseprohibuit.
 385

P.2.C.3.Q.9.C.XVII.Adseriemgestorumtestisexsuonichiladiciat.

Item Ambrosius in libro de paradyso. [c. 12.] Pura et simplex testimonii series
intimanda est. Plerumque testis, dum ad seriem gestorum aliquid ex suo adicit, totam
testimoniifidempartismendaciodecolorat.Nichiligitur,quodbonumuidetur,addendum
est.

P.2.C.3.Q.9.C.XVIII.Absensnecaccusare,necaccusaripotest.

ItemFelixPapa.[adEpiscoposGalliae,epist.II.]Absensperaliumaccusareaut
accusari non potest, nec affinis testis admittatur. IV. Pars. Gratian. Nisi in crimine
iniuriarum,inquoillustrispersonaetiamperprocuratoremintendereetexciperepotest,
seruatisceterissolempnibus,utCodicetitulodeiniuriis,legeultima.

P.2.C.3.Q.9.C.XIX.Reoabsentelibellusaccusationisfrustraoffertur.

ItemPelagiusPapaSinduaeMagistromilitum.Cartae,quasdeditnobisLucidius,si
illo tempore aduersarius ipsius illic presens fuisset, ualidae erant. Sed quia aduersario
absentegesta,quenobisrecensuit,factaleguntur,talialegesnonrecipiunt.

P.2.C.3.Q.9.C.XX.Testescorporaliterprestitosacramentotestimoniumdicant.

IdemDecoratoPatricio.Hortamur,ut,subtimoreDominiconsuetamconscientiae
uestraesinceritateminhocquoquenegotioconseruantes,omnempersonis,queueritatem
causaeistiusscirepossunt,faciatisamputariformidinem,etuestrispresentaticonspectibus,
tactis sacrosanctis euangeliis, prebito etiam legaliter sacramento, que in rerum ueritate
noruntprofessionesuaetestificationisaperiant,ut,patefactisomnibus,quesecundumleges
etiustitiamcensendasintcognoscatis,etconuenientemlegibusetueritatiterminumdetis.

P.2.C.3.Q.9.C.XXI.Accusatoretaccusatussimuldebentadesse.

Item Nicolaus Papa Igmaro Remorum Archiepiscopo. Necesse est secundum

sacrarum scripturarum documenta ac secundum iustitiae trutinam, et accusatum et
accusatorem simul adesse, et unam partem, quantacumque et qualicumque predita sit
auctoritate,sicprorsusaudiri,utalteripartinullumpreiudiciuminrogetur.

P.2.C.3.QuestioX.

Gratianus.Quoduerodeficientesinprimocapitulononsintadmittendiadsequentia,
exConcilioCartaginensiVII.confirmatur,inquosic[cap.3.]statutumlegitur:

P.2.C.3.Q.10.C.I.Quiinprimocapitulodeficitadceteranonadmittatur.

Placuit, ut quotiescumque clericis ab accusatoribus multa crimina obiciuntur, et

unumexhis,dequopriusegerint,probarenonualuerint,adceteraiamnonadmittantur.
Gratian. Probatur illud idem auctoritate Arelatensis Concilii III., in quo sic [c. 24.]
diffinitumest:
 386

P.2.C.3.Q.10.C.II.Quifalsafratribusobiciuntusqueadexitumnoncommunicent.

Eos,quifalsafratribuscapitulaobiecisseconuictifuerint,placuitusqueadexitum
non communicare, (sicut magna sinodus ante constituit), nisi digna satisfactione
penituerint.

P.2.C.3.Q.10.C.III.Quiquodobicitprobarenonualet,deceteroadarguendum
nonadmittitur,nisipropriamcausamciuilemdumtaxatasserereuoluerit.

Item Felix in secundo decretali, Episcopis Galliae. Si accusatorum personae in

iudicioepiscoporumculpabilesaparuerint,adarguendumdeceterononadmittantur,nisi
propriascausasasserere(nontamencriminalesuelecclesiasticas)uoluerint.Gratian.Cum
ergoquifalsafratribusobiciuntusqueadexitumuitaeacommunioneprohibeantur;cum
illi, quiinepiscoporumiudicioculpabiles inueniuntur,adarguendumdeceteroadmitti
prohibeantur:aparet,quodinprimocapitulodeficientestamquamfalsorumobiectoresad
sequentiaprocederenonualent.

P.2.C.3.QuestioXI.

Gratianus.I.Pars.Abaccusatoueroaccusationeminaccusatoremuerti,multorum
auctoritateprohibetur.AitenimStephanusPapa:[epist.II.c.7.]

P.2.C.3.Q.11.C.I.Accusati,nisipriussepurgauerint,aliosaccusarenonpossunt.

Neganda est accusatis licentia criminandi, priusquam se crimine, quo premuntur,

exuerint, quia non est credendum contra alios eorum confessioni, qui criminibus
inplicantur, nisi se prius probauerint innocentes, quoniam periculosa est et non debet
admittireiaduersusquemcumqueprofessio.

[P.2.C.3.Q.11.C.II.]

LibroIX.Codicis,tituloI.,[l.19.]Inppp.Valentinus,ValeriusetGratianus.Neganda
estaccusatisnisisuassuorumqueiniuriaspersecunturlicentiacriminandiinpariuelminori
crimine,priusquamsecrimine,quopremuntur,exuerint:itatamen,utetipsiinscriptionem
contraeosetiampendenteaccusationedeponerepossint.

P.2.C.3.Q.11.C.III.Deeodem.

Item ex decreto Adriani Papae. [c. 33.] Non est credendum contra alios eorum
confessioni, qui criminibus inplicantur, nisi se prius probauerint innocentes, quia
periculosa est et admitti non debet rei professio aduersus quemcumque. Gratian. Hoc
autemintelligendumestinpariuelminoricrimine.Ceterumsidemaioricrimineeum
accusare uoluerit (ueluti, si accusatus de fornicatione, de periurio, uel homicidio, uel
symonia, uelalioquolibet huiusmodicrimine accusatorem suuminpetere uoluerit), his
auctoritatibus non prohibetur. 1. Aliquando enim criminalis questio preiudicat ciuili,
aliquando criminali. Unde in III. libro Codicis titulo de ordine iudiciorum, [lege, 4.]
legitur:Ciuiliquestioneintermissasepefit,utpriusdecrimineiudicetur,quod,utpote
maius,meritominoriprefertur.
 387

[P.2.C.3.Q.11.C.IV.]

ItemlibroIX.,[Cod.tit.dehis,quiaccus.nonpossunt.]lege1.Priusest,uttu
respondeas criminibus cedis atque uulnerum que tibi ut grauiora ab aduersario tuo
obiciuntur, et tuncexeuentu causae iudex estimabit, an tibi permittendum siteundem
accusare,tamenetsipriorinscriptionemdeposuisti.II.Pars.[Gratian.]Aliquandociuilis
preiudicatciuili,aliquandocriminali.SicuteniminseptimolibroCodicis,titulodeordine
cognitionum,legitur:Sidehereditateetlibertatecontrouersiaest,priusdebetagicausa
libertatis.Item:1.Sicrimenaliquodinferaturei,quiingenuusessedicitur,liberalis
causasuoordineantedebetagicognitionemsuampresideprebente,quoniamsidelictum
probatumfuerit,antesciri,necesseest,utrumutinliberumetingenuum,anutinseruum
constituioportet.III.Pars.Item:2.Quiconfitetursepaticontrouersiamstatus,frustra
postulatdarisibipotestatemaccusandieum,quisesuumdominumessefatetur.Causauero
liberaliterminata,siseruuspronunciatusfuerit,dominumsuumaccusarenonpoterit.3.
Siquisenimexfamiliaribusuelseruiscuiuslibetdomuscuiuscumquecriminisdelator
atque accusator emerserit, eius existimationem, caput atque fortunas petiturus, cuius
familiaritatiinheseritueldominio,anteexhibitionemtestium,anteexaminationemiudicii
in ipsa expositione criminum atque accusationis exordio ultore gladio feriatur. Vocem
enimfunestamintercidioportetpotiusquamaudiri.Maiestatisautemcrimenexcipimus.
Similiter: 4. Si liberti accusatores manumissorum heredumue esse presumpserint,
eodemquoseruisupliciotenebuntur,luituripenasanteprohibitaedelationisexordium.

P.2.CausaIV.

Gratianus.Quidaminexcommunicationeconstitutusepiscopumaccusaredisponit;
adolescenteminfradecimumetquartumetatissuaeannumadassertionemsuaecausae
adducit;prohibitusabaccusationeadolescentemaccusatoremetsetestemfacit;adolescens
personam accusatoris et testis gerere cupit; die statuta ad electorum iudicum iudicium
episcopusminimeoccurrit;acommunionesuspenditur;tandemrenouatoiudicioaccusator
culpabilisinaccusationeinuenitur;demumadassertionempropriaecausaeprocedit.(Qu.
I.)Hicprimumqueritur,aninexcommunicationeconstitutusaliumaccusareualeat?(Qu.
II.)Secundo,aninfradecimumquartumannumincriminalicausatestariquispossit?(Qu.
III.)Tertio,utrumabaccusationeprohibituspersonamtestificantispossitassumere?(Qu.
IV.)Quarto,anidempossitesseaccusatorettestis?(Qu.V.)Quinto,andieconstitutanon
occurrens a communione ait remouendus? (Qu. VI.) Sexto, si in episcoporum indicio
accusatorispersonaculpabilisinuentafuerit,anadassertionempropriaecausaedecetero
sitadmittenda?

P.2.C.4.QuestioI.

Gratianus.DeprimaquestionesicstatutumlegiturinConcilioCartaginensiVII.,cui
interfuitFaustinusRomanaeecclesiaelegatus:

P.2.C.4.Q.1. C. I. Ad accusandum non admittitur qui in excommunicatione

perseuerat.

Diffinimus,eumriteadaccusationemnonadmitti,quiposteaquamexcommunicatus
fuerit,inipsaadhucexcommunicationeconstitutus,siuesitclericussiuelaicus,accusare
 388

uoluerit.1.Omnesetiaminfamiaemaculisaspersi,idesthistrionesautturpitudinibus
subiectaepersonae,hereticietiam,siuepaganisiueIudei,abaccusationeprohibentur.

P.2.C.4.Q.1. C. II. Heretici probantur qui scismate uel excommunicatione ab

ecclesiasuntseparati.

Item Nicolaus Papa. [in epistola ad Michaelem Imperatorem, cuius initium est:
Proposueramus.] Quod autem hi, qui iam a fato fratre et conministro nostro Ignatio
depositiuelexcommunicati,uelanathematizatifuerant,nullamaduersuseumintorquere
dampnationempotuerunt,exprolatosecundaeuniuersalissinodicapitulodeclaratur,cum
dicitur:Siueroecclesiasticumfueritcrimen,quodepiscopoillatumfuerit,tuncprobari
oportetaccusantiumpersonas,utprimoquidemhereticis nonliceataccusationes contra
orthodoxos facere episcopos pro ecclesiasticis negotiis. Sed ne hos hereticos esse
denegemus,auditesequentia:Hereticosautem(inquiunt)dicimustameos,quiolimab
ecclesiaproiectisunt,quamquiposthecanobisanathematizatisunt.Porro,siadhucnec
siccreditis,auditequodsubditur:Preterhosautem(aiunt)eteos,quifidemsimulant
sanam confiteri, scismaticos esse etiam eos qui seorsum a communicantibus nobis
episcopiscollectasfaciunt.Deindeuero,etsiquidamabecclesiasupercausisquibusdam
reprehensisunt,etproiectiautexcommunicati,siueexclerosiueexlaicaliordine,nechis
licereaccusareepiscopumante,quamcrimineproprioexuanturprimitus.Similiterautem
et eos, qui sub accusatione priori existunt, non ante esse acceptabiles in episcopi
accusationeautaliorumclericorum,quaminnoxiossemetipsosillatorumsibiostenderint
criminum.Quidautempericuliregulaehuiuscontemptoribusinmineat,nonignoratis.

P.2.C.4.QuestioII.etIII.

Gratianus. I. Pars. Secunda autem et tertia questio eodem Concilio [Cartaginensi

VII.]unoeodemquecapituloterminatur.Illudueroesthuiusmodi:

P.2.C.4.Q.23.C.I.Quiabaccusationerepelluntur,autadannumXIV.nondum
peruenerunt,testesessenonpossunt.

Testes autem ad testimonium non admittendos esse censemus, qui nec ad

accusationemadmittiiussisunt,ueletiamquosipseaccusatordedomosuaproduxerit.Ad
testimoniumautemintraannosquatuordecimetatissuaeconstitutinonadmittantur.
[PALEA.

P.2.C.4.Q.23.C.II.Deeodem.

ItemexConcilioMaticensi,c.6.Placuitsanctoconuentui,uttestesadtestimonium
dicendum precio non conducantur, et ut quique optimi et fideliores in testimonium
assumantur, ut is, contra quem testimonium ferre debent, nullam eis possit afferre
calumpniam, et ut nullus testimonium dicat nisi ieiunus. ] II. Pars. Gratian. Item in
criminalicausa:producitestisnonpotest,quianteineumreumtestimoniumdixit,sicut
in22.libroDigestionistitulodetestibus[lege23.]inuenitur. Itemtituloeodem:[l.Ob.
carmen.Sitestes:]
 389

[P.2.C.4.Q.23.C.III.]

Si testes omnes eiusdem honestatis et existimationis sint, et negotii qualitas, ac

iudicismotuscumhisconcurrit,sequendasuntomniatestimonia.Siueroexhisquidam
eorumaliuddixerunt,licetinparinumero,credendumest,quodnaturaenegotiiconuenit,et
quodinimicitiaeautgratiaesuspicionecaret,confirmabitqueiudexmotumanimisuiex
argumentis et testimoniis, que rei aptiora esse conpererit. Non enim ad multitudinem
respici oportet, sed ad sinceram testimoniorum fidem, et testimonia, quibus potius lux
ueritatisassistit.Item:[lege2.,ff.eod.]1.Intestibusfides,dignitas,mores,grauitas
moderandaest,etideotestes,quiaduersusfidemsuaetestationisuacillant,audiendinon
sunt. Item: [lege 3.] 2. Testium fides diligenter examinanda est, ideoque in persona
eorumexplorandaeruntinprimisconditiocuiusque,utrumquisdecurio,anplebeiussit,et
anhonestaeetinculpataeuitae,anueronotatusquisetreprehensibilis,anlocuples,an
egenus sit, ut lucri causa quid facile admittat, uel an ei inimicus sit, aduersus quem
testimoniumfert,uelamicuseisit,proquotestimoniumdat. Namsicareatsuspicione
testimonium,uelpropterpersonam,aquaprofertur,quodhonestasit,uelproptercausam,
quodnequelucri,nequegratiae,nequeinimicitiaecausasitadmittendumest.Item:[eadem
lege paulo inferius:] III. Pars. 3. Lege Iulia de ui cauetur, ne hac lege in reum
testimoniumdicereliceretquiseabeoparenteueeiusliberauerit,quiueimpubereserunt,
quiue iudicio publico dampnatus erit, qui eorum in integrum restitutus non erit, quiue
eoruminuinculiscustodiauepublicaerit,quiueadbestias,utdepugnaret,selocauerit,
quiuepalamquestumfacietfeceritue,quiueobtestimoniumdicendumuelnondicendum
pecuniamaccepisseiudicatusuelconuictuserit.Item:[l.4.]4.LegeIuliaiudiciorum
publicorum cauetur, ne inuito denuncietur, ut testimonium dicat aduersus socerum,
generum,uitricum,priuignum,sobrinum,sobrinam,sobrinonatum,eosue,quiprioregradu
sunt.5.Itemnelibertoipsius,liberorumueeius,parentumuiriuxoris.6.Itempatroni
patronae et ut ne patroni patronae aduersus libertos, neque liberti aduersus patronum
cogantur testimonium dicere. 7. Cum autem excipitur, ne gener aut socer inuitus
testimoniumdicerecogatur,generiappellationesponsumquoquefiliaecontineriplacet.
Itemsocerisponsaepatrem.Item:[lege6.]8.Idoneinonuidenturessetestes,quibus
inperaripotestuttestesfiant.Item:[lege7.]9.Seruiresponsotunccredendumest,cum
aliaprobatioaderuendamueritatemnonest.Item:[lege8.]10.Inuititestimoniumdicere
noncogantursenes,ualitudinarii,uelmilites,uelilli,quicummagistratureipublicaecausa
absunt, uel quibus uenire non licet. Item: [lege 19.] 11. Publicani etiam non dicunt
testimoniuminuiti.12.Itemis,quinondetractanditestimoniicausaaberit.13.Itemis,
quiexercituiprebendamconduxerit.Sednecpupillistestimoniumdenunciaripotest.Item:
[l.20.]14.Intestimoniumaccusatorcitarenondebeteum,quipublicoiudicioreuserit,
autquiminoruigintianniserit.[l.21.]15.Obcarmenfamosumdampnatusintestabilis
erit.Item:16.Siresexigitnontantumpriuati,sedetiammagistratus,siinpresentisint,
testimoniumdicant.Pretorquoquetestimoniumdaredebetiniudiciodeadulteriicausa.
17.Siautemeaconditioreisit,ubiarenariumtestemuelsimilempersonamadmittere
cogimur,sinetormentotestimonioeiuscredendumnonest.Item:[l.24.]18.Testes,quos
accusatordedomoproduxerit,interrogari nonplacuit.[l.25.]19.Patroniquoquein
causa, cui patrocinium prestant, testimonium non dicant, quod etiam in executoribus
negotiorumobseruandumest.Item:[lege16.]IV.Pars.20.Quifalsoueluariedixerunt,
testimoniauelutriquepartiprodideruntaiudicibusconpetenterpuniuntur.Item:[l.17.]
21.Pateretfilius,quiinpotestateeiusestitemduofratresquiineiusdempotestatesunt,
utriqueineodemtestamento,ueleodemnegotiotestespossuntfieri,quoniamnichilnocet
exunadomoplurestestesadhiberialienonegotio.Item:[l.15.]22.Hermafroditusanad
 390

testamentumadhiberipossit,qualitassexusincalescentisostendit.Item:[l.9.]23.Testis
idoneuspaterfilio,autfiliuspatrinonest.[l.10.]24.Nullusidoneustestisinresua
intelligitur.Item:[l.11.]25.Adfidemreigestaefaciendametiamnonrogatustestis
intelligitur.Item:[l.12.]26.Ubinumerustestiumnonadicitur,etiamduosufficient.
Pluralis enim elocutio duorum numero contenta est. Item: [l. 3.] 27. In testibus
considerandum est, qui simpliciter testimonium dicant, utrum unum, eundemque
meditatum sermonem afferant, an ad ea, que interrogantur, ex tempore uerisimilia
respondeant. Item: 28. Sepe sine publicis monumentis cuiuscumque rei ueritas
deprehenditur;aliasnumerustestium,aliasdignitasetauctoritas,aliasueluticonsentiens
fama confirmat rei, de qua queritur, fidem. Non ergo ad unam probationis speciem
cognitionemsuamiudexalligaredebet,sedexsententiaanimisuiestimare,quidautcredat,
autparumsibiprobatumopinetur.Item29.Aliaestauctoritaspresentiumtestium,alia
testimoniorum,querecitarisolent.ItemCodicislibroIV.titulodetestibus.[l.2.]30.Soli
testes ad probationem ingenuitatis non sufficiunt, nisi instrumentis et argumentis
adiuuentur.Item:[l.3.]31.Etiamiureciuilidomesticifidesinprobatur.Item:[l.4.]32.
Solam testatione prolatam, necaliis legitimis amminiculis causaapprobatanullius esse
momenti certum est. Item: [l. 5.] 33. Eos testes ad adiuuandam ueritatem adhiberi
oportet, qui omni gratiae et potentatui fidem religioni iudiciariae debitam possunt
preponere. Item: [l. 6.] 34. Parentes et liberi inuicem aduersus se nec uolentes ad
testimoniumadmittendisunt.Item:[l.7.]35.Quiintendit,suaeintentionipropriasdebet
afferreprobationes,nonpetereaduersarium cogiadexhibitionem eorum,perquossibi
negotiumfiat.Item:[l.8.]36.Seruinequeprodomino,nequeaduersusdominum,sed
profactosuointerrogaripossunt.Item:[l.9.]37.Iurisiurandireligionetestesprius,quam
perhibeanttestimonium,cohercentur,ethonestioribuspotiustestibusfidesadhibeatur.
38.Uniusuerotestimoniumnemoiudicuminquacumquecausafacilepatiaturadmitti;imo
uniustestisresponsioomninononaudiatur,etiamsi presidialicuriaehonoreprefulgeat.
Item:[l.10.]39.Omnibusinrepropriadicenditestimoniafacultatemiurasubmouerunt.
Item:[l.11.]40.Liberitestesadcausaspostulenturalienas,sisociietparticipescriminis
non dicantur, sed fides ab hiis notitiae postuletur. Venturis autem ad iudicium per
accusatorem, aut ab his, per quos fuerant postulati, sumptus competentes ministrentur,
etiamsiinpecuniariacausaabalterutrapartetestessintproducendi.Item:[l.12.]41.
Libertiaduersuspatronossponteprodirenonaudeant,sednecuocatiquideminiudicio
uenirecogantur.Item:[l.17.]42.Siquistestibusususfuerit,iidemquetestesaduersus
eum in alia lite producantur, non licebit ei eorum personas excipere, nisi ostenderit,
inimicitiasinterseetillosposteaemersasfuisse,exquibustestesrepellilegesprecipiunt,
nonadimendasciliceteilicentiaexipsisdepositionibustestimoniumeorumarguere.43.
Sedetsiliquidis probationibus dationeuelpromissionepecuniarumeoscorruptosesse
ostenderit,eametiamallegationemintegrameiseruarioportet.[Gratian.]Sedobiciturillud
beati Bricii, qui uoce pueri triginta dies ab ortu habentis innocens probatus est. Sed
miraculadiuinasuntadmiranda,noninexemplumhumanaeactionistrahenda.

P.2.C.4.QuestioIV.

Gratianus.I.Pars.DequartaueroquestioneFabianusPapa[epist.II.adEpiscopos
orientales]constituit,dicens:
 391

P.2.C.4.Q.4.C.I.Accusator,testisueliudexaliquissimulessenonpotest.

Nullusumquampresumataccusatorsimulesseetiudexueltestis,quoniaminomni
iudicio quatuor personas semper esse necesse est, id est iudices electos, et idoneos
accusatores,defensorescongruosatquelegitimostestes.Iudicesautemdebentutiequitate,
testesueritate,accusatoresintentioneadamplificandamcausam,defensoresextenuatione
adminuendamcausam.

P.2.C.4.Q.4.C.II.Quilibetincausaduaspersonasgererenonualet.

ItemDamasusPapa.[epist.IV.c.7.]Nullusintroducaturpersonaliteradcausam,sed
accusatoresetaccusatiequaaudianturratione,iuxtaquodordoexigit.Accusatoresueroet
iudicesnoniidemsint,sedperseaccusatores,perseiudices,persetestes,perseaccusati,
unusquisqueinsuoordine.II.Pars.1.Inscriptiosemperfiatuttalionemcalumpniator
recipiat,quiaanteinscriptionemnemodebetindicariueldampnari,cumetseculilegeshec
eademretineant.Gratian.CodicelibroIX.titulodeaccusationibus.[l.7.]Codicelibrode
adulteriis, [l. 6.] titulo de abigeis. [l. unica] 1. Aliquando etiam sine inscriptione
accusatiofieripotest.Eaenim,queperofficialespresidibusnunciantur,etcitrasolempnia
accusationumposseperpendiincognitumnonest.2.Item:[Codicedeadulteriis,l.6.]Si
maritusiuremariti,hocestinfrasexagintadiesutiles,adulteriumuxorissuaeaccusare
uoluerit,quamexsuspicionesolareamfacereualet,noncontineturuinculoinscriptionis.
3. Item: [Cod. de abigeis, l. unica] Abacti animalis accusatio non solum cum
inscriptionibus,sedetiamsineeaobseruationeproponitur.4.Item:[Cod.deaccusat.l.
8.]Siquisseiniuriamabaliquopassumputauerit,etquerelamdeferreuoluerit,nonad
stationariosdecurrat,sedpresidialemadeatpotestatem,autlibellosofferens,autquerelas
suas apud acta deponens. 5. In aliis autem criminalibus causis dignum est, ut
inscriptionespreponantur,quemagnitudinemuidelicetcriministempusquedesignent,ut
alterutrampartemdignalegumpossitterrereauctoritas.III.Pars.Gratian.Dedomoetiam
iudicisaccusatorueltestisproducinondebet,neincausamsuspicionisincidatiudex.Unde
NicolausPapa:[adMichaelemInp.,epistola,cuiusinitiumest:Proposueramus.]

P.2.C.4.Q.4.C.III.Suspicionisincidetincrimeniudex,decuiusdomouelaccusator
ueltestisproducitur.

Contra ritum ecclesiasticum, contraque uenerandas leges producitur accusator de

inperialibusedibus,etcuiinperaripotestadfalsumdicendumtestimoniumadhibetur.Fiunt
suspectiiudices,etlupicustodes.

P.2.C.4.QuestioV.

Gratianus.DequintaueroquestioneinConcilioCartaginensiIII.[c.7.]sicinuenitur
diffinitum:

P.2.C.4.Q.5.C.I.Nonestacommunionesuspendendus,quidiestatutaadcausam
peruenirenonpotuit.

Quisquis episcoporum accusatur, ad primates prouinciae ipsius causam deferat

accusator.Necacommunione suspendaturcuicrimen intenditur, nisiadcausamsuam
dicendamelectorumiudicum,diestatuta,litteriseuocatusminimeoccurrerit,hocestinfra
 392

spatium mens ex ea die, qua eum litteras accepisse constiterit. Quod aliquas ueras
necessitatiscausasprobauerit,quibusoccurrerenonpotuissemanifestumsit,suaecausae
dicendaeintraalterummensemintegramhabeatfacultatem.Verumtamdiupostmensem
secundumnoncommunicet,donecpurgetur.Siautemaduniuersaleconciliumoccurrere
noluerit, ut uel ibi causa eius terminetur, ipse in se dampnationis sententiam dixisse
iudicetur. Tempore sane, quo non communicat, nec in sua ecclesia uel parrochia
communicet. Accusator autem eius, si numquam diebus causae dicendae defuerit
subtrahensse,acommunionenonremoueatur.Siueroaliquandodefueritsubtrahensse,
restitutoincommunioneepiscopo,remoueaturacommunioneaccusator,itatamen,utnec
ipsiadimaturfacultascausaeperagendae,siseaddiemconstitutamoccurrerenonuoluisse,
sednonpotuisseprobauerit.

P.2.C.4.QuestioVI.

Gratianus.Sextaueraquestioeodemcapituloterminatur,inquosequitur:

P.2.C.4.Q.6.C.I.Inciuilietpropriodumtaxatnegotioadarguendumadmittitur,qui
inepiscopiaccusationeculpabilisinuenitur.

Illudueroplacuit,utcumagereceperitinepiscoporumiudicio,sifueritaccusatoris
personadampnabilis deceteroadarguendumnonadmittatur, nisipropriascausas,non
tamenecclesiasticasuelcriminales,asserereuoluerit.

P.2.C.4.Q.6.C.II.Propriamcausamagereualetcuiaccusarenonlicet.

ItemexConcilioCartaginensiVII.[c.2.propefinem]Omnibus,quibusaccusatio
denegatur,incausispropriisaccusandilicentianonestneganda.

P.2.C.4.Q.6.C.III.Inaccusationeepiscoporumdeficiensciuilitertantumexperiri
poterit.

ItemFelixEpiscopusomnibusEpiscopis.[perGalliaeprouinciasconstitutis,epistola
II.]Siaccusatorumpersonaeinepiscoporumiudicioculpabilesaparuerint,adarguendum
non admittantur, nisiproprias causasasserere,nontamen criminales uelecclesiasticas,
uoluerint.

[P.2.C.4.Q.6.C.IV.]

ItemAdrianusPapa. [incapitulis,c.5.]Quodsiaccusatorumpersonaeiniudicio
episcoporumetc.utsupraeisdemuerbis.

P.2.CausaV.

Gratianus.Ininfamiamcuiusdamepiscopicartulaaccusationisocculteconscribitur;
tandemaccusatorproceditinpublicum.Episcopussemellitteriseuocatus,causaesuaedie
statuta adesse non ualens, per procuratorem iudici se representauit; absque sinodali
audientiadampnatur.Demumiudicioperappellationemrenouato,deaccusatorisinimicitia
episcopusconqueritur;tandeminprobationedeficitaccusator.(Qu.I.)Primoqueritur,qua
penasitferiendus,qui,famosumlibellumclanculoscribens,probarenegligitquelitteris
 393

mandauit? (Qu. II.) Secundo, quotiens sit uocandus ad causam ante, quam sententiam
dampnationisexcipiat?(Qu.III.)Tertio,anperprocuratoremcausamsuamagereualeat
quiperseipsumcausaesuaeadessenonpotest?(Qu.IV.)Quarto,anabsquesinodali
audientiasitdampnandus?(Qu.V.)Quinto,anideoaliquissithabendusinimicus,quia
crimenalteriusindicat?(Qu.VI.)Sexto,quapenasitplectendus,quiquodintulitprobare
nonualet?

P.2.C.5.QuestioI.

Gratianus.DeprimaquestioneAdrianusPapascribit,[incapitulis,cap.49.al.50.]
dicens:

P.2.C.5.Q.1.C.I.Flagelleturquiscriptainalteriusfamamprobareneglexerit.

Qui in alterius famam publice scripturam aut uerba contumeliosa confinxerit, et

repertusscriptanonprobauerit,flagelletur,etquieampriusinueneritrumpat,sinonuult
auctorisfacticausamincurrere.

P.2.C.5.Q.1.C.II.Deeodem.

ItemGregorius.[l.V.epist.30.]Quidammalignispiritusconsiliorepletus,contra
Castorium notarium ac responsalem nostrum nocturno silentio in ciuitatis loco
contestationemposuitineiuscrimineloquentem,mihiqueetiamasserebateumdefacienda
pacecallidecontradicentem. Quisinonexierit,nequepubliceconfessusfuerit,quisquis
illesitquihocagerepresumpserit,uelconsensumtantaeiniquitatisconsilioprebuit,exDei
et Domini nostri Iesu Christi spiritu diffinimus, ut sancti eius corporis ac sanguinis
participationepriuatussit.Sinuero,quialatet,etquoniamnescitur,teneriaddisciplinam
non ualet, tanti mali conscius, et prohibitus, corpus et sanguinem Domini percipere
presumit,anathematisultionepercutiatur,utfallaxacpestiferasanctaeecclesiaecorpore
sitdiuisus.Sinautemineandemciuitatemingressuspublicepotueritdocerequedixit,uel
certescienssenonpossequescripsitostendere,erroremsuumfueritaperteconfessus,
dominicicorporisetsanguinisparticipationenonsitpriuatus,nequeasanctaeecclesiae
corporealienusexistat.

P.2.C.5.Q.1.C.III.Anathematizenturquifamososlibellosinecclesiaponunt.

Item ex Concilio Eliberitano. [c. 52.] Hii qui inuenti fuerint libellos famosos in
ecclesiaponere,anathematizentur.[Gratian.]CodicelibroIX.titulodefamosislibellis,
Inpp.ValentinianusetValens:Siquisfamosumlibellumsiuedomi,siueinpublico,siue
quocumque loco ignarus repererit, aut corrumpat prius, quam alter inueniat, aut nulli
confiteatur inuentum. Sin uero non statim easdem cartulas uel corruperit, uel igni
consumpserit,seduimearummanifestauerit,sciat,sequasiauctoremhuiusmodidelicti
capitalisententiaesubiugandum.Huiusmodiautemlibellusalteriusopinionemnonledat.

P.2.C.5.QuestioII.

Gratianus. Vocatio autem eius, qui inpetitur, non semel, sed bis et tertia per
congruum spatium rationabilibus scriptis fieri debet. Unde Damasus papa [Stephano
Archiepiscopoepist.III.]scribit,dicens:
 394

P.2.C.5.Q.2.C.I.Vocatioadsinodumeius,quiinpetitur,inscriptis,etperspatium
fiatcongruum.

VocatioadsinodumiuxtadecretaPatrumcanonicaeius,quiinpetitur,rationabilibus
scriptisperspatiumdebetfiericongruumatquecanonicum,quia,nisicanoniceuocatus
fuerit suo tempore et canonica ordinatione, licet uenerit ad conuentum quacumque
necessitate,nisisponteuoluerit,nullatenussuisrespondebitinsidiatoribus.

P.2.C.5.Q.2.C.II.Quibustemporumspatiisreusuoceturadcausam.

ItemSiluesterPapa.Presentidecretocensemus,utinprimispaternaliteruocentur,et
per septem dies expectentur, nullius ecclesiasticae rei interdicta licentia. Huic uero
expectationiiterumaddanturdiesseptem,interdictalicentiaecclesiamintrandietomnia
diuinaoffitiaaudiendi.Postueroadicianturduodies,quibusapaceetcommunionesanctae
ecclesiaesintsuspensi.Deindeueroiterumaliisduobusdiebussubeademexpectatione
deportentur.Quibusunodiesuperaddito,omniexpectationeuelutiiamdesperata,reusmox
anathematisgladioferiatur.

P.2.C.5.Q.2.C.III.Nulliusaccusatioperscriptasuscipiatur.

Item Damasus Papa. [ad Episcopos Italiae, epist. VI.] Relatum est ad sedem
apostolicam,uosaccusationes fratrumperscriptasuscipereabsquelegitimoaccusatore.
Quod deinceps in omni terrarum orbe fieri apostolica auctoritate prohibemus, et quod
nuperfactumestabsqueullaretardationecorrigerecuramus,necumquampriusperscripta
eorum, qui accusantur, causas discutere quam per querelantium institutionem uocati
canoniceadsinodumueniant,etpresensperpresentemagnoscatueraciteretintelligatque
ei obiciuntur. 1.Leges enimseculi accusatores presentes exigunt,etnonperscripta
absentes. Unde canonica Patrum constituta non semel, sed sepissime clamant, nec
accusationes, nec testimonia ullum per scripta proferre posse, nec de aliis negotiis
quicumquetestimoniumdicant,nisidehis,quesubeorumpresentiaactaessenoscuntur.
Similiter et qui accusare alium elegerit presens per se, et non per alium accuset,
inscriptione uidelicet premissa. Neque ullus umquam iudicetur ante, quam accusatores
legitimospresenteshabeat,locumquedefendendiaccipiatadabluendacrimina.Curandum
quoqueest,neiracuiquamsubripiat,faciatquecitiusomnequodnonlicet.

P.2.C.5.Q.2.C.IV.Viauttimoreeiecti,autsuisrebusexpoliati,adsinodumnon
euocentur.

ItemFelixPapa[II.]Athanasio,etomnibusorientalibusEpiscopis.[epist.I.c.3.]Si
primatesaccusatoresepiscoporumcumeispacificarefamiliariterminimepotuerint,tunc
tempore legitimo eos ad sinodum canonice conuocatam non infra angusta tempora
canoniceconuocent,etnonprius,quameisperscriptasignificentquideisopponitur,utad
responsionempreparatiadueniant.Namsiautui,auttimoreeiecti,autsuisrebusexpoliati
fuerint,neccanoniceuocariadsinodumpossunt,necrespondereemulisdebentante,quam
canonice restituantur, et sua omnia eis legaliter reddantur. Gratian. His auctoritatibus
euidentissime datur intelligi, quod nisi quis canonice uocatus fuerit, etiamsi aliqua
occasioneadsinodumueniat,suisnullatenuscogiturrespondereinsidiatoribus.Canonica
autemuocatioest,quandoseruatodieruminterstitio,secundumauctoritatemB.Siluestri,
 395

causae suae litteris adesse iubetur, quibus quid ei obiciatur auctoritate Felicis Papae
significarioportet.

P.2.C.5.QuestioIII.

Gratianus.Quodautemperprocuratoremcausamsuamagereualeatquiinpeditus
causae suaeadessenonualet,auctoritate RomanaeSinodi,quetempore AdrianiPapae
celebrataest,probariuidetur,inqua[c.5.]sicstatutumlegitur:

P.2.C.5.Q.3.C.I.Proselegatumadsinodummittatquemgrauisnecessitaspremit.

Si egrotans fuerit episcopus, aut aliqua eum grauis necessitas detinuerit, pro se
legatumadsinodummittat,necacommunionesuspendaturcuicrimenintenditur,nisiad
causamsuamdicendam,electorumiudicumdiestatutalitteriseuocatus,minimeoccurrerit,
hocest(nisialienapreoccupaueritnecessitas)infraspatiumduorumueltriummensium,
ueleoamplius,proutcausadictauerit.[Gratian.]CodicislibroIX.titulodeaccusationibus
et inscriptionibus [l.3.]Inp.Alexander: Reos capitalium criminum absentes etiam per
procuratoresdefendilegespublicorumiudiciorumpermittunt.Gratian.1.Ecceepiscopus
siinpeditusetcausaesuaeadessenonualens,legatumproseiubeturmittereadsinodum.
Sedlegatusistenonadcausamagendam,sedadnecessitatemsinodoexponendammittitur,
qua inpeditus episcopus sinodo presentiam suam exhibere non ualuit. Causam autem
(maximecriminalem)nullinisiperseagerelicet.UndeAdrianusPapa[c.38.]ait:

P.2.C.5.Q.3.C.II.Criminaliteraccusansuelaccusatusperseexperiatur.

In criminalibus causis nec accusator, nisi per se, aliquem accusare potest, nec
accusatusperaliampersonamsedefenderepermittitur.

P.2.C.5.Q.3. C. III. In omnibus causis, preterquam in criminalibus, episcopi et

sacerdotesproseaduocatumhabeant.

ItemAnacletusPapa.QuiaepiscopusuniuersiquesacerdotesadsolamlaudemDei
bonorumque operum actionem a constituuntur, debet unusquisque eorum tam pro
ecclesiasticis,quametiamprosuisactionibus(exceptopublicouidelicetcrimine)habere
aduocatum,nonmalaefamaesuspectum,sedbonaeopinionisetlaudabilisartisinuentum,
ne,dumhumanalucraattendunt,eternapremiaperdant.

P.2.C.5.QuestioIV.

Gratianus.Quodautemabsquesinodaliaudientiadampnarinondebeatauctoritate
IuliiPapaeprobatur,qui[epist.I.]ait:

P.2.C.5.Q.4.C.I.Nisiinlegitimasinodoepiscopusiudicariuelaudirinondebet.

Nullus episcopus, nisi in legitima sinodo et suo tempore apostolica auctoritate

conuocata, super quibusdam criminationibus pulsatus audiatur, uel iudicetur uel
dampnetur.Sinaliterpresumptumaquibusdamfuerit,inuanumdeducaturquodegerint,
necinterecclesiasticastatutaullomodoreputetur.
 396

P.2.C.5.Q.4.C.II.Episcopusaccusatusaduodecimaudiatur,finisuerocausaead
apostolicamsedemdeferatur.

ItemZepherinusUrbisRomaeEpiscopus[epist.I.]omnibusEpiscopis.Duodecim
iudicesquilibetepiscopusaccusatus,sinecessefuerit,eligat,aquibuseiuscausaiudicetur,
nec prius audiatur, aut excommunicetur uel iudicetur, quam ipsi per se eligantur, et
regulariter uocatus adsuorumconuentum primo episcoporum,pereos eius causaiuste
audiatur, et rationabiliter discernatur. Finis uero eius causae ad sedem apostolicam
deferatur,utibidemterminetur,necantefiniatur,quameiusauctoritatefulciatur.Gratian.
Quod uero absque sinodali audientia episcopus dampnari prohibetur, sine preiudicio
Romanaesedisintelligioportet,quesuaauctoritatequosqueualetdampnareueldampnatos
absoluere. Unde Gelasius: Ipsi sunt canones etc. infra causa: Sententia
excommunicationis notatus. 1. Item Adrianus: [c. 8.] Saluo Romanae ecclesiae in
omnibusprimatu,manifestumest,quodilla,quesuntperunamquamqueprouinciamipsius
prouinciae sinodus dispenset, sicut Niceno constat esse decretum concilio. Cum uero
accusatus ad concilium uenerit, quicquid considentium consultationibus agitur, aut ab
accusantiumparteproponitur,noncontentiosisuocibus,sedmitissimauerborumrelatione
proferatur.UndeinTolletanoConcilioXI.[c.I.]legitur:

P.2.C.5.Q.4.C.III.Incognitionecausarumcontentiosilocumnonhabeant.

In loco benedictionis considentes Domini sacerdotes nullus debet aut indiscretis

uocibusperstrepere,autquibuslibettumultibusperturbare,nullusetiamuanafabulisuel
risibusagi,et(quodestdeterius)obstinatisdisceptationibustumultuosasuoceseffundere.
Siquisenim(utApostolusait)putatsereligiosumesse,nonrefrenanslinguamsuam,sed
seducens corsuum,huius uana estreligio. Cultum enim suumiustitia perdit, quando
silentia iudicii obstrepentium turbo confundit, dicente Propheta: Erit cultus iustitiae
silentium. Debet ergo quicquid aut considentium consultationibus agitur, aut ab
accusantiumparteproponitur,sicmitissimauerborumrelationeproferri,utneccontentiosis
uocibussensusaudientiumturbent,neciudiciiuigoremdetumultueneruent.Quicumque
ergo in conuentu concilii hec, que premissa sunt, uiolanda crediderit, et contra hec
interdictaauttumultu,autcontumeliisuelrisibusconciliumperturbauerit,iuxtadiuinae
legis edictum, que precipit: Eice derisorem, et exibit cum eo iurgium, cum omni
dedecore de consessione abstractus a communi cetu secedat, et trium dierum
excommunicationissententiamferat.

P.2.C.5.QuestioV.

Gratianus. Nunc autem queritur, ansitaliquis iudicandus maliuolus, quia crimen

alteriusindicat.DehocitascribitAugustinus:[serm.III.decommuniuitaclericorum,seu
regula3.,dicens]

P.2.C.5.Q.5.C.I.Magisnocetquicrimencelatquamquiamicabiliterindicat.

Non uos iudicetis maliuolos, quoniam crimen alterius indicatis. Magis quippe
nocentesestis,quamsifratresuestros,quosindicandocorrigerepotestis,tacendoperire
permittitis.Sienimfratertuusuulnushabetincorpore,quoduelitoccultari,cumtimet
secari,nonnecrudeliteratesileturetmisericorditeriudicatur?quantoergopotiusdebes
manifestare,nedeteriusputrescatincorde?
 397

P.2.C.5.Q.5.C.II.Necquiparcitestamicus,necquiuerberatinimicus.

Idem ad Vincentium Donatistam et Rogatistam. [epist. XLVIII.] Non omnis, qui

parcit,amicusest,necomnis,quiuerberat,inimicus.Meliorasuntuulneraamiciquam
uoluntariaosculainimici.Meliusestcumseueritatediligerequamcumlenitatedecipere.
1.Utiliusesurientipanistollitur,sidecibosecurusiustitiamnegligebat,quamesurienti
panis frangitur, ut iniustitiae seductus acquiescat. 2. Et qui freneticum ligat, et qui
lethargicumexcitat,ambobusmolestusambosamat.3.Quisnospotestampliusamare
quamDeus?Ettamennosnonsolumdoceresuauiter,uerumetiamsalubriterterrerenon
cessat.Fomentis lenibus,quibusconsolatur,sepeetiam mordacissimummedicamentum
tribulationis adiungit, exercet fame patriarchas, etiam pios et religiosos; populum
contumacem penis grauioribus agitat; non aufert ab Apostolo stimulum carnis tertio
rogatus, ut uirtutem in infirmitate perficiat. Et infra: 4. Noueris aliquando furem
auertendispecoribuspabulumspargere,etpastoremaliquandoflagelloadgregempecora
errantiareuocare.

P.2.C.5.Q.5.C.III.Nonodiohabetur,seddiligitur,quicastigaturetcorripitur.

Item ex sermone [LXXXIV.] Ambrosii, Amarior fortasse. Non osculatur pater

filiumsempersedaliquandocastigat.Ergoquandocastigaturquidiligitur,tunccircaeum
pietas exercetur. Habet enim et amor plagas suas, que dulciores sunt, cum amarius
inferuntur.Dulciorestenimcastigatioreligiosaquamblandaremissio.UndeaitPropheta:
Dulciorasuntuulneraamiciquamuoluntariaosculainimici.Gratian.Exhisuerbisdatur
intelligi, quod magis contulerit utilitati fraternae, qui crimen accusando uel iudicando
persequitur,quamquicelandofouerenititur.Eusebiusautemcontrastatuereuidetur,dum
aliorum crimina sponte confitentes in episcoporum accusatione recipi prohibet dicens:
[epist.I.adEpiscoposGalliae]

P.2.C.5.Q.5. C. IV. Ad accusationem non admittantur aliorum crimina sponte

confitentes.

Illi, qui aut in fide catholica, aut inimicitia suspecti sunt, ad pulsationem
episcoporumnonadmittantur. Necilli,quialiorumspontecrimina confitentur. Etideo
replicandasolliciteestueritas,quamsponteprolatainillishabereuoxnonpotest.Hanc
diuersiscruciatibuselatebrissuisreligiosustortorexigeredebet,utdumpeniscorpora
subiciuntur,quegestasuntfideliteretueraciterexquirantur.

P.2.C.5.Q.5.C.V.Deeodem.

Item in Prouerbiis. [c.11.]Quiambulat fraudulenter, reuelat archana; quiautem

fidelisest,celatanimicommissum.Etinfra:[c.25.]1.Queuideruntoculituineproferas
iniurgiocito,neposteaemendarenonpossis,cumdehonestauerisamicumtuum.Gratian.
Sedaliudestexkaritatealiorumcriminadeferre,utquossecretaammonitionecorrigere
nonpossumusconuictosiudicissententiacorripiat,atquealiudinsidiandofalsaobicere,uel
insultandouerafacileexprobrare.Illudautemkaritatis,hocueroinpietatisestoffitium.1.
Unde in eisdem prouerbiis [cap. 12.]dicitur: Verba inpiorum insidiantur sanguini: os
iustorumliberabiteos.Etinfra:Quiquodnouitloquitur,iudexiustitiaeest:quiautem
mentitur,testisestfraudulentus.Item:Labiumueritatisfirmumeritinperpetuum:qui
autemtestisestrepentinus,concinnatlinguammendacii.Item:[c.13.]Quicustoditos
 398

suum,custoditanimamsuam:quiauteminconsideratusestadloquendum,sentietmala.
Verbummendaxiustusdetestabitur:inpiusautemconfunditetconfundetur.2.Item
Augustinus in Psalmo 34.: Si aliquando humana infirmitate pedes nostri in aliquod
peccatummouentur,insurguntlinguaeiniquissimaeinimicorum;cumfuissetmiserendum,
irridentinpii,undedolentpii.

P.2.C.5.QuestioVI.

Gratianus.I.Pars.Quiautemquodintulitprobarenonualet,puniendusest.Unde
AdrianusPapaait:[incapitulis,c.41.]

P.2.C.5.Q.6.C.I.Puniaturquialiisfalsaintulerit.

Omnis,quialiisafalsaintulerit,puniatur,etprofalsitateferatinfamiam.

P.2.C.5.Q.6.C.II.Deeodem.

ItemGregorius.Quicalumpniamillatamnonprobat,penamdebetincurrere,quam,si
probasset,reusutiquesustineret.

P.2.C.5.Q.6.C.III.Quapenaferiaturquicrimenillatumnonprobat.

IdeminRegistro.QuiaiuxtacanonicasPatriumsententiasquicalumpniamillatam
nonprobatpenamdebetincurrere,acperhoc,quiasubdiaconuscrimendiaconoprobare
non potuit,quoniaminpositionem manus (quacarerepotuisset)nonhabuit, nonsolum
sacerdotio,sedoffitiocaruit,ettamquamreuerainfamismeruituerberibuscastigari.Nam
cui cum tribus testibus ueluti laico crimen quodlibet approbatur, non est mirum, quod
obiecit dum probare non sufficit, si corporali infamiae quemadmodum laicus ex iuris
similitudinesubiugatur.Quodenimessetdiaconogradumamittere,hocfuitsubdiacono
famaeplenitudinecaruisse.CodicelibroI.,titulodeepiscopisetclericis,[l.8.]Inperator
Theodosius: II. Pars. 1. Presbiteri citra iniuriam questionum testimonium dicant, ita
tamen, ut falsa non simulent. Ceteri uero clerici, qui eorundem gradum uel ordinem
secuntur, si ad testimonium dicendum petiti fuerint, prout leges precipiunt, audiantur.
Saluatamensitlitigatoribusfalsiactio,sifortepresbiteri,quisuonominesuperiorisloci
testimoniumdicerecitraaliquamcorporaleminiuriamsuntprecepti,hocipso,quodnichil
metuunt,uerasuppresserint.Multomagisetenimpenasuntdigni,quibuscumplurimum
honorispernostramiussionemdelatumestoccultoinueniunturincrimine.EademIX.in
collationeIX.:2.Presbiteri,diaconi,sifalsumtestimoniumdixerint,siquideminre
pecuniaria,diuinoministeriodumtaxatperXII.annosseparatimonasteriotradantur:siin
criminali,clericatushonorenudatilegitimispenissubiciantur.Cetericlericisinedelectu
causaelegitimecoherceantur.

P.2.C.5.Q.6.C.IV.Adsanctaecommunionisministeriumnonaccedatquicrimen
illatumnonprobat.

Idem Ianuario Episcopo. [lib. III. ep. 24.] III. Pars. Epiphanium presbiterum
quorumdamsacerdotum litteris criminaliter accusatum, cuius nos,utualuimus,causam
discutientes, nichilque in eo obiectorum reperientes, ut ad locum suum reuerteretur
absoluimus. Criminis ergo eius auctores uolumus te perscrutari, et nisi qui eandem
 399

transmisit epistolam paratus fuerit hoc, quod obiecit, canonicis atque districtissimis
probationibusedocere,nullatenusadsanctaecommunionisministeriumaccedat.

P.2.C.5.Q.6.C.V.Quapenaferiendussitdelator.

Item ex decreto Adriani Papae. [cap. 49.] Delatori autem lingua capuletur, aut
conuictocaputamputetur.1.Delatoresautemsuntquiinuidiaproduntalios.
[PALEA.

P.2.C.5.Q.6.C.VI.Deeodem.

ItemexConcilioEliberitano.Delatorsiquisextiteritfidelis,etperdelationemeius
aliquisfueritproscriptusuelinterfectus,placuit,nonnisiinfineacciperecommunionem.
Sileuiorcausafuerit,infraquinquenniumacciperepoteritcommunionem.Sicatecuminus
fuerit,postquinquenniitemporaadmittaturadbaptismum.]

P.2.C.5.Q.6.C.VII.Deeodem.

ItemexVIII.Sinodo.Siquisfalsumdixerit,uelpersonaminnocentisfalsocrimine
maculauerit,iuxtasacerdotisarbitriumdiuturnapenitentiaexpurgetur.

P.2.C.5.Q.6.C.VIII.Acommunionecoherceatursecularis,uellaicusquiecclesiam
uelclericumpercalumpniamfatigauerit.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 32.] Si quis uero secularium per calumpniam
ecclesiamautclericumfatigarepresumpseritetconuictusfuerit,abecclesiaeliminibuset
catholicorumcommunione,nisidignepenituerit,coherceatur.

P.2.CausaVI.

Gratianus. Duo fornicatores et infamia notati quendam religiosum episcopum de

symoniaaccusarenituntur;reusalteriusprouinciaearchiepiscopiiudiciumexpetit;tandem
in probatione deficit accusator; reus cogitur ad innocentiae suae assertionem. (Qu. I.)
Primo queritur, an crimine irretiti uel infamia notati ad huiusmodi accusationem sint
admittendi? (Qu. II.) Secundo, si episcopus in eos accusationem uertere uoluerit, an
simpliciassertionisuaesitfideshabenda?(Qu.III.)Tertio,siliceatsibiexpetereiudicium
archiepiscopialteriusprouinciae?(Qu.IV.)Quarto,cuiusiudiciumsibisitexpetendum,si
circasuamsententiamepiscopossuaeprouinciaediscordarecontigerit?(Qu.V.)Quinto,si
inprobationedeficitaccusator,anreussitcogendusadprobationeminnocentiaesuae?

P.2.C.6.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quodautemcrimineirretitialiosaccusarenonpossunt,Anacletus
Papatestatur,[epistolaII.,EpiscopisItaliae]dicens:
 400

P.2.C.6.Q.1.C.I.Acriminosissacerdosaccusarinonpermittitur.

Si sacerdos sine crimine eligi precipitur, nullatenus a criminosis accusari aut

calumpniaripermittitur,necabaliis,quamabhis,quisinecriminesunt,etiustaelectione
sacerdotes ordinari possunt, et tales per omnia inueniuntur, quales eligi sacerdotes
iubentur.

P.2.C.6.Q.1.C.II.Infamesetquiculpisexigentibus adsacerdotiumprouehinon
possuntsacerdotesnonaccusent.

ItemAdrianusPapa.[incapitulis,cap.21.]Omnesueroinfamesessedicimus,quos
leges seculi infames appellant, et omnes, qui culpis exigentibus ad sacerdotium non
possuntprouehi. Indignumenimest,utillieosaccusent,quiessenonpossuntquodipsi
sunt,quoniamsicutmaioresaminoribusnoniudicantur,itaneccriminaripossunt.

P.2.C.6.Q.1.C.III.InfamessuntquiregnumDeiconsequinonualent.

ItemFabianusPapa.[epistII.Episcopisorientalibus]Illi,quiillapeccataperpetrant,
dequibusApostolusait:QuoniamquitaliaaguntregnumDeinonconsecuntur,ualde
cauendi sunt, et ad emendationem, si uoluntarie noluerint, conpellendi, quia infamiae
maculissuntaspersi,etinbarathrumdilabuntur,nisieissacerdotaliauctoritatesubuentum
fuerit.1.Similiteretilli,dequibusipseait:Cumhuiusmodineccibumsumere,quia
infamiasuntnotati,antequamsacerdotaliauctoritatesanentur,etgremiosanctaematris
ecclesiaeredintegrentur,quiaquiextranossuntnobiscumcommunicarenonpossunt.

P.2.C.6.Q.1. C. IV. Ante satisfactionem excommunicati ad accusationem non

admittantur.

Item Fabianus Papa. [epist. II.] Omnes illi sunt ab accusatione repellendi, quos
Apostolus conmemorat, dicens: Cum his nec cibum sumere, et ante satisfactionem
ecclesiaenonsuntsuscipiendi.

P.2.C.6.Q.1.C.V.Sacerdotesnonnisiacoequalibusaccusaridebent.

ItemClemensIacobo,IerosolimorumEpiscopo.[epist.I.]BeatusPetrushomicidaset
adulteros,accunctoscriminalibusnexibusobligatos,etquieiscoequalesnonerant,ab
episcoporum uexatione et accusatione, docente Domino, prohibebat, et non nisi a
coequalibusaliquidsibiinferredeberedocebat.1.Infamesetiamomnes,etquosprimates
etleges seculinonsuscipiunt,sedetlaicos abeorumaccusationeetuexationesemper
repelleredebererogabat,etcunctossibisubditosesseprecipiebat,cunctorumsacerdotum
uitamsuperioremsanctioremque,acdiscretamasecularibusetlaicishominibusesse,et
spirituales atque sacerdotes super carnales ac laicos semper constituere et fore debere
docebat,quoniamprominimonobisessedebet,utatalibusarguamuretiudicemuruelab
humanodie.Maioresueroaminoribusnecaccusari,ueliudicarinullatenuspossedicebat,
quoniamnonsolumhocdiuinas,sedetlegeseculiinhiberedocebat.
 401

P.2.C.6.Q.1.C.VI.Quicriminosusfueritsacerdotesaccusarenonpotest.

ItemAdrianusPapa.[incapitulisc.68.]Quicrimenintendit,agnoscendumest,si
ipse ante non fuit criminosus, quia periculosum est et admitti non debet rei aduersus
quemcumque professio. [c. 72.:] 1. Testes autem sine aliqua sint infamia, uxores
habentesetfilios,omninoChristumpredicantes.Gratian.Nonsolumautemcriminosi,sed
etiamquilibetaliiabaccusationeepiscoporumrepelluntur.UndeAnacletusPapa[epist.I.]
ait:

P.2.C.6.Q.1.C.VII.Deononplacetquisuosseruosaccusat.

Si omnia in hoc seculo uindicata essent, locum diuina iudicia non haberent.
Superuacuislaboratinpendiis,quisolemcertatfacibusadiuuare.Ideosialiquisputatse
Deoinhocplacere,quodseruossuosaccusat,etutmelioresfiantdicitsehocagere,in
uanumlaborat,etplusinuidiaestimulisagitaturquamkaritatis,quoniamgratiaeplenitudo
adiectionenonindiget,necullarequiritconmendationisaugmenta.

P.2.C.6.Q.1.C.VIII.Populussacerdotesarguereuelincreparenonualet.

Item Telesphorus Papa.[epistola unica, c.3.]Sacerdotes, quiproprio orecorpus

Dominiconficiunt,abomnibussuntobediendiettimendi,nondilacerandiautdetrahendi,
quiaaquibusseDominipopulusbenedici,saluarietinstruicupit,nullatenuseosdebet
arguere,necuulgusineorumaccusationesuscipi.Populusenimabeisdocendusestet
corripiendus, non ipsi ab eo, quia non est discipulus super magistrum. 1. Dei ergo
ordinationemaccusat,quieos,quiabeoconstituuntursacerdotes,accusatueldampnare
cupit.Idem:2.Hi,quinonsuntidonei,nonsuscipianturadaccusationem;etomnes,qui
aduersusPatresidestsacerdotesarmantur,infamesessecensemus.Patresenimomnesid
estsacerdotesuenerandisunt,nonrespuendiautaccusandiuelinsidiandi.

P.2.C.6.Q.1.C.IX.Deeodem.

ItemPiusPapa.[epist.I.]Ouespastoremsuumnonreprehendant;plebsepiscopum
nonaccuset,necuulguseumarguat,quianonestdiscipulussupermagistrum. Episcopi
enimaDeosuntiudicandi,quieossibioculoselegit.Namasubditisautprauaeuitae
hominibus nonsuntaccusandi aut arguendi autlacerandi. Et infra: 1.Nemobonum
faciensalteriuerboautfactonocereuult;quantominusinsuspicionemdebetuenirefidelis
homo,utdicatautfaciatea,quepatinonuult?quiaomnissuspiciopotiusestrepellenda
quamapprobandauelrecipienda.Gratian.Ipsaautemdetractio,licetexuiciodetrahentium,
tamen iustoDeiiudicio nonnumquamaduersus bonos excitatur, utquos ueldomestica
presumptio,uelaliorumfauorinaltumextulerat,detractiohumiliet.UndeAmbrosius:[ad
c.22.Lucae]

P.2.C.6.Q.1.C.X.Nequisdesepresumat,linguaemalorumexDiepreceptocontra
eumexcitantur.

ImitarePetrumtertiodicentem:Domine,tuscis,quiaamote.Etenim,quiatertio
negauerat,tertioconfitetur;sednegauitinnocte,confiteturindie.Hecautemideodicta
sunt,utsciamus,neminemiactaresedebere.NametsiPetruslapsusest,quiadixit:Etsi
aliiscandalizatifuerint,sednonego,quisaliusiuredesepresumat?DeniqueetDauid
 402

quiadixerat:Egodixiinhabundantiamea,nonmoueborineternum,eamsibiiactantiam
obfuisseconfitetur,dicens:Auertistifaciemtuamame,etfactussumconturbatus.

P.2.C.6.Q.1. C. XI. Ut boni salubriter humilientur, linguae malorum contra eos

insurgunt.

ItemGregorius.[lib.IX.epist.39.adTheoctistamPatriciam]Suntplurimi,quiuitam
bonorumfortasseampliusquamdebentlaudant,etnequaelatiodelaudesubripiatpermittit
omnipotensDeusmalosinobtrectationemetobiurgationemprorumpere,utsiquaculpaab
orelaudantiumincordenascitur,aboreuituperantiumsuffocetur.Hincest,quoddoctor
gentiumseinpredicationecurreretestaturinterinfamiametbonamfamam,quietiamdicit:
Ut seductores et ueraces. Gratian. Verum hac auctoritate prohibentur spirituales a
carnalibusaccusari,noncarnalesaspiritualibus.Quodexuerbiseiusdemdaturintelligi,
quibusineodemcapitulosubiunxit,dicens:Capitelanguescentefaciliusreliquacorporis
membrainficiuntur,sicutscriptumest:Omnecaputlanguidum,etomnecormerens;a
planta pedis usque ad uerticem non est in eo sanitas. Quapropter manifestum est,
diabolum(quisicutleorugienscircuit,querensquemdeuoret)cordibusplebiumsuadere,
ut doctoribus atque pastoribus suis detractiones irrogent, uel accusent, ut plebes
languescentes(nontenentibuspastoribusfrenaeorum)lasciuiant,atqueinimaruant,ut
saltim sic periclitari possint. Multum uero distant dampna morum a dampnis rerum
temporalium, cum ista extra nos sint, illa in nobis. Et infra: Peius malum fore non
existimo,quamChristianossuisinuideresacerdotibus.HincetiamFelixII.ait:[Episcopis
inAlexandrinaSinodocongregatis]

P.2.C.6.Q.1.C.XII.Deorectefamulantespersequinonlicet.

Quiescite, inquit sancta sinodus Nicena, et nolite persequi eos, qui recte Deo
famulantur, et sincera uoluntate superna Dei mandata custodiunt, et nostris legibus
subiugantur;quianondecet,utcarnalesspiritualespersequantur.

P.2.C.6.Q.1.C.XIII.Subditiprelatossuosaccusarenondebent.

Item Anterius Papa. [epistola unica] Ex merito plebis nonnumquam episcopi

deprauantur,quatinusprocliuiuscadantquisecuntur.Capitelanguescenteceteracorporis
membrainficiuntur.Deterioressunt,quiuitammoresquebonorumcorrumpunt,his,qui
substantias aliorum prediaquediripiunt. Caueat unusquisque,neautlinguam, autaures
habeatprurientes,idest,neautipsealiisdetrahat,autaliosdetrahentesaudiat.Sedens,
inquit, aduersus fratrem tuum loquebaris detrahendo, et aduersus filium matris tuae
ponebasscandalum,etc.Parcantsingulidetractionilinguae,custodiantquesermonessuos,
et sciant, quia cuncta que de aliis loquuntur, sua sententia iudicabuntur. Nemo inuito
auditori libenter refert. Offitium singulorum sit, dilectissimi, non solum oculos castos
seruare,sedetlinguam,necquidincuiusquamdomoagaturaliadomusumquampereos
nouerit. Habeant omnes simplicitatem columbae, ne cuiquam machinentur dolos et
serpentis astutiam, ne aliorum subplantentur insidiis. Item Lucius Papa: [epist. unica,
EpiscopisGalliaeetHispaniaescribens]

P.2.C.6.Q.1.C.XIV.Bonusnocerenoncupit.

Sapiensnonestomnisquinocet.
 403

P.2.C.6.Q.1.C.XV.Raptoribusdeterioresepiscoporumsuntdetractores.

Item Anacletus Papa. [epist. III.] Deteriores sunt, qui doctorum uitam moresque
corrumpunt,his,quisubstantiasaliorumprediaquediripiunt.Ipsienimea,queextranos,
licetnostrasint,auferunt;nostriquoquedetractores,etmorumcorruptoresnostrorum,siue
quiaduersusnosarmantur,proprienosipsosdecipiunt,etideoiusteinfamessunt,etmerito
abecclesiaextorresfiunt.Promeritisergoplebissepepastoresdeprauanturecclesiae,ut
procliuiuscorruantquisecuntur.

P.2.C.6.Q.1.C.XVI.Deeodem.

ItemAlexander.[epist.III.]Summainiquitasestfratresdetrahereetaccusare.Unde
scriptumest:Omnis,quidetrahitfratrisuo,homicidaest,etomnishomicidanonhabet
parteminregnoDei.Gratian.Patetergo,utpremissumest,quodcarnalesprohibenturab
accusatione spiritualium, non spirituales ab accusatione carnalium. II. Pars. 1. Cum
itaquecriminosietinfamesabaccusationibusprohibeantur,uidendumest,quoscanonum
sacraauctoritasinfamesappellet. DehisStephanusRomanaeEcclesiaeEpiscopusscribit
Ylario,[ep.I.c.1.]dicens:

P.2.C.6.Q.1.C.XVII.Quepersonaeinfameshabeantur.

Infames esseeaspersonasdicimus,queproaliquaculpanotanturinfamia,idest
omnes, qui Christianae legis normam abiciunt, et statuta ecclesiastica contempnunt;
similiterfures,sacrilegosetomnibuscapitalibuscriminibusirretitos;sepulcrorumquoque
uiolatores,etomnes,quiaduersuspatresarmantur,quiinomnimundoinfamianotantur;
similiteretincestuosos,homicidas,periuros,raptores,maleficos,ueneficos,adulteros,de
bellis publicis fugientes,et quiindigna sibi petunt locatenere, aut facultates ecclesiae
auferuntiniuste,etquifratrescalumpniantur,autaccusantetnonprobant,etquicontra
innocentesprincipumanimumadiracundiamprouocant,etomnesanathematizatosuelpro
suissceleribusabecclesiarepulsos,etomnes,quosecclesiasticaeuelseculilegesinfames
pronunciant.Hiinimirumomnes,necseruiantelegitimamlibertatem,necpenitentes,nec
bigami,necilli,quicuriaedeseruiunt,uelnonsuntintegricorpore,autsanamnonhabent
mentem uel intellectum, aut inobedientes sanctorum decretis existunt, aut furiosi
manifestantur,hiomnes,inquam,necadsacrosgradusdebentprouehi,necisti,necliberti
nequesuspecti,nequerectamfidemueldignamconuersationemnonhabentes,summos
sacerdotespossuntaccusare,necadaccusationemseuadtestimoniumullatenusiusterecipi
possunt.

P.2.C.6.Q.1.C.XVIII.Infamisefficiturquisciensdeierarepresumit.

ItemFabianusPapa.III.Pars.Quicumquesciensseperiurauerit,quadragintadiesin
pane et aqua, et septem sequentes annos peniteat, et numquam sit sine penitentia, et
numquamintestimoniumrecipiatur;communionemtamenposthecpercipiat.

P.2.C.6.Q.1. C. XIX. Accusatores et personas, quas leges seculi non admittunt,

ecclesiasticaequoquerepellunt.

ItemEusebiusPapa.[epist.I.adEpiscoposGalliae]NossequentesPatrumuestigia
prosaluationeseruorumDei,quascumqueadaccusationempersonaslegespublicaenon
 404

admittunt, his inpugnandi alterum nos licentiam submouemus,et nullae accusationes a

iudicibus audiantur ecclesiasticis, que legibus seculi prohibentur. Gratian. Sed licet
infames abaccusationeepiscoporumprohibeantur,nontamen istiabhuiusaccusatione
prohibendisunt.Hereticosnamqueaccusareinfamibusnonprohibetur,utsuprapatuitinea
causa,ubideaccusationeminorumaduersusmaioresdisputatumest.

[P.2.C.6.Q.1.C.XX.]

Item. Cum maiores scientia et moribus a minoribus accusari prohibeantur, non

equales ab equalibus, uel minores a maioribus, ab huius accusationibus non sunt hii
prohibendi, cumhereticus catholico minor sit.Sedhocan generaliter accipiendum sit,
Augustinusnondiffinit,[lib.IV.deBaptismocontraDonatistas,c.5.]dicens:

P.2.C.6.Q.1.C.XXI.Dubiumest,ansciensauarus,annescienshereticusgrauius
peccet.

Queroergo,quispeccetgrauius,quinesciensheresimincurrerit,anquisciensab
auaritia,idestabydolatrianonrecesserit?Secundumillamregulam,quapeccatascientium
peccatisignorantiaepreponuntur,auarumconscientiauincitinscelere.Sedsi,fortehoc
faciatinheresiipsiusscelerismagnitudo,quodfacitinauaritiascientisadmissiohereticus
nesciens auaro scienti coequatur. Item: [c. 20. eiusdem libri] 1. Utrum catholicum
pessimismoribusalicuiheretico,incuiusuita,preterid,quodhereticusest,noninueniunt
hominesquodreprehendant,preponeredebeamus,nonaudeoprecipitaresententiam.IV.
Pars.Gratian.VerumhocAugustini,etilluddeinfamiumaccusatione,dehisintelligendum
est,quosconstatessehereticos,nondehis,quisenegantinheresimlapsos.Hicautemin
omnibus religiosus aparens, dum se negat hereticae communionis aliquando macula
infectum,infames atquealios huiusmodiasuaaccusatione ipserepellit.1.Heclicet
ratione niti uideantur, exemplo tamen lesae maiestatis uana intelliguntur, ad cuius
accusationem dum socius initae factionis admittitur, non queritur, an cogitare contra
animamprincipissitmaiestatemledere,sedanaliquisdeneceeiustractauerit.UndeInpp.
HonoriusetArcadiusinnonolibroCodicis,tituloadlegemIuliammaiestatis,[leg.5.,]
scripsisseleguntur:

[P.2.C.6.Q.1.C.XXII.]

Siquiscummilitibusuelprimatis,barbarisetiam,scelestaminieritfactionem,aut
factionisipsiussusceperitsacramentumueldederit,deneceetiamuirorumillustrium,qui
consiliisetconsistorionostrointersunt,senatorumetiam(nametipsiparsnostricorporis
sunt) uel cuiuslibet postremo, qui nobis militat, cogitauerit, (eadem enim seueritate
uoluntatemsceleris,quaeffectum,puniriiurauoluerunt),ipsequidem,utpotemaiestatis
reus,gladioferiatur,boniseiusomnibusfisconostroaddictis.Filiiueroeius,quibusuitam
inperatoria specialiter lenitate concedimus, (paterno enim deberent perire suplicio, in
quibuspaterni,hocesthereditarii,criminisexemplametuuntur),asuccessioneomnium
proximorum habeantur alieni, testamentis extraneorum nichil capiunt, sint perpetuo
egentesetpauperes,infamiaeossemperpaternacomitetur,adnullosumquamhonores,
nulla prorsus sacramenta perueniant, sint postremo tales, ut his perpetua egestate
sordentibusetsitmorssolatiumetuitasuplicium.Deniqueiubemusetiamnotabilesesse
infamiasineuenia,quiprotalibusumquamapudnosinterueniretemptauerint.1.Sane,si
quis ex his in exordio initae factionis, studio uerae laudis accensus, ipse prodiderit
 405

factionem,etpremioanobisethonoredonabitur.Isuero,quiususfueritfactione,sisero,
tamenincognitaadhucconsiliorumarchanapatefecerit,absolutionetantumacueniadignus
habebitur.[Gratian.]Porrosymoniaeaccusatioadinstarlesaemaiestatisprocederedebet,
sicutLeoinperatorinI.libroCodicisdecreuisselegitur,titulodeepiscopisetclericis,1.Si
quenquam procedere debet. Quod de accusatione, non de pena intelligi oportet. Unde
Inppp. Valentinianus, Valens et Gratianus libro IX. Codicis titulo ad legem Iuliam
maiestatis:[l.Nullus]

[P.2.C.6.Q.1.C.XXIII.]

Nullus omnino, cui inconsultis ac nescientibus nobis fidicularum tormenta

offeruntur,militiae,uelgeneris,autdignitatisdefensioneutiprohibeatur,exceptatantum
maiestatis causa,inquasolaequaomnibus conditioest.Gratian.Sedcumomnesilli
assumunturinaccusationesymoniae,quipossuntaccussaredecriminemaiestatis,constat,
quodsicutibinondubitaturdecriminemaiestatis,sedanreuscommiseritillud,sicethic
nonnegaturheresis,sedinpetituraccusatus,anconmiseritheresim.

P.2.C.6.QuestioII.

Gratianus.Quodautemqueritur,siepiscopusaccusationeminaccusatoremuertere
uoluerit, an suae simplici assertioni fides sit habendam? facile soluitur, si sanctorum
Patrumauctoritasdiligenterinspiciatur.Utenimsanctipatresdiffiniunt,nulliuspersonae,
quantumlibet exercitatae, confessioni fides est adhibenda, nisi conpetentes probationes
adhibeat.UndeinIV.CartaginensiConcilio[c.29.]legitur:

P.2.C.6.Q.2.C.I.Episcopus,crimenalicuiobiciens,insinodoprobetquodobicit.

Episcopus, si clerico uel laico crimen inposuerit, deducatur ad probationem in

sinodum.Gratian.Sedobicitur:Sisesolumalieniscelerisconsciumnouerit,probareillud
testibusnonualet;quidergotuncsibifaciendumsit,exConcilioVasensi[I.c.8.]sic
diffinitur:

P.2.C.6.Q.2.C.II.Episcopusnonproferatquodprobarenonpotest.

Sitantumepiscopusalieniscelerisseconsciumnouit,quamdiuprobarenonpotest,
nichilproferat,sedcumipsoadconpunctionemeiussecretiscorrectionibuselaboret.Quod
si forte correptus pertinacior fuerit, et se communioni publicae ingesserit, etiam si
episcopusinredarguendoillum,quemreumiudicat,probationedeficiat,indempnatus(licet
hisquinichilsciunt,secedereadtempuspropersonaemaiorisauctoritateiubeatur)ille
tamen,quamdiunichilprobarepotest,incommunioneomnium,preterquameius,quieum
reumiudicat,permanebit.

P.2.C.6.Q.2. C. III. De episcopo, qui sibi soli dicit aliquem suum crimen fuisse
confessum.

Placuit, ut si quando episcopus dicit aliquem sibi soli proprium crimen fuisse
confessum,atqueilleneget,nonputetadiniuriamsuamepiscopuspertinere,quodillisoli
non creditur. Et si scrupulo propriae conscientiae se dicit neganti nolle communicare,
quamdiuexcommunicatononcommunicaueritsuusepiscopus,eidemepiscopoabaliisnon
 406

communicetur episcopis, ut magis caueat episcopus, ne dicat in quemquam quod aliis

documentisconuincerenonpotest.

P.2.C.6.QuestioIII.

Gratianus.Iudiciumueroarchiepiscopialteriusprouinciaealicuiexpeterenonlicet.
UndeGregoriusait:[respons.IX.adAugustinumAnglorumEpiscopum]

P.2.C.6.Q.3.C.I.Alteriusparrochianumalicuiiudicarenonlicet.

Scriptumestinlege:Peralienammessemtransiensfalcemmitterenondebes,sed
manuspicasconterereetmanducare.Falcemenimiudiciimitterenondebesineasegete,
quealteriuideturesseconmissa,sedperaffectumbonioperisfrumentadominicauiciorum
suorumpaleisexpolia,etinecclesiaecorpusadmonendoetpersuadendo,quasimandendo,
conuertere.

P.2.C.6.Q.3.C.II.Quotciuitatesunaquequeprouinciahabeat.

ItemPelagiusPapa[II.ep.VIII.]omnibusEpiscopis.Scitotecertamesseprouinciam,
quehabetX.autXI.ciuitates,etunumregem,ettotidemminorespotestatessubse,et
unum metropolitanum, aliosque suffraganeos X. uel XI. episcopos iudices, ad quorum
iudiciumomnescausaeepiscoporum,etreliquorumsacerdotum,acciuitatumreferantur,ut
abhisomnibusiusteconsonauocediscernatur,nisiadmaioremauctoritatemfueritabhis,
quiiudicandisunt,appellatum.Undenonoportet,utdegradeturueldehonoreturunaqueque
prouincia;sedapudsemetipsamhabeatiudices,sacerdotesetepiscopos,singulosuidelicet
secundumordinessuos,etquicumquecausamhabueritasuisiudicibusiudicetur,etnonab
alienis, id est a suae iustis iudicibus prouinciae, et non ab extraneis, nisi (ut iam est
prelibatum)aiudicandisfueritappellatum.

P.2.C.6.Q.3. C. III. Non aliorum, sed primatis sui iudicio quisque se subiciat
episcopus.

ItemNicolausPapa.DeniquesiSuffredus,taleinsecrimennouerat,quorecteposset
episcopatu priuari, uel infirmitate se sentiebat forsitan pregrauari, qua inpeditus nullis
possetproximissuaprelationeprodesse,primatissuidebueratetnonaliorumdioceseon
antistitumprestolariiudicium.Quodsiquelibetambiguitas,uelaliquafortassesupereius
examinatione, uel episcopatus abrenunciatione oborta fuisset contentio, ex more ad
apostolicamsedemreferriconuenerat,etnostrainhisomnibusdebuerantcunctidecreta
penitus expectare. Quod quia omissum hactenus dolemus, dilectissimam mihi gloriam
uestram uehementer efflagito, ut iam dictus Suffredus episcopus proprio restituatur
episcopio, et si quid reprehensione dignum gessit, postea uel correctione, uel digna
animaduersione diffinietur. Gratian. Est tamen casus, in quo episcopus alterius
parrochianumexcommunicareualet.UndeinConcilioapudConpendium:[c.5.]

P.2.C.6.Q.3.C.IV.Quandoepiscopusparrochianumalteriusexcommunicareualet.

Placuit pro communi utilitate, ut nullus episcoporum grauiter ferat, si eius

parrochianumprodepredationiscausaalterepiscopusexcommunicauerit.
 407

[PALEA.

P.2.C.6.Q.3.C.V.Deeodem.

ItemexConcilioMeldensi,c.2.Deillisautem,quiintraparrochiambeneficiumaut
hereditatemhabent,etalteriusepiscopiparrochianisunt,etdelocoadlocumiterfaciunt,et
rapinam et depredationes peragunt, placuit, ut excommunicentur, nec ante ex parecia
exeant,quamqueperpetraruntdigneemendent.Quorumexcommunicatioseniorieorumet
proprioepiscoposignificandaest,neeosrecipiatante,quamillucredeant,ubirapinam
fecerunt,etibiomniapleniteremendent.]

P.2.C.6.QuestioIV.

Gratianus. Porro cuius iudicium sibi expetendum sit, si iudices electi inter se
discordareceperint,inLaudicensiConcilio[c.14.]sicinueniturdiffinitum:

P.2.C.6.Q.4. C. I. A quo sit ferenda sententia, quando conprouinciales episcopi

discordant.

Si quis episcopus criminaliter in iudicio episcoporum fuerit accusatus, contingat

autemepiscoposprouinciae,quiconuenerint,diuersashaberesententias,etaliosquidem
innocentemeumpronunciare,aliosreum,propterhuiusmodicontrouersiamamputandam
placuitsanctaesinodometropolitanumepiscopumalteriusuicinaeprouinciaeaduocari,et
aliquantos cum eo episcopos alios, qui pariter residentes quecumque fuerit dirimant
questionem,propterhoc,utsitfirmumiudicium,quodabuniusprouinciaeepiscopisfuerit
promulgatum.

P.2.C.6.Q.4.C.II.Quandoelectiiudicesintersedesententiadiscordesextiterint,de
uicinaprouinciaarchiepiscopusaduocetur.

ItemexConcilioMartiniPapae.Siquisepiscopusinaliquibusiudicatur,etuiderit
ipsosepiscopos,quiinprouinciasuasunt,interseiudiciodiscrepare,utaliiuideantureum,
quiiudicatur,iustificare,aliicondempnare,prodiffinitionehuiusdissensionishocplacuit
sanctaesinodo,utdeprouinciauicinaaltermetropolitanusconuoceturepiscopus,utper
eumconfirmeturquodsecundumrectumplacueritcanonem.Gratian.Nisieademprouincia
primatem habuerit, ad quem negotia, que per metropolitanum terminari non ualent,
referendasunt.UndeBonifatiusPapaEpiscopisGalliae:

P.2.C.6.Q.4.C.III.Primatideferanturnegotia,quemetropolitanusexplicarenon
ualet.

Siinterepiscoposeiusdemconciliidubitatioemerseritdeecclesiasticoiureuelde
aliisnegotiis,primummetropolitanuseorumcumaliisquibusdaminconcilioconsiderans
remdiiudicet,etsinonadquiescatutraqueparsiudicatis,tuncprimasregionisinteripsos
audiat,etquodecclesiasticiscanonibusetlegibusnostrisconsentaneumsit,hocdiffiniat,et
nullaparscalculoeiusualeatcontradicere.
[PALEA.
 408

P.2.C.6.Q.4.C.IV.Deeodem.

Item AlexanderPapa. Simetropolitanus aquocumque conprouinciali episcopo in

causa propria appellatus eum audire distulerit, in proxima sinodo negotii sui habeat
licentiamexercendi,etquicquidperiustitiamaconprouincialibussuisfueritstatutumdebet
custodiri.]Gratian.Sedsiomniumconprouincialiumconcordisententiafueritdampnatus,
manebitergaeuminmobiliscensura.UndeinLaudicensiConcilio[cap.15.]legitur:

P.2.C.6.Q.4. C. V. Episcopus, qui ab episcopis suae prouinciae consonam

sententiamreportauerit,abaliisiudicarinonpoterit.

Si quis episcopus criminaliter accusatus ab omnibus, qui sunt intra prouinciam,

episcopisexceperitunamconsonamquesententiam,abaliisulteriusiudicarinonpoterit,
sedmanerecircaeumoportettamquamconuenientem,queabomnibusprolataest,firmam
ratamque sententiam. Gratian. Subintelligendum uero est, nisi ad iudicem maioris
auctoritatisfueritprouocatum.Tuncenimperappellationemsolutasententiafirmitatem
non obtinet. Unde Nicolaus Papa ait: [in epist. ad Carolum Regem, cuius initium:
Numquamdoloremgenerat.]

P.2.C.6.Q.4.C.VI.Semeldifinitumretractarinonlicet,nisiubimaiorauctoritas
fuerit.

Quodbenesemeldiffinitumestetinterpositisiuramentisdeliberatum,nulladebet
iteratione,nisifortassisubifueritmaiorauctoritas,retractari.

P.2.C.6.Q.4.C.VII.InrenouationeiudiciimemoriaB.Petriesthabenda.

ItemexConcilioSardicensi.[c.4.]Osiusepiscopusdixit:Quodsialiquisepiscopus
adiudicatus fuerit inaliqua causa,et putat sebonam causam habere, alterum iudicium
renouetur,siuobisplacet,S.Petriapostolimemoriamhonoremus,utscribaturuelabhis,
qui examinauerunt, uel etiam ab aliis episcopis, qui in prouincia proxima morantur,
Romanoepiscopo.Etsiiudicaueritrenouandumesseiudicium,renoueturetdetiudices.Si
autem probauerit talem causam ut ea non refricentur, que acta sunt, que decreuerit
Romanus episcopus confirmata erunt. Si hoc ergo omnibus placet, statuatur. Sinodus
respondit: Placet. Codicis libro IV. titulo de probationibus: Actor, quod asseuerat
profitendoseprobarenonposse,reumnecessitatemonstrandicontrariumnonastringit,
cumperrerumnaturamfactumnegantisprobationullasit.

P.2.C.6.QuestioV.

Gratianus.Quodautemdeficienteaccusatorereusnonsitcogendusadprobationem,
auctoritateGregoriiprobatur,qui[lib.V.epist.25.]scribensMaximoait:

P.2.C.6.Q.5.C.I.Onusprobationisreononincumbit.

Quodautempostulas,utillucpersonamdirigeredebeamus,quadehis,quedicuntur,
possit esse probatio, esset utcumque excusabile, si umquam ratio ei, qui accusatur,
necessitatem probationis inponeret. At postquam non tibi, sed accusantibus hoc onus
 409

incumbit, ad nos, sicut prefati sumus, dilatione cessante uenire non desinas. Gratian.
Accusatusnonnegationem,sedexceptionemprobaredebet:

[P.2.C.6.Q.5.C.II.].

[Gratian.]Hocautemseruandumest,quandoreumpublicafamanonuexat.Tunc
enim auctoritate eiusdemGregoriipropter scandalum remouendum, famamsuamreum
purgareoportet.

P.2.CausaVII.

Gratianus. Quidam longa inualetudinem grauatus episcopus alium sibi substitui

rogauit,cuiusprecibussummusPontifexannuit,etquodrogauerateiconcessit.Posteauero
conualuit idem episcopus, et quod prius fecerat cupit rescindi; aduersus eum, qui sibi
accesserat,questionemmouet,suamcathedramtamquamsibidebitamreposcit.(Qu.I.)
Hicprimumqueritur,utrumuiuenteepiscopoaliuspossitinecclesiaeademordinari?(Qu.
II.)Secundo,anisteualeatreposcerecathedram,quamsuaintercessionealteraccepit?

P.2.C.7.QuestioI.

Gratianus. I. Pars. Quod uiuente episcopo alius superponi aut superordinari non
possit, ex concilio apud Aluerniam celebrato diffinitum est, in quo legitur: ut nullus
uiuente episcopo alius superponatur aut superordinetur episcopus, nisi forsitan in eius
locum,quemcapitalisculpadeiecerit.

P.2.C.7.Q.1.C.I.Promolesticorporissuohonorenonpriueturepiscopus.

Item ex Registro Gregorii Papae, [lib. IX. epist. 41.] ad Anatolium

ConstantinopolitanumDiaconem.Scripsitmihidilectiotua,mereuerentissimofratrimeo
Iohanni primae Iustinianae episcopo pro egritudine capitis, quam patitur, episcopum
preciperesuccedi,nefortasse,dumepiscopiiuraeademciuitasnonhabeat,(quodabsit)ab
hostedepereat.Etquodnusquamcanonesprecipiunt,utproegritudineepiscopiepiscopus
succedat,etideoiniustumest,ut,simolestiacorporisirruit,honoresuopriueturegrotus.
Sedsuggerendumest,utsiquis,inregimine,egrotat,dispensatorillitalisrequiratur,qui
possiteiuscuramomnemagere,etlocumilliusinregimineecclesiae(ipsonondeposito)
conseruare,utnequeDeusomnipotensoffendatur,nequeciuitasneglectaesseinueniatur.

P.2.C.7.Q.1.C.II.FlagellatisaDominoafflictioaddinondebet.

Idem[lib.II.]inepistola[5.]adCandidum.Cumpercussiocorporalisinminet,utrum
propurgatione,anprouindictacontingat,Deiinhociudiciumignoratur,etideonondebet
anobisflagellatisaddiafflictio,nenosculpae(quodabsit)offensarespiciat.

P.2.C.7.Q.1.C.III.Infirmitatiscausalocosuoquispriuarinondebet.

ItemGregoriusClementioEpiscopoPrimatiVizanzeno.PresentiumlatorisAdeodati
querelam,quisesuipresbiteratuslocoincongruedicitexpulsum,licetsubditaetibitextus
explanet petitionis, tamen paulo iudicauimus apertius retexendam. Asserit namque a
Quincianofratreetcoepiscoponostroinlocosuoquibusdamsesuisordinandisnegotiis
 410

relaxatum,egritudinisquecausaperduorummensiumspatiumsuaeseecclesiaedefuisse;
cuiusreioccasionemcaptantempredictumfratremnostrumaliumlocoeiuspresbiterum
illicordinasse.Hortamuritaquefraternitatemtuam,utcausameiussollicitedistricteque
perquiras,et,simanifestae egritudinis causa,sicutdicitur,ecclesiae suaeeumdefuisse
repereris,nullumeiexordinationealteriuspresbiteripermittaspreiudiciumgenerari,sedin
locosuoeumfacsinealiquadubietaterestitui.Etinfra:1.Illudautemkaritatemtuam
specialiter ammonemus, ut, si uera fuerit huius suggestio, atque in suo ordine fuerit
restitutus,depresbitero,quiinlocoeiusordinatusest,subtiliterdistrictequeessesollicitus
debeas. Etsiquidemsinedatione aliqua adeundemordinem uenit, utinsymoniacam
heresimnonpotuissetincidere,inaliamquamcumqueecclesiamuacantemeumuolumus
ordinari.Sinautemineumquippiam(quodauertatDominus)talefueritrepertum,ipso
etiampresbiteratuspriueturordine,quemnoncausareplendaenecessitatisecclesiae,sed
solaconprobaturambitionesuscepisse.

P.2.C.7.Q.1.C.IV.Proinfirmitateuelegritudinepontificesnonsuntabiciendi,nec
ineorumlocoaliisubstituendi.

ItemNicolausAluinoIouauiensiArchiepiscopo.Pontifices,quialiquaoccupantur
infirmitateuelegritudine,abiciendinonsunt,necaliosineorumlococonsecrarioportet,
nisiexhacfuerintlucesubtracti.Quodsideministeriosibiconcessoconqueruntur,que
licitasuntsacerdotesexpleant.Inhisuero,quehispresumerenonlicet,uicinorumusque
ad recipiendam sanitatem episcoporumauxiliasubrogentur,ethoccumcautelaestudio
peragant,nepernecessitatisoccasionempresumptionispulluletambicio.Episcoposuero,
qui dominici gregis suscipiunt curam atque sollicitudinem, ab amministratione eorum
discedere non oportet, ut accepti talenti pulcritudo non deleatur, sed certamine eorum
salubriteraugeaturettriplicetur.

P.2.C.7.Q.1.C.V.Viuenteepiscopoaliussibisuccederenonualet.

ItemexepistolaCiprianiEpiscopietMartiris.FactusestCorneliusepiscopusdeDei
etChristieiusiudicio,declericorumpeneomniumtestimonio,deplebis,quetuncaffuit,
suffragio, desacerdotum antiquorum etbonorumuirorumconsensucumnemoante se
factusesset,cumFabianilocus,idestcumlocusPetrietgraduscathedraesacerdotalis
uacaret,quooccupatoetdeDeiuoluntate,atqueomniumnostrumconsensionefirmato,
quisquis iam episcopus fieri uoluerit, foris fiat necesse est, nec habeat ecclesiasticam
ordinationem,quiecclesiaenontenetunitatem. Quisquisillefuerit,licetdesemultum
iactansetplurimumsibiuendicans,profanusest,alienusest,forisest.Etcumpostprimum
essenonpossit,quisquispostunum,quisolusessedebetfactusest,iamnonsecundusille,
sednullusest.

P.2.C.7.Q.1.C.VI.Nonestepiscopusquiinlocumirrepserituiuentis.

Itemeiusdem.Nouatianusepiscopusnonest,quiCornelioepiscopoinecclesiaa
sedecim coepiscopis facto, adulter atque extraneus episcopus fieri a desertoribus per
ambitumnititur,etcumsitaChristounaecclesiapertotummunduminmultamembra
diuisa,itemepiscopatusunus,multorumepiscoporumconcordinumerositatediffusus,ille
postDeitraditionem,postconnexametubiqueconiunctamcatholicaeecclesiaeunitatem,
humanamconaturecclesiamfacere,etperplurimasciuitatesnouossuosapostolosmittit,ut
quedamrecentiainstitutionissuaefundamentaconstituat;cumqueiampridemperomnes
 411

prouinciasetperurbessingulasordinatisintepiscopiinetateantiqui,infideintegriin
pressuraprobati,inpersecutione proscripti,illesupereoscrearealiospseudoepiscopos
audet,quasipossitauttotumorbemnouiconatusobstinationeperagrare,autecclesiastici
ordinisconpaginemdiscordiaesuaeseminationerescindere,nesciensscismaticossemper
interinitiaferuere,incrementauerohaberenonposse,necaugerequodilliciteceperint,sed
statimcumprauasuaemulationedeficere.Etinfra:1.QuiergonecunitatemSpiritus,nec
coniunctionem pacis obseruat, et se ab ecclesiae uinculo atque a sacerdotum collegio
separat,episcopinecpotestatempotesthabere,nechonorem,quiepiscopatusnecunitatem
uoluithabere,necpacem.

P.2.C.7.Q.1.C.VII.Nonestinecclesiaquicumepiscopopacemnonhabet.

IdemadPappianum.[eodemlib. IV.epist.6.]Sciredebesepiscopuminecclesia
esse,etecclesiaminepiscopo,etsiquiscumepiscopononsit,inecclesianonesse,et
frustrasibiblandirieos,quipacemsacerdotibusDeinonhabentesobrepunt,etlatenter
apudquosdamcommunicaresecredunt,quandoecclesia,quecatholicaunaest,scissanon
sitnequediuisa.

P.2.C.7.Q.1.C.VIII.Suoiurequiscederenondebet.

Idem.[adIubaianum]Quampericulosumsitindiuinisrebusutquiscedatiuresuoet
potestate,scripturasanctadeclarat,cumEsauprimatus suosindeperdidit,necrecipere
postmodumpotuit,quodsemelcessit.

P.2.C.7.Q.1.C.IX.Perditionemsibiadquiruntquiabepiscopisrecedentesunitatem
ecclesiaescindunt.

Idem. [lib. I. epist. 6. ad Magnum] Denique quam sit inseparabile unitatis

sacramentum,etquamsinespesint,etperditionemsibimaximamdeindignationeDei
adquirant qui scisma faciunt et relicto episcopo alium sibi foris pseudoepiscopum
constituunt, declarat scriptura diuina in libris Regnorum, ubia tribu Iuda et Beniamin
decemtribusscissaesunt,etrelictoregesuoalterumsibiforisconstituerunt.Etindignatus
est,inquit,DominusseminiomniIsrael,etdemoliuiteos,etdediteosindireptionem,
donecabicereteosafaciesua,quiadissipatusestIsraeladomoDauid,etconstitueruntsibi
regem Ieroboam, filium Nabath. Indignatum esse Deum dixit, et eos in perditionem
dedisse, quia ab unitate dissipati alterum sibi regem constituissent. Et tanta indignatio
Dominiextititaduersusillos,quiscismafecerunt,utetiamcumhomoDeiadIeroboam
missusesse,quieipeccatasuaexprobraretatqueultionemfuturamprediceret,panemapud
illos edere et aquam bibere uetaretur. Quod cum non custodisset et contra preceptum
Dominiprandisset,statimdiuinacensurapercussusest,utinderegrediensinpetuacmorsu
leonis in itinere necaretur. 1. Sed adhuc in euangelio suo Dominus, maiorem suae
intelligentiaelucemmanifestat,quodidem,quituncseatribuIudaetBeniaminsciderant,
et Ierosolimis relictis Samariam secesserant, inter pseudoprophetas et gentiles
conputarentur.Namcumprimumdiscipulosinministeriumsalutismitteret,mandauitet
dixit: Inuiam gentium neabieritis, etinciuitates Samaritanorum neintraueritis. Ad
Iudeos prius mittens gentiles adhuc preteriri iubet. Addendo autem et ciuitatem
Samaritanorumdebereomitti,ubierantscismatici,ostenditscismaticosgentibusadequari.
Etpostpauca:2.Quodueroeundem,quemnosDeumPatrem,eundemeundemSpiritum
sanctumnossedicuntur,nechocadiuuaretalespotest.NametChore,etDathan,etAbiron
 412

cumsacerdoteAaronetMoyseeundemDeumnouerant,parilegeetreligioneuiuentes
unumetuerumDeum,quicolendusatqueinuocandusfuerat,inuocabant:tamenquialoci
sui ministerium transgressi et contra Aaron sacerdotem, qui sacerdotium legitimum
dignatione Dei atque ordinatione perceperat, sacrificandi sibi licentiam uendicauerunt,
diuinituspercussipenasstatimproillicitisconatibuspenderunt,necpotueruntrataesseet
proficeresacrificiairreligioseetillicitecontraiusdiuinaedispositionisoblata. Thuribula
quoque ipsa, in quibus incensum illicite fuerat oblatum, ne in usu de cetero essent
sacerdotibus, sed potius indignationis et ultionis diuinae memoriam corrigendi posteris
exhiberent,iussuDominiconflataatqueignepurgata,inlaminasductilesproducuntur,et
affiguntur altari, secundum quod loquitur diuina scriptura: Memoriale, inquit, filiis
Israel, ut non accedat quisquam alienigena, qui non est ex semine Aaron, inponere
incensumanteDominumutnonsitsicutChore.Ettamenilliscismanonfecerant,nec
forasegressicontraDominisacerdotesinpudenteratquehostiliterrebellauerant,quodnunc
hiecclesiamscindentes,etcontrapacematqueunitatemChristirebelles,cathedramsibi
constituere, et primatum assumere, et baptizandi atque offerendi licentiam uendicare
conanturetc.

P.2.C.7.Q.1.C.X.Nonestdefendendusquiuiuentislocuminuadit.

ItemLeoIV.Nomenio,DuciBritanniae.Nonfurem,etlatronem,qualemGislardum
essesentimusinNanneticasede,quiuiuentis(quodnonlicuit)nontimuitlocumusurpare,
procuiuscumquemunerisdonisultradebesdefensare.

P.2.C.7.Q.1.C.XI.Nonlicetepiscopoecclesiamsuamdimittere.

ItemEuaristusPapa.[epist.II.]omnibusEpiscopis.Sicutuirnondebetadulterare
uxorem suam, ita nec episcopus ecclesiam suam, id est ut illam dimittat, ad quam
consecratus est. Et sicut uxori non licet dimittere uirum suum, ut alteri se uiuente eo
matrimoniosocietuteumadulteret,licetfornicatussiteiusuir,sediuxtaApostolumaut
uirosuodebetreconciliari,autmanereinnupta,itaecclesiaenonlicetdimittereepiscopum
suum,autseabeosegregare,utalterumuiuenteeoaccipiat;sedautipsumhabeat,aut
innuptamaneat,idestalterumepiscopumsuouiuentenonaccipiat,neautfornicationisaut
adulteriicrimenincurrat.Siueroadulteratafuerit,idestsisealteriiunxerit,autsuperse
alterumepiscopumadduxerit,autessefeceritueldesiderauerit,peracerrimampenitentiam
autsuoreconcilieturepiscopo,autinnuptapermaneat.1.Episcopouerooportetoportune
etinportune,atquesineintermissioneecclesiamsuamdocere,eamqueprudenterregereet
amare, ut a uiciis se abstineat et salutem consequi possit eternam. Et illa cum tanta
reuerentiaeiusdoctrinamdebetsuscipere,eumqueamareetdiligereutlegatumDei et
preconem ueritatis. Gratian. Ecce his auctoritatibus patenter ostenditur, quod episcopo
uiuentealiussuperordinarinonpotest,necetiamproeiusegritudine.SedilludGregorii
intelligendumest,quandoille,quiegrotat,aliumsibisubstituinonrogat.Ceterum,quando
aliquisuelsenectute,uelinfirmitategrauatussusceptumoffitiumamministrarenonualet,si
aliumsibisubstituipetierit,rationabiliterfieripotest.Undeineodemcapitulosequitur:Si
ueroidemIohannesfortassepromolestiasuapetierit,utabepiscopihonoredebeatuacare,
eopetitionemdantescripto,concedendumest;aliteridfacerenonualemus.HincetiamB.
Augustinusepiscoposuonondumdefuncto,sedsenectutegrauato,cathedramepiscopalem
suscepit.UndeinepistolaPaulini[unica]adRomanumlegitur:
 413

P.2.C.7.Q.1.C.XII.Augustinusnontamsuccessitquamaccessit.

Non autem hoc tantum scripsimus gratulandum, quod episcopatum Augustinus

acceperit,sedquodhanccuramDeigratiamerueritAfricanaeecclesiaeutuerbacelestia
Augustinioreperciperet,quiadmaioremdominicimunerisgratiamnouomoreprouectus
itaconsecratusest,utnonsuccederetincathedraepiscopo,sedaccederet.Namincolumi
Valerio Ipponensis ecclesiae episcopo coepiscopus Augustinus est. Gratian. Hoc idem
probaturauctoritateB.Gregorii,quiAriminensiepiscopo,dolorecapitislaboranti,alterum
subrogauit,itascribensin[VII.libr.]Registrosuo,[Indict.2.,ep.49.]capitulo238.:

P.2.C.7.Q.1.C.XIII.Episcopograuatoinfirmitatealiussubrogaripotest.

Qualiterordinatianobissacerdotis,corporis,quianotumest,inpedientemolestia,
Ariminensis ecclesia pastorali hactenus ac sacerdotali sit regimine destituta, dudum
fraternitasuestracognouit.Quemdudumhabitatorumilliuslociprecibuspermotisepius
hortati sumus, ut si de eadem capitis, qua detinebatur, molestia, melioratum esse se
sentiret, ad suam auxiliante Deo reuerteretur ecclesiam. Qui datis induciis in hoc
quadriennio expectatur. Quem, dumcleri, uel ciuium hucuenientium, nosqueprecibus
arguentiuminstantiushortaremur,ut,siualeret,cumeisauxilianteDominoremearet,datis
scriptissuplicationenospetit,utquiaadeiusdemecclesiaeregimenuelsusceptumoffitium
pro eadem, qua detinetur, molestia assurgere nullatenus posset, ecclesiae Christi
episcopum ordinare deberemus. Unde, quia cunctarum ecclesiarum iniuncta cura
sollicitudinisnosconstringit,nediutiusgregifideliumdesitpastoraliscustodia,illorum
precibus huius ex sui inpossibilitate renunciatione conpulsi, uisum est nobis eidem
Ariminensi ecclesiae debere episcopum ordinari, et datis ex more preceptis, clerum
plebemque eiusdem ecclesiae non destitimus ammonere, quatinus ad eligendum sibi
antistitemconcordiprouisioneconcurrant.Hortamurergo,utfraternitasuestraeum,quem
uno consensuomnes elegerint, sicutet ipsianobis poposcissenoscuntur,ad sefaciat
euocari,quemcautaexomnibusexaminationediscutite,etsi,ineo,queintextuEptatici
continentur, minime Domino opitulante fuerint reperta, atque fidelium personarum
relationeeiusquoqueuitauobisplacuerit,adnoseumcumdecretiuestripagina,addita
quoque testificationis epistola destinate, quatinus eiusdem a nobis ecclesiae Domino
disponenteconsecreturantistes.

P.2.C.7.Q.1.C.XIV.Deeodem.

Itemexeodemcapitulo232.adEleutheriumEpiscopum.Quamuistristenobissit
ualdequodloquimur,atquefraternanosconpassionepotiusarguat,quamaliquiddeauditis
diffinirepermittat,susceptitamensollicitudoregiminiscornostruminstantipulsataculeo,
magnanosecclesiiscuraprospicere,nequaearumpossitutilitasdeperire.Peruenitigitur
adnosquibusdamreferentibus,quemdamepiscopumitapassionemcapitisincurrisse,ut
quodmentealienataageresoleatgemitusetfletusaudiresit.Neergolanguentepastore
grex(quodabsit)insidiatorislaniandusdentibusexponatur,uelecclesiaeipsiusutilitates
depereant,cautanosnecesseestprouisionetractare.Etideo,quiauiuentemepiscopumab
offitiosuonecessitasinfirmitatis,noncrimenabducit,aliumlocoeius(nisirecusanteeo)
nullasinitratioordinari;sedsiinteruallaegritudinishabereestsolitus,ipsedatapetitione
non se ulterius ad hoc ministerium subuertente infirmitate posse fateatur assurgere, et
aliumlocosuoexpetatordinandum.Quofactoomniumsolempniterelectionealter,qui
dignus fuerit, episcopus ordinetur, sic tamen, ut quousque eundem episcopum in hoc
 414

seculouitatenuerit,sumptuseidebitideeademecclesiaministrentur.Enimuerosinullo
temporeadsanaementisreditoffitium,personafidelisacuitaeprobabilisesteligenda,que
adregimenecclesiaeidoneapossitexistere,atquedeanimarumutilitatecogitare,inquietos
sub disciplinae uinculo constringere, ecclesiasticarum rerum curam gerere, et maturum
atqueefficaceminomnibusseexhibere,quietiamepiscopo,quinuncegrotat,superstes,
loco eius debeat consecrari. II. Pars. Gratian. Ne autem huiuscemodi passionibus
sacerdotibus subito occupatis ceptum offitium inexpletum remaneat, institutum est, ut
sacerdos, siue psallens siue sacrificans, alios secum habeat, qui, si huiusmodi casus
interuenerit,inchoatamisteriaperficereualeant.UndeinTolletanoConcilioXI.[c.14.]

P.2.C.7.Q.1.C.XV.Quisquesacrificanssacerdotemsibiuicinumhabeat,quicepta
sacramentaexpleat,sieialiquanecessitasingruerit.

Illuddiuinioraculimentesinguliprecauentes,quoscribitur:Vaesoli,quia,cum
ceciderit,nonhabetsubleuantem,summoperenobisuerendumestetcauendum,nehoris
illisatquetemporibus,quibusDominopsallituruelsacrificatur,unicuiquediuinisoffitiis
singulariter insistenti perniciosa passio uel quelibet corporis ualitudo occurrat, que aut
corpussubitoobruifaciat,autmentemalienationeuelterroreconfundat.Huiusmodiergo
casibusprecauentesnecessariumduximusinstituere,utubitemporis,uelloci,siueclerici
copiasuffragaturhabeatquisquisillecanensDeoatquesacrificanspostseuicinisolaminis
adiutorem,utsialiquocasuille,quioffitiainpleturusaccedit,turbatusfueritueladterram
elisus,atergosemperhabeatquieiusuicemexequaturintrepidus.

P.2.C.7.Q.1.C.XVI.Sisacerdosnecessitatepreoccupatusfuerit,ceptasacramenta
peraliumexpleantur.

ItemexConcilioTolletanoVIII.[c.2.]Nichilcontraordinisstatutumtemeritatis
ausu presumatur, neque illa, que summa ueneratione censentur, ulla presumptione
soluantur, cum ad hoc tantum fieri iussa sunt, ne interrupta noscantur, ne languoris
prouenturoboresalutisnaturapriuetur.Nonergosolumfragilitaticonsuliturhumanae,sed
sacrisetiamministeriorumDeiprouidetursollicitudine.Censuimusergoconuenire,utcum
a sacerdotibus missarum tempore sancta misteria consecrantur, si egritudinis accidat
cuiuslibet euentus, quoceptum nequeat consecrationis explere ministerium, sit liberum
episcopo uel presbitero alteri consecrationem exequi cepti offitii. Non enim aliud ad
supplementum initiatis misteriis conpetit, quam aut incipientis aut subsequentis
benedictioneconpletasintsacerdotis,quianecperfectauideripossunt,nisiperfectionis
ordineconpleantur.CumenimsimusomnesinChristounum,nichilcontrariumdiuersitas
format,ubiefficaciamprosperitatisunitasfideirepresentat.Quodetiamconsultumcuncti
ordinisclericiindiuiduumsibiessenonambigant,sed,utpremissumest,precedentibusalii
libenterproconplementosuccedant.Nectamenquodnaturaelanguoriscausaconsuliturin
presumptionis perniciem conuertatur, nullus post cibum potumque quemlibet minimum
sumptummissasfacere,nullusabsquepatentiprouentumolestiaeministeruelsacerdos,
cum ceperit, inperfecta offitia presumat relinquere omnino. Si quis hoc temerarie
presumpserit, excommunicationis sententiam sustinebit. III. Pars. Gratian. Ecce, quod
episcopopetente,precibusetiampopuli,infirmitategrauatoaliuspossitsubrogari,patenter
monstratur. Senectute autem grauato non successor, sed coadiutor dari debet, qui ei
decedentiinlocumregiminissuccedat.SicAugustinusdicituraccessisse,nonsuccessisse
Ypponensium episcopo. Hinc etiam Zacharias Papa scribit Bonifatio Maguntino
Archiepiscopo:
 415

P.2.C.7.Q.1.C.XVII.Senectutegrauatocoadiutorestdandus,quimorientisuccedat.

Petisti, ut cum nostro consultu pro superueniente tibi senectute atque corporis
inbecillitate, siinuenire poteris alium ineandem sedem, inquaprees,protuapersona
debeascollocare.NosueroadiutoreDeoconsiliumprebemustuaesanctitati,utprosalute
animarum rationabilium fautore Christo sedem, quam obtines, Maguntinae ecclesiae
nequaquam relinquas. Sin uero Dominus dederit iuxta tuam petitionem hominem
perfectum,quipossitsollicitudinemhabere,etcuramprosaluteanimarumprotuipersona
ordinabisillumepiscopum,eritqueineuangeliotibicreditoetministerioChristiportando
inomnilocorequirensetconfortansecclesiamDei.Item:1.Sieundemuolueritdiuina
clementiapostdiemtuitransitussuperesse,sieumaptumcognoueris,etintuauoluntate
fueritdiffinitum,eahora,quatedepresentiseculomigraturumcognoueris,presentibus
cunctistibisuccessoremdesigna,uthucueniatordinandus.Hocnullialiiconcedipatimur,
quod tibi karitate cogente largiri censuimus. Item: 2. De eo autem, quem tibi
successorem constituere dixisti, ut te iubente in tuo loco eligatur episcopus, hoc nulla
rationeconcedipatimur,quiacontraomnemecclesiasticamregulamuelinstitutaPatrum
essemonstratur;seduolumus,uttibiministret,etsitineuangelioChristiadiutor.3.
Nimisenimreprehensibileessemanifestumest,utteuiuentealiumtibisubstituamus;sed
hocconmonemus,utorarenoncesses,uttibiDeusillumsuccessoremconcedat,quiei
possitesseplacabilis,etpopulumirreprehensibiliterregereualeat.

P.2.C.7.Q.1.C.XVIII.Nonsuccessor,sedcoadiutoruiuentiepiscopodatur.

Item Pelagius Papa Clero Narniensi. Quia frater et coepiscopus noster Iohannes,
ecclesiasticaeutilitatisstudiosuadente,etnaturaesuaesimplicitatelaudabiliconsideratione
tractata, ob hoc, quod se in gerenda patrimonii gubernandi cura uel in disciplina
ecclesiasticaconseruandaminimefateturidoneum,Constitutipresbiteriadhecexplenda
sibi poposcit adhiberi personam, ut ea, que sunt necessaria, conpetenti disponente
sollicitudine,nichilindecensuelinutilefieripermittatur.Ideoquepresentiuobisiussione
precipimus,utseruataprimoinlocomemoratoepiscoporeuerentia,quamnosconuenit
inculpabiliter exhibere, in omnibus, que ad diuini cultus obsequium pertinent, uel
ecclesiasticaeutilitatis curaperageresuaserit,prebeatis obedientiam conpetentem,ut in
nullodispositionibuseiusspiritucontumaciresultantes,imoconpetentiuigilantiaeuestrae
studio,queproecclesiasticautilitategerendamonuerit,adinplentes,uthisitadispositiset
consuetauobisstipendiaministrentur,etquecumqueinprefatoecclesiaepatrimoniouelde
rebus ad eam pertinentibus repetendis sunt necessaria, conpleantur. Gratian. Illud uero
Cipriani de hereticis intelligendum est, qui catholicorum ecclesias sibi usurpare
contendunt.1.IlludueroEuaristiPapaetuncintelligendumest,quandonecineuitabilis
necessitas(persecutorumuidelicet)necapostolicaautregularismutacio,sedsolaambicio
episcopumdeecclesiaadecclesiamtransirecogit.2.Undecuminprincipiosuicapituli
diceret:Episcopusnondebetdimittereecclesiamsuam,subsequenteradiunxit:Absque
ineuitabili necessitate, autapostolica uelregulari mutacione, et alteri seambitus causa
coniungere.IV.Pars.3.Ambicionisenimcausaquicumqueecclesiaesuaemediocritate
despecta ad maiorem ecclesiam transire uoluerit, debet reuocari ad propriam. Quod si
redirecontempserit,careatalienaetpropria.UndeinNicenoConcilio[cap.15.]legitur:
 416

P.2.C.7.Q.1.C.XIX.Episcopusuelquilibetclericusrelictasuaecclesianondebet
adaliamtransire.

Nonoportetepiscopumuelreliquosordinesdeciuitateadciuitatemmigrare;non
episcopus,nonpresbiter,nondiaconustranseat.Siquisautempostdiffinitionemsanctiet
magni concilii tale quid agere temptauerit, et se huiusmodi negotio mancipauerit, hoc
factum prorsus in irritum ducatur, et restituatur ecclesiae, cuius fuit episcopus, aut
presbiter,autdiaconusordinatus.

P.2.C.7.Q.1.C.XX.Inmonasteriodeputeturepiscopus,quiinecclesiasuaresidere
contempnit.

ItemGregoriusAnthemioSubdiacono.[lib.V.epist.23.]Peruenitadnos,Pimenium
Amalfitanae ciuitatis episcopumin ecclesia residere nonessecontentum, sedforis per
diuersalocauagari.Idcircohactibiauctoritateprecipimus,quatinushocdeceterofacere
nonpresumat,sedinecclesiasuasacerdotalimoreresideat.Quemsifortenonemendare
post tuam interminationem cognoueris,in monasterium eum deputare, etnobis curabis
modisomnibusindicare,utquidfaceredebeasnostraiterumpreceptionecognoscas.

P.2.C.7.Q.1. C. XXI. Episcoporum nulli conceditur principalem cathedram

relinquere,etadaliumecclesiamseconferre.

Item ex Concilio Cartaginensi V. [c. c.] Placuit, ut nemini sit facultas, relicta
principali cathedra ad aliquam ecclesiam in diocesi constitutam se conferre, uel in re
propriadiucius,quamoportet,constitutumcuramuelfrequentationempropriaecathedrae
negligere.

P.2.C.7.Q.1.C.XXII.Intercessoricathedram,cuidatusest,tenerenonlicet.

Item ex eodem. [Cartaginensi V. c. 8.]. Constitutum est, ut nulli intercessori sit

licitum,cathedram,cuiintercessordatusest,quibuslibetpopulorumstudiisuelseditionibus
retinere,seddareoperam,utintraannumeisdemepiscopumprouideat.Quodsineglexerit,
annoexemptointeruentoraliustribuatur.

P.2.C.7.Q.1.C.XXIII. Excommunicentur clerici, qui relicta suaecclesia adeam

redirenoluerint.

Itemexeodem.SiquiuerosinerespectuDeiagentes,ettimoremDeianteoculos
non habentes, neque ecclesiastica statuta custodientes, recesserint ab ecclesia sua, siue
presbitersiuediaconus,uelinquocumqueecclesiasticoordinepositifuerint,nondebent
suscipiinecclesia,sedomninecessitatecogantur,utredeantadecclesiamsuam.Quodsi
permanserint,excommunicareeosoportet.

P.2.C.7.Q.1.C.XXIV.Deeodem.

Item ex Concilio Antioceno. [c. 3.] Si quis presbiter, uel diaconus, uel quilibet
clericus, deserta sua ecclesia, ad aliam transeundum esse crediderit, et ibi paullatim
temptet,quomigrauit,perpetuopermanere,ulteriusministrarenondebet,presertimsiab
episcoposuoadreuertendumfueritexhortatus.Quodsiposteuocationemsuiepiscopinon
 417

obedierit, sed inobediens perseuerauerit, omnimodis ab offitio suo deponi debere, nec
aliquando spem restitutionis habere. Si uero propter hanc culpam depositum alius
episcopussusceperit,etipseacommunisinodopenammerebiturincrepationistamquam
ecclesiasticaiuradissoluens.

P.2.C.7.Q.1. C.XXV. Nonlicet episcopo ecclesiam suam relinquere et adaliam

transire.

Itemexeodem.[Antioceno,c.21.] Episcopumdediocesiaddiocesimnondebere
transire,nequesiseipsumingesserit,nequesiapopulisfuerituiolenterattractus,nequesi
etiamhoceiabepiscopissuadeatur;manereautemeumdebereinecclesiaDei,quamab
initio sortitus est, et non ab ea alibi demigrare, secundum regulam super hoc olim a
Patribusconstitutam.

P.2.C.7.Q.1.C.XXVI.Deeodem.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.5.]Proptereosepiscopossiueclericos,quide
ciuitate ad ciuitatem transeunt, placuit diffinitiones datas a sanctis Patribus habere
propriamfirmitatem.

P.2.C.7.Q.1.C.XXVII.Alienaeplebesabepiscopononusurpentur.

ItemexConcilioCartaginensiIII.[c.20.]Placuit,utanulloepiscopousurpentur
plebesalienae,necaliquisepiscoporumsupergrediaturindiocesimcollegamsuum.

P.2.C.7.Q.1.C.XXVIII.Alienosclericosordinareuelaltariaconsecrareepiscopo
nonlicet.

ItemAnacletus.Episcopusindiocesialienaadalienosclericosordinandosuelaltaria
consecrandainruerenondebet.Quodsifecerit,amotishis,quosordinauit,altaristantum
consecrationemanente,transgressorcanonumannoamissarumcelebritatecessabit.

P.2.C.7.Q.1.C.XXIX.Diebussolempnibusclericusecclesiaesuaedeessenondebet.

ItemexConcilioAgatensi.[c.64.]Siquisincleroconstitutusabecclesiasuadiebus
solempnibus defuerit, id est Natiuitate Domini, Epiphania, Pasca, uel Pentecoste dum
potius secularibus lucris studet quam seruitio Dei parere, conuenit, ut triennio a
communionesuspendatur.1.Similiterdiaconusuelpresbiter,sipertresebdomadasab
ecclesiasuadefuerit,huicdampnationisuccumbant.

P.2.C.7.Q.1.C.XXX.Remouendusestepiscopusabecclesia,cuiinrepseritetad
suamredirecogendus.

ItemYlariusPapa.[Episcopis Tarracon.c.3.]Remotoabecclesia Barchinonensi

atqueadsuamremissoYreneoepiscopo,sedatispersacerdotalemmodestiamuoluntatibus,
que per ecclesiasticarum legum ignorantiam desiderant quod non licet obtinere, talis
protinusdecleroproprioBarchinonensibusordineturepiscopus,qualemteprecipue,frater
Ascani, oporteat eligere et deceat consecrare, ne si aliter forte factum sit non sine
 418

obiurgationemaximetuinominisretundatnostrapreceptio,quodininiuriamDei(aquo
specialitersacerdotaliumestgratiadignitatum)didicerimusadmissum.

P.2.C.7.Q.1.C.XXXI.Quialienamcathedramappetit,abeaexpulsusetiampropria
careat.

Item Leo Episcopus urbis Romae Anastasio, Thessalonicensi Episcopo. [ep.

LXXXII. al. LXXXIV. c. 8.] Si quis episcopus suae ciuitatis mediocritate despecta
amministrationemcelebriorislociambierit,etadmaioremseplebemquacumqueratione
transtulerit,acathedraquidempellaturaliena,carebitetiampropria,utnecillispresideat,
quosperauariciamconcupiuit,necillis,quospersuperbiamspreuit.Suisigiturterminis
quisquecontentussit,necsupramensurasiurissuiaffectetaugeri.

P.2.C.7.Q.1.C.XXXII.Quicontemptuminorisadmaioremaspiratutraquecareat
ecclesia.

ItemexConcilioMeldensi.[c.30.]Siquisdeordinesacerdotalicontemptuminoris
ecclesiae ambitiose et inprobe ad potiorem aspirauerit, canonica erga eum diffinitio
conseruetur, hoc est ut utraque careat. Gratian. Qui uero precio ecclesiam uacantem
ingressusfuerit,aboffitiosuodeponendusest,sicutinRotomagensiConciliolegitur:

P.2.C.7.Q.1. C. XXXIII. Deiciatur a clero qui muneribus ecclesiam adquirere

temptat.

Sancitumestatqueomnibusmodisprohibitum,utsiquispresbiterinuentusfuerit
alicuiclericouellaicomuneradareueldedisse,autaliampecuniamtribuere,utalterius
presbiteriecclesiamuacantemprecioturpislucrigratia,deiciaturacleroetalienusexistata
regula.V.Pars.Gratian.Quoduerocommuniconsilioatquealiorumutilitatemutaciones
episcoporumfieripossintetinecclesiis,aquibusrecesserint,eisuiuentibusaliisubstitui
ualeant,AnteriusPapademonstrat,[epistolaVII.]scribensomnibusEpiscopis:

P.2.C.7.Q.1. C. XXXIV. Necessitatis uel utilitatis causa episcoporum mutaciones

fieripossunt.

Mutacionesepiscoporumscitotecommuniutilitateatquenecessitatefierilicere,sed
non propria cuiusquam uoluntate aut dominacione. Petrus sanctus magister noster et
princepsapostolorumdeAntiochiaciuitateutilitatiscausaesttranslatusRomam,utibidem
proficerepotiusposset.Eusebiusquoquedequadamciuitateparuaapostolicaauctoritate
mutatusestinAlexandriam.SimiliterFelixdeciuitate,inquaordinatuserat,electione
ciuiumpropterdoctrinametbonamuitam,quamhabebat,auctoritatehuiussanctaesediset
communi episcoporum et reliquorum sacerdotum ac populorum consilio translatus est
Ephesum.Nonenimtransitdeciuitateadciuitatem,nectransferturdeminoriadmaiorem,
qui hoc non ambitu, nec propria uoluntate facit, sed aut ui a propria sede pulsus, aut
necessitate coactus, aut utilitate loci uel populi, non superbe, sed humiliter ab aliis
translatusest.1.Namsicutepiscopihabentpotestatemordinareregulariterepiscoposet
reliquossacerdotes,sicquociensutilitasautnecessitasexegeritsupradictomodoetmutare
etintronizarepotestatemhabent,nontamensinesacrosanctaeRomanaesedisauctoritateet
licentia.2.Aliaetenimcausaestutilitatis,aliaauariciaeetpresumptionisatquepropriae
uoluntatis.
 419

P.2.C.7.Q.1.C.XXXV.Causanecessitatismutacionesepiscoporumfieripossunt.

ItemPelagiusPapa[II.]BenignoArchiepiscopo.[epist.II.]Scias,fraterdilectissime,
aliudessecausamnecessitatisetutilitatis,aliudpresumptionisacpropriaeuoluntatis.Non
ergomutatsedemquinonmutatmentem,idestquinonauariciaecausa,autdominacionis,
aut propriae uoluntatis uel dilectionis suae migrat de ciuitate ad ciuitatem, sed causa
necessitatis etutilitatismutatur.Nametplurimorumutilitasuniusutilitatiueluoluntati
preferendaest.Aliudestenimmutare,etaliudmutari.1.Namaliudestspontetransire,et
aliudcoacteautnecessitateuenire.Undenonistimutantciuitatem,sedmutantur,quianon
sponte,sedcoactehocagunt.2.Nonergobeneintelliguntecclesiasticasregulas,quihoc
negantcausautilitatisuelnecessitatisfieriposse,quocienscommunisnecessitasaututilitas
persuaserit.

P.2.C.7.Q.1.C.XXXVI.Christumnegareconuinciturquinecessitatempatientibus
misericordiamnoninpendit.

Idemadeundem.Omnis,quigemebatetquiuexabaturaSaul,fugiebatetueniebatad
Dauid. Si rex piissimus atque iustissimus Dauid sciret peccatum esse, persecutionem
fugientes et transeuntes de loco ad locum et de ciuitate ad ciuitatem recipere, tales
nequaquamreciperet,necsecumteneret,nequeinaliisciuitatibuseoscollocaret.Quienim
persecunturDominiepiscopos,eosquedeciuitatibusadciuitatestransireconpellunt,non
eos tantum persecuntur, quantum Dominum nostrum Iesum Christum, cuius legatione
funguntur.Necipsiinhocpeccantepiscopi,quoniamnonsponte,sedcoactehocagunt,sed
ipsi,quieospersecuntur,necipsisepiscopishocinputaripotest,sedillis,quihocagereeos
cogunt. 1. Qui autem negant misericordiam faciendam fugientibus et necessitatem
patientibus, ipsum Christum negant, qui est misericordia et ueritas. 2. Negant
misericordiamnecessitatempatientibus,quipopulisindigentibusdiuinisministeriis,etnon
habentibuspropriumepiscopum,quieosinstruat,causautilitatisatquenecessitatisutex
alia ciuitate, licet minor sit, in ea, que non habet episcopum doctiorem uel utiliorem,
meliori consilio, non sponte transeuntem, sed maiorum exhortacione mutare, aut
episcopumeiectumetpersecutionempatientemcausautilitatisautnecessitatisintronizare
nolunt.

P.2.C.7.Q.1. C. XXXVII. Non ambicione, sed sinodali auctoritate de ecclesia ad

ecclesiamepiscopustranseat.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.27.]Episcopusdelocoignobiliadnobilemper
ambicionemnontranseat,necquisquaminferiorisordinisclericus.Sanesiutilitasecclesiae
poposcerit,decretoproeoclericorumetlaicorumepiscopisporrecto,inpresentiamsinodi
transferatur, nichilominus alio in loco eius episcopo subrogato. Inferioris uero gradus
sacerdotes uel alii clerici concessione suorum episcoporum possunt ad alias ecclesias
transmigrare.

P.2.C.7.Q.1.C.XXXVIII.

Itemexeodem.[CartaginensiIV.c.33.]Episcopiuelpresbiterisicausauisitandiad
ecclesiam alterius episcopi uenerint, in gradu suo suscipiantur, et tam ad uerbum
faciendumquamadoblationemconsecrandaminuitentur.
 420

P.2.C.7.Q.1.C.XXXIX.Ecclesiauniusepiscopiabaliodisponinondebet.

Item Calixtus Papa omnibus Episcopis. [epist. II. c. 3.] Sicut alterius uxor nec
adulterariabaliquo,ueliudicari,autdisponi,nisiapropriouiroeouiuentepermittitur,sic
nec uxor episcopi, que eius ecclesia uel parrochia indubitanter intelligitur, eo uiuente
absqueconsilioeiusetuoluntatealteriiudicare,ueldisponere,auteiusconcubitu,idest
ordinatione,frui,nonconceditur.UndeaitApostolus:Alligataestuxorlegiuiri,quamdiu
uir eius uiuit, eouerodefuncto soluta estalege uiri.Similiter sponsaepiscopi(quia
sponsauxorqueeiusdiciturecclesia)illouiuenteeialligata,eodefunctosolutaest.Etcui
uolueritnubat,tantuminDomino,idestregulariter.Sienimeouiuentealterinupserit,
adultera iudicabitur. Similiter et ille, si aliam sponte duxerit, adulter estimabitur, et
communionepriuabitur.Siautempersecutusinsuafueritecclesia,fugiendumestilliad
alteram,eiquesociandum,dicenteDomino:Sipersecutiuosfuerintinunaciuitatefugite
in aliam. Siautem utilitatis causa fuerit mutandus non per se hoc agat, sedfratribus
inuitantibuscumauctoritatehuiussanctaesedisfaciat,nontamenambituscausa,sedaut
utilitate aut necessitate, ut dictum est. VI. Pars. Gratian. Hoc non solum de episcopis
uerumetiamdequibuslibetecclesiaeministrisintelligitur,neuidelicetinlocumuiuentis
alter obrepat. Unde B. Gregorius scribit Salonitano Episcopo, de eo, qui in
archidiaconatumalteriussepromouericonsenserat:[lib.II.Indict.10.epist.XIV.etXVI.]

P.2.C.7.Q.1.C.XL.Deponaturquilocumalteriusinuaderenontimet.

Eum,quicontraiustitiaeregulaminarchidiaconatumalteriusseprouehiconsensit,
abeiusdemarchidiaconatushonoredeponimus.Quisiulteriusinlocoeodemministrare
presumpserit,separticipationesacraecommunionisnoueritessepriuatum.

P.2.C.7.Q.1.C.XLI.Inunaecclesiaduoprelatiessenondebent.

IdemadRusticumMonachum.[ep.IV.]Inapibusprincepsunusest;gruesunam
secunturordinelitterato;inperatorunus,iudexunusprouinciae.Romaconditaduosfratres
simulhabereregesnonpotuitetparricidiodedicatur.InRebeccaeuteroEsauetIacobbella
gesserunt; singuli ecclesiarum episcopi, singuli archiepiscopi, singuli archidiaconi, et
omnisordoecclesiasticussuisrectoribusnititur.VII.Pars.Gratian.Ecceinquibuscasibus
episcopouiuentealiuspotesteisubstitui,quamquamsecundumreiueritatemnonuiuente
episcopotalisprobetursuccedere.Translatusenimabunaciuitateadaliamdesinitesse
episcopusilliusciuitatis,aquatransfertur,atqueideoquihuicsucceditnonuiuenti,sed
defuncto quodammodo episcopo probatur substitui. Sed inter eum, qui hostilitatis
necessitate, et eum, qui utilitatis causa transfertur, hoc interest, quod ille, qui metu
hostilitatisadaliamtransit,siprioremcontigeritaliquandoabhostibusliberamfieri,ad
eandem illum redire oportet. UndeGregorius Papascribit IacoboEpiscopo Squillatino
capitulo25.:

P.2.C.7.Q.1.C.XLII.Quimetuhostilitatisadaliumlocumtransieritposteaadsuam
ecclesiamredireoportet.

Pastoralis offitii cura nos ammonet, destitutis ecclesiis proprios constituere

sacerdotes,quigregemdominicumpastoralisollicitudinegubernaredebeant.Proptereate
IohannemabhostibuscaptiuatumLesimanaeciuitatisepiscopuminSquillitanaecclesia
cardinalemnecesseduximusstatueresacerdotem,utetsusceptamsemelanimarumcuram
 421

intuitufuturaeretributionisinpleas.Etlicettuasishosteinminentedepulsus,aliam,quea
pastoreuacat,debesecclesiamgubernare,itatamen,utsiciuitatemillamhostibusliberam
efficietDominoprotegenteadprioremstatumcontigeritreuocari,ineam,inquaprius
ordinatus es, ecclesiam reuertaris; sin autem predicta ciuitas continua captiuitatis
calamitate premitur,inhac,inquaesincardinatus anobis,debeasecclesia permanere.
Gratian. Qui uerocausa utilitatis transfertur nequaquam ad priorem redire cogitur. Est
etiamaliuscasus,inquoepiscopusuiuenteepiscoposubstituitur.Cumenimaliquisrelicta
prioricathedrasuaauctoritateadaliamtransierit,sialiuseisubstitutusfuerit,licetille
priorisecclesiaeepiscopusessenondesierit,substitutustamenepiscopatumhabebit.Unde
Damasus,urbisRomaeEpiscopus,scribitomnibusepiscopis:

P.2.C.7.Q.1.C.XLIII.Desacerdotibus,quirelictisecclesiissuisadaliasmigrarunt.

Eos sacerdotes, qui de ecclesiis ad ecclesias migrauerunt, tamdiu a communione

habuimusalienos,quamdiuadeasredierintciuitates,inquibussuntconstituti.Quodsi
aliusaliotransmigranteinlocumuiuentisestordinatus,tamdiuuacetasacerdotiidignitate
qui suam deseruit ciuitatem, quam diu successor eius quiescat in Domino. Gratian.
Episcopaliumetiamsediummutacionesmetuhostilitatisinteruenientenonnumquamfieri
solent.UndeGregoriusscribitIohanni,EpiscopoBelitrano:[lib.II.epist.11.]

P.2.C.7.Q.1.C.XLIV.Necessitatetemporisepiscopalium sediummutacionesfieri
possunt.

Temporis qualitas nos ammonet episcoporum sedes, constitutas antiquitus certis

ciuitatibus, ad alia, que securiora putamus, eiusdem diocesis loca transponere, quo et
habitatores securi ualeant degere, et barbaricum possit periculum facilius declinari.
Propterea te Iohannem fratrem et coepiscopum nostrum Belitrensis ciuitatis, sedemque
tuam in loco quondam Arenata ad S. Andream apostolum precipimus transmigrare,
quatinusabhostilitatisincursuliberiorexistereualeas,etillicconsuetudinemsolempnium
festiue disponas. VIII. Pars. Gratian. Item cum aliquis causa humilitatis apostolica
concessionedeepiscopalisedeadmonachalemdescenderitsubiectionem,aliuslocoeius
subrogaripoterit;illeueroadpontificatumresurgerenequaquamualebit.Undeinquinta
actioneConstantinopolitanaeSinodi,CCCLXXXIII.Patrum,subVIII.IohannePapa,cui
prefuit Petrus presbiter cardinalis, et Paulus Anchonitanus episcopus, et Eugenius
Hostiensisepiscopus,apocrisariiPapaedixerunt:

P.2.C.7.Q.1. C. XLV. Episcopus, qui causa humilitatis monachus efficitur, ad

pontificatumredirenonualet.

Hoc nequaquam apud nos habetur, ut quicumque de pontificali ordine ad

monachorumdescenderituitam,ulteriuspossitadpontificatumreuerti.Item:1.Precepit
sanctasinodus,utquicumquedepontificalidignitateadmonachorumuitametpenitentiae
descenderit locum, nequaquam ad pontificatum resurgat. Monachorum enim uita
subiectionisuerbumhabetetdiscipulatus,nondocendi,uelpresidendi,uelpascendialios.
Gratian.Hocadpenitentiamagendam,nonadquietemseruandamquibusdamconceditur.
UndeLiberiusPapascribitomnibusEpiscopis:[ep.II.]
 422

P.2.C.7.Q.1.C.XLVI.Proinfestationibus malorumnonlicet episcoposusceptum

gregemrelinquere.

Suggestumnobisest,quodpropreteritislaboribusetinfestationibusnonnulliuestrum
assignatassibimetetaDeoconmissasrelinquantplebesetinfuturumpluresrelinquere
uelintecclesiaseas,quastueridebent,etproouibussibiconmissislaborarenegligant,et
monasteriorumsequietitraderefestinent,etuacationemabepiscopatuslaboribuseligere,
etsilentioatqueotiouitamduceremagisappetant,quaminhis,quesibiconmissasunt,
permanere,dicenteDomino:Beatusquiperseueraueritusqueinfinem.Undenamqueest
beata perseuerantia, nisi de uirtute patientiae? quoniam secundum apostolicam
predicationem,omnes,quiuoluntpieinChristouiuere,persecutionempatiuntur.Ideo
fratreskarissimi,nonuosafflictionumamaritudoapiomentisuestraepropositocoartet
recedere.Considerantes,quantaproabsolutionenostrietliberationecreatornosterdominus
acredemptorpertulerit,quibusuesecontumeliisafficiendumtradiderit,utnosauinculis
potestatisdyabolicaeliberaret.Attenditeitaqueuobisetomnigregi,inquouosSpiritus
sanctusconstituitepiscoposregereecclesiamDei,quamacquisiuitpropriosanguine,ut
non sit qui uos decipiat aut seducat in subtilitate sermonis, ut plebes uobis conmissas
relinquatis, et alicui propter obprobrium malorum hominum quieti uos tradatis, ut uos
solummodosaluetis,etfiliosorphanosrelinquatis.

P.2.C.7.Q.1.C.XLVII.Inpersecutionibusepiscopusecclesiamsuamnondeserat.

Item Nicolaus Unifredo Moriensis ecclesiae Episcopo. Sciscitaris itaque per

Galdagariumpresbiterum,utrum,cumaNormannisepiscopiodepelleris,debeasdecetero
inmonasterioconuersari.Inquoscias,fraterkarissime,quia,siperniciosumestproretam
in tranquilitate nauim deserere, quanto magis in fluctibus? Ubi non dicimus, quod
persecutorumnonfugiamus(maximequepaganorum)insidias,cumadtempusseuiunt,et
obmultitudinemdelictorumnostrorumnocendifacultatemdiuinitusassecuntur,presertim
cum eis prodire ultro non debeamus, et multos prophetas, et apostolos, ipsum quoque
Dominumhuiusmodifugisseinsecutoresluceclariusconstet,sedquodprecipuenos,qui
tamquam arietes ducatum gregibus prebemus, imo qui et horum pastores sumus, Deo
auctorecumeisinpericulisprouiribuspersistereprocertoconueniat,etcumtranquillitas
redditadiuinafueritpietate,sopitaquefurentiuminfestatiomoxgregemrequirere,inunum
colligere,eteiusanimoscelestispatriaepaceacpotissimumsecuritatepredicatasursum
erigere debemus. Et tamdiu super eorum cautela oportet nos esse sollicitos, ut,si Dei
iudiciopresentistemporibuscommodafortassisamittunt,futuraeuitaesperentsegaudia
absqueambiguitateperciperesempiterna.

P.2.C.7.Q.1. C. XLVIII. Non est reprobatio, sed uirtutis probatio bonorum

aduersitas.

ItemGregorius.[lib.VII.epist.126.adRecaredumRegem.]Aduersitas,quebonis
uotisobicitur,probatiouirtutisest,noniudiciumreprobationis.Quisenimnesciat,quam
prosperumfuitquodB.PaulusapostoluspredicaturusadItaliamueniebat,ettamenueniens
naufragium pertulit? Sedtamen nauis cordis in maris fluctibus integra stetit. IX.Pars.
Gratian.Hoctuncseruandumintelligitur,quandointersubditosaliquiinueniuntur,quibus
prelatorumuitaproficiat,quandonecspecialiterprelatusqueritur,necperaliostutapotest
esse ecclesiae salus, ne, si deserere incipiat quibus prodesse potest, dicatur de eo:
Mercenarius autem, et qui nonest pastor, cuius nonsunt oues propriae, uidet lupum
 423

uenientem,etdimittitouesetfugit.Cumuerospecialiterqueritur,fugiatexemploChristi,
quiafacieHerodisfugitinEgiptum;fugiatexemploPauli,quiafratribuspermurum
submissusestinsporta.UndeAugustinusait:FugiatministerChristi,sicutChristusin
Egiptumfugit;fugiatquisspecialiterqueritur,dumperaliosfirmaturecclesiaesalus.Hinc
etiamaitdiscipulis:Siuospersecutifuerintinunamciuitatem,fugiteinaliam. Hinc
etiamidemabsconditse,etexiuitdetemplo,quandoIudeituleruntlapides,utiacerentin
eum.HincetiamAugustinusaitdeeodeminPsalmo54.:Ecceelongauifugiensillud
tangit,quoduitabatpersequentes,utoccasionemiraedemeret,etmanebatindesertisorans,
inquodocebatnosinsecretoconscientiaequiescere,cumamalispremimur.Cumuero
nonprelatorumtantum,sedtotiusecclesiaesalusqueritur,fidesinpugnatur,necesseest,ut
exaduersoascendant,etindiebelliseipsosmurumobponantprodomoDomini,animas
suasponantproouibussuis,utexemplosuaepassionisaccendantquossermonedoctrinae
diutiusconfirmarenonualent.Ethocquidemdemanifestispersecutionibus.1.Estet
aliudgenuspersecutionisquoApostoluslaborabat,dicens:Quisinfirmatur,etegonon
infirmor?quisscandalizatur,etegononuror?etc.HincetiamAugustinusinPsalmo101.:
Ossa, id est fortes, quorum frixorium sunt qui scandalizantur; tantum frigitur bonus
quantumamat.HincideminPsalmo30.:Irascituriustuspeccatispalearum,nontamen
odit,inquoexstinguereturoculus;etuenterprointerioribus,queturbantur,quandonec
corripipossuntinpii,quibusnonclamat,quiadefecitindoloreuita,uidensnonproficere
quodpredicat.2.HincideminPsalmo69.utrumquegenuspersecutionisdistinguens:
VoxcontribulatorumChristo,idestmartirum,interpassionespericlitantium,seddecapite
presumentium. Cum illis uox omnis iusti, cui ex karitate habundans iniquitas
Christianorumestpassio,utLothcorporalempersecutionemanulloinSodomissustinuit,
sedamaliseorum,cumquibushabitabat.Estergopersecutioiusti,uelaleoneininpetu,
ueladraconeininsidiis,undeomnesclament:Deusinadiutoriummeumintende.3.
Cumautemauiciissubditorumprelatusaffligitur,aliquandoomniumestunaetinsanabilis
obstinatio, aliquando inueniuntur mali bonis admixti. Quando boni simul cum malis
habitant, nonsuntdeserendiboniproptermalos,neperuersemaloseuitandouincamus
quosfugimusadgehennam,sedpotiusmalitollerenturpropterbonos.UndeGregorius:
Abel esse rennuit quem Cain malicia non exercet; ferrum quippe nostrae mentis ad
acumennonpotestperuenireueritatis,nisihocalteriuseraseritlimaprauitatis.Hincetiam
Augustinus: Tu bonus tollera malum etc. infra, de tollerandis malis, in prima causa
hereticorum.Hincidemait:Maiusmaluminseparationebonorumconmittimus,quamin
coniunctionemalorumfugimus. 4.TalinoninputatDeuspeccatasua,quianonfecit;
aliena, quia non approbauit; negligentiam, quia non tacuit; superbiam, quia in unitate
permansit.HincideminPsalmo54.:Quisdabitmichipennassicutcolumbae?nonsicut
coruo.Columbaamolestiisqueritauolare,sednondilectionemamittit,etsempergemit.
Sicbonusuultsesepararecorpore,nonamore,abhis,quibusnonpotestprodesse.5.Sed
aliquandoligaturnonuiscocupiditatis,sedcuraetoffitio,utdesererenonpossit.Tunc
dicat:Cupiodissolui,etessecumChristo:Sedmanerenecesseestpropteruos:etsicest
meritumexdesiderio.6.Ecceelongauifugiens,nonloco,nerumpaturkaritasbonorum,
neperdatexercitiummalorum,quosDeusadmiscet,utIudamapostolis,quemquamuis
sciretfuremesse,tamenadpredicandummisit,eteieucharistiamdedit,docens,inecclesia
tollerarimalos,necobessebonisconsortiamalorum.Quandoueroomniumsubditorumest
obstinata malicia, necprodesteis prelatorum presentia, tuncetiam corporelicet abeis
recedere, ne et illorum nequicia semper in deterius proficiat, et isti quidem fructum
amittant,quemdealiorumprofectupossentinuenire.SicB.Benedictusdeseruisselegitur
quos in necem suam unanimiter uiderat conspirasse. Hinc etiam B. Gregorius Petro
 424

Diacono interroganti, an liceat prelato gregem semel susceptum deserere? in libro II.
Dialogorumc.3.respondit,dicens:

P.2.C.7.Q.1.C.XLIX.Quandoliceatprelatissubditosdeserere,uelnon.

Ibiadunatiequanimiter portandisuntmali, ubiinueniuntur aliqui,quiadiuuentur

boni.Namubiomnimodofructusdebonisdeest,fitaliquandodemalislaborsuperuacuus,
maximesieuicinocausaesuppetant,quefructumDeoualeantferremeliorem.1.Sepe
agiturinanimoperfectorumquodsilentiopretereundumnonest,quia,cumlaboremsuum
sinefructuesseconsiderantinlocoaliocumfructuadlaboremmigrant.Undeillequoque
egregiuspredicator,quidissoluicupitetessecumChristo,cuiChristusestuiuereetmori
lucrum,quicertaminapassionumnonsolumipseappetiit,sedadtollerandahecetiamalios
accendit,Damascipersecutionempassus,utpotuisseteuadere,murum,funemsportamque
quesiuit,sequelatenterdeponiuoluit.NumquidnamPaulummortemtimuissedicimus,
quamseipseproIesuamore testatur appetere? Sedcumineodemlocominorem sibi
fructumadesseconspiceret,grauemadlaboremsealibicumfructuseruauit;fortisenim
Deipreliatorteneriintraclaustranoluit,certaminiscampumquesiuit.Gratian.Multorum
auctoritatibusapparet,quandouiuentibusepiscopisaliipossintsubstitui,etquandonon.

P.2.C.7.QuestioII.

Gratianus. Quod autem iste ualetudine recepta suam repetit cathedram, nulla
auctoritateratumhabetur.Celebrationemuerosacrificiorum,sicausainfirmitatisdimiserit,
ualitudine recuperata exequi non prohibetur. Unde Alexander II. scribit Gebonardo
IuuauiensiArchiepiscopo:

P.2.C.7.Q.2.C.I.Dequodampresbitero,quicaducomorbolaborabat.

Inlitteristuiscontinebatursic:Hicclericusordinemhabetpresbiteri;sedquiacaduco
morbolaborat,etipsihocinpresentiarumagnouimus,nonausifuimussibiconcedereut
offerretuelmissamcelebraret.Quiauerolanguornoninculpaest,superhacreauctoritatis
nostrae decreto consulendum deliberauimus. Consulimus itaque, ut, si frequenter hoc
morbotangitur,aboblationeetmissarumcelebrationeomnimodisprohibeatur.Indecens
enimestetpericulosum,utinconsecrationeeucharistiaemorbouictusepilenticocadat.Si
ueroDeimisericordiaconualuerit,quandoquidemnonculpa,sedinfirmitasestincausa,
eumsacrificareiamnoninterdicimus.

P.2.C.7.Q.2. C. II. A regimine ecclesiae suspendatur qui in terram frequenter

eliditur.

ItemGelasiusPapaRusticoetFortunatoEpiscopo.NuperForopopulensisecclesiae
clericiunacumSabinoetPelagiolaicis,propriasuggestionereserarunt,presulemsuum
grauiquadamnecessitateuexari,cuiuseumdicerentincursionefrequenterelisum.Quodne
scandalumfidelibusuidereturingerere,etecclesiamDeiubiquepositamhacoffensione
turbare, precipue cum eodem ipso uolente huc se perrexisse firmarent, ad dilectionem
uestramscriptadireximus,utecclesiae,cuiusrectortalicasuteneturastrictus,uisitationem
congruamredderetis.Verum,quianuncidemipseuenithucpontifex,falsaqueomniadese
iactata disseminat, sub diuini contemplatione iudicii, uestraeque conscientiae
estimationisquerespectu,rerumfidesollertissimeperquisita,scilicetsialiquando,uelin
 425

domo,uelinprocessione,uelinalioquocumquelocoprobaturrepentecollapsus,uocesque
dedisseconfusas,etspumasoreiactasse,quantafieripotestexaminationequeratur.Quod
tamensiuenonpossitaliquorumfactumtestificationefirmarisiuenumquamcontigisse
dicatur,nonputandumestpossesufficere,sedcertummanifestumquedocumentum,quia
detantarenonsegniusagendumest.Faciatremtuadilectio,fraterRustice,suimoris,et
aptammagnopontifici,uteumueltrigintadiebustecumesseconstituas,eumquecarnibus
indifferenterutinecessariaprobationeconpellas.

P.2.CausaVIII.

Gratianus. In extremis agens quidam episcopus successorem sibi ex testamento

instituit; inde suorum amicorum patrocinio in eundem episcopatum eligitur; post
electionem pro indempnitate ecclesiae canonicis iuramentum prebuit; accusatur de
symonia,tamquammunusabobsequioprestiterit;antetempussententiaeaclericissuis
derelinquitur;sinelitterisapostoliciadecclesiamsuamepiscopusreuertitur.(Qu.I.)Hic
primo queritur, an liceat episcopo successorem sibi instituere? (Qu. II.) Secundo, an
amicorumpatrociniainelectionedebeantconualescere?(Qu.III.)Tertio,anhabendussit
symoniacus qui post electionem huiuscemodi iuramentum canonicis prestat? (Qu. IV.)
Quarto, an liceat clericis ante sententiae tempus ab episcopo suo discedere? (Qu. V.)
Quinto,ansinelitterisapostolicidebeatredireadpropriamecclesiam?

P.2.C.8.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quodautemepiscoposuccessoremsibiinstituereliceat,exuerbis
Zachariae Papae conicitur, quibus Maguntino archiepiscopo permisit adiutorem sibi
statuere,quieidefunctoinplenitudinemsuccederetpotestatis.1.ItemexuerbisSymachi
Papaedicentis:SitransitusPapaeinopinatuseuenerit,utdesuielectionesuccessorisnon
possitantedecernereapparet,quodepiscopisuccessoressibiinstituerepossunt.2.Item
exemploB.Petriilludidemprobatur,quiB.Clementemsibisuccessoreminstituit.Unde
IohannesIII.scribitEpiscopisGermaniaeetGalliae:[epistolaunica,c.2.]

P.2.C.8.Q.1.C.I.QuodPetrussibiadiutoresasciuitLinumetCletum.

SiPetrusprincepsapostolorumadiutoressibiasciuitLinumetCletum,nontamen
potestatem pontificii, aut ligandi aut soluendi normam eis tradidit, sed successori suo
Clementi, quisedemapostolicam posteum etpotestatem pontificalem tradente sibi B.
Petro tenere promeruit. Linus uero et Cletus ministrabant exteriora; princeps autem
apostolorumPetrusuerboetorationiinstabat.

[P.2.C.8.Q.1.PALEAC.II.

Unde ipse Clemens in epistola ad Iacobum Ierosolomitanum missa inter cetera

scribit,quodPetrusadhucuiuensClementeminepiscopumelegit:SimonPetrusinipsis
diebus,quibusuitaefinemsibipresensit,apprehensamanumearepenteconsurgens,in
auribustotiusecclesiaehecprotulituerba:Clementemhuncepiscopumuobisordino,cui
solimeaepredicationisetdoctrinaecathedramtrado,quempreceterisexpertussumDeum
colentem, homines diligentem, castum, discendi studiis deditum, sobrium, benignum,
iustum, patientem, et scientem ferre nonnullorum etiam ex his, qui in uerbo Dei
 426

instituuntur,iniurias.]Gratian.SedinAntiocenoConciliohocomninofieriprohibetur,in
quo[c.23.]sicstatutumlegitur:

P.2.C.8.Q.1.C.III.Episcopussuccessoremsibiconstituerenondebet.

Episcopononliceredecernimusprosealterumsibisuccessoremconstituere,licetad
exitum uitae perueniat. Quod si tale aliquid factum fuerit, irritum sit huiusmodi
constitutum.Serueturautemiusecclesiasticum,idcontinens,nonaliteroporterefieri,nisi
cumsinodoetiudicioepiscoporumetelectioneclericorum,quipostobitumquiescentis
potestatemhabenteum,quidignusextiterit,eligereetpromouere.

P.2.C.8.Q.1.C.IV.Deeodem.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.8.]Episcopononliceatantefinemuitaealiumin
locosuoconstitueresuccessorem.Siquisautemhocusurparetemptauerittalisconstitutio
irritaerit.Nonergoaliterfierioportet,nisicumconsilioetiudicatuepiscoporumquipost
exitumpredecessorispotestatemhabentdignumeligere.

P.2.C.8.Q.1.C.V.Deeodem.

ItemYlariusPapa.[inSynodoRomana,c.5.]Pleriquesacerdotesinmortisconfinio
constitutiinlocumsuumferunturaliosdesignatis nominibus subrogare,scilicet utnon
legitima expecteturelectio,seddefunctigratificatiopropopulihabeaturassensu.Quod
quamgrauesitestimate.Abuniuersisacclamatumest:Hecpresumptionumquamfiat.Que
Deisuntabhominedarinonpossunt.

P.2.C.8.Q.1.C.VI.Deeodem.

ItemIeronimus.[adTitum,c.1.]MoisesamicusDei,cuifacieadfaciemlocutusest
Deus, potuit utique successores principatus filios suos facere, et posteris propriam
relinqueredignitatem;sedextraneusdealiatribueligiturIesus,utsciremus,principatumin
populosnonsanguinideferendumesse,seduitae.Acnunccernimusplurimoshancrem
beneficiumfacere,utnonqueranteosinecclesiacolumpnaserigere,quospluscognoscant
ecclesiaeprodesse,sedquosuelipsiamant,uelquorumsuntobsequiisdeliniti,uelpro
quibus maiorum quispiam rogauerit, et (ut deteriora taceam) qui ut clerici fierent
muneribusinpetrarunt.

P.2.C.8.Q.1.C.VII.Deeodem.

Item Innocentius Papa II. [in Concilio Romano, c. 16.] Apostolica auctoritate
prohibemus, ne quis ecclesias et prebendas, preposituras, capellanias, aut aliqua
ecclesiasticaoffitiahereditarioiureualeatuendicareautexpostularepresumat.Quod si
quis inprobus aut ambitionis reus attemptare presumpserit, debita pena mulctabitur et
postulatis carebit. Gratian. His omnibus auctoritatibus prohibentur episcopi successores
sibiinstituere.Sedaliudestdesuisuccessoriselectionecumfratribusdeliberare,etaliud
estextestamentotamquamsuaedignitatisheredemsibiquerere.Illudfieripermittitur:hoc
autempenitusprohibetur.IlludautemB.Petriabillisualetinargumentumassumi,qui
talessibisubstituunt,qualemsibisuccessoremB.Petrusquesiuit.Verum,quiaoffitium
nonuitae,sedsanguinicepitdeferri,atqueadepiscopatumtalesquisquesuccessoressibi
 427

quererecepit,quiuelodiosipopulisuelaplebedocendiinuenirentur,sacriscanonibus
constitutum est ne quisquam sibi sui offitii querat successorem, sed populi electione
queraturquieorumutilitatidignedeseruiat,quiillorumutilitatem,nonsualucraquerat,qui
Christosemenuelitsuscitare,nonsibidiuitiascongregare.Quodquifacerecontempserit
iureabecclesiarepudiatur.UndeAugustinusinlibrocontraManicheos:[lib.XXXII.c.
10.]

P.2.C.8.Q.1.C.VIII.Quisibietecclesiaeprodestutroquepedecalciatusintelligitur.

II.Pars.Olimiussusestfraterpremortuifratrisuxoremducere,utnonsibi,sedilli
suscitaret sobolem, eiusque nomine uocaret quod inde nasceretur. Quod si recusaret,
discalciatusunopedeconspuisolebatinfacie.Nunceuangeliiquisquepredicatoritadebet
inecclesialaborare,utdefunctofratri,idestChristo,suscitetsemen,quipronobismortuus
est, et quod suscitatum fuerit eius nomen accipiat. At uero qui electus ab ecclesia
ministeriumeuangelizandirennuerit,abipsaecclesiadignemeritoquecontempnitur.Qui
enim et sibi prodest, et ecclesiae, bene intelligitur utroque pede calciatus. Unde illud:
Quam speciosi pedes euangelizantium bona. Qui autem lucrandorum curam refugit
aliorum, discalciati illius non figuratum significauit, sed in se inpletum portauit
obprobrium.

P.2.C.8.Q.1. C. IX. Locus regiminis sicut desiderantibus est negandus, ita

fugientibusestofferendus.

ItemGregoriusinRegistro.[lib.VI.epist.5.CyriacoEpiscopo.]Inscriptisuestris
uosmagnopererequiemquesissenarratis,sedperhocadpastoralemsollicitudinemuos
congrue uenisse ostenditis, quia, sicut locus regiminis desiderantibus negandus est, ita
fugientibusofferendus.Etsicutscriptumest:Necquisquamsumitsibihonorem,sedqui
uocaturaDominotamquamAaron,etrursusidemegregiuspredicatordicit:Siunuspro
omnibus mortuus est, ergo omnes mortui sunt: et pro omnibus Christus mortuus est,
superestutquiuiuuntnoniamsibiuiuant,sedei,quiproipsismortuusestetresurrexit,et
pastorisanctaediciturecclesiae:SimonIohannisamasme?Pasceouesmeas.Exquibus
uerbiscolligitur,quiasiis,quiualet,omnipotentisDeiouespascererennuit,ostenditse
pastoremsummumminimeamare.SienimunigenitusPatrisproexplendautilitateomnium
desecretoPatrisadpublicumnostrumegressusest,nosquiddicturisumus,sisecretum
nostrumpreponimusutilitatiproximorum?1.Quiesitaquenobisetexcordeappetenda
est, et tamen pro multorum lucro aliquando postponenda. Nam, sicut toto desiderio
debemusoccupationemfugere,itasidesitquipredicet,occupationisonuslibentinecesse
est humero subire. Quod ex duorum prophetarum opere docemur, quorum unus
predicationisoffitiumuitareconatusest,etalterappetiit.NammittentiseDominoIeremias
respondit, dicens: A, a, a, Domine Deus, nescio loqui, quia puer ego sum. Et cum
omnipotensDeuspersonamadpredicandumquereret,dicens:Quemmittam,etquisibit
nobis? ultro se ysaias obtulit, dicens: Ecce ego, mitte me. En ab utrisque exterius
diuersauoxprodiit,sednonadiuersofontedilectionisemanauit.Duoquippesuntprecepta
karitatis,amorDeietproximi.PeractiuamigituruitamprodesseproximiscupiensYsaias
offitiumpredicationisappetit. PercontemplatiuamueroIeremiasamoriconditorissedule
inhereredesiderans,nemittiadpredicandumdebeat,contradicit.Quodlaudabiliterergo
unusappetiit,hoclaudabiliteralterexpauit;iste,netacitaecontemplationislucraloquendo
perderet,ille,nedampnastudiosioperistacendosentiret.Sedhocinutrisqueestsubtiliter
intuendum,quiaetis,quirecusauit,plenenonrestitit,etis,quimittiuoluit,anteseper
 428

altariscalculumpurgatumuidit,neautnonpurgatusadirequisquesacramisteriaaudeat,
autquemsupernagratiaeligitsubhumilitatisspeciesuperbecontradicat.

P.2.C.8.Q.1.C.X.Locusdeiectionisinuoto,dignitatissemperfitinnecessitate.

IdeminMoralibus.[lib.XXXV.c.13.adc.42.Iob.]Sciendumestsummopere,quod
obedientiaaliquando,sidesuoaliquidhabuerit,nullaest;aliquando,sidesuoaliquidnon
habuerit, minima. Nam cum huius mundi successus precipitur, cum locus superior
inperatur,is,quiadpercipiendahecobedit,obedientiaesibiuirtutemeuacuat,siadhecex
proprio anhelat. Neque enim se sub obedientia dirigit qui ad percipienda huius uitae
prosperalibidinipropriaeambicionisseruit.Rursum,cummundidespectusprecipitur,cum
probraadipiscietcontumeliaeiubentur,nisiexsemetipsoanimusappetat,obedientiasibi
meritumminuit,quiadea,queinhacuitasuntdespecta,inuitusnolensquedescendit.Et
paulosuperius:1.Obedientiauictimisiurepreponitur,quiaperuictimasalienacaro,per
obedientiamuerouoluntaspropriamactaturQuocontraariolandipeccatuminobedientia
essemonstratur.Exaduersoergomeliusostenditurquiddeeiuslaudesentiatur.Sienim
quasipeccatumariolandiestrepugnare,etquasiscelusydolatriae,nolleadquiescere,sola
est, que fidei meritum possidet obedientia sine qua quisque infidelis esse conuincitur,
etiamsifidelisesseuideatur.

P.2.C.8.Q.1.C.XI.Quipreesse,nonprodessedesiderat,nondebetepiscopari.

ItemAugustinus.[lib.XIX.deciuit.Dei,c.19.]Quiepiscopatumdesiderat,bonum
opusdesiderat.Exponereuoluitquidsitepiscopatus,quianomenestoperis,nonhonoris.
Grecum estenim,atqueindeductumuocabulum,quodille,quipreficitur,illis,quibus
preficitur,superintendit,curameorumscilicetgerens;SKOPOSquippeintentioest.Ergo
episcopos,siuelimus,latinesuperintendentespossumusdicere,utintelligatnonseesse
episcopumquipreessedilexerit,nonprodesse.Itaqueastudiocognoscendaeueritatisnemo
prohibetur,quodadlaudabilepertinetotium.Locusuerosuperior,sinequoregipopulus
non potest, etsi ita teneatur atque administretur, ut decet, tamen indecenter appetitur.
Quamobrem otiumsanctumqueritkaritas ueritatis,negotiumiustumsuscipitnecessitas
karitatis, quam sarcinam si nullus inponit, percipiendae atque intuendae uacandum est
ueritati; si autem inponitur, suscipienda est propter necessitatem karitatis. Sed nec sic
omnimodoueritatis delectatio deserendaest,nesubtrahatur illa suauitas,etobprimatur
iustanecessitas.

P.2.C.8.Q.1.C.XII.Proingeniodiscentiumdoctormodereturuerbadoctrinae.

ItemPetrus.III.Pars.Oporteteum,quidocetetinstruitanimasrudes,essetalem,ut
proingeniodiscentiumsemetipsumpossitaptare,etuerbiordinemproaudientiscapacitate
dirigere. Debetergoadprimeesseeruditusetdoctus,inreprehensibilis,maturus,pauidus,
sicutipsiprobastisforeClementemhuncpostme.

P.2.C.8.Q.1.C.XIII.Quiomnibuspreestsingulosreleuarecontendat.

Itemeiusdem.Clemenstamquamomnibuspreesseuoluerissingulos,proutpotueris,
iuua,etsingulosreleua,quietsingulorumonusacsollicitudinemportas.
 429

P.2.C.8.Q.1. C. XIV. Contra Christum faciunt qui gratiae, non meritis gradum
ecclesiasticumtribuunt.

ItemIeronimus.[adTitum,c.1.]Quiuosspernitmespernit.Exquomanifestumest,
quod,quiApostolilegecontemptaecclesiasticumgradumnonmeritisuoluerintalicuius
deferre,sedgratiae,contraChristumfacere,quiqualisinecclesiapresbiterconstituendus
sitperApostolumsuuminsequentibusexecutusest.

P.2.C.8.Q.1. C. XV. Ad sacerdotium non eligatur, nisi qui ceteris et sanctior et

doctiorhabeatur.

Item Ieronimus in libro Leuitici. Licet ergo Dominus de constituendo principe

precepisset, et Dominus elegisset, tamen conuocatur et sinagoga. Requiritur enim in
ordinandosacerdoteetpopulipresentia,utsciantomnesetcertisint,quiaquiprestantior
estexomnipopulo,quidoctior,quisanctior,quiinomniuirtuteeminentior,illeeligiturad
sacerdotium, et hoc astante populo, ne qua postmodum retractatio cuiquam, ne quis
scrupulusresideret. Hocautemest,quodetApostolusprecipitinordinationesacerdotis,
dicens:Oportetautemillumettestimoniumhaberebonumabhis,quiforissunt.Ego
tamen et amplius aliquid uideo in eo, quod dicit: quia conuocauit Moyses omnem
sinagogam,hocsit,colligereomnesanimiuiresetinunumcongregareuirtutes,utcum
sermodesacerdotalibushabetursacramentis,uigilentomnesanimiuirtutes,etintentaesint,
nichilineissapientiae,nichilscientiae,nichildesitindustriae,sedadsitomnismultitudo
sensuum, adsit omnis congregatio sanctarum cogitationum, ut quid sit pontifex, quid
unctio,quidindumentaeius,conferensintrasacrariumcordissuipossitaduertere.

P.2.C.8.Q.1.C.XVI.Populigubernatiodiuinaelectioneprestetur.

ItemexlibroNumerorum.SiergotantusilleactalisMoysesnonpermittitiudicio
suodeeligendopopuliprincipe,deconstituendosuccessore,quiseritquiaudeat,uelex
plebe,quesepeclamoribusadgratiamautadpreciumfortasseexcitatamouerisolet,uelex
ipsisetiamsacerdotibusquiserit,quiseydoneumadhociudicet,nisisicuiorantietpetenti
aDominoreueletur?SicutetDeusdicitadMoysen:AssumeadtemetipsumIesumfilium
Naue,hominemquihabetSpiritumDeiinsemetipso,etinponesmanustuassupereum,et
statueseumcoramEleazarosacerdoteetpreceptadatoeiinconspectutotiussinagogae,et
precipe de ipso coram eis, et dabis claritatem tuam super illum, ut audiant illum filii
Israel.Audiseuidenterordinationemprincipispopulitammanifestedescriptam,utpene
expositione non egeat. Nulla hic populi adclamatio, nulla consanguinitatis ratio, nulla
propinquitatis habita contemplatio est. Propinquis agrorum et prediorum relinquatur
hereditas.Gubernatiopopuliillitradatur,quemDeuselegerit,hominiscilicettali,quihabet
(sicutscriptumaudistis)insemetipsospiritumDei,etpreceptaDeiinconspectueiussunt,
etquiMoysiualdenotusetfamiliaris sit,idestinquositclaritas legisetscientia,ut
possinteumaudirefiliiIsrael.

P.2.C.8.Q.1.C.XVII.Nonexfauore,sedexiudiciodebetuenireelectio.

ItemGregoriusciuibusNeapolim,[lib.VIII.ep.40.]Necnouum,necreprehensibile
estineligendoepiscopopopuliseuotainduaspartesdiuidere,sedgraueestquandoin
huiusmodicausisnonexiudicio,sedexsolofauoreuenitelectio.Gratian.Cumautem
 430

gubernatio populi ei tradi iubetur, quem Deus eligit, datur intelligi, quod aliquando
quibusdamtraditur,quosDeusnonelegit.UndeIeronimus:

P.2.C.8.Q.1.C.XVIII.NonexarbitrioDeialiquandodaturprincepsecclesiae.

IV.Pars.Audacterfortassealiquiddicimus,tamenquodscriptumestdicimus.Non
semperprincepspopulietiudexecclesiaeperDeiarbitriumdatur,sedproutmeritanostra
deposcunt.SimalisuntactusnostrietoperamurmalignainconspectuDei,danturnobis
principessecundumcornostrum.Ethoctibidescripturisprobabo.Audinamquequiddicat
Dominus:Feceruntsibiregem,etnonperme;principem,etnonperconsiliummeum.Et
hoc dictum uidetur de Saule illo quem utique ipse Dominus elegerat, et regem fieri
iusserat. Sedquoniam nonsecundum Dei uoluntatem, sed secundum peccatoris populi
meritumfueratelectus,negateumcumsuauoluntateuelconsilioconstitutum.Taleergo
aliquidintelligamusetiaminecclesiisfieri,quodpromeritis,autinuerboautinopere
potens a Deo tribuitur rector ecclesiae, aut si malignum faciat populus in conspectu
Domini,talisecclesiaeiudexdatur,subquofamemetsitimpopuluspatiatur,nonfamem
panis,nequesitimaquae,sedfamemaudiendiuerbumDei.

P.2.C.8.Q.1. C. XIX. Non sunt filii, sed mercenarii, qui honores ab hominibus
appetunt.

Item Augustinus. [tractatu XLVI. ad c. 10. Ioannis] Sunt quidam in ecclesia

prepositi,dequibusapostolusPaulusdicit:Suaquerentes,nonqueIesuChristi.Quidest:
sua querentes? non Christum gratis diligentes, non Deum propter Deum querentes,
temporaliacommodaconsequenteslucrisinhiantes,honoresabhominibusappetentes.Hec
quandoamanturapreposito,etpropterhocseruiturDeo,quisquetalisest,mercenariusest,
interfiliossenonconputet.Gratian.Nonergoquipreficiuntursemperceterismeliores
intelliguntur.UndeIeronimus:[adTitum,c.1.]

P.2.C.8.Q.1.C.XX.Exelectionenonpreficiunturepiscopi,sedconprobantur.

Illudinferendumestaduersuseos,quideepiscopatuintumescunt,etputant,senon
dispensationemChristi,sedinperiumconsecutos,quianonstatimomnibushismeliores
sint,quicumqueepiscopinonfuerintordinati,etexeo,quodipsielectisunt,semagis
existimentconprobatos;siautempeccatafiliorumabepiscopatuiustumprohibentquanto
magisseunusquisqueconsiderans,etsciens,quiapotentes potentertormentapatientur,
retrahetseabhoc,nontamhonorequamonere,etaliorumlocum,quimagisdignisunt,
nonambigetoccupare.

P.2.C.8.Q.1.C.XXI.Progradusuioffitiiquemquemelioremesseoportet.

Itemeiusdem.[adTitum,c.2.] Qualisenimedificatioeritdiscipuli,siintelligatse
esse maiorem magistro? Unde non solum episcopi, presbiteri et diacones magnopere
debentprouidere,utcunctumpopulum,cuipresident,conuersationeetsermonepreeant,
uerum etiam inferior gradus, exorcistae, lectores, editui, acoliti, et omnes omnino, qui
domui Dei deseruiunt, quia uehementer ecclesiam Christi destruit meliores laicos esse
quamclericos.
 431

P.2.C.8.Q.1.C.XXII.Populusiudicabitepiscopumsuaoffitianonagentem.

Idem.[adTitum,c.I.]Vereor,quomodoreginaaustri,ueniensafinibusterraeaudire
sapientiamSalomonis,iudicaturaesthominessuitemporis,etuiriNiniuitaeactapenitentia
ad predicationem Ionae condempnabunt eos, qui maiorem etiam Iona saluatorem
contempserunt,sicplurimiinpopulisepiscoposiudicentsubtrahentesseabecclesiastico
gradu,etea,queepiscopoconueniunt,nonexercentes.

P.2.C.8.Q.1.C.XXIII.Quiclericossuosnoncorrigitpopulumcorrigerenonualet.

ItemAmbrosiusinincrepationeadpopulum.[serm.83.]Quidautemegouosarguo,
cumpossitisunosermonemeconuincere?conuincorenim,cuminhacparteclericosuobis
magisuideonegligentes. Quomodoenimpossumcorrigerefilios,cumfratresemendare
non possim? aut qua fiducia succenseam laicis, cum a consortibus pudoris uerecundia
conticescam?Egoautem,fratres,nondeomnibusloquor,suntcertequideuotisunt,suntet
aliinegligentes.Egoautemneminemnomino:conscientiasuaunumquemqueconueniat.

P.2.C.8.Q.1. C. XXIV. Episcopo ad salutem non sufficit moribus et uita populo

adequari.

Item Beda super Mattheum. Nec sufficere ad salutem nobis arbitremur, si turbis
negligentiumuelquorumlibetindoctorumfideuelactibusadequemur,quibussacrislitteris
unicaestcredendipariteretuiuendiregulaprescripta.Gratian.Neergo,utsupradictum
est,talessuioffitiisuccessoressibialiquisquereret,prohibenturepiscopialterumprose
successoremsibistatuere,acdesignatisnominibusinlocumsuumaliumsubrogare.

P.2.C.8.QuestioII.

Gratianus. Quod autem amicorum patrocinia in aliquorum electione conualescere

nondebeant,auctoritateB.GregoriiPapaeprobatur,quiintertiolibroRegistri[Indict.11.
ep.22.]scribitAntonioSubdiacono,dicens:

P.2.C.8.Q.2. C. I. In electione episcopi nec munerum datio, nec aliquorum

patrociniaconualescant.

Illudquidempreomnibuscuraetibisit,utinhacelectionenecdatioquibuscumque
modisinterueniatpremiorum,necquarumlibetpersonarumpatrociniaconualescant.Nam
si quorumdam patrocinio quisquam fuerit electus, uoluntatibus eorum, cum fuerit
ordinatus, reuerentia exigente obedire conpellitur, sicque fit, ut res illius minuantur
ecclesiae,etordoecclesiasticusnonseruetur.Talemergoteadmonentedebentpersonam
eligerequenulliusincongruaeuoluntatideseruiat,seduitaetmoribusdecoratatantoordine
ualeatdignainueniri.

P.2.C.8.Q.2.C.II.Inelectioneantistitiscommuniutilitati,nonsuolucroquisque
prospiciat.

IdemadClerumMediolanensem.[lib.II.Indict.11.ep.29.]Dilectissimifilii,offitii
nostri censura conmoniti suademus, ut in suscipiendi antistitis causa nullus uestrum
neglectautilitateconmunisuolucroprospiciat,ne,siquisquampropriacommodaappetit,
 432

friuolaestimationefallatur,quianecliberoiudiciopreferendamsibipersonamexaminat
mens,quamcupiditasligat.Pensantesergoquecunctisexpediunt,ei,quemuobisdiuina
gratiapretulerit,integerrimamsemperinomnibusobedientiamprebete.Iudicarinamquea
uobis ultra non debet semel prelatus, sed tanto nunc subtiliter iudicandus est, quanto
postmodumiudicandusnonest.

P.2.C.8.QuestioIII.

Gratianus. Quod autem symoniacus habendus non sit qui post electionem pro
indempnitate ecclesiae iuramentum prestitit, facile probatur. Aliud est enim ante
electionemiuramentumfacere,uelsefacturumpacisciadhoc,uteligatur:aliudestnulla
precedenticonuentionepostelectionemhuiuscemodiiuramentumofferre.Illudaboffitio
tamquammunusinpensumdeicit:hocautemconsecrandonulluminpedimentumgenerat.
DeprioricasuscribitPelagiusCleroCatinensi:

P.2.C.8.Q.3. C. I. Qui in episcopum eligitur de rebus ecclesiasticis aliquam

securitatemnullifacit.

TaliaquidemiamdudumadfratremetcoepiscopumnostrumEucarpumdeuisitatione
Catinensisecclesiaescriptadireximus,utineisiudiciumnostrumpotuissetisagnoscere.
Verumtamen, quia quosdam ibi non sana intentione, sed prauis studiis dissensiones
suscitareuestraetiamrelationecognouimus,quiscientesseadepiscopatumnecetate,nec
scientia,necuitaemeritisposseperduci,adhoctantummodoinquietareecclesiamuolunt,
utsibidehis,queexipsapresumptasunt,inpunitatemfuturuspromittatepiscopus,etfiat
rapinaesecuritas,episcopatusambicio:hecetiamuosduximusconmonendos,utdecretum
inElpidiumdiaconumfactum,etsubscriptumabomnibus,quosuestrarelatiodesignauit,
adnoscumpredictiuisitatorisepistola,etcumeodemdiaconomaturetisDeopropitiante
perducere.Etpostpauca:Cumhicfiliusnoster,uirmagnificus,Leopretoruenisset,retulit
nobisdesingulis,queillicmotasunt,etquomodopropeuotatotiusciuitatisinElpidio
diacone concordarent. Unde, quia de memorati uiri testimonio dubitare omnino non
possumus, idcirco, Elpidium sicut dictum est, diaconem ad nos facite properare, nec
expectetisulterius,utammonitioadeumdebeatnostradestinari.Quemtamenperuestram
dilectionempresentiiussionespecialiterammonemus,necuisealiquiddareueldaturum
essepromittat,sednequedeecclesiasticispreteritiscausisaliquamsecuritatemcuiquam
facereaudeatsiuepromittere,autquasifactusepiscopusea,quedireptasunt,permanere
liberepatiatur,sciensquodsitalealiquidfecerituelfecit,necanobisomnipermittituripsa
ualere promissio, et cum iudicii nostri, quod de ipso habuimus, dampno pastoralis
consecrationis ordinem promereri nonpoterit. Gratian. Desecundouero casuingestis
UrbaniII.legitur:

P.2.C.8.Q.3. C. II. Post electionem pro indempnitate ecclesiae licet electo

iuramentumprestare.

Artaldus Arelatensis episcopus, Narbonensis ecclesiae suffraganeus, Romam

consecrandus ad dominum Papam Urbanum uenit; suus quippe archiepiscopus eum
consecrarenolebat, quoniampostelectionem suampropterbonaecclesiae conseruanda
canonicisiurauit.ConsecratusitaqueestadominoPapaUrbano,antepurgatushuiusmodi
iuramento:Deiuramento,quodcanonicisfecinostraeecclesiaepostelectionem,nullam
conuentionem ante ut eligerer feci. Narbonensis uero archiepiscopus nullius preter id
 433

criminiscausaconsecrationemnostramomisit,mesciente,nequemichicriminisconscius
sum,propterquodasacerdotiomerepellat.

P.2.C.8.QuestioIV.

Gratianus.Quodautemanteclericistempussententiaeabepiscoposuodiscederenon
liceat,probaturauctoritateSimaciPapae,dicentis:

P.2.C.8.Q.4. C. I. Ante tempus sententiae non licet clericis ab episcopo suo

discedere.

Nonnedirectasuntuerbacanonum:Quiclericorumabepiscoposuoantetempus
sententiaeprodubiasuspicionediscesserit,manifestamineummanerecensuram?1.
Lex enim ecclesiastica pontificem ab aliis accusatum prius, quam sub luce obiecta
constiterintexigitnonrelinqui.

P.2.C.8.QuestioV.

Gratianus.Sinelitterisapostoliciepiscopusaccusatus,etasanctasedeuocatusad
suamnonreuertaturecclesiam.UndeSixtusPapa[I.]ait:[epist.II.c.2.]

P.2.C.8.Q.5. C. I. A sede sancta apostolica uocatus episcopus ad domum non

reuertatur,nisipurgatusetapostolicislitterisinstructus.

Quilibet fratrum pulsatus, atque ab hac sancta sede uocatus, cum se nobis
representauerit non prius reuertatur, quam hinc litteris apostolicis uel formatis pleniter
instructus atque purgatus sit, si fuerit unde, et, postquam domum reuersus fuerit,
cognoscantuicinisuiqualitersuamaliorumquecausamhicfinierit,quatinusillamabsque
ullaambiguitatenunciareetpredicareomnibuspossit.Abhacenimsanctasedeasanctis
apostolistueri,defendietliberariepiscopiiussisunt,sicuteorumdispositioneordinante
Dominoprimitusconstitutisunt,sichuiussanctaesedis(cuiusdispositionieorumcausaset
iudiciaseruauerunt)protectionefuturistemporibussintabomnibusperuersitatibussemper
liberi. Unde culpantur hii, qui circa fratres aliter egerint, quam huius sedis rectoribus
placerecognouerint.

P.2.CausaIX.

Gratianus. Sententia excommunicationis notatus quidam archiepiscopus aliquot

clericos alterius metropolitani ordinauit; quendam capellanum sui suffraganei illo
inconsultodeposuit,atquealiuminlocoeiusordinauit.(Qu.I.)Queritur,anordinatio,que
abexcommunicatisfactaest,aliquomodopossitratahaberi?(Qu.II.)Secundo,anliceat
episcopo, archiepiscopo, primati uel patriarchae clericos alterius sine litteris propriis
ordinare? (Qu. III.) Tertio, an archiepiscopus clericos suffraganei sui illo inconsulto
dampnareualeat,ueldampnatosabsoluere?
 434

P.2.C.9.QuestioI.

Gratianus.Quodordinatio,queabexcommunicatiscelebratur,nullasomninouires
obtineat, nec etiam consecratio appellanda sit, testatur Gregorius, [lib. III. epist. 20.]
dicens:

P.2.C.9.Q.1.C.I.Nonpotestappellariconsecratio,quefitabexcommunicatis.

Nos consecrationem nullo modo dicere possumus, que ab excommunicatis

hominibusestcelebrata.

[P.2.C.9.Q.1.PALEAC.II.

Excommunicatiillicitemanusinponunt,quiapotestatemordinandinonhabent.Ubi
autemillicitaestmanusinpositio,uulnusinfigitur.Undereiterarinecesseestquodminime
probaturessecollatum.]

[P.2.C.9.Q.1.PALEAC.III.

UndeDamasusPapaepistolaIV.ait.Perillicitammanusinpositionemuulneratum
caputilli,quiuidebanturaliquidaccepisse,habebant,etubiuulnusinfixumest,necesseest
medicinamadhibere,quainfixasaneturmacula,idest,reiterarinecesseestquodlegitime
actumautcollatumminimeprobatur,siperfectumessedebebit.Namquomodohonorem
possitretinerequiabilloacceperit,quipotestatemdarelegitimenonhabuit,inuenirenon
possum.]Gratian.Sedexcommunicatihicintelligendisunt,quiinipsasuaordinatione
penamexcommunicationiscontraxerunt,quinumquaminnumerocatholicorumfuerunt.
Ceterum,quiintercatholicospriusdeputatisunt,siposteaexcommunicationissententia
notati fuerint, ordinationes tamen eorum ab ecclesia misericorditer tollerantur. Unde
UrbanusII.scribit,dicens:

P.2.C.9.Q.1. C. IV. Ordinationes ab excommunicatis non symoniace factae ex

misericordiatollerantur.

Abexcommunicatisquondamtamencatholicisepiscopisordinatos,siquidemnon
symoniace ordines ipsos acceperunt, et si ipsos episcopos symoniacos non fuisse
constiterit,adhoc,sieorumreligiosioruitaetdoctrinaeprerogatiuauisafueritpromerer,
penitentiaindicta,quamcongruamduxeris,inipsis,quosacceperunt,ordinibuspermanere
permittas. Adsuperiores autem conscendere nonconcedimus, nisi necessitas et utilitas
maxima flagitauerit, et ipsorum sancta conuersatio promeruerit. Gratian. Sed et illud
Gregoriidenominatim excommunicatis intelligitur,quorumordinationes suntirritae,si
eorum dampnatio non erat ordinandis incognita. Unde idem Urbanus ait: [in Sinodo
Placentina,cap.9.etsequentibus]

P.2.C.9.Q.1. C. V. Qui nominatim excommunicati sunt, et qui aliorum sedes

inuadunt,aliosordinarenonpossunt.

Ordinationes,queabheresiarchisfactaesuntnominatimexcommunicatis,etabeis,
quicatholicorumadhucuiuentiumepiscoporumsedesinuaserunt,irritasesseiudicamus
nisiprobareualuerint,se,cumordinarentur,eosnescissedampnatos.1.Quiueroab
 435

episcopisquondamquidemcatholiceordinatis,sedinscismateaRomanaecclesiaseparatis
consecrati sunt, eos, nimirum cum ad ecclesiae unitatem redierint, seruatis propriis
ordinibusmisericorditersuscipiiubemus,siuitaetscientiaeosconmendat.2.Amodo
ueroquicumqueapredictisscismaticissanctaeRomanaeecclesiaeaduersariisseordinari
permiserit,nullatenushacueniadignushabeatur.3.Quamuisautemmisericordiaeintuitu
magnaque necessitate cogente hanc in sacris ordinibus dispensationem constituerimus,
nullumtamenpreiudiciumsacriscanonibusfieriuolumus,sedobtineantpropriumrobur,et
cessante necessitate illud quoque cesset, quod factum est pro necessitate. Ubi enim
multorumstragesiacet,subtrahendumestaliquidseueritati.Gratian.Electioquoque,nisia
catholicisfactafuerit,irritaesseprobatur. UndeGregoriusscribitMediolanensibus:[lib.
VIII.epist.65.]

P.2.C.9.Q.1.C.VI.Irritasitelectio,quaenonacatholicisfactaprobatur.

Nosinhominem,quinonacatholiciseligitur,nullaprebemusrationeconsensum,
nec, si alicuius usurpatione factum fuerit, in locum uel ordinem illum sacerdotis
suscipimus.

P.2.C.9.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemepiscopusuelquilibetsuperiorumclericosalterius
sine propriis litteris ordinare non debeat, Calixtus papa scribit, [ep. II. ad Episcopos
Galliae,]dicens:

P.2.C.9.Q.2. C. I. Alterius ecclesiae parrochianum nullus iudicare presumat uel

excommunicare.

Nullusalteriusterminosusurpet,necalteriusparrochianumiudicare,uelordinareaut
excommunicare presumat, quia talis iudicatio, uel ordinatio, aut excommunicatio uel
dampnationecrataerit,necuiresullashabebit,quoniamnullusalteriusiudicis,nisisui,
sententiatenebiturautdampnabitur.UndeetDominusinEuangelio,loquiturdicens:Ne
transgrediaristerminosantiquos,quosposueruntpatrestui.

P.2.C.9.Q.2.PALEA.C.II.

Unde Urbanus Papa: Placuit, ut deinceps nulli sacerdotum liceat quemlibet

conmissum alteri sacerdoti recipere ad penitentiam sine eius consensu cui prius se
conmisit,nisiperignorantiamilliuscuipenitenspriusconfessusest.Quiuerocontrahec
statutafacerepresumpserit,gradussuipericuloiacebit.]

P.2.C.9.Q.2.C.III.Inalteriusecclesia,nisieouocante,nullialiquidagerelicet.

Idem. [Calixtus epist. II.] Nullus primas, nullus metropolitanus, nullusque

reliquorumepiscoporumalteriusadeatciuitatem,autadpossessionemaccedat,queadeum
nonpertinet,etalteriusepiscopiparrochiam,supereiusdispositionemnisiuocatusabeo,
cuiusiurisessecognoscitur,utquicquamibidisponat,uelordinet,autiudicet,sisuigradus
honore potiri uoluerit. Sin aliter presumpserit, dampnabitur, et non solum ille, sed
cooperantesetconsentientesei,quiasicutordinatio,itaeisetiudicatioetaliarumrerum
 436

dispositio prohibetur. Nam qui ordinare non poterit quo modo iudicabit? nullatenus
proculdubioiudicabitautiudicarepoterit.
[PALEA.

P.2.C.9.Q.2.C.IV.Deeodem.

Item exConcilio Nannetensi,c. 1.Indominicis uel festis diebus presbiteri ante,

quam missas celebrent, plebem interrogent, si alterius parrochianus in ecclesia sit, qui
proprio contempto presbitero ibi missam uelit audire. Quem si inuenerint, statim ab
ecclesiaabiciant,etadsuamparrochiamredireconpellant.]
[PALEA.

P.2.C.9.Q.2.C.V.Deeodem.

Item ex eodem Concilio Nannetensi, c. 2. Nullus presbiter aut diaconus alterius

plebanum(nisiinitinerefuerit,uelplacitumibihabuerit)admissamrecipereaudeat.]

P.2.C.9.Q.2.C.VI.Adordinationemclericorumuelecclesiarumalteriusepiscopi,
nisiabeodeminuitatus,nonaccedatepiscopus.

Item ex Concilio Antioceno. [c. 13.] Nullum episcopum audere debere ex alia
prouinciaadaliamtransitumfacere,etordinarealiquosinecclesiisautproferreadsacrum
ministerium.Necabaliisilluctrahaturepiscopus,nisiforteperlitterasrogatusabieritnon
solumametropolitano,sedabhis,quicumeosunt,omnibusipsiusprouinciaeepiscopis.
Quodsinulloinuitanteinordinatesuperueniat,etaliquosuelordinarepresumpserit,uel
quoslibetilliecclesiaeconpetentes,quiadseminimepertinent,usurparetemptauerit,uacua
quidem et inania erunt omnia, que gesserit, ipse uero huius indisciplinati ausus et
irrationabilisceptidignascausasexpendat,tamquamdepositusasanctasinodoetpropter
huiuscemodipresumptionemiamdampnatus.

P.2.C.9.Q.2.C.VII.Adordinationemecclesiae,quesibiconmissanonfuerit,minime
accedatepiscopus.

Itemexeodem.[c.22.]Episcopumnondebereirruereinalienamciuitatem,queilli
probatur non esse subiecta, neque in regionem, que ad eius curam minime noscitur
pertinere, ad aliquid ordinandum, neque presbiteros aut diaconos constituere ad alios
episcopospertinentes,nisifortecumuoluntateettestimoniopropriaeregionisepiscopi.
Quodsiquispiamhorumtalefacereuoluerit,irritaquidemerithuiusmodiordinatio,etque
maleusurpaueritasinodoarguantur.Namsiordinarenonpotuerit,nullatenus adalios
pertinentemiudicarepresumat.

P.2.C.9.Q.2. C. VIII. Non accedant episcopi ad ecclesias, que sunt extra earum
diocesim.

ItemexSinodoConstantinopolitana.[I.,c.2.]Episcopi,quiextradiocesimsunt,ad
ecclesias,queextraterminoseorumsunt,nonaccedant,nequeconfundantetpermisceant
ecclesias. Secundum regulas constitutas Alexandriae quidem episcopi ea, que sunt in
Egipto,tantumgubernent;orientisautemepiscopisoliusorientiscuramgerant,seruatis
 437

honoribusprimatusecclesiaeAntiocenae,quiinregulisNicenaesinodicontinentur.Sedet
Asianaediocesisepiscopiea,quesuntinAsiaetqueadAsianamtantummododiocesim
pertinent,gubernent.PontiautemepiscopiPontiaetantumdiocesishabeantcuram.Traciae
ueroipsiustantummodoTraciae.

P.2.C.9.Q.2.C.IX.Deeodem.

Item. Non inuitati episcopi ultra diocesim accedere non debent super ordinandis
aliquibus,uelquibuscumquedisponendisecclesiasticis causis,seruataregula,quesupra
scripta de unaquaque diocesi est. Manifestum est namque, quod per singulas quasque
prouinciasprouincialissinodusamministrareetgubernareomniadebeat,secundumea,que
suntinNicenasinododiffinita.II.Pars.Gratian.Hisauctoritatibusprohibenturquilibet
episcopiclericosalteriusordinare.Sedqueritur,sicontingateosaliquibussacrosordines
distribuere,anordinatiabepiscopissuisinpropriisordinibusrecipipossint?Dehisita
scribitUrbanusPapaHugoni,LugdunensiArchiepiscopo:

P.2.C.9.Q.2.C.X.Clericiabepiscopoalteriusparrochiaeordinatiaproprioinsuis
ordinibusrecipipossunt.

Lugdunensisparrochiaeclericos,quoscontrastatutacanonumabalteriusparrochiae
episcopis ordinatos litterarum tuarum significatione monstrasti, cum graduum suorum
honorerecipere prudentia religionis tuaepoterit,sieosalias canoniceetsineprauitate
aliquaordinatosconstiterit,sitameneorumuitamprobabilemidindulgentiaeperspexeris
promereri.Legimusquippe,S.EpiphaniumepiscopumexdiocesiS.IohannisCrisostomi
quosdamclericosordinasse,quodsanctusuiromninononfecisset,sieisdetrimentumfore
perpenderet.Quosigiturrecipiendosmoderatiotuaarbitratafueritiniunctasatisfactionis
gratiapropterecclesiam,quamoffenderunt,cognitapenitentia,miserationisintuituinsuo
quoquehonorerecipies,saluainomnibussanctorumcanonumdisciplina.

P.2.C.9.QuestioIII.

Gratianus. Quod archiepiscopus clericos sui suffraganei illo inconsulto dampnare

ualeat uel absoluere, sic uidetur posse probari. Sicut totius episcopatus ecclesiae in
potestate sunt episcopi, sic et ecclesiae totius archiepiscopatus ad diocesim pertinent
archiepiscopi. Vocantur enim episcopi a metropolitano in partem sollicitudinis, non in
plenitudinempotestatis. Sicquippeuicessuaseisinpertit,utpotestatemsuamsibinon
adimat. Undeetsineeiusconsilionichileisagerelicet,sicutinConcilioMartiniPapae
legitur:[c.4.]

P.2.C.9.Q.3.C.I.Nec episcopi sinemetropolitani consensu,necille sineeorum

consensualiquidageredebet.

Per singulas prouincias oportet episcopos cognoscere metropolitanum suum, et

ipsum primatus curam suscipere, nichil autem agere reliquos episcopos preter eum,
secundum quod antiquitus a patribus nostris constitutum continetur in canone. Propter
quodetmetropolitanusnichilpresumptiueassumatabsqueconsilioceterorum.
 438

P.2.C.9.Q.3.C.II.Sinemetropolitaniconscientiaextrasuamdiocesimnichilagat
episcopus.

ItemexConcilioAntioceno.[c.9.]Persingulasprouinciasepiscopossingulosscire
oportet,episcopummetropolitanum,quipreest,curametsollicitudinemtotiusprouinciae
suscepisse. Propter quod ad metropolitanam ciuitatem ab his, qui causas habent,
concurratur.Quapropterplacuiteumethonoreprecellere,etnichilultrasineipsoreliquos
episcoposageresecundumantiquumPatrumnostrorumcanonem,nisihoctantum,quod
uniuscuiusque ecclesiae per suam diocesim conpetit. Unumquemque enim episcopum
oportet habere suae diocesis potestatem, ut regat et gubernet secundum conpetentem
singulisreuerentiam,etprouidentiamgeratomnisregionis,quesubipsiusestciuitate,itaut
etiam ordinare ei presbiteros et diaconos probabili iudicio liceat, et de singulis ipsius
regioniscausiscummoderationeetponderedisceptare.Ultraautemnichilagerepermittitur
citrametropolitaniepiscopiconscientiam,necmetropolitanussineceterorumaliquidgerat
consilio sacerdotum. Gratian. Nisi forte episcopi yconomos in ecclesia sua ordinare
contempserint.UndeinVII.Sinodo[c.11.]legitur:

P.2.C.9.Q.3. C. III. Metropolitanus constituat yconomos, quos episcopus habere

neglexerit.

Cumsimusdebitoresomnessacrasregulascustodire,eteam,quedicitinunaquaque
ecclesiayconomosessedebere,modisomnibusinuiolabilemconseruaredebemus.Etsi
quidemunusquisquemetropolitanusinsuaecclesiaconstituerityconomum,beneutique.
Sin autem, ex auctoritate propria Constantinopoleos episcopis licentia est preponendi
yconomosineiusecclesia.Similiteretmetropolitanis,siepiscopi,quisubeissunt,non
sategerint yconomos statuere insuisecclesiis.Idipsumautem seruandumestetiam in
monasteriis.Gratian.ProbaturilludidemexemploApostoli,quifornicatoremCorinthium
satanae inpenitentem tradidit, postea penitentem ecclesiae reconciliauit, hoc tantum
scribensCorinthiisinprimaetsecundaepistola,utexcommunicatononcommunicarent,et
reconciliato socia karitate copularentur. Sed contra probatur auctoritate multorum. Ait
enimIginusPapa:[epist.I.c.2.]

P.2.C.9.Q.3.C.IV.Metropolitanussineepiscoporumpresentiaalicuiuseorumnon
audiatcausas.

Saluo in omnibus Romanae ecclesiae priuilegio nullus metropolitanus absque

ceterorum omnium conprouincialium episcoporum instantia aliquorum audiat causas
eorum,quiairritaeeruntaliteractae,quaminconspectuomniumeorumuentilatae,etipse,
sifecerit,coherceaturafratribus.

P.2.C.9.Q.3.C.V.Deeodem.

ItemAniciusPapa[EpiscopisGalliaec.1.]Archiepiscopusnichildeepiscoporum
causisautaliiscommunibuscausisiuxtastatutaapostolorumabsquecunctorumillorum
agat consilio, nec illi assumant, nisi quantum ad suas pertinet parrochias, sine suo
consensu,quoniamtaligaudetconcordiaAltissimus,etgloriaturinmembrissuis.
 439

P.2.C.9.Q.3.C.VI.Deeodem.

Idem.[ineademepist.c.3.]Siautemaliquismetropolitanoruminflatusfueritetsine
omniumconprouincialiumpresentiauelconsilioepiscoporumautcausaseorum,autalias
causas(nisieastantum,queadpropriamsuampertinentparrochiam)agere,auteosgrauare
uoluerit, ab omnibus districte corrigatur, ne talia deinceps presumere audeat. Si uero
incorrigibilis eisque inobediens apparuerit, ad hanc apostolicam sedem, cui omnia
episcoporumiudiciareferripreceptasunt,eiuscontumaciareferatur,utuindictadeeofiat,
etceteritimoremhabeant.

P.2.C.9.Q.3.C.VII.Deeodem.

Item Calixtus Papa. [Episcopis Galliae, epist. II. c. 3.] Nullus primas, nullus
metropolitanus diocesiani ecclesiam uel parrochiam, aut aliquem de eius parrochia
presumatexcommunicareueliudicare,aliquidueagereabsqueeiusconsilioueliudicio;sed
hocobseruet,quodabapostolis,acpatribusetdecessoribusnostriseststatutum,etanobis
confirmatum; id est: si quis metropolitanus episcopus (nisi quod ad suam solummodo
propriam pertinet parrochiam) sine consilio et uoluntate omnium conprouincialium
episcoporumextraaliquidageretemptauerit,gradussuipericulosubiacebit,etquodegerit
irritumeritetuacuum.Sedquicquiddeconprouincialiumepiscoporumcausis,eorumque
ecclesiarum,etclericorum,atqueseculariumnecessitatibus agereautdisponerenecesse
fuerit, hoc cum omnium consensu conprouincialium agatur pontificum non aliquo
dominationisfastu,sedhumillimaetconcordiadministratione,sicutDominusait:Non
ueni ministrari, sed ministrare, et alibi: Qui maior est uestrum erit minister uester.
Similiter et ipsi conprouinciales episcopi cuncta cum eius consilio (nisi quantum ad
propriaspertinetparrochias)agantiuxtasanctorumconstitutaPatrum,utunoanimo,uno
oreconcorditersanctaglorificeturTrinitasinsecula.

P.2.C.9.Q.3. C. VIII. In suffraganei parrochia nichil absque eius consilio

metropolitanusagat.

ItemNicolausRodulfo,BituricensiArchiepiscopo.Conquestusestapostolatuinostro
frater noster Sigebodus archiepiscopus Narbonensis, quod clericos suos eo inuito ad
iudiciumtuumuenireconpellas,etderebusadecclesiamsuampertinentibuseoinconsulto
quasi iure patriarchatus tui disponas, cum hoc nec antiquitas (cui Patres sanxere
reuerentiam) habeat, et auctoritas sacrorum canonum penitus interdicat, nisi forte pro
causis,queapudseterminarinonpossunt,adtequasiadpatriarchamsuumprouocauerint
perappellationes,uelsiepiscopussuusdecesserit,resecclesiaesuaetuoiudiciodispensare
uoluerint.Primatesenimuelpatriarchasnichilpriuilegiihaberepreceterisepiscopis,nisi
quantumsacricanonesconceduntetpriscaconsuetudoillisantiquituscontulit,diffinimus,
itautsecundumNicenasregulassuapriuilegiaseruenturecclesiis,preterquamsiapostolica
sedes aliquam ecclesiam uel rectorem ipsius quolibet speciali priuilegio decreuerit
honorare.

P.2.C.9.Q.3.C.IX.Deeodem.

ItemBedasuperApocalipsin:EtangeloecclesiaeEphesiscribe.Episcoposcribit,
decuiusmanupeccatarequiritsubditorum,necsineeiusconsiliosubditosiudicaredebeat.
Gratian.SolaenimRomanaecclesiasuaauctoritateualetdeomnibusiudicare;deeauero
 440

nulliiudicarepermittitur.UndeNicolausPapa:[adMichaelemInperatoreminepistola,
cuiusinitium:Proposueramus]

P.2.C.9.Q.3.C.X.Apostolicaesedisiudiciumanemineestretractandum.

Patetprofectosedisapostolicae(cuiusauctoritatemaiusnonest)iudiciumanemine
foreretractandum,nequecuiquamdeeiusliceatiudicareiudicio,iuxtaquodInnocentius
PapaRufoetceteris episcopisperThessaliamconstitutis scribensait:Nemoumquam
apostolico culmini (de cuius iudicio non licet retractari manus obuias audacter intulit,
nemoinhocrebellisextitit,nisiquideseuoluitiudicari,etB.PapaGelasius:Necde
eius (id est Romanae ecclesiae) canones umquam preceperunt iudicari iudicio,
sententiamque illius constituerunt non oportere dissolui, cuius potius sequenda decreta
mandauerunt.

P.2.C.9.Q.3. C. XI. Ab aliis dampnatos uel excommunicatos apostolica soluit

auctoritas.

ItemAnastasiusPatriarchaFeliciPapae.[II.]Fuitsemperuestraeapostolicaesedis
licentiainiustedampnatosuelexcommunicatospotestatiuesuaauctoritaterestituere,etsua
eisomniareddere,etillos,quieoscondempnaueruntautexcommunicauerunt,apostolico
punirepriuilegio,sicutetiamnostrisetanterioribusnouimusfactumtemporibus.

P.2.C.9.Q.3.C.XII.Deeodem.

Item.[ibidempauloinferius]Antiquisreguliscensitumest,utquicquid(quamuisin
remotis aut in longinquo positis prouinciis) super eorum querelis aut accusationibus
ageretur, non prius tractandum uel accipiendum esset, quam ad notitiam almae sedis
uestraeessetdeductum,uthuiusauctoritate,iuxtaquodfuissetpronunciatioinfirmaretur
autfirmaretur.

P.2.C.9.Q.3.C.XIII.Primasedesnulliusiudiciosubiaceat.

Item Innocentius Papa. Nemo iudicabit primam sedem, iustitiam temperare

desiderantem.Nequeenimabaugusto,nequeabomniclero,nequearegibus,nequea
populoiudexiudicabitur.

P.2.C.9.Q.3.C.XIV.Deeodem.

ItemSymacus. AliorumhominumcausasDeusuoluitterminareperhomines,sedis
istiuspresulemsuosinequestionereseruauitarbitrio.VoluitB.Petriapostolisuccessore
celo tantum debere innocentiam, et subtilissimi discussoris indagini inuiolatam habere
conscientiam.Noliteexistimareeasanimasinquisitorisnonhabereformidinem,quasDeus
pre ceteris suo reseruauit examini. Non habet apud illum reus de allegationis nitore
subsidium, quando ipsorum factorum utitur teste quo iudice. Dicas forsitan, talis erit
conditioanimarumomniuminilladisceptatione;replicabo,unidictum:TuesPetrus,et
superhancpetramedificaboecclesiammeam,etquecumquesoluerissuperterramerunt
solutaetincelis.Etrursussanctorumuoce,pontificumdignitatemsediseiusfactamtoto
orbeuenerabilem,dumilliquicquidfideliumestubiquesubmittitur,dumtotiuscorporis
 441

caputessedesignatur.DehacmihiperProphetamdictumuidetur:Sihechumiliatur,ad
cuiusfugietisauxilium?etubirelinquetisgloriamuestram?

P.2.C.9.Q.3.C.XV.Deeodem.

Item Anteros Papa. [ad Episcopos prouinciarum Beticae et Toletanae] Facta

subditorumiudicanturanobis:nostraueroaDominoiudicantur.1.Deterioressuntqui
uitammoresquebonorumcorrumpunthis,quisubstantiasaliorumprediaquediripiunt.

P.2.C.9.Q.3.C.XVI.Deeodem.

Item Gelasius. [ad Faustum legatum] Ipsi sunt canones, qui appellationes totius
ecclesiae ad huius sedis examen uoluerunt deferre. Ab ipsa uero numquam prorsus
appellaredeberesanxerunt,acperhocillamdetotaecclesiaiudicare,ipsamadnullius
conmeareiudicium,necdeeiusumquampreceperuntiudicariiudicio,sententiamqueeius
constitueruntnonoporteredissolui,cuiuspotiussequendadecretamandauerunt.

P.2.C.9.Q.3.C.XVII.Deeodem.

Idem omnibus Episcopis. Cuncta per mundum nouit ecclesia, quod sacrosancta
Romanaecclesiafasdeomnibushabetiudicandi,nequecuiquamdeeiusliceatiudicare
iudicio.Siquidemadillamdequalibetmundiparteappellandumest:abillaautemnemo
est appellare permissus. 1. Sed nec illa preterimus, quod apostolica sedes sine ulla
precedente sinodo et soluendi quos sinodus iniqua dampnauerat, et dampnandi, nulla
existentesinodo,quosoportuithabueritfacultatem,ethocnimirumprosuoprincipatu,
quemB.PetrusapostolusDominiuoceettenuitsemperettenebit.

[P.2.C.9.Q.3.C.XVIII.]

Idem Episcopis per Dardaniam constitutis. Cuncta per mundum nouit ecclesia,
quoniam quorumlibet sententiis ligata pontificum sedes B. Petri apostoli ius habeat
resoluendi,utpotequedeomniecclesiafashabeatiudicandietc.

P.2.C.9.Q.3.C.XIX.Deeodem.

ItemSixtusPapa[II.]IspaniorumEpiscopis. [epist.II.cap.4.]Fratresquostimore
terrenoiniustedampnastis,scitoteanobisiusteesserestitutos,quibusexauctoritateomnia,
queeisablatasunt,integerrimereddiprecipimus,sinonuultisetuosetprincipesuestria
collegionostroetmembrisecclesiaeseparari.

P.2.C.9.Q.3.C.XX.CuiuslibetecclesiaeclericosPapaualetordinare.

ItemStephanusEpiscopusWalbertopatriarchae.Nuncueroiteratoscribimustibi,
nolentesalicuiusecclesiaepriuilegiuminfringere,licetapostolicaprerogatiuapossimusde
qualibet ecclesia clericum ordinare: desine iam cuiuspiam zelo Cumensis ecclesiae
antistitem protelare, quia, si protelaueris et eum consecrare iam tociens monitus non
maturaueris,proculdubioconsecratusabibit.
 442

P.2.C.9.Q.3.C.XXI.Deeodem.

Item Nicolaus Papa Michaeli Inperatori: [in epistola, cuius initium:

Proposuerainus] Per principalem igitur beatorum Petri et Pauli, de qua supra
exposuimus,potestatemetiushabemusnonsoluminmonachos,uerumetiaminquoslibet
clericosdequacumquediocesi,cumnecessefuerit,adnosconuocare,atqueecclesiasticis
exigentibusoportunitatibusinuitare.Gratian.Sedaliudestquodextemeritateassumitur
presumptionis, aliud quod ex necessitate geritur karitatis. Cum suffraganei
archiepiscoporumsubditissuisadmalumfauereceperint,atquecircaeorumcorrectionem
negligentes extiterint, tunc licet metropolitanis preter illorum uoluntatem et ligandos
dampnare,etreconciliandosabsoluere.Cumueroepiscopizelodiuinaekaritatisaccensi
bonosuerboetexemploedificant,malorumuiciaasperaincrepationeredarguunt,absque
taliumconsiliononlicetmetropolitanisineorumparrochiaaliquidagereueldisponere.
UndeinfinecapituliMartiniPapaenonsimpliciterdictumest:nichilagat,sedcum
determinatione nichil presumptiue assumat absque eorum consilio, ut uicium
presumptionis uideatur inprobatum, non offitium karitatis. Sic et Apostolus, quia
Corinthios uidit negligentes circa correctionem fornicatoris, sua auctoritate illum
dampnauit.Iohannesuero,quiaepiscopumEphesiorumuiditparatumadcorrigendauicia
subditorum, sine eius auctoritate illos corrigere noluit, sed illum tantum de eorum
correctioneadmonuit.

P.2.CausaX.

Gratianus.Quidamlaicusbasilicamasefactamadiocesianalegesegregarequerit;
episcopus ecclesiam cum omni dote sua ad suam dispositionem pertinere contendit;
tandem euincit episcopus, per parrochias militibus comitatus crudeliter deseuit; que
ecclesiarumsunttamquamsibidebitausurparecontendit.(Qu.I.)Modoprimumqueritur,
anbasilicacumomnidotesuaadepiscopiordinationempertineat?(Qu.II.)Secundo,an
resecclesiarumepiscopisusurpareliceat?(Qu.III.)Tertio,quidnominecathedraticiasuis
sacerdotibusexigereualeat?

P.2.C.10.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.DeprimaquestionesicdiffiniturinConcilioYlerdensi:[cap.3.]

P.2.C.10.Q.1.C.I.Basilica,queconsecratur,adiocesianalegenonsegregetur.

Siexlaicisquisquamsefactambasilicamconsecraridesiderat,nequaquameamsub
monasteriispecie,ubicongregationoncolligitur,adiocesianalegeaudeatsegregare.

P.2.C.10.Q.1.C.II.Ecclesiaecumdotibussuisinepiscopipotestateconsistant.

Item ex Concilio Tolletano III. [c. 19.] Sic quidam contra omnem auctoritatem
ecclesias, quas edificauerint, postulant consecrari, ut dotem, quam eidem ecclesiae
contulerint, censeant ad episcopi ordinationem non pertinere. Quod factum taliter in
preteritocorrigatur,utetinfuturonefiatprohibeatur,etomniasecundumconstitutionem
antiquamadepiscopiordinationemetpotestatempertineant.
 443

P.2.C.10.Q.1. C. III. Ecclesiae et omnia iura earum ad episcopi ordinationem

pertinent.

ItemexConcilioII.Cabillonensi.Decretumestutomnesecclesiaecumdotibussuis,
etdecimis,etomnibussuis,inepiscopipotestateconsistant,atqueadordinationemsuam
semperpertineant.

P.2.C.10.Q.1.C.IV.Unaquequeparrochiaepiscopiprouisioneregatur.

Item Leo IV. [in epistola ad Episc. Britanniae, c. 2.] Regenda est unaqueque
parrochiasubprouisioneactuitioneepiscopipersacerdotesuelceterosclericos,quosipse
cumDeitimorepreuideritcuiiurepertinereuidetur,etcircuire,utsibinecessariumuisum
fueritecclesiasticautilitatecogente.

P.2.C.10.Q.1.C.V.Iudicioetpotestateepiscopiresecclesiasticaegubernentur.

Item exConcilio Antioceno. [c.24.]Quecumque resecclesiasticae suntconuenit

cumomnidiligentiaetbonafide,queDeodebetur,quiomniapreuidetetcunctaiudicat,
gubernarietdispensaricumiudicioetpotestateepiscopi,cuitotiusplebisanimaeuidentur
esseconmissae.

P.2.C.10.Q.1. C. VI. Basilicarum conditores in rebus ecclesiarum nullam se

potestatemhaberecognoscant.

ItemexConcilioTolletanoIV.[c.32.]Nouerintconditoresbasilicarum,inrebus,
quaseisdemecclesiisconferunt,nullamsepotestatemhabere,sediuxtacanonuminstituta
sicutecclesiam,itaetdotemeiusadordinationemepiscopipertinere.

P.2.C.10.Q.1.C.VII.Deeodem.

ItemexConcilio Aurelianensi.[I.c.17.] Dehis,queparrochiis interris,uineis,

mancipiis atque peculiis quicumque fideles obtulerint, antiquorum canonum statuta
seruentur,utinepiscoporumpotestateconsistant.Dehistamen,quealtarioaccesserint,
tertiaparsfideliterepiscopisdeferatur.

P.2.C.10.Q.1. C. VIII. De his, que altario offeruntur, medietatem sibi episcopus

uendicet.

Item ex eodem. [c. 16.] Antiquos canones relegentes priora statuta credimus
renouanda, ut de his, que in altario oblationes fidelium conferuntur, medietatem sibi
episcopusuendicet,etmedietatemsibidispensandamsecundigradusclerusaccipiattamde
propriisprediis,quamdeomnicommoditateinepiscoporumpotestatedurantibus.

P.2.C.10.Q.1.C.IX.Deepiscopis,quidiocesimsuamuisitarecontempnuntetad
redimendasmansiones,queuisitantibusdebentur,clericoscogunt.

Item exConcilio Tolletano. Relata estcoram sancta sinodoquerimonia plebium,

quodsintquidamepiscopinolentesadpredicandumueladconfirmandumsuasperannum
parrochiascircuire,quitamenexigunt,utmansiones,quibusinprofectioneutidebuerant,
 444

alio precio redimant qui parare debent. Que duplex infamia, negligentiae et auaritiae
sanctaesinodomagnofuithorrori.Statueruntitaque,nequisultraexerceatidcupiditatis
ingenium,etutsolicitioressintepiscopidesuisgregibusuisitandis.

P.2.C.10.Q.1.C.X.Annuisuicibusecclesiaeabepiscopisuisitentur.

ItemexConcilioTerraconensi.[c.8.]Decreuimus,utantiquaeconsuetudinisordo
seruetur,etannuisuicibusabepiscopodiocesesuisitentur,etsiquafortebasilicafuerit
reperta destituta, ordinatori eius reparari precipiatur, ab episcopis autem tertia pars ex
omnibusaccipiatursicutiantiquatraditionenouimusessestatutum.II.Pars.Gratian.Si
autemepiscopusinualitudineinpeditusdiocesessuaspersemetipsumuisitarenonpoterit
uisitationisoffitiumaliisconmittat.UndeinTolletanoConcilioIV.[c.35.]legitur:

P.2.C.10.Q.1. C. XI. Inualitudine grauatus episcopus uisitationis offitium aliis

conmittat.

Episcopumpercunctasdiocesesparrochiasquesuaspersingulosannosireoportet,ut
exquirat,quounaquequebasilicainreparationesuiindigeat.Quodsiipseautlanguore
detentusautaliisoccupationibusinplicatusadinplerenequiuerit,presbiterosprobabilesaut
diacones mittat, qui et redditus basilicarum, et reparationes, et uitam ministrantium
inquirant. III. Pars. Gratian. Visitantes autem episcopi quid a clericis suis exquirere
debeant,etquideosdocere,inConcilioBracarensiII.[cap.I.]sicstatutumlegitur:

P.2.C.10.Q.1.C.XII.Queuisitantesepiscopiaclericissuisexquireredebent.

Placuit omnibus episcopis, ut per singulas ecclesias episcopi et per dioceses

ambulantesprimumdiscutiantclericos,quomodoordinembaptismiteneantuelmissarum,
et qualiter quecumque offitia in ecclesia peragant. Et si recte quidem inuenerint, Deo
gratias;sinautemminime,doceredebentignaros,ethocmodisomnibusprecipere,sicut
antiquicanonesiubent,utantediesuigintibaptismiadpurgationemexorcismicathecumini
currant,inquibusuigintidiebusomninocathecuminisymbolum,quodestCredoinDeum
Patrem omnipotentem, specialiter doceantur. Postquam ergo hoc suos clericos
discusserintueldocuerintepiscopi,aliadie,conuocataplebeipsiusecclesiae,doceantillos,
uterroresfugiantydolorum,ueldiuersacrimina,idesthomicidium,adulterium,periurium,
falsumtestimoniumetreliquapeccatamortifera,etquodnoluntsibifierialterinefaciant,
etutcredantresurrectionemomniumetdiemiudicii,inquounusquisquesecundumopera
suarecepturus sit. Etsicposteaepiscopusdeecclesiaillaproficiscatur adaliam. Item
IeronimusadDamasumPapam:[deoblationibusaltaris]

P.2.C.10.Q.1.C.XIII.Oblationesecclesiaelaicisusurparenonlicet.

IV.Pars.Quiasacerdotesproomnibusoraresolent,quorumelemosinasetoblationes
accipiunt,quafrontepresumuntlaicioblationes,quasChristianipropeccatissuisofferunt,
uelipsicomedere,uelaliisconcedere,cumipsinondebeantexoffitiopropopuloorare?
Ob hoc, Papa gloriose, mittere oportet illos presumptores in excommunicationem
perpetuam,utceterimetumhabeant,etampliushecinecclesianonfiant.
 445

P.2.C.10.Q.1.C.XIV.Minimeauferanturalaicisoblationesaltaribusuelcrucibus
factae.

ItemCalixtusPapa.[II.]SanctorumPatrumcanonibusconsonasancientesoblationes
desacratissimoetreuerentissimoaltariB.Petri,etSaluatoris,etS.Mariaerotundae,autde
aliis ecclesiarum altaribus siue crucibus, a laicis auferri penitus interdicimus et sub
districtione anathematis prohibemus, et ecclesias a laicis incastellari aut in seruitutem
redigiauctoritateapostolicaprohibemus.

P.2.C.10.Q.1.C.XV.Ecclesiarumoblationessublaicorumdominionondetineantur.

ItemDamasusPapa.Hancconsuetudinem,quecontrasanctamecclesiamcatholicam
augeriuidetur,omninointerdicimus,utnullomodoumquamullotemporeoblationes,que
intrasanctamecclesiamofferuntur,subdominiolaicorumdetineantur.Sedtantummodo
sacerdotibus,quicottidieDominoseruireuidentur,illissolislicetcomedereetbibere,quia
in ueteri testamento prohibuit Dominus panes sanctos comedere filiis Israel, nisi
tantummodo Aaron et filiis eius, qui longe erant ab istis panibus, qui nunc in sancta
ecclesiaofferuntur,quiaillisubumbralegiserant,quiueromodosubgratiaSpiritussancti
totomundoeuangeliocoruscantelucidioresesseuidentur.Quafronteautquaconsciencia
oblationesuultisaccipere,quiuixualetisprouobis,nedumproaliisDeoprecesofferre?
quiaprauumestetcontrapreceptumdominicumdetrimentumsuaeanimaeinfertquiillud
agereconatur,quodeinullarationeconceditur.QuiaomnibussanctisPatribusnostrisque
prioribusplacuithancsanctionemfieri,etnossimiliterineisdempersistereuolumus,ut
nullusaudeatirritumfacerehoc,quodconstitutumest,siinperpetuadampnationenoluerit
persistere.SiquisuerocontrahancregulamnostrametcontraregulamsanctorumPatrum
CCC.,quiinNicenoconciliohocconstituerunt,temerariuspresumptorfuerit,etulterius
oblationesdesacrisecclesiismolitusauferrefuerit,subanathematisuinculositcolligatus
et condempnatus. Responderunt omnes: Fiat, fiat. Gratian. Premissis auctoritatibus
ecclesiaecumomnibusrebussuisadepiscopiordinationempertineremonstrantur,ettam
ecclesiae quam oblationes et facultates earum a laicorum dispositione probantur esse
inmunes.

P.2.C.10.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Sedcuminepiscoporumpotestatefacultatesecclesiaeconstitutae
essedicantur,potestasdispensandiintelligendaest,nondistrahendiueldilapidandi.Unde
inAgatensiConcilio[c.7.]legitur:

P.2.C.10.Q.2.C.I.Resecclesiaealiquomodoalienareepiscopisnonlicet.

Casellasuelmancipiolaecclesiaeepiscopi,sicutpriscacanonumprecepitauctoritas,
ueluasamonasteriiquasiconmendatafidelipreposito,integroecclesiaeiurepossideant,id
estutnequeuendere,nequeperquoscumquecontractusres,undepauperesuiuunt,alienare
presumant.Quodsinecessitasconpulerit,utproecclesiaenecessitateaututilitateuelin
usufructu,uelindirectauenditionealiquiddistrahatur,apudduosueltresconprouinciales
aut uicinos episcopos causa, que necesse sit uendendi primitus conprobetur, ut, habita
discussione sacerdotali, eorum subscriptione que facta fuerit uenditio uel transactio
roboretur.Aliterfactauenditioueltransactiononualebit.Minusueroutilespossessiones
 446

peregrinisuelclericissaluoiureecclesiaeinusumprestarepermittimus.[Gratian.]Codicis
libroI.desacrosanctisecclesiis,Inp.Iustinianus:exceptauidelicetcausacaptiuitatis.

[P.2.C.10.Q.2.C.II.]

Inp. Leo. Ea enim, que ad beatissimae ecclesiae iura pertinent, tamquam ipsam
sacrosanctametreligiosamecclesiamintactauenerabiliterconuenitcustodiri.Constitutio
noua.Hociusporrectumestadomnemlocumuenerabilemomnequecollegium,quodactio
piaconstituit,utnecpignorentur,etperpetuoseruenturinhisinmobilibus,queabinperiali
domopredictislocisapplicantur.Inceteris eatenusexcipitur,sidebitumurget.1.Et
habetsuperfluauasa,necaliundesoluereualet,nequidinmobilealieneturueldistrahatur,
ea,gestishabitiscorameo,cuiusestlociordinatio,aliisscilicetlocisuenerabilibus,uel
conflatacuilibetuendantur.Quiautemhecaccipitcitrahancobseruationem,hisdempenis
subiaceat,queinrebusinmobilibusproditaesunt.Siautemdebitumexmobilibussoluinon
ualet,primoresinmobilesspecialidenturpignori,cuiusfructuscreditorsibireputettamin
sortemquaminusurasusqueadquartamcentesimae.Quodsinolit,tuncordinatordomus
apud eum, a quo ordinatur, habitis absque dispendio gestis iuret, maiore parte ibidem
seruientiumconsentiente,etdebitumurgere,necexmobilibussoluiposse.Quosubsecuto,
peruigintidiesremecclesiaeesseuenalemsitpublicenotum,utplusofferentidetur,precio
modis omnibus pro debito dando. Aliter enim res emptori non conceditur, et hoc
inscribaturnilessefactumineareaddampnumdiuinaedomus.Emptorenoninuento,res
estimata districte creditori detur in solutum, addita in precio decima parte uniuersae
estimationis etaccedenteconsensuordinatorisetmaioris partisibidemseruientium. Sit
tamenearesmediocrisinterceteras,inspectaipsiusqualitate,etquantitate,etonere.Etis
creditorhicintelligatur,quiquodcrediditprobatinutilitatesreligiosaedomusprocessisse.
2.Sicutautemalienatiorerumecclesiaeinterdicitur,itaprohibetur,nequasterilisei
deturpossessioautaliasonerosa,uelutinominefiscalium.3.Itemprediumpropteronus
fiscaliuminutilealienaturgestisutsupraconficiendis,eteodemiuramentoprestito,idest
quodaliadecausanonalienatur,nisiutinmunitaseiusdemuenerandaedomusseruetur.
4.Sedetpermutareprincipipossuntproremaiori,uelequali,sirespublicahocexposcit,
pragmatica forma super hoc precedente. 5. Item sibi inuicem recte permutant cum
utriusque indempnitate, eorum scilicet consensu, qui et supra referuntur. II. Pars. 6.
Perpetuaquoqueemphiteosisinhisrebuspermittitur,siresineorumgeriturpresentia,
quibus hoc assignatur lege, iurantibus his, quorum interest, ex eo contractu nichil ad
lesionem diuinae domus effici, solito redditu ipsius rei, qui fuit, cum diuino iuri
dedicaretur,noninminuendonisiinsextampartem,autsiobclademdiminutafuerit,tunc
constantenuncpensioneinemphiteosimdetur.Quodsirespreciosaquidemest,parum
tamen aut nichil prestet pensionis res subtiliter estimanda est, ut ex hoc iusta pensio
constituatur.Eatamensoladanturinemphiteosim,queadhoccongruauidenturyconomo
etaliisgubernatoribus.7.Quiremhuiusmodiconductamuelinemphiteosimacceptam
feceritdeteriorem,autcanonemperbienniumnonsoluerit,repellipotest,uttamensoluat
totiustemporispensionem,etid,inquoremlesit,resarciatnonrepetiturussiquidinpendit
nominemeliorationis.8.Siquasueroruinashabentmemorataedomus,quasreedificare
non ualent in emphiteosim dentur perpetuam, emphiteota usuro materia depositae
habitationis domus, ut pensio minuatur in tertiam partem ab ea, que stantibus adhuc
habitationibus colligebatur, aut, prius eo edificante, ex additis illic per estimationem
pensionibusmedietasdeturreligiosaedomui.9.Quiueroresiamdictasnongratuito
alienationis titulo citra formam legis accipit, rem quidem cum omni incremento medii
temporis restituat: eius autem, quod dedit, nullam aduersus uenerabilem locum, sed
 447

aduersuseum,quialienauit,actionemhabeat.Donatariusautemetremcumomnicausa
restituat, et aliud tantum. Creditor quoque, restituta re pignorata, crediti actionem non
habet.Emphiteosisacceptorabeacadatnecquoddeditrepetat,imostatimsoluatquod
soluturus esset, si iure contraxisset. 10. Sed melius dicitur omnino denegandas esse
actioneshuiusmodiacceptori.CodicelibroI.desacrosanctaecclesiaInp.Leo:11.Si
yconomusecclesiaeprospexeritexpedire,utcuiquamdesideranticertarumpossessionum
atqueprediorum(urbanorumuelrusticorum)adiusecclesiasticumpertinentiumtemporalis
ususfructuspossessioprestetur,eiustempus,quodinterutrosqueconuenerit,siueindiem
uitaesuaeabeo,quidesiderat,postuletur,pactacumeo,quihocelegerit,ineatyconomus,
atque conscribat, per que et tempus, intra quod hoc prestari placuerit, statuatur, et
manifestumsitquodquisqueacceperitadinuicem.

[P.2.C.10.Q.2.PALEA.C.III.

Huiusmodibeneficiigratiaprestandoquidemecclesiasticiprediiprotemporeusum
fructum, post statutum autem tempus et placitum ipsorum redditum proprietate ad
dominiumetiusecclesiasticumrecurrentefirmiter.]Conpletouerospatio,quodintereos
fuerit constitutum, seu mortis suae tempore (si hoc quoque conuenerit) is, qui
possessionemecclesiasticam etceterorum reddituum usumfructumhabendigratiapacto
interueniente susceperit, nonminus quam alterius tantae quantitatis, quantae acceperat,
redditus, cum ipsorum prediorum dominio, et rebus inmobilibus, eorumque colonis et
mancipiisecclesiaederelinquat.Nisienimhacconditionepactainitafuerint,eaquoque
nondecernimusualere.1.N.C.Hecususprestatiolocumhabetinomnidomoreligiosa.
Quofinitoresutraqueplenoiureperueniatindomumiamdictam,nectributisquidemsit
grauatamaioribuseares,quedaturinuicem.2.Quibuscumquemodisaliispermittitur,
interdiciturcertispersonisremhuiusmodiaccipere,utyconomoeiusquecognatis.

P.2.C.10.Q.2.C.IV.Ecclesiasticarumrerumprecariaequaliterfieridebeant.

Item ex Concilio Mediomatricis. Precariae a nemine de rebus ecclesiasticis fieri

presumantur,nisiquantumdequalitateconuenientidaturexproprio,duplumaccipiantex
rebus ecclesiae, in suo tantum, qui dederunt nomine si res proprias et ecclesiasticas
fructuario usu tenere uoluerint. Si autem res proprias ad presens dimiserint, ex rebus
ecclesiasticis triplum fructuario usu in suo tantum quis nomine sumat, quia sic eas
quemquetractare,utalienarumdispensatoremconuenit,nonpropriarumlargitorem.1.
Decreuitetiamsanctasinodus,etinperialisauctoritasdenunciat,utanullapotestatequis
cogaturfacereprecariamderebusDeoetSanctiseiusdicatis,cumratioetususobtineat
neminemcuinonuultcontrautilitatemetrationemcogidepropriofacerebeneficium.2.
Necconmutationesrerumuelmancipiorumecclesiasticorumquelibetpersonasinelicentia
etregioconsensufacerepresumat.
[PALEA.

P.2.C.10.Q.2.C.V.Deeodem.

ItemexConcilioBelluacensi.Precariaedequinquennioinquinquenniumsecundum
antiquamconsuetudinemetauctoritatemrenouentur.]
[PALEA.
 448

P.2.C.10.Q.2.C.VI.Deeodem.

Item ex Concilio Cartaginensi. De precariis, que a rectoribus ecclesiarum

inrationabiliterfiebant,etsesuosquesuccessorespenagrauiobligabant,utfactaipsorum
nequiuissent dissoluere, precipimus, ut nemo successor in antecessoris sui pena sit
obligatus, sed suae prouidentiae sit concessum, ut, si antecessor eius res ecclesiae
inrationabiliterdistribuit,abeoadiusecclesiaeeiusdemreuocentur.]

P.2.C.10.Q.2.C.VII.Resecclesiaedispensandipotestatemhabeatepiscopus.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.16.]III.Pars.Episcopushabeatpotestatemin
rebusecclesiae,utdispensetnecessitatemhabentibuscumomnireuerentiaettimoreDei.
Participareetiameumoportetquenecessariasunt.Sitamenipseautquicumeosuntfratres
indiguerintaliquo,utnecessitatemnullomodopatiantur,secundumApostolumsanctum
dicentem:Victuettegumento,hiscontentisumus.Siautemresecclesiasticasepiscopus
insuasuoluntatesusurpareuoluerit,autfratribusuelfiliis,uelquibuscumquepropinquis
suisdederitpotestatem,utpereoslatenterresledanturecclesiae,huncoportetobnoxium
esseconcilio;sinaliter,episcopusuelquicumeosuntpresbiteriautdiaconiaccusentur,
quiaea,queexredditu,uelexquolibetactuecclesiaeueniunt,insuosususcolligunt,et
pauperesfraudantetfameconficiunt,hoscorripioportetsecundumquodordinatumfuerita
sanctoconcilio.IV.Pars.Gratian.Siuerocontrahancprohibitionemaliquamderebus
ecclesiaeepiscopumuenderecontigerit,etresipsaecclesiaerestauranda,etipsegradusuo
eiciendusdecernitur.UndeineodemConcilioMartiniPapae[c.14.]legitur:

P.2.C.10.Q.2.C.VIII.Deepiscopo,quinullanecessitateresecclesiaeuendit.

Siquisepiscopusnullaecclesiasticaerationisnecessitateconpulsusinsuoclero,aut
ubifortepresbiternonest,derebusecclesiasticispresumpseritaliquiduendere,resipsas
ecclesiae propriae restaurare cogatur, et in iudicio episcoporum deiciatur auditus et
conuictus,ettamquamfurtiautlatrociniireussuopriueturhonore.

P.2.C.10.QuestioIII.

Gratianus. I. Pars. Quid uero nomine cathedratici episcopus exigere debeat, in

secundoConcilioBracarensi[c.2.]legitur:

P.2.C.10.Q.3.C.I.Preterhonoremcathedraticinichilperdiocesesexigatepiscopus.

Placuit, ut nullus episcoporum, per suas dioceses ambulans, preter honorem

cathedraesuae,idestduossolidos,aliudaliquidperecclesiastollat,nequetertiampartem
exquacumqueoblationepopuliinecclesiisparrochialibusfactasibiusurpet;sedecclesiae
reparationi seruetur, et singulis annis episcopo ratio fiat. Nam si tertiam partem illam
episcopustollit,lumenetsacratectaecclesiaeabstulit.Similiteretiamparrochialesclerici
seruili more in aliquibus operibus episcopo seruire non cogantur, quia scriptum est:
Nequeutdominantesinclero.
 449

P.2.C.10.Q.3.C.II.Basilicarum reparationi proficiat tertia pars,quam accipere

consueueratepiscopus.

ItemexConcilioapudMarech.Priscisquidemcanonibuseratdecretum,utepiscopus
deparrochianisecclesiistertiamsequeretur,cuisuaplenissimesufficerepossunt.Placuit
huic sancto concilio, ut nullus prouinciae Lusitaniae episcopus a qualibet parrochiana
ecclesiatertiamauferrepresumat,sedqueexindeconsequipotueratreparationibasilicarum
proficiant.

P.2.C.10.Q.3.C.III.Nonaccipiantepiscopitertiam,nisidirutasecclesiasreparare
uoluerint.

ItemexConcilioTolletano.[XVI.,c.5.]Unionostraecongregationisdecernitatque
instituit,uttertias,quasantiquicanonesdeparrochiissuishabereepiscoposcensuerunt,si
eas exigendas crediderint, ab ipsis episcopis dirutae ecclesiae reparentur. Si uero eas
maluerint cedere, ab earundem ecclesiarum cultoribus sub cura et sollicitudine sui
pontificisreparatioeisdemestadhibendabasilicis.Quodsiomnesecclesiaeautincolumes
fuerint,autquedirutaeerantreparataeextiterint,secundumantiquorumcanonuminstituta,
sitertiassibidebitasunusquisqueepiscopusassequiuoluerit,facultasilliomnimodaerit,
itauidelicet,utcitraipsastertiasnullusepiscoporumquippiamproregiisinquisitionibusa
parrochitanis ecclesiis exigat, nichilque de prediis ipsarum ecclesiarum cuiquam causa
stipendiidarepresumat.1.Sedethocnecessariuminstituereduximus,utpluresecclesiae
uninequaquamconmittanturpresbitero,quiasoluspertotasecclesiasnecoffitiumualet
persoluere,necrebusearumnecessariamcuraminpendere,eascilicetrationeprecipimus,
utecclesia,queusqueaddecemhabueritmancipia,supersehabeatsacerdotem,queuero
minusaliis coniungaturecclesiis.Siquissaneepiscoporumhancnostraminstitutionem
paruipenderit,duorummensiumspatiosenoueritexcommunicationemulctari.

P.2.C.10.Q.3.C.IV.Deeodem.

ItemPelagiusCresconioIllustri.Illudtemodisomnibusuolumuscustodire,nequis
episcoporumSiciliaedeparrochiisadsepertinentibusnominecathedraticiampliusquam
duos solidos presumat accipere, neque conpellere presbiteros aut clerum parrochiarum
suarumsuprauiressuaseisconuiuiapreparare.

P.2.C.10.Q.3.C.V.Baptizandisnumerusnoninponatur,neccathedraticum ultra
moremuetustumexigatur.

Item Gelasius Papa Fabiano Episcopo. Nec numerus baptizandis iuste creditur
inponendus,cumquantipetierintueladregenerationemfestinauerintnonsintproalterius
uoluntaterepellendi.Etideo,frater,huiusmodisuperfluamconstitutionemmodisomnibus
remouebis, ut unusquisque aut in uicina sibi ecclesia, aut in electa pro suae mentis
baptizeturarbitrio.Cathedraticumetiamnonamplius,quamuetustimorisesseconstiterit,
ab eius loci presbitero noueris exigendum, et de his, que die dedicationis fuerint
offerentium deuotione collata, consuetudinem, que generaliter omnibus ecclesiis est
prescripta, seruabis. II. Pars. Gratian. Cathedraticum, quod his auctoritatibus episcopis
permittitur exigere, preter medietatem uel tertiam partem oblationum, que pro uaria
ecclesiarumconsuetudineexpremissisauctoritatibusepiscopodebetur,intelligendumest,
nec illa pars oblationum omnium generaliter intelligenda est, sed uel anniuersariae
 450

dedicationis, uel quorumdam etiam solempnium dierum, prout inter episcopum et

sacerdotemtemporededicationisconuenerit.Dehisueroepiscopis,quiperparrochiassuas
crudeliterdeseuiunt,sicstatutumestintertioConcilioTolletano:[c.20.]

P.2.C.10.Q.3. C. VI. Ultra morem antiquum a parrochianis presbiteris nichil

episcopiexigant.

Quiacognouimus episcopos perparrochias suas nonsacerdotaliter, sedcrudeliter

deseuire, et dum scriptum sit: Forma estote gregi, non utdominantes in clerum qui
exactiones diocesi suae uel dampna infligunt ideo censemus (excepto, quod ueterum
constitutionesaparrochiishabereiubentepiscopos),utaliaillis,quehucusquepresumpta
sunt, denegentur, hoc est, neque in angariis presbiteri aut diacones, neque aliquibus
fatigenturindictionibus,neuideamurinecclesiaDeiexactorespotiusquamDeipontifices
nominari. Hii uero clerici, tam locales quam diocesiani, qui se ab episcopo grauari
cognouerint,querelassuasadmetropolitanumnondifferantdeferre,etmetropolitanusnon
moretureiusmodipresumptionesauertere.

P.2.C.10.Q.3. C. VII. A parrochianis stipendia non nisi cum karitate episcopi

exigant.

ItemexConcilioCabillonensi.[II.c.14.]Cauendumsaneest,ne,cumepiscopiper
parrochiassuasperagrant,quandamnonsolumergasubditossedergasociostyrannidem
exerceant,ne(quodabsit,cumkaritate,sedcumquadamiactantiaetemeritateneccum
gratiarum actione, sed cum quadam iudiciaria in inuentione stipendia ab eis exigant.
Obseruandum modis omnibus est, ut, si quando eis peragrandae parrochiae necessitas
incumbit, in confirmandis hominibus, in inquirendis rebus emendatione dignis, in
predicatione uerbi Dei, in lucris animarum potius quam in depredandis et spoliandis
hominibus et scandalizandis fratribus operam dent. Et si quando eis ad peragendum
ministerium suum a subditis aut a fratribus aliquid accipiendum est, hoc summopere
obseruaredebent,nequemscandalizentautgrauent.Tantaergodiscretioinhacretenenda
est,utuerbiDeipredicator,ubipropriisumptusdesunt,afratribusaccipiat,etidemfratres
illius potentia non grauentur, exemplo apostoli Pauli, qui, ne quem grauaret, arte et
manibusuictumquerebat.

P.2.C.10.Q.3.C.VIII.Ultraduos solidos aparrochianis ecclesiis episcopus non

presumataccipere.

ItemexConcilioTolletanoVIII.[c.4.]Interceteradenique,quecommuniconsensu
nos conferre conpetenter oportuit, querimonias etiam parrochialium presbiterorum
Gallitiae prouinciae sollertissime discernere decuit, quas contra pontificum suorum
rapacitatesnecessitas,utconperimus,tandemconpulitinpublicumexamendeferri.Hii
enim pontifices, ut euidens inquisitio patefecit, indiscreto moderamine parrochitanas
ecclesiaspregrauantes,duminexactionibussuperfluisfrequenterexistunt,peneusquead
exinanitionemextremaeuirtutisquasdambasilicasperduxisseprobantur.Neergofiatde
cetero quod constat hactenus inordinate presumptum, non amplius quam duos solidos
unusquisque episcoporum prefatae prouinciae per singulas dioceses uel basilicas iuxta
sinodumBracarensemannuaillationesibiexpetetinferri,monasteriorumtamenbasilicis
abhacsolutionisexpensioneseiunctis.1.Cumueroepiscopusdiocesimuisitat,nullipre
multitudineonerosusexistat,necumquamquinquagenariumnumerumeuectionisexcedat,
 451

autampliusquamunadieperunamquamquebasilicamremorandilicentiamhabeat.2.
Quicumque uero pontificum eorundem aliter quam decreuimus agendum presumpserit,
correctioni proculdubio canonum subiacebit tamquam constitutionum sinodalium
transgressoretpriscorumPatrumedictorumcorruptor.

P.2.C.10.Q.3.C.IX.Sacerdotesabepiscopissuisultramodumnongrauentur.

Item Gregorius Episcopis Siciliae. [lib. XI. ep. 20.] Relatum est nobis, sanctae
memoriae decessoris mei temporibus per Seruum dei diaconem, qui tunc ecclesiastici
patrimoniicuramgessit,fuissedispositum,utsacerdotesperuniuersasuestrasdioceses
constituti, quociens ad consignandos infantes egredimini, ultra modum grauari minime
debuissent. Summa enim prefixa fuerat, uobis, ut audio, consentientibus, que ab eis
sacerdotibusprolaboreclericorumdaridebuisset.Atquehoc,quodtuncplacuit,sicutnunc
dicitur,minimecustoditur.Undefraternitatemuestramadmoneo,utsubiectisuestrisgraues
nonstudeatisexistere.

P.2.C.10.Q.3.C.X.Secundumlocimediocritatemepiscopisconuiuiaparentur.

ItemPelagiusPapaCresconioIllustri.Illudmagnitudinemtuamminime uolumus
ignorare,quodSiracusanaeciuitatisepiscopusinteralia,queincautionumsuarumpagina
spopondit, hoc etiam specialiter sub interpositione penae legitime promisisse legitur,
numquamseaquolibet diocesis suaepresbiteroultraduossolidos cathedratici nomine
petiturum, nec per quamlibet aliam occasionem quicquam in eius dispendio se esse
gesturum. Quod magnitudo tua non solum a predicto episcopo, sed de omnium
episcoporum Siciliae personis conpetenti sollicitudine custodire non desinat, nec ipsa
quoqueprandiaenormiafieri,sedsecundummediocritatemlociuniuscuiusqueepiscopoad
consignationemuenientisusceptionisparareconuiuium,quianeceopretextupauperibus
incutidampnauolumusautqualibetrationepermittimus.

P.2.CausaXI.

Gratianus. Clericus aduersus clericum questionem de prediis agitauit, quem ad

ciuilemiudicemproducereuoluitreusnonnisianteiudicemecclesiasticumstareuolebat;
actorueropotentiaciuilisiudicisillumapossessionesuadeiecit.Quoauditoepiscopus
eumaboffitiosuspendit;illecontemptaepiscopisuisententiaoffitiumsuumadministrauit.
Hocconpertoepiscopussinesperestitutionisineumsententiamdedit.(Qu.I.)Hicprimum
queritur, utrum clericus ante ciuilem iudicem sit producendus? (Qu. II.) Secundo, si
producendusnonest,anhecculpasitdignasuspensione?(Qu.III.)Tertio,sidignanon
fuerit,ancontemptoremsententiaesuiepiscopiinreparabiliteroporteatdeponi?

P.2.C.11.QuestioI.

Gratianus. I.Pars.Quodclericusapudsecularesiudicesaccusandusnonsit,Caius
Papa[epistolaadFelicemEpiscopumcap.2.]scribit,dicens:

P.2.C.11.Q.1.C.I.Apudsecularemiudicemnullusclericusconueniatur.

Nemoumquamepiscopumautreliquosclericos apudiudicemsecularemaccusare
presumat.
 452

[P.2.C.11.Q.1.PALEA.C.II.

Nullusiudicumnequepresbiterum,nequediaconum,autclericumullum,autiuniores
ecclesiae sine licentia pontificis per se distringat aut condempnare presumat. Quod si
fecerit, abecclesia, cui iniuriam inrogare dinoscitur, tamdiu sit sequestratus, quousque
reatumsuumagnoscatetemendet.]

P.2.C.11.Q.1.C.III.Deeodem.

ItemMarcellinusPapa.[epist.II.]Clericumcuiuslibetordinisabsquepontificissui
permissu nullus presumat adseculare iudicium attrahere, nec laico quemlibet clericum
liceataccusare.

P.2.C.11.Q.1.C.IV.Abeisquisqueiudicandusest,quossibiiudiceselegerit.

ItemexConcilioNiceno.Iudicesaliinondebentesse,nisiquosipse,quiinpetitur,
elegerit,autquossuoconsensuhecsanctasedesauteiusprimatesauctoritatehuiussanctae
sedisdelegauerint.

P.2.C.11.Q.1.C.V.Adseculariaiudicianullusclericusestpertrahendus.

Item Valentinianus, Theodosius et Archadius. Continua lege sancimus, ut nullus

episcoporumueleorum,quiecclesiaenecessitatibusseruiunt,adiudiciasiueordinariorum
siueextraordinariorumiudicumpertrahantur. Habentillisuosiudices,necquicquamhis
publicisestcommunecumlegibus.Item:1.Constantinuspresidensinsanctasinodo,que
apud Nicenam congregata est, cum querelam quorumdam conspiceret coram se
deferendam,ait:Vosaneminediiudicaripotestis,quiaadDeiiudiciumsoliusreseruamini.
[PALEA.

P.2.C.11.Q.1.C.VI.Deeodem.

ItemexConcilioMatisconensiI.,c.8.Nullusclericusaliumclericumadiudicem
secularem accusare, aut ad causam dicendam trahere quocumque modo presumat, sed
omne negotium clericorum aut in episcopi sui, aut presbiterorum cum archidiaconi
presentiafiniatur.Quodsiquisclericushocadinpleredistulerit,siminorfuerit,unominus
dequadragintaictusaccipiat,siuerohonoratior,trigintadieruminclusionemulctetur.]
[PALEA.

P.2.C.11.Q.1.C.VII.Deeodem.

ItemMarcellinusepistolaII.adEpiscoposorientales.Quecumquecontentionesinter
Christianosortaefuerint,adecclesiamdeferantur,etabecclesiasticisuiristerminentur.Et
siobedirenoluerint,quousqueobediantaliminibusecclesiaeexcludantur.]
 453

P.2.C.11.Q.1.C.VIII.Nequeprociuili,nequeprocriminalicausaepiscopusapud
ciuilemiudicemproducatur.

ItemBonifatiusadEpiscoposGalliae.Nullusepiscopusnequeprociuili,nequepro
criminali causa apud quemuis iudicem siue ciuilem siue militarem producatur uel
exhibeatur. Magistratus enim, qui hoc iubere ausus fuerit, amissione cinguli
condempnationeplectetur.

P.2.C.11.Q.1.C.IX.Quilibetclericusnonestinpublicoexaminandus.

ItemSiluesterPapa.[inSinodoRomana,c.14.]Testimoniumclericiaduersuslaicum
nemorecipiatnemoclericumquemlibetinpublicoexaminarepresumatnisiinecclesia.
[Gratian.]CodicislibroI.titulodeepiscopisetclericis,InperatorTheodosius:Nechonore,
neclegibusepiscopusadtestimoniumflagitetur.1.Item:Episcopumadtestimonium
dicendum admitti non decet nam et persona honoratur, et dignitas sacerdotis excepta
confunditur.NouellaConstitutio.Nonflagiteturadtestimoniumiureiurandosedeuangeliis
tantumcorampositis. 1.Item:Sediudexmittatadeumexsuisministris,utpropositis
sacrosanctiseuangeliis,secundumquoddecetsacerdotes,dicantquenouerunt.

P.2.C.11.Q.1.C.X.Clericusadciuilemiudicemclericumproducensanathemasit.

Idem.Siquisclericusaccusansclericumincuriamintroierit,anathemasit.Gratian.
Subaudiendum est, si publicorum iudiciorum cognitionem petierit; episcopale namque
iudiciumnichilobestabinperatorepostulare.UndeinCartaginensiConcilioVIII.legitur:

P.2.C.11.Q.1. C. XI. Proprio priuetur honore publici iudicii cognitionem ab

inperatorepostulans.

Placuit, ut quicumque ab inperatore cognitionem publicorum iudiciorum petierit,

honorepropriopriuetur.Siautemepiscopaleiudiciumabinperatorepostulauerit,nichilei
obsit.Gratian.Sicetsequentesauctoritatesintelligendaesunt,quibusclericorumcausas
nonnisiclericicognoscereiubentur.UndeGelasiusPapascribitZeiaeComiti:

P.2.C.11.Q.1.C.XII.Aseculariiudiceclericusnonestaudiendus.

Christianisgratumsemperdebetesse,quodabeorumposciturdignitateprestandum,
quiaDeoseruientibusbeneficiumnegarenonconuenit.SiluesteratqueFaustinianus,quise
acunabulisclericosconfitentur,aTheodoraseobprimiconquerunturperuiolentiam,quod
dicantseingenuosatqueauctoreDeopristinaeconditionisnexibusabsolutos,insortem
deterrimaeiterumseruitutisaddici,acperauctoritatemregiamcontralegespublicas,cum
clericali cingulo olim tenerentur astricti, per archidiaconem urbis Grumentinae esse
conuentos, cum constet eum, qui celestem militem pulsat, non nisi eius forum debere
sectari.Etideo,dilecte,depensaesalutationisaffatu,supradictosclericostibiconmendo,
ut,siaddelegatorumiudiciumeorumaduersariiuenirecontempserint,sublimitatistuae
tuitione uallentur, ne quid illis aut subreptio, aut inimica legibus uiolentia necessitatis
inponat,quiaquiiudiciumrefugitappareteumdeiustitiadiffisum.
 454

P.2.C.11.Q.1.C.XIII.Nonnisiadepiscoporumiudiciumclericusdeuocetur.

IdemCrispoetSabinoEpiscopis.SiluesteretFaustinianusecclesiaeGrumentinae
clericilacrimosanobisinsinuationeconquestisunt,libertatemsibidominisuibenignitate
concessamheredumeiusobpressionepulsari,sibiqueinclericatusoffitiopeneacunabulis
seruientibus,etiammanumissoreuiuente,ineodemactunichilominusconstitutis,diuinis
ministeriisinpendereseruitiumnonlicere,cum,sipetitionemueritassubsequatur,contra
patrisetauctorissuifactumuenientibus utindignishereditaslegibusauferatur,neceis
liceat hereditatem capientibus contra auctoris sui prosilire iudicium. Et ideo, fratres
karissimi,quoniamseetiamabarchidiaconopredictaeecclesiaequerunturobpressos,qui
pereorumabsentiammoderatorisiudiciumpromisiteosessesecuturos,calcatisomnibus,
et que contra leges diuinas et publicas pulsatis forum suum putauit auferri, in uestro
iudicio,quisquisilleest,quiclericumlacesserit,adueniat,utecclesiaeiura,queuetusti
principesassiduasanctionefirmauerunt,inpetitisclericisnonnegentur.

P.2.C.11.Q.1.C.XIV.Anteciuilemiudicemsacerdotesnonaccusentur.

Item Alexander omnibus orthodoxis, per diuersas prouincias Christo Domino

famulantibus.[ep.I.c.1.]Relatumestadhuiussanctaeetapostolicaesedisapicem,cui
summarumdispositionescausarumetomniumnegotiaecclesiarumabipsoDominotradita
sunt,quasiadcaput,ipsodicente:TuesPetrus,etsuperhancpetramedificaboecclesiam
meam,quodquidamemuliChristi,eiusquesanctaeecclesiaeinsidiatores,sacerdotesDei
ad iudicespublicosaccusarepresumant,cummagisapostolusChristianorumcausas ad
ecclesias deferri et ibidem terminari precipiat. Taliter preuaricantes preuaricauerunt in
Deumsuum,etnonobediuntpreceptiseius.

P.2.C.11.Q.1.C.XV.Actorforumreisequatur.

Item Pelagius Benegesto Defensori. Experientiae tuae presenti auctoritate

mandamus,utincausis,inquibusquelibetecclesiasticioffitiipersonalocopetitorisexistit
quemquamlaicumpulsatura,apudsuaeprouinciaeiudicemsuasproponerenondeserat
actiones.Inhisueronegotiis,inquibusecclesiasticioffitiipersonapulsatur,totiussubmoto
pulsationis obstaculo ad episcopi uel presbiterorum, in loco, ubi questio uertitur,
constitutorum,occurratindifferenterexamen.

P.2.C.11.Q.1.C.XVI.Deeodem.

IdemSergioCancellario.Siquisquamclericus,siueinferiorissiuepotiorisgradus,
petitorexistat,etcontralaicampersonamsuasdirigatactiones,istemodisomnibusnon
alibiquamapudprouinciaeiudicemnegotiumsuumdicturusoccurrat.Siquisautemlaicus
clericumcuiuscumquegradusduxeritessepulsandum,adepiscoporumiudiciumineadem
ciuitateuelterritorioconstitutorumproponateasquasseexistimathabereactiones.Quem
ordinem legibus per omnia conuenientem atque consentaneum demonstrari illa regula
manifestat, que precipit actorem forum semper sequi pulsati. Clericis uero pulsatis in
episcopaliiudicioforumconpetere,principaliumquoquesanctionumdesignatauctoritas.
IteminConcilioAgatensi[c.32.]legitur:
 455

P.2.C.11.Q.1.C.XVII.Episcopononpermittenteapudsecularemiudicemclericus
pulsarinondebet.

Clericumnulluspresumatapudsecularemiudicemepiscopononpermittentepulsare;
sed, si pulsatus fuerit, nonrespondeat uel proponat, nec audeat criminale negotium in
iudicioseculariproponere.

P.2.C.11.Q.1.C.XVIII.Clericussuoinobediensepiscopodeposituscuriaetradatur.

Item Pius Papa. [epist. II.] Si quis sacerdotum uel reliquorum clericorum suo
episcopoinobediensfuerit,auteiinsidiasparauerit,autcontumeliam,autcalumpniam,uel
conuicia intulerit, et conuinci potuerit, mox depositus curiae tradatur, et recipiat quod
iniquegessit.

P.2.C.11.Q.1.C.XIX.Principaliscoherceatauctoritasquiplebeminuasamdeserere
noluerit.

ItemexConcilioCartaginensiIII.[c.38.]Petimus,utdigneminidarefiduciam,qua
necessitate ipsa cogente liberum nobis sit rectorem prouinciae secundum statuta
gloriosissimorumprincipumaduersusillumadire,quiplebem,quaminuaserat,usquehodie
conmonitus, secundum quod statutum fuerat, relinquere contempnit, ut qui miti
admonitioni sanctitatis uestrae acquiescere noluerit et emendare illicitum, auctoritate
iudiciaria protinus excludatur. Aurelius episcopus dixit: Seruata forma disciplinae non
existimabiturinpetitus,siuestrakaritatemodesteconuentusrecederedetrectauerit,cum
fueritsuocontemptuetcontumaciafacienteiudiciariaauctoritateconuentus.Honoratuset
Urbanusepiscopidixerunt:Hocergoomnibusplacet.

P.2.C.11.Q.1.C.XX.Aprincipibuscorriganturquosecclesiacorrigerenonualet.

ItemGregorius.Istudest,quodauobispoposcimusetnunciterumpostulamus,ut
Paulinum Aquileiensem pseudoepiscopum, et illum Mediolanensem episcopum ad
clementissimum principem sub digna custodia dirigatis, ut et iste, qui episcopus esse
nullatenuspotest,quiacontraomnemcanonicamconsuetudinemfactusest,aliosultranon
perdat,etille,quicontramoremantiquumeumordinarepresumpsit,canonumuindictae
subiaceat.

P.2.C.11.Q.1. C. XXI. Proprium gradum amittant clerici coniurantes uel

conspirantes.

IteminConcilioCalcedonensi. [c.18.]Coniurationumetconspirationumcrimen,
quodapudGrecosdiciturfratria,publicisetiamlegibuscertumestpenitusinhiberi. Hoc
multo magis in sancta Dei ecclesia ne fiat conuenit abdicari. Si qui uero clerici seu
monachiinuentifuerintconiurantesautconspirantes,autfratriasuelfactionesconponentes
aliquassuisepiscopisautaliis,omnimodocadantdepropriogradu.
 456

P.2.C.11.Q.1.C.XXII.Clerici conspirantes propriograduamissoretrudantur in

carceremceteriexcommunicentur.

ItemCalixtusPapa.[EpiscopisGalliae,epist.II.]Conspirationumcriminauestrisin
partibusuigereaudiuimus,et,plebescontraepiscopossuosconspirarenobismandatumest;
cuius criminis astutia non solum inter Christianos abhominabilis est, sed etiam inter
ethnicos, et ab exteris legibus prohibita. Et idcirco huius criminis reos non solum
ecclesiasticae, sed etiam seculi dampnant leges, et non solum conspirantes, sed etiam
consentienteseis.Antecessoresueronostricumplurimaturbaepiscoporum,quicumque
eoruminsacerdotalihonoresuntpositiautexistuntclerici,honore,quoutuntur,carere
preceperunt; ceteros uero communione priuari et ab ecclesia extorres fieri iusserunt,
omnesquesimulutriusqueordinisuirosinfamesessecensuerunt,etnonsolumfacientes,
sedeteisconsentientes.

P.2.C.11.Q.1.C.XXIII.Clericiautmonachiconiurantespropriopriuenturhonore.

ItemexConcilio Calcedonensi.[c.18.]Siquiclericiuelmonachirepertifuerint
coniurantes autconspirantes,autinsidiasponentesepiscopisautclericis,graduproprio
penitusabiciantur.

P.2.C.11.Q.1.C.XXIV.Deeodem.

ItemexConcilioTolletano.Siclericiautmonachiinuentifuerintconspirantes,aut
per coniurationem calumpniam machinantes episcopis uel clericis, proprium amittant
gradum.

P.2.C.11.Q.1.C.XXV.Deeodem.

ItemexConcilioAurelianensi.[III.c.21.]Siquiclericorum(utnuperinmultislocis
per superbiam diabolo instigante actum fuisseperpatuit) rebelli auctoritate seinunum
coniuratione intercedente collegerint, aut sacramenta inter se data, aut cartulam
conscriptamfuissepatuerit,nullisexcusationibuspresumptiolabetur;sedresdetecta,cum
in sinodum uentum fuerit, in presumptores iuxta personam et ordinum qualitatem a
pontificibus,quituncinunumcollectifuerint,uindicetur,quiasicutkaritasexpreceptis
diuinis corde, non cartulae conscriptione uel coniuratione est exhibenda, ita que supra
sacrasadmittunturscripturasauctoritateetdistrictionepontificalisuntreprimenda.

P.2.C.11.Q.1. C. XXVI. Inter clericos et laicos causae exortae ab episcopis

audiantur.

Item Innocentius Papa.[adVictricium Rothomagensem, epist.II.cap.3.]Sique

causaeuelcontentionesinterclericosetlaicostamsuperiorisordinisquametiaminferioris
fuerint exortae, placuit, ut secundum sinodum Nicenam congregatis omnibus eiusdem
prouinciaeepiscopisiudiciumterminetur. Gratian.Cumergohisomnibusauctoritatibus
clericianteciuilemiudicemdenegenturproducendi,cum(nisipriusdepositi,uelnudati
fuerint) curiaenonsuntrepresentandi,patet,quodadsecularia iudicia clericinonsunt
pertrahendi.II.Pars.1.Hisitarespondetur:Clericiexoffitiosuntsubpositiepiscopo,ex
possessionibuspredioruminperatorisuntobnoxii.Abepiscopounctionem,decimationeset
primitias accipiunt; ab inperatore uero prediorum possessiones nanciscuntur. Unde
 457

Augustinus ait super Iohannem: Quo iure uillas defendis? diuino, an humano etc.?
Requireinprincipio,ubidifferentiadesignaturinteriusnaturaeetiusconstitutionis.Quia
ergo ut predia possideantur inperiali lege factum est, patet, quod clerici ex prediorum
possessionibusinperatorisuntobnoxii.

P.2.C.11.Q.1. C. XXVII. Imperatori tributum denegare ecclesia non debet. Item

AmbrosiuscontraAuxentium.[inorationede

tradendisbasilicis.]Sitributumpetitinperator,nonnegamus:agriecclesiaesoluant
tributum. Si agros desiderat inperator, potestatem habet uendicandorum. Tollat eos, si
libitumest:inperatorinondono,sednonnego.

P.2.C.11.Q.1.C.XXVIII.Potestatibustributanonsuntdeneganda.

Idem.[incommentariisadc.5.Lucaelib.IV.c.penult.]Magnumquidemestet
spiritaledocumentum,quoChristianiuirisublimioribuspotestatibusdocenturdebereesse
subiecti,nequisconstitutionemterreniregisputetessesoluendam.SienimcensumFilius
Deisoluit,quistutantuses,quinonputasessesoluendum?[Gratian.]ItemApostolus:
Omnisanimasublimioribuspotestatibussubditasit.ItemPetrusApostolusgeneraliter
fidelibusomnibusscribit:Estotesubditidominisuestrissiueregi,quasiprecellenti,siue
ducibus,tanquamabeomissisaduindictammalefactorum,laudemuerohonorum.

P.2.C.11.Q.1.C.XXIX.Desecularibusnegotiisepiscopuscognoscerenondebet.

Itemexepistola [I.]Clementis.[adIacobumfratremDomini]Tequidemoportet
inreprehensibiliteruiuere,etsummostudioniti,utomnesuitaehuiusoccupationesabicias:
nefideiussorexistas,neaduocatus litium fias,neueinullaaliqua occupatione prorsus
inueniarismundialisnegotiioccasioneperplexus.Nequeenimiudicemnequecognitorem
seculariumnegotiorumhodieteordinareuultChristus,neprefocatuspresentibushominum
curisnonpossisuerboDeiuacare.Hecergoopera,queminustibicongruerediximus,
exhibeant sibi inuicem uacantes laici et te nemo occupet ab his studiis, per que salus
hominibusdatur.

P.2.C.11.Q.1. C. XXX. In his, que ad communis uitae usum pertinent, laici sibi
inuicemoperamdent.

Itemexeodem.Sicuteniminpietatiscrimenesttibi,oClemens,neglectisuerbiDei
studiissollicitudinessecularessuscipere,itaunicuiquelaicorumpeccatumest,nisiinuicem
sibietiaminhis,queadcommunisusumuitaepertinent,operamfideliterdederint.Teuero
securumfacereexhis,quibusnondebesinstare,omnescommuniterelaborent.Quodsi
forte a semetipsis hoc laici non intelligunt, per diacones edocendi sunt, ut tibi solius
ecclesiaesollicitudinesrelinquant.Gratian.Exhisomnibusdaturintelligiquodinciuili
causaclericusanteciuilemiudicemestconueniendus.Sicutenimecclesiasticarumlegum
ecclesiasticusiudexestadministrator,itaetciuiliumnonnisiciuilisdebetesseexecutor.
Sicutenimillesolushabetiusinterpretandicanones,quihabetpotestatemcondendieos,ita
ille solus legum ciuilium debet esse interpres, qui eius ius et auctoritatem inpertit. In
criminaliuerocausanonnisianteepiscopumclericusexaminandusest.Ethocestillud,
quodlegibusetcanonibussupradiffinitumest,utincriminaliuidelicetcausaanteciuilem
iudicemnullusclericusproducatur,nisifortecumconsensuepiscopisui;ueluti,quando
 458

incorrigibiles inueniuntur,tuncdetracto eis offitio curiae tradendi sunt.UndeFabianus

Papaait:[ep.II.Episc.orientalibus]

P.2.C.11.Q.1.C.XXXI.Quiepiscopoinsidiatursemotusaclerocuriaetradatur.

Statuimus,ut,siquisclericorumsuisepiscopisinfestusautinsidiatorextiterit,mox
ante examinatum iudicium submotus a clero curiae tradatur, cui diebus uitae suae
deseruiat,etinfamisabsqueullasperestitutionispermaneat.Gratian.Quiaergoistenonin
criminali,sedinciuilicausaclericumanteciuilemiudicemproduxit,nonestiudicandus
transgressorcanonum,necestdicenduspertraxissereumadiudicemnonsuum,quiade
ciuilicausanonnisiciuilisiudexcognosceredebet.III.Pars.1.Econtraea,queinactoris
defensione dicta sunt, uerisimilia quidem uidentur, sed pondere carent. Sacris enim
canonibusetforensibuslegibustaminciuiliquamincriminalicausaclericusadciuilem
iudicempertrahendusnegatur.Undeinepistola[I.]Clementis[adIacobum]legitur:

P.2.C.11.Q.1.C.XXXII.Apudpresbiterosiudicenturfratres.

Siquiexfratribusnegotiahabeantinterse,apudcognitoresseculinoniudicentur,sed
apudpresbiterosecclesiaequicquidilludestdirimatur.

P.2.C.11.Q.1.C.XXXIII.Nullusclericuspropteraliquamcausamintretcuriam.

ItemSiluesterPapa.[inepilogoConciliiRomani]Nullusclericus,uelpresbiteruel
diaconus,propterquamlibetcausamintretincuriam,necanteciuilemiudicemcausam
diceresuampresumat.

P.2.C.11.Q.1.C.XXXIV.Ecclesiasticum,nonforenseiudiciumpenitensexpetat.

ItemLeoPapa.[adRusticum,epist.XC.al.XCII.c.9.]Aliudquidemestdebitaiusta
reposcere, aliud propria perfectionis amore contempnere. Sed illicitorum ueniam
postulantemoportetetiamamultislicitisabstinere,dicenteApostolo:Omniamichilicent,
sednonomniaexpediunt.Undesiquispenitenshabetcausam,quamnegligerefortenon
debeat, melius expetet ecclesiasticum quam forenseiudicium. Gratian. Nonait propter
criminalem tantum, sed generaliter propter quamlibet, tam ciuilem quam criminalem
intelligens.ItemTheodosiusInperator:

P.2.C.11.Q.1. C. XXXV. Cuicumque liceat sacrosanctae sedis antistitis iudicium

eligere.

Quicumquelitemhabens,siuepetitorfuerit,uelininitiolitisueldecursistemporum
curriculis,siuecumnegotiumperoratur,siuecumiamceperitpromisententia,siiudicium
elegerit sacrosanctae legis antistitis, illico sine aliqua dubitatione, etiamsi alia pars
refragatur,adepiscoporumiudiciumcumsermonelitigantiumdirigatur.

[P.2.C.11.Q.1.C.XXXVI.]

Idem. Omnes itaque causae, que pretorio uel ciuili iure tractantur, episcoporum
sententiis terminatae perpetuo stabilitatis iure firmentur, nec ulterius liceat retractari
negocium, quod episcoporum sententia deciderit. Testimonium etiam, ab uno licet
 459

episcopo perhibitum, omnes iudices indubitanter accipiant, nec alius audiatur, cum
testimoniumepiscopiaqualibetpartefueritrepromissum.Illudenimueritatisauctoritate
firmatum, illud incorruptum habeatur, quod a sacrosancto homine conscientia mentis
illibataefueritprolatum.Hocnosedictosalubrifirmamus,etperpetualegetenendumesse
censemus. Gratian. Hec si quis antiquata contendat, quia in Iustiniani codice non
inueniunturinserta,perKarolumrenouatacognoscat,quiinsuisCapitularibus[l.VI.c.
281.,]aitintercetera:

[P.2.C.11.Q.1.C.XXXVII.]

Volumusatqueprecipimus,utomnesnostraeditionisubiecti,tamRomaniquam
Franci, Alemanni, Bawari, Saxones, Toringi, Fresones, Galli, Burgundiones, Britones,
Longobardi, Guascones, Beneuentani, Gothi, Hispani, ceterique omnes nobis subiecti
quocumque uideantur legis uinculo stricti uel consuetudinario conexi more, hanc
sententiam,quamexsextodecimoTheodosiiinperatorislibro,capitulouidelicetundecimo,
adinterrogataAblauiiducis,quamillisetomnibusperscripturammisimus,etinternostra
capitula pro lege tenenda consultu omnium fidelium nostrorum, posuimus, lege cuncti
perpetuateneant,idest:Quicumquelitemhabens,siuepetitorfuerit,etc.utsupra.Item
Gregorius[lib.XI.epist.54.]IohannidefensorieuntiinYspaniamammonendodicit:

P.2.C.11.Q.1.C.XXXVIII.Presbiterapudepiscopumtantumiudicaridebet.

Depersonapresbiterihocattendendumest,siquamcausamhabuerit,nonabalio
teneri,sedepiscopusipsiusadiridebuit,sicutnouellarumconstitutiomanifestat,queita
loquitur de sanctissimis et Deo amabilibus, ac reuerentissimis episcopis et clericis ac
monachis:Inp.AugustusIustinianusPetrogloriosissimoprefectopretoriocapituloLIII.
Si quis contra aliquem clericum aut monachum, aut diaconissam, aut monastriam, aut
assistriam habet aliquam actionem, doceat prius sanctissimum episcopum, cui horum
unusquisquesubiaceat.Illeuerocausamintereosdiiudicet.Etsiquidemutraqueparshis,
queiudicatasunt,nonadquieueritiubemusperlociiudicemexecutioniperfectecontradi.
1.Neueroobiciatur,quiahocdeclericoloquitur,nondepresbitero,sciendumest,quia
superiusineademconstitutionelibroL.capitulo1.legiturappellationeclericorumetiam
presbiteros et diacones contineri. Verba autem legis ista sunt: Presbiteros autem et
diaconos,etlectoresetcantores,quosomnesclericosappellamus,etreliqua.

P.2.C.11.Q.1.C.XXXIX.Clericusclericumadpublicaiudicianonpertrahat.

ItemGregorius[lib.IX.epist.32.]Romano,DefensoriSiciliae.Peruenitadnos,quod
siquiscontraquoslibetclericoscausamhabeat,despectiseorumepiscopiseosdemclericos
tuofaciasiudicioexhiberi.Quodsiitaest,ualdeesseconstatincongruum.Sedhactibi
auctoritateprecipimus,uthocdenuofacerenonpresumas;sedsiquiscontraquemlibet
clericumcausamhabuerit,episcopumipsiusadeat,utautipsecognoscat,autcerteabipso
iudicesdeputentur,autsifortasseadarbitroseundumest,partesadeligendumiudicesab
ipsoexecutiodeputataconpellat.Siquisueroclericusuellaicuscontraepiscopumcausam
habuerit,tuncteinterponeredebes,utintereosautipsecognoscas,autcerteteadmonente
sibiiudiceseligant.Namsisuaunicuiqueepiscopoiurisdictiononseruatur,quidaliud
agitur,nisiutpernos,perquosecclesiasticusilleordocustodiridebuit,confundatur?et
cetera.
 460

P.2.C.11.Q.1.C.XL.Alaicisiudicibusclericinonsuntobprimendi.

IdemIanuarioEpiscopoKaralitano.[lib.III.epist.26.]Fratrisetcoepiscopinostri
Felicis,etQuiriaciabbatisrelationecognouimuseoquodininsulaSardiniasacerdotesa
laicisiudicibusobprimantur,etfraternitatemtuamministrituidespiciant,dumquesolum
simplicitatiauobisstudetur,quantumuidemusdisciplinanegligitur.

P.2.C.11.Q.1.C.XLI.Sacerdotesaregibussunthonorandi,noniudicandi.

ItemGregoriusMauricio.[Imperatori,lib.IV.ep.31.]Sacerdotibusautemnonex
terrenapotestatedominus nostercitius indignetur,sedexcellenticonsideratione propter
eum,cuiusseruisunt,itaeisdominetur,utetiamdebitamreuerentiaminpendat.Namin
diuiniseloquiissacerdotesaliquandoDii,aliquandoangeliuocantur.NametadMoysende
eo, qui ad iuramentum deducendus est, dicitur: Applica illum ad Deos, uidelicet ad
sacerdotes.Etrursumscriptumest:Diisnondetrahes,scilicetsacerdotibus.Etpropheta
ait:Labiasacerdotiscustodiuntscientiam,etlegemrequiruntexoreeius,quiaangelus
Dominiexercituumest.Quidigiturmirum,siillosuestrapietasdigneturhonorare,quibus
insuoeloquiohonoremtribuens,eosautangelos,autDeosipseetiamappellatDeus?1.
Ecclesiasticaquoquetestaturystoria,quiacumpiaememoriaeConstantinoprincipiscripto
oblatae accusationes contra episcopos fuissent, libellos quidem accusationis accepit, et
eosdem, qui accusati fuerant, episcopos conuocans, in eorum conspectu libellos, quos
acceperat,incendit,dicens:Ite,etinteruoscausasuestrasdisponite,quiadignumnonest
ut nos iudicemus Deos. In qua sententia sibi magis ex humilitate, quam illis aliquid
prestititexreuerentiainpensa.Anteeumquippepaganiinrepublicaprincipesfuerunt,qui
uerumDeumnescientesdeosligneosetlapideoscolebant,ettameneorumsacerdotibus
honorem maximum tribuebant. Quid igitur mirum, si Christianus inperator ueri Dei
sacerdotes honoret dum pagani, ut prediximus, principes honorem inpendere eorum
sacerdotibusnouerunt,quiligneisDiisetlapideisseruiebant? 2.Hocergonontantum
specialiter, quantum generaliter pro omnibus asserimus sacerdotibus, quoniam adhuc
nescimusquisinterribiliDeiiudicioqualisfuturussit.EtenimPaulusegregiuspredicator
dicit?Noliteantetempusiudicare,quoadusqueueniatDominus,etreliqua.Namsunt
multaquedeiudicioilliusignoranthomines,quiafortassequeuoslaudatisillereprehendit,
etqueuosreprehenditisillelaudabit.

P.2.C.11.Q.1. C. XLII. Qua pena feriatur clericus clericum ad secularia iudicia

pertrahens.

ItemexConcilioMileuitano.Inolitapresumptiousqueadeoillicitisausibusaditum
patefecit,utclericiclericos,relictosuopontifice,adiudiciapublicapertrahant.Proinde
statuimusuthocdeceterononpresumatur.Siquishocpresumpseritfacere,conuentuset
causamperdat,etacommunioneefficiaturextraneus.

P.2.C.11.Q.1.C.XLIII.Clericusapudciuilemiudicemiudicarinondebet.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 9] Placuit, ut quisquis episcoporum,

presbiterorumetdiaconorum,seuclericorum,cuminecclesiaeicrimenfueritintentum,
uelciuiliscausafueritconmota,siderelictoecclesiasticoiudiciopublicisiudiciispurgari
uoluerit, etiamsiproipsofueritlatasententia,locumsuumamittat.Ethocincriminali
actione.Inciuiliueroperdatquodeuicit,silocumsuumobtineremaluerit,siquidemad
 461

eligendos iudices inique de ecclesiae consortio iudicat qui de uniuersa ecclesia male
sentiendodeiudicioseculariposcitauxilium,cumpriuatorumetiamcausasApostolusad
ecclesiamdeferriatqueibideterminariprecipiat.

P.2.C.11.Q.1.C.XLIV.Clericusnonaccusetur,nisianteecclesiasticumiudicem.

Item ex eodem. De diuersis ordinibus ecclesiae seruientibus si quis in causam

criminisincurrerit,etabnueritiudiciumecclesiasticum,debetpericlitari.

P.2.C.11.Q.1.C.XLV.Quicumclericolitigiumhabetepiscopumipsiusadeat.

ItemconstitutioLXXIV.c.1.Siquiscumclericolitigiumhabuerit,siquidemde
causapecuniaria,adeatpriusepiscopum,cuiusiudicioclericussubpositusest.Illeautem
sinedampnoetsinedilationeconpetentemfinemlitiinpositurusest.Sinautemnoluerit
episcopuslitemdirimere,tuncadciuilesiudicesdisceptatiocausaeperueniat.Ubiautem
dirimereepiscopusuult,sinescripturaomniaprocedant,etdiffinitiuasententiaabeosine
scripturis feratur. 1.Quodsi de criminali causa litigium emerserit, tunc conpetentes
interpellati,consentaneumlegibusterminumcausaeinponant,itatamen,utdisceptatiolitis
duorummensiumspatiumnonexcedat,alitiscontestationenumerandum.[2.][PALEA.
Incriminalibusuerocausisnumquamsinescripturaprocederedebet.]Nonautemaliter
puniatur clericus, nisi obnoxius repertus sacerdotio nudatus fuerit ab episcopo suo uel
clericatus honore. Sin autem crimen ecclesiasticum est, tunc secundum canones ab
episcoposuocausaeexaminatioetpenaprocedat,nullamcommunionemaliisiudicibusin
huiusmodicausishabentibus.

P.2.C.11.Q.1. C. XLVI. Clericus aduersus clericum negotium habens secularia

iudicianonexerceat.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.9.]Siclericusaduersusclericumhabetnegotium,
non relinquat suum episcopum et ad secularia iudicia concurrat, sed prius negocium
agitetur apud episcopum proprium; uel certe si fuerit negocium ipsius episcopi, apud
arbitros ex utraque parte electos audiatur negocium. Si quis uero contra hoc fecerit,
canonumsubiaceatcorrectionibus.1.Etsiclericusaduersussuumseualiumepiscopum
habeatcausam,apudaudientiamsinodiprouinciaeconqueratur.2.Siuerocontraipsius
prouinciae metropolitanum episcopum episcopus siue clericus habeat controuersiam,
pergatadipsiusdiocesisprimates,autcerteadConstantinopolitanaeciuitatisregiaesedem,
uteorumibinegotiumterminetur.
[PALEA.

P.2.C.11.Q.1.C.XLVII.ItemexConcilioAgatensi,c.32.

Clericumnulluspresumatapudsecularemiudicemepiscopononpermittentepulsare.
Sedsipulsatusfuerit,nonrespondeat,necproponat,necaudeatcriminalenegotiumin
iudicio seculari proponere. ] Gratian. Ex his omnibus datur intelligi, quod clericus ad
publicaiudicianecinciuili, necincriminali causaestproducendus,nisiforteciuilem
causamepiscopusdeciderenoluerit,uelincriminalisuihonoriscinguloeumnudauerit.
1. Illud autem quod in epistola Clementis dictum est: Non cognitorem secularium
negotiorum te uult Deus esse, ex episcopali unctione intelligendum est. Non enim in
 462

episcopum ungitur, ut cognitor secularium negotiorum resideat, sed ut procurator

animarumetdistributorspiritualiumexistat.Prohibeturergosecularibusnegotiisoccupari,
non ad tempus sequester fieri. Vel secularia iudicia non de rebus secularibus sed
seculariumuirorumintelligendasunt. Iudiciaderebussecularibus seculariaappellantur
iuxta illud Apostoli: Secularia igitur iudicia si habueritis, contemptibiles qui sunt in
ecclesiaconstituite.IudiciaueroseculariumseculariaappellanturinepistolaClementis,
quodexsubsequentibusdaturintelligi,cumdicitur:Hecopera,quetibiminuscongruere
diximus, exhibeant sibi inuicem uacantes laici. Prohibentur ergo Clerici a cognitione
negotiorum secularium uirorum, non secularium causarum. Negotia quippe clericorum,
siuecriminaliasiueciuiliafuerint,nonnisiapudecclesiasticumiudicemuentilandasunt.
UndeAdrianusPapaait:[c.35.]

P.2.C.11.Q.1.C.XLVIII.Nonnisiinforosuoclericusaudiatur.

Clericussiuelaicus,sicrimineautlitepulsatusfuerit,nonalibiquaminforosuo
prouocatusaudiatur.

P.2.C.11.Q.1.C.XLIX.Deeodem.

Idem.[ibidemc.40.]Inclericorumcausahuiusmodiformaseruetur,utnequaquam
eorumsententianonasuoiudicedictaconstringat.Gratian.Resueroinlitigiopositaante
legitimum cognitionis euentum in nullam omnino debet transferri personam. Unde
GelasiusPapaQuingesioEpiscopo:

P.2.C.11.Q.1. C. L. In nullam personam transferatur res in litigio posita ante

cognitioniseuentum.

Quia res in litigio posita in nullam transferri potest omnino personam, donec
legitimaecognitioniseuentu,cuipotiusdebeatur,iudiciariadisceptationepossitagnosci,ex
eademrequispiamnonsinaturexigerepensiones,sedineodemstatureeademposita,in
quouidetur(sicutdictumest)anteconstituta,quisquissibiputatquippiamposseconpetere,
iuridicopulsetexamine,preiudiciisomnibusindesubmotis.

P.2.C.11.QuestioII.

Gratianus.Quodueroculpaillasuspensionedignasit,excapituloilloMileuitani
concilii liquido constat. Si enim communione priuandus est qui clericum ad ciuilem
iudicem crediderit protrahendum, multo magis suspensione dignus est qui sui episcopi
iudiciuminterpellantemadiudiciumseculareprotraherenondubitauit.

P.2.C.11.QuestioIII.

Gratianus. I. Pars. Sed ponatur, quod hec culpa suspensione digna non fuerit;
queritur,utrumsitdeponendusquioffitiumcontraprohibitionemepiscopicelebrareausus
est? Sed quod sententia episcopi, siue iusta sine iniusta fuerit, timenda sit, Gregorius
[homil.XXVI.ineuangelia]testatur,dicens:
 463

P.2.C.11.Q.3.C.I.Gregitimendaestsententiapastoris.

Sententiapastoris,siueiustasiueiniustafuerit,timendaest.

P.2.C.11.Q.3.C.II.Asuoepiscopoexcommunicatusnonestabaliorecipiendus.

ItemexConcilioAntioceno.[c.6.]Siquisaproprioepiscopoexcommunicatusest,
noneumpriusabaliisdeberesuscipi,nisiautasuofueritreceptusepiscopo,autconcilio
factoepiscopisoccurratetrespondeat,etsisinodosatisfeceritetstatuerit,subaliaeum
sententiarecipi.Quodetiamcircalaicos,etpresbiteros,etdiacones,etomnes,quiinclero
sunt,conuenitobseruari.

P.2.C.11.Q.3. C. III. Excommunicationis sententiam meretur qui excommunicatis

communicat.

ItemNicolausadLothariumRegem.[inepistola,cuiusinitium:Audito]Precipue
Waldradaepellicistuaeetdudumaterepudiataecommunionemdeclina;excommunicata
estenimetusqueadpresentiamnostramabomnicontubernioChristianorumsequestrata.
Quamobremcauendumestnecumeaparimucronepercellarissententiae,acprounius
mulierculaepassioneuinctusetobligatusadperhennetraharisexitium.Deteriusquippein
populis prelati delinquunt, ac per hoc ipsi crudelius quam ceteri puniuntur, ut ait B.
Gregorius:Scireprelatidebent,quia,siperuersaumquamperpetrant,totmortibusdigni
sunt,quotadsubditossuosperditionisexemplatransmittunt.Undenecesseest,uttantose
cautiuscustodiantaculpa,quantoperpraua,quefaciunt,nonsolimoriuntur.Etinfra.1.
Ceterum precaue, ne quando nobis secundum Domini preceptum duos aut tres testes
adhibeamus,imouerohocsanctaeecclesiaedicamus,et(quodnonoptamus)deceterofias
cunctissicutethnicusetpublicanus.

P.2.C.11.Q.3.C.IV.Deeodem.

ItemexConcilioSardicensi,c.17.Siepiscopusforteiracundus(quodnondebet
esse)citoetaspereconmoueturaduersuspresbiterumsiuediaconum,eteumdeecclesia
exterminareuoluerit,prouidendumest,neinnocensdampneturautperdatcommunionem.
Etideohabeatpotestatemis,quiabiectusest,utepiscoposfinitimosinterpellet,etcausa
eiusaudiaturacdiligentiustractetur.Illeueroepiscopus,quiiusteueliniusteeumabiecit,
patienter accipiat, ut negotium discutiatur, uel probetur eius sententia a pluribus, uel
emendetur.Tamenprius,quamomniadiligenteracfideliterexaminentur,eum,quifuerat
communionepriuatus,antecognitionemnullusdebetpresumereutcommunionisociet.

P.2.C.11.Q.3.C.V.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensi.[II.c.8.]Siquispresbiterabepiscoposuocorreptus
fuerit,debetutiqueapuduicinosepiscoposconqueri,utabipsiseiuscausapossitaudiri,ac
peripsossuoepiscoporeconciliari.Quodnisifecerit,sedsuperbia(quodabsit)inflatus
secernendumseabepiscopisuicommunioneduxerit,acseparatimcumaliquibusscisma
facienssacrificiumDeoobtulerit,anathemahabeaturetnichilominuslocumamittat.Atsi
querimoniamiustamaduersusepiscopumhabuerit,inquirendumest.
 464

P.2.C.11.Q.3.C.VI.Dehis,quidampnatiasinodosacramisteriacontingunt.

ItemexConcilioAntioceno.[c.4.]Siquisepiscopusdampnaturasinodo,uelsi
presbiterautdiaconusasuoepiscopo,etausifuerintaliquiddeministeriosacrocontingere,
siueepiscopusiuxtaprecedentemconsuetudinem,siuepresbiterautdiaconus,nullomodo
liceat ei, nec in alia sinodo, spem restitutionis aut locum satisfactionis habere, sed et
communicantes ei omnes abici de ecclesia oportet, et maxime si postquam didicerint
aduersusmemoratosprolatamfuissesententiam,eisdemcommunicaretemptauerint.

P.2.C.11.Q.3. C. VII. Sine spe sit reconciliationis qui communicare presumit

excommunicatis.

Item ex Concilio Martini Papae. [c. 37.] Si quis episcopus in concilio

excommunicatus fuerit, siue presbiter aut diaconus a suo episcopo, et post
excommunicationem presumpserit siueepiscopusille, autpresbiteruel diaconus facere
oblationem, uelmatutinumueluespertinumsacrificiumquasiinoffitiosuoageresicut
prius,nonliceateinecinalioconciliospemreconciliationishabere,necultrareconciliari,
sedetiameos,quieicommunicauerint,omnesabecclesiarespui,maximeeos,quisciebant
eumessedeiectum.Siautempermanseritturbansetconcitansecclesiamperforasticam
potestatem,oporteteumsicutseditionariumabomniplebeexpelli.

P.2.C.11.Q.3.C.VIII.Deepiscopis,quiinnocentesautminimiscausisculpabiles
excommunicant.

ItemexConcilioAgatensi.[c.3.]Episcopi,sisacerdotalimoderationepostposita
innocentesautminimiscausisculpabilesexcommunicarepresumpserint,autadgratiam
baptismi festinantes fortasse recipere noluerint, a uicinis episcopis eiusdem prouinciae
litterismoneantur,etsiparerenoluerint,communioillisusqueadtempussinodiareliquis
episcopis denegetur, ne forte per excommunicationis peccatum excommunicati longo
temporemortepreueniantur.

P.2.C.11.Q.3. C. IX. De his, qui tempore excommunicationis suae communicare

presumunt.

ItemexConcilioAffricano.Placuituniuersoconcilio,utquiexcommunicatusfuerit
prosuoneglectu,siueepiscopusquilibetsiueclericus,ettemporesuaeexcommunicationis
anteaudientiamcommunicarepresumpserit,ipseinsedampnationisiudiceturprotulisse
sententiam.

P.2.C.11.Q.3.C.X.Deponanturepiscopi,quiexcommunicatiscommunicant.

ItemNicolausPapa.TeugaldumTreuerensemetprimatemBelgicaeprouinciae,et
GuntariumAgrippinaeColoniaearchiepiscopos,nunccoramuobisetsanctasinodo,sub
gestoruminsinuatione,qualitercausamLothariiregis,etduarummulierumeius,Thebergae
scilicetetGualdradae,recognouerintetiudicauerint,scriptumsuperhocpropriismanibus
roboratumofferentes,nichilqueseplusuelminusautaliteregisseorepropriomultiscoram
positisaffirmantes,etsententiam,quamasedeapostolicainEngiltrudamuxoremBosonis
sanctissimusfraternosterMediolanensisarchiepiscopusThadoetcetericoepiscopinostri
petiuerantemittendam,etnosdiuinosuccensizelosubanathematisattestationecanonice
 465

protuleramus,publiceuiuauoceseuiolasseconfitentes,inquibusomnibusinuenimuseos
apostolicasatquecanonicassanctionesinpluribusexcessisse,etequitatisnormamnequiter
temerasse, ab omni iudicamus sacerdotii offitio manere penitus alienos, sancti Spiritus
iudicioetB.Petripernosauctoritateepiscopatusexutosregimineconsisterediffinientes.
Predictisautemdepositislicentiamconcedimusecclesiamingrediendi,etcommunicandi
sicut laici, et loquendi suas utilitates, non autem turbas concitandi uel scandalum
sollicitandi illis tribuimus facultatem. Quantum autem ad episcopale ministerium
specialiter pertinet, nulla eis sit licentia contingendi, sicut nos cum sancta sinodo
decreuisseiamconstat.

P.2.C.11.Q.3.C.XI.Clericietlaici,quinonobediuntepiscopis,infamesefficiuntur.

Item Clemens. [epist. III. omnibus Coepiscopis] Si autem uobis episcopis non
obedierint omnes presbiteri, et reliqui clerici, omnesque principes tam maioris ordinis
quaminferioris,atquereliquipopuli,nonsoluminfames,sedetiamextorresaregnoDeiet
aconsortiofidelium,etaliminibussanctaeDeiecclesiaealienierunt.

P.2.C.11.Q.3.C.XII.InChristumpeccatquiueritatisdoctoremcontristat.

ItemPetrusinordinationeClementis.Quicumquecontristaueritdoctoremueritatis
peccatinChristum,etpatremomniumexacerbatDeum,propterquodetuitacarebit.

P.2.C.11.Q.3. C. XIII. Simulata uirtutum affectione non denegetur obedientia

episcopo.

ItemAmbrosiusinlibro[II.]deoffitiis.[c.24.]Siquisnonobediatepiscopo,sese
extollere atque exaltare desiderans, querens etiam obumbrare merita episcopi simulata
affectationedoctrinae,authumilitatis,autmisericordiae,isauerodeuiussuperbit,quoniam
ueritatisearegulaest,utnichilfaciatconmendandisuicausa,quominoraliusfiat,nequesi
quidbonioperishabeas,idaddeformationemalteriusetuituperationemexerceas.1.Non
defendasinprobum,etsanctaindignoconmittendanonarbitreris.2.Nequeiterumarguas
etinpugnescuiuscrimennondeprehenderis.

P.2.C.11.Q.3.C.XIV.Episcopononobediensdemonumoredecerpitur.

Item Anterus Papa. [Episcopis Hispaniae] Absit, ut quicquam sinistrum de his

arbitremur,quiapostolicograduisuccedentesChristicorpussacrooreconficiunt,perquos
nos Christiani sumus,quiclaues regni celorum habentes anteiudicii diem iudicant. In
ueteriquidemlegehabetur:quicumquesacerdotibusnonobtemperasset,autextracastra
positus lapidabatur a populo, aut gladio ceruice subiecta contemptum expiabat cruore.
Nuncueroinobediensspiritualianimaduersionetruncatur,auteiectusdeecclesiarapido
oredemonumdecerpitur.

P.2.C.11.Q.3.C.XV.QuibusPapaestinimicus,hisnecloquidebemus.

ItemPetrusinordinationeClementis.SiinimicusestisteClemensalicuiproactibus
suis,uosnoliteexpectare,utipseuobisdicatetc.utsupraintractatuordinandorum,ubi
agiturdeobedientiaminorumergamaiores.
 466

P.2.C.11.Q.3.C.XVI.Excommunicatusestquiexcommunicatiscommunicat.

Item Fabianus Episcopus. [epist. I.] Sicut apostoli statuerunt dicentes: Cum
excommunicatis non est communicandum, et si quis cum excommunicato auertendo
regulas scienter saltim in domo simul locutus fuerit uel orauerit, ille communione
priuetur.

P.2.C.11.Q.3.C.XVII.Deeodem.

ItemCalixtusPapa.[epist.II.c.2.]Excommunicatosquosqueasacerdotibusnullus
recipiatanteutriusquepartisexaminationemiustam,neccumeisinoratione,autcibo,uel
potu,autosculocommunicet,necAueeisdicat,quiaquicumqueinhisuelaliisprohibitis
scienterexcommunicatiscommunicauerit,iuxtaapostoloruminstitutionemetipsesimili
excommunicationisubiaceat.

P.2.C.11.Q.3.C.XVIII.Deeodem.

ItemYsidorus. [inregulamonachorum,c.18.]Cumexcommunicatonequeorare,
nequeloqui(nisiqueadeandemexcommunicationempertinent)nequeuescilicet.Siquis
enim cum eo aut palam, aut absconse fuerit locutus, communem statim cum eo
excommunicationiscontrahetpenam.

P.2.C.11.Q.3.C.XIX.Deeodem.

Item ex Concilio Cartaginensi. [IV. c. 73.] Qui communicauerit cum

excommunicato,silaicusest,excommunicetur,siclericusdeponatur.

P.2.C.11.Q.3.C.XX.Excommunicatorumnominauicinisomnibuspalametpublice
annuncientur.

Item exdecreto HonoriiPapae.Curaesitomnibus episcopis,excommunicatorum

omninonominatamuicinisepiscopis,quamsuisparrochianispariterindicare,eaquein
celebri loco posita pre foribus ecclesiae cunctis conuenientibus inculcare, quatinus in
utraquediligentiaexcommunicatisubiqueecclesiasticusaditusexcludatur,etexcusationis
causa omnibus auferatur. II. Pars. Gratian. Verum hoc de nominatim excommunicatis.
Excommunicationisenimpenamdupplicitersubimus,etdumreatumincurrimus,etdum
sententianotamur.UndeIeronimusinlibroIudicum:[homil.II.]

P.2.C.11.Q.3.C.XXI.Duobusmodisaliquissathanaetraditur.

Audi denique apostolum dicentem de eo, qui peccauerat: Tradidi, inquit,

huiusmodihominemsathanaeininteritumcarnis,utsaluusfiatspiritus.Videsergo,quia
etmodononsolumperapostolossuosDeustradiditdelinquentesinmanusinimicorum,
sedetpereos,quiecclesiaepresident,etpotestatemhabentnonsolumsoluendi,sedet
ligandi,tradunturpeccatoresininteritumcarnis,cumprodelictissuisaChristicorpore
separantur.Et(utmichiuidetur)duppliciteretiamnunctradunturhominesdeecclesiain
potestatemZabuli.Hocmodo,quosuperiusdiximus,cumdelictumeiusmanifestumfit
ecclesiae, et per sacerdotes de ecclesia pellitur, ut notatus ab omnibus erubescat, et
conuersoeueniateiillud,quodsequitur:utspiritussaluusfiatindieDomininostriIesu
 467

Christi.AlioautemmodoquistraditusestZabulo,cumpeccatumeiusnonestmanifestum
hominibus,Deusautem,quiuidetinabscondito,perspicienseiusmentemetanimos,uiciis
acpassionibusseruientes,etincordeeiusnonsediligi,sedautauaritiam,autlibidinem,
autiactantiam,uelaliahuiusmodi:istumtalemipseDominustraditsathanae. Quomodo
eumtraditsathanae?Disceditamenteeius,etauertitse,etrefugitacogitationibuseius
malisetdesideriisindignis,etrelinquitdomumcordiseiusuacuam.Gratian.Cumergoper
sententiamquisnominatusfuerit,cumeocommunicarenondebemus.Cumautemsolo
reatu occulte excommunicationis contraxerit penam, non est ab eius communione
cessandum.UndeDominusineuangeliotuncdemumpeccatoremdixithabendumsicut
ethnicumetpublicanum,cumecclesiamaudirecontempserit.Apostolusquoquenonait:
Siquisfraterestfornicator,sed:siquisfraternominaturfornicatoretc.,sententiae
nominationem intelligens. Hinc etiam Urbanus Vilimundo episcopo: Sane quod super
Richardoetcetera.Requireinfracausam:Quidamepiscopusinheresimlapsus.Hinc
etiamChristusineuangeliozizaniadixitessetollerandausqueadmessem.Hincetiam
Ieronimusineodemlibroiudicum:

P.2.C.11.Q.3.C.XXII.Maliabonispenitussepararinonpossunt.

NoliterecedereaDominousqueinhodiernumdiemhocestdonecseculumstat;
ostendat ergomichi,quomodoIebuseus,donecseculumstat,habitet cumfiliis Iuda in
Ierusalem,quippecumnecipsiquidemfiliiIudahabitentinIerusalem.Ideoergonecistud
uerumessepoterit,quodIebuseicumIudeishabitentinIerusalem,quandonecipsiquidem
habitentinea.Sednosintelligamushocspiritualiter,assumenteseuangeliiparabolam,que
dicitdezizaniis:Siniteutraquecrescere,neforte,uolenteszizaniaeradicare,eradicetis
cumipsisettriticum.Etinfra:1.Audiergoscripturamdicentem,quianonpotuerunt
filiiIudadisperdereIebuseos,sedhabitaueruntcumipsisinIerusalemusqueinhodiernum
diem.Undedeprecoruos,quifidelesestis,utitauitamuestrametconuersationemseruetis,
neinaliquouelipsiscandalumpatiamini,uelaliisscandalumfaciatis:sedsituobissummi
studiisummaequecautelae,nequisinhancsanctorumcongregationempollutusintroeat,
nequisIebuseushabitetinuobis.Videsenim,quiadicitscriptura,quodnonpotuerunt
eicerefiliiIudaIebuseosdeIerusalem.Iebuseusauteminterpretaturconculcatio.Estoergo
quianonpossumuseicereistos,quinosconculcant,eossaltim,quospossumus,quorum
peccatamanifestasunt,eiciamus.Ubienimpeccatumeuidensnonest,eiceredeecclesia
neminempossumus,neforteeradicanteszizaniaeradicemussimulcumillisettriticum.
Mouet me tamen, quod dixit, quia non potuerunt eicere Iebuseos, id est eos, qui
interpretantur conculcatio. Et ideo uideamus qui sint in ecclesia conculcantes. Illi sine
dubio,dequibusDominusineuangeliisdicebat:Nolitemitteresanctumcanibus,neque
margaritasuestrasanteporcos,neforteconculcenteaspedibussuisetconuersidisrumpant
uos.IsteestergoIebuseusconculcatio,quiindigniaudiuntuerbumDei,et,cumaudierint,
nequeutinfidelesdiscedunt,nequepermanentutfideles,sedperceptamisteriorumnotitia,
et fidei nostrae secretioribus perscrutatis, conuersi postmodum inpugnant nos, et
contradictionibussuiscordanostradisrumpunt,conculcantesuerbidominicimargaritas,et
ornamenta fidei maculantes. De istis ergo dicitur, quia non potuerunt filii Iuda eicere
IebuseumdeIerusalemusqueinhodiernumdiem.

P.2.C.11.Q.3.C.XXIII.Porcisetcanibussanctanonsuntcommittenda.

IdemsuperduodecimProphetas.Quandoergoecclesiasticusuir,etprudens,atque
intelligens,multasimpietatesinea,queuocaturdomusDei,essecognouerit,etnonsolum
 468

multas,sedetfortes,etqueobprimereiustitiampossint,etintantumrabiemdoctorum
processisse, ut accipiant pretium in iudicio, et omnia pro muneribus faciant, pauperes
deuitentinportis,etaudirecontempnant,taceatinillotempore,nedetsanctumcanibus,et
mittatmargaritasanteporcos,quiconuersiconculcenteas;etimiteturIeremiamdicentem:
Solussedebam,quiaamaritudinerepletussum.

P.2.C.11.Q.3.C.XXIV. Cum paganocomedere,sedcum excommunicato minime

licet.

ItemIohannesCrisostomus,inepistolaadEbreos.Admensamquippepaganorumsi
uolueris ire, sine ulla prohibitione permittimus. 1. Si enim quis frater, inquit,
nominatur inter uos. Fratrem in hoc loco omnem fidelem simpliciter intellige, non
monachumtantum.Quidautemestquodfraternitatemuocat,nisilauacrumregenerationis,
quod facit posse uocari Deum patrem? 2. Si quis, inquit, nominatus fuerit frater
fornicator,autauarus,autebriosus,cumhuiusmodinequecibumsumere.Cumautemde
paganisageret,nonita,sed:Siquisuosuocaueritexinfidelibus,(paganossignificans),
etuultisire,omne,quodadponituruobis,comedite.Siquisfraternominaturebriosusetc.
O quanta integritas! Nos non solum non fugimus ebriosos, sed etiam imus ad eos,
participantes cum eis. Gratian. Euidenter itaque ex premissis apparet, quod eorum
communionemuitarenoncogimur,quisententianotatinonsunt.Sedetipsiussententiae
notatiomultipliciterintelligitur.1.Aliquandoenimarceturquisaliminibusecclesiaeeta
communione corporis et sanguinis Christi, uel teste conscientia iuxta illud Apostoli:
probetsehomo,etsicdepaneilloedatetdecalicebibat,quiaquiindignemanducatet
bibit,iudiciumsibimanducatetbibit;itemilludProsperi:FaciliussibiDeumplacabunt
etc.,requireinfracausa:[XXXIII.]Maleficiisinpeditus,questione1.depenitentia;uel
sententia ecclesiastica, sicut penitentes, quibus tempore prefinito beneficium
reconciliationis inpenditur. Necsententia excommunicatio uocatur, quiaa communione
corporis et sanguinis Christi notatum prohibet, sicut et Adam ab esu ligni uitae
excommunicatus est, Domino dicente: Videte, ne forte sumat de ligno uitae. Qua
sententia non separatur quis a consortio fidelium. Est et alia sententia, que anathema
uocatur,quaquisqueseparaturaconsortiofidelium,dequasupra:Cumexcommunicatis
nolite communicare. 2. Hanc distinctionem cuique licet aduertere ex auctoritate
Iohannis Papae: Engiltrudam uxorem Bosonis etc. Require supra in causa: Quidam
episcopus a propria sede deiectus. Item ex auctoritate eiusdem: Si quis domum Dei
uiolaueritetc.Requireinfracausa:[XVII.]Quidampresbiterinfirmitategrauatus.Item
exauctoritateSiluestriPapae:presentidecretocensemusetc.Requiresupraincausa:In
infamia cuiusdam episcopi. 3. Iuxta hanc ergo distinctionem intelligenda est illa
auctoritasInnocentii:Siquissuadentediabolo,etc.utinfracausa:Quidampresbiter,ut
iuxtaethimologiamuocabulianathemati,idestseparationisubiaceatquiinedictumillud
inciderit,quiaacorporeetsanguineChristietabingressuecclesiaesealienumfacit,qui
inpiasmanusinclericuminicereaususfuerit;quietiamanulloepiscoporumabsolui,idest
morepenitentiumreconciliari,poterit,nisiprimumapostolicoconspectuiserepresentare
curauerit. 4. Illud autem Petri de Clemente: Si inimicus est iste Clemens etc. de
sententia notatis intelligendum est, sicut et illud Urbani: Quibus episcopi non
communicantetc.utinfraineademcausa.CeterumfalsumessetilludVarensisconcilii
II.:Sitantumepiscopusalieniscelerisseconsciumnouit.Itemetillud:placuit,utsi
quandoepiscopusetc.requiresupraincausa:Duofornicatoresetinfamianotati.
 469

P.2.C.11.Q.3. C. XXV. Communicare non licet his, qui excommunicatis

communicant.

ItemGregoriusCleroetpopuloSalonitano.Rogoetmoneo,necuiquamsacerdoti,
suprascripto Maximo communicanti, contra animam suam quisquam uestrum
communicarepresumat.

P.2.C.11.Q.3.C.XXVI.Nullusclericorumuellaicorumaddomumexcommunicati
accedat.

ItemexConcilioTolletanoI.[c.15.]Siquislaicusabstinetur,addomumeiusuel
clericorumuelreligiosorumnullusaccedat.Similiteretclericus siabstinetur,aclericis
deuitetur.Siquiscumillocolloquiautconuiuarifueritdeprehensus,etiamipseabstineatur.
Sedhocpertineatadeosclericos,quiepiscopieiussunt,etadomnes,quiconmonitifuerint
deeo,quiabstinetur,siuelaicoquolibetsiueclerico.III.Pars.Gratian.Sedhocspecialiter
in his, quinominatim excommunicatis communicant. UndeinfraUrbanus:Sanequod
superRichardoetc.Causa:Quidamepiscopusinheresimlapsus.ItemNicolausPapa
ExcellentissimusrexKarolusinfracircafinemhuiuscausae.

P.2.C.11.Q.3.C.XXVII.Sententiapastoristimendaest,licetiniusteliget.

Item Urbanus. [omnibus Episcopis c. 5.] Quibus episcopi non communicant non
communicetis,etquoseiecerintnonrecipiatis.Valdeenimtimendaestsententiaepiscopi,
licetiniusteliget.

P.2.C.11.Q.3. C.XXVIII.Excommunicationiscontrahitpenamquiexcommunicatis
communicat.

ItemexVIII.Sinodo.Siquisfraterautpalam,autabsconsecumexcommunicato
fuerit locutus, aut iunctus communione, statim cum eo excommunicationis contrahat
penam.

P.2.C.11.Q.3.C.XXIX.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiII.[c.7.]Quimeritofacinorumsuorumabecclesia
pulsisunt,siabepiscopoaliquo,autpresbitero,uelclericofuerintincommunionesuscepti,
etiam ipse pari cum eis crimine teneatur obnoxius, refugientes sui episcopi regulare
iudicium.

P.2.C.11.Q.3. C. XXX. Qui sententiam episcopi putat esse iniustam recurrat ad

sinodum.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.66.]Clericus,quiepiscopidistrictionemcirca
seputatiniustam,recurratadsinodum.
 470

P.2.C.11.Q.3.C.XXXI.Vinculaecclesiasticanonsuntcontempnenda.

ItemIohannesCrisostomus,superepistolamadEbreos.Nemocontempnatuincula
ecclesiastica.Nonenimhomoestquiligat,sedChristus,quihancpotestatemdedit,et
dominosfecithominestantihonoris.

P.2.C.11.Q.3.C.XXXII.Sathanaetraditurquiabecclesiaexcommunicatur.

Item Augustinus de uerbis apostoli, sermone LXXIX. Omnis Christianus,

dilectissimi,quiasacerdotibusexcommunicatur,sathanaetraditur:quomodo?scilicet,quia
extraecclesiamestdiabolus,sicutinecclesiaChristus,acperhocquasidiabolotraditurqui
abecclesiasticacommunioneremouetur.Undeillos,quostuncApostolussathanaeesse
traditospredicat,excommunicatosaseessedemonstrat.

[P.2.C.11.Q.3.C.XXXIII.]IdemsuperIohannem.

Nichil sic debet formidare Christianus quam separari a corpore Christi. Si enim
separatur a corpore Christi, non est membrum eius. Si non est membrum eius, non
uegetaturspiritueius.Quisquisautem,inquitApostolus,spiritumChristinonhabet,hic
nonesteius.Gratian.ItemIeronimus:Quorumdimiseritispeccataetc.,idestquibus
ecclesiaminterdixeritis,nisireconciliatipersatisfactionemfuerint,ipsisetianuacelestis
regniclausaerit.

P.2.C.11.Q.3.C.XXXIV.Viciniepiscopiaudianteos,quideiudiciisepiscoporum
suorumqueruntur.

ItemexConcilioMileuitano.[c.22.]Presbiteri,diaconi,uelceteriinferioresclerici,
siincausis,quashabuerint,deiudiciisepiscoporumsuorumconquestifuerint,uicinieos
episcopiaudiant,etintereosquicquidestdiffiniant,adhibitiabeisexconsensusuorum
episcoporum.Quodsietabeisprouocandumputauerint,nonprouocentnisiadAffricana
concilia, uel ad primates suarum prouinciarum. Ad transmarina autem qui putauerint
appellandum,anullointraAffricamincommunionesuscipiantur.

P.2.C.11.Q.3.C.XXXV.Iniustaepiscoporumdampnatioirritaessecensetur.

Item ex Concilio Cartaginensi IV. [c. 28.] Irritam esse iniustam episcoporum
dampnationemcensemus,etidcircoasinodoretractandam.

P.2.C.11.Q.3. C. XXXVI. Qui suae causae adesse et innocentiam suam asserere

uoluerit,intraannumhocfaciatexcommunicationis.

ItemexConcilioCartaginensiV.[c.12.]Rursusconstitutumest,utquociensclericis
conuictisuelconfessisinaliquocrimine,uelproptereorum,quorumuerecundiaeparcitur,
uelpropterecclesiaeobprobrium,autinsultationemhereticorumatquegentilium,siforte
causae suae adesse uoluerint et innocentiam suam asserere, intra annum
excommunicationishocfaciant.Siuerointraannumcausamsuampurgarecontempserint,
nullaeorumuoxpenitusaudiatur.
 471

P.2.C.11.Q.3. C. XXXVII. Audientiam sibi negat qui excommunicationis suae

causamagereintraannumdissimulat.

Item Gelasius.Quicumque intra anni spatium ciuiliter siue publice causam suam
coram suis excommunicatoribus non peregerint, ipsi sibi aditum audientiae clausisse
uideantur.Quodsiobstinatoanimosinecommunionedefunctifuerint,nos,illorumcausam
iuxtaB.Leonispredecessorisnostrisententiamdiuinoiudicioreseruantes,quibusuiuisnon
communicauimusnecmortuiscommunicaredebemus.

[P.2.C.11.Q.3.PALEA.C.XXXVIII.

Quiueroexcommunicatoscientercommunicauerit,etamodosaltemindomosimul
orauerit, atque latebras quo minus ad satisfactionem perducatur prebuerit, donec ab
excommunicatore penitentiam accipiat, corporis et sanguinis Domini communione
priuatumseessecognoscat.]

P.2.C.11.Q.3. C. XXXIX. Tardius recipiatur ad ueniam qui sacerdote iubente de

ecclesiacontempnitexire.

ItemexConcilioYlerdensi.[c.10.]Quiiubentesacerdoteproquacumqueculpaab
ecclesiaexirecontempserit,pronoxacontumeliaetardiusrecipiaturadueniam.Gratian.
Sedqueritur,siantedampnatiabsolutionemepiscopummoricontigerit,utrumdampnatus
posteaualeatabsolui?DehisitastatutumestinConcilioEpaunensi:[cap.28.]

P.2.C.11.Q.3. C. XL. A successore soluatur qui post mortem episcopi remanet

ligatus.

Siepiscopusantedampnatiabsolutionemobiturapiatur,correctumautpenitentem
successorilicebitabsoluere.Gratian.Premissisauctoritatibus,quibusiniustaesententiae
usqueadexaminationemutriusquepartisparereiubemur,itarespondetur:Gregoriusnon
dicitsententiaminiustelatamesseseruandam,sedtimendam.SicetUrbanus.Timenda
ergo est, id est non ex superbia contempnenda. Reliquae uero auctoritates de
excommunicatis locuntur, qui uel uocati ad sinodum uenire contempserunt, uel
calliditatibus aduersantium occurrere nescientes iniustam sententiam a iudice
reportauerunt,uelqui,neglectusuaeuitaesinistramdeseopinionemnascipermittentes,
sententiaminseexceperunt.Hossiquidemsolosexcommunicationissententiaferirelicet.
UndeinMeldensiConcilio:[c.56.]

P.2.C.11.Q.3.C.XLI.Quibusexigentibusculpisaliquissitcommunionepriuandus.

Nemo episcoporum quemlibet sine certa et manifesta peccati causa communione

priuet ecclesiastica. Sub anathemate autem sine conscientia archiepiscopi, aut
coepiscoporum nullum presumat ponere, nisi unde canonica docet auctoritas, quia
anathemaeternaestmortisdampnatio,etnonnisipromortalidebetinponicrimine,etillis
quialiternonpoterintcorrigi.
 472

P.2.C.11.Q.3.C.XLII.Proparuisetleuibuscausisnulluscommunionepriuetur.

ItemexConcilioAruernensi.Nullussacerdotumquemquamrectaefideihominem
proparuisetleuibuscausisacommunionesuspendat,pretereasculpas,proquibusantiqui
patresarceriabecclesiaiusseruntconmittentes.

P.2.C.11.Q.3.C.XLIII.Prohistribuscriminibusquilibetcommunionepriuetur.

Item ex Concilio Triburiensi. Certum est, pro his tribus criminibus aliquem
excommunicari debere, cum ad sinodum canonice uocatus uenire contempnit, aut si
postquamillucuenerit,sacerdotalibusrespuitobedirepreceptis,autsiantefinitamsuae
causae examinationem a sinodo abire presumit. IV. Pars. Gratian. De his, inquam, et
huiusmodipremissaeauctoritateslocuntur,nondeiniustesuspensis.Quodauteminiustae
sententiaeparendumnonsit,multisauctoritatibusprobatur.QuarumprimaestillaIeronimi
superMatheum:[libroIII.]

P.2.C.11.Q.3.C.XLIV.Sententiapastorisreumuelinnocentemnonconstituituel
facit.

Quomodo sacerdos mundum leprosum non facit, sic episcopus uel presbiter non
alligat eos, qui insontes sunt, nec, soluit noxios, sed pro offitio suo cum peccatorum
uarietatesaudierit,scitquiligandussit,quisoluendus.
[PALEA

P.2.C.11.Q.3.C.XLV.Deeodem.

ItemAugustinussuperMattheum.Ridiculumest,uteummundumessedicamus,qui
uinculispeccatorumsuorumligatusest,propterhocsolum,quodepiscopusdiciturhabere
huiusmodipotestatem,utsolutiabeosolutisintincelo,etligatiinterrisligatisintincelo.
Sitergoinreprehensibilisquialterumligatautsoluit.]

P.2.C.11.Q.3.C.XLVI.Nonestpetendasolutio,cuminiquafertursententia.

ItemGelasiusPapaEpiscopisorientalibusdedampnationeDioscori.Cuiestillata
sententiadeponaterrorem,etuacuaest;siiniustaest,tantocurareeamnondebet,quanto
apudDeumeteiusecclesiamneminempotestgrauareiniquasententia.Itaergoeasenon
absoluidesideret,quasenullatenusperspicitobligatum.

P.2.C.11.Q.3.C.XLVII.Deusnonnocet,necnoceripatituraliqueminiuste.

Item Augustinus de summo bono. Secundum catholicam fidem, nec Dei naturae
quisquamnocerepotest,necnaturaDeinocereiniustecuiquampotestnecnoceriiniuste
patiturquemquam.Quienimnocet(utaitApostolus)recipiethocquodnocuit.
 473

P.2.C.11.Q.3.C.XLVIII.Iniustauinculadisrumpitiustitia.

Idem [sermone 16.] de uerbis Domini. Cepisti habere fratrem tuum tamquam
publicanum:ligasilluminterra,sedutiustealligesuide.Naminiustauinculadisrumpit
iustitia.Quemsolueris,inquit,interra,solutuseritincelo.

P.2.C.11.Q.3.C.XLIX.Temeritasiudicandinonei,quiiudicatur,sediudicinocet.

IdemdesermoneDominiinmonte.[l.II.c.29.]Temerariumiudiciumplerumque
nichil nocet ei, de quo temere iudicatur. Ei autem, qui temere iudicat, ipsa temeritas
necesseestutnoceat.

P.2.C.11.Q.3.C.L.Nonobesthominiiniustasententia.

IdemadClerumYponiensem.[epist. CXXXVII.]Quidobesthomini,quodexilla
tabulauulteumdelerehumanaignorantia,sidelibrouiuentiumnoneumdeleatiniqua
conscientia?

[P.2.C.11.Q.3.C.LI.]

IdemadSecundinumManicheum.[c.1.]SentideAugustinoquicquidlibet:solame
inoculisDeiconscientianonaccuset.

P.2.C.11.Q.3.C.LII.Quosconscientiaiustificat,aliorummaledictanontimeant.

ItemGregoriusConstantino,EpiscopoMediolanensi.[lib.VI.epist.14.]Incunctis,
que in hac uita aduersa proueniunt, sola est, sicut nostis, omnipotentis Dei districtio
pensanda,atqueadcorpropriumsemperrecurrendum,utnulliusibilinguainplicet,ubi
conscientianonaccusat.Quemenimconscientiadefenditliberestinteraccusationes,et
libersineaccusationeessenonpotest,sisola,queinteriusaddicit,conscientiaaccuset.De
uestra igitur sanctitate absit a Christianorum iudicio ea, que maledicorum hominum
rumoribus conficta credimus, in qualicumque modulo suspicionis adduci, quia et sacri
eloquiitestimoniumtenemus,utmalamaioracumforsitandicuntur,nisiprobatacredinon
debeant,sedcitiusprobataulcisci.1.Hecigiturdixi,utnimiaeleuitatisesseostenderem,
siquismalagrauiacrederestudeat,queprobarinonpossunt.Undesanctitasuestradebet
mentemsuamamaledicorumhominumrumoribusatqueobtrectationedisiungere,etsola
quaeinternaeuitaesuntatqueadutilitatemsubditorumproficiuntcogitare.

P.2.C.11.Q.3.C.LIII.FrustraaspernaturabhominequemDeusiustificat.

ItemAugustinusinPsalmoXXXVI.[concione3.aduers.Necdampnabiteum]Etsi
dampnarisadtempusabhomine,etsidixerissententiamproconsulisinCiprianum,aliud
est sella terrena, aliud est tribunal celeste. Ab inferiori accipit sententiam, a superiori
coronam.

[P.2.C.11.Q.3.C.LIV.]

Idem in Psalmo XXXVII. [ad uers. Quoniam in te speraui.] Custodi intus

innocentiamtuam,ubinemoobprimitcausamtuam.Preualebitintefalsumtestimonium,
 474

sedapudhomines.NumquidapudDeumualebit,ubicausatuadicendaest?QuandoDeus
eritiudex,aliustestisquamconscientiatuanonerit.Interiudicemiustumetconscientiam
tuamnolitimerenisicausamtuam.

P.2.C.11.Q.3.C.LV.Nonhominumlinguas,sedconscientiascuraredebemus.

Item Gregorius Papa. [Palladio Presbitero, lib. VIII. epist. 45.] Inter uerba
laudantium siue uituperantium ad mentem semper recurrendum est, et si in ea non
inueniturbonum,quoddenobisdicitur,magnamtristitiamgeneraredebet;etrursumsiin
eanoninueniturmalum,quoddenobishomineslocuntur,inmagnamdebemusletitiam
prosilire.Quidenim,sinonomneslaudantetconscientialiberosnosdemonstret?Habemus
Paulumdicentem:Glorianostrahecest,testimoniumconscientiaenostrae.Iobquoque
dicit:Ecceincelotestismeus.Siergonobisesttestisincelo,testisincorde,dimittamus
stultosforisloquiquoduolunt.1.Quidenimaliuddetrahentesfaciunt,nisiinpuluerem
sufflant,etinoculossuosterramexcitant,utundeplusdetractionisperflant,indemagis
ueritatis nichil uideant? Vocanditamensuntetiam ipsiettranquille admonendi,eisque
satisfieri modis omnibus debet, scientes quod de Iudeis ueritas dicit: Ne forte
scandalizemus eos.Siautemsatisfierisibiexueritate noluerint, habesconsolationem,
quam in euangelio aspicias. Cumenim Dominodictum fuisset: Scis, quiaaudito hoc
uerboscandalizatisuntIudei?Respondit:Siniteillos,cecisuntducescecorum.Paulus
quoque apostolus ammonet, dicens: Si fieri potest, quod ex uobis est, cum omnibus
hominibuspacemhabentes.Dicturus,cumomnibuspacemhabeamus,hocdifficileesse
perspicienspremisit:sifieripotest.Etsubiunxit:quodfieripotest,cumdicit,quodex
uobisest:quiasinosinmentekaritatemergaodientesseruarecupimus,etsiillinobiscum
pacem non habent, nos tamen cum illis sine dubio habemus. Gratian. Hoc inter eos
obseruandumest,quiparatisuntsuspicariquodnonuident,paratisemperreprehendere,
numquam imitari. Apud alios autem conscientia est necessaria nobis, fama illis. Unde
Augustinus:[lib.debonouiduit.c.22.]

P.2.C.11.Q.3.C.LVI.Conscientianobis,famaproximisnecessariaest.

Nonsuntaudiendi,siueuirisanctisiuefeminae,quiquandoreprehendunturinaliqua
negligentia,perquamfitutinmalamueniantsuspicionem,undesuamuitamlongeabesse
sciunt,dicuntcoramDeosufficeresibiconscientiam,existimationemhominumnonsolum
inpudenter, uerum etiam crudeliter contempnentes, cum occidant animas aliorum, siue
blasphemantiumuiamDei,(quibussecundumsuamsuspicionemquasiturpis,quecasta
est,displicetuitasanctorum),ueletiamcumexcusationeimitantiumnonquoduident,sed
quod putant. Proinde quisquis a criminibus flagiciorum atque facinorum uitam suam
custodit,sibibenefacit;quisquisautemetiamfamam,etinaliisestmisericors.Nobisenim
necessariauitanostraest,aliisfamanostra.

P.2.C.11.Q.3. C. LVII. Apud Deum maledicitur qui moribus dissonam profert

sententiam.

ItemIeronimussuperepistolaPauliadPhilemonem.Siquisdixeritiustuminiustum,
etiniustumiustum,abhominabilisestuterqueapudDeum.Similiterquisanctumdicitnon
sanctum,etrursusnonsanctumasseritsanctum,abhominabilisapudDeumest.
 475

P.2.C.11.Q.3.C.LVIII.Christumuiolatquisanctumnonsanctum,uelnonsanctum
sanctumessecrediderit.

Idem.[ibidempaulosuperius.]Siquishominem,quisanctusnonest,sanctumesse
crediderit,etDeieumiunxeritsocietati,Christumuiolat,cuiusmembrasumus.Etinfra:
1.OmnescredentessecundumApostolumChristicorpusefficimur.QuiincorporeChristi
erratetlabitur,asserensmembrumeiussanctumesse,cumnonsit,uelnonessesanctum,
cumsit,uidequalicrimineobnoxiusfiat:Ysaiasait:Vaehisquidicuntdulceamarum,et
amarum

P.2.C.11.Q.3.C.LIX.Eternaedampnationis inueniet penamquibonosmalos, et

malosbonosdixerit.

Item Ysaias. [c. 5] Vae, qui dicitis bonum malum, et malum bonum, ponentes
tenebraslucem,etlucemtenebras.1.Proptereacaptiuusductusestpopulusmeus,quia
non habuit scientiam, et nobiles eius interierunt fame, et multitudo eius siti exaruit.
Propterea dilatauit infernus animam suam, et aperuit os suum absque ullo termino, et
descenderunt fortes eius, et populus eius, et sublimes gloriosique eius ad eum, et
incuruabitur homo, et humiliabitur uir, et oculi sublimium deprimentur, et exaltabitur
Dominusiniudicio,etDeussanctussanctificabituriniustitia.

P.2.C.11.Q.3. C. LX. Ligandi uel soluendi potestate se priuat qui hanc iniuste
exercet.

ItemGregoriusinomeliaXXVI.[inEuang.]Ipseligandiatquesoluendisepotestate
priuatquihancprosuisuoluntatibus,etnonprosubditorummoribusexercet.

P.2.C.11.Q.3.C.LXI.Deeodem.

Idem.[ibidempauloinferius]Iudicaredignedesubditisnequeuntquiinsubditorum
causissuauelodia,uelgratiamsecuntur.

P.2.C.11.Q.3.C.LXII.Nonestuerapresidentisabsolutio,nisisequaturarbitrium
interniiudicis.

Idem. [ibidem paulo inferius] Tunc uera est absolutio presidentis, cum interni
sequiturarbitriumiudicis.Quodbenequatriduanimortuiresuscitatioillasignificat,que
uidelicet demonstrat, quia Dominus prius mortuum suscitauit et uiuificauit, dicens:
Lazare,ueniforas,etpostmodumis,quiuiuusfuerat,egressusadiscipulisestsolutus,
sicutscriptumest.

P.2.C.11.Q.3.C.LXIII.Priuilegiomereturexuiquieodemabutitur.

IdeminRegistro.Priuilegiumomninomereturamitterequipermissasibiabutitur
potestate.
 476

P.2.C.11.Q.3.C.LXIV.Inquemcanonicanonfertursententia,penamnondebet
ferrecanonicam.

Idem. [Gregorius Antonio Subdiacono, lib. II. Indict. XI. epist 9.] Non debet is
penam sustinere canonicam, in cuius dampnatione non est canonica prolata sententia.
Gratian.Exhisdaturintelligi,quodiniustasententianullumalligatapudDeum,necapud
ecclesiameiusaliquisgrauaturiniquasententia,sicutexGelasiicapitulohabetur.Nonergo
abeiuscommunioneabstinendumest,neceiaboffitiocessandum,inquemcognoscitur
iniqua sententia prolata. Cur ergo capitula Cartaginensis et Affricani, atque aliorum
conciliorum prohibent iniuste dampnatum in communione recipi ante iudicii
examinationem?CuretilludMagontiensisConciliistatutumest:

P.2.C.11.Q.3. C. LXV. Qui dampnatur a sinodo quomodo in secunda innocens

reparetur.

Episcopus,presbiterautdiaconusagradusuoiniustedeiectus,siinsecundasinodo
innocensinueniaturnonpotestessequodfuerat,nisigradusamissosrecipiatcoramaltari
de manu episcoporum: si episcopus est, orarium, et baculum et anulum; si presbiter,
orariumetplanetam;sidiaconus,orariumetalbam;sisubdiaconus,patenametcalicem.
Sicetreliquigradusinreparationesuarecipiantea,que,cumordinarentur,perceperant.V.
Pars. Gratian.Siergoiniustedeiecti necetiam perepiscopos repararipossunt,niside
manibus eorum recipiant quod amiserant: quomodo sua auctoritate cuique licet iniuste
ligatis communicare,eteis,nonpetitaabsolutione, suacelebrareoffitia,sicutGelasius
uidetursentire?Adhecrespondendumest,quodsententiaaliquandoestiniustaexanimo
proferentis,iustaueroexordineetcausa;aliquandoestiustaexanimoetcausa,sednonex
ordine;aliquandoestiustaexanimoetexordinesednonexcausa.Cumautemexcausa
iniustafuerit,aliquandonullumineoomninodelictumest,quodsitdampnationedignum:
aliquandononestineoillud,superquodfertursententia,sedexalionominandusest.Ex
animo est iniusta, cum aliquis seruata integritate iudiciarii ordinis in adulterum uel in
quemlibet criminosum non amore iustitiae, sed liuore odii, uel precio, aut fauore
aduersariorum inductus sententiam profert. Unde Beda super epistolam Iacobi ait: Ira
enimuiriiustitiamDeinonoperatur:quiaquiiratusinaliquemsententiamprofert,etsiille
quantumadseiustamreportetsententiam,istetamen,quinonamoreiustitiae,sedliuore
odiiineumsententiamdedit,iustitiamDei,inquemperturbationoncadit,nonimitatur.

P.2.C.11.Q.3.C.LXVI.Sententiaiustitiaenonestpropremiisferenda.

ItemGregorius.Quirecteiudicat,etpremiumremunerationisexpectat,fraudemin
Deo perpetrat, quia iustitiam, quamgratis inpertire debuit, acceptione pecuniae uendit.
Bonismaleutunturquiprotemporalilucroiusteiudicant.Talesquippeadueritatemnon
iustitiaedefensio,sedamorpremiiprouocat;quibussispesnummisubtrahitur,confestima
iustitiaeconfessionerecedunt.Acceptionummorumpreuaricatioueritatisest.Undeetpro
iustodicitur:Quiexcutitmanussuasabomnimunere,isteinexcelsishabitabit.

P.2.C.11.Q.3.C.LXVII.Inprepositorumoperibustotumsibiratiouendicet.

Idem Mauricio inperatori. Illa prepositorum sollicitudo utilis est, illa est cautela
laudabilis,inquatotumratioagit,etfurorsibinichiluendicat.Restringendasubratione
 477

potestasest,necquidagendumprius,quamconcitataadtranquillitatemmensredeat.Nam
conmotionistemporeiustumputatomnequodfecerit.

P.2.C.11.Q.3.C.LXVIII.Grauiterdelinquitquiexirasententiamprofert.

Item Ambrosius de sancto Ioseph. [c. 13.] Ira etiam sepe innocentes in crimen
adducit,quia,dumiustoampliusirascimur,etuolumusalienacohercerepeccata,grauiora
conmittimus.IdeoApostolusait:Nonuosuendicantes,karissimi;seddatelocumirae;
hoc est declinemus eam, ne nos illa corripiat. Unde Dominus Iesus, mittens ad
euangelizandumdiscipulos,misiteossineauro,sineargento,sinepecunia,sineuirga,utet
incentiualitisetinstrumentaeriperetultionis.

P.2.C.11.Q.3.C.LXIX.Ratiodebetcorrigerequodfurorepromulgatumest.

Itemexlibro[XI.]ecclesiasticaeystoriae.CumapudTessalonicam,seditioneexorta,
quidamexmilitaribusuirinpetufuissetpopulifurentisexstinctus,Theodosius,repentini
nuncii atrocitate succensus, ad ludos Circenses inuitari populum, eique ex inprouiso
circumfundi milites, atque obtruncare passim, ut quisque occurrisset, gladio iubet, et
uindictamdarenoncrimini,sedfurori.ObhoccumasacerdotibusItaliaeredargueretur,
agnouitdelictum,culpamquecumlacrimisprofessus,publicampenitenciaminconspectu
totius ecclesiae exegit, et inhocsibitempus ascriptum absqueregali fastigiopatienter
inpleuit. Quibus omnibus illud quoque mirabiliter adiecit; leges sanxit in posterum, ut
sententiaeprincipiumsuperanimaduersioneprolataeindiemtricesimumabexecutoribus
differrentur,quolocusmisericordiae,uel,sirestulisset,penitenciaenonperiret.

P.2.C.11.Q.3.C.LXX.Indictandissententiisrectoresnullofuroreducantur.

ItemGregorius.Summopereprecauendumestutrectores ecclesiae etquipublica

iudiciaexercent,indictandissententiisnullatenusleuitateautfuroreductisintprecipites,
sedcausispriusdiligenteruentilatis,cumres,queignorabatur,pleniteradnotitiamuenerit,
diuina tunc et humana lex resoluatur, et secundum quod ibi constitutum est, remota
personarum acceptione, diffinitiua proferatur sententia. Hinc est quod Moises querelas
populi semper tabernaculum ingressus ad Dominum referebat, et iuxta quod Dominus
inperabat iudicia proponebat, nimirum nos instituens, ut non ex corde nostro, sed ex
preceptodiuinocondempnationisueliustificationissententiamproferamus.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXI.Iustumiudiciumuendinonpotest.

Item Augustinus ad Macedonium. [epist. LIV.] Non licet iudici uendere iustum
iudicium, etsi liceat aduocato uendere iustum patrocinium, et iurisconsulto rectum
consilium.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXII.Deeodem.

ItemYsidorus.[lib.III.desummobono,c.58.]Pauperdumnonhabetquodofferat,
nonsolumaudiricontempnitur,sedetiamcontraueritatemobprimitur.Citouiolaturauro
iustitia, nullamquereuspertimescitculpam,quamredimerenummisexistimat. Gratian.
Huic itaque sententiae, que non amore iustitiae, sed ex alia qualibet causa fertur in
quemquam,humiliterobediendumest.UndeinNicenoConcilio:[c.5.]
 478

P.2.C.11.Q.3. C. LXXIII. Non recipiantur ab aliis qui suorum episcoporum

contrahuntoffensas.

Seruetur et ista sententia, ut hi, qui ab aliis excommunicantur, ab aliis ad

communionemnonrecipiantur.Requiratursane,nefortequisexaliquaindignationeanimi
autcontentione,autqualibettaliconmotionestomachiepiscopisuiabstentisint.Utita
demumhi,quiobculpassuasepiscoporumsuorumoffensasmeritocontraxerunt,digne
etiamaceterisexcommunicatisimiliterhabeantur,quousqueepiscoposuouisumfuerit
humaniorem circa eos ferre sententiam. Gratian. Item sententia est iniusta ex ordine,
quando nonseruatoiudiciali ordinequilibet proculpasuadampnatur.UndeGregorius
scribitConstantino,MediolanensiEpiscopo:[lib.VIII.epist.30.]

P.2.C.11.Q.3.C.LXXIV.Resdubianondiffiniaturcertasententia.

Grauesatisestetindecens,utinredubiacertadetursententia.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXV.Noncredanturquecertisiudiciisnondemonstrantur.

ItemAugustinusinlibrodepenitencia.[c.3.]Quamuisuerasintquedam,tamen
iudicinonsuntcredenda,nisicertisindiciisdemonstrentur.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXVI.Ante,quamexaminentur,aliquinoniudicentur.

ItemDamasusPapa.[epist.VI.]Eorum,quiaccusantur,causasdiscuterenonlicet
prius, quam canonice uocati ad sinodum ueniant, et presens per presentem agnoscat
ueraciteretintelligatqueeiobiciuntur.QuodetpersapientiamSalomonisdicitur:Ante,
quamscruteris,nereprehendas.Intelligeprius,ettuncincrepa.Ante,quamaudias,non
reprehendas.Etlicetapertissimasitcontrariorumreprehensio,uerumtamenoportetabhis,
quidatisuntadeorumexaminationem,ordinemseruari.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXVII.Quifalsumdealioprofert,etquicriminacredit,uterque
reusest.

ItemexVIII.Sinodo.Nonsolumillereusest,quifalsumdealioprofert,sedetis,qui
auremcitocriminibusprebet.VI.Pars.Gratian.Cumergosententiaexordineiniustaest,
nec tunc ab ea recedendum est, quia etiam ante, quam sententia daretur in eum pro
qualitate sui reatus ligatus apud Deum tenebatur. Contingit aliquando, ut adulter
sententiamprosacrilegioreportet,cuiusreatuminconscientianonhabet.Hecsententia,
etsiiniustasit,quianonestineocrimen,superquodlataestsententia,tamenabeoiuste
reportataest,quiexreatuadulteriiiamdiuapudDeumexcommunicatusfuerat.Etinhoc
casu intelligenda est auctoritas illa Gregorii: Sententia pastoris etc. 1. Iustam
sententiamuocat,quandocrimensubest,superquodfertur:iniustam,quandoilludnon
subest,quetamentimendauelseruandaest,quiaexalioiamdudumdampnanduserat.
Unde,cumpremisissetGregorius:Utrumiusteaniniusteobligetpastor,pastoristamen
sententiatimendaestgregi,subsecutusadiecit:Neis,quisubest,etcuminiusteforsitan
ligatur, ipsam obligationis suae sententiam ex alia culpa mereatur. Pastor ergo uel
absoluereindiscretetimeat,uelligare.Isautem,quisubmanupastorisestligaritimeatuel
iniustenecpastorissuiiudiciumtemerereprehendat:ne,etsiiniusteligatusest,exipsa
tumidaereprehensionissuperbiaculpa,quenonerat,fiat.2.Aliquandonullumsubest
 479

crimen, et tamen uel odio iudicis, uel factione inimicorum obpositam sibi sententiam
dampnationisinseexcipit.UndeGregoriusait:

P.2.C.11.Q.3.C.LXXVIII.Quotmodishumanumiudiciumperuertitur.

Quatuormodishumanumiudiciumperuertitur:timore,dummetupotestatisalicuius
ueritatem loqui pertimescimus; cupiditate, dum premio animum alicuius corrumpimus;
odio, dum contra quemlibet aduersarium molimur; amore, dum amico uel propinquo
prestarecontendimus.Gratian.Quamgraueuerosituelodio,uelamicitia,uelmunere,uel
metu,uelquolibetmodoiudiciumperuertereAugustinustestaturdicens:

P.2.C.11.Q.3.C.LXXIX.Dehis,quialiquomodoiudiciumperuertunt.

Quicumque aut consanguinitate, aut amicitia, uel hostili odio, uel inimicitiis in
iudicando ducitur, peruertit iudicium Christi, qui est iustitia, et fructum illius uertit in
amaritudinem.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXX.Dehis,quimetupotestatisueritatemoccultant.

IdemadCasulanum.Quisquismetucuiuslibetpotestatisueritatemoccultat,iramDei
superseprouocat,quiamagistimethominemquamDeum.Etpostpauca:1.Uterque
reusest,etquiueritatemoccultat,etquimendaciumdicit,quiaetilleprodessenonuult,et
istenoceredesiderat.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXXI.Deeodem.Item.

Nemoperitorumautprudentiumputet,quodminussitpericuluminuerbislingua
mentiendo, quam manibus sanguinem fundendo. Melius est autem pro ueritate pati
supplicium,quamproadulationebeneficium.

[P.2.C.11.Q.3.C.LXXXII.]

Item Pelagius Benigno Archiepiscopo. Unicuique prouidendum est, ne aliquem

iniustepersequatur,iudicetetpuniat,neIesumpersequatur,iudicetetpuniat.Gratian.Hic
quoque,quiueritatempropecunia negat,uelfalsumtestimoniumcontraaliquem dicit,
Deumnegareueluendereprobatur.UndeBedasuperMarcum:

P.2.C.11.Q.3.C.LXXXIII.Quifalsumtestimoniumdicunt,etueritatempropecunia
negant,scelerisIudaeparticipesfiunt.

AbiitIudasadsummossacerdotes,etconstituerunteipecuniamsedaturos.Multi
hodiescelusIudae,quiaDominumacmagistrumsuum,deumquepecuniauendiderit,uelut
inmaneetnefariumexhorrent,nectamencauent.Namcumpromuneribusfalsumcontra
quemlibettestimoniumdicunt,profecto,quiaueritatempropecunianegant,Deumpecunia
uendunt.Ipseenimdixit:Egosumueritas.Cumsocietatemfraternitatisaliquadiscordiae
pesteconmaculant,Deumprodunt,quiaDeuskaritasest.Quiergokaritatisetueritatis
iussaspernunt,Deumutique,quikaritasestetueritas,produntmaximecumnoninfirmitate
uelignorantiapeccant,sedinsimilitudinemIudaequeruntoportunitatem,qualiterarbitris
absentibusmendacioueritatem,uirtutemcriminemutent.
 480

P.2.C.11.Q.3.C.LXXXIV.Christumnegatquiperuersissociumsefacit.

ItemIeronimus[inepistolamadTitum,c.I.inextremo.]Existimantquidamineo
tantumnegariDeum,siinpersecutionequisagentibusconprehensusseconfiterirennuerit
esseChristianum.EcceApostolusomnibus,queperuersasunt,factisDeumasseritnegari.
Christus sapientia est, iustitia, ueritas, sanctitas, fortitudo. Negatur per insipientiam
sapientia,periniquitatemiustitia,permendaciumueritas,perturpitudinemsanctitas,per
inbecillitatem animi fortitudo. Quocienscumque uincimur uiciis atque peccatis, tociens
Deum negamus, et e contrario, quociens bene quid agimus, Deum confitemur. Nec
arbitrandumestindieiudiciiillostantumaDeifiliodenegandos,quiinmartirioChristum
negauerunt, sed et illos omnes, quorum opere, uel sermone, uel cogitatione Christus
negatur,negatuelconfessusconfitetur.Dehacputoconfessionequoddiscipulisprecepit
dicens:EritismichitestesinIerusalem,etinomniIudea,etSamaria,etusqueadultimum
terrae.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXXV.QuiChristianumsenegatChristumnegareconuincitur.

ItemAugustinus.[tractatuCXIII.adcap.18.Ioannis.]NonsolumabnegatChristum
quidiciteumnonesseChristum,sedilleetiamqui,cumsit,negatseesseChristianum.
DominusenimnonaitPetro,discipulummeumteessenegabis.Negauitergoipsum,
cumsenegauiteiusessediscipulum.Quidautemaliudistomodo,quamsenegauitesse
Christianum? Idem: [tractatu LXVI.] 1. Timendo carnis tuae mortem mortem dabis
animaetuae. QuantaenimuitaestconfiteriChristum,tantamorsnegareChristum.An
ApostolusPetrus(sicuteumquifauoreperuersoexcusarenituntur)Christumnonnegauit
quiainterrogatusabancillahominemsenescirerespondit?

P.2.C.11.Q.3.C.LXXXVI.Veritatemproditnonsolumquiproueritatemendacium
loquitur,sedetiamquiueritatemnonliberepredicat.

ItemIohannesCrisostomus.[idest,Auctoroperisimperfecti,inMatth.hom.25.]
Nolitetimereeos,quiocciduntcorpus,neforteproptertimoremmortisnonliberedicatis
quodaudistis,necfiducialiterpredicetisomnibusquodinauresoliaudistis.Sicutergoex
hisuerbisostenditurnonsolumilleproditorestueritatis,quitransgrediensueritatempalam
proueritateloquiturmendacium,sedetiamille,quinonliberepronunciatueritatem,quam
libere pronunciare oportet, aut non libere ueritatem defendit, quam libere defendere
conuenit,proditorestueritatis.Namsicutsacerdosdebitorest,utueritatem,quamaudiuita
Deo, libere predicet, sic laicus debitor est, ut ueritatem, quam audiuit a sacerdotibus
probatam quidem in scripturis, defendat fiducialiter. Quod si non fecerit, prodidit
ueritatem.Cordeenimcredituradiustitiam,oreautemconfessiofitadsalutem.Gratian.
Necsententiapotiusiudicemleditquameum,inquemfertur.UndeAugustinusait:

P.2.C.11.Q.3.C.LXXXVII.Iniustealiquemanathematizanssibi,nonaliinocet.

Illudplanenontemeredixerim,quodsiquisquamfueritfideliumanathematizatus
iniuste,eipotiusoberit,quifacit,quameiquihancpatituriniuriam.Spiritusenimsanctus
habitansinsanctis,perquemquisqueligaturautsoluitur,inmeritamnulliingeritpenam.
Per eum quippe diffunditur karitas in cordibus nostris, que non agit perperam. Pax
ecclesiae dimittit peccata, et ab ecclesiae pace alienis tenet peccata non secundum
arbitriumhominum,sedsecundumarbitriumDei.Petratenet,petradimittit;columbatenet,
 481

columba dimittit. [Gratian.] Item Salomon: Sicut auis in incertum uolans, et passer
quolibetuadens,sicmaledictumfrustraprolatumuenitsupereum,quimisitillud.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXXVIII.Cuiusuitaoffitiononcongruit,aliosligatussoluit.

ItemGregoriusinomeliaXXVI.Plerumquecontingit,utiudicislocumteneat,cuiad
locum uita minime concordat, ac sepe agitur, ut uel dampnet inmeritos, uel alios ipse
ligatus soluat, sepe in soluendis ac ligandis subditis suae uoluntatis motus, non autem
causarummeritasequitur.Undefit,utipseligandietsoluendipotestatesepriuetetcet.Et
infra:1.Sepefit,utergaquemlibetproximumodiouelgratiamoueaturpastor.Iudicare
autemdesubditisdigneetc.Etinfra:Underecteperprophetamdicitur:Mortificabant
animas, que non moriuntur, et uiuificabant animas, que non uiuunt. Non morientem
quippe mortificat qui iustum dampnat, et non uicturum uiuificare nititur qui reum a
suppliciosoluereconatur.2.Causaeergopensandaesunt,ettuncligandiacsoluendi
potestasexercenda.Videndumest,queculpaprecessit,etquesitpenitentiasecutapost
culpam,utquosomnipotensDeusperconpunctionisgratiamuisitat,illospastorissententia
absoluat.Tuncenimueraestabsolutioetc.Etinfra:3.Exquaconsiderationeintuendum
est,quodillosdebemusnosperpastoralemauctoritatemsoluere,quosauctoremnostrum
cognoscimuspersuscitantemgratiamuiuificare.Etinfra:4.Veniatitaqueforasmortuus,
idestculpamconfiteaturpeccator.Venientemueroforasdiscipulisoluunt,quiapastores
ecclesiaeeidebentpenamamouere,quammeruitquinonerubuitconfiteriquodfecit.5.
Hecdesolutionisordinebreuiterdiximus,utsubmagnomoderaminepastoresecclesiaeuel
solueredebeant,uelligare.

P.2.C.11.Q.3.C.LXXXIX.Viribuscaretsententiainiusteprolata.

Item Calixtus Papa. [epist. I. ad Benedictum Episcopum]. Iniustum iudicium et

diffinitioiniusta,regiometuetiussu,autcuiuscumqueepiscopiautpotentisaiudicibus
ordinatauelacta,nonualeat.1.Hominireligiosoparumessedebetinimicitiasaliorum
nonexercere,uelaugeremaleloquendo,nisietiameasextinguerebeneloquendostuduerit.
2.Meliorestinmalisfactishumilisconfessioquaminbonissuperbagloriatio.

P.2.C.11.Q.3.C.XC.Premiummereturquiiniustemaledicitur.

ItemAugustinussuperPsalmoCII.[aduers.FaciensmisericordiasDominus.]Qui
iustusest,etiniustemalediciturpremiumilliredditur.Gratian.Hicetsi,utdictumest,non
teneaturligatusapudDeum,sententiaetamenpareredebet,neexsuperbialigeturquiprius
ex puritate conscientiae absolutus tenebatur. VII. Pars. 1. Item est quando contra
equitatem sententia fertur, ueluti quando subditi non possunt cogi ad malum, scientes
obedientiamnonesseseruandamprelatisinrebusillicitis.UndeEuticianusPapaait:

P.2.C.11.Q.3. C. XCI. Non est obediendum episcopo, qui pro hereticis missam
canereiubet.

Siquisepiscopusautabbaspresbiteroautmonachosuoiusseritmissasprohereticis
cantare,nonlicet.Nonenimexpeditobedireeis.
 482

P.2.C.11.Q.3.C.XCII.Preceptisnonobediremultociensexpedit.

ItemAugustinus.Nonsempermalumestnonobedireprecepto;cumenimDominus
iubetea,queDeosuntcontraria,tunceiobediendumnonest.

P.2.C.11.Q.3.C.XCIII.Deeodem.

ItemIeronimusinepistolaadEphesios.Sidominusiubetea,quenonsuntcontraria
sacris scripturis, subiciatur domino seruus. Sin uero contraria precipit, magis obediat
spiritusquamcorporisdomino.Etinfra:[c.3.]1.Sibonumestquodprecipitinperator,
iubentisexsequereuoluntatem;simalumresponde:OportetDeomagisquamhominibus
obedire.Hocipsumetdeseruisapuddominos,etdeuxoribusapuduiros,etdefiliisapud
patresquodinillistantumdebeantdominis,uiris,parentibusessesubiecti,quecontraDei
mandatanonsunt.

P.2.C.11.Q.3.C.XCIV.NonsuntaudiendiquicontraDeumaliquidiubent.

Item Ambrosius. Iulianus inperator, quamuis esset apostata, habuit tamen sub se
Christianos milites, quibus cum dicebat, producite aciem pro defensione reipublicae,
obediebaturei.Cumautemdicereteis,producitearmainChristianos,tunccognoscebant
inperatoremceli.

P.2.C.11.Q.3.C.XCV.NoniubetaliquidiniustumquiDeumtimereprobatur.

ItemFabianusPapa.[epist.II.omnibusEpiscopis]QuiomnipotentemDeummetuit,
neccontraeuangeliumneccontraapostolos,neccontraprophetasuelsanctorumPatrum
institutaagerealiquidullomodoconsentit.

P.2.C.11.Q.3.C.XCVI.Etquipeccat,etquipeccanticonsentituterquedampnatur.

ItemNicolausPapaLotharioRegi.Itacorporistuicederemotibusconsensisti,et
relaxatisuoluptatumhabenistemetipsuminlacummiseriaeetinlutumfecisprohibitum
deiecisti,utquipositusfuerasadgubernacionempopulorumeffectussisruinamultorum.
ProbathocTeugaldietGuntariidudumepiscoporumlegitimuscasus,quiproeo,quodte
minimeconpetentererudierunt,quinstetimoquiapreuaricationemtuamtegereargumentis
suis, et sub quadam iustitiae specie, fucatis quibusdam exquisitis adinuentionibus,
equitatem obruere studuerunt, nostra sunt apostolica auctoritate depositi, et ab omni
episcopatusregimineregularitersequestrati.

P.2.C.11.Q.3.C.XCVII.Deeodem.

Item Augustinus. [sermone VI. de uerbis Domini] Qui resistit potestati Dei
ordinationiresistit.Sedquidsiilludiubeat,quodnondebeasfacere?Hicsanecontempne
potestatem. Ipsos humanarum legum gradus aduerte. Si aliquid iusserit curator, non
faciendumest?Tamen,sicontraproconsulemiubeat,nonutiquecontempnispotestatem,
sedeligismaioriseruire.Nechincdebetminorirasci,simaiorprelatusest.Rursumsi
aliquidipseconsuliiubeat,etaliudiubeatinperator,siuelaliudinperatoretaliudDeus,
quidiudicatis?MaiorpotestasDeus.Daueniam,oinperator:tucarcerem,illegehennam
 483

minatur. Hinciamtibiassumendaestfidestuatamquamscutum,inquopossisomnia
ignitaiaculainimiciextinguere.

[P.2.C.11.Q.3.C.XCVIII.]

IdemDonatistis.[epist.CLXVI.]Inperatores,siinerroreessent(quodabsit),pro
erroresuocontraueritatemlegesdarent,perquasiustietprobarentur,etcoronarentur,non
tamenfaciendoquodilliiuberent,quiaDeusprohibet.SicutiusseratNabuchodonosor,ut
aureastatuaadoraretur,quodquifacerenolueruntDeotaliaprohibentiplacuerunt.Quando
autem inperatores ueritatem tenent pro ipsa contra errorem iubent. Quod quisquis
contempserit ipsesibiiudicium acquirit. Naminter homines penas luit, et apudDeum
frontemnonhabebit,quiahocfacerenoluit,quodeipercorregisipsaueritasiussit.Sicut
ipseNabuchodonosor,postmiraculasalutistriumpuerorumconmotusatquemutatus,pro
ueritate contra errorem edictum proposuit, ut quicumque blasphemarent deum Sidrac,
MisacetAbdenago,ininteritumirent,etdomuseorumindispersionem.Etnonuultis,ut
aliquidtalecontrauosiubeantinperatoresChristiani,cumsciantauobis,quosrebaptizatis,
Christumexsufflari?IdeminPsalmis:1.Iulianusextititinfidelisinperator.Nonneextitit
apostata,iniquus,ydolatra?MilitesChristianiseruieruntinperatoriinfideli.Ubiueniebatur
adcausamChristi,nonagnoscebantnisiillum,quiinceloerat.Quandouolebat,utydola
colerent,utturificarent,preponebantilliDeum.Quandoautemdicebat,produciteaciem,ite
contra illam gentem, statim obtemperabant et distinguebant deum eternum a domino
temporali.

P.2.C.11.Q.3.C.XCIX.Perobedientiambonumdeserere,numquammalumfacere
licet.

ItemGregorius.[c.12.lib.XXXV.inIob.] Quidergomirum,sipeccatorhomo
obedientiaeinpresentisuitaebreuitatesesubicit,quandohancmediatorDeiethominum,
et cum obedientes remunerat, non relinquit? Sciendum tamen est, numquam per
obedientiam malum fieri, aliquando autem debet per obedientiam bonum, quod agitur,
intermitti.Nequeenimmalaarborinparadisoextitit,quamDeushomininecontingeret
interdixit;sedutmeliusperobedientiaemeritumhomobenecondituscresceret,dignum
fuerat,utetiamabonoprohibereturquatinustantoueriushoc,quodageret,uirtusesset,
quantoetabonocessansauctorisuosesubditumhumiliusexhiberet.

P.2.C.11.Q.3.C.C.ApudDeummalediciturquipeccantibusconsentit.

Item Ysidorus. Qui consentit peccantibus, et defendit alium delinquentem,

maledictus eritapudDeumethomines,etcorripieturincrepationeseuerissima.Hincet
quidamsanctissimusPaterait:Siquispeccantemdefendit,acriusquamille,quipeccauit,
coherceatur.HincetiamaliusPaterait:Siquisalteriuserroriconsentit,sciatsecumillo
similimodoculpabilemiudicandum.

P.2.C.11.Q.3.C.CI.NonestobediendumquodcontraDeumprecipitur.

ItemYsidorus.Siis,quipreest,fecerit,autcuiquamquodaDominoprohibitumest
facereiusserit,uelquodpreceptumestpreterieritautpreteriremandauerit,S.Pauliapostoli
sententiaingerendaest,dicentis:Etiamsinosautangelusdeceloeuangelizauerituobis
anathemasit,preterquamquoduobiseuangelizauimus.Idem:1.Siquisprohibetnobis
 484

quod a Domino preceptum est, uel rursum inperat fieri quod Dominus fieri prohibet,
execrabilissitomnibus,quidiliguntDeum.Idem:2.Is,quipreest,sipreteruoluntatem
Dei,uelpreterquodinscripturissanctiseuidenterprecipitur,ueldicitaliquid,uelinperat
tamquam falsus Dei testis aut sacrilegus habeatur. Gratian. Cum ergo subditi
excommunicantur,quiaadmalumcoginonpossunt,tuncsententiaenonestobediendum,
quiaiuxtailludGelasii:NecapudDeum,necapudecclesiameius,quemquamgrauat
iniquasententia.VIII.Pars.1.Quodautemsupracommunicantesexcommunicatisde
ecclesiaabiciiubentur,nondequolibetmodocommunicantibusintelligendumest.Unde
NicolausPapaIgmaro,RemorumArchiepiscopo:

P.2.C.11.Q.3.C.CII.Dehis,quicumexcommunicatiscommunicant.

ExcellentissimusrexKarolusapostolatumnostrumconsuluit,quidsitagendumde
his,quicommunicantcumhis,quicumEngiltrudasepedampnatacommunicantfemina,
quoniameamcumcommunicatoribussuisetfautoribuspariuinculoanathematisconstat
esse astrictam. Quapropter nunc beatitudini tuae iniungimus, ut, super hoc nostra
auctoritatefretus,curamdehissumerestudeas,etquiadoctadiuinitussanctitastuaualde
nouit,aliudesseexnecessitate,aliudexignorantia,atquealiud,quodstudiodelinquitur,
istudqueposteriusduobusprioribusstrictiusessepuniendum,idcircosollerterinuigilet,et
cautadistrictionesingulorummodosdiiudicet,quatinushiquiexnecessitateuelignorantia
delinquunt auctoritate nostra per te absoluantur: si tamen ipsa eorum ignorantia, uel
necessitasuera,etnonsimulata,uelnonexuoluntateprocesserit,quia,utbenenosti,sunt
plerique qui possunt quidem, sed nolunt recta nosse. Unde Psalmista de huiusmodi:
Noluit,inquit,intelligere,utbeneageret.Illosautem,quistudiosuoobligantur,et
contemptuinterdictanostrapostponunt,nonnisidignasatisfactionepreuenienteuolumusa
teprorsusabsolui.

P.2.C.11.Q.3.C.CIII.Dehis,quisineculpaexcommunicatiscommunicant.

ItemGregoriusVII. [lib.V.Regesti,inConcilioRomaehabito]Quoniammultos
peccatisnostrisexigentibusprocausaexcommunicationisperirecottidiecernimus,partim
ignorantia,partimnimiasimplicitate,partimtimore,partimetiamexnecessitate,deuicti
misericordiaanathematissententiamadtempus,proutpossumus,temperamus.Apostolica
itaqueauctoritateabanathematisuinculohossubtrahimus,uidelicetuxores,filios,seruos,
ancillas,seumancipia,necnonrusticosetseruientesnecnonetomnesalios,quinonadeo
curialessunt,uteorumconsiliosceleraperpetrentur,eteos,quiignoranterexcommunicatis
communicant,siueillos,quicommunicantcumillis,quiexcommunicatiscommunicant.
Quicumque autem aut orator, siue peregrinus, aut uiator in terram excommunicatorum
deuenerit,ubinonpossitemereuelnonhabeatundeemat,abexcommunicatisaccipiendi
damus licentiam. Et si quis excommunicatis non in sustentatione superbiae, sed
humanitatiscausadarealiquiduoluerit,nonprohibemus.

P.2.C.11.Q.3.C.CIV.DeBonifatio,quiexcommunicatisetpseudoepiscopissenon
communicaturumiurauit.

Item Bonifatius Martir Zachariae Papae. [in epist., quae incipit: Paternae.]
Antecessor predecessoris uestri uenerandae memoriae Gregorius, dum me indignum
ordinauit et ad predicandum uerbum Dei Germanicis gentibus misit, sacramento me
astrinxit, ut canonicis et iustis episcopis et presbiteris in uerbo et facto et consensu
 485

astipulatoretadiutorfierem.Hocautemcumdiuinagratiainplerestudui;falsosautem
sacerdotes ypocritas et seductores populorum uel corrigerem ad uiam salutis, uel
declinarem et abstinerem a communione ipsorum; quod ex parte seruaui, et ex parte
custodireetinplerenonpotui;sedspiritualiterinpleuisacramentum,quiainconsensumet
inconsiliumeorumnonuenitanimamea,corporaliterautemabeisomninoabstinerenon
potui.DumenimuenissemadprincipemFrancorumcogenteecclesiarumnecessitate,non
talesibireperiqualesuolui,sedtameninsanctacommunionecorporisChristiillisnon
communicaui.

P.2.C.11.Q.3.C.CV.Excommunicatisnoncommunicatquieisanimononconsentit.

ItemZachariasPapaBonifatioMartiri.[inepistola,cuiusinitiumest:Benedictus
Deus.] Quod predecessor noster beatae memoriae Gregorius, huius sedis apostolicae
presul,dumadpredicandumuerbumeuangeliituammisissetfraternitateminGermaniae
partibusetgentibusillispaganis,etuerbopollicitationisillamuoluitesseantemunitam,ita
ut orthodoxos episcopos, presbiteros, uel quoscumque reperire potuisses in uerbo
exhortationisperfectos,ampliusconfirmares,eteiscommunicares(quodetfactumest);si
quos uero seductores episcopos aut pseudopresbiteros a recto fidei tramite deuiantes
reperisses,nullatibicumeisessetcommunio,quodte,Deosolatiante,usqueadpresens
spiritualiterseruasseconfessuses,uel,siomninopropterprincipalemethumanumfauorem
gentis Francorum, dum ad eos accessisses, corporaliter abstinere non ualuisti cogente
ecclesiarumDeinecessitate,ettamenineorumconsilioetcommunionisconsensuanima
tuanonestcoinquinata:itaquepropterhoc,quodcumeisconuersatuses,nonconsentiens
iniquitati eorum, nullum tibi est detrimentum coram Deo. IX. Pars. Gratian.
Excommunicationisautemformaetmodus,atquereconciliationishicest:

P.2.C.11.Q.3.C.CVI.Modusetformaexcommunicationis.

Debentduodecimsacerdotesepiscopumcircumstare,etlucernasardentesinmanibus
tenere,quasinconclusioneanathematisuelexcommunicationisproiceredebentinterram
et conculcare pedibus; deinde epistola per parrochias mittatur, continens
excommunicatorumnominaetcausamexcommunicationis.

P.2.C.11.Q.3.C.CVII.Deeodem.

Item ex Concilio Aurasico. Canonica instituta et sanctorum Patrum exempla

sequentes,ecclesiarumDeiuiolatoresN.auctoritateDeietiudiciosanctiSpiritusagremio
sanctae matris ecclesiae et a consortio totius Christianitatis eliminamus, quoadusque
resipiscantetecclesiaeDeisatisfaciant.

P.2.C.11.Q.3.C.CVIII.Modusreconciliationisexcommunicatorum.

Itemexeodem.Cumaliquisuelexcommunicatus,uelanathematizatus,penitencia
ductusueniampostulatetemendationempromittit,episcopus,quieumexcommunicauit,
anteianuasecclesiaeueniredebet,etduodecimpresbitericumeo,quieumhincetinde
circumstare debent. Et si ille terrae prostratus ueniam postulat, et de futuris cautelam
spondet,tuncepiscopusapprehensamanueiusdextera,inecclesiamillumintroducat,et
communioni Christianae reddat, et septem psalmos penitenciales decantet cum istis
precibus:Kyrieeleison,Paternoster,saluumfacseruumtuum.Oratio:Presta,quesumus
 486

Domine,huicfamulotuodignumpenitenciaefructum,utecclesiaetuaesanctae,acuius
integritatedeuiaueratpeccando,admissorumueniamconsequendoreddaturinnoxius. Per
Dominum. X. Pars. Gratian. Presbiteris uero, qui excommunicati sacrum ministerium
contingere presumunt, que penitencia sit inponenda, Iohannes VIII. Clero et ordini
Salonitanoscribensdiffinit,dicens:

P.2.C.11.Q.3.C.CIX.Quesitpenitencia sacerdotum,quiexcommunicatisacrum
ministeriumpresumunt.

De illis presbiteris, qui tempore sanctissimi predecessoris nostri domini Papae

Nicolai excommunicati sacrum ministerium contingere presumpserunt, ipsi in se
dampnationis (sicut canones statuunt) sententiam intulerunt. Tamen, quia miseratio
apostolica ueniam solet prestare correctis, ob multitudinem misericordiae illis hanc
indulgentiamexhibemus,ut,sanctacommunionesaginati,studeanttribusanniscontinuis
perebdomadamomnisecundaetsextaferiaauinoetacarnepenitusieiunare,etultra
lugendanequaquamcommittere.Gratian.Quiautem excommunicatis communicantpro
modopeccatipenitenciaemodumaccipiant.UndeUrbanusII.GenebaldoConstantiensi
Episcopo:

P.2.C.11.Q.3.C.CX.Promodopeccatipunianturquiexcommunicatiscommunicant.

Sanctis quippe canonibus cautum constat, ut quicumque excommunicatis

communicaueritexcommunicetur. Ipsiustamenpenitenciaeatqueabsolutionismodoseo
moderaminedecernimus,utquicumqueseuignorantiaseutimore,seunecessitatenegocii
cuiusquammaximietmaximenecessariieorumseconuictu,oratione,salutationeosculoue
contaminauerint, cum minoris penitenciae medicina societatis nostrae participium
sortiantur. Eos uero, qui aut spontanee, aut negligenter inciderint, sub ea uolumus
disciplinaecohercionesuscipi,utceterismetusincutiatur.

P.2.CausaXII.

Gratianus. Quidam clerici propria relinquere uolunt; de suis et ecclesiae rebus

testamenta conficiunt; de rebus ecclesiae nonnulla largiuntur. (Qu. I.) Modo primum
queritur:Utrumclericisliceatpropriumhabere?(Qu.II.)Secundo,anresecclesiae,queab
eisdataesunt,possintconstarealiquafirmitateeis,quieasacceperunt?(Qu.III.)Tertio,si
antetempussuaeordinationis,quinichilhabereuidebanturetpostordinationemaliqua
inuenissenoscuntur,anpossinteaquibusuoluerint,relinquereannon?(Qu.IV.)Quarto,si
de suis et ecclesiae rebus aliqua acquisisse noscuntur, an utrique communiter, an
singulariter ecclesiae uel sacerdoti iure proueniant? (Qu. V.) Quinto, si testamenta eis
liceatconficere?

P.2.C.12.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Clericosnichilpossideremultisauctoritatibusiubetur.Aitenim
TolletanumConcilium:[IV.c.23.]
 487

P.2.C.12.Q.1. C. I. Inpuberes et adolescentes, in uno conclaui manentes,

probatissimoseniorideputentur.

Omnis etas ab adolescentia in malum prona est. Nichil incertius quam uita
adolescentium.Obhocconstituereoportuit,ut,siquiinpuberes,autadolescentesinclero
existunt,omnesinunoconclauiatriiconmaneantutlubricaeetatisannosnoninluxuria,
sedindisciplinisecclesiasticisagant,deputatiprobatissimoseniori,quemetmagistrum
doctrinae,ettestemuitaehabeant.1.Quodsialiquiexhispupilliexistunt,sacerdotali
tutelafoueantur,utetuitaeorumacriminibusintactasit,etresabiniuriainpiorum.Qui
autemhispreceptisresultauerint,monasteriisdeputentur,utuagantesanimaeetsuperbae
seueriorireguladistringantur.

P.2.C.12.Q.1.C.II.Omnibusclericiscommunisestuitaseruanda.

ItemClemensinepistolaIV.Dilectissimisfratribusetcondiscipulis,Ierosolimiscum
karissimofratreIacoboetcoepiscopohabitantibus,Clemensepiscopus.Communisuita,
omnibusestnecessaria,fratres,etmaximehis,quiDeoinreprehensibilitermilitarecupiunt,
etuitamapostolorumeorumquediscipulorumimitariuolunt. 1.Communisenimusus
omnium,quesuntinhocmundo,omnibushominibusessedebuit.Sedperiniquitatemalius
hocdixitessesuum,etaliusistudetsicintermortales factaestdiuisio. 2.Denique
Grecorum quidam sapientissimus, hec ita esse sciens, communia debere, ait, esse
amicorumomnia.Inomnibusautemsuntsinedubioetconiuges.Etsicutnonpotest,
inquit,diuidiaer,nequesplendorsolis,itanecreliqua,quecommuniteromnibusdatasunt
ad habendum, diuidi debere, sed habenda esse communia. Unde et Dominus per
Prophetamloquitur,dicens:Eccequambonumetquamiucundum,etreliqua.3.Istius
enimconsuetudinismoreretentoetiamapostolieorumquediscipuli,utpredictumest,una
nobiscumetuobiscumcommunemuitamduxerunt.Utenimbenenostis,eratmultitudinis
eorumcorunumetanimauna,necquisquameorumautnostrumdehis,quepossidebat,
aliquidsuumessedicebat,sedomniaillisetnobiserantcommunia,necquisquamegens
eratinternos.4.Omnesuero,quidomosuelagrospossidebant,uendebanteos,etprecia
eorumetreliquasres,quashabebant,offerebant,ponentesantepedesapostolorum(sicut
nobiscumquidamuestrumcognoueruntetuiderunt),etdiuidebantsingulis,proutcuique
opuserat.5.Ananiasautemuirausterus,etSaphirauxoreius,quiamentitisuntapostolis
de precio agrorum suorum, quos uendiderant, nobis presentibus, in conspectu omnium
circumstantium aconspectu apostolorumpropterpeccatum eorumet mendacium, quod
fecerunt,mortuidelatisuntambo.Quapropterheccauendauobismandamus,etdoctriniset
exemplisapostolorumobedireprecipimus,quiahi,quimandataeorumpostponunt,non
solumrei,sedetiamextorres fiunt.Quenonsolumuobiscauenda,sedetiam omnibus
predicanda sunt. 6. Unde consilium dantes uestram prudentiam hortamur, ut ab
apostolicisregulisnonrecedatis,sedcommunemuitamducentes,etscripturassacrasrecte
intelligentes,quebenenouistisadinpleresatagatis.

P.2.C.12.Q.1.C.III.Iuxtaecclesiamclericorumclaustraconstituantur.

ItemEugeniusPapa[II.]etLeoIX.Necessariaetenimresexistit,utiuxtaecclesiam
claustraconstituantur,inquibusclericidisciplinisecclesiasticisuacent.Itaqueomnibussit
unumrefectoriumacdormitorium,seuceteraeofficinaeadususclericorumnecessariae.
Ministriueropostepiscopumsupereoseligantur,quorumuitaatquedoctrinaillospotius
 488

exornet quam dehonestet. Gratian. Nec in atrio ecclesiae alia edificia nisi clericorum
ponantur.UndeNicolausPapa:

P.2.C.12.Q.1.C.IV.Inatrioecclesiaenisiclericorumedificiaminimeponantur.

Nullaedificiainatrioecclesiaeponanturnisitantumclericorum.

P.2.C.12.Q.1.C.V.Clericusnichilsecularepossideat.

ItemIeronimusadNepotianum.Clericus,quiChristiecclesiaeseruit,interpretetur
primumuocabulumsuum,et,nominis diffinitione prolata, nitatur essequoddicitur. Si
enim KLEROS grece latine sors appellatur, propterea clerici dicuntur, quia de sorte
Dominisunt,uelquiaipseDominussors,idestpars,clericorumest.Etquiauelipsepars
Domini est, uel Dominum partem habet, talem se exhibere debet, ut ipse possideat
Dominum,etipsepossideaturaDomino.QuiDominumpossidetetcumProphetadicit:
Pars mea Dominus, nichil extra Dominum habere potest. Quod si quippiam aliud
habueritpreterDominum,parseiusnoneritDominus;uerbigratia,siaurum,siargentum,
sipossessiones,siuariamsuppellectilem,cumistispartibusDominusnondignaturfieri
parseius.SiautemegoparsDominisum,etfuniculushereditatiseius,nonaccipiopartes
interceterastribus,sedquasiLeuitaetsacerdosuiuodedecimis,etaltariseruiensaltaris
oblationesustentor.Habensuictumetuestitum,hiscontentusero,etnudamcrucemnudus
sequor.

P.2.C.12.Q.1.C.VI.NichilpreterDeumhabeatquiineiussortemeligitur.

ItemAmbrosiusdefugaseculi.[c.2.]CuiportioDeusestnichildebetcurarenisi
Deum,nealteriusinpediaturnecessitatismunere.Quodenimadaliaoffitiaconfertur,hoc
religioniscultuiatquehuicnostrooffitiodecerpitur.Hecenimueraestsacerdotisfuga,
abdicatiodomesticorum,etquedamalienatiokarissimorum,utsuisseabnegetquiDeo
seruiregestit.

P.2.C.12.Q.1.C.VII.ClericisetDeodeuotisneccausasagere,necaliquidproprium
haberelicet.

ItemIeronimusadquendamsuumLeuitam,deduobusgeneribushominum.Duosunt
generaChristianorum.Estautemgenusunum,quodmancipatumdiuinooffitio,etdeditum
contemplationietorationi,abomnistrepitutemporaliumcessareconuenit,utsuntclerici,
et Deo deuoti, uidelicet conuersi. KLEROS enim grece latine sors. Inde huiusmodi
hominesuocanturclerici,idestsorteelecti.OmnesenimDeusinsuoselegit.Hinamque
suntreges,idestseetaliosregentesinuirtutibus,etitainDeoregnumhabent.Ethoc
designatcoronaincapite.HanccoronamhabentabinstitutioneRomanaeecclesiaeinsigno
regni,quodinChristoexpectatur. Rasiouerocapitisesttemporaliumomniumdepositio.
Illienimuictuetuestitucontenti nullaminterseproprietatem habentes,debenthabere
omniacommunia.1.AliudueroestgenusChristianorum,utsuntlaici.LAOSenimest
populus.Hislicettemporaliapossidere,sednonnisiadusum.Nichilenimmiseriusest
quampropternummumDeumcontempnere. Hisconcessumestuxoremducere,terram
colere,interuirumetuirumiudicare,causasagere,oblationessuperaltariaponere,decimas
reddere,etitasaluaripoterunt,siuiciatamenbenefaciendoeuitauerint.
 489

P.2.C.12.Q.1.C.VIII.Clericinichilpossideantproprium.

ItemGregoriusAugustinoAnglorumEpiscopo.[responsionumc.1.et2.]Quiatua
fraternitas monasterii regulis eruditaseorsumnondebet fieriaclericis suis inecclesia
Anglorum, que auctore Deo nuper ad fidem perducta est, hanc debet instituere
conuersationem,queininiciofuitPatribus nostris,inquibusnulluseorumexhis,que
possidebat,propriumhabebat,sederantillisomniacommunia.1.Siquiuerosuntclerici
extra sacros ordines constituti, qui se non possunt continere, sortiri uxores debent, et
stipendia sua accipere exterius, quia et de eisdem Patribus nouimus scriptum: quod
diuidebant prout cuique opus erat. De eorum quoque stipendio cogitandum atque
prouidendum est, et sub ecclesiastica regula sunt tenendi, ut bonis moribus uiuant, et
canendispsalmisinuigilent,etabomnibusillicitiscor,etlinguam,etcorpusDeoauctore
conseruent.2.Communiterautemuiuentibusiamdefaciendisporcionibus,uelexhibenda
hospitalitate,etadinplendamisericordiaanobisquideritloquendum,cumomne,quod
superest necessitatibus in causis piis ac religiosis erogandum est? Domino magistro
omnibusdicente:Quodsuperestdateelemosinam,etomniamundasuntuobis.

P.2.C.12.Q.1.C.IX.Clericisomniacommuniaessedebent.

Item Urbanus Papa omnibus catholicis. [epistola unica, c. 1.] Scimus uos non
ignorare,quiahactenusuitacommunisinteromnesChristianosuiguit,etadhucDeigratia
uiget,etmaximeintereos,quiinsorteDominisuntelecti,idestclericos,sicutinActibus
apostolorumlegitur: Multitudinis autem credentium eratcorunum,etanimauna,nec
quisquam eorum, que possidebat, aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia
communia.Etinfra:1.Quicumqueuestrumcommunemuitamsusceptamhabet,etuouit
senichilpropriumhabere,uideatnepollicitationemsuamirritamfaciat,sedhoc,quod
Domino pollicitus est,fideliter custodiat,nedampnationem sibi,sedpremium acquirat
quoniamsatiusestnonuouere,quamuotum,proutmeliuspotest,nonperficere.Grauius
enimpuniunturquiuotumfeceruntautfidemperceperunt,etuotumnonperfeceruntautin
malisuitamfinierunt,quamilli,quisineuotoautfidemortuisunt,ettamenbonaegerunt
opera.

P.2.C.12.Q.1.C.X.Deeodem.

ItemAugustinusinsermonedecommuniuitaclericorum.Nolo,utaliquisdenobis
inueniatmaleuiuendioccasionem.Prouidemusenimbona,utaitApostolus,nonsolum
coramDeo,sedetiam coramomnibushominibus. Propternosconscientia nostranobis
necessariaest,propteruosfamanostranonpollui,sedpolleredebetinuobis.Duaesunt
res, conscientia etfama. Conscientia necessariaesttibi,fama proximotuo.Quifidens
conscientiaenegligitfamamsuam,crudelisest.Etinfra:1.Nulliinsocietatenostralicet
aliquidhabereproprium;sedfortealiquihabent,nullilicet,sedquihabuerintfaciuntquod
nonlicet.Etpostpauca:2.Enthecamhaberenonlicet.Nonestepiscoporumaurum
seruare,etasereuocaremendicantismanum.Cottidietammultipetunt,tammultigemunt,
tammultiinopesnosinterpellant,utplurestristesrelinquamus,quiaquoddareomnibus
possimusnonhabemus.Nonhabemusergoenthecam.Etinfra:3.Quihabueritproprium,
uelhabereuoluerit,etdepropriouiuere,etcontrapreceptaistafacere,parumestutdicam,
nonmecummanebit,sednecclericuserit.Dixeramenim,etsciomedixisse,utsinollent
etiamsusciperesocialemuitammecum,nonillistolleremclericatum,seorsummanerent,
seorsum uiuerent. Malui enim habere uel claudos, quam plangere mortuos. Qui enim
 490

ypocritaestmortuus est.Quomodoergo,quicumque uoluissetextramanere,etdesuo

uiuere,nontolleremclericatumei?itamodo,quiaplacuiteisDeopropitiohecsocialisuita,
quisquiscumypocrisiuixerit,quisquisinuentusfuerithabensproprium,nonillipermitto,
utindefaciattestamentum,seddeleboeumdetabulaclericorum.Item:4.Quinonuult
mecummanereetincommuniuiuere,habeatlibertatem,seduideat,utrumhaberepossit
felicitatishereditatem.

P.2.C.12.Q.1.C.XI.Nonlicetaliquidhaberehis,quisuisrenunciantetcommuniter
uiuerespondent.

Idem. [serm. III. de communi uita clericorum] Non dicatis uos aliquid habere
proprium,sedsintuobisomniacommunia.Etinfra:1.Quicumqueautemprogressusin
tantumfueritmalum,utoccultelitterasabaliquouelquodlibetmunusaccipiat,sihocultro
confitetur, parcatur illi, et oretur pro illo. Si autem deprehenditur atque conuincitur,
secundumarbitriumpresbiteriuelprepositigrauiusemendetur.Etinfra:2.Cumhuius
nostrae congregationis fratres non solum facultatibus, sed uoluntatibus propriis in ipsa
ordinis susceptione renunciauerint, et se per promissam obedientiam penitus aliorum
potestati,etinperiisinChristoetproChristosubdiderint,certumesteosnichilhabere,
possidere,dare,uelacciperesinesuperiorislicentiadebere.3.Quodsipropinquus,uel
amicus, uel quilibet fratrum cuiquam aliquid offerre uoluerit, primo quidem priori
insinuetur,etsicsuscipiatur,siipsemandauerit.Dequotamennichilaliudfiat,nisiquod
prioriplacuerit.

P.2.C.12.Q.1.C.XII.Deeodem.

Idem.[tractatuL.adc.12.Iohannis]ExemplumDominiaccipiteconuersantisin
terra. Quare habuit loculos cui angeli ministrabant, nisi quia ecclesia ipsius loculos
habituraerat?Quarefuremadmisit,nisiuteiusecclesiafurescumpatiturtolleret?

P.2.C.12.Q.1. C. XIII. Ecclesiarum prepositi rerum earundem dispensatores

efficiuntur.

Item Prosper. [de uita contemplatiua, lib. II. c. 9.] Expedit facultates ecclesiae
possideri, et proprias perfectionis amore contempni. Non enim propriae sunt, sed
communesecclesiaefacultates,etideoquisquisomnibus,quehabuit,dimissisautuenditis
fitreisuaecontemptor,cumprepositusfactusfueritecclesiae,omnium,quehabetecclesia,
efficitur dispensator. Denique S. Paulinus, ut ipsi melius nostis, ingentia predia, que
fueruntsua,uenditapauperibuserogauit;sedcumfactusessetepiscopus,noncontempsit
ecclesiaefacultates,sedfidelissimedispensauit.Quofactosatisostendit,etpropriadebere
propter perfectionem contempni, et sine impedimento perfectionis posse ecclesiae
facultates,quesuntprofectocommunia,possidere.QuidS.Ylarius?nonneetipseomnia
sua aut parentibus reliquit, aut uendita pauperibus erogauit? Is tamen, cum merito
perfectionissuaefieretecclesiaeArelatensisepiscopus,queillatunchabebatecclesianon
solum possedit, sed etiam acceptis fidelium numerosis hereditatibus ampliauit. Itaque
hominestamseculariumquamdiuinarumlitterarumsineambiguitatedoctissimi,siscirent
resecclesiaecontempnidebere,nunquameasdebuerantsuscipere,quiomniareliquerant.
 491

P.2.C.12.Q.1. C. XIV. Diaconi uel quelibet religiosae personae regularem uitam

ducerecogantur.

Item Gregorius Felici Episcopo de Acropoli. [lib. II. ep. 29.] Quoniam Velina,
Vixentina,etBlandinaecclesiae,tibiinuicinoconstitutaesunt,proptereafraternitatituae
earum solempniter operam uisitationis iniungimus, illud pre omnibus conmonentes, ut,
ubicumque prefatarum ecclesiarum, siue dioceseos earum, uel diaconi uel religiosae
personaeinuentaefuerint,districteaccanoniceuiuant.

P.2.C.12.Q.1.C.XV.Quareinprimitiuaecclesiaprediauendebantur.

ItemMelciadesPapa.Futuramecclesiamingentibusapostolipreuidebant;idcirco
prediainIudeaminimesuntadepti,sedpreciatantummodoadfouendosegentes.Atuero,
cuminterturbinesetaduersamundisuccresceretecclesia,adhocusqueperuenit,utnon
solumgentes,sedetiamRomaniprincipes,quitotiusorbismonarchiamtenebant,adfidem
Christi et baptismi sacramenta concurrerent. E quibus uirreligiosissimus Constantinus,
primus fidem ueritatis patenter adeptus, licentiam dedit per uniuersum orbem suo
degentibusinperiononsolumfieriChristianos,sedetiamfabricandiecclesias,etpredia
constituittribuenda.Deniqueidemprefatusprincepsdonariainmensacontulit,etfabricam
templiprimaesedisB.Petriinstituit,adeoutsedeminperialemrelinqueret,etB.Petro
suisquesuccessoribusprofuturamconcederet.1.Idemueropresidenssanctaesinodo,que
apud Nicenam congregata est, cum querelam quorumdam coram se conspiceret
deferendam,ait:Vosaneminediudicaripotestis,quiaDeisoliusiudicioreseruamini.Dii
etenimuocatiestis,etidcircononpotestisabhominibusiudicari.Abilloetenimtempore,
etdeinceps,uirireligiosinonsolumpossessionesetpredia,quepossederant,sedetiam
semetipsosDominoconsecrarunt,edificantesbasilicasinsuisfundisinhonoresanctorum
martirum per ciuitates ac monasteria innumera, in quibus cetus Domino seruientium
conueniret.

P.2.C.12.Q.1.C.XVI.Quareprediafideliumhodieabecclesianonalienentur.

ItemUrbanusPapa.[epistolaunica,c.1.]Videntesautemsummisacerdotes,etalii,
atqueLeuitae,etreliquifideles,plusutilitatisposseconferre,sihereditatesetagros,quos
uendebant,ecclesiis,quibuspresidebantepiscopi,traderent,eoquodexsumptibuseorum
tampresentibusquamfuturistemporibuspluraetelegantiorapossentministrarefidelibus
communem uitam ducentibus,quamexprecio ipsorum,ceperunt predia etagros,quos
uenderesolebant,matricibusecclesiistradere,etexsumptibuseorumuiuere.1.Ipsae
ueroresinditionesingularumparrochiarumepiscoporum(quilocumtenentapostolorum)
erant,etsuntusqueadhuc,etfuturissemperdebentessetemporibus.Exquibusepiscopiet
fidelesdispensatoreseorumomnibuscommuniuitadegereuolentibusministrarecuncta
necessariadebent,proutmeliuspotuerint,utnemoineisegensinueniatur.2.Ipsaeenim
resoblationesfideliumappellantur,queafidelibusDominoofferuntur.3.Memoratis
augmentationibus ergo in tantum ecclesiae, quibus episcopi president, Domino
adminiculantecreuerunt,etintantismaximaparsearumhabundantrebus,utnullussitin
eiscommunemuitamdegensindigens,sedomnianecessariaabepiscoposuisqueministris
percipiat.4.Ideo,sialiquisextiteritmodernisautfuturistemporibusquihocauellere
nitatur,iamdictadampnationeferiatur.
 492

[P.2.C.12.Q.1.C.XVII.]

ItemAugustinus.[tractatuLXII.inIohannem]HabebatDominusloculos,afidelibus
oblataconseruans,etsuorumnecessitatibus,etaliisindigentibustribuebat:Tuncprimum
ecclesiasticae pecuniae forma est instituta, ut intelligeremus quod precepit, non esse
cogitandumdecrastino,nonadhocfuissepreceptum,utnichilpecuniaeserueturasanctis,
sedneDeopropteristaseruiatur,etpropterinopiaetimoremiustitiadeseratur.II.Pars.
Gratian.Hisomnibusclaret,quodclericisnullomodolicethaberequidproprium;quodsi
habuerint,nonclericierunt,nontamenclericatuseistollendusest.UndeAugustinusaitin
eodemsermone:

P.2.C.12.Q.1. C. XVIII. Clericatus non tollitur eis, qui uolunt habere aliquid
proprium.

Certe ego sum qui statueram, nullum ordinare clericum, nisi qui mecum uellet
manere,utsiuelletapropositodiscedere,recteillitolleremclericatum.Ecceinconspectu
Dei et uestromutoconsilium. Quiuoluntaliquidhabereproprium,quibusnonsufficit
Deusetecclesiaeius,maneantubiuoluntetubipossunt,noneisauferoclericatum,nolo
habereypocritas.Malumessequisnesciat?Malumestcadereaproposito,sedpeiusest
simularepropositum.Etpostpauca:1.Sinonseruatsanctitatemforis,dimidiuscecidit:
siintushabueritsimulationem,totuscecidit.Nolo,uthabeatnecessitatemsimulandi.Scio,
quomodohominesamantclericatum.Neminieumtollonolentimecumcommuniteruiuere.
Gratian.Econtrasuntaliaeauctoritates,quibusconcediturpropriahabere,nonsolumaliis
sedetiamepiscopis.UndeinConcilioAgatensi[c.8.]legitur:

P.2.C.12.Q.1. C. XIX. De rebus propriis uel acquisitis episcopi heredibus suis

reliquant.

Episcopiderebuspropriisuelacquisitis,uelquicquiddepropriohabent,heredibus
suis,siuoluerint,derelinquant.Quidquiduerodeprouisioneecclesiaesuaefueritsiuede
agris,siuedefrugibus,siuedeoblationibus,omniainiureecclesiaereseruarecensuimus.

P.2.C.12.Q.1.C.XX.Deeodem.

Item ex Concilio Martini Papae. [c. 15.] Manifesta autem debent esse que ad
ecclesiampertinenthis,quicircaepiscopossunt,presbiterisetdiaconis,ut,siepiscopo
contigeritinopinatustransitus,resecclesiaenullomodopossintminuietperire;nequeres
propriaeepiscopiinportunitatempatianturprorebusecclesiae,utnececclesiadampnum
incurrat,necepiscopusinsuisrebusprorebusecclesiaeproscribatur.Idemstatutumestin
canonibusApostolorum,[c.40.]inquibuslegitur:

P.2.C.12.Q.1.C.XXI.Deeodem.

Sint manifestae res propriae episcopi (si tamen habet proprias), et manifestae
dominicae, utpotestatem habeatdepropriis moriens episcopus sicutuolueritetquibus
uolueritderelinquere,necsuboccasioneecclesiasticarumrerumea,queepiscopiprobantur
esse,interdicantur.Fortassisenimautuxoremhabet,autfilios,autpropinquos,autseruos.
EtiustumesthocapudDeumethomines,utnececclesiapatiaturdetrimentumignorantia
 493

rerumpontificis,necepiscopiueleiuspropinquisubobtentuecclesiaeproscribantur,etin
causasincidantquiadeumpertinent,mortisqueeiusiniuriisinfamentur.

P.2.C.12.Q.1. C. XXII. Ex rebus ecclesiae, si episcopus indiget, sibi et suis

necessariasumat.

Itemineisdemcanonibus.[c.41.]Exhisautem,quibusepiscopusindiget,(sitamen
indiget),insuasnecessitatesetperegrinorumfratrumususetipsepercipiat,utnichilei
possitomninodeesse.LexenimDeiprecipit,utquialtariodeseruiuntpascanturexipso.

P.2.C.12.Q.1.C.XXIII.Resecclesiasticasepiscopusdispenset.

Item ex Concilio Antioceno, c. 25. Episcopus ecclesiasticarum rerum habeat

potestatemaddispensandumergaomnes,quiindigent;cumsummareuerentiaettimore
Dei.Participetetautemetipsequibusindiget,(sitamenindiget),taminsuisquamfratrum,
qui ab eo suscipiuntur, necessariis usibus profuturis, ita ut nulla qualibet occasione
fraudentur,iuxtasanctumApostolumsicdicentem:Habentesuictumettegumentum,his
contentisumus.Quodsicontentusistisminimefuerit,conuertatautemresecclesiaein
suos domesticos usus, et eius commoda uel agrorum fructus non cum presbiterorum
diaconorumque conscientia pertractet, sed horum potestatem domesticis suis, aut
propinquis,autfratribusfiliisqueconmittat,utperhuiusmodipersonasocculteresledantur
ecclesiae,sinodoprouinciaepenasistepersoluat.Siautemetaliteraccusaturepiscopus,aut
presbiteri,quicumipsosunt,quodea,quepertinentadecclesiam,uelexagris,uelexalia
qualibet ecclesiastica facultate sibimet usurpent, ita ut ex hoc pauperes affligantur,
criminationiueroetblasphemiistamsermopredicationis,quamhii,quidispensant,taliter
exponantur,ethocoportetcorrigi,sanctasinodoidquodcondecetconprobante.

P.2.C.12.Q.1.C.XXIV.Resecclesiaesintinepiscopipotestate.

ItemincanonibusApostolorum.[c.41.]Precipimus,utinpotestatesuaecclesiaeres
episcopus habeat. Si enim animae hominum preciosae illi sunt creditae, multo magis
oporteteumcuramdepecuniisagereitautpotestateeiusindigentibusomniadispensentur
per presbiteros et diacones, et cum timore et omnia sollicitudine ministrentur. Ex his
autem,quibusindigetetc.utsupra.Gratian.CumergoinconcilioAgatensi,etMartini
Papae,etincanonibusApostolorumdicatur:Sintmanifestaerespropriaeepiscopi,cum
in eisdem canonibus, et in concilio Antioceno precipiatur, ut episcopus participet res
ecclesiae, si tamen indiget, nonne patenter ostenditur, quod episcopus habeat libere
propria?Dicendoenim:siindigetrebusecclesiae,notateumhaberepropria,queforte
suisnecessitatibus nonsufficiunt. Quomodoergoclericus,sipropriumhabereuoluerit,
clericusnonerit,etepiscopushabensproprianonsolumnondesinitesseepiscopus,uerum
etiamcunctasecclesiasticasfacultatesinsuaiubeturhaberepotestate?1.Sednotandum
est,episcoposorientalesuxoreshabereetfilios,quosdamautemexnostrispartibus,cumin
laicatusiueinminoribusordinibusconstitutihabeantuxoresetfilios,siuemorteuxoris
interuenientesiuecontinentiapariuotoseruata,adsacrosordinesaccedere.Hisomnibus
concediturhaberepropriaadsuosetsuorumusus.Quiautemabinfantiasacraemiliciae
traditi sunt, nullo modo eis permittitur habere propria, quia nulla est eis excusatio
proprietatis,nisiforteretinendosuaasumptibus ecclesiae abstineant.Quodfieriposse
Prosper[deuitacontemplatiua,lib.II.cap.12.]testaturdicens:
 494

P.2.C.12.Q.1.C.XXV.Dehis,quitaminfirmisunt,quodrebussuisrenunciarenon
possunt.

Illiautem,quitaminfirmisunt,utpossessionibussuisrenunciarenonpossint,siea,
que accepturi erant, dispensatori relinquant, nichil habentibus conferenda, sine peccato
possidentsua,quiaetipsiquodammodosuarelinquunt,quandopropriiscontentirebus
nichileorum,quelaboriuelordinisuodeberiarbitrantur,accipiunt.Gratian.Derebusuero
ecclesiae queritur, an liceat eas per prebendas diuidi, ut annuos redditus quisque sibi
specialiter uendicet? Hoc non posse fieri, argumento et auctoritate probatur. Clerici
successoressunteorum,dequibusdicitur.Multitudinisautemcredentiumeratcorunum
etanimauna.Necesseestergo,uteorumconsequanturuitam,quoruminecclesiagradum
administrant.Nonergoaliquidpropriamsibiuendicabunt,sederunteisomniacommunia.
ItemUrbanusPapaait:[inepistolaunica,c.2.]

P.2.C.12.Q.1.C.XXVI.Resecclesiaequasicommunesepiscopusdispenset.

Resecclesiaenonquasipropriae,sedutcommunesetDominooblataecumsummo
timorenoninalios,quaminprefatosusussuntfideliterdispensandae.

P.2.C.12.Q.1. C. XXVII. Non liceat episcopo res ecclesiarum in proprios usus

conuertere.

ItemexSinodohabitaRomaeabEugenioPapa:[II.c.16.]Nulliepiscoporumliceat
resmobilesautinmobilesdesubiectisplebibusaliisquepiislocisinpropriousuhabere,ne
maioresenormiterlocupletentur,etminorestalifactopauperesinueniantur.Contraagens
canonicaauctoritatecoartatusexistat.Gratian.Siergoresecclesiaenonquasipropriae,sed
quasicommuneshabendaesunt,cumdecommuninullusdicat,hocmeumest,necderebus
ecclesiae,hecmeaest,potestaliquisdicere,neuideaturnonimitarikaritatemillorum,in
quanullialiquideratproprium,sederantillisomniacommunia.1.Hisitarespondetur:
Sicutperfectionekaritatismanentesecundumdiscretionemecclesiarumecclesiasticarum
facultatum distributio fit dum aliis possessiones huius ecclesiae ad dispensandum
conmittuntur, ex quibus, licet res ecclesiae omnibus debeant esse communes, primum
tamensibietsuaeecclesiaedeseruientibusnecessariasubministret,reliqua,quesupersunt,
fideliumusibusministraturus,itaetprebendaeecclesiarumeademkaritatemanentepieet
religiose possunt distribui, nec tunc rebus ecclesiae ut propriis, sed ut communibus
utilitatibusdeseruiturusutexhis,quesibiassignatasunt,primumnecessariasibipercipiat;
si qua uero suis necessitatibus supersunt, in communes usus ecclesiae expendat. Unde
AugustinusadBonifatium:[Comitem,ep.L.]

P.2.C.12.Q.1.C.XXVIII.Deeodem.

Si priuatum possidemus, quod nobis sufficiat, non illa nostra sunt, quorum
procurationem quodammodo gerimus, non proprietatem nobis usurpatione dampnabili
uendicamus.Gratian.Ostensumest,quomodoliceatclericishabereproprium,quomodo
non.Item,quomodoresecclesiaeperprebendasdiuidipossunt.
 495

P.2.C.12.QuestioII.

Gratianus. I. Pars. Nunc queritur, si sacerdotes aliqua de rebus ecclesiae dedisse

noscuntur,anhis,quieasacceperuntaliquafirmitateconstabunt?Quodresecclesiaenullo
modo distrahi possunt et distractae possideri, multis auctoritatibus probatur. Ait enim
StephanusPapa:

P.2.C.12.Q.2.C.I.Ecclesiaepecuniamauferensueluthomicidadampnatur.

QuiChristipecuniasetecclesiaeaufert,fraudatetrapit,uthomicidainconspectu
iudicisdeputabitur.

P.2.C.12.Q.2. C. II. Quicquid de sacratis uasis uel ministeriis a quolibet clero

usurpatumfuerit,ecclesiaerestituatur.

Item Pelagius Hostilio Episcopo. Augusto sedis nostrae notario suggerente

didicimus, quod ei dilectio tua directis apicibus indicasset, quosdam de clero tuo, et
maximeparrochiarumadtepertinentium,nonpaucasacratauasauelministeriadistraxisse,
et aliqua huiusmodi perpetrasse, que aliena a religioso sunt proposito. Karitatem uero
tuam, ut hec conpetenti sollicitudine debeat insequi uel ulcisci, nostrae preceptionis
auctoritate cupis conmuniri. Qua de re presentibus mandamus affatibus, ut conpetenti
uiuacitatis instantia quicquid de sacratis uasis uel ministeriis a quolibet clericorum
usurpatumfuisseueldistractumconpereris,sinecuiusquammoraeinteruentuexigerenon
dimittasetecclesiasticisusibusreformare.

P.2.C.12.Q.2.C.III.QuicquidDominoconsecraturadiuspertinetsacerdotum.

ItemBonifatiusPapa.Nulliliceatignorare,omne,quodDominoconsecratur,siue
fuerit homo, siue animal, siue ager, uel quicquid semel fuerit consecratum, sanctum
sanctorum erit Domino, et ad ius pertinet sacerdotum. Propter quod inexcusabilis erit
omnis,quiaDominoetecclesia,cuiconpetunt,aufert,uastat,inuaditueleripit,etusquead
emendationemecclesiaequesatisfactionemutsacrilegusiudicetur,et,siemendarenoluerit,
excommunicetur.

P.2.C.12.Q.2.C.IV.Excommunicationisubiaceatquiecclesiasticaprediainuadit.

Item Gregorius VII. [lib. VI. Regesti, in concilio c. 1.] Quicumque militum, uel
cuiuscumqueordinisuelprofessionispersona,prediaecclesiasticaaquocumquerege,seu
seculari principe, uel ab episcopis inuitis, seu abbatibus, aut ab aliquibus ecclesiarum
rectoribussusceperit,uelinuaserit,ueleorumconsensutenuerit,nisieademprediaecclesiis
restituerit,excommunicationisubiaceat.

P.2.C.12.Q.2.C.V.Sacrilegiicrimenincurritquiprediaecclesiasticauexat.

ItemPiusPapa.[epist.II.]Prediadiuinisusibustraditaquidamhumanisapplicant
usibus, etDeonostro,cuitradita sunt,easubtrahunt,utsibiinseruiant.Quapropterab
omnibus illius usurpationis contumelia depellenda est, ne predia usibus secretorum
celestium dicata a quibusdam inruentibus uexentur. Quod si quis presumpserit, ut
sacrilegusiudicetur.
 496

P.2.C.12.Q.2.C.VI.Deeodem.

ItemAnacletus.[Papa,epist.I.]Quiabstuleritpatriuelmatrialiquid,dicetquehoc
peccatum nonesse,homicidae particeps est.PaternostersinedubioDeus est,quinos
creauit:materueronostraecclesiaest,quenosinbaptismoregenerauit.Ergo,quiChristi
pecuniasetecclesiaerapit,aufertetfraudat,homicidaest.

P.2.C.12.Q.2.C.VII.Inquadruplumrestituatquiresinuaditecclesiae.

Item Iohannes Papa III. [ad Zachariam Archiepisc.] In antiquis ecclesiae statutis
decretumest,utquialienainuaditnonexeatinpunitus,sedcummultiplicationeomnia
restituat.Undeineuangelioscriptumest:Quodsialiquiddefraudaui,reddoquadruplum.
Etinseculilegibuscautumhabetur:Quiremsubripitalienametc.(utinfrainauctoritate
EusebiiPapae).

P.2.C.12.Q.2. C. VIII. Pro tenore secularium legum puniantur inuasores

ecclesiasticarumrerum.

Item Gregorius ad Constantiam Reginam Galliae. [lib. IV. epist. 33.] Cum
deuotissimamdominamsciamdecelestiuitaatqueremedioanimaesuaesedulocogitare,
culpammeconmittereuehementerestimo,siea,queprotimoreomnipotentisDeisunt
suggerenda, siluero, et te sanctissimam de ecclesiastica pace sedule non conmonuero.
NimismeIulianifratrisnostrietcoepiscopiproclamationupercontristauit,maximecum
uillaesuae,uidelicetecclesiae,anequissimispredonibussintdepredatae,atquenocturnis
incendiismorefurumconbustae,etdumidemmaligniiuxtanostripredecessorisBonifatii
decreta pro emunitate illud emendare noluerint, et dum seculi leges hec eadem ita se
habereuoluerint,legeuulgariteste,inquasicscribitur:Siquismanuarmatausquead
quatuorhominesinuicumalteriusadmalefaciendumuenerit,ille,quipriorest,proillicita
presumptione conponat solidos nongentos, sequaces uero eius unusquisque solidos
octoginta. Si uero incendium fecerit, nouies conponat: predam uero in quadruplum
restituat.

[P.2.C.12.Q.2.C.IX.]

Siseculilegestalemiustitiamhabereuoluerunt,lexdiuinacurinferioressedebebit,
cuminipsiusueritatispresentiaaZacheocollaudatumsit,ut,sialiquemdefraudaret,in
quadruplum restitueret? Et quia summum in rebus bonum est iustitiam colere, ac sua
cuiqueiuraseruare,etinsubiectosnonsinerequodpotestatisestfieri,sedquodequumest
custodiri(quodetuos diligere, etomninoconfidimus studere):quapropterexcellentiae
uestrae mense nouembrio presentis anni, secunda indictione, Petrum fratrem et
coepiscopum nostrum a gremio sanctae Romanae ecclesiae transmittimus, ut, fratribus
eiusdemprouinciaeinunumcongregatis,emunitasetpresumptio,etsacrilegiumcanonica
auctoritateetuestraregiadignitatetalemterminumaccipiant,neposthacmembradiaboli,
filiinequam,insanctaecclesiateetiamibiregnantetaliapresumant.
ItemEusebiusPapa.[epist.II.]Inlegibusseculicautumhabetur:Quiremsubripit
alienam,illi,cuiresdireptaest,inundecuplumquesublatasuntrestituat.Etinlegediuina
legitur: Maledictus omnis, qui transfert terminos proximi sui. Talia ergo non
presumantur absque ultione, nec exerceantur absque dampnatione. Proinde si quis
 497

ecclesiasticasoblationesetquodDeoconsecratumestrapuerit,uelconsenseritfacientibus,
ut sacrilegus diiudicetur, et dampnum in quadruplum restituat, et canonice peniteat.
Gratian. Econtra Gregorius scribens [cap. 4. responsionum] Augustino Anglorum
Episcopo,dehis,quifurtimauferuntaliquiddeecclesia:

P.2.C.12.Q.2.C.XI.Sineaugmentosibiablataecclesiamrecipereoportet.

Fraternitas tua expersonafuris pensare potest,qualiter ualeat corrigi. Suntenim

quidam, qui habentes subsidia furtum perpetrant: et sunt alii, qui in hac re ex inopia
delinquunt.Undenecesseest,utquidamdampnis,quidamuerouerberibuscorrigantur.Et
cum paulo districtius agitur, ex karitate agendum est, et non ex furore, quia ipsi hoc
prestatur,quicorrigitur,negehennaeignibustradatur.1.Addisetiam,quoaugmentoea,
quefurtodeecclesiisabstulerint,redderedebeant.Sedabsit,utecclesiacumaugmento
recipiat quod de terrenis rebus uidetur amittere, et lucra de dampnis querere. Gratian.
Verum illud Eusebii de legum seueritate, istud Gregorii de ecclesiastica mansuetudine
dictumintelligitur.

P.2.C.12.Q.2.C.XII.Nonsuntalienandainepiscopatuadquisita.

ItemDeusdeditEpiscopoMediolanensi.Resinepiscopatuadquisitassacerdotibus
nullaestalienandilicentia.

P.2.C.12.Q.2. C. XIII. Vasa sacra, nisi pro redemptione captiuorum non sunt
alienanda.

ItemexVI.Sinodouniuersali,[c.15.]Apostolicosetpaternoscanonesrenouanshec
sanctaetuniuersalissinodusdiffiniuit,neminemprorsusepiscopumuendereuelutcumque
alienare cimilia et uasa sacrata, excepta causa olim ab antiquis canonibus ordinata,
uidelicetproredemptionecaptiuorum;sednectraderesalariaecclesiaruminemphiteotica
pacta,necaliasrusticaspossessionesuenundare,acperhoc,ecclesiasticosredditusledere,
quosadpropriamutilitatem,etobescampauperumetperegrinorumsustentationemesse
decernimusEtpaulopost:1.Quisquisautemposthancdiffinitionemnostramcontrarium
quidhuicsanctaesediacuniuersalisinodoageretemptauerit,deponaturutpreuaricator
diuinarumrerumetpreceptorum,cassatauidelicetomninoquefactaestinscriptisuelsine
scriptisabepiscopouenditioneuelemphiteoticatraditione,uelaliaqualibetalienatione,
cimiliorum et salariorum locorum. Qui uero perceperit aut emerit aliquid ex predictis
cimiliisuelsalariis,etnonrestitueritecclesiaeiterumqueecclesiaesunt,etnonreddiderit
adincidendumcartamuenditionisuelemphiteoseos,sitanathema,usquedumfeceritquod
abhacsanctaetuniuersalisinodoconfirmatumest.2.Siautemepiscopusconuictus
fueritconstruxissemonasteriumdeecclesiasticisredditibus,tradateidemecclesiaeipsum
monasterium.

P.2.C.12.Q.2. C. XIV. Pro redemptione captiuorum uasa sacra non prohibentur

alienari.

Item Gregorius [lib. VI. epist. 35.] Domino Episcopo Messano. Et sacrorum
canonum, et legalia statuta permittunt, ministeria ecclesiae pro captiuorum esse
redemptioneuendenda.
 498

P.2.C.12.Q.2.C.XV.Resecclesiaeliciteinpendunturprocaptiuorumredemptione.

Idem Demetrio et Valeriano Clericis Firmianis. [lib. VII. Indict. 2. epist. 14.]
Sacrorum canonum statuta et legalis permittit auctoritas, licite res ecclesiasticas in
redemptionecaptiuoruminpendi.Etideo,cumedoctiauobissimus,anteannosscilicet
XVIII.Fauium,episcopumecclesiaeFirmianae,XI.librasargentideeademecclesiapro
redemptioneuestra,acpatrisuestriPassiuifratrisetcoepiscopinostri,tuncueroclerici,nec
nonmatrisuestraehostibusinpendisse,atqueexhocquandamformidinemuoshabere,ne
hoc, quod datum est, a uobis quolibet tempore repetatur, precepti huius auctoritate
suspicionemuestrampreuidimusauferendam,constituentes,nullamuosexindeheredesque
uestrosquolibettemporerepetitionismolestiamsustinere,necaquoquamuobisaliquam
obiciquestionem.

P.2.C.12.Q.2.C.XVI.Resdesolataeecclesiaenonpreponanturcaptiuis.

Idem.[lib.VI.epist.35.adDominumEpiscopum]Sicutomninograueestfrustra
ecclesiasticaministeriauenundare,siciterumculpaestinminentehuiusmodinecessitate
resmaximedesolataeecclesiaecaptiuissuispreponere,etinredemptioneeorumcessare.
II.Pars.Gratian.Queueropenitenciahuiusmodiinuasoribusatquepredonibus,quiuasa
sacra et reliqua diuino cultui dedicata pollutis manibus arripiunt et quasi profana
contractant, sit indicenda, Nicolaus Papa diffinit scribens Frontario Archiepiscopo
Burdegalensi.
Deuironefando,Burgandonomine,quirabieinsanaconmotusdiabolicisseirretire
laqueisnondubitauit,atquegentiliummoreperabruptaitineraetconpitainsidians,uobis
in uestrae ecclesiae uilla una cum clericis uestris manentibus, et populum salubribus
instrueredogmatummonitisdecertantibus,panequespiritualisuerbiuacuahominumcorda
reficientibus,atquelaudabilesalutispropriaedesideriumhabentibussanctaapostolorum
PetrietPauliliminauisitare,collectismaliciaesuaesequacibusetiniquitatisconplicibus,
nefariasinuasionesetdepredationesinferreuiolentasdemoniacoausupresumpserit,et,ut
epistolaeuestraetextuseloquitur,sacrumaltaresacraquedominicicorporisetsanguinis
uasa, insuper et sanctum crisma pollutis arripere manibus quasi uilia et ad usum
communemaptapresumpsit,dilectionosuestraconsuluit,siipse,uelquicumeointam
inpio et iniquo scelere fuerunt, ad penitenciam quandoque gratia tracti diuina uenire
uoluerint, quo eos penitenciae uinculo constringatis, nostrae institutionis censuram
exposcere curastis. De quibus (si tamen ita est) iubemus, cum ad penitenciam reuerti
accelerauerint, uno anno extra ecclesiam Dei consistere, cuius sacratissima uasa extra
ritumfideiChristianaediripiendoauferrenondubitauerunt.Secundoueroannoantefores
ecclesiaesinecommunionemaneant.TertioueroannoecclesiamDeiingrediantur,etinter
audientes astentsineoblatione, nonmanducantes carnemnequebibentes uinum,preter
natalisetresurrectionisdominicaedies.Quartopretereaanno,sihisprioribustribuseorum
fructuosus fuerit penitenciae labor, communioni fidelium restituantur, totaque mentis
intentionespondentes,taliaseulteriusnumquamfacturos,corpusetsanguinemDomini
susciperemereantur, etusqueadseptimum annumtribus inebdomadadiebussineesu
carniumetuinipotationemaneantpenitentes.
 499

P.2.C.12.Q.2. C. XVII. Inuasoribus rerum ecclesiasticarum que penitencia sit

inponenda.

Deuironefando,Burgandonomine,quirabieinsanaconmotusdiabolicisseirretire
laqueisnondubitauit,atquegentiliummoreperabruptaitineraetconpitainsidians,uobis
in uestrae ecclesiae uilla una cum clericis uestris manentibus, et populum salubribus
instrueredogmatummonitisdecertantibus,panequespiritualisuerbiuacuahominumcorda
reficientibus,atquelaudabilesalutispropriaedesideriumhabentibussanctaapostolorum
PetrietPauliliminauisitare,collectismaliciaesuaesequacibusetiniquitatisconplicibus,
nefariasinuasionesetdepredationesinferreuiolentasdemoniacoausupresumpserit,et,ut
epistolaeuestraetextuseloquitur,sacrumaltaresacraquedominicicorporisetsanguinis
uasa, insuper et sanctum crisma pollutis arripere manibus quasi uilia et ad usum
communemaptapresumpsit,dilectionosuestraconsuluit,siipse,uelquicumeointam
inpio et iniquo scelere fuerunt, ad penitenciam quandoque gratia tracti diuina uenire
uoluerint, quo eos penitenciae uinculo constringatis, nostrae institutionis censuram
exposcere curastis. De quibus (si tamen ita est) iubemus, cum ad penitenciam reuerti
accelerauerint, uno anno extra ecclesiam Dei consistere, cuius sacratissima uasa extra
ritumfideiChristianaediripiendoauferrenondubitauerunt.Secundoueroannoantefores
ecclesiaesinecommunionemaneant.TertioueroannoecclesiamDeiingrediantur,etinter
audientes astentsineoblatione, nonmanducantes carnemnequebibentes uinum,preter
natalisetresurrectionisdominicaedies.Quartopretereaanno,sihisprioribustribuseorum
fructuosus fuerit penitenciae labor, communioni fidelium restituantur, totaque mentis
intentionespondentes,taliaseulteriusnumquamfacturos,corpusetsanguinemDomini
susciperemereantur, etusqueadseptimum annumtribus inebdomadadiebussineesu
carniumetuinipotationemaneantpenitentes.

P.2.C.12.Q.2.C.XVIII.Resecclesiaeepiscopusalienareuelusurparenonpresumat.

IteminConcilioLeonisPapaeIV.III.Pars.Monemusetinrefragabiliteraffirmamus,
utnullusepiscoporumuelsacerdotumremtitulisuiusurparepresumat,sednequesalarium
aChristianis sanctislocis oblatumcausaamicitiae,ueltimoris,autmunerispertemptet
auferre,neecclesiaDeiadnichilumredigatur.Quodquifacerepresumpseritepiscopusuel
sacerdos,canonicam sinedubio subeat ultionem, et quod ecclesiae iniuste ablatum est
reddereconpellatur,itautdeincepsnullasuiresprohisadlitigandumuelpossidendum
haberepossint.

P.2.C.12.Q.2.C.XIX.Episcopouelabbatiresecclesiaealienarenonlicet.

ItemexhystoriaEusebiiEpiscopiCesariensiscapituloXII.Quisquisepiscopusuel
abbasdesalariis episcopiiuelmonasteriiquicquamtransferreinprincipummanus,uel
etiamaliipersonaeconferreuoluerit,irritumsitquoddatumesseconstiterit,secundum
canonemsanctorumApostolorum,quidicit:Omniumecclesiasticarumrerumepiscopus
habeatsollicitudinem,etdispenseteastamquamDeocontemplante.Nonliceatautemei
fraudarequicquamexillis,uelcognatispropriisdonarequeDeisunt.Quodsipauperes
fuerint, ut pauperibus largiatur, sed non sub horum occasione que sunt ecclesiae
defraudentur.1.Quodsiexcusationempretenderitepiscopusdampnumfacereetnichil
adprofectumagrumexistere,necsicprincipibustribuaturageruellocus,sedclericisuel
agricultoribus.2.Quodsicalliditateususfueritprinceps,etuelacolonouelaclero
 500

agrumemerit,sitirritauenditio,etrestituaturepiscopioetmonasterio.Episcopusuelabbas
hocfaciensabiciatur,tamquamquidispersitquenoncollegit.

P.2.C.12.Q.2.C.XX.PrediaecclesiaePapaealienarenonlicet.

ItemSimacusPapa.[inSinodoIII.c.4.etseqq.usqueadc.9.]NonliceatPapae
prediumecclesiaealienarealiquomodoproaliquanecessitate,necinusufructururadare,
nisitantummododomus,queinquibuslibeturbibusnonmodicainpensasustentantur.Qua
legeomnescustodesastringantur,utdonator,assentator,uenditorhonoremperdat.Etqui
subscripserit anathema sitcumeo,quidederit uelquireceperit, nisirestituatur. Liceat
etiamquibuslibetecclesiasticispersoniscontradicere,etcumfructibusalienatareposcere.
Quodnonmodoinapostolicaseruandumestecclesia,uerumetiaminuniuersisecclesiis
perprouinciasquidemdiciturconuenire.

P.2.C.12.Q.2.C.XXI.Quiresecclesiasticasuenditadaltarenonaudeataccedere.

Item. [in Sinodo VI.] Indigne ad altare Domini properare permittitur, qui res
ecclesiasticasaudetinuadereautiniustepossidere,autiniquaueliniustadefensioneineis
perdurare.1.Dequibustantadebetesseprouisio,utuindictamammonitioprecedat,etres
usurpatas iniuste qui abstulit, aut iniuste ablatas retinet, equitate patrocinante legibus
restituat. Quod si neglexerit, et necessitas conpulerit, demum predonem sacerdotalis
districtio maturata percellat. 2. Valde enim iniquum et ingens sacrilegium est, ut
quecumque uel pro remedio peccatorum, uel pro salute ac requie animarum suarum
unusquisque uenerabili ecclesiae contulerit aut certe reliquerit, ab his quibus maxime
seruariconuenit,idestChristianisetDeumtimentibushominibus,inaliudtransferriuel
conuerti.Propterea,quihecnonpreuiderit,etaliterquamscriptumestprediaecclesiae
traditapetierit,uelacceperit,autpossederit,nisisecitocorrexerit,quoiratusDeusanimas
percutit anathemate feriatur, sitque accipienti, et donanti, uel possidenti anathema, et
institutae penae contubernium assiduum. Nec aliquo se ante tribunal Christi obstaculo
muniatquiareligiosisanimabusadsubstantiampauperumderelictacontrafassinealiqua
pietatisconsiderationedispergit.

P.2.C.12.Q.2. C. XXII. Excommunicentur qui auctoritate principum res inuadunt

ecclesiae.

ItemNicolausAdoni,ViennensiArchiepiscopo.[inepistola,cuiusinitium:Quia
sanctitatisuestrae]Derebus,quesemelDeocontributaeatquedicataesunt,etposteasub
occasioneconcessionisprincipumaquibusdaminuadunturatquediripiuntur,sancimus,ut
priusconsulatisprincipemadresecandamtampresumptiuamfactionem,etcognoscendum,
utrum illius sit concessio, an inuasoris presumptio. Quod si principis inordinata fuerit
largitio, ipse sitprinceps pro emendatione redarguendus. Si autem inuasoris declaratur
presumptio,usqueademendationemexcommunicationissituindictacohercendus.

P.2.C.12.Q.2.C.XXIII.Derebusecclesiaenonestalienandumaliquid.

ItemGelasiusIustinoArchidiacono etFaustoDefensori.IV.Pars.Vobisenimet
famaeuestraeconsultumduximus,utpontificis uestrilocouobiscumabeodemaliquis
subrogetur,quieiusnominepariteruniuersadisponat,quatinusomniaprediaaduestrum
reuocetisstudium,neccuiquamclericoproportionesuaaliquodsolumecclesiaeputetis
 501

esse deputandum, ne per incuriam et negligentiam minuatur, sed omnem pensionis

summamexomnibusprediisrusticisurbanisquecollectamadantistitemdeferatis.Exqua
tamencollectionehabeaturratio,quidadcausasuelexpensasaccedentiumnecessitatum
opus esse perspicitur, ut de medio sequestretur, et quatuor portiones uel de fidelium
oblatione,ueldehacfiantmodisomnibuspensione,itautunamsibitollatantistes,aliam
clericisprosuoiudicioetelectionedispertiat,tertiampauperibussubomniumconscientia
faciat erogari, fabricis uero que conpetit ad ordinationem pontificis, erogatione uestra
decernimusessependendam.Siquidfortesubannuaremanebitexpensa,electoidoneoab
utraquepartecustode,condaturenthecis,ut,simaioremerseritfabrica,sitsubsidioquod
diuersi temporis diligentia potuerit custodiri, aut certe ematur possessio, que utilitates
respiciatcommunes.

P.2.C.12.Q.2. C. XXIV. Diuini muneris participatione priuetur qui ecclesiastica

priuilegiacalcat.

Idem Maiorico, Sereno et Iohanni Episcopis. Qui et humanis legibus inciuili

dampnationecalcatis,etreuerentiareligionisabiecta,uelecclesiasticapriuilegiacalcare
contendunt, uel ubilibet in pauperum prosilire dispendium, nec huiusmodi saltem
conmoniticonuictiquenequiciamsopireconsentiuntatqueillatasacrisrebusdetrimenta
sarcire,meritodiuinimunerissuntparticipationepriuandi,uthuiusperceptionecareant,
quodsacrilegisausibushabueredespectui.Celestinusueropresbiterfratrisetcoepiscopi
nostri Sereni, qui contra pontificale iudicium contraque apostolicae sedis mandata
prorumpens,supradictiscommunionemsacramministrarepresumpsit,cumnonpotuerit
ignoraresententiampropriisacerdotis,aboffitioprotinusecclesiasticorepellatur,utnullus
ecclesiaeministrorumcontrapontificaliainstitutauenirecontendat.

P.2.C.12.Q.2.C.XXV.Deeodem.

Idem eisdem. Volateranae ecclesiae actus uel patrimonium, quod hactenus

conperimusdestitutum,postdampnationemEucharisti,quofueratdeprauantedispersum,
curaeuestraedecreuimusessedelegandum,utdiligentia(quauosproutilitatibusecclesiae
estimamusesseuigilantes)prediaculturaerestituatisantiquae,reuocetissiquasuntuendita
aut donata mancipia. Possessiones etiam, quas ab Eumacio et Opilione episcopis, uel
ceterisquouisiureuideritisteneri,quiacontraconstitutasinodiabepiscopisprediaalienari
nullopotueruntconmento,nichilominusreuocentur.Sitemptoribusadeumrecursus,qui
presumpsitaliquiddeecclesiaerebusillicitauenditionedistrahere,itautpensionesannuas
adpontificemdeferatis,cuipriuilegiasuaintegraconuenitomnirationeseruari,uteius
dispensatione portiones proueniant consuetae, ita ut portionem quartam, que ad eos
pertinet,suapontifexordinationedistribuat,proutcuiusquelocummeritumquecognoscit.
Pariter etiam ex fidelium oblatione est faciendum, ut quartam clericis eroget pro
consideratione suae electionis antistes. Fabricarum etiam portio episcopo sciente et
disponenteuestraerogationependatur,quatinusnichilpenitusindetrimentumalicuiusrei
patiaminigenerari.

P.2.C.12.Q.2. C. XXVI. Reddituum et oblationum duae portiones clericis

conmittantur.

Idem Clero,et ordini, etplebi Brundusii. Concessouobis quem petistis antistite,

fratreiametcoepiscopomeoIuliano,necessariumfuit(eodemadecclesiamsuammox
 502

remisso) ad uos nostra scripta pariter destinari, quibus agnosceretis eidem fuisse
preceptum,neumquamordinationespresumatillicitas.Etinfra:1.Redditusetoblationes
fideliuminquatuorpartesdiuidat,quarumunamsibiipseretineat,alteramclericis pro
offitiorumsuorumsedulitatedistribuat,fabricistertiam,quartampauperibusetperegrinis
habeatfidelitererogandam,quarumrationemdiuinoestredditurusexamini.

P.2.C.12.Q.2.C.XXVII.Deoblationibusfideliumquotportionesfiant,etquecui
proueniat.

Idem.[inepistolaadepiscoposperLucaniametBrutios,c.29.]Quatuorautemtam
dereddituquamdeoblationefidelium,proutcuiuslibetecclesiaefacultasadmittit(sicut
dudum rationabiliter est decretum), conuenit fieri portiones quarum una sit pontificis,
altera clericorum, tertia pauperum, quarta fabricis est applicanda. De quibus sicut
sacerdotis intererit integram ministris ecclesiae memoratam dependere quantitatem, sic
clericusultradelegatamsibisummamnichilinsolenternoueritexpetendum.Eauero,que
ecclesiasticis edificiis attributa sunt, huic operi ueraciter prerogata locorum doceat
instauratiosanctorummanifesta,quianefasest,sisacrisedibusdestitutisinlucrumsuum
presul inpendia his deputata conuertat. Ipsam nichilominus ascriptam pauperibus
portionemquamquamdiuinisrationibussedispensassemonstraturusesseuideatur,tamen
iuxtaquodscriptumest:Utuideantoperauestrabona,etglorificentpatremuestrum,qui
incelisest,oportetetiampresentitestificationepredicari,etbonaefamaepreconiisnon
taceri.Quapropternecclericorumquispiametc.

P.2.C.12.Q.2. C. XXVIII. Oblationum et reddituum ecclesiarum tres portiones

presbiterodispensandaecredantur.

Item Simplicius papa Florentio, et Equitio Episcopis. [epist. III.] De redditibus

ecclesiae uel oblatione fidelium sola episcopo ex his una portio remittatur, duae
ecclesiasticis fabricis, et erogationi pauperum profuturae a presbitero sub periculo sui
ordinisministrentur;ultimaclericisprosingulorummeritisdiuidatur.Etinfra:1.Cui(id
estGaudentioepiscopo),specialiterhocprecipimus,uttresillasportiones,quastriennio
sibitantummododicituruendicasse,restituat.

P.2.C.12.Q.2.C.XXIX.Deredditibusecclesiaeetiamnouiteradquisitisquartapars
clericiserogetur.

ItemGregoriusMaximianoEpiscopoSiracusano.[lib.III.epist.11.]Cognouimusde
redditibus ecclesiae nouiter adquisitis canonicam dispositionem quartarum minime
prouenire,sedepiscoposlocorumtantummododistribuerequartamantiquorumreddituum,
nunc uero quesita suis usibus retinere. Quam rem prauam subintroductamque
consuetudinemfraternitastuauiuaciteremendarefestinet,utsiuedepreteritisredditibus
siuedehis,queobuenere,uelobuenientibus,quartaesecundumdistributionemcanonicam
dispensentur. Incongruum namque est unam eandemque ecclesiae substantiam dupplici
quodammodoiurecenseri.

P.2.C.12.Q.2.C.XXX.Destipendioecclesiaequatuordebentfieriportiones.

IdemAugustinoEpiscopoAnglorum.[inrespons.adPrimaminterrogationem]Mos
estapostolicaesedisordinatoepiscopopreceptatradere,utdeomnistipendio,quodaccidit,
 503

quatuor debeant fieri portiones, una uidelicet episcopo et familiae eius propter
hospitalitatematquesusceptionem,aliaclero,tertiapauperibus,quartaecclesiisreparandis.

P.2.C.12.Q.2.C.XXXI.Deeodem.

ItemexConcilioTolletano.Sancimusomnibusepiscopiscuramlaicoruminstare,ut,
siquosinfideChristiinuenerint,nimioaffectudiligant.Insuperconfirmamus,ut,sialiqua
ab ipsis accipiant dona,statim inquatuordiuidant partes,ita, utprima pars secundum
apostolorum precepta titulorum, nec non cimiteriorum restaurationibus diligenter
attribuatur,secundaclericis,tertiacunctispauperibus,quartaueroaduenis.]

P.2.C.12.Q.2. C. XXXII. Omnes presbiteri secundum iussionem episcopi res

ecclesiaedispensarestudeant.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 22.] V. Pars. Statuimus (quod omnes iubent) ut
ciuitatensessiuediocesianipresbiteriuelclerici,saluoiureecclesiae,remecclesiae,sicut
permiserintepiscopi,teneant,uendereautemautdonarepenitusnonpresumant.Quodsi
fecerint, et facta uenditio non ualebit, et de facultatibus, si quas habent proprias,
indempnemecclesiamreddant,etcommunionepriuentur.

P.2.C.12.Q.2. C. XXXIII. De clericis, qui documenta ecclesiae subprimunt aut

aduersariistradunt.

Itemexeodem.[Concilio,c.26.]Siquisdeclericis documenta,quibusecclesiae
possessiofirmatur,autsubprimere,autnegare,autaduersariisfortassetraderedampnanda
et punienda obstinatione presumpserit, quicquid per absentiam documentorum dampni
ecclesiaeillatumestdepropriisfacultatibusreddat,etcommunionepriuetur.Hiautem,qui
indampnoecclesiaeinpiesollicitati,atraditoribusaliquidsusceperint,superiorisententia
teneantur.

P.2.C.12.Q.2.C.XXXIV.Episcopusheredesnonhabensnonaliumquamecclesiam
sibiheredeminstituat.

Itemexeodem.[c.33.]Episcopus,quifiliosautnepotesnonhabens,aliumquam
ecclesiam relinquit heredem, siquiddeecclesia noninecclesiae causaautnecessitate
presumpsit,quoddistraxitautdonauitirritumhabeatur.Quiuerofilioshabet,debonis,que
reliquitabheredibuseiusindempnitatibusecclesiaeconsulatur.

P.2.C.12.Q.2. C. XXXV. Qui in clero constituti sunt de rebus ecclesiae nichil

alienarepresumant.

Item ex eodem. [c. 49.] Diaconi uel presbiteri in parrochia constituti de rebus
ecclesiaesibicreditisnichilaudeantconmutare,uendereueldonare,quiaressacrataeesse
Deonoscuntur.Similiteretsacerdotesnichilderebusecclesiaesibiconmissae(utsuperius
conprehensumest)alienarepresumant.Quodsifecerint,conuictiinconcilio,etabhonore
depositi, de suo proprio aliud tantum restituant, quantum uisi sunt presumpsisse. 1.
Libertosetiamquossacerdotesueldiaconesdeecclesiasibiconmissafacereuolunt,actus
ecclesiaeprosequiiubemus.Quodsifacerecontempserint,placuiteosadpropriumreuerti
seruitium.
 504

P.2.C.12.Q.2.C.XXXVI. Depossessione ecclesiastici iuris quicquid apresbitero

distrahitur,inanehabeaturetuacuum.

Item ex eodem. [c. 53.] Quicquid parrochiarum presbiter de ecclesiastici iuris

possessione distraxerit, inane habeatur et uacuum uenditione conparantis et actione
uendentis.

P.2.C.12.Q.2. C. XXXVII. Alienationes factae ab intrusis et ordinationes sine

consensuclericorumirritaesunt.

ItemUrbanusPapa.Alienationesomniumperintrusionem,seucanoniceelectorum
subepiscopinomine,autabbatis,quisecundumusumecclesiaesuaeconsecrandusest,
alienationes quocumquemodofactas,necnonpersonarumordinationes abeisdemsine
communi consensu clericorum ecclesiae, siue per symoniam itidem factas, irritas
iudicamus.1.Illudetiamperomniainterdicimus,utnullusclericusprebendamsuamseu
beneficiumaliquodecclesiasticumaliquomodoalienarepresumat.Quodsipresumptum
olimfuituelaliquandofuerit,irritumerit,etultionicanonicaesubiacebit.

P.2.C.12.Q.2. C. XXXVIII. Episcopo defuncto, uel adhuc in supremis agente, de

rebuseiusnichilestusurpandum.

ItemexConcilioYlerdensi.[c.16.]Hechuiusplaciticonstitutioneinternoscensura
placuit custodiri, ut defuncto antistite, uel etiam adhuc in supremis agente, nullus
clericorum,cuiuslibetordinisoffitiigradusuesit,quicquamdedomoeiuspresumat,uelde
utilitatequeinstrumentidomusessenoscitur,idestmobilisetinmobilisreiecclesiasticae
coneturinuadere,nichilfurto,nichildolosubprimensauferensatqueabscondens;sedis,
cui domus conmissa est, subiunctis sibi uno uel duobus fidelissimis, omnia usque ad
tempussubstituendipontificisdebetconseruare,uelhis,quiindomoinueniuntur,clericis
consuetamalimoniamadministrare.Substitutusautemantistessusceptaesediscommoda
ordinabituelutDeusinperabit,uteisutidebeatcumhis,quoscognoueritdisciplinaeet
karitatipredecessorissuifideliterparuisse.Quodsiquisquampostheccuiuslibetordinis
(ut superius dictumest)clericus quacumqueoccasioneueldeomnifacultatequippiam
probatusfueritabstulisseuelforsitandoloaliquosubpressisse,reussacrilegiiprolixiori
anathematecondempnetur,etuixeiperegrinacommunioconcedatur,quiadurumest,uthi,
quosconstatinseruitioDominicumprimaesedisantistitedesudasse,abhis,quisuarum
rerum incubatores uel utilitatibus seruientes atque uacantes fuisse noscuntur, despecti
aliquatenuscrucientur.

P.2.C.12.Q.2. C. XXXIX. Episcopi, qui nichil ecclesiae conferunt, famulos eius

libertatinondonent.

ItemexConcilioTolletanoIV.[c.66.]Etsiilli,quinullaexrebussuispauperibus
Christidistribuunt,eterniiudicisuoceinfuturocondempnabuntur,quantomagishi,qui
auferuntpauperibusquodnondederunt?Quapropterepiscopi,quinichilexsuoproprio
ecclesiaeChristiconpensauerunt,hancdiuinamsententiammetuant,etliberosexfamulis
ecclesiaeadcondempnationemsuamnonpresumantfacere.Inpiumenimest,utquires
suasecclesiaeChristinoncontuleritdampnuminferat,etiusecclesiaealienarecontendat.
Talesigiturliberossuccessorepiscopusabsqueullaoppositioneadiusecclesiaereuocabit,
quiaeosnonequitas,sedinprobitasabsoluit.
 505

P.2.C.12.Q.2.C.XL.Declericis,quidocumentaecclesiaesubprimunt,autnegant,
autaliisdampnabilitertradunt.

Item ex Concilio Aurelianensi. Si quis de clericis documenta, quibus ecclesiae

possessio firma tenetur, aut subprimere, aut negare, aut auertere, aut fortasse tradere
dampnabilietpuniendaobstinationepresumpserit,quicquidproabsentiadocumentorum
ecclesiaeillatumestdepropriisfacultatibusreddat.

P.2.C.12.Q.2. C. XLI. Ministris ecclesiae de rebus eiusdem absque episcopi

permissualienarenichillicet.

Itemexeodem.Abbatibus,presbiteris,aliisqueministrisderebusecclesiasticisuel
sacroministerio deditisalienareuelobligareabsquepermissuetsubscriptione episcopi
nichilliceat.Quodsipresumpserintdegradenturcommunioneconcessa,etquodtemere
alienatumestordinationeepiscopireuocetur.

P.2.C.12.Q.2.C.XLII.Derebusecclesiae,queabsenteepiscopodistrahuntur,adius
ecclesiasticumreuocentur.

ItemexSinodoAnchiritana.[c.15.]Siquaderebusecclesiae,cumepiscopusnonest
presbiteriuendiderint,placuitrescissocontractuadiusecclesiasticumreuocari.Iniudicio
autem erit episcopi constitutum, si precium debeat recipi necne, propter quod sepe
contingitdistractarumrerumredditusamplioremsummamproacceptoprecioreddi.

P.2.C.12.Q.2.C.XLIII.Postmortemepiscopiresadeumpertinentes clericinon
rapiant.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.22.]Nonlicetclericispostmortemepiscopisui
rapererespertinentesadeum,sicutiprecedentibusregulisconstitutumhabetur.Siuerohec
fecerint,periclitarisenouerintapropriogradu.

P.2.C.12.Q.2. C.XLIV. Rescindantur precariae et commutationes abinuasoribus

factae.

Item ex Concilio Mediomatricis. Precariae et conmutationes tempore uiduatarum

ecclesiarum factae ab his, qui loca episcoporum occupauerant, rescindantur, et cum
auctoritate ecclesiastica uel ciuili, si faciendae sunt, fiant. Item Gregorius Maximiano
SiracusanoEpiscopo:[lib.III.epist.II.]

P.2.C.12.Q.2. C. XLV. Pro labore inuentarii nichil accipiant yconomi de rebus

ecclesiae.

Karitatem tuam curauimus conmonere, ut, si quispiam episcoporum de hac luce

migrauerit,uel(quodabsit)prosuisremotusfueritexcessibus,conuenientibusyconomis
cunctisque clericis prioribus, atque in sui presentia inuentarium ecclesiae rerum
facientibus, omnia, que reperta fuerint, subtiliter describantur, nec (sicut antea fieri
dicebatur) species quedam aut aliud quodlibet de rebus ecclesiae quasi pro faciendi
inuentariilaboretollatur.1.Visitatoresecclesiarumclericiqueearum,quicumipsisnon
persuaeciuitatisparrochiasfatigantur,aliquidlaborissuicapianttedisponentesubsidii.
 506

Iustum namqueest,utilliconsequanturstipendium,quiprotempore suumconmodare

reperiunturobsequium.

P.2.C.12.Q.2.C.XLVI.Excommunicenturlaici,quimorientiumclericorumaudent
bonadiripere.

Item exConcilio Urbani PapaeAluerniae habito.Delaicis questio facta est,qui

morientibusepiscopissiuealiisclericisresdefunctoruminuasasecclesiaepauperibusque
subripiunt. Contra quos commune totius concilii anathema prolatum est, ipso Papa
huiusmodi sententiam promulgante: Si quis post interdicti presentis cognitionem
episcoporum, seu presbiterorum, aut clericorum aliorum res inuaserit, usque ad
satisfactionem excommunicetur. 1. Episcoporum uero deficientium res per
archipresbiterorumseuarchidiaconorummanus,autsecundummortuorumiudiciumpro
ipsorumsaluteinelemosinasdispensentur,autsuccessori,quifuturusest,reseruentur.Id
ipsum de presbiterorum seu clericorum aliorum rebus per episcopum, uel supradictas
personas,autcuideficientesconmiserint,fiat.Siquisautemaduersusistapresumpserit,
anathemasit.

P.2.C.12.Q.2.C.XLVII.Deeodem.

Item Innocentius II. [in Concilio Lateranensi, cap. 4.] Illud, quod in sacro
Calcedonensiconcilioconstitutumest,inrefragabiliterconseruariprecipimus,utuidelicet
decedentiumbonaepiscoporumanulloomninohominumdiripiantur,sedadopusecclesiae
etsuccessorissuiinliberayconomietclericorumpermaneantpotestate.Siquisautemhoc
amodo attemptare presumpserit, excommunicationi subiaceat. Qui uero morientium
presbiterorumuelclericorumbonarapuerintsimilisententiaesubiciantur.Gratian.Hocnon
solumdelaicis,uerumetiamdemetropolitanisetquibuslibetaliisclericisintelligendum
est:sicutSextaSinodo[c.35.]legitur:

P.2.C.12.Q.2.C.XLVIII.Resepiscopimorientismetropolitanononlicetinuadere.

Nonliceatalicuimetropolitanomorienteepiscopoquisubeoest,autressuasaut
ecclesiaesuaeauferre,sedsintsubcustodiacleriecclesiaedefunctiepiscopi,usquedum
alius ordinetur episcopus. Si uero clerici in ecclesia non fuerint, tunc metropolitanus
illibataomniaepiscopo,quiibiordinabitur,reddat.Gratian.Sicutautemresecclesiaenulli
usurparelicet,itaecclesiaealienainuaderenonpermittitur.UndeGregorius:[lib.II.epist.
43.adBonifatiumEpiscopum]

P.2.C.12.Q.2.C.XLIX.Alienaecclesiaenonlicetinuadere.

Sicut ecclesia proprias res amittere non debet, ita eam rapacitatis ardore alienas
inuaderenonoportet.Gratian.Hisomnibusauctoritatibusperspicuemonstratur,quodnulli
sacerdotumresecclesiasticasalicuitraderelicet,etille,quidemanusacerdotisfacultates
ecclesiaeacceperit,nulloiureeasuendicarepoterit.Potiuscogeturrestituerequodillicite
accepit.1.Sednotandumest,quodquibusdamcausisexigentibusresecclesiaedistrahi
possunt.Causaenimnecessitatiscumconsilioclericorum,uelutmelioraprospiciant,res
ecclesiaeasacerdotibusdistrahipossunt.UndeinAffricanoConciliolegitur:
 507

P.2.C.12.Q.2. C. L. Nisi causa necessitatis nec episcopo liceat rem ecclesiae

usurpare.

Non habenti necessitatem nec episcopo liceat matricis ecclesiae rem sui tituli
usurpare.

P.2.C.12.Q.2.C.LI.Necpresbiteriepiscopisignorantibus,necepiscopiignorante
concilioremecclesiaeuendant.

ItemexConcilioCartaginensi.[unico,c.ult.]Placuit,utpresbiterinonuendantrem
ecclesiae, ubi sunt constituti nescientibus episcopis suis, quomodo nec episcopis licet
uendereprediaecclesiaeinconsultoconciliouelcunctopresbiteriosineullanecessitate.

P.2.C.12.Q.2.C.LII.Nisiutmelioraprospiciat,remecclesiaedistraherenonlicet
episcopo.

Item ex epistola Leonis Papae, uniuersis Episcopis per Siciliam constitutis. Sine
exceptionedecernimus,nequisepiscopusderebusecclesiaesuaequicquamdonare,uel
conmutare,ueluendereaudeat,nisifortealiquidhorumfaciat,utmelioraprospiciat,et
cum totius cleri tractatu atque consensu id eligat, quod non sit dubium profuturum
ecclesiae.Etinfra:1.Episcopusrebusecclesiaetamquamconmendatis,nontamquam
propriis utatur. Irrita enim episcoporum uenditio et conmutatio rei ecclesiasticae erit
absque conniuentia et subscriptione clericorum. Gratian. Item domus urbium uel
castrorum, que ecclesiae plus incommodi quam utilitatis afferunt, licet rectoribus
ecclesiarum(sicutinsuperioricapituloSimaci:NonliceatPapaeetc.continetur)uendere
uelconmutare.Item,sicutinAgatensiConcilio[c.45.]legitur.

[P.2.C.12.Q.2.C.LIII.]

VI.Pars.Terrulasautuineolasexiguas,etecclesiaeminusutiles,autlongepositas
paruas, episcopus sine consilio fratrum (si necessitas fuerit) distrahendi habeat
potestatem.[Gratian.]Seruosquoquefugitiuos,quireuocatiretinerinonpossunt,similiter
episcopisdistraherelicet.UndeineodemConciliolegitur:[c.46.]

P.2.C.12.Q.2.C.LIV.Alienenturfugitiui,quitenerinonpossunt.

Fugitiuidomossuasautfamiliasdeserentes,qui,etiamsireuocatifuerint,tenerinon
possunt,similirationeabepiscopis,siuoluerint,autsiitameruerintdistrahantur.

P.2.C.12.Q.2.C.LV.ItemexConcilioapudTansiacumc.2.

Iniustum uidetur et inpium, ut mancipia, que fideles uiri seu feminae pro
redemptioneanimaesuaeDeoetsanctiseiusconsecrauerint,cuiuscumquemunerisprecio
uelconmutationis commercio iteruminsecularem seruitutemredigantur, cumcanonica
auctoritas seruos fugitiuos tantummodo distrahi permittat. Et ideo omnes rectores
ecclesiarum summopere caueant, ne unius elemosina alterius peccatum fiat, et est
absurdum,utecclesiasticadignitateseruusdecedenshumanaeobnoxiussitseruituti.]VII.
Pars.Gratian.Itemsirectoresecclesiaederebuspropriistantumdemecclesiaerestituere
 508

uoluerint, ecclesiasticas facultates libere dare possunt, et constabunt his, quibus datae
fuerint,perpetuafirmitate.UndeinAgatensiConcilio[c.49.]legitur:

P.2.C.12.Q.2.C.LVI.Alienatioderebusecclesiaequomodorataessepoterit.

Siquisqualibetconditionederebusecclesiaealiquidalienarepresumpserit,sidesuo
propriotantumecclesiaecontulerit,quantumuisusestabstulisse,tuncdemumistudstare
licebit.VIII.Pars.Gratian.Itemsiseruosecclesiaelibertatiepiscopusdonauerit,ea,quein
manumissione data illis fuerant perpetua firmitate tenebunt, si tamen quantitatem
canonibusprefixamdatanonexcesserint.UndeineodemConcilio[c.7.]legitur:

P.2.C.12.Q.2.C.LVII.Deeodem.

Siquosdeseruisecclesiaebenemeritossibiepiscopuslibertatidonauerit,collatam
libertatemasuccessoribuscustodiricumhoc,quodmanumissoreisinlibertatemcontulerat
placuit.Quodtameniubemusuigintisolidorumnumerumetmoduminterrula,uineolauel
hospitiolotenere. Quodautemampliusdatumfueritpostmanumissorismortemecclesiae
reuocetur.Gratian.Sednotandumest,quodseruiecclesiarummanumittinonpossunt,non
retento ecclesiastico patrocinio, nisi forte manumissor duos eiusdem meriti et eiusdem
peculiiecclesiaeconferreuoluerit.UndeinConcilioTolletanoIV.[c.86.]legitur:

P.2.C.12.Q.2.C.LVIII.Deepiscopo,quinonretentopatrocinioseruosecclesiae
manumittit.

Episcopus, qui mancipium iuris ecclesiae, non retento ecclesiastico patrocinio,

manumittidesiderat,duoseiusdemmeritietpeculiicoramconcilioecclesiae,cuipreminet,
per conmutationem subscribentibus sacerdotibus offerat, ut rata et iusta inueniatur
diffinitio conmutantis. Tunc enim liberam manumissionem sine patrocinio ecclesiae
concederepoterit,quiaeum,quemlibertatitraderedisposuit,iamiuriproprioadquisiuit.
1. Huiusmodi autem liberto aduersus ecclesiam, cuius iuris extitit, accusandi uel
testificandi denegetur licentia. Quod si presumpserit, placet, ut stante conmutatione in
seruitutempropriaeecclesiaereuocetur,quamnocereconatur.Gratian.Libertusenim(nisi
ueniainpetrata)patronuminiusuocarenonpermittitur.Undeinlibro2.Digestorum,titulo
deiniusuocando:[l.fin.]Sisineueniaedictiinpetratalibertuspatronuminiusuocauerit,
exquerelapatroniuelsupradictampenam,idestquinquagintaaureos,dat,uelaprefecto
urbisquasiinofficiosuscastigatur,siinopiadinosciturlaborare.1.Siueroacollegio
quismanumissusfuerit,nonsingulis,seduniuersitatireuerentiamdebet.Undeineodem
libro,tituloeodem:[l.Sedsihac]Quimanumittaturacorporealiquo,uelcollegio,uel
ciuitate,singulosiniusuocabit. Namnonestillorumlibertus,sedreipublicaehonorem
haberedebet.Etsiaduersusrempublicamueluniuersitatemuelitexperiri,ueniamedicti
petere debet, quamuis actorem eorum constitutum in ius sit uocaturus. 2. Si uero
ingenuum princeps facit, patrono reuerentiam non debet. 3. In criminali uero, si
patronum in ius uocauerit, caput eius et fortunas petiturus, ante litis exordium capite
puniendus est. Crimen maiestatis excipitur, uel si patronam illicito serui concubitu uti
deprehenderit,quocasuetiamseruocummunerelibertatisdominamaccusarepermittitur,
sicut in 9. libro Codicis titulo de mulieribus, que seruis propriis, [l. unica] inperator
Constantinus constituisselegitur: Siquacumseruosuoocculterem haberedetegitur,
capitalisententiaesubiugetur,tradendoignibusuerberone.Sitqueomnibusfacultascrimen
publicum arguendi, sit offitio copia nunciandi, sit etiam seruo licentia deferendi, cui
 509

probatocriminelibertasdabitur.4.Inpatronosetiamtestificarinonpossunt,nisiin
quibusdam casibus, in quibus etiam serui in dominos torqueri iubentur. Unde in libro
Codicis,titulodequestionibus,[l.prima]Inp.Antoninus:

[P.2.C.12.Q.2.C.LIX.]

Questionem de seruis contra dominos haberi non oportet, exceptis adulterii

criminibus,itemfraudaticensusaccusationibus,etcriminemaiestatis,quodadsalutem
principispertinet.1.Inceterisautem,quamquamea,queseruuscontradominumdixit,
iudicaturi sententiam formare non debeant tamen, si aliis quoque probationibus fides
ueritatisinuestigetur,prescriptionisinuidiaeuanescit.2.Inpecuniariisuerocausisnec
inopiaprobationumseruoscontradominuminterrogaripossemanifestumest.

[P.2.C.12.Q.2.C.LX.]

Idem. Insolitumestetgraueexemplo,audiriseruosaduersustutoresuelmatrem
dominorum suorum, nisi tutelae agatur. [Gratian.] Si uero libertus sua auctoritate a
patrocinioecclesiaerecesserit,siadmonitusredirecontempserit,inseruitutemreuocabitur.
UndeineodemConciliolegitur:

P.2.C.12.Q.2.C.LXI.Delibertisecclesiae,quiabeiuspatrociniodiscedunt.

Liberti ecclesiae, qui a patrocinio eius discedentes quibuscumque personis

adheserint, si admoniti redire contempserint, manumissio eorum irrita sit, quia per in
obedientiaecontemptumingratiactionetenentur.

P.2.C.12.Q.2.C.LXII.Reuocenturinseruitutemecclesiarumliberti,quicontraeas
superbiunt.

ItemexConcilioSpalensi.[II.,c.8.]OctauadiscussioagitataestdequodamElisep
exfamiliaEgabrensisecclesiae,quiabepiscoposuotradituslibertatidelibertateconfestim
ad contumaciae morbum transsiliit, sicque per superbiam non solum eiusdem episcopi
malisuelinsidiosisartibussalutemledereuoluit,sedetiampatronamecclesiamlibertatis
inmemorpredampnauit. Aduersusquemingratiactiocanonumaclegumauctoritateiuste
dirigitur, scilicet, utinmeritae libertatis dampno mulctatus adseruitutis nexum coactus
reuocetur. Talium enim status, qui contra episcopum suum uel patronam ecclesiam
nituntur, decidi potius quam conseruari conuenit, ut quorum libertas perniciosa est sit
salutifera seruitus, et qui superbire nouerint adepta libertate, proditi discant obedire
subiecti.

P.2.C.12.Q.2. C. LXIII. A patrocinio non discedant ecclesiae liberti ad sacros

ordinespromoti.

ItemexConcilioTolletanoIII.[c.6.]Delibertisautemhocprecepitsanctasinodus,
ut,siquipresbiteriueldiaconiabepiscopisfactisuntsecundummodum,quocanones
antiquidantlicentiam,sintliberi,ettamenapatrocinioecclesiaetamipsiquamabeis
progeniti non recedant. 1. Ab aliis quoque libertati traditi et ecclesiis conmendati
patrocinioepiscopicolligantur,etnecuiquamdonenturhocaprincipeepiscopuspostulet.
Gratian. Ne uero longinquitate temporis obscuretur conditio originis, tempore suae
 510

manumissionisscribantlibertiprofessionem,quaseprofiteanturdefamiliaesseecclesiae,
etabeisobsequiosenumquamrecessuros.UndeineodemConciliolegitur:

P.2.C.12.Q.2.C.LXIV.Professionemsuaeconditionislibertiecclesiaefaciant.

Longinquitatesepefittemporis,utnonpateatconditiooriginis.Undeiamdecretum
estinanterioriuniuersalisconciliicanone,utprofessionemsuamlibertiecclesiaedebeant
facere, qua profiteantur se et de familia ecclesiae esse, et eius obsequium numquam
relicturos.Undehisquoquenosadicimus,utquocienscursumuitaesacerdosinpleuerit,et
dehacuitamigrauerit,mox,cumsuccessoreiusaduenerit,omneslibertiecclesiae,uelab
eis progeniti cartulas suas in conspectu omnium debent ipsi qui substituitur pontifici
publicare,etprofessioneminconspectuecclesiaerenouare,quatinusstatussuiuigoremet
illiobtineantetobedientiaeorumecclesianoncareat.Siautemscripturaslibertatissuae
intra annum ordinationis noui pontificis manifestare contempserint, aut professiones
renouarenoluerint,uacuaeetinanescartulaeipsaeremaneant,etillioriginisuaeredditi
sintperpetuoserui.

P.2.C.12.Q.2. C. LXV. Nec liberti, nec eorum posteri a patrocinio discedant

ecclesiae.

Itemexeodem.Libertiecclesiae,quianumquameorummoriturpatrona,apatrocinio
ecclesiae numquam discedant, nec posteritas quidem eorum, sicut priores canones
decreuerunt.Acnefortelibertaseoruminfuturaprolenonpateat,ipsaqueposteritassese
ab ecclesiae patrocinio non subtrahat, necesse est, ut tam idem liberti, quam ab eis
progeniti professionem episcopo suo faciant, per quam ex familia ecclesiae libertos
effectosseessefateantur,eiusquepatrociniumnonrelinquant,sediuxtauirtutemsuam
obsequiumeiuelobedientiamprebeant.Gratian.Proremunerationeetiaminpensiobsequii
resecclesiasticaeutiliterpossuntdonari.UndeinIV.ConcilioTolletano[c.36.]legitur:

P.2.C.12.Q.2.C.LXVI.Quederebusecclesiaeinremunerationeobsequiiprestantur
ratapermanebunt.

Quicumquesuffragiocuiuslibetaliquidecclesiasticaeutilitatisprouiderint,etproeo
quodcumquecommoduminremunerationepromiserint,promissisolutionemeosabsoluere
oportebit,itautadconciliumconprouincialedeferatur,uteorumconuentuconfirmetur,
quia(sicutPaulusait)dignusestmercenariusmercedesua.

P.2.C.12.Q.2.C.LXVII.Seruiecclesiarumineorumdominiumtransferripossunt,
quiecclesiasticisdeseruiuntutilitatibus.

ItemGregorius.[lib.II.Indict. 11.epist.18.TheodoroConciliario]Ecclesiasticis
utilitatibus desudantes ecclesiastica dignum est remuneratione gaudere, ut qui se
uoluntariis obsequiorum necessitatibus sponte subiciunt digne nostris prouisionibus
consolentur. Quia igitur Theodorum uirum eloquentissimum, consiliarium nostrum,
mancipiorumcognouimusministeriodestitutumideopuerumnomineAcosimum,natione
Siculum,iuridominioquesuodaritradiqueprecipimus,quemquoniamtraditumexnostra
uoluntate iam possidet, huius necesse fuit pro futuri testimonio ac robore largitatis
auctoritatefulciri,quatinusDominoprotegentesecureeumsempersineulliusretractationis
suspicione, ut dominus, ualeat possidere. Gratian. Miserationis quoque intuitu serui
 511

ecclesiarumlibertatidonaripossunt.UndeGregoriusMontanaeetThomae:[lib.V.epist.
12.]

P.2.C.12.Q.2.C.LXVIII.Miserationisetpietatisintuituseruiecclesiarumpossunt
manumitti.

Cumredemptornoster,totiusconditorcreaturae,adhocpropiciatushumanamuoluit
carnem assumere, ut diuinitatis suae gratia dirupto, quo tenebamur captiui, uinculo
seruitutis,pristinaenosrestitueret libertati, salubriter agitur,sihomines,quosabinitio
naturaliberos protulit, etiusgentiumiugosubstituitseruitutis,inea,quanatifuerant,
manumittentis beneficio libertati reddantur. Atque ideo pietatis intuitu, et huius rei
consideratione permotus, uos, Montanam atque Thomam, famulos sanctae Romanae
ecclesiae,cuiDeoauctoredeseruimus,liberosexhacdieciuesqueRomanosefficimus,
omnequeuestrumuobisrelaxamusseruitutispeculium.1.Hancautemmanumissionis
paginamPaterionotarioscribendamdictauimus,etpropriamanuunacumtribuspresbiteris
prioribusettribusdiaconibusproplenissimafirmitatesubscripsimus,uobisquetradidimus.
ActuminurbeRoma.Gratian.Itemseruiecclesiarumpublicisangariisfatigarinondebent.
UndeinIII.TolletanoConcilio[c.21.]legitur:

P.2.C.12.Q.2.C.LXIX.Seruiecclesiarumpublicisangariisnonfatigentur.

Ecclesiarum seruos, et episcoporum, uel omnium clericorum, a iudicibus uel

actoribuspublicisindiuersisangariisfatigaridolemus.Propterquodomneconciliuma
pietate gloriosissimi domini nostri poposcit, ut tales usus deinceps inhibeat, sed serui
suprascriptorumoffitiorumineorumusibusuelecclesiaelaborent.Siquisueroiudicum
uel actorum clericum aut seruum clerici uel ecclesiae in publicis ac priuatis negotiis
occupare uoluerit, a communione ecclesiastica, cui inpedimentum facit, efficiatur
extraneus.Gratian.Itemproalimoniapauperum,proredemptionecaptiuorumressacras
distrahilicet.UndeAmbrosiusaitinlibro[II.]deoffitiis:[c.28]

P.2.C.12.Q.2.C.LXX.Ressacraequibusexcausisalienaridebeant.

Aurumecclesiahabet,nonutseruet,seduterogetetsubueniatinnecessitatibus.
Quidestopuscustodirequodnihiladiuuat?Anignoramus,quantumauriatqueargentide
templo Domini Assirii sustulerunt? Nonne melius conflat sacerdos propter alimoniam
pauperum, si aliqua subsidia desunt, quam si sacrilegus contaminat et asportat hostis?
NonnedicturusestDominus:Curpassusestotinopesfamemori?Etcertehabebasaurum,
ministrassesalimoniam.Curtotcaptiuiincommerciumductinecredempti,abhosteoccisi
sunt? Melius fuerat, ut uasa uiuentium seruares quam metallorum. His non posset
responsumreferri.Quidenimdiceres?Timui,netemploDeiornatusdeesset?Respondet:
Aurum sacramenta non querunt, neque auro placent que auro non emuntur. Ornatus
sacrorumredemptiocaptiuorumest,etuereillasuntuasapreciosa,queredimuntanimasa
morte.IlleuerusestthesaurusDomini,quioperaturquodsanguiseiusoperatusest.Etpost
pauca:1.Nemopotestdicere,curpauperuiuit?Nemopotestqueri,quiacaptiuiredempti
sunt.Nemopotestaccusare,quiatemplumDeiedificatumest.Nemopotestindignari,quia
humandis fidelium reliquiis spatia laxata sunt. Nemo potest dolere, quia in sepulcris
Christianorumrequiesdefunctorumest.Inhistribusgeneribusuasaecclesiaeetiaminitiata
confringere, conflare, uendere licet. Opus est, ut de ecclesia mistici populi forma non
exeat, nec ad usus nefarios sacri calicis ministerium transferatur. Ideo primum intra
 512

ecclesiamquesitasuntuasa,queinitiatanonessent,deniqueconminuta,postremoconflata,
perminutaserogationesdispensataegentibuscaptiuorumquoquepreciisprofecerunt.Quod
sidesuntnouaetquenequaquaminitiatauideantur,inhuiusmodi,quossupradixiusus,
arbitroromniapieposseconuerti.

P.2.C.12.Q.2.C.LXXI.Nonparietesornaretempli,sedpauperibusprouideregloria
episcopiest.

ItemIeronimus.[adNepotianumdeuitaclericorum]Gloriaepiscopiestpauperum
opibusprouidere;ignominiasacerdotisestpropriisstuderediuiciis.Natusinpauperedomo
etintuguriorusticano,quiuixmilioetcibariopanerugientemuentremsaturarepoteram,
nunc similam et mella fastidio. Eiusdem: 1. Multi edificant parietes, et columpnas
ecclesiaesubtrahunt,marmoranitent,aurosplendentlaquearia,gemmisaltaredistinguitur,
etministrorumChristinullaestelectio.NequeueromichialiquisobponatdiuesinIudea
templum, mensam, lucernas, turibula, patellas, cyphos, mortariola, et cetera ex auro
fabrefacta. Tunc hec probabantur a Domino, quando sacerdotes hostias inmolabant, et
sanguispecudumeratremissiopeccatorum,quamquamhecomniaprecesserintinfiguram;
scripta sunt autem propter nos, in quos fines seculorum deuenerunt. Nunc uero, cum
paupertatemdomussuaepauperDominusdedicauit,portemuscrucemetdeliciaslutum
putemus.Eiusdem:2.Amicoraperequippiamfurtumest,ecclesiamfraudaresacrilegium
est;accepissepauperibuserogandumetesurientibusplurimisilludreseruare,uelcautum
uel timidum est aut, quod apertissimi sceleris est, exinde aliquid subtrahere, omnium
predonumcrudelitatemsuperat.Itemeiusdem:[adPaulinum,deinstitutionemonachi]3.
Crates ille Thebanus, homo quondam ditissimus, cum ad philosophandum Athenas
pergeret,magnumauripondusabiecit,necputauit,seposseetuirtutessimuletdiuicias
possidere.NossuffarcinatiauroChristumpauperemsequimur,et,subpretextuelemosinae
pristinis incubantes opibus, quomodo possumus aliena fideliter distribuere qui nostra
timidereseruamus?Plenusuenterdeieiuniisfaciledisputat.NonIerosolimisfuisse,sed
Ierosolimisbeneuixisselaudandumest.Gratian.Itemlargitateetiamepiscopistipendium
de rebus ecclesiae clericis dare licet, cuius professiosubprecariae nomine fieridebet.
UndeinVII.ConcilioTolletanolegitur:

P.2.C.12.Q.2. C. LXXII. Qui beneficium ab ecclesia accepit, eius professionem

nomineprecariaefaciat.

Sepe fit, ut proprietati originis obsistat longinquitas temporis. Quapropter

prouidentesdecernimus,utsiquisclericorumstipendiumderebusecclesiaecuiuscumque
episcopi percipit largitate, sub precariae nomine debeat professionem scribere, ne per
retentionemdiuturnampreiudiciumafferatecclesiae,etquecumqueinusuperceperitdebet
utiliterlaborare,utnecresdiuiniiurisuideanturaliquaoccasionenegligi,etsubsidiumab
ecclesia,cuideseruiunt,perciperepossintclerici.Quodsiquiseorumcontempseritfacere,
ipsesestipendiosuouidebiturpriuare.Gratian.Religionisquoqueintuituea,inquibus
ecclesiadetrimentumnonpatitur,monasteriistradipossunt.UndeinTolletanoConcilioI.
[c.4.]legitur:

P.2.C.12.Q.2.C.LXXIII.Licetreligionisintuituresecclesiaealienare.

Siepiscopusunamdeparrochitanisecclesiissuismonasteriumdicareuoluerit,utin
eamonachorumcongregatioregulariteruiuat,hocdeconsensuconciliisuilicentiamhabeat
 513

faciendi.Quietiam,siderebusecclesiaeproeorumsubstantiaaliquid,quoddetrimentum
ecclesiae non exhibeat, eidem loco donauerit, sit stabile. Rei enim bonae statuendae
sanctumconciliumdatconsensum.

P.2.C.12.Q.2. C. LXXIV. Non ultra quinquagesimam partem rerum ecclesiae

monasterio,quodconstruit,episcopolicetconferre.

ItemineodemconcilioTolletanoX.[c.5.] Bonaereidareconsultumetpresentis
habeturuitaesubsidium,eteternaeremunerationisexpectarecerniturpremium.Quisquis
itaque episcoporum in parrochia sua monasterium constituere forte uoluerit, et hoc ex
rebusecclesiae,cuipresidet,ditaredecreuerit,nonampliusibidemquamquinquagesimam
partem dare debebit, ut, hac temperamenti equitate seruata, et cui tribuit conpetens
subsidium conferat, et cui tollit dampna grauia non infligat. Ecclesiam uero, que
monasticisnoninformabiturregulis,autquamprosuismagnificareuolueritsepulturis,non
ampliusquamcentesimampartemcensusecclesiae,cuipresidet,ibidemconferrelicebit,ea
tamencautelaseruata,utunamtantummodo,queplacuerit,exhisduabusremunerationem
assumat.

P.2.C.12.Q.2. C. LXXV. Iure proprietatis res ecclesiae monasteriorum edificiis

traderelicet.

ItemGregorius.[lib.II.Indict.11.epist.17.GratiosoSubdiacono]Religiosamuitam
eligentibus nos oportet congrua consideratione prospicere, ne cuiusdam necessitatis
occasioautdesidesfaciat,autrobur(quodabsit)conuersationisinfringat.Idcircopresenti
tibiauctoritate precipimus,quatinusdomumpositaminhacurbe,regionequarta,iuxta
locum,quiappellaturgallinasalbas,uelortumiurissanctaeRomanae,cuiauctoreDeo
presidemus ecclesiae, in qua Campana quondam Patricii mansisse dinoscitur, simul et
ortum atque hospitia, que intra eandem domum ianua conclusit, eidem debeas tradere
proprietatis iure proculdubio possidendam, in qua domo monasterium ubi cum
congregationesuahabitarepossit,Christoadiuuanteconstruere,ettamipsaquamquein
eius honore locoque successerit predictam domum et ortum cum omnibus ad se
pertinentibus (sicut diximus) quieto et inconcusso iure a nobis pietatis consideratione
concessamualeatpossidere.Gratian.Ecceostensumest,quomodoresecclesiaesineculpa
daripossunt,etconstarehis,quibusdataefuerint.

P.2.C.12.QuestioIII.

Gratianus. I. Pars. Nunc queritur, si ante tempus suae ordinationis nichil habere
uidebantur,quiddehisfieridebeat,quepostordinationemsuaminuenissenoscuntur.De
hisitastatutumestinConcilioCartaginensiIII.:[c.49]

P.2.C.12.Q.3. C. I. De his qui, primum nichil habentes, tempore suae

administrationisaliquaadquirunt.

Placuit,utepiscopi,presbiteri,diaconi,uelquicumqueclerici,quinichilhabentes
ordinantur, et tempore episcopatus uel clericatus sui agros uel quecumque predia suo
nomine conparant, tamquam rerum dominicarum inuasionis crimine teneantur, nisi
ammonitiecclesiaeeademcontulerint.Siautemipsispropriealiquidliberalitatealicuius
uelsuccessionecognationiseuenerit,faciantindequodeorumpropositocongruit.Quodsi
 514

a suo proposito retrorsum exorbitauerint, honore ecclesiastico indigni tanquam reprobi

iudicentur.

P.2.C.12.Q.3. C. II. De ministris, qui nulla ecclesiae occasione, sed utilitate sui
aliquaadquirunt.

Item ex Concilio Tolletano XI. Quicumque de sacerdotibus uel ministris pro sui
utilitateatqueamicitia,quocumquemodo,autperscripturaeseriemaliquidmeruerintab
aliquopercipere,inrebusecclesiaenonpoteritnumerari,sedquodexindeuoluerintfacere
ipsorum uoluntatis arbitrio subiacebit. Quod si hoc post eorum mortem inordinatum
fortasse remanserit, ecclesia, cui prefuit uel minister extitit, hoc sibi in perpetuum
uendicabit. Gratian. Ecce quod illa, que non ex offitio ecclesiastico, sed ex aliqua
prestationesuaeutilitatislucratusest,potestdarequibusuoluerit.II.Pars.1.Sedqueritur
dehis,quesibicommunitercumecclesiauelsequestratimproremedioanimaeofferuntur,
ueldetertiaparte,quamderebusparrochialiumecclesiarumsibidebitamaccipit,siea
potueritdimitterequibusuoluerit.DehisitadiffiniturinConcilioAgatensi:[c.6.]

P.2.C.12.Q.3. C. III. De pontificibus, quibus ab extraneis uel cum ecclesia, uel

sequestratimaliquiddimittitur.

Pontifices, quibus in summo sacerdotio constitutis aliquid ab extraneis aut cum

ecclesia,autsequestratimdimittitur,autdonatur,(quiahocille,quidonat,proredemptione
animaesuae,nonprocommodosacerdotisofferreprobatur),nonquasisuumproprium,sed
quasidimissumecclesiaeinterfacultatesecclesiaeconputabunt,quiaiustumest,utsicut
sacerdos habet quod ecclesiae dimissum est, ita et ecclesia habeat quod relinquitur
sacerdoti.1.Sanequicquidperfideicommissumautsacerdoti,autecclesiaefortasse
dimittitur, cuicumque alii postmodum profuturum, id inter facultates suas ecclesia
conputareautretinerenonpoterit.

P.2.C.12.Q.3. C. IV. Episcopus tertiam partem sibi debitam ecclesiae relinquere

poterit.

ItemexConcilioTolletano.[IX.,c.6.]Episcopus,sitertiampartem,quamderebus
parrochialiumecclesiarumsibidebitamnouit,ecclesiae,cuiusresessepatebit,autalteri
ecclesiae,conferredecreuerit,licitummaneat,etinreuocabilerobureiussententiaferat.

P.2.C.12.QuestioIV.

Gratianus. Quod autem queritur, si de suis et ecclesiae rebus aliqua acquisisse

noscuntur,cuiproueniant?itadiffiniturineodemConcilio.

P.2.C.12.Q.4. C. I. De his, qui de suis et ecclesiae rebus aliqua adquisisse

noscuntur.

Sacerdotes,uelquilibetquibusecclesiasticarumrerumcuraconmissaest,quecumque
amministrationissuaetemporeemerint,siderebuspropriisueluileuelkarumhabuerint,
ad ecclesiae nomen, cui presunt, cartarum conficere instrumenta procurent, non enim
iustumest,utecclesiaquemsuscepitexternumefficiatinalienodiuitem,etinsuoretineat
fraudatorem.1.Hiiuero,quisuarumrerumnoscunturhabereconpendium,exomnire,
 515

quam post ordinationis suae diem uisi sunt conquisisse, siue nulla siue aliqua sint
instrumentaconfecta,conpensationetamsuiiurisquamecclesiasticarumrerumhabita,si
se utriusque rei quantitas exequauerit, inter ecclesiam et decedentis heredes equo iure
conquisitiopertinebit.Gratian.Siquisueroproconpendiosuarumrerumecclesiaerebus
detrimentum intulerit, uel si occasione rerum ecclesiasticarum in rebus propriis
detrimentumpassusfuerit,uicissimquelucrumsentiuntdetrimentapatientibusresarcient.
UndeinBracarensiConcilio[III.c.8.]legitur:

P.2.C.12.Q.4.C.II.Resarciantur detrimentasacerdotiuelecclesiae,quealterius
occasionealtersenserit.

Quicumque sub hoc neglectu res diuinas laborare distulerit, speciali placito
distringendusest,utsiderebusseuaugmentisecclesiaequestumlaboribussuisproprie
auxit,etexhocecclesiasticisrebusautneglectumlaborisexhibuit,autminorationemuel
perditioneminduxit,quicquidinrebusecclesiaeminuitillirestituat,excuiusrebusatque
suffragiissuosconuictusfueritampliasselabores.Quodsialiquidproutilitatibusecclesiae
aut substantiae expendit, aut dispendii uel perditionis quippiam pertulerit, si hoc
conprobarepotuerit,totumilliarebusecclesiaeeiusdemreformabitur,procuiusutilitateid
expendisseprobatur.Gratian. Siueroderebusecclesiaetantummodo aliquaadquisisse
noscuntur,etadnomenecclesiaeinstrumentadebentconponere,necaliquibuspoteruntilla
donare.UndeinAgatensiConcilio[c.54.]legitur:

P.2.C.12.Q.4. C. III. De hiis, que sacerdotes emunt, ad ecclesiae nomen faciant

scripturam.

Presbiter,cumdiocesimtenet,dehis,queemerit,adecclesiaenomenscripturam
faciat,autabeius,quamtenet,ecclesiaeordinationediscedat.

P.2.C.12.QuestioV.

Gratianus.I.Pars.Testamentauerononliceteisconficere,nisidepropriisrebus.
UndeGregoriusscribitLucidoEpiscopo:[lib.X.epist.42.]

P.2.C.12.Q.5.C.I.Quomododerebusecclesiaesacerdotibustestariliceat.

Nulli dubium est, quod sicut sacerdotibus res in episcopatu acquisitas nulla est
alienandilicentia,itadeeis,quasantehabuerint,quicquidiudicareuoluerintnonuetentur.
Itaque fraternitatem tuam tempore, quo ad nos fuit, conquestam esse recolimus, quod
quedammobilia,queConstantiusdecessoruesterLuminosaeancillaeDei,etfratribussuis,
testamentiserielegatititulodereliquit,iamepiscopusadquisisset,decreuissetquenos,ut,si
hoc constat, nullum ex his ecclesia uestra preiudicium pateretur. Quod et uos oportet
recolere,etmolestiamaliquampredictaeancillaeDeinonfacere,neceisinecognitionede
his,quepossidet,quicquamauferre.

P.2.C.12.Q.5.C.II.Deeodem.

Idem.[lib.IV.epist.22.CyprianoDiacono]ObitumTheodoriepiscopidilectionem
tuamiamcredimuscognouisse.Sedquiatestamentumdiciturcondidisse,subtilitertene
quid de rebus ecclesiae suaeconsumpsissetoportet inquirere. Etsiquidemeumexinde
 516

aliquidincongrueminuissedidiceris,itaage,utresabeo,cuiusinterest,modisomnibus
reparentur.

P.2.C.12.Q.5.C.III.Quemonasteriisabepiscopoconferunturreuocarinondebent.

Item Gregorius Mariniano Episcopo Rauennati. [lib. V. epist. 1.] Quia Iohannes
quondamdecessortuussepiusanobisexpetiit,utea,queinmonasterioillocontulerat,
quod iuxta ecclesiam S. Apollinaris ipse construxerat, nostra debuissemus auctoritate
firmare, et hec facturos nos esse promisimus, fraternitatem uestram necessarium
preuidimusadhortandam,utnichildehis,queilliccontulitatqueconstituit,aliquomodo
patiatur inminui, sedomnia firma stabilitate studeat seruari. Huius igitur monasterii et
collectarum illic rerum quia in testamento, quod condidit, fecisse noscitur mentionem,
sciendum uobis est, non nos ideo ea confirmasse, quoniam suppremam eius sequimur
uoluntatem, sed quia hocei (sicut diximus) uiuenti promisimus. Hecitaque omnia sic
sollicite fraternitas uestra inplere festinet, quatinus et que in suprascripto monasterio
constituit et a nobis sunt firmata seruentur, et illa, que in dampno dari uel fieri per
testamentumsuaedecreueritecclesiae,nullam,prohibentelege,obtineantfirmitatem.

P.2.C.12.Q.5.C.IV.Queantesuamordinationem,uelpost,hereditariasuccessione
quesiuitepiscopus,cuiuultderelinquat.

ItemexConcilioSpalensi.Fixumabhincetperpetuomansurumessedecreuimus,ut
episcopus res sui iuris, quas aut ante episcopatum, aut certe in episcopatu hereditaria
successioneacquisiuit,secundumauctoritatemcanonicamcuiuultconferatetquicquidde
eis uult, faciat. Postquam autem episcopus factus est, quascumque res de facultatibus
ecclesiaeautsuo,autalteriusnomineconparauerit,decreuimus,utnoninpropinquorum
suorum, sed ecclesiae, cui preest, iura deueniant. Gratian. De rebus uero ecclesiasticis
testarilicetepiscopo,sitantumdemdepropriisrestituat.UndeinAgatensiConcilio[c.51.]
statutumest:

P.2.C.12.Q.5. C. V. Quomodo possint esse rata que de ecclesiae proprietate

testamentolegantur.

Siepiscopusconditotestamentoaliquiddeecclesiasticiiurisproprietatelegauerit,
aliternonualebit,nisitantumdepropriiiurisfacultatesuppleuerit.II.Pars.Gratian.Sedsi
episcopusuelquilibetexgraduecclesiasticointestatusdefunctusfuerit,necaliquiinuenti
fuerint,quiiurecognationiseisuccedant,ecclesiaeisuccedatinintegrum,neclicebitalicui
aliquaexrebuseiuspresumere.UndeinTerraconensiConcilio[c.12.]statutumest:

P.2.C.12.Q.5.C.VI.Episcopointestatoecclesiasuccedatexintegro.

Sicubidefunctusfueritepiscopusintestatus,posthancdiffinitionemapresbiteriseius
etdiaconibusderebusipsiusbreuisconscriptiofiataminimousqueadmaximum,idestde
utensilibusetomnisupellectile,itatamen,utsiquisexindeuelpresumpsissealiquid,uel
occultetulissefueritconuictus,secundumfurtitenoremrestituatuniuersa.
 517

P.2.C.12.Q.5.C.VII.Deeodem.

ItemexConcilioTriburiensi.Quicumqueexgraduecclesiasticosinetestamentoet
sinecognationedecesserit,hereditaseiusadecclesiam,ubideseruiuit,euoluatur.Similiter
desanctimonialibus.

P.2.CausaXIII.

Gratianus. Diocesiani cuiusdam baptismalis ecclesiae, cladibus bellorum pressi,

hostilimetuconpulsidomiciliasuatranstuleruntinaliamdiocesim,prediatamenantiqua
non desierunt colere; ceperunt persoluere decimas illi ecclesiae, in cuius diocesim
transierunt,etapudeamsibielegeruntsepulturas.Transactisquinquagintaannisclerici,
quibusquondampersoluerantdecimas,ceperuntmouerequestionemineos,quiabistis
accipiuntprimiciasetdecimas;ueniuntadcausam.(Qu.I.)Modoprimumqueritur,siilli,
quorum domicilia sunt in diocesi huius baptismalis ecclesiae, an debeant persoluere
decimas,etcelebraresuasexequiasapudeamecclesiam,inquaquondamhecfiebanta
parentibuseorum?(Qu.II.)Secundo,anprescriptionetemporisiuspercipiendidecimaset
funeranditollatur?

P.2.C.13.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quodprioriecclesiaehecomniaiurepersoluendasint,actoreshis
argumentis probare contendunt. Constat unamquamque baptismalem ecclesiam habere
diocesim sibi legitime assignatam, sicut et parrochiales ecclesiae habent parrochias
distributas.UndeDionisiusEpiscopusSeueroEpiscopo:[ep.II.]

P.2.C.13.Q.1.C.I.Singulisacerdotespropriosdebenthabereecclesias.

Ecclesiassingulassingulispresbiterisdedimus;parrochiasetcimiteriaeisdiuisimus,
et unicuique ius proprium habere statuimus, ita uidelicet, ut nullus alterius parrochiae
terminosautiusinuadat,sedunusquisqueterminissuissitcontentus,ettaliterecclesiamet
plebemsibiconmissamcustodiat,utantetribunaleterniiudicisexomnibussibiconmissis
rationemreddat,etnoniudicium,sedgloriamprosuisactibuspercipiat.Gratian.Indiocesi
autemdesignataquecumqueprediacoluntur,prouentusdecimationumbaptismaliecclesiae
assignatusdebetpersolui.Quiaergoprediahecintraterminosnostraediocesiscontinentur,
etprouentusdecimationumnobislegitimeassignatusnostraepersoluendusestecclesiae.II.
Pars. 1. His ita respondetur: Decimae a Deo constitutae sunt per Moysen, ut
persoluerenturapopulofiliisLeuiproministerio,inquodeseruiebanteiintabernaculo.
NonaccipiebantfiliiLeuidecimas,nisiabeis,proquibusofferebantprecesetsacrificia.
QuiaergonosseruimusDominointabernaculo,offerendoproistisprecesetsacrificia,et
ipsidebentnobispersolueredecimasetprimicias.2.Item,cumdecimaedarenturfiliis
Leui,nonelectioneofferentispersoluebantur,utcontemptoLeuita,quisecumerat,ipse
eligeretcuiuelletdecimasdare.Namdictumest;Leuita,quitecummoraturetintramuros
urbistuaehabitat,comedeteas.Ideoetiamexsingulistribubusciuitatesadhabitandum
acceperunt,utunaquequetribusillispersolueretdecimas,quisecumerant.NamMoyses
precepitfiliisIsrael,(sicutlegiturinDeuteronomio):Inloco,quemelegeritdominusDeus
uester,utsitnomeneiusineo,illucomnia,quaeprecipio,conferetisholocausta,ethostias,
etdecimas,etprimiciasmanuumuestrarum,etquicquidprecipuumestinmuneribusque
uouistisDomino.IbiepulabiminicoramDominoDeouestrouosetfiliiacfiliaeuestrae
 518

famulietfamulaeuestrae,atqueLeuites,quiinuestrisurbibusconmorantur.Nequeenim
habetaliampartematquepossessioneminteruos.Etinfra:3.Decimamfrumentietuini
et olei primogenita armentorum et pecorum, et omnia, que uoueris, et sponte offerre
uolueris,etprimiciasmanuumtuarumcoramDominoDeotuocomedeseainloco,quem
elegeritDominusDeustuus,tu,etfiliustuus,etfiliatua,seruusetancilla,atqueLeuites,
quimanentinurbibustuis.4.Quiaergonosintramurosurbisistorumsedemus,eteis
habitatione iuncti sumus,riteabeis decimas accipimus. ItemaitPropheta:Producens
fenumiumentis,etherbamseruitutihominum.Fenumetherbaexterraproducitur:sed
quibus?iumentisrigantibuseam,hominibuscolentibuseam,etinhocseruientibusipsi.
ItemApostolus:Communicetautemis,quicathezizaturuerbo,ei,quisecathezizat.Hoc
Galatis. Corinthiis autem probat specialiter sibi deberi sumptus, quia eis spiritualia
ministrauit, dicens: Si seminauimus uobis spiritualia, magnum est si uestra carnalia
metamus?Item:Sialiiparticipesuestraepotestatisfactisunt,curnonmagisetnos?
Item:Quisplantatuineam,etdefructueiusnonedit?Nosplantauimusuineam,etuos
uultisederefructuseius?ItemprecepitDominusMoysi,utnemomittatfalceminalienam
messem.Necmessisnostraest,etuosuultisineamfalcemmittere?Item:Nonalligabis
osbouitrituranti.Nossumusbouestriturantes:queritisuosalligareosnostrum,etde
nostra tritura uictum uobis queritis? Item Apostolus: Qui altario seruiunt de altario
uiuant. Sed numquid de eo, cui non seruiunt? Item: Qui in sacrario operantur cum
sacrarioparticipant.Sednumquidcumillo,inquononoperantur?Nosseruimusaltario,
uos ei participare uultis,nos uero uacuosetinanes dimittere queritis? Item Apostolus:
Laborantem agricolam prius oportet suscipere de fructibus suis: uos autem econtra
queritis?Nossumusagricolaelaborantes,uosprimumuultisperciperedefructibusnostris?
immononprimum,quianecultimumnobisrelinquereuultis.Aprioribusenimincipientes
paullatimserpitis,ettotumusurparecontenditis,utprouobisuideaturdictum:frustatim
lupuscomeditagnum.Item:Quisumquamsuismilitatstipendiis?quispascitgregem,et
delacteeiusnonedit?Nosmilitamus:etuosstipendianostraemiliciaeuobisqueritis?
Nosgregempascimus:etuoslaceiusetlanamaccipereuobisuultis?Sapereestdealieno
labore uictum querere, si sapere est uelle quod non possis. 5. Item Dominus dixit
discipulissuis:Inquamcumquedomumintraueritis,ineademmanete,edentesetbibentes
queapudillossunt.Cumautemintraueritis,primumdicite:paxhuicdomui.Nosdomum
hanc ingressi sumus, ei pacem obtulimus: uos autem alieno cibo quasi otiosi pasci
gaudetis?Videte,neinuobisuertaturillud:Videtequidfaciatotiumetalienuscibus.6.
ItemPropheta:Sumitepsalmumetdatetympanum.Istianobissumuntpsalmum:etuos
abeisqueritistympanum?7.ItemLeoIV.:Dedecimisnontantumnobis,sedetiam
maioribus iusto ordine uisum est plebibus tantum, ubi sacrosancta baptismata dantur,
deberedari.8.Quibusautemplebibusdebentur?illis,aquibusbaptismaaccipiuntan
aliis?Noseosbaptizamus,etuosabeisdecimassumitis?Honestainterpretatioest:utinam
inueniatisquisicprouobisinterpretentur.Quianosergorigamuspopulumhunc,imbrem
doctrinae eiministrantes, quiacolimus eumuomere predicationis, cordaeius adfidem
aperientes,sinonuultissinere,uelpatiminieumnobisfructificare,etqualiauobisfierinon
uultisnobisinferrecauete,ne,sipergitisdicerequeuultis,audiatisquenonuultis.III.Pars.
9.Adhec:Callidaquidemetmultipliciargumentationenostraiuraauferrecontenditis,ita
ut,sifidesuerbisadhiberetur;nonuerbaprouerbis,sedresprouerbisreportaretis. Sed
Deopropicio,siuerbadedistis,uerbarecipietis.10.Arguitisnos,quodea,queuobis
debentur,subriperequerimus,quianostrapersequimur.Sapientisquidemetphilosophico
oreprolatasententia;suumpersequiestalienarapere?Undeaduoshecsententiamanauit,
nisiquiatantoardorenostraconcupiscitis,utuestraputetisuobisauferri,cumnosnostra
consequimur? Unde, cum causa nostra debitum finem sortita fuerit, exclamabitis: Ah
 519

miser,cruciortantumbolumesseereptumexfaucibus.Seduidete,nedampnumeffusi
unguenti uobis recompensare queratis. Constituistis uos plantatores uinearum, fossores
agrorum, trituratores arearum, rigatores camporum, multa alia offitia huiusmodi uobis
assumpsistis,etdebitauobisobsequiaanobissubtrahiconquestiestis.Sednonnegamus
quoduestrumest.Bouitriturantipaleaeetintegumentaseruantur.Sinthecuobis,etgrana
nobis relinquite. Pastinatores uinearum, fossores agrorum, rigatores camporum, diurna
mercedeaccepta,prouenientesfructusdominisrelinquunt.Vosergoreceptamercedeuestri
operis in cottidianis oblationibus, et aliis obsequiis, que pro spiritualibus, que a uobis
accipiunt, cottidie deferuntur prouenientes fructus decimationum et primiciarum nobis
relinquite.11.ItemprecepitDominusdiscipulissuis,utcomederentetbiberentea,que
apudauditoressuoserant,sednoniussiteis,utdominosdedomibussuiseicerent,etrebus
suisexpoliarent.Nonfacileinueniesquitaleshospiteslibentersuscipiant.Musinpera,
ignisinsinu,serpensingremiomalesuosremuneranthospites.Undeinprouerbiisdicitur:
Qui serpentem in sinu suo nutrit, percutietur ab eo. Tales inueniatis uobis hospites,
qualesnobisesseuultis.Nonsufficituobisedereetbiberequeindomonostrasunt,dum
cottidianosfructusoblationumpercipitis,exquibusuictumetuestitumhabeatis,quibus
cumApostolodeberetisessecontenti;sednonuultis,quiaimitatoreseiusnonestis;potius
dedomonostraexpellere,etrebusnostrisnospenitusexpoliarecontenditis,dumnecetiam
horumdecimationesnobisrelinquereuultis,12.Utautemuniuersaliteromniacolligantur,
cuncta,queprouobisinductasunt,siuedelaboranteagricola,siuedeeo,quisuisstipendiis
nonmilitat,adhuncarticulumdeferimus,utfructumuestrioperis,quemadeorecipere
contenditis,inoblationibusetcottidianisobsequiisistorumrecipiatis,decimationesuero
eorum, que nobis debentur, intactas nobis relinquite, ne, dum queritis usurpare quod
uestrumnonest,iustaanimaduersioneetiamilludcogaminiamitterre,quoduobisaliquo
modouidebaturconpetere.13.Quodautemhaedecimationesnulloiureuobisdebeantur,
facile probabimus. Dicitur enim in quodam concilio: Si quis laicus, uel clericus, seu
utriusque sexus persona proprietatis suae loca etc. sicut in eodem capitulo in causa
monachorumnotatainueniuntur.Siergolaicus,uelclericus,uelquelibetpersona,locasuae
proprietatis uendens aut donans, prouentum decimationum ab ecclesia, cui legitime
assignatusest,nullomodopotestabstrahere,necistidediocesitranseuntesaddiocesim
decimas suorum prediorum, que intra terminos nostrae parrochiae continentur, nobis
auferre possunt. Quantum enim ad ius percipiendarum decimarum attinet, idem est
possessorem de diocesi ad diocesim transire, quod possessionem de diocesiano ad
diocesianumtransferre.

P.2.C.13.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Adhec:Decimationesistae,etsiuobisiuredeberentur,utasseritis,
tamen tricennalis obiectio uobis silentium inponit. Omnis enim possessio tricennaria
prescriptione tollitur, uel quadragenaria (sicut possessiones religiosarum domorum) uel
centenaria,sicutprediasanctaeRomanaeecclesiae.UndeGelasiusPapaait:[Episcopis
Siciliae.ep.II.c.2.]

P.2.C.13.Q.2. C. I. Que triginta annis ab episcopis possidentur iure ab eis

uendicantur.

Facultatesecclesiae,necnonetdioceses,queabaliquibuspossidenturepiscopis,iure
sibi uendicent,quodtricennalis lexconclusit, quiaetfiliorum nostrorumprincipumita
emanauitauctoritas,utultraXXX.annosnulliliceatproeoappellare,quodlegumtempus
 520

exclusit. Gratian. At illi econtra: Cuius auctoritate nobis silentium inponitis, eius
auctoritate claudimus uestra ora. Ait enim idem Gelasius: Nulla presumptione statum
parrochiarumetc.Siergotemporalisobiectiodiocesimsemelconstitutamdiuellerenon
potest, patet, quod nec uobis patrocinabitur, ut, statum nostrae parrochiae mutantes,
decimationesquondamnobislegitimeassignatasuindicabiliusurpationeuobisuendicetis.
Quomodoautemdistinguendaesinthaeauctoritates,incausamonachoruminuenietur.II.
Pars.1.Nuncqueriturdeiurefunerandi,queharumecclesiarumhabeatiustumulandi
istos?SicutIeronimusscribit,coniugatiinunosepulcrouidenturesseponendi.Aitenim:

P.2.C.13.Q.2.C.II.Insepulcroparentumfiliisuntcollocandi.

Ebrondicituresseciuitastriumuirorum,quiaineasepultisunttrespatriarchae,in
speluncaduplicicumtribusuxoribussuis,idestAbrahametSara,YsaacetRebecca,Iacob
etLia,preteripsumAdametEuamuxoremsuam. Tobiasdicitadfiliumsuum:Cum
acceperit Deus animam meam, corpus meum sepelies, et honorem habebis matri tuae
omnibus diebus, et cum ipsa conpleuerit tempus suum, sepelies eam iuxta me in uno
sepulcro.Idem:1.Quosconiunxitunumconiugiumconiungatunumsepulcrum,quia
unacarosunt,etquosDeusconiunxithomononseparet.

[P.2.C.13.Q.2.C.III.]

ItemAugustinus.III.Pars.Unaquequemuliersequaturuirumsuum,siueinuitasiue
inmorte.ItemGregorius:1.SororsanctiBenedictisepultaestinsepulcro,quodipsesibi
preparauerat,utquorummensunafuitsemperinDomino,eorumquoquecorporasepultura
nonsepararet.Gratian.ItemIoseph,moriensinEgypto,rogauitfratressuos,uttempore
suaeuisitationisossasuasecumdeferrent,etinsepulcropatrumsuorumeacollocarent.
1. Item, dictum est Prophetae, qui contra preceptum Domini prohibitus comederat in
Bethel:Noninfereturcadauertuuminsepulcropatrumtuorum.2.Item.Denonnullis
legiturinlibroRegum:Obiitetappositusestadpatressuos,hocestinsepulcropatrum
suorum.3.Item.InnouotestamentolegiturB.Philippusedificassesibisepulcrum,in
quo ipse et filiae eius quieuerunt. 4. Item. B. Seuerus Rauennatum archiepiscopus
tumulumfieriiussit,inquose,etuxorem,etfiliamcollocauit.5.Hisomnibusexemplis
colligitur,quodinsepulturaparentumcorporafiliorumcollocandasunt.Quiaergoparentes
istorumapudprioresecclesiassepultisunt,ethiapudeasdemdebenttumulari.6.Econtra
Adam,utasseritis,inciuitateArbeaetumulatusest.Sednumquidomnesfiliieiussepulti
suntibi?tantamultitudohumanigeneristambreuitumulonontamfacilepossetincludi.
7.ItemAbrahamibisepultusest.SednumquidIsmahel,etMadai,etalii,quosdeCethura
genuit, ibi sepulti sunt? 8. Item Ysaac ibi positus est. Sed numquid Esau cum eo
tumulatusest?9.ItemIacobibicollocatusest.Sednumquidaliquisfiliorumeiuspreter
Iosephcumeosepultusest? RachelquoquenoninEbron,sediuxtaBethleemtumulata
legitur.Exemploigituristorumliquet,quodliberumestfiliissepeliriinsepulcrispatrum
suorum, et liberum est eis alibi pro locorum et temporum oportunitate corpori suo
hospitium inuenire. Non ergo hoc exemplo isti coguntur sepeliri in sepulcris patrum
suorum.10.Item,quelegibusdiffinitasuntmutarenonlicet.Queautemlegibusexpressa
nonsuntarbitriumsecunturhumanaeuoluntatis.Atlegibusdiffinitumest,quibusdecimae
sint persoluendae, et ideo danti mutare non licet. Ubi autem quisque tumulandus sit,
legibusexpressumnonest,etideoinuoluntatetumulandiconsistit.UndeB.Gregoriusait:
 521

P.2.C.13.Q.2. C. IV. Ultima uoluntas defuncti seruari debet. Ultima uoluntas

defunctimodisomnibusconseruetur.

IV.Pars.Gratian.Quoddeliberoetnondeseruointelligendumest.Seruusenim
testamentipaginamconderenonpotest.UndeGelasiusPapascribitHonorioEpiscopo:

P.2.C.13.Q.2.C.V.Seruustestamentumfacerenonpotest.

Illud etiam sinceritatem tuam uolumus non latere, ad nos fuisse perlatum, quod
Ampliatusconductor,quemnonsolumseruumconstatesseecclesiae,seditarationibusa
multis temporibus inplicatum, ut, etiam si esset ingenuus, donec ratiocinia cuncta
deduceret, modis omnibus obnoxius haberetur, ausu temerario molitus fuerit paginam
condere testamenti, cuius omne peculium ecclesiastico iuri legibus non dubitetur
obstrictum.Quapropterhispresumptionibusuicenostratuafraternitascontradicat,necfieri
prorsusaliquasubreptionepermittat.Acsieidemquicquam humanitusfortecontigerit,
quiagrandeuusessememoraturmoxeiussinedilationesubstantiamprecipiatunanimitas
tua filiis eius dumtaxat, quibus patrimonium probatur esse conmissum, sub fideli
descriptione contradi, donec temporibus uniuersis, quibus hoc patrimonium gubernasse
cognoscitur, partes dominicas reddere cogatur indempnes. V. Pars. Gratian. Quia ergo
secundum Gregorium ultima uoluntas defuncti conseruanda est, pro istorum uoluntate
corporaeorumsunttumulanda,nonproarbitriouestraedispositionis.IteminTriburiensi
Conciliolegitur:

P.2.C.13.Q.2.C.VI.Ubiquisqueeligeresepulturamsibidebet.

Ubicumque temporum uel locorum facultas tulerit, apud maiorem ecclesiam, ubi
sedesestepiscopi,sepulturaecelebrentur.Siautemproptertemporisuellociasperitatem
hoc difficile uisum fuerit, apud ecclesiam, quo religiosorum canonicorum, uel
monachorum,uelsanctimonialiumreligiosacongregatiocommuniterdegerit,sepeliatur.Si
autem et hoc ineptum uisum fuerit, ubi quis decimas persoluebat uiuus, ibi sepeliatur
mortuus.Gratian.Quiaergodecimamnobispersoluebatuiuus,etapudnossepeliendusest
mortuus. Item, si quis de prouincias ad prouinciam transiret, et ibi domicilium sibi
collocaret,liberfactusaditionepriorisiudicis,iurisdictioniilliusiudicissubiceretur,in
cuiusprouinciasedemsibieligeret.Quiaergoistiauestradiocesiinnostramtransierunt,
liberi auestraditione nostroiurisubiciuntur. Nostrumergoestius funerandieos.Sed
obiciturilludMelciadisPapae:

P.2.C.13.Q.2.C.VII.Propriatemeritatesepulturamparentumrelinquerenonlicet.

Placuit per omnia magno concilio, ut nullus proprii arbitrii temeritate aliam
ecclesiam,nisicuiususantiquorumparentumcanonicainstitutionesubiacereperhibetur,
sepulturaecausaadireprocuret,nisiinfirmitatiscausaprepeditusinaliamfueritregionem
quolibet negotio progressus. Ad hec, si quis prelatus contra hec agere sategerit,
ecclesiastico uinculo sesubdicognoscat.Gratian.Sedaliudestextemeritatis superbia
usum antiquorum parentum non sequi, atque aliud rationabili occasione nouam sibi
sepulturam eligere. Contra Melciadis Papae auctoritatem nititur qui superbia uel odio
ductus, siue uanis persuasionibus aut uariis munusculis illectus, sepulturam suorum
parentum sequi contempnit. Secundum Gregorium autem liberam habet ultimam
uoluntatem quicertae rationis causa nouumsuocorporiquerit hospitium. 1.Vel, ut
 522

quidamdistinguunt,liberaestultimauoluntascuiusque,noninsepulturasibieligenda,sed
intestamentoconficiendo.Undeettestamentumappellatur,quiaeoliberequisquetestatur
quidpostsuumdecessumdepropriisrebusfieriuelit.2.Sednonuideturliberatestatoris
uoluntas, cum secundum Augustinum pro numero filiorum debeat fieri testamentaria
distributiofacultatum,ueluti,siquishabetunumfilium,Christumputetalterum;siuero
duos, Christum faciat tertium, et sic per ordinem. Et secundum Leonem quisque
medietatem eorum, que Christo testatur, ecclesiae iubetur relinquere, apud quam fidei
sacramentasuscepit.SedilludAugustininonestiubentis,seddehortantis,nequisiratus
filiumsuumexheredaret,atquetotumChristorelinqueret.AiteniminII.sermonedeuita
clericorum:

P.2.C.13.Q.2.C.VIII.PronumerofiliorumparshereditatisDeoofferatur.

Siquisirasciturfiliosuo,etmoriensexheredateum,siuiueret,noneumplacarem?
noneifiliumreconciliaredeberem?Quomodoergouoloutcumfiliosuohabeatpacem,
cuiusappetohereditatem?Sedplanesicfaciatquodsepehortatussum.Unumfiliumhabet:
putetChristumalterum;duoshabet:putetChristumtertium;decemhabet:faciatChristum
undecimum,etsuscipio.Gratian.Hacnimirumauctoritatemensuratestatoriprefigitur,non
quamcogaturexsoluere,sedquamprohibeturtransscendere.VI.Pars.1.Oblationesuero
defunctorumquiredderenoluerintexcommunicentur.UndeinCartaginensiConcilioIV.:
[c.95.]

P.2.C.13.Q.2.C.IX.Excommunicenturquidefunctorumoblationesecclesiisnegant.

Quioblationes defunctorum autnegant ecclesiis,autdifficulter reddunt,tanquam

egentiumnecatoresexcommunicentur.

P.2.C.13.Q.2. C. X. Ut infideles eiciantur ab ecclesiis, qui oblationes retinent

defunctorum.

ItemexConcilioVarensi.[I.,c.4.]Quioblationesdefunctorumretinent,etecclesiis
traderedemorantur,utinfidelessuntabecclesiaabiciendi,quiausqueadexinanitionem
fideiperuenirecertumesthancpietatisdiuinaeexacerbationem,quiaetfidelesdecorpore
recedentesuotorumplenitudineetpauperesconsolatualimoniaeetnecessariasustentatione
fraudantur.Hiiergotalesquasiegentiumnecatores,neccredentesiudiciumDeihabendi
sunt. Unde et quidam Patrum hoc scriptis suis inseruit, congruente sententia, qua ait:
Amicoquippiamraperefurtumest,ecclesiaeuerofraudaresacrilegiumest.

P.2.C.13.Q.2. C. XI. Qui oblata ecclesiis aut testamento relicta retinere

presumpserintexcommunicentur.

ItemexConcilioAgatensi.[c.4.]Clericiuelseculares,quioblationesparentumaut
donatas,auttestamentorelictasretinereperstiterint,autid,quodipsidonauerintecclesiis
uelmonasteriis, crediderint auferendum, sicutsinodussanctaconstituit, uelutnecatores
pauperumquousquereddantabecclesiisexcludantur.1.Siquisautemclericusfurtum
ecclesiaefecerit,peregrinaeitribuaturconmunio.VII.Pars.Gratian.Itemqueritur,anpro
sepultura mortuorum aliquid sit exigendum? De his ita scribit Gregorius in Registro,
Ianuario,EpiscopoSardiniae:
 523

P.2.C.13.Q.2.C.XII.Prosepulturanichilmunerisexigendumest.

Questa est nobis Nereida clarissima femina, quod ab ea solidos pro filiae suae
sepulturafraternitasuestraexigereuelit.Hocautemuiciumetnos,postquam,Deoauctore
adepiscopatushonoremaccessimus,deecclesianostraomninouetuimus,etperprauam
denuoconsuetudinemnequaquamusurparipermisimus,memores,quiadumAbrahama
filiis Ephron, hoc est a filiis Seor, sepulcrum precio ad humandum corpus coniugis
postularet,premiumaccipererennuit,necommodumuidereturdecadauereconsecutus.Si
ergotantaeconsiderationispaganusuirfuit,quantomagisnos,quisacerdotesdicimur,hoc
facerenondebemus?Undehocauaritiaeuiciumneinalienisdenuotemptaripresumatur,
ammoneo. 1. Sed si quando aliquem in ecclesia uestra sepeliri conceditis, siquidem
parentesipsius,proximiuelheredesproluminaribusspontequidofferreuoluerint,accipere
nonuetamus.Petiueroautaliquidexigiomninoprohibemus,ne(quodualdeirreligiosum
est) aut uenalis (quod absit) dicatur ecclesia, aut uos de humanis uideamini mortibus
gratulari,siexeorumcadaueribusstudetisquererequolibetmodoconpendium.

P.2.C.13.Q.2.C.XIII.Etiamcoactidesepulturapreciumacciperenondebemus.

ItemIeronimussuperGenesim.PostquampreciouictusestEphron,utsepulcrum
uenderetetacciperetargentum,licetcogenteAbraham,uaulittera,queapudillosproo
legitur, ablata est de eius nomine, et pro Ephron appellatus est Ephran, significante
scriptura, non eum fuisse consummatae perfectaeque uirtutis, qui potuerit uendere
memoriammortuorum.1.Sciantigiturquisepulcrauenduntuoluntarie,neccogunturut
accipiantprecium,sedanolentibusquicquamextorquent,mutarinomensuum,etperire
quiddamdemeritoeorum,cumetiamillereprehendaturocculte,quiinuitusaccepit.

P.2.C.13.Q.2.C.XIV.Deeodem.

Item exConcilio Triburiensi.[c.16.]Inecclesiastico namque libroscriptumest:

Mortuononprohibeasgratiam,sciens,quiaomnesmoriemur.Etitem:Omnia,quede
terraortasunt,interramconuertentur.Quidterraterramuendis?memento,quodterraes,
etinterramreuerteris,etquoniammorstibifuturaest,etappropiat,etsitardat.Recordare,
quianonhoministerraest,sed,utPsalmistaconmemorat:Dominiestterra,etplenitudo
eius.Siterramuendis,inuasionereireusteneberis.GratisaccepistiaDeo,gratisdapro
eo.QuareinterdictumsitomnibusomninoChristianisterrammortuisuendere,etdebitam
sepulturamdenegare,nisiforteproximietamicidefunctipropternomenetredemptionem
animaeuirigratisaliquiddareuelint.

P.2.C.13.Q.2.C.XV.Deeodem.

ItemexConcilioVarensi.Precipiendumestsecundumcanonumauctoritatem,utde
sepulcrisethominibussepeliendisnichilmunerisexigant,nisifortequisepelituruiuens
iusseritecclesiae,incuiusatriosepelitur,aliquiddesuisrebustribuere,autetiampost
mortemillius,quibusconmissumesteiuselemosinamfacere,derebusilliusaliquidsponte
dareuoluerint;ettamennullatenusapresbiterisillisaliquidexigatur,siueabillis,quilocis
etuillispresunt.1.Prohibendumestetiamsecundummaioruminstituta,utinecclesia
nullatenussepeliantur,sedinatrio,autinporticu,autinexedrisecclesiae.Infraecclesiam
uero,autpropealtare,ubicorpusDominietsanguisconficitur,nullatenussepeliantur.
 524

P.2.C.13.Q.2. C. XVI. A sacris locis non iuuantur post mortem, quibus peccata
dimissanonsunt.

ItemAugustinus.VIII.Pars.Quibuspeccatadimissanonsunt,asacrislocispost
mortemadiuuarinonpossunt,quiaquospeccatagrauioradeprimunt,siinsacrislocisse
sepelire faciunt, restat,utdesuapresumptione iudicentur, quatinus eossacralocanon
liberant,sedculpatemeritatisaccusat.

P.2.C.13.Q.2.C.XVII.Quibusprositinecclesiasepeliri.

Item Gregorius. [lib. IV. Dial. c. 50.] Cum grauia peccata non deprimunt, tunc
prodestmortuis,siinecclesiissepeliantur,quiaeorumproximi,quociensadeademsacra
locaueniunt,suorumquoquesepulturamaspiciunt,recordanturetprecesproeisDomino
fundunt.Namquospeccatagrauiadeprimuntadmaioremcumulumdampnationispotius
quamadsolutionemeorumcorporainecclesiisponuntur.

P.2.C.13.Q.2.C.XVIII.Quisepelianturinecclesia.

ItemexConcilioMagunciensi.[I.c.52.]Nullusmortuusinfraecclesiamsepeliatur,
nisiepiscopi,autabbates,autdignipresbiteri,uelfideleslaici.Gratian.Quidueromortuis
prositiuxtaecclesiamsepeliriquidueadeosperueniat,Augustinusinlibrodeagendacura
promortuis[cap.ult.]ostendit,dicens.

P.2.C.13.Q.2.C.XIX.Quaremortuiiuxtaecclesiamsepeliantur.

Nonestimemusadmortuos,proquibuscuramgerimus,peruenire,nisiquodproeis
siue altaris, siue orationum, siue elemosinarum sacrificiis solempniter supplicamus,
quamuisnonomnibusprosintproquibusfiunt,sedhistantum,proquibusdumuiuunt,
cooperantur ut prosint. Sed quia non discernimus, qui sint, oportet ea pro regeneratis
omnibusfacere,utnulluseorumpretermittatur,adquoshecbeneficiapossintetdebeant
peruenire. Melius enim supererunt ista his, quibus nec obsunt, nec prosunt, quam eis
deerunt,quibusprosunt.1.Diligentiustamenfacitquisquepronecessariissuis,quopro
illofiatsimiliterasuis.2.Corporiautemhumandoquicquidinpenditurnonestpresidium
salutis,sedhumanitatisoffitium,secundumaffectum,quonemoumquamcarnemsuam
odiohabet.Undeopportet,utquampotestprocarneproximicuramgerat,cumilleinde
recesserit,quigerebat.Etsihecfaciunt quicarnisresurrectionem noncredunt,quanto
magis debent facere qui credunt? utcorpori, sedtamen utresurrecturo etin eternitate
mansuro,inpensumhuiusmodioffitiumsitetiamquodammodoeiusdemfideitestimonium.
3. Quod uero quisque apud memorias martirum sepelitur, hoc tantum michi uidetur
prodessedefuncto,utconmendanseumetiammartirumpatrocinioaffectussupplicationis
proilloaugeatur.Gratian.ContraIeronimus:[inepistolamadGalat.c.6.adeauerba:
Unusquisqueonussuum.]

P.2.C.13.Q.2.C.XX.Postmortemorationesnonprosuntuiuentium.

Inpresentiseculoscimussiueorationibussiueconsiliisinuicempossenosadiuuari.
CumautemantetribunalChristiuenerimus,necIob,necDaniel,necNoerogarepossepro
quoquam,sedunumquemqueportareonussuum.Gratian.Verumhocdeinpenitentibus
accipiendum est, de quibus propheta: Nondabit Deoplacationem suam, nec precium
 525

redemptionisanimaesuae,etideofraternonredimeteum,sedlaborabitineternum,et
uiuet in finem. De aliis autem intelligi non potest. Unde Gregorius Bonifatio
Archiepiscopo:

P.2.C.13.Q.2.C.XXI.Inpenitenciadefunctisbonaprosuntuiuentium.

Proobeuntibusquippeconsuluissecognosceris,siliceatproeisoblationesofferri.
Sanctasictenetecclesia,utquisquepromortuisuereChristianisofferatoblationes,atque
presbitereorumfaciatmemoriam,etquamuispeccatisomnessubiaceamus,congruit,ut
sacerdos pro mortuis catholicis memoriam faciat et intercedat; non tamen pro inpiis
(quamuisChristianifuerint)talequidagerelicebit.

P.2.C.13.Q.2.C.XXII.Quatuormodissoluunturanimaemortuorum.

Idem.Animaedefunctorumquatuormodissoluuntur,autoblationibussacerdotum,
autprecibussanctorum,autkarorumelemosinis,autieiuniocognatorum.1.Curatiouero
funeris,conditiosepulturae,pompaexequiarum,magissuntuiuorumsolatiaquamsubsidia
mortuorum.Sialiquidprodestinpiosepulturapreciosa,oberitpiouilisautnulla.2.Nec
ideotamencontempnendasuntcorporaetabiciendadefunctorum,maximequeiustorum.
3. Ubi et illud salubriter discitur, quanta possit esse remuneratio pro elemosinis, quas
uiuentibus et sentientibus exhibemus si neque hoc apud Deum perit, quod examinis
hominummembrisoffitiidiligentiapersoluitur.

P.2.C.13.Q.2.C.XXIII.Antediemiudiciisacrificiisetelemosinismortuiiuuantur.

Item Augustinus in Enchiridion. [c. 109. et 110.] Tempus, quod inter hominis
mortemetultimamresurrectioneminterpositumest,animasabditisreceptaculiscontinet,
sicut queque digna est uel requie, uel erumpna, pro eo quod sortita est in carne dum
uiueret.Nequenegandumest,defunctorumanimaspietatesuorumuiuentiumreleuari,cum
pro illis sacrificium mediatoris offertur, uel elemosinae fiunt in ecclesia. Sed eis hec
prosunt,qui,cumuiuerent,hecsibiutposteapossentprodessemeruerunt.1.Estenim
quidamuiuendimodus,nectambonus,utnonrequiratistapostmortem,nectammalus,ut
eiistapostmortemnonprosint.Estuerotalisinbono,uthecnonrequirat,etestrursus
talis in malo, ut nec his ualeat, cum hec uita transierit, adiuuari. Quocirca omne hic
meritumconparatur,quopossitpostuitamreleuariquispiamuelgrauari.Etpostpauca:
2. Cum sacrificia altaris siue quarumcumque elemosinarum pro baptizatis omnibus
offeruntur,proualdebonisgratiarumactiones sunt,prononualdemalispropiciationes
sunt, pro ualde malis, etiam si nulla sunt adiumenta mortuorum, tamen uiuorum
consolationessunt.Quibusautemprosuntautadhocprosunt,utsitplenaremissio,aut
certe,uttollerabiliorfiatipsadampnatio.IX.Pars.Gratian.Deobseruationeautemtertii,
septimi,tricesimiuelquadragesimidieiqueritur,undeexordiumsumpserit?Ambrosiusin
librodeobituTheodosiiInperatoris:

P.2.C.13.Q.2.C.XXIV.Quarecertidiesinmortuorumconmemorationeseruentur.

Quiaaliitertiumdiem,aliiseptimum,aliitricesimum,aliiquadragesimumobseruare
consueueruntinoffitiismortuorum,quiddoceatlectioconsideremus.Defuncto,inquit,
Iacob,precepitIosephpuerissuissepultoribus,utsepelirenteum,etsepelieruntsepultores
Israel,etrepletisuntquadragintadies.Sicenimdinumeranturdiessepulturae.Etluxiteum
 526

septem diebus. Hec ergo sequenda sollempnitas, quam prescribit lectio. Sed etiam in
Deuteronomio scriptum est: Quia planxerunt filii Israel Moysen triginta diebus, et
consummati sunt dies luctus. Utraque ergo obseruatio habet auctoritatem, qua
necessariumpietatisinpleturoffitium.X.Pars. Gratian.Lugereautemettristaritampro
nostraquamproaliorummorteCiprianusprohibetdicens.

P.2.C.13.Q.2.C.XXV.Necpronostra,necpromortealiorumtristaridebemus.

Quampreposterumestquamqueperuersum,utcumDeiuoluntatemfieripostulemus,
quandoeuocatnosetaccersitdehocmundo,nonstatimuoluntatiseiusinperiopareamus,
obnitimur et reluctamur, et peruicacium more seruorum ad conspectum Domini cum
tristitiaetmeroreperducimur,exeuntesistincnecessitatisuinculo,nonuoluntatisobsequio,
etuolumusabeopremiiscelestibushonorari,adquemuenimusinuiti.Idem:1.Nobis
quoqueipsisminimisetextremisquociensreuelatumest,quamfrequenteratquemanifeste
deDeidignationepreceptumest,utcontestarerassidue,utpublicepredicarem,fratresnon
esse lugendos accersione dominica de seculo liberatos, cum sciamus non amitti, sed
premitti,recedentesprecedere,utproficiscentes,utnauigantessolent.

P.2.C.13.Q.2.C.XXVI.Expusillanimitatemortuoslugerecontingit.

ItemIohannesCrisostomus,inepistolaadEbreos.Ubicumquesepeliamur,Domini
estterraetplenitudoeius.Scilicetquodoportetfieriefficiatur.Lugereautemetdeplorare
etlamentarieos,quidehacuitadecedunt,expusillanimitatecontingit.Gratian.Hocautem
exdesperationefuturaeresurrectionisintelligitur.UndeetApostolusnonsimpliciterait:
Nolumusuosignorarededormientibus,utnoncontristemini,sedaddidit:sicutetceteri,
quispemnonhabent.Pietatisnamqueaffectuethumanitatisintuitumortuoslugerenon
prohibemur,sicutnonnullossanctorumaliorumexequiispiaslacrimasinpendisselegimus.
HincetiamAnastasiusPapa:[ep.II.adNerianum]

P.2.C.13.Q.2.C.XXVII.Quispemfuturaeresurrectionishabentdemortuisnimium
tristarinondebent.

Habentforsitanilliiustamlongidolorisexcusationem,quiuitamalteramnesciunt,
quidehocseculoadmeliusessetransitumnonconfidunt.Nosautem,quihoccredimuset
docemus,contristarinimiumdeobeuntibusnondebemus,nequodapudaliospietatistenet
speciem,hocmagisnobisinculpasit.Namdiffidentiaequodammodogenusestcontrahoc,
quodquisquepredicat,querere,iustitiamamans,dicenteApostolo:Nolumusautemuos
ignorarededormientibus,utnoncontristemini,sicutetceteri,quispemnonhabent.

P.2.C.13.Q.2.C.XXVIII.Deeodem.

ItemexConcilioTolletanoIII.[c.22.]Quidiuinauocationeabhacuitarecedunt,
cumpsalmistantummodoetpsallentiumuocibusdebentadsepulcrumdeferri.Sufficiat
autem, quod in spe resurrectionis Christianorum corporibus famulatus diuinorum
inpenditur canticorum. Prohibet nos sanctus Apostolus lugere defunctos, dicens: De
dormientibusautemnolouoscontristari,sicutetceteri,quispemnonhabent.EtDominus
non fleuit mortuum Lazarum, sed ad huius uitae erumpnas plorauit resuscitandum. Si
autempotesthocepiscopusomnibusChristianisprohibere,nonmoreturagere.Religiosis
tamen omnino aliter fieri non debere censemus. Sic enim Christianorum per omnem
 527

mundum humari oportet corpora defunctorum. XI. Pars. Gratian. De mortuis etiam
queritur,utrumsciantea,quehicauiuisgeruntur?Ysaiasexpersonapopuliafflictiait:
Abrahampaternosternesciuit. Augustinusquoqueinlibrodeagendacurapromortuis
illudidemtestatur,dicens:[c.15.]

P.2.C.13.Q.2.C.XXIX.Mortuiexsenesciuntquehicgeruntur.

Fatendumest,nescirequidemmortuosquidhicagatur,seddumhicagitur;postea
ueroaudireabeis,quihincadeosmoriendopergunt,nonquidemomnia,sedquesinuntur
etiamistimeminisseetqueillosquibushecindicant,oportetaudire.Possuntetabangelis,
quirebus,quehicaguntur,prestosunt,audirealiquidmortui,quodunumquemqueillorum
audire debereiudicat cuicuncta subiecta sunt. 1.Multi quoque aduiuos aliquos ex
mortuisuenirecredunt,sicutecontrarioPaulumexuiuisinparadisumraptumessediuina
scripturatestatur.XII.Pars.Gratian.Dehisautem,quiinpatibulissuspenduntur,queritur,
aniuxtaecclesiamsintsepeliendi?DequibusinMagonciensiConcilio[II.subRabano,c.
27.,]itastatutumest:

P.2.C.13.Q.2. C. XXX. Non est deneganda communio his, qui in patibulis

suspenduntur.

Quesitumestabaliquibusfratribusdehis,quiinpatibulis suspendunturprosuis
sceleribuspostconfessionemDeoperactam,utrumcadaueraeorumadecclesiasdeferenda
sint,etoblationesproeisofferendae,etmissaecelebrandae,annon?Quibusrespondemus,
siomnibusdepeccatissuispuramconfessionemagentibusetdignepenitentibuscommunio
infinesecundumcanonumpreceptadandaest,curcanonescommunionemuelsepulturam
eis interdicunt, qui pro peccatis suis penam extremam persoluerunt et confitentur, uel
confiteridesiderant?Scriptumestenim:NoniudicatDeusbisinidipsum.

[P.2.C.13.Q.2.PALEA.C.XXXI.

Furesetlatrones,siinfurandoautdepredandooccidantur,uisumestproeisnon
orandum. Si conprehensi aut uulnerati presbitero uel diacono confessi fuerint,
communionemeisnonnegamus.]

P.2.C.13.Q.2.C.XXXII.Deeodem.

Item ex Concilio Aurelianensi. Si fur aut latro captus in preda absque occisione
potestconprehendi,ettameninterficitur,quiaadimaginemDeicreatietinnomineeius
baptizatisunt,interfectoreseorumquadragintadiebusnonintrentecclesiam.Laneaueste
indutiabescisetpotibus,quiinterdictisunt,atoro,agladio,abequitatuseabstineant.In
tertia,quintaferiaetsabbatoaliquogenereleguminumuelolerum,etpomis,paruisque
pisciculis, cum mediocri cereuisia uicissim utantur et temperate. Sinautem a ueridicis
conprobatur testibus, quod sine odii meditatione se suaque liberando diaboli membra
interfecerint,etcapinonpoterant,penitenciamprohomicidioeisnoniniungimus,nisiipsi
uoluerintaliquidquodhumanitatisestfacere.Atsipresbiterest,nondeponatur;cunctis
tamendiebusuitaesuaepenitenciamagat.]
 528

P.2.CausaXIV.

Gratianus. Canonici cuiusdam ecclesiae questionem mouent de prediis; testes ex

fratribus suis producunt; negociatoribus pecuniam crediderunt, ut ex eorum mercibus
emolumentaacciperent.(Qu.I.)Queritur,anliceateisrepeteresua?(Qu.II.)Secundo,an
illitestessintaudiendi?(Qu.III.)Tertio,anilludsitusurasexigere?(Qu.IV.)Quarto,an
liceatclericis uellaicis aquolibetusurasexpetere? (Qu.V.)Quinto,anelemosinaede
usurisfieripossint?(Qu.VI.)Sexto,anusurariipenitenciamagereualeant,nisiquodmale
acceperuntrestituant.

P.2.C.14.QuestioI.

Gratianus. Quod sua repetere non possint, facile posse probari uidetur. Ait enim
Dominus ineuangelio: Siuis perfectus esse,uade,et uendeomnia, que habes,etda
pauperibus.Quiaergoistiiterperfectionisarripiunt,nonliceteissuahabere.Multoergo
minusliceteisrepetere,quianondebetrepetiquodpossiderinonlicet.1.Item:Siquis
uoluerittunicamtuamtollere,etiniudiciotecumcontendere,dimitteeietpallium.2.
ItemApostolusinepistolaadCorinthios:Seculariaigituriudiciasihabueritis,omnino
peccatumestinuobis.3.ItemGregoriusexponens:Omniamihilicent,sedegosub
nulliusredigarpotestate,inquit:Cummensconceptadesideriasequitur,seruirerebus
conuincitur,quarumamoresuperatur.

P.2.C.14.Q.1.C.I.Prorebustransitoriisepiscopusprouocatusnonlitiget.

Item ex Concilio Cartaginensi IV. [c. 19.] Episcopus nec prouocatus pro rebus
transitoriislitiget.Gratian.Quiaergogeneraliterperfectisprohibeturiniudiciocontendere,
patet,quodistisnonlicetstarecoramiudice.1.Hisitarespondetur:prohibeturperfecto
iniudiciostarecaptandolucrum,sednoneuitandodampnum.Velaliter:Aliudestsua
possidere,aliudestcommuniumprocuratoremesse.Canonici.nonpossidentsua,quiares
Deooblataenonsuntalicuius.Utunturenimrebusecclesiae,nonutsuis,sedtamquamad
dispensandumsibicreditis.UndeProsperinlibrodeuitacontemplatiua:Sacerdos,cui
dispensationiscuraconmissaest,etc.requireincausaeius,aquoproingressumonasterii
pecuniaexigebatur.Sicutergoistinonsuapossident,itanecsuarepetunt,sedresecclesiae,
quarum procurationem gerunt. Similiter quod in iudicio prohibentur contendere sic
intelligendumest,uidelicet,utnonsibistentcoramiudice,sedaliis.Aliisautemcoram
iudiceastitisse,etproeisiudiceminterpellassenonnullossanctorumlegimus.Hiautem
non sibi stant, sed pauperibus, quorum necessitatibus profutura repetunt, et ita non
prohibenturstarecoramiudice.2.Illudueroeuangelii:Siquisabstulerittibitunicam,
etc.nonprecipientisest,sedexhortantis.UndeAugustinusait:[lib.XIX.contraFaustum,
c.25.]

P.2.C.14.Q.1.C.II.Peccat,quiultradebitumexigit,nonquisibidebitareposcit.

Quoddebetur,etsibenigneremittitur,nontameniniquerepetitur.Peccatautemqui
exigitultradebitum,ideoquelexmodumfigenspenamtalionisinstituit.Sedtueolongees
apeccatoiniustiexactoris,quoomninononexigisdebitum,ideoquebonusmagisterait:
Quitepercutitinmaxillam,prebeeietalteram,presertimnecogamuretipsireddere
debitumabeo,quinullumhabetdebitum.[Gratian.]Sicetceteraaccipies.
 529

[P.2.C.14.Q.1.C.III.]

Idemdesermonedominiinmonte. Quisquispreceptisnonobtemperat,reusestet
debitorpenae.Etpaulopost:1.PreceptoDomininonobedirepeccatumest;etconsiliosi
utinolueris,minusboniadipisceris.ItemGregoriusinepistolaadIouinianum:2.Quod
precipiturinperatur;quodinperaturnecesseestfieri;sinonfiat,penamhabet. 3.Ubi
consiliumdatur,offerentisarbitriumest;ubipreceptum,necessitasseruientis.

P.2.C.14.QuestioII.

Gratianus.Deeoautem,quodqueritur,andesuisfratribustestespossintproducere,
multisauctoritatibusuideturesseprohibitum.Legesenimtamsacrorumcanonumquam
seculariumprincipumprohibentaduersusaliumtestemdesuadomoproduci. Contrase
enimquisquetestaripotest,proseuerominime.Quiaergoistiproducuntur,utproseipsis
testimonium ferant, (non enim suae utilitatis ecclesiae se penitus inmunes arbitrantur
futuros,patet,quodeorumuoxintalibusnonestaudienda.SedDistinctiohecettestium
examinatioincriminalibuscausisseruandaest;inciuilibusautemnonusquequaque. In
criminalienimcausanonlicettestemdedomopropriaproduci,inciuiliautemprelatis
ecclesiae licet. Unde Pascalis II. Guidoni, Archiepiscopo Viennensi, apostolicae sedis
Legatoscribit,dicens:

P.2.C.14.Q.2.C.I.Clericiprosuaecclesiatestimoniumferrepossunt.

Superprudentiatuaplurimumadmiramur,quodinnegocioB.Stephaniclericorum
ipsorumacceptarenolueristestimonium.Diuersaesuntnamquespeciescausarum,necin
omnibus causis crimina agitantur. In criminibus siquidem accusatorum et testium illa
districtioobseruandaest,queincanonibuscontinetur,nequiadprobationemdomestici
assumantur.Ceteruminpossessionumuelhuiusmodinegociishipotissimumassumendi
sunt,quieademnegociatractauerunt,dequorumaudituetuisuhesitatioessenondebeat.
Siergoidemclericiidoneisuntadassertionemcausaeillius,nullatenusremoueantur,sed,
sicutaliislitterisdeliberatumest,interS.IohannisetS.Stephanicanonicoslisillaplenius
decidatur.Gratian.Potestetiamintelligialiter.Domesticiadprobationemnonadmittantur,
utprohisuidelicet,quorumsuntdomestici,testimoniumferant.Hiiautem(sicutsuprade
actoribus dictum est) non pro domesticis, sed pro ecclesia, que mater est omnium
pauperum,testimoniumdicant.Inconficiendisauteminstrumentisseculariumnegociorum
presbiterinonuocenturadtestimonium,sed,sicasucontractuieosinterfuisseacciderit,
iubenteepiscopotestimoniumdicant.UndeinSinodohabitaRomaeabEugenioPapa[II.]
statutumest:[cap.13.]

P.2.C.14.Q.2. C. II. In conficiendis instrumentis sacerdotes ad testimonium non

uocentur.

Quamquamsacerdotumtestimoniumcredibilehabeatur,tameninipsissecularibus
negociisproconficiendisinstrumentisadtestimoniumnonrogentur,quiaeostalibusrebus
interessenonconuenit.Siautemeuentualiquocausaeinterfuerint,etaliquiduiderintuel
audierint, ubi nullae idoneae secularium personae inueniantur, ne ueritas occultetur, et
malus ut bonus estimetur, in prouidentia proprii sit episcopi, ut aut coram se et
conpetentibusiudicibus,autaliterueritatemhonorificetestificentur.
 530

P.2.C.14.QuestioIII.

Gratianus. Quod autem preter summam emolumenta sectari sit usuras exigere,
auctoritateAugustiniprobatur,quiinpsalmoXXXVI.[ad.uers.Totadie]scribit,dicens:

P.2.C.14.Q.3.C.I.Quiplusquamdederitexpetitusurasaccipit.

Sifeneraueris hominem, idestsitumutuumdederispecuniamtuam,aquoplus

quam dedisti expectes, non pecuniam solam, sed aliquid plus quam dedisti, siue illud
triticumsit,siueuinum,siueoleum,siuequodlibetaliud,siplusquamdedistiexpectes
accipere,feneratores,etinhocinprobandus,nonlaudandus.

P.2.C.14.Q.3.C.II.Quicquidsupradatumexigitur,usuraest.

ItemIeronimussuperEzechielem,libroVI.[ad.c.18.]Putantquidamusurastantum
esseinpecunia. Quodprouidensdiuinascripturaomnisreisuperhabundantiamaufert,ut
plus nonrecipias quamdedisti. Item: 1.Aliipropecunia fenerata solent munuscula
diuersi generis accipere, et non intelligunt scripturam usuram appellare et
superhabundantiamquicquidilludest,siabeo,quoddederint,plusacceperint.

P.2.C.14.Q.3.C.III.Quicquidsortiacciditusuraest.

Item Ambrosius de Nabuthe. Plerique refugientes precepta legis cum dederint

pecuniamnegotiatoribus,noninpecuniausurasexigunt,seddemercibuseorumtamquam
usurarumemolumentapercipiunt.Ideoaudiantquidlexdicat:Neque,inquit,usuram,
escarumaccipies,nequeomniumrerum.Item:1.Escausuraest,etuestisusuraest,et
quodcumquesortiaccidit usuraest;etquodcumqueuelis einomeninponas,usuraest.
Item:2.Siquisinstaurandumconuiuiumputet,adnegociatoremmittit,utabsinthiati
cupellamsibigratisdeferat,adcauponemdirigit,utPicenumuinumautTiriacumrequirat;
adlanium,utuuluamsibiprocuret;adalium,utsibipomaadornet.

P.2.C.14.Q.3.C.IV.Quandoampliusexigiturquamdetur,usuraaccipitur.

ItemexConcilioAgatensi.Usuraest,ubiampliusrequiriturquamquoddatur.Verbi
gratia,sisolidosdecemdederis,etampliusquesieris,ueldederisfrumentimodiumunum,
etsuperaliquidexegeris.Gratian.Ecceeuidenterostenditur,quodquicquidultrasortem
exigiturusuraest.

P.2.C.14.QuestioIV.

Gratianus. Quod uero nec clericis, nec laicis liceat usuras exigere, probatur
auctoritateGelasiietaliorum.AitenimGelasiusPapa,scribensclericisperLucaniamet
Siciliam:[c.17.]

P.2.C.14.Q.4.C.I.Aquestibusnegociationisclericiabstineant.

Clerici ab indignis questibus nouerint abstinendum, et ab omni cuiuslibet

negociationisingeniouelcupiditatecessandum.Inquocumqueuerogradusint,sicessare
noluerint,moxaclericalibusoffitiisabstinerecogantur.
 531

P.2.C.14.Q.4.C.II.Excommunicenturministri,quifenerantur.

ItemexConcilioArelatensiI.,quodconfirmauitSiluesterPapa.[c.12.]Ministri,qui
fenerantur,placuitiuxtaformamdiuinitusdatameosacommunioneabstinere.

P.2.C.14.Q.4.C.III.Quiuoluntesseincleroastudionegociationisabstineant.

ItemexConcilioTerraconensi.[c.2.]Canonumstatutisfirmatumest,utquicumque
incleroesseuolueritemendiuiliusetuendendikariusstudiononutatur.Quodsiexercere
uoluerit,cohibeaturaclero.

P.2.C.14.Q.4.C.IV.Alieneturaclerousurasautsuperhabundantiamexigens.

ItemexConcilioMartinipapae.[c.62.]SiquisoblitustimoremDomini,etsacrarum
scripturarum,quedicunt:Pecuniamsuamnondeditadusuram,posthanccognicionem
magniconciliifenerauerituelcentesimamexegerit,autexquolibetnegocioturpislucri
quesierit,autperdiuersasspeciesuini,uelfrugis,uelcuiuslibetrei,emendoueluendendo
aliquaincrementasusceperit,degradusuodeiectusalienushabeaturaclero.

P.2.C.14.Q.4.C.V.Propecunia,quamdeditmutuoclericus,iustopreciospecies
recipiat.

Itemexeodem.Siquisclericusinnecessitatesolidumprestiterit,hocdeuinouel
frumento accipiat, quod mercandi causa tempore statuto decretum fuerit uenundare.
Ceterumsispeciemnonhabueritnecessariam,ipsumquoddedit,ulloaugmentorecipiat.

P.2.C.14.Q.4.C.VI.Clericusnonplusaccipiatquamconmodauit.

ItemexConcilioCartaginensiIII.[c.16.]Nullusclericorumampliusaccipiatquam
conmodauit;sipecuniam,pecuniamaccipiat,sispeciem,eandemspeciem,quamdedit,
accipiat,etquicquidaliudtantum,quantumdedit,accipiat.

P.2.C.14.Q.4.C.VII.[VIII.]Deeodem.

ItemexNicenoConcilio.[c.17.]Quoniammulticlerici,auaritiaecausaturpialucra
sectantes,oblitisuntdiuiniprecepti,quodictumest:Quipecuniamsuamnondeditad
usuram,statuithocsanctumconcilium,ut,siquisinuentusfueritposthancdiffinitionem
usuras accipere, uel ex quolibet tali negotio turpia lucra sectari, uel etiam species
frumentorum ad sescuplum dare, omnis, qui tale aliquid conatus fuerit ad questum,
deiciaturaclero,etalienushabeaturabecclesiasticogradu.

P.2.C.14.Q.4.C.VIII.[VII.]Etiamlaicisusuradampnabilisest.

ItemLeoPapa.[epist.I.c.3.]Nechocquoquepretereundumduximus,essequosdam
turpislucricupiditatecaptosquiusurariamexercentpecuniam,etfenoreuoluntditescere.
Quodnosutnondicamusineos,quisuntinclericaliordineconstituti,sedetiaminlaicos
cadere, qui se Christianos dici capiunt, condolemus. Quod uindicari acrius in eos, qui
fuerintconfutati,decernimus,utomnispeccandioportunitasadimatur.
 532

P.2.C.14.Q.4.C.IX.Turpelucrumsequitur,quiminusemit,utplusuendat.

Item Iulius Papa.Quicumque tempore messis ueluindemiae nonnecessitate, sed

proptercupiditatemconparatannonamueluinum,uerbigratiadeduobusdenariisconparat
modiumunum,etseruat,usquedumuendaturdenariisquatuorautsex,autamplius,hoc
turpelucrumdicimus.

P.2.C.14.Q.4.C.X.Rapinamfacitquiusuramaccipit.

ItemAmbrosiusinlibrodebonomortis.[c.12.]Siquisusuramaccipit,rapinam
facit,uitanonuiuit.

P.2.C.14.Q.4.C.XI.Nonminuscrudelisestquipauperemtrucidatfenore,quamqui
diuitialiquarapit.

ItemAugustinusadMacedonium.[ep.LIV.]Quiddicamdeusuris,quasetiamipsae
legesetiudicesreddiiubent?Ancrudeliorestquisubtrahitaliquidueleripitdiuiti,quam
qui trucidatpauperemfenore?Hecutiqueatquehuiusmodimaleutiquepossidentur, et
uellemutrestituerentur,sednonestquoiudicerepetantur.Iamueroprudenterintueamur
quodscriptumest:Fidelihominitotusmundusdiuitiarumest:infideliautemnecobolus,
nonneomnes,quiuidentursibigaudereconquisitis,eisqueutinesciunt,alienumpossidere
conuincimus?Hocenimcertealienumnonest,quodiurepossidetur,hocautemiure,quod
iuste,ethociuste,quodbene.Omneigitur,quodmalepossidetur,alienumest;maleautem
possidetquimaleutitur.Gratian.Porro,aquousuraeexigendaesint,Ambrosiustestatur,
dicens:[inlibrodeTobia,c.15.]

P.2.C.14.Q.4.C.XII.Abillousuramexigerepossumus,cuiiurenocemus.

Abilloexigeusuram,cuinoceremeritodesideras;cuiiureinferunturarma,huic
legitimeinferunturusurae;quembellouincerenonpotes,abhocusuramexige,quemnon
sitcrimenoccidere.Sineferrodimicatquiusurasflagitat,sinegladiosedehosteulciscitur
quifueritusurariusexactorinimici.Ergoubiiusbelli,ibiiususurae.

P.2.C.14.QuestioV.

Gratianus.I.Pars.Quodueroelemosinaenonsintfaciendaeexfenoreuelusuris,nec
exquolibetmaleacquisito,AugustinustestaturinlibrodeuerbisDominitractatuXXXV.:

P.2.C.14.Q.5.C.I.Deusuriselemosinaefierinonpossunt.

Noliteuelleelemosinasfaceredefenoreetusuris.

P.2.C.14.Q.5.C.II.OblatisderapinareprobaturaDeo.

Item Augustinus. Inmolans ex iniquo oblatio est maculata. Dona iniquorum non
probataltissimus,necrespicitinoblationibusiniquorum,necinmultitudinesacrificiorum
eorum propitiabitur peccatis. Qui offert sacrificium ex substantia pauperum, quasi qui
uictimatfiliuminconspectupatrissui.Panisegentiumuitapauperisest.Quidefraudat
 533

illumhomosanguinisest.Quieffunditsanguinem,etquifraudemfacitnecessario,fratres
sunt.

P.2.C.14.Q.5.C.III.Nonestaliquidrapiendumdiuitibus,utdeturegenis.

Item Augustinus in Omelia. Forte aliquis cogitat et dicit: Multi sunt Christiani
diuites,auari,cupidi;nonhabeopeccatum,siillisabstulero,etpauperibusdedero.Unde
enim illi nil boni agunt, mercedem habere potero. Sed huiusmodi cogitatio ei Diaboli
calliditatesuggeritur.Namsitotumtribuatquodabstulerit,potiuspeccatumadditquam
minuat.
[PALEA.

P.2.C.14.Q.5.C.IV.Deeodem.

ItemIeronimus.Nemo,quirapit,moriens,sihabetundereddat,saluatur.Sieos,
quorumfuit,inuenirenonpoterit,ecclesiaeuelpauperibustribuat.]
[PALEA.

P.2.C.14.Q.5.C.V.Deeodem.

Item Ambrosius. Rapinam emere non licet, nisi ea intentione, ut cui est ablata
reddatur.]

P.2.C.14.Q.5.C.VI.Furtumconmittitquiinuentumnonreddit.

Itemeiusdem.Siquidinuenisti,etnonreddidisti,rapuisti;quantumpotuistifecisti.
Quiaplusnoninuenisti.Quialienumnegat,sipossetettolleret.1.Deuscorinterrogat,
nonmanum.

P.2.C.14.Q.5.C.VII.Quiderebusconcessisetbenequesitiselemosinaminpendit,
illaplacetDeo.

ItemGregorius.[lib.VII.epist.110.adSyagrium.]Elemosinaredemptoris nostri
oculisillaplacet,quenonexillicitisetiniquitatecongeritur,sedquederebusconcessiset
beneacquisitisinpenditur.

P.2.C.14.Q.5.C.VIII.Peccatquireminuentamnonreddit.

ItemIeronimusinlibroLeuitici.Multisinepeccatoputantesse,sialienum,quod
inuenerint,teneant,etdicunt,Deusmichidedit,cuihabeoreddere?Discanthocpeccatum
simileesserapinae,siquisinuentanonreddat.

P.2.C.14.Q.5.C.IX.Bonusususnoniustificatiniustequesita.

Item Augustinus. [lib. de bono coniugali, c. 14.] Neque enim si agris inique ac
perperaminuasisitaquisqueutatur,utexeorumfructibuselemosinaslargasfaciat,ideo
rapinamiustificat.1.Nequesialiusruripaterno,ueliustequesitoauarusincumbat,ideo
culpandaestiurisciuilisregula,quapossessorlegitimusfactusest.2.Nectirannicae
 534

factionisperuersitaslaudabiliserit,siregiaclementiatirannossubditostractet.3.Nec
uituperetur ordo regiae potestatis, si rex tirannica crudelitate seuiat. Aliud namque est
iniustapotestateiusteuelleuti,etaliudestiustapotestateiniusteuelleuti.

P.2.C.14.Q.5.C.X.Cumalteriusdetrimentoalterisubuenirenonlicet.

Item Ambrosius in libro [III.] de offitiis. [c. 9.] Denique, si non potest alteri
subueniri,nisialterledatur,commodiusestneutrumiuuariquamalterumgrauari.Ideoque
in causis pecuniariis interuenire non est sacerdotale in quibus non potest fieri, quin
frequenteralterledatur,quiuincitur,quoniamintercessorisbeneficioseuictumarbitratur.
Sacerdotisigiturestnullinocere,prodesseuelleomnibus;posseautemsoliusDeiest.

P.2.C.14.Q.5.C.XI.ElemosinaeetsacrificianonplacentDeo,queofferunturex
scelere.

ItemGregoriusinRegistro.[lib.VII.Indict.2.epist.126.ReccaredoRegi.]Scriptum
est:VictimaeinpiorumabhominabilessuntDeo:uotaiustorumplacabilia;nequeenimin
omnipotentisDeiiudicioquid,sedaquodeturinspicitur.Hincestenimquodscriptumest:
RespexitDeusadAbel,etadmuneraeius;adCainautemetadmuneraeiusnonrespexit.
Dicturus quippe,quiaDominus respexit admunera, premisitsollicite, quiarespexit ad
Abel. Ex qua re patenter ostenditur, quia non offerens a muneribus, sed munera ab
offerente placuerunt. Dona quippe iniquorum non probat altissimus, nec respicit in
oblationibuseorum,necinmultitudinesacrificiorumpropiciabiturpeccatiseorum.Idem:
LongeestDominusabinpiis,etorationesiustorumexaudiet.II.Pars.Gratian.Contrain
Exodolegitur,quodfiliiIsrael,exiturideEgypto,auicinissuisacceperuntmutuouasa
aureaetargentea,exquibusposteaedificauerunttabernaculum Domino.Hisrespondet
AugustinusinlibroquestionumExodi:[quest.39.]

P.2.C.14.Q.5. C. XII. Non licet aliena rapere exemplo Israelitarum spoliantium

Egyptios.

DixitDominusadMoysen:Petatuiraproximo,etmulieraproxima,uasaaureaet
argentea, et uestem. Non hinc quisque sumendum exemplum putare debet ad
exspoliandumistomodoproximum.HocenimDeusiussit,quinoueratquidquemquepati
oporteat.NecIsraelitaefurtumfecerunt,sedDeoiubentiministeriumprebuerunt.III.Pars.
Gratian. Item obicitur: Aliena rapere non est contra preceptum: nullo siquidem Dei
mandato rapina uidetur prohibita. Sed nomine furti omnis illicita usurpatio rei alienae
intelligitur.UndeAugustinusineodemlibro:[quest.71.]

P.2.C.14.Q.5.C.XIII.Maiorispenaeestuiolenteraliquideripere,quamfurari.

Penaleestocculteauferre:multomaiorispenaeestuisibilitereripere.Auferreergo
nolenti, siue occulte siue palam, habet preceptum suum. Furti enim nomine bene
intelligitur omnis illicita usurpatio rei alienae. Non enim rapinam permisit qui furtum
prohibuit,sedutiquefurtinomineinlegeueteristestamentietrapinamintelligiuoluit.A
parte enim totum significauit, quicquid illicite rerum proximi aufertur. Gratian. His
auctoritatibus probatur, quod neque ex rebus inuentis, neque ex male conquisitis
elemosinamquisquamfacerepotest.IV.Pars.1.SedAugustinuscontratestatur[serm.
XXXV.deuerbisDomini]dicens:
 535

P.2.C.14.Q.5.C.XIV.Demaleadquisitisbonumfieripotest.

Quihabetis aliquiddemalo,faciteindebonum.Quinonhabetis demalo,nolite

acquireredemalo.Estotubonus,quifacisdemalobonum,etcumceperisaliquidboni
faceredemalo,noliremaneretumalus.Nummituiconuertunturinbonum,etturemanes
malus?Gratian.Sedhocmultipliciterintelligitur.Facitenimdemalobonumquireddit
quodilliciteabstulit.Nomineetiammalicuraetsollicitudomortaliumexprimitur.Demalo
ergo bonumfacit quipauperibus dispensatquodcumlabore etsollicitudine acquisiuit,
iuxta illud euangelii: Facite uobis amicos de mammona iniquitatis. Vel ex malo
acquiriturquodexturpicausapossidetur,ueluticummathematicusexarte,quamdocet,
uel ex futuris,quepronunciat, nonnulla lucratur. Queuero demalo sicacquiruntur in
bonum possunt conuerti. De peccato etiam aliqua nonnumquam acquiruntur, que
pauperibusiusteerogantur.UndeAugustinusadMacedonium:[epist.LIV.]

P.2.C.14.Q.5.C.XV.Quemaleacquirunturaliquandobenepossuntexpendi.

Nonsanequicquidabinuitosumituriniurioseaufertur.Nampleriquenecmedico
uolunt reddere honorem suum, nec operario mercedem; nec tamen hec qui ab inuito
accipiunt,periniuriamaccipiunt,quepotiusperiniuriamnondarentur.1.Sednonideo
debetiudexuendereiustumiudicium,auttestisuerumtestimonium,quiauenditaduocatus
iustumpatrociniumetiurisperitusuerumconsilium.Illieniminterutramquepartemad
examenadhibentur:istiexunaparteconsistunt.Cumautemiudiciaettestimonia,quenec
iustaetuerauendendasunt,iniquaetfalsauenduntur,multosceleratiusutiquepecunia
sumitur, quia scelerate etiam, quamuis a uolentibus, datur. Ille tamen solet male sibi
ablatampecuniamrepetere,quiiustumiudiciumemit,quoniamuenaleessenondebuit.
Quiueroproiniquoiudiciodedit,uelletquidemrepetere,nisitimeretuelpuderetemisse.
2.Suntaliaepersonaeinferiorisloci,queabutraquepartenoninsolenteraccipiunt,sicut
offitialis, et qui amouetur, et cui admouetur offitium. Abhis extorta per inmoderatam
inprobitatemrepetisolent;magisquereprehendimusquitaliainusitaterepetiuerunt,quam
qui ea de more sumpserunt, quoniam multae necessariae personae rebus humanis uel
inuitantur huiusmodi commodis, uel tenentur. 3. Isti, si uiam uitae mutauerint, aut
excellentioris conscenderint sanctitatis gradum,facilius ea,quehocmodoacquisierunt,
tanquam sua pauperibus largiuntur, quam eis, a quibus accepta sunt, tamquam aliena
restituant. 4. Qui uero contra ius societatis humanae furtis, rapinis, calumpniis,
obpressionibus,inuasionibusaliquaabstulerit,reddendapotiusquamdonandacensemus,
Zacheipublicaniexemplo.

P.2.C.14.QuestioVI.

Gratianus. I. Pars. Quod uero penitencia agi non possit, nisi res aliena reddatur,
testaturAugustinusinepistola[LIV.]adMacedonium.

P.2.C.14.Q.6.C.I.Penitencianonagitur,siresalienanonrestituitur.

Siresaliena,propterquampeccatumest,reddipossit,etnonredditur,penitencianon
agitur,sedsimulatur.Siautemueraciteragitur,nonremitteturpeccatum,nisirestituatur
ablatum;si,utdixi,restituipotest.Plerumqueenimquiaufertamittit,siuealiospatiendo
malossiueipsemaleuiuendo,necaliudhabetunderestituat.1.Huiccertenonpossumus
dicere,reddequodabstulisti,nisicumhaberecredimusetnegare.Ubiquidemsialiquos
 536

sustinetcruciatusrepente,dumexistimaturhaberequodreddat,nonestiniquitas,quia,si
nonestundereddatablatampecuniam,tamen,dumeampermolestiascorporalesreddere
conpellitur,peccatiquomaleablataest,penasluit.2.Sednoninhumanumestetiampro
talibus intercedere non ad hoc ut minime restituantur aliena, sed ne frustra homo in
hominemseuiat.Etpaulopost:3.Illuduerofidentissimedixerim,eum,quiprohomine
adhocinteruenit,nemaleablatarestituat,etquiadseconfugientem(quantumhoneste
potest)adreddendumnonconpellit,sociumessefraudisetcriminis.Nammisericordius
opem nostram talibus subtrahimus quam inpendimus. Non enim opem fert qui ad
peccandumadiuuat,acnonpotiusadiuuatsedobuiatsubuertendoatqueobprimendo.4.
Sed numquid nos ideo aut exigere aut exigendum tradere uel possumus uel debemus?
Agimus,quantumepiscopalisfacultasdat,ethumanumquidemnonnumquam,sedmaxime
acsemperdiuinumiudiciumcomminantes.Nolentesautemreddere,quosnouimusetmale
abstulisse, et unde reddant habere, arguimus, increpamus, obtestamur, quosdam clam,
quosdam palam, sicut diuersitas personarum diuersam uidetur posse uel accipere
medicinam.II.Pars.Gratian.Siueroremalienamquisconsecrauerit,noneandem,sed
estimationemeiusrestitueredebet.UndeGregorius:[lib.VII.Indict.2.epist.58.Fantino
Defensori]

P.2.C.14.Q.6.C.II.Quiremalienamconsecrat,eiusestimationemrestituat.

Conperimus, nullam extitisse causam, pro quares eorum potuissent rationabiliter

occupari,atqueeasinconsulteactemereconsecrari.Idcircoexperientiaetuaeprecipimus,
ut, quia quod semel consecratum est eis non ualet ultra restitui, studii tui sit ut ipse
episcopusdebeatpreciumdare.III.Pars.Gratian.Promalisautemapudprincipesecclesia
debetintercedere,noneostemerarioausudefendere.UndeGregoriusRomanoDefensori:
[lib.VII.Indict.2.epist.24.]

P.2.C.14.Q.6.C.III.Ecclesiapromalisintercedatnoneostemeredefendat.

Hii,quiinfurtispublicisinplicatisunt,anobisnonuideanturiniustedefendi,ne
opinionemmaleagentiumexindiscretaedefensionisausuinnosullomodotransferamus;
sedquantumdecetecclesiamammonendo,uerbumintercessionisadhibendoquibusualetis
succurrite,utetaliisopemferatis,etopinionemsanctaeecclesiaenoninquinetis.IV.Pars.
Gratian. Furtumautemnontaminquantitatereiquaminaffectufurantisconsideratur.
UndeIeronimusinepistolaadTitum:[adc.2.]

P.2.C.14.Q.6. C. IV. Non solum in maioribus sed etiam in minoribus furtum

conmittitur.

Furautemnonsoluminmaioribus,sedinminoribusetiamiudicatur.Nonenim,quod
furto ablatum est, sed mens furantis attenditur. Quomodo in fornicatione non idcirco
diuersa sit fornicatio si mulier pulcra aut deformis, ancilla aut ingenua, paupera aut
opulentasedqualiscumqueillafuerit,unaestfornicatioitainfurto,quantumcumquequis
abstulerit,furticrimenincurrit.

P.2.CausaXV.

Gratianus. Clericus quidam crimine carnis lapsus esse perhibetur ante, quam
sacerdotalem benedictionem consequeretur. Postquam uero sacerdotium adeptus est, in
 537

furoremuersusquendaminterfecit.Recuperatauerosanitateapudepiscopumaccusaturab
ea,cumqualapsusessedicitur.Episcopusautemdiedominicocausamexaminat.Sacerdos
inficiaturcrimensibiillatum;quorundamclericorumsibipatrociniaquerit;illiueronon
sine precio sibi patrocinantur; tandem episcopus questionibus confessionem extorquet;
demumsolusetabsquesinodaliaudientiaillumsententiaferit.(Qu.I.)Queriturautem,an
ea,quementealienatafiunt,sintinputanda?(Qu.II.)Secundo,anproinpensispatrociniis
liceat clericis munera exigere? (Qu. III.) Tertio, an ex mulieris confessione iste sit
condempnandus?(Qu.IV.)Quarto,andiedominicoeiuscausasituentilanda?(Qu.V.)
Quinto, an sibi neganti purgatio sit deferenda? (Qu. VI.) Sexto, an eius confessio
cruciatibussitextorquenda?(Qu.VII.)Septimo,anabsquesinodaliaudientiaepiscopus
ualeatsacerdotemdampnare?(Qu.VIII.)Octauo,sisponteconfessusautabaliisconuictus
fuerit,quodanteordinationempeccauerit,ansusceptiordinisoffitiumsibiexequiliceat?

P.2.C.15.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quodautemea,quealienatamentefiunt,nonsintinputanda,facile
uidetur posse probari. Peccata namque alia penes uoluntatem animi, alia circa naturae
infirmitatem uidentur consistere. Est autem uoluntas, ut Augustinus ait in libro 1.
retractationum,[cap.15.]animimotusadaliquiduelnonimitandum,ueladipiscendum.
Quod propterea dictum est, ut hac diffinitione uolens a nolente discerneretur. 1. Ex
uoluntate itaque peccata procedunt, que libero mentis arbitrio et delinquendi proposito
conmittuntur. 2. Porro infirmitas alia est animi, alia carnis. Infirmitas animi est
ignorantia; carnis infirmitas est concupiscentia. Ex utraque autem infirmitate que
procedunt inputantur ad penam. Undede quibusdam ignorantibus dictum est: Si quis
ignorat,ignorabitur.Taleserantilli,dequibusChristusaitapostolis:Extrasinagogam
facientuos,quiaarbitrabunturobsequiumseprestareDeo.DeeisdemetiamApostolus
scribitinepistolaadRomanos:Testimoniumillisperhibeo,quiazelumDeihabent,sed
non secundum scientiam. Nullum tamen eorum in sua perfidia perseuerantem hec
ignorantiaexcusat.Excarnisinfirmitateproceduntquenaturaelanguorefiunt,que,nisi
inputarenturadpenam,nequaquamApostoluslegecarnisgrauatusdiceret:Infelixego
homo,quismeliberabitdecorporemortishuius?etc.Siueergopenesuoluntatem,siue
penesinfirmitatempeccataconsistant,semperinputanturadpenam.3.Cuisententiae
illudAugustinideuerareligione[C.14.]contrariumesseuidetur:Usqueadeopeccatum
uoluntariummalumest,utnisisituoluntariumnullomodositpeccatum,ethocquidem
adeomanifestumest,utnullahincdoctorumpaucitas,nullaindoctorumturbadissentiat.
Quareautnegandumestpeccatumconmitti,autfatendumestcumuoluntateconmitti.4.
Sedhocnongeneraliterdeomnibuspeccatisintelligendumesse,idemAugustinusin1.
libroretractionum[cap.13.]ostendit,dicens:Usqueadeopeccatumuoluntariummalum
est, ut nullo modo sit peccatum, si non sit uoluntarium. 5. Potest uideri falsa hec
diffinitio; sed si diligenter excutiatur, inuenitur uerissima. Peccatum illud quippe
cogitandumest,quodtantummodopeccatumest,nonquodetiampenapeccati.Quamuiset
illa,quenoninmeritononuoluntariapeccatadicuntur,quiauelanescientibus,uelcoactis
perpetrantur, non omnino possint non uoluntaria dici. Idem in eodem: [libro c. 15.]
Diffinitiopeccatiquamdiximus:Peccatumestuoluntasretinendiuelconsequendiquod
iustitiauetatundeliberumestabstinere,proptereauerumest,quiaiddiffinitumest,quod
tantummodopeccatumest,nonquodetiampenapeccati.
 538

P.2.C.15.Q.1.C.I.Nonsuntpeccatauolentium,nisinescientium.

Ideminlibro[IV.]questionum.[qu.24.adc.15.Numerorum]Meritoqueritur,que
suntpeccatanolentium?utrumqueanescientibusconmittuntur,anetiampossitrectedici
peccatumessenolentis,quodfacereconpellitur?Namethoccontrauoluntatemdicisolet;
sedutiqueuultpropterquodfacit;tamquamsiperiurarenolit,etfacitcumuultuiuere,si
quisquam,nisifecerit,mortemminetur.Vultergofacere,quiauultuiuere,etideononper
seipsumappetit,utfalsumiuret,sedutfalsumiurandouiuat.Quodsiitaest,nescio,utrum
possint ista dici peccata nolentium, qualia hic dicuntur expianda. Nam si diligenter
inspiciatur,forteipsumpeccarenemouelit,sedpropteraliudquoduultpeccat.Omnes
quippe homines, qui scientes faciunt quodnon licet, uellent licere. Usque adeo ipsum
peccarenemoappetitpropterhocipsum,sedpropterillud,quodexeoconsequitur.Hecsi
itasehabent,nonsuntpeccatanolentium,nisinescientium,quediscernunturapeccatis
uolentium.

[P.2.C.15.Q.1.C.II.]

Digestorumtitulodeiniuriis.[I.3.]Illudrelatumperequeest,eos,quiiniuriampati
possunt,etfacereposse.Sanesuntquidam,quifacerenonpossunt,utputafuriosus,et
inpubes,quidolicapaxnonest.Namquehipatiiniuriamsolent,nonfacere.Cumenim
iniuria ex affectu facientis consistat, consequens erit dicere, hos, siue pulsent siue
conuicium dicant, iniuriam fecisse non uideri. Itaque pati quis iniuriam, etiamsi non
sentiat,potest;facereueronemo,nisiquiscitseiniuriamfacere,etiamsinesciatcuifaciat.
Quaresiquisperiocumpercutiat,autdumcertat,iniuriarumnontenetur.Siquisliberum
hominem ceciderit, dum putat seruum suum, in ea causa est, ne iniuriarum teneatur.
Gratian. Ut itaque, ex premissis apparet, siue ex uoluntate siue ex infirmitate peccata
procedant,palam estilla inputari.Sedcarnis infirmitas dupliciter intelligitur. Estenim
languornaturae,quicarnisconcupiscentiaappellatur, queueriusanimae infirmitas dici
potest, sed ideo carnis infirmitas dicitur, quia accidit animae ex coniunctae carnis
corruptione.Porroaliaestinfirmitas,quepropriecarnis dicitur, qua(elementorum seu
humorumconcordiaturbata)caroipsaafficitur,ettandemdissoluitur.1.Similiteranimi
infirmitasduplexest:una,queuiciumappellatur,quaanimaaDeoseparatur,utestira,
odium,etaliahuiusmodi;aliainfirmitasanimae,que,cumipsanonsitpeccatum,esttamen
pena,etcausapeccati,utestobliuioetignorantia.Furorautem,cumnonsitpeccatum,est
tamenpenapeccati,utfebrisetceteraepassiones,quaspropriecarnisdicimusesse,quarum
motus,idestea,queillisperturbantibusfiunt,nulliinputanturadpenam.2.Sedobicitur
deLamech,qui,cumcecusesset,Caininterfecit,neceumexcusauitcecitatisinfirmitas.
Undedictumest:SeptuplumultiodabiturdeCain;deLamechseptuagiessepties. Sed
cecitasignorantiaesimilisest.3.Exutraqueenimquedamfiunt,queinputantur,quedam
ueroqueminime.Cecusnamque,sidebitumsuaeuxorisecredensredderealienampolluit,
non est reus adulterii. Si autem ludo, uel exercitatione uirium, uel uenatione iaculum
mittens aliquem perimat, quia ab eo hoc penitus debet esse alienum, homicidii reus
habetur.Mensueroalienatafurore,cumsuiconposnonsit,eorum,queadmittit,reatum
noncontrahit,quiafacultatemdeliberandinonhabuit.Undepupilloetfuriosoinmaleficiis
subuenitur,utnoneisinputenturadpenamqueexmentisdeliberationenonprocesserunt.
Quod non solum humanis, sed etiam diuinis legibus noscitur adprobatum. Ait enim
Augustinusdeparuulis:[inlib.defideadPetrumDiaconum,cap.30.]
 539

[P.2.C.15.Q.1.C.III.]

Firmissime teneetnullatenus dubites,exceptis illis,quipronomineChristisuo

sanguinebaptizantur,nullumhominemaccepturumuitameternam,quinonhicamalissuis
fueritperpenitenciamfidemqueconuersus,etpersacramentumfideietpenitenciae,idest
perbaptismum,liberatus;etmaioribusquidemnecessariumesseetpenitenciamdemalis
suis agere et fidem catholicam secundum regulam ueritatis tenere, et sacramentum
baptismatisaccipere:paruulisuero,quinecdumpropriauoluntatecredere,necpenitenciam
propeccato,quodoriginalitertrahunt,agerepossunt,sacramentumfidei,quodestsanctum
baptisma, quamdiu rationis eorum etas capax esse non potest, sufficere ad salutem.
[Gratian.]Exeoautem,quodinfinehuiusauctoritatisdicitur:Quamdiuscilicetrationis
eorumetascapaxessenonpotest,euidenterdaturintelligi,nullipostbaptismumpeccata
inputari, siue sit adultus siue inpubes, nisi rationis sit capax. Unde etiam de brutis
animalibuseademratioabAugustinoineodemlibro[c.3.]redditur,quaresuafactaeis
noninputentur:Animalia,inquit,enimseculipresentiscursumautornatumsecundum
creatoris incomprehensibilem uoluntatem peragunt, que de suis factis nullam rationem
redditurasunt,quiarationabilianonsunt.NumquidenimdebubuscuraestDeo?Homines
uero,quiarationalessuntfacti,etdese,etdeomnibusrebus,quasinusumuitaepresentis
acceperunt, rationem reddituri sunt Deo et pro suorum actuum qualitate recipient aut
penamautgloriam.Sacraetamenlegisauctoritateanimaliaiubenturinterfici,nonpropter
conscientiam peccati, sed quia refricant memoriam facti. Unde Augustinus super
Leuiticum:[ad.c.20.quaest.74.]

P.2.C.15.Q.1. C. IV. Non propter culpam, sed propter memoriam facti pecus
occiditur,adquodmulieraccedit.

Mulierqueaccesseritadomnepecusascendiabeo,interficietismulieremetpecus;
morte moriatur. Rei enim sunt. 1. Queritur, quomodo sit reum pecus, cum sit
irrationabile, nec ullo modo capax legis est? Item: Pecora inde credendum est iussa
interfici,quiataliflagitiocontaminataindignamrefricantfactimemoriam.II.Pars.Gratian.
De furiosis autem euidentissime scribit Augustinus in libroquestionum ueteris et noui
testamenti,[qu.2.infine]itadicens:

P.2.C.15.Q.1.C.V.Culpanonnecessitate,seduoluntatereumconstringit.

Aliquos scimus subito dementes factos ferro, fuste, lapidibus, morsibus, multos
nocuisse,quosdametoccidisse,captos autem industria etiudiciis oblatos minime reos
factos, eo quod non uoluntate, sed inpellente ui nescio qua hec gesserint nescientes.
Quomodoenimreusconstituiturquinescitquodfecerit?

P.2.C.15.Q.1.C.VI.Reusuoluntate,nonnecessitateconstringitur.

ItemAmbrosiusinExameron,intractatuprimidiei.Illacauendasunt,queexnostra
uoluntateprodeuntdelictaiuuentutis etirrationabiles corporispassiones.Quorumigitur
nossumusdomini,eorumprincipiaextrinsecusnonrequiramus,necderiuemusinalios,
sedagnoscamusea,queproprienostrasunt.Quodpossumusnonfacere,siuolumus,huius
electionem mali potius nobis debemus ascribere quam aliis. Ideo etiam in iudiciis
istiusmodiuoluntariosreos,nonnecessitateconpulsosculpaconstringit,penacondempnat.
Nequeenim,siperfuroremaliquisinnocentemperimat,obnoxiusmortiest,quinetiam
 540

ipsiuslegisdiuinaeoraculo,siquisperinprudentiamintuleritnecem,accipitinpunitatis
spem,refugiifacultatem,utpossiteuadere.Hocigiturdeeo,quodpropriemalumuidetur,
dictum sit. Mala enim non sunt, que nec crimine mentem inplicant, nec conscientiam
ligant. Unde paupertatem et ignobilitatem, egritudinem, mortem, nemo sapiens mala
dixerit,necinmalorumsortenumerauerit.

P.2.C.15.Q.1.C.VII.Veniamhabentqueignorantesebriiconmittunt.

Idem in libro de patriarchis. [c. 6. libro de Abraham.] Sane discimus uitandam

ebrietatem, per quam crimina cauere non possumus. Nam que sobrii cauemus per
ebrietatemignorantesconmittimus.1.Nesciuntquidloquanturquinimiouinoindulgent,
iacentsepulti,ideoque,siquaperuinumdeliquerint,apudsapientesiudicesueniaquidem
factadonantur,sedleuitatisdampnanturauctores.

P.2.C.15.Q.1.C.VIII.Inobedientiauelconcupiscentianonhabetculpamincorpore
nonconsentientis.

ItemAugustinusI.librodeciuitateDei.[c.25.]Siconcupiscentiauelinobedientia,
queadhucinmembrismoribundishabitat,preternostraeuoluntatislegemquasilegesua
mouetur, si absque culpa est in corpore dormientis, quanto magis absque culpa est in
corporenonconsentientis.

P.2.C.15.Q.1.C.IX.Lothnondeincestu,seddeebrietateculpatur.

Idem contra Faustum, libro II. Inebriauerunt Loth filiae eius, et se nescienti
miscuerunt. Quapropter culpandus est quidem, non tamen quantum ille incestus, sed
quantumebrietasillameretur.

P.2.C.15.Q.1.C.X.Nemotrahituradculpam,nisiductuspropriauoluntate.

Item Ambrosius de beata uita. Non est quod cuiquam nostram ascribamus
erumpnam,nisinostraeuoluntati.Nemonostrumteneturadculpam,nisiuoluntatepropria
deflexerit.Nonhabentcrimenqueinferunturreluctantibus.Voluntariatantumconmissa
sequitur delictorum inuidia, quam in alios deriuamus. Voluntarium sibi militem elegit
Christus,uoluntariumsibiseruumdiabolusactionatur.Neminemiugoseruitutisastrictum
possidet,nisiseeipriuspeccatorumereuendiderit.

P.2.C.15.Q.1.C.XI.MinisterDeiestquiinuitushomicidiumfacit.

Idem de paradiso in libro. Nec is, qui inuitus fecerit aliquod homicidium, extra
ministeriumest.Siquidemlexaitdeeo:QuiaDeusdediteuminmanuseius.Manusergo
eius instrumenti modo diuinae ultioni ministerium prebuerunt. Leuita igitur minister
remissionisest.Percussorautem,quinonexdispositione,sedpreteruoluntatemfecerit
homicidium,diuinaeministerestultionis.1.Illudquoquespecta,quia,cuminterficitur
inpius, Christus infunditur, et, ubi abhominatio aboletur, sanctificatio consecratur, quia
Dominusdixit:Ineadie,quainterfeceroomneIsrael.Quodnonreferturadunumdiem
afflictionis Egypti, sed ad omne tempus. Gratian. Cum itaque qui inuitus hominem
interfeceritministerDeisit,cuminnocentemfuroreperimensmortinequaquamobnoxius
sit, cum subito dementes eorum, que faciunt, reatum minime gestent, patet hunc
 541

sacerdotem homicidii reum non esse, unde nec sacerdotio priuari debet. 1. Obicitur
autemillud,quodinueniturinpenitencialiTheodori:

P.2.C.15.Q.1. C. XII. In se reuersus penitenciam agat qui insaniens aliquem

occiderit.

Si quis insaniens aliquem occiderit, si ad sanam mentem peruenerit, leuior ei

penitenciainponendaest.Gratian.Sedhocfortedeeointelligitur,quempropriaculpaad
furoremperduxit.1.Itemobicitur:Suntquedam,que,etsinoninputenturadpenam,
tameninpediuntsacramentisignaculum.Ambicionamqueparentumfiliononinputaturad
penam,cuitamenobestadecclesiaemunusaccipiendum.Sicquementealienatafiunt,etsi
noninputenturadpenam,tamensacrimunerisexecutioneminpediunt.UndeIeronimusait:

P.2.C.15.Q.1.C.XIII.Innocensestquinoniratus,sedpropterdisciplinamaliquem
casuperimit.

Siquisnoniratus,sedpropterdisciplinampalmamalicuidederit,etcasuocciderit,
sicutfierisolet,quantumadgratiam, innocensest,quiauoluntatem, nonopusrequirit.
Quantumautemadlegem,reusest,quiaoperaquerit.1.Itemsiinpersecutioneuirgo
fueritobpressa,repelliturlege,quiaopusinspicit,nonuoluntatem;ingratiaautemquasi
uirgosuscipitur,quianonoperaquerit,seduoluntatem.Gratian.Sicutergoquipropter
disciplinam casu homicidium facit, quantum ad legem, reus est, quantum ad gratiam,
innocens,sicistesacerdos,quifurorehomicidiumfecit,quantumadculpam,innocensest,
quantumadsusceptimunerisexecutionem,reusprobatur.1.Hisitarespondetur:Non
omnia,queordinanduminpediunt,ordinatumdeiciunt;nonenimpotestadsacerdotium
prouehiquialiquandoinsaniuit.Verumtamen,sipostsacerdotiumfurereceperit,nonideo
sacerdotiocarebit,nisifortenumquamadsanaementisoffitiumillumredirecontingat.
Sicut de quodam episcopo Gregorius scribit in registro ad Eleuterium Episcopum:
Quamuistristesitnobisetc.utsupra:Longainualetudinegrauatusepiscopus.

P.2.C.15.QuestioII.

Gratianus.ProinpensisueropatrociniisTerraconensiConcilioclericimuneraexigere
prohibentur,inquosicstatutumlegitur:[c.10.]

P.2.C.15.Q.2.C.I.Propatrociniisinpensisclericusmuneraexigerenondebet.

Obseruandum quoque decernimus, ne quis sacerdotum uel clericorum more

secularium iudicum pro inpensis patrociniis munera audeat accipere, nisi in ecclesia
gratuitooblata,quenonfauoremunerisuideanturaccepta,sedcollationedeuotionisillata.
Quodsiquesitaprobaturaccipere,uelutiexactorfenorisautusurarumpossessorsecundum
statutaPatrumsenoueritdegradandum.Gratian.Hocautemdeillisintelligendumest,qui
canonicamuitamprofessiregulariterseuicturosproposuerunt.Generalinamqueecclesiae
consuetudinereceptumestetmoribusapprobatum,utclericimoreaduocatorumpatrocinia
inpendant,etproinpendendismuneraexigant,etproinpensissuscipiant.
 542

P.2.C.15.QuestioIII.

Gratianus.Tertioqueritur,anexmulierisconfessioneistesitcondempnandus?Inquo
primum uidendum est, an mulier sacerdotem accusare ualeat? Quod sacris canonibus
omninouideturesseprohibitum.GeneraliterenimstatutumestexdecretisFabianiPapae,
utsacerdotesDomininonaccusent,necineostestificentur,quisuiordinisnonsunt,nec
essepossunt.Mulieresautemnonsolumadsacerdotium,sednecetiamaddiaconatum
prouehi possunt, unde nec sacerdotes accusare, nec in eos testificari ualent. Legibus
quoque cautum est, ut ob uerecundiam sui sexus mulier apud pretorem pro alio non
intercedat,nisifortesuasuelsuoruminiuriaspersequimaluerit.Hecautem,quenecsuas,
necsuoruminiuriaspersequitur,adhancaccusationemadmittinondebet.1.Econtraqui
iudicis personam gerere ualet ab accusatoris offitio non remouetur. Mulieres autem in
ueteri testamento populum iudicasse, quicumque librum Iudicum legerit ignorare non
poterit. Non itaque ab accusatione remoueri possunt quas etiam iudicis personam
frequenter gessisse constat, nec ulla serie diuinarum scripturarum ab accusatione
prohibentur. 2. His ita respondetur: In ueteri lege multa permittebantur, que hodie
perfectione gratiae abolita sunt. Cum enim mulieribus permitteretur populum iudicare,
hodiepropeccato,quodmulierinduxit,abApostoloeisindicituruerecundari,uirosubditas
esse,insignumsubiectionisuelatumcaputhabere.Queergohisomnibusuirosubiecta
ostenditur,cuiproaliopostularenonconceditur,adaccusationemadmittendanonuidetur.
3.Econtra,quamquampassimetindifferenteradaccusationemmuliernonadmittatur,
sunttamenquedamcrimina,quorumaccusationemmuliersubirenonprohibetur.Undein
libroCodicis[IX.,tit.1.l.12.]Inp.Diocletianusscribit,dicens:

[P.2.C.15.Q.3.C.I.]

Decrimine,quodpublicorumfueritiudiciorum,mulieriaccusarenonpermittitur,
nisicertisexcausis,idestsisuamsuorumqueiniuriampersequatur,secundumantiquiiuris
statutatantum,dequibusspecialitereisconcessumest,nonexactasubscriptione. Unde
adituspresesprouinciaeinprimisexaminabitantalesitcrimen,cuiusaccusationemmulier
subirenonprohibetur.

[P.2.C.15.Q.3.C.II.]

IteminlibroDigestorum,PauluslibroII.deadulteriis.[tit.detestibus,l.18.]Exeo,
quod prohibet lex Iulia de adulteriis testimonium dicere condempnatam mulierem,
colligitur etiam mulieres testimonium dicendi in iudicio ius habere. Item de
accusationibusetinscriptionibus,lege1.:1.Nonestpermissummulieripublicoiudicio
quemquam reum facere, nisi scilicet parentum liberorumque, et patroni et patronae, et
eorumfiliifiliaeue,nepotisneptisuemortemexequatur.

[P.2.C.15.Q.3.C.III.]

Paulus libro 1. de adulteriis. Certis de causis concessa est mulieribus publica

accusatio, ueluti si mortem exequantur eorum earumque, in quos ex lege testimonium
publicoruminuitaenondicant.1.IdemetinlegeCorneliatestamentariasenatusstatuit;
sed et de testamento paterni liberti uel materni mulieribus publico iudicio dicere
permissumest. 2.Pupillis exconsilio tutorum patris mortem, item pupillae aui sui
mortem exequi, concessum est lege testamentaria. Nam de patris quidem testamento
 543

pupillis agere diuus Vespasianus permisit. Sed etsi non exhibeantur tabulae, per
interdictum possunt experiri. Codice qui accusare possunt uel non, idem Augustus
Dionisio: Uxor tua, si consobrini sui necem uindicandam existimat, adeat presidem
prouinciae. Digestis ad legem Iuliam maiestatis, [lege 8.,] Papinianus libro 12.
Responsorum: 3. In questionibus lesae maiestatis etiam mulieres audiuntur. 4.
ConiurationemSergiiCatilinaeIuliamulierdetexit,etM.Tulliumconsulemiudiciumeius
instruxit.[Gratian.]Quecumqueueropersonaadaccusationempublicorumiudiciorumuel
lesaemaiestatisadmittitur,eademaccusationemsymoniaesubirenonprohibetur.Undein
primoCodicislibroInp.LeoAugustusArmasio,PrefectoPretorii:

P.2.C.15.Q.3. C. IV. Lesae maiestatis, et publicorum iudiciorum, et symoniae

accusatioequaliterproponatur.

Sane quisquis hanc sanctam et uenerandam antistitis sedem pecuniae interuentu

subisse,autsiquis,utalterumordinaretueleligeret,aliquidaccepissedetegitur,adinstar
publicicriminis etlesaemaiestatis accusatione proposita,agradusacerdotis retrahatur.
Nec hoc solum deinceps honore priuari, sed perpetuae quoque infamiae dampnari
decernimus, ut facinus quos par coinquinat et equat, utrosque similis pena comitetur.
Gratian. Cum autem sacris canonibus accusationes omnino submoueantur, quas leges
seculinonasciscunt,ediuersouidenturadmittendaequelegibusseculinonprohibentur.
Verumhocnoninfertur.Quicumqueenimclericorumnuptiassacriscanonibuscontrahere
prohibentur, et legibus inperatorum. Non autem consequenter omnium copulam leges
admittunt,quorumconiunctionemsacricanonesnonprohibent;legibusenimsolicantores
etlectores,canonibusautemetiamacolitiuxoresducerepossunt.Quamuisigitursacris
canonibus submoueantur accusationes, quas leges seculi non asciscunt, non ideo
consequenter recipiuntur quascumque leges principum admittunt. 1. Sed (sicut circa
huiusoperisinitiumpremissumest)tocienslegibusinperatoruminecclesiasticisnegociis
utendum est, quociens sacris canonibus obuiare non inueniuntur. Unde aut specialiter
sacriscanonibusmulierabaccusationelesaemaiestatisetsymoniaeostendaturprohibita,
aut premissis rationibus ad huiuscemodi accusationem admittenda probatur. 2. Nec
quisquamdistinguerequerat,adaliorum,nonadsacerdotumaccusationeminhoccasu
symoniae mulieres esse admittendas. Cum enim generaliter legibus hoc eis permissum
inueniatur,nisiquisspecialiteraliqualegehocprohibitumostenderit,eiusDistinctiolocum
nonhabebit.Verum,cumcontraregulasgeneralesquedamcriminaspecialiterexceptasint,
in quibus mulieri accusare permittitur, inter que fornicatio non numeratur, patet, quod
huiusaccusatioduppliciterinfirmatur,etquiafornicationiscrimenintendit,etquia,dumde
se confitetur, super alienum crimen ei credi nonoportet. Unde Iulius Papascribit, [in
decretis,c.18.,]dicens:

P.2.C.15.Q.3.C.V.Reiprofessioaduersusquemlibetadmittinondebet.

Nemini (preterquam de crimine maiestatis) de se confesso super alienum crimen

credioportet,quoniameiusatqueomnisreiprofessiopericulosaest,etadmittiaduersus
quemlibetnondebet.Gratian.Quiaergoistadeseconfitetur,superalienumcrimeneicredi
nonpotest,sedcontraeamsuaconfessiointerpretandaest.
 544

P.2.C.15.QuestioIV.

Gratianus.Quoduerodiedominiconecepiscopo,necpresbiterocausamuentilare
aliquamliceatinTerraconensiConcilioprohibeturinquosicstatutumest:[c.4.]

P.2.C.15.Q.4.C.IMinistriecclesiaediedominicocausasuentilarenondebent.

Nullus episcoporum aut presbiterorum uel clericorum die dominico propositum

cuiuscumquecausaenegociumaudeatuentilare,nisihoctantum,utDeostatutasolempnia
peragant. Ceteris uero diebus, conuenientibus personis, illa, que iusta sunt, habent
licentiamiudicandi,exceptocriminali.

P.2.C.15.Q.4.C.II.Sollempnibusdiebusetieiuniorumlegitimorumseculariaplacita
nonagantur.

ItemexConcilioapudErphesfurt,habitopresenteRegeHeinrico.Placitasecularia
dominicis diebus,uelaliis precipuis festis,seuetiam inhis diebus,inquibus legitima
ieiuniacelebrantur,secundumcanonicaminstitutionemminimedecreuimusfieri.Insuper
etiamsanctasinodusdecreuit,utnullaiudiciariapotestaslicentiamhabeatsuaauctoritate
Christianosadplacitumbannireinsupradictis diebus,idestseptemdiebusantenatale
Domini usque in octauas epiphaniae, et a quinquagesima usque ad octauas pascae, et
septem diebus ante natiuitatem sancti Iohannis Baptistae, quatinus adeundi ecclesiam
orationibusqueuacandiliberiushabeaturfacultas.

P.2.C.15.Q.4.C.III.Deeodem.

Item Adrianus Papa. [in capitulis, c. 64.] Nullus episcopus uel infra positus die
dominicocausasiudicarepresumat.

P.2.C.15.QuestioV.

Gratianus.Purgationemueronegantiprestandam,StephanusscribitLeoni,Thianensi
Episcopo:

P.2.C.15.Q.5.C.I.Diaconus,sidecrimineconuincinonpoterit,apudepiscopumse
ipsumsecretopurificet.

Decriminesibiillatodiaconustuusuerissimefatebaturseinmunem.Verumtamensi
suspiciohabetur,etaccusatoresydoneireperiuntur,ettestes,qualessacricanonessanciunt,
accito tecum certo episcoporum numero ueniant accusatores, uocetur et ipseAldericus
diaconus, et, si negauerit, uentiletur causa canonice, et, si uel sponte confessus, uel
legitimis testibus fuerit approbatus, canonica feriatur sententia. Quod si nec sponte
confitetur,necaccusatoresettesteslegitimirepertifuerint,etmalafamacrebrescit,non
publicoexamine,sedcoramte,etaliquantisreuerentissimispresbiterisetdiaconibustuae
ecclesiae secreto iuramento se purificet. Et deinceps boni testimonii eum annuncia, et
conpesceetconmoneecclesiaetuaefilios,nesacerdotemDeiulteriusinfamarepresumant,
timentes,quodCammaledictusest,quiuerendapatrisderisit.
 545

P.2.C.15.Q.5.C.II.Nonestspolianduspresbiterueldiaconus,nisisponteconfessus
autlegitimeconuictusfuerit.

Item Nicolaus Salomoni Constantiensi Episcopo. Presbiter aut diaconus, quem

asseriscriminanollepubliceconfiteri,seduellecumsacramentodefenderese,etsitamen
notumsitepiscopoessescelusipsiusperpetratum,nonpotestperaliquampenitenciam
sacerdotali uel diaconali offitio potiri. Sed mirandum, si ipse confessus non fuerit,
quomodo notum possit esse episcopo scelus ab ipso perpetratum, nisi accusatore forte
ydoneopertestesydoneosapprobante.Undesiexaminanteepiscopocausampresbiteriuel
diaconinonfueritpertestiumapprobationempresbiterueldiaconusforteconuictus,non
est scelus episcopo legitime manifestum, nisi sua sponte ipsum confiteatur. Quod nisi
fecerit,interimnonuidemussuodeberepresbiterumueldiaconumoffitiopriuari.Solaergo
spontaneaconfessio,etcanonicusnumerus,uelqualitastestium(decernentibusepiscopis,
etaccusatorequodobieceratconprobante)clericumpriuatpropriogradu.

P.2.C.15.QuestioVI.

Gratianus.I.Pars.Quodueroconfessiocruciatibusextorquendanonsit,Alexander
Papatestatur,scribensomnibusorthodoxis:[epist.I.cap.2.]

P.2.C.15.Q.6.C.I.Ministrorumconfessiononsitextorta,sedspontanea.

Sisacerdotibusuelauctoribusecclesiaequedamscripturaequoquomodopermetum
autfraudem,autperuimextortaefuerint,uel,utseliberarepossint,quocumqueabeis
conscriptaeautroboratefuerintingenio,adnullumeispreiudiciumuelnocumentumualere
censemus,nequeullameosinfamiamuelcalumpniam,autasuissequestrationembonis
umquam,Deoauctoreetsanctisapostoliseorumquesuccessoribus,sustinerepermittimus.
Confessio enim in talibus non conpulsa, sed spontanea fieri debet. 1. Omnis enim
confessio,quefitexnecessitate,fidesnonest.2.Confessioergointalibusnondebet
extorqueri,sedsponteprofiteri.Pessimumenimestdesuspicioneautextortaconfessione
quemquamiudicare,cummagiscordisinspectorsitDominus,quamoperis.3.Nonpotest
autem humano condempnari examine quem Dominus suo reseruauit iudicio. Si omnia
namqueinhocseculouindicataessent,locumdiuinaiudicianonhaberent.Item:4.Est
etiamhocperlatumadsanctamsedem(quodpudeodicere,etnonsolumsacerdotali,sed
etiamomniChristianonominiestinimicum),idestquodnonnulliepiscoposuelsacerdotes
autmetuconpellunt,autuiextorquent,autfraudedecipiunt,aliquasconfessionissuaein
alterampartem,quamdebeant,litterasscribere,autprosuarumnonrequisitionecausarum,
aut(quoddeteriusest)alienierrorissectaescripturasfacere,etpropriismanibusroborare,
etcorampopulisrecitareatqueconfiteri. Aliosdicuntcarceribusetergastulisretrudi,ut
saltemhisterritiinsidiisDominisacerdotes,suisfaueantuoluntatibus.Item:5.Confessio
uerointalibusnonconpulsa,sedspontaneafieridebet,ipsotestante,quiait:Excorde
procedunthomicidia,adulteria,etcetera,quesuntadhecpertinentia.6.Nectantum,
attendendasuntquefiant,quantumquoanimofiant.7.AmpliusenimrespicitDeusad
cogitationes et spontaneas uoluntates, quam ad actus, qui per simplicitatem aut
necessitatemfiunt.
 546

P.2.C.15.Q.6. C. II. Auctoritas apostolica penitus illicita in irritum deducit

iuramenta.

Item Nicolaus Papa Episcopis Galliae. Auctoritatem uenerabilium predecessorum

nostrorumsecuti,etnominatimbeatissimiPapaeetmartirisAlexandriabeatoPetroquinti,
abomnibusiuramentisetcuiuscumquemodiobligationibus,quibusillisecoactiinpiorum
uiolentia obligauerant, absoluimus, et ne illa seruentur uetuimus tam prefatum
archiepiscopumTreuerensem,quameiusprepositum,etomnes,quitunctemporiscaptise
illisquoquomodoobligauerunt,nequeullameosproindeinfamiamuelcalumpniam,auta
suis bonis sequestrationem umquam, Deo auctore, et sanctis apostolis et nostris
predecessoribus, sustinere permittimus, sicut per Prophetam Dominus dicit: Dissolue
colligationesinpietatis etcetera.Quinetiamprefatofratrinostro,filiisqueTreuerensis
ecclesiae,illiusquedefensoribushecinmandatis damus,utspiritualisimuletmateriali
gladio tamdiu malignos illos eorumque fautores insequantur, quousque cum integritate
possessiones,uelquecumqueresecclesiasticaehocfactouelquocumquepactodistractae
sunt seu direptae reuocentur. II. Pars. Gratian. A fidelitatis etiam iuramento Romanus
Pontifexnonnullosabsoluit,cumaliquosasuisdignitatibusdeponit.UndeGelasiusPapa
AnastasioInperatori:

P.2.C.15.Q.6. C. III. Pontificalis auctoritas a iuramento fidelitatis nonnullos

absoluit.

AliusitemRomanusPontifex,ZachariasscilicetregemFrancorumnontamprosuis
iniquitatibus,quamproeo,quodtantaepotestatieratinutilis,aregnodeposuit,etPipinum,
Karoli inperatoris patrem, in eius loco substituit, omnesque Francigenas a iuramento
fidelitatisabsoluit.Quodetiamexfrequentiauctoritateagitsanctaecclesia,cummilites
absoluitauinculoiuramenti,quodfactumesthisepiscopis,quiapostolicaauctoritatea
pontificaligradudeponuntur.

P.2.C.15.Q.6.C.IV.Excommunicatiuinculofidelitatisnontenenturobnoxii.

ItemGregoriusVII.RomanaeSinodopresidensdixit.Nos,sanctorumpredecessorum
nostrorumstatutatenentes,eos,quiexcommunicatis fidelitateautsacramentoconstricti
sunt,apostolicaauctoritateasacramentoabsoluimus,etnesibifidelitatemobseruentmodis
omnibusprohibemus,quousqueipsiadsatisfactionemueniant.

P.2.C.15.Q.6.C.V.Ante,quamreconcilientur,fidelitatem excommunicatis nullus

seruarecogitur.

Item Urbanus II. Episcopo Vapicensi. Iuratos milites Hugoni Comiti, ne ipsi,
quamdiu excommunicatus est, seruiant, prohibeto. Qui si sacramenta pretenderint,
moneantur, oportere Deo magis seruire quam hominibus. Fidelitatem enim, quam
Christianoprincipiiurarunt,Deoeiusquesanctisaduersanti,eteorumpreceptacalcanti,
nullacohibenturauctoritatepersoluere.

P.2.C.15.QuestioVII.

Gratianus.I.Pars.Absquesinodaliueroaudientiasacerdotemdampnari,inSpalensi
Concilio,cuiYsidorusinterfuit,[cap.6.]sicprohibetur:
 547

P.2.C.15.Q.7.C.I.Sineconciliiexaminepresbiterueldiaconusnondeiciatur.

Sexta actione conperimus, Fragitanum Cordubensis ecclesiae presbiterum iniuste

olimapontificesuodeiectum,etinnocentemexiliocondempnatum.Quemrursusordini
suo restitutum esse, id denuo aduersus presumptionem uestram decreuimus, ut iuxta
sanctorumPatrumsinodalemsententiamnullusuestrumsineconciliiexaminequemlibet
presbiterumueldiaconumdeiciendum putet.Nammultisunt,quiindiscussospotestate
tirannica,nonauctoritatecanonicadampnant.Etsicutnonnullosgratiafauorissublimant
itaquosdamodioinuidiaquehumiliant,etleuiopinionisauracondempnantquorumcrimen
nonapprobant.Episcopusenimsacerdotibusacministrissolushonoremdarepotest,solus
auferre non potest. Sienim hi,qui in hoc seculo a dominis suis honorem adepti sunt
libertatis,inseruitutisnexumnonreuoluuntur,nisipubliceapudpretorestribunaliforo
accusati fuerint, quanto magis hii, qui diuinis altaribus consecrati honore ecclesiastico
decorantur?Quiprofectonecabunodampnari,necunoiudicantepoterunthonorissui
priuilegio exui, sed, presentati sinodali iudicio, quod omnino de illis canon preceperit
oportetdiffiniri.

P.2.C.15.Q.7.C.II.Causasclericorumepiscopusnonnisicumsenioribusecclesiae
audiat.

ItemGregoriusIohanniEpiscopoPanormitano.[lib.XI.epist.49.]Siquidigiturde
quocumque clerico ad aures tuas peruenerit, quod te iuste possit offendere, facile non
credas, nec te ad uindictam res accendat incognita, sed presentibus ecclesiae tuae
senioribusdiligenterestperscrutandaueritas,ettunc,siqualitasreipoposcerit,canonica
districtioculpamferiatdelinquentis.

P.2.C.15.Q.7.C.III.Aquotepiscopispresbiteriueldiaconisuntaudiendi.

ItemexConcilioCartaginensiI.[c.11.]Siquistumidusuelcontumeliosusextiterit
inmaioremnatu,uelaliquamcausamhabuerit,atribusuicinisepiscopis,sidiaconusest,
quiarguitur,sipresbiterest,asex,siepiscopus,aduodecimconsacerdotibus audiatur.
Uniuersi episcopi dixerunt: Contundi debet contumacia et superbia in omnibus frangi.
Causaeueropropersonisabhisstatutonumeroaudiantur.

P.2.C.15.Q.7.C.IV.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiII.[c.10]FelixepiscopusSelemselitanusdixit:Etiam
hoc adicio secundum statuta ueterum conciliorum, ut, si quis episcopus (quod non
optamus)fierireatumaliquemincurrerit,etsifueriteinimianecessitasnonposseplurimos
congregare episcopos, ne in crimine maneat, a duodecim episcopis audiatur, et a sex
presbiter,etatribusdiaconus,cumpropriosuoepiscopo.

P.2.C.15.Q.7.C.V.Deeodem.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 8.] Si autem presbiteri uel diaconi fuerint
accusati, adiunctosibiexuicinis locispropriusepiscopus legitimonumerocollegarum,
quosabeodemaccusatipetierint,idestunasecuminpresbiterinominesex,indiaconitres
quiipsorumcausasdiscutianteademdierumetdilatione,etacommunioneremotionum,et
discussionecausarum,interaccusatoreseteos,quiaccusantur,formaseruata.Reliquorum
 548

uero clericorum causas etiam solus episcopus loci agnoscat et finiat. II.Pars.Gratian.
Solusautemadexclusionemaliorumepiscoporum,nonsuorumclericorumdicitur,sine
quorum presentia eius sententia irrita erit. Unde in Cartaginensi Concilio IV. [c. 23.]
legitur.

P.2.C.15.Q.7.C.VI.Absqueclericorumpresentiaepiscopusnulliuscausamaudiat.

Episcopusnulliuscausamaudiatabsquepresentiasuorumclericorum;alioquinirrita
eritsententiaepiscopi,nisipresentiaclericorumfirmetur.

P.2.C.15.Q.7. C. VII. Nisi in sinodo canonice uocati sacerdotes dampnari non

possunt.

Item ex Concilio Spalensi II. [c. 6.] Episcopus sacerdotibus ac ministris solus
honoremdarepotest,sedsolusauferrenonpotest.Sienimhii,quiinseculoadominissuis
honorem libertatis adepti sunt, in seruitutis iugum non reuoluuntur, nisi publice apud
pretoresacpresidestribunaliforofuerintaccusati,quantomagishii,quidiuinisaltaribus
consecrati,honoreecclesiasticodecorantur?Quiprofectonecabunodampnari,neuno
iudicantepoterunthonorissuipriuilegiisexui,sepresentatisinodaliiudicio,quidcanonde
illispreceperitdiffiniri.

P.2.C.15.QuestioVIII.

Gratianus.DeultimaueroquestionesicstatutumestinConcilioNeocesariensi:[c.9.
et10.]

P.2.C.15.Q.8. C. I. Presbiter, qui confitetur, se ante ordinationem corporaliter

lapsum,posteanonofferat.

Quiadmiseritcorporalepeccatum,ethicposteapresbiterordinatusest,siconfessus
fueritquodanteordinationemsuampeccauerit,nonquidemofferat,maneatauteminaliis
offitiis propter eius studii utilitatem. Cetera uero, peccata censuerunt plurimi etiam
ordinationepriuari.Quodsidehisnonfueritconfessus,necaliquibuspotestmanifeste
conuinci,huicipsipotestasdeseestconmittenda.Similiteretdiaconus,siineodemculpae
generefueritinuolutus,seseaministeriocohibebit.

P.2.C.15.Q.8.C.II.Deseruientesaltariosicarnisfragilitatedeliquerint,episcopi
arbitriosubiacebunt.

ItemexConcilioYlerdensi.[c.5.]Hii,quialtarioDeideseruiunt,sisubitoinflenda
fragilitatecarniscorruerint,etDeorespicientedignepenituerint,itautmortificatocorpore
cordis contriti Deo sacrificium offerant, maneat in potestate pontificis uel ueraciter
afflictos non diu suspendere, uel desidiosos prolixiore tempore ab ecclesiae corpore
segregare;itatamen,utsicoffitiorumsuorumlocarecipiant,nepossintadaltioraoffitia
ulterius promoueri. Quodsiiterato uelut canes aduomitum reuersifuerint, nonsolum
dignitateoffitiicareant,sedetiamsanctamcommunionem,nisiinexitu,nonpercipiant.
 549

P.2.C.15.Q.8.C.III.Exministrisecclesiaegenitiinseruitutemeiusdemdeuocentur.

Item ex Concilio Tolletano IX. [c. 10.] Cum multae super innocentiam ordinis
clericorumhactenusemanauerintsententiaePatrum,etnullatenusipsorumformariquiuerit
correctio morum,usqueadeosententiamiudicantium protraxereconmissaculparum,ut
nontantumferreturultioinactoresscelerum,uerumetiaminprogeniemdampnatorum.
Ideoque quilibet ab episcopo usque ad subdiaconum deinceps uel ex ancillae uel ex
ingenuae detestando conubio in honore constituti filios procreauerint, illi quidem, ex
quibusgenitiprobabuntur,canonicacensuradampnentur;prolesautem,alienapollutione
nata,nonsolumhereditatemnumquamaccipiet,sedetiaminseruituteeiusecclesiae,de
cuiussacerdotisuelministriignominianatisunt,iureperhennimanebunt.

P.2.C.15.Q.8.C.IV.Quiconfiteturseanteordinationempeccassenonsacrificet;
conuictusautemdeponatur.

Item ex Concilio Martini Papae. [c. 35.] Si quis presbiter ante ordinationem
peccaueritnonofferat,sedtantumproreligionenomenpresbiteriportet.Siautemnonipse
confessusfuerit,sedabaliopubliceconuictus,nechocipsumhabeatutnomenpresbiteri
portet.Similiteretdediaconibusobseruandumest,ut,siipsiconfessifuerint,ordinem
subdiaconiaccipiant.

P.2.C.15.Q.8.C.V.Demanusacerdotis,quiabecclesiatolleratur,licitesacramenta
sumuntur.

ItemNicolausadconsultaBulgarorum.[c.71.]Sciscitantibusuobis,siasacerdote,
qui fuerit conprehensus in adulterio, siue de hoc sola fama respersus est, debeatis
communionem suscipere, necne? respondemus: Non potest aliquis, quantumcumque
pollutussit,sacramentadiuinapolluere,quepurgatoriacunctarumcontagionumexistunt.
Qualiscumqueenimsacerdossit,quesanctasuntcoinquinarinonpossunt.Idcircoabeo,
usquequoepiscoporumiudicioreprobetur,communiopercipiendaest,quoniammalibona
ministrandosetantummodoledunt,etcereafaxaccensasibiquidemdetrimentumprestat,
aliis uero lumen in tenebris administrat, et unde aliis commodum exhibet inde sibi
dispendiumprebet.1.SumiteergoabomnisacerdoteintrepideChristimisteria,quoniam
omniainfideChristipurgantur.Fidesenimest,queuincithuncmundum,etquianon
danti,sedaccipientissit,dicenteB.Ieronimo:Adcredendumomnianimaebaptismum
perfectumesseetinomnisacerdotecorpusestperfectum.Quirursussacraescripturae
concordansait:Prius,quamaudias,neiudicauerisquemquam,atqueanteprobationem
accusationisillataeneminemacommunionetuasuspendas,quianonstatimquiaccusatur
reusest,sedquiconuinciturcriminosus.

P.2.CausaXVI.

Gratianus.Quidamabbashabebatparrochitanamecclesiam;instituitibimonachum,
ut offitium celebraret populo; possedit eam per quadraginta annos sine aliqua
interpellatione;tandemquerelaaduersusabbatemmoueturaclericisbaptismalisecclesiae,
incuiusdiocesiparrochitanaecclesiaillaconsistebat.(Qu.I.)Hicprimumqueritur,utrum
monachisliceatoffitiapopuliscelebrare,penitenciamdareetbaptizare?(Qu.II.)Secundo,
sicontigeriteoscapellashabereepiscopalibeneficio,anabeissintinstituendae,anab
episcopis?(Qu.III.)Tertio,aniuraecclesiarumprescriptionetollantur?(Qu.IV.)Quarto,
 550

si ecclesia aduersus ecclesiam prescribat, an etiam monasterium aduersus ecclesiam

prescriberepossit?(Qu.V.)Quinto,sicapellaminsuoterritorioedificatamiureterritorii
sibiuendicareualeat?(Qu.VI.)Sexto,siarchipresbiteruelepiscopussuaauctoritate,non
iudiciariasententiacapellamillaminrepserit,ancadatacausa,utecclesia,cuipresidet,non
ultrahabeatiusreposcendiquodsuuspastorilliciteusurpauit?(Qu.VII.)Septimoqueritur,
si laici capellam illam tenebant (ut quibusdam moris est) et in manibus abbatis eam
refutauerint,etordinandamtradiderint,anconsensuepiscopietclericorumabbaspossit
eamtenere?

P.2.C.16.QuestioI.

Gratianus. I. Pars. Quod monachi offitia populis celebrare non possint, multis
auctoritatibusprobatur,quarumprimaestillasanctaeNicenaeSinodi,quadicitur:

P.2.C.16.Q.1.C.I.Monachorumconuersatioabomnibusdebetessediscreta.

PlacuitomnibusresidentibusinsanctaNicenasinodo,utmonachorumconuersatioet
uitasecundumethimologiamnominisabomnibusdiscrepet.Monachusenimgrece,latine
singularis,undemonachumperomniasingulariteragereoportet.Quamobremfirmiteret
insolubiliter omnes precipimus, ut aliquis monachus penitenciam nemini tribuat, nisi
inuicem, ut iustum est; mortuum non sepeliat, nisi monachum in monasterio secum
conmorantem,uelsifortuituquemquamaduenientiumfratrumibimoricontigerit.

P.2.C.16.Q.1.C.II.Monasteriidistrictionemetecclesiasticumministeriumquilibet
simultenerenonpotest.

ItemGregoriusIohanni,Rauennatiarchiepiscopo.[lib.IV.epist.1.]Nemopotest
ecclesiasticis obsequiis deseruire, et in monachica regula ordinate persistere, ut ipse
monasteriidistrictionemteneat,quicottidieinmonasterioecclesiasticocogiturpermanere.

P.2.C.16.Q.1.C.III.Monachi,quiadclericatumpromouentur,aprioriproposito
discederenondebent.

ItemInnocentius.[adVictricium,ep. II.c.10.]Demonachis,quidiumorantesin
monasteriissiposteaadclericatusordinesperuenerint,statuimus,nondebereeosapriori
proposito discedere. Gratian. Si ergo, sicut Innocentius diffinit, a suo proposito eis
discederenonlicet,et,sicutGregoriustestatur,inmonasticareguladeuotepersistereet
ecclesiasticis obsequiis simul deseruire nonpossunt: patet, quod parrochitanis ecclesiis
monachipreficinonpossunt.

P.2.C.16.Q.1.C.IV.Monachusnonhabetdocentisoffitiumsedplangentis.

ItemIeronimusadRipariumetDesiderium.Monachusnondoctoris,sedplangentis
habetoffitium,quiuelse,uelmundumlugeat,etDominipauidusprestoleturaduentum.

P.2.C.16.Q.1.C.V.Inpopularifrequentiamonachiessenondebent.

IdemadPaulinum.[deinstitutionemonachi,epist.XIII.]Sicupisessequoddiceris,
monachus,idestsolus,quidfacisinurbibus,queutiquenonsuntsolorumhabitacula,sed
 551

multorum?Etinfra:1.Habetosimplicitatemcolumbae,necuiquammachinerisdolos,et
serpentisastutiam,nealiorumsubplanterisinsidiis.Nonmultumdistatinuicioueldecipere
posse uel decipi. Christianum, quem senseris tibi aut semper aut crebro de nummis
loquentem,exceptaelemosina,queindifferenteromnibuspatet,institorempotiushabeto
quammonachum. Preter uictum, etuestitum, etmanifestas necessitates nichil cuiquam
tribuas,nefiliorumpanescanescomedant.
IdemadEliodorum episcopum. Aliacausaestmonachi,aliaclerici. Clerici oues
pascunt: ego pascor; illi de altari uiuunt: michi securis quasi ad radicem infructuosae
arborisponitur,simunusadaltarenondefero.1.Michisedereantepresbiterumnonlicet.
Illi,sipeccauero,licetmetraderesatanaeininteritumcarnis,utspiritussitsaluusindie
Domini.

P.2.C.16.Q.1.C.VI.Monachuspascitur,clericipascunt.

IdemadEliodorum episcopum. Aliacausaestmonachi,aliaclerici. Clerici oues

pascunt: ego pascor; illi de altari uiuunt: michi securis quasi ad radicem infructuosae
arborisponitur,simunusadaltarenondefero.1.Michisedereantepresbiterumnonlicet.
Illi,sipeccauero,licetmetraderesatanaeininteritumcarnis,utspiritussitsaluusindie
Domini.

P.2.C.16.Q.1.C.VII.Nonlicetaliquidmonachisageresinepresbiterorumconsilio.

Idem ad Rusticum. Ecclesia habet senatum cetum presbiterorum, sine quorum

consilionichilmonachisagerelicet.RoboamfiliusSalomonisideoperdiditregnum,quia
audirenoluitpresbiterossuos.SenatumquoqueRomanihabebant,quorumconsiliocuncta
agebant,etnoshabemussenatumnostrumcetumpresbiterorum.

P.2.C.16.Q.1.C.VIII.Secundumethimologiamnominismonachussolitariamuitam
ducat.

ItemEugeniusPapa.Placuitcommuninostroconcilio,utnullusmonachorumpro
lucroterrenodemonasterioexirenefandissimoausupresumat,nequepenitenciamdare,
neque filium de baptismo accipere, neque baptizare, neque infirmum uisitare, neque
mortuumsepelire,nequeadecclesiamtransiresecularem,nequequalibuscumquenegociis
seseinplicare;sitclaustrosuocontentus,quiasicutpiscissineaquacaretuita,itasine
monasteriomonachus.Sedeatitaquesolitarius,ettaceat,quiamundomortuusest,Deo
autemuiuit.1.Agnoscatnomensuum,MONOSenimgrece,latineunus:AGOSgrece,
latinetristis.Undediciturmonachus,idestunustristis.Sedeatigiturtristis,etoffitiosuo
uacet.

P.2.C.16.Q.1.C.IX.Absqueepiscoporumconsensuepiscopaliaiuramonachinon
usurpent.

ItemPascalisII.Victori,BononiensiEpiscopo.Peruenitadnos,undeualdemiramur,
quod quidam monachi et abbates in parrochia uestra contra sanctorum patrum decreta
episcopalia iura et offitia sibi arroganter uendicant uidelicet penitenciam, remissionem
peccatorum,reconciliationem,decimas,etecclesias,cumabsquepropriiepiscopilicentia
uelapostolicaesedisauctoritatehocnullatenuspresumeredebeant,sicutinCalcedonensi
 552

concilioasanctisPatribusdehuiusmodicautumestetsubanathematisuinculomonachis
omnibus prohibitum. Mandamus itaque dilectioni tuae, ut eos conuenias, et ne talia
deincepspresumantomninoprohibeas.

P.2.C.16.Q.1.C.X.Deeodem.

Item Calixtus Papa. [II.] Interdicimus etiam abbatibus et monachis publicas

penitenciasdare,infirmosuisitare,etunctionesfacere,etpublicasmissascantare.Crisma
et oleum, consecrationes altarium, ordinationes clericorum ab episcopis accipiant, in
quorumparrochiismanent.

P.2.C.16.Q.1.C.XI.Monachiintraclaustramorantesclericorumoffitiaexteriusnon
administrent.

ItemAlexanderII.IuxtaCalcedonensistenoremoptimiconciliimonachisquamuis
religiosis ad normam S. Benedicti intra claustrum morari precipimus; uicos, castella,
ciuitatesperagrareprohibemus,apopulorumpredicationeomninocessarecensuimus,nisi
fortequis,desuaeanimaesalutesollicitus,uteorumhabitumassumateosintraclaustrum
consulereuoluerit.

P.2.C.16.Q.1.C.XII.Monachi,quisuntinciuitatibus,episcopodebentessesubiecti.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.4.]Quiuereetpuresolitariameliguntuitamdigni
sunt conuenienti honore. 1. Eos uero, qui per singulas ciuitates seu possessiones in
monasteriis sunt, placet nobis episcopo subiectos esse, et quieti operam dare, atque
obseruareieiuniaetorationes,inlocis,inquibussemelseDeodeuouerint,permanentes,et
nequecommunicareecclesiasticas,nequesecularesaliquasattrectareactiones,relinquentes
propria monasteria, nisi forte iubeantur propter urgentes necessitates ab ipsius ciuitatis
episcopo.Etneminemseruorumsuscipiinmonasterium,utsitcumeismonachus,nisicum
dominipropriilicentia.Pretereuntemuerohecdecreuimusextracommunionemesse,ne
nomenDominiblasphemetur.2.Conuenituerociuitatisepiscopocurametsollicitudinem
necessariam monasteriis exhibere. Gratian. His ita respondetur: Auctoritas illa Nicenae
sinodi prohibet monachos de monasteriis exire, et per capellas sepulturas mortuorum
celebrare,confluereuidelicetmoreclericorumadcuiuslibetexequiascelebrandas.Ceterum
si apud monasterium aliquis semetipsum tumulari uoluerit, non est prohibendus. Unde
GregoriusscribitIohanni,Episcopodeurbeueteri:[lib.I.epist.12.]

P.2.C.16.Q.1. C. XIII. Missae celebrari, et mortui sepeliri in monasterio non

prohibeantur.

AgapitusabbasmonasteriiS.Georgiiinsinuauitnobis,plurimaseauestrasanctitate
grauaminasustinere,quodineodemmonasteriomissasprohibeascelebrari,mortuosetiam
interdicassepeliri.Aquainhumanitateuoshortamursuspendi,etsepeliriibidemmortuos,
missascelebrari,nullaulteriushabitacontradictionepermittas.

P.2.C.16.Q.1.C.XIV.Nonsuntcassandaepiaeuoluntatesdefunctorum.

IdemCaralitanoEpiscopoVenerio.[lib.III.ep.9.]Ammonereteuolumus,nepiae
defunctorumuoluntatestua(quodabsit)remissionecassentur.
 553

P.2.C.16.Q.1.C.XV.Testatorisarbitriumseruarioportet.

Item Gelasius. Consideratio ecclesiasticae utilitatis hoc postulat, ex iusta

dispensationetestatorisseruandumarbitrium.

[P.2.C.16.Q.1.C.XVI.]

Item ex Concilio Triburiensi. [c. 15.] Ubicumque facultas rem et oportunitas

temporumsuppetit,etc.Sicutineodemcapitesupralegiturincausaeorum,quidediocesi
ad diocesim transierunt. Gratian. Ecce his auctoritatibus patet, quod, si quis apud
monasterium sepulturam sibi eligere uoluerit, libere a monachis potest sepeliri. Unde
liquido colligitur prohibitionem illam Nicenae sinodi propter inprobitatem
circumuagantiumfactamesse.UndeinCalcedonensiConcilio[c.23.]dicitur:

P.2.C.16.Q.1.C.XVII.Monachi,quisinelicentiaepiscopiuagantur,adproprialoca
redirecogantur.

Quidammonachinichilhabentessibiiniunctumaproprioepiscopo,interdumuero
etiamilli,quiabeofuerantexcommunicati,ueniuntadciuitatemConstantinopolitanam,et
ineaperturbationestranquillitatiecclesiasticaeinferunt,etdiuersorumdomoscorrumpunt.
Statuit igitur hec sancta sinodus, hos primum conmoneri, ut exeant de regia ciuitate;
demumeosinuitosdeici,acperdefensoremconpelli,utadsualocaperueniant.

P.2.C.16.Q.1.C.XVIII.Monachicircumuagantesperdefensoremsuntconpellendi.

Item Pelagius Papa Paulino Solitario. Probinum Sabariae, et Milianum atque

Probianum,uelaliospseudomonachosIohannidefensoriprecipimusuteosdebeatdetinere,
quatinus,siquamdesiderantsuaecontentionisrationemcognoscere,adnosutinformentur
debeantexhiberi.Certesisolaobstinationeabecclesiasticocorporesuntscissi,inReatina
(sicutpetisti)insulautexulentur,predictodefensoriduximusiniungendum.

P.2.C.16.Q.1.C.XIX.NullusmonachuspreterDominisacerdotesaudeatpredicare.

ItemLeoPapa.[adTheodoritum,EpiscopumCypri,epist.LXI.al.LXIII.]Adicimus
illudetiam,quodnobispropterinprobitatemquorumdammonachorumreligionisuestrae
uerbo mandastis per uicarios nostros, hoc specialiter statuentes, ut preter Domini
sacerdotes nullus audeat predicare, siue monachus siue laicus ille sit, qui cuiuslibet
scientiae nomine glorietur. Gratian. Ecce in hoc capitulo et uicium est expressum, et
generaliconstitutioneeuacuatum.Quodueropenitenciamdareprohibeatur,indeest,quod
nullisacerdotumlicetparrochianumalteriusligareuelsoluere.Monachiautem,etsiin
dedicationesuipresbiteratus(sicutetceterisacerdotes)predicandi,baptizandi,penitenciam
dandi,peccataremittendi,beneficiisecclesiasticisperfruendiritepotestatemaccipiant,ut
amplius et perfectius agant ea, que sacerdotalis offitii esse sanctorum Patrum
constitutionibus conprobantur: tamen executionem suae potestatis non habent, nisi a
populofuerintelecti,etabepiscopocumconsensuabbatisordinati.Ecclesiasticasuero
atquesecularesactionesattractareprohibentur,utnonpresumantsibipatrociniacausarum,
nisi ab episcopo conmoniti fuerint, nec secularibus causis occupentur, ut resideant
cognitoresdirimendarumlitium.UndePelagiusscribitAntoninaePatriciae,etDeciae:
 554

P.2.C.16.Q.1.C.XX.Monachusdefensorfierinondebet.

Depresentiumportitore,quoddefensorfactusnonest,nullauobisanimimolestiasit,
quiasatisualdeamarissimumhabeodeistopropositoadilludoffitiumhominesdeduci,in
quonullomodoqueamonachisDeopromissasuntualeantadinpleri.Omnimodaenimest
illius habitus et istius offitii diuersitas. Illic enim quies, oratio, labor manuum: at hic
causarum cognitio, conuentiones, actus, publica litigia, et quecumque uel ecclesiastica
instituta,uelsupplicantiumnecessitasposcit.FaciatautemDeus,uttalessinthii,quiuela
nobisinistohabitunutriuntur,uelinmonasteriiscrescunt,utprouectaetateetprobatauita
nonadlitigiorumoffitia,sedadsacerdotiumualeantpromoueri.Gratian.Gelasiustamen
(sicut in tractatu de promotionibus clericorum inuenitur) in capitulo illo: Monachus
nouicius, etc. permittit illos ex dispensatione defensores fieri. II. Pars. Quod uero
sacerdotaliumoffitiorumpotestatemhabeant,testaturAmbrosius,dicens:

P.2.C.16.Q.1. C. XXI. Clericorum offitia celebrare monachi presbiteri non

prohibeantur.

Doctos ac probos monachos, presbiterii honore dedicatos, predicare, baptizare,

penitenciamdare,debitamiserisrelaxare,decimarum,primiciarum,oblationumuiuorumet
mortuorumportioneiustaperfruidebere,moderatadispensationeconmendamus,ut,iuxta
Apostolumdealtario,cuiseruiunt,uiuentes,perobsequiumdominicaeplebispanemet
uinuminmaculatabenedictionetransformentincorpusetsanguinemDomininostriIesu
Christi.

P.2.C.16.Q.1. C. XXII. Beneficiis ecclesiasticis monachus libere perfruatur

presbiter.

Item Innocentius Papa. Si monachus ad clericatum promoueatur, beneficia ei

pleniter,etannonae,etdecimaedonenturabsqueullaminorationeetdilatione,ut,quanto
melius possit iuxta possibilitatem quando necessitas extiterit, ad opera ecclesiastica et
ipsamrestaurandamecclesiamadiutoriumfaciat.

P.2.C.16.Q.1.C.XXIII.Deeodem.

Item Gregorius. Moderamine apostolicae auctoritatis decernimus, ut monachi, si

presbiterii honore dedicati sunt, cum ligandi soluendique potestate decimarum,
primiciarum,oblationum,donationum,quefiuntprouiuisetdefunctis,portionemiusto
canoneadsuamproximorumqueutilitatemmeritoperfectiorisiustitiaenonminusquam
ceterisacerdoteslaudabilitersibiuendicent.

P.2.C.16.Q.1.C.XXIV.Clericorumoffitiamonachipresbiterilibereadministrent.

Idem.Exauctoritatehuiusdecreti(quodapostolicomoderamineetpietatisoffitioa
nobis est constitutum) sacerdotibus monachis apostolorum figuram tenentibus liceat
predicare,baptizare,communionemdare,propeccatoribusorare,penitenciaminponere,
atquepeccatasoluere.
 555

P.2.C.16.Q.1. C. XXV. Monachi presbiterii honore decorati potestatem habent

ligandietsoluendi.

Item ex decreto Bonifatii Papae. Sunt nonnulli nullo dogmate fulti, audacissime
quidem,zelomagisamaritudinisquamdilectionisinflammati,asserentesmonachos,quia
mundomortuisuntetDeouiuunt,sacerdotalisoffitiipotentiaindignos,nequepenitenciam,
nequeChristianitatemlargiri,nequeabsoluerepossepersacerdotalisoffitiidiuinitussibi
iniunctampotestatem.Sedomninolabuntur.1.NequeenimB.Benedictus,monachorum
preceptor almificus, huiuscemodi rei aliquo modo fuit interdictor, sed eos secularium
negociorum edixit expertes fore tantummodo. Quod quidem apostolicis documentis, et
omniumsanctorumPatruminstitutisnonsolummonachis,sedetiamcanonicismagnopere
inperatur.NemoenimmilitansDeoinplicatsenegociissecularibus.2.Tantorumigitur
Patruminstitutiexemplis(quibuspericulosissimumestrefragari)credimusasacerdotibus
monachis ligandi soluendique offitium Deo operante digne administrari, si eos digne
contigerit hoc ministerio sublimari. 3. Decertantes igitur monachicae professionis
presbiterossacerdotalispotentiaearcereoffitio,omnimodoprecipimus,utabhuiuscemodi
ausibus reprimantur in posterum, quia quanto magis quisque est celsior tanto illis erit
potentior. Gratian. His omnibus auctoritatibus perspicue monstratur, monachos posse
penitenciamdare,baptizare,etceterasacerdotaliaoffitialiciteadministrare.Quoduero
populi electione, episcoporuminstitutione, etabbatis consensupotestatem suamexequi
ualeant,Ieronimi,GelasiietGregoriiauctoritateprobatur.AitenimIeronimusadRusticum
Monachum:[epist.IV.]

P.2.C.16.Q.1. C. XXVI. Digne in monasterio uiuens per populi electionem ad

clericatumpoteritpromoueri.

Sic uiue in monasterio, ut clericus esse merearis. 1. Multo tempore disce que
postmodumdoceas,etinterbonossempersectaremeliores.Quodsipopulusuelepiscopus
teinclericumelegerit,ageea,queclericisunt.

P.2.C.16.Q.1.C.XXVII.Inordinemclericatuspromouerimonachipossunt.

Idemadeundem.[eademepistolasuperius]Siclericatustitillatdesiderium,discas
quodpossisdocere,etrationabilemhostiamofferasDeo,nemilesantequamtiro,neprius
magistersisquamdiscipulus.1.Nonesthumilitatismeaenequemensuraeiudicarede
ceteris,etdeministrisecclesiarumsinistrumquippiamdicere.Habeantilliordinemsuum
etgradum,quemsitenueris,quomodoineotibiuiuendumsiteditusadNepocianumliber
doceretepoterit.2.Nuncmonachicunabulamoresquediscutimus,eteiusmonachi,qui
liberalibusstudiiseruditusinadolescentiaiugumChristicollosuoinposuit. Primumque
tractandumest,utrumsolus,ancumaliisinmonasteriouiueredebeas.Michiplacet,ut
habeassanctorumcontubernium,necipsetedoceas,etabsquedoctoreingrediarisuiam,
quamnumquamingressuses.

P.2.C.16.Q.1.C.XXVIII. Inloco,quoabbasiudicauerit,monachuseligatur,etab
episcoposacerdosordinetur.

ItemGelasiusPapa.Siquismonachusfuerit,quiuenerabilisuitaemeritosacerdotio
dignuspreuideatur,etabbas,subcuiusinperioregiChristomilitat,illumfieripresbiterum
 556

petierit,abipsodebeteligi,etinloco,quoiudicauerit,ordinari,omnia,queadsacerdotii
offitiumpertinent,uelpopuliuelepiscopielectioneprouideaciusteacturus.

P.2.C.16.Q.1.C.XXIX.Temporematuritatisecclesiasticismonachipromoueantur
ordinibus.

Item Siricius Papa.[adHimerium, ep.I.c.13.]Monachosquoque,quosmorum

grauitas et uitae ac fidei institutio sancta conmendat, clericorum offitiis aggregari et
optamusetuolumus,ita,utquiintratricesimumannumetatissuntdigniinminoribus,per
gradus singulos crescentes tempore promoueantur ordinibus, et sic ad diaconatus uel
presbiteriiinsigniamaturaeetatisconsecrationeperueniantnecsaltuadepiscopatusculmen
ascendantnisiinhiseadem,quesingulisdignitatibussuperiusprefiximus,fuerinttempora
custodita.

P.2.C.16.Q.1.C.XXX.Ecclesiasticaoffitianecauidaelationemonachisuscipiant,
necblandientedesidiarespuant.

Item Augustinus ad Eudoxium. [ep. LXXXI.] Vos autem fratres exhortamur in

Domino,utpropositumuestrumcustodiatis,etusqueadfinemperseueretis,acsiquaopera
uestramaterecclesiadesiderauerit,necelationeauidasuscipiatis,necblandientedesidia
respuatis,sedmiti cordeobtemperetis Deo,cummansuetudine portantes eum,quiuos
regit, qui dirigit mites in iudicio, qui docet mansuetos uias suas. Nec uestrum ocium
ecclesiaenecessitatibuspreponatis,cuiparturientisinulliboniministrareuellent,quomodo
nasceremininoninueniretis.

P.2.C.16.Q.1. C. XXXI. Gelasius quendam Rufinum monachum iubet sacerdotem

fieri,etinquadambasilicaordinari.

ItemPelagiusPapaBonoEpiscopoSauinati.Inparrochiatua,basilicaS.Laurentii,
queinpossessionefiliietconsiliariinostriuirimagnificiTheodorifundataest,offitium
presbiteri deesse cognouimus. Et quia prefatus filius noster nobis retulit, inuenisse se
Rufinumquendammonachum,olimsibiuitaetmoribusconprobatum,ethuncpostulatibi
presbiterum consecrari (quod subito fieri nos prerogata obseruantia non adquieuimus),
ideoquedilectiotuahisacceptissabbatouenientefaciateumdiaconum,et,siDeusuoluerit
et uixerimus, mediana ebdomada presbiterum faciemus, quatinus superueniente pascali
festiuitatesacramisteriainmemoratabasilicaapersonaconpetentiualeantadinpleri.

P.2.C.16.Q.1. C. XXXII. Qui de clerico monachus efficitur proprio episcopo

ordinantepoteriteligietconsecrari.

Item Gregorius in Registro. Si quos a clericatu in monachicam conuersationem

uenirecontigerit,sitalis uitaemonachusfuerit,utepiscopus,cuiantemilitauerat,eum
dignumsacerdotiopreuideat,inloco,quoiudicauerit,eligipoteritetordinari.

P.2.C.16.Q.1.C.XXXIII.Sinetestimonioabbatisadclericatusoffitiummonachinon
eligantur.

ItemexConcilioAgatensi.[c.27.]Monachiuagantesadoffitiumclericatus(nisieis
testimoniumabbassuusdederit),necinparrochiis,necinciuitatibusordinentur.1.Si
 557

enim necesse fuerit clericum de monachis ordinari, cum consensu et uoluntate abbatis
presumatepiscopus.

P.2.C.16.Q.1. C. XXXIV. Cum abbatis uoluntate monachi ordinentur, quos pro

utilitateecclesiaeepiscopusordinareuoluerit.

ItemexConcilioYlerdensi.[c.3.]Cumproutilitateecclesiaealiquosmonachorum
in clericatus offitio episcopus probauerit promouendos, cum abbatis uoluntate debent
ordinari.Eauero,queiniuremonasteriidefacultatibusofferuntur,innullodiocesianalege
abepiscopiscontingantur.

P.2.C.16.Q.1.C.XXXV.Sineabbatisinperioecclesiasticanonpresumantcelebrare
ministeriamonachi.

ItemexConcilioTerraconensi.[c.11.]Monachiamonasterioforasegredientesne
aliquodministeriumecclesiasticumpresumantagereprohibemus,nisifortecumabbatis
inperio. Similiter, ut nullus eorum, id est monachorum, forensis negocii susceptor uel
executor existat, nisi id quod monasterii exposcit utilitas, abbate sibi nichilominus
inperante.

P.2.C.16.Q.1. C. XXXVI. Ad clericatus miliciam non eligantur desertores

monasteriorum.

Item Augustinus ad Aurelium. [ep. LXXVI.] Legi epistolam benignitatis tuae de

Donato etfratreeius,etquidresponderemdiufluctuaui.Sedtamenetiamatqueetiam
cogitantiquidsitutilesalutieorum,quibusnutriendisinChristoseruimus,nichilmihialiud
occurrerepotuit,nisinonesseuiamdandamseruisDei,utsefaciliusputenteligiadaliquid
melius, si facti fuerint deteriores. Etenim ipsis facilior lapsus, et ordini clericorum fit
indignissimainiuria,sidesertoresmonasteriorumadmiliciamclericatuseligantur,cumex
his qui inmonasterio permanent, nontamen nisi probatiores atque meliores in clerum
assumeresoleamus,nisiforte(sicutuulgaresdicunt)maluscoraulabonussimphoniacus
est;itaidemipsiuulgaresdenobisiocabuntur,dicentes:malusmonachusbonusclericus
est.Nimisdolendumest,siadtamruinosamsuperbiammonachossubrigimus,ettamgraui
contumelia clericos dignos putamus, in quorum numero sumus, cum etiam aliquando
bonusmonachusuixbonumclericumfaciat,siadsiteisufficienscontinentia,ettamen
desitinstructionecessaria,autpersonaeregularisintegritas.Seddeistiscredoarbitratasit
beatitudo tua, quod nostra uoluntate (ut suis potius conregionalibus utiles essent) de
monasterio recessissent. Sed falsum est; sponte abierunt sponte deseruerunt, nobis,
quantum potuimus, pro eorum salute renitentibus. III. Pars. Gratian. His omnibus
auctoritatibus monstratur, quod monachi, qui a populo sunt electi et ab episcopo cum
consensu sui abbatis sunt ordinati, legitime potestatem suam exequi ualent. Illud uero
Gregorii:Nemopotestecclesiasticisobsequiisdeseruire,etc.deillisintelligendumest,
qui,innumerocardinaliumuelepiscoporumordinati,monasteriisuidispensationemsibi
reseruarecontendunt.UndeidemGregoriusscribitMarinianoEpiscopoRauennati:[lib.
VI.epist.40.]
 558

P.2.C.16.Q.1. C. XXXVII. Pro abbatis uel monachi promotione monasteria non

grauentur.

Neprocuiuslibetmonachiautabbatispromotioneonusaliquodfortassemonasteria
sustineant,studendumnobisest,ut,siquispiammonachorumexquocumquemonasterioad
clericatus offitium uel ordinem sacrum accesserit, non ibi aliquam ulterius habeat
potestatem.

P.2.C.16.Q.1. C. XXXVIII. Qui ecclesiis quoquomodo militant abbates esse non

possunt.

Idem Maximiano Siracusano Episcopo. [lib. III. epist. 11.]Presbiteros, diaconos,

ceterosquecuiuslibetordinisquiecclesiisquoquomodomilitant,abbatespermonasteria
esse non permittas; sed aut admissa clericatus milicia monachicis non promoueantur
ordinibus,aut,siinabbatislocopermaneredecreuerint,clericatusnullatenuspermittantur
haberemiliciam.Satisenimincongruumest,si,cumunumexhisprosuimagnitudine
diligenter quis non possit explere, ad utrumque uideatur ydoneus. Gratian. Hoc uel
generaliter, uel speciali priuilegio dictum potest intelligi, sicut etiam de quodam
monasterioinregistroGregoriilegiturhocmodo:

P.2.C.16.Q.1.C.XXXIX.Dequodamsenodochio,cuiusabbasadepiscopatumeligi
prohibetur.

Hinc est etiam, quod senodochium seu monasterium, quod in eodem Francorum
regno constitutum est, quia per ambiciones et contenciones quorumdam non canonice
tractabatur,aperuersitatemalorumliberarecupiensprecepit,utsineregaliprouidentia,et
monachorum electione nullus ibi abbas aliqua umquam subreptione introduceretur.
Precepitetiam,uteiusdemmonasteriiabbasnumquamadepiscopatumeligeretur,neforte
occasioneepiscopatusabbatiaaliquiddetrimentipateretur.Quodpriuilegiumitaestillius
ecclesiae,utcommunemlegemregibusuelabbatibusomninodarenonpossit.Nonenim
quodunisingillatimconcediturstatimomnibusconuenit.Gratian.Superioriauctoritatenon
prohibentur abbates sacerdotes fieri, cum B. Benedictus iubeat abbatem fratribus
egredientibus et regredientibus benedictionem dare, quod non est nisi sacerdotum.
Lectionem quoque euangelii similiter ad legendum abbati tribuit, quam subsequenti
oratione legere similiter sacerdotalis offitii est. Sed tales sacerdotes uel diacones fieri
prohibet,quiinecclesiasticamiliciacoganturiugiterpermanere.1.ItemilludIeronimiad
RipariumetDesiderium:Monachusnondoctoris,sedplangentisoffitiumhabet,etad
Eliodorum: Alia causa est monachi, alia clerici, et ad Rusticum: Sine consilio
presbiterorummonachisnichilagerelicet,nonitageneraliterintelligendumest,utnulli
monachorum liceat docendi offitium assumere, ne B. Gregorium, aut Augustinum
Anglorumepiscopum,beatumquoqueMartinum,innumeros etiam,quosdemonachica
conuersationeadsummumsacerdotiigradumscripturatestaturessepromotos,cogamur
negareoffitiumdocendihabuisse,autindieconsecrationissuaeasseramuseosaproposito
prioridiscessisse,quod(utInnocentiustestatur)nullifacerelicet.VoluitergoIeronimus
distinguereinterpersonammonachietclerici,ostendensquidcuiqueexpropriooffitio
conueniat.2.Aliudenimconuenitcuiqueexeo,quodmonachusest:aliudexeo,quod
clericusest.Exeo,quodmonachusest,suaetaliorumpeccatadeflendihabetoffitium:ex
eo,quodclericus,docendietpascendipopulum.3.Monachosautemusqueadtempus
Eusebii, Zosimi et Siricii, monachos simpliciter, et non clericos fuisse, ecclesiastica
 559

testaturystoria.IdemetiamIeronimusrefert,monachosScithiaeconuenisseinunum,ut
sacerdotemsibiinuenirent,quieismissarumsolempniacelebraret.

P.2.C.16.Q.1.C.XL.Omnesclericiuelmonachitutelaeinmunitatemhaberedebent.

ItemLeoAugustus.[lib.I.Codicis,deEpiscopisetClericis,lege51.]Generaliter
sanccimus,omnesuirosreuerentissimosepiscopos,necnonpresbiterosseudiaconoset
subdiaconos,etprecipuemonachos,licet nonsintclerici,inmunitatemipsoiureomnis
haberetutelae,siuetestamentariaesiuelegitimae,siuedatiuae,etnonsolumtutelaeesse
eosexpertes,sedetiamcurae,nonsolumpupillorumetadultorum,sedfuriosi,etmuti,et
surdi,etaliarumpersonarum,quibustutoresuelcuratoresaueteribuslegibusdantur.1.
Eos tamen clericos et monachos huiusmodi habere beneficium sanccimus, qui ad
sacrosanctasecclesiasuelmonasteriapermanent,nondeuagantes,nequecircaministeria
diuina desides, cum propter hoc ipsum beneficium eis indulgemus, ut, aliis omnibus
derelictis,Deiomnipotentisinhereantministeriis.2.EthocnonsoluminueteriRomauel
inhacregiaciuitate,sedinomniterra,ubicunqueChristianorumcoliturnomen,obtinere
sanccimus.Gratian.3.Nouarumetiamcollationumetsordidorummuneruminmunitatem
acceperunt. Unde Constantinus cunctis scribit clericis: [tit. eodem, lege prima] Iuxta
sanctionem,quamdudummeruisseperhibemini,fundosetmancipiauestranullusnouis
collationibusobligabit,seduacationegaudebitis.ItemInperatorHonoriusetTheodosius:
[eodemlibro,titulodesacrosanctisecclesiis,lege:4.]Placet,rationabilisconsiliitenore
perpenso,districtamoderationeperscribere,aquibusspecialiternecessitatibus ecclesiae
urbium singularum habeantur inmunes. Prima quippe illius usurpationis contumelia
depellendaest,neprediausibuscelestiumsecretorumdedicata,sordidorummunerumfece
uexentur, nichil extraordinarium abhinc superindictumue flagitetur, nulla sollicitudo
translationissignetur,postremonichilpretercanonicamillationempreterquamaduenticiae
necessitatis sarcina repentina poposcerit, eius functionibus asscribatur. Si quis contra
uenerit,postdebitaeulcionisacrimoniam,queergasacrilegosiurepromendaest,exilio
perpetuaedeportationisuratur.[Gratian.]HocidemdaturintelligiexuerbisB.Siluestri,
quiobedientiamminorumergamaioresassignansait:Abbashostiario,monachusabbati
sitsubditus,supraintractatuordinandorum.OstenditergoIeronimus,quodsimpliciter
monachis nichil liceat agere sine consilio presbiterorum. Nec offitium docendi sibi
assumereliceatsineauctoritateclericorum,nisifortediuinagratiaintusconmoniti,sicutB.
GregoriusrefertindialogodeB.Benedicto,quihominesmontisCassiniadfidemadduxit,
etaram Apollinis,queibieraterecta,subuertit; etdequodamEquicio,cuiangelus in
somniisapparuit,eteumadpredicandummisit,qui,cumdeuiciolinguaeconquereretur,
angelus flebotomo linguam eius tetigit, et totum uicium illud curauit. 1. Quod uero
Ieronimusseipsumtalibusconnumerat,taleest,qualeestilludApostoliadPhilippenses:
Quicumqueinperfectisumus,hocsentiamus,seipsuminperfectisconnumerans.Hinc
idemIeronimusalibiait:Natusinpauperedomoettuguriorusticano.Etinfra:Nos
suffarcinati auro,sefamelicum fastidientibus mella, pauperemdiuitibus connumerans,
supraubiagiturdeclericis,quipropriarelinquerenolunt,capituloGloriaepiscopi.2.
Eccesufficientermonstratumest,quodmonachispresbiteriihonoredecoratis,apopulo
electis,abepiscopoinstitutis,eademliceant,queetaliissacerdotibus.Probaturhocetiam
exsimilitudineconsecrationis.Noneniminconsecrationeeorumaliuddicitur,etaliudin
consecratione aliorum. Utrisque enim in commune a Domino benedictionem infundi
episcopus obnixe deposcit. Et dum consecrat, cunctis sacerdotibus singillatim dicit:
Consecrentur et sanctificentur, Domine, manus istae, ut quicquid consecrauerint
consecratum sit, et quecumque benedixerint benedicta sint. Ecce communis est
 560

benedictio. Unde igitur diuortium? Sicut ergo in benedictione utrique communem

nanciscunturpotestatem,itaininstitutionecommuniterassecunturpotestatisexecutionem.
3. Ceterum absque episcoporum licentia non solum monachis, sed etiam omnibus
generaliterclericispotestatisexecutiointerdicitur.UndeClemens:[epist.III.]

P.2.C.16.Q.1. C. XLI. Sacerdotalia offitia sine permissu episcoporum non agant

presbiteri.

Cunctisfidelibusetsummopereomnibuspresbiteris,etdiaconibus,etreliquisclericis
attendendumest,utnichilabsqueepiscopilicentiapropriiagant;nonutiquemissassine
eius iussu quisquam presbiterorum in sua parrochia agat, non baptizet, nec quicquam
absqueeiuspermissufaciat.IV.Pars.Gratian.Dehisuero,quiintramonasteriiclaustra
consistunt,quibuspopulusadregendumnonconmittitur,queritur,utrumdecimasdebeant
dare uel accipere? In quibus hec discretio seruanda est, ut de agris et uineis, que ad
propriumstipendiumcoluntur,decimassibiretineant.SienimdecimaeapopulofiliisLeui
reddebanturproministerio,quoDominodeseruiebantintabernaculo,offerendosacrificia
etholocaustapropopulo,patet,quodmonachidepropriisprediisnonmagisquamalii
sacerdotesdecimassoluerecoguntur.1.Seddicitur,prediamonachorum,siuepreciosint
emptasiueprosaluteanimarumoblata,antequaminiuseorumuenirent,baptismalibus
ecclesiissiuequibuslibetaliisprimiciasetdecimaspersoluebant,illaeautemecclesiaesuo
iurepriuarinonpossunt.UndeinMaguntiensiConciliostatutuminuenitur:

P.2.C.16.Q.1.C.XLII.Quires suas alicui delegauerit, decimationum prouentum

prioriecclesiaeauferrenonpoterit.

Siquislaicus,uelclericus,seuutriusquesexuspersona,proprietatissuaelocauelres
alicubi dare delegauerit, decimationum prouentum priori ecclesiae legitime assignatum
indeabstraherenullamhabeatpotestatem.Quodsifaceretemptauerit,talistraditioirrita
prorsusducatur,etipseademendationemecclesiasticacoherceaturcensura.

P.2.C.16.Q.1. C. XLIII. Antiquiores ecclesiae nec decimis, nec ulla possessione

priuentur.

ItemexConcilioCabillonensi.Ecclesiaeantiquitusconstitutaenecdecimis,neculla
possessionepriuentur,itautnouisoratoriistribuantur.

P.2.C.16.Q.1. C. XLIV. Antiquiores ecclesiae propter nouas iusticiam suam non

perdant.

Item exConcilio Guarmaciensi. Quicumque uoluerit insuaproprietate ecclesiam

edificare,etconsensumetuoluntatemepiscopihabuerit,incuiusparrochiaest,licitumsit.
Verumtamen omnino prouidendum est episcopo, ut aliae ecclesiae antiquiores propter
nouas suam iusticiam aut decimam non perdant, sed semper ad antiquiores ecclesias
persoluantur. Gratian. Decimas autem baptismalibus ecclesiis persoluendas, Leo IV.
affirmat,dicens:
 561

P.2.C.16.Q.1.C.XLV.Baptismalibusecclesiisdecimaedaridebent.

Dedecimisiustoordinenontantumnobis,sedetiammaioribusuisumestplebibus
tantum, ubi sacrosancta baptismata dantur, debere dari. Gratian. Si ergo nulli licet
decimationum prouentum a priori ecclesia, cui assignatus fuerat, abstrahere; si ius
antiquioris ecclesiae nouis tribuendum non est; si decimae tantummodo baptismalibus
ecclesiisdandaesunt:patet,quodmonachiexpropriisprediisdecimasdarecoguntur.Sed
illaauctoritasMagontiensisconciliideuenditoreueldonatoreloquitur,diffiniens,quod
ille,quiuenditautdonat,nonpotestprouentumdecimationumilliecclesiaedetrahere,cui
prius fuerat legitime assignatus. Monachi autem decimas et primicias non auctoritate
uendentisautdonantis,sedauctoritateeiusdemconciliietPascalisPapaedetinent,aquibus
difinitumest,utmonachidepropriisprediisdecimasnonsoluant.SiceniminMagontiensi
Conciliostatutumest:

P.2.C.16.Q.1. C. XLVI. De propriis prediis abbates et episcopi decimas non

persoluant.

Questi sunt preterea quidam fratres, quod essent aliqui episcopi et abbates, qui
decimas non sinerent dari ad ecclesiam, ubi illorum coloni missam audiunt. Proinde
decreuitsaceristeconuentus,utepiscopietabbatesdeagrisetuineis,queadsuumet
fratrumstipendiumhabent,adecclesiassuasdeferrifaciant,familiaeueroibidentdecimas
suas,ubieoruminfantesbaptizantur,etubipertotumannicirculummissasaudiunt.

P.2.C.16.Q.1.C.XLVII.Depropriislaboribusmonachietcanonicidecimasminime
soluerecogantur.

ItemPascalisII.DecimasapopulosacerdotibusacLeuitisessereddendas,diuinae
legissanxitauctoritas.Ceterumamonachissiueclericiscommuniteruiuentibusnullaratio
sinitutmilitesautepiscopi,autpersonaequelibetdecimasdelaboribusseunutrimentis
suispropriisextorqueredebeant.UndeB.Gregoriussicait:Communiuitauiuentibusiam
defaciendisportionibus,uelexhibendahospitalitate,etadinplendamisericordianobisquid
erit loquendum? cum omne,quodsuperest,in causis piis et religiosis erogandum sit,
dicenteDomino:Quodsuperestdateelemosinam,etecceomniamundasuntuobis.V.
Pars. Gratian. Quod autem dicitur, ut antiquiores ecclesiae, nec decimis, nec ulla
possessionepriuentur propter nouas,nonita intelligendum est,ut nullomodo credatur
licereepiscopoaliquampartempossessionumueldecimationumuniusecclesiaealteripro
temporetribuere.SicutenimPapaduosepiscopatusinunumpotestredigere,itaetunus
consentienteproprioepiscopoinduospotestdiuidi,ueletiammetropolitanoinuitoquelibet
ecclesia abeiusiurisdictione apostolica eximiauctoritate. UndeGregorius Papascribit
BenenatoEpiscopo,capituloXXV.

P.2.C.16.Q.1. C. XLVIII. Duo episcopatus in unum redigi possunt apostolica

auctoritate.

Ettemporisqualitas,etuicinitaslocorumnosinuitat,utCumanamatqueMusinatium
uniredebeamusecclesias,quoniamneclonge,aseitinerisinterualloseiunctaesunt,nec
(peccatisfacientibus)tantamultitudopopuliest,ut,sicutolimfuitdebeantduoshabere
sacerdotes.QuiaigiturCumanicastrisacerdoscursumuitaehuiusexpleuit,utrasquenos
ecclesiaspresentisauctoritatis paginaunissetibiqueconmississecognoscas,utrarumque
 562

etiamecclesiarumscitoteessepropriumpontificem.Etideoquecumqueueldeearum
patrimoniouelcleriordinationepromotioneueiuxtacanonumstatutauisafuerintordinare
atque disponere, habebis ut proprius reuera sacerdos liberam ex nostrae auctoritatis
consensuatquepermissionelicentiam.Ubiuerocommodiusacutiliusesseperspexeris,
habitato, ita sane, ut alteram ecclesiam cui corporaliter presens non es, sollicita
prouidentiquecuradisponas,quatinusillicdiuinamisteriasolempniterDominoprestante
peragantur.

P.2.C.16.Q.1. C. XLIX. Duos episcopatus in unum redigere apostolica ualet

auctoritas.

Idem Iohanni Episcopo. [Veliterno, lib. II. epist. 35.] Postquam hostilis inpietas
diuersarumciuitatumita(peccatisfacientibus)desolauitecclesias,utreparandieasspes
nullomodopopulodeficienteremanserit,maioriualdecuraconstringimur,nedefunctis
earumsacerdotibusreliquiaeplebisnullopastorismoderaminegubernanteperinuiafidei
hostiscallidirapiantur(quodabsit)insidiis.Huiusergoreisollicitudinesepeconmoniti,
hoc nostro sedit cordi consilium, ut uicinis eas mandaremus pontificibus gubernandas.
Ideoque fraternitati tuae curam gubernationemque Triumtabernensium ecclesiae
preuidimusconmittendam,quamtuaeecclesiaeaggregariuniriquenecesseest,quatinus
utrarumqueecclesiarumsacerdosrecteChristoadiuuantepossisexistere,quequetibide
eiuspatrimonio,uelcleriordinationeseupromotioneuigilantiaccanonicauisafuerintcura
disponere, quippe ut pontifex proprius liberam habeas ex presenti nostra permissione
licentiam.

P.2.C.16.Q.1.C.L.Nonhabeantepiscopumdioceses,quenumquamhabuerunt.

ItemexConcilioCartaginensiII.[c.5.]FelixepiscopusSelemselitanusdixit:Etiam
sihocplacet,sanctitatiuestraeinsinuo,utdioceses,quenumquamepiscoposhabuerunt,
non habeant, et illa diocesis, que aliquando habuit, habeat proprium. Secundum hanc
prosecutionemsanctitatisuestraeestestimarequidfieridebeat.Abuniuersisdictumest:
Placet.

P.2.C.16.Q.1.C.LI.Nisicumuoluntateepiscopidioceses,queabeisretinentur,non
accipiantpropriosepiscopos.

ItemexAffricanoConcilioIII.Multisconciliishocstatutumestacetusacerdotali,ut
plebes,queindiocesibusabepiscopisretinentur,queepiscoposnumquamhabuerunt,non
nisicumuoluntateeiusepiscopi,aquotenentur,propriosaccipiantrectores.

P.2.C.16.Q.1.C.LII.Apostolicaauctoritasaiurisdictionearchiepiscopiepiscopos
ualeteximere.

ItemGregoriusIohanniEpiscopoLariseo.[lib.II.Indict.11.epist.7.]Fraternoster
Adrianus Thebanae ciuitatis episcopus, ad Romanam urbem ueniens, lacrimabiliter est
conquestus de quibusdam se capitulis a fraternitate tua, nec non a Iohanne, primae
Iustinianaeurbisantistite,iniustecondempnatum.1.Denequissimoautemeiusiudicio
dampnandoque alias tractaturi sumus iuuante Domino. Adrianum uero episcopum
reperimus et tuo contra sacerdotales mores odio laborasse, et nullo iure pecuniariis in
causiseumfraternitatistuaecondempnatumfuissesententia.2.Quiaigituretabantefato
 563

IohanneprimaeIustinianaeepiscopocontraiuscanonesquedepositushonorissuigradu
carere non potuit, in sua eum reformari ecclesia atque in propriae dignitatis ordine
decreuimusreuocari.Etcumoportuissetteexeodominicicorporiscommunionepriuari,
quodpostammotionemsanctaememoriaedecessorismei(perquameumecclesiamque
eiusdetuaeiurisdictionepotestatisexemit)rursusineisaliquidtibiiurisdictionisseruare
presumpseris, tamen nos humanius decernentes, communionisque tibi sacramentum
interim conseruantes decernimus, utfraternitas tuaabeoecclesiaque eius omnemante
habitaesuaepotestatemiurisdictionisabstineat,etsecundumscriptadecessorisnostri,si
qua causa uel fidei uel criminis, uel pecuniaria aduersus prefatum Adrianum
consacerdotemnostrumpotueriteuenire,pereos,quinostrisuntuelfuerintinurberegia
responsales,simediocrisestquestio,cognoscatur,uelhucadapostolicamsedem,siest
ardua,deducatur,quatinusnostraeaudientiaesentenciadecidatur.Quodsicontrahec,que
statuimus,quolibettemporequalibetoccasioneuelsubreptioneueniretemptaueris,sacrate
communionepriuatum,neceamte,exceptoultimouitaetuaetempore,nisicumconcessa
RomaniPontificisiussionedecernimuspercipere.3.Resautemsiuesacras,siuealias
mobiles inmobilesque eius ecclesiae, quas hactenus dicitur retinere, (quarum noticiam
nobis oblatam presentibus adnectimus litteris), sine aliqua ei fraternitas tua dilacione
restituat. De quibus si qua inter uos questio uertitur, uolumus, ut apud responsalem
nostruminurberegiauentiletur.Gratian.Siautemnecdumindiocesialicuiusepiscopiloca
illa assignata fuerint, ex uigore apostolicae sedis proprium episcopum accipiant. Unde
GregoriusiuniorscribitBonifatio:[Episcopo,epist.ult.]

P.2.C.16.Q.1.C.LIII.Ubimultitudoexcrescitfidelium,episcopisuntordinandi.

Precipimus, ut iuxta canonum statuta, ubi multitudo excreuit fidelium, ex uigore

apostolicae sedisdebeas ordinare episcopos,piatamen contemplatione, utnonuilescat
dignitasepiscopatus.Gratian.Sicutduoepiscopatussuprascriptomodoinunumpossunt
redigi,etunusinduobusualetdiuidi,sicetiamepiscopusdebaptismalibusetparrochitanis
ecclesiisfacerepotestcumconsensusuorumclericorum.Quodcumfactumfuerit,illapars
populi,quenouisecclesiissubponitur,aiurepriorisecclesiaeabsoluitur.Hocnisifieri
posset, multitudo ecclesiarum ad paucitatem redigeretur. Plures autem baptismales
ecclesiasinunaterminationefacerenonpotest.UndeinTolletanoConciliolegitur.

P.2.C.16.Q.1.C.LIV.Inunaterminatione plures baptismales ecclesiae essenon

possunt.

Plures baptismales ecclesiae in una terminatione esse non possunt, sed una
tantummodocumcapellissuis.Etsicontentiofueritdeterminationeduarummatricum,
plebesutrarumquediscernant,etsinonconueniunt,lisDeiiudiciodiscernatur.VI.Pars.
Gratian. Ius ergo ecclesiarum ita interpretandum est, ut, nisi episcopo disponente aliis
ecclesiis fuerit assignatum, in nullo priorum reddituum diminutionem patiantur. Unde
AnastasiusPapa:

P.2.C.16.Q.1. C. LV. Communione priuetur qui decimas uel oblationes extra

episcopiconscientiamtenereuoluerit.

Statuimus, ut siquis oblationes ecclesiae, uel decimas, quas populus dare debet,
contenderit,uelextrabaptismalemecclesiamdareuoluerit,preterconscientiamepiscopi,
ueleius,cuihuiuscemodioffitiaconmissasunt,neccumeorumuolueritagereconsilio,
 564

bannum nostrum conponat, et communione priuetur. Gratian. Cum addit: extra

conscientiamepiscopi,intelligendumrelinquit,quodepiscopoconsentientealiisecclesiis
daripossunt.

P.2.C.16.Q.1.C.LVI.Iuxtadispositionemepiscopidecimaedistribuantur.

Item. In sacris canonibus prefixum est, ut decimae iuxta episcopi dispositionem

distribuantur. Quidam autem laici, qui uel in propriis, uel in beneficiis suas habent
basilicas, contempta episcopi dispositione non ad ecclesias, ubi baptismum, et
predicationem,etmanusinpositionem,etaliaChristisacramentapercipiunt,decimassuas
dant,seduelpropriisbasilicis,uelaliisecclesiisprosuolibitutribuunt,quodomnimodis
diuinaelegietsacriscanonibusconstatessecontrarium.Undeuestrampotestatemuteos
corrigatis expetimus. Gratian. Cum autem reprehenduntur, quia contempta episcopi
dispositione hoc faciunt, intelligitur, quod, si episcopo disponente hoc fecerint,
inreprehensibilesinueniantur.

P.2.C.16.Q.1.C.LVII.Anathemasitquipreterconscientiamepiscopidecimasuel
oblationesdispensareuoluerit.

ItemSimacusEpiscopusEcclesiaecatholicaeurbisRomaedixit. [inSinodosexta
Romana]Incanonibus,inGangrensiecclesiaapostolicaauctoritateconditis,defructuum
oblationibus,queministrisecclesiaedebentur,etdehis,queinususpauperumconferuntur,
scriptumhabetur:Siquisoblationesecclesiaeaccipereueldareuolueritpreterepiscopi
conscientiam,ueleius,cuihuiuscemodioffitiasuntconmissa,neccumeiusuolueritagere
consilio,anathemasit.EtiterumineodemconcilioGangrensi:SiquisoblataDeodederit
uel acceperit preter episcopum, uel eius consensum qui ab eo constitutus est ad
dispensandammisericordiampauperibus,etquidat,etquiaccipitanathemasit.1.Valde
ergoiniquumetingenssacrilegiumest,quecumqueuelproremediopeccatorum,uelpro
salute,autrequieanimarumsuarumunusquisqueuenerabiliecclesiaecontuleritautcerte
reliquerit,abhis,aquibusmaximeseruariconuenit,idestChristianisetDeumtimentibus
hominibus,etsuperomniaaprincipibusetprimisregionum,inaliudtransferriuelconuerti.
Et infra: 2. Generaliter uero quicumque res ecclesiae confiscare, aut conpetere, uel
peruaderepericulosasuainfestationepresumpserit,[3.]similiterethi,quiresecclesiae
iussu uel largitione principum uel quorumdam potentum, aut quadam inuasione aut
tirannica potestate retinuerint, et filiis uel heredibus suis (ut a quibusdam iam factum
audiuimus)quasihereditarias reliquerint, nisicitoresDei,ammoniti apontifice agnita
ueritatereddiderint,perpetuoanathemateferiantur.Iniquumenimessecensemus,utpocius
custodescartarum quamdefensores rerumcreditarum (utpreceptum est)iudicemur. Et
infra:4.Ferroenimabscidendasuntuulnera,quefomentanonsentiunt.5.Similiteret
illiextorresdebentfieriabecclesia,quisacerdotaliammonitionenoncorrigunturdicente
Domino: Auferte malum ex uobis. Uniuersa sinodus surgens acclamauit. Ut ita fiat
rogamus.Dictumestocties.ExaudiChriste,SimacoPapaeuita.Dictumestduodecies.

P.2.C.16.Q.1.C.LVIII.Eademplecteturpenaquiresecclesiaeetepiscoporumbona
inuadit.

Idem. Similiter et hoc ad omnium ecclesiarum noticiam uestra cunctorumque

exortatione et iudicio censemus peruenire, et ab omnibus firmiter teneri, quia res
episcoporumecclesiaeessenondubitantur,siineorumfacultatibussimilifueritcrudelitate
 565

grassatum,peruasoresrerummemoratarumpredictacanonumdistrictioneferiantur,utqui
moribus propriis ac nulla conscientiae castigatione corriguntur saltim ecclesiasticae et
canonicaeuindictaeperfodianturaculeis.

P.2.C.16.Q.1.C.LIX.Resecclesiasticaprincipumauctoritatedistribuinonpossunt.

Item ex libro Capitulorum Karoli et Lodowici Inperatorum. [c. 83.] Quia iuxta
sanctorum Patrum traditionem nouimus res ecclesiae uota fidelium esse, precia
peccatorum,etpatrimoniapauperum,cuiquenonsolumhabitaconseruare,uerumetiam,
Deo opitulante, conferre temptamus. Ut autem ab ecclesiasticis de diuidendis rebus
ecclesiaesuspicionemdudumconceptampenitusamoueamus,statuimus,utnequenostris,
nequefiliorum, et,Deodispensante,successorumnostrorumtemporibus, ullam penitus
diuisionemautiacturampatiantur.Gratian.Cumergopreterconscientiamepiscopi,uel
eius, cui huiuscemodi offitia conmissa sunt, quilibet prohibetur lationes ecclesiae
distribuere, liquido apparet, quod cum episcopi consensu quibuslibet ecclesiis possint
distribui.1.HuicinterpretationiuideturcontraireauctoritasillaTolletaniConcilii.[IV.,
c.32.]

P.2.C.16.Q.1.C.LX.Nichildeiuresuaediocesisepiscopipresumantauferre.

Constitutumestapresenticoncilio,episcoposdiocesessuasitaregere,utnichilex
earum iure presumant auferre, sed iuxta priorum auctoritatem conciliorum tam de
oblationibusquamdetributisacfrugibustertiamconsequantur.Quodsiampliusquippiam
abeispresumptumextiterit,perconciliumrestauretur,appellantibusipsisconditoribus,aut
certepropinquiseorum,siiamilliaseculodiscesserunt.

P.2.C.16.Q.1.C.LXI.Possessionesecclesiaederelictasnullisitlicentiaalienandi.

ItemSimacusPapa.[adCaesariumfratremc.1.]Possessiones,quasunusquisque
ecclesiaepropriodeditautreliquitarbitrio,alienarequibuslibettitulisatquedistractionibus,
uelsubquocumqueargumentononpatimur,nisiforteautclericisbonorummeritis,aut
monasteriisreligionisintuitu,autcerteperegrinis,sinecessitaslargirisuaserit;sictamen,
uthecipsanonperpetuo,sedtemporaliterperfruantur.Gratian.SedilludTolletaniconcilii
ita intelligendum est, ut episcopi preter quartam uel tertiam, que secundum locorum
diuersitates eis debetur, nichil contingant. Unde in Concilio Leonis Papae [IV. c. 26.]
statutumest:

P.2.C.16.Q.1.C.LXII.AclericisetpiislocisultrastatutaPatrumaliquidepiscopus
nonexigat.

Nulliepiscoporumliceatasubiectosacerdote,uelalioquolibetclerico,etpiislocis
dationesultrastatutaPatrumexigere,autsuperpositainangariisinferre.Sedcumoptimus
sitperspector,itaperspiciat,utuniuersaesibiouesconmissaeasemaximealantur,atquein
necessitatibusadiuuentur,nonillicitisexactionibusobprimantur,quiaDominuspascereet
docerenosdocuitetomnibusministrare,nonterrenislucrisetauaritiisdelectari.
 566

P.2.C.16.Q.1.C.LXIII.Deredditibusecclesiaequartaparsclericisdistribuendaest.

Item Gregorius Leoni Episcopo Cathinensi. [lib. VII. epist. 8.] Ad hoc locorum
gradusrationisordodistinxitetiudiciaesseconstituit,utnecprepositiinobprimendosse
frustraualeantoccuparesubiectos,necsubiectisiterumcontrasuosprepositoseffrenatasit
resultandilicentia.1.Volumusergo,utquicquidecclesiaetuaeexreddituuelquolibet
aliotitulofortassisaccesserit,quartamexindeportionemsinediminutionealiquadebeas
segregare,atqueeamsecundumDeitimorempresbiteris,diaconibusacclero(uttibiuisum
fuerit)discretediuidere.

P.2.C.16.Q.1.C.LXIV.Episcopiturpislucrigratianichilamonachisuelclericis
suisexigeredebent.

Item ex VII. Sinodo. [c. 4.] Predicator ecclesiae Paulus diuinus apostolus, ac si
canonem ponens Ephesiorum presbiteris, imo uero et omni sacratae multitudini ac
plenitudini,itafiducialiterperhibuit:Argentumetaurum,autuestemnulliusconcupiui.
Omniaostendiuobis,quoniamsiclaborantesoportetsuscipereinfirmos,beatiusexistimans
darequamaccipere.Propterquodetnosdoctiabeodiffinimus,nullatenusepiscopum
turpislucrigratiaexcogitareadexcusandasexcusationesinpeccatisexpetereaurumuel
argentum,autaliamspeciemapresbiteris,uelclericis,uelmonachis,quisubipsosunt.Ait
enimApostolus:Nondebentfiliithesaurizareparentibus,sedparentesfiliis.Etapostolus
Petrus:Pascite,quiinuobisest,gregemDei,noncoacte,sedspontaneesecundumDeum,
non turpis lucri gratia, neque ut dominantes in clero sed forma facti gregis. Et cum
aparueritprincepspastorum,percipietis inmarcescibilisgloriaecoronam.Gratian.Illud
autem, quod in fine capituli Simaci ponitur: Hec ipsa non perpetuo, sed temporaliter
perfruantur,adpersonalestantumpossessiones,clericorumuidelicetetpauperum,nonad
monasterialesreferendumest.VII.Pars.1.QuamuerositgraueapudDeumdecimas,et
oblationes, ac primicias sacerdotibus non soluere, auctoritate Ieronimi et Augustini
apparet.AitnamqueIeronimussuperMalachiam:

P.2.C.16.Q.1. C. LXV. Reus apud Deum habetur qui sacerdotibus decimas non
soluerit.

Reuertiminiadme,etegoreuertaraduos,dicitDominusexercituum;etdixistis,in
quo reuertemur? Si homo affiget Deum, quia uos configitis me, et dixistis, in quo
configimuste?indecimisetinprimiciis.Etinpenuriauosmaledictiestis,etmeconfigitis
totagens.Nuncsequamurordinemprophetae:Quiamichinonreddidistisdecimaset
primicias, idcirco in fame et penuria maledicti estis, et me uos subplantastis, siue
defraudastis.Ecceannusexpletusest,etnichilinmeosthesauros,sedinuestrahorrea
conportastisetprodecimisetprimiciis,queparuaerant,utauobisdarentur,ubertatem
possessionumuestrarumetomnemfrugumhabundantiamperdidistis.Utautemsciatis,me
hoc irascenteperfectum, quiafraudastis meparte mea,hortoruosatqueconmoneo, ut
inferatisdecimasinhorreahocestinthesaurostempli,ethabeantsacerdotesatqueLeuitae,
quimichiministrant,cibos,etprobateme,sinontantaspluuiaseffudero,utcatheractae
celiapertaeessecredantur,eteffundamuobisbenedictionemusqueadhabundantiam.
Verbumeffusionisnomenlargitatisostendit.Sedfieripotest,utagrosirrigantibuspluuiis
sitquidemfertilitas,uerumautlocustaueniet,autbrucus,auterugo,auteruca,etlabores
hominum uastabunt. Propterea subiungit et dicit: Et increpabo pro uobis deuorantes,
locustamuidelicet,etreliqua,quediximus,etnoncorumpentfructumterraeuestrae.1.
 567

Siquandofames,etpenuria,etrerumomniumegestasobprimitmundum,sciamus,hocex
Deiiradescendere,quiseinpauperibus,sinonaccipiantelemosinam,fraudariloquitur,et
suas possessiones possumus decimas et primicias interpretari. 2. Si quis doctus et
erudituslegeDominipotestalioserudire,nondebetsuaeadsignareprudentiaeingenioque
quodpossidet,sedgratiasagatDominoprimum,quicunctalargitur,deindesacerdotibus
eius ac ministris, a quibus doctus est. Si enim non egerit gratias, sed sibi scientiam
uendicauerit,inpenuriamaledicetur.QuodsiintelligenslargitoremDeum,etagenshis
gratias,perquosaDeoeruditusest,humiliaueritse,etinhorreumDeiintuleritcibos,hoc
est scripturae alimenta in ecclesia populis ministrauerit, statim aperientur super eum
catheractaeceli,eteffundeturpluuiaspiritualis,etmandabitnubibussuis,utpluantsuper
eumimbrem,ethabundantiarerumomniumperfruetur.

P.2.C.16.Q.1.C.LXVI.Decimaesacerdotibussuntreddendae.

Item Augustinus. [serm. CCXIX. de tempore] Decimae tributa sunt egentium

animarum. Quod si decimam dederis, non solum habundantiam fructuum recipies, sed
etiamsanitatemcorporisconsequeris.NonigiturDominusDeuspremiumpostulat,sed
honorem.Deusenimnoster,quidignatusesttotumdare,decimamanobisdignatusest
accipere, nonsibi, sednobis sinedubioprofuturam. Sedsitardius dare peccatum est,
quantomagispeiusestpeccatumnondedisse?Demilicia,denegocioetdeartificioredde
decimas. Cum enim decimas dando et terrena et celestia possis premia promereri pro
auaritiaduplicembenedictionemfraudas?HecestenimDominiiustissimaconsuetudo,ut
situillidecimamnondederis,tuaddecimamreuoceris.Dabisinpiomilitiquodnonuis
dare sacerdoti. Benefacere Deus semper paratus est, sed hominum malicia prohibetur.
Decimaeetenimexdebitorequiruntur,etquieasdarenoluerintresalienasinuadunt.Et
quantipauperesinlocissuisubiipsehabitat,illodecimasnondantefamemortuifuerint,
tantorum homicidiorum reus ante tribunal eterni iudicis apparebit, quia rem aDomino
pauperibusdelegatam suisusibusreseruauit.Quiergosibiautpremium conparare,aut
peccatorumdesideratindulgentiampromereri,reddatdecimam;etiamdenouempartibus
studeatelemosinamdarepauperibus.

P.2.C.16.Q.1. C. LXVII. Se ipsum condempnat qui euangelizantibus necessaria

subtrahit.

ItemIeronimus.[incomm.adc.3.epistolaeadTituminfine.]Apostolicisuiriset
euangelizatoribusChristiinnecessariisusibusnolletribuere,seipsumcondempnareest.
Quod autem decimae episcoporum consensu monachis licite tribuantur B. Ieronimus
DamasoPapaescribit,dicens.

P.2.C.16.Q.1.C.LXVIII.Liberumestclericismonachisdecimasconcedere.

Quoniamquicquidhabentclericipauperumest,etdomusillorumomnibusdebent
esse communes, susceptioni peregrinorum et hospitum inuigilare debent, maxime
curandumestillis,utdedecimisetoblationibuscenobiisetsenodochiisqualemuoluerint
etpotuerintsustentacioneminpendant.Liberumestenimmonachisetspiritualibusuiris
Deumtimentibusetcolentibusdecimasetoblacionescunctaqueremediaconcedere,etde
iuresuoindominiumillorumetusumtransferre,nectaminpauperibuspaupertatemquam
religionemattendere.1.Quodautembeatitudotuaquesiuit,utrumususdecimarumet
oblationum secularibus prouenire possit, nouit uestra sanctitas omnino non licere,
 568

protestantibus hocomnibus diuinis auctoritatibus paternorumcanonum. Quamobrem, si

aliquando fuerint ab his male detenta, que diuini iuris esse noscuntur, et in usum
monachorumtransierintetseruorumDei,episcopotamenlociilliusprebenteconsensum,
constabunteisomniaperpetuafirmitateetstabilitatesubnixa.2.Clericosautemillos
conuenit ecclesiae stipendiis sustentari, quibus parentum et propinquorum nulli
suffragantur.Quiautembonisparentumetopibussustentaripossunt,siquodpauperumest
accipiunt,sacrilegiumprofectoincurruntetconmittunt,etperabusionemtaliumiudicium
sibimanducantetbibunt.Gratian.Deprediisautem,queacoloniseorumcoluntur,sic
diffinitumestinMagontiensiconcilio:Questisuntpretereaetc.

P.2.C.16.QuestioII.

Gratianus. I. Pars. De capellis uero, que ab eis possidentur, quod per eorum
institutionem a sacerdotibus sint gubernandae, Iohannes Papa probat, scribens Ysaac
SiracusanoEpiscopo.

P.2.C.16.Q.2.C.I.Presbiteriinmonasteriorumecclesiisinstituanturperabbates.

Visislitteris karitatisuestrae,quibussatisperpenditur,quantostudiohuicsanctae
sedi reuerentiam exhibetis, non modice gauisi sumus. Nunc itaque super ea, que
consuluistis,utkarissimofratribenignediscretumconsiliumdamus.Delegauitenimnobis
pia mansuetudo uestra, utrum ecclesiae pro quiete monachorum a sanctis conciliis
catholicisqueepiscopiseistraditaepersacerdotesabeisordinatosetinuestitosdebeant
institui.Addiditquoquefraternitastua,litemetseditioneminterclericosmonachosqueex
haccausanonmodicamesseortam;quodinstigationeuersutihostisnemofieriambigat.
Habet enim mille nocendi modos, nec ignoramus astutiam eius. Conatur namque a
principio ruinae suae unitatem ecclesiae rescindere, karitatem uulnerare, sanctorum
operumdulcedineminuidiaefelleinficere,etomnibusmodishumanumgenuseuertereet
perturbare.Doletenimsatiseterubescitkaritatem,quamincelonequiuithabere,homines
constantes ex lutea materia in terra tenere. Unde oportet (quantum fragilitati nostrae
conceditur)utomnesaditusnocendieiusuersuciaemuniamus,nemorsingrediaturper
portasnostras.1.Consilioitaquemultorumfratrumdiligenterexquisitodecernimus,ut
amodoecclesiaemonachistraditaepersuossacerdotesinstituantur. Diuinaeenimleges
habentetseculares,utcuiusestpossessioeiusfiatinstitutio,etsiindandoquodmaiusest
facilisfuitkaritas,sitfaciliorinconcedendoquodminusestsanctalargitas.Maiusenim
fuit possessionem dare quam sit inuestituram concedere. Quomodo possessoris iura
cognoscentur,etsuarumrerumsibitributareddentur,ubiquodsuumestperalterumdatur,
et,cumuoluerit,aufertur?Humanimorisestillumuereri,cuiusiudicioetuoluntatenunc
erigitur,nuncdeprimitur.Undefit,utinpartemepiscopiadseruiendumsacerdosprocliuior
fiat,etsicepiscopusquodsancteetreligiosedederatquadamsimulataauctoritateadse
trahat.Sicitaquepriuaturmercede,quamconsecutusfuerat,tumquiafictakaritateaufert
quoddederat,tumquiaprauorumsacerdotumdiscordias,etscissurasamantium, uerbis
nimis factus credulus,quodprius fucate moliebatur lucrari postdetecta fraudeconatur
quadam usurpatione ex toto auferre. Quorum auertentes calliditates et hostis uersuti
suasiones, deinceps omnino licentiam damus suarum ecclesiarum inuestitores fieri, ita
tamen,utiudiciosinodi,sicontrasacerdotiumagerepresumpserint,multentur,etfelici
mucrone episcopi sacerdotum piacula resecentur. II. Pars. Gratian. Hac auctoritate
monachisconcediturinuestiturasuarumecclesiarum.SeduideturcontraireUrbanuspapa
II.,dicens:
 569

[P.2.C.16.Q.2.PALEA.C.II.

Admonemusatqueprecipimus,utdecimasomninodariDeononnegligatur,quas
ipseDeusdariconstituit,quiatimendumest,utquisquisDeodebitumsuumsubtrahit,ne
forteDeusperpeccatumsuumauferateinecessariasua.]
[PALEA.

P.2.C.16.Q.2.C.III.Deeodem.

ItemNicolausPapaII.epistolaunica,c.5.Precipimus,utdecimaeetprimiciae,seu
oblationes uiuorum et mortuorum ecclesiis Dei fideliter reddantur a laicis, et ut in
dispositione episcoporum sint. Quas qui retinuerint, a sanctae ecclesiae communione
separentur.]
[PALEA.

P.2.C.16.Q.2.C.IV.Deeodem.

ItemLeoPapa.Nullusdecimasadaliumpertinentesaccipiat.]
[PALEA.

P.2.C.16.Q.2.C.V.ItemAmbrosiussermoneI.deQuadragesima.

NamquiDeononuultredderedecimas,quasretinuit,ethomininonstudetreddere
quodiniusteabeoabstulit,nontimetadhucDeum,etignoratquidsituerapenitencia
ueraqueconfessio.Istetalishomononpotestueramfacereelemosinam.]

P.2.C.16.Q.2.C.VI.Abbatesinparrochialibus ecclesiis absqueepiscopiconsilio

presbiterosnonordinent.

Sanequiamonachorumquidamepiscopisiussuumauferrecontendunt,statuimus,ne
inparrochialibusecclesiis,quastenent,absqueepiscoporumconsiliopresbiteroscollocent,
sedepiscopiparrochiaecuramcumabbatumconsensusacerdoticonmittant,uteiusmodi
sacerdotes de populi quidem cura episcopis rationem reddant, abbati uero pro rebus
temporalibus ad monasterium pertinentibus debitam subiectionem exhibeant, et sic sua
cuique iura seruentur. Idem: 1. In parrochialibus ecclesiis presbiteri per episcopos
constituanturquieisrespondeantdeanimarumcura,ethis,queadepiscopumpertinent.

P.2.C.16.Q.2. C. VII. Quorumcumque monachorum ecclesiae episcoporum

subdanturregimini.

Item ex Concilio apud Flauentiam habito. Statuendum est, quatinus ecclesiae

quorumcumquemonachoruminsingulisparrochiissitaeepiscoporum,utdecet,diuinitus
subdantur regimini, eisque debita obsequia exhibeant. Gratian. Ecce Urbanus Papa
prohibetinuestiturasparrochialiumecclesiarumpermonachosfieri,quasIohannesPapaeis
concessit.SedilludIohannisPapaeintelligendumestdeilliscapellis,quecumomniiure
suoabepiscopismonachisconceduntur.IstudautemUrbaniintelligendumestdeillis,quas
abbatesinpropriisprediisedificantinuillisuelincastellissuis.
 570

[P.2.C.16.QuestioV.]

Gratianus.Tales,etsiiusterritoriihabeant,tamenpotestatemgubernandipopulum,et
spiritualia ministrandi non habent. Quod etiam de episcopo intelligendum est. Unde
NicolausPapaait:

P.2.C.16.Q.2.C.VIII.[I.]Episcopus,quiinalteriusdiocesiecclesiamedificat,eius
consecrationemsibiuendicarenonaudeat.

Si quis episcoporum in alienae ciuitatis territorio pro quacumque suorum

opportunitateecclesiamedificaredisponit,nonpresumatdedicationem,queilliusest,in
cuiusterritorioecclesiaassurgit.Edificatoriueroepiscopohecgratiareseruetur,utquos
desideratclericosinresuaordinari,ipsosordinetis,cuiusterritoriumest,uelsiordinati
iamsunt,ipsoshabereadquiescat,etomnisecclesiaeipsiusgubernatioadeum,incuius
ciuitatisterritorioecclesiasurrexerit,pertinebit.

P.2.C.16.Q.2.C.IX.[II.]Basilicaenouiterconditaeadepiscopumpertinent,cuius
conuentusconstiteritesse.

ItemexConcilioTolletanoIV.[c.34.]Possessioterritoriiconuentumnonadimit
ideoquenouaebasilicae,queconditaefuerint,adeumproculdubiopertinebuntepiscopum,
cuiusconuentusesseconstiterit.

P.2.C.16.Q.2. C. X. [III.] Edificatori episcopo in diocesi alterius ecclesiam

consecrarenonlicet.

Item Gregorius. [lib XI. epist. 19. ad Iohannem Subdiaconum] Lator presentium
Iohannes, frater et coepiscopus noster, indicauit nobis, quod quidam Exsuperantius
episcopusausutemerarioindiocesiipsiusoratoriumconstruxerit,eumquesineprecepti
auctoritate contra morem presumpserit dedicare, missasque illic celebrare non metuit.
Quamremcumsummateceleritateacdistrictioneconuenitemendare,neculteriustale
aliquid attemptare permittere. Gratian. Quod de iure ordinandi, non possidendi
intelligendumest.Hisauctoritatibusfacilepotestperpendi,quodsiueabbatessiueepiscopi
insuiscastellisueluillisecclesiasedificauerint,nonideoepiscopo,incuiusdiocesifuerint,
conuentusadimitur,etideosacerdotes,iuxtailludUrbanietNicolai,ineisnonnisiper
episcopos,cumconsensutamenetelectioneedificantium,ordinaripossunt.

P.2.C.16.QuestioIII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemprescriptionetemporisomniaiuratollantur,probatur
auctoritateCalcedonensisConciliietGelasiiPapae,etTolletaniConcilii.Primahecest:

P.2.C.16.Q.3.C.I.Rusticanaeparrochiaeapudepiscopos,quieaspossidenttriginta
annissineuiolentiapermaneantinmobiles.

Persingulasecclesiasrusticanasparrochias,permanereinmobilesapudeos,quieas
tenent, episcopos decreuimus, et maxime si eas sine uiolentia per triginta annos
gubernauerunt.Siuerointratrigintaannosfactafueritdeeisdubitatio,liceateis,quise
dixerintlesospropterea,mouereapudsinodumprouinciaecertamen.
 571

P.2.C.16.Q.3. C. II. Dioceses triginta annis ab episcopis possessae inmobiles

permaneant.

ItemGelasius.[epist.II.adSiculos,c.1.]Presulumnostrorumauctoritasemanauit,
utfacultatesecclesiaeepiscopiadregendumhabeantpotestatem,itatamen,utuiduarumet
pupillorumatquepauperum,necnonetclericorumstipendiadistribueredebeant.Hoceis
statuimus dari,quodhactenus decretum est;reliquum sibiepiscopiuendicent, ut,sicut
antea diximus, peregrinorum atque captiuorum largitores essepossint. 1.Illud etiam
annecti placuit, ut si, quod absit, facultates ecclesiae, nec non dioceses ab aliquibus
possidenturepiscopis,iuresibiuendicentquodtricennalislexconclusit,quiaetfiliorum
nostrorumprincipumitaemanauitauctoritas.

P.2.C.16.Q.3.C.III.Territoriipossessioconuentumnonadimit.

ItemexTolletanoConcilioIV.[c.34.]Sicutdiocesimalienamtricennalispossessio
tollit,itaterritoriiconuentumnonadimit.

P.2.C.16.Q.3.C.IV.Tricennalispossessiointraunamprouinciamseruaridebet.

Itemexeodem.[c.33.]Quicumqueepiscopusalteriusepiscopidiocesimpertriginta
annossinealiquainterpellationepossederit,quamuissecundumiuslegiseiusnonuideatur
essediocesis,admittendatamennonestcontraeumactioreposcendi.Sedhocintraunam
prouinciam, extra uero nullo modo, ne, dum diocesis defenditur, prouinciarum termini
confundantur. II. Pars. Gratian. Ecce his auctoritatibus probatur, quod possessionis et
gubernationis iura prescriptione tolluntur. Sed idem Gelasius contra testatur, scribens
MaximoetEusebioEpiscopis:

P.2.C.16.Q.3. C. V. Status parrochiarum nec presumptione, nec temporis

prescriptionemutaripotest.

Licetreguliscontineaturantiquis,parrochiasunicuiqueecclesiaepristinadispositione
deputatas nulla posse ratione conuelli, ne per consuetudinem pessimam, exempli mali
temeritatecrescente,uniuersalisconfusionasceretur:tamenetiamdecretisnostrisantenon
multumtemporisdestinatisomniaiussimus,quetaliterfuerantinuasa,restitui.Sedquia
temeritas peruadentium legem sibi posse putat generari, si sceleri suo pertinaciam
retentionis adiungat, ea, que inter fratrem et coepiscopum nostrum Constantium,
Camiscanaeecclesiaesacerdotem,etdirectosabAnconitanopontificedecreuimus,peruos
inplericupimus,tuncformaminceteriscognitionibus,quesitsequenda,perscripsimus.
Nulla igitur presumptione statum parrochiarum, qui perpetuae etatis firmitate durauit,
patimur inmutari, quia nec negligentia pontificum, nec temporalis obiectio (que per
incuriam forte generatur), neque ignauia faciente consensus adhibitus, nec subripiente
supplicatione preceptio diuellere potest semel diocesim constitutam, ex qua semper ad
regenerationematqueconsignationemplebsdeuotaconuenit.Territoriumetiamnonfacere
diocesim,olimnosciturordinatum.Gratian.Hocmultipliciterdistinguitur.Suntquedam
dioceses,quaecertis limitibus distinctae sunt;haenullomodoprescribipossunt.Aliae
uero, que non sunt certis limitibus distinctae, et de quibus certa diffinitio non olim
processit,prescriptionetolluntur.UndeInnocentiusPapaait:
 572

P.2.C.16.Q.3.C.VI.Limitispossessioprescribinonpotest.

Intermemoratosfratresnostros,FulgentiumAstigitanumetHonoriumCordubensem
episcopos,discussioagitataestpropterparrochiambasilicaecuiusdam,quamhorumalter
Cellacensem,alterReginensemasseruit.Etquiainterutrasqueparteshactenuslimitisactio
uentilataeest,cuiusquamuisuetustaretentionullumiurispreiudiciumafferret,ideoque,ne
indubiumultraintereosnostradeuocaretursentencia,prolatiscanonibussinodaliadecreta
perlectasunt. Quorumauctoritaspremonet,itaoportereinhibericupiditatem,utnequis
terminosalienosusurpet;obhocplacuitinteralternaspartesinspectoresuirosmittendos,
itautdiocesispossidentis(sitamenbasilicamuerissignislimesprouisusmonstrauerit)
ecclesiae,cuiusestiusretentionis,siteternumdominium.Quodsilimeslegitimuseandem
basilicam non concludit, et tam longi temporis probatur obiecta prescriptio, appellatio
presentisepiscopinonualebit,quiaillitricennalisobiectiosilentiuminponit.Hocetiamet
seculariumprincipumedictaprecipiunt,etpresulumRomanorumdecreuitauctoritas. Si
uero infra metas tricennalis temporis extra alienos terminos basilicae iniusta retentio
reperitur,repetentisepiscopiiurisinemorarestituetur.

P.2.C.16.Q.3.C.VII.Spatia,quediffinitafuerint,temporeprescribinonpossunt.

ItemGelasiusIustoEpiscopo.Dilectiotuastudeat,quesitaomniumfideliterrerum
ueritate, ut si de spaciis, de quibus memoratur orta contentio, diffinito dudum certa
processerit,intemerataseruetur;alioquin,sinichilumquamconstiteritterminatum,tuncde
prescriptionetemporum,siquaparsconfidit,prebeatsacramentum,uttamenquehactenus
possedisse probabitur, iusiurandum sinatur offerre. III. Pars. Gratian. Potest et aliter
distingui. Que quisque sua auctoritate usurpat, quia nullo titulo possidere incipit,
prescriberenonpotest,etinhoccasuintelligendaestillaauctoritasGelasii:Temporalis
obiectio, que per incuriam forte generatur, non potest diuellere diocesim semel
constitutam.Intelligendumest,sinullotitulo,sedsolausurpationeeampossiderecepit.Si
uero iudicis auctoritate, et priuilegiorum longa consuetudine possidere cepit, tunc
temporalisobiectioactorisilentiuminponit.UndeGelasiusPapaait:

P.2.C.16.Q.3.C.VIII.PriuilegiaperXXX.annospossessainmobiliaseruaridebent.

Placuithuicsanctaeetmagnaesinodo,utresuelpriuilegia,queDeiecclesiis ex
longaconsuetudinepertinent,etsiueadiuaerecordationisinperatoribus,siueabaliisDei
cultoribus in scriptis donata, et ab eis XXX. per annos possessa sunt, nequaquam a
potestatepresulumeorumquecumquepersonasecularisperpotestatemsubtrahat,autper
argumenta quelibet auferat; sed sint omnia in potestate ac iussu presulis ecclesiae,
quecumqueintraXXX.annorumspaciaabecclesiispossessafuissenoscuntur.Quisquis
ergoseculariumcontrapresentemdiffinitionemegerit,tamquamsacrilegusiudicetur,et
donecsecorrexerit,etecclesiaepropriapriuilegiaseuresrestituerit.anathemasit.Idem
EpiscopisDardaniae.

P.2.C.16.Q.3.C.IX.RepetinonpossuntqueXXX.annisquietepossidentur.

Inter cetera inquit: Postquingentos annos constituta Christi quosdamaudio uelle

subuertere,cumXXX.annorumlexhominumnonpossitabrumpi.IV.Pars.Gratian.Item
siderebusecclesiaecontrouersiamotaest,etdiffinitiosubsecuta,etsiiniustasit,tamen
quia nonsua, seddiffinientis auctoritate possidere cepit, tricennalis prescriptio petitori
 573

silentiuminponit,itatamen,utsubputacioprescriptionisnonatemporediffinicionis,seda
decessudiffinientisexordiumsumat.UndeinTolletanoConcilio[IX.c.8.]statutumest:

P.2.C.16.Q.3. C. X. Vita irrite disponentis non poterit pertinere ad tricennium

temporis.

Si sacerdotes uel ministri, dum gubernacula ecclesiarum amministrare uidentur,

contraPatrumsanctissimassanctionesderebusecclesiaediffinissealiquadinoscuntur,non
exdie,quotaliascribendodecreuerunt,sedexquotaliamoriendodiffinitareliquerunt,
subputacionis ordosubstabit. Nusquametenim poteritadtricennium temporis pertinere
uitairriteiudicantis,quiastatuscontractuumnonsumpsitiniciaaborigineequitatis.V.
Pars.Gratian.Itemea,queinbeneficiispossidentur,siuequemetuhostilitatisinterueniente
diutius possessa fuerint, prescribi non possunt. Unde in Agatensi Concilio [c. 59.]
diffinitumest:

P.2.C.16.Q.3.C.XI.Queinbeneficiispossidenturprescribinonpossunt.

Clerici quilibet quantacumque diuturnitate temporis de ecclesiae remuneratione

aliquapossederint,iniuspropriumprescriptionetemporisnonuocentur,dummodopateat
ecclesiaeremfuisse,neuideanturetiamepiscopiadministrationisprolixaeautprecatorias,
cumordinatisunt,facerenondebuisse,autdiuretentasfacultatesiniusproprietatissuae
possetransscribere.

P.2.C.16.Q.3. C. XII. Que humanitatis intuitu aliquibus prestantur prescribi non

possunt.

Item ex Concilio Aurelianensi. [I., c. 25.] Si episcopus humanitatis intuitu

mancipiola, uineolas uel terrulas clericis aut monachis, uel quibuslibet prestiterit
excolendas ueltempore tenendas,etiamsi longatransisseannorumspatiaconprobentur,
nullumecclesiapreiudiciumpatiatur,necsecularislegisprescriptio,queecclesiamaliquam
inpediatobponatur.

P.2.C.16.Q.3. C. XIII. Temporis prescriptio non obicitur ubi hostilitatis metus

interuenerit.

Item ex Concilio Spalensi, [II.] cui interfuit Ysidorus. [cap. 1.] VI. Pars. Prima
actioneTheodulfiMalachitanaeecclesiaeantistitisadnosoblataprecatioest,asserentis
antiquam eiusdem urbis parrochiam militaris quondam hostilitatis discrimine fuisse
decisam,etexpartealiquaabecclesiisAstigitanae,EliberitanaeatqueEgabrensisurbium
esseretentam.Proquareplacuit,utomnisparrochiaquamantiquaditioneantemilitarem
hostilitatemretinuisseecclesiamsuamquisqueconprobaret,eiuspriuilegiorestitueretur.
Sicut enim per legem mundialem his, quos barbarica seueritas captiua necessitate
transuexit, postliminium reuertentibus redditur antiqua possessio, non aliter et ecclesia
receptura est parrochiam, quam ante tenuit cum rebus suis, siue ab aliis ecclesiis
possideatur, siue in cuiuslibet possessionem transfusa sit. Non enim erit obicienda
prescriptiotemporis,ubinecessitasintererithostilitatis.
 574

P.2.C.16.Q.3. C. XIV. Temporis non currit prescriptio, ubi furor hostilitatis

incumbit.

Item Iohannes Papa [VIII.] Paulo Episcopo, fungenti legatione in Germaniam et

Pannoniam.Porrosideannorumnumerofortecausatur,sciat,quiainterChristianoseteos,
quiuniusfideisunt,numeruscertusaffixusest.Ceterum,ubipaganorumetincredulorum
furor in causaest,quantalibet pretereant tempora,iurinonpreiudicat ecclesiarum, que
corporalianescientesarmasolumDominumetpropugnatoremsuum,quandoeiplacuerit
misereri,pacienterexpectant.Verumsiannorumprolixitasintalibusinpediat,Deusipse
reprehendendus est, qui post quadringentos et triginta annos filios Israel de durissima
seruitutePharaonisetfornaceferrealiberauit;sedetipseperseredemptor,hominumgenus
post annorum milia de inferni claustris eripuit. VII. Pars. Gratian. Tolluntur etiam
prescriptioneillaedioceses,quaspropriisepiscopisnegligentibusaliiabheresiadfidei
integritatemreuocauerunt.UndeinIX.AffricanoConcilio[c.88.]legitur:

P.2.C.16.Q.3. C. XV. Si qui episcopi dioceses suas Deo lucrari negligunt post
trienniumconstabunteisepiscopis,quorumstudiofideisuntreconciliatae.

Placuit, ut quicumque negligunt loca ad suam cathedram pertinentia in catholica

unitate lucrari, conueniantur adiligentibus uicinis episcopis,utidagerenonmorentur.
Quodsiintrasexmensesadieconuentionisnoneffecerintquipotueriteaslucrari,ad
ipsum pertineant, ita sane, ut siille, ad quem pertinuisse uidebantur, probare potuerit,
magisilliuselectamnegligentiamabhereticis,utinpuneibisint,etsuamdiligentiamfuisse
preuentam,uteomodoeiuscurasollicitioruitareturcumhociudicesepiscopicognouerint,
suaecathedraelocarestituant.Gratian.Potestetiamaliterintelligiprescriptioillalongi
temporis quaGelasiusnegatstatumparrochiarum possemutari. Longumenimtempus,
sicutexlegibushabetur,decenniumueluicenniumintelligitur.Huiusergolongitemporis
prescriptioauctoritateGelasiietseculariumlegumecclesiisobicinonpotest.VIII.Pars.
1.Prescriptionumaliaesuntodiointroductaepetentisetfauorepossidentis:aliaetantum
odiopetentis.Quienimbonafideetiustotitulorempresentisperdecennium,absentisuero
peruicenniumtenuerit,perpetuaexceptionetutuserit,nonsolumaduersusalios,sedetiam
aduersuscreditores,quibusresipsaobligatafuerat,etiamaduersusuerumdominum. Si
uero aliquo casu a possessione ceciderit, etiam aduersus uerum dominum utiliter rem
uendicare poterit. Si autem nullo titulo, bona tamen fide, per tricennium rem alicuius
possederit,similigaudebitpresidio.Bonauerofidesnonadtractummediitemporis,sedad
iniciumpossessionisrefertur.Sufficitenimininiciocuiquebonafidepossiderecepisse,
etiamsi medio tempore conscientiam rei alienae habuerit. 2. Hae prescriptiones sunt
introductaefauorepossidentisetodiopetentis,quialexfauethis,quibonafideetiusto
titulo,uelbonatantumfidepossident,oditautemetpunitcircaremsuamnegligenteset
desides. 3.Quodsimala fideremalienam quispossidereceperit, postXXX.annos
aduersus omnem petentem exceptione tutus erit. Si uero aliquo casu a possessione
ceciderit,actionemnonhabebit,quiaprescriptiohecnonfauoremalaefideipossessoris,
sedodiotantumremsuampersequinegligentisintroductaest.Siautemresadcreditorem
suum uel ad dominum peruenerit, detentionis commodum habebit; si uero ad alium,
creditor uel dominus aduersus eum experiri poterit, nec sibi proderit exceptio medii
possessoris,quianonabeohabueritcausampossidendi.Quodsiuiolenterpossessioadeos
peruenerit,malaefideipossessorindistinctaepossessioniscommodumrecipiet.4.Hecde
prescriptionibusdecennii,ueluicennii,ueltricenniiintelligendasunt,sisineinterruptione
possessaprobentur.Quodsipernaturalemdetentionempossessiointerruptafuerit,adie
 575

recuperataepossessionisnouitrigintaanniinomnibusprescriptionisnumerabuntur.Siper
litiscontestationem,abultimodielitigiiquadragintaanniconputabuntur.Quodsiabeo,
quiincausaprescribendierat,possessionemaliquisnanciscatur,tempusprecedenscum
temporesuaepossessioniscontinuarepoterit.5.Isautem,cuiusresprescribitur,silitem
contestarinonpoterit,uelpropteraduersariiabsentiam,uelinfantiam,uelfurorislaborem
cumneminemtutoremuelcuratoremhabeat,uelquiainmagnapotestateconstitutusest,
intra constituta tempora presidem adeat libellum ei porrigat, et hoc in querimoniam
deducat,etsictemporisinterruptionemfaciat.Siautempresidemadirenonpoterit,saltem
adepiscopumlocorumueldefensoremciuitatis eat,etsuammanifestareuoluntatemin
scriptisdeproperet.Quodsipreses,uelepiscopus,ueldefensorabfuerit,liceateipublice
proponere,ubidomiciliumhabetpossessor,seucumtabulariorumsubscriptione,uel,si
ciuitastabulariosnonhabeat,cumtriumtestiumsubscriptione;ethocsufficiatadomnem
temporaleminterruptionemsiuetriennii,siuelongitemporis,siuetriginta,uelquadraginta
annorumsit.6.Hecdeprescriptionibusinterpriuatos.Ceterumaduersuslocareligiosa
non nisi quadraginta annorum prescriptio currit. Unde in Autenticis: Quas actiones
tricennalisprescriptiosecludit,silocoreligiosoconpetant,quadragintaannisclauduntur.
EtinNouellis:Nequedecennii,nequeuicennii,etc.Incanonibusueroecclesiaaduersus
ecclesiam triginta annis, monasterium aduersus ecclesiam non nisi quadraginta annis
prescriberepermittitur.Quodsipriuatusprimiciasetdecimassiuetitulosiuesinetitulo
possederit, nulla temporis prescriptione tutus esse poterit. Que enim ab inicio de iure
effectumsortirinonpossunttractutemporisnonconualescunt.7.Undesiliberhomo
longotemporeproseruodetineatur, etiamsiquadraginta annorumcurricula excesserint,
sola temporis longinquitate libertatis iura minime mutilabuntur. 8. Ad hec ecclesia
reipublicae: primitiae, decimationes ciuilium functionum instar obtinent. 9. Porro
publicaefunctionesprescribinonpossunt.UndeVII.libroCodicis,titulodetrigintauel
quadragintaannorumprescriptione,Inp.Anastasius:

[P.2.C.16.Q.3.C.XVI.]

Iubemuseos,quiremaliquampercontinuumquadragintaannorumcurriculumsine
quadam legitima interpellatione possederunt, de possessione quidem rei seu dominio
nequaquam remoueri; functiones autem, seu ciuilem canonem, uel aliam quandam
publicamcollationeminpositameisdependereconpelli,nechuicparticuiusquetemporis
prescriptionemobpositamadmitti.[Gratian.]Licetpredia,sinesintpriuatisiueecclesiae,
possunt prescribi. Prouentus primiciarum decimationum prescriptione tolli non potest,
etiamsiaRomanoPontificequilibetlaicussuperhisrescriptuminpetrauerit.1.Rescripta
enim,quecontraiusscriptuminpetratafuerint,nisitaliasint,quealiquibusprosint,etnulli
obsint,nulliusmomentiessecensentur.2.Item:DecimaeDeomandantesacerdotibuset
Leuitisseparataesunt,utdesorteDominiuiuerentquiineiussorteconnumerantur.Non
ergocuiusquampriuilegiolaicisconcedipossunt,nediuinismandatisauctoritashumana
preiudiciuminferat.3.UndeInp.ValentinianusetTheodosius:Uniuersasterras,quea
colonis, siue emphiteoticariis dominicis iuris, reipublicae uel templorum in qualibet
prouinciauenditaeuelulloaliopactoalienataesunt,abhis,quiperperamatquecontra
legeseasdetinent,nullalongitemporisprescriptioneofficiente,iubemusrestitui,ita,utnec
preciumquideminiquisconparatoribusreposcereliceat.IX.Pars.4.Deprescriptionibus
uero longi temporis in Autenticis inuenitur collatione VIII., constitutione sexta: Quas
actiones alias tricennalis, decennalis, uicennalis prescriptio secludit, si loco religioso
conpetunt,quadragintaannisclaudunturusucapionequadrienniiprescriptionesuumlocum
habentibus.X.Pars.[Gratian.]SedsolaprescriptioneXXX.annorumetdeinceps,aqua
 576

tamen prescriptione priuilegia Romanae ecclesiae sunt exclusa, que non nisi centum
annorumspatioprescribipossunt.UndeIohannesVIII.scribitRegiLodouico:

P.2.C.16.Q.3. C. XVII. Priuilegia Romanae ecclesiae non nisi centum annorum

prescriptionetolluntur.

Nemodeannorumnumeroresultandisumatfomentum,quiasanctaRomana(cuiDeo
auctoreseruimus)ecclesiapriuilegia,queinfirmaPetristabilitatispetrasuscepit,nullis
temporibus angustantur, nullis regnorum partitionibus preiudicantur. Sed uenerandae
Romanaeleges,diuinitusperoraprincipumpromulgatae,reumeiusprescriptionemnon
nisipercentumannosadmittunt.

P.2.C.16.QuestioIV.

Gratianus. Ostensum est, quando ecclesia aduersus ecclesiam prescribere possit.

Nuncuidendumest,simonasteriumaduersusecclesiamprescribereualeat?QuodUrbanus
II.prohibuit,dicens:

P.2.C.16.Q.4.C.I.Tricenniotemporisaliquidmonachiprescriberenonualent.

Possessionesecclesiarumetepiscoporumtricennalesabbatesuelmonachoshabere
omnimodisprohibemus.Gratian.Sedsitollitureistricennalis possessio,aB.Gregorio
conceditureisquadragenalisprescriptio.AitenimPetroSubdiacono:[l.I.c.9.]

P.2.C.16.Q.4.C.II.Quadragintaannorumprescriptioreligiosisdomibusconceditur.

Volumus accedente te ad Panormitanam ciuitatem questionem ipsam tali ratione

discutere (dominio rei apud possessorem, sicut hactenus possessum est, uidelicet
permanente),ut,simonasteriumprefatumS.Theodorifines,dequibuscausatiomotaest,
inconcussosquadragintaannispossedisserepereris,nullamdeinceps(etiamsiquidsanctae
Romanaeecclesiaeconpeterepotuit)patiaris sustinerecalumpniam,sedquietemeorum
inconcussam omnibus modis procurate. Sin uero actores ecclesiae non eos possedisse
quadragintaannisinconcussoiuremonstrauerint,sedaliquamintratemporahecmotam
fuisse aliquando questionem eorundem finium, electis arbitris tranquille et legaliter
sopiatur.

P.2.C.16.Q.4.C.III.Deeodem.

ItemexNouellisIustiniani.[NouellaCXXXI.]Nequedecennii,nequeuicennii,uel
XXX.annorumprescriptio,sedsolaXL.annorumcurriculareligiosisdomibusobponantur,
non solum in ceteris rebus, sed etiam in legatis et hereditatibus. Gratian. Sicut ergo
religiosis domibus ex lege non nisi quadragenaria est obicienda prescriptio, ita et
auctoritateGregoriiaduersusaliasecclesiasprescriberepossunteodemspaciotemporis.

P.2.C.16.QuestioV.[VI.]

Gratianus. I. Pars. Quod autem ea, que ecclesiae debentur, rectores eiusdem sua
auctoritateiudiciispretermissisrepeterenonualeant,B.Gregoriustestatur,[lib.IV.c.38.]
dicens:
 577

P.2.C.16.Q.5.C.I.Iudicio,nonmanibus,resecclesiaedefendantur.

Consuetudonouainhacecclesiaetualdereprehensibiliserupit,ut,cumrectoreseius
patrimoniiurbanauelrusticanaprediaiuriilliusconpeterepossesuspicantur,fiscalimore
titulosinprimant,atque,quodconpeterepauperibusexistimant,noniudicio,sedmanibus
defendant,et,cumpredicatoressuosueritas:nichilpercontentionemagereprecipiat,
etiamipsumlitigiosaecontentionis malumtranscenditur, etresquelibet, cumestimatur
ecclesiaeposseconpetere,peruimtenetur.Proindepresentidecretoconstituto,ut,siquis
ecclesiasticorumumquamtitulosponeresiueinrusticosiueinurbanoprediosuasponte
presumpserit,anathemasit.Etresponderuntomnes:Anathemasit.1.Isautem,qui
ecclesiae preest,sihocuelipsefieripreceperit,uelsinesuapreceptione factumdigna
punireanimaduersioneneglexerit,anathemasit.Etresponderuntomnes:Anathemasit.

P.2.C.16.QuestioVI.

Gratianus.II.Pars.Gratian.Quodautemquisquissuaauctoritatequesibideberiputat
usurpat,necperiudicemresposcitcaditacausaexauctoritateMileuitaniConciliihabetur
inquoitastatutumlegitur:[c.21.]

P.2.C.16.Q.6.C.I.[II.]Causaesuaedetrimentumpatiaturepiscopus,quiecclesias
suasabalioretentaspropriaauctoritatequeritadire.

Placuit, ut quicumque episcopi ecclesias uel plebes, quas ad suam cathedram

existimantpertinere,nonitarepetierint,utcausassuasepiscopisiudicantibusagant,sed
alioretinenteirruerint,siuenolentibussiueuolentibusplebibus,causaesuaedetrimentum
patiantur.Etquicumquehociamfecerint,sinonduminterepiscoposfinitaestcontentio,
sed adhuc inde contendunt, ille inde discedat, quem constiterit pretermissis iudicibus
ecclesiasticisirruisse.1.Necsibiquisqueblandiatur,siaprimate,utretineat,litteras
inpetrauerit, sed,siuehabeat litteras siuenonhabeat, conueniat eum quitenet, et eius
litterasaccipiat,uteumappareatpacificetenuisseecclesiamadsepertinentem.Siautem
illealiquamquestionemretulerit,perepiscoposiudicescausafiniatursiuequoseisprimas
dederit,siuequosipsiuicinoscumconsultuprimatisdelegerint.III.Pars.Gratian.Contra
GregoriusIohanniDefensori,euntiinYspaniam,scribit[lib.XI.epist.50.,]dicens:

P.2.C.16.Q.6.C.II.[III.]Delictumpersonaeindampnumecclesiaeconuertinon
potest.

Siepiscopum(quodabsit)talemculpamconmisisseconstiterit,utconsteteumnon
irrationabiliter esse depositum, eadem eius depositio confirmetur, et omnes res suae
ecclesiaequeablataefuerant,restituantur,quiadelictumpersonaeindampnumecclesiae
nonestconuertendum.Siautemdicitur,quiaComitiolusdefunctusest,abheredeeiusque
abilloiniusteablatasuntsineexcusationereddantur.

P.2.C.16.Q.6. C. III. [IV.] In personam deliquentis, non in facultates eius ultio

procedat.

Idem Petro Subdiacono. [lib. I. epist. 42.] Cognouimus, quod si quis ex familia
culpamfecerit,noninipso,sedineiusdemsubstantiauindicetur.Dequareprecipimus,ut
 578

quisquisculpamfecerit,inipsoquidem,utdignumest,uindicetur;acommunioneeius
autemomninoabstineatur.

P.2.C.16.Q.6. C. IV. [V.] Res eorum, qui ex clero labuntur simul cum ipsis
monasteriotradantur.

Idem.[ineademepistola]Delapsissacerdotibus,uelquolibetexcleroobseruarete
uolumus, ut in rebus eorum nulla contaminatione miscearis: sed pauperrima regularia
monasteriarequire,quesecundumDeumuiueresciunt,etineisdemmonasteriislapsos
trade ad penitenciam, et res lapsorum in eo loco proficiant, in quo agere penitenciam
traduntur, quatinus ipsi ex rebus eorum subsidium habeant, qui de correptione eorum
sollicitudinemgerunt.Siueroparenteshabent,reseorumlegitimisparentibusdentur,ita
autem,uteorumstipendia,quiinpenitenciamdatifuerint,sufficienterdebeantprocurari.
1.SiquiueroexfamiliaecclesiasticasacerdotesuelLeuitae,uelmonachi,uelclerici,uel
quilibetaliilapsifuerint,darieosinpenitenciamuolumus,sedreseorumecclesiasticoiuri
non subtrahi. Ad usum tamen suum accipiant unde ad penitenciam subsistant, ne, si
nudentur,locis,inquibusdatifuerint,sintonerosi.

P.2.C.16.Q.6.C.V.[VI.]Inutilissacerdosecclesiamsuamdignitatenonpriuat.

Item Leo IV. Karolo Regi. Si fortassis (quod non credimus) apud uos inutiles
iudicamur, ecclesia tamen, cui permittente Domino presumus, non inutilis, sed caput
principiumqueomniummeritosimulabomnibusuocatur.

P.2.C.16.Q.6.C.VI.[VII.]Possessionesmonasteriipropeccatoabbatisepiscopo
tollerenonlicet.

IteminMagontiensiConcilio.Episcopononlicetpossessionemmonasteriitollere,
quamuisabbaspeccauerit;sedsubiciateumpotestatiabbatisalteriusmonasterii.
[PALEA.

P.2.C.16.Q.6. C. VII. [VIII.] Que sacerdotes dederunt subsequentes pontifices

nullatenusauferrepresumant.

ItemGelasius.Illudstatuendumcensuimus,utquascumquemunificentiasclericisaut
sibiseruientibusderebusecclesiaeinusum,autdepropriisinproprietatemprecedentes
dederintsacerdotes,subsequentespontificesnullatenusauferrepresumant.Siquidtamen
culpae extiterit, proqualitate personarumuelregula precedentium canonuminpersona
habeatur,noninfacultatedistrictum.]Gratian.Siergodelictumpersonaeindampnum
ecclesiae conuerti non potest, quin procurator condicionem ecclesiae potest facere
meliorem, nondeteriorem; sipeccatoabbatispossessionesmonasteriiauferrinonlicet:
quomododelictumepiscopiuerteturindampnumecclesiae,utindedetrimentumcausae
suaepatiatur?Seddetrimentumcausaepatinonsicestaccipiendum,utecclesiasuoiure
priuetur,pocius,quiaclericiscoramiudicestantibusepiscopustacebit,etproiniuriaillata
multabitur,sipropriahabuerit.
 579

P.2.C.16.QuestioVII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemecclesiasdemanulaicorumnecabbati,necalicui
liceataccipere,omniumcanonumtestaturauctoritas.Generaliterenimtamecclesiaequam
resecclesiaruminepiscoporumpotestateconsistunt.Laiciautemnecsua,necepiscoporum
auctoritate decimas uel ecclesias possidere possunt. Undeepiscopi, siuebeneficio siue
precio ecclesias uel decimas laicis dederint, domum orationis domum negociacionis et
speluncamlatronumfaciunt.Undeposteuersionemcathedraeacetufideliumsegregati
eternouerbereaDominoflagellabuntur.UndeGregoriusVII.ait:[inConcilioLateranensi,
cap.7.lib.VI.Regesti]

P.2.C.16.Q.7.C.I.Decimaealaicisnonpossideantur.

Decimas, quas in usum pietatis concessas esse canonica auctoritas demonstrat,

possiderialaicisapostolicaauctoritateprohibemus.Siueenimabepiscopis,uelregibus,
uel quibuslibet personis eas acceperint, nisi ecclesiae reddiderint, sciant, se sacrilegii
crimen conmittere, et eternae dampnationis periculum incurrere. 1. Oportet autem
congruentius nos decimas et primicias, quas iure sacerdotum esse sancimus, ab omni
populo accipere, quas fideles Domino precipiente offerunt, iuxta uaticinium illud
Malachiae prophetae: Inferteomnem decimationem inhorreummeum,utsitcibus in
domomea.2.Hasuerodecimassubmanuepiscopiforecensemus,utille,quiceteris
preest,omnibusiustedistribuat,necquicquampersonaehonorabiliusexhibeat,undealii
scrupulosocordemoueantur,sedsintomniacommunia,quiainhonestumuidetur,utalii
sacerdoteshabeant,aliiuerodetrimentumpatiantur,sedsicutunaestfidescatholica,ita
necesseest,utille,quiprouisorestloci,quamuismultaesintecclesiae,omnibustamen
fideliterdistribuat.
[PALEA.

P.2.C.16.Q.7.C.II.Deeodem.

UndeUrbanusII.:CongregatoapudClaromontensemurbemmultorumepiscoporum
sinodali conuentu, proposita nobis est a quibusdam eorum questio de ecclesiis uel de
ecclesiasticis possessionibus, a clericis uel monachis usque in presentiarum inconsultis
episcopis adquisitis. Nos autem usi saniori consilio eorumdem episcoporum,
condescendentes protempore prouidentesqueecclesiasticae paci, uelquiaaliter absque
ineuitabilis scandali periculo huiusmodi questio non poterat procedere, apostolica
auctoritatedecreuimus,utea,queaclericisuelmonachis,uelaquibuscumquepersonis,
proutpotuerint,usquehodiefuerintacquisita,rataperhenniteretinconcussapermaneant,
hoctamentenore,neinposteruminconsultisepiscopistaliapresumant.]

[P.2.C.16.Q.7.C.III.]

ItemGregorius.[VII.]Peruenitadnosfamasinistra,quodquidamepiscoporumnon
sacerdotibus propriae diocesis decimas atque Christianorum oblationes conferant, sed
pocius laicalibus personis, militum uidelicet, siue seruitorum, uel (quod grauius est)
consanguineis. Unde, si quis amodo episcopus inuentus fuerit huius precepti diuini
transgressor, inter maximos hereticos et antichristos non minimus habeatur, et, sicut
 580

Nicenasinodusdesymoniaciscensuit,etquidatepiscopus,etquirecipiuntabeolaici,siue
preciosiuebeneficio,eterniincendiiignibusdeputentur.

P.2.C.16.Q.7.C.IV.Fideliterdecimasdatquiomniumsuorumdecimassoluit.

Item Ambrosius in sermone Quadragesimae. [cuius initium: Ecce nunc tempus]

Quicumquerecognoueritinse,quodfideliternondederitdecimas suas,modoemendet
quodminusfecit.Quidestfideliterdare,nisiutnecpeius,necminusaliquandoofferat,de
grano,autdeuino,autdefructibusarborum,autdepecoribus,autdehorto,autdenegocio,
autdeipsauenationesua?

P.2.C.16.Q.7.C.V.Excommunicenturquisacerdotibusdecimasdarenoluerint.

Item exConcilio Rothomagensi.Omnesdecimae terrae, siuedefrugibus siuede

pomisarborum,Dominisunt,etillisanctificantur.[PALEA.Boues,etoues,etcaprae,que
sub pastoris uirga transeunt; quicquid decimum uenerit sanctificabitur Domino. Non
eligetur nec bonum, nec malum, nec altero conmutabitur. Si quis mutauerit, et quod
mutatumest,etproquomutatumest,sanctificabiturDomino,etnonredimetur.]Sedquia
modo multi inueniuntur, decimas dare nolentes statuimus, ut secundum Domini nostri
preceptumadmoneantursemel,etsecundo,ettertio.Quisinonemendauerint,anathematis
uinculoferiantur,usqueadsatisfactionemetemendationemcongruam.

P.2.C.16.Q.7.C.VI.Veterumexemplodecimaesoluuntur.

ItemexConcilioMagontiensi.DecimasDeoetsacerdotibusDeidandas,Abraham
factis,Iacobpromissisinsinuat,etomnessanctisacerdotesconmemorant.Gratian.Non
autemsuntredimendae apopulo,sialiter easdarenoluerint.UndeineodemConcilio
legitur:

P.2.C.16.Q.7.C.VII.Decimaenonsuntredimendaeapopulo.

Decimas,quaspopulusdarenonuult,nisiquolibetmunereabeoredimantur,ab
episcopisprohibendumest,nefiat.

P.2.C.16.Q.7.C.VIII.Quiadecimaenonredduntur,indictiofisciaccessit.

ItemAugustinus.[lib.L.homiliarum,hom.48.]Maioresnostriideocopiisomnibus
habundabant,quiaDeodecimasdabant,etCesaricensumreddebant. Modoautem,quia
discessitdeuocioDei,accessitindictio fisci. Nolumus cumDeopartiridecimas, modo
autemtolliturtotum.Hoctollitfiscus,quodnonaccipitChristus.

P.2.C.16.Q.7.C.IX.Columbasuenditquiecclesiamindisciplinatisconmittit.

ItemOrigenes.[homil.15.adc.21.Matthaei.]Ethecdiximussecundumsimplicem
intellectum.Iuxtamoralemautemtaliadicemus,etprimumquidemdetemplo,dequoper
Prophetam dixit Dominus: Domus mea domus orationis uocabitur. Ergo secundum
corporalemcircumcisionemcarnis,etsecundumcorporaleslegisfestiuitatesetsacrificia,
consequenterettemplumDeiestimabitur,quodinlapidibusinsensatiseratconstructum;
primum quidem a Salomone, deinde reparatum ab Esdra, postea uero post Christi
 581

aduentumaRomanisdestructum,etilladomusestorationis;quadestructanecesseestut
Iudei,quasiiamnonhabentesdomumorationis,iamnonhabeantpriuilegiumspeculatoris
DeinecpossintsecundumlegemDeoseruire.1.Hocergofacto,omniaChristuseiecitin
ministeriospiritualiumactuumsuorum,etquodtuncfecituisibiliteregiteiciensuendentes
et ementes de templo, et mensas nummulariorum euertens, et cathedras uendentium
columbas ad correctionem populi, ut non pro mundanis festiuitates in nomine Dei
celebrent,necemptionibus etuendicionibus uacentinlocononconpetenti, inquonon
debentemereetuendere,sedorationibustantumuacare,atquecongregariquasiindomo
orationis.2.NuncautemarbitrortemplumDeiexlapidibusuiuisconstructumecclesiam
Christi.Suntautemmultiinea,non,sicutcondecet,spiritualiteruiuentes,sedsecundum
carnem militantes, qui et domum orationis de lapidibus uiuis constructam faciunt
speluncamesselatronum,actibussuisnonecclesiaDeidignis,sedspeluncalatronum.Qui
enimconsideratinmultisecclesiistaliumChristianorumpeccata,quiarbitranturquestum
essepietatem,etcumdeberentdeeuangeliouiuere,secundumquoduiueredecetseruos
Dei, hoc non faciunt, sed diuicias et multas possessiones acquirunt, nonne dices,
speluncamlatronumfactamessesubillisecclesiam?utrectedicatChristusadeospropter
dissipationem ecclesiae suae: Que utilitas in sanguine meo, dum descendo in
corruptionem? Item ipseperOseaetali modo:Vaemichi,quiafactus sumsicutqui
colligit stipulam in messe, et sicut racemum in uindemia, cum non sint botri ad
manducandumprimogenita.Vaeanimaemeae,quiaperiittimoratusaterra,etquicorrigat
in omnibushominibus nonest.Etcumintellexeris Iesumdicentemtalia,etlugentem
peccata nostra, aspice simul et illud, quod in euangelio scribitur: Cum uidisset
Iherusalem,fleuitsupeream,etdixit,quiasicognouissesettu.Etsirationabiliterfleuit
superIherusalem,fleuitsuperecclesiam,rationabiliusedificatamquidem,utessetdomus
orationis,factamautempropterturpialucra,speluncamlatronum.3.Etarbitrorconuenire
uerbum de uenditoribus columbarum eis, qui tradunt ecclesias auaris, et tirannicis, et
indisciplinatis, et irreligiosis episcopis aut presbiteris. Propter que et cathedras
tantummodo appellauit Euangelista euersas esse ab Iesu. Et utinam audirent hec cum
dicentis ammonitione scripturae qui gloriantur decathedris Moisi,inquibus sedent, et
uendunt omnes cathedras columbarum et tradunt eas talibus prepositis, ad quos recte
dicituraDominoperIheremiamprophetam:Principespopulimeimenoncognouerunt.
Filiienimsuntinsipientes,etnonintelligentes:sapientessuntadmalefaciendum,bene
autemfacerenesciunt.Gratian.Cumergoecclesiaeetoblationesearumnonconsistant,
nisiinpotestateepiscoporum,patetprofecto,quodnonsuntabaliorecipiendae,quamde
manueorum.UndeinAurelianensiConcilio[I.c.19.]statutumest:

P.2.C.16.Q.7.C.X.Omnesbasilicaeadeumpertinentepiscopum,incuiusterritorio
positaesunt.

Omnesbasilicae,queperdiuersalocaconstructaesuntuelcottidieconstruuntur,in
episcopipotestateconsistant,incuiusterritoriopositaesunt.

P.2.C.16.Q.7. C. XI. Archidiaconus, archipresbiter, prepositus, uel decanus, nec

offitia,necbeneficiaecclesiasticatribuatsineconsensuepiscopi.

ItemCalixtusPapa.Nullusomninoarchidiaconus,autarchipresbiter,siueprepositus,
ueldecanusanimarumcuramuelprebendasecclesiaesineiudiciouelconsensuepiscopii
alicuitribuat;immo,sicutsanctiscanonibusconstitutumest,animarumcuraetpecuniarum
ecclesiasticarumdispensatioinepiscopiiudicioetpotestatepermaneat.Siquisuerocontra
 582

hoc facere, aut potestatem, que adepiscopum pertinet, sibi uendicare presumpserit, ab
ecclesiaeliminibusarceatur.ItemGregoriusVII.ingeneraliSinodoresidensdixit:[cap.1.
et2.]

P.2.C.16.Q.7.C.XII.Demanulaiciepiscopatusuelabbatiasuscipinondebet.

Si quis deinceps episcopatum uel abbatiam de manu alicuius laicae personae

susceperit, nullatenus interepiscoposuelabbates habeatur,necullaeiutepiscoposeu
abbatiaudientiaconcedatur.InsupergratiamB.Petri,etintroitumecclesiaeinterdicimus,
quousque locum, quem sub crimine tam inobedientiae quam ambitionis ex qua scelus
idolatriae cepit, resipiscendo non deserit. Similiter etiam de inferioribus ecclesiasticis
dignitatibus constituimus. Item: [c. 2.] 1. Si quis inperatorum, regum, ducum,
marchionum,comitum,uelquilibet seculariumpotestatumautpersonaruminuestituram
episcopatuumuelalicuiusecclesiasticaedignitatisdarepresumpserit,eiusdemsentenciae
uinculoseobstrictumessesciat.

P.2.C.16.Q.7.C.XIII.Excommunicationisubiaceat,necinuestituraesentiatfructum,
quidemanulaiciecclesiamsusceperit.

Idem.[ibidem,cap.3.]QuoniaminuestiturascontrasanctorumPatrumauctoritatema
laicisinmultis partibuscognouimusfieri,etexeoplurimasperturbationesinecclesia,
immoruinamsanctaereligionisoriri,exquibusChristianaecensuraereligioconturbatur,
decernimus,utnullusclericoruminuestiturasepiscopatus,uelabbatiae,uelecclesiaede
manuinperatoris,uelregis,uelalicuiuslaicaepersonae,uiriuelfeminae,suscipiat.Quodsi
presumpserit,recognoscatinuestituramillamapostolicaauctoritateirritamesse,etseusque
addignamsatisfactionemexcommunicationisubiacere.

P.2.C.16.Q.7.C.XIV.Deeodem.

ItemexCanoneApostolorum.[31.]Siquisepiscopussecularibuspotestatibususus
ecclesiamperipsosobtineat,deponaturetsegregetur,omnesque,quiillicommunicant.

P.2.C.16.Q.7.C.XV.Deeodem.

ItemexCronicaAnastasii.SaneThessalonicensesepiscopiiobmetuminperatoris
Anastasii Timotheo Constantinopolitano episcopo consenserunt, qui concilium
Calcedonense anathematizauerat. Quadraginta uero episcopi Illiricae et Greciae
conuenientes inunum,perprofessioneminscriptisfactam,utapropriometropolitano,
discesseruntabeo,etRomammittentesRomanoepiscopocommunicareinscriptisprofessi
sunt. Et paulo post: 1. Cum Dioscorus (iunior) manus inpositionem accepisset
recesserunt multitudines populorum dicentes quia secundum quod continent canones
sanctorumApostolorumnonestfactusepiscopusetideononrecipietur.Principesenim
inthronizanteum.

P.2.C.16.Q.7.C.XVI.Excommuniceturquiperlaicosecclesiasobtinet.

ItemPascalisPapa.[II.]Siquisclericus,abbasuelmonachusperlaicosecclesias
obtinuerit, secundum Apostolorum sanctorum canones et Antioceni capitulum concilii
excommunicationisubiaceat.
 583

P.2.C.16.Q.7.C.XVII.Quiperlaicos ecclesias obtinet, etquieimanusinponit,

communionepriuetur.

Idem. Constitutiones sanctorum canonum sequentes statuimus, ut quicumque

clericorumabhachorainuestituramecclesiaeuelecclesiasticaedignitatisdemanulaici
acceperit, et qui ei manum inposuerit, gradus sui periculo subiaceat, et communione
priuetur.

P.2.C.16.Q.7.C.XVIII.Deeodem.Idem.

Nulluslaicorumecclesiasuelecclesiarumbonaoccupetueldisponat.Quiuerosecus
egerit,iuxtaB.Alexandricapitulumabecclesiaeliminibusarceatur.

P.2.C.16.Q.7.C.XIX.Deeodem.Idem.

SicutDominiuestimentumscissumnonest,seddeeosortitisunt,itanececclesia
scindi debet, quia in unitate tota consistit. In potestate ergo proprii episcopi ecclesiae
reducantur, et ab ipso (sicut in sacris canonibus cautum est) ordinentur. Alioquin et
ecclesiaeipsae,etclericiearundemdiuinisdestituanturoffitiis.

P.2.C.16.Q.7.C.XX.Nullusclericusperlaicosecclesiamobtineat.

ItemAlexander. [II.]Perlaicosnullomodoquilibetclericusautpresbiterobtineat
ecclesiam nec gratis, nec precio. 1. Nullus habitum monachi suscipiat, spem aut
promissionemhabens,utabbasfiat.2.Nulluspresbiterduashabeatecclesias.

P.2.C.16.Q.7.C.XXI.Singuliepiscopisuoshabeantyconomos.

Item Concilio Calcedonensi. [c.26.]Quoniam inquibusdam ecclesiis, utrumore

conperimus, preter yconomos episcopi facultates ecclesiae tractant, placuit, omnem
ecclesiam habentem episcopum habere yconomum de clero proprio, qui dispenset res
ecclesiasticas secundumsentenciampropriiepiscopi,ita,utecclesiae dispensatiopreter
testimonium non sit, et ex hoc dispergantur ecclesiasticae facultates, et sacerdotio
maledictionisderogatioprocuretur.Quodsihocminimefecerit,diuinisconstitutionibus
subiacebit.

P.2.C.16.Q.7.C.XXII.Laicinonsuntconstituendiyconomi.

ItemexConcilioSpalensi,[II.]cuiinterfuitYsidorus.[c.9.]Nonaactionedidicimus,
quosdam ex nostro collegio contra mores ecclesiasticos laicos habere in rebus diuinis
constitutos yconomos. Proinde pariter tractantes elegimus, ut unusquisque nostrum
secundum Calcedonensium Patrum edicta ex proprio clero yconomum sibi constituat.
Indecorumestenimlaicumuicariumepiscopi,esseetuirosecclesiasticosiudicare.Inuno
enim eodemque offitio non debet dispar esse professio. Quod etiam in lege diuina
prohibetur,dicenteMoyse:Nonarabisinbouesimuletasino,idest:hominesdiuersae
professionis in uno offitio simul non sociabis. Unde oportet nos et diuinis libris, et
sanctorum Patrum obedire preceptis, constituentes, ut qui in administrationibus
pontificibussociantur,necprofessionediscrepent,nechabitu.Namcoherereetconiungi
nonpossuntquibusetstudia,etuotasuntdiuersa.1.Siquisautemepiscopusposthec
 584

ecclesiasticamremautlaicalemprocurationemadministrandamelegerit,autsitestimonio
yconomi gubernandam non crediderit, uere ut contemptor canonum et fraudator
ecclesiasticarumrerumnonsolumaChristoderebuspauperumiudicabiturreus,sedetiam
conciliomanebitobnoxius.

P.2.C.16.Q.7.C.XXIII.Laicusinecclesiaaliquidstatuendifacultatemnonhabet.

IteminSinodoSimaciPapaeLaurentiusMediolanensisepiscopusdixit:Nonplacuit,
laicumstatuendiinecclesiahaberealiquampotestatem,cuisubsequendimanetnecessitas,
non auctoritas inperandi. Item in concilio eodem Eulalius, Episcopus Siracusanae
ecclesiae,dixit:

P.2.C.16.Q.7.C.XXIV.Ecclesiasticasdignitateslaicidisponerenondebent.

Laicis quamuis religiosis nulla de ecclesiasticis dignitatibus aliquid disponendi

legiturfacultasattributa.

P.2.C.16.Q.7. C. XXV. Laicus sacrilegus habetur qui dispositionem uel

dominationemrerumecclesiasticarumusurpat.

ItemCalixtusPapa.[II.]Siquisprincipumuelaliorumlaicorumdispositionemseu
dominationemrerumsiuepossessionemecclesiasticarumsibiuendicauerit,utsacrilegus
iudicetur.

P.2.C.16.Q.7. C. XXVI. In ecclesia, quam quis edificat, nichil sibi pre ceteris
uendicet.

ItemGelasiusSenecioniEpiscopo.III.Pars.Piaementisamplectendaestdeuotio,
quaSeniliusnobisinreViuianasuiiurisfundasseperhibetecclesiam,quaminhonoreS.
Viticonfessoriseius nominecupitconsecrari.Hancigitur,fraterkarissime,siadtuam
diocesim pertinere non ambigis, ex more conuenit dedicari, collata primitus donatione
solempni,quamministrisecclesiaedestinasseprefatimuneristestaturoblator,sciturussine
dubiopreterprocessionisaditum,quiomniChristianodebetur,nichilibidemseproprii
iurishabiturum.

P.2.C.16.Q.7.C.XXVII.Deeodem.Idem.

Trigetius uero petitoria nobis insinuatione suggessit, in re sua, quod Sextilianum

uocatur, basilicam se sanctorum Michaelis archangeli, et Marci confessoris pro sua
defensione fundasse. Et ideo, frater karissime, si ad tuam pertinet parrochiam,
benedictionemsupramemorataebasilicaesolempniuenerationedepende.Nichiltamensibi
fundatorexhacbasilica nouerituendicandum, nisiprocessionisaditum, quiChristianis
omnibusincommunedebetur.

P.2.C.16.Q.7.C.XXVIII.Deeodem.

ItemClemens.[epist.II.adIacobum]Ecclesiaspercongruaetutiliafaciteloca,que
diuinisprecibussacrarioportet,etnonaquoquamgrauari.
 585

P.2.C.16.Q.7.C.XXIX.Laicipresbiterosdeecclesiisnoneiciant.

ItemLeoIV.KaroloRegi.Contrasanctorumpatrumcensurasuideturexistere,si
secularis uel laicus presbiteros ab ecclesiis, in quibus tempore ordinationis eorum
denominati uel introducti fuerint, uidetur expellere. Gratianus. Si uero fundatores
ecclesiarumadinopiamuergereceperint,abeisdemecclesiistemporalis uitaesuffragia
percipiant.UndeinTolletanoConcilio[IV.c.37.]legitur:

P.2.C.16.Q.7.C.XXX.Fundatoresecclesiarum,siinopesesseceperint,abeisdem
alimentaaccipiant.

Quicumque fidelium propria deuotione de facultatibus suis aliquid ecclesiae

contulerint, si forte ipsi aut filii eorum redacti fuerint ad inopiam, ab eadem ecclesia
suffragium uitae pro temporis usu percipiant. Gratian. Si ergo ecclesiasticas facultates
potestatemdispensandinonhabentmultominusipsasecclesiasquibuslibetadregendum
conmittereuelaliisauferreualent.1.Hicautemdistinguendumest,quidiurisfundatores
ecclesiarum in eis habeant, uel quid non? Habent ius prouidendi, et consulendi, et
sacerdoteminueniendi;sednonhabentiusuendendi,ueldonandi,uelutenditamquam
propriis.UndeinCanonibusinuenitur.

P.2.C.16.Q.7.C.XXXI.Heredeseius,quiecclesiamconstruxit,nichilaliudquam
proeasollicitudinemgereredebent.

Filiis, uel nepotibus, ac honestioribus propinquis eius, qui construxit uel ditauit
ecclesiam,licitumsithanchaberesollertiam,ut,sisacerdotemaliquidexcollatisrebus
defraudare preuiderint, aut honesta conuentione conpescant, aut episcopo uel iudici
corrigenda denuncient. Quod si talia episcopus agere temptet, metropolitano eius hec
insinuareprocurent.Siautemmetropolitanustaliagerat,regishecauribusintimarenon
differant. 1. Ipsis tamen heredibus in eisdem rebus non liceat quasi proprii iuris
potestatem preferre, non rapinam et fraudem ingerere, non uiolentiam quamcumque
presumere,sedhocsoluminsalutaremsollicitudinemadhibere,quodautnullamoperatio
noxamnocensattingat,autmulctamuelaliquampartemsalutarismercedisassumat.2.Si
quisuerodeincepshecmonitatemerareuoluerit,etmaleraptacumconfusionerestituet,et
excommunicationisannuaesentenciamsustinebit.

P.2.C.16.Q.7.C.XXXII.Fundatoresecclesiaeordinandosineaepiscopoofferant.

Item ex Tolletano Concilio. [IX. c. 2.] Decernimus, ut quamdiu fundatores

ecclesiaruminhacuitasuperstitesfuerint,proeisdemlociscuramhabeantsollicitam,atque
rectores ydoneos in eisdem basilicis idem ipsi offerant episcopo ordinandos. Quod si
spretis eisdem fundatoribus episcopus ibidem rectores presumpserit ordinare, et
ordinationemsuamirritamnoueritetaduerecundiamsuialiosineorumloco(quosipsi
fundatorescondignoselegerint)ordinari.

P.2.C.16.Q.7.C.XXXIII.Adominioconstructorisoratoriumnonestauferendum.

ItemexRomanaSinodo.[EugeniiII.etLeonisIV.c.2I.]Monasteriumueloratorium
canonice constructum a dominio constructoris eo inuito non auferatur, liceatque illi
 586

presbitero,cuiuoluerit,prosacrooffitioilliusdiocesiscumconsensuepiscopi,nemalus
existat,conmendare.

P.2.C.16.Q.7.C.XXXIV.Deeodem.

Item Gregorius Papa. [lib. VII. Indict. I. Secundino Episcopo Taurominitano]

Rationis ordo non patitur, ut monasterium contra uoluntatem fundatorum ab eorum
dispositione ad arbitrium suum quis debeat uendicare. Gratian. Prouidentia tamen et
ammonitioneepiscopiafundatoribusecclesiaehonoraridebent.UndeGregorius:

P.2.C.16.Q.7. C. XXXV. Episcoporum prouidentia a fundatoribus ecclesiae

honorentur.

Considerandumestquatinussisecundumprouidentiametammonitionemepiscopi
ipsicoheredeseasuoluerinttenere,ethonorarefaciant.Siautemhoccontradixerint,in
episcopipotestatemaneatutrumeasconsisterepermittat,autreliquiasindeauferreuelit.

P.2.C.16.Q.7.C.XXXVI.Reliquiaeauferanturecclesiarum,sipluresheredesdeeis
contendunt.

ItemexConcilioTriburiensi.[c.32.]Sipluresheredescontenderintdecommuni
ecclesia, auferriiubeat episcopus reliquias sacras,etecclesiam claudi, doneccommuni
consensuetconsilioepiscopiibipresbiterumstatuant,etundeuiuat.IV.Pars.Gratian.Ut
ergoexhisauctoribuscolligitur,demanulaicorumecclesiaenonsuntrecipiendae,nisi
cumconsensuepiscoporum,iuxtailludConciliiMagontinensis:

P.2.C.16.Q.7.C.XXXVII.Nonliceatlaicisdeecclesiaeicerepresbiteros.

Laici presbiteros de ecclesia non eiciant, neque in eis constituant sine consensu
suorumepiscoporum.

P.2.C.16.Q.7. C. XXXVIII. Absque episcoporum consensu laici presbiteros de

ecclesiisnoneiciant.

Item ex Concilio Cabilonensi. [II. c. 42.] Inuentum est, quod multi arbitrii sui
temeritate,et(quodestgrauius)ducticupiditate,presbiterisquibuslibetabsqueconsensu
suorumepiscoporumecclesiasdantuelauferunt.Undeoportet,utcanonicaregulaseruata
nullus absque consensu episcopi sui cuilibet presbitero ecclesiam det; quam si iuste
adeptus fuerit, hanc non nisi graui culpa coram episcopo canonica seueritate amittat.
Gratian. Sicut ergo auctoritate Ieronimi decimas male possessas a laicis episcopo
consentientelicetmonachisdemanulaicorumrecipere,eteasperpetuastabilitatetenere,
sic et ecclesias a laicis male detentas cum consensu episcoporum licet monachis ad
ordinandumaccipere,eteisinperpetuumprouidere.UndeUrbanusII:

P.2.C.16.Q.7.C.XXXIX.Sineuoluntateepiscoporumdecimasuelecclesiasalaicis
monachinonsuscipiant.

Decimasetecclesiasalaicismonachinonsuscipiantabsqueconsensuetuoluntate
episcoporum.Quodsialiterpresumptumfuerit,canonicaeultionisubiaceant.
 587

P.2.C.16.Q.7. C. XL. Nulli liceat in suum ius monasterium conuertere; ad

ordinandumtamenaliitradereilludualet.

ItemexdecretoSiluestriPapae.Neminiregumautcuiquamhominuminproprium
iusliceatmonasteriumtradere,nisiadaliudmonasterium,uelconmutare,nisicumalio
monasterio,uelquocumqueconmento uendere. Quodsifactumfuerit,nonualebit, sed
ipsummonasteriuminpristinumreformeturstatum.

P.2.C.16.Q.7.C.XLI.Episcopietfratrumconsiliomonasteriumadmeliorandumalii
subponerequisquenonprohibetur.

ItemexdecretoBonifatii.V.Pars.Siquisuultmonasteriumsuumadmeliorandumin
aliumlocumponere,fiatcumconsilioepiscopietfratrumsuorum,etdimittatpresbiterum
inpriorilocoadministeriaecclesiae.
[PALEA.

P.2.C.16.Q.7.C.XLII.Publicaepenitenciaesubicianturquicircumueniendoaliquos
tonderepresumunt.

ItemexConcilioMoguntinensi.VI.Pars.Constituitsanesaceristeconuentus,ut
episcopisiueabbates,qui,noninfructumanimarum, sedinauaritiametturpelucrum
inhiantes,quoslibethominescircumueniendo totonderunt, etreseorumtalipersuasione
subripuerunt,penitenciaecanonicaeutpoteturpislucrisectatoressubiaceant.Hiuero,qui
illecticomamdeposuerunt,ineo,quodceperunt,perseuerarecogantur,resueroeorum
heredibusreddantur.]

P.2.C.16.Q.7.C.XLIII.Sineuoluntatefratrumaliquemdesuispropinquisabbassibi
substituerenonualet.

Itemexeodem.Congregatiodebeteligeresibiabbatemabbatissuipostmortem,uel
eouiuente,siipsediscesserituelpeccauerit.Episcopusenimnondebetabbatemuiolenter
retinereinlocumsuum.Ipseautemnonpotestaliquemordinaredesuispropinquisuel
amicissineuoluntatefratrum.

P.2.CausaXVII.

Gratianus. Quidam presbiter infirmitate grauatus fieri se uelle monachum dixit;

ecclesiaeetbeneficioinmanuaduocatirenunciauit.Postquamconualuit,moxsefuturum
monachumnegauit,ecclesiametbeneficiumreposcit.(Qu.I.)Hicprimumqueritur,utrum
reus uotiteneatur, anliceat eia proposito suicordis discedere? (Qu.II.)Secundo,an
ecclesia et beneficium ei reddenda sint que prius libera uoluntate refutauit? (Qu. III.)
Tertio,sicontigisseteumseetsuamonasteriotradidisse,anlicentiaabbatislicereteiad
propriaredire?(Qu.IV.)Quarto,sisinelicentiaabbatisretroabierit,ansuasibiabbate
reddendasint?
 588

P.2.C.17.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quodauotodiscederenonliceat,multisauctoritatibusprobatur.
AitenimPropheta:Vouete,etredditeDominoDeouestro.

P.2.C.17.Q.1.C.I.QueDeououenturnecessarioreddantur.

ItemAugustinus.Suntquedam,queetiamnonuouentesdebemus;quedametiam,
quenisiuouerimus,nondebemus,sedpostquameaDeopromittimus,necessarioreddere
constringimur.

[P.2.C.17.Q.1.C.II.]ItemIeronimus.

Vouentibusnonsolumnubere,sedetiamuelledampnabileest.

P.2.C.17.Q.1. C. III. Dignus est supplicio qui se ipsum Deo subtrahit a uoto
resiliens.

ItemGregoriusinI.libroRegistri. [lib.I.epist.33.adVenantium]AnaniasDeo
pecuniasuouerat,quaspostdiaboliuictuspersuasionesubtraxit.Sedquamortemulctatus
est, scis. Si ergo ille mortis periculo dignus fuit, qui eos, quos dederat, nummos Deo
abstulit,considera,quantopericuloindiuinodignuserisiudicio,quinonnummos,sed
temetipsumomnipotentiDeo(cuitesubmonachicohabitudeuoueras)subtraxisti.

P.2.C.17.Q.1. C. IV. Ante Dei oculos cadunt qui bona, que concipiunt agere
recusant.

Idem super Ezechielem. [lib. I. homil. 3.] Qui bona agunt, si meliora agere
deliberant,etpostdeliberatanonfaciunt,licetinbonisprioribusperseuerent,inconspectu
tamen Dei ceciderunt ex deliberatione. Item: 1. Sunt qui cuncta relinquere, et Dei
seruiciosesubdere,etfrenocastitatisserestringeredeliberant;sedcumpostcastitatem
alioscecidisseconspiciunt,seretrahendomeritumperdunt.Gratian.Siergopostuotum
quisquenecessariocogitursoluerequoduouit;siuouentibusnonsolumnubere,sedetiam
uelledampnabileest:patet,quodsacerdosisteadexecutionemsuiuoticogendusest,et
nonsolumnonfieri,sedetiamuellemonachumnonfierisibidampnabileest.1.Quod
autem inter uouentes iste conputandus sit, patet ex uerbis Augustini dicentis: Dixi,
confitebor,etc.MagnapietasDeiest,utadsolampromissionempeccatadimittat.Nondum
enimpronunciatore,ettamenDeusiamauditincorde;uotumenimprooperereputatur.
SicutergoProphetainteruouentesreputatur,quiadixit:Egoconfitebor;sicetisteinter
eosdem conputandus est, quia dixit: Fiam monachus. His ita respondetur: Aliud est
propositumcordeconcipere,etetiamoreenunciare;aliudestsubsequentiobligationese
reumuotifacere.2.Quiaergoistepropositumsuicordisoresimpliciterenunciauitnon
autemmonasterioautabbatisetradidit,necpromissionemscripsitnequaquamreusuoti
habetur.

P.2.C.17.QuestioII.

Gratianus.UndeAlexanderII.:
 589

P.2.C.17.Q.2. C.I. Noncogitur aliquis inmonasterio manere, nisi professionem

feceritinmanuabbatis.

Cosaldus presbiter, quondam infirmitate feruore passionis pressus, monachum se

fieripromisit,nontamenmonasterioautabbatisetradidit,necpromissionemscripsit,sed
beneficium ecclesiae in manu aduocati refutauit. At postquam conualuit, mox se
monachum negauit fieri. Quapropter quia et B. Benedicti regula, et precipue patris et
predecessorisnostriS.GregoriiPapaecanonicainstitutiointerdicitmonachumanteunius
anni probationem effici, iudicamus et auctoritate apostolica precipimus, ut prefatus
presbiterbeneficiumetaltariarecipiat,habeat,etquieteretineat.

P.2.C.17.Q.2.C.II.Uxorpostpropositumcontinentiaeductadimittinondebet.

Item Augustinus ad Bonifatium Comitem. [ep. LXX.] Nos nouimus, nos testes
sumus,quodomnesactuspublicos,quibusoccupatuseras,relinquerecupiebas,ettein
otiumsanctumconferre,atqueineauitauiuere,inquaseruiDeimonachiuiuunt. Cum
ergoteesseinhocpropositogauderemus,nauigasti,uxoremduxisti.Siconiugemnon
haberes,diceremtibiquodetTubanisdiximus,utincastitatecontinenteruiueres.Sedutte
adistamuitamnonexhorter,coniunxestinpedimento,sinecuiusconsensucontinentertibi
uiuerenonlicet,quia,etsitueampostillauerbaTubanensiaducerenondebueras,illa
tamennichileorumsciensinnocentertibietsimpliciternupsit.Gratian.Ecceistesecorde
concepitmonachumfieri,etorepronunciauit,seuelleinotiumsanctumconferre,non
tamenposteacoactusestsusciperequodcordeconcepit,etorepronunciauit.Auctoritasilla
Alexandri,secutainstitutionemB.GregoriietB.Benedicti,probandisannumindulget,sed
notis;incognitisuerotrienniumconceditur.UndeinConcilioTolletano:

P.2.C.17.Q.2. C. III. Nullus qui incognitus est monasticum habitum sumat ante
triennium.

Siquisincognitusmonasteriumingrediuoluerit,antetrienniummonachihabitusnon
prestetur.Etsiinfratresannosautseruus,autliberuelcolonusqueraturadominosuo,
reddatur eicumomnibus,queattulit, fidetamen accepta deinpunitate. Siauteminfra
trienniumnonfueritrequisitus,posteaquerinonpotest,nisisittamlonge,quodinueniri
nonpossit.

P.2.C.17.QuestioIII.

Gratianus.Quodautemqueritur,anposttraditionemsiteifascumlicentiaabbatisad
propriaredire?facilemonstraturfierinonposse.Ipsumenimredirecriminosumest.Qui
autemmanifestofacinoridesinitobuiare,cumpotest,consentit.Hicautemnonsolumnon
obuiat,sedetiampermittendofautorexistit.Nonergolicetabbatidarelicentiamalicui
retroabeundi,necitaqueillilicetretrorsumabire,quiaexquosemelseabbatisubiecit,
absqueeiuspermissionenichilagerepotest.

P.2.C.17.QuestioIV.

Gratianus.I.Pars.Siautemsinelicentiaabbatisdemonasteriodiscesserit,queritur,
utrumsuasinteireddenda,annon?Sedpossessionesetresecclesiaetraditas quolibet
 590

modo alienare nec abbati, nec alicui licet. Unde Simacus Papa: Possessiones quas
unusquisqueetc.Etiterum:

P.2.C.17.Q.4.C.I.Honorepriueturquideiureecclesiaealiquidalienarepresumit.

Quicumqueepiscoporum,presbiterorum,diaconorumoblitus Dei,etdecreti huius

inmemor in constitutum conmittens, predium ecclesiae magnum uel exiguum, uel
quicquamdeiureecclesiaealienaretemptauerit,etdonator,etalienator,etuenditorhonoris
suiamissionemulctetur.

P.2.C.17.Q.4.C.II.ItemGregoriusAnthemioSubdiacono,libroXI.epistola31.

Ratio nulla permittit, ut propriis cuiusquam usibus applicetur quodprocommuni

utilitatedatumessecognoscitur.]

P.2.C.17.Q.4.C.III.Quireuocandumputatquodecclesiaecontulitsacrilegiicrimen
incurrit.

ItemAmbrosiusinlibro[II.]depenitencia.[c.9.]Suntquiopessuastumultuario
mentis inpulsu, non iudicio perpetuo, ubi ecclesiae contulerunt, postea reuocandas
putauerunt. Quibus necprima merces grata est,necsecunda, quianec prima iudicium
habuit,etsecundahabuitsacrilegium.Suntquospenitueritopessuasdiuisissepauperibus.
Sic eos, qui penitenciam agunt, hoc solum timere oportet, ne ipsius penitenciae agant
penitenciam.

P.2.C.17.Q.4. C. IV. Qui sacris locis derelicta retinere contendit sacrilegium

conmittit.

ItemGregoriusSabinoSubdiacono.[lib.VIII.epist.6.]Sacrilegiumetcontralegem
est, si quis quod uenerabilibus locis relinquitur prauae uoluntatis studiis temptauerit
conpendiisretinere.

P.2.C.17.Q.4.C.V.Sacrilegiiudicanturquiecclesiaefacultatesalienant.

Item Lucius Episcopus omnibus Episcopis. [epist. I. cap. 6.] Omnes ecclesiae
raptores atque suarum facultatum alienatores a liminibus eiusdem matris ecclesiae
anathematizamus, apostolica auctoritate pellimus, dampnamus atque sacrilegos esse
iudicamus;etnonsolumeos,sedomnesconsentienteseis,quianonsolumquifaciuntrei
iudicantur,sedetiamquifacientibusconsentiunt.Parenimpenaetagentesetconsentientes
conprehendit.

P.2.C.17.Q.4.C.VI.Excommuniceturquiconfiniaecclesiaefrangeretemptauerit.

Item Nicolaus omnibus Episcopis. II. Pars. Sicut antiquitus a sanctis Patribus
statutumest,statuimus,utmaiorecclesiapercircuitumLXpassushabeat,capellaeuerouel
minores ecclesiae XXX.1.Quiautem confinium eorumconfringere temptauerit, aut
personam hominis, uel bona eius inde subtraxerit, nisi publicus latro erit, quousque
emendet,etquodrapueritreddat,excommunicetur.
 591

P.2.C.17.Q.4.C.VII.Soluaturaltarioquodproemunitateemendaturecclesiae.

Item ex Concilio Triburiensi. Si quis in atrio ecclesiae pugnam conmittit aut

homicidium fecerit, quicquid pro emunitate uiolata emendandum est altario soluatur,
cuiuscumquefueritillaecclesia.

P.2.C.17.Q.4.C.VIII.Nonlicetalicuihominemdeecclesiarapere.

Item Augustinus ad Bonifatium. [ep. CLXXXVII.] Miror, quomodo subito fidei

murumariesruperitinimici.Nouienim,quareligionesempersisecclesiamueneratus.Quo
instigante facere hominem de ecclesia rapuisti? Tuus si tuo amico forte presumeret
fugitiuus, posset proculdubio intercessoris causa ueniam promereri. Ergo si amicus
intenditur,curDeusoffenditur?Sedetsidepotestatepresumitur,Nabucodonosorregem
intende,quicausasuperbiaeinbouemestexhomineconmutatus.Nonutconfundamtehec
scribo, sed ut filium karissimum moneo. Ecclesiae igitur illesum reuoca quem
irreligiosissimus rapuisti. Oblatio uero domus tuae a clericis ne suscipiatur interdixi,
communionemquetibiinterdico,donecperactaproausibusuelerroreamediffinitatibimet
penitencia,temporecondonatoprohocfactocordecontritoethumiliatodignumofferas
sacrificiumDeo.

P.2.C.17.Q.4.C.IX.Fugientemadecclesiamnemoaudeatabstrahere.

Item ex libro Capitularium. [V. c. 90.] Reum ad ecclesiam fugientem nemo

abstrahere audeat, neque inde donare ad penam uel ad mortem, ut honor ecclesiarum
conseruetur; sed rectores pacem eius, et uitam, et membra obtinere studeant; tamen
legitimeconponatquodiniquefecit.

P.2.C.17.Q.4.C.X.Abecclesiaearceaturingressuquialiquemdeecclesiauiolenter
rapuerit.

Item Gelasius Victori, Constantino, Martirio, Felicissimo, Sereno, et Timotheo

Episcopis. Frater et coepiscopus noster Epiphanius sua nobis relatione suggessit,
BenenatumetMaurumBeneuentanaemunicipesciuitatisincontumeliamreligionisacerba
nimisetplectibilicontumaciaprosiluisse,quiconfugientemadecclesiaeseptacurialem
suum ne illic quidem tutum aut de iniuria sua securum esse siuerunt, ausi irreptione
temerariaementisadmitterequodnecpotestatibusquidemuelprincipibusumquamlicuit
perpetrare,uthomineminsanctuariisconstitutum(captatasacerdotisabsentia)reluctantem
reclamantemque uiolenter abstraherent. Quos,quantumsuanobissuggestione patefecit,
merito indignos esse sacra communione iudicauit. Et si reuera tanti facinoris constat
admissum,nostraetiamauctoritasinhacparteconsentit.Necenimadsupplicandumiure
debetadmittiubiadmitteresacrilegiumnondubitauit.Nullusetenimintraliminatantae
uenerationi deputata utrumque sibi licere existimet pro suae uoluntatis arbitrio, ut et
humilitatemsibiuendicetetfurorem.Etideo,fratreskarissimi,supradictos,simanifesta
reosfacitconquestio,abomnibusparrochiarumuestrarumecclesiisnostraepreceptionis
auctoritate prohibete, ut non solum hi qui in iniuriam sanctorum locorum prosiluisse
probantur,meritoconsequanturprofactisuiqualitateuindictam,uerumetiamceteriatali
presumptioneultionisistiustimorereuocentur.
 592

P.2.C.17.Q.4.C.XI.Ecclesiarumdignusnonestingressuquieasuiolat.

IdemEpiphanioEpiscopo.Adepiscoposceterosdireximusiussionem,uteos,qui
ecclesiasuiolasseperhibentur,accessuearumiudicentesseindignos.

P.2.C.17.Q.4. C. XII. Qui ecclesiam Dei uastat, et eius sacerdotes insequitur,

sacrilegusiudicatur.

ItemPiusPapa.[epistII. Italicis]SicutquiecclesiamDeiuastat,eteiusprediaet
donariaspoliatetinuadit,fitsacrilegussicille,quieiussacerdotesinsequitur,sacrilegus
iudicatur.1.Nonergograuiuspeccatumestfornicatioquamsacrilegium.Etsicutmaius
peccatumest,quodinDeoconmittitur,quamquodinhomine,sicgrauiusestsacrilegium
agerequamfornicari.

P.2.C.17.Q.4.C.XIII.Quapenaferiaturquiecclesiaeusibusdedicataprediauexare
temptauerit.

ItemUrbanus.[inepist.adomnesepiscopos,c.2.]Adtendendumestomnibus,ne
prediausibussecretorumcelestiumdicataaquibusdamirruentibusuexentur.Quodsiquis
fecerit,postdebitaeultionisacrimoniam(queergasacrilegosiurepromendaest)perpetua
dampneturinfamia,etcarceritradatur,autexilioperpetuaedeportationisseruetur.

P.2.C.17.Q.4.C.XIV.ItemHyginusPapa.

Siquisecclesiamigneconbusserit,quindecimannispeniteat,eteamsedulerestituat,
etpreciumsuumpauperibusdistribuat.]

P.2.C.17.Q.4.C.XV.Iudaesimilisprobaturquiornamentaecclesiaesubripit.

Item Clemens. [epist. II. ad Iacobum] Si forte quispiam presbiter siue diaconus
sacrariisindonemueluelumsubtractumuendiderit,IudaeScariotissimilisestimabitur.Qui
proptercupiditatemfecerithocopus,noueritsesupradictiIudaepenamsuscepturum.

P.2.C.17.Q.4.C.XVI.Deeodem.

Item ex penitenciali Theodori. Pecunia ecclesiastica furata uel rapta reddatur in

quadruplum;populiueroduplicetur.Siquisaliquiddeministeriosanctaeecclesiaefuratus
fuerit,septemannispeniteat,tresinpaneetaqua.]

P.2.C.17.Q.4.C.XVII.Deeodem.

Item ex penitenciali Romano. Si quis clericus furtum fecerit capitale, id est

quadrupedem,ueldomumfregerit,autquamlibetremmeliorispreciifuratusfuerit,septem
annispeniteat;laicusquinque. Siquisautemdeminoribussemelautbisfurtumfecerit,
reddatproximosuo,etunoannopeniteatinpaneetaqua,etsiredderenonpotuerittribus
annispeniteat.]
 593

P.2.C.17.Q.4.C.XVIII.Sacrilegiumfacitquipecuniamecclesiaerapit.

ItemAnacletus.[epist.I.,c.2.]Quirapitpecuniamproximisui,iniquitatemoperatur;
quiautempecuniamuelresecclesiaeabstulerit,sacrilegiumfacit.

P.2.C.17.Q.4.C.XIX.Segregeturabecclesiaclericus,quiseruumueldiscipulum
suumadeamfugientemuerberarepresumit.

ItemexConcilioYlerdensi.[c.8.]Nullusclericorumseruumautdiscipulumsuum
confugientem ad ecclesiam extrahere audeat, uel flagellare presumat. Quod si fecerit,
donecdignepeniteat,aloco,cuihonoremnondedit,segregetur.1.Siquiueroclericiin
mutuam cedem proruperint, prout dignitas offitiorum in tali excessu contumeliam
pertulerit,apontificedistrictiusuindicetur.

P.2.C.17.Q.4. C. XX. Qui de atrio uel porticibus ecclesiae fugientem abstrahit

excommunicetur.

ItemexConcilioTriburiensi.[c.20.]SiquiscontumaxuelsuperbustimoremDeiuel
reuerentiam sanctarumecclesiarum nonhabuerit,etfugientemseruumsuum,uelquem
ipse persecutus fuerit, de atrio ecclesiae, uel de porticibus quomodolibet ecclesiae
adherentibusperuimabstraxerit,proemunitatenongentossolidosconponat,etipsepublica
penitenciaiuxtaiudiciummulctetur.Gratian.Sacrilegiumergoest,quotiensquissacrum
uiolat,uelauferendosacrumdesacro,uelsacrumdenonsacro,uelnonsacrumdesacro.
1.Dicituretiamsacrilegiumconmitterequiuiolentasetinpiasmanusinclericuminiecerit.
2. Porro ipsum sacrilegium duplicem continet penam, pecuniariam uidelicet et
excommunicationis.Pecuniariaeispersoluendaest,adquosquerimoniasacrilegiipertinet.
UndeIohannesPapaVIII.scribitomnibusEpiscopis:

P.2.C.17.Q.4.C.XXI.Demultiplicigeneresacrilegii,etpenaeiusdem.

Quisquisinuentus fueritreussacrilegii,episcopisuelabbatibus,siuepersonis,ad
quas querimonia sacrilegii iuste pertinuerit, triginta libras examinati argenti purissimi
conponat. 1.Sacrilegium conmittitur, siquis infregerit ecclesiam, uel triginta passus
ecclesiasticos,quiincircuituecclesiaesunt,ueldomos,queinfrapredictospassusfuerint,
aliquid inde diripiendo uel auferendo; seu qui iniuriam uel ablationem rerum intulerit
clericisarmanonferentibus,uelmonachis,siueDeodeuotis,omnibusqueecclesiasticis
personis.Capellae, quesuntinfraambitummurorumcastellorum, nonponunturinhac
trigintapassuumobseruatione.2.Similitersacrilegiumconmittiturauferendosacrumde
sacro,uelnonsacrumdesacro,siuesacrumdenonsacro.Idem:3.SiquisdomumDei
uiolauerit,etaliquasinelicentiaillius,cuiconmissaessedinoscitur,indeabstulerit,uel
ecclesiasticispersonisiniuriamfecerit,donecinconuentuammonituslegitimesatisfaciat,
sciatseconmunioneforepriuatum.Siueropostsecundamettertiamconuentionemcoram
episcoposatisfaceredetrectauerit,sacrilegiipericuloabomnibusobnoxiusteneatur,ita,ut
secundumApostolumneminifideliummisceatur.Idem:4.Hiiquimonasteria,etloca
Deo dicata, et ecclesias infringunt, et deposita uel alia quelibet exinde abstrahunt,
dampnum nouies conponant, et emunitatem tripliciter, et uelut sacrilegi canonicae
sententiaesubigantur.
 594

P.2.C.17.Q.4.C.XXII.Nisicanoniceiudicatum episcopumconprehendenslaicus,
excommunicetur.

Item Alexander II. Si quis deinceps priorum aut cuiuscumque dignitatis uel
cuiuscumque ordinis laicorum episcopum conprehenderit, percusserit, aut aliqua ui a
propriasedeexpulerit,nisiforteiudicatumcanonice,auctoresetcooperatorestantisceleris
anathematizentur,etbonaeorumecclesiaeipsiusiuriperpetuotradantur. 1.Siueroin
presbiterumuelinquemcunqueinferiorum graduumclericum heceadem presumpserit,
canonicaepenitenciaeatquedepositionisubiacebit.Sicontumaxfuerit,excommunicetur.

P.2.C.17.Q.4.C.XXIII.Flagellatorespresbiterorum,posttertiamammonitionemsi
nonresipuerint,excommunicentur.

Item Nicolaus Papa Thadoni Archiepiscopo Mediolani. De presbiterorum

flagellatoribus, et occisoribus, predonibus, scilicet qui seculari brachio minime
cohercentur,iuxtapreceptumDominiplacetfraternoamoreconueniantursecundoactertio.
Quisitenonaudierint,conuenienteecclesiaeossacraconmunionepriuareatque(siinsua
obstinationepermanentes sacerdotaliamonitafortecontempserint)abecclesiaeconpage
subanathematisinterdictioneresecarelicentiamtribuimus.1.Quosetiamresipiscentes
tandemdignasatisfactionepremissaingremiosanctaematrisecclesiaereuocarinoueris
posse.
[PALEA.

P.2.C.17.Q.4.C.XXIV.ItemexConcilioMoguntinosubRabano,c.24.

Qui presbiterum occiderit, duodecim annorum ei penitencia secundum canones

inponatur;autsinegauerit,siliberest,cumseptuagintaduobusiuret:siautemseruus,
superduodecimuomeresferuentesseexpurget.Conuictusueronoxaeusqueadultimum
uitaetempusmiliciaecingulocareat,etabsquespeconiugiimaneat.]
[PALEA.

P.2.C.17.Q.4.C.XXV.ItemexConcilioTriburiensi.

Utpresbiterinonuadant,nisistolaautorarioinduti.Etsiinitinerespoliantur,aut
uulnerantur,ueloccidunturnonstolauestiti,simpliciemendationesoluantur,siautemcum
stolatriplici.]
[PALEA.

P.2.C.17.Q.4.C.XXVI.Itemexeodem,c.5.

Omnespresbiteriinterfectoresconpositioneepiscopi,adcuiusparrochiampertinent,
soluantur,itauidelicet,utmedietatemVuirigeldieiusepiscopusutilitatibusecclesiae,cui
prefuit, tribuat,etalteram medietatem inelemosinamillius iustedispertiat, quianullus
nobiseiusheresproximioruidetur,quamille,quiipsumDominosociauit.]
 595

P.2.C.17.Q.4.C.XXVII.Prograduumuarietatemulctenturquiclericosoccidunt.

ItemexlibroV.Capitularium. [c.25.]Quisubdiaconumocciderit,CCC.solidos
conponat; qui diaconum, CCCC.; qui presbiterum, DC.; qui episcopum, DCCCC.; qui
monachum,CCCC.

[P.2.C.17.Q.4.C.XXVIII.]

ItemexeodemlibroVI. Quioccideritmonachumautclericum,armarelinquat,et
Deoinmonasterioseruiatcunctisdiebusuitaesuae,numquamadseculumreuersurus,et
septemannospublicampenitenciamagat.

[P.2.C.17.Q.4.C.XXIX.]

ItemInnocentiusPapa.[II.inConcilioLateranensi,c.15.]Siquissuadentediabolo
huius sacrilegii uicium incurrerit, quod in clericum uel monachum uiolentas manus
iniecerit,anathematisuinculosubiaceat,etnullusepiscoporumillumpresumatabsoluere,
nisimortisurgentepericulo,donecapostolicoconspectuipresentetur,eteiusmandatum
suscipiat.III.Pars.Gratian.Quiautemdeecclesiauialiquemexemerit,uelinipsaecclesia,
uelloco,uelcultui,sacerdotibus,etministrisaliquidiniuriaeinportauerit,adinstarpublici
criminisetlesaemaiestatisaccusabitur,etconuictus,siueconfessus,capitalisententiaa
rectoribusprouinciaeferietur,sicutinprimolibroCodicislegitur,titulodeepiscopiset
clericisetlege:Siquisinhocgenussacrilegiiproruperit,etinDigestistitulo.Adlegem
Iuliam pecuniarum repetundarum, lege ultima. 1. Conmittunt etiam sacrilegium qui
contra diuinae legis sanctitatem aut nesciendo conmittunt, aut negligendo uiolant et
offendunt; aut qui de principali iudicio disputant, dubitantes, an is dignus sit, quem
princepselegerit;uelquiintraprouinciam,inquaprouincialesetciueshabentur,offitium
gerendaeacsuscipiendaeamministrationisdesiderant,libro9.Codicistitulodecrimine
sacrilegii. 2. Similiter de iudicio summi Pontificis alicui disputare non licet. Unde
NicolausPapaomnibusEpiscopis:

P.2.C.17.Q.4.C.XXX.NulliliceatRomanamecclesiamiudicare,ueleiussententiam
retractare.

Nemini est de sedis apostolicae iudicio iudicare, aut illius sentenciam retractare
permissum,uidelicetpropterRomanaeecclesiaeprimatum,ChristimunereinbeatoPetro
apostolodiuinituscollocatum.Gratian.SacrilegiiquoquereatumincurritquiIudeispublica
offitiaconmittit.UndeinTolletanoConcilioIV:[c.64.]

P.2.C.17.Q.4.C.XXXI.SacrilegiumfaciuntquiIudeispublicaoffitiaconmittunt.

Constituitsanctumconcilium,utIudei,authii,quiexIudeissunt,offitiapublica
nullatenusappetant,quiasubhacoccasioneChristianisiniuriamfaciunt.Ideoqueiudices
prouinciarum cum sacerdotibus eorum surreptiones fraudulenter relictas suspendant, et
offitiapublicaeosagerenonpermittant.Siquisautemhocpermiserit,uelutinsacrilegum
excommunicatio proferatur, et is, qui subrepserit, publicis cedibus deputetur. IV. Pars.
Gratian.Verumnereuerentiareligionisdominossuoiurefraudaret,sifamuliadecclesiae
septa confugientes inde nequaquam abstrahantur, sacris canonibus est institutum, ut,
 596

prestitoadominosacramentoinpunitatis,eietiamreddaturinuitus.UndeGelasiusPapa
scribitBonifatioEpiscopo:

P.2.C.17.Q.4.C.XXXII.Postprestitamsecuritatemseruirestituanturdominis,qui
adecclesiamconfugiunt.

Metuentesdominosfamuli,adecclesiaeseptasiconfugerint,intercessionemdebent
querere,nonlatebras,nehecipsapresumptiotarditatistemeritatemaugeatrenitendi.Filius
etenimnosteruirspectabilisPetrusqueriturseruumsuuminecclesiaS.Clementisdiutius
conmorari,cuicumdeputassetsacramentaprestari,illumegredinullarationeuoluisse.Et
ideodirectussupradictihomodepresenticumeo,quemelegerisessemittendum,cumde
inpunitateeiussacramentaprebuerit,eumstatimfaciesaddominumsuummodisomnibus
remeare,aut,siinhacpertinaciaforteextiterit,postsacramentumsibiprestitumreddatur
inuitus.

P.2.C.17.Q.4. C. XXXIII. Securitate accepta ad rationem reddendam fugitiui ab

ecclesiaexirecogantur.

IdemIohanni,EpiscopoVibonensi.UxorFelicisetfiliaeRomam,quiasicoportuit,
peruenerunt. Siquidem hunc ipsum primum se ad barbarorum basilicam conferentem,
sequebonascausashabereiactantem,egredisubhaccondicioneprecipimus,utsiactus
suosfideliteretrationabiliterallegaret,nichilcircaeumprorsusasperumfieridurumque
pateremur.Alioquinsicontrafidemetutilitatemdominicamuenisseprobatur,ipsesibimet
inputaret, atque ordinationi congruae subiaceret. Qui superueniente filio nostro, uiro
spectabiliOrtasio,sicestadsingulaquequeconuictus,utosaperirenonposset,etueraesse
quehuicobicerentur,uocepropriafateretur,ideoqueteneturcustodiamancipatus.

P.2.C.17.Q.4. C. XXXIV. Eripiatur in libertatem seruus, cui Christiano Iudeus

circumcisionissignaculuminpressit;alioquinabecclesiasuodominoreddatur
inuitus.

IdemSiracusano,Constantio,etLaurentioEpiscopis.Iudas,quiIudaicaeprofessionis
existit, mancipium iuris sui, quod ante paucos annos se asserit conparasse, nunc ad
ecclesiamVenefranamconfugissesuggessit,sicutpetitoriitenorannexusostendit,eoquod
dicat sibi ab infantia Christiano nuper a prefato domino signaculum circumcisionis
infixum.Quapropteruestradiligenterinterutrumquesollicitacurarerumfideliterexaminet
ueritatem, quatinus nec religio temerata uideatur, nec seruus hac obiectione mentitus
conpetentisiuradominiideclinarecontendat.

P.2.C.17.Q.4.C.XXXV.Deatrioecclesiae,quodtrigintapassibusclauditur,nisi
priusdatasecuritatefugiensnonabstrahatur.

Item ex Concilio Tolletano XII. [c. 10.] Diffiniuit sanctum concilium, ut nullus
audeat confugientes ad ecclesiam uel residentes inde abstrahere, aut quodcunque
nocibilitatis,ueldampni,seuspolii,residentibusinlocosanctoinferre;sedessepociushis
ipsis, qui ecclesias petunt, per omnia licitum, in triginta passus ab ecclesiae ianuis
progredi, in quibus triginta passibus uniuscuiusque ecclesiae in toto circuitu reuerentia
defendatur,sictamen,uthii,quiadeamconfugiunt,inextraneisuellongeseparatisab
ecclesia domibus nullo modo abscedant, sed in hoc triginta passuum numero absque
 597

domorumextranearumreceptaculoprogredientesaditumobtinebunt;qualiteradrequisitae
naturaeusumdebitisexeantlocis,etnulloteneantureuentunecessitudinisquidominicisse
defendendosconmiserintclaustris.1.Siquisautemhocdecretumuiolaretemptauerit,et
ecclesiasticae excommunicationi subiaceat, et seueritatis regiae feriatur sentencia. 2.
Ipsosautem,quiadecclesiamconfugiumfecerunt,siiuxtapriscorumcanonuminstituta
hii, qui eos repetunt, sacramenta reddiderint, et sacerdos ecclesiae ipsius ab ecclesiae
foribusnonabstraxerit,autfugatalium,sieuenerit,sacerdotiquerendaest,autdampnorum
sentenciasecundumelectionemprincipishuiusmodisacerdotibusirroganda.

P.2.C.17.Q.4.C.XXXVI.Antedatamsecuritatemdeatrioecclesiaefugitiuusnon
cogaturexire.

ItemexConcilioAurelianensi.[I.,c.3.et5.]Idconstituimusobseruandum,quod
ecclesiasticicanonesdecreuerunt,etlexRomanaconstituit,utabecclesiaeatriisueldomo
episcopieosabstrahereomninononliceat,sednecaltericonsignare,nisiadeuangeliadatis
sacramentisdemorte,etdebilitate,etomnipenarumgeneresintsecuri,itautei,cuireus
fuerit criminosus, de satisfactione conueniat. Quod si sacramenta sua conuictus fuerit
uiolasse,reusperiuriinonsolumacommunioneecclesiaeuelomniumclericorum,uerum
etiamcatholicorumconuiuioseparetur.Quodsiis,cuireusest,uolueritsibiintentione
facienteconponi,etipsereusactusdeecclesiatimorediscesserit,abecclesiaeclericisnon
queratur.1.Seruusetiam,quiadecclesiamconfugeritproqualibetculpa,siadominopro
admissaculpasacramentumsusceperit,statimadseruitiumdominisuiredirecogatur,et
posteaquamdatosacramentodominosuofueritconsignatus,sialiquidpenaeproeadem
culpa,quaexcusatur,probatusfueritpertulisse,procontemptuecclesiaeetpreuaricatione
fideiacommunioneetconuiuiocatholicorumextraneushabeatur.Siueroseruusproculpa
suaabecclesiadefensatussacramentadominiclericisexigentibusdeinpunitateperceperit,
exirenolentemadominoliceatoccupari.V.Pars.Gratian.Occasionenamquereligionis
seruusdominumsuumcontempnere,eteiusministeriumdestituerenondebet.Undein
GangrensiConcilio[c.3.]legitur:

P.2.C.17.Q.4.C.XXXVII.Religionisoccasionedominumsuumnonaudeatseruus
contempnere.

Siquisseruumalienumoccasionereligionisdocetdominumsuumcontempnere,et
eiusministeriumdestituere,acnonpociusdocueriteumsuodominobonafideetcumomni
honorificentiadeseruire,anathemasit.

P.2.C.17.Q.4. C. XXXVIII. Corripiatur durissime qui causa religionis docuerit

seruumdominumsuumcontempnere.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.47.]Siquisseruumalienumcausareligionis
doceat contempnere dominum suum, et recedere a seruitio eius, durissime in omnibus
arguatur.

P.2.C.17.Q.4.C.XXXIX.Primatiinsinueturnecessitas,queresecclesiaedistrahere
conpellit.

ItemexConcilioCartaginensi,c.31.Nullusresecclesiaedistrahat.Quodsiredditus
non habeat, et aliqua necessitas nimia cogit, hanc insinuandam esse primati ipsius
 598

prouinciaecensemus,utcumstatutonumeroepiscoporumutrumfaciendumsitarbitretur.
Etsitantaurgetnecessitasecclesiae,utnonpossitanteprimatemconsulere,saltemuicinos
conuocetepiscopos,curansadconciliumreferreomnemecclesiaenecessitatem.Quodsi
nonfecerit,reusDeoetsanctoconciliouenditorhonoreamissoteneatur.

P.2.C.17.Q.4.C.XL.Sinelicentia episcopiquicquidabbasuendiderit,inirritum
deducatur.

ItemexConcilioAgatensi.[c.56.]Inuenditionibus,quasabbatesfacerepresumunt,
hec forma seruetur, ut quicquid sine episcopi licentia uenditum fuerit ad potestatem
episcopireuocetur.1.Mancipiaueromonachisdonataababbatemanumittinonlicet.
Iniustumenim putamus,ut,monachis cottidianum rurale opusfacientibus, seruieorum
libertatis otio potiantur. VI. Pars. Gratian. Etiam si episcopo consentiente monasterii
possessio ab abbate data fuerit, nullius momenti erit donatio, nisi forte in ecclesiae
fabricam erigendam donatio processerit. Quo casu tantum ei donare licet, quantum
ecclesiae parietes concludunt. Unde Gregorius scribit: [lib. VII. Indict. 1. epist. 33.,
IohanniEpiscopoScyllacaeno]

P.2.C.17.Q.4.C.XLI.Nullotituloresmonasteriiualentabeiusiuresegregari.

Questi nobis sunt predicti monasterii monachi abbatem suum terram intra
Scillacenum castrum, que in DC. pedes extenditur, sub pretextu fabricandae ecclesiae
fraternitatituaedonationistituloconcessisse.Ideouolumus,quantumparietesedificatae
ecclesiae circumdare possunt, iuri ecclesiae uendicare. Quicquid uero extra parietes
eiusdemecclesiaeessepotuerit,iniuremonasteriisinedifficultatealiquareuertatur,quia
necmundanarumlegum,necsacrorumcanonumstatutapermittuntresmonasteriiabeius
iurequolibettitulosegregari.Eapropterdonationemeiusdemterrae,quecontrarationem
factaest,sinealiquadilationerestitue.

[P.2.C.17.Q.4.PALEA.C.XLII.

Hancergoscriptorumnostrorumpaginamomniinfuturotemporeate,abomnibus
episcopis firmam statuimus illibatamque seruari, ut et suae ecclesiae iuuante Domino
tantummodosintiurecontenti,etmonasteriaecclesiasticiscondicionibus,seuangariis,siue
quibuslibet obsequiis secularibus nullo modo subiaceant, nullis canonicis iuribus
deseruiant,sedremotisuexationibusdiuinumopuscumsummadeuotioneperficiant.]VII.
Pars. Gratian. Sed notandum est, quod aliud est in suos uel propinquorum usus res
ecclesiae conuertere(quamperniciosamcupiditatem sacricanones ubiqueprohibent, et
dampnabilem ostendunt), aliud est quod ex dispensatione karitatis humanae infirmitati
consulitur,utquondamsuaillireddantur,quiinsacropropositomanerecontempnit.Quod
non tam iure fori quam iure poli nonnullos sanctorum fecisse legimus. Beatus enim
Iohanneseuangelistaduobusiuuenibus,quospenitueratomniasuaproChristoreliquisse,
et pauperibus erogasse, aurum et gemmas reddidit, ut cuncta, que uendiderant, sibi
redimerent. Sed obicitur: B. Iohannes non oblata reddidit, que pauperibus iam erogata
fuerant,sedaliarecompensauit,queinpauperumuelecclesiarumfacultatibusnumquam
conputatafuerant.Similitersiabbasuelepiscopusaliquahabuerit,queinecclesiasticis
facultatibusnondumsuntannumerata,exemploB.Iohannisdetillarecedenti,oblatauero
ecclesiae retineat. 2. Sequitur ergo aliud exemplum, quo eadem, que ablata sunt,
laudabiliterredditamonstrentur.Augustinusinsermone[II.]deuitaclericorum:
 599

P.2.C.17.Q.4. C. XLIII. Non debet ecclesia suscipere que filio exheredato sibi
offeruntur.

Quicumque uult exheredato filio heredem facere ecclesiam, querat alterum, qui
suscipiat,nonAugustinum:imo,Deopropitio,nemineminueniet.Quamlaudabilefactum
sanctiAureliiCartaginensisepiscopi?Quidamenim,cumfiliosnonhaberet,necsperaret,
res suas omnes (retento sibi usufructu) donauit ecclesiae. Nati sunt illi filii, reddidit
episcopusnecopinantieaqueilledonauerat.Inpotestatehabebatepiscopusnonreddere,
sed iure fori, non iure poli. Gratian. Ecce, quod aliquando oblata iure et laudabiliter
redduntur.Verumnonhocexemplorecedentisuareddendamonstrantur.Aliudestenimin
professionesuaeuitaepersistere,aliudapropositosuiordinisdiscedere.SiS.Aurelius
degentiinlaicalihabituoblatareddidit,quiapostoblationemfiliosaccepit,nonideoin
apostasiameuntibussuareddendasunt,quibusutiliusnecessariasubtraherentur,utcoacti
redirent ad ordinem, a quo recesserant. Sed sicut inimicis et persecutoribus iubemur
necessaria subministrare, sicut ab Apostolo monemur tempus redimere, ut expeditius
orationi uacemus: sic, ne ecclesia scandalum patiatur, ne discedens in deteriora
precipitetur, ne in perniciem monachorum aut incendium monasterii occasione suorum
exardescat,laudabiliussuasibinondicoredduntur,sedauferrisinuntur,quamabilloista
inferantur.

P.2.CausaXVIII.

Gratianus.Quidamabbasconsecratusinepiscopumpriusmonasteriomultacontulit,
posteainepiscopatupluraacquisiuit;cuidumfratressuccessoremquererent,episcopus
locisemetelectioniuolebatinserere,utperipsumabbasinmonasterioordinaretur;fratres
renituntur.(Qu.I.)Queritur,anmonasteriumpossitpeterequeabepiscopoacquisitasunt?
anepiscopalisecclesiapossitsibiuendicarequemonasteriofuerantcontradita?(Qu.II.)
Secundo,anperepiscopumabbassiteligendusetordinandus,antantummodoapropriis
fratribussitinstituendus?

P.2.C.18.QuestioI.

Gratianus. Prima questio terminatur in Concilio habito apud Alteum, in quo sic
statutumlegitur:

P.2.C.18.Q.1.C.I.Quidemonachoepiscopusordinaturquodanteconsecrationem
habuerit monasterio, quod uero post consecrationem acquisiuit propriae
ecclesiaederelinquat.

StatutumestetrationabilitersecundumsanctosPatresasinodoconfirmatumest,ut
monachus,quemcanonicaelectioaiugoregulaemonasticaeprofessionisabsoluit,etsacra
ordinatiodemonachoepiscopumfacit,uelutlegitimus herespaternamsibihereditatem
posteaiureuendicandipotestatemhabeat;sedquicquidacquisierat,uelhabereuisusfuerat,
monasteriorelinquat,etabbatissui,quifueratsecundumregulamS.Benedicti,arbitrio.
Postquamenimepiscopusordinatur,adaltare,adquodsanctificaturettitulatur,secundum
sacroscanonesquodacquirerepoteritrestituat.
 600

P.2.C.18.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.SecundamueroquestionemterminatauctoritasTolletaniConcilii
[IV.c.50.]dicens:

P.2.C.18.Q.2.C.I.Abbatesetaliaoffitiaperepiscoposdebentinstituietordinari.

Hoctantumsibiinmonasteriisuendicentsacerdotes,quodprecipiuntcanones,idest
monachosadconuersationemsanctampremonere,abbatesaliaqueoffitiainstituere,atque
extra regulam acta corrigere. Quod si aliquid in monachos canonibus interdictum
presumpserintautusurparequicquamdemonasteriirebustemptauerint,nondeeritabeis
sentencia excommunicationis. II. Pars. Gratian. Econtra Gregorius scribit Castorio
AriminensiEpiscopo:

P.2.C.18.Q.2.C.II.Congregatiomonasterii,nonepiscopusabbateminstituat.

Abbas in monasterio non per episcopum aut per aliquem extraneorum ordinetur,
nequeabepiscopomissaibicelebretur,utnulliecclesiaesubiciatur.

[P.2.C.18.Q.2.C.III.]

IdemCastorioEpiscopo.[lib.IV.epist.43.]Abbatemcuilibetmonasteriononalium,
sed quem dignum moribus atque actibus monasticae disciplinae communi consensu
congregatiopoposcerit,ordinariuolumus.Missasautempublicasperepiscoposuelclericos
inmonasteriisomninocelebrariprohibemus.

P.2.C.18.Q.2.C.IV.Illedebetabbasinstitui,quemsuacongregatioetpossessionis
dominusordinaripoposcerit.

Item Pelagius Papa Mellito Subdiacono. Abbatem in monasterio illum uolumus

ordinari,quemsibidesuacongregationeetmonachorumelectio,etpossessionisdominus,
et,quodmagisobseruandumest,ordouitaeacmeritumpoposceritordinari.

P.2.C.18.Q.2.C.V.Delibertatemonachorum.

Item Gregorius omnibus Episcopis. Quam sit necessarium monasteriorum quieti

prospicere,etc.Etinfra:1.InterdicimusigiturinnomineDomininostri,exauctoritateB.
Petri apostolorum principis, (cuius uice huic Romanae ecclesiae presidemus), ut
episcoporumnullusautseculariumultrapresumatderedditibus,uelcartismonasteriorum,
uel de cellis uel uillis, que ad ea pertinent, quocumque modo seu qualibet occasione
minuere,uel dolosuelinmissiones aliquas facere.Etinfra: 2.Defunctoueroabbate
cuiuscumquecongregationisnonextraneuseligatur,nisideeademcongregatione,quem
sibipropriauoluntateconcorsfratrumsocietaselegerit.Quodsiaptamintersepersonam
inuenirenequiuerint,sollertersibidealiismonasteriiseligantordinandum.Etinfra:3.
Pariterautemestcustodiendum,utinuitoabbateadordinandumaliamonasteria,autad
ordines sacros uel clericatus offitium tolli exinde monachi non debeant. Et infra: 4.
Nullusmonachumsinetestimonioetconcessioneabbatisinecclesiaaliquateneat,uelad
aliquemhonorempromoueat.5.Hancergoscriptorumnostrorumpaginamomnifuturoin
temporeabomnibusepiscopisfirmamstatuimusillibatamqueseruari,utetsuaeecclesiae
 601

iuuanteDominotantummodosintcontentiiure,etmonasteriaecclesiasticiscondicionibus,
seuangariis,uelquibuslibetobsequiissecularibusnullomodosubiaceant,nulliscanonicis
iuribusdeseruiant,sedremotis uexationibus acunctis grauaminibus diuinumopuscum
summaanimideuotioneperficiant.

P.2.C.18.Q.2.C.VI.Missaspublicasincenobiisepiscopinoncelebrent,necaliquod
eisgrauameninferant.

Idem Castorio Episcopo Ariminensi. Luminoso abbate referente plurimis in

monasteriis multa a presulibus preiudicia atque grauamina monachos pertulisse
cognouimus. Oportet ergo, ut tuae fraternitatis prouisio de futura quiete eorum salubri
disponatordinatione,quatinusconuersantesinillisinDeiseruitio,gratiaillissuffragante,
menteliberaperseuerent.Missasquoquepublicasincenobiofieriomnimodoprohibemus,
ne in Dei seruorum recessibus, et eorum receptaculis ulla popularis prebeatur occasio
conuentus, quia non expedit animabus eorum. Nec audeat ibi episcopus cathedram
collocare, uel quamlibet potestatem exercere inperandi, nec aliquam ordinationem,
quamuis leuissimam, faciendi, nisi ab abbate fuerit rogatus, quatinus monachi semper
maneant in abbatum suorum potestate, ut remotis uexationibus a cunctis grauaminibus
diuinumopuscumsummadeuotioneanimiperficiant.

P.2.C.18.Q.2.C.VII.Baptisteriuminmonasteriononpermittaturfieri.

ItemGelasiusPapa.Pridemprecepimus,utdemonasterioS.Andreae,quodestsuper
Mascalas,baptisteriumproptermonachorummolestiasdebuissetauferri,atqueineodem
loco,quosuntfontes,altarefundari,cuiusreiperfectiohactenusestprotracta.Admonemus
igiturfraternitatemtuam,nullamiammorampostsusceptaslitterasnostrasinsererer,sed
repletolocoipsorumfontiumaltareillicsinealiquadilationefundetur,quatinusetpredictis
monachisopusDeisecureliceatcelebrare,etdenegligentiatuanoncontrafraternitatem
tuamanimusnosterexcitetur.

P.2.C.18.Q.2.C.VIII.Cumpermissioneepiscopiabbaslocumsuumpotestdeserere.

ItemexConcilioMagontino.Abbasprohumiliationeetcumpermissioneepiscopi
locumsuumpotestrelinquere;tameneligantsibifratresabbatemdeipsissihabent,sin
autem,deextraneis.III.Pars.Gratian.EcceinTolletanoconciliodicitur,quodsacerdotes
abbates et alia offitia instituere debeant. B. Gregorius et Pelagius prohibent, dicentes,
abbatem afratribus suae congregationis eligendum et ordinandum. Quomodo ergo hec
tantadiuersitasadconcordiamreuocabitur?Sedsciendumest,quosdammonachosesse
indomitae ceruicis et effrenatae superbiae, quos dum abbates ad religionem cogere
uoluerint, in eorum deiectione conspirant, et alium moribus suis conuenientem sibi
preficerecontendunt,qualeserantilli,quiinnecemB.Benedicticonspirasseleguntur.Pro
huiuscemodiconstitutumest,utabbatesetaliaoffitiapersacerdotesinstituantur.Unde
PelagiusPapascribitOpilioniDefensoridicens:

P.2.C.18.Q.2.C.IX.Nonlicetmonachisabbatesprosuoarbitrioexpellere,autalios
ordinare.

Nullampotestatemdecetero,nullamlicentiammonachisrelinquimusproarbitriosuo
autabbatesexpellere,autsibimetaliosordinare,(quianullaauctoritasremanebitabbati,si
 602

monachorumpotestaticeperitsubiacere,)utdeceterofideliteretstudioseuniuersa,queuel
ad diuini cultus reuerentiam, uel ad utilitates eiusdem monasterii pertinent, abbatis
sollicitudo,adquempotestastotapertinereconuenit,debeatadinplere.IV.Pars.Gratian.
Hinc etiam constitutum est, ut clerici singulorum monasteriorum sint in potestate
episcoporum, necalicui liceat extra eorum conscientiam monasteria edificare. Unde in
CalcedonensiConcilio[c.4.]legitur:

P.2.C.18.Q.2.C.X.Sineconscientiaepiscopimonasterianullusedificet.

Quidammonachorumhabituutentesindifferenterperciuitates,necnonetmonasteria
et se ipsospresumptione propriaconmendant. Placuit igiturneminem autedificare aut
construeremonasteria,autoratoriidomumsineconscientiaipsiusciuitatisepiscopi.Item:
[c.8.]1.Clericiinptochiis,monasteriis,autmartiriisconstitutisubpotestatesinteius,
qui in ea ciuitate est episcopus, secundum traditionem sanctorum Patrum, neque per
presumptionem recedant a suo episcopo. 2. Eos uero, qui ausi fuerint rescindere
huiusmodiinstitutionemquocumquemodo,uelsinoluerintsubiacereproprioepiscopo,si
quidemfuerintclerici,secundum,personarumordinationemsubiaceantcondempnationibus
canonum,siuerolaiciuelmonachifuerintcommunionepriuentur.Item:3.Clerici,qui
pauperum dispositioni, uel monasteriorum uel martiriorum presunt, sub potestate
singularumciuitatumepiscoporumsecundumtraditionemcanonumperdurent,nequeper
suam temeritatem episcopi sui moderationem declinent. Qui autem huiusmodi
dispositionemquolibetmodosubuertereausifuerint,etepiscoposuononobedierint, si
quidemclericifuerint,canonicaedampnationisubiaceant,siautemmonachiuellaicisunt,
acommunionesuspendantur.

P.2.C.18.Q.2.C.XI.Examineturabepiscoporeligiosisfeminispreponendus.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.97.]Quireligiosisfeminispreponendusestab
episcopo conprobetur. Gratian. Monasterium quoque absque episcopi permissione nulli
incipereautfundarelicet.UndeinAgatensiConcilio[c.27.]legitur:

P.2.C.18.Q.2. C. XII. Sine permissione episcopi nullus monasterium presumat

incipere.

De monachis monasterium nouum (nisi episcopo aut permittente, aut probante)

nullusincipereautfundarepresumat.

P.2.C.18.Q.2.C.XIII.Deeodem.

Itemexeodem.[c.58.]Cellulasnouasautcongregatiunculasmonachorumabsque
episcopinotitiaprohibemusinstitui.

P.2.C.18.Q.2.C.XIV.Absqueepiscopi uelabbatisuoluntate nullus monachorum

cellulamconstruerepresumat.

Item ex Concilio Aurelianensi. [I., c. 24.] Nullus monachus, congregatione

monasterii derelicta, ambitionis et uanitatis inpulsu cellulam construere sine episcopi
permissioneuelabbatissuiuoluntatepresumat. V.Pars.Gratian.Itemsuntalii,quipro
 603

executionediuersarumcausarumquoslibetadmittunt,quidistrictionemeorumsoluant,et
quietemreligionisperturbent.DequibusinConcilioTriburiensilegitur:

P.2.C.18.Q.2.C.XV.Abbas,quicautusinregiminenonfuerit,aproprioepiscopoet
auicinisabbatibusasuoarceaturhonore.

Siquisabbascautusinregimine,humilis,castus,misericors,discretussobriusque
non fuerit, acdiuinaprecepta uerbis etexemplis nonostenderit, abepiscopo,incuius
territorioconsistit,etauicinisabbatibusetceterisDeumtimentibusasuoarceaturhonore,
etiamsiomniscongregatio,uiciissuisconsentiens,abbatemeumhabereuoluerit.

P.2.C.18.Q.2.C.XVI.Inepiscoporumpotestateabbatesconsistant.

ItemexConcilioAurelianensi.[I.,c.21.]IV.Pars.Abbatesprohumilitatereligionis
in episcoporum potestate consistant, et si quid extra regulam fecerint, ab episcopis
corrigantur, qui semel in anno in loco, ubi episcopus elegerit, accepta uocatione
conueniant.1.Monachiautemabbatibusomniobedientiaetdeuotionesubiaceant.Quod
siquispercontumaciamextiteritindeuotus,acperlocaaliquauagari,autpeculiarealiquid
haberepresumpserit,omnia,queacquisierit,ababbatibusauferantur,secundumregulam
monasterioprofuturam.Ipsiautem,quifuerantperuagati,ubiinuentifuerintcumauxilio
episcopitamquamfugacessubcustodiareuocentur.1.Etreumseilleabbasfuturumesse
cognoscat,quiinhuiusmodipersonisnonregulariteranimaduerterit,uelquimonachum
susceperitalienum.

[P.2.C.18.Q.2.C.XVII.]

Item ex Concilio Arelatensi. Monasteria uel monachorum disciplina ad eum

pertineantepiscopum,incuiussuntterritorioconstituta.

P.2.C.18.Q.2. C. XVIII. Episcopalia nullus ministret abbatibus, qui alicui

episcoporumnoluntsubesse.

Item Pascalis Papa. [II.] Abbatibus, qui neque sub episcopo, neque sub
metropolitano,nequesubprimate,nequesubpatriarchasunt,nullusprorsusepiscoporum
episcopaliaquelibetamministret.Cumenimsenulliepiscopoomninosubesseprofiteantur,
consequens est, ut nullus episcoporum que sua sunt eis tamquam extraneis largiatur.
Gratian. Pro huiuscemodi ergo statutum est, ut causae et utilitates monasteriorum per
episcoposdisponantur.UndeGregoriusscribitVitaliDefensoriSardiniae:[lib.VII.epist.
65.]

P.2.C.18.Q.2.C.XIX.Utilitatesmonasteriiaproprioepiscopodebentdisponi.

Cognouimus,quodmonasteriaseruorumDeiuelfeminarumprosuoquisquelibituet
diuersarumcausarumexecutioneperturbet.Quodomninonongratesuscipimus,tuamque
ex hoc experientiam conmonemus, ut nequaquam hoc usurpare denuo accepta nostra
auctoritate permittas, sed episcopo loci illius, sub cuius moderamine degunt, curae sit
causas utilitatesque disponere. Valdeest enimindecens, ut omissoeoalius quilibet se
illorumcausisadmisceat,sedilleeorumuitasconpetentiregulariquedebetmoderamine
disponere, qui pro conmissis eorum animabus conpellitur rationem reddere. VII. Pars.
 604

Gratian. Pro huiusmodi etiam prohibet B. Gregorius mulieres passim ad monasterium

accedere,etmonachorumconmatresfieri,scribensValentinoAbbati:[lib.III.epist.40.]

P.2.C.18.Q.2. C. XX. Neque conmatres sibi facere, neque ad feminas accedere

monachislicet.

Peruenit ad nos, quod in monasterio tuo passim mulieres ascendant et (quod est
grauius)monachostuossibiconmatresfacere,etexhocincautamcumeisconmunionem
habere.Neergohacoccasionehumanigenerisinimicussuaeos(quodabsit)calliditate
decipiat,ideohuiustepreceptiserieconmonemus,utnequemulieresinmonasteriotuo
deinceps qualibet occasione permittas ascendere, neque monachos tuos sibi conmatres
facere.Namsihocdenuoadauresnostrasquocumquemodoperuenerit,sicteseuerissime
nouerisultionisubdendum,utemendationistuaequalitateceterisinedubiocorrigantur.
VIII. Pars. Gratian. Non solum autem incauta familiaritas aliarum mulierum eis
interdicitur,uerumetiamsanctimonialiumhabitationeprohibentur.UndeinVII.Sinodo
[c.20.]legitur:

P.2.C.18.Q.2.C.XXI.Cumsanctimonialibusmonachishabitarenonlicet.

Diffinimus minime duplexmonasterium fieri, quiascandalum id etoffendiculum

multis efficitur. Si uero aliqui cum cognatis abrenunciare et monasticam uitam sectari
uoluerint, debent uiri quidem uirorum adire cenobium, feminae ueromulierum ingredi
monasterium.InhocenimplacaturDeus.1.Queautemhactenussuntdupla,secundum
regulamsanctiPatrisBasiliietsecundumpreceptionemeiusitaformentur.Nonhabitentin
uno monasterio monachi et monachae. Adulterium enim intercipit cohabitationem, si
habeat aditum monachus ad monacham, uel monacha ad monachum secreto ad
collocutionem. 2.Noncubetmonachus inmuliebri monasterio, nequecummonacha
singulariterconuiuetur;etquandonecessariauitaeauirorumparteadregularesdeferuntur,
extraportamhecsuscipiatabbatissamonasteriifeminarumcumquadamuetulamonacha.
3.Porrosicontigerit,etaliquampropinquamsuamuidereuolueritmonachus,inpresentia
abbatissaehuicconfabuleturpermodicaetconpendiosauerba,etinbreuiabeadiscedat.

P.2.C.18.Q.2.C.XXII.Monachietmonachaeinnullosimulcohabitentloco.

IteminRegistroGregorii.Innullolocomonachosetmonachaspermittimusinunum
monasteriumhabitare,sednecea,quedupliciauocantur.Etsiquodtaleest,religiosus
episcopus mulieres quidem in suo loco manere studeat, monachos autem aliud
monasteriumedificarecogat.Siautemplurimasinttaliamonasteria,separenturinaliis
monasteriismonachae,etinaliismonachi;resautem,quascommuneshabent,secundum
iuraeisconpetentiadistribuantur.

P.2.C.18.Q.2.C.XXIII.Amonasteriomonachorumlongiusconstituanturmonasteria
puellarum.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 28.] Monasteria puellarum longius a monasterio

monachorumautpropterinsidiasdiaboli,autpropteroblocutionemhominumcollocentur.
 605

P.2.C.18.Q.2. C. XXIV. Puellarum monasteria monachorum presidio et

ministrationeregantur.

Item ex Concilio Spalensi. [II., c. 11.] In decima actione consensu communi

decreuimus,utmonasteriauirginuminprouinciaBethicamonachorumamministrationeac
presidiogubernentur.TuncenimsalubriaChristodicatisuirginibusprobamus,quandoeis
patres spirituales eligimus, quorum non solum gubernaculis tueri, sed etiam doctrinis
edificaripossint,eatamencircamonachoscautelaseruata,utremotiabearumfamiliaritate
necusqueaduestibulumhabeantaccedendifamiliarepermissum.Sednequeabbatem,uel
eum, qui preficitur, extra eam, que preest, loqui uirginibus Christi aliquid, quod ad
institutionem earumpertinet, licebit, neccumeasola,quepreest,frequenterloqui eos
oportet;sedsubtestimonioduarumueltriumsororum,itautrarasitaccessio,etbreuis
omninolocutio.IX.Pars.Gratian.Prohibenturetiamsanctimonialespropriareceptacula
habere.UndeInnocentiusII.:[inConcilioRomaehabito,c.26.et27.]

P.2.C.18.Q.2.C.XXV.Deeodem.

Perniciosametdetestabilemquarumdamconsuetudinemmulierum(quelicetneque
secundumregulamB.Benedicti,nequeBasilii,autAugustiniuiuant,sanctimonialestamen
uulgo censeri desiderant) aboleri decreuimus. Cum enim, iuxta regulam degentes in
cenobiis,taminecclesiaquaminrefectorioatquedormitoriocommuniteressedebeant,
propriasibiedificantreceptaculaetpriuatadomicilia,inquibussubhospitalitatisuelamine
passim hospites minus religiosos contra sacros et bonos mores suscipere nullatenus
erubescunt.Quiaergoomnis,quimaleagit,oditlucem,acperhocipsaeabsconditaein
iustorumtabernaculoopinanturseposselatereoculosiudiciscunctaconspicientis,hoctam
inhonestumdetestandumqueflagiciumneulteriusfiatomnibusmodisprohibemus,etsub
penaanathematisinterdicimus.1.Similimodoprohibemus,nesanctimonialessimulcum
canonicisetmonachisinecclesiainunochoroconueniantadpsallendum.X.Pars.Gratian.
Item sunt alii, quos episcopo pregrauantes salutem ipsarum animarum negligunt,
quibuslibet occasionibus bona monasteriorum distrahere cupiunt. Tales erant quidam
clerici Rauennatis ecclesiae, qui simulata religione monasteriis cupiebant prefici, non
transeuntesadmonachicumhabitum,nequerenunciantesecclesiasticaemiliciae.Dequibus
GregoriusscribitIohanniRauennatiEpiscopo:[lib.IV.epist.1.]

P.2.C.18.Q.2.C.XXVI. Monasteria clericorum uel laicorum habitacula fieri non

debent.

Peruenitadme,quodinecclesiisfraternitatistuaealiqualocadudummonasteriis
consecratanunchabitaculaclericorum,autetiamlaicorumfactasunt;dumquehii,quisunt
inecclesiis,finguntsereligioseuiuere,monasteriispreponiappetunt,etpereorumuitam
monasteriadestruuntur.Nemoenimpotestecclesiasticisoffitiisetc.Etinfra:1.Proinde
fraternitastuahoc,quolibetinlocofactumest,emendarefestinet,quiaegonullomodo
patiar,utlocasacraproclericorumambitudestruantur.

P.2.C.18.Q.2.C.XXVII.Quiinsacrosuntordineconstitutiinmonasteriisnullam
habeantpotestatem.

Idem MarianoEpiscopo Rauennae. [lib. VI.epist. 4o.]Dudumadnos multorum

relatione peruenerat, monasteria in Rauennatum partibus constituta omnino clericorum
 606

uestrorumdominiopregrauari,itautoccasioneregiminiseaquidem(quoddicigraueest)
uelud in proprietate possideant. Quibus non modicum condolentes predecessori uestro
litterasmisimus,uthocemendaredebuisset.Sedquoniamuitaeterminocitiusoccupatus
est,nehoconusmonasteriisremaneat,fraternitatiuestraeeademnosscripsisserecolimus.
Etquia,utconperimus,inhuiusreihactenuscorrectionecessatumest,hecaudiensiterum
preuidimusaduosscriptadirigere.Hortamurergo,utomnimoraomniqueexcusatione
summotaitamonasteriaipsaabhuiuscemodistudeatisgrauaminereleuare,quatinusnullam
deinceps in eis clerici, uel, qui in sacro ordine sunt constituti, ob aliud (nisi hortandi
tantummodocausa)accedendihabeantlicentiam,autsiforteadperagendasacramissarum
fuerintinuitatimisteria.Sedneprocuiuslibetmonachiautabbatispromotioneetc.Etinfra:
1.Nonilliculteriushabeatpotestatemaliquam,nemonasteriahuiusoccasionisuelamine
ea, que prohibemus, sustinere onera conpellantur. Hec itaque omnia uigilanti cura
emendareiamsecundoconmonitasanctitasuestranondifferat;ne,siposthecnegligentes
uos esse (quod non credimus) senserimus, aliter monasteriorum quieti prospicere
conpellamur.Namnotumuobissit,quiatantaenecessitatiseruorumDeicongregationem
subiacerenonpatiemur.

P.2.C.18.Q.2. C. XXVIII. Gratia uisitandi et exhortandi monasterium episcopus

adirepotest.

Idem.[eidem,lib.VII.Indict.1.epist.18.]XI.Pars.Visitandiexhortandiquegratia
ad monasterium, quotiens placuerit, ab antistite ciuitatis accedatur; sed sic karitatis
offitiumillicinpleatepiscopus,utgrauamenaliquodmonasteriumnonincurrat.

P.2.C.18.Q.2.C.XXIX.Frequenterepiscopimonasteriauisitent,etquecorrigenda
suntcorrigant.

Item ex Concilio Aurelianensi. Non semel, sed sepius in anno episcopi uisitent
monasteriamonachorum,etsiquidcorrigendumfuerit,corrigatur.XII.Pars.Gratian.Pro
talibus, qui animarum curam non habentes, bona tamen monasteriorum in suos usus
conuertere cupiebant, statutum est, ut monasteria cum suis rebus penitus sint libera a
potestate et dominio episcoporum. Quod autem nullis canonicis iuribus dicuntur
monasteria esse subiecta, non ita intelligendum est, quin ipsi episcopo aliquid nomine
eulogiae, uel in die dedicationis, uel in natali sanctorum, quorum nomine ipsum
monasteriumdedicatumest,debeatofferri.UndePelagiusPapaait:

P.2.C.18.Q.2. C. XXX. Non debet episcopus aliquid a monasterio exigerepreter

conditiones,quasdedicationistemporeconstituit.

Eleutherius frater et coepiscopus noster queritur, quod mater eius in casa, que
Castellum dicitur, oratorium construxisset ac dedicauerit, et in eodem loco monachos
constituerit,exquibusunusestpresbiter.Hocautemtemporededicationisinterepiscopum
Cardelum (cuius ipsa diocesis est) et matrem suam asserit conuenisse, ut quicquid
dedicationis uel natalis martirum die, quorum in eodem monasterio reliquiae sunt, per
fideliumoblationes intrauerit,medietatemquidemhabeatipsummonasterium,medietas
autemepiscopoofferatur.ContraquamconuentionemMariumpresbiterum(siuesciente
siuenescienteepiscopo)monachisipsis,uelpresbitero,quiexeisest,uimdiciturintulisse,
etfrequentermolestiasgenerare,itautmemoratumpresbiterumpropececiderit,etmissas
eumfacerenullomodopermittat,dicens,utquasipensionisnominealiquidstatueredebeat.
 607

Hecigituromniadiligenterteexaminareiubemus,et,siapudteeuidentirationeconstiterit,
quia tempore, quo dedicatum est ipsum monasterium, conditiones superius positae
conuenerint,seruarieasexnostraauctoritateprecipimus,necaliquidampliusexindeab
aliquo exigatur. Sin uero nil tale constiterit, mediante te quid ipsi episcopo nomine
eulogiaeofferridebeatinteripsosmonachos,etpresbiterumuolumusdiffiniri,saluotamen
eo, ut presbiter Gaudentius, qui etiam monachus est, missas in monasterio suo sicut
consueuitfacereanulloulteriusdebeatprohiberi.

P.2.C.18.Q.2.C.XXXI.Consuetaseruitiaepiscopismonasteriaexhibeant.

ItemUrbanusII.Seruitium,quodmonasteriaauteorumecclesiaeatemporeGregorii
VII.usqueadhoctempusfecerunt,etnosconcedimus.Gratian.Canonicaergoiura,quibus
monasteriasubiectanonsunt,sinodalesexactionesintelliguntur.Nonenimcogendusest
abbas(sicutinTuronicoconciliostatuitur)adsinodumire,nisialiquarationabiliscausa
existat. Sunt etiam quedam seruitutis offitia, ut angariae operum, crebrae receptiones,
annuaeexactiones,mulctationespeccantium,aquibusomnibusmonasterialiberasunt.

P.2.CausaXIX.

Gratianus.Duoclericiadmonasteriumtransireuolunt;uterquelicentiamabepiscopo
suopetiit;unusrelictapropriaecclesiaeoinuito,alterdimissaregularicanonicacenobiose
contulit.(Qu.I.)Modoqueritur,siepiscopusdebeatpermittere,utrelictapropriaecclesia
clericusmonasteriumingrediatur?(Qu.II.)Secundoqueritur,siepiscopuslicentiamdare
noluerit, an eo inuito monasterium possit adire? (Qu. III.) Tertio, si contigerit ipsos
regularescanonicosfuisse,utrumconcedendusesseteismonasteriiingressus?

P.2.C.19.QuestioI.

Gratianus.Quodepiscopuslicentiamclericisadeundimonasteriumdaredebeat,in
Tolletano[IV.]Concilioprecipitur,inquo[c.49.]itastatutumlegitur:

P.2.C.19.Q.1.C.I.Nondebetnegariclericisingressus,quimonachorumpropositum
appetunt.

Clerici,quimonachorumpropositumappetunt,(quiamelioremuitamsequicupiunt,)
liberoseisabepiscopoinmonasteriislargirioportetingressus.

P.2.C.19.QuestioII.

Gratianus. Inuito uero episcopo clericum eius a nullo esse suscipiendum, Leo
Episcopustestatur,scribensRusticoNarbonensiEpiscopo:

P.2.C.19.Q.2.C.I.Inuitoepiscopoeiusclericumnemosuscipiat.

Alienumclericuminuitoepiscopoipsiusnemosuscipiat.Gratian.Sedsubaudiendum
est,nisiadpropositummeliorisuitaetransireuoluerit.Tuncenimliberumestilli,etiam
episcopocontradicente,monasteriumingredi.UndeUrbanusPapa[II.]incapitulosancti
Rufi:
 608

P.2.C.19.Q.2. C. II. Qui monachorum propositum appetit, etiam inuito episcopo

recipiendusest.

Duaesunt,inquit,leges:unapublica,alterapriuata.Publicalexest,queasanctis
Patribusscriptisestconfirmata,utlexestcanonum,quequidemproptertransgressionesest
tradita.Verbigratia:Decretumestincanonibus,clericumnondeberedesuoepiscopatuad
aliumtransiresineconmendatitiislitterissuiepiscopi,quodproptercriminososconstitutum
est,neuidelicetinfamesabaliquoepiscoposuscipianturpersonae.Solebantenimoffitia
sua,cumnoninsuoepiscopatupoterant,inaliocelebrare,quodiurepreceptisetscriptis
detestatumest.1.Lexueropriuataest,queinstinctuS.Spiritusincordescribitur,sicut
dequibusdamdicitApostolus:QuihabentlegemDeiscriptamincordibussuis,etalibi:
Cumgenteslegemnonhabeant,sinaturaliterea,quelegissunt,faciunt,ipsisibisunt
lex.Siquishoruminecclesiasuasubepiscopopopulumretinet,etseculariteruiuit,si
afflatusSpiritusanctoinaliquomonasteriouelregularicanonicasaluareseuoluerit,quia
legepriuataducitur,nullaratioexigit,utapublicalegeconstringatur.Digniorestenimlex
priuataquampublica.Spiritus quidemDeilexest,etquiSpirituDeiagunturlegeDei
ducuntur;etquisest,quipossitsanctoSpirituidigneresistere?QuisquisigiturhocSpiritu
ducitur,etiamepiscoposuocontradicente,eatlibernostraauctoritate.Iustoenimlexnon
estposita,sedubiSpiritusDei,ibilibertas,etsiSpirituDeiducimini,nonestissublege.

P.2.C.19.QuestioIII.

Gratianus. I. Pars. Canonicos autem regulares ad monasterium transire multis

auctoritatibus prohibetur. Unde in Concilio Educensi, congregato sub VII. Gregorio
legitur:

P.2.C.19.Q.3.C.I.Regularescanonicimonachifierinondebent.

Nullusabbasuelmonachuscanonicosregularesapropositoprofessioniscanonicae
reuocare, atque ad monasticum habitum trahendo suscipere audeat, ut monachi fiant,
quamdiuordinissuiecclesiaminuenirequiuerint,inquacanoniceuiuendoDeoseruire,et
animamsuamsaluarepossint.Quodsitemerarioausuidageretemptauerint,anathematis
uinculoobligentur.

P.2.C.19.Q.3.C.II.Deeodem.

ItemUrbanusPapaII.Mandamusetuniuersaliterinterdicimus,nequiscanonicus
regulariterprofessus,nisi(quodabsit)publicelapsusfuerit,monachusefficiatur.Quodsi
decretonostrocontrairepresumensageretemptauerit,adordinemcanonicumprecipimus
utredeat,etdeincepsmemorialemcucullamdeferat,etultimusinchoromaneat.Gratian.
Subaudiendumueroest,nisicumpatrissuilicentiareligionisproposituminduerit.Unde
UrbanusII.scribitAbbatisanctiRufi:

P.2.C.19.Q.3. C. III. Patris sui concessione regulares canonici monachi possunt

fieri.

Statuimus,neprofessioniscanonicaequispiampostquamDeiuicesupracaputsibi
homineminposuerit,alicuiusleuitatisinstinctuueldistrictiorisreligionisobtentuexeodem
claustroaudeatsinepatrisettotiuscongregationispermissionerecedere.Discedentemuero
 609

nullusabbatumuelepiscoporum,etnullusmonachorumsinecommunilitterarumcautione
suscipiat. II. Pars. Gratian. Queritur, si monasteria, que semel dedicata sunt, possint
transireinclericorumuelseculariumhabitacula?QuodinCalcedonensiConcilioomnibus
modisprohibeturc.24.:

P.2.C.19.Q.3.C.IV.Quesemelsuntdedicata,monasteriasemperperseuerent.

Que semel sunt dedicata monasteria consilio episcoporum, maneant perpetuo

monasteria,etres,queadeapertinent,monasteriisreseruarioportet,necposseeaultrafieri
seculariahabitacula.Quiueropermiserinthecfieri,subiaceanthiscondempnationibus,que
percanonesconstitutaesunt.

P.2.C.19.Q.3.C.V.Quilocasacracommuniadiuersoriafecerit,clericusdeponatur,
laicusexcommunicetur.

IteminSinodoVII.,c.13.Quoniamaquibusdamuirisquedamuenerabilesdomus
subripiuntur,tamuidelicetepiscopiaquammonasteria,etfactasuntcommuniadiuersoria,
siquidemuoluerinthii,quihecretinent,reddereea,utsecundumantiquitatemrestaurentur,
bene et optime; alioquin, si de sacro catalogo fuerint, hos deponi precipimus, si uero
monachiuellaici,excommunicari,quosnimirumconstatcondempnatosesseetPatre,et
Filio, et Spiritu sancto, et deputantur ubi uermis eorum non morietur, et ignis non
exstinguetur,quiaDeoaduersantur,quidicit:Nolitefaceredomumpatrismeidomum
negotiacionis. III. Pars. Gratian. Queritur de his, qui ad conuersionem ueniunt, quo
tempore debeant tonsurari? De his ita scribit Gregorius Papa Fortunato Episcopo
Neapolitano:[lib.VIII.epist.23.]

P.2.C.19.Q.3. C. VI. Antequam biennium in conuersione conpleuerit, aliquis

tonsurarinondebet.

Monasteriis omnibus fraternitas uestra districtius interdicat, ut eos, quos ad

conuersionem susceperint, prius, quam biennium in conuersatione conpleuerint, nullo
modoaudeanttonsorare.Sedhocspaciouitamoresqueeorumsolliciteconprobentur,ne
quiseorumautnonsitcontentus,quoduoluit,autratumnonhabeatquodelegit.Namdum
grauesit,inexpertoshominumobsequiissociari,quispossitdicere,quantositgrauiusad
Dei seruitium inprobos applicare? Miles uero, si conuerti uoluerit, prius, quam nobis
renuncietur,nulluseumsinenostroconsensuqualibetpresumatrationesuscipere.IV.Pars.
Gratian. Queritur, si ingressis monasterium ultra relinquatur licentia testandi? Hoc
Gregoriusprohibet,itascribensIanuarioCaralitanoEpiscopo:[lib.VII.Indict.2.epist.7.]

P.2.C.19.Q.3.C.VII.Postmonasteriiingressumnullirelinquiturlicentiatestandi.

Quia ingredientibus monasterium conuertendi gratia ulterius nulla sit testandi

licentia,sedutreseorumeiusdemmonasteriisint,apertalegisdiffinitionedecretumest.

P.2.C.19.Q.3. C. VIII. Post ingressum monasterii eidem monasterio omnia sunt

conferenda.

ItemGregoriusCiprianoDiacono.[lib.III.epist.6.]PerlatumestadnosPetronillam
nomine, de prouincia Lucania progenitam, per exhortationem Agnelli episcopi fuisse
 610

conuersam,resquesuasomnes,quashaberepotuit,licetiuresibipotuissentconpetere,
tameneidemmonasterio,inquodingressaest,etiamspecialiterdonationistitulocontulisse.
Gratian. Econtra Paulus primus heremita in testamento colobium suum Athanasio
Alexandrino episcopo reliquit, tunicam uero B. Antonio. Sed aliud est de his, qui
monasteriumingressiseetsuatradiderunt:aliuddehis,quisolitariamuitamducentesse
nulliecclesiaetradiderunt.Illisemeltraditanullitraderepossunt:istinullioblatalibere
testariualent.

[P.2.C.19.Q.3.C.IX.]Itemconstitutionoua.

Siquamulierautuirmonasticamelegerituitam,etintraueritmonasterium,liberis
nonextantibus,monasterio,quodingrediuntur,reseiusconpetereiubemus. 1.Sedsi
personaliberoshabensante,quamderebussuisintereosdisponat,monasteriumintret,
liceat ei postea inter eos diuidere, legitima nulli diminuta, et quod eis non dederit
monasterio conpetet. 2.Sed siomnem substantiam inter filios diuidere uoluerit, sua
personafiliisconnumeratapartemsibiretineat,quemonasterioconpeteredebeat.3.Sed
sipostingressummoriatur,ante,quamintereosdiuidat,filiilegitimampercipiant,reliqua
substantiamonasterioconpetente.Constitutione5.incollatione1.4.Nuncautem,cum
monachusfactusesset,hocipsoressuasomnesobtulisseuideatur,sipriustestatusnonsit,
exinde,iudicioeiuscessante,legedisponitur,utsiliberoshabet,inquosautnichil,aut
minuslegitimaportionequoquodonandititulocontulerit,eatenussubstantiaemonasterio
destinataedetrahantur,nequidcontingatcircaliberosiniquum.

[P.2.C.19.Q.3.C.X.]

ItemexNouella.[CXXIII.]Nonliceatparentibusliberos,uelliberisparentesab
hereditate sua repellere monachos factos, quamuis, dum laici fuerant, in causam
ingratitudinis inciderunt. Item: 1. Non liceat parentibus liberos suos ad solitariam
uitamtranseuntesabstraheredemonasterio.

P.2.CausaXX.

Gratianus.Duopueritiaeannosagentesaparentibusmonasteriotraditisunt;unus
inuitus, alter spontaneus cucullam induit. Ad annos pubertatis uenientes, inuitus ad
secularemmiliciamredit,spontaneusmonasteriumdistrictiuspetit.(Qu.I.)Nuncprimum
queritur, si in pueritiae annis traditi cogantur religionis propositum tenere? (Qu. II.)
Secundo,sipreteruoluntatemparentumtonsuramuelreligionisuestemquisinpueritia
accipiat,anpossitsibidetrahi,annon?(Qu.III.)Tertio,quipreterpropriamuoluntatem
cucullaminduerit,ancogatureamretinere,annon?(Qu.IV.)Quarto,siabunomonasterio
inaliuddistrictiusliceatalicuitransire?

P.2.C.20.QuestioI.

Gratianus.Quodintra annos pueritiae traditi, cumadulti fuerint, liberum habeant

arbitriummanendiueldiscedendi,probaturauctoritatenonaeSinodiinquasicstatutum
est:
 611

P.2.C.20.Q.1.C.I.Virginitatisprofessioquotemporefirmaesseincipit.

Firmaautemtunceritprofessiouirginitatis,exquoadultaiametasesseceperit,et
quesoletaptanuptiisdeputariacperfecta.Gratian.Siuirginitatisprofessiotuncincipit
essefirma,cumetasceperitesseadulta,etreligionisprofessiotuncdemumdebetesse
firma,cumadadultametatemperuentumfuerit.Sedhicdeillaprofessioneagitur,quein
annis pueritiae proprioarbitrio Deooffertur,quamnonconfirmat parentum consensus.
Ceterum, que a parentibus Deo offertur professio, inuiolatam seruari oportet. Unde
GregoriusscribitadAugustinumAnglorumEpiscopum:

P.2.C.20.Q.1.C.II.Nonlicetdemonasterioegrediquempateruelmaterinfraannos
infantiaefeceritordinari.

Addidistisadhuc,quodsipateruelmaterfiliumfiliamueintraseptamonasteriiin
infantiaeannissubregularitradideruntdisciplina,utrumliceateispostquamadpubertatis
inoleuerintannos,egredi,etmatrimoniocopulari.Hocomninodeuitamus,quianefasest,
utoblatisaparentibusDeofiliisuoluptatisfrenarelaxentur.

P.2.C.20.Q.1.C.III.Autpropriaprofessio,autpaternadeuotiomonachumfacit.

ItemexConcilioTolletanoIV.[c.48.]Monachumautpaternadeuotio,autpropria
professio facit. Quicquid horum fuerit, alligatum tenebit. Proinde his ad mundum
reuertendiintercludimusaditum,etomnesadseculuminterdicimusregressus.

P.2.C.20.Q.1. C. IV. In monasterio perpetuo maneant qui a parentibus traditi

fuerint.

Item Ysidorus. Quicumque a parentibus propriis in monasterio fuerit delegatus,

noueritseibiperpetuomansurum.NamAnnaSamuelpuerumsuumnatumetablactatum
Deopietateobtulit,quietinministeriotempli,quoamatrefueratdeputatus,permansit,et
ubiconstitutusestdeseruiuit.
[PALEA.

P.2.C.20.Q.1.C.V.Deeodem.

ItemexRegestoGregorii,libroI.epistola48.adAnthemium.Quiaautemduraestin
insuliscongregatiomonachorum,etiampuerosineisdemmonasteriisanteXVIII.annorum
temporasuscipiprohibemus,uelsiquinuncsunttuaeosprouidentiaauferat,etinurbem
Romanamtransmittat.HocetinPalmariaaliisqueinsulisteperomniauolumuscustodire.]

P.2.C.20.Q.1.C.VI.Quiaprogenitoribusmonasteriotraditusest,deeoegredinon
ualet.

ItemexConcilioTriburiensi.Quemprogenitoresadmonasteriumtradiderunt,etin
ecclesiacepitcanereetlegere,necuxoremducere,necmonasteriumdesererepoterit:sedsi
discesserit, reducatur; si tonsuram dimiserit, rursum tondeatur; uxorem si usurpauerit,
dimittereconpellatur.
[PALEA.
 612

P.2.C.20.Q.1.C.VII.ItemexPenitencialiTheodori.

Infansproinfantepotestdariinmonasterio,quamuisalteruocatussit.Tamenmelius
estuotumsoluere.Similiteretpecoraequaliprecio(sinecesseest)suntredimenda.]II.
Pars. Gratian. Ex his auctoritatibus colligitur, quod paterna professio pueros tenet
obligatos,neclicebiteisapropositodiscedere,quodpaternadeuotioneinpuerilibusannis
susceperint.SedobiciturilludLeonisPapae:[epist.XC.adRusticumEpiscopum,cap.13.
et14.]

P.2.C.20.Q.1.C.VIII. Nonlicet puellis nuptias eligere, que spontanea uoluntate

uirginitatispropositumsusceperunt.

Puellae, que non coactae parentum inperio, sed spontaneo iudicio uirginitatis
propositumatquehabitumsusceperint,siposteanuptiaselegerint,preuaricantur,etiamsi
nondumeisconsecratio accessit,cuiusutiquenonfraudarenturmunere,siinproposito
permanerent.Ambigiuerononpotestcrimenmagnumadmitti,ubietpropositumdeseritur,
et consecratio uiolatur. Nam si humana facta non possunt inpune calcari quid de his
manebit,quicorruperintfederadiuinisacramenti?Gratian.Cumergoinprincipiohuius
capituli dicatur: Puellae, que non coactae inperio parentum, datur intelligi, quod si
coactaeuirginitatishabitumsumpserint,sinepreuaricationeipsumdesererepossunt. Sed
puellahicnubilisintelligitur,cuius(utinsequentibusmonstratur)postduodecimumannum
liberumestarbitrium;necinelectionepropositicogitursequiparentuminperium. Sicet
illudintelligendumest,quodeststatutuminSinodoabEugenioPapahabita:[II.c.32.]

P.2.C.20.Q.1. C. IX. Extra uoluntatem propriam retrusi in monasteriis non

teneantur.

Sicutquimonasteriaelegeruntamonasteriisegredinonpermittuntur,itahiiquiinuiti
sineiustaeoffensioniscausasuntintromissi,nonnisiuolentesteneantur,quiaquodnon
petunt obseruant. Ideoque tales considerandi sunt maxime peccata conmittere quam
plangere,sicutindecretosanctissimiLeonisPapaemanifestissimecontinetur.
[PALEA.

P.2.C.20.Q.1.C.X.UndeMarcellusPapa.

Illudautemstatuendumessecensemus,ut,siinminorietatefiliimonasteriooblati
fuerint,etsacramtonsuramueluelaminasusceperint,dignumquidemduximus,utXV.
annoaprelatismonitiinquirantur,utruminipsohabitupermanerecupiant,annon?Siuero
permanereprofessifuerint,ulteriuspenitendilocumminimeamplectipossunt.Sinautem
adsecularemhabitumreuertiuoluerint,redeundilicentianullomododenegetur,quiasatis
inutile est, ut coacta seruitia Domino prestentur. ] III. Pars. Gratian. Velamen autem
uirginibusinponinonlicet,nisicertisdiebus.UndeGelasiusPapaomnibusEpiscopis:[per
Lucaniam,c.14.et15.]

P.2.C.20.Q.1.C.XI.Nonnisicertisdiebusuelameninponaturuirginibus.

Deuotis uirginibus, nisi aut in epiphaniorum die, aut in albis pascalibus, aut in
apostolorumnatalibussacrumuelamenminimeinponatur,nisiforsitan(sicutdebaptismo
 613

dictum est) graui languore correptis ne autem sine hoc munere de seculo exeant,
inplorantibusnonnegetur.1.Viduasautemuelarepontificumnullusattemptet.IV.Pars.
Gratian. Tempus quoque consecrationis earum similiter obseruetur. Unde Gregorius in
Registro:[lib.III.ep.11.]

P.2.C.20.Q.1. C. XII. Ante sexagesimum etatis suae annum uirgines non

consecrentur.

Iuuenculasfieriabbatissasuehementissimeprohibemus.Nullamigiturfraternitastua
nisisexagenariamuirginem,cuiusuitaatquemoreshocexegerint,uelarepermittat.

[P.2.C.20.Q.1.C.XIII.]

ItemexconcilioCartaginensiIII.Sanctimonialesanteannumquadragesimumnon
uelentur.

P.2.C.20.Q.1.C.XIV.Anteuigesimumquintumannumuirginesnonconsecrentur.

ItemexConcilioAffricanoIII.[c.4.]PlacuitutanteXXV.annosetatisnecdiacones
ordinentur,necuirginesconsecrentur,etutlectorespopulumnonsalutent.
[PALEA.

P.2.C.20.Q.1.C.XV.ItemPiusPapa.

VirginesnonuelenturanteXXV.annos,nisifortenecessitatepericlitantispudicitiae
uirginalis, et non sunt consecrandae nisi in epiphania, et in sabbato pascae, et in
apostolorumnatalitiis,nisicausamortisurgente.]V.Pars.Gratian.Quamuisautemuiduae
prohibeanturuelari,uiduitatistamenprofessioinscriptisabeisestfacienda.Vestisquoque
professioniconueniensesteistradenda,quaubiqueutantur.UndeinConcilioTolletanoX.:
[c.4.]

P.2.C.20.Q.1.C.XVI.Professionemuiduitatisfaciant,ethabitumreligionissumant,
quecastitatemseruareproponunt.

Vidua,quesanctaereligionisobtinerepropositumuoluerit,sacerdotiuelministro,ad
quemautipsauenerit,autquemadseuenirecontigerit,scriptisprofessionemfaciatase
autsigno,autsubscriptionenotatam,continentem,seetreligionispropositumuelle,ethoc
perhenniter inuiolate seruare. Tunc accepta a sacerdote uel ministro apta religionis
professioni ueste, seu lectulo quiescens siue in quocumque loco consistens, constanter
utatur,necdiuersicolorisautdiuersaepartiseademsitnotabilisuestis,sedreligiosaetnon
suspecta.

P.2.C.20.QuestioII.

Gratianus. I. Pars. De his uero, qui preter uoluntatem parentum tonsuram, uel
religiosamuestemsusceperint,sicdiffiniturinconcilioX.Tolletano:[c.6.]
 614

P.2.C.20.Q.2.C.I.Tonsuraueluestisreligiosainminorietatesusceptaaparentibus
irritafieripotest.

Siinqualibetminorietateuelreligionistonsuramuelreligionidebitamuestem,in
utroque sexu filiis aut unus aut ambo parentes dederint forte, aut nolentibus uel
nescientibus sesusceptam nonmoxuisaminfiliis abdicauerint, seduelcoramse,uel
coram episcopo, palamque in conuentu eosdem filios talia habere permiserint, ad
secularemreuertihabitumipsisfiliisquandoquepenitusnonlicebit,sedconuicti,quod
tonsuramautreligiosamuestemaliquandohabuerint,moxadreligioniscultumhabitumque
reuocentur, et sub strenua districtione huiusce obseruantiae inseruire cogantur. 1.
Parentibussanefiliossuosreligionicontraderenonampliusquamusqueaddecimumetatis
eorumannumlicentiapoteritesse;posteauero,ancumuoluntateparentum,ansisuae
deuotionissitsolitariumuotum,eritfiliislicitumreligionisassumerecultum.2.Quisquis
autem uel abolitione tonsurae, uel secularis uestis assumptione detectus fuerit attigisse
transgressionem,etexcommunicationiscensuramaccipiat,etreligionisemperinhereat.

P.2.C.20.Q.2. C. II. Usque ad annos XII. paternae uoluntatis puella subiaceat

arbitrio.

ItemexConcilioTriburiensi.[c.24.]Puella,sianteXII.etatisannosspontesua
sacrumsibiassumpserituelamen,possuntstatimparenteseiusueltutoresidfactumirritum
facere,siuoluerint.Atsiannumetdiemdissimulandoconsenserint,ulteriusnecipsi,nec
ipsamutarepoterunt.1.SiueroinfortiorietateadolescentulaueladolescensseruireDeo
elegerint,nonestpotestasparentibusprohibendi.II.Pars.Gratian.Velamenautemnulli
sanctimonialiumalteriinponerelicet.UndeEutycianusPapaait:

[P.2.C.20.Q.2.C.III.]

Statuimus, ut si abbatissa aut quelibet sanctimonialis post hanc diffinitionem in

tantamaudaciamproruperit,utautuiduam,autpuellamuirginemuelarepresumatiudicio
canonicousqueadsatisfactionemsubdatur.III.Pars.Gratian.Hacauctoritatepredictaet
paternaprofessionedoceturastringiquilibetinpuerilibusannis,etpreteruoluntatemeorum
propositosusceptoperhibeturteneri,nisitonsuramuelreligiosamuestemparentesmox
uisam abdicauerint. Paruuli uero, dum offeruntur, nonnisi sub multorum testimonio
suscipiendisunt.UndeinnonaSinodolegitur:

P.2.C.20.Q.2. C. IV. Infantes oblati a parentibus sub plurimorum testimonio

suscipiantur.

Oportet infantes cum uoluntate et consensu parentum, imo ab ipsis parentibus

oblatos,subtestimonioplurimorumsuscipi,utomnisoccasiomaledictigratiaexcludatur
hominumpessimorum.

P.2.C.20.QuestioIII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemquiinuituspropositumreligionissusceperitnonsit
cogendusadinuitipropositiobseruationem,testaturLeoPapa,[epist.XC.aliterXCII.ad
RusticumEpiscopum,c.12.]dicens:
 615

P.2.C.20.Q.3.C.I.Nonpotestdeseripropositummonachispontesusceptum.

Propositummonachiproprioarbitrioetuoluntatesusceptumdeserinonpotestabsque
peccato. Quod enim quis uouet Deo debet et reddere. Unde qui relicta singularitatis
professioneadmiliciamueladnuptiasdeuolutusest,publicaepenitenciaesatisfactione
purgandusest,quia,etsiinnocensmilicia,ethonestumpotestesseconiugium,electionem
tamenmeliorumdeseruissetransgressioest.

P.2.C.20.Q.3.C.II.Quireligiosumhabitumspontesusceptumdeserereuolueritad
ipsumredirecogatur.

ItemexConcilioTolletanoVII. [c.6.]Procliuisautemcursusestaduoluptatemet
imitatrix natura uiciorum. Quamobrem quisquis uirorum uel mulierum habitum semel
induerit spontanee religiosum, aut si uir deditus ecclesiae, uel femina fuerit delegata
puellarum monasterio, in utroque sexu preuaricator inuitus reuerti cogatur, ut uir
detondeatur,etpuellaadmonasteriumregrediatur.Siautemquolibetpatrociniodesertores
permanereuoluerint,sacerdotalisententiaaChristianorumcetuhabeanturextorres,utnec
locuseisullussitconmunionis. 1.Viduaequoque(sicutiamdudumuniuersalisstatuit
sinodus)professionumuelhabitussuidesertricessuperiorisententiacondempnentur.

P.2.C.20.Q.3.C.III.Semelinclerotaxati,uelmonasteriisdeputati,admiliciamnon
redeant.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.7.]Eos,quisemelinclerotaxatifuerint,siuein
monasteriodeputati,decreuimusnequeadmiliciam,nequeadhonoressecularesuenire.
Eosautem,quihocausifuerintfacere,etnoneiusreipeniteremaluerint,utadhocidem
reuertantur,quodantenonobtentuDeisibiproposuerunt,conuenitanathematizari.II.Pars.
Gratian. Cum dicitur, propositum monachi proprio arbitrio et uoluntate susceptum,
intelligitur,quodsipropriauoluntatesusceptumnonfuerit,obseruarinoncogitur.Unde
NycolausPapascribitomnibusEpiscopisinRegnoLodoici:

P.2.C.20.Q.3.C.IV.Monasterialibusdisciplinisnullussubiciaturinuitus.

Presens clericus, nomine Lambertus, una cum patre suo, nomine Atto, quondam
uidelicetcomite,nuncautemclerico,adliminaapostolorumproperansadiitpresentiam
nostram, asserens qualiter idem pater eius in laicali adhuc ordine in prediis propriis
edificassetduomonasteria,uoluntatemgerens,utpostsuumdecessumpresenseiusfilius
Lambertusinlocumeisuccederet,quem,infratenerametateminteroctauumetdecimum
annum constitutum, memoratus pater proprio arbitrio absque regulari institutione extra
omnemilliusuoluntatemcucullaminduit.Igiturpostquoddamipsiustemporisspacium(ut
ipse dicit)Salomonepiscopus cumquibusdamaliis absquepatris oblatione uelabbatis
percepta benedictione eundem Lambertum monastico induere fecit habitu (ut ferunt)
inuitum,etsubhacoccasionepaternaseumaternahereditateafratribussuispriuatumesse,
atquecontraomnem(utdictumest)uoluntatemsuamquasiregularemillummonachum
permanereuoluit.Superquarediligenticurainuestigantes,etiamsubadiurationepatrem
ipsius, si uerum diceret, interrogauimus; sed idem clericus Atto respondit, se talem
habuisse et habere uoluntatem, ut filius suus uerus fieret monachus, et in locum ei
succederet.Subtestificationeautemiurandofirmauit,quod,quandoprimituseicucullam
induit, idem Lambertus semper restitit, et numquam se fieri monachum consensit; sed
 616

demumabinsequentibusmonachicoesthabituuiolenterindutus,asserens,quianumquam
regulamaliquandopromisit,nequeego,patereius,pallaaltarisindutumillumobtuli,neque
aquocumquesacerdoteuelabbate(utmosposcit)benedictioneperceptaregulaeumquam
se monachum subiectum futurum promisit. Super his omnibus protestatus est prefatus
clericusAtto,quiasieotemporetamduraeobseruantiaemonasticamintellexissetregulam,
numquameundemfiliumsuumLambertumcoegissetportarecucullam. 1.Quapropter
consultepsalmographiuerbarecolentes,quibusuoluntarieseDeosacrificarepronunciat,et
uoluntariaorissuibeneplacitafieriinconspectuDeiobsecrat,presentem,utdictumest,
clericum nomine Lambertum minime debere existimauimus sub tali uiolentia fieri
monachum.Quodenimquisnonelegit,necoptat,profectonondiligit;quodautemnon
diligitfacilecontempnit.Nullumergobonumnisiuoluntarium.IdcircoetDominusnon
ferendaminuiauirgam,perquamuiolentiaulliinferatur,precepit.Quapropterconsultius
agitur,sipiissuasionibuscontemptummundietamoremDeipredicando,quamuiolentiam
inferendoadcelestem amorem illum accenderitis. Undeomnium uestrumkaritati hanc
nostriapostolatusmandaredecreuimusepistolam,monentesatqueprecipientes,quatinus
(siitauerumest,utistidicunt)nullusepiscopusuelabbas,seumonachorumreliquorum
conuentus,monasticisregulisinuitumillumsubiacereconpellat;nequeullomodofratres
eiusperhancoccasionemlicentiamhabeantpaternaseumaternaillumhereditatepriuare;
sedusquedumdiuinainspirationeconpunctuspropriauoluntateregulaesesubdat,liceat
eum a mundanis et laicalibus remotum uagationibus uel negociis inter religiosos et
ecclesiasticos uirosincanonica degere uita.Nonenimputamus (quodabsit)religiosos
canonicos a sanctorum monachorum consortio seiunctos, quia unusquisque secundum
Apostolumpropriammercedemaccipietsecundumsuumlaborem.III.Pars.Gratian.Si
uero episcopi uel abbatis promissionibus illecti aliqui tonsuram uel religionis uestem
susceperint,ipsiquidemineo,quodceperunt,permaneant,resueroeorumheredibussuis
restituantur.UndeinMaguntiensiConciliolegitur:

P.2.C.20.Q.3.C.V.Restituanturheredibusreseorum,quiabepiscopisuelabbatibus
decepticomasdeposuerunt.

Constituitsanesaceristeconuentus,utepiscopisiueabbates,quinoninfructum
animarum,sedinauariciametturpelucruminhiantes,quoslibethominescircumueniendo
totonderunt,etreseorumtalipersuasionesubripuerunt,penitenciaecanonicaeutpoteturpis
lucrisectatoressubiaceant.Hiiuero,quiillecticomamdeposuerunt,ineo,quodceperunt,
perseuerarecogantur,resueroeorumheredibusreddantur.

P.2.C.20.QuestioIV.

Gratianus.I.Pars.Quodueroabunomonasterioinaliuddistrictiustransiremonachis
liberumsit,exConcilioTriburiensihabetur,inquosicstatutumest:

P.2.C.20.Q.4.C.I.Nonsuntprohibendaeuirginessacrae,quecausareligionisaliud
monasteriumadiredesiderant.

Virgines sacrae si pro lucro animae suae propter districtiorem uitam ad aliud
monasteriumpergeredisposuerint,ibidemqueconmaneredecreuerint,sinodusconcedit.Si
uero fugadisciplinaealiumlocumquesierint,redirecogantur.Gratian.Quodautemde
uirginibus sacris hoc capitulo statuitur de monachis etiam consequenter intelligitur, de
quolibetetiamclerico.II.Pars.1.SedobiciturilludBasilii:
 617

P.2.C.20.Q.4.C.II.Votamonachisineconsensuabbatissuiirritasunt.

Monacho non licet uotum uouere sine consensu abbatis sui; si autem uouerit,
frangendumerit.ItemilludAgatensisConcilii:[c.27.]

P.2.C.20.Q.4. C. III. Monachum nullus suscipiat aut ordinet absque abbatis sui
permissu.

Monachum, nisi aut permissu abbatis sui aut uoluntate ad alterum monasterium
conmigrantem,nullusabbassuscipereautretinerepresumat;sedubicumquefuerit,abbati
suo auctoritate canonum reuocetur. 1. Item: Clericis sine conmendaticiis epistolis
episcopisuilicentianonpateateuagandi.Inmonachisquoquepresentissententiaeforma
seruetur, quos si uerborum increpatio non emendauerit, etiam uerberibus statuimus
coherceri. 2. Seruandum quoque de monachis, ne eis ad solitarias cellulas liceat a
congregationediscedere,nisiforteprobatispostemeritoslabores,autpropterinfirmitatis
necessitatem asperior abbatis regula remittatur. Quod ita demum fiet, ut intra eadem
monasterii septa manentes, tamen sub abbatis potestate, separatas habere cellulas
permittantur.Abbatiquoquesingulasdiuersascellulas autpluramonasteriahaberenon
liceat,nisitantumpropterincursumhostilitatisintramurosreceptaculacollocare.Gratian.
Verum hoc intelligendum est de monachis religiose uiuentibus, quibus uota specialis
abstinentiae uel alicuius districtionis, que generalem consuetudinem suorum fratrum
excedat,sineabbatisconsensuuouerenonlicet,nesupereosfratresscandalizentur.Causa
etiamillorumstatutumesthoc,quiregularemdisciplinamsubterfugientesperegrinationis
uota sibi assumunt, quod nec monacho, nec alicui clerico licet, ne hac occasione ad
secularemconuersationemredeat.

P.2.CausaXXI.

Gratianus. Archipresbiter cuiusdam ecclesiae preposituram alterius accepit, nec

priorem uult relinquere; secularium quoque negociorum procurator efficitur; claris et
fulgidisuestibusseexornansabepiscoposuocorrigitur;relictosuooffitioadsecularem
iudicem habet confugium. (Qu. I.) Queritur, an clericus in duabus ecclesiis possit
conscribi? (Qu.II.)Secundo,siunamuolueritrelinquere,anliceateiadaliamtransire?
(Qu.III.)Tertio,anprocurationesseculariumnegociorumclericisliceatsuscipere?(Qu.
IV.) Quarto, an claris et fulgidis uestibus eis ornari expediat? (Qu. V.) Quinto, an ab
episcopocorreptisuumoffitiumrelinquere,etadsecularemiudicemconfugereualeant?

P.2.C.21.QuestioI.

Gratianus.Induabusecclesiisaliquemposseconnumerari,septimaSinodusprohibet,
dicens:[c.15.]

P.2.C.21.Q.1.C.I.Induabusecclesiisclericusconscribinondebet.

Clericus abinstanti temporenonconnumereturinduabusecclesiis.Negotiacionis

enimesthocetturpislucricommodum,etabecclesiasticaconsuetudinepenitusalienum.
Audiuimusenimexipsadominicauoce,quodnemopotestduobusdominisseruire. Aut
enimunumodiohabebit,etalterumdiliget:autunumsustinebit,etalterumcontempnet.
Unusquisqueenimsecundumapostolicamuoceminquouocatusest,inhocdebetmanere,
 618

etin unalocari ecclesia. Queenimperturpelucrum inecclesiasticis rebusefficiuntur

alienaconsistuntaDeo;aduitaeuerohuiusnecessitatemstudiadiuersasunt.Exeisergo,
quiuoluerit,acquiratcorporiopportuna.AitenimApostolus:Adea,quemichiopuserant,
ethisquimecumsunt,ministraueruntmanusistae.Ethecquideminhacseruandaurbe.
Ceteruminuillis,queforissunt,propterinopiamhominumindulgeatur.Gratian.Sedduae
ecclesiaeintelligunturecclesiaeduarumciuitatum,inquibusnullusdebetconscribi.Unde
inCalcedonensiConcilio[c.10.]statutumest:

[P.2.C.21.Q.1.C.II.]

Clericos in duarum ciuitatum ecclesiis conscribi non oportet. [Gratian.] Sed

econtranonnumquamepiscopusuniusciuitatisefficiturarchiepiscopusalteriusciuitatis,
nec tamen priorem ecclesiam deserit: sed prior ecclesia quasi conmendata relinquitur,
secundaquasititulatahabetur.UndeLeoIV.scribit:

P.2.C.21.Q.1. C. III. In una ecclesia titulatus alteram sibi commendatam potest

habere.

Quipluresecclesiasretinet,unamquidemtitulatam,aliamuerosubconmendatione
teneredebet.SicetilludAgatensisConcilii[cap.57.]intelligendumest:

P.2.C.21.Q.1.C.IV.Duobusmonasteriisunusabbaspreessenonpotest.

Unum abbatem duobus monasteriis presidere interdicimus. Gratian. Potest etiam

utriquetamquamtitulatopreesse,sediurespeciali,noncommuni.UndeGregorius:[lib.II.
epist.13.adAgnellumEpiscopum]

P.2.C.21.Q.1.C.V.Unusepiscopusduabuspreficiturecclesiis.

RelatioclerisimuletpopuliTerracinaedegentisnosualdeletificat,obhoc,quodde
tuafraternitatebonatestatur.EtquiadefunctopontificesuoPetrosibicardinalempostulant
teconstituisacerdotem,eorumdesiderianecessarioconplendapreuidimus.1.Totaigitur
mentisintentioneitalucrumanimarumDominonostrofacerefestinato,utdignatemerces
ante eius conspectum in die retributionis inueniat. Quicquid uero de predictae rebus
ecclesiaeueleiuspatrimonio,seucleriordinationepromotioneue,etomnibusgeneraliter
ad eam pertinentibus sollerter atque canonice ordinare facereque prouideris, liberam
habebis,quippeutsacerdosproprius,modisomnibusfacultatem.

[P.2.C.21.Q.1.C.VI.]

Illud quoque fraternitatem tuam scire necesse est, quoniam sic te predictae
Terracinensisecclesiaecardinalemesseconstituimussacerdotem,utetFundensisecclesiae
pontifexessenondesinas,neccuramgubernationemqueeiuspretereas,quiaitafraternitati
tuaesepedictaeTerracinensisecclesiaecuraminiungimusutFundensisecclesiaetibiiura
potestatemue nullo modo subtrahamus. Gratian. Non enim potest utrique presidere
tamquamtitulatae,sedunitamquamconmendatae,alteriuerotamquamtitulataepreesse
ualet.
 619

P.2.C.21.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Quiuerorelictasuaecclesiaadaliamtransireuolueritnequaquam
sinedimissoriislitterissuiepiscopisuscipiatur.UndeinseptimaSinodo[c.17.]legitur:

P.2.C.21.Q.2.C.I.Sinedimissoriislitterisinalienaecclesiaclericusnonordinetur.

Quoniam diuersarum ecclesiarum clerici suas, in quibus ordinati sunt, ecclesias

relinquentes, ad alios concurrunt episcopos, et ignorante proprio episcopo in alienis
constituuntur ecclesiis, ubi contingit eos sine sui examinatione permanere, precipimus
amodo, ut nullus omnino clericorum, in quocumque gradu sit, licentiam habeat sine
dimissoriis litteris sui episcopi in altera constitui ecclesia. Qui uero hoc amodo non
obseruauerit,adobprobriumeius,quiordinaueriteum,deponaturtamipse,quamquieum
sinerationesuscepit.

P.2.C.21.Q.2. C. II. Ad aliam ecclesiam clerico transire non licet, si propriis

ministrissuafueritdestituta.

ItemexConcilioSpalensi.[II.c.3.]Placuit,utsiquisclericusministrisecclesiae
propriaedestitutisadaliamtransitumfecerit,conpellente,adquemconfugerit,sacerdote,
adecclesiam,quampriusincoluerat,reuertatur.Quiueroeumsusceperit,necstatimsine
ullonisuexceptionisadpropriamecclesiamremittendumelegerit,quamdiueumrestituat,
communionesepriuatumcognoscat.Desertoremautemclericum cingulohonorisatque
ordinissuiexutumaliquotemporemonasterioreligariconuenit,sicqueposteainministerio
ecclesiasticiordinisreuocari.Namnonpoteritintalibuspropagationisabolerilicentia,nisi
fueritineispercorrectionemdisciplinaesubsecutacorrectio.Gratian.Obiciturautemillud
CalcedonensisConcilii:[c.10.]

P.2.C.21.Q.2. C. III. Nichil commune habeat cum priori qui ab una in aliam
transfertur.

II.Pars.Siquisiamtranslatusestabunaecclesiainaliam,nichilhabeatcommune
cumpriorisiuesubecclesiaconstitutismartiribus,siueinptochiis,uelxenodochiis,aut
eorumnegociis.Eosuero,quiausifuerintpostordinationemhuiusmagnaeetuniuersalis
sinodiagerequeprohibitasuntstatuitsanctasinoduscaderedepropriogradu.Gratian.Sed
aliudesttransferri,atquealiudpropriatemeritatetransire.Illudapostolicaauctoritatefieri
licet,hocueroomnibusmodisprohibetur.III.Pars.1.Sicutautemduabusecclesiisunus
preponinondebet,itanecunaecclesiainterpluresdiuidiualet.UndeinRemensiConcilio
legitur:

P.2.C.21.Q.2.C.IV.Unaecclesiaduobussacerdotibusdiuidinonpotest.

Sicutinunaquaqueecclesiaunuspresbiterdebetesse,itaipsa,quesponsaueluxor
eius dicitur, non potest diuidi inter plures presbiteros, sed unum tantummodo habebit
sacerdotem, qui eam caste et sinceriter regat. Unde interdicimus, ut nullus presumat
ecclesiaminterduosuelpluresdiuiderequiaecclesiaChristiuxoretsponsadebetesse,non
scortum,sicutPapaCalixtus testatur.IV.Pars.Gratian.Conductitiis quoquepresbiteris
ecclesiaconmittinondebet.UndeInnocentiusII.:[inSinodoRomana,c.10.]
 620

P.2.C.21.Q.2.C.V.Conductitiispresbiterisecclesiaenonconmittantur.

Precipimus etiam, neconductitiis presbiteris ecclesiaeconmittantur, etunaqueque

ecclesia,cuifacultassuppetit,propriumhabeatsacerdotem.

P.2.C.21.QuestioIII.

Gratianus.Quodautemclericiseculariumnegociorumprocuratoresessenonualeant,
auctoritate Cartaginensis Concilii I. probatur, in quo Nicasius Episcopus Culusitanus
dixisselegiturcapitulo6.:

[P.2.C.21.Q.3.PALEA.C.I.

Peruenit in sanctam sinodum, quia de eis, qui in clero connumerantur, quidam

propter turpis lucri gratiam alienarum possessionum conductiones et seculares causas
suscipiunt,etseipsosquidemaministeriissanctisperdesidiamseparant,addomosautem
seculariumconcurrunt,etsubstantiarumeorumgubernationesauariciaecausasuscipiunt.
Decreuitigitursanctaetmagnasinodus,neminemdeincepseorum,hocestnonepiscopum,
siue clericum, aut monachum, conducere possessiones, aut misceri secularibus
procurationibus, nisi forte qui legibus ad minorum etatem tutelas siue procurationes
inexcusabiles attrahantur, aut cui ipsius ciuitatis episcopus ecclesiasticarum rerum
conmiseritgubernacula,uelorphanorum,autuiduarum,queindefensaesunt,autearum
personarum,quemaximeecclesiasticoindigentamminiculoproptertimoremDei.Siquis
uerotransgressusfuerithecstatuta,correctioniecclesiasticaesubiaceat.]

P.2.C.21.Q.3.C.II.Quiannexisuntcleroseculariumpossessionumprocuratores
nonfiant.

Credo placere suggestionem meam sanctitati uestrae, et displicere uobis, ut qui

seruiunt Deo, et annexi sunt clero, accedant ad actiones, seu amministrationes uel ad
procurationes domorum. Gratus episcopus dixit: Apostolorum statuta sunt, que dicunt:
Nemo militans Deo inplicat se negociis secularibus. Proinde aut clerici sint sine
actionibus domorum, aut actores sine offitio clericorum. Uniuersi dixerunt: Hoc
obseruemus.

P.2.C.21.Q.3.C.III.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiIIII.[c.15.]Placuit,utepiscopi,presbiteri,etdiaconi,
uelquicumqueclericinonsintconductores,autprocuratores,nequeulloturpiuelinhonesto
negociouictumquerant,quiarespiceredebentscriptumesse:NemomilitansDeoinplicat
sesecularibusnegociis.

P.2.C.21.Q.3.C.IV.Seculariumnegociorumprocurationemclericinonsuscipiant.

ItemexepistolaCiprianiadPresbiteros,etDiacones,etplebemFurnensem.[lib.I.
epist. 9.] Ciprianus presbiteris, et diaconibus, plebi Furnensi consistentibus salutem.
Iampridemconcilioepiscoporumstatutumest,nequisdeclericisetDeiministristutorem
etcuratoremtestamentosuonominauerit,quandosingulidiuinosacerdotiohonoratietin
clericorumministerioconstitutinonnisialtarietsacrificiis deseruire,etprecibusatque
 621

orationibusuacaredebeant.Scriptumestenim:NemomilitansDeoinplicatsenegociis
secularibus,utpossitplacereei,cuiseprobauit.1.Quodepiscopietantecessoresnostri
religioseconsiderantesetsalubriterprouidentescensuerunt,nequisexcedensadtutelam
uel curam clericum nominaret; ac si quis hoc fecisset, non offerretur pro eo, nec
sacrificium pro dormitione eius celebraretur. Neque enim ante altare Dei merentur
nominariinsacerdotumprecequiabaltarisacerdotesetministrosuoluntauocare.

P.2.C.21.Q.3.C.V.Nonlicetclericismolliciisetsecularibusrebusobligari.

Itemexeadem. Molliciis etsecularibus rebuslaqueisqueobligarinondebentqui

diuinisrebusetspiritualibusoccupatisuntnecadterrenosetsecularesactusuacare.

P.2.C.21.Q.3.C.VI.Secularibusnegociisclericinonalligentur.

Itemexeadem.Hii,quiinecclesiaDominiadordinationemclericorumpromouentur,
in nullo ab administratione diuina auocentur, nec molestiis et negociis secularibus
alligentur, nec ab altariis et sacrificiis recedant, sed die ac nocte celestibus rebus et
spiritualibusseruiant.

P.2.C.21.Q.3.C.VII.Deeodem.

Item, ut supra, Ciprianus. Sacerdotum religiose secretum et necessarie factum

serueturanobis,simuletceterisfratribusdeturexemplum,nequissacerdotesetministros
Deialtarieiusetecclesiaeuacantesadsecularesmolestiasdeuocet.Obseruaridecetero
poterit, ne quis ultra hoc faciat circa personam clericorum, si quod factum est fuerit
uindicatum.

P.2.C.21.QuestioIV.

Gratianus. Quod uero fulgidis et claris uestibus eis ornari non liceat, in septima
Sinodoiubetur,inquasicstatutumest:[c.16.]

P.2.C.21.Q.4.C.I.Corripianturclerici,quiinunguentisetclarisuestibusetfulgidis
lasciuiunt.

Omnisiactantiaetornaturacorporalisalienaestasacratoordine.Eosergoepiscopos
uelclericos,quisefulgidisetclarisuestibusornant,emendarioportet.Quodsiinhoc
permanserint, epithimio contradantur. Similiter et eos, qui unguentis unguntur. 1.
Quoniam uero radice amaritudinis exorta contaminatio facta est in ecclesia catholica,
Christianoscalumpniantiumhereticorum,hii,quihancreceperunt,nonsolumimaginarias
scripturasabhominatisunt,sedetomnemreuerentiamrepulerunt,eos,quireligioseacpie
uiuunt, offendentes, ac per hoc conpletur in eis quod scriptum est: Abhominatio est
peccatoris Dei cultus, igitur si inuenti fuerint deridentes eos, qui uilibus et religiosis
uestimentisamictisunt,perepithimiumcorrigantur.2.Priscisenimtemporibusomnis
sacratusuircummediocriacuiliuesteconuersabatur.Omnequippe,quodnonpropter
necessitatem suam, sed propter uenustatem accipitur, elationis habet calumpniam,
quemadmodummagnusaitBasilius.Sednequeexsericistexturisuestemquisuariatam
induebat,nequeapponebant uariorumcolorumornamentainsummitateuestimentorum.
Audierantenim,quiaquimollibusuestiunturindomibusregumsunt.
 622

P.2.C.21.Q.4.C.II.Clericisiueinitinereambulantes,siuealibidegentes,congruis
sibiuestibusutantur.

ItemexVI.Sinodo.[c.27.]Nulluseorum,quiconnumeranturinclero,uestimentum
indecens habeat,siueinciuitatedegenssiueinitinere ambulans,sedstolis utatur,que
concessaesuntclericis.Siueroquistalequidfecerit,perunamebdomadamsuspendatur.

P.2.C.21.Q.4.C.III.Nonsecularibusuestibus,sedordinisuoconuenientibusclerici
utantur.

Item Zacharias Papa. [in Sinodo Romana, c. 3.] Episcopi, presbiteri, diaconi,
secularibusindumentisnonutantur,nisi,utcondecet,tunicasacerdotali;sednequedum
ambulauerintinciuitate,autinuia,autinplateis,sineoperimentopresumantambulare,
preterquamsiinitinerelongoambulauerint,quiasicutmulieroransinecclesiisnonuelato
capite deturpat caput suum, iuxta Apostolicam uocem, ita sacerdos sine operimento
deturpatsacerdotiumsuum.Quodsitemerepresumpseritcontrastatutaagere,communione
priuetur,donecquestatutasuntadinplerematuret.

P.2.C.21.Q.4.C.IV.Extradomossineproprioornatusacerdotesnonappareant.

ItemLeoPapa.[IV.inSinodoRomana,c.12.]Sineornatusacerdotaliextradomos
sacerdotes apparere nullo modo conuenit, ne, ut aliquis secularium, iniurias patiantur.
Contrariusdeniqueinuentusautdesinat,autcanonicaesubiaceatdisciplinae.

P.2.C.21.Q.4.C.V.Deeodem.

ItemInnocentiusII.[inConcilioLateranensi,cap.4.] Precipimus,uttamepiscopi
quamclericiinstatumentis,inhabitucorporis,Deoethominibusplacerestudeant,etnec
insuperfluitate,fissurae,autcoloreuestium,necintonsuraintuentium(quorumformaet
exemplumessedebent)offendantaspectum,sedpotiusquodeorumdeceatsanctitatem.
Quodsimonitiabepiscopisemendarenoluerint,ecclesiasticiscareantbeneficiis.

P.2.C.21.QuestioV.

Gratianus.Suumueroepiscopumrelinquere,uelaboffitiosuodiscedere,atquead
secularemiudicemconfugerenullilicet.UndeinAgatensiConcilio[c.8.]legitur:

P.2.C.21.Q.5.C.I.

Placuit,utclericus,sirelictooffitiosuopropterdistrictionemadsecularemiudicem
fortasseconfugerit,etis,adquemrecurrit,solatiumeidefensionisinpenderit,cumeodem
deecclesiaecommunionepellatur.

P.2.C.21.Q.5.C.II.Presbiterueldiaconusabepiscopodepositusinperatoremnon
adeat.

ItemexConcilioAntioceno.[c.12.]Siquisaproprioepiscopodeposituspresbiter
uel diaconus, aut etiam si a sinodo quilibet episcopus fuerit exauctoratus, molestiam
inperialibus auribus inferre non presumat, sed ad maiorum episcoporum sinodum sese
 623

conuertat,etqueseputathabereiustaineorumconcilioalleget,atqueabhisdeseexpectet
quefueritdepromptasentencia.Quodsideficienspusillanimitatehocnolueritfacere,sed
inportunus fuerit inperatori, huiusmodi nullam ueniam habere, neque locum ullius
assertionissuae,necspemrecipiendigradushabeatinfuturum.

P.2.C.21.Q.5.C.III.Nondefenseturabaliquoquiepiscoporumiudiciodampnatur.

ItemexConcilioCartaginensiV.[c.2.]Siquiscuiuslibethonorisclericusiudicio
episcoporum quocumque crimine fuerit dampnatus, non liceat eum siue ab ecclesiis,
quibusprefuit,siueaquolibethominedefensari;interpositapenadampnipecuniaeatque
honoris,quonecetatem,necsexumexcusandumesseprecipimus.

P.2.C.21.Q.5.C.IV.Communionepriueturquiecclesiasticaedisciplinaeregulam
fugientemdefensarepresumit.

Item ex Concilio Arelatensi III. Si forte aliquis clericorum regulam disciplinae

ecclesiasticaesubterfugiensfueriteuagatus,quicumqueeumsusceperit,etillumpontifici
suononreconciliauerit,sedmagisdefensarepresumpserit,ecclesiaecommunionepriuetur.

P.2.C.21.Q.5. C. V. Spe reconciliationis careat qui ab episcopis condempnatus

inperatoremadierit.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.35.]Siquisepiscopus,presbiterautdiaconus
excommunicatusinconcilioiniustesequeriturcondempnatum,admaiorumepiscoporum
concilium reuertatur, ut eorum inquisitionem et iudicium expectans, si quas se iustas
causas habere putat,illis exponat. Siautem contempserit, etinportans sepalatio aures
principuminquietareuoluerit,hicadnullamueniampoteritperuenire,nequespemfuturae
reconciliationishabebit.

P.2.C.21.Q.5.C.VI.Episcoporumcausaecoramprincipibusexaminarinondebent.

ItemGregoriusConstantinaeAugustae.[lib.IV.epist. 34.]Siepiscoporumcausae
michiconmissorumapudpiissimosdominosaliorumpatrociniodisponuntur,infelixegoin
ecclesiaistaquidfacio?Sedutepiscopimeimedespiciant, etcontramerefugiumad
secularesiudiceshabeant,omnipotentiDeogratiasago,peccatismeisdeputo.Hoctamen
breuitersuggero,quiaaliquantulumexpecto,etsiadmeueniredistulerint,exercereineos
districtionemcanonicamnullomodocessabo.

P.2.CausaXXII.

Gratianus. Quidam episcopus iurauit falsum quod putabat uerum, quo conperto
archidiaconus eius iurauit se numquam prestaturum ei obedientiam. Conpellitur
archidiaconus ab episcopo ad exhibendum sibi consuetam reuerentiam; accusatur
episcopusdeduppliciperiurio,etdeeo,quodfalsumiurauit,etquiaarchidiaconumad
peierandumconpellit.(Qu.I.)Primumqueritur,aniuramentumsitprestandum,uelnon?
(Qu.II.)Secundo,sisitperiurusquiiuratfalsumquodputatuerum?(Qu.III.)Tertio,si
licuit archidiacono denegare episcopo consuetam obedientiam? (Qu. IV.) Quarto, si
constiteritesseillicitumquodiurauitarchidiaconus,ansitseruandum?(Qu.V.)Quinto,si
 624

constiterit illud seruandum esse, an episcopus sit reus periurii, qui contra iuramentum
archidiaconumsuumireconpellit?

P.2.C.22.QuestioI.

Gratianus. I. Pars. Quod iuramentum prestandum non sit, auctoritate scripturae

canonicaeprobatur.AitenimChristusineuangelioapostolis:Sitsermouester:Estest,
nonnon;quodautemamplius estamaloest.ItemIacobusinepistola:Anteomnia,
fratresmei,noliteiurareomnino.Utraqueauctoritateiuramentumprohibemurprestare.
Sedaliudestadiurandumsponteaccedere,aliudueladasserendaminnocentiamsuam,uel
adfederapacisconfirmanda,ueladpersuadendumauditoribus,quandopigrisuntcredere
quod eis utile est, iuramentum offerre. Primum prohibetur, secundum conceditur. Non
enimiurareomninopeccatumest.UndeinTolletanoConcilioVIII.[c.2.]legitur:

P.2.C.22.Q.1.C.I.Iuramentumprofederepacisestfaciendum.

Omne, quod in federa pacis uenit, tunc solidius subsistit, cum iuramenti hoc
interpositioroborat.Sedetomne,quodamicorumanimosconciliat,tuncfideliusdurat,
cumeossacramentiuinculaligant. Omneenim,quodtestisadstipulatur,ueriusconstat,
cum id iurationis adiectio affirmat. Quod et si testis deficiat, innocentis fidem sola
iurisiuranditaxatiomanifestat.

P.2.C.22.Q.1.C.II.Iurationonestprohibenda,nectamquambonumappetenda.

Item Augustinus super epistolam ad Galathas. [cap. 1. in fine] Non est contra
preceptumDominiiuratio,queamalo,noniurantisest,sedincreduliaquoiurarecogitur.
Namhincintelligitur,itaDominumprohibuisseaiureiurando,ut,quantuminipsoest,
quisquenoniuret;quodmultifaciunt,inorehabentesiurationemtamquammagnumatque
suauealiquid.NamutiqueApostolusnouitpreceptumDomini,ettameniurauit.Nonenim
audiendi sunt qui has iurationes esse non putant. Quid enim facient de illa: Cottidie
morior,pergloriamuestram,fratres,quamhabeoinChristoIesuDominonostro:quam
greca exemplaria manifestissimam iurationem esse ostendunt. Prohibemur ergo iurare
cupiditateautdilectioneiurandi.Quamuisenimiuramentumampliussit,quamestest,non
non,etideoamalosit,nontamenamalotuo,sedinfirmitatisautincredulitatiseorum,qui
nonalitermouenturadfidem.

P.2.C.22.Q.1.C.III.Peierarepeccatumest,noniurare.

ItemAugustinusinepistola[CLIV.]adPublicolam.Innouotestamentodictumest,
ne omnino iuremus. Quod michi quidem propterea dictum uidetur, non quia iurare
peccatumest,sedquiaperiurareinmanepeccatumest,aquonoslongeesseuoluitqui
omninoneiuremusconmonuit.

P.2.C.22.Q.1.C.IV.Innecessariisuerumiurarenonestpeccatum.

Idem. [sermone XXX. de uerbis Apostoli] Ut noueritis, uerum iurare non esse
peccatum,inuenimusetiamapostolumPaulumiurasse:Cottidiemoriorego,peruestram
gloriam,fratres,quamhabeoinChristoIesuDominonostro.Peruestramgloriamiuratio
est; non enim sic ait, per uestram gloriam morior, quasi uestra gloria me facit mori,
 625

quomodo,sidicereturperuenenum,pergladium,perbestiam,perinimicummortuusest,
intelligereturfacienteinimico,facientegladio,facienteuenenomortuusest.

P.2.C.22.Q.1. C. V. Nec tamquam bonum appetendum, nec tamquam malum

iuramentumestuitandum.

IdemdesermoneDomini.[lib.I.c.30.]ItaergointelligiturprecepisseDominum,ne
iuraretur, ne quisquam sicut bonum appetat iusiurandum, et assiduitate iurandi ad
periurium per consuetudinem delabatur. Quapropter qui intelligit non in bonis, sed in
necessariis iurationem habendam, refrenat se quantum potest, ut non ea utatur, nisi
necessitascogat,uidelicet,cumuidetpigrosessehominesadcredendumquodeisutileest
credere,nisiiurationefirmetur.Adhocutiquepertinetquodsicdicitur:Sitautemsermo
uester:Estest,nonnon.Hocbonumestetappetendum,quodautemampliusestamalo
est;idest:siiurarecogeris,sciasdenecessitateuenireinfirmitatiseorum,quibusaliquid
suades, que infirmitas utique malum est, unde nos cottidie liberari deprecamur, cum
dicimus:Liberanosamalo.Itaquenondixit,quodautemampliusestmalumest.Tu
enimnonmalumfacis,quibeneuterisiuratione.

P.2.C.22.Q.1.C.VI.Iurarenonestpeccatum.

ItemAugustinusdesermoneDominiinmontelibroI.Tumalumnonfacis,quibene
uterisiuratione,que,etsinonbona,tamennecessariaest,utalteripersuadeasquodutiliter
suades.Sedamaloestillius,cuiusinfirmitateiurarecogeris.

P.2.C.22.Q.1.C.VII.PerDeumiurarepermittitur,neperidolaiuretur.

ItemIeronimusinIheremia.[adc.4.]Etiurabunt,uiuitDominusinueritate,etin
iudicio, et in iustitia, et benedicent eum gentes, ipsumque laudabunt. Quomodo ergo
euangelium iurare nos prohibet? Sed hic: iuramentum, pro confessione dicitur, et ad
condempnationem idolorum, per que iurabat Israel. Denique auferuntur offendicula, et
iuratperDominum,quodquedicitur:uiuitDominus;intestamentoueteriiusiurandum
estadcondempnationemmortuorum,perquosiurauitomnisidolatra.

P.2.C.22.Q.1.C.VIII.Infirmisiurareconceditur.

ItemIeronimussuperMattheuminlibroI.[inc.5.]Considera,quodSaluatornonper
Deumiurareprohibuerit,sedpercelum,etperterram,etperIherosolimam,etpercaput
tuum.Ethocquasiparuulisfueratlegeconcessum,utquomodouictimasinmolabantDeo,
neeasinmolarentidolis,sicetiurarepermitterenturinDeum;nonquodrectehocfacerent,
sedquodmeliusessetDeoidexhiberequamdemoniis.

P.2.C.22.Q.1.C.IX.Excommuniceturclericuspercreaturaspertinaciteriurans.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.61.et62.]Clericumpercreaturasiurantem
acerrime obiurgandum; si perstiterit in uicio, excommunicandum. Inter epulas uero
cantantemsupradictaesententiaeseueritatecohercendum.
 626

P.2.C.22.Q.1.C.X.Clericus deponatur,laicusanathematizetur,percapillum uel

caputDeiiurans.

Item Pius Papa. Si quis per capillum Dei uel caput iurauerit, uel alio modo
blasphemiacontraDeumususfuerit,siexecclesiasticoordineest,deponatur;silaicus,
anathematizetur.Etsiquispercreaturasiurauerit,acerrimecastigetur,etiuxtaid,quod
sinodusdiiudicauerit,peniteat.1.Siquisautemtalemhominemnonmanifestauerit,non
estdubium,quindiuinacondempnationecoherceatur.2.Etsiepiscopusistaemendare
neglexerit,acerrimecorripiatur.II.Pars.Gratian.Queritur,quismagisteneatur,anille,qui
perDeum,anille,quisupersacraeuangeliaiurat?HuicquestioniIohannesCrisostomus
respondet,dicens:

P.2.C.22.Q.1.C.XI.Nonestmaiuspereuangelia,quamperDeumiurare.

Sialiquacausafuerit,modicumuideturfacerequiiuratperDeum.Quiautemper
euangelium,maiusaliquidfecisseuidetur.Quibusdicendumest:Stulti,scripturaepropter
Deumsanctaesunt,nonDeuspropterscripturas.

P.2.C.22.Q.1.C.XII.Nonsoluminaltariuelreliquiis,sedetiamincommuniloquela
periuriumcaueatur.

ItemIeronimus.HabemusinlegeDeiscriptum:Nonperiurabisinnominemeo,nec
pollues nomen Dei tui in uanum. Ideo ammonendi sunt omnes, ut diligenter caueant
periurium,nonsoluminaltariseusanctorumreliquiis,sedetiamincommuniloquela.

P.2.C.22.Q.1.C.XIII.NonprohibetDeusiurare.

ItemYsidorusSententiarumlibroII.[c.31.]NonestcontraDeipreceptumiurare;
seddumiurandiusumfacimus,periuriicrimenincurrimus.

P.2.C.22.Q.1.C.XIV.Iurationonestpeccatum.

ItemAugustinusdeuerbisApostoli,sermone28.[al.30.]Sipeccatumessetiuratio,
necinueterilegediceretur:Nonperiurabis;reddesDominoiuramentatua.Nonenim
peccatumprecipereturnobis.Item:1.Nonuobisdicimus,nosnoniurare.Sienimhoc
dicimus,mentimur.Quantumadmepertinet,noniuro,sedquantummichiuidetur,magna
necessitateconpulsus,cumuideo,nisifaciam,michinoncredi,etei,quimichinoncredit,
nonexpedire,quodnoncredit.Hacperpensarationeetconsiderationelibratacummagno
timoredico:CoramDeo,aut,testisestmichiDeus,aut,scitChristus,quodsicestin
meoanimo,etuideo,quodplusest,idestquodampliusestquamestest,nonnon.Sed
hocquodestampliusamaloest,noniurantis,sednoncredentis.III.Pars.Gratian.Ex
premissis colligitur, quod iurare non est peccatum; non tamen tamquam bonum est
appetendum,neconsuetudineiurandilabamurinperiurium.Sedcumdicaturprocederea
malononcredentis,uidetur,quod,etsiiurarepeccatumnonsit,iuramentumtamenrecipere
malumsit.Sednominemalinonmalicia,sedpenapeccatiintelligitur.Expenalienim
infirmitateincredulitasillaprocessit,quaadiurandumconpellimur.Ipsumautemiurare
sicut peccatum non est, ita iuramentum ab aliquo recipere malum non est. Unde
AugustinusscribitadPublicolam:[epist.CLIV.]
 627

P.2.C.22.Q.1.C.XV.Iuramentumacciperenonprohibemur.

Quamuisdictumsit,neiuremus,nusquaminscripturissanctismelegissememini,ne
abaliquoiurationemrecipiamus.IV.Pars.Gratian.Sedqueritur,ansitutendumfideeius,
quiperdemoniaiurat?DehisitascribitAugustinus[eademepist.CLIV.]adPublicolam:

P.2.C.22.Q.1.C.XVI.Licetutifideeius,qui,uteamseruet,perdemoniaiurat.

Mouette,utrumeiusfideutendumsit,qui,uteamseruet,perdemoniaiurauerit.Ubi
teuolopriusconsiderare,utrumsiquispiamperDeosfalsosiuraueritsefidemseruaturum,
et eamnonseruauerit,nontibiuideturbispeccasse?Sienimtaliiuratione promissam
seruaret. fidem ideo tantum peccasse iudicaretur, quia per Deos falsos iurauerit. Illud
autemnemoreprehenderet,quiafidemseruauit.Nuncuero,quiaetiurauitperquosnon
debuit,etcontrapollicitamfecitfidemquodnondebuit,bisutiquepeccauit,acperhocqui
utiturfideillius,quemconstatiurasseperfalsosDeos,etutiturnonadmalum,sedad
licitumetbonum,nonpeccatoilliussesociat,quoperdemoniaiurauit,sedbonopacto
eius, quo fidem seruauit. Neque hic eam fidem dico seruari, qua fideles uocantur qui
baptizantur in Christo. Illa enim longe alia est longeque discreta a fide humanorum
placitorumatquepactorum.VerumtamensineulladubitationeminusmalumestperDeos
falsosiurareueraciter,quamperDeumuerumfallaciter.Quantoenimperquodiuratur
magissanctumest,tantomagis penaleestperiurium. 1.Aliaquestioest,utrumnon
peccetquiperfalsosDeossibiiurarifacit?quiaille,quieiiurat,iuratperfalsosDeos,quos
colit.Cuiquestionipossuntillatestimoniasuffragari,queipseconmemorastideLabanet
Abimelech,sitamenAbimelechperDeossuosiurauit,sicutLabanperDeumSabaoth.
Gratian. Sic etiam cum in libro Machabeorum Romani legantur pacem firmasse cum
Iudeis,intelligendisuntiurasseperfalsosDeos,sicutetIudeiiuraueruntperDeumuerum.
Sic etiam deiuramento, quod fit per creaturas, intelligendum est, quod ipsumquidem
iurare per creaturas, malum est, quia a Deo prohibitum est; sed seruare quod iuratur,
bonumest,uteuiteturpeccatummendaciietdolositatis.1.Sedobicitur,quodIoseph,uir
sanctus,percreaturasiurauit,dumdixitfratribussuis:PersalutemPharaonis,nonexibitis
hinc. 2. Sed sciendum est, quod sancti non tam per creaturas, quam per auctorem
creaturarumiurabant,necincreaturisaliudquamcreatoremipsarumuenerabantur,sicut
Ioseph,quiperPharaonemiurandohocineoueneratusest,quodDeiiudicioposituseratin
infimis.UndeApostolusait:OmnispotestasaDominoDeoest.ItemChristusPilato:
Nonhaberesinmepotestatem,nisiessettibidatumdesuper.Deusautempercreaturas
iurareprohibuit,neuelmoregentiliumaliquodnumendeitatiscreaturisinessecrederetur,
uelnecreaturascontemptibilesiudicandopereaspromissapronichiloduceremus.3.Sed
queritur,quidgrauiussit,anpercreaturas,anpercreatoremiurarefallaciter?Dupliciter
enimreusestquipercreaturasiuratmendaciter,quiaetcontraprohibitionemiuratper
quodsibiiurarenonlicet,(aquopeccatoestinmunis,quinonnisipercreatoremiurat,)et
proximumdolocapit,quodfacitetiampercreatoremmendaciteriurans.Sedsiperiurium
tanto magis penale est, quanto sanctius illud, per quodiuratur, apparet, quod, etsi per
creaturas mendaciter iurans dupliciter peccet, grauiori tamen se subicit penae qui per
creatoremiuratmendaciter.V.Pars.4.Periuriiautempenagrauissimaest,quamsiquis
timens ad confessionem uenire noluerit, a fidelium consortio est abiciendus. Unde
EuticianusPapa:
 628

P.2.C.22.Q.1. C. XVII. Fidelium consortio careat qui penitenciam periurii agere

noluerit.

Predicandum est etiam, ut periurium fideles caueant, et ab hoc summopere

abstineant, scientes hocgrandescelusesse,etinlege,etinProphetis,etineuangelio
prohibitum. Audiuimusautem,quosdamparuipenderehocscelus,etleuemquodammodo
periuris penitenciae modum inponere; qui etiam nosse debent, talem de periurio
penitenciaminponidebere,qualemetdeadulterio,defornicatione,etdehomicidiosponte
conmisso,etdeceteriscriminalibusuiciis.1.Siquisueroperpetratoperiurioautquolibet
criminali peccato, timens penitenciam longam, ad confessionem uenire noluerit, ab
ecclesia repellendus est, siue a communione et consortio fidelium, ut nullus cum eo
comedat,nequebibat,nequeinsuadomoeumrecipiat.

P.2.C.22.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemperiuriumsitfalsumiurare,facileprobatur.Aitenim
AugustinusinlibroPsalmorumsuper:Dominiestterra:

P.2.C.22.Q.2.C.I.Peieratquialiterfacturusestquampromittit.

In dolo iurat qui aliter facturus est quam promittit, cum periurium sit nequiter
deciperecredentem.

P.2.C.22.Q.2.C.II.Quosdebeathaberecomitesiusiurandum.

ItemIeronimussuperIheremiam,libroII.Animaduertendumest,quodiusiurandum
hos habeat comites, ueritatem, iudicium atque iusticiam. Si ista defuerint, nequaquam
iuramentumerit,sedperiurium.Gratian.Item,quifalsumiuratmentitur.Mentiendoautem
iurare nichil estaliudquampeierare. 1.Cumergoomnes,quilocuntur mendacium,
perdendi sint, iuxta illud Psalmistae: Perdes omnes, qui locuntur mendacium, multo
magis dampnabiles sunt, qui deierare mentiendo conuincuntur, quia nomen Dei sui in
uanumassumunt.2.Sedaliudestfalsumiurare,aliudiurareindolo.Nonenimomnis,
quialiterfacturusestquampromittit,indoloiurat.LicetenimApostolusaliterfacturus
essetquamCorinthiispromitteretinprimaepistola,cumait:Veniamaduos,nontamen
indoloiurauit,autmendaciterpromisit.Illeenimindoloiurat,autmendaciterpromittit,in
cuiusmenteest,nonsicseessefacturum,utpromittit;illeautem,quipromittitfalsum
quodputatuerum,neciurat,indolonecmendaciterpromittit.UndeAugustinusdeuerbis
Apostoli,sermoneXXVIII.:[al.XXX.]

P.2.C.22.Q.2.C.III.Deeo,quiiuratfalsumquodputatuerum.

Hominesfalsumiurant,uelcumfallunt,uelcumfalluntur.Putathomouerumesse
quodfalsumest,ettemereiurat;autscituelputatfalsumesse,ettamenproueroiurat,et
nichilominuscumscelereiurat. Distantautemistaperiuria,queduoconmemoraui.Fac
illumiurare,quiuerumputatesseproquoiurat;uerumputatesse,ettamenfalsumest;non
exanimoisteperiurat,fallitur:hocprouerohabet,quodfalsumest,nonprorefalsasciens
iurationeminterponit.Daalium.Scitfalsumesse,etdicituerumesse,etiurattamquam
uerum sit quod scit falsum esse. Videtis, quam ista detestanda sit belua, et de rebus
humanisexterminanda?Quisenimfieriuelit?Omneshominesdetestanturtalia.Facalium.
 629

Putatessefalsum,etiurattamquamuerumsit.Forteuerumest.Verbigratia(utintelligatis)
pluitinilloloco;interrogashominem,etdicitpluisse,etadnegociumipsiusconpetit,ut
dicat,pluit,sedputatnonpluisse:periurusest.Interest,quemadmodumuerbumprocedat
exanimo.Reamlinguamnonfacitnisireamens.Gratian.Quiaergomenshuiusnonerat
rea(nesciebatessefalsumquodiurauituerum),nectemereuelnegligenter,sedcummagna
diligentiauidebatursibideprehendisseuerumquodiurauitfalsum,periuriireusnequaquam
estiudicandus.Item,quoddicitur,quifalsumiuratmentitur,nonuniuersaliterhocintelligi
debet.Nonenimomnis,quifalsumdicit,mentitur,sicutnecomnis,quimentitur,falsum
dicit.UndeAugustinusinEnchiridion:[c.22.]

P.2.C.22.Q.2.C.IV.Nonestmentiridicerefalsumquodputatuerum.

Isautem,quimentitur,contraid,quodanimosentit,loquituruoluntatefallendi.1.
Etutiqueuerbaproptereasuntinstituta,nonutpereaseinuicemhominesfallant,seduteis
quisqueinalteriusnoticiamcogitationessuasproferat.Verbisergoutiadfallaciam,nonad
quodsuntinstituta,peccatumest.2.Necideoullummendaciumputandumestnonesse
peccatum,quiapossumusaliquandoalicuiprodessementiendo.Possumusenimetfurando,
si pauper, cui palam datur, sentit commodum, et diues, cui clam tollitur, non sentit
incommodum,necideotalefurtumquisquamdixeritpeccatumnonesse.Etinfra:[c.18.]
3.Nemomentiensiudicandusestquidicitfalsumquodputatuerum,quia,quantuminipso
est,nonfallitipse,sedfallitur.Nonitaquemendacii,sedaliquandotemeritatisarguendus
estquifalsaincautiuscreditacprouerishabet,pociusqueecontrario,quantuminipsoest,
illementitur,quidicituerumquodputatfalsum.Quantumenimadanimumeiusattinet,
quianonquodsentit,hocdicit,nonuerumdicit,quamuisueruminueniaturessequoddicit.
Nec ullo modo liber est a mendacio qui ore nesciens uerum loquitur, sciens autem
uoluntatementitur.Nonconsideratisitaquerebusipsis,dequibusaliquiddicitur,sedsola
intentionedicentis,meliorestquinesciensfalsumdicit,quoniamiduerumputat,quamqui
mentiendianimumsciensgerit,nesciensuerumessequoddicit.

P.2.C.22.Q.2.C.V.Nonmentiturquianimumfallendinonhabet.

Item Gelasius Papa. Beatus Paulus apostolus non ideo (quod absit) fefellisse
credendusestautsibiextitissecontrarius,quoniam,cumadIspaniassepromisissetiturum,
dispositione diuina maioribus occupatus ex causis inplere non potuit quod promisit.
Quantumenimipsiusuoluntatisinterfuit,hocpronunciauit,quodreuerauoluissetefficere.
Quantumenimaddiuinisecretaconsilii,(que,uthomo,omnianonpotuit,licetspirituDei
plenus, agnoscere) superna pretermisit dispositione preuentus. 1.Nec quia B.Petrus
apostolusproaffectudiuinaereuerentiaeipsiDominorespondit:Nonlauabismihipedes
ineternum,fefellisse(quodabsit)autinsuaputabiturminimeconstitissesententia,quia
mox eidem diuinae uoluntati cesserit, et quod se dixerat non esse facturum, causis
asstrictushumanaesalutis,passusestpronauoluntatefaciendum.II.Pars.Gratian.Illeergo
falsum iurando mentitur, qui scit falsum esse quod iurat. Est enim mendacium (ut
Augustinusait)falsasignificatiocumuoluntatefallendi.1.Sedcumfalleresempersit
uoluntatis,falliautemuelinfirmitatis,ueltemeritatis,grauiusautemsitquodexuoluntate,
quamquodextemeritateuelinfirmitateprocedit:aliquandocontingitfalliuelnullum,uel
minimumessepeccatum,aliquandoexipsarerumuariaconsiderationeminusessefallere
quamfalli.UndeidemAugustinusinEnchiridion:[c.21.]
 630

P.2.C.22.Q.2.C.VI.Falliinhis,queadfidemnonpertinent,autparuum,autnullum
peccatumest.

InquibusrebusnichilinterestadcapessendumregnumDei,utrumcredantur,annon,
et utrum uera putentur, an falsa; in his errare, id est aliud pro alio putare, non est
arbitrandumessepeccatum,autsiest,minimumesseatqueleuissimum.

P.2.C.22.Q.2.C.VII.Inhis,queadfidempertinent,grauiusestfalliquamalios
decipere.

Ineodem.[c.18.]Inipsarumconsiderationererum,quedicuntur,tantuminterest,
quia,siuequisquefallatursiuementiatur,utcumquefalliquammentiriminusestmalum,
quantum pertinet ad hominis uoluntatem; tamen longe tollerabilius est in his, que a
religioneseiunctasunt,mentiri,quaminhis,sinequorumfideuelnoticiaDeuscolinon
potest, falli. III. Pars. Gratian. Item, quod dicitur: Perdes omnes, qui locuntur
mendacium,nondeomnimendaciointelligendumest.Suntenimquedammendacia,in
quibusetsisitaliquaculpa,nontamendampnabiliasunt,immotamquamnonmendacia
habenda sunt. Sunt et alia mendacia, que sunt grauioris culpae, de quibus intelligitur:
Perdes omnes, qui locuntur mendacium. 1. Ut autem appareat, que mendacia sint
uenialia, etquedampnabilia, distinguendum est,quotsintgeneramendacii. Dequibus
Augustinusscribitinlibrodemendacio:[c.14.]

P.2.C.22.Q.2.C.VIII.Quotsintgeneramendacii?

Primumestcapitalemendaciumetlongefugiendum,quodfitindoctrinareligionis,
adquodmendaciumnullacondicionequiuisdebetadduci.Secundum,utaliquemledat
iniuste,quodtaleest,utnulliprosit,etobsitalicui.Tertium,quodprodestalteriita,utobsit
alteri,quamuisnonadinmundiciamobsitcorporalem.Quartum,solamentiendifallendique
libidine, quod mirum mendacium est. Quintum, quod fit placendi cupiditate de suaui
eloquio.Hisomnibuspenituseuitatisatquereiectis,sequitursextumgenus,quodetnulli
obest,etprodestalicui,uelutsiquispiampecuniamalicuiusiniustetollendam,sciensubi
sit,nesciresementiatur. Septimum,quodetnulliobest,etprodestalicui,uelutsinolens
hominemadmortemquesitumprodere,mentiatur.Octauumgenusestmendacii,quodet
nulliobest,etadhocprodest,utabinmunditiacorporalialiquemtueatur.1.Nonigitur
est mentiendum in doctrina pietatis; magnum scelus est, primum genus detestabilis
mendacii.Nonestmentiendumigitursecundogenere,quianullifaciendaestiniuria.Non
estmentiendumtertiogenere,quianullicumalterius iniuriaestconsulendum.Nonest
mentiendumquartogenere,proptermendaciilibidinem,queperseipsamuiciosaest.Non
estmentiendumquintogenere,quianecipsaueritasplacendicausahominibusenuncianda
est;quantominusmendacium,quodperseipsum,quiamendaciumest,utiqueturpeest?
Non est mentiendum sexto genere, neque enim recte testimonii ueritas pro cuiusque
temporalicommodoacsalutecorrumpitur;adsempiternamuerosalutemnullusducendus
est opitulante mendacio. Neque septimo genere mentiendum est, non enim cuiusque
commoditasautsalustemporalisperficiendaefideipreferendaest,necsequisquaminrecte
factisnostristammalemouerisentiat,utfiatetiamanimodeiectiorlongequeapietate
remotior.Necoctauogenerementiendumest,quiaetinboniscastitasanimipudicitiae
corporis prefertur, et in malis, quod ipsi facimus, eo, quod fieri sinimus, nobis
dampnabilius est. 2. In his autem octo generibus tanto quisque minus peccat, cum
mentitur,quantomagisaprimorecedit.Quisquisautemessealiquodgenusmendacii,quod
 631

peccatum non sit, putauerit, decipiet se ipsum turpiter, cum honestum se deceptorem
arbitreturaliorum.

P.2.C.22.Q.2.C.IX.Nonlicetalicuihumilitatiscausamentiri.

ItemAugustinusdeuerbisApostoli. [sermoneXXXI.al.XXIX.]Cumhumilitatis
causa mentiris, si non eras peccator ante, quam mentireris, mentiendo efficeris quod
euitaueras.Veritasintenonest,nisiteitadixerispeccatorem,utetiamessecognoscas.
Veritasautemipsaest,utquodestdicas.Namquomodoesthumilitas,ubiregnatfalsitas?

P.2.C.22.Q.2.C.X.Deeodem.

ItemGregorius.[lib.XXVI.Moralium,c.2.]Incautesunthumilesquimendaciose
illaqueant.

P.2.C.22.Q.2.C.XI.Nonlicetmentiri,utarrogantiauitetur.

ItemAugustinussuperIohannem.[tractatuXLIII.] Nonitacaueaturarrogantia,ut
ueritasrelinquatur.

P.2.C.22.Q.2.C.XII.Nonomnemendaciumequepeccatumest.

Item in Enchiridion. [c. 18.] Michi autem non absurde uidetur omne quidem
mendaciumessepeccatum,sedmultuminteresse,quoanimoetdequibusrebusquisque
mentiatur. Non enim ita peccat, qui consulendi, quomodo ille, qui nocendi uoluntate
mentitur,nectantumnocetquiuiatoremmentiendoinaduersumitermittit,quantumis,qui
uiamuitaemendaciofallentedeprauat.

P.2.C.22.Q.2.C.XIII.Nonestaliquomododecipiendusquilibet.

Item Augustinus in libro de conflictu uiciorum atque uirtutum. [c. 19.] Nec
artificiosomendacio,necsimpliciuerbooportetquemquamdecipere,quiaquomodolibet
mentiturquis,occiditanimam.

P.2.C.22.Q.2.C.XIV.Protemporaliuitaalicuiusperfectusmentirinondebet.

ItemAugustinusinquintoPsalmo.[aduersic.:Perdesomnes,quilocuntur.]Ne
quisarbitreturperfectumetspiritualemhominemproistatemporaliuita,mortecuiussua
uelalteriusnonoccidituranima,deberementiri,sedquoniamaliudestmentiri,aliuduerum
occultare;siquidemaliudestfalsumdicere,aliuduerumtacere;utsiquisfortenonuelitad
istamuisibilemmortemhominemprodere,paratusessedebetuerumoccultare,nonfalsum
dicere,utnequeprodat,nequementiatur,necoccidatanimamsuamprocorporealterius.
1.Duouerosuntgeneramendaciorum,inquibusnonestmagnaculpa,sedtamennonsunt
sineculpa;cumautiocamur,aut,proximoconsulendo,mentimur.Illudautemprimumin
iocandoideononestperniciosum,quianonfallit.Nouitenimille,cuidicitur,iocandicausa
fuissedictum.Secundumautemideomitiusest,quiaretinetnonnullambeniuolentiam.2.
Illuduero,quodnonhabetduplexcor,necmendaciumquidemdicendumest,uerbigratia,
tamquam, si cui gladius conmendetur, et promittat se redditurum, cum ille, qui
conmendauitpoposcerit;sifortegladiumsuumrepetatfurens,manifestumest,nonesse
 632

reddendum,neuelseoccidat,uelalios,doneceisanitasrestituatur.Hicideononhabet
duplex cor, quia ille, cui conmendatus est gladius, cum promittebat, se redditurum
poscenti,noncogitabatfurentemposserepetere.3.Manifestumestnonesseculpandum
aliquandouerumtacere,falsumautemdicerenoninueniturconcessumsanctis.

P.2.C.22.Q.2.C.XV.Nostropeccatoalteriussaluticonsulerenondebemus.

Ideminlibrodemendacio.[c.17.]Faciathomoetiamprotemporalisalutehominum
quodpotest.Cumautemadhocuentumfuerit,uttalisalutinisipeccandoconsulerenon
possit,iamseexistimetnonhaberequidfaciat,quandoidreliquumesseprospexerit,quod
rectefaciet.

P.2.C.22.Q.2.C.XVI.Deeodem.

ItemYsidorusinSinonimis.[c.10.]Omnegenusmendaciisummoperefuge,nec
casu, nec studio loquaris falsum, nec, ut prestes, mentiri studeas, nec qualibet fallacia
uitamalicuiusdefendas.Cauemendaciuminomnibus.
[PALEA.

P.2.C.22.Q.2.C.XVII.Deeodem.

ItemAugustinusinlibrodemendacio,c.6.Siquisadteconfugiat,quimendacio,tuo
possitamorteliberari,nonesmentiturus.Osenim,quodmentitur,occiditanimam.Et
infra: 1. Cum ergo mentiendo uita eterna amittitur, numquam pro cuiusquam uita
temporalimentiendumest.]

P.2.C.22.Q.2. C. XVIII. Non deputantur mendacia, cum ea, que non sunt, ioco
dicuntur.

ItemAugustinusinlibroquestionumGenesisc.45.[quest.145.]Quodaitfratribus
suisIoseph:Nesciebatis,quianonestinauguriohomo,qualisego?dehocaugurioetiam
mandauiteisdicendumperhominem,quidsibiuelit,querisolet.Autquianonserio,sed
ioco dictum est, ut exitus docuit, non est habendum mendacium? Mendacia enim a
mendacibusserioaguntur,nonioco.Cumautemquenonsunttamquamiocodicuntur,non
deputantur mendacia. Gratian. Sed in ueteri testamento multa permittebantur, quorum
exemplishodieutinonlicet.UndeGregorius:[lib.XVIII.Moral.,c.3.]

P.2.C.22.Q.2.C.XIX.Veterumexemplomentirinonlicet.

Si quis per testamentum uetus uult suum tueri mendacium, quia minus illic
quibusdam fortasse nocuerit, dicat necesse est, rerum alienarum raptum, dicat
retributioneminiuriae,queinfirmisillicconcessasunt,sibinocerenonposse.Queomnia
cunctisliquetquantaanimaduersioneueritasinsequitur,quenobisiamsignificationissuae
umbrapostpositainueracarnedeclaratur.
 633

P.2.C.22.Q.2.C.XX.Obstetricesdepietateremunerataedemendaciosuntpunitae.

Idem.[eodemlib.cap.2.]Siquelibetculpasequentisoletpiaoperationepurgari,
quanto magis hec facile abstergitur, quam mater boni operis pietas ipsa comitatur?
Nonnulli uero obstetricum fallacia conantur asserere, hoc mendacii genus non esse
peccatum, maxime quia illis mentientibus scriptum est: quod edificauit eis domos
Dominus.Inquamagisreconpensationecognoscitur,quidmendaciiculpamereatur.Nam
benignitatisearummerces,queeisineternapotuituitaretribui,premissaculpamendaciiin
terrenaestreconpensationedeclinata.Gratian.Abrahamquoqueloquensadpuerossuos
ait:Sedetehiccumasina;egoetpuerillucusquepertransibimus,et,cumadorauerimus,
reuertemuraduos;licetaliudsefacturumdeliberaret,tamenexcusaturamendacio.Unde
Ambrosius in libro de Patriarchis: Prophetauit, quod ignorabat. Ipse solus disponebat
redireinmolatofilio.SedDominusperoseiuslocutusestquodparabat.Captioseautem
loquebatur cum seruulis, ne cognito negocio aut inpediret eum aliquis, aut gemitu
obstreperetautfletu.V.Pars.1.Quandoquealiquidiubendosignificamusuellefieri,
quodtamenfierinolumus,sedexperimentumobedientiaequerimus,sicutAbrahamaDeo
temptatuslegitur,cumiussusestinmolarefilium,quemDominusnolebatabeooccidi.
UndeineodemlibroidemAmbrosius:NonenimuolebatDeusinmolariapatrefilium,
nec inpleri hoc munus uolebat, qui ouem pro filio inmolandam obtulit, sed temptabat
affectumpatris,siDeipreceptapreferretfilio.Etinfra:Noninicias,inquit,manumin
puerum,nequefaciaseiquicquam.Affectumtuuminquisiui,nonfactumexegi;temptaui
mentemtuam,sietiamfiliodilectissimononparcerespropterme.Nonauferoquodipse
donaui,necheredeminuideo,quemlargitussumnonhabenti.

P.2.C.22.Q.2.C.XXI.Simulatioutilisestetintemporeassumenda.

Item Ieronimus. [in epist. ad Galatas, c. 2.] Utilem simulationem et in tempore

assumendam, Ieuregis Israelnos doceat exemplum, qui,cumnonpotuissetinterficere
sacerdotesBaal,nisifinxissetseydolumuellecolere,dicens:Congregatemichiomnes
sacerdotesBaal.Achabseruiuiteiinpaucis,egoseruiamsibiinmultis.EtDauid,quando
mutauitfaciemsuamcoramAbimelech,etdimisiteum,etabiit.Necmirumquamuisiustos
homines tamen aliqua simulare protempore ob suam et aliorum salutem, cum et ipse
Dominus noster, non habens peccatum, nec carnem peccati, simulationem peccatricis
carnisassumpsit,ut,condempnans,incarnepeccatum,nosinsefaceretiusticiamDei.
Gratian.Ecce,quemendaciasintuenialia,etquedampnabilia.1.Sedqueritur,quare
Augustinus dicat, non esse mentiendum pro temporali uita alicuius, cum Abraham
descendensinEgiptumrogaueritSaram,utsororemeiusseessementiretur,dicens:Noui,
quodpulcrasismulier,etquod,cumuiderintteEgiptii,dicturisunt,uxorilliusest,et
interficientme,ettereseruabunt.Dicergo,obsecrote,quodsorormeasis,utbenesit
michipropterte,etuiuetanimameaobgratiamtui.SedAbrahamnonmendaciumdici,
seduerumtaceriuoluit.UndeidemAugustinusaitinquestionumGenesis:[quest.26.]

P.2.C.22.Q.2. C. XXII. Quomodo Abraham excusetur de mendacio, qui Saram

sororemsuamessedixit.

Queritur,curPatriarchamentiriuoluit,utdiceretSaramsororemsuam,etnonpotius
Deoconmisit,qui,siuellet,eiuspudicitiamapudPharaonemseruareposset.Sedueritatem
uoluit celari, nonmendacium dici.Sororenimdicitur,quiafilia fratris erat. Etinhoc
ostenditur,quodnemodebettemptareDeumsuum,dumhabetquodrationabiliconsilio
 634

faciat. Fecitquodpotuit:quodnonpotuitDeoconmisit,inquemsperauit,neceumfides
autspesfefellit.Siauteminterrogatusillamuxoremsuamindicaret,duasresconmitteret
Deo,etuitamsuam,etuxorispudicitiam.Gratian.Itemopponitur,quodIacobmentiendo
etsibiprofuit,etaliinocuit,nectamenreprehenditur,sedconmendatur.SedIacobdicendo
se esse Esau primogenitum, non est mentitus. Non enim dixit, se esse primogenitum
nascendo,sediusprimogeniturae,illouendente,riteadeundo.SicetChristusIohannem
dixitesseHeliam,nonpersona,sedimitationeuirtutis.EratergoIacobEsau,nonnascendo,
ut diximus, sed emptione primogenitorum, de non primogenito in primogenitum
transeundo,sicutetipseEsauprimogenitauendendodeprimogenitononprimogenitusfieri
meruit.SicetIudei,cumessentfiliiAbrahaecarne,quianonfueruntfiliieiusimitatione,
non deputantur inter filios Abrahae, sed dicuntur filii diaboli, cuius filii sunt, non
nascendo,sedimitando.UndeaDominoaudiremeruerunt:SifiliiAbrahaeestis,opera
Abrahaefacite;nuncautemqueritismeinterficere,hominem,quiueritatemlocutussum
uobis.HocAbrahamnonfecit.Vosexpatrediaboloestis,etdesideriapatrisuestrifacere
uultis.1.Econtragentiles,cumsecundumoriginemcarnisabAbrahamessentalieni,
tamenimitationefideietiusticiaesuccesseruntinfiliosAbrahae.UndeabApostolodicitur
eisdem: Si autem Christi, ergo Abrahae semen estis. Hinc idem Apostolus scribens
Romanis ait: O tu Iudee, si circumcidaris, nec legem eius obserues, circumcisio tua
preputiumfactaest,quomodoetpreputium,siiusticiaslegiscustodiat,incircumcisionem
reputatur. Prefertur ergo, ut ex premissis colligitur, imitatio operis origini carnis.
Veraciter ergo, non mendaciter, Iacob se dixit Esau esse; nec mentiendo, sed uerum
dicendosibiprofuit,alteriuerononnocuit,quiabenedictionemsibidebitamaccepit,non
alienumsubripuit.2.Episcopusueroiste,dequoagitur,etsifalsumiurauit,tamenquia,
ut supra dictum est, ream linguam non facit nisi rea mens, nequaquam reus periurii
habetur.ProbaturetiamhocexemploSaulis,qui,cumessetincastrispugnaturuscontra
Philisteos, iurauit se interfecturum quicumque ante solis occasum comederet. Ionathas
autemfilius eiusnonauditoregisiuramento,cumpugnandomagnamhostiumstragem
dedisset,etsalutemfecissetinIsrael,famelaboransuiditfauummellis,quemregiauirga,
quamgestabatinmanibus,accepitetcomedit,statimqueoculi,quosferefamesclauserat,
aperti sunt, et facies eius est exhilarata. Quoconperto Saul uoluit eum dare neci; sed
precibusetpiapopulisupplicationeplacatusmortisreuocauitsententiam,neinterficeretur
ille,perquemsalusdataeratinIsrael,etquopugnantedemanibushostiumpopulusille
liberatusfuerat.EcceSaulfalsumiurauit,quiaquodiurandosefacturumdecreuitprecibus
populiprouocatusnonfecit.Nectamenperiuriireusarguitur,quiaquantuminipsofuit,
quodiurauitinpleuit,dumsententiammortisinfiliumdedit,quamnoncarnaliaffectu,sed
populisupplicationereuocauit.

P.2.C.22.QuestioIII.

Gratianus.Cumergo,utrationeetexemplomonstratumest,episcopusreusperiurii
non esset, consueta obedientia ab archidiacono sibi denegari non debuit, cum etiamsi
criminosumillumesseconstaretantediffinitiuamtamensententiam,utsupramonstratum
est, nulli suorum clericorum ab eo liceret discedere. Constat ergo illicitum esse quod
archidiaconusiuramentofirmauit.Undemeritoqueritur,andebeatseruari,uelnon?

P.2.C.22.QuestioIV.

Gratianus.III.Pars.Quodautemillicitaiuramentaseruarinondebeant,inTolletano
ConcilioVIII.[cap.2.]legitur,inquosicstatutumest:
 635

P.2.C.22.Q.4.C.I.Meliusestuotastultaepromissionisnoninplerequamcrimen
admittere.

Sipublicissacramentorumgestis(quodDeusauertat)aquibuslibetillicitauelnon
bonaextitissetconditioallegata,queautiugulareanimampatris,autgerereconpelleret
stuprumsacratissimaeuirginis,numquidnontollerabiliusessetstultaepromissionisuota
reicere, quam per inutilium promissorum custodiam exorrendam criminum inplere
mensuram?

P.2.C.22.Q.4.C.II.Aliquandononexpeditpromissumsolueresacramentum.

ItemAmbrosiusdeoffitiis,libroI.[cap.50.]Estetiamcontraoffitiumnonnumquam
promissumsolueresacramentum,utHerodes,quiiurauit,quoniamquicquidpetituraesset
daretfiliaeHerodiadis,necemIohannisprestauit,nepromissumnegaret.Gratian.Itemin
sermoneS.AugustiniEpiscopidedecollationeS.IohannisBaptistae,quisicincipit:Cum
sanctumeuangeliumlegeretur:

P.2.C.22.Q.4.C.III.Pietasfuit,quodDauidNabal,sicutiurauerat,nonoccidit.

QuodDauidiuramentumpersanguiniseffusionemnoninpleuit,maiorpietasfuit.
VideoDauidpiumhominemetsanctuminiurationemtemerariamincidisse,etmaluisse
nonfacerequodiurauerat,quamiurationemsuamhominisfusosanguineinplere.

P.2.C.22.Q.4.C.IV.Deeodem.Item.

IurauitDauidtemere,sednoninpleuitiurationemmaioripietate.1.EcceDauidS.
iuramentoquidemastrictusnonfuditsanguinemhominis:sedeumfalsumiurassenegare
quispoterit? Deduobuspeccatis minimumelegit; sedminusfuitilludinconparatione
peioris.Nam,perseipsumappensum,magnummalumestfalsaiurare.

P.2.C.22.Q.4.C.V.Turpiauotaseruandanonsunt.

ItemYsidorusinSinonimis,librosecundo.Inmalispromissisrescindefidem.In
turpiuotomutadecretum.Quodincauteuouistinonfacias.Inpiaestpromissio,quescelere
adinpletur.

P.2.C.22.Q.4. C. VI. Non est obseruandum iuramentum, quo malum incaute

promittitur.

ItemBedainomeliaXLIV.[innatalidecollationisS.Iohannis]Sialiquidfortenos
incautius iurare contigerit, quod obseruatum peiorem uergat in exitum, libere illud
salubrioreconsiliomutandumnouerimus,acmagisinstantenecessitatepeierandumnobis,
quam pro uitando periurio in aliud crimen grauius esse diuertendum. Denique iurauit
Dauid per Deum occidere Nabal uirum stultum et inpium, atque omnia, que ad eum
pertinebant demoliri. Sed ad primam intercessionem Abigail feminae prudentis mox
remisit minas, reuocauit ensem in uaginam, neque aliquid culpae se pro tali periurio
contraxissedoluit.
 636

P.2.C.22.Q.4.C.VII.Deduobusmalisminuseligioportet.

Item.[ibidem]Nonsoluminiurando,sedinomne,quodagimus,hecestmoderatio
sollicitiusobseruanda,ut,sitalemforteinlapsumuersutihostisinciderimusinsidiis,ex
quo sinealiquo peccati contagio surgere nonpossumus,illum pocius euadendi aditum
petamus,inquominuspericulinosperpessurosessecernimus.

P.2.C.22.Q.4.C.VIII.Tollerabiliusestiuramentumnoninplere,quamquodturpe
estfacere.

Item Ambrosius de offitiis. [lib. III., c. 12.] Unusquisque simplicem sermonem

proferat; uas suum in sanctificatione possideat, nec fratrem circumscriptione inducat
uerborum;nichilpromittatinhonestum,aut,sipromiserit,tollerabiliusestpromissumnon
facere,quamfacerequodturpesit.Sepepleriqueconstringuntseiurisiurandisacramento,
et cum ipsi cognouerint promittendum non fuisse, sacramenti tamen contemplatione
faciunt quod spoponderunt, sicut de Herode supra scripsimus, qui saltatrici premium
turpiter promisit, crudeliter soluit. Turpe est, quod regnum pro saltatione promittitur;
crudele,quodmorsProphetaeproiurisiurandireligionedonatur.Quantotollerabiliustali
fuisset periurium sacramento? Si tamen periurium dici posset quod ebrius inter uina
iurauerat, quod et iuratus inter saltantium choros promiserat. Infertur disco Prophetae
caput,ethocestimatumestfideiesse,quodamicitiaefuit.EtpostpaucadeIeptedisserens:
1.Miserabilis,inquit,necessitas,quesoluiturpatricidio.Meliusestnonuouereid,quod
sibiis,cuipromittitur,nolitexsolui.Etpostpaululum:2.Nonsemperigiturpromissa
soluendasuntomnia.DeniqueipseDominus,sicutscripturaindicat,frequentersuammutat
sententiam.

P.2.C.22.Q.4.C.IX.InconmutabilisDeusquandoquesuamutatstatuta.

ItemexConcilioTolletano.[VIII.c.2.]InconmutabilisidemquesemperexistensDei
summi natura sua sepe in sacris litteris legitur mutasse promissa, et pro misericordia
temperassesentenciam.Undelicetsitinpassibilisatqueinconmutabilis,crebrotameneius
etiuramentaleguntur,etpenitencia,quesacrisextantmisteriisadoperta.Iurarenamque
Dei est a se ipso nullatenus ordinata conuellere: penitere uero eadem ordinata, cum
uoluerit,inmutare.SicenimperIheremiamdicit:Repenteloquaraduersumgentem,et
aduersusregnum,uteradicemetdestruametdisperdamillud.Sipenitenciamegeritgens
illamalosuo,agamegopenitenciamamalo,quodcogitaui,utfaceremei.

P.2.C.22.Q.4.C.X.Sapientisestquodmaleloquiturreuocare.

ItemAugustinus.Magnaesapientiaeestreuocarehominemquodmalelocutusest.

P.2.C.22.Q.4.C.XI.Quapenaferiaturquiillicitumiuramentumfacit.

ItemexConcilioYlerdensi.[c.8.]Quisacramentoseobligauerit,utlitiganscum
quolibetadpacemnullomodoredeat,properiuriounoannoaconmunionecorporiset
sanguinisDominisegregatus,reatumsuumelemosinis,fletibusetquantispotueritieiuniis
absoluat.Adkaritatemuero,queoperitmultitudinempeccatorum,celeriteruenirefestinet.
 637

P.2.C.22.Q.4.C.XII.Nonomniapromissasoluendasunt.

Item.Nonsemperpromissaomniasoluendasunt.DeniqueipseDominusfrequenter
mutatsentenciam,sicutscripturaindicat.

P.2.C.22.Q.4.C.XIII.Deeodem.

ItemYsidorusSentenciarumlibroII.[c.31.]Nonestobseruandumsacramentum,
quo malum incaute promittitur, ueluti si quispiam adulterae perpetuam fidem cum ea
permanendipolliceatur.Tollerabiliusestenimnoninpleresacramentum,quampermanere
instupriflagitio.

P.2.C.22.Q.4.C.XIV.Maleiuranspenitenciamagat.

ItemexConcilioTolletano,c.9.Necesseest,utmaleiuransdignampenitenciam
agat,eoquodnomenDominicontrapreceptumilliussumpsitinuanum,quiainExodo
scriptumest:NequeeniminsontemhabebitDominuseum,quiassumpsitnomenDomini
Deisuifrustra.

[P.2.C.22.Q.4.C.XV.]IteminLeuitico.

Nonperiurabisinnominemeo,necpolluesnomenDominiDeitui,egoDominus.
Malumtamen,quodfacturumsesacramentodeuouerit,omninononfaciat,quiastultauota
frangendasunt.

P.2.C.22.Q.4. C. XVI. Iuramentum, quo malum incaute promittitur, non est

seruandum.

ItemexDecretoSotherisPapae,c.3.Sialiquidforteincautiusnosiurassecontigerit,
quodobseruatumpeioremuergatinexitum,illudconsiliosalubriorimutandumnouerimus,
etmagisinstantenecessitateperiurandumnobis,quamprofactoiuramentoinaliudcrimen
maiusessediuertendum.

P.2.C.22.Q.4.C.XVII.Temeritasemendetur,cumdiffinitioincautasoluitur.

ItemexConcilioEliberitano,c.1.Diffinitioincautalaudabilitersoluendaest,necest
preuaricatio,sedtemeritatisemendatio.

P.2.C.22.Q.4.C.XVIII.Illicitumiuramentumnonestseruandum.

Item.Actioquartaseptimaesinodi.Iohannesapocrisariusorientaliumsediumdixit:
SignificatsermopatrisnostriSophronii,quodmeliussitiurantemperiurare,quamseruare
sacramentum in fractione sacrarum ymaginum. Hoc autem dicimus, quia sacramento
quidamseexcusant.Tarasiuspatriarchadixit:QuiapaterSophroniusnoueratbonitatem
Dei,proptereatransgrediuoluitinpiumiuramentum. Item:1.Tarasiuspatriarchadixit:
Herodesobseruauitiuramentum,etperiit:Petrusueronegauitcumiuramento,etconuersus
fleuit,etsaluatusest. OmneenimpeccatumbonusDeusindulget,siquisextotocorde
peniteat.Sanctasinodusdixit:Sicdocetsanctascriptura.ItemLeontiusepiscopusFociae
 638

dicit:Scriptumest:Iuramentummendaxnediligatis.Quadecausaiuramentumnostrum
mendaxdissoluatur,quasinullamhabensuirtutem.

P.2.C.22.Q.4.C.XIX.Nonobseruenturiuramenta,quefiuntcontradiuinamandata.

ItemYsidorus.Siquispreuentusfuerit,utdiffiniatagerealiquideorum,quenon
placentDeo,penitenciamagat,etquodcontramandatumDoministatutumestinirritum
reuocetur.ItemIeronimusinlibrodenaturarerum:1.Tribussiquidemmodisiuramenta
contractasoluendasunt.Primo,cumquismaleiurat.Secundo,cumquisincauteiurat,non
putanshocessepeccatum.Tertio,sipueriuelpuellaeindomoparentumseiuramento
constrinxerint, patribus post, quam audierint, contradicentibus. II. Pars. Gratian. Ecce,
quod iuramenta illicita laudabiliter soluuntur, dampnabiliter obseruantur. Quod tunc
intelligendum est, quando iuramentum illicitum deseritur, ut ad bonum redeatur. 1.
Ceterum si propterea deseritur, ut in aliud malum transeatur, illicitum sacramentum
dampnabiliter seruatur, sed dampnabilius contempnitur. Unde Augustinus de bono
coniugali:[c.4.]

P.2.C.22.Q.4. C. XX. Non est appellanda fides, que ad peccatum faciendum

admittitur.

Si ad peccatum admittendum fides adhibetur mirum, si fides appelletur.

Verumtamen, qualiscumque sit, si et contra ipsam fit, peius est, nisi cum propterea
deseritur, ut ad fidem ueram legitimamque redeatur, id est ut peccatum emendetur
uoluntatis prauitate correcta, tamquam si quisque, cum hominem solus expoliare non
possit,inueniatsociuminiquitatis,etcumeopaciscatur,utsimulidfaciant,spoliumque
partiantur,quofacinoreconmissototumsolusauferat.Doletquidemille,etseruatamsibi
nonessefidemconqueritur;ueruminipsasuaquerelacogitaredebet,potiusinbonauita
ipsihumanaesocietatifuisseseruandum,nepredainiquaexhominefieret,sisentit,quam
iniquesibiinpeccatisocietateseruatanonfuerit.Illequippeutrobiqueperfidusacprofecto
sceleratioriudicandusest.

P.2.C.22.Q.4.C.XXI.Siproptereafidesnonseruatur,utadbonumredeatur,non
ideouiolaridicitur.

Item.Mulier,sifideconiugaliuiolatafidemseruetadultero,utiquemalaest;sinec
adultero,peior.Porrosieamflagiciipeniteat,etadcastitatemrediensconiugalempactaac
placitaadulterinarescindat,miror,sieamfideiuiolatricemuelipseadulterputabit.Gratian.
Exhisitaqueapparet,quodsiquisquam,utdiximus,illicitumiuramentumnonseruauerit,
ut in aliud malum perniciosum declinet, tanto grauius delinquit, quanto dampnabilius
accumulanturpeccatapeccatis.Siautemproptereadeseritur,utadbonumredeatur,nichil
culpae pro tali periurio contrahitur; potius deflendum est, si in aliquo illius iuramenti
occasionenosdeliquissecontigerit.UndeAugustinusscribitSeueroMileuitanoEpiscopo,
consulentidequodamHubaldo,quiaconsanguineiscuiusdampeliciscoactusfueratiurare,
se illam ducturum in coniugem, nec matri suae uel fratribus ulterius necessaria
subministraturum.RescribitergoB.Augustinus,utdiximus,SeueroMileuitanoEpiscopo,
itadicens:
 639

P.2.C.22.Q.4. C. XXII. De quodam Hubaldo, qui iurauit se non ministraturum

necessariamatrietfratribus.

Inter cetera, ut rogaueras, a patre nostro Ambrosio quesiui, quid tibi, karissime,
agendum sit de Hubaldo parrochiano tuo, qui captus et timore necis inpulsus suae
concubinae iuramento firmauit ipsam in coniugem suscipere, propriamque matrem de
domocumfratribusexpellere,nichilqueeisalimoniaeumquaminpendere.Quiaueroquam
priushabueratnonestpeccatuminconiugemsuscipere,matrimoniumsitinDeofirmumet
stabile.1.Porroiuramentumnonobhocinueniturfuisseinstitutum,utessetuinculum
iniquitatis, uel matricidii, uel fratricidii, seu cuiuscumque criminis. Nec credo
sacramentumadhocdeberefieri,utiniustaiuratiosuorumbonorumsitiniusteiurantibus
expoliatio, et accipienti eterna dampnatio. Periurii namque pena percutitur, et uelut
homicida in extremo examine a iusto iudice degrandinabitur, per quem sacrosanctum
euangeliumadiniustumetillicitum,etDeominimeamabile,quasitestimoniumiustaeet
humanaepetitionisadducitur.2.FoueatitaqueHubaldusmatremetfratres,etlugeat,si
coactioneettimoreiuramentialiquiddefuitmatri.Quiueroeumiurarecoegeruntquodnon
debuit,reatuperiuriiinplicititeneantur.Iniuriaquippeiniusteirrogataeiusestinfamia,qui
facit.Necenimullomodoadobprobriumcoactaeuoluntatistrahiturquodillicitaconditio
necessitatis extorsit. III. Pars. Gratian. Sed cum his omnibus illicita iuramenta non
seruanda probentur, obponitur, quod Iosue Gabaonitas contra preceptum Domini non
deleuerit,quiasenioresIsraelcumeisiuramentopacemfirmauerant.Sednotandumest,
quod seniores Israel, etsi scirent a Domino esse inperatum, ut delerent gentes terrae
promissionis,deceptitamenaGabaonitiseosnesciebantesseincolasterraesibipromissae.
Veneruntenim(uthistoriarefert)attritiscalciamentis,etcumaridispanibus,dicentes:Viri
pacifici, uenimus de terra longinqua, calciamenta sunt attrita in pedibus nostris; panis
defecitinsistarciis nostris;audiuimus Dominumesseuobiscum,etuenimus conponere
pacem.QuoduerbumplacuitsenioribusIsrael,etfeceruntpacemcumeis.Postdiemautem
tertium, cum filii Israel appropinquarent Gabaonitis, occurrerunt eis, quibus iurauerant
senioresIsrael.Illiautemuidentesseessedeceptos,uolueruntdelereeos,sedpeperciteis
IosuepropteriuramentumseniorumIsrael.UndeAmbrosiusinlibrodeOffitiis:[III.,c.
10.]

P.2.C.22.Q.4.C.XXIII.Quedam,licetaDeoprohibeantur,tameniuramentofirmata
nonsunteuitanda.

Innocenscreditomniuerbo.Nonuituperandafacilitas,sedlaudandabonitas.Hoc
est innocentem esse,ignorarequidnoceat, etsicircumscribitur abaliquo,deomnibus
tameniudicatquifideminomnibusessearbitratur.Hacigiturmentissuaedoteinclinatus
Iesus,utcrederetGabaonitis,testamentumdisposuit,pacemdedit,confirmauitsocietatem.
Sedubiinterraseorumuentumest,deprehensafraude,quod,cumessentfinitimi,aduenas
esse se simulauerint, circumscriptum se populus patrum indignari cepit. Iesus tamen
pacem,quamdederat,reuocandamnoncensuit,quiafirmataeratsacramentireligione,ne,
dum alienam perfidiam redargueret, suam fidem solueret. Mulctauit meliori tamen eos
obsequio ministerii. Clementior sentencia, sed diuturnior. Gratian. Illicitum ergo
iuramentum,quodseruariprohibetur,intelligendumest,quodsciturillicitumesse,dum
iuratur.Siautemnesciturillicitumesse,ipsaignorantiaexcusetursiputeturlicitumesse,
nonexignorantiaiuris,sedfacti.Aliudenimest,sialicuiuscopulacredaturesselicita,
quianescituresseconsanguinea,uelquiacredituresseuidua;aliud,siideoputaturlicita,
quiaconsanguinearumconiunctiouelrelictarumcopulanulloiurecredaturesseprohibita.
 640

Hicestenimignorantiaiuris,queneminemexcusat,nisicuipermittituriusignorare;ibi
ueroignorantiafacti,quaquisqueuereexcusatur.SenioresautemIsraelnonignorabant
gentesterraepromissionisexpreceptoDominiessedelendas;sedignorabantGabaonitas
esseincolasterraepromissionis.Ignorabantsiquidemfactum,sednonignorabantiusfacti,
atqueideo,etsiillicitumessetquodiurauerunt,tamenliciteseruaridebuitquodiuramento
firmauerunt.1.Quodautemillicitumiuramentumseruariprohibetur,nonestgeneraliter
intelligendum.Iuramentumnamque(utIeronimustestatursuperIheremiam),debethabere
tres comites, ueritatem, iudicium, et iusticiam; ubi autem ista defuerint, non est
iuramentum,sedperiurium.Undedaturintelligiillicitumesseiuramentum,cuialiquod
istorum defuerit; non tamen cuicumque contigerit aliquod istorum deesse prohibetur
seruari.2.Aliquandonamqueiuramentodeestiusticia;ueluti,cumquispiampostuotum
castitatisducituxorem,iuramentofirmans,numquamabeasediscessurum,quod,quamuis
illicitum sit, quia iusticia sibi probatur deesse, tamen auctoritate Augustini seruari
precipitur. Hoc autem si quis contendat prerogatiua coniugii, non propter religionem
iurisiurandi seruari, animaduertat, Gabaonitas ob solam religionem contra inperium
Domini reseruatos. Cum ergo omne preceptum Domini iustum sit, patet ei iusticiam
deesse, quod eius precepto contrarium inuenitur. 3. Iudicium quoque aliquando
iuramento constat deesse, ueluti, cum propria temeritate aliquis ductus iurat se
manducaturumetbibiturum.Hocquamuisleuitateindiscretaillicitumprobetur,nontamen
ideouiolariiubetur.4.Iuramentumitaquemultipliciterillicitumintelligitur.Estenim
illicitumaliquandoexeo,quodiuratur,aliquandoexmodoiurandi.Exeo,quodiuratur,
tuncestillicitumiuramentum,quandoid,quodiuratur,insuinaturauiciosumestueluitam
adimens,utadulterium,homicidium,ethissimilia;uelrepararinonpermittens,ueluticum
inimicoadpacemnonredire,indigentimisericorditernonsubuenire.Ista,quiaperspicuam
habentinseiniusticiam,etsiiuramentofirmentur,tamenseruarinondebent.Circahec
itaqueiuramentaintelligendasuntquedeillicitisiuramentisnonobseruandissuprastatuta
leguntur.Quisquisergoseiuramentofirmaueritaliquidfacturum,quouelcorporalis,uel
spiritualissalusadimatur,uelsinequoutraquesalusreparariuelconseruarinonpossit,
fidem promissamseruareprohibetur;quorumexempla premissaeauctoritates subiciunt,
dumeum,quihomicidium facere,uelalimenta matrietfratribus nonsubministrare,in
adulterio perseuerare, uel ad pacem cum aduersario non redire, iuramentum prestando
promiserit,salubrioriconsilioillicitauotaobseruarenonpermittunt.5.Estetiamid,quod
iuratur,aliquandouiciosum,noninnaturasui,sedexcausisextrauenientibus;ueluticum
aliquispostuotumcastitatisiuratalicui,sehabiturumeaminconiugem.Coniugemnamque
habere in se ipso malum non est: tamen huic ex uoto perniciosum est. Hoc autem
iuramentum, etsi illicitum sit, non tamen obseruari prohibetur, sed de uiolatione uoti
penitenciasibiiubeturindici.6.Exmodoiurandituncestillicitumiuramentum,quando
inconsiderateetincircumspectealiquid iuratur,quoneccorporalis,necspiritualis salus
adimitur,etsinequoutraquesalusrepararietuitaconseruariualet:uelutidumaliquisa
parentibus coactus, ut clericatus tonsuram uel religionis uestem suscipiat, se neutrum
facturumiuramentofirmauerit.Hoc,quamuisaliquibusuideaturreprehensibile,quiaopus
karitatisiuramentosenonfacturumpromisit,nullatamenauctoritateseruariprohibetur,
quia,etsinumquamclericatustonsuramuelreligionisuestemsuscipiat,nontamenideo
minussalutempromererimalet,cumnonnulliinlaicalihabitusanctissimietDeodelecti
inueniantur.Quoexemploeuidenterdaturintelligi,quotiensaliquisiurat,senonfacturum
aliquid, quo expeditior sibi uia preparetur ad beatitudinem, dummodo sine eo salutem
ualeatinuenire,quodiuramentumnonprohibeturobseruare.Unde,cumnosiuramus,non
daturosalicuialiquid,sinequoutraquesaluseiuspotestesseincolumis,etsialiquaexeo
 641

sibi commoditas prestaretur, nulla tamen auctoritate iuramentum seruare prohibemur,

dummodositnobisaliauianecessitatibuseiussubueniendi.

P.2.C.22.QuestioV.

Gratianus. I. Pars. Quod autem quinto loco queritur, si licitum esset quod
archidiaconusiurauerat,anepiscopusessetreusperiurii,quiadpeierandumarchidiaconum
cogebat?facilepotestdiscerni.Sienimconsentiensparipenacumfacientepuniendusest,
multomagisille,quicogit,reusadmissicriminisprobatur.UndePiusPapaait:

P.2.C.22.Q.5. C. I. Qui peierare conpellit, et qui conpellitur, periurus uterque

habetur.

Quiconpulsusadominosciensperiurat,utriquesuntperiuri,etdominus,etmiles:
dominus, quia precepit; miles, quia plus dominum quam animam dilexit. Si liber est,
quadragintadiesinpaneetaquapeniteat,etseptemsequentesannos;siseruuseiusdem,
tresquadragesimasetlegitimasferiaspeniteat.

P.2.C.22.Q.5.C.II.Penitenciaeius,quiinmanuepiscopiautincruceconsecrata
periurat.

Item.Quiperiuratseinmanuepiscopi,autincruceconsecrata,tresannospeniteat;si
ueroincrucenonconsecrata,annumunumpeniteat.Quiautemcoactusfuerit,etignorans
seperiurauerit,etpostcognoscit,tresquadragesimaspeniteat.

P.2.C.22.Q.5.C.III.Quapenasitferiendusquinecessitatecoactusperiurat.

ItemexPenitencialiTheodori.Siquiscoactusprouitaredimenda,uelproqualibet
causauelnecessitateperiurat,quiapluscorpusquamanimamdilexit,tresquadragesimas
peniteat.Aliiiudicanttresannos,unumexhisinpaneetaqua.

P.2.C.22.Q.5.C.IV.Quideieratetaliosdeierarefacit,quapenasitferiendus.

Item Gelasius Papa. Si quis se periurauerit, et alios sciens in periurium duxerit,

quadragintadiespeniteatinpaneetaqua,etseptemsequentesannos,etnumquamsitsine
penitencia.Etalii,siconsciifuerint,similiterpeniteant.

P.2.C.22.Q.5.C.V.Homicidamuincitquisciensadperiuriumconpellit.

ItemAugustinusinsermonededecollationeS.Iohannis.[idestserm.XI.desanctis]
Ille, qui hominem prouocat ad iurationem, et scit, eum falsum esse iuraturum, uincit
homicidam,quiahomicidacorpusoccisurusest,illeanimam,immoduasanimas,eteius,
quemiurareprouocauit,etsuam.Scis,uerumessequoddicis,etfalsumquodilledicit,et
iurareconpellis?Ecceiurat,ecceperiurat.Tuquidinuenisti?immoettuperisti,quide
illiusmortesaciariuoluisti.
 642

P.2.C.22.Q.5.C.VI.Nonpeccatquiiuramentumexigitabeo,quemnescitfalsum
iurare.

Idem in sermone de periuriis. [id est in sermone de uerbis Apostoli, XXX. ad

XXVIII.]Quiexigitiurationem,multuminterest,sinescitillumiuraturumfalsum,anscit.
Sienimnescit,etideodicit:Iuramichi,utfideseisit,nonestpeccatum:tamenhumana
temptatioest.Siautemscit,eumfecisse,etcogiteumiurare,homicidaest.Illeenimsesuo
periuriointerimit:sedistemanuminterficientisetinpressit,etpressit.

P.2.C.22.Q.5.C.VII.Usqueadexitumuitaenonconmunicetquiadperiuriaalios
trahit.

Item ex Concilio Maticensi. [I. c. 17.] Si quis conuictus fuerit alios ad falsa
testimonia uel periuria adtraxisse, uel quacumque corruptione sollicitasse, ipse quidem
usqueadexitumuitaenonconmunicet;hiiuero,quieiinperiurioconsensisseprobantur,
postea abomnitestimonio suntremouendi,etsecundum legem infamia notabuntur. II.
Pars.Gratian.Item,quiauditaliquemfalsumiurare,ettacet,delinquit. UndeAugustinus
aitinquestionibusLeuiticic.1.:Anima,queaudierituocemiurantisfalsumetc.:

P.2.C.22.Q.5.C.VIII.Cuisitindicandumfalsum,quodabaliquoiuratur.

Hocuideturdicere,peccarehominem,quoaudienteiurataliquisfalsum,etscit,eum
falsumiurare,ettacet.Tuncautemscit,sieiusrei,dequaiuratur,testisfuit,autuidens,aut
consciusfuit,idestaliquomodocognouit,autoculissuisconspexit,autilleipse,quiiurat,
illi indicauit. Ita enim potuit esse conscius. 1. Sed inter timorem huius peccati, et
timorem proditionis hominum non parua existit plerumque temptatio. Possumus enim
paratumadperiuriumadmonendouelprohibendoatamgrauipeccatoreuocare;sedsinon
audierit,etcoramnobisdere,quamnouimus,falsumiurauerit,utrumprodendussit,itaut
proditus etiam periculum mortis incurrat, difficillima questio est. Sed quia hic non
expressit,cuihocindicandumsit,utrumilli,cuiiuratur,ansacerdoticuipiam,quinon
solum eum persequi non potest irrogando supplicium, sed etiam orare pro illo potest:
uideturmichi,quodsesoluatabhocpeccatiuinculo,siindicettalibus,quimagispossunt
prodessequamobesseperiuro,siueeumcorrigendo,siueDeumproeoplacando,sietipse
confessionissibiadhibeatmedicinam.Gratian.Siergoiste,utsupradictumest,quiaudit
falsumiurare,ettacet,delinquit,multomagisillereusest,quiaddeierandumaliquem
conpellit. III.Pars.1.Queriturdeeo,quiuerborumcalliditatesecircumuenireputat
illum,cuiiuramentumdefert,ansitreusperiurii,nisiseruaueritquodiurassecreditur.De
hocitascribitYsidorusSentenciarumlibroII.:[c.31.]

P.2.C.22.Q.5.C.IX.Deeo,quicalliditateuerborumiurat.

Quacumquearteuerborumquisiuret,Deustamen,quiconscientiaetestisest,itahoc
accipit, sicutille, cuiiuratur,intelligit. Dupliciter autem reus fit,quietnomenDei in
uanumassumit,etproximumdolocapit.

P.2.C.22.Q.5.C.X.Periurusestquisuperlapidemfalsumiurat.

ItemexsermoneS.Augustini:[XXX.deuerbisApostoli]Ecce,karitatiuestraedico,
etquiperlapidemiuratfalsumperiurusest.Undehocdico?quiamultietinhocfalluntur,
 643

etputant,quianichilestperquodiurant,nonsecrimineteneriperiurii.Prorsusperiuruses,
quiaperid,quodsanctumnonputas,falsumiuras.Situilludsanctumnonputas,sanctum
putat,cuiiuras.Nonenimquando,iuras,tibiautlapidi,sedproximoiuras.Hominiiuras
antelapidem,sednumquidnonanteDeum?Nonteauditlapisloquentem,sedpunitDeus
tefallentem.SedobiciturilludGregoriiinXXVI.libroMoralium:[c.7.]

P.2.C.22.Q.5.C.XI.ApudDeumuerbanostranonexore,sedexcordeprocedunt.

Humanaeaurestaliauerbanostraiudicant,qualiaforissonant.Diuinaueroiudicia
taliaforisaudiunt,qualiaexintimisproferuntur.1.Certenoueritille,quiintentionemet
uoluntatemalteriusuariisuerbisexplicat,quianondebetaliquisuerbaconsiderare,sed
uoluntatemetintentionem,quianondebetintentiouerbisdeseruire,seduerbaintentioni.
Gratian. Si ergo diuina iudicia uerba nostra talia foris audiunt, qualia ex intimis
proferuntur,siintentionondebetdeseruireuerbis,seduerbaintentioni:patet,quodDeus
nonsicaccipitiuramentum,sicutille,cuiiuratur,sedpociussicutquiiuratintelligit,cum
recipientinonexintimis,sedexhisqueproferunturforis,uerbanostrasonent.1.Item
obicitur,quiiuratsuperlapidem,putansseiuraresupersacrosanctumeuangelium,perinde
tenetur,acsisupereuangeliumiurauerit,licetille,cuiiurat,ideosuperlapideillumiurare
fecerit, ne, non seruando quod promittit, reatu periurii teneatur. 2. Item obicitur de
ciuibus, qui credunt seiurare obedituros consulibus suis inomnibus,que sibiinperata
fuerint pro honore suae ciuitatis; ne uero, obedientiam recusantes, reatu periurii
illaqueentur, supponitur breue iuraturis, in quo aliud continetur, quam se iuraturos
arbitrentur,uidelicetnePaduminNilumconuertant,uelaliquidhuiusmodifaciant.Siergo
contrahoc,quodseiurassecrediderant,consulibussuisobedientiamdenegarent,numquid
secundum intentionem recipientis, an non pocius secundum intentionem iurantis Deus
iuramentum illud acciperet? 3. Item, si innocens de adulterio uel furto inpetitus
innocentiamsuamuelletasserere,iuraretautemseabobiectissicesseinmunem,sicutin
breuiillocontinetur,quodmanibussuissescripsissearbitretur,contineaturauteminillo,
huncessereumobiectorum,numquidaDominoperiurusreputabitur?autnumquidpoterit
argui,seiurasse,adulteriiautfurtireatumincurrisse?Non.HincetIohannesCrisostomus
ait:

P.2.C.22.Q.5. C. XII. Inter iuramentum et locutionem fidelium nulla debet esse

differentia.

Iuramentihuiuscausaest,quiaomnis,quiiurat,adhociurat,utquoduerumest
loquatur. Et ideo Dominus inter iuramentum et loquelam nostram nullam uult esse
distantiam,quia,sicutiniuramentonullamconuenitesseperfidiam,itaquoqueinuerbis
nostrisnullumdebetessemendacium,quiautrumque,etperiuriumetmendacium,diuini
iudiciipenadampnatur,dicentescriptura:Os,quodmentitur,occiditanimam.Quisquis
ergouerumloquitur,iurat,quiascriptumest:Testisfidelisnonmentietur.

P.2.C.22.Q.5. C. XIII. Ante, quam aliquis iuret, peierat, si contra conscientiam

iurareparat.

Idem.Quiperiurareparatusest,ante,quamperiuret,iamperiurusuidetur,quiaDeus
non ex operibus iudicat, sed ex cogitationibus et ex corde. Gratian. Ex his omnibus
colligitur, quod iuramenta secundum intentionem prestantis, non recipientis, a Deo
iudicantur. Quomodo ergo, secundum Ysidorum, quecumque arte uerborum quis iuret,
 644

Deussicaccipit,sicutille,cuiiuratur,intelligit?Sedsicutaliudestcallidaarteuerborum
iurare, aliud simpliciter intentionem suam iurando enunciare, sic aliud est simplici
intentioneiuramentumfactumrecipere,etaliudinrecipiendocalliditateuti,quia,sicut
quisquamapudDeumnonualetaliquemledere,sicnecpretereiusintentionemualetquis
alicui subuenire. Deus autem duplicitatis aspernator simplicem intentionem utriusque
considerat,ettamexparterecipientisquamexparteprestantisuerborumartemaspernatur
etodit.VI.Pars.1.Deetateueroiurantiumqueritur,quaetatequisqueadiurandum
debeatcogi?DequoinprimolibroCapitularium[c.63.]sicinueniturdiffinitum:

P.2.C.22.Q.5.C.XIV.Anteannosrationabilesaliquinoncoganturiurare.

Paruuli,quisineetaterationabilisunt,noncoganturiurare.Etquisemelperiuratus
fuerit,nectestissitposthec,necadsacramentumaccedat,necinsuacausauelalterius
iuratorexistat.

P.2.C.22.Q.5.C.XV.Antequatuordecimannosnullusiurarecogatur.

ItemexConcilioEliberitano.Pueriantequatuordecimannosnoncoganturiurare.
Puella quoque, si in puerili etate sita in domo patris, illo nesciente, se iuramento
constrinxerit,etpatereius,utaudierit,statimcontradixerit,uotaeiusetiuramentairrita
erunt,etfaciliusemendabitur.

P.2.C.22.Q.5.C.XVI.Deeodem,etutaieiunisiuramentaprestentur.

ItemCorneliusPapa.Honestumetiamuidetur,ut,quiinsanctisaudetiurare,hoc
ieiunusfaciatcumomnihonestateettimoreDei,utetpueriantequatuordecimannosnon
coganturiurare.Gratian.Pretereasuntquedamtempora,quibusiurareprohibemur.Undein
ConcilioapudS.Medardumhabito:

P.2.C.22.Q.5.C.XVII.Quibustemporibusiurareprohibemur.

Decreuitsanctasinodus,utaseptuagesimausqueinoctauampascae,etabaduentu
Domini usque in octauam epiphaniae, nec non et in ieiuniis quatuor temporum, et in
letaniismaioribus,etindiebusdominicis,etindiebusrogationum(nisideconcordiaet
pacificatione)nullussupersacraeuangeliaiurarepresumat.V.Pars.Gratian.Deforma
uerofidelitatis,etquidquisquedebeatdomino,ueleconuerso,sicinueniturinepistola
FilibertiEpiscopi:

P.2.C.22.Q.5.C.XVIII.Queinfidelitatesuntobseruanda.

Deformafidelitatisaliquidscriberemonitus,hecuobis,quesecuntur,breuiterex
librorumauctoritatenotaui.Quidominosuofidelitatemiurat,istasexinmemoriasemper
haberedebet:incolume,tutum,honestum,utile,facile,possible.Incolumeuidelicet,nesit
indampnumdominosuodecorporesuo.Tutum,nesiteiindampnumdesecretosuo,uel
de munitionibus, per quas tutus esse potest. Honestum, ne sit ei in dampnum de sua
iusticia,ueldealiiscausis,queadhonestatemeiuspertinereuidentur.Utile,nesiteiin
dampnumdesuispossessionibus.Facileuelpossible,neidbonum,quoddominussuus
facereleuiterpoterat,faciateidifficile,neueid,quodpossibileerat,reddateiinpossibile.
Utfidelishecdocumentacaueat,iustumest.1.Sedquianonsufficitabstinereamalo,
 645

nisifiat,quodbonumest,restat,utineisdemsexsupradictisconsiliumetauxiliumdomino
suo fideliter prestet, si beneficio dignus uideri uult, et saluus esse de fidelitate, quam
iurauit.2.Dominusquoquefidelisuoinhisomnibusuicemredderedebet.Quodsinon
fecerit,meritocensebiturmalefidus,sicutille,siineorumpreuaricationeuelfaciendo,uel
consentiendodeprehensusfueritperfidusetperiurus.
[PALEA.

P.2.C.22.Q.5.C.XIX.Deeodem.

Augustinus.Siquislaicusiuramentumuiolandoprofanat,quodregietdominosuo
iurat, et postea peruerse et dolose eius regnum tractauerit, et in mortem ipsius aliquo
machinamentoinsidiatur,quiasacrilegiumperagit,inChristumDominimanummittens,
anathemasit,nisiperdignampenitenciaesatisfactionememendauerit,sicutconstitutuma
sanctasinodoest,idestseculumrelinquat,armadeponat,inmonasteriumeat,etpeniteat
omnibusdiebusuitaesuae.Verumtamenconmunioneminexituuitaesuaecumeucharistia
percipiat.1.Episcopusuero,presbiter,diaconus,sihoccrimenconmiserit,degradetur.]
VI.Pars.Gratian.Utitaqueexpremissisapparet,mendaciumnecsimplicisermonedebet
proferri, nec iuramento firmari. Mendacium autem non solum in uerbis, sed etiam in
simulatisoperibusesseprobatur.UndeAmbrosiusaitinsermonehabitoindominicade
Abraham:

P.2.C.22.Q.5.C.XX.Mentiturquiprofessionemsuamoperibusnonostendit.

Cauete,fratres,mendacium,quiaomnes,quiamantmendacium,filiisuntdiaboli.
1.Nonsoluminfalsisuerbis,sedetiaminsimulatisoperibusmendaciumest.Mendacium
namqueest,Christianumsedicere,etoperaChristinonfacere.Mendaciumestepiscopum,
sacerdotemuelclericumseprofiteri,etcontrariahuicordinioperari.

P.2.C.22.Q.5.C.XXI.Quocienssermomalusdeorenostroprocedit.

ItemIeronimus.[inc.4.epist.adEphesios]Quociensueroloquimur,autnonin
oportunotempore,autnoninoportunoloco,autnonutconuenitaudientibus,tocienssermo
malusproceditdeorenostroaddestructionemeorum,quiaudiunt.Consideremusitaque
quidloquamur,quiaproomniotiosouerboredditurisumusrationemindieiudicii.VII.
Pars. Gratian. Iuramentum uero clericus laico prestare non debet. Unde in Remensi
Conciliolegitur:

P.2.C.22.Q.5.C.XXII.Cuiquamlaicoclericusnichiliurarepresumat.

Nullusexecclesiasticoordinecuiquamlaicoquicquamsupersacraeuangeliaiurare
presumat,sedsimplicitercumueritateetpuritatedicat:estautnon.Sedsiestaliquid,quod
sibiobiciatur,proutiudicauerintquieiusdemsuntordinis,autcorrigatur,autexpurgetur.
[PALEA. Episcopo similiter clericus iuramentum prestare non debet, nisi forte is, cui
ecclesiaeprocurationemconmittit.UndeUrbanusII.ait:
 646

P.2.C.22.Q.5.C.XXIII.Deeodem.

Nullusepiscopusclericossuos,nisifortequibusecclesiasticarumrerumdispensatio
conmissafuerit,sibiiurareconpellat.]

P.2.CausaXXIII.

Gratianus. Quidam episcopi cum plebe sibi conmissa in heresim lapsi sunt;
circumadiacentes catholicos minis et cruciatibus ad heresim conpellere ceperunt, quo
conpertoApostolicuscatholicisepiscopiscircumadiacentiumregionum,quiabinperatore
ciuilem iurisdictionem acceperant, inperauit, ut catholicos ab hereticis defenderent, et
quibusmodispossenteosadfideiueritatemredireconpellerent.Episcopi,hecmandata
Apostolicaaccipientes,conuocatismilitibusaperteetperinsidiascontrahereticospugnare
ceperunt. Tandem nonnullis eorum neci traditis, aliis rebus suis uel ecclesiasticis
expoliatis,aliiscarcereetergastuloreclusis,adunitatemcatholicaefideicoactiredierunt.
(Qu.I.)Hicprimumqueritur,anmilitarepeccatumsit?(Qu.II.)Secundo,quodbellumsit
iustum, et quomodo a filiis Israel iusta bella gerebantur? (Qu. III.) Tertio, an iniuria
sociorum armis sit propulsanda? (Qu.IV.)Quarto, an uindicta sit inferenda? (Qu. V.)
Quinto,ansitpeccatumiudiciuelministroreosoccidere?(Qu.VI.)Sexto,anmalisint
cogendiadbonum?(Qu.VII.)Septimo,anhereticisuisetecclesiaerebussintexpoliandi,
et qui possidet ab hereticis ablata an dicatur possidere aliena? (Qu. VIII.) Octauo, an
episcopis uel quibuslibet clericis sua liceat auctoritate, uel Apostolici, uel inperatoris
preceptoarmamouere?

P.2.C.23.QuestioI.

Gratianus. Quod militare alienum uideatur ab euangelica disciplina, hinc uidetur

posseprobari,quiaomnismiliciauelobiniuriampropulsandam,uelpropteruindictam
inferendamestinstituta,iniuriaautemuelapropriapersona,uelasociorepellitur,quod
utrumqueeuangelicalegeprohibetur.Cumenimdicitur:Siquistepercusseritinunam
maxillam,prebeeietalteram,etiterum:Quiangariauerittemillepassus,uadecumeo
duomilia;itemcumApostolusdicatadRomanos:Nonuosdefendentes,karissimi,sed
datelocumirae:quidaliudprohibemur,quampropriaepersonaeiniuriamrepellere?1.
Item,cumPetrogladiodefendentimagistrum,Christusdixerit:Conuertegladiumtuumin
uaginam;anputas,quianonpossumrogarepatremmeum,etexhibebitmichiplusquam
duodecim milia legiones angelorum? denique, sicut de B. Andrea legitur, cum fieret
concursuspopulorum,utdemanibusiniquiiudiciseumeriperent,etabiniuriamortisillum
defenderent,ipseecontraetexemploetuerbopatienciamdocens,rogabateos,nesuum
martiriuminpedirent,quidaliudmonemur,quamsicutproprias,itaetsocioruminiurias
patientertollerare,necadarmaconcurrere,sedeorumexemploadsimiliaferendaanimum
preparare?2.ItemcuminProuerbiisdicatur:Michiuindictam,etegoretribuam,dicit
Dominus;item,cumineuangeliodicatur:Noliteiudicare,etnoniudicabimini;item,
cumpaterfamiliasdicatseruisuolentibuscolligerezizania:Siniteutraquecrescereusque
ad messem, et tunc dicam messoribus, colligite zizania, et alligate fasciculos ad
comburendum;3.item,cumrexille,quinuptiasfeceratfiliosuo,missisexercitibus
suis,angelorumuidelicet,dicaturperditurushomicidasprophetarumetapostolorum,qui
uocati ad nuptias uenire contempserunt credendo; item, cum Paulus apostolus dicat in
epistolaadRomanos:Noliteiudicareinuicem;item:Tuquises,quiiudicasseruum
alienum?Suodominostat,autcadit.Siueergouiuimussiuemorimur,Dominisumus.In
 647

hocenimChristusmortuusest,etresurrexit,utetuiuorum,etmortuorumdominetur:in
his omnibus quid aliud precipitur, quam ut uindicta delinquentium diuino reseruetur
examini? Cum ergo, ut supra dictum est, milicia uideatur instituta uel ob iniuriam
propulsandam,ueladuindictaminferendam,utrumqueautemlegeeuangelicaprohibeatur,
apparet,quodmilitarepeccatumest.HincetiamGregorius:

P.2.C.23.Q.1.C.I.Bellacarnaliabellorumspiritualiumfiguramgerunt.

Nisibellaistacarnaliafigurambellorumspiritualiumgererent,numquam,opinor,
IudaicarumhistoriarumlibridiscipulisChristi,quiuenitpacemdocere,legendiinecclesiis
fuissentabApostolistraditi.Quomodoenimeisbellorumproficeretistadescriptio,quibus
diciturabIesu:Pacemmeamdouobis,pacemrelinquouobis?etquibusperApostolum
iubeturetdicitur:Nonuosmetipsosuindicantes,sedmagisiniuriampercipite,etmagis
fraudem patimini? Unde denique sciens Apostolus, iam nobis ultra bella non esse
carnaliterperagenda,sedanimaecertaminacontraspiritalesaduersariosdesudanda,uelut
magistermiliciaepreceptumdatmilitibusChristi,dicens:InduiteuosarmaturaDei,ut
possitisstareaduersusinsidiasdiaboli?Gratian.Hisitarespondetur:preceptapatienciae
nontamostentationecorporisquampreparationecordissuntretinenda.UndeAugustinus
aitinsermonedepuerocenturionis:

P.2.C.23.Q.1.C.II.Precepta patienciae uirtute animi,nonostentatione corporis

seruandasunt.

Paratusdebetessehomoiustusetpiuspatientermaliciameorumsustinere,quosfieri
bonosquerit,utnumeruspociuscrescatbonorum,nonutparimaliciasequisnumeroaddat
malorum.Deniqueistapreceptamagissuntadpreparationemcordis,quamadopus,quod
inapertofit,utteneaturinsecretoanimipatienciacumbeniuolentia,inmanifestoautemid
fiat,quodeisuideturprodesse,quibusbeneuelledebemus.1.Hincliquidoostenditur,
quod ipse Dominus Iesus, exemplum singulare patienciae, cum percuteretur in facie,
respondit: Si male locutus sum, exprobra de malo; si autem bene, quid me cedis?
Nequaquam igitur preceptum suum, si uerba intueamur, inpleuit. Neque enim prebuit
percutientialterampartem,sedpociusprohibuit,nefaceretetiniuriamaugeret.Ettamen
paratusadueneratnonsoluminfaciempercuti,uerumetiamprohisquoque,aquibushec
paciebatur,crucifixusoccidi,proquibusaitincrucependens:Pater,ignosceillis,quia
nesciuntquidfaciunt.2.NequePaulusapostoluspreceptumDominietmagistrisui
uidetur inplesse,ubietiam percussusinfaciem dixit principi sacerdotum: Percutiet te
Deus, paries dealbate; sedes me iudicare secundum legem, et contra legem iubes me
percuti? Et cum a circumstantibus diceretur: Iniuriam facis principi sacerdotum?
irridenseosammonereuoluitquiddixerit,utquisaperentintelligerentiamdestruendum
esseinaduentuChristiparietemdealbatum, hocestypocrisinsacerdotiiIudeorum.Ait
quippe: Nesciui fratres, quia princeps est. Scriptum est enim: Principi populi tui non
maledices,cumproculdubioquiineodempopulocreuerat,atqueinlegefuerateruditus,
illumprincipemsacerdotumnescirenonposset,neceos,quibusitanotusfuerat,ullomodo
falleret, quodnesciret.Suntergoistapreceptapatienciaesemperincordispreparatione
retinenda, ipsaquoquebeniuolentia, nereddaturmalum promalo, semperinuoluntate
conplenda.3.Agendasuntautemmultaetiamcuminuitisquadambenignaasperitate
plectendis,quorumpociusutilitaticonsulendumestquamuoluntati.Namincorripiendo
filiumquamlibetasperenumquamprofectopaternusamoramittitur.Fiattamenquodnolit,
et doleat qui etiam inuitus dolore uidetur sanandus. 4. Ac per hoc, si terrena ista
 648

respublicaChristianapreceptacustodiat,etiamipsabellasinebeniuolentianongerentur,
sed ut ad pietatis iusticiaeque societatem uictis facilius consulatur. Nam cui licentia
iniquitatiseripiturutiliusuincitur,quoniamnichilestinfeliciusfelicitatepeccantium,qua
penalisnutriturinpunitas,etmalauoluntas,uelutinteriorhostis,roboratur.Etpaulopost:
5. Nam si Christiana disciplina omnia bella culparet, hoc pocius, consilium salutis
petentibus,ineuangeliodiceretur,utabicerentarma,sequemiliciaeomninosubtraherent.
Dictumestautemeis:Neminemconcusseritis;estotecontentistipendiisuestris.Quibus
propriumstipendiumsufficeredebereprecepit,militareutiquenonprohibuit.

P.2.C.23.Q.1.C.III.InbellicisarmismultiDeoplacerepossunt.

ItemeiusdemadBonifatium.[epist.CCVII.]Noliexistimare,neminemDeoplacere
posse,quiarmisbellicisministrat. InhiseratsanctusDauid,cuiDominustammagnum
perhibuittestimonium.Inhisetiamplurimiilliustemporisiusti.Inhiseratillecenturio,qui
Domino dixit: Nonsumdignus,ut intres subtectum meum. 1.Hoc ergoprimum
cogita,quandoarmarisadpugnam,quiauirtustuaetiamipsacorporalisdonumDeiest.Sic
enimcogitabisdedonoDeinonfacerecontraDominum.Fidesenim,quandopromittitur,
etiam hosti seruanda est, contra quem bellum geritur; quanto magis amico, pro quo
pugnatur?Pacemhabereuoluntatis,bellumautemdebetessenecessitatis,utliberetDeusa
necessitate,etconseruetinpace.Nonenimpaxqueritur,utbellumexerceatur,sedbellum
geritur,utpaxacquiratur.Estoergobellandopacificus,uteos,quosexpugnas,adpacis
utilitatem uincendo perducas. Beati enim pacifici (ait Dominus) quoniam filii Dei
uocabuntur.Siautempaxhumanatamdulcisestprotemporalisalutemortalium,quanto
dulciorestpaxdiuinaproeternasaluteangelorum?Itaquehostempugnantemnecessitas
deprimat, nonuoluntas.Sicut bellanti etresistenti uiolentia redditur,ita uictoriis capto
misericordia iam debetur, maxime in quo pacis perturbatio non timetur. Item eiusdem
contraManicheos:[idest,libroXXII.contraFaustum,c.74.et75.]

P.2.C.23.Q.1.C.IV.Quesintinbelloiurereprehendenda.

Quidculpaturinbello?Anquiamorituriquandoquemoriuntur,utdomenturinpace
uicturi?Hocreprehendissetimidorumest,nonreligiosorum.Nocendicupiditas,ulciscendi
crudelitas,inplacatusatqueinplacabilisanimus,feritasrebellandi,libidodominandi,etsi
quasimilia,hecsunt,queinbellisiureculpantur.Queplerumqueutetiamiurepuniantur,
aduersusuiolentiasresistentium(siueDeo,siuealiquolegitimoinperioiubente)gerenda
ipsabellasuscipiunturabonis,cumineorerumhumanarumordineinueniuntur,ubieos
ueliuberealiquidtale,uelintalibusobedireiusteipseconstringit.UndenequeIohannesab
armisiubetdiscederemilites,ettributaChristusCesarimonetreddi,quiapropterbella
necessario militi stipendium prebeatur. Ordo autem ille naturalis mortalium paci
accommodatushocposcit,utsuscipiendibelliauctoritasatqueconsiliumpenesprincipes
sit.1.Sedsihumanacupiditatebellumgeritur,nonnocetsanctis,inquosnonhabet
quisquampotestatem,nisidesuperdatam.Nonenimestpotestas,nisiaDeo,siueiubente
siuesinente.Ergouiriustus,siforteetiamsubrege,hominesacrilego,militet,rectepotest
illoiubentebellare,si,uicepacisordinemseruans,quodsibiiubeturuelnonessecontra
Deipreceptum,certumest,uelutrumsit,certumnonest,ita,utfortassereumfaciatregem
iniquitasinperandi,innocentemautemmilitemostendatordoseruiendi.
 649

P.2.C.23.Q.1.C.V.Militarenonestpeccatum.

ItemeiusdeminlibrodeuerbisDomini,tractatu[siuesermone]XIX.Militarenon
est delictum, sed propter predam militare peccatum est; nec rempublicam gerere
criminosumest,sedideoagererempublicam,utdiuitiasaugeas,uideturessedampnabile.
Proptereaenimquadamprouidentiamilitantibussuntstipendiaconstituta,ne,dumsumptus
queritur,predocrassetur.Item:1.Dominusipsedixit:RedditequeDeisuntDeo,etque
suntcesariscesari.Igiturquodcesarprecipitferendumest,quodinperattollerandumest;
sed fit intollerabile, dum predam exactores accumulant. Item: 2. Interrogauerunt
Iohannemmilites,dicentes:Quidfaciemusetnos?Aitillis,neminemconcutiatis,neque
calumpniamfaciatis,sedestotecontentistipendiisuestris.Sicautemsecognosceredebet
omnis homo, qui militat. Non enim de his tantum militantibus scriptura loquitur, qui
armatamiliciadetinentur,sedquisquismiliciaesuaecinguloutitur,dignitatissuaemiles
asscribitur, atque ideo hec sentencia potest dici (uerbi gratia) militibus, protectoribus,
cunctisquerectoribus. Quicumquesibistipendiapublicedecretaconsequitur,siamplius
querit,tamquamcalumpniatoretconcussorIohannissententiacondempnatur.

P.2.C.23.Q.1.C.VI.Pacatasuntbella,quegeruntur,utmalicoherceanturetboni
subleuentur.

Itemeiusdemdediuersisecclesiaeobseruationibus. ApuduerosDeicultoresetiam
ipsabellapacatasunt,quenoncupiditateautcrudelitate,sedpacisstudiogerunturutmali
coherceantur,etbonisubleuentur.

P.2.C.23.Q.1.C.VII.Summaestlausmiliciaerepublicaeutilitatibusobedientiam
exhibere.

Item Gregorius uniuersis militibus Neapolim. [lib. XII. epist. 24.] Summa laus
miliciae inter alia bona merita hec est, obedientiam reipublicae utilitatibus exhibere,
quicquidsibiutiliterinperatumfueritobtemperare,sicutetiamnuncdeuotionemuestram
fecissedidicimus,queepistolisnostris,quibusmagnificumuirumConstantiumtribunum
custodiae ciuitatis deputauimus preesse, paruit, et congruam militaris deuotionis
obedientiam demonstrauit. Unde scriptis uos presentibus curauimus admonendos, uti
predicto magnifico uiro tribuno, sicut et fecistis, omnem debeatis pro serenissimorum
dominorumutilitateuelconseruandaciuitateobedientiamexhibere,quatinusquicquida
uobis hactenus bene gestum agnoscitur per presentem temporis uigilantiam ac
sollicitudinem augmentetis. Gratian. Ex his omnibus colligitur, quod militare non est
peccatum,etquodpreceptapatienciaeinpreparationecordis,nonostentationecorporis
seruandasunt.

P.2.C.23.QuestioII.

Gratianus.Quodautemqueritur,quodsitbellumiustumYsidorusEthimologiaelibro
XX.inquit:
 650

P.2.C.23.Q.2.C.I.Quidsitiustumbellum.

Iustumestbellum,quodexedictogeriturderebusrepetendis,autpropulsandorum
hominumcausa.1.Iudexdictusest,quiaiusdictatpopulo,siuequodiuredisceptet.Iure
autemdisceptareestiusteiudicare.Nonenimestiudex,sinonestiusticiaineo.

P.2.C.23.Q.2.C.IINichilinterestadiusticiam,siueapertesiueexinsidiisaliquis
pugnet.

ItemAugustinusinlibroquestionum.[VI.,quest.10.]DominusDeusnosteriubetad
Iesum Naue, ut constituat sibi retrorsum insidias, id est insidiantes bellatores ad
insidiandumhostibus.Hincadmonemur,hocnoniniustefieriabhis,quiiustumbellum
gerunt,utnichiliustusprecipuecogitetinhisrebus,nisiutbellumsuscipiatcuibellarefas
est.Nonenimfasestomnibus.Cumautemiustumbellumsusceperit,utrumapertepugnet,
anexinsidiis,nichiladiusticiaminterest.Iustaautembellasolentdiffiniri,queulciscuntur
iniurias,sicgensetciuitas,petendaest,queueluindicareneglexeritquodasuisinprobe
factumest,uelredderequodperiniuriasablatumest.Sedethocgenusbellisinedubio
iustumest,quodDeusinperat,qui,nouitquidcuiquefieridebeat;inquobelloductor
exercitusuelipsepopulusnontamauctorbelli,quamministeriudicandusest. Gratian.
Cumergoiustumbellumsit,quodexedictogeritur,uelquoiniuriaeulciscuntur,queritur,
quomodoafiliisIsraeliustabellagerebantur.DehisitascribitAugustinusinquestionibus
Numeri:[quest.44.adc.20.]

P.2.C.23.Q.2.C.III.InnoxiustransitusfiliisIsraelnegabatur,atqueideoiustabella
gerebantur.

Notandum sane est, quemadmodum iusta bella gerebantur a filiis Israel contra
Amorreos.Innoxiusenimtransitusnegabatur,quiiurehumanaesocietatisequissimopatere
debebat.

P.2.C.23.QuestioIII.

Gratianus. Quod uero iniuria sociorum armis propulsanda non sit, exemplis et
auctoritatibusprobatur.Dominusenim,cumabHerodequerereturadinterficiendum,non
patrociniumsibiquesiuitarmorum,cumoccultoinstinctupossetineumconuertissemanus
Iudeorum, sed fugiens in Egyptum latuit ibi per septennium. Sic etiam, cum a Iudeis
lapidibuspeteretur,absconditse,etexiuitdetemplo.Sicetiam,cumducereturadcrucem,
noluitconmouereaduersussenioresIudeorumturbam,quenupereiobuiamprocesserat,et
cumpalmisetlaudibuseumreceperat.SicetiaminterrogatusaPilato,anrexesset,ait:
Regnummeumnonestdehocmundo.Sienimessetdehocmundo,ministriutiquemei
decertarent,utegonontradererIudeis,insinuansillosadregnumhuiusmundipertinere,
qui auxilio humanarum uirium, non diuino presidio ab inminenti iniuria se tueri
contendunt.Item,cumdiscipulissuisait:Siuospersecutifuerintinunaciuitate,fugitein
aliam,nonarmaarmis,sedfugampersequentibusdocuitobponi.1.Item,sicutinYsaia
legitur, Egyptus a Nabuchodonosor deuastata est, quia filiis Israel contra Assyrios et
Chaldeos protectionis et defensionis auxilium promisit. Unde dictum est: Baculus
harundineusrexEgypti,superquemsialiquisinnisusfuerit,confringetur,etperforabit
manuminnitentis.IpsietiamIudeicaptiuiductisunt,quiaspemsuaeliberationisnonin
soloDeo,sedetiaminhomineposuerunt.Sicetiamdeprimiscredentibuslegitur,quod
 651

rapinamsuorumbonorumcumgaudiosuscipiebant,nonquerentessibialiorumpatrocinia,
sed gaudentes, quoniam digni inueniebantur pro nomine Iesu contumeliam pati. Sic et
ApostolusinprimaepistolapersuadetChorinthiis,utiniuriametfraudempatienterferant
pocius,quamrepetendofratresscandalizent.Sicabydolotitis etaqualibetescacenset
abstinendumpocius,quamcumscandalofratrumedamus.Sicetasumptibusabstinet,ne
aliquod offendiculum euangelio Christi prestaret. Cum ergo ille, qui ab iniuria armis
arcetur,nonminusscandalizeturquamille,aquoablatacoramiudicereposcuntur,patet,
quodadpropulsandaminiuriamnonsuntpetendaarmorumauxilia.Quodautempetendum
nonest,illudiureprestarinondebet.2.Sedmultariteprestantur,quetameniurenon
petuntur.Bonusenimnonriteiniuriaeuindictampeteretquiamalumpromaloredderet
quamtameniudexrecteinfligeret,necnisibonumpromaloredderet.UndeAugustinusin
expositionePsalmiCVIII.ait:

P.2.C.23.Q.3.C.I.Quotsintdifferentiaeretributionis.

Sex differentiae sunt: reddere pro malis bona, non reddere mala pro malis; hec
bonorumsunt,etpriusmelius. Nonredderebonaprobonis,redderemalaprobonis;hec
duomalorumsunt,etposteriusdeterius.Reddereprobonisbona,etpromalismala;hec
duomediocriumsunt:priuspropinquumbonis,quodChristusnonarguit,sedplusoportere
dicit,quiaetethnicihocfaciunt;posteriuspropinquummalis,tamenconuenitetbonis.
Undeetlexmodumultionisstatuit:Oculumprooculo.Que,sidicipotest,iniustorum
iusticia est, non quia iniqua est ultio, quam lex statuit, sed quia uiciosa est libido
ulciscendi, magisque ad iudicem hoc pertinet inter homines decernere, quam bonum
hominem sibi expetere. Hic enim malum pro malo redderet, iudex uero non, sed
delectationeiustitiae,iustuminiusto,quodestbonumpromalo,quodetiamDeusfacit
iudex.Gratian.Itemabaliquocaptoiniustesuaexiguntur,prouitatamenredimendaiuste
offeruntur.Itemuasasacraabaliquobarbaroexigunturiniuste,proredemptionetamen
captiuorumiusteprestantur.Sicetiaminiuriaepropulsatio,licetiniustepostuletur,tamen
iusteprestatur,quamquametipsapostulationonusquequaqueiniustaprobetur.1.Aliud
est eniminiuriam propellere,utsibiliceatuoluptuoseuiuere,aliud,utaliorumutilitati
liberepossituacare.Sicquealiudestsuffragiumabhominetamquamaministroiusticiae
postulare, ut mala uoluntas aduersantium eius ministerio careat effectu, et bonorum
uoluntaseiussuffragiosortiatureffectum;aliudspemsuamaDeoinhominemtransferre,
utaduersa,queinferunturaDeoaduitaecorrectionem,humanopellanturauxilionulla
precedente correctione, sicut Israelitae, qui captiuitatem sibi inminentem Egyptiorum
suffragio seputabant posse euadere sinepenitencia preteritae uitae, nonreuocantes ad
memoriam:Danobisauxiliumdetribulatione,quiauanasalushominis.Etitem:Hiiin
curribus,ethiiinequis,nosauteminnomineDeinostriinuocabimus.Petereergouel
prestareintribulationesubsidium,utuoluptuosequisincrimineuiuat,dampnabileest.
Petere autem uelprestaresolacium, utmalis facultas delinquendi adimatur, utecclesia
pacemadipiscatur,utaliquismultorumutilitatiseruetur,utileestethonestum;dissimulare
ueroestgrauissimum.HincdePaulolegitur,quod,cumquidamIudeorumiurassent,senon
comesturospanem,nisieuminterficerent,petiitmilitesapretore,quorumpresidioillesus
seruareturabiniuriaIudeorum,nonsuaeuoluptati,sedomniumutilitatiuicturus.Hincin
euangeliomercenariusuocaturquiuidetlupumuenientem,etdimittitoues,etfugit.2.
Hinc etiam ecclesia auxilium ab inperatore ad sui defensionem petere monetur. Unde
AugustinusadBonifatiumait:[epist.L.]
 652

P.2.C.23.Q.3.C.II.Abinperatoreecclesiaauxiliumpostularedebet.

Maximianus episcopusVagiensis auxilium petiuit abinperatore Christianocontra

hostesecclesiae,nontamsuiulciscendicausa,quamtuendaeecclesiaesibicreditae.Quod
si pretermisisset, non eius fuisset laudanda patiencia, sed negligentia merito culpanda.
NequeenimapostolusPaulusuitaesuaetransitoriae,sedecclesiaeDeiconsuluit,quando
contra illos, qui eum occidere conspirauerant, consilium illorum ut tribuno proderetur
effecit. Unde factum est, ut eum ad locum, quo fuerat perducendus, deduceret miles
armatus,neillorumpateretinsidiis.

P.2.C.23.Q.3. C. III. Catholici aduersus hereticos a potestatibus ordinatis

defensionempostularepossunt.

ItemAugustinusadEmeritum.[epist.CLXIV.]Nostriaduersusillicitasetpriuatas
uestrorumuiolentias(quasetuosibi,quitaliafacitis,doletisetgemitis)apotestatibus
ordinatisultionempetunt,nonquodhospersequantur,sedquiasedefendant.

P.2.C.23.Q.3. C. IV. Quantum interest inter persecutionem hereticorum et

catholicorum.

Item eiusdemcontraPetilianum. [I.II.c.88.]Promembris Christiaduersusuos

seuiunt,etuobisresistunt,quicumqueinecclesiaeoanimosunt,quotuncPetrusfuit,cum
ferrumproChristinominestrinxit.Sedmultuminterestinteruestrampersecutionem,et
istorum.Vossimiles estisseruosacerdotis,quiaseruientes principibus uestrisaduersus
ecclesiamcatholicam,idestaduersuscorpusChristi,armamini.Istiautemtalessunt,qualis
Petrustuncfuit,quiproChristicorpore,idestproecclesia,etiamcorporaliterpugnauit.

P.2.C.23.Q.3.C.V.Iusticiaplenusestquipatriambellotueturabarbaris.

ItemAmbrosiuslibroI.deoffitiis.[c.27.]Fortitudo,quebellotueturabarbaris
patriam,ueldomidefenditinfirmos,uelalatronibussocios,plenaiustitiaest.

P.2.C.23.Q.3.C.VI.Prodestlatroniuelpirataequimembraeiusdebilitat.

ItemIeronimussuperSophoniam.[adc.1.]Siquisfortitudinemlatronis,uelpiratae
eneruat etinfirmos reddit,prodestillis suainfirmitas. Debilitata enim membra,quibus
priusnonbeneutebantur,amalooperecessabunt.

P.2.C.23.Q.3.C.VII.Quiasociononrepellitiniuriamsimilisestei,quifacit.

ItemAmbrosiuslibroI.deoffitiis.[c.36.]Nonininferenda,sedindepellendainiuria
lexuirtutisest.Quienimnonrepellitasocioiniuriam,sipotest,tamestinuicioquamille,
quifacit. UndeS.Moyseshincpriusorsusesttemptamentainbecillaefortitudinis.Nam
cum uidisset Hebreum ab Egyptio iniuriam accipientem, defendit ita, ut Egyptium
prosterneret,atqueinarenaabsconderet.Salemonquoqueait:Eripeeum,quiduciturad
mortem.
 653

P.2.C.23.Q.3.C.VIII.Maloruminpietatifauetquieisobuiarecessat.

ItemAnastasiusetDamasus.Quipotestobuiareetperturbareperuersos,etnonfacit,
nichilestaliudquamfauereinpietatieorum.Neccaretscrupulosocietatis occultaequi
manifestofacinoridesinitobuiare.

P.2.C.23.Q.3. C. IX. Qui diuina mandata contempnunt seueris coherceantur

uindictis.

ItemCalixtus.[epist.II.adEpiscoposGalliae]Iustumest,utquidiuinacontempnunt
mandataetinobedientespaternisexistuntiussionibus,seuerioribuscorriganturuindictis,
quatinus ceteri talia conmittere timeant, et deus gaudeat fraterna concordia, et cuncti
sumant seueritatis atque bonitatis exemplum. Nam si (quod absit) ecclesiasticam
sollicitudinemuigoremquenegligimus,perditdesidiadisciplinam,etanimabusfidelium
profectonocebitur.

P.2.C.23.Q.3.C.X.Inperatorescumepiscoporumprouisioneecclesiaedefensionem
aduersusdiuitumpotenciamdebentsuscipere.

Item ex Concilio Cartaginensi V. [c. 9.] Ab inperatoribus uniuersis iustum est

postulandumpropterafflictionempauperum,quorummolestiissineintermissionefatigatur
ecclesia, ut defensores eis aduersus potentias diuitum cum episcoporum prouisione
delegentur.Gratian.Ecce,quodnonnumquamestobuiandumperuersis,etiniuriasociorum
armis est propulsanda,utet malis adempta facultas delinquendi prosit,et bonis optata
facultas libere consulendi ecclesiae ministretur. Hoc qui non facit, consentit. Unde
AugustinusaitinPsalmoLXXXI.:

P.2.C.23.Q.3.C.XI.Nonsuntinmunesascelerequinonliberanteos,quospossunt
liberareafacto.

Ostendit Propheta nec illos inmunes a scelere esse, qui permiserunt principibus
Christum interficere, cum pro multitudine timerentur, et possent illos a facto, et se a
consensuliberare.Quidesinitobuiare,cumpotest,consentit.

P.2.C.23.QuestioIV.

Gratianus.I.Pars.Quodautemuindictainferendanonsit,multismodisprobatur.
Malienimtollerandisunt,nonabiciendi;increpationeferiendi,noncorporaliterexpellendi.
UndeAugustinusaitinlibrodeuerbisDomini:[sermoneXVIII.]

P.2.C.23.Q.4. C. I. Quomodo mali sunt tollerandi, et quomodo ab eis sit

recedendum.

Tollerandi sunt quidem mali pro pace, nec corporaliter ab eis recedatur; sed
spiritualiter exireestfacerequodpertinet adcorrectionem malorum,quantumlicetpro
gradu cuiusque, salua pace; displicere est non tangere. Non enim prophetae, qui hoc
dicebant, populum suum dimiserunt, sed inter eos habitabant, quos increpabant, unum
templumcumeisintrabant,eademsacramentacelebrabant. Hocergoestexire,orenon
parcere,hocestinmundumnontangere,uoluntatenonconsentire.
 654

P.2.C.23.Q.4.C.II.Quodmalisinttollerandiabonis.

Idem. Tu bonus tollera malum. Nam et Christus Iudam, cum sciret furem esse,
tollerauitetadpredicandummisit,eiquecumaliiseucharistiamdedit.

P.2.C.23.Q.4.C.III.Propaceecclesiaemalisunttollerandi.

IdemsuperIohannem.[tractatuL.,adc.12.]QuidergouoluitDominusnosterIesus
Christus,fratresmei,ammonereecclesiamsuam,quandounumperdituminterduodecim
habereuoluit,nisiutmalostolleremus,necorpusChristidiuidamus?Ecceintersanctosest
Iudas,eccefurestIudas,et,necontendas,furetsacrilegus,nonqualiscumquefur,sed
loculorumdominicorum,sedsacrorum.Siccriminadiscernunturinfurequaliscumquefurti
etpeculatus(peculatusenimdiciturfurtumderepublica,etnonsiciudicaturfurtumrei
priuatae, quomodo publicae), quanto uehementius est iudicandus sacrilegus fur, non
undecumquetollerehocest,seddeecclesia.QuialiquiddeecclesiafuraturIudaeproditori
conparatur.

P.2.C.23.Q.4.C.IV.Deeodem.

Idem. [serm.XVIII.deuerbisDomini]Ecce,inquiunt,dicitPropheta:Recedite,
exiteinde,etinmundumnetetigeritis. Quomodoergomalos tollerabimus propace, a
quibus exire et recedere iubemur, ne tangamus inmundum? Nos istam recessionem
spiritualiterintelligimus:illicorporaliter.NametegoclamocumPropheta;equaliasumus
uasa,utiturnobisDeusindispensationeuestra.Clamamusnos,etdicimusuobis,recedite
etexiteinde,etinmundumnetetigeritis,sedcontactucordis,noncorporis.Quidestenim
tangereinmundum,nisiconsentirepeccatis?Quidestautemexireinde,nisifacerequod
pertinetadcorrectionemmalorum,quantumprouniuscuiusquegraduatquepersona,salua
pace,fieripotest?Etpaulopost:1.Ergo,fratresmei,quotquothabetisinteruos,qui
adhuc amore seculi pregrauantur, auaros, periuros, adulteros, spectatores nugarum,
consultores mathematicorum, phanaticorum, augurum, aruspicum, ebriosos, luxuriosos,
quicquidinteruosmalorumessenostis,quantumpotestis,inprobate,utcorderecedatis,et
redarguite,utexeatisinde,etnoliteconsentire,utinmundumnontangatis.

P.2.C.23.Q.4.C.V.Pacificusestquicorrigitquodpotest,uelexcluditasequodnon
potest.

IdeminsecundolibrocontraParmenianum,c.1.Quisquisuelquodpotestarguendo
corrigit,uelquodcorrigerenonpotestsaluopacisuinculoexcludit,uelquodsaluopacis
uinculoexcluderenonpotestequitateinprobat,firmitatesupportat,hicestpacificus,etab
istomaledicto,quoscripturadicit:Vaehis,quidicuntquodnequamestbonum,etquod
bonumestnequam,omninoliber,prorsussecurus,penitusestalienus.1.Quomodo,
inquitParmenianus,incorruptuspoterispermanere,quicorruptissociaris?

P.2.C.23.Q.4.C.VI.Quidsitmalissociari.

Idem.[ineodemcapitecontinuo]Itaplane,sociatur,idestsimalialiquidcumeis
conmittit,autconmittentibusfauet.Siautemneutrumfacit,nullomodosociatur.Porro,si
addattertium,utnonsitinuindicandopiger,seduelcorripiatiustusinmisericordiaet
arguat,ueletiam,sieampersonamgerit,etratioconseruandaepacisadmittit,etcoram
 655

omnibuspeccantesarguat,utceteritimeant,remoueaturetiamuelabaliquograduhonoris,
uelabipsaconmunionesacramentorum,ethecomniacumdilectionecorrigendi,noncum
odio persequendi faciat, plenissimum offitium non solum castissimae innocentiae, sed
etiamdiligentissimaeseueritatisinpleuit.Ubiautemceterainpediuntur,illaduosemper
retentaincorruptumcastumquecustodiunt,utnecfaciatmalum,necapprobetfactum.

P.2.C.23.Q.4.C.VII.Alienapeccatainecclesiaalicuinonpreiudicant.

IdeminepistolaConciliiadDonatistas.Siquisacatholicaecclesiafueritseparatus,
quantumlibet laudabiliter se uiuere existimet, hoc solo scelere, quod a Christianitate
disiunctusest,nonhabebituitam,sediraDeimanetsupereum.Quisquisauteminhac
sanctaecclesiabeneuixerit,nichileipreiudicantalienapeccata;quiaineaunusquisque
propriumonusportabit,sicutApostolusait.1.Ergoconmuniomalorumnonmaculat
aliquemparticipationesacramentorum,sedconsensiofactorum.Namsiinmalisfactisnon
eis quisque consentiat, malus causam suam portat, nec preiudicat alteri, quem in
consensionemalioperisnonhabetsociumcriminis.

P.2.C.23.Q.4. C. VIII. Non te maculat malus, si ei non consentis, sed ipsum

redarguis.

Ideminsermone[XVIII.]deuerbisEuangelii.Amalisdisiungiminisempercorde:
adtempuscautecorporecopulamini.6.Duobusmodisnontemaculatmalus:sinon
consentias, et si redarguas. Hoc est non conmunicare, non consentire; conmunicatur
quippe,quandofactoeiusconsortiumuoluntatisuelapprobationisadiungitur.2.Neque
ergo consentientes sitis malis,utapprobetis; nequenegligentes, utnonarguatis; neque
superbientes,utinsultantesarguatis.

P.2.C.23.Q.4.C.IX.Inmundumtangereestpeccatisconsentire.

Itemineodem.Recedite,exiteinde,etinmundumnetetigeritis.Sedcontactucordis,
noncorporis.Quidenimesttangereinmundum,nisiconsentirepeccatis?Quidestexire
inde,nisifacerequodpertinetadcorrectionemillorum,quantumprouniuscuiusquegradu
atquepersona,saluapace,fieripotest?Displicuittibiquodquisquepeccauerit?nontetigisti
inmundum.Redarguisti,corripuisti,monuisti,adhibuistietiam,siresexigat,congruam,et
que unitatem non uiolet disciplinam? existi inde. 1. Clamauit Moyses ista, clamauit
Ysaias,clamauitHieremias,clamauitEzechiel.Videamus,sidimiseruntpopulumDei,et
seadgentesaliastranstulerunt.Quammulta,etquamuehementerHieremiasincrepauitin
peccatores etsceleratos populi? Intereostamen erat,unumcumeis templum intrabat,
eademsacramentacelebrabat,ineademsceleratorumhominumcongregationeuiuebat;sed
clamandoexibatinde.Hocestexireinde,hocestinmundumnontangere,etuoluntatenon
consentire,etorenonparcere.

P.2.C.23.Q.4.C.X.Nonmaculantinnocentesfactanocentium,queabeiscredinon
possunt.

Ideminepistola[XLVIII.]adVincentium.Quammagnumestcrimenabistorum
innocentium communione separari? Nam et facta nocentium, que innocentibus
demonstrari,uelabinnocentibuscredinonpossunt,noninquinantquemquam,sipropter
innocentesetiamcognitasustinentur.Nonenimproptermalosbonideserendi,sedpropter
 656

bonosmalitollerandisunt,sicuttolleraueruntProphetae,contraquostantadicebant,nec
communionem sacramentorum illius populirelinquebant; sicutipseDominus nocentem
Iudamusqueadcondignumeiusexitumtollerauit,eteumsacramcenamcuminnocentibus
communicare permisit, sicut tollerauerunt Apostoli eos, qui per inuidiam (que ipsius
diaboliestuicium)Christumannunciabant.

P.2.C.23.Q.4.C.XI.Mali,quosecclesiarecipit,necexpellit,abonissunttollerandi.

IdeminlibroI.deunicobaptismo.ForteinpopuloDeistatiuxtateauarus,raptor,
inhiansrebusalienis,quemnostitalem,etfidelisest,uelpotiusfidelisuocatur.Noneum
potes de ecclesia pellere, non habes aliquem aditum castigando et corripiendo illum
corrigere,accessurusesttecumadaltare.Nolitimere:unusquisqueonussuumportabit.
Item:1.Quomodo(inquis)ferremquemnouimalum?nonnemeliusipsumferres,quam
te foras efferres? Ecce, quomodo ferres: adtende Apostolum dicentem: Unusquisque
proprium onus portabit. Liberet te ista sententia. Non enim conmunicares cum illo
auariciam,sedconmunicarescumilloChristimensam.Etquidtibiobesset,sicumillo
conmunicares mensam Christi? Apostolus dicit: Qui enim manducat et bibit indigne,
iudiciumsibimanducatetbibit:sibi,nontibi.Sanesiiudexes,siiudicandipotestatem
accepisti, ecclesiastica regula, si apud te accusatur, si ueris documentis testibusque
conuincitur, coherce, corripe, excommunica, degrada. Gratian. Est et alia Distinctio
tollerandorumetcauendorum,quamexuerbisAugustinilicetcolligere,dicentis:[serm.
XLIX.deuerbisDomini]

P.2.C.23.Q.4. C. XII. Pastor est diligendus, mercenarius tollerandus, latro

cauendus.

TrespersonasdixitDominus(etdebemusillasinuestigare)ineuangelio,pastoris,et
mercenarii,etfuris.Pastoremdixitanimamsuamponereproouibus,etintrareperianuam.
Furemdixitetlatronemascendereperaliampartem.Mercenariumdixit,lupumueletiam
furemsiuideat,fugere,quianonestillicuradeouibus:mercenariusautemest,nonpastor.
Illeintratperianuam,quipastorest;illeascenditperaliampartem,quifurest;illeuidens
eos,quiuoluntouestollere,timetetfugit,quiamercenariusest,necillicuraestdeouibus,
mercenarius est enim. Si inuenerimus tres istas personas, inuenit sanctitas uestra quos
diligatis,quostolleretis,quoscaueatis.Diligendusestpastor,tollerandusestmercenarius,
cauendusestlatro. Gratian.Ecce,quodmalitollerandisunt,neccorporali,sedspirituali
uindictasuntpuniendi.Unde,cumdiscipulinonreceptiaSamaritanisignemcelitussuper
eos deducere uoluerunt, dicentes magistro: Vis dicimus descendat ignis de celo, et
consumat eos? audierunt: Nescitis, cuius spiritus estis? Item: Omnis, qui gladium
acceperit,gladioperibit.

P.2.C.23.Q.4.C.XIII.Spiritualiscarnalemnonpersequitur,sedeconuerso.

HincetiamIeronimusait.[incomment.ep.adGal.c.4.] Quisecundumcarnem
natusest,persequebaturspiritualem:numquamuerospiritualiscarnalempersequitur,sed
ignoscit ei, quasi rusticano fratri. Scit, eum proficere posse per tempus, et si quando
Egyptiaefiliumuideritirascentem,recordabituruniuspatris,quibouescreauit,etculicem,
etinmagnadomononsolumesseuasaaureaetargentea,sedligneaetfictiliauoluit.
 657

P.2.C.23.Q.4.C.XIV.Boniamalisnumquaminhacuitapenituspossuntseparari.

ItemAugustinusinlibro[IV.]debaptismo.[c.12.]Quantusarrogantiaetumorest,
quantahumilitatisetlenitatisobliuioetarrogantiaequantaiactatio,utquissepossecredat
facere,quodnecApostolisconcessitDominus,utzizaniauidelicetafrumentoputetse
possediscernere?

P.2.C.23.Q.4.C.XV.Presensecclesiasimulrecipitbonosetmalos.

Item Gregorius. [homilia XXXVIII. Euang.] Hec autem uita, que inter celum et
infernumsitaest,sicutinmediosubsistit,itautrarumquepartiumciuescommuniterrecipit:
quostamensanctaecclesiaetindiscretesuscipit,etpostmoduminegressionediscernet.Si
igiturboniestis,quamdiuinhacuitasubsistitis,equanimitertolleratemalos.Namquisquis
malosnontollerat,ipsesibiperintollerantiamtestisest,quiabonusnonest.Abelenim
esserennuit,quemCainmalicianonexercet.II.Pars.Gratian.Exhisomnibuscolligitur,
quod malorum uindicta Deo reseruanda est, nec sunt corporaliter puniendi, sed crebra
ammonitione, et karitatis beneficio ad correctionem inuitandi. Unde Christus ait in
euangelio:Audistis:quiadictumestinlege,(quemmodumulcionislexstatuit)Oculum
pro oculo, dentem pro dente. Ego autem hanc uicissitudinem tollens, et ad
mansuetudinemetkaritatisperfectionemuosinuitans,dicouobis:Noliteresisteremalo,
seddiligiteinimicosuestros,benefacitehis,quioderuntuos,utsitisfiliipatrisuestri,qui
solemsuumoririfacitsuperbonosetmalos,etpluitsuperiustosetiniustos.HincPaulus
ait:Siesurieritinimicustuus,cibaillum;sisitit,potumdailli. Omnisauteminiquus
bonorumestinimicus;omnisenimamicushuiusseculiinimicusestDei. Inimicusautem
Deibonitatisetiusticiaeestinimicus,acperhocamatoremiusticiaeetbonitatisdiligere
nonpotest.Cumergoinimicosdiligere,uelillisbenefacere,cibumetpotumsubministrare
iubemur: inimicos persequi et punire prohibemur. 1. Inlege enim ueteris testamenti
corporalispenastatutaest:inlegeueroeuangeliiomnipeccantiperpenitenciamuenia
promittitur.Undeillaaterroreincepit,dicens:EgosumDominusDeuszelotes,uisitans
peccatapatruminfiliosusqueintertiametquartamgenerationem.Hecueroalenitate
mansuetudinis et misericordiae, ita inquiens: Beati pauperes spiritu, beati mites, beati
misericordes,quoniamipsimisericordiamconsequentur.Inilladicebatur:Quifecerit
hocuelillud,mortemoriatur.Inistadicitur:Gaudeosuperunopeccatorepenitenciam
agente,quamsupernonagintanouemiustis,quinonindigentpenitencia.Item:Nonueni
uocareiustos,sedpeccatores.Item:Estotemisericordes,sicutetpateruestermisericors
est.Iniciumquoquepredicationissaluatorisnostri,etpreconiseiusdem,adpenitenciam
peccatores inuitauit. Sic enim uterque exorsus est: Penitenciam agite, appropinquabit
enimregnumcelorum.SicetinActibusApostolorum,cumIudei,conpunctidescelere
mortisChristi,dicerentPetro:Quidfaciemus,uirifratres?legiturPetrushisrespondisse:
Penitenciamagite,etbaptizeturunusquisqueuestrum.Et,utuniuersaliterdicatur,inlege
populusillerudisseruilitimorepenarumcogebatur:undeetlegeminpedagogumaccepit.
Ineuangelioautempopulusgratiaeliberetadultusfilialiamore,ethereditatiscertitudine
ad cultum diuinae seruitutis inuitatur. Unde, cum quidam legem, quasi cohercentem,
predicarentessetenendamsimulcumgratia,aitApostolus:Nonenimaccepistisspiritum
seruitutisiterumintimore,sedaccepistisspiritumadoptionisfiliorum,inquoclamamus:
Abbapater.2.HincetiamGregoriusaitinexpositioneeuangelii:Similefactumest
regnumcelorumhominiregi,quifecitnuptiasfiliosuo.
 658

P.2.C.23.Q.4. C. XVI. In lege cuique permittebatur diligere amicum, et odire

inimicum.

Cuminlegescriptumsit:Diligesamicumtuum,etodiohabebisinimicumtuum,
accepta tunc licentia iustis fuerat, ut Dei suosque aduersarios, quanta possent uirtute,
conprimerent, eosque iure gladii ferirent. Quod in nouo proculdubio testamento
conpescitur, cum per semetipsam ueritas predicat, dicens: Diligite inimicos uestros,
benefacite his, qui oderunt uos. Quid ergo per tauros, nisi ueteris testamenti patres
signantur? Nam dum ex permissione legis acceperant, quatinus aduersarios suos odii
retributionepercuterent(utitadicam),quidaliudquamtaurierant,quiinimicossuoscornu
corporeaeuirtutisferiebant?Quidueroperaltilia,nisipatresnouitestamentifigurantur?
qui dum gratiam internae pinguedinis percipiunt, a terrenis desideriis innitentes,
contenplationispennaadsublimiaquasisesubleuant.Gratian.Hisitarespondetur:Sunt
quedam,quesalubritantumammonitionesuntcorripienda,noncorporalibusflagellissunt
animaduertenda; sed eorum uindicta diuino examini tantum est reseruanda, quando in
delinquentesdisciplinamuidelicetexercerenonpossumus,uelquianonsuntnostriiuris,
uel quia illorum crimina, etsi nobis nota sunt, tamen manifestis indiciis probari non
possunt. 1. De his, qui non sunt nostri iuris, ait Apostolus in epistola prima ad
Chorinthios:Quidenimmichiattinetdehis,quiforissunt,iudicare?dehisenimDominus
iudicabit.QuodAugustinusexponensait:

P.2.C.23.Q.4.C.XVII.Infideliumcolloquiaetconuiuianonsunteuitanda.

InfidelesnonpossumusChristolucrari,sicolloquiumeorumuitamusetconuiuium.
UndeetDominuscumpublicanisetpeccatoribusmanducauitetbibit.Inhisuero,quiintus
sunt,idestinfidelibus,putredoresecandaest.Gratian.Hincetiam,cumProphetadicit:
FacitDominusiudiciumomnibusiniuriampatientibus,exponendoaddiditAugustinus:
ab his, qui non sunt sui iuris, in quos nequit disciplina exerceri. 1. Item, quando
multitudo est in scelere, nec salua pace ecclesiae mala puniri possunt, tolleranda sunt
pocius,quamuiolatapaceecclesiaepunienda. UndeAugustinusait:[inlibrodefideet
operibus,c.4.et5.]

P.2.C.23.Q.4.C.XVIII.Quedammalasuntpunienda,etquedamtolleranda.

Quidam, cum bonorum malorumque conmixtionem in ecclesia demonstratam uel

predictam esse perspexerint, et precepta patienciae didicerint, (que nos firmissimos
reddunt, ut etiamsi uiderentur in ecclesia zizania, tamen non inpediatur aut fides, aut
karitas nostra, et quoniam zizania inecclesia esse cernimus, non ideo ipsi deecclesia
recedamus) destituendam putant ecclesiae disciplinam, quandam peruersissimam
securitatemprepositistribuentes,utadeosnonpertineat,nisidicerequidcauendumsit,
quidue faciendum sit; quodlibet autem quisque faciat non curare. Nos uero ad sanam
doctrinampertinerearbitramurutrisquetestimoniisuitamsententiamquemoderare,utet
canes in ecclesia propter pacem ecclesiae tolleremus, et canibus sanctum, ubi est pax
ecclesiae tuta, nondemus.Cumueroper negligentiam prepositorum, siueperaliquam
excusabilemnecessitatem,siueperoccultasobreptionesinuenimusinecclesiamalos,quos
ecclesiastica disciplina corrigereautcohercere nonpossumus,tunc, neascendat incor
nostrum inpia et perniciosa presumptio, quaestimemus nos abhis esseseparandos, ut
peccatis eorum non inquinemur, atque ita post nos trahere conemur, ueluti mundos
sanctosquediscipulosabunitatisconpagequasiamalorumconiunctioneseparatos,ueniant
 659

in mentem illae de scripturis similitudines, et diuina oracula, uel certissima exempla,

quibus demonstratum et pronunciatum est, malos in ecclesia bonis permixtos usque in
finem seculi tempusque iudicii futuri, malos tollerandos nichilque bonis in unitate ac
participationesacramentorum,quieorumfactisnonconsenserint,obfuturos.1.Cumuero
eis,perquosecclesiaregitur,adestpacesaluapotestasdisciplinaeaduersusinprobosaut
nefariosexercendae,tuncrursus,nequesocordianequesegnitiadormiamus,sedaculeis
preceptorum,queadseueritatemcohercionispertinent,excitandisumus,utgressusnostros
inuiaDominiexutrisquetestimoniisilloduceatqueadiutoredirigentes,necpatienciae
nominetorpescamus,necobtentudiligentiaeseuiamus.

P.2.C.23.Q.4. C. XIX. Leuius occulta, seuerius autem ab ecclesia punienda sunt

delictamanifesta.

Idem contra epistolam Parmeniani. [lib. III. c. 2.] Cum quisque fratrum et
Christianorum, intus in ecclesiae societate constitutorum, in aliquo tali peccato fuerit
deprehensus,utanathematedignushabeatur,fiathoc,ubipericulumscismatisnullumest.
Infra:1.Quandocuiusquamcrimennotumest,etomnibusexecrabileapparet,utuel
nullosprorsus,uelnontaleshabeatdefensores,perquospossitscismacontingere,non
dormiat seueritas disciplinae. III. Pars. Gratian. Est etiam alia causa, qua correctio
uerborumueluerberumuideturesseinutilisuelsuperflua.Predestinatienimaduitamsine
correctionemutantur,sicutPetrus,quemDominusrespiciensneminecorripienteconmouit
adlacrimas.Prescitiadmorteminterflagelladeterioresfiunt,sicutPharao.Bonisergo
superflua, dampnandis inueniuntur hec esse inutilia. His ita respondetur auctoritate
GregoriietAugustini:

P.2.C.23.Q.4.C.XX.Sicutaborationecessandumnonest,sicnecacorrectione.

Sicutnonestcessandumaborationeproeis,quoscorrigiuolumus,etiamsinullo
hominumoranteproPetroDominusrespexiteum,etfeciteumsuumflerepeccatum:ita
non est negligenda correctio, quamuis Deus, quos uoluerit, non correctos faciat esse
correctos.Tuncautemexcorrectioneproficithomo,cummisereturatqueadiuuatquifacit,
quosuoluerit,etiamsinecorrectioneproficere.IteminDialogo:[lib.I.c.8.]

P.2.C.23.Q.4.C.XXI.Solipredestinatisaluantur,quodtamenpostulandosuolabore
merentur.

Obtinerinequaquampossuntquepredestinatanonfuerint.Sedea,quesanctiuiri
orandoefficiunt,itapredestinatasunt,utprecibusobtineantur.Namipsaquoqueperhennis
regni predestinatio ita est ab omnipotenti Deo disposita, ut ad hoc electi ex labore
perueniant,quatinuspostulandomereanturacciperequodeisomnipotensDeusantesecula
disposuitdonare.

[P.2.C.23.Q.4.C.XXII.]

Item Augustinus. [in libro de predestinatione et gratia, c. 15.] Nabuchodonosor

penitenciammeruitfructuosam.Nonnepostinnumerasinpietatesflagellatus penituit,et
regnum,quodperdiderat,rursusaccepit?Pharaoautemipsisestflagellisdurioreffectuset
periit? Hic michi rationem reddat quidiuinum consilium nimium altum sapienti corde
diiudicat, curmedicamentum unius medici confectumalii adinteritum, alii ualuerit ad
 660

salutem,nisiquiaChristibonusodoraliisestodoruitaeinuitam,aliisestodormortisin
mortem?Quantumadnaturam,ambohomineserant.Quantumaddignitatem,amboreges.
Quantumadcausam,ambocaptiuumpopulumDeipossidebant.Quantumadpenam,ambo
flagellisclementerammoniti.Quidergofineseorumfecitessediuersos,nisiquodunusDei
manum sentiens in recordatione propriae iniquitatis ingemuit, alter libero contra Dei
misericordissimamueritatempugnauitarbitrio?

[P.2.C.23.Q.4.C.XXIII.]Idem.

VasisiraenumquamDeusredderetinteritum,sinonspontaneumhomoinueniretur
habere peccatum, quia nec Deus peccanti homini iuste inferret iram, si homo ex
predestinationeDeicecidissetinculpam.Idem:1.PredestinationemDeisiueadbonum
siueadmaluminomnibusoperariineptissimedicitur,utadutrumquehominesquedam
necessitasuideaturinpellere,cuminbonisuoluntassitintelligendanonsinegratia,inmalis
autemuoluntasintelligendasinegratia.2.CumueroaliquosaDeoauttraditosdesideriis
suis, aut obduratos legimus aut relictos, magnis peccatis suis hoc ipsos meruisse
profitemur,quoquiataliaeorumcriminaprecesserunt,utipsisibipenamdebuerint,quaeis
etiamsuppliciumuertereturinreatum.AtqueitanecdeiudicioDeiquerimur,quodeserit
meritosdeseri,etmisericordiaeeiusgratiasagimus,qualiberatnonmeritosliberari.3.
Viresitaqueobedientiaenonideocuiquamsubtraxit,quiaeumnonpredestinauit,sedideo
eumnonpredestinauit,quiarecessurumabipsaobedientiaessepreuidit.4.Predestinatio
quoque Dei semper in bono est, que peccatum sola hominis uoluntate conmissum aut
remittendumnouitcumlaudemisericordiae,autplectendumcumlaudeiusticiae.Inmalis
autem operibus nostris sola prescientia Dei intelligenda est, quia, sicut presciuit et
predestinauit que ipse fecit, et ut faceremus dedit, ita presciuit tantum, non etiam
predestinauit,quenecipsefecit,necutfaceremusexegit.5.Hiautem,dequibusdicitur:
Exnobisexierunt,sednonfueruntexnobis.Sienimfuissentexnobis,mansissentutique
nobiscum,uoluntateexierunt,uoluntatececiderunt,etquiaprescitisuntcasuri,nonsunt
predestinati; essent autem predestinati, si essent reuersuri, et in sanctitate ac ueritate
mansuri. AcperhocpredestinatioDeimultisestcausastandi,neminiestcausalabendi.
Gratian.Nonergonecessitatemfacitcorrectionisuelobdurationisdiuinapredestinatioseu
prescientia,cumbonipergratiamcorrigantur,etliberoarbitriomalipereant.Nequeenim,
quia predestinatio seu prescientia Dei non falli potest, necessario eueniunt que
predestinantur uel presciuntur, sicut nec necessario predestinantur uel presciuntur que
futura sunt: sed quia bona absque eius gratia, mala preter eius scientiam euenire non
possunt. 1.Quamuis ergoconuenienter dicatur,sihecpredestinata suntuelprescita,
necessario euenient: non tamen ideo absolute uerum est, necessario euenient que
predestinata sunt uel prescita; quia hic necessitas refertur ad rerum euentum, ibi ad
intuitum diuinae prescientiae. Unde Augustinus: Duae sunt, inquit, necessitates,
simplexuna,ueluti,necesseestomneshominesessemortales:alteraconditionis,ut,si
aliquemambularequisscit,eumambularenecesseest.Quodenimquisquenouit,idesse
aliter, acnotumest,nequit.Sedhecminimesecumillamsimplicemtrahit.Hancenim
necessitatemnonpropriafacitnatura,sedcondicionisadiectio.Nullaenimnecessitascogit
incederegradientemuoluntate,quamuiseumtunc,cumgradiatur,incederenecessariumsit.
Eodemigiturmodo,siquidprouidentiapresensuidet,idnecesseestesse,tametsinullam
naturae habeat necessitatem. At quidem ea futura, que ex libertate arbitrii proueniunt,
prescientia contuetur. Hec igitur, ad intuitum relata diuinum, necessaria fiunt per
dispositionemdiuinaenocionis.Perseueroconsiderataabsolutamnaturaesuaelibertatem
nondeserunt.Fientigiturproculdubiocuncta,quefuturaDeusesseprenoscit;sedeorum
 661

quedamdeliberoproficiscunturarbitrio,que,quamuiseueniant,existendotamennaturam
propriamnonamittunt,quaprius,quamfierent,etiamnoneuenirepotuissent.2.His
omnibus mala nostra libero asscribuntur arbitrio, cum alibi diuinae asscribantur
indignationi.UndeGregorius:Cumsupernaindignatiosese,utitadixerim,medullitus
mouet,hancopiniohumananonremouet,necsecuiuslibetutiliterdeprecatioobicit,cum
semelDeusaliquidabintimisirascendodisponit.Hincestenim,quodMoyses,quireatum
totius plebis apud Dominum suis precibus tersit, dumque se obicem obtulit, diuinae
iracundiae uim placauit, ad petram Oreb ueniens, et pro aquae exhibitione diffidens,
repromissionisterramingrediDominoirascentenonpotuit.3.ItemAugustinus:De
TyriisueroetSydoniisquidaliudpossumusdicere,quamnondatumesseeisutcrederent,
quos credituros fuisseipsaueritas docet, sitalia qualiaapudnoncredentes facta sunt,
uirtutum signa uidissent? Quare autem hoc negatum eis fuerit, dicant, si possunt, qui
calumpniantur,etostendant,curapudeosDominusmirabilia,quibusprofuturanonerant,
fecerit, et apud eos, quibus erant profutura, non fecerit. Nos etenim, si ratione facti
profunditatemiudiciieiuspenetrarenonpossumus,manifestissimetamenscimus,etuerum
essequoddixit,etiustumessequodfecit,etnonsolumTyriosetSydonios,sedetiam
Corozaim et Bethsaida potuisse conuerti, et fideles ex infidelibus fieri, si hoc in eis
Dominusuoluissetoperari.Nequeenimullifalsumuideripotest,quodueritasait:Nemo
potest uenire ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo. Item qui per Prophetam plebi
Iudaicaepromisit:Ecce,egosepiamuiastuasspinis,etmuniameaslapidibusquadris,id
estadimamtibifacultatempeccandi.IdemperPsalmistamdedampnandisdixerat:Fiant
uiaeeorumtenebraeetlubricum,etangelusDominipersequenseos.Sedinhisomnibus
uicia nostra humanae asscribuntur mentis arbitrio, quod diuina clementia in electis
misericorditer uertit ad bonum, in dampnandis iuste relinquit ad malum. Sicut ergo,
quamuiscertissimesciamus,neminemultraterminumaDeosibiprefixumesseuicturum,
omnibustamenlanguentibusnonincongruemedemur:sic,quamuisnemosaluetur,nisi
predestinatusaduitam,omnitamendelinquentiestadhibendacorrectio.necmalorumest
negligendadisciplina.UndeidemAugustinusBonifatio:

P.2.C.23.Q.4.C.XXIV.Nonsemperineos,quipeccant,uindictaexercendaest.

Ipsapietas,ueritas,karitas,nosnonpermittit contraCecilianum eorumhominum

acciperetestimonium,quosinecclesianonuidemus,cuiDominusperhibettestimonium.
Quosenimdiuinatestimonianonsecuntur,pondushumanitestimoniiperdiderunt.Item:
1. Molestus estmedicus furentifrenetico, etpater indisciplinato filio: ille ligando,ille
cedendo,sedambodiligendo.Siautemillosnegligant,etperirepermittant,istapocius
falsa mansuetudo est crudelitas. Item: 2. Quapropter si potestate, quam propter
religionem ac fidem, tempore quo debuit, diuino munere accepit ecclesia, hii, qui
inueniunturinuiisetsepibus,idestinheresibusetscismatibuscogunturintrare,nonquia
cogunturreprehendant,sedquocogunturadtendant.ConuiuiumDominiestunitascorporis
Christi non solum in sacramento altaris, sed etiam in uinculo pacis. In eodem: 3.
Theodosiusinperatorlegemgeneraliterinomneshereticospromulgauit,utquisquiseorum
episcopusuelclericusubilibetessetinuentus,decemlibrisaurimulctaretur.Item:4.Si
duoaliquiinunadomosimulhabitarent,quamcertissimesciremusruituram,nobisqueid
prenunciantibus nollent credere, atque in ea manere persisterent, si eos inde possemus
eruereuelinuitos,quibusinminentemillamruinampredemonstrauimus,utulteriusredire
subeiuspericulumnonauderent,puto,nisifaceremus,noninmeritocrudelesiudicaremur.
Porro,siillorumunusnobisdiceret,quandointraueritiseruerenos,meipsumcontinuo
trucidabo;alterautemnecexirequideminde,neceruiuellet,sednequenecareseauderet;
 662

quideligeremus,utrumambosruinaeobprimendosrelinquere,an,unosaltimpernostram
operamliberato,alterumnonnostraculpa,sedsuapociusinterire?Nemoesttaminfelix,
quinonquidfieriintalibusrebusoporteatfacillimeiudicet.Itempostpauca:5.Quodsi
plurimiessentindomoruitura,etindesaltimunusliberariposset,atque,idcumfacere
conarer, alii semetipsos precipitio necarent, dolorem de ceteris, uerumde unius saltim
saluteconsolaremur;nontamen,neseipsosaliiperderent,perireuniuersosnulloliberato
permitteremus.Quidigiturdeoperemisericordiae,quodprouitaeternaadipiscendaet
penaeternauitandahominibusdeberemusinpendere,iudicandumest,siprosaluteistanon
solum temporali, sed etiam breui et ad tempus exiguum liberanda sic nos subuenire
hominibusratioueraetbenignaconpellit?Item:6.Si(inquiuntDonatistae)oportet,ut
nosextraecclesiametaduersusecclesiamfuissepeniteat,utsaluiessepossimus,quomodo
postistampenitenciamapuduosclericiueletiamepiscopipermanemus?Hocnonfieret,
quoniam reuera (quod fatendum est) fieri non deberet, nisi pauci ipsa conpensatione
sanarentur.Sedsibihocdicant,etmultomaximedoleant humiliter,quiintantamorte
precisionisiacent,utistoquodamuulnerematriscatholicaereuiuiscant.Cumenimprecisus
ramusinseritur,fitaliuduulnusinarbore,quopossitrecipi,utuiuat,quisineuitaradicis
peribat;sedcumreceptusrecipienticoaluerit,etuigorconsequituretfructus;siautemnon
coaluerit,illequidemarescet,seduitaarborispermanebit.Estenimettaleinserendigenus,
utnulloprecisoramo,quiintusest,ille,quiforisest,inseratur;nontamennullo,seduel
leuissimouulnerearboris.Itaergoetisti,cumadradicemcatholicamueniunt,neceis,
postquamuixerrorissuipenitethonorclericatusautepiscopatusaufertur,siquidemfit
aliquidtamquamincorticearborismatriscontraintegritatemseueritatis;uerumtamen,quia
neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, ad Dei misericordiam precibus fusis,
coalescentepaceramorumsuorum,karitascooperuitmultitudinempeccatorum.Etpaulo
post:7.Veruminhuiusmodicausis,ubipergrauesdissensionumscissurasnonhuiusaut
illius hominis est periculum, sed populorum strages iacent, detrahendum est aliquid
seueritati,utmaioribusmalissanandissincerakaritassubueniat.Habeantergodepreterito
detestabilierrore,sicutPetrushabuitdemendaciitimore,amarumdolorem,etueniantad
ecclesiamChristiueram,idestcatholicammatrem:sintinillaclerici,sintepiscopiutiliter,
quicontraeamfuerunthostiliter.Noninuidemus,imoamplectimur,hortamur,optamus,et
quos in uiis aut sepibus inuenimus, intrare cogimus, et sic nondum quibusdam
persuademus,quianonreseorum,sedipsosquerimus?

P.2.C.23.Q.4.C.XXV.Medicinaliseueritatemalicogunturadbonum.

Idem Fausto. [epist. CLXVII.] Quid faciet ecclesiae medicina, salutem omnium
materna karitate conquirens,tamquam interfreneticos etlethargicos estuans?Numquid
contempnere,numquiddesistereueldebet,uelpotest?Utrisquesinecesseestsitmolesta,
queneutrisestinimica. Nametfreneticinoluntligari,etlethargicinoluntexcitari,sed
perseuerat diligentia karitatis freneticum ligare, lethargicum stimulare, ambos amare.
Ambooffenduntur,sedambodiliguntur.Ambomolestari,quamdiuegrisunt,indignantur,
sed ambo sanati gratulantur. In eodem: 1. Catholici esse non incipiunt, nisi heretici
destiterint esse. Neque enim sacramenta eorum inimica sunt nobis, que in illis nobis
communiasunt,quianonhumanasunt,seddiuina.Propriuserroreorumestauferendus,
quemmaleinierunt,nonsacramenta,quesimiliteracceperunt,queadpenamsuamportant
et habent, quanto indignius habent, sed tamen habent. IV. Pars. Gratian. Ecce, quod
criminasuntpunienda,quandosaluapaceecclesiaeferiripossunt;inquotamendiscretio
adhibenda est. Aliquando enim delinquentium multitudo diu per patienciam ad
penitenciamestexpectanda:aliquandoinpaucisestpunienda,uteorumexemploceteri
 663

terreantur,etadpenitenciamprouocentur.Hinc,cumdiscipulicelestiigneSamaritanos
uellentconsumere,prohibitisunt,etSamaritaniadpenitenciamsuntexpectati,utChristo
predicanteconuerterenturadfidem.UndeAmbrosiusait:[lib.VII.commentariorumadc.
9.Lucaeu.54.]

P.2.C.23.Q.4.C.XXVI.Nonsemperestineos,quipeccant,uindictaexercenda.

QuodChristusdiscipulosincrepauit,quiaignemdescenderesupereosgestiebant,qui
ipsumnonreceperant,ostenditurnobis,nonsemperineos,quipeccant,uindicandum,quia
nonnumquamampliusprodestclementia,tibiadpacientiam,quamlapsoadcorrectionem.
Denique Samaritani citius crediderunt, a quibus hoc loco ignis arcetur; nec discipuli
peccant, qui legem secuntur. Sciebant enim et Finees reputatum ad iusticiam, quod
sacrilegosinteremerat,etadprecesHelyaeignemdescendissedecelo.Gratian.Potestin
hacprohibitioneApostolorumaliudintelligi.Apostolinonzeloiusticiae,sedamaritudinis
odioobiniuriamsuaeexpulsionisuindicandamSamaritanos igneuolueruntconsumere;
Dominusautemuolenseosiniuriampropriaepersonaecumpatienciaetgaudiotollerare,
iniuriamueroseruitutisdiuinaenoninultamrelinquere,ait:Nescitis,cuiusspiritusestis?
HincetiamPetrus,qui,cumaliisaudierat:Beatieritis,cummaledixerintuobishomines,
etdixerintomnemalumaduersumuos;gaudeteinilladie,etexultate,quoniammerces
uestracopiosaestincelis,contumeliassibiillatascumgaudiosuscipiebat;peccatauero,
que in Deum conmittebantur, acerrime puniebat. Unde Ananiam et Saphiram Spiritui
sanctomentientesmortissentenciaperculit.SicetiamPaulus,dumasuocontemptupia
ammonitione et multimoda conmendatione sui Chorinthios reuocaret, magum illum
Elymam qui credituros a fide retrahebat, cecitate percussit, ut ceteri perterriti
predicationemeiusnoninpedirent,sedinChristumcredentesanimaececitatemeffugerent.
Et Chorinthium illum fornicatorem, quia in Deum peccauerat, sathanae ad uexandum
tradidit. Hinc etiam Gregorius scribit Ianuario Episcopo, reprehendens eum, quod ob
iniuriampropriaepersonaequendamexcommunicauerat,dicens:[l.II.Indict.10.epist.
34.]

P.2.C.23.Q.4.C.XXVII.Proiniuriapropriaepiscopoaliquemexcommunicarenon
licet.

Inter querelas multiplices Ysidorus uir clarissimus a fraternitate tua frustra se

excommunicatumanathematizatumqueconquestusest.Quodquamobremfactumfuerit,
dumaclericotuo,quipresenserat,uoluissemusaddiscere,pronullaaliacausa,nisiproeo,
quodteiniuriauerat,factuminnotuit.Queresnosuehementerafflixit,quia,siitaest,nichil
tecogitaredecelestibusostendis,sedterrenamtehabereconuersationemsignificas,dum
prouindictapropriaeiniuriae(quodsacrisregulisprohibetur)maledictionemanathematis
inuexisti.Undedeceteroomninoestocircumspectusatquesollicitus,ettaliacuiquampro
defensionetuaeiniuriaeinferredenuononpresumas.Namsitalealiquidfeceris,intescias
posteaesseuindicandum.Gratian.Hincideminomeliis,ostendens,quodpeccata,quein
Deum uel in proximum conmittuntur, a nobis punienda sunt, ea uero, quibus in nos
delinquitur,patientertolleranda,uelpotiusdissimulandasuntait:

P.2.C.23.Q.4.C.XXVIII.Valdeoffenditquidominicadebitainpunedimittit.

Si is, qui prelatus est, debitori dominico culpas inpune dimittit, non mediocriter
profecto offendit, qui debita celestis regis et Domini sua presumptione resoluit. Ea
 664

namque, que in nobis conmittuntur, facile possumus dimittere; ea uero, que in Deum
conmissasunt,cummagnadiscretione,nectamensinepenitenciapossumusrelaxare.V.
Pars.Gratian.Semelueroculparemissarecidiuodoloreiterumadanimumreuocarinon
debet.UndeGelasiusGerontio,Iohanni,GermanoetPetroEpiscopis:

P.2.C.23.Q.4.C.XXIX.Iniuria,cuisemelremittitur,iterumreuocarinondebet.

Siillic,ubihecactasunt,presentibusutrisqueconstiterit,etsatisfecisseStephanum,
etsupplicationesusceptaeum,quimaletractatusest,ignouisse,semelinabolitionemissa
punitio recidiuo dolore non debet iterari, diuinae scilicet imitatione clementiae, que
dimissa peccata in ulcionem redire non patitur. Sin uero nichil uel de satisfactione
probabitur,uelderemissionetransactumdilectionisuestraesermonemonstretur,quatinus,
siue nunc saltim poterit conpetens satisfactio prouenire, illud pocius exerceatur, ubi
animum sanare possit afflicti, siue irremissibilis prestat acerbitas, ibidem nichilominus
uindicetur, ubi plectibilis est orta presumptio. VI. Pars. Gratian. Sed obicitur illud
Ambrosii:AdprecesHelyaeignisdescenditdecelo,utProphetaeuindicareturiniuria.
Quod tunc intelligitur factum, quando Achab rex Israel post sterilitatem illam trium
annorumetsexmensium,quefactaest,quandoprecibusHelyaecelumclausumestannis
tribusetmensibussex,misitduosquinquagenariosadHelyam,quidicerentei:HomoDei,
rexIsraeluocatte,quiait:SihomoDeisum,descendatignisdecelo,etconsumatuos,et
statimignisdecelodescendit,etconsumpsiteos.QuofactononcuiusmeritiapudDeum
essetuoluitostendere,sedquodilleessetuerusDeus,quemcolebat,nonille,adcuius
culturam stupro corporis proprii Iezabel nonnullos prouocabat, euidentissimis indiciis
monstrarecurauit.IniuriaergoProphetaenonalia,quaminiuriaipsiusDominiintelligitur,
queinpaucisuindicandaest,utceteriterreantur.ItemobiciturilludSiluerii:[adAmatorem
Episcopum]

P.2.C.23.Q.4.C.XXX.

Guilisarius patricius noster mandauit me ad se uenire pacifice pro quibusdam

ecclesiasticisdispositionibusinpalaciumprincipis,etadprimumetadsecundumuelum
retinuitomnemclerumetpopulum,quimecumueniebat,etnullumpermisitintroire,nisi
mesolum,etVigiliumdiaconemnostrum.Meuerouiretento,etantepredictampatriciam
deducto,miseruntinexilium,inquomodosustentorpanetribulationisetaquaangustiae.
Ego tamen nondimisi, necdimitto propterea offitiummeum,sedcumepiscopis,quos
congregarepotui,eos,quitaliaergameegerunt,anathematizaui,etunacumillisapostolica
auctoritatestatui,nullumumquamtaliterdecipiendum,sicutdeceptussum,et,sialiquis
deinceps ullum umquam episcoporum taliter deceperit anathema maranatha fieret in
conspectuDeietsanctorumangelorum.IdemVigilio:1.Habetoitaquecumhis,quitibi
consentiunt,plenaedampnationissentenciam,sublatumquetibinomenetmunusministerii
sacerdotalisagnosce,sanctiSpiritusiudicioetapostolicaanobisauctoritatedampnatus.
Gratian. Sed et hic nonsuam, sedecclesiae iniuriam ultus est.Quod autem peccatum
populiinpaucispuniendumsit,Moysesexemplodocuit,quipeccatumydolatriaeinpaucos
cultoresuituliuindicauit,mortepaucorumexpianspeccatamultorum,inpresensterrens,in
posterumdisciplinamsanctiens.SicetipseChristuspeccatatotiuspopulimortepaucorum
puniuit, dum pro fornicatione totius populi una die XXIII. milia perierunt. Sic et pro
peccatomurmurationisueltemptationisnonnullipunitisunt,uteorumexemploceteriad
penitenciamcogerentur.SicetcottidienonnullospunitDeus,utdiuinaprouidentiaetiam
circahumanauigilarecognoscatur,etnonnullosetiamperlongatemporaadpenitenciam
 665

expectat,utpatienciamsuaebenignitatisnobisostendat.SicHelyasetiamculturamBaal
uindicauit, sacerdotes et prophetas eius interficiendo, morte auctorum expians peccata
imitantiumpopulorum.1.Quodueropeccata,quepublicisindiciisdeseruntur,punienda
non sint, illo exemplo probatur, quo Christus, qui Iudam solus furem nouerat, non
abiecisse,sedpatientertollerasseasseritur.UndeAmbrosiussuperprimamepistolamad
Chorinthios[cap.S.]ait:

P.2.C.23.Q.4.C.XXXI.Iudicisnonestsineaccusatoredampnare.

Siquispotestatemnonhabetquemscitreumabicere,uelprobarenonualet,inmunis
est,etiudicisnonestsineaccusatoredampnare,sicutChristusnonabiecitIudam.Gratian.
Similiternonestferendasentencia,quandomultitudoestincausa,uelquandoillepeccat,
quisociamhabetmultitudinem.UndeAugustinusinlibroII.[c.2.]contraParmenianum:

P.2.C.23.Q.4.C.XXXII.Quodamultitudinepeccatur,uelabeo,quimultitudinem
habetsociam,abecclesianonpunitur,seddefletur.

Nonpotestessesalubrisamultiscorrectio,nisicumillecorripitur,quinonhabet
sociam multitudinem. Cum ueroidem morbus plurimos occupauerit, nichil aliud restat
bonis,quamdoloretgemitus,utperilludsignum,quodEzechielisanctoreuelatur,illesi
euadere abillorum uastatione mereantur. Et infra: 1.Reuera cumcontagio peccandi
multitudinem inuaserit, diuinae disciplinae seuera misericordia necessaria est. Nam
consiliaseparationisetinaniasunt,etperniciosaatquesacrilega,quiainpiaetsuperbasunt,
etplusperturbantinfirmosbonos,quamcorrigantanimososmalos.Etinfra:2.Turba
auteminiquorum,cumfacultasestinpopulispromendisermonem,generaliobiurgatione
feriendaest,etmaxime,sioccasionematqueoportunitatemprebueritaliquodflagellum
desuper Domini, quo eos appareat pro suis meritis uapulare. Gratian. Precepta uero
euangelicadedilectioneinimicorum,etmisericordiainpendendaproximis,exhortationes
quoque Apostoli de cibandis uel potandis inimicis, non eatenus intelligenda sunt, ut
peccandirelaxeturinpunitas,sedutdelinquenticorrectioetnaturaeministretursubsidium,
donecpersentenciamiudicis,ademptaspecorrectionis,malorumtollaturexercitium.In
hocergoiubemurdiligereinimicos,etmiserieorum,utdeeorumperditionedoleamus,
eorum salutem desideremus, et pro illorum correctione cottidie laboremus et oremus,
penitentibussolaciainpendamus,alteralteriusoneraportantes;utnonpertinacesetinmalo
persistentesinpunitatedonemus.Sicutenimergapenitentesnonseueri,sedmisericordes
essemonemur,iuxtaillud:Noliessenimisiustus,quiaestiustusquiperitiniusticiasua,
et iterum: Iudicium sine misericordia ei, qui non fecit misericordiam; et item illud
ApostoliinsecundaepistolaadChorinthios:Cuialiquiddonastis,etego.Nametegosi
quiddonaui,propteruosdonaui,acsiipseChristusdonaret,utnoncircumueniamur a
sathana,Nonenimignoramuscogitationeseius,quiquosnequitconsentiendodecipere
facitnimisasperos,sicut,inquam,penitentibus,utdictumest,misericordesesseiubemur,
sic inpenitentibus et obstinatis in malo inpendere prohibemur misericordiam. Unde
Ambrosiusinlibrodeoffitiis:

P.2.C.23.Q.4.C.XXXIII.Deiustaetiniustamisericordia.

Estiniustamisericordia.Deniqueinlegescriptumestdequodam:Nonmisereberis
illius,etinlibrisRegumlegitur,quiaSaulcontraxitoffensam,quiamiseratusestAgag
hostium regem, quem prohibuerat diuina sentencia seruari. Ita, si quis latronem filiis
 666

deprecantibus motus, et lacrimis coniugis eius inflexus absoluendum putat cui adhuc
latrocinandi aspiret affectus,nonneinnocentes tradet exitio quiliberat multorumexitia
cogitantem?Certesigladiumreprimit,uinculadissoluit,laxatexilium?curlatrocinandi
quapotestclementioriuianoneripitfacultatem,quiuoluntatemextorquerenonpotuit?
Deinde inter duos, hoc est accusatorem et reum, pari periculo de capite decertantes,
alterum, si non probasset, alterum, si esset ab accusatore conuictus, si non id, quod
iusticiaeest,iudexexequatur:sedmisereturalterius,autdampnabitprobantem,aut,dum
accusatorifauet,quodprobarenonpossit,addicetinnoxium;nonpotestigiturhecdiciiusta
misericordia.Inipsaecclesia,ubimaximequismisereridebet,teneriquammaximedebet
forma iusticiae, ne quis a consortio criminationis abstractus, breui lacrimula atque ad
tempus parata, uel etiam uberioribus fletibus communionem, quam plurimis debet
postularetemporibusafacilitatesacerdotisextorqueat.Nonnecumuniindulgetindigno,ad
prolapsionis contagium prouocat uniuersos? Facilitas enim ueniae incentiuum tribuit
delinquendi.

P.2.C.23.Q.4.C.XXXIV.Nondebemusinmalacausapauperimisereri.

ItemAugustinusinlibroPsalmorum.[Psal.32.]Neamissoiudiciosispauperiin
malacausamisericors,cuiussiparcissaccello,percutiscor,ettantonequioremreddis,
quantoiustumfauereuidetsibi.

P.2.C.23.Q.4.C.XXXV.Hominiestmiserendum,peccatoriestirascendum.

Idem.Duoistanominacumdicimus,homopeccator,nonutiquefrustradicuntur.
Quiapeccatorest,corripe:etquiahomo,miserere,necomninoliberabishominem,nisi
eum persecutus fueris peccatorem. Huic offitio omnis inuigilat disciplina, sicut cuique
regenti apta etaccommodata est,nonsolumepiscopo regenti plebem suam,sedetiam
pauperiregentidomumsuam,diuitiregentifamiliamsuam,maritoregenticoniugemsuam,
patriregentiprolemsuam,iudiciregentiprouinciamsuam,regiregentigentemsuam.Et
paulo post: 1. Ita nulli homini claudenda est misericordia, nulli peccato inpunitas
relaxanda. Hinc itaque intelligendum est, quam non sit contempnenda elemosina, que
quibusque pauperibus iure humanitatis inpenditur, quandoquidem Dominus subleuabat
indigentiampauperumetiamhisloculis,quosexopibusinplebataliorum.Etpaulopost:
2.Nonergosuscipiamuspeccatores,propterquodsuntpeccatores,sedtameneosipsos,
quia et homines sunt, humana consideratione tractemus; persequamur in eis propriam
iniquitatem, misereamur communem naturam. Gratian. Item illud euangelii, quod
obiciebatur:Quigladioususfueritgladiocadet,Augustinusexponitinlibro2.contra
Manicheos,[cap.70.]itadicens:

P.2.C.23.Q.4.C.XXXVI.Quidicaturgladiumaccipere.

Ille gladium accipit, qui, nulla superiori ac legitima potestate uel iubente, uel
concedente,insanguinemalicuiusarmatur.VII.Pars.Gratian.PorroilludIeronimi,quo
ecclesianegaturaliquempersequi,nonitaintelligendumest,utgeneraliterecclesianullum
persequatur,sedquodnulluminiustepersequatur. Nonenimomnispersecutioculpabilis
est,sedrationabiliterhereticospersequimur,sicutetChristuscorporaliterpersecutusest
eos,quosdetemploexpulit.UndeAugustinusaitVincentioDonatistae:
 667

P.2.C.23.Q.4.C.XXXVII.Potestatisoffitioutiliterinquieticorriguntur.

Nimium suntinquieti, quos perordinatas aDeopotestates cohiberi atque corrigi

michinonuideturinutile.Namdemultorumiamcorrectionegaudemus.Etpostpauca:1.
Si enim quisquam inimicum suum periculosis febribus freneticum factum currere in
precepsuideret,nonnetuncpociusmalumpromaloredderet,sisiceumirepermitteret,
quam si corrigendum curandumque ligaret? Et tamen ei tunc molestissimus et
aduersissimus uideretur, quando utilissimus et misericordissimus extitisset. Sed plane
salutereparatatantouberiuseigratiasageret,quantominussibipepercissesensisset.Et
postpauca:2.Atquibusdamistanonprosunt.Numquidideonegligendaestmedicina,
quianonnullorumestinsanabilispestilentia?Itempostaliqua:3.Nonomnis,quiparcit,
amicusest,necomnis,quiuerberat,inimicus.Meliorasuntuulneraamici,quamoscula
inimici.Meliusestcumseueritatediligere,quamcumlenitatedecipere.Utiliusesurienti
panistollitur,sidecibosecurusiusticiamnegligebat,quamesurientipanisfrangitur,ut
iniusticiae seductus adquiescat. Item post pauca: 4. Putas, neminem debere cogi ad
iusticiam, cum legas patremfamilias dixisse seruis: Quoscumque inueneritis cogite
intrare; cum legas etiam ipsum primo Saulum, postea Paulum, ad ueritatem
cognoscendamettenendammagnauiolentiaChristicogentisconpulsumesse.Itempost
pauca: 5. Et noueritis furem aliquando auertendis pecoribus pabulum spargere, et
aliquandopastoremflagelloerrantiapecorareuocare.Item:6.Sisemperessetculpabile
persecutionem facere, non scriptum esset in libris sanctis: Detrahentem proximo suo
occulte,huncpersequebar.Aliquandoergoetquieampatituriniustusest,etquieamfacit
iustusest.Sedplanesepeetmalipersecutisuntbonos,etbonimalos;illinocendoper
iniusticiam,illiconsulendoperdisciplinam;illiinmaniter,illitemperanter;illiseruientes
cupiditati illi karitati. Namqui trucidat nonconsiderat quemadmodum secet. Illeenim
persequitur sanitatem, ille putredinem. Occiderunt inpii Prophetas: occiderunt inpios et
Prophetae. Flagellauerunt Iudei Christum: Iudeos flagellauit et Christus; traditi sunt
Apostoliabhominibushumanaepotestati:tradideruntApostolihominespotestatisathanae.
In his omnibus quid adtenditur, nisi eorum quis pro ueritate, quis pro iniquitate, quis
nocendicausa,quisemendandi?Etpaulopost:7.Constantinusinperatorconstituit,utres
conuictorumetunitatiperuicaciterresistentiumfiscouendicarentur.Etpostpauca:8.
Certenulliuscrimenmaculatnescientem.Item:9.Factanocentium,queinnocentibus
demonstrariuelabinnocentibuscredinonpossunt,noninquinantquemquam,sedpropter
innocentium consortium etiam cognita sustinentur. Non enim propter malos boni sunt
deserendi,sedpropterbonosmalisunttollerandi,sicuttoleraueruntProphetae,contraquos
tantadicebant,neccommunionemsacramentorumilliuspopulirelinquebant.

P.2.C.23.Q.4.C.XXXVIII.Hereticiadsalutemetiaminuitisunttrahendi.

ItemDonatoPresbitero.[epist.CCIV.]Displicettibi,quodtraherisadsalutemDei,
cumtamenmultosnostrostraxerisadperniciem?Quidenimuolumus,nisiteconprehendi,
etpresentari,etseruari,nepereas?Quodautemincorporelesuses,ipsetibifecisti,qui
iumentotibimoxadmotoutinoluisti,etteadterramgrauitercollisisti.Namutiquealius,
quiadductusesttecum,collegatuusillesusuenit,quiaipsesibitalianonfecit.Sedneque
putashoctibifieridebuisse,quianeminemexistimascogendumadbonum.Adtendequid
dixeritApostolus:Quiepiscopatumdesideratbonumopusdesiderat.Ettamentammulti
ut episcopatum suscipiant tenentur inuiti, producuntur, includuntur, patiuntur tanta que
nolunt, donec eis adsit uoluntas suscipiendi operis boni. Quanto magis uos ab errore
pernicioso, in quo uobis inimici estis, trahendi estis et perducendi ad ueritatem uel
 668

cognoscendam,ueleligendam,nonsolumuthonoremsalubriterhabeatis,sedetiamne
nequissime pereatis? 1.Dicis,Dominum dedissearbitrium liberum, ideonondebere
hominemcogiadbonum.Quareergoilli,dequibussupradiximus,cogunturadbonum?
Adtendeergoetconsideraquodnonideouoluntasbonamisericorditerinpenditur,utmala
uoluntashominisdiligatur.Namquisnesciat,necdampnarihominem,nisimeritomalae
uoluntatis,necliberari,nisibonamhabuerituoluntatem?Nontamenideoquidiliguntur
malaesuaeuoluntatiinpuneetcrudeliterpermittendisunt,sed,ubipotestasdatur,etamalo
prohibendi, etad bonumcogendi. Nam,siuoluntas mala sempersuaepermittenda est
libertati, quare Israelitae recusantes et murmurantes tam duris flagellis a malo
prohibebantur, et ad terram repromissionis conpellebantur? Si uoluntas mala suae
permittenda est libertati, quare Paulus non est permissus uti pessima uoluntate, qua
persequebaturecclesiam,sedprostratusest,utcecaretur,etcecatusest,utmutaretur,et
mutatusest,utmitteretur,missusest,utqualiafeceratinerrore,taliaproueritatepateretur?
Siuoluntasmalasempersuaepermittendaestlibertati,quaremoneturpaterinscripturis
sanctisfiliumdurumnonsolumuerbiscorripere,sedetiamlateraeiustundere,utadbonam
disciplinamcoactusacdomitus dirigatur?UndeidemSalomondicit:Tupercutiseum
uirga,animamautemeiusliberasamorte.Simalauoluntassempersuaepermittendaest
libertati,quarecorripiunturnegligentespastores,etdicitureis:Errantemnonreuocastis,
perditumnonrequisistis? EtuosouesChristiestis;characteremdominicumportatisin
sacramento, quod accepistis; sed erratis et peritis. Non ideo uobis displiceamus, quia
reuocamus errantes, et querimus errantes perditos. Melius enim facimus uoluntatem
Domini monentis, ut uos ad eius ouile redire cogamus, quam consentiamus uoluntati
errantium,utperireuospermittamus.2.Noliergoiamdicere,quodteassidueaudio
dixisse:Sicuoloerrare,sicuoloperire.Meliushocomninononpermittimus,quantum
possumus.Modo,quoquodteinputeum,morereris,misisti,utiqueliberauoluntatefecisti.
SedquamcrudelesessentseruiDei,sihuicmalaeuoluntatituaetepermitterent,etnonte
deillamorteliberarent?Quiseosnonmeritoculparet?Quisnoninpiosrecteiudicaret?Et
tamentuteuolensinaquammisisti,utmorereris;illitenolentemleuaueruntdeaqua,ne
morereris. Tu fecisti secundum uoluntatem tuam, sed in perniciem tuam; illi contra
uoluntatemtuam,sedcontramortemtuam.Siergosalusistacorporalissiccustodiendaest,
utetiaminnolentibusabeis,quieosdiligunt,seruetur:quantomagisillaspiritualis,in
cuius desertione mors eterna metuitur? Quamquam et in ista morte, quam tu ipse tibi
uoluistiinferre,nonsolumadtempus,sedetiamineternummorereris,quia,etsinonad
salutem, nonadecclesiae pacem,nonadChristicorporisunitatem, nonadsanctam et
indiuiduam karitatem, sed ad mala aliqua cogereris, nec sic tibi ipse inferre mortem
debuisti.Considerascripturasdiuinas,etdiscutequantumpotes,etuide,utrumhocfecerit
aliquisaliquandoiustorumatquefidelium,cumabeismalatantaperpessisunt,quieosad
interitum, nonaduitam, quoconpelleris, adigebant. Et post pauca: 3.Repetis, sicut
audio,quodineuangelioscriptumest,recessisseaDominoLXX.discipulos,etarbitrio
suae malae atque inpiae discessionis fuisse permissos; ceterisque duodecim, qui
remanserant,fuisseresponsum:Numquidetuosuultisabire?Etnonadtendisquiatunc
primumecclesianouellogerminepullulabat,nondumqueconpletafueratillaprophetia:Et
adorabunteumomnesregesterrae,omnesgentesseruientei?Quodutiquequantomagis
inpletur,tantomaioreecclesiautiturpotestate,utnonsolumnoninuitet,sedetiamcogatad
bonum.HocDominussignificareuolebat,qui,quamuismagnamhaberetpotestatem,prius
tamenelegitconmendarehumilitatem.Hocetinillaconuiuiisimilitudinesatiseuidenter
ostendit,ubimisitadinuitatos,etnolueruntuenire,etaitseruo:Exicitoinplateasetuicos
ciuitatis, et pauperes ac debiles, cecos et claudos introduc huc. Et ait Domino seruus:
Factumest,utinperasti,etadhuclocusest.EtaitDominusseruo:Exiinuiasetsepes,et
 669

conpelleintrare,utinpleaturdomusmea. Videnunc,quemadmodumdehis,quiprimi
uenerant,dictumest:introduceos;nuncdictumest:conpelle.Itasignificatasuntecclesiae
primordiaadhuccrescentis,utessentuiresetiamconpellendi.

P.2.C.23.Q.4.C.XXXIX.Hereticiutiliterpatiunturqueutilitercatholiciinferunt.

IdemsuperIohannem.[tractatuXI.adc.3.]QuandouultDeusconcitarepotestates
aduersus hereticos, aduersus scismaticos, aduersus dissipatores ecclesiae, aduersus
exsufflatoresChristi,aduersusblasphematoresChristibaptisminonmirentur.QuiaDeus
uocitat,utaSarauerbereturAgar,cognoscatseAgar,ponatceruicem;que,cumhumiliata
discederetadominasua,occurriteiangelus,etdixit:QuidtibiestAgar,ancillaSarae?
Cumconquestaessetdedomina,quidaudiuitabangelo:Reuertereaddominamtuam.
Adhocergoaffligitur,utreuertatur,atqueutinamreuertatur,quiaproleseius,sicutIacob,
cum fratribus hereditatem tenebit. Mirantur autem, quia conmouentur potestates
Christianae contra dissipatores detestandos ecclesiae. Si non mouerentur, quomodo
redderent rationem de inperio suo Deo? Intendat karitas uestra quid dicam, quia hoc
pertinet ad reges seculi Christianos, ut temporibus suis pacatam uellent suam matrem
ecclesiam,undespiritualiternatisunt. Etpaulopost:1.Nabuchodonosorrexdecreuit,
dicens: Quicumque dixerint blasphemiam in deum Sydrac, Mysac, et Abdenago, in
interitu erunt,etdomuseorumindispersione. Eccequomodorexalienigenaseuit,ne
blasphemeturDeusIsrael,quipotuittrespuerosdeigneliberare.Etnolunt,utseuiantreges
Christiani,quiaChristusexsufflatur,aquonontrespueri,sedorbisterrarumcumipsis
regibus a gehennarum igne liberatur? Et infra: 2. Quomodo ergo reges isti non
moueantur,quinontrespuerosattenduntliberatos deflamma,sedseipsosdeflamma
gehennae,quandouidentChristum,aquoliberatisunt,exsufflariinChristianis?quando
audiuntdiciChristiano:DictenonesseChristianum?Taliafacereuolunt,sedsaltimtalia
patinolunt.Namuidete,qualiafaciunt,etqualiapatiuntur;occiduntanimas,affligunturin
corpore;sempiternasmortesfaciunt,ettemporalesseperpeticonqueruntur.

P.2.C.23.Q.4.C.XL.Ecclesiarationehereticospersequitur.

IdemcontraPetilianum.[lib.II.c.79.]Quipeccat,nonpeccatlegisauctoritate,sed
contra legis auctoritatem. Quia uero interrogas, que sit ratio persequendi, uicissim te
interrogo, cuius sit uox in Psalmo dicentis: Detrahentem secreto proximo suo, hunc
persequebar. Quere itaque causam, et modum persecutionis, et noli tanta impericia
malorumgeneraliterpersecutoresreprehendere.[c.82.]Nonenimpersequimuruos,nisi
quemadmodum ueritas persequitur falsitatem. Item: [c. 1O.] 2. Petilianus dixit, si
Apostoli persecuti sunt aliquem, aut aliquem tradidit Christus? Augustinus respondit:
Possemquidemdicere,ipsumsathanamomnibusmalishominibusessepeiorem,cuitamen
tradiditApostolushominemininteritumcarnis,utspiritussitsaluusindieDominiIesu,
item alios, de quibus dicit: Quos tradidi sathanae, ut discant non blasphemare. Et
Dominus flagellatos expulit de templo inprobos mercatores, ubi etiam connexum est
testimonium scripturae dicentis: Zelus domus tuae comedit me. Ecce, inuenimus
Apostolum traditorem, Christum persecutorem. [c. 19.]: 3. Quare per uiolentissimas
turbas etiam ultro inprobi estis ecclesiis catholicis, ubi potueritis aduertere quod
innumerabilibus exemplis res ipsa indicat? Sed dicitis, uos loca uestra defendere, et
resistitis fustibus et cedibus, quibuscumque potueritis. Quare non audistis ibi uocem
Domini dicentis: Ego autem uobis dico, non resistere malo? Aut, si fieri potest, ut
aliquandorecteperuimcorporalemresistaturuiolenti,necideopreceptumuioletur,quod
 670

audiuimusaDomino:Egoautemdicouobis,nonresisteremalo:curnonetiamhocfieri
potest,utperordinatasetlegitimaspotestatesdesedibus,queilliciteusurpanturuelad
iniuriamDeiretinentur,piusexpellatinpium,etiustusiniustum?Nequeenimeomodo
persecutionem passi sunt pseudoprophetae ab Helya, quomodo ipse Helyas a rege
nequissimo, aut, quia flagellatus est Dominus a persecutoribus, passionibus eius
conparandisuntquosipsedetemploflagellatoseiecit.4.Restatergo,utnichilaliud
requirendum esse fateamini, nisi utrum iuste, an inpie feceritis, non miremini, si non
desuntministriDeo,perquosflagellemini,quiapersecutionempatimininonanobis,sed,
sicutscriptum est,abipsisfactis uestris.Etinfra:5.Depersecutione uestraquerela
sedabitur, si cogitetis prius et intelligatis, non omnem persecutionem esse culpabilem.
Alioquin non laudabiliter diceretur: Detrahentem secreto proximo suo, hunc
persequebar. Nam cottidie uidemus et filium de patre tamquam de persecutore suo
conqueri,etconiugemdemarito,etseruumdedomino,etcolonumdepossessore,etreum
deiudice,etmilitemuelprouincialemdeduceuelrege,cumilliplerumqueordinatissima
potestatehominessibisubditosperterroresleuiumpenarumagrauioribusmalisprohibeant
atqueconpescant,plerumqueautemabonauita,etabonisfactis minandoetseuiendo
deterreant.Sedcumamaloetillicitoprohibent,correctoresetconsultoressunt;cumautem
abonoetlicito,persecutoresetobpressoressunt.Culpanturetiamquiprohibentamalo,si
modumpeccatimoduscorrectionisexcedat.

P.2.C.23.Q.4.C.XLI.Aregibusterraecontrainimicossuosecclesiaauxiliumpetat.

Ideminepistola[XLVIII.]adVincentium.Noninueniturexemplumineuangeliciset
apostolicislitteris,aliquidpetitumaregibusterraeproecclesiacontrainimicosecclesiae.
Quisnegatnoninueniri?Sednondumimplebaturillaprophetia:Etnuncregesintelligite,
erudimini,quiiudicatisterram.Adhuceniminplebaturillud,quodineodempsalmopaulo
superiuslegitur:Quarefremueruntgentes,etpopulimeditatisuntinania?Astiteruntreges
terrae,etprincipesconueneruntinunum.Verumtamensifactapreteritainpropheticis
librisfiguraefueruntfuturorum,inregeillo,quiappellabaturNabuchodonosor,utrumque
tempus prefiguratum est, et quod sub Apostolis habuit, et quod nunc habet ecclesia.
TemporibusitaqueApostolorumetmartirumilludinplebatur,quodfiguratumest,quando
rexmemoratuspiosetiustoscogebatadoraresymulacrum,etrecusantesinignemmittebat.
Nunc illud inpletur, quod paulo post in eodem rege figuratum est, cum conuersus ad
honorandum Deum uerum decreuit in regno suo, ut, quicumque blasphemaret Deum
Sydrach, Mysach et Abdenago, penis debitis subiaceret. Prius ergo tempus illius regis
significabat priora tempora regum infidelium, quos patiuntur Christiani pro inpiis.
Posterius uero tempus illius regis tempora regum fidelium, quos patiuntur inpii pro
Christianis.Sedplaneineis,quisubnomineChristierantseductiaperuersis,neforteoues
Christi sint errantes, ad gregem aliter reuocandae sint, temperata seueritas, et magis
mansuetudo seruatur, ut cohercione exiliorum atque dampnorum ammoneantur
considerare, quid et quare patiantur, et discant preponere rumoribus et calumpniis
hominumscripturas,quaslegunt.Quisenimnostrum,quisuestrumnonlaudatlegesab
inperatoribus datas aduersus sacrificia paganorum? Et certe longe ibi pena seuerior
constitutaest.Illiusquippeinpietatiscapitalesuppliciumconstitutumest.Deuobisautem
corripiendis atque cohercendis habita ratio est, qua pocius ammoneremini ab errore
discedere,quamproscelerepuniremini.
 671

P.2.C.23.Q.4.C.XLII.Malosecclesiaiustepersequitur.

Idem eiusdem ad Bonifatium Comitem. [ep. L.] Si ecclesia uera ipsa est, que
persecutionempatitur,nonquefecit,querantabApostolo,quamecclesiamsignificabat
Sara,quandopersecutionemfaciebatancillae.Liberamquippematremuestram,celestem
Ierusalem, id est ueram Dei ecclesiam, in illa muliere dicit figuratam, que affligebat
ancillam.Siautemmeliusdiscutiamus,magisillapersequebaturSaramsuperbiendo,quam
Saracohercendo.Illaenimfaciebatdominaeiniuriam,istainponebatsuperbaedisciplinam.
Deinde quero, si boni et sancti uiri nemini faciunt persecutionem, sed tantummodo
patiuntur,cuiusputantinPsalmouocemesse,ubilegitur:Persequarinimicosmeos,et
conprehendam illos, et non conuertar, donec deficiant? Ergo si uerum dicere uel
agnoscereuolumus,estpersecutioiniusta,quamfaciuntinpiiecclesiaeChristi.Istanamque
beataest,quepersecutionempatiturpropteriusticiam;illiueromiseri,quipersecutionem
patiuntur propter iniusticiam. Proinde ista persequitur diligendo, illa seuiendo: ista ut
corrigat,illauteuertat:istautreuocetaberrore,illautprecipitetinerrorem.1.Quod
autemdicuntquicontrasuasinpietateslegesiustasinstituinolunt,nonpetissearegibus
terraeApostolostalianonconsiderant,aliudtempustuncfuisse,etomniasuisconuenire
temporibus.QuisenimtuncinChristumcredideratinperator,quiseipropietatecontra
inpietatemlegesferendoseruiret.Tuncenimilludadhucpropheticumconplebatur:Quare
fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terrae, et principes
conuenerunt in unum aduersus Dominum, et aduersus Christum eius. Nondum enim
agebaturquodpaulopostineodempsalmodicitur:Etnuncregesintelligite,erudimini,
quiiudicatisterram.SeruiteDominointimore,etexultateeicumtremore.Quomodoergo
regesDominoseruiuntintimore,nisiea,quecontraDominiiussafiunt,religiosaseueritate
prohibendoatqueplectendo?Aliterenimseruit,quiahomoest,aliteretiamquiarexest.
Quia homoest, seruit uiuendo fideliter; quia rex est, seruat leges iusta precipientes et
contrariaprohibentesconuenientiuigoresanctiendo.

P.2.C.23.Q.4.C.XLIII.ExemploChristimalisuntadbonumcogendi.

Idem. [in eadem epistola] Quis potest nos amplius amare, quam Christus, qui
animamsuamposuitproouibussuis?Et,cumPetrumetaliosapostolosuocassetuerbo
solo,Paulum,ecclesiasuaeposteamagnumedificatorem,sedhorrendumanteauastatorem,
nonsolumuoceconpescuit,uerumetiampotestateprostrauit,atqueinfidelitatistenebris
seuientem,addesiderandumlumencordis,utsurgeret,priuscecitatecorporispercussit.Si
penaillanonesset,nonabeapostmodumsanaretur,etquandoapertisoculisnichiluidebat
sieossaluoshaberet,nonadinpositionemmanusAnaniae,uteorumaperireturintuitus,
tamquamsquamas,quibusclaususfuerat,indececidissescripturanarraret.Ubiestquod
isticlamareconsueuerunt,liberumestcredereuelnoncredere?cuiuimChristusintulit?
quemcoegit?EccehabentPaulumapostolum;agnoscantineopriuscogentemChristum,et
posteadocentem,priusferientem,etposteaconsolantem.Mirumestautem,quomodoille,
quipenacorporisadeuangeliumcoactusintrauit,plusillisomnibus,quisolouerbouocati
sunt, in euangelio laborauit, et quem maior timor conpulit ad karitatem, eius perfecta
karitasforasmittittimorem.Curergononcogeretecclesiaperditosfilios,utredirent?

P.2.C.23.Q.4.C.XLIV.Noncrudelitate,seddilectioneMoysespopulumflagellauit.

IdemcontraFaustum.[lib.XXII.c.79.]QuidcrudeleMoysesmandauitautfecit,
cum conmissum sibi populum sancte zelans, uiuo et uni uero Deo subditum cupiens,
 672

posteaquam cognouit ad fabricandum et colendum ydolum defluxisse, mentemque

inpudicam prostituisse demonibus, in paucos eorum uindicans gladio, quos Deus ipse,
quem offenderant, alto et secreto iudicio feriendos uoluisset mox feriri, et in presenti
salubriterterruit,etdisciplinaminposterumsanxit?Nameumnullacrudelitate,sedmagna
dilectionefecissequodfecit,quisnoninuerbiseiusagnoscat,orantispropeccatiseorum,
etdicentis:Sidimittisillispeccatum,dimitte:sinautem,delemedelibrotuo.1.Sic
planeetApostolusnoncrudeliter,sedamabilitertradidithominemsathanaeininteritum
carnis, ut spiritus saluus sit in die Domini Iesu; tradidit et alios, ut discerent non
blasphemare.

P.2.C.23.Q.4.C.XLV.Noninputaturfidelibus,quiexoffitioauttormentaexercent,
autcapitalemsentenciamferunt.

ItemInnocentius.[epist.III.adExsuperium,EpiscopumTolosanum,c.3.]Quesitum
est etiam super his, qui post baptismum amministrauerunt, et aut tormenta sola
exercuerunt,autetiamcapitalemprotuleresentenciam.Nichildehislegimusamaioribus
diffinitum.MeminerantenimaDeopotestateshasfuisseconcessas,etpropteruindictam
noxiorumgladiumfuissepermissum,etDeiministerioessedatuminhuiusmodiuindices.
Quomodoigiturreprehenderentfactum,quodauctoreDominouiderentesseconcessum?
Dehisergo,uthactenusseruatumest,sichabeamus,neautdisciplinamauertere,autcontra
auctoritatemDominiuenireaudeamus.Ipsisauteminrationereddendagestasuaomnia
seruabuntur.

P.2.C.23.Q.4. C. XLVI. Inmunis est dictator a culpa, cum legum auctoritas in

inprobosexercetur.

IdemadTolosanumepiscopum.Illudetiamsciscitariuoluisti,anprecesdictantibus
liberum concedatur utique post baptismi regenerationem a principibus poscere mortem
alicuiusuelsanguinemdereatu.Quamremprincipesnumquamsinecognitioneconcedunt,
sedadiudicesconmissaipsauelcriminasemperremittunt,utcausacognitauindicentur;
que cum quesitori fuerint delegata, aut absolutio aut dampnatio pro negotii qualitate
profertur.Etdumlegumauctoritasininprobosexercetur,eritdictatorinmunis.

P.2.C.23.Q.4.C.XLVII.IncorreptionemalorumDeusomnipotensplacatur.

ItemGregoriusBrunichildae,ReginaeFrancorum.[lib.VII.Indict.1.epist.5.]Si
quos igitur uiolentos, si quos adulteros, si quos fures, uel aliis prauis actibus studere
cognoscitis,DeumDeorumcorrectioneplacarefestinate,utperuosflagellumperfidarum
gentium,quod(quantumuidemus)admultarumnationumuindictamexcitatumest,non
inducat;ne,si,quodnoncredimus,diuinaeulcionisiracundiasceleratorumfueritactione
conmota,bellipestisinterimatquosdelinquentesadrectitudinisuiamDeipreceptanon
reuocant.

P.2.C.23.Q.4. C. XLVIII. Ecclesiasticae religionis inimici etiam bellis sunt

cohercendi.

IdemGenadio,PatricioetExarchoAffricae.[lib.I.epist.72.]Sicutexcellentiam
uestramhostilibusbellisinhacuitaDominusuictoriarumfecitlucefulgere,itaoportet
etiaminimicisecclesiaeeiusomniuiuacitatementisetcorporisobuiare,quatinuseiusex
 673

utroque triumphomagis acmagis enitescatopinio,cumetforensibusbellis aduersariis

catholicae ecclesiae pro Christiano populo uehementer obsistitis, et ecclesiastica prelia
sicutbellatoresDominifortiterdimicatis.Notumestenimhereticaereligionisuiros,sieis,
quod absit, suppetit nocendi licentia, contra catholicam fidem uehementer insurgere,
quatinushereseossuaeuenenaadtabefacienda,siualuerint,Christianicorporismembra
transfundant.Cognouimusenimeoscontracatholicamecclesiam,Dominoeisaduersante,
collasubrigere,etfidemChristianinominisinclinareuelle;sedeminentiauestraconatus
eorum conprimat,etsuperbaseorumceruices iugorectitudinis premat.Conciliumuero
catholicorumepiscoporumammoneriprecipite,utprimatemnonexordinelocipostpositis
uitaemeritisfaciat,quoniamapudDeumnongraduselegantior,seduitaemeliorisactio
conprobatur.Ipseueroprimasnonpassim(sicutmorisest)peruillas,sedinunaciuitate
eorum iuxta electionem resideat, quatinus adeptae dignitatis meliori ingenio resistendi
Donatistis possibilitas disponatur. Ex concilio uero Numidiae si qui desiderant ad
apostolicamsedemuenire,permittite,et,siquilibeteorumuiaecontradicereputauerint,
obuiate. Magis profecto excellentia uestra apud Creatorem gloria proficit, si per eam
dispersarumecclesiarumpotueritsocietasrestaurari.Cumenimlargitamuneraadnominis
sui conspicit gloriam reuocari, tanto largiora tribuit, quanto per ea religionis suae
dignitatemuideritampliari.Persoluentespretereapaternaekaritatisaffectum,Dominum
petimus,quobrachiumuestrumadconprimendoshostesforteefficiat,etmentemeiusfidei
zelouelutmucronegladiiuibrantisexacuat.

P.2.C.23.Q.4.C.XLIX.Meritofideibellorumprestaturuictoria.

Idemadeundem.[lib.I.epist. 73.]SinonexfideimeritoetChristianaereligionis
gratia tanta excellentiae uestrae bellicorum actuum prosperitas eueniret, non miranda
fuerant, cum sciamus, hec etiam antiquis bellorum ducibus fuisse concessa. Sed cum
futuras,Deolargiente,uictoriasnoncarnaliprouidentia,sedmagisorationibuspreuenitis,
fit,uthocinstuporemueniat,quodgloriauestranonterrenoconsilio,sedDeodesuper
largientedescendat.Ubienimmeritorumuestrorumloquaxnondiscurritopinio?quebella
uosfrequenterappeterenondesideriofundendisanguinis,seddilatandaecausareipublicae
inquaDeumcoliconspicimus,loquitur,quatinusChristinomenpersubditasgentesfidei
predicationecircumquaquediscurreret.Sicutenimexteriorauosuirtutumoperaeminentes
inhacuitaconstituunt,itaetinternamorumornamentaexcordemundoprocedentiain
futuramuitamcelestiumgaudiorumparticipationeglorificant.Plurimaenimpropascendis
ouibus B. Petri apostolorum principis utilitatibus excellentiam uestram prestitisse
didicimus, ita, ut non parua loca patrimonii eius propriis nudata cultoribus, largitis
Dacorum habitatoribus, restaurasset. Quecumque igitur illi Christianissima mente
confertis,horumretributionemperspeminfuturoiudiciosustinetisVIII.Pars.Gratian.
Breuitermonstratumest,quodbonilaudabiliterpersecunturmalos,etmalidampnabiliter
persecunturbonos.IlludautemApostoli:Tuautemquises,quiiudicasseruumalienum?
deoccultisalienicordisintelligendumest.Quoduindictainferripossit,monstratumest.
Nunc restat ostendere, quoddebet inferri, et quod magis diliguntur illi, qui puniuntur,
quamquiinpunitirelinquuntur;quodutrumquemultorumauctoritateprobatur.Aitenim
Augustinus.

P.2.C.23.Q.4.C.L.AdiramDeusprouocatur,cumpeccatapuniridifferuntur.

Si ea de quibus uehementer Deus offenditur, insequi uel ulcisci differimus, ad

irascendumutiquediuinitatispatienciamprouocamus.NonneAchanfiliusZarepreteriit
 674

mandatumDomini,etsuperomnempopulumIsraeliraeiusincubuit?Etilleeratunus
homo,atqueutinamsolusperissetinsceleresuo.

P.2.C.23.Q.4.C.LI.Vindicta,queadcorrectionemualet,nonestprohibenda.

ItemAugustinusdesermoneDominiinmonte,libroI.[c.37.et38.]Eauindicta,non
prohibetur,queualetadcorrectionem,queetiamadmisericordiampertinet,necinpedit
illudpropositum,quoquisqueparatusestabeo,quemcorrectumesseuult,pluraperferre.
Sedhuicuindictaeinferendaenonestidoneus,nisiquiodium,quoflagraresolentquise
uindicaredesiderant,dilectionismansuetudinesuperauerit.Nonenimmetuendumest,ne
odisseparuulumfiliumparentesuideantur,cumabeisuapulatpeccans,nepeccetulterius.
Et certe perfectio dilectionis ipsius Dei patris imitanda nobis proponitur, cum in
sequentibusdicitur:Diligiteinimicosuestros,benefacitehis,quioderuntuos,etoratepro
his,quiuospersecuntur.EttamendiciturdeipsoperProphetam:Quemenimdiligit
Dominuscorripit,flagellatautemomnemfilium,quemrecipit.EtdicitetiamDominus:
Seruus,quinescituoluntatem Dominisui,etfacitnondignaplagis,uapulabit paucis;
seruusautem,quiscituoluntatemDominisui,etnonfacitdignaplagis,uapulabitmultis.
Nonergo,nisiutipseuindicet,cuirerumordinepotestasdataest,eteauoluntateuindicet,
quapaterfiliumparuulumflagellat,quemtamenperetatemnonpotestodisse.Hincenim
apertissimumexemplumdicitur,quosatisapparet,possepeccatumamorepociusuindicari,
quam inpunitum relinqui, ut illum, quem uindicat, non pena miserum, sed correctione
beatumesseuelit;paratustamensit,siopusfuerit,equoanimopluratollerareabeoillicita,
quemuultessecorreptum,siueineumhabeatpotestatemcohercendi,siuenonhabeat.1.
Magniautemetsanctiuiri,quiiamoptimescirentmortemistam,queanimamdissoluita
corpore, formidandam non esse, secundum eorum tamen animum, qui illam timerent,
nonnullapeccatamortepunierunt,quoetuiuentibusutilismetusincuteretur,etillis,qui
mortepuniebantur,nonipsamorsnoceret,sedpeccatum,quodaugeriposset,siuiuerent,
diminueretur.Nontemereilliiudicabant,quibustaleiudiciumDeusdonauerat.Indeest,
quodHelyasmortemultosaffecitpropriamanu,etignediuinitusinpetrato,quodetalii
multimagnietdiuiniuirieodemspirituconsulendorebushumanisnontemerefecerunt.De
quoHelyacumdedissentexemplumdiscipuli,conmemorantesquidabeofactumsit,ut
etiam ipsis daret potestatem petendi de celo ignem ad consumendum eos, qui sibi
hospiciumnonprebuerant,reprehenditineisDominusnonexemplumprophetaesancti,
sed ignorantiam uindicandi, que adhuc erat in rudibus, animaduertens eos non amare
correctionem, sed odio desiderare uindictam. Itaque posteaquam eos docuit, quid esset
diligereproximumtamquamseipsum,infusoetiamSpiritusancto,quemdecemdiebus
conpletis post ascensionem suam desuper, ut promiserat, misit, non defuerunt tales
uindictae, quamuis multo rarius quam in ueteri testamento. Ibi enim ex maiori parte
seruientestimorepremebantur;hicautemmaximedilectioneliberinutriebantur. Namet
uerbis apostoli Petri Ananias, et uxor eius (sicut in Actibus Apostolorum legimus)
exanimesceciderunt,necresuscitatisunt,sedsepulti.

P.2.C.23.Q.4.C.LII.QueueritaticontrariasuntChristianuspersequidebet.

Item Augustinus contra Cresconium Grammaticum, libro I. Quisquis Christianus

iniquumpersequitur,Christiestinimicus.Verumdicis,sinonhocinillopersequitur,quod
Christoestinimicum.Nequeenimdominusinseruo,paterinfilio,maritusinconiuge,cum
sintutriqueChristiani,nondebentpersequiuiciaChristianaecontrariaueritati.Anuero,si
nonpersequantur,nonreinegligentiaemeritotenebuntur?
 675

P.2.C.23.Q.4.C.LIII.Quemadmodumhomodebetdiligereproximumsicutseipsum.

Item Augustinus ad Macedonium. [ep. LII.] Debet homo diligere proximum

tamquam se ipsum, ut quem potuerit hominem beneficentiae consolatione, uel
informationedoctrinae,ueldisciplinaecohercione,adducatadcolendum.
[PALEA.

P.2.C.23.Q.4.C.LIV.Deeodem.

ItemAugustinusadDonatumPresbiterum,epistolaCCIV.Malisuntprohibendia
malo, et cogendi ad bonum. ] Gratian. Ex his omnibus colligitur, quod uindicta est
inferendanonamoreipsiusuindictae,sedzeloiusticiae;nonutodiumexerceatur,sedut
prauitas corrigatur. Sed cum uindicta aliquando inferatur dampnis rerum, aliquando
flagellis,aliquandoetiammorte:queritur,ansitpeccatumiudiciuelministroreosmorti
tradere?

P.2.C.23.QuestioV.

Gratianus.I.Pars.Quodautemnulliliceataliquemoccidere,illopreceptoprobatur,
quoDominus inlegehomicidium prohibuit,dicens:Nonoccides. Itemineuangelio:
Omnis,quigladiumacceperit,gladioperibit.

P.2.C.23.Q.5.C.I.Malinonsuntinterficiendi,sedflagellisemendandi.

Item Augustinus ad Marcellinum Comitem, de Donatistis captis. [epist. CLIX.]

Circumcellionesillos,etclericospartisDonati,quosdeYponensiadiudiciumprofactis
eorumpublicaedisciplinaecausadeduxerat,atuanobilitateconperiauditos,etplurimos
eorumdehomicidio,quodinRestitutumcatholicumpresbiterumconmiserunt,etdecede
Innocentiialteriuscatholicipresbiteri,atquedeoculoeiuseffossoetdigitoprecisofuisse
confessos.Undemichisollicitudomaximaincussaest,nefortesublimitastuacenseateos
tantalegumseueritate plectendos,utqualia fecerunttaliapatiantur.Ideoquehislitteris
obtestorfidemtuam,quamhabesinChristo,peripsiusDomininostrimisericordiam,ut
hocnonfacias,necomninofieripermittas.Quamuisenimobilloruminteritumdissimulare
possemus,quianonaccusantibusnostris,sedillorumnotariis,adquostuendaepublicae
pacis uigilantia pertinebat, presentati uideantur examini; nolumus tamen passiones
seruorumDei,quasi inalienae partis suppliciis uindicari; nonquoscelestis hominibus
licentiamfacinorumprohibeamusauferri,sedhocmagissufficereuolumus,utuiuietnulla
parte corporis truncati uel ab inquietudine insana ad sanitatis otium legum cohercione
dirigantur,uelamalignis operibusalicuiutilioperideputentur.Vocaturquidemetista
dampnatio;sedquisnonintelligatmagisbeneficiumquamsuppliciumnuncupandum,ubi
nec seuiendi relaxatur audacia, nec penitendi salutaris medicina subtrahitur? Inple,
Christiane iudex, pii patris offitium, sic succensere iniquitati memineris, ut non in
peccatorumatrocitatibusexerceasulciscendilibidinem,sedpeccatorumuulneribuscurandi
adhibeas uoluntatem. Noli perdere paternam diligentiam, quam in ipsa inquisitione
seruasti,quandotantorumscelerumconfessionemnonextendendoeculeo,nonsulcantibus
ungulis,nonurentibusflammis,seduirgarumuerberibuseruisti,quimoduscohercioniset
amagistrisartiumliberalium,etabipsisparentibusadhibetur,utsepeetiaminiudiciisab
episcopissolethaberi.Noliergoatrociusuindicarequodleniusinquirendiquampuniendi
 676

maiornecessitasest.Adhocenimetmitissimihominesfacinusadmissumdiligenteratque
instanterexaminaredebent,utquibusparcantinueniant.

P.2.C.23.Q.5.C.II.Pretersuppliciummortisreisuntpuniendi.

Idem Marcellino. [epist. CLVIII.] Pena illorum, quamuis de tantis sceleribus

confessorum,rogoteutpretersuppliciummortissit,etpropterconscientiamnostram,et
propter catholicam mansuetudinem conmendandam. Ipse enim fructus ad nos peruenit
confessionisillorum,quiainuenitecclesiacatholica,ubiergaatrocissimosinimicosseruet
atqueexhibeatlenitatem.Intantaquippecrudelitatequecumquepretersanguinemuindicta
processerit, magna lenitas apparebit. Quod etsi modo quibusdam nostris illa atrocitate
conmotisuideturindignum,etquasidissolutionisetnegligentiaesimile,transactistamen
motibusanimorum(quirecentioribusfactissolentturbulentiusexcitari)egregieluculenta
bonitasapparebit.

P.2.C.23.Q.5.C.III.Malisuntprohibendiamalo,etcogendiadbonum.

IdemDonato.[epist.CXXVII.]Unumsolumest,quodintuaiusticiapertimescimus,
ne forte (quoniam quicquid mali contra Christianam societatem ab hominibus inpiis
ingratisqueconmittitur,profectograuiusestetatrocius,quamsiinaliosconmittatur)tu
quoqueproinmanitatefacinorum,acnonpociusprolenitatisChristianaeconsideratione
censeascohercendum.QuodteperIesumChristumnefaciasobsecramus.Etpaulopost:
1. Exoccasioneterribiliumiudicumetlegum,neeterniiudiciipenasluant,corrigieos
cupimus,nonnecari;necdisciplinamcircaeosnegligiuolumus,necsuppliciis,quibussunt
digni,coherceri.Sicergoeorumpeccataconpesce,utsintquospeniteatpeccauisse.Et
paulopost:2.Proindesioccidendosinhisuirosputatis,deterrebitisnos,nepernostram
operamiudiciumtalequidperueniat.Quoconpertoinnostramperniciemlicentioriaudacia
grassabuntur, necessitate nobis inpacta, ut etiam occidi ab eis eligamus, quam eos
occidendosuestrisiudiciisinferamus.

P.2.C.23.Q.5.C.IV.Quiesecclesiaeprincipumseueritateiuuatur.

Idem. [Macedonio, epist. LIV.] Prodest seueritas uestra, cuius ministerio quies
adiuuatur et nostra. Prodest intercessio nostra, cuius ministerio seueritas temperatur et
uestra.Nonuobisdispliceat,quodrogaminiabonis,quianecnobis,quodtimeminiamalis.
1.NamhominuminiquitatemetiamapostolusPaulusnontantumiudiciofuturo,uerum
etiam de presentibus uestris secularibus potestatibus terruit, asserens et ipsas ad
dispensationem diuinae prouidentiae pertinere. Omnis, inquit, anima potestatibus
sublimioribussubditasit,etc.HecuerbaApostoliutilitatemuestraeseueritatisostendunt.
Proindesicutdilectionemiussisuntterrentibusdeberequitiment,itadilectionemiussisunt
timentibusdeberequiterrent.Nichilnocendicupiditatefiat,sedomniaconsulendikaritate,
et nichil fiat inmaniter, nichil inhumaniter. Ita formidetur ulcio cognitoris, ut nec
intercessorisreligiocontempnatur,quiaetplectendo,etignoscendohocsolumbeneagitur,
utuitahominumcorrigatur.Quodsitantaestperuersitasetinpietas,utcorrigendaereinec
disciplinae,necueniaeremediasuffragenturabomnitamenintentioneatqueconscientia,
quamDeuscernit,siueseueritatesiuelenitate,nonnisioffitiumdilectionisinpletur.
 677

[P.2.C.23.Q.5.PALEA.C.V.

Hoctamenintelligendumestdeillis,quospresentiasuppliciainmeliusconmutant,
nondeillis,quiobstinatisuntinmalo,qui,sisemperuiuerent,semperpeccarent,quorum
penahicincipit,etineternumdurabit.]

P.2.C.23.Q.5.C.VI.Inpresentiarumnonnullipuniuntur,neineternumflagellentur.

Item Ieronimus inNaum.[Prophetam, ad c.1.] Quid ergo,ait, contra Dominum

cogitatis?Ipse,quicreauitmundum,eteiusconsummationemfaciet.Quidsiuobisuidetur
crudelisetrigidusetcruentus,quodindiluuiogenusdeleuithumanum,superSodomamet
Gomorramignemetsulphurempluit,Egyptiossubmersitfluctibus,Israelitarumcadauera
prostrauit in eremo, scitote, eum ideo ad presens reddidisse supplicia, ne in eternum
puniret. Certe aut uera sunt que Prophetae loquuntur, aut falsa. Si uera sunt que de
seueritateeiusuidenturdicere,ipsidixerunt:NoniudicabitDominusbisinidipsumin
tribulatione; sin autem falsa sunt, et falsum est quod dicitur: Non consurget duplex
tribulatio:falsaestergoetcrudelitas,queinlegescriptaest.Quodsiuerumest,etnegare
nonpoterunt,dicentePropheta:NoniudicabitDeusbisinidipsumintribulatione:ergo
quipunitisuntposteanonpunientur.Siautemposteapunientur,scripturamentitur,quod
nefasestdicere.Receperuntergoetquiindiluuioperierant,etSodomitae,etEgyptii,et
Israelitaeinsolitudinemalasuainuitasua.1.Querathicaliquis,sifidelisdeprehensusin
adulteriodecolletur,quiddeeoposteafiat?Autenimpunietur,etfalsumesthoc,quod
dicitur:NoniudicabitDeusbisinidipsumintribulatione,autnonpunietur,etoptandum
estadulteris,utinpresentiarumbreuietcitapenacruciatusfrustrentureternos.Adquod
respondebimus,Deum,utomniumrerum,itasuppliciorumquoquesciremensuras,etnon
preueniri sententia iudicis, nec illi in peccatorem exercendae dehinc penae auferri
potestatem, et magnum peccatum magnis diuturnisque cruciatibus lui. Si quis autem
punitussitutilleinlege,quiIsraelitismaledixerat,etquiinsabbatolignacollegerat,tales
posteanonpuniri,quiaculpaleuispresentisupplicioconpensatasit.

P.2.C.23.Q.5.C.VII.Quireisuntsanguinisabecclesiadebentdefendi.

ItemGregorius.Reossanguinisdefendatecclesia,neeffusionesanguinisparticeps
fiat.II.Pars.Gratian.Hincapparet,quodmaliflagellissuntcohercendi,nonmembrorum
truncationeueltemporalimorteplectendi.1.Sedobiciturillud,quodaitDominusad
Moysen:Maleficosnonpatierisuiuere;item:Quicoieritcumiumentomortemoriatur.
Adulterii etiam uel blasphemiae crimine notatus inmisericorditer lapidari iubetur. Item
Moyses, quilegem acceperat, cultores ydoli morte puniuit. Samuel etiam Agagregem
pinguissimuminfrustaconscidit.FineesquoqueIudeumcumMadianitacoeuntemgladio
transfixit, quod ei reputatum est ad iusticiam. Similiter nonnulli in ueteri testamento
inueniuntur malos trucidasse, nec transgressores legis, sed defensores appellantur. 2.
Prohibeturergoillopreceptoquisquesuaauctoritateinnecemalicuiusarmari,nonlegis
inperioreosmortitradere.Quienim,publicapotestatefunctus,ipsiuslegisinperiomalos
perimit, nec illius precepti transgressor, nec a celesti patria alienus habetur. Unde
AugustinusadPublicolam:[epist.CLIV.]
 678

P.2.C.23.Q.5.C.VIII.Exoffitiononestpeccatumhominemoccidere.

Deoccidendishominibus,neabeisquisqueoccidatur,nonmichiplacetconsilium,
nisifortesitmiles,autpublicafunctioneteneatur,utnonprosehocfaciat,sedproaliis,uel
prociuitate,ubietiamipseest,acceptalegitimapotestate,sieiuscongruitpersonae.Qui
uerorepellunturaliquoterrore,nemalafaciant,etiamipsisfortassealiquidprestatur.Hinc
autem dictum est: Non resistamus malo, ne nos uindicta delectet, que alieno malo
animum pascit, non ut correctionem hominum negligamus. Unde nec reus est mortis
alienae,quicumsuaepossessionimurorumambitumcircumduxerit,aliquisexipsorumusu
percussusinteriit.NequeenimreusestChristianus,siboseiusaliquemferiendo,uelequus
calcemiaciendoaliquemoccidat,autideonondebentChristianorumboueshaberecornua,
autequusungulas,autdentescanes.Autuero,quoniamapostolusPaulussatisegit,utin
tribuni noticiam perferretur, insidias sibi a quibusdam perditis preparatas, et ob hoc
deductoresaccepitarmatos,siinillossceleratihominesincidissent,Paulusineffusione
sanguinis eorum suum crimen agnosceret? Absit, ut ea, que propter bonum ac licitum
facimusauthabemus,siquidperhecpreternostramuoluntatemcuiquammaliacciderit,
nobisinputetur.Alioquinnecferramentadomesticaetagrestiasunthabenda,nequisexeis
uelseuelalteruminterimat,necarboresplantandae,nequisseindesuspendat,necfenestra
facienda, ne per hanc se quisquam precipitet. Et quid plura conmemorem, cum ea
conmemorandofinirenonpossem?Quidestinusuhominumbonoaclicito,undenon
possitinrogaripernicies?III.Pars.Gratian.Seipsumautemperimerenullalegisauctoritate
alicuipermittitur.UndeAugustinuslibroI.deciuitateDei:[c.17.]

P.2.C.23.Q.5. C. IX. Qui Deo auctore bella gesserunt, preceptum non occidendi
nequaquamtransgressisunt.

Sinonlicetpriuatapotestatealicuihominemoccidereinnocentem,cuiusoccidendi
licentiamlexnullaconcedit,profectoetiamquiseipsumoccidithomicidaest,ettantofit
nocentior,cumseocciderit,quantoinnocentiorineacausafuit,quaseoccidendumputauit.
NamsiIudaemeritofactumdetestamur,eumqueueritasiudicat,cumselaqueosuspendit,
scelerataeilliustraditionis auxissepocius,quamexpiasseconmissum,quoniam,deDei
misericordia desperando exiciabiliter penitens, nullum sibi salubris penitenciae locum
reliquit:quantomagisasuacedeseabstineredebetquitalisupplicioquidinsepuniatnon
habet? Iudas enim, cum se occidit, sceleratum hominem occidit, et tamen non solum
Christi,uerumetiamsuaemortisreusfiniuithancuitam,quia,licetpropterscelus,alio
tamensuoscelereoccisusest.1.Curautemhomo,quinichilmalifecit,sibimalefaciat,et
seipsuminterficiendohomineminterficiatinnocentem,nealiumpatiaturnocentem,atque
inseperpetretpeccatumproprium,neineoperpetreturalienum?Item:[c.20.]2.In
sanctis canonicisque libris nobis nusquam diuinitus preceptum permissumue reperiri
potest, ut uel ipsius inmortalitatis adipiscendae, uel ipsius cauendi curandiue causa
nobismetipsisneceminferamus.Nametprohibitosnosesseintelligendumest,ubilexait:
Nonoccides,presertim,quianonaddidit,proximumtuum,sicutfalsumtestimonium
cumuetaret:Falsum,inquit,testimoniumnondicesaduersusproximumtuum.Nec
ideotamen,siaduersusseipsumquisquamfalsumtestimoniumdixerit,abhocseputauerit
crimine alienum, quoniam regulam diligendi proximum a semetipso accepit,
quandoquidem scriptum est: Diliges proximum tuum sicut te ipsum. Porro si falsi
testimoniinonminusreusestquideseipsofalsumfatetur,quamsiaduersusproximum
hocfaceret,cumineoprecepto,quofalsumtestimoniumprohibetur,aduersusproximum
prohibeatur,possitquenonrecteintelligentibusuiderinonesseprohibitum,utaduersusse
 679

ipsumquisquefalsustestisassistat:quantomagisintelligendumest,nonlicerehominise
ipsumoccidere,cumineo,quodscriptumest:Nonoccides,nichildeindeaddito,nec
ipseutique,cuiprecipitur,intelligaturexceptus?Item:3.Nonoccides,necte,nec
alterum. Neque enim qui se occidit aliud quam hominem occidit. 4. Quasdam uero
exceptioneseademipsadiuinafecitauctoritas,sedhisexceptis,quosDeusoccidiiubet,
siue data lege, ad personam pro tempore expressa iussione, siue ipse qui occidit,
ministeriumdebetiubenti,sicutgladiusamminiculumutenti.Etideonequaquamcontra
hocpreceptumfecerunt,quoddictumest:Nonoccides,quiDeoauctorebellagesserunt,
autpersonamgerentespublicaepotestatissecundumiuslegis,hocestiustissimaerationis
inperium,sceleratosmortepunierunt.EtAbrahamnonsolumnonestculpatuscrudelitatis
crimine,uerumetiamlaudatusestnominepietatis,quoduoluitfiliumnequaquamscelerate,
sedobedienteroccidere.Etmeritoqueritur,utrumproiussuDeisithabendum,quodIephte
filiam,quepatrioccurrit,occidit,cumiduouissetseinmolaturum,quodeiuictoriredeunti
deprelioprimitusoccurrisset.NecSamsonaliterexcusatur,quodseipsumcumhostibus
ruina domus obpressit, nisi quia Spiritus latenter hoc iusserat, qui per illum miracula
faciebat. Hisigiturexceptis,quosuellexiustageneraliter,uelipsefonsiustitiaeDeus
specialiteriubetoccidi,quisquishominemuelseipsumuelquemlibetocciderit,homicidii
crimineinnectitur.Item:[c.26.]5.Hocdicimus,hocasserimus,hocmodisomnibus
approbamus,neminemspontaneammortemsibiinferredebere,uelutfugiendomolestias
temporales,neincidatinperpetuas;neminempropteralienapeccata,nehocipsoincipiat
haberegrauissimumproprium;neminemproptersuapreteritapeccata,quemagisinhac
uitaopusest,utpossintpenitendosanari;neminemuelutdesideriomeliorisuitae,quepost
mortemsperatur,quiareumsuaemortismeliorpostmortemuitanonsuscipit.

P.2.C.23.Q.5.C.X.Neminilicetsibimanusinicere.

IdemcontraPetilianum.[lib.II.c.49.]Tudixisti,laqueotraditorperiit,laqueum
talibus dereliquit. Hoc ad nos non pertinet omnino. Neque enim ueneramur nomine
martirumeos,quisibicollumligauerunt.

P.2.C.23.Q.5.C.XI.Deeodem.

ItemIeronimusinIonaPropheta.[adcap.I.,nonlongeafine.]Nonestnostrum
mortemarripere,sedillatamabaliislibenterexcipere.Undeetinpersecutionibusnonlicet
propriaperiremanu(absqueeo,ubicastitaspericlitatur),sedpercutienticollasubmittere.

P.2.C.23.Q.5.C.XII.Nullafiatproillisoratio,quiseipsosinterficiunt.

ItemexConcilioBracarensi.[I.,c.34.]Placuit,uthiiquisibiipsisuoluntarieautper
ferrum, aut per uenenum, aut per precipitium aut per suspendium, uel quolibet modo
inferuntmortem,nullaproillis inoblatione conmemoratiofiat,nequecumpsalmis ad
sepulturameorum cadaueradeducantur. Multienimsibihocperignorantiam usurpant.
Similiteretdehisplacuitfieri,quiprosuissceleribusmoriuntur.Gratian.Inpenitentes
subaudiatur.IdemineodemlibroI:
 680

P.2.C.23.Q.5.C.XIII.Nonestreushomicidiimiles,quipotestatiobedienshominem
occidit.

IV.Pars.Miles,cumobedienspotestati,subqualegitimeconstitutusest,hominem
occidit,nullaciuitatissuaelegereusesthomicidii;immo,nisifecerit,reusinperiideserti
atquecontemptiest.Quodsisuasponteatqueauctoritatefecisset,crimeneffusihumani
sanguinisincidisset.Itaqueundepunitur,sifeceritiniussus,indepunietur,sinonfecerit
iussus.

P.2.C.23.Q.5.C.XIV.Homicidaestquisponteocciditquosiudexiubetoccidi.

IteminquestionibusExodi.[quest.XXXIX.adc.11.]Cumministeriudicisoccidit
eum, quem iudex iussit occidi, profecto, si id sponte facit, homicida est, etiamsi eum
occidat,quemscitaiudicedebuisseoccidi.

P.2.C.23.Q.5.C.XV.Sicutiurelaudaturobedientia,itareprehenditurquisibinon
concessausurpat.

Idem.[lib.XXII.contraFaustum,c.73.]Lexeternaitamedioquodamposuitloco
aliqua, ut in eis usurpandis merito reprehendatur audacia, in exequendis iure laudetur
obedientia.Abraham,sispontaneusmotusfuissetinoccidendofilio,execrabilishaberetur:
atiubentiDeoobsecundansfamulatusest.

P.2.C.23.Q.5.C.XVI.Bonoanimooffitiauindictaepossuntinpleri.

Idem in questionibus super Matheum. [lib. I. qu. 10.] Offitia uindictae possunt
inplerebonibonoanimo,quomodoiudex,quomodolex.

P.2.C.23.Q.5.C.XVII.Nonestiniquus,sedhumanus,quicrimenpersequitur,ut
hominemliberet.

Idem ad Macedonium. [epist. LIV.] Non est iniquitatis, sed pocius humanitatis
societatedeuinctus,quiproptereaestcriminispersecutor,utsithominisliberator.

P.2.C.23.Q.5.C.XVIII.Quaresintinstitutaregiapotestasetlegaliatormenta.

Idem.[ineademepistola]Nonfrustrasuntinstitutapotestasregis,iuscognitoris,
ungulaecarnificis,armamilitis,disciplinadominantis,seueritasetiambonipatris;habeant
istaomniamodossuos,causas,rationes,utilitates.Heccumtimentur,etmalicohercentur,
etboniquietiintermalosuiuunt.

P.2.C.23.Q.5.C.XIX.Nonnumquampociuspeccatquicausammortisprebet,quam
ille,quioccidit.

Item.Cumhomoabhomineocciditur,multumdistat,utrumfiatnocendicupiditate,
uel iniuste aliquid auferendi (sicut fit ab inimico, sicut a latrone), an ulciscendi uel
obediendi ordine (sicut a iudice, sicut a carnifice), uel euadendi uel subueniendi
necessitate,sicutinterimiturlatroauiatore,hostisamilite.1.Etaliquandoquicausa
mortis fuit pocius in culpa est, quam ille, qui occidit; uelut si quispiam decipiat
 681

fideiussoremsuum,atqueilleproistosuppliciumlegitimumluat.Nectamenomnis,qui
causa alienae mortis est, reus est. Velut si stuprum quisquam petat, seseque, si non
inpetrauerit,interimat?Quidsifiliustimenspatrispiauerberaprecipitiopereat?Quidsi
aliushomineliberato,uelnealiusliberetur,sibiipsimorteminferat?Numpropteristas
alienarummortiumcausasautscelericonsentiendumest,autuindictapeccati,quenonfit
nocendi,sedcorrigendistudio,etiampaternatollenda,autoperamisericordiaecohibenda
sunt? Heccumaccidunt,debemuseishumanumdolorem,nonpropterilla,neaccidant,
rectefactorumreprimamusuoluntatem.

P.2.C.23.Q.5. C. XX. Quod sacerdotes efficere docendo non ualent; disciplinae

terrorepotestasextorqueat.

ItemYsidorus.[lib.III.Sent.desummobono,c.53.]Principesseculinonnumquam
intraecclesiampotestatisadeptaeculminatenent,utpereandempotestatemdisciplinam
ecclesiasticammuniant.Ceterumintraecclesiampotestatesnecessariaenonessent,nisiut
quodnonpreualentsacerdotesefficereperdoctrinaesermonempotestashocinperetper
disciplinae terrorem. Sepe per regnum terrenum celeste regnum proficit, ut qui intra
ecclesiampositicontrafidemetdisciplinamaguntrigoreprincipumconterantur,ipsamque
disciplinam,quamecclesiaeutilitasexercerenonpreualet,ceruicibussuperborumpotestas
principalis inponat, et, ut uenerationem mereatur, uirtutem potestatis inpertiatur.
Cognoscantprincipes seculiDeosedebereesserationemredditurospropterecclesiam,
quamChristotuendamsuscipiunt.Namsiueaugeaturpaxetdisciplinaecclesiaeperfideles
principes,siuesoluatur,illeabeisrationemexigit,quieorumpotestatisuamecclesiam
credidit.

P.2.C.23.Q.5.C.XXI.Etregia,etsacerdotalisdefendantauctoritasqueaddiuinam
confessionempertinent.

ItemLeoPapa.[epist.XXIX.adPulcheriamAugustam.]Resomnesalitertutaeesse
nonpossunt,nisiqueaddiuinamconfessionempertinent,etregiaetsacerdotalisdefendat
auctoritas.

P.2.C.23.Q.5. C.XXII.Sacerdotalisammonitioquoscorrigerenonualetsecularis
potentiacorrigat.

ItemexConcilioTuronensiIII.[c.41.]Incestuosi,patricidae,homicidaemultiapud
nos reperiuntur; sed aliqui ex illis sacerdotum nolunt ammonitionibus aurem
accommodare, uolentes in pristinis perdurare criminibus, quos oportet per secularis
potentiaedisciplinamatamprauaconsuetudinecoherceri,quipersalutiferasacerdotum
monitanolueruntreuerti.

P.2.C.23.Q.5.C.XXIII.Malosconprimere,etbonossubleuareregumoffitiumest.

ItemIeronimussuperHieremiam.[adc.22.]Regumestproprium,facereiudicium
atqueiusticiam,etliberaredemanucalumpniantiumuiobpressos,etperegrinopupilloque
et uiduae, qui facilius obprimuntur a potentibus, prebere auxilium. Et, ut curam eis
preceptorumDeimaioreminiceret,intulit:Nolitecontristare,utnonsolumeripiatis,sed
nepatiaminiquidemutuestraconniuentiaeueniateosabaliiscontristari,etsanguinem
innocentemnoneffundatisinlocoisto.Homicidasenim,etsacrilegosetc.Etpostpauca:
 682

Si,inquit,hecfeceritis,oregesIuda,tenebitispristinampotestatem.V.Pars.Gratian.
Ipsisautemprincipibusetpotestatibusfidemetreuerentiamseruarioportet,quamquinon
exhibueritapudDeumpremiainuenirenonpoterit. UndeidemIeronimus:[inepist.ad
Titum,c.2.aduers.Seruidominis]

P.2.C.23.Q.5. C. XXIV. Eterna mercede fraudatur qui fidem et reuerentiam

potestatibusseruarecontempnit.

Siapuddominoscarnalesinminimisfidelesfuerint,incipienteisapudDominum
maioraconmitti.OrnatautemdoctrinamDominiquiea,quecondicionisuaeaptasunt,
facit, ut e diuerso confundit eam qui non est subiectus in omnibus, cui condicio sua
displicet,quicontradictoratquefraudatorinnullobonamfidemostendit.Quomodoenim
potestfidelisesseinsubstantiaDeiquicarnalidominofidemexhiberenonpotuit?

P.2.C.23.Q.5.C.XXV.Militarisdisciplinaregiomniaseruat.

ItemAmbrosiusinlibroI.dePatriarchis.[idestdeAbrahamcap.3.]Dicataliquis,
cumipseuicerit,quomododicitAbrahamadregemSodomorum:Nichilsumamabste,
cum preda fuerit utique in potestate uictoris? Docet militarem disciplinam, ut regi
seruentur omnia. Sane his, qui secum fuissent in adiumentum fortasse sociati, partem
emolumenti tribuendam asserit tamquam mercedem laboris. Ideoque, quoniam sibi
mercedemabhominenonquesiuit,aDeoaccepit,sicutlegimusscriptum,quiaposthec
uerbafactumestuerbumDominiadAbrahaminuisu,dicens:NolitimereAbraham;ego
protegamte,etmercestuamagnaeritualde.VI.Pars.Gratian.Preterea,sicutprincipibus
et potestatibus fidem et reuerentiam exhibere cogimur, ita secularium dignitatum
amministratoribus defendendarum ecclesiarum necessitas incumbit. Quod si facere
contempserint,acommunionesuntrepellendi.UndeIohannesVIII.:

P.2.C.23.Q.5.C.XXVI.Querimoniasecclesiarumquiindignitatibusaguntattentius
debentaudire.

Amministratores plane secularium dignitatum, qui ad ecclesiarum tuicionem,

pupillorum ac uiduarum protectionem, rapaciumque refrenationem constituti esse
proculdubiodebent,quotiensabepiscopisetecclesiasticis uirisconuentifuerint,eorum
querimoniasattentiusaudiant,etsecundumquodnecessitasexpetieritabsquenegligentia
examinent et diligenti studio corrigant. Quod si Dei timorem pre oculis non habentes
negligere post secundam et tertiam ammonitionem inuenti fuerint, omni communione
usqueadcondignamsenouerintsatisfactionempriuatos.

P.2.C.23.Q.5.C.XXVII.Contrariaefortitudinesnonsolumhominessuntsedultrices
iraeDei.

ItemIeronimussuperIohel.[adc.2.]VII.Pars.Nonsolumhominesministrisuntet
ultoresDeiiraehis,quimalumoperantur(undenonsinecausagladiumportant),sedet
contrariaefortitudines,queappellanturfuroretiraDei.
 683

P.2.C.23.Q.5. C. XXVIII. Qui crudeles iugulat non est talis, qualis patientibus
uidetur.

IdemsuperYsaiam.[adc.13.]Nonestcrudelisquicrudelesiugulat:sedcrudelis
patientibusesseuidetur.Namlatrosuspensuspatibulocrudelemiudicemputat.

P.2.C.23.Q.5.C.XXIX.MinisterDominiestquimalospercutitineo,quodmalisunt.

IdemsuperEzechielemlibroIII.[adc.9.]Quimalospercutitineo,quodmalisunt,
ethabetuasainterfectionis,utoccidatpessimos,ministerestDomini.

P.2.C.23.Q.5.C.XXX.Nonscelusadmittitiudex,quihominemuincit.

IdemsuperepistolaadGalathaslibroII.[adc.3.]Iudexnonestauctorsceleris,
hominesuinciendo.

P.2.C.23.Q.5.C.XXXI.Nonsanguinemfunditquihomicidasetsacrilegospunit.

IdemsuperHieremiam.[lib.IV.,adc.22.]Homicidas,etsacrilegos,etuenenarios
punirenonesteffusiosanguinis,sedlegumministerium.

P.2.C.23.Q.5.C.XXXII.Principesseculipessimisparcerenondebent.

ItemCiprianus.[librodeexhortationemartyrii,c.5.]Siaudierisinunaexciuitatibus,
quasDominusDeustuusdabittibiinhabitare illic,dicentes:Eamus,etseruiamusDiis
alienis,quosnonnostis,interficiensnecabisomnes,quisuntinciuitate,cedegladii,et
incendesciuitatemigni,eteritsinehabitaculoineternum:nonreedificabituretiamnunc,ut
auertaturDominusabindignationeiraesuae.Etdabitmisericordiamtibi,etmiserebiturtui,
et multiplicabit te, si exaudieris uocem Domini Dei tui, et obseruaueris precepta eius.
Cuius precepti et uigoris memor Matathias interfecit eum, qui ad aram sacrificaturus
accesserat.QuodsianteaduentumChristicircaDeumcolendumetydolaspernendahec
precepta sunt seruata, quanto magis post aduentum Christi seruanda sunt, quando ille
ueniensnonuerbisnoshortatussit,sedetfactis?

P.2.C.23.Q.5.C.XXXIII.Tribulationumflagellisaliquandoperfidiacastigatur.

ItemAugustinuscontraPetilianum.[lib.II.c.83.]Adfidemnullusestcogendusut
dicitis,sedperseueritatem,immoetpermisericordiamDeitribulationumflagellissolet
perfidiacastigari.Numquid,quiamoresoptimilibertateuoluntatiseliguntur,ideomores
pessimi non legis integritate puniuntur? Sed tamen male uiuendi ultrix disciplina
prepostera est, nisi cura precedens bene uiuendi doctrinam pretendat. Sic igitur que
aduersus uos leges constitutae sunt, non eis benefacere cogimini, sed malefacere
prohibemini.Nambenefacerenemopotest,nisielegerit,nisiamauerit,quodestinlibera
uoluntate. 1. Cum aliquid aduersus uos leges constituunt, admoneri uos credite, ut
cogitetis,quareistapatiamini.Sipropteriusticiam,reueraillipersecutoresuestrisunt,uos
autembeati,quipersecutionempassipropteriusticiampossidebitisregnumcelorum.Si
autempropteriniquitatemscismatisuestri,illiquidemcorrectoresuestrisunt;uosautem,
sicutceteridiuersorumscelerumrei,quipenaslegibuspendunt,profectoinfelicesetin
hoc,etinfuturoseculo.
 684

P.2.C.23.Q.5.C.XXXIV.IniuriasacramentorumChristiaregibusestuindicanda.

Idem.[ineodemlib.,c.92.]SiproptereapersecutornonfuitNabuchodonosor,quia
scelusinsanctumDanielemconmissumuindicauitiustissime:quomodouindicandumesta
regibus,quodChristisacramentaexsufflantur,siProphetaemembra,quiainpericulum
missasunt,sicuindicarimeruerunt?

P.2.C.23.Q.5.C.XXXV.Diligentissimirectoressunt,quimalos,utamalofugiant,
persequuntur.

Idem.[inlibrodeunitateecclesiae,c.17.]SiuoscontraecclesiamChristialtaria
erexisse,etaChristianaunitate, quetotoorbediffunditur,sacrilegoscismateseparatos
esse, et corpori Christi (quod est ecclesia toto orbe diffusa), rebaptizando, et
blasphemando,etquantumpotestisobpugnandoaduersariossanctaetcanonicascriptura
conuincit, non inpii atque sacrilegi: illi autem, qui uos pro tanto scelere tam leuiter
dampnorum ammonitionibus, uel locorum, uel honorum, uel pecuniae priuatione
deterrendos cohercendosque decernunt, ut cogitantes, quare ista patiamini, sacrilegium
uestrumcognitumfugiatis,etabeternadampnationeliberemini,diligentissimirectores,et
piissimiconsultoresdeputantur.

P.2.C.23.Q.5.C.XXXVI.Nonamaturseruusuelfilius,cumnoncorripitur.

IdemsuperepistolamIohannis.[tractatuVII.]Nonputes,tetuncamareseruumtuum,
quandoeumnoncedis,auttuncamarefiliumtuum,quandonondasdisciplinam,auttunc
amareuicinumtuum,quandononcorrigiseum.Nonestistakaritas,sedlanguor.Ferueat
karitas ad emendandum, ad corrigendum. Si sunt boni mores, delectent: si sunt mali,
emendentur.

P.2.C.23.Q.5.C.XXXVII.Innocentisoffitiumestnullinocere,etpeccantempunire.

Idemsuperlibro[XIX.]deciuitateDei.[c.16.]Nonestinnocentiaeparcendosinere,
ut in malum grauius incidatur. Pertinet ergo ad innocentis offitium non solum nemini
maluminferre,uerumetiamapeccatocohibere,uelpunirepeccatum,utautipse,quiprius
odiohabetur,corrigaturexperimento,autaliiterreanturexemplo.

P.2.C.23.Q.5.C.XXXVIII.Nonestmisericorsquiuiciisnutriendisparcit.

Idem ad Letarium. Qui uiciis nutriendis parcit et fauet, ne contristet peccantium

uoluntatem,tamnonestmisericors,quamquinonuultcultrumraperepuero,neaudiat
plorantem,etnontimet,neuulneratumdoleatuelextinctum.

P.2.C.23.Q.5.C.XXXIX.Enormiaflagiciaperseculiiudicescorripiantur.

ItemAimosuperepistolamadRomanos.[c.13.]Suntquedamenormiaflagicia,que
pociuspermundiiudices,quamperantistitesetrectoresecclesiarumuindicantur,sicutest
cum quis interficit Pontificem apostolicum, episcopum, presbiterum, siue diaconum.
Huiusmodireosregesetprincipesmundidampnant.Ergononsinecausagladiumportat
quitaliasceleradiiudicat.Suntenimmaximeconstitutipropterhomicidas,raptores,utet
illosdampnent,etaliossuotimoreconpescant.
 685

P.2.C.23.Q.5.C.XL.Furtaetceteracriminaaregesuntcohibenda.

ItemCiprianusinnonogenereabusionis.Rexdebetfurtacohibere,adulteriapunire,
inpiosdeterraperdere,patricidasetperiurosnonsinereuiuere,filiossuosnonsinereinpie
agere.

P.2.C.23.Q.5.C.XLI.Nonpeccatquiexoffitionocenteminterficit.

Item Augustinus de libero arbitrio, libro I. [c. 4.] Si homicidium est hominem
occidere, potest occidere aliquando sine peccato. Nam et miles hostem, et iudex uel
ministereiusnocentem,etcuiforteinuitoatqueinprudentitelummanufugit,nonmichi
uidenturpeccare,cumhominemoccidunt.Sednecetiamhomicidaeistiappellarisolent.
IdeminquestionibusLeuitici:[quest.68.adcap.19.]1.Cumhomoiusteocciditur,lex
eumoccidit,nontu.

P.2.C.23.Q.5.C.XLII.Nonquiadbonum,sedquiadmalumcogitpersequitur.

Item Pelagius Papa. Non uos hominum uaniloquia retardent dicentium, quia
persecutionem ecclesia faciat, dum uel ea, que conmittuntur, reprimit, uel animarum
salutemrequirit.Erranthuiusmodirumorisfabulatores.Nonpersequitur,nisiquiadmalum
cogit.Quiueromalumuelfactumiampunit,uelprohibetnefiat,nonpersequituriste,sed
diligit.Namsi,utilliputant,nemonecreprehendendusamalo,necretrahendusadbonum
est,humanasacdiuinaslegesnecesseesteuacuari,queetmalispenam,etbonispremia
iusticiasuadenteconstituunt.Malumautemscismaesse,etperexterasetiampotestates
huiusmodiobprimihominesdebere,etcanonicaescripturaeauctoritas,etpaternarumnos
regularumueritasdocet.Quisquisergoabapostolicisdiuisusestsedibus,inscismateeum
dubiumnonestesse,etcontrauniuersalemecclesiamaltareconaturerigere.1.Sedquid
detalibusinsertusCalcedonensisinodocanonstatuat,gloriauestraconsideret,ubipostalia
sicdicit:Quiacommunionesemetipsumsuspendit,etcollectamfecit,etaltareconstituit,
etnoluituocantiepiscopoconsentire,etnoluiteidemacquiescere,nequeobedireetpriuset
secundouocanti,huncomninodampnari,necumquamuelorationemmereri,necrecipere
eum posse honorem. Si enim permanserit turbas faciens et seditiones ecclesiae, per
extraneampotestatemtamquamseditiosumconprimi.2.EtB.Augustinusdetalibus
dicit:Multaetiamcuminuitisbenignaquadamasperitateplectendisagendasunt,quorum
pociusutilitaticonsulendumestquamuoluntati.Namincorripiendofilio,quamuisaspere,
numquampaternusamoramittitur;fittamenquodnolletutdoleatquietiaminuitusuidetur
doloresanandus.Ecceuidetis,quemadmodumtantitestimoniopatrisnonpersequaturtalia
cohercendo, sed diligat emendando tales semper ecclesia. Facite ergo etiam uos quod
scientesintentionemChristianitatisuestraefrequenterhortamur,etdateoperam,uttalia
ultra fieri non liceat, sed etiam (quod uobis facillimum esse non dubito) hii, qui
presumpserunttalia,adpiissimumprincipemsubdignacustodiadirigantur.3.Recolere
enim debet celsitudo uestra, quid per uos Deus fecerit tempore illo, quo et, Istrias et
Venetias tyranno Totila possidente, Francis etiam cuncta uastantibus, non ante tamen
Mediolanensem episcopum fieri permisistis, nisi ad clementissimum principem exinde
retulissetis, et quid fieri debuisset eius iterum scriptis recognouissetis, et inter ubique
feruentes hostes, Rauennam tamen et is, qui ordinabatur, et is, qui ordinaturus erat,
prouidentiaculminisuestrideductisunt.
 686

P.2.C.23.Q.5.C.XLIII.Scismaticosethereticosseculipotestatescoherceant.

IdemNarsae,Patricio.[etDuciinItalia]DeLiguribus,atqueVeneticis,etIstriis
episcopisquiddicam?quosydoneaestexcellentiauestraetrationeetpotestatereprimere,
etdimittitiseosincontemptumapostolicarumsediumdesuarusticitategloriari,cum,si
quideosdeiudiciouniuersalissinodi,quodConstantinopoliperprimamnuperelapsam
indictionemactumest,fortemouebat,adsedemapostolicam(quomodosemperfactumest)
electisaliquibusdesuis,quidareetaccipererationempossint,dirigeredebuerunt,etnon
clausisoculiscorpusChristiDomininostri,hocestsanctamecclesiam,lacerare.Nolite
ergo dubitare huiuscemodi homines principali ueliudiciali auctoritate conprimere, quia
regulae Patrum hoc specialiter constituerunt, ut, si qua ecclesiastici offitii persona cui
subiectusestrestiterit,uelseorsumcollegerit,autaliudaltareerexerit,seuscismafecerit,
isteexcommuniceturatquedampnetur.Quodsiforteethoccontempserit,etpermanserit
diuisionesetscismatafaciendo,perpotestatespublicas obprimatur.Ecce,domine,quia
animus uester forte timidus est, ne persequi uidearis, de Patrum uobis auctoritate hec
breuiterdirigendacuraui,cummillealiaexemplaetconstitutionessint,quibuseuidenter
agnoscitur, ut facientes scissuras in sancta ecclesia non solum exiliis, sed etiam
proscriptionererumetduracustodiaperpublicaspotestatesdebeantcoherceri.

P.2.C.23.Q.5. C. XLIV. Ab ecclesiae unitate diuisi a secularibus potestatibus

coherceantur.

Idem.Qualinosdegloriaeuestraestudiisiudiciogratulemur,nonsolumuestram,sed
multorumacpeneomniumcredimushaberenoticiam,etidcirconuncdehis,queuobis
presentibusibifieristupemus,fiducialiterapudgloriamuestramduximusconquerendum.
Tercius siquidem atque Maximilianus, nomina tantum episcoporum habentes, et
ecclesiasticam ibi unitatem perturbare dicuntur, et omnes ecclesiasticas res suis usibus
applicare,intantum,utcontraunumeorum,idestMaximilianum,usqueadnospertam
longumiternecessitateconpellentequidaminfatigabiliteruenientesprecesofferrent.Ob
quamcausamPetrumpresbiterumsedisnostrae,sedetProiectumnotariumadeademloca
duximusdestinandos,utea,quecanonicisstatutisapredictispseudoepiscopisconpererint
conmissa,ueldignaibidebeantulcioneconpescere,ueleosdemadnosusqueperducere.Et
ideo salutantes paterno affectu gloriam uestram petimus, ut prefatis, qui a nostra sede
directisunt,inomnibusprebeatisauxilium,necputetisalicuiusessepeccati,sihuiusmodi
hominesconprimuntur.Hocenimetdiuinaeethumanaelegesstatuerunt,utabecclesiae
unitate diuisi, et eius pacem iniquissime perturbantes, a secularibus etiam potestatibus
conprimantur.Necquicquammaiusest,undeDeosacrificiumpossitisofferre,quamsiid
ordinetis, ut hii, qui in suam et in aliorum perniciem debachantur, conpetenti debeant
uigoreconpesci.

P.2.C.23.Q.5.C.XLV.Iniquitasprauorum,quamuisbonisproficiat,tamenpunienda
est.

Item Pelagius Papa. [Iohanni Patricio] Relegentes litteras excellentiae uestrae, de

iniuriaquidem,quamuobisiniquorumhominumpresumptioingessit,ualdedoluimus.Sed
quia scimus, occulto Dei iudicio animam uestram, etsi per aliorum iniquitatem ac
superbiam,acontaminationescismatiscustoditam,egimusomnipotentiDeogratias,qui
etiamdemalishominumactibusbonaoperariconsueuit.Necenimsineilliusprouidentia
factumessecredendumest,utinsensatietperuersissimihominesadhocusqueprosilirent,
 687

ut,suamdiuisionemcatholicamessecredentesecclesiam,apollutionesuauosprohiberent.
SicenimpermisericordiamDeietiamfactumestnescientibusillis,utascismaticorum
communioneeruti,catholicae,quamdiligitis,seruariuoscontigissetecclesiae.Quamuis
igituruestraperillorumscelusfactasitutilitas,nolitetameninpunitampresumptionem
iniquorum hominum grassari permittere. Si enim hoc, quod in uestram gloriam
presumpseruntnonfuerituindictaconpressum,quodinminoribusualeantpuniri,ultranon
debet ambigi. Exercete igitur in talibus debitam auctoritatem, et, ne eis amplius talia
conmittendi spes crescat, uestris cohercionibus reprimatur. Ad hoc siquidem Dei nutu
etiamcontrauostaliapresumpserunt,uttaliauobiscorrigentibusabeorumscelerealios
possetis,Deopropitiante,munire.Qualessuntautemquiecclesiamfugiunt,Eufrasiiuos
scelera (que Deus occulta amplius esse noluit) euidenter informant, qui in homicidio
quidem nec hominis necessitudinem, nec karitatem fratris nec sacerdotii reuerentiam
cogitauit. Incestuoso autem in adulterio etiam ipsi uindictae abstulit modum, quia, si
adulteriumpunias,nonremanetinquouindiceturincestus.Siincestuosoingeraspenam,
inultumcrimenadulteriiremanebit.Ecce,dequocollegiosuntqui,quantumadsuperbiam
suam,iniuriamuobisinferremolitisunt,et,quantumadprouidentiamDei,inpollutosuos
ecclesiae seruauerunt. Auferte tales ab ista prouincia, utimini oblata uobis a Deo
obprimendiperfidosoccasione.Quodtuncpleniusfieripoterit,siauctoresscelerumad
clementissimumprincipemdirigantur,etmaximeecclesiaeAquilegensisinuasor,quietin
scismate,etineomaledictus,nechonoremepiscopipoteritretinere,necmeritum.

P.2.C.23.Q.5.C.XLVI.Incertamine,quodcontrainfidelesgeritur,quisquismoritur,
celesteregnummeretur.

Item Nycolaus exercitui Francorum. Omnium uestrum nosse uolumus karitatem,

quoniamquisquis(quodnonoptantesdicimus)inhocbellicertaminefidelitermortuus
fuerit,regnaillicelestiaminimenegabuntur.

P.2.C.23.Q.5. C. XLVII. Non sunt homicidae qui aduersus excommunicatos zelo

matrisecclesiaearmantur.

ItemUrbanusIIGodifredo,LucanoEpiscopo.Excommunicatoruminterfectoribus
(prout in ordine Romanae ecclesiae didicisti) secundum intentionem modum congruae
satisfactionis iniunge. Non enim eos homicidas arbitramur, quos, aduersus
excommunicatoszelocatholicaematrisardentes,aliquoseorumtrucidassecontingit.Ne
tameneiusdemecclesiaematrisdisciplinadeseratur,tenore,quemdiximus,penitenciam
eisindicitocongruentem,quadiuinaesimplicitatisoculosaduersusseconplacareualeant,
sifortequidduplicitatisprohumanafragilitateineodemflagicioincurrerint.

P.2.C.23.Q.5.C.XLVIII.Paxecclesiaemesticiamconsolaturperditorum.

Item Augustinus [epistola L.] ad Bonifatium. Quis enim nostrum uelit aliquem
inimicorumnonsolumperire,uerumetiamaliquidperdere?Sedsialiternonmeruithabere
pacemdomusDauid,nisiAbsalon,filiuseius,inbello,quodgerebatcontrapatrem,fuisset
exstinctus, quamuis magna cura mandauerit suis, ut eum, quantum possent, uiuum
saluumqueseruarent,etessetcuipaternusaffectuspenitentiignosceretquideirestitit,nisi
perditumflere,etsuiregnipaceacquisitasuammesticiamconsolari?Gratian.Siergouiri
sanctietpublicaepotestatesbellagerentesnonfuerunttransgressoresilliusmandati:Non
occides, quamuis quosque flagitiosos digna morte perimerent; si miles suae potestati
 688

obediens non est reus homicidii, si eius inperio quemlibet flagitiosum interfecerit; si
homicidas,etuenenariospunirenonesteffusiosanguinis,sedlegumministerium;sipax
ecclesiae mesticiam consolatur perditorum; si illi, qui zelo catholicae matris accensi
excommunicatos interficiunt, homicidae non iudicantur: patet, quod malos non solum
flagellari,sedetiaminterficilicet.1.Sedqueritur,sicontingataliquosmalospuniriab
his, qui non habent legitimam potestatem, an sint rei effusi sanguinis hii, per quos
puniuntur?DehisitascribitAmbrosius:[lib.II.deCainetAbel,cap.4.]

P.2.C.23.Q.5. C. XLIX. Aliquando puniuntur peccata per populos diuino iussu

excitatos.

RemittunturpeccataperDeiuerbum,cuiusLeuitesinterpresetquidamexecutorest.
Remittunturperoffitiumsacerdotissacrumqueministerium.Puniunturquoquepeccataper
homines,sicutperiudices,quipotestateadtempusutuntur.1.Puniunturpeccataetiam
perpopulos,sicutlegimus,quiasepeabalienigenis,Deiiussuexcitatispropterdiuinae
maiestatis offensam,subactusestpopulusIudeorum.Gratian.Hincnotandumest,quod
aliquandopunitDeuspeccatapernescientes,aliquandoperscientes.Pernescientespeccata
punit,sicutperSennacherib,etperNabuchodonosor,etperAntiochum,etperprincipes
Romanorum,etpernonnullosregesgentiliumpopulumIsraeliticumdelinquentemafflixit
aliquando,aliquandocaptiuauit.1.UndeipseDominusaitperProphetam:Virgafuroris
mei Assur: ipse autem non cognouit. Assur erat uirga furoris Domini, quia per eum
innumeras gentes diuina iusticia flagellare disposuit. Ipse uero non cognouit, quia in
superbiamelatusuictoriam,quamassecutusfuerat,nondiuinaepotenciae,sedsuisuiribus
attribuit. Unde contra eius superbiam Dominus loquitur, dicens: Numquid serra
gloriabiturcontraeum,quisecatinea?autnumquidexaltabitursecuriscontraeum,qui
ceditinea?Quibussimilitudinibussatisperspicueostenditur,quodsicutserraetsecuris
necsecare,neccederelignapossunt,nisiabalioregantur,acideocontraregentemse
superbirenondebent:sicilli,perquosDeuspunit,absquenutudiuinaedispositionisnichil
agereualent,acideocontraseregentemsuperbirenonliceteis.2.Talesineo,quod
puniunt,Deoseruiredicuntur;ineoautem,quodignorantesseesseministrosiraeDeiinpia
uanitatesuperbiunt,mercedemseruitutissuaeaDeononnisitemporaleminueniunt,penam
uerosuperbiaesuaenoneffugiunt.Unde,cumdiceretadProphetamdeNabuchodonosor
Dominus:Quiddaboeiprolabore,quoseruiuitmichiapudTirum?statimsubiunxit:
Da,hocestdatamsibipronuncia,EgyptumetEthiopiam.Cumautemincordesuo
superbiensposteadiceret:NonnehecestBabylon,quamegocondidiinroboreregnimei?
etc.statiminmutauitDeusrationabilemmentemeius,etinduiteumbestialitateferina,ut
abhominibusfugienscumbestiisuiueret.3.PerAntiochumquoque,cumydolatriam
Iudaicae plebis Dominus puniret, et pacem, quam ex lege Dei abiecta, et ex sacris
nationumassumptisquerebant,illisinperniciemuerteret,quiaDeidispositionemignorans
suae facultati deuastationem illius plebis attribuit, inprecatur in eum Propheta, dicens:
Effundeiramtuamingentes,quetenonnouerunt,etinregna,quenomentuumnon
inuocauerunt,nefortedicantingentibus:ubiestDeuseorum?4.Similiter,cumper
Romanos peccatum mortis Christi Deus punire decreuisset, urbis excidium et Iudaicae
plebis miseram captiuitatem suisuiribus asscribereceperunt, undecontraeosPropheta
inprecatur,dicens:Leuamanustuasinsuperbiaseorum,quiteoderunt,etquimulta
maligneoperatimonumentasuaeuictoriaeposueruntinmedioatriotuo.5.Perscientes
peccata puniuntur, sicut per filios Israel uoluit peccata punire Amorrheorum, et
Chananeorum et aliarum gentium, quarum terram Israelitis possidendam dedit, quibus
etiam precepit, ut nemini eorum parcerent, sed omnes morti traderent. Quod propter
 689

peccataeorumilliscontigisseexuerbisDominiapparet,qui,cumdiceretadAbraham:
Seminituodaboterramhanc,uelutiquereret,quarenonmododaseammichi?audiuit:
NondumenimsuntpeccataAmorrheorumconsummata.Quetuncintelligunturfuisse
consummata, cum populus ille, de Egyptiaca seruitute liberatus, terram eorum, sicut
Abrahae promissum fuerat, in hereditatem accepit. 6. Cum ergo sic diuino iussu ad
puniendum peccata populi excitantur, sicut populus ille Iudaicus est excitatus ad
occupandam terram promissionis, et ad delendas gentes peccatrices, sine culpa noxius
sanguis effunditur, et que ab eis male possidentur in ius et dominium rite transeunt
bonorum.7.Cumuerooccultoinstinctualiquimouenturadpersequendummalos,sicut
Sennacherib,etceteri,quipopulumdelinquentempersecutisunt,licetoccultoinstinctu
operanteillorum meritis incitentur adpersequendum,tamen, quiaprauaintentione non
peccatadelinquentiumpunire,sedillorumbonarapereuelsuaedicionisubicerequerunt,
nonsuntinmunesacrimine.Dequibusetiamnotandumest,quodaliquandoexcitanturad
puniendumpeccatabonorum,uttandemperbonoscorrectosipsiquoquepuniantur,sicutin
libro Iudicum legitur de Iabin, rege Chananeorum, et de Madianitis, quod propter
ydolatriampopulisuscitauiteosDeus,utIsraelemaffligerent,etterrameorumoccuparent.
Cum autem populus Dei sub manibus eorum diutius afflictus peccatum suum
recognosceret,etperpenitenciamDeumsibiplacaret,exDeipreceptoetBarach,comitatus
Delboramprophetissam,uxoremLapidoth,Iabin,regemChananeorum,etSysaramducem
exercitussui,contriuit,etGedeonetZebeeetSalmana,regesMadianitarum,etOrebet
Zeb, duces eorum, morti tradidit. 8. Apparet ergo, quod aliquando per legitimam
potestatemgerentes,aliquandoperpopulosdiuinoiussuexcitatos,malipropeccatissuis
nonsolumflagellantur,sedetiamriteperduntur.NecestcontrariumilludAugustini,quod
adMarcellinumprocircumcellionibussupplicansrogabat,utuerberibuseoscoherceret,
nonmorteperderet.Quamuisenimsupplicandospatiumuitaeeisreseruaripoposcit,non
tamenlegumseueritatem,quatalesmorteplectuntur,nonobseruandamdocuit.

P.2.C.23.QuestioVI.

Gratianus. Quod autem queritur, an mali sint cogendi ad bonum? facile apparet.
Antiquusnamquepopulusmetupenarumadlegisobseruationemcogebatur.Ineuangelio
quoque Dominus ait discipulis suis: Nolite timere eos, qui occidunt corpus, animam
autemocciderenonpossunt,sedpociuseumtimete,idesteiintimoreseruite,quipotest
animametcorpusperdereingehennam.Paulusquoque,cumecclesiamDeipersequeretur,
initinerececatusadDeumconuerticoactusest.Undeseabortiuosimilemtestatusest,
dicens:Nouissimeautemomniumtamquamabortiuouisusestetmichi.HincAugustinus
scribit[epist.L.]adBonifatium:

P.2.C.23.Q.6.C.I.Ecclesiamalosdebetcogereadbonum,sicutChristusPaulum
coegit.

Scismatici dicunt: cui Christus uim intulit, quem coegit? Ecce habent apostolum
Paulum. Agnoscant in eo prius cogentem Christum, postea docentem: prius ferientem,
postea consolantem.Mirumestautem,quomodoille,quipenacorporis adeuangelium
coactusintrauit,plusomnibusillislaborauit,quisolouerbouocatisunt,ineuangelio,et
quemmaiortimorconpulitadkaritatem,eiusperfectakaritasforasmittittimorem.Cur
ergo non cogeret ecclesia perditos filios, ut redirent, si perditi filii coegerunt alios, ut
perirent? Quamuis et illos, quos non coegerunt, sed tantummodo seduxerunt, si per
terribilesetsalubreslegesineiusgremioreuocentur,blandiuspiamateramplectitur,etde
 690

illis multo amplius, quam de his, quos numquam perdiderat, gratulatur. 1. An non
pertinetaddiligentiampastoralemetiamillasoues,quenonuiolenterereptae,sedblande
leniterqueseductaeagregeaberrauerant,etabalienispossidericeperant,inuentasadouile
dominicum, si resistere uoluerint, flagellorum terroribus uel etiam doloribus reuocare?
Item:2.AChristocoactumPaulumostendimus.Imitaturitaqueecclesiainistiscogendis
Dominum suum, que prius, ut neminem cogeret, expectauit, ut de fide regum atque
gentium predicatio prophetica conpleretur. 3. Etiam hinc non absurde intelligitur
apostolicaillasentencia,ubiB.Paulusdixit:Paratiulcisciomneminobedientiam,cum
conpletafueritprioruestraobedientia. 4.UndeetipseDominusadmagnamcenam
suampriusconuiuasadduciiubet,posteacogi.Nam,cumeiseruirespondissent:Domine,
factumestquodiussisti,etadhuclocusest,exite,inquit,inuiasetsepes,etquoscumque
inueneritiscogiteintrare. Inillisergo,quiprimoleniteradductisunt,conpletaestprior
obediencia; in istis autem, qui coguntur, inobedientia cohercetur. Item: 5. Si per
potestatem, quam per religionem ac fidem regum, tempore quo debuit, diuino munere
accepitecclesia,hii,quiinueniunturinuiisetsepibus,idestinheresibusetscismatibus,
cogunturintrare,nonquiacoguntur,reprehendant,sedquocoguntur,attendant.

P.2.C.23.Q.6.C.II.VariismodiserrantescorripiunturaDomino.

Idem ad Donatistas. [epist. CLXVI.] Quod errauerat, inquit Dominus, non

reuocastis, et quod perierat non requisistis. Hoc uobis per nos ipse Deus facit, ipse
obsecrando, ipse minando, siue corripiendo, siue dampnis, siue laboribus, siue per
ammonitionessuasoccultasueluisitationes,siueperpotestatumtemporaliumleges.

P.2.C.23.Q.6.C.III.Nonestconsiderandum,quodquisquecogitur,sedquocogitur.

Idem in epistola [XLVIII.] ad Vincentium. Vides, ut oppinor, non esse

considerandum,quodquisquecogitur,sedqualesitillud,quocogitur,utrumbonum,an
malum:nonquodquisquebonuspossitesseinuitus,sedtimendoquodnonuultpatiuel
relinquit inpedientem animositatem, uel ignoratam conpellitur cognoscere ueritatem, ut
timensuelrespuatfalsum,dequocontendebat,uelqueratuerumquodnesciebat,etuolens
iamteneatquodnolebat.Item:1.Meaprimitussentenciaerat,neminemadunitatem
Christicogendumesse,uerboesseagendum,disputationepugnandum,rationeuincendum,
nefictoscatholicoshaberemquosapertoshereticosnoueram.Sedhecoppiniomeanon
contradicentium uerbis tantum, sed demonstrantium superabatur exemplis. Nam primo
opponebatur michi ciuitas mea, que, cum tota esset in partes Donati, ad unitatem
catholicamleguminperialiumtimoreconuersaest,quamnuncuidemusitahuiusuestrae
animositatisperniciemdetestari,utineanumquamfuissecredatur.Itaaliaemultae,que
michinominatimconmemorabantur,utipsisrebusagnoscerem,etiaminhaccausarecte
intelligipossequodscriptumest:Dasapientioccasionem,etsapientiorerit.

P.2.C.23.Q.6.C.IV.OnerepensionisrusticusadDominumconuerticogatur.

Item Gregorius Maximiano Episcopo. Iam uero, si rusticus tantae perfidiae et

obstinationis fueritinuentus,utadDominumminimeuenireconsentiat,tantopensionis
oneregrauandusest,utipsaexactionissuaepenaconpellaturadrectitudinemfestinare.
Gratian.Exhisomnibuscolligitur,quodmalisuntcogendiadbonum.1.Sedobicitur,
quodnemoestcogendusadid,adquodinutilitercogitur.Adbonumautemquisquecogitur
inutiliter, cum Deus aspernetur coacta seruicia. Unde Apostolus, cum ad elemosinas
 691

Chorinthios hortaretur, ait: Unusquisque det, prout destinauit in corde suo, non ex
tristicia,autexnecessitate.HilaremenimdatoremdiligitDeus.Undedaturintelligi,quod
quiinuitusdatpropterpresentempudorem,etremetmeritumperdit.Item,cumredderet
causam,quareabstineretasumptibus,ait:Siexnecessitateeuangelizauero,noneritmichi
gloria. 2. Item: Si inuitus euangelizauero, dispensatio michi credita est. Si autem
uolenshocago,mercedemhabeoapudDeum.Item,cumGalathisscriberet,legalianon
essetenenda,ait:SiSpirituducimini,nonestissublege.Exquoappareteum,quisub
legeest,idestquitimorepenae,nonamoreiusticiaeseruit,nonduciSpiritusancto.Si
autemSpiritunonducitur,Deoplacereminimeualet.3.Item:Nonaccepistisspiritum
seruitutisiterumintimore,sedaccepistisspiritumadoptionisfiliorum,inquoclamamus:
Abbapater.Exquibusuerbisdaturintelligi,quod,etsiinueteritestamentotimorepenae
homines cogebantur ad bonum, tamen in nouo testamento sola libertate et dilectione
iusticiaesuntinuitandiadfidem.Undeillidicunturseruietfiliiancillae,pertinentesad
Ismahel:istidicunturliberietfiliiliberae,pertinentes adYsaac. 4.ItemIohannesin
epistolasua:Timornonestinkaritate,sedperfectakaritasforasmittittimorem. Qui
autem cogitur, illo timore ducitur, qui non est in karitate; qui manus conprimit, non
animummutat,quopenatimetur,nonbonumdiligitur.Porrosinedilectioneboninullus
Deoplacere,uelinnumerobonorumconnumeraripoterit.Unde,cumProphetadiceret:
Animaliatuahabitabuntinea,hereditate,ostendens,quomodoadipsamhabitationem
perueniant, subdit: In dulcedine tua, quam tu preparasti pauperi, dulcedinem uocans
suauitatembonioperis,quabonumfitnontimorepenae,seddelectationeiusticiae.Cum
ergo sine hac dulcedine animalia in hereditate non habitent, patet, quod nemo, nisi
inutiliter,adbonumcogitursolotimore.Quicumqueetenimadbonumcogitur,solotimore,
nonamoreducitur:nonsuntergomalicogendiadbonum.5.Hisitarespondetur:Si
bonum,adquodmalicoguntur,semperinuititollerarent,etnumquamuoluntariiseruirent,
inutiliteradilludcogerentur.Sedquiahumanaenaturaeestetea,queindissuetudinem
ducuntur,abhorrere,etconsuetamagisdiligere,flagellistribulationumcohibendisuntmali
amalo,etprouocandiadbonum,ut,dumtimorepenaemalumindissuetudinemducitur,
abhorreatur, bonumueroex consuetudine dulcescat. UndeAugustinus inPsalmo127.:
Cumpertimoremgehennaecontinetsehomoapeccato,fitconsuetudoiusticiae,etincipit
quoddurumeratamari,etincipitexcluditimorakaritate,etsuccedittimorcastus,dequo
hic dicitur, quo timemus, ne tardet, ne discedat, ne eo careamus. Ille utilis, sed non
permanetineternumutiste.

P.2.C.23.QuestioVII.

Gratianus.Nuncautemqueritur,anhereticisuisetecclesiaerebussintexpoliandi?et
quipossidenthereticisablataandicanturpossiderealiena?DehisitascribitAugustinusad
Vincentium:[epist.XLVIII.]

P.2.C.23.Q.7.C.I.Resterrenaenonnisidiuinouelhumanoiuretenentur.

Quicumqueuosexoccasionehuiuslegisinperialis,noncorrigendidilectione,sed
odioinimicandipersequitur,displicetnobis.Etquamuisresquequeterrenanonrectea
quoquampossideripossit,nisiueliurediuino,quocunctaiustorumsunt,ueliurehumano,
quodinpotestateestregumterrae,(ideoquefalsoresappellatisuestras,quasneciuste
possidetis,etsecundumlegesterrenorumregumamittereiussiestis,frustraquedicitis,nos
eiscongregandislaboramus,cumscriptumlegatis:Laboresinpiorumiustiedunt),sed
tamen, quisquis ex occasione legis huius, quam reges terrae Christo seruientes ad
 692

emendandam inpietatem uestram promulgauerunt, res proprias uestras cupide appetit,

displicetnobis.Quisquisdeniqueipsasrespauperum,uelbasilicascongregationum,quas
subnomineecclesiaetenebatis(queomninonondebenturnisieiecclesiae,queueraest
Christiecclesia)nonperiusticiam,sedperauariciamtenet,displicetnobis.Quisquispro
aliquoflagiciouelfacinoredeiectumauobisitasuscipit,sicutsuscipiunturqui(excepto
errore,quoanobisseparamini)sinecrimineapuduosuixerunt,displicetnobis.Sednec
facileistamonstratis,nonnullostolleramus,quoscorrigereuelpunirenonpossumus,neque
propter paleamrelinquimus areamDomini,nequepropterpisces malos rumpimus retia
Domini,nequepropterhedosinfinesegregandosdeserimusgregemDomini,nequepropter
uasafactaincontumeliammigramusdedomoDomini.

P.2.C.23.Q.7.C.II.Catholicinonideoalienapossident,quiaabhereticisablata
tenent.

IdemcontraPetilianum.[lib.II.c.43.]Siderebusuellocisecclesiasticis,que,non
tenetis, querimini, possunt et Iudei se iustos dicere, et iniquitatem nobis obicere, quia
locum,inquoinpiiregnauerunt,modoChristianipossident.Quidergoindignum,siea,que
tenebantheretici,secundumparemDominiuoluntatemcatholicitenent?Adomnesiniquos
etinpiosillauoxDominiualet:AufereturauobisregnumDei,etdabiturgentifacienti
iusticiam.Anfrustrascriptumest:Laboresinpiorumpiiedent?Quaproptermagismirari
debetis,quodadhuctenetisaliquid,quamquodaliquidamisistis.Item:[c.59.]1.Siqua
iam concisi possidere cepistis, quia uobis ablata nobis Dominus dedit, non ideo
concupiscimusaliena,quiailliusinperio,cuiussuntomnia,factasuntnostra,etiustesunt
nostra.Vosenimutebaminiadprecisionem,nosadunitatem.AlioquinetprimopopuloDei
possentilliobicerealienaereiconcupiscentiam,quidiuinapotestateabeorumfacie,quiea
terramaleutebantur,expulsisunt,etipsiIudei,aquibusablatumestregnumsecundum
uerba Domini, et datum est genti facienti iusticiam, possunt obicere alienae rei
concupiscentiam,quiaecclesiaChristipossidetubipersecutoresChristiregnabant.

P.2.C.23.Q.7.C.III.Resecclesiasticaeabhereticisiniustepossidentur.

Idem. [epist. L. ad Bonifacium] Quod autem nobis obiciunt, quod res eorum
concupiscamusetauferamus,utinamcatholicifiant,etnonsolumquedicuntsua,sedetiam
nostranobiscuminpaceetkaritatepossideant.Usqueadeoautemcalumpniandicupiditate
cecantur,utnonadtendant,quamsintintersecontrariaqueloquuntur.Ipsicertedicunt,et
inuidiosissime sibi conqueri uidentur, quod eos in nostra communione uiolento legum
inperiocoartamus.Hocitaquenullomodofaceremus,sireseorumpossidereuellemus.
Quis auarus querit conpossessorem? Quis dominandi cupiditate inflammatus, uel fastu
dominationis elatus, desiderat habere consortem? Ipsos certe attendant quondam suos,
modo etiam nostros socios et fraterna nobis dilectione coniunctos, quemadmodum sua
teneant non solum, que habebant, sed etiam nostra, que non habebant, que tamen, si
pauperum conpares sumus, et nostra sunt, et illorum. Si autem priuatim que nobis
sufficiant possidemus, non sunt illa nostra, sed pauperum, quorum procurationem
quodammodo gerimus, non proprietatem nobis usurpatione dampnabili uendicamus.
Quicquid igitur nomine ecclesiarum partis Donati possidebant, Christiani inperatores
legibus religiosis cum ipsis ecclesiis ad catholicam transferre iusserunt. Cum ergo
nobiscum sunt plebes ecclesiarum earundem, nobiscum pauperes, qui de eisdem
possessiunculisalebantur,ipsipociusforispositidesinantconcupiscerealiena,sedintrent
unitatissocietatem,utparitergubernemusnonillatantum,quedicuntsua,uerumetiamque
 693

dicuntetnostra.Scriptumestenim: Omniauestra,uosautemChristi,Christusautem
Dei.

P.2.C.23.Q.7.C.IV.QuiacorporeChristipreciditurspiritumiusticiaetenerenon
potest.

IdeminepistolaadVincentium.Quemadmodummembrum,siprecidaturabhominis
uiui corpore,nonpotesttenerespiritumuitae,sichomo,quipreciditurdeChristiiusti
corpore,nullomodopotesttenerespiritumiusticiae,etiamsifigurammembriteneat,quam
sumpsit in corpore. In huius uero conpagem corporis ueniant, et labores suos non
dominandicupiditate,sedbeneutendipietatepossideant.Nosautemuoluntatemnostram,
ut iam dictum est, ab huius cupiditatis sordibus quolibet inimico iudicante purgamus,
quandoeosipsos,quorumlaboresdicuntur,utnobiscumetillis,etnostrisinsocietate
catholica utantur, quantum ualemus, inquirimus. 1. Sed hoc est, inquiunt, quod nos
mouet:siiniustisumus,quarenosqueritis?Quibusrespondemus:querimusuosiniustos,
ne permaneatis iniusti; querimus perditos, ut de inuentis gaudere possimus, dicentes:
Mortuus erat frater, et reuixit; perierat, et inuentus est. Quare ergo me, inquit, non
baptizas,utabluasmeapeccatis?Respondeo,quianonfacioiniuriamcaracteriinperatoris,
cumerroremcorrigodesertoris.Quare,inquit,apudteuelpenitenciamnonago?Immo,
nisiegeris,saluusessenonpoteris.Quomodoenimgaudebisteessecorrectum,nisidoleas
tefuisseperuersum?Quidergo,inquiunt,apuduos,cumaduostransimus,accipimus?
Respondeo,nonquidemaccipitisbaptismum,quiuobisextracompagemcorporisChristi
inessepotuit,prodessenonpotuit:sedaccipitisunitatemSpiritusinuinculopacis(sinequa
nemo poterit uidere Deum) et karitatem, que, sicut scriptum est, operit multitudinem
peccatorum.2.SiautemconsideremusquodscriptumestinlibroSapientiae:Ideoiusti
tuleruntspoliainpiorum;item,quodlegiturinProuerbiis:Thesaurizanturautemiustis
diuitiaeinpiorum,tuncuidebimus,nonessequerendum,quihabeantreshereticorum,sed
quisintinsocietateiustorum.Itempostaliqua:3.SicorpusChristitollitspoliainpiorum,
et corpori Christi thesaurizant diuitiae inpiorum, non debent inpii foras remanere, ut
calumpnientur,sedintrareutpociusiustificentur.Itempostaliqua:4.InChristiergo
conpagem corporis ueniant, et labores suos nondominandi cupiditate, sedbeneutendi
pietatepossideant.Nosautemuoluntatemnostram,utiamdictumest,abhuiuscupiditatis
sordibus quolibet inimico iudicante purgauimus, quando eos ipsos, quorum labores
dicuntur,utnobiscumetillis,etnostrisinsocietatecatholicautantur,quantumualemus,
inquirimus. Gratianus. His igitur auctoritatibus liquido monstratur, quod ea, que ab
hereticismalepossidentur,acatholicisiusteauferuntur,necideoalienapossideredicuntur.

P.2.C.23.QuestioVIII.

Gratianus. I. Pars. De episcopis uero uel quibuslibet clericis, quod nec sua
auctoritate,necauctoritateRomaniPontificisarmaarripereualeant,facileprobatur.Cum
enim Petrus, qui primus apostolorum a Domino fuerat electus, materialem exerceret
gladium,utmagistrumaIudeoruminiuriadefensaret,audiuit:Conuertegladiumtuumin
uaginam, omnis enim, qui acceperit gladium, gladio peribit, ac si aperte ei diceretur:
hactenus tibi tuisque predecessoribus inimicos Dei corporali gladio licuit persequi;
deinceps in exemplum patienciae gladium tuum, id est tibi hactenus concessum, in
uaginam conuerte, et spiritualem tantum gladium, qui est uerbum Dei, in mactatione
ueterisuitaeexerce.Omnisenimpreterillum,uelauctoritatemeius,quilegitimapotestate
utitur,qui,utApostolosait,nonsinecausagladiumportat,cuietiamomnisanimasubdita
 694

essedebet,omnis,inquam,quipreterhuiusauctoritatemgladiumacceperitgladioperibit.
1.ItemAmbrosius:Armaepiscopilacrimaesuntetorationes.ItemilludApostoli:Non
uosmetipsos defendentes, karissimi, quamuis omnibus generaliter dicatur specialiter
tamen prelatis dictum intelligitur. [PALEA. Unde Iohannes Papa VIII. Angebergae
Inperatrici,excusansIohannemepiscopumremoueridemilicia,dicit:

P.2.C.23.Q.8.C.I.Deeodem.

Nimiumcerteueretur,etiureformidatcontraprofessionemsuiordinissecularem
miliciamexercere;terramdefendere,depreliistractare,dearmis,terrenaepotestatisest.]
[PALEA.

P.2.C.23.Q.8.C.II.Deeodem.

ItemInnocentiusPapa.CumaIudeis,inquit,Dominuscaperetur,etPetruscuiusdam
inobedientis auremabscinderet,ferireprohibuit,etformaomniumsacerdotum(quorum
priorerat)etiamproseipsocapiarmacarnaliaprohibuit.]
[PALEA.

P.2.C.23.Q.8.C.III.Deeodem.

Item Ambrosius. Non pila querunt ferrea, non arma Christi milites. Coactus
repugnare non noui: sed dolor, fletus, orationes, lacrimae fuerunt mihi arma aduersus
milites. Talia enimmunimenta suntsacerdotis.Aliternecdebeo,necpossumresistere;
fugereautem,etrelinquereecclesiamnonsoleo.SeruumChristinoncustodiacorporalis,
sedDominiprouidentiasepireconsueuit.]Gratian.Hincetiamdehis,quiinbelloautin
rixamoriuntur,inConcilioTriburiensisicstatutumest:

P.2.C.23.Q.8.C.IV.Proclerico,quiinbelloautinrixamorituroratioueloblatio
nonofferatur.

Quicumqueclericusautinbello,autinrixa,autgentiliumludismortuusfuerit,neque
inoblatione,nequeinorationeproeopostuletur,sedinmanusincidatiudicis;sepultura
tamennonpriuetur.

P.2.C.23.Q.8.C.V.Graduamissoinmonasteriotrudanturclericiuoluntariearma
sumentes.

ItemexConcilioTolletano[IV.c.44.]declericisarmaferentibus.Clerici,quiin
quacumque factione arma uolentes sumpserint, reperti amisso ordinis sui gradu in
monasterioperhennitertradantur.

P.2.C.23.Q.8. C. VI. Proprii gradus amissione mulctentur militaria arma clerici

ferentes.

ItemexConcilioMeldensi.[c.37.]Quicumqueexclerouidenturesse,armamilitaria
nonsumant,necarmatiincedant;sedprofessionissuaeuocabulumreligiosismoribuset
religioso habitu prebeant. Quod si contempserint, tamquam sacrorum canonum
 695

contemptores et ecclesiasticae auctoritatis profanatores proprii gradus amissione

mulctentur, quia non possunt simul Deo et seculo militare. II. Pars. Gratian. His ita
respondetur:Sacerdotespropriamanuarmaarriperenondebent;sedaliosadarripiendum,
adoppressorumdefensionem,atqueadinimicorumDeioppugnationemeislicethortari.
UndeLeoIV.scribitLudouicoAugusto:

P.2.C.23.Q.8.C.VII.ProSarracenisPapaiubetpopulumcongregari,eteisadlitus
marisoccurrere.

Igitur cum sepe aduersa a Sarracenorum partibus perueniant nuntia, quidam in

RomanorumportumSarracenosclamfurtiuequeuenturosessedicebant.Proquonostrum
precipimuscongregaripopulum,maritimumqueadlitusdescenderedecreuimus,etegressi
sumusRomam.

P.2.C.23.Q.8.C.VIII.UltorsuigregisPapadebetesseacprecipuusadiutor.

Item. Scire uos oportet, quod numquam ab aliquibus nostros homines sinimus
opprimi;sed,sinecessitasullaincurrerit,presentialiteruindicamus,quianostrigregisin
omnibusultoresessedebemusetprecipuiadiutores.

P.2.C.23.Q.8. C. IX. Celeste regnum a Deo consequitur qui pro Christianorum

defensionemoritur.

IdemexercituiFrancorum.Omnitimoreacterroredeposito,contrainimicosfidei
sanctaeetaduersariosomniumreligionumuiriliteragerestudete.Nouitenimomnipotens,
siquilibetuestrorummorietur,quodproueritatefidei,etsaluationepatriae,acdefensione
Christianorummortuusest,ideoabeocelestepremiumconsequetur.

P.2.C.23.Q.8.C.X.ContraLongobardosprecibusAdrianiPapaeKarolusbellum
suscepit.

ItemAlcuinus.HortatuetprecibusAdrianiRomanaeurbisepiscopiexoratusKarolus
rex bellum contra Longobardos suscepit, quod prius quidem et a patre eius Papa
supplicante,cummagnadifficultatesusceptumest.

P.2.C.23.Q.8.C.XI.Iudeosnondebemuspersequi,sedSarracenos.

Item Alexander Papa [II.] omnibus Episcopis Hispaniae. Dispar nimirum est
IudeorumetSarracenorumcausa.Inillosenim,quiChristianospersecuntur,etexurbibus
etpropriissedibuspellunt,iustepugnatur;hiiubiqueseruireparatisunt.

P.2.C.23.Q.8.C.XII.Quicrimina,quepotestemendare,noncorrigit,ipseconmittit.

Item Iohannes VIII. Demago Duci glorioso. Preterea deuotionis tuae studium
exhortamur,utcontramarinos latrunculos,quisubpretextutuinominisinChristicolas
debachantur,tantouehementiusaccendaris,quantoillorumprauitatefamamtuinominis
obfuscatamfuissecognoscis;quoniam,licetcredipossit,quodtenolenteillinauigantibus
insidientur,tamen,quiaateconprimipossedicuntur,nisieosconpescueris,innoxiusnon
 696

habeberis. Scriptum quippe est: Qui crimina, que potest emendare, non corrigit, ipse
conmittit.

P.2.C.23.Q.8.C.XIII.CriminaproDeopunirenonestcrudelitassedpietas.

Item Ieronimus ad Riparium. [contra Vigilantium] Legi syromasten Finees,

auctoritatemHelyae,etzelumSimonisChananei,PetriseueritatemAnaniametSaphiram
trucidantem, Pauli constantiam, qui Helimam magum uiis Domini resistentem eterna
seueritatedampnauit.NonestcrudelitasproDeocriminapunire,sedpietas.Undeetin
legedicitur:Sifratertuus,etamicustuus,etuxor,queinsinutuodormit,deprauare
uolueritueritatem,sitmanustuasupereos,eteffundessanguinemipsorum.

P.2.C.23.Q.8.C.XIV.Quedaminueteritestamentolicebant,quemodoprohibentur.

ItemIohannesCrisostomussuperMattheumomeliaXVII.[adc.5.]OcciditFinees
hominem,etreputatumestilliadiusticiam.Abrahamuero,nonsolumhomicida,uerum
etiampatricida(quodcerteestgrauius)effectusDeomagisplacuit.Petrusuerogeminum
fecit homicidium: fuit tamen opus spirituale, quod factum est. Non solum igitur
respiciamusadopera,sedadtempus,etadcausam,etaduoluntatem,personarumquoque
differentiam,etquantacumquealiaipsisoperibusacciderunt,diligentissimerequiramus.
Nonenimpossumusaliteradueritatemperuenire.

P.2.C.23.Q.8.C.XV.Necessitateinstanteetiamaquadragesimalibusdiebusbellum
inirelicet.

ItemNycolausadconsultaBulgarorum.[c.46.]Sinullaurgetnecessitas,nonsolum
quadragesimali tempore, sed etiam omni tempore est a preliis abstinendum. Si autem
ineuitabilisurgetinportunitas,necquadragesimalitemporeprodefensionetamsuaquam
patriae, seu legum paternarum, est bellorum proculdubio preparationi parcendum, ne
uidelicetDeumuideaturhomotemptare,sihabetquodfaciat,etsuaeacillorumsaluti
consulerenonprocurat,etsanctaereligionisdetrimentanonprecauet.

P.2.C.23.Q.8.C.XVI.PetrusAnaniametSaphiramincrepandomortitradidit.

Item Gregorius inDialogis. [lib. II.c.30.] Petrus,quiTabitam mortuam orando

suscitauit,AnaniametSaphirammentientesmortiincrepandotradidit.Nequeenimorasse
in eorum extinctione legitur, sedsolummodo culpam, quamperpetrauerant, increpasse.
Constatergo,quiaaliquandotaliaexpotestateexhibentur,aliquandoexpostulatione,dum
etistisincrepandouitamabstulit,etillireddiditorando.

P.2.C.23.Q.8.C.XVII. B.Gregorius quosdam hortatur,utmilites congregent, et

contrahostesarmauiriliterparent.

IdemVeloci,Magistro.[lib.XII.ep.21.]Etpridemgloriaeuestraenotificauimus
quiamilitesillucerantparatiuenire;sedquoniaminimicoscongregatosethucdiscurrere
epistola uestrasignificauerat, heceoshiccausaretinuit. Nuncueroutileestuisum, ut
aliquantiillucmilitestransmittantur,quosgloriatuaammonereethortari,utparatisintad
laborem,studeat,etoccasioneinuentacumgloriosisfiliisnostrisMarcioetVitalioloquere,
etquecumqueuobisDeoadiutoreproutilitatereipublicaepersuaserintfacite;etsihucuel
 697

adRauennaepartesnecdicendumArnulfumcognoueritisexcurrere,uosadorsoeiusita,
sicut uiros fortes condecet, laborate, quatinus opinio uestra ex laboris uestri qualitate
ampliusinrepublicaDeoauxilianteproficiat.Illudtamenpreomnibusammonemus,ut
familiamAloyn,etAdobin,Vigildi,atqueGrussingi,quicumgloriosomagistromilitum
Mauricioessenoscuntur,sinealiquamorauelexcusationerelaxes,quatinusuenientesilluc
hominespredictiuirisinealiquoinpedimentocumeisdebeantambulare.

[P.2.C.23.Q.8.C.XVIII.]

ItemEiusdemMauricioetVitaliano.[lib.XII.epist.23.]Supplicitergloriaeuestrae
perfiliumnostrumVitalianum,cumquoettractaueratis,etuerboetscriptomandauimus.
Undecimo autem die mensis Iunii Arnulfus hanc epistolam, quam uobis direximus,
transmisit, et ideo relegentes eam uidete, si in fide Suanenses, quam reipublicae
promiserunt,perstiterunt,obsidesquedignos,dequibuspossitisconfidere,abeisaccipite,
etinsuperdenuoeossacramentisastringite,reddenteseisquodlocoPignorissustulistis
sermonibusuestriseossanantes.Siautemmanifestissimecognoueritis,eoscumArnulfode
suasubiectionelocutosfuisse,uelcerteobsideseidedisse,sicutnosArnulfiepistola,quam
uobisdireximus,dubiosreddidit,salubriconsiliopertractantes,neinaliquoanimauestra
uelnostradesacramentisgrauetur,quicquidreipublicaeutileiudicaueritisperagite.Sedita
faciatgloriauestra,utnequesitaliquid,undepossimusabaduersariisreprehendi,neque
utilitas reipublicae (quod Dominus auertat) negligatur. Preterea, gloriosi filii, estote
solliciti, quia, quantum conperi, hostis multitudinem habet collectam, et Narina dicitur
residere;utsihuccursum,Deosibiirato,mittereuoluerit,uellocaipsius(quantumuos
Dominus adiuuerit) depredamini, aut certe sculcas, quos mittes, sollicite requirant, ne
dolens factum ad uos discurrat. Gratian. In registro etiam legitur, quod B. Gregorius
ciuibusTusciae,utcontraLongobardusarmapararent,mandauit,etmilitantibusstipendia
decreuit.Hocigiturexemploetpremissisauctoritatibusclaret,quodsacerdotes,etsipropria
manuarmaarriperenondebeant,tamenuelhis,quibushuiusmodioffitiaconmissasunt,
persuadere,uelquibuslibet,uteaarripiant,suaauctoritateualeantinperare.III.Pars.1.
SedobiciturilludNycolaiadImperatoremKarolum:

P.2.C.23.Q.8.C.XIX.Episcopinondebentmilitaribusoccuparinegociis.

Reprehensibile ualde esse constat quod subintulisti, dicendo, maiorem partem

omnium episcoporum die noctuque cum aliis fidelibus tuis contra piratas maritimos
inuigilare,obidqueepiscopiinpedianturuenire,cummilitumChristisitChristoseruire,
milites uero seculiseruiant seculo, sicutscriptum est: Nemomilitans Deoinplicat se
negociissecularibus.Quodsiseculimilitesmiliciaestudent,quidadepiscoposetmilites
Christi,nisiutuacentorationibus?

P.2.C.23.Q.8.C.XX.Inmortecuiuslibethominisepiscopisemiscereformident.

ItemGregorius.[lib.VII.epist. I.,adSabinianum]SiinmorteLongobardorumme
miscereuoluissem,hodieLongobardorumgensnecregem,necducem,haberet.Sedquia
Deum timeo in mortem cuiuslibet hominis ne miscere formido. Gratian. Ecce quod
NycolausPapaprohibetepiscopossecularimiliciaoccupari,necetiamcontramaritimos
pirataspermittiteosadpugnamaccedere.QuomodoergoLeoPapaaduersusSarracenos
urbemegreditur,et,utproculeosalittorearceat,populumundiqueconuocat,etsuorum
iniuriaspresentialiteruindicat,atquecumGregoriomilitesadarmainuitat?Sednotandum
 698

est,quosdamepiscoposLeuiticatantumportioneessecontentos,qui,sicutinDeisorte
tantum numerantur, sic ipsum Deum solummodo in hereditatem accipiunt, dicentes:
Dominusparshereditatismeaeest.Hisnichilcommuneestcumprincipibusseculi,quia
temporaliapenitusabiciunt,neeorumoccasionelegibusinperatorumobnoxiiteneantur.
Talibusnullaoccasiorelinquituroccupationissecularismiliciae,quia,cumdedecimiset
primiciisuiuunttamquamsummiregisfiliiinomniregnoaterrenisexactionibusliberisunt
ita,utdicereualeant:Venitprincepsmundihuius,etinnobisnonhabetquicquam.Porro
alii sunt, qui non contenti decimis et primiciis, predia, uillas, et castella, et ciuitates
possident, ex quibus Cesari debent tributa, nisi inperiali benignitate inmunitatem
promeruerintabhuiusmodi.QuibusaDominodicitur:RedditequesuntCesarisCesari;et
que sunt Dei Deo. Quibus idem Apostolus: Reddite omnibus debita, cui tributum,
tributum; cui uectigal, uectigal. Unde Ambrosius: [ad Marcellinam sororem, epist.
XXXIII.]

P.2.C.23.Q.8.C.XXI.Ecclesiaeinperatoribusnonsintobnoxiae.

Conuenioripseacomitibus utpermebasilicae fieret maturatraditio, dicentibus,

inperatoremiuresuoiussissetradidebereutpoteincuiuspotestateessentomnia.Respondi,
siamepeteretquodmeumest,idestfundummeum,argentummeum,huiusmodimeum,
me non refragaturum, quanquam omnia, que mea sunt, sint pauperum; uerum ea, que
diuina sunt, inperatoriae potestati non esse subiecta. Si patrimonium petit, inuadite; si
corpus,occurram.Vultisinuincularapere?uultisinmortem?uoluntatisestmichi,nonego
meuallabocircumfusionepopulorum,necaltariatenebouitamobsecrans;sedproaltaribus
gratis inmolabor. Horrebam quippe animo, cum armatos ad basilicam ecclesiae
occupandam missos cognoscerem, ne, dum populus basilicam uendicat, aliqua strages
fieret,queinperniciemtotiusueniretciuitatis;orabam,netantaeurbis,uelpociustotius
Italiaebustosuperuiuerem.Etinfra:1.Mandatur,tradebasilicam,hocest:Dicaliquod
uerbuminDeum,etmorere,necsolumdicaduersusDeum,sedetiamfacaduersusDeum.
Mandatur, trade altaria Dei. Urgemur igitur regalibus preceptis; sed confirmamur
scripturaesermonibus,querespondit:Tamquamunaexinsipientibuslocutaes.Etinfra:
2.Quidigiturturbamini?uolensnumquamuosdeseram;coactusrepugnarenonnoui;
dolerepotero,flerepotero,gemerepotero;aduersusarma,militesGothosquoque,lacrimae
meaemeaarmasunt.Taliaenimmunimentasuntsacerdotis.Aliternecdebeo,necpossum
resistere. 3. Utinam securus essem, quod ecclesia hereticis minime traderetur; ad
palatiuminperatorisiremlibenter,sihoccongrueretsacerdotisoffitio,utinpalatiomagis
certarem,quaminecclesia. SedinconsistoriosoletnonChristusreusesse,sediudex.
Causamfideiinecclesiaagendamquisabnuat?Siquisconfidit,hucueniat.Etinfra:4.
Allegatur, inperatori licere omnia, ipsius esse uniuersa. Respondeo: Noli te grauare,
inperator,utputes,teinea,quediuinasunt,inperialealiquodiushabere;noliteextollere,
sed,siuisdiutiusinperare,estoDeosubditus.Scriptumest:QueDeiDeo;queCesaris
Cesari.Adinperatorespalatiapertinent,adsacerdotesecclesiae.Publicorummeniumtibi
iusconmissumest,nonsacrorum.Iterumdiciturmichi,mandasseinperatorem,debeoet
egounambasilicamhabere.Respondeo,nonlicettibiillamhabere.Quidtibicumadultera?
Adulteraestenim,quenonestlegitimoconiugioChristicopulata.Etinfra:5.Nabute,
sanctumuirum,possessoremuineaesuaescimusinterpellatumpetitioneregia,utuineam
suamdaret,ubirexsuccisisuitibusolusuilesereret,eumquerespondisse:Absit,utego
Patrummeorumtradamhereditatem.Regemcontristatumesse,quodsibiessetalienum
ius relatione iusta negatum: sed muliebri concilio deceptum morte in agrum uenisse.
SanctusenimNabuteuitessuasuelpropriocruoredefendit.Siilleuineamnontradidit
 699

suam,nostrademusecclesiamChristi?Quidigiturameresponsumestcontumaciter?Dixi
enimconuentus,absitame,uttradamChristihereditatem.NontradiditNabutesuam,ego
tradamChristihereditatem?sedhocaddidi:absit,uttradamDyonisiihereditatem,quiin
exiliocausafideidefunctusest,hereditatemEustorgiiconfessoris,hereditatemMyrocletis,
atque omnium fidelium retro episcoporum. Respondi ego quod sacerdotis est. Quod
inperatorisestfaciatinperator.Priusest,utanimammichiquamfidemauferat.Etinfra:
6.TributumCesarisest,nonnegatur.EcclesiaDeiest.Cesariutiquenondebetur,quiaius
CesarisessenonpotestDeitemplum.Quodcumhonorificentiainperatorisdictumnemo
potestnegare.Quidenimhonorificentius,quamutinperatorecclesiaefiliusessedicatur?
Quodenimdicitur,sinepeccatodicitur,cumgratiadicitur.Inperatorenimintraecclesiam
est.Bonuseniminperatorqueritauxiliumecclesiae,nonrefutat.Etinfra:7.Sideme
aliquidcompellereturetposceretur,autfundus,autdomus,autaurum,autargentum,id
quod mei iuris esset, libenter offerrem: templo Dei nichil possum nec decerpere, nec
tradere illud custodiendum, non tradendum acceperim. Deinde consulere etiam me
inperatorissaluti,quianecmichiexpedirettradere,necilliaccipere.Accipiatuocemliberi
sacerdotis,siuultsibiesseconsultum,recedataChristiiniuria.Hecplenahumilitatissunt,
et,utarbitror,plenaaffectuseius,queminperatoridebetsacerdos.

P.2.C.23.Q.8.C.XXII.Desuisexterioribusecclesiaesoluunttributum.

Item Urbanus Papa. Tributum in ore piscis piscante Petro inuentum est, quia de
exterioribussuis,quepalamcunctisapparent,tributumecclesiareddit.Nonautemtotum
piscemdareiussusest,sedtantumstaterem,quiinoreeiusinuentusest,quianonecclesia
dariinperatori,nonpontificalisapex,quiinorecapitisecclesiaepreminet,subiciregibus
potest.Sedsane,utdiximus,quodinorepiscisinueniturproPetroetDominodariiubetur,
quiadeexterioribusecclesiae,quodconstitutumantiquitusest,propaceetquiete,quanos
tueri et defensare debent, inperatoribus persoluendum est. IV. Pars. Gratian. Quamuis
etiamhuiusmodinonuideanturinperialibusexactionibussubiciendi.Nam,cumtempore
famis cunctorum Egyptiorum terram Pharao sibi emeret, atque sub eadem fame suae
seruituti cunctos subiceret, sacerdotibus ita necessaria subministrauit, ut nec
possessionibus,neclibertatenudarentur,Dominoextuncprenunciante,sacerdotesinomni
gente liberos esse oportere. Unde Constantius et Constans hanc inmunitatem dederunt
ecclesiae,dicentes:

[P.2.C.23.Q.8.C.XXIII.]

Inqualibetciuitate,inquolibetoppido,ueluico,castello,municipio,quicumque
uoto Christianae religionis meritum eximiae singularisque uirtutis omnibus intimauerit,
securitateperpetuapotiatur.Gaudereeumetgloriariexfideuolumussemper,scientes,
magis religionibus, quam offitiis et labore corporis uel sudore nostram rempublicam
contineri.ValentinianusquoqueetValensdecreuerunt,dicentes:1.Uniuersos,quos
constiterit custodes ecclesiarum esse uel sanctorum locorum, ac religiosis obsequiis
deseruire,nulliusattemptationismolestiamsustineredecreuimus.InperatorIustinianus:
2.Sanccimusresaduenerabilesecclesias,uelxenones,monasteria,uelptochotrophia,uel
brephotrophia, uel orphanotrophia, uel gerontocomia, uel si quid tale aliud consortium
descendentesexqualicumquecurialiliberalitate,siueinteruiuos,siuemortiscausa,siuein
ultimis uoluntatibus habita, lucratiuorum inscriptionibus liberas esse et inmunes; lege
scilicet, quesuperhuiusmodiinscriptionibuspositaest,inaliisquidempersonissuum
roburobtinente,inparteautemecclesiastica,uelaliarumdomuum,quehispiisconsortiis
 700

deputataesunt,suumuigorempietatisintuitumitigante.HincetiaminParisiensiConcilio
legitur:

P.2.C.23.Q.8. C. XXIV. De agro ecclesiastico presbiter non cogatur censum

persoluere.

SecundumcanonicamauctoritatemetconstitutionemdominiinperatorisLodoici,de
agroecclesiastico,etmanso,demancipiis,queipsesuiscapitulisconstituit,uelsiquilibet,
prolocosepulturaealiquidlargitusecclesiaefuerit,dedecimisetoblationibusfidelium
nullus quemquam presbiterorum aliquem censum persoluere cogat, nec quisquam
cuiuslibetordinisautdignitatisexindequicquamsubtrahat,autredhibitionemquamcumque
exigattemporalem.Quodsifecerit,communioneusqueadsatisfactionempriuetur,etregia
potestatedarecogatur.
[PALEA.

P.2.C.23.Q.8.C.XXV.ItemexConcilioWormaciensi,c.50.

Sanccitum est, ut unicuique ecclesiae unus mansus integer absque ullo seruitio
attribuatur,etpresbiteriineisconstitutinondedecimis,nequedeobligationibusfidelium,
nondedomibus,nequedeatriis,ueldehortisiuxtaecclesiampositis,nequedeprescripto
manso aliquodseruiciumfaciantpreterecclesiasticum. Etsialiquid amplius habuerint,
indemaioribussuisdebitumseruiciuminpendant.]Gratian.Hincdaturintelligi,quodde
his,queinperialibeneficio,uelaquibuslibetprobeneficiosepulturaeecclesiapossidet,
nullius iuri, nisi episcopi, teneatur asstricta. De his uero, que a quibuslibet emerit uel
uiuorum donationibus acceperit, principibus consueta debet obsequia, ut et annua eis
persoluattributa,etconuocatoexercitucumeisproficiscaturadcastra.Quodtamenhoc
ipsum non sine consensu Romani Pontificis fieri debet. Unde Gelasius Papa Elpidio
Episcopo:

P.2.C.23.Q.8.C.XXVI.AbsqueauctoritateRomaniPontificisadcomitatumepiscopi
proficiscinonaudeant.

Quoausu,quatemeritaterescribis,adRauennamteparareproficisci,cumcanones
euidenterprecipiantnullumomninopontificum,nisinobisanteuisisatqueconsultisad
comitatumdeberecontendere?Quemadmodumtibiputaslicerequodnonlicet,nisiquod
hocoffitiocarerefestinas,quohisexcessibusteostendisindignum?

P.2.C.23.Q.8. C. XXVII. Absque metropolitani consilio uel prouincialium

episcoporumadinperatoremepiscopinonpergant.

Item ex Concilio Antioceno. [c. 11.] Si quis episcopus, uel presbiter, uel omnis
omnino,quiestsubecclesiasticaregulaconstitutus,preterconsiliumuellitteras eorum
episcoporum, qui intra prouinciam sunt, et maxime metropolitani, ad inperatorem
perrexerit, hunc abdicari et eici non solum de conmunione debere, sed etiam propria
dignitate priuari tamquam molestum et inportunum inperialibus auribus contra
ecclesiastica constituta. Gratian. Reprehenduntur ergo Gallicani episcopi a Nykolao,
quoniamauctoritateapostolicacontemptapotiusarmasequielegerant,quamapostolico
conspectuiseserepresentarent.Quamquamproficiscentesadcomitatumpossuntintelligi
 701

nonsecutiinperatorem,utarmissibiauxilientur,sedipsumcumexercitusuocottidianis
orationibusDeoconmendent.InquocasuauctoritasillaSardicensisConciliiloquiuidetur,
incuiusoctauocapituloOsiusEpiscopusdixisselegitur:

P.2.C.23.Q.8.C.XXVIII.Quiareligiosisinperatoribusuocatiepiscopinonfuerint
adcomitatumnonaccedant.

Siuobis,fratreskarissimi,placet,decernite,neepiscopiadcomitatumaccedant,nisi
fortehi,quiareligiosis inperatoribusuelinuitatiueluocatifuerint.Sedquoniamsepe
contingit,utadmisericordiamecclesiaeconfugiantquiiniuriampatiuntur,etquipeccantes
in exilium uel in insulas dampnantur, aut certe quamcumque sentenciam suscipiunt:
ideoquesubueniendumhis,etsinedubitationeeisestpetendaperecclesiamindulgentia.
Gratian.LicetergoprelatisecclesiaeexemploB.Gregoriiabinperatoribusuelquibuslibet
ducibus defensionem fidelibus postulare. Licet etiam cum B. Leone quoslibet ad sui
defensionemcontraaduersariossanctaefideiuiriliteradhortari,atqueaduiminfidelium
procul arcendam quosque citare. Effusionem uero sanguinis nulli episcoporum sua uel
inperatorumauctoritateinperarelicet.UndeinTolletanoConcilioIV.[c.30.]legitur:

P.2.C.23.Q.8. C. XXIX. Sacerdotes ibi consentiant fieri iudices, ubi iureiurando

indulgentiapromittitur.

Sepe principes contra quoslibet maiestatis obnoxios sacerdotibus negocia sua

conmittunt. Quia uero sacerdotes a Christo ad ministerium salutis electi sunt, ibi
consentiantregibusfieriiudices,ubiiureiurandosuppliciiindulgentiapromittitur,nonubi
discriminissentenciapreparatur.Siquisergosacerdotumcontrahocconmuneconsultum
discussor in alienis periculis extiterit, sit reus effusi sanguinis apud Christum, et apud
ecclesiamperdatpropriumgradum.

P.2.C.23.Q.8. C. XXX. Non debent agitare iudicium sanguinis qui sacramenta

Dominitractant.

ItemexConcilioTolletanoXI.[c.6.]HisaquibusDominisacramentatractanda
sunt, iudicium sanguinis agitare non licet. Et ideo magnopere talibus excessibus
prohibendumest,neindiscretaepresumptionismotibusagitatiautquodmorteplectendum
est sentencia propria iudicare presumant, aut per se inferant truncationes quibuslibet
personisautinferendasprecipiant.Quodsiquisquamhoruminmemorpreceptorumautin
ecclesiae suae famulis, aut in quibuslibet personis tale aliquid fecerit, concessi ordinis
priueturhonoreetloco;subperpetuoquoquedampnationisteneaturergastuloreligatus.
CuitamenconmunioexeuntiexhacuitanonestnegandapropterDominimisericordiam,
quinonuultpeccatorismortem,sedutconuertaturetuiuat.Gratian.Ceterietiamabsque
iudiciali auctoritate membrorum truncationes et domorum incendia facere prohibentur.
UndeinDecretisEuticianiPapae:

P.2.C.23.Q.8. C. XXXI. Membra detruncans, domos incendens absque iudiciali

auctoritate,excommunicetur.

Siquismembrorumtruncationes,domorumincendiafecerit,siuefacereiusseritaut
facienticonsenserit,quousquedehisunicuiquelegaliteruelamicabilitercoramepiscopo
ciuitatis aliisque ciuibus non emendauerit, tamquam ethnicus et publicanus ab omni
 702

Christianorumcollegioseparetur.VI.Pars.Gratian.DeincendiariisquoqueInnocentiusII.
inuniuersaliConcilio[c.18.]generaliterconstituit,dicens:

[P.2.C.23.Q.8.C.XXXII.]

Pessimam quidem et depopulatricem, et horrendam incendiariorum maliciam

auctoritateDei,etbeatorumapostolorumPetrietPauliomninodetestamuretinterdicimus.
1.Siquisigiturposthuiusnostraeprohibitionispromulgationemmalostudio,siuepro
odio,siueprouindictaignemapposuerit,uelapponifecerit,autappositoribusconsilium
aut auxilium scienter tribuerit, excommunicetur, et si mortuus fuerit incendiarius,
Christianorumcareatsepultura,necabsoluatur,nisiprius,dampnocuiintulitsecundum
facultatemsuamresarcito,iuret,seulteriusignemnonappositurum.Penitenciaautemei
detur,utIherosolimisautinHispaniainseruicioDeiperannumintegrumpermaneat.Si
quisautemarchiepiscopusuelepiscopushocrelaxauerit,dampnumrestituat,etperannum
aboffitioepiscopaliabstineat.Saneregibusetprincipibusfaciendaeiusticiaefacultatem
consultisarchiepiscopisetepiscopisnonnegamus.

P.2.C.23.Q.8. C. XXXIII. Homicida est, qui, publicam functionem non habens,

aliquemocciditautdebilitat.

ItemAugustinusinlibrodeciuitateDei.Quipercutitmalosineo,quodmalisunt,et
habetcausaminterfectionis,ministerDeiest.Quiuerosinealiquapublicaamministratione
maleficum, furem, sacrilegum, adulterum et periurum, uel quemlibet criminosum
interfecerit,auttrucidauerit,uelmembrisdebilitauerit,ueluthomicidaiudicabitur,ettanto
acrius,quantononsibiaDeoconcessampotestatemabusiueusurparenontimuit.VII.
Pars.Gratian.Dehisautem,quisimulhominemuulnerant,queritur,siillemortuusfuerit,
quiseorumhomicidiireatumincurrat?DehisitastatutumestinConcilioapudVermerias:

P.2.C.23.Q.8.C.XXXIV.Siplurescontraunumrixentur,quapenaquisqueeorum
feriatur.

Si quatuor aut quinque homines, seu etiam plures, contra unum hominem rixati
fuerint,etabhisuulneratusmortuusfuerit,quicumqueeorumplagaminposuit,secundum
statutacanonumuthomicidaiudicetur;reliquiautem,quieuminpugnabant,uolenteseum
interficere,similiterpeniteant. Quineceumimpugnabant,necuulnerabant,necconsilio
necauxiliocooperatoresfuerunt,sedtantumaffuerunt,extranoxamsint.

P.2.CausaXXIV.

Gratianus.Quidamepiscopusinheresimlapsusaliquosdesacerdotibussuisoffitio
priuauit, et sentencia excommunicationis notauit. Post mortem de heresi accusatus
dampnatur,etsequaceseiuscumomnifamiliasua.(Qu.I.)Hicprimumqueritur,anlapsus
inheresimpossitaliquosoffitiopriuare,uelsentencianotare?(Qu.II.)Secundo,anpost
mortem aliquis possit excommunicari? (Qu. III.) Tertio, an pro peccato alicuius tota
familiasitexcommunicanda?
 703

P.2.C.24.QuestioI.

Gratianus.Quodautem abhereticoaliquis deponiautexcommunicari nonpossit,

facileprobatur. Omnisenimhereticusautiamdampnatamheresimsequitur,autnouam
confingit. Qui uero heresim iam dampnatam sequitur, eius dampnationis separticipem
facit. Unde cum Achatius absque sinodali auctoritate ab Apostolico se dampnatum
quereretur,contraGelasiusscribit,dicens:

P.2.C.24.Q.1.C.I.Quiiniamdampnatamheresimlabitur,eiusdampnationisse
participemfacit.

Achatiusnonestinuentorfactusnouierroris,sedueterisimitator,atqueideononerat
necessarium,utaduersuseumnouascitaprodirent,sedantiquatantummodorenouarentur.
Factussumitaqueexecutorueterisconstituti,nonpromulgatornoui.Quicumqueenimin
heresimsemeldampnatamlabitur,eiusdampnationeseipsuminuoluit.

P.2.C.24.Q.1. C. II. Non est retractandum quod semel sinodus statuit contra
unamquamqueheresim.

Idem. [in epistola ad Episcopos Dardaniae] Maiores nostri diuina inspiratione

cernentes necessarie precauerunt, ut quod contra unamquamque heresim coacta semel
sinodus pro fidei conmunione et ueritate catholica atque apostolica promulgasset non
sinerent nouis posthec retractationibus mutilari, ne prauis occasio preberetur que
medicinaliter fuerantstatutapulsandi,sed,auctore cuiuslibet insaniae,acpariter errore
dampnato,sufficereiudicarunt,utquisquisaliquandohuiuserroriscommunicatorexisteret,
principali sentencia dampnationis eius esset obstrictus. 1. Sic Sabellium dampnauit
sinodus, nec fuit necesse, ut eius sectatores postea dampnarentur; sed pro tenore
constitutionis antiquae, qui uel prauitatis illius uel communionis extitere participes,
uniuersalis ecclesia duxit esse refutandos. Sic Arrium, Eunomium, Macedonium,
Nestorium,sinodussemelgestacondempnans,ulteriusadnouaconciliauenirenonsinit

P.2.C.24.Q.1.C.III.Nonultraeumprocedereoportet,quiinheresimdampnatam
recidit.

ItemFelix.Achatiusnonfuitnouiuelpropriiinuentorerroris,utineumnouascita
procederent;sedalienofacinorisuamconmunionemmiscuit.Itaquenecesseest,utinillam
recideret iusta lance sentenciam, quam cum suis successoribus per conuenientiam
sinodalem susceperat auctor erroris. Gratian. Si ergo ille episcopus in heresim iam
dampnatamlapsusest,antiquaexcommunicationedampnatusaliosdampnarenonpoterat.
Excommunicatus enim alios excommunicare non ualet. Unde Alexander II. scribit
ValerianoEpiscopo,Martiri:

P.2.C.24.Q.1.C.IV.Excommunicatusaliumexcommunicarenonpotest.

Audiuimus, quod Henricus, Rauennas dictus archiepiscopus, nisus sit te

excommunicare. Verum,quiaexcommunicatustenonpotuitexcommunicare,apostolica
auctoritatetetuosqueabsoluendomandamusexindenumquamcurare.Gratian.Siautemex
corde suo nouam heresim confinxit, ex quo talia predicare cepit, neminem dampnare
potuit,quianonpotestdeicerequemquamiamprostratus.Ligandinamqueuelsoluendi
 704

potestas ueris, non falsis sacerdotibus a Domino tradita est. Apostolis enim dicturus:
Quorum remiseritis peccata, etc. premisit: Accipite Spiritum sanctum, uteuidenter
cunctisostenderet,eum,quiSpiritumsanctumnonhabet,peccatanonpossetenereuel
remittere.PorroSpiritumsanctumnemonisiintraecclesiamaccipit,quiaetipsamunitatem
facitpergratiam.1.Undenonnisicongregatisinunumdictumest:AccipiteSpiritum
sanctum,necnisisupercongregatosinunumdiepentecostesdescenditSpiritussanctus.
Sicutautemextraecclesiamnonaccipitur,itaextraeamnichiloperatur.Cumergo,sicut
Apostolusait,SpirituspostuletSpiritusinpetret,extraecclesiamnecpostularefacit,nec
inpetrare. Unde Dominus dicturos: Quodcumque petieritis, etc. premisit: Si duo ex
uobisconsenserintsuperterram,etc.Etiterum:Ubicumqueduoueltrescongregatifuerit
in nomine meo, ibi et ego sum in medio eorum; nimirum cunctis ostendens, se non
habitareincordibuseorum,quisuperbiaesingularitatemsecutiacorporisChristiconpage
semetipsos abrumpunt. In quibus autem Christus non habitat, in eis Spiritus sanctus
mentium scissuras refugiens locum non habet. Cum ergo dimittere peccata uel tenere,
excommunicareuelreconciliareopussitSpiritussanctietuirtusChristi:apparet,quodhii,
quiextraecclesiamsunt,necligare,necsoluerepossunt,necreconciliandoecclesiasticae
conmunioni reddere, nec excommunicando eius societate priuare, qua ipsi, heresi uel
scismate polluti siue sentencia notati, penitus carere probantur. Unde, cum Dominus
omnibusdiscipulisparemligandiatquesoluendipotestatemdaret,Petroproomnibusetpre
omnibus claues regni celorum se daturum promisit, dicens: Tibi dabo claues regni
celorum.Quicumqueergoabunitateecclesiae(queperPetrumintelligitur)fueritalienus,
execrare non potest, consecrare non ualet; excommunicationis uel reconciliationis
potestatemnonhabet.UndeApostolus,cumfornicatoremCorinthiumexcommunicandum
scriberet,ait:Egoquidemabsenscorpore,presensautemspiritu,iamiudicauiutpresens
eum,quisicoperatusest,innomineDomininostriIesuChristi,congregatisuobis,etmeo
spiritu,cumuirtuteDomininostriIesuChristi,traderehuiusmodisathanaeininteritum
carnis.Inquoformamexcommunicationisostendens,docuit,nonnisifidelemetafideli
notandum.InnominenamqueDominiatqueeiusuirtutecooperantenonnisifidelisaliquid
operariualet,cumnemopossitdicere:DominusIesus,nisiinSpiritusancto.Item,cum
Dominusprohibeatagnumcomediextracatholicamecclesiam,quiprofessionefideiabea
suntalieni,abeiusparticipatione,quamsuoarbitrioreliquerunt,nonrepelluntur,sedabire
permittuntur, sicut illi, qui audientes: Nisi manducaueritis carnem filii hominis, et
biberitiseiussanguinem,etc.,dixerunt:Durusesthicsermo,etquispotesteumaudire?
atqueitaabieruntretrorsum,nonrepulsi,sedabirepermissi.HincetiamApostolus,cumde
excommunicandisageret,premisit:Siquisfrater;deinfidelibusautemsupposuit,dicens:
Eos, quiforis sunt,Dominus iudicabit. Dehis autem quiintus sunt,nobis iudicium
conmisit.Sicutautemexeo,quodApostolusait:Frater,etexhis,quedefidelibuset
infidelibus supposuit, apparet, non nisi fidelem excommunicandum, ita ex eo, quod
fidelibustantumhocscribitur,uelpotius,quiasicutille,quibenedicit,maioresteo,cui
benedicitur,itaquiexoffitiomaledicitmaioresteo,cuimaledicitur,liquidoconstat,eum,
quiabintegritatecatholicaefideirecedit,maledicendiuelbenedicendipotestatemminime
habere.Catholicumnamque,utpotesuperioremse,maledicerenonualet;inalienumafide,
tamquaminsibiequalem,sentenciamdarenonpotest.Hecautem,quedehereticis,atque
scismaticis,uelexcommunicatisdictasunt,uidelicet,quodligandiuelsoluendipotestatem
non habeant, multorum auctoritatibus probantur. Ait enim Leo Papa: [serm. III. in
anniuersariosuaeassumtionis,etserm.II.denataliApostolorum]
 705

P.2.C.24.Q.1.C.V.NonsoluituruelligaturnisiquemauctoritasB.Petrisolueritaut
ligauerit.

Manet ergo Petri priuilegium, ubicumque ex ipsius equitate fertur iudicium, nec
nimiauelseueritas,uelremissio,ubinichileritsolutumuelligatum,nisiquodB.Petrusaut
ligauerit,autsoluerit.

P.2.C.24.Q.1.C.VI.InpersonaPetriecclesialigandietsoluendipotestatemaccepit.

ItemAugustinussuperIohannem.[tract.L.adc.12.]Quodcumqueligauerissuper
terram,eritligatumetincelo. SiPetrohoctantumdictumest,nonhocfacitecclesia.Si
autemetinecclesiafit,(utiquequeinterraliganturetincelo,etquesoluunturinterra
solutasuntetincelo,quia,cumexcommunicatecclesia,inceloligaturexcommunicatus;
cumreconciliatecclesia,incelosoluiturreconciliatus),sihocergoinecclesiafit,Petrus,
quandoclauesaccepit,ecclesiamsanctamsignificauit.SiinPetripersonasignificatisuntin
ecclesiaboni,inIudaepersonasignificatisuntinecclesiamali.

P.2.C.24.Q.1.C.VII.Suismeritisfirmusnonnumquamturbaturalienis.

ItemAmbrosius.[adc.5.Lucae]Nonturbaturnauis,quePetrumhabet:turbaturilla,
que Iudam habet. Etsi multa illic discipulorum merita nauigabant, tamen adhuc eam
proditoris perfidia agitabat. In utraque Petrus: sed qui suis meritis firmus est turbatur
alienis.Caueamusigiturperfidum,caueamusproditorem,neperunumplurimifluctuemus.
Ergo non turbatur hec nauis, in qua prudentia nauigat, abest perfidia, fides superat.
Quemadmodumenimturbaripoterat,cuipreeratis,inquoecclesiaefirmamentumest?Illic
ergo turbatio, ubi modica fides: ibi securitas, ubi perfecta dilectio. Denique etsi aliis
inperatur, ut laxent retia sua, soli tantum Petro dicitur: Duc in altum, hoc est in
profundumdisputationum.Quidenimtamaltumquamaltitudinemdiuitiarumuidere,scire
filium Dei, et professionem diuinae generationis assumere? quam licet mens nequeat
humanaplenerationisinuestigationeconprehendere,fideitamenplenitudoconplectitur.

P.2.C.24.Q.1.C.VIII.SolusPetrusmandatumaccepit,utamopiscemcaperet.

Idem. [ibidem paulo inferius] Est aliud apostolicum piscandi genus, quo genere
solumPetrumpiscariDominusiubet,dicens:Mittehamum,eteumpiscem,quiprimum
ascenderit,tolle.

P.2.C.24.Q.1. C. IX. Nulla perturbatio a tramite apostolicae sedis retrahat, que

omnesheresessemperdestruxit.

ItemLuciusPapaomnibusEpiscopis.Arectafideergoetapostolicotramitepropter
ullamperturbationemnoliterecedere,scientes,quoniamiuxtaSaluatorissentenciambeati
suntquipersecutionempatiunturpropteriusticiam.HecestApostolorumuiuatraditio;hec
uerakaritas,quepredicandaest,etprecipuediligendaacfouenda,atquefiducialiterab
omnibustenenda;hecsanctaetapostolicamaterecclesiarumomniumChristiecclesia,que
perDeiomnipotentisgratiamatramiteapostolicaetraditionisnumquamerrasseprobatur,
nechereticisnouitatibusdeprauandasuccubuit,sed,utinexordionormamfideiChristianae
percepitabauctoribussuisApostolorumprincipibusChristi,illibatafidetenusmanet.
 706

P.2.C.24.Q.1.C.X.FidesRomanaeecclesiaeomnesheresesdestruit,nullamfouet.

Item Syxtus.[Papa II. ad Gratum Episcopum, ep. I.] Memor sum, me sub illius
nomineecclesiaepresidere,cuiusconfessioaDominoIesuChristoestglorificata,etcuius
fides nullamumquamfouet,sedomnesquidemheresesdestruit. Intelligo autem michi
aliternonlicere,quamutomnesconatusmeoseicausae,inquauniuersalisecclesiaesalus
infestatur,inpendam.

P.2.C.24.Q.1.C.XI.Romanaecclesianullisheresibussuccubuit.

Item Eusebius Papa. [Episcopis Thusciae, epist. III.] In sede apostolica extra
maculamsemperestcatholicaseruatareligio.

P.2.C.24.Q.1. C. XII. Ad Romanam referatur ecclesiam, quotiens ratio fidei

uentilatur.

ItemInnocentius.[PapaEpiscopisConciliiMileuitani,epist.XXVI.]Quotiensfidei
ratiouentilatur,arbitroromnesfratresetcoepiscoposnostrosnonnisiadPetrum,idestsui
nominisethonorisauctoritatem,referredebere(uelutinuncretulituestradilectio)quodper
totummundumpossitecclesiisomnibusprodesse.

P.2.C.24.Q.1. C. XIII. Religionis christianae zelum Romana ecclesia pre ceteris

habuit.

ItemIuliusPapa.[adEpiscoposorientales,epist.I.]Offitiinostriconsiderationenon
estnobisdissimulare,nonesttacerelibertas,quibusmaiorcunctisChristianaereligionis
zelusincumbit.

P.2.C.24.Q.1. C. XIV. Aliorum ora fides non timet, quam Romana conmendat
ecclesia.

Item Ieronimus. [ad Damasum in expositione symboli] Hec est fides, Papa
beatissime,quamincatholicaecclesia didicimus,quamquesempertenuimus; inquasi
minusperiteautparumcautefortealiquidpositumest,emendaricupimusate,quiPetriet
sedemtenesetfidem.Siautemhecnostraconfessioapostolatustuiiudicioconprobatur,
quicumquemeculpareuoluerit,seinperitum,uelmaliuolum,ueletiamnoncatholicum,
sedhereticumconprobabit. Item:1.SanctaRomanaecclesia,quesemperinmaculata
permansit,DominoprouidenteetB.apostoloPetroopemferenteinfuturomanebit,sine
ullahereticoruminsultationeatquefirmaetinmobilisomnitemporepersistet.

P.2.C.24.Q.1. C. XV. Aliud quam Romana ecclesia neque sentire, neque uelle a
permittitur.

ItemMarcellusuniuersisEpiscopisperAntiocenamconstitutis.[epist.I.]Rogamus
uos, fratres dilectissimi, ut non aliud doceatis neque sentiatis, quam quod a B. Petro
apostoloetreliquisapostolisetPatribusaccepistis.Ipseenimestcaputtotiusecclesiae,cui
aitDominus:TuesPetrus,etsuperhancpetramedificaboecclesiammeam.Eiusenim
sedes primitus fuit apud uos, que postea iubente Domino translata est Romam, cui
amminiculantegratiadiuinahodiernapraesidemusdie.SiuerouestraAntiocena,queolim
 707

primaerat,Romanaecessitsedi,nullaest,queeiusnonsitsubiectaditioni.Necabeius
dispositione uos deuiare oportet, ad quam cuncta maiora ecclesiastica negocia diuina
disponente gratia iussa sunt referri, ut ab ea regulariter disponantur, a qua sumpsere
principia.

P.2.C.24.Q.1.C.XVI.AlexandrinaeecclesiaeaRomanadissentirenonlicet.

ItemLeoEpiscopusDioscoroEpiscopoAlexandrino.[epist.LXXIX.al.LXXXI.]
CumbeatissimusPetrusapostolusaDominoacceperitprincipatum,etRomanaecclesiain
eius permaneat institutis, nefas est credere, quod sanctus episcopus discipulus ipsius
Marcus,quiAlexandrinamprimusecclesiamgubernauit,aliisregulistraditionumsuarum
decretafirmauerit,cumsinedubiodeeodemfontegratiaeunusspiritusetdiscipulifuerint
etmagistri,necaliudordinatustraderepotuit,quamquodabordinatoresuscepit.

P.2.C.24.Q.1. C. XVII. Professione suae fidei aurem erroris Romana abscidit

ecclesia.

Item Gregorius. Si Petrus uolens percussit aurem, docuit, quod aurem in specie
haberenondeberent,quaminministeriononhabebant.SedbonusDominusetipsirefundit
auditum,secundumpropheticadictademonstrans,etipsos,siconuertantur,possesanari,
quiinpassioneChristiuulneratisunt,eo,quodomnepeccatuminministeriofideiabluatur.
TollitergoPetrusaurem.QuarePetrus?Quiaipseest,quiclauesaccepitregnicelorum.Ille
enim condempnat, qui et absoluit, quoniam ligandi et soluendi idem adeptus est
potestatem. Tollit autem aurem male audientis, tollit autem gladio spirituali aurem
interioremmaleintelligentis.Caueamus,necuitollaturauricula,legiturpassioDomini.Si
ad diuinitatem eius referimus infirmitatem corporeae passionis, exciditur auricula, et
excidituraPetro,quinonpassusestChristumprophetamestimari,sedDeifiliumdocuit
fideliconfessionesignari.

P.2.C.24.Q.1.C.XVIII.ExtraunitatemecclesiaeSpiritussanctusnonaccipitur.

ItemCiprianus.[intractatudeunitateecclesiae]LoquiturDominusadPetrum:Ego
dicotibi,quiatuesPetrus,etsuperhancpetramedificaboecclesiammeam.Superunum
edificat ecclesiam, et quamuis Apostolis omnibus post resurrectionem suam parem
potestatem tribuat,etdicat:Sicutmisitmepater,etegomittouos.AccipiteSpiritum
sanctum,tamenutunitatemmanifestaret,unitatiseiusdemoriginemabunoincipientem
suaauctoritatedisposuit.HocerantutiqueceteriApostoli,quodPetrusfuit,pariconsortio
preditiethonorisetpotestatis.Sedabunitateexordiumproficiscitur,utecclesiaChristiuna
monstretur, quam unam ecclesiam in Cantico quoque Canticorum Spiritus sanctus ex
personaChristiDominidesignatdicens:Unaestcolumbamea,perfectamea;unaest
matrisuae,electagenitricisuae.HancecclesiaeunitatemetB.Paulusapostolusdocet,et
sacramentumunitatisostendit,dicens:Unumcorpus,etunusspiritus:unaspesuocationis
uestrae. Unus dominus,unafides,unumbaptisma, unus Deus.Quamunitatem tenere
firmiteretuendicaredebemus,maximenosepiscopi,quiinecclesiaDeipresidemus,ut
episcopatumquoqueipsumunumatqueindiuisumprobemus. Nemofraternitatemfallat,
nemoueritatemfideiperfidapreuaricationecorrumpat.1.Episcopatusunusest,cuius
singularis in solidum pars tenetur. Et ecclesia una est, que in multitudinem latius
incrementofecunditatisextenditur,quomodomultiradiisunt,sedunumlumen,etrami
arborismultisunt,sedroburunumtenaciradicefundatum,etquomododefonteunoriui
 708

plurimidefluunt,etnumerositaslicetdiffusauideaturexundantiscopiaelargitate,unitas
tamenseruaturinorigine.Auelleradiumsolisacorpore:diuisionemunitasnoncapit.Ab
arbore frange ramum: fructus germinare non poterit. A fonte precide riuum: precisus
arescit.SicetecclesiaDominiluceperfusapertotumorbemradiossuosporrigit:unum
tamen est, quod ubique diffunditur, nec unitas corporis separatur. Ramos suos per
uniuersamterramcopiaubertatisextendit,profluenteslargiturriuos,latiuspandit:unum
tamen caputest,etorigouna,etunamaterfecunditatis copiosa.Adulterarinonpotest
sponsaChristi:incorruptaestetpudica.Unamdomumnouit:uniuscubiculisanctitatem
castopudorecustodit.

P.2.C.24.Q.1. C. XIX. Non habet Deum patrem uniuersalis ecclesiae relinquens

unitatem.

Idem.[ibidempauloinferius]Alienusest,profanusest,hostisest:haberenonpotest
Deum patrem qui uniuersalis ecclesiae non tenet unitatem. Idem: 1. Cum dominus
discipulissuisunanimitatemsuaderetetpacem:Dico,inquit,uobisquiasiduoexuobis
conuenerintinterra,deomnire,quamcumquepetieritis,contingetuobisapatremeo,qui
estincelis.Ubicumqueenimduoauttresfuerintcollectiinnominemeo,egocumeis
sum,ostenditnonmultitudini,sedunanimitatideprecantiumplurimumtribui.Siduo,
inquitexuobisconuenerintinterra:unanimitatempriusposuit,concordiampacisante
premisit,utconueniatnobisfideliteretfirmiter,docuit.Quomodoautempotesteicum
aliquo conuenire, cui cum corpore ipsius ecclesiae, et cum uniuersa fraternitate non
conuenit?QuomodoautempossuntduoueltresinnomineChristicolligi,quosconstata
Christoetabeiuseuangelioseparari?

P.2.C.24.Q.1.C.XX.Ligandietsoluendinonhabetpotestatemquiunitatempacis
catholicaenontenet.

ItemIeronimus.Omnibusconsideratisputomenontemeredicere,aliositaessein
domoDei,utipsietiamsinteademdomusDei,quedicituredificarisuperpetram,que
unicacolumbaappellatur,quesponsapulchrasinerugaetmacula,ethortusconclususet
fonssignatusetputeusaquaeuiuaeetparadysuscumfructupomorum;quedomusetiam
claues accepit, ac potestatem soluendi et ligandi. Hanc domum si quis corrigentem
corripientemquecontempserit,sittibi,inquit,tamquamethnicusetpublicanus.Dehac
domodicitur:Domine,dilexidecoremdomustuae,etlocumhabitationisgloriaetuae;et:
Quihabitarefacitunanimesindomo;et:Iocundatussuminhis,quedictasuntmichi:in
domum Domini ibimus; et: Beati, qui habitant in domo tua; in secula seculorum
laudabuntte.

P.2.C.24.Q.1.C.XXI.Variacriminauariispenissuntafficienda.

ItemIeronimus.Nonafferamusstaterasdolosas,ubiappendamusquoduolumuspro
arbitrio nostro, dicentes, hoc graue, hoc leue est: sed afferamus diuinam stateram de
scripturissanctis,tamquamdethesaurisdominicis,etinillaquidsitgrauiusappendamus.
Tempore,quoDominusprioradelictarecentibuspenarumexempliscauendamonstrauit,et
ydolumfabricatumatqueadoratumest,etpropheticusliberiraregiscontemptorisincensus,
etscismatemptatum,ydolatriagladiopunitaest,exustiolibribellicacedeetperegrina
captiuitate,scismahiatuterrae,sepultisauctoribusuiuis,etceteriscelestiigneconsumptis.
Quisiamdubitauerit,hocessesceleratiuscommissum,quodestgrauiusuindicatum?
 709

P.2.C.24.Q.1.C.XXII.ExsolaecclesiasacrificiumDominusaccipit.

Item Gregorius in Moralibus. [lib. XXXV.c. 6.] Quia ex sola ecclesia catholica
ueritas conspicitur, apud se esse locum Dominus perhibet, de quo uideatur. In petra
Moyses ponitur, ut Dei faciem contempletur, quia nisi quis fidei soliditatem tenuerit,
diuinampresentiamnonagnoscit.DequasoliditateDominusdicit:Superhancpetram
edificaboecclesiam.1.Solaquippeest,perquamsacrificiumDominusaccipiatlibenter:
sola, que pro errantibus intercedat fiducialiter. Unde etiam de agni hostia Dominus
precepit,dicens:Inunadomocomedetis,necefferetisdecarnibuseiusextrafores.In
una namque domo comedetur, quia in una catholica ecclesia uera hostia redemptori
inmolatur.Decuiuscarnibusdiuinalexefferriforasprohibet,quiadarisanctumcanibus
uetat.Solaest,queintrasepositosualidakaritatisconpagecustodit.Undeetaquadiluuii
archamquidemadsublimiorasustulit,omnesautem,quosextraarchaminuenit,extinxit.

P.2.C.24.Q.1.C.XXIII.NonexhibetfidemChristoquicorpuseiusdiscerpit.

Item Ambrosius.[inoratione funebri deobitu fratris]Aduocauit ad seCiprianus

episcopumSatyrumnecullamputauitueram,nisiueraefideigratiam,percunctatusqueex
eoest,utrumnamdecatholicisepiscopisesset,hocestsicumRomanaecclesiaconueniret.
Etforteadidlocoruminscismateregionisilliusecclesiaerat.Luciferenimseanostra
conmunionediuiserat,etquamquamprofideexulasset,etfideisuaereliquissetheredes,
nontamenputauitfidemesseinscismate.NametsifidemergaDeumtenerent,tamenerga
Dei ecclesiam non tenebant, cuius patiebantur uelut quosdam artus diuidi et membra
lacerari. Etenim,cumpropterecclesiamChristuspassussit,etChristicorpussitecclesia,
nonuideturabhisexhiberiChristofides,aquibuseuacuatureiuspassio,atquedistrahitur.
Itaquequamuisgratiaefenusteneret,etmetuerettantinominisdebitornauigare,tameneos
transire maluit, ubi tuto posset exsoluere. Iudicabat enim diuinae solutionis gratiam in
affectuacfideesse,quamquidemstatim,ubiprimumcopiaecclesiaeliberiorfuit,inplere
nondistulit,Deigratiametaccepitdesideratam,etseruauitacceptam.

P.2.C.24.Q.1.C.XXIV.Etiamcorporeabeoestrecedendum,quifidemChristinon
habet.

ItemBedasuperepistolamIohannis.[secundam,c.un.]Omnis,quirecedit,etnon
permanetindoctrinaChristi,Deumnonhabet.QuipermanetindoctrinaChristi,hicet
Filium,etPatremhabet.Siquisueneritaduos,ethancdoctrinamnonaffert,noliteeum
recipereindomum,necaueeidixeritis.Quienimdicitilliaue,conmunicatoperibuseius
malis.HecIohannesdescismaticissiuehereticisdeuitandisqueuerbisdocuitetiamfactis
exhibuit.1.NarratenimdeilloauditoreiussanctissimusetmartirfortissimusPolicarpus,
Smirneorumantistes,quiatemporequodam,cumapudEphesumbalneas lauandigratia
fuisset ingressus, et uidisset ibi Cherinthum, exiliret continuo, et discessit non lotus,
dicens:Fugiamushinc,neetbalneaeipsaecorruant,inquibusCherinthuslauaturinimicus
ueritatis.IdemetiamPolicarpusMarcionicumoccurrissetaliquando,dicentisibi:Agnosce
nos?respondit:Agnoscoprimogenitumsathanae.
 710

P.2.C.24.Q.1. C. XXV. Profanus est extra ecclesiam B. Petri agnum comedere

temptans.

Item Ieronimus. [ad Damasum] Quoniam uetus oriens inter se populorum furore
collisusindiscissamDominitunicametdesupertextamminutatimperfrustadecerpit,et
Christiuineamuulpesexterminant,interlacuscontritos,quinonhabentaquam,difficile
ubifonssignatusethortusilleconclusussitpossitintelligi,ideomichicathedramPetriet
fidem apostolico ore laudatam censui consulendam, inde nunc meae animae postulans
cibum,undeolimChristiuestimentasuscepi.Nequeuerouastitastantielementiliquentis,
etinteriacens latitudoterrarummeapreciosaepotuitmargaritaeinquisitioneprohibere.
Ubicumque fuerit corpus, illuc congregabuntur et aquilae. Profligato a sobole mala
patrimonio,apuduossolosincorruptapatrumseruaturauctoritas.Ibicespiteterrafecundo
dominici seminis puritatem centeno fructu refert, hic obruta sulcis frumenta lolium
auenasquedegenerant.Nuncinoccidentesoliusticiaeoritur,inorienteautemLuciferille,
quiceciderat,suprasideraposuitthronumsuum.Vosestisluxmundi,uossalterrae,uos
uasaaureaetargentea:hictesteauasauirgamferreameteternumoperiunturincendium.
Quamquamigiturtuimeterreatmagnitudo,tameninuitathumanitas.Asacerdoteuictima
salutem, a pastore presidium ouis flagito. Facescat inuidia Romani culminis, recedat
ambicio. CumsuccessorepiscatorisdiscipuloChristiloquor.Egonullumpremiumnisi
Christumsequens,beatitudinituae,idestcathedraePetri,conmunioneconsocior.Super
illampetramfundatamecclesiamscio.Quicumqueextradomumhancagnumcomederit,
profanus est. Si quis in Noe archa non fuerit, peribit regnante diluuio. Et quia pro
facinoribus meis ad eam solitudinem conmigraui, que Syriam iuncto Barbariae fine
determinat, nonpossumsanctumDomini, totinteriacentibus spaciis, asanctimonia tua
semper expetere, ideoque collegas tuos Egyptios confessores sequor, et sub honerariis
paruanauiculadelitesco.NonnouiVitalem,Miletumrespuo,ignoroPaulinum.Quicumque
tecumnoncolligit,spargit,hocest,quiChristinonestantichristiest.

P.2.C.24.Q.1.C.XXVI.Hereticorumconsortiaacatholicissuntfugienda.

ItemAmbrosius.[incommentariisadc.9.Lucae]Quedigniordomusapostolicae
predicationisingressu,quamsanctaecclesia?autquispreferendusmagisomnibusuidetur,
quamChristus,quipedessuislauareconsueuithospitibus,etquoscumquesuareceperit
domo,pollutisnonpatiturhabitareuestigiis,sedmaculososlicetuitaeprioris,inreliquum
tamendigneturmundareprocessus?Hicestigitursolus,quemnemodesereredebet,nemo
mutare, cuibenedicitur: Domine,adquemibimus?uerbauitaeeternaehabes,etnos
credimus.Videsexecutoremcelestiumpreceptorum,qui,quoniamnonmutauithospitium,
celestium consortium habitationis emeruit? Fides ergo in primis ecclesiae querenda
mandatur, in qua, si Christus habitator sit, haud dubie sit legendum. Si uero populus
perfidus, aut preceptor hereticus deformet habitaculum, uitanda hereticorum conmunio,
fugiendasynagogacensetur,excutienduspedumpuluis,nefatiscentibusperfidiaesterilis
siccitatibustamquamhumiaridoarenosoquementistuaeuestigiumpolluatur.Namsicut
corporeasinfirmitatespopulifidelissuscipereinsedebeteuangeliipredicator,iuxtaquod
scriptumest:Quisinfirmatur,etegononinfirmor?ita,siquaestecclesia,quefidem
respuat, nec apostolicae predicationis fundamenta possideat, ne quam labem perfidiae
possit aspergere, deserenda est. Quod Apostolus quoque euidenter asseruit, dicens:
Hereticumhominempostunamcorreptionemdeuita.
 711

P.2.C.24.Q.1.C.XXVII.Necpeccatissolui,necregnumcelesteingredipotestab
unitatediuisusecclesiae.

ItemBedasuperMattheum.[inhomiliadefestoapostolorumPetrietPauli,adc.16.
Matthei]QuicumqueabunitatefideiuelsocietatisPetriapostoliquolibetmodosemetipsos
segregauerint tales nec uinculis peccatorum absolui, nec ianuam possunt celestis regni
ingredi.

P.2.C.24.Q.1. C. XXVIII. Non suscipiantur sacrificia, quorum fides et uita

reprobatur.

ItemIeronimusinAmospropheta. [adc.5.]Odietproiecifestiuitatesuestras,et
non capiam odorem cetuum uestrorum. Quod si obtuleritis michi holocaustomata et
munerauestra,nonaccipiam,etuotapinguiumuestrorumnonrespiciam.1.Oditautem
Deus,etnonsolumodit,sedproicitfestiuitateseorum,quinoncelebrantfestiuitatesDei,
sedsuas.Etpostpauca:2. Odisseautem,etnonodorarietproicere,humanaloquitur
similitudine, ut nos affectum Dei nostris sermonibus agnoscamus. Et si holocausta
obtulerint,utuideanturieiunare,dareelemosinas,pudicitiampolliceri(queholocaustasunt
uera),noneasuscipitDominus.Namnonsacrificiorummagnitudinem,sedofferentium
merita causasque diudicat. 3. Unde et uidua, que in corbonam duo minuta miserat,
omnibus a Saluatore prefertur, quia dominus non ea, que offeruntur, sed uoluntatem
respicitofferentium.

P.2.C.24.Q.1.C.XXIX.Ubikaritasnonest,ibifidesueliusticialocumnonhabet.

ItemAugustinus.[desermoneDominiinmonte,lib.I.c.9.]Ubisanafidesnonest,
nonpotestesseiusticia,quiaiustusexfideuiuit.Nequescismaticialiquidsibiexista
mercedepromittant,quiasimiliter,ubikaritasnonest,nonpotestesseiusticia.Dilectio
enim proximi malum non operatur, quam si heretici haberent, non dilaniarent corpus
Christi,quodestecclesia.

P.2.C.24.Q.1.C.XXX.AfiderecedensperfectionemSpiritusamittit.

ItemInnocentius.[PapaadAlexandrum,ep.XVIII.]Heretici,cumafidecatholica
destiterint,perfectionemSpiritus,quamacceperant,amiserunt.

P.2.C.24.Q.1.C.XXXI.Sacrioffitiipotestatepenituscarentheretici.

Item Ciprianus Magno filio salutem. [lib. I. epist. 6.] Dicimus omnino omnes
hereticosetscismaticosnilhaberepotestatisaciuris.PropterquodNouatianusnecdebet
necpotestexcipi,quominusipsequoqueextraecclesiamconsistens,etcontrapacemac
dilectionemChristifaciens,interaduersariosetantichristosconputetur.Etpaulopost:1.
Ecclesiaunaest,queunaetintusesseetforisnonpotest.SienimapudNouatianumest,
apud Cornelium non fuit. Si ueroapud Cornelium fuit, qui Fabiano episcopo legitima
ordinatione successit, et quem post sacerdotii honorem martirio quoque Dominus
glorificauit,Nouatianusinecclesianonest,necepiscopusconputaripotest,qui,euangelica
etapostolicatraditionecontempta,neminisuccedensaseipsoortusest.Haberenamque
auttenereecclesiamnullomodopotestquiordinatusinecclesianonest.Etpaulopost:2.
Quod uero eundem, quem et nos, Deum Patrem, eundem Filium Christum, eundem
 712

Spiritumsanctumnossedicuntur,nechocadiuuaretalespotest.Etinfra:3.Inuenimusin
tali facinore non solum duces et auctores, sed etiam participes penis destinari, nisi a
conmunione malorum se separauerint, precipiente per Moysen Domino et dicente:
Separaminiatabernaculishominumistorumdurissimorum,etnolitetangeredeomnibus,
quesunteorum,nesimulpereatisinpeccatiseorum.EtquodconminatusperMoysen
fueratDominusinpleuit,utquisqueseaChore,etDathan,etAbironnonseparasset,penas
statimproinpiaconmunionepersolueret.Quoexemplo,ostendituretprobatur,obnoxios
omnespenaeetculpaefuturos,quisescismaticiscontraprepositosetsacerdotesirreligiosa
temeritatemiscuerint,sicutetiamperOseeprophetamSpiritussanctuscontestaturetdicit:
Sacrificia eorum tamquam panis luctus, omnes, qui manducant ea, contaminabuntur,
docensscilicetetostendens,omnesomninocumauctoribussuissupplicioconiungi,qui
fuerinteorumpeccatocontaminati.QueergoapudeosmeritaessecircaDeumpossunt,
quibus supplicia diuinitus irrogantur? Et infra: 4. Si autem foris cuncti heretici et
scismatici non habent Spiritum sanctum, et ideo apud nos eis manus inponitur, ut hic
accipiaturquodillicnonest,necdaripotest:manifestumest,necremissionempeccatorum
pereosdariposse,quosconstatSpiritumsanctumnonhabere.

P.2.C.24.Q.1. C. XXXII. Proprio spolientur honore qui contra pacem ecclesiae

nituntur.

Item Liberius Papa. [in ep. ad Athanasium] Qui contra pacem ecclesiae sunt, si
dignitatemautcingulummiliciaehabent,nudentureis.Siautempriuati,siquidemnobiles
sunt, suarum substantiarum proscriptionem patiantur; siautem ignobiles, nonsolum in
corporeuerberentur,sedexilioperpetuocastigentur.

P.2.C.24.Q.1.C.XXXIII.Nonconsecratinscismateconstitutusepiscopus.

ItemPelagiusPapa.Pudenda,utitadicam,indiuisionerapinaestnonconsecratus,
sed execratus episcopus. Si enim ipsum consecrationis nomen rationabili ac uiuaci
intellectudiscutimus,is,quicumuniuersalidetrectatconsecrariecclesia,consecratusdici
uel esse poterit nulla ratione. Consecrare enim est simul sacrare. Sed ab ecclesiae
uisceribusdiuisusetabapostolicissedibusseparatusexecratipsepocius,nonconsecrat.
Iureergoexecratus tantum,nonconsecratus poteritdici,quemsimulsacrareinunitate
coniunctis membris non agnoscit ecclesia. Videamus tamen, utrum uel ipsarum
consuetudinempartiuminsuaexordinationeconseruauerit.Nempehicmosantiquusfuit,
ut, quia pro longinquitate uel difficultate itineris ab Apostolico onerosum illis fuerat
ordinari,ipsiseinuicemMediolanensisetAquileiensisordinareepiscopidebuissent,ita
tamen, ut in ea ciuitate, in qua ordinandus erat episcopus, alterius ciuitatis pontifex
occurreredebuisset,utordinandielectioapresentiordinatoreexconsensuuniuersalis,cui
preficiendus erat, ecclesiae melius ac facilius potuisset agnosci, et in sua qui ad
episcopatum prouehendus erat, nec tamen ordinatori suo subdendus fuerat, ordinaretur
ecclesia.Etenimcum,sicutdiximus,ecclesiaunasit,cuiinCanticisCanticorumdicitur:
Una est columba mea, nullam aliam esse constat, nisi que in apostolica est radice
fundata,aquibusipsamfidemuniuersoorbepropagatamnonpotestdubitari.Quodutlicet
uobis, notissimum sit omnino, beati tamen Augustini testimonio conprobemus. Audite,
quidinquodamoperesuopreclarissimusdoctorecclesiaedicat.Aitenim:Quodsinullo
modorectedicipotestecclesia,inquascismaest,restat,ut,quoniamecclesianullaesse
non potest, ea sit, quam in apostolicae sedis per successiones episcoporum radice
 713

constitutam nullorum hominum malicia (etiamsi nota et excludi non possit, sed pro
temporumrationetollerandaiudicetur)ullomodoualeatexstinguere.

P.2.C.24.Q.1.C.XXXIV.Unitatinonconmunicatscismaticisconsentiens.

Idem.Scismasiquidemipsum,quodgrecumnomenest,scissuramsonat.Sedscisura
inunitateessenonpotest.Nonergounitaticonmunicatquiscismaticisconmunicat.Partes
sibiipsifecerunt,etabeo,quodunumest,utapostoliIudaeiamuerbisloquar,semetipsos
segregantes,Spiritumnonhabent.Quibusomnibusilludefficitur,ut,quiainunitateunum
nonsunt,ut,quiainpartemesseuoluerunt,ut,quiaSpiritumnonhabent,corpusChristi
sacrificiumhaberenonpossint.1.Nonautemnobisnuncillaquestioest,utrumtollerare
malos, sed utrum debeamus scismaticis sociari. Si etiam ipsi, licet in suo sensu
habundantes,intramaternatamenpositiuisceraquererentueritatem,anobisrepellendinon
erant,donecapudeosrationeducereiueritasclaruisset.Sedquiaseabuniuersaliecclesia
diuiserunt,sicutB.Augustinusait,omniscatholicussecuruseampartemdetestatur,cui
ecclesiamuniuersalemapostolicissedibusroboratamnonconmunicarecognoscit.2.Nec
enimleuigateorumcrimen,magisueroauget,quodeosrestitissediudixistis,neapostolicis
conmunicantessedibusinsuaconmunionereciperent.Inhocenimdumetilliculpandi
sunt,quiconmunicaretalibusuoluerunt,multomagistamenilliexecrandisunt,quinon
soluminsacerdotibus conmunionem apostolicarumsedium,uerumetiaminipsislaicis
spreuerunt.Sednecilludeisprodest,quodeosineisdemlitterisuelignorantiarationis,uel
simplicitateintellectussuianostraseconmunionesuspendisseperhibetis.Idipsumenim
magis est, propter quod scismatici sunt, quia non eos diuersa sentiendi iudicium, sed
quedamapudsedelata,sibitamenincognitametuentesetcontraapostolicamsedemtemere
credentes, pessima diuisit oppinio. 3. Quod scisma specialiter esse beatus denunciat
Augustinus, dicens de talibus: Aduersus auctoritatem illarum ecclesiarum, que ab
apostolica sede epistolas accipere meruerunt, temere credendo, inmanissimum crimen
scismatisasepropulsarenonpoterit.Adsummam,autillosecclesiamessecreditis,(et,
cumduaeecclesiaeessenonpossint,nos,quodabsit,scismaticosiudicabitis,)aut,siueram
in apostolicis sedibus esse constat ecclesiam, et illos ab unitate diuisos cognoscite, et
conmunionisquestionemessesublatam,quamueramnisiinunitateconstatessenonposse.
4.Noliergo,quasinullascismaticorumatqueecclesiaedifferentiasit,uelleindifferenter
utrorumquesacrificiissociari.NonestChristicorpus,quodscismaticusconficit,siueritate
duce dirigimur. Nec enim diuisum esse poterit Christum quisquam sine Apostoli
reprobationeconfingere.Unam,utsepedictumest,queChristicorpusest,constatesse
ecclesiam que in duo uel in plura diuidi non potest. Simul enim, cum ab ea quisque
discesserit,ecclesiaessedesistit.

P.2.C.24.Q.1.C.XXXV.Exquoepiscopusfideicontrariadocet,aliumexpoliarenon
potest.

Item Nykolaus Papa scribit Michaeli Augusto. [epist. VII.] Ait Celestinus Papa,
orientalibus episcopis scribens: Si quis ab episcopo Nestorio, aut ab aliis, qui eum
secuntur,exquotaliapredicareceperunt,uelexcommunicatus,uelexutusestseuantistitis
seuclericidignitate,huncinnostracommunioneetdurasse,etduraremanifestumest,nec
iudicamuseumesseremotum,quianonpoteratquemquameiusremoueresentencia,qui
iamseprebueratipseremouendum.
 714

P.2.C.24.Q.1. C. XXXVI. Non habeantur excommunicati qui ab hereticis

excommunicantur.

ItemadClerumConstantinopolitanum.Aperte,inquit,sedisnostraesanxitauctoritas,
nullumsiueepiscopum,siueclericum,seuprofessionealiquaChristianum,quiaNestorio,
ueleiussimilibus,exquotaliapredicareceperunt,uelconmunioneuellocosuodeiecti
sunt, uel eiectum uel excommunicatum uideri: sed hii omnes in nostra conmunione
hucusque perdurant, quia neminem deicere uel remouere poterat qui predicans talia
titubabat.Intellexisti,inperator,exsupramemoratisnonpotuisse,utnondicamussaltim
prelatumsuum,quemlibetremouere,quifuerantolimremoti,necdeicerequemquamiam
anteprostrati?

P.2.C.24.Q.1.C.XXXVII.Adiudicandumexcommunicatinonsuntrecipiendi.

ItemNykolausPapa.[ibidempauloinferius]Miramur,quomodoexcommunicatiad
iudicandumreceptisint,cumsecundumapostolicoscanonessineconmendaticiislitterisin
sola conmunione recipi prohibeantur. Absurdumenim est,ut, cuinonlicet etiam cum
minimisiuxtasacrasregulasconmunicare,liceatetiameidesuispenemaioribusiudicare.
Gratian.Hisauctoritatibusperspicuemonstratur,quod,exquoaliquiscontrafidemceperit
aliqua docere, nec deicere aliquem ualet nec dampnare. 1. Obicitur tamen illud
Augustini:Recedentes afidenecbaptisma,necbaptizandipotestatemamittunt.Cum
ergosacerdotalemunctionemutraquepotestas,baptizandiuidelicetetexcommunicandi,
sequatur,afiderecedentesaututramqueretinebunt,aututraquecarebunt.Sedaliudest
potestasoffitii,aliudexecutio.Plerumqueoffitiipotestasuelaccipitur,uelutiamonachisin
sacerdotaliunctione,uelacceptasinesuiexecutioneretinetur,uelutiasuspensis,quibus
amministratiointerdicitur,potestasnonaufertur.Afideitaquerecedentibuspotestasnon
adimitur,sicutredeuntibusnonredditur,nenonhomini,sedsacramentoiniuriauideatur
fieri.Undeabhereticisbaptizatiuelordinati,cumadunitatemfideicatholicaeredierint,si
forteintuituecclesiasticaepacisinsuisrecipianturordinibus,noniterabitursacramentum,
quodinformaecclesiaeprobabiturministratum,sedperinpositionemmanusprestabitur
uirtussacramenti,queextraecclesiamnullidoceturessecollata.Cumergoutraquepotestas
inhereticisremaneat,sihereticuscatholicumuelaliumhereticumexcommunicauerit,utin
conmunionemsuaeheresisillumdeducat,quiainiquaestsentencia,ponderecaret.2.
Quodsiincatholicumpraueuiuentem,uelinhereticumflagiciisuelfacinoribusdeditum,
ut alias ad recte uiuendi normam uterque redeat, sentenciam dederit, an uterque, an
hereticus tantum eiussentenciateneatur,meritoquerendumuidetur? Potestautemdici,
catholicum sentencia heretici minime teneri. Non enim potest oris gladio ferire quem
accusareuelinquemtestificarinonualet.Sienimquosdiuinatestimonianonsecuntur,
quia extra ecclesiam sunt, pondus humani testimonii perdiderunt aduersus eos, qui in
ecclesia esse uidentur, nec aduersus eosdem ecclesiasticae auctoritatis pondus habere
poteruntquiabeiusfidediscessisseprobatisunt,atqueideoabecclesiasuntcondempnati.
Inhereticumautempotestatemhabereuideturhereticus,sicutetdiaboluspotestinmalis,
tamquam in suo pecore. Unde Augustinus scribit Vincentio Donatistae et Rogatistae:
[epist.XLVIII.]
 715

P.2.C.24.Q.1.C.XXXVIII.Profacinoreabhereticisexcommunicatusacatholicis
nonestrecipiendus.

Quisquis pro aliquo facinore uel flagicio proiectum a uobis ita suscipit, sicut
suscipiunturquiexceptoerrore,quoanobisseparamini,sinecrimineapuduosuixerunt,
displicetnobis.Sednecfacileistamonstratis,et,simonstretis,nonnullostolleramus,quos
corrigere uel punire non possumus, neque propter paleam relinquimus aream Domini,
neque propter pisces malos rumpimus retia Domini, neque propter hedos in fine
segregandos deserimus gregem Domini, neque propter uasa facta in contumeliam
migramusdedomoDomini.

P.2.C.24.Q.1.C.XXXIX.Quisquispropterdisciplinamabhereticisexcommunicatur,
acatholicisnonestrecipiendus.

IdemadEusebium.[epist.CLXIX.]SubdiaconusquondamHispaniensisecclesiae,
uocabulo Primus, cum ab accessu indisciplinato sanctimonialium prohiberetur, atque
ordinataetsanapreceptacontempneret,aclericaturemotusest.1.Ego,siDominoplacet,
istummodumseruo,utquisquisapudeospropterdisciplinamdegradatusadcatholicam
transireuoluerit,inhumiliationepenitenciaerecipiatur,quoetipsiforsitaneumcogerent,
siapudeosmanereuoluisset.Gratian.SedistudAugustiniintelligiturdictumnonpropter
sentenciam,cuiuspotestasnullaestextraecclesiam,sedindetestationecriminum,quein
hereticis,sicutincatholicis,equesuntpunienda.PotesttamenilludAugustinidepotestate
baptizandiintelligi,nonligandi,autsoluendi,uelceterasacramentaministrandi.Baptisma
namque siue ab heretico, siue etiam laico ministratum fuerit, dummodo in unitate
catholicaefideiaccipiatur,noncarebiteffectu.Aliauerosacramenta,utsacricorporiset
sanguinisDomini,excommunicationisuelreconciliationis,siabhereticouelcatholiconon
sacerdoteministrentur,uelnullum,uelletalemhabebunteffectum.Undeetabhominibus
fidelibusnullatenussuntrecipienda.HincAugustinusscribitinI.librodeunicobaptismo:
[contraDonatistasc.2.]

P.2.C.24.Q.1. C. XL. In extremo positus etiam ab heretico penitenciam accipere

ualet.

Siquemfortecoegeritextremanecessitasetubicatholicum,perquemaccipiat,non
inuenerit,etinanimopacemcatholicamcustodiens,peraliquemextraunitatemcatholicam
positumacceperitquodinipsaeratcatholicaunitatepercepturus,sistatimetiamdehac
uitamigrauerit,noneumnisicatholicumdeputamus.Siautemfueritacorporalimorte
liberatus,cumsecatholicaecongregationietpresentiacorporalireddiderit,undenumquam
corde discesserat, non solum non inprobamus quod fecit, sed etiam securissime
uerissimeque laudamus, quoniam presentem Deum credidit cordi suo, ubi unitatem
seruabat,etsinesanctibaptismisacramento(quod,ubicumqueinuenit,nonhominum,sed
Deiessecognouit)noluitexhacuitamigrare.Siquisautem,cumpossitinipsaaccipere,
aliqua mentis peruersitate elegerit in scismate baptizari, etiamsi postea uenerit ad
catholicam ecclesiam, certum est ibi prodesse sacramentum, quod alibi accipi potest,
prodessenonpotest;peruersusetiniquusest,ettantoperniciosius,quantoscientius.
 716

P.2.C.24.Q.1. C. XLI. Annum peniteat qui de manu heretici nesciens prohibitam

conmunionemaccepit.

ItemIulianusPapa.Siquisdederitautacceperitconmunionemdemanuheretici,et
nescit,quodcatholicaecclesiacontradicit,posteaintelligens,annumintegrumpeniteat.Si
autemscit,etneglexerit,etposteapenitenciamegerit,decemannospeniteat.Aliiiudicant
septem,etquidamhumanius,utquinqueannospeniteat.1.Siquispermiserithereticum
missamsuamcelebrareinecclesiacatholica,etnescit,quadragintadiespeniteat;sipro
reuerentia eius, annum unum peniteat; si pro dampnatione ecclesiae catholicae, et
consuetudinisRomanorum,proiciaturabecclesia,sicuthereticus,nisihabeatpenitenciam;
si habuerit, decem annos peniteat. Si recesserit ab ecclesia catholica in congregatione
hereticorum,etaliospersuaserit,posteasipenitenciamegerit,duodecimannospeniteat,
tresextraecclesiametsepteminteraudientes,etduosadhucextraconmunionem.Dehisita
incanonedicitur,utduodecimoannoconmunionemsineoblationepercipiant.

P.2.C.24.Q.1. C. XLII. Pocius est mortem arripere quam de manu heretici

conmunionemaccipere.

Item Gregorius. [Papa lib. III. Dialog., cap. 31.] Cepit Erminegildus rex iuuenis
terrenumregnumdespiciens,etfortidesideriocelestequerens,inciliciisiacereuinculatus
et omnipotenti Deo ad confortandum se preces effundere, tantoque sublimius gloriam
transeuntismundidespicere,quantoetreligatusagnoueratnilfuisse,quodpotuitauferri.
Superuenienteautemfestiuitatispascalisdie,intempestaenoctissilentioadeumperfidus
paterArrianumepiscopummisit,utdeeiusmanusacrilegaeconsecrationisconmunionem
perciperet,atqueperhocadpatrisgratiamrediremereretur.SeduirDeodeditusArriano
episcopo uenienti exprobrauit ut debuit, eiusque a se perfidiam dignis increpationibus
repulit,quiaetsiexteriusiacebatligatus,apudsetameninmagnomentisculminestabat
securus.AdseitaquereuersoepiscopoArrianopaterinfremuit,statimquesuosapparitores
misit,quiconstantissimumconfessoremDeiillic,ubiiacebat,occiderent.

P.2.C.24.QuestioII.

Gratianus. I. Pars. Quod autem post mortem nullus excommunicari ualeat uel
absolui, ex uerbis euangelii monstratur, quibus dicitur: Quodcumque ligaueris super
terrametc.Superterram,inquit,nonsubterra;ostendens,quoduiuentesprouarietate
suorummeritorumsoluerepossumusuelligare;demortuisautemsentenciamferrenon
possumus.UndeLeoPapascribitRustico,NarbonensiEpiscopo:[epist.XC.cap.7.al.
epist.XCII.c.6.]

P.2.C.24.Q.2.C.I.Nonpossuntabecclesiasoluipostmortemquiinhacuitaabea
nolueruntabsolui.

Deconmunionepriuatis,etitadefunctis.HorumcausaiudicioDeireseruandaest,in
cuiusmanufuit,uttaliumobitusnonusqueadconmunionisremediumdifferretur.Nos
autemquibusuiuentibusnonconmunicamusmortuisconmunicarenonpossumus.
 717

P.2.C.24.Q.2.C.II.Ecclesiauiuentespotestligareuelsoluere,nonmortuos.

Item Gelasius, Fausto Magistro, fungenti legationis offitio Constantinopolim.

Legatur, ex quo est religio Christiana, uel certe detur exemplum in ecclesia Dei a
quibuslibetPontificibusautabipsisApostolis,abipsodeniqueSaluatoreueniam,nisise
corrigentibus,fuisseconcessam.Auditum autem subistocelo nonlegitur omnino, nec
dicitur,quodeorumuocedepromitur:datenobisueniam,uttamennosinerroreduremus.
Idquoquepariterostendantquinobiscanonesnitunturopponere,quibushoccanonibus,
quibusregulis,qualectione,quouedocumento,siueamaioribusnostris,siueabApostolis
ipsis (quos potiores merito fuissenondubium est)seuabipsoDomino Saluatore, qui
iudicaturus creditur uiuos et mortuos, siue factum est umquam, uel faciendum esse
mandatur? Mortuos suscitasse Christum legimus; in errore mortuos absoluisse non
legimus. Et qui hoc tantum faciendi solus habuerit potestatem, B. Petro apostolo
principaliter mandauit: Quodcumqueligaueris superterram etc. Superterram,inquit.
Namalligationedefunctumnusquamdixitesseabsoluendum.

P.2.C.24.Q.2.C.III.Nonoportetabelemosiniseorumabstinerepostmortem,quibus
inuitaconmunicarenondestitimus.

ItemUrbanus. [II.]VilimundoEpiscopo.SanequodsuperRichardo,filioBorelli,
uestrafraternitasseegisseinnotuitprozeloDeietanimarumkaritate,laudamus.Sednon
est adeo timendum, non adeo est uobis ab eius elemosinis abstinendum. Inter ceteros
quippe nostrae fidei patres B. Leo doctor egregius: Quibus inquit, uiuis, non
conmunicamusnecmortuisconmunicaredebemus.Constatergo,quoniam,quibusuiuis
(utexoppositoloquamur),conmunicamus mortuisquoqueconmunicarepossimus.Nos
planeinterduoobpugnantiapositi,interinpiosetscismaticosuidelicet,scismaticisullo
modoconmunicarenonpossumus,autlicet:peccatoribusueroetpredonibusdispensatiue
propterea conmunicamus, quia et ecclesiam hactenus sustentauerunt, et se fideles in
posterum pollicentur. Alioquin oportet de huius mundi partibus exire. Sub qua etiam
sponsionenoseisnuperinB.Petrinataliciisabsolutionemindulsimus.Quiaergopredictus
uir neque excommunicatus nominatiue, neque conmunicans cum excommunicatis ex
nomineexiit,sedinDominisuifideatqueseruicio,licetnobisdispensatiue,idestquamdiu
eos patimur, eorum elemosinis conmunicare, et defuncti animam Christianae religionis
modisomnibusadiuuare.

[P.2.C.24.Q.2.C.IV.]ItemGelasiusuniuersisEpiscopis,perDardaniamsiueper
Illiricumconstitutis.

Necquisquamuobisomninopersuadeat,Achatiopreuaricationissuaecrimenfuisse
laxatum,quiaquipost,quamincollegiumrecidensprauitatisiuremeruitabapostolica
conmunionesecludi,inhaceadempersistensdampnationedefunctusest,absolutionem,
quam superstes non quesiuit omnino, nec meruit, mortuus iam non potest inpetrare.
Siquidem ipsis apostolis Christi uoce delegatum est: Que ligaueritis super terram et
reliqua. Ceterum de eo, qui in diuino iudicio est constitutus, nobis fas non est aliud
decernere preter id, in quo eum dies supremus inuenit. Atque ideo, nisi eius nomine
refutato,ceterisqueconsortibushuiuserroris,cumnulloprorsuseorumparticiparedebetis
mensae dominicae puritatem, quam maiores nostri semper ab heretica magnopere
seruaueruntpollutionediscretam.
 718

P.2.C.24.Q.2.C.V.Incorrigibilisdampnationissentenciarelaxarinonpotest.

Item Leo Papa. [epist. XIII. ad Pulcheriam Augustam] Dampnationis sentenciam

quicumquemereturexcipere,siinsuosensuuolueritpermanere,nulluspoteritrelaxare.II.
Pars.Gratian.Hisauctoritatibusprobatur,quoduiuentes,nonmortuossoluerepossumus
uelligare.Verumhocnondeomnicrimineintelligendumest.Suntenimquedamcrimina,
dequibusetiampostmortemaccusaripossuntquilibetueldampnari,uelutiheresis.Unde
inprimaactioneV.Sinodilegitur:

P.2.C.24.Q.2.C.VI.Hereticietiampostmortemsuntexcommunicandi.

Sane profertur a quibusdam, qui dicunt oportere post mortem hereticos

anathematizari, et sequi doctrinam in hoc sanctorum Patrum, qui non solum uiuentes
hereticoscondempnauerunt,sedetiammortuos,sicuteos,quiiniustecondempnatisunt,
reuocaueruntpostmortem,etinsacrisdipticisscripserunt.QuodfactumestinIohanne,et
inFlauianoreligiosaememoriaeepiscopisConstantinopolitanis.IteminactioneV.:1.
Augustinusait:Siforteistilibriitadesignanttraditoremsuum,sicutDominusdesignauit
Iudam,legantineisnominatimetexpresseuelCecilianum,ueleiusordinatoreseorumdem
librorumfuissetraditores,etnisieosanathematizauero,ipsecumeisiudicertradidisse.
2.QuemodorecitatasuntAugustinussanctaememoriaeconsuluit,etstatuitteneriabinitio
in ecclesia. Inpium enim dogma iam inculpatum est et condempnatum et eos, qui tali
dogmatiobnoxiisunt,anathematizariuultecclesiaetraditio,licetetiammortuiessent.Ideo
sanctae memoriae Augustinus dicit: Si modo conuinceretur Cecilianus de his, que
inferuntur ei, etiam post mortem eius illum anathematizo. Item: 3. Multi episcopi
congregati, et quedam de diuersis causis ad ecclesiasticum statum pertinentibus
disponentes,deepiscopisstatueruntdefunctis,quisuasfacultateshereticisrelinquunt,ut
etiam post mortem anathemati subiciantur. Sunt autem et Augustini sanctae memoriae
dicentes epistolae, quod si qui in uita sua non recte sapuerunt, licet non condempnati
fuissent adhucuiuentes,tamen demonstratopeccato etiam istipostmortemanathemati
subiciantur.Item:4.SiuerasuntqueCecilianoobiectasunt,etnobisaliquandopossent
monstrari,ipsummortuumanathematizaremus.Item:5.Dicis,liceremichietiamde
mortuisiudicare,quiaiudiciumnontantumdeuiuis,sedetiamdemortuissoletfieri.
Item: 6. Rabula sanctae memoriae, episcopus factus Edissenae ciuitatis, qui in
sacerdotibus resplenduit Theodorum Mosothenum post mortem in ecclesia
anathematizauit.Item:7.RomanorumetiamecclesiaantepaucosannosDioscorum,qui
fuitPapaeiusdemecclesiae,postmortemetiamanathematizauit,cumnecinfidepeccasset.
Ethocsciuntomnes,quidegunthicRomae,etmaximequiindignitatibusexistunt,qui
etiameidemDioscoroconmunicatorespermanseruntusqueadeiusmortem.Item:8.Si
adtemporaTheophilisanctaememoriaeuelsuperiusaliquisrecurrerit,etiamOrigenem
post mortem inueniet anathematizatum. Quod etiam in isto fecit et uestra sanctitas, et
VigiliusreligiosissimusPapaantiquiorisRomae.Item:9.Sanctasinodusdixit:Sufficiunt
quedictaetprolatasuntecclesiasticamtraditionemdemonstrare,quodoportethereticos
etiam post mortem anathematizari. Item in actione IV.: 10. Sancta sinodus dixit:
Augustinisanctaememoriae,quiinterAffricanosepiscopossplenduit,diuersaeepistolae
sunt recitatae, significantes, quod hereticos oportet etiam post mortem anathematizari.
Talem autem ecclesiasticam traditionem et alii Affricani reuerentissimi episcopi
seruauerunt; sed et Romana sancta ecclesia quosdam episcopos etiam post mortem
anathematizauit,licetprofideinuitasuanonessentaccusati,etutrumqueapudnosgesta
habitasignificant.
 719

P.2.C.24.QuestioIII.

Gratianus.I.Pars.Quodautempropeccatoalicuiustotafamiliaexcommunicandasit,
multorum exemplis probatur. Pro peccato namque Sodomitarum paruuli eorum, qui
beneficio etatis paterna flagicia nesciebant, celesti igne sunt consumpti. 1. Item pro
peccato Amalecitarum non solum paruuli eorum, sed etiam bruta animalia usque ad
mingentemadparietemiussasuntdeleriaDomino.2.ItemDathanetAbironauctores
scismatisfueruntcontraMoysenetAaronnectantumipsisoli,sedomnissubstantiaeorum
cum ipsis descendit ad inferos. 3. In nouo etiam testamento nonnumquam peccatis
exigentibus grauis pestilentia deseuisse legitur, que etiam illos inuoluit, qui peccati
conscientiamnonhabebant.Siergotamseuerissimepropeccatis parentuminueniuntur
paruulipuniti,nullidubiumest,quinpropeccatiseorundemsentenciaexcommunicationis
pariterfeririualeant.4.Hisitarespondetur:Propeccatisparentumparuuloscorporaliter
flagellariexuerbiseuangeliiapparet,ubidiscipulisdececonatointerrogassedicuntur:
Rabbi,quispeccauit,hic,autparenteseius,utcecusnasceretur?Inquibusetiamillud
conpletur,quodDominusaitadMoysen:EgosumDeuszelotes,uisitanspeccatapatrum
infiliosusqueintertiametquartamgenerationem.Spiritualiterautempeccatisparentum
paruulinontenentur,exquopersacramentumregenerationisaboriginalipeccatofuerint
emundati.UndeperEzechielemDominusait:Anima,quepeccauerit,ipsamorietur;filius
nonportabitiniquitatempatris,etpaternonportatiniquitatemfilii;iustitiaiustisupereum
erit,etinpietasinpiieritsupereum.Quecumqueetiampeccataparentesconmiserunt,ex
quofiliuspersonaliterabeisseparatusfuerit,einoninputanturadpenam.Undepeccato
Adaeideoomnesposteriteneridicuntur,quianondumaliquisexillomaterialiterfuerat
proseminatus.QuiaueroapudDeumnonsentenciasacerdotum,seduitareorumqueritur,
patet,quodnonestnotandussentenciaquempeccatimaculanoninficit.HincetiamPaulus
scribensChorinthiisait:Siquisfraternominaturfornicator,autauarus,autidolisseruiens,
cum eiusmodi nec cibum sumere debetis. Ex quibus uerbis datur intelligi, quod nisi
primumfueritaliquisnominatusdecrimine,idestuelcoramiudiceaccusatusetconuictus,
uel in iure ipse de se fuerit confessus, quod nec sentencia est feriendus, nec ab eius
conmunioneestabstinendum.Nonergoproalicuiuspeccatototafamiliaexcommunicanda
est.UndeAugustinusscribitadAuxiliumEpiscopum:[epist.LXXV.]

P.2.C.24.Q.3.C.I.Propeccatopatrisnonestfiliusanathematizandus.

Si habes de hac re sentenciam certis rationibus uel scripturarum testimoniis

exploratam,nosdoceredigneris,quomodorecteanathematizeturpropatrispeccatofilius,
autpromaritiuxor,autprodominiseruus,autquisquamindomoetiamnondumnatus,si
eo tempore, quo uniuersa domus est anathemate obligata, nascatur, nec ei possit per
lauacrumregenerationisinmortispericulosubueniri.Hecenimfuitcorporalispena,qua
legimusquosdamcontemptoresDeicumsuisomnibus,quieiusdemimpietatisparticipes
fuerunt, pariter interfectos. Tunc quippe ad terrorem uiuentium mortalia corpora
perimebantur,quandoqueetiammoritura.Spiritualisautempena,quafitquodscriptumest:
Quaeligauerissuperterrameruntligataetincelo,animasobligat,dequibusdictumest:
Ut anima patris, et anima filii mea est. Anima, que peccauerit, ipsa morietur. 1.
Audistis fortassis aliquos magni nominis sacerdotes cum domo sua quempiam
anathematizasse peccantium. Sed forte, si essent interrogati, reperirentur ydonei inde
reddererationem.Egoautem,siquisamequesierit,utrumidrectefiat,quideirespondeam
non inuenio, numquam hoc facere ausus sum de quorumdam facinoribus unanimiter
aduersusecclesiamperpetratis,nisigrauissimeconmouerer.Sedsitibiquamiusteidfiat
 720

Dominusreuelauit,nequaquamiuuenilemetatemtuam,ethonorisecclesiasticirudimenta
contempno.Senexenimaiuuene,etepiscopustotannorumacolleganecdumanniculo
paratussumdoceri,quomodopossimuelDeo,uelhominibusiustamreddererationem,si
animas innocentes pro scelere alieno quod non trahunt ex Adam, in quo omnes
peccauerunt,spiritualisuppliciopuniamus.EtenimClassitianifilius,etsitraxitexpatre
noxamprimihominis,sacrofontebaptismatisexpiandam,tamenquicquidpost,quameum
genuit,peccatipatereiusadmisit,ubiparticepsipsenonfuit,adeumnonpertinerequis
ambigit?Quiddicamdeconiuge?Quiddetotanimabusuniuersaefamiliae?Undesiuna
animaperistamseueritatem,quatotadomusistaanathematizataest,sinebaptismatede
corpore exeundo perierit, innumerabilium mors corporum, si de ecclesia homines
innocentesuiolenterabstrahanturetinterficiantur,huicdampnononpotestconparari.Si
ergodehacrepotesreddererationem,utinametnobisrescribendoprestes,utpossimuset
nos. Si autem non potes, quid tibi est inconsulta conmotione animi facere, unde, si
interrogatusfueris,responsionemrectamnonualesinuenire?Hecautemdixi,etiamsifilius
nosterClassitianusaliquidadmisit,quodtibianathemateplectendumiustissimeuideretur.
II. Pars. Gratian. Ut ergo ex hac auctoritate euidentissime monstratur, illicite
excommunicaturquispropeccatoalterius,nequealiquarationenitunturquipropeccato
unius in totam familiam sentenciam ferunt excommunicationis. Illicita autem
excommunicatio notatum non ledit, sed excommunicantem. Unde Gregorius scribit
Magno,EpiscopoMediolanensi:[lib.II.epist.26.]

P.2.C.24.Q.3.C.II.Illicitealiquemexcommunicans,semetipsum,condempnatnon
illum.

Conperimus,quodLaurentiusquondamfrateretcoepiscopusnosternullisteculpis
extantibus conmunione priuauerit. Ideoque huius precepti nostri auctoritate munitus
offitiumtuumsecurusperage,etconmunionemsinealiquasumeformidine.

P.2.C.24.Q.3. C. III. Qui non corde, sed ore maledicunt, labiorum inmundiciam
contrahunt.

ItemIeronimus inLeuitico. Quinegliguntorismaledicti consuetudinemresecare,

etiamsinoncordemaledicant,tameninmundiciamlabiorum(secundumYsaiaeuerbum)et
inquinamentaorisincurrunt.

P.2.C.24.Q.3.C.IV.Vita,nonsentencialigatquemlibetuelsoluit.

Item. Si quis non recto iudicio eorum, qui presunt ecclesiae, depellatur, et foras
mittatur,siipseanteanonexiit,hocest,sinonitaegit,utmerereturexire,nichillediturin
eo,quodnonrectoiudicioabhominibusuideturexpulsus.Etitafit,utinterdumille,qui
forasmittitur,intussit,etilleforis,quiintusuideturretineri.

P.2.C.24.Q.3.C.V.Deeodem.

ItemRabanusdeecclesiasticispressuris,libroI.Noninperpetuumdampnamur,cum
iniusteiudicamur,dicentePsalmista:Necdampnabitillum,cumiudicabiturilli.Multi
sacerdotum culpam se zelo Dei persequi profitentur; sed, dum indiscrete hoc agunt,
sacrilegiifacinusincurrunt,etdumprecipitesquasiademendandumruunt,ipsiquoque
multomagisdeteriuscadunt.
 721

P.2.C.24.Q.3.C.VI.Quapenaferiaturquiillicitealiquemexcommunicat.

Item ex Concilio Parisiensi tempore Lodouici. De illicita excommunicatione lex

Iustiniani inperatoris catholici, quam probat et seruat catholica ecclesia, constitutione
CXXVIIIcapituloCCCLIdecreuit,utnemopresbiterexcommunicetaliquemante,quam
causaprobetur,propterquamecclesiasticicanoneshocfieriiubent.Siquiautemaduersus
eaaliquemexcommunicauerit,illequidem,quiexcommunicatus est,maioris sacerdotis
auctoritate ad gratiam sanctae conmunionis redeat: is autem, qui legitime non
excommunicauerit, in tantum abstineat a sacra conmunione tempus, quantum maiori
sacerdotiuisumfuerit,utquodiniustefecitipseiustepatiatur.HincetS.Gregoriusad
Iohannem episcopum iniuste excommunicantem inter cetera scripsit, dicens: Cassatis
priusatqueadnichilumredactispredictaesentenciaetuaedecretis,exB.Petriprincipis
apostolorumauctoritatedecreuimus,trigintadierumspaciosacraconmunionepriuatumab
omnipotentiDeotantiexcessusueniamcumsummapenitenciaaclacrimisexorare.Quod
si hanc sentenciam nostram te cognouerimus inplesse remissius, non iam tantum
iniusticiam, sed contumaciam fraternitatis tuae cognoscas iuuante Domino seuerius
puniendam,quianemopropereuelprepostere,scilicetnonconmonitusnequeconuictus
estiudicandus.1.Deconuentioneautemhuiusmodiinperatorismanifestorumcriminum
lexdicit:Quicumquetribusauctoritatibusiudicisconuentus,ueltribusedictisfueritad
iudicem prouocatus, aut unopro omnibus peremptorio, id est quod causam exstinguit,
fuerituocatus,etpresenciamsuamapudeumiudicem,aquoeidenunciatumest,exhibere
noluerit,aduersuseumquasiincontumacemiudicaripotest.Quinimoretractarinecper
appellationem negocia possunt, quociens in contumacem fuerit iudicatum. Et hanc
sentenciam de tribus auctoritatibus conuentis ex euangelica ueritate Celestinus ad
Nestoriumdicens,etEphesinasinodusdeeodemdecernens,etB.GregoriusadIohannem
scribens,conprobauit.2.DeperemptorioscriptoAffricanumconciliumdemonstratde
Cresconio, ut, si conuentus resipiscere detrectauerit, suo contemptu et sua contumacia
faciente,auctoritateiudiciariaiamprotinusexcludatur.ItemB.Gregoriusdesentenciain
contumacem, scribens ad Maximum presumptorem Salonitanum episcopum, dixit:
Hortamur,utadnosuenireomnipostpositaexcusationefestines,quatinusseruataiusticia
hec, de quibus accusaris, et cognoscere, et finire secundum canonica instituta Christo
reuelantepossimus.Itaautemfac,utadueniendumampliusiammorasnoningeras,nec
magisipsateabsenciaobnoxiumhis,quedicuntur,assignet,etnosintehecres,nonsolum
propterpredictacrimina,quepurgaresubterfugis,sedetiampropterinobedientiaeculpam,
durius,scilicetutincontumacem,cogatexconcilioferreiudicium.

P.2.C.24.Q.3. C. VII. Vita, non sentencia aliquem ab ecclesia eicit, uel ad eam
reducit.

ItemOrigenessuperLeuiticum.[hom.XIV.adc.24.]Cumaliquisexiitaueritate,a
timoreDei,afide,akaritate,exitdecastrisecclesiae,etiamsiperepiscopiuocemminime
abiciatur;sicutecontrario,aliquisnonrectoiudicioforasmittitur,sedsiantenonexierit,
idestnonegeritutmerereturexire,nichilleditur.Interdumenimquiforasmittiturintus
est,etquiforisestintusuideturretineri.
 722

P.2.C.24.Q.3.C.VIII.Etquiapertosacrilegio,etquiperuersauitafidelibusnon
sociatur,adecclesiamnonpertinereprobatur.

Item Augustinus. [serm. XI. de uerbis Domini] De illis, qui sunt ab ecclesia
segregati,nondicit:Ea,quesuntSpiritus,nonpercipientes;neadscientiaeperceptionem
referretur:seddictumest:Spiritumnonhabentes.1.Hocutiquenondicereturniside
segregatisabecclesia,quidictisuntSpiritumnonhabentes.Sednecilledicendusestesse
in ecclesia, et ad istam societatem Spiritus pertinere, qui ouibus Christi ficto corde
miscetur.Spiritusenimsanctusdisciplinaeeffugietfictum.Nequeenimnonsolumad
ecclesiampertinentquiseparationisapertosacrilegiomanifestisunt,sedetiamilli,quiin
eiusunitatecorporalitermixtiperpessimamuitamseparantur.

P.2.C.24.Q.3.C.IX.ADeoseparamus,quosinpiosdemonstramus.

Item ex V. Sinodo. [collatione 5.] Certum est, quod qui inpius demonstratus est
omnino separatus est a Deo, sicut etiam ille, qui anathematizatus est tamquam inpius
separatusest.Nichilenimaliudsignificatanathema,nisiaDeoseparationem.III.Pars.
Gratian.Illicitaergoexcommunicatio,utexpremissisapparet,nonlediteum,quinotatur,
sed quo notatur, ac per hoc qui innocentes sunt ex alterius crimine condempnari non
possunt,sicutabinprudentibusfamiliaepotentumpropeccatisdominorumconsueuerunt
notari.Sedadhucobicitur,quodnonsoluminnocentes,sednecetiamcriminosisentencia
maledictionissintferiendi.AitenimChristusineuangelio:Oratepropersequentibuset
calumpniantibus uos, benefacite his, qui oderunt uos. Item Apostolus: Benedicite
persequentibus uos: benedicite et nolite maledicere. Item: Maledici regnum Dei non
possidebunt.

P.2.C.24.Q.3.C.X.Abomnimaledictofidelesinmunesesseoportet.

ItemIeronimusinepistolaadTitum.[initiocap.3.]SiigiturMichaelnonfuitausus
diaboloetcertemaledictionisdignissimoiudiciuminferreblasphemiae,quantomagisnos
ab omni maledicto puri esse debemus? Merebatur diabolus maledictum, sed per os
archangeliblasphemiaexirenondebuit.Relegeuetereslibros,etuide,quetribusinmonte
Garizimconstitutaesuntutbenedicerentpopulo,etqueinmontealtero,utmaledicerent.
Ruben,quimaculaueratthorumparentis,etZabulonnouissimusLiaefilius,etancillarum
liberiinmonteHebalponuntur,utmaledicanthis,quimaledictionedignisunt.

P.2.C.24.Q.3.C.XI.Quossignificentquiadbenedictionem,quiueadmaledictionem
defiliisIsraelelectisunt.

IdeminlibroIudicum.Cumergoinsingulisquibusquefideliumsittalispropositi
uarietas, hoc michi designari uidetur in hoc loco, quod dimidii illi, qui iuxta montem
Garizimincedunt(illum,quiadbenedictionemelectusest),istosfiguraliterindicent,qui
nonmetupenae,sedbenedictionumetrepromissionumdesiderioueniuntadsalutem;illi
uerodimidii,quiiuxtamontemGebalincedunt,inquomaledictionesprolataesunt,istos
aliosindicant,quimalorummetuetsuppliciorumtimoreconplentesqueinlegescripta
sunt, perueniunt ad salutem. Gratian. Sed qui pro persecutoribus iussit orare, primos
parentesprotransgressionemandatimortismaledictopercussit.Cainquoque,quiaprimae
preuaricationi fratricidium adiunxit, sentenciam maledictionis a Domino reportauit.
Abrahae quoque dixit Dominus: Maledicam maledicentibus tibi, et benedicam
 723

benedicentibus tibi.Ineuangelioetiam,cumesuriensueniretadficum,noninueniens
fructuminea,suamaledictioneperpetuasterilitateipsamdampnauit.1.ItemNoe,cum
uerendasuaaChamderisacognosceret,filiumeiusChanaanmaledixitdicens:Maledictus
Chanaansitseruusfratrumsuorum.ItemYsaac,cumbenediceretIacobfiliosuo,ait:Qui
maledixerittibi,sitillemaledictus,etquibenedixerittibibenedictionibusrepleatur.2.
Item,sicutinlibroNumerorumlegitur,MoysesexpreceptoDeiduodecimtribusfiliorum
Israel in duas partes diuisit, et sex tribus iussit, ut iuxta montem Gebal incedentes
maledictionem transgredientium legem uociferarent; aliis uero precepit, ut iuxta alium
montemincedentesbenedictionesobseruantiuminclamarent.3.Innouoetiamtestamento
Petrus apostolus Symoni legitur maledixisse, cum ait: Pecunia tua tecum sit in
perditione.Paulusquoque,quidixerat:Benedicite,etnolitemaledicere,fornicatorem
Chorinthiumiussitexcommunicari. Iteminaliaepistolaait:Siquisnonfueritsecutus
doctrinamDomininostriIesuChristi,sitanathema,maranatha.ItemGalathis:Siangelus
deceloueniensaliuduobiseuangelizauerit,anathemasit.4.Distinguendumestergo
inter maledictum, quod prohibetur, et maledictum, quod a Domino et a sanctis uiris
rationabiliter profertur. Maledictum, quod prohibetur, est illud, quod procedit ex uoto
ultionis et odio persequentis, non ex amore iusticiae. Maledictum uero, quo sancti
maledicunt, est illud, quod procedit ex amore iusticiae, non ex liuore uindictae. Unde
GregoriusinMoralibusaitlibroIII.:

P.2.C.24.Q.3.C.XII.Sanctiuirinonexuotoultionis,sedamoreiusticiaealiquos
maledicunt.

Cumsanctiuirimaledictionissentenciamproferunt,noninhancexuotoultionis,sed
exiusticiaeexamineprorumpunt.Intussubtileiudiciumrespiciunt,etmalaforissurgentia
quamaledictioneferiredebeantcognoscunt,eteomaledictononpeccant,quoabinterno
iudicenondiscordant.Item:1.Scripturasacraduobusmodismaledictummemorat:aliud
uidelicet,quodapprobat,aliud,quoddampnat.Aliterenimmaledictumproferturiudicio
iusticiae,utinipsoprimopeccanteprolatumest,cumaudiuit:Maledictaterrainopere
tuo,etc.etsicutAbrahaedicitur:Maledicammaledicentibustibi.Aliterueroprofertur
maledictum,quodnoniudicioiusticiae,sedliuoreuindictaepromitur,aquouocePauli
predicantiscessareammonemur,quiait:Benedicite,etnolitemaledicere.

P.2.C.24.Q.3.C.XIII.Errantesetinerroremmittentesexcommunicentur.

ItemPelagiusPapaAngellioEpiscopo.Apostolicaeauctoritatisexemplodidicimus,
errantium et in errorem mittentium spiritus tradendos esse sathanae, ut blasphemare
dediscant.

P.2.C.24.Q.3. C. XIV. Delinquentes corrigantur a sacerdotibus, incorrigibiles

inuentiexcommunicentur.

Item Anacletus Papa. [epist. III.] Tam sacerdotes quam reliqui fideles omnes
summam debent habere curam de his, qui pereunt, quatinus eorum redargutione aut
corriganturapeccatis,aut,siincorrigibilesapparuerint,abecclesiaseparentur.
 724

P.2.C.24.Q.3.C.XV.Secundaueltertiaammonicioneinterpositaexcommunicationis
sentenciaprocedat.

Item Gregorius. [Papa lib. II. epist. 37. ad Natalem Episcopum] De

excommunicationisarticulo(quetameninterpositacondicionegradus,secundoueltertio
iam ut ita dicam, ex necessitate subiuncta est) beatitudo uestra inmerito queritur, cum
Paulusapostolusdicat:Inpromptuhabentesulcisciomneminobedientiam.

P.2.C.24.Q.3.C.XVI.Maliabecclesiasunteliminandi.

ItemIeronimus.[inepistolamadGalatas,c.5.]Secandaesuntcarnesputridae,et
scabiosa a caulis ouis repellenda, ne tota domus, massa, corpus et pecora ardeat,
corumpatur,putrescat,intereat.ArriusinAlexandriaunascintillafuit,sedquoniamnon
statimoppressusest,totumorbemeiusflammapopulataest.

P.2.C.24.Q.3.C.XVII.Prodiuersitateculparumsubditiaprepositiscorripiantur.

ItemAugustinus.[inlibrodecorreptioneetgratia,c.15.]Corripianturitaquesubditi
aprepositissuiscorreptionibusdekaritateuenientibusproculparumdiuersitatediuersis,
uel minoribus, uel amplioribus, quia et ipsa, que dampnatio nominatur, quam facit
episcopaleiudicium(quapenainecclesia nullamaiorest),potest,siDeusuoluerit,in
correptionem saluberrimam cedere atque proficere. Neque enim scimus quid contingat
sequentidie.Autantefinemhuiusuitaedealiquodesperandumest?AutcontradiciDeo
potest,nerespiciatetdetpenitenciam,et,acceptosacrificiospirituscontribulaticordisque
contriti, a reatu quamuis iustae dampnationis absoluat dampnatum quem ipse non
dampnet?Pastoristamennecessitashabet,neperpluresserpantdiracontagia,separareab
ouibus sanis morbidam, ab illo, cui nichil est inpossibile, ipsa forsitan separatione
sanandam. Nescientes enim quis pertineat ad predestinatorum numerum, quis non
pertineat,sicafficidebemuskaritatisaffectu,utomnesuelimussaluosfieri.

P.2.C.24.Q.3.C.XVIII.Quicorriginoluntexcommunicationisferrodebentabscidi.

ItemProsper.[librodeuitacontemplatiua,c.7.]Ecceautemcriminaquorumlibet,si
ipsis criminosis confiteri nolentibus undecumque claruerint quecumque non fuerint
patienciaelenimedicamentosanata,uelutiquodamignepiaeincrepationisurendasuntet
curanda. Quo si nec sic quidem equanimiter sustinentis ac pie increpantis medela
processeritineis,quidiuportatietsalubriterobiurgaticorriginoluerint,tamquamputridae
corporispartesdebentferroexcommunicationisabscidi,ne,sicutcaromorbisemortua,si
abscissanonfuerit,salutemreliquaecarnisputredinissuaecontagionecorrumpit,itaisti,
quiemendaridespiciunt,etinsuomorbopersistunt,simoribusdeprauatisinsanctarum
societatepermanserint,eossuaeperditionisexemplointerficiant.

P.2.C.24.Q.3.C.XIX.Excommunicandusestquisimulduasuxoreshaberepresumit.

Item Nykolaus Papa Lothario Regi. An nondistricta ultione feriendus es, qui in
duabusuxoribusadulteriumLamechetflagitiumimitatusessedinosceris?QuodDominus
nonnisipostseptuagintaseptemgenerationessuosalutiferoaduentudeleuit,cumCain
fratricidiumseptimagenerationeaquisabolitumsitcataclismi.
 725

P.2.C.24.Q.3.C.XX.Falsitestesethomicidaeconmunionepriuentur.

ItemexConcilioAgatensi.[c.37.]Itaquecensuimushomicidasetfalsostestesa
conmunione ecclesiastica submouendos, nisi penitenciae satisfactione crimina admissa
diluerint.

P.2.C.24.Q.3.C.XXI.Excommuniceturpotens,quiclericumpauperemreligiosum
spoliarepresumit.

ItemexConcilioTolletanoI.[cap.11.]Siquisdepotentibusclericum,autquemlibet
pauperiorem,autreligiosumexpoliauerit,etmandaueriteumadseuenireepiscopus,ut
audiatur,etcontempserit,inuicemmoxscriptapercurrantperomnesprouinciaeepiscopos,
etquoscumqueadirepotuerint,utexcommunicatushabeaturipse,donecobediatetreddat
aliena.
[PALEA.

P.2.C.24.Q.3.C.XXII.Deeodem.

Ex dictis Gregorii Papae. Quisquis per dolum manum suam mittit in Christum
Domini, idestepiscopumuelpresbiterum, quiasacrilegium graueconmittit, etsiquis
ecclesiamDeiuastat,autinpugnat,autincendit,quiaethocgrauissimumestsacrilegium,
placuitsanctaesinodo,utinprimisomniabonaeiusproscriptionepublicentur;deindein
unoloco,idestinmonasterio,inclususpeniteatomnibusdiebusuitaesuae.]

P.2.C.24.Q.3. C. XXIII. Conmunione priuetur qui Romipetas, et peregrinos, uel

mercatoresmolestarepresumpserit.

ItemCalixtusPapa.SiquisRomipetasetperegrinosApostolorumlimina,etaliorum
sanctorumoratoriauisitantescapere,seurebus,quasferunt,spoliare,etmercatoresnouis
teloneorum et pedaticorum exactionibus molestare temptauerit, donec satisfecerit,
conmunionecareatChristiana.

P.2.C.24.Q.3.C.XXIV.Excommuniceturquioratoresetecclesias,earumquebonaet
personasibidemseruientesinfestarepresumit.

ItemUrbanus.Paternarumtraditionumexemplisconmoniti,pastoralisoffitiidebitum
persoluentes, ecclesias cum bonis suis, tam personis quam possessionibus, clericos
uidelicetacmonachos,eorumqueconuersos,oratoresquoquecumsuisnichilominusrebus,
quas ferunt, tutos et sine molestia esse statuimus. Si quis autem contra hoc facere
presumpserit, et post, quam facinus suum recognouerit, infra spacium dierum triginta
conpetenternonemendauerit,aliminibusecclesiaearceatur,etanathematisgladioferiatur.

P.2.C.24.Q.3.C.XXV.Quioratoribus,pauperibusnonarmaferentibusinmalum
obuiauerint,excommunicentur.

Item Nykolaus Papa omnibus Episcopis. Illi, qui peregrinos, uel oratores
cuiuscumque sancti, siue clericos, siue monachos, uel feminas, aut inermes pauperes
depredati fuerint,uelbonaeorumrapuerint, uelinmalumeis obuiauerint, anathematis
 726

uinculoferiantur,nisidigneemendauerint.1.Paxueroilla,quamtreugamDeidicimus,
sicobseruetur,sicutabarchiepiscopisuniuscuiusqueprouinciaeconstitutaest.Quiautem
eaminfregeritexcommunicationisubdatur.IV.Pars.Gratian.Quiauerodehereticissermo
habetur,uidendumest,quidintersitinterscismaetheresim,etquisintheretici,etquotsint
hereticorumsectae?DifferentiamauteminterscismaetheresimIeronimusinepistolaad
Galathasassignat,dicens:

P.2.C.24.Q.3.C.XXVI.Scismatisetheresisdifferentia.

Interheresimetscismahocessearbitror,quodheresisperuersumdogmahabeat,
scisma post episcopalem discessionem ab ecclesia pariter separat. Quod quidem in
principioaliquaexparteintelligipotestdiuersum;ceterumnullumscismanisiheresim
aliquamsibiconfingit,utrecteabecclesiauideaturrecessisse.Undeautemheresisdicatur,
ineademepistolaIeronimusdiffinit,dicens:

P.2.C.24.Q.3.C.XXVII.Undedicaturheresis?

Heresis grece ab electione dicitur, quod scilicet eam sibi unusquisque eligat
disciplinam,quamputatessemeliorem.Quicumqueigituraliterscripturamintelligit,quam
sensus Spiritus sanctiflagitat, aquoscriptaest,licet abecclesia nonrecesserit,tamen
hereticus appellari potest, et de carnis operibus est, eligens que peiora sunt. V. Pars.
Gratian.Quiueropropriedicanturheretici,Augustinus[inlib.deutilitatecredendic.1.]
ostendensait:

P.2.C.24.Q.3.C.XXVIII.Quipropriedicanturheretici.

Hereticusest,quialicuiustemporaliscommodietmaximegloriaeprincipatusquesui
gratia falsas ac nouas oppiniones uel gignit, uel sequitur. Ille autem, qui huiusmodi
hominibuscredit,estimaginationequadamueritatisillusus.

P.2.C.24.Q.3. C. XXIX. Non sunt heretici, qui non sua audatia, sed aliena
seducunturinerrorem.

Idem.[Glorio,Elesuio,etaliis,epist.CLXII.]DixitApostolus:Hereticumhominem
postprimametsecundamcorrectionemdeuita,quiasubuersusesthuiusmodi,etpeccat,in
semetipsodampnatus.Sedquisentenciamsuam,quamuisfalsamatqueperuersam,nulla
pertinaci animositate defendunt, presertim quam non audacia suae presumptionis
pepererunt,sedaseductisatqueinerroremlapsisparentibusacceperunt,queruntautem
cautasollicitudineueritatem,corrigiparati,cuminuenerint,nequaquamsuntinterhereticos
deputandi.

P.2.C.24.Q.3. C. XXX. Magistri erroris existunt qui ueritatis disciplinam

contempnunt.

ItemLeo.[Papaepist.X.adFlauianum]Quidauteminiquiusestquaminpiasapere,
etsapientioribusdoctioribusquenoncredere?Sedinhancinsipientiamcadunt,qui,cumad
cognoscendamueritatem aliquoinpediunturobscuro,nonadpropheticas uoces,nonad
apostolicaslitteras,necadeuangelicasauctoritates,sedadsemetipsosrecurrunt,etideo
magistrierrorisexistunt,quiaueritatisdiscipulinonfuerunt.
 727

P.2.C.24.Q.3. C. XXXI. Heretici sunt qui quod praue sapiunt contumaciter

defendunt.

Item Augustinus contra Manicheos. Qui in ecclesia Christi morbidum aliquid

prauumquesapiunt,sicorrecti,utsanumrectumquesapiant,resistuntcontumaciter,suaque
pestiferaetmortiferadogmataemendarenolunt,seddefensarepersistunt,hereticisunt.

P.2.C.24.Q.3.C.XXXII.Errantedampnabiliorestquieiusdefenditerrorem.

ItemUrbanusPapa.Quialiorumerroremdefenditmultoestdampnabiliorillis,qui
errant,quianonsolumilleerrat,sedetiamaliisoffendiculapreparaterrorisetconfirmat.
Undequiamagistererrorisest,nontantumhereticus,sedetiamheresiarchadicendusest.

P.2.C.24.Q.3. C. XXXIII. Qui mendacio ueritatem inmutant patrum terminos

transferreprobantur.

Item Ieronimus. [lib. II. Conment. ad cap. 5. Oseae] Transferunt principes Iuda
terminos, quos posuerunt patres eorum, quando inmutant mendacio ueritatem, et aliud
predicantquamabApostolisacceperunt.Idem:1.Dehereticismanifestusestsensus,
quodsophismatibussuisetartedialecticasepeopprimantecclesiasticos.Idem:2.Veteres
scrutanshistoriasinuenirenonpossumscidisseecclesiam,etdedomoDominipopulos
seduxisse,pretereos,quisacerdotesaDeopositifuerantetprophetae,idestspeculatores.
Istiergouertunturinlaqueumtortuosum,inomnibuslocisponentesscandalum.

P.2.C.24.Q.3.C.XXXIV.Abicianturquiaduersariorumconueniuntprauitati.

Item Leo Papa. [epistola LXXIV. ad Anatolium] . Illud sane plurimum michi
displicere significo, quod inter ditionis tuae clericos quidam esse dicuntur, qui
aduersariorum conueniant prauitati, et uesaniae uasis misericordiae uasa misceantur.
Quibus inuestigandis et seueritate congrua cohercendis debet diligentia tua uigilanter
insistereita,uthis,quibusprodessecorrectiononpotuerit,nonparcatabscisio.Oportet
enimnoseuangelicimeminissemandati,quodabipsaueritateprecipitur,ut,sinosoculus,
autpes,autdexterascandalizaueritmanus,aconpagecorporisauferatur,quiameliussithis
inseculocareremembris,quamcumipsisineternasuppliciaire.Namsuperfluoextra
ecclesiampositisresistimus,siabhis,quiintussunt,ineis,quosdecipiunt,uulneramur.
Abiciendaprorsuspestiferahecasacerdotaliuigorepatienciaest,quesibimet,peccatis
aliorumparcendo,nonparcit.

P.2.C.24.Q.3.C.XXXV.Etsodalitatesetconuiuiahereticorumclericiuitaredebent.

Item ex Concilio Cartaginensi IV. [c. 70. 71. 72.] Clericus hereticorum aut
scismaticorum tam conuiuia quam sodalitates euitet equaliter. Eorum conuenticula non
ecclesia,sedconciliabulasuntappellanda.Cumeisnequeorandumest,nequepsallendum.

P.2.C.24.Q.3.C.XXXVI.Canonumobseruatorescumhereticisnullumdebentinire
certamen.

ItemGelasiusPapa.[inepistolaadEpiscoposDardaniae]Cumquibuseratsinodus
ineunda? Catholici pontifices fuerant undique iam depulsi, soli remanserant socii
 728

perfidorum,cumquibusneciamlicebathabereconuentum,dicentePsalmo:Nonsedi
cumconciliouanitatis,etcuminiquagerentibusnonintroibo.Nececclesiasticimorisest
cum his, qui pollutam habent conmunionem permixtamque cum perfidis, miscere
concilium.RecteigiturperCalcedonensissinodiformamhuiusmodipreuaricatiorepulsa
estpotiusquamadconciliumuocata,quodnecopuseratpostprimamsinodum,neccum
talibushaberelicebat.Idem:[incommonitorioadFaustum]1.Canonummagistrisatque
custodibusnobisnullumfasestinirecertamencumhominibusconmunionisalienae.

P.2.C.24.Q.3.C.XXXVII.Noncontradicit,sedpociuseuangelioobeditquimalos
excommunicat.

Item ex epistola Urbani Papae. Notandum est, quod quidam dicunt contra
euangelicamparabolamnosfacere,ubidezizaniisnoneradicandisDominusprecepit,cum
excommunicatione aliquos dignos excommunicationi subicimus, et aiunt etiam S.
Augustinumhoccontradicereeoinloco,ubiait:Quianonestprecidendaunitas,ferendi
sunt mali, non abiciendi. Quibus hoc primum respondendum est: Si heretici et mali
hominesnonsuntexcommunicandi,quareipsepatersanctusAugustinuscumlegatisS.
Romanaeecclesiae,etcumsanctisepiscopissuisPelagiumetCelestinum,nouamheresim
insanctamDeiecclesiamintroducentes,excommunicauit,etabecclesiaDeiseparauit?
QuareipsosDonatistas,contraquosistaetmultahissimilialoquitur,tamipsequamomnis
ecclesiaDeiexcommunicatoshabuit,et,nisipriuspenituissent,etpermanusinpositionem
reconciliatiessent,eisnequaquamconmunicabat?IdemipseDominus,quihocparabolice
hicenarrat,apertealibiexcommunicationemfieriiubet,dicens:Frater,quicorripiturab
ecclesia,etnonobedit,sittibisicutethnicusetpublicanus.Undeapparetliquido,aliud
esseexcommunicationem,etaliuderadicationem.Quiexcommunicaturenim(utApostolus
ait)adhocexcommunicatur,utspirituseiussaluusfiatindieDomini.Disciplinaenimest
excommunicatio, et non eradicatio, [Gratian.] nisi forte ex contemptu et superbia
excommunicatiproueniat.UndeAugustinusinlibroNumeri:[hom.XV.adc.23.]

P.2.C.24.Q.3.C.XXXVIII.Diuinamaledictiomeritummaledictidesignat.

Deus,quibusmaledicit,meritumdesignateius,cuimaledicitur,etsentenciampromit,
utpotequemnonfallitnequepeccatiqualitas,nequepeccantisaffectus.Homo,hocquia
nonpotestscire(nequeenimpropositummentemquealteriusaliusuidereautcognoscere
potest),idcircoetiamsiiudicantisuelsentenciampromentisintuituproferatmaledictum,
non potest esse maledicendi causa, ubi ignoratur peccantis affectus, maxime cum
humanumuiciumtuncsciatmaledictaproferre,cumforteconuiciisautiniuriisprouocatur.
Quod uicium resecare uolens Apostolus, ne maledictis maledicta et conuiciis conuicia
prouocemus, mandatum necessarium ponit, ut benedicamus, quo conuiciandi uicium
resecetur, non quo iudicandi ueritas, que homines latet, et pronunciandi auctoritas
perimatur.Gratian.Sectaeuerohereticorumquotsint,etundenominaacceperint,Ysidorus
VIII.libroEthimologiarumc.5.determinat,dicens:

P.2.C.24.Q.3.C.XXXIX.Quotsintsectaehereticorum.

Quidamautem heretici, quideecclesia recesserunt,exnomineauctorum suorum

nuncupantur;quidamueroexcausis,quaseligentesinstituerunt.1.SymonianiaSymone
dicti,magicaedisciplinaeperito,cuiPetrusinActibusApostolorummaledixitproeo,quod
abApostolisSpiritussanctigratiampecuniaemereuoluisset.Hiidicunt,creaturamnona
 729

Deoesse,sedauirtutecreatamquadamsuperna.2.MenandrianiaMenandromago,
discipuloSymonisnuncupati,quimundumnonaDeo,sedabangelisfactumasseruit.3.
Basilidianiabasilideappellati,quiinterreliquasblasphemiaspassumIesumabnegauit.
4. Nykolaitae aNykolaodictidiacono ecclesiae Iherosolimorum, quicumStephano et
ceterisconstitutusestaPetro;qui,propterpulchritudinemuxoremrelinquens,dixitutqui
uellet ea uteretur; uersa est in stuprum talis consuetudo, ut inuicem coniugia
conmutarentur.QuosIohannesinApokalipsiinprobatdicens:Sedhochabes,quododisti
facta Nykolaitarum. 5. Gnostici propter excellentiam scientiae se ita appellare
uoluerunt.Animam naturamesse Deidicunt; bonumetmalum Deumsuis dogmatibus
fingunt.6.CarpocratianiaCarpocratequodamuocantur,quidixit,Christumhominem
fuisse tantum, et de utroque sexu progenitum. 7. Cherinthiani a quodam Cherintho
nuncupati.Hiiinterceteracircumcisionemobseruant,milleannospostresurrectionemin
uoluptatecarnisfuturospredicant.UndeetgreceCiliastae,latineMiliastisuntappellati.
8. Nazarei dicti, qui dum Christum (qui a uico Nazareus est appellatus) filium Dei
confiteantur,omniatamenueterislegiscustodiunt.9.Ofitaeacolubronominatisunt.
Coluber enim grece ofi dicitur. Colunt enim serpentem, dicentes, ipsum in paradyso
induxisseuirtutiscognicionem.10.ValentinianiaquodamValentinoPlatonicosectatore
uocati, quiEONAS,id estsecula quedam inoriginem Deicreatoris induxit, Christum
quoquedeVirginenichilcorporisassumpsisse,sedpereamquasiperfistulamtransisse
asseruit. 11.Apellitae, quorumauctor Apelles princeps fuit, qui,creatorem angelum
nescioquemgloriosumsuperiorisDeifaciens,DeumlegisIsraelisillumigneumaffirmans
qui dixit, Christum non Deum in ueritate, sed hominem in fantasia apparuisse. 12.
Archontiaciaprincipibusappellantur,quiauniuersitatem,quamDeuscondidit,operaesse
archangelorumdefendunt.13.Adamianiuocati,quiaAdaeimitenturnuditatem.Undeet
nudi orant, et nudi inter se mares feminaeque conueniunt. 14. Caiani proinde sunt
appellati,quoniamCainadorant.15.SethianinomenacceperuntafilioAdae,quiuocatus
est Seth,dicentes, eundemesseChristum.16.Melchisedechiani uocati proeo,quod
Melchisedech,sacerdotemDei,nonhominemfuisse,seduirtutemDeiessearbitrantur.
17.Angeliciuocati,quiaangeloscolunt.18.Apostolicihocideosibinomensumpserunt,
quod nichil possidentes proprium nequaquam recipiant eos, qui aliquo in hoc mundo
utuntur.19.CerdonianiaCerdonequodamnominati,quiduocontrariaprincipiaasseruit.
20.MarcionistaeaMarcione,Stoicophilosopho,appellati,quiCerdonisdogmasecutus
alterum bonum, alterum iustum Deum asseruit, tamquam duo principia creationis et
bonitatis.21.Artotyritaeaboblationeuocati,panemenimetcaseumofferunt,dicentes,a
primishominibusoblationemafructibusterraeetafructibusouiumfuissecelebratam.
22.Aquariiappellatieo,quodaquamsolamofferuntincalicesacramenti.23.Seueriania
Seueroexorti,uinumnonbibunt;uetustestamentumetresurrectionemnonrecipiunt.24.
TacianiaTacianouocati,quietEnchratitaedicti,quiacarnesabhominantur.25.Alogii
uocanturtamquamsineuerbo,logosenimgreceuerbumdicitur.Deumenimuerbumnon
credunt, respuentes Iohannis Euangelium et Apokalipsim. 26. Catafrigiis nomen
prouinciaFrigiadedit,quiaibiextiteruntauctoreseorumMontanus,PriscaetMaximilla.
HiiaduentumSpiritussanctinoninApostolis,sedinsetraditumasserunt.27.Cathareae
proptermundiciamitasenominauerunt:gloriantesenimdesuismeritisnegantpenitentibus
ueniam peccatorum; uiduas, si nupserint, tamquam adulteras dampnant; mundiores se
ceteris predicant. Qui nomen suum si cognoscere uellent, mundanos pocius se quam
mundosuocarent.28.PaulianiaPauloSamosatenoexortisunt,quidixit,nonsemper
fuisseChristum,sedaMariasumpsisseinicium.29.ErmogenianiabErmogenequodam
uocati,quimateriamnonnatamintroducens,Deononnatoeamconparauit,matremque
elementorum et Deam asseruit, quos Apostolus inprobat elementis seruientes. 30.
 730

Manichei a quodam extiterunt Persa, qui uocatus est Manes. Hic duas naturas et
substanciasintroduxit,idestbonametmalam,etanimasexDeoquasiexaliquofonte
manare asseruit; testamentum uetus respuunt, nouum ex parte recipiunt. 31.
Antropomorfitaedictiproeo,quodsimplicitaterusticaDeumhaberemembrahumana,que
indiuinislibrisscriptasunt,arbitrantur;antroposenimgrecelatinehomointerpretatur.
IgnorantesuocemDomini,quiait:SpiritusestDeus.Incorporeusestenim;necenim
membrisdistinguitur,neccorporismolecensetur.32.EraclitaeabEraclioauctoreexorti,
monachos tantum recipiunt, coniugia respuunt, regna celorum paruulos habere non
credunt. 33. Nouatiani a Nouato Romanae urbis presbitero exorti, qui aduersus
Cornelium cathedram sacerdotalem conatus inuadere, heresim instituit, noluit apostatas
suscipere et rebaptizans baptizatos. 34. Montani heretici dicti, quod tempore
persecutionis in montibus latuerunt, qua occasione se a catholicae ecclesiae corpore
diuiserunt. 33. Ebionitae ab Ebione dicti, siue a paupertate; Christum enim per
prouectum solum uirum iustum putant effectum. Unde conpetenter Ebionitae pro
paupertateintelligentiaeappellatisunt. HiienimIudeisunt,etitatenenteuangelium,ut
legemcarnaliterseruent;aduersusquosadGalathasApostolusscribensinuehitur. 36.
FotinianiaFotinianoGallogreciaeSirmiaeepiscoponuncupati,quiEbionitarumheresim
suscitans asseruit,Christum aMaria perIosephnuptiali coitu fuisseconceptum. 37.
HaerianiabHaereoquodamnuncupatisunt;hiiofferresacrificiumprodefunctisspernunt.
38.HaetianiabHaetiosuntuocati,idemqueEunomianiabEunomioquodamdialectico,
Haetiidiscipulo,excuiusnominemagisinnotuerunt,dissimilempatriasserentesFilium,et
FilioSpiritumsanctum.Dicuntetiam,nulluminputaripeccatuminfidemanentium.39.
OrigenianiOrigeneauctoreexortisunt,dicentes,quodnonpossitFiliusuiderePatrem,nec
Spiritus sanctus Filium. Animas quoque in mundi principio dicunt peccasse, et pro
diuersitate peccatorum e celis usque ad terras diuersa corpora quasi uincula meruisse,
eaquecausafactumessemundum.40.NoetianiaquodamNoetouocati,quidicebant
ChristumeundemesseetPatrem,etSpiritumsanctum,ipsamqueTrinitateminoffitiorum
nominibus,nonpersonisaccipiunt.UndeetPatripassianiuocantur,quiaPatrempassum
dicunt.41.SabellianiabeodemNoetopullulassedicuntur,cuiusdiscipulumperhibent
fuisseSabellium,excuiusnominemaximeinnotuerunt,undeetSabellianiuocatisunt.Hii
unam personam Patris, et Filii, et Spiritus sancti astruunt. 42. Arriani ab Arrio
Alexandrinopresbiteroexortisunt,qui,coeternumPatriFiliumnonagnoscens,diuersasin
Trinitatesubstantiasasseruit,contraillud,quodDominusait:EgoetPaterunumsumus.
43. Macedoniani a Macedonio episcopo sunt dicti, negantes Deum esse Spiritum
sanctum. 44. Apollinaristae ab Apollinare uocati sunt, dicentes Christum corpus
tantummodo sine anima assumpsisse. 45. Antidicomaritae appellati sunt, eo, quod
Mariae uirginitati contradicunt, asserentes eam post Christum natum uiro suo fuisse
conmixtam. 46.Metangismonitae ideotale nomenacceperunt, quiaangios grece uas
dicitur.AsseruntenimsicesseinPatreFilium,tamquamuasminusinteruasmaius.47.
PatricianiaquodamPatricionuncupatisunt,quisubstantiamhumanaecarnisadiabolo
conditamdicunt.48.ColicianiaquodamColithonominati,quidicunt,Deumnonfacere
malacontraillud,quodscriptumest:EgoDominuscreansmala.49.FlorianiaFlorino,
quiecontrario dicuntDeumcreassemala,contrahoc,quodscriptumest:FecitDeus
omniabona.50.DonatistaeaDonatoquodamAfronuncupatisunt,qui,deNumidia
ueniens,totampeneAffricamsuapersuasionedecepit,asserensminoremPatreFilium,et
minorem Filio Spiritum sanctum, etrebaptizans catholicos. 51.Bonosiani aquodam
episcopo Bonoso exorti produntur, qui Christum filium Dei adoptiuum, non proprium
asserunt. 52. Circumcelliones dicti eo, quod agrestes sint, quos Cotopitas uocant,
supradictae heresis habentes doctrinam. Hii amore martyrii semetipsos perimunt, ut
 731

uiolenterdehacuitadiscedentesmartyresnominentur.53.PriscillianistaeaPriscilliano
uocati, qui in Hispania ex errore Gnosticorum et Manicheorum permixtum dogma
conposuit.54.LuciferianiaLuciferoSirmiaeepiscopoorti,quiepiscoposcatholicos,qui
instanti persecutione perfidiae Arrianorum erant consentientes, et postea correcti in
cathedram redire delegerunt, dampnantes quod crediderunt siue quod credidisse
dissimulauerunt,quosecclesiacatholicamaternorecepitsinu,tamquamPetrumpostfletum
negationis:hancillimatriskaritatemsuperaccipienteseosreciperenolentes,abecclesiae
conmunionerecesserunt,etcumipsoLuciferoauctore suo,quimaneoriebatur, cadere
meruerunt. 55. Iouinianistae a Iouiniano quodam monacho dicti, asserentes, nullam
nuptiarumetuirginumessedistantiam,nullumqueinterabstinentesetsimpliciterepulantes
essediscrimen.56.EluidianiabEluidionominati,quidicuntpostnatumChristumalios
Mariam filios de uiro Ioseph peperisse. 57. Paterniani Paterno quodam exorti, qui
inferiorescorporispartesadiabolofactasopinantur.58.Arabicinuncupatieo,quodin
Arabia exorti sunt, dicentes animam cum corpore mori, atque in nouissimo utrumque
resurgere.59.TertullianistaedictiaTertulliano,presbiteroAffricanaeprouinciaeciuitatis
Cartaginensis,animaminmortalemesse,sedcorporeampredicantes,etanimaspeccatorum
hominumpostmortemindemonesuertiputantes.60.Tesserescedecatitaedicti,quod
quartadecima luna pasca cum Iudeis obseruare contendunt. Nam tessera quatuor, deka
decem significat. 61. Nictages a somno nuncupati, quod uigilias noctis respuant,
supersticionemessedicentes,iuratemeraridiuina,quinoctemadrequiemtribuit.62.
Pelagiani a Pelagio monacho exorti. Hii liberum arbitrium diuinae gratiae anteponunt,
dicentes, sufficere uoluntatem ad inplenda iussa diuina. 63. Nestoriani a Nestorio
Constantinopolitanoepiscoponuncupati,quiB.uirginemMariamnonDei,sedhominis
tantummodo genetricem asseruit, ut aliam personam carnis, aliam faceret Deitatis, nec
unum Christum in uerbo Dei et carne credidit, sed separatim atque seiunctim alterum
filiumDei,alterumhominispredicauit.64.EuticianidictiabEuticeConstantinopolitano
abbate,quiChristumposthumanamassumptionemnegauitexisterededuabusnaturis,sed
solam ineodiuinam asseruitessenaturam. 65.Acephalitae dicti, idestsinecapite.
Nullus enim eorum repperitur auctor, a quo exorti sint. Hii trium Calcedonensium
capituloruminpugnatores,duaruminChristosubstanciarumproprietatemnegant,etunam
ineiuspersonanaturampredicant.66.TheodosianietGaianitaeappellatiaTheodosioet
Gaiano,quitemporibusIustinianiprincipisinAlexandriapopuliperuersielectioneunadie
ordinatisuntepiscopi.HiierroresEuticisetDioscorisequentesCalcedonenseconcilium
respuunt, ex duabus unam in Christo naturam asserunt, quam Theodosiani corruptam,
Gaianitaeincorruptamcontendunt.67.GnoitaeetTritoitaeaTheodosianisexortisunt,ex
quibusGnoitaeabignorantiadicti,quiaperuersitati,aquaexortisunt,idadiciunt,quod
Christidiuinitasignoret,quesuntfuturascriptadedieethoranouissima,necrecordantes
Christipersonamnesciamloqui:Diemiudiciiincordemeo.68.Tritoitaeuerouocati,
quodsicuttrespersonasinTrinitate,itaquoquetresasseruntDeosesse,contraillud,quod
scriptumest:AudiIsrael,DominusDeustuusDeusunusest.69.Suntetaliaehereses
sineauctoreetsinenominibus.ExquibusaliaeputanttrinumesseDeum;aliaeChristi
diuinitatempassibilemdicunt;aliaeChristidepatrenatiuitatiintemporeiniciumtemporis
dant;aliaeliberationemhominumapudinferosfactamChristidescensionenoncredunt;
aliaeanimamimaginemDeinegant;aliaeanimasconuertiindemonesetinquecumque
animalia existimant; aliae de mundi statu dissentiunt; aliae innumerabiles mundos
oppinantur;aliaeaquamDeocoeternamfaciunt;aliaenudispedibusambulant;aliaecum
hominibus non manducant. He sunt hereses aduersus catholicam fidem exortae, ab
ApostolisetsanctisPatribusuelconciliispredampnatae,que,duminsemultiserroribus
diuisae inuicem sibi dissentiunt, conmuni tamen nomine aduersus ecclesiam Dei
 732

conspirant.70.Sedquicumquealiterscripturamsanctamintelligit,quamsensusSpiritus
sancti flagitat, a quo conscripta est, licet de ecclesia non recesserit, tamen hereticus
appellaripotest.

P.2.C.24.Q.3.C.XL.Quarediuinaprouidentiamultoserrarepermittit.

Augustinus. [de Genesi contra Manichaeos, lib. I. cap. 1.] VI. Pars. Ideo diuina
prouidentiamultosdiuersierrorishereticosessepermittit,ut,cuminterrogantnosea,que
nescimus,sicdiscutiamuspigriciam,etdiuinasscripturascupiamus.ProptereaApostolus
ait:utprobatimanifestifiant.HiiautemDeoprobatisunt,quibenepossuntdocere.

P.2.CausaXXV.

Gratianus.Sancta Romanaecclesia quandambaptismalem ecclesiam suis muniuit

priuilegiis, decimationes suae diocesis ex integro sibi attribuens. Item quoddam
monasteriumsimilitermuniuitpriuilegiispropriis,decernens,utexpropriisprediisnulli
decimas persolueret. Accidit itaque, ut intra diocesim premunitae baptismalis ecclesiae
prefatummonasteriumalia emptione,aliadonationeprediasibiinueniret.Orituritaque
contentiointermonachosetclericosdedecimis.(Qu.I.)Nuncprimumqueritur,anclerici
baptismalisecclesiaeauctoritatepriuilegiidecimassuaediocesisexintegrosibiualeant
uendicare? (Qu. II.) Secundo, an subsequenti priuilegio monachorum derogetur
antiquioribuspriuilegiisbaptismaliumecclesiarum?

P.2.C.25.QuestioI.

Gratianus. I. Pars. Quod uero auctoritate illius priuilegii decimas sibi ex integro
clericiuendicarenonualeant,hincprobatur,quiadecimaeiuxtadecretasanctorumPatrum
quadripertito diuiduntur, quarum una pars episcopis, secunda clericis, tercia fabricis
restaurandis, quarta uero pauperibus est assignata. Decreta uero sanctorum canonum
neminemmagisquamApostolicumseruareoportet.UndeGelasiusPapaait:[inepistolaad
EpiscoposDardaniae]

P.2.C.25.Q.1. C. I. Constitutionem sinodi, quam uniuersalis ecclesiae probauit

assensus,Romanamsedemseruareoportet.

Confidimus, quod nullus iam ueraciter Christianus ignoret, uniuscuiusque sinodi

constitutum,quoduniuersalisecclesiaeprobauitassensus,nullammagisexequisedempre
ceterisoportere,quamprimam,queetunamquamquesinodumsuaauctoritateconfirmauit
etcontinuatamoderationecustodit.

P.2.C.25.Q.1.C.II.Quinegligenterpascitdominicumgregemsibicommendatum
conuincitursummumnonamarepastorem.

ItemLeoPapa.[epist.IV.EpiscopisSiciliae]Diuinispreceptisetapostolicismonitis
incitamurutproomniumecclesiarumstatuinpigrouigilemusaffectu,ac,siquidumquam
reprehensioni inuenitur obnoxium, aut ab ignorantiae inpericia, aut a presumptionis
usurpationereuocemus.Ammonenteenimdiuinaeuocisinperio,quobeatissimusapostolus
trinarepetitionemisticissanctionibusinbuitur,utChristiouesquiChristumdiligitpascat,
ipsius sedis,cuiperhabundantiam diuinaegratiae presumus,reuerentia cohortamur, ut
 733

periculumdesidiae,quantumpossumus,declinemus,neprofessiosummiApostoli,quase
amatoremDominitestatusest,noninueniaturinnobis,quiaquinegligenterpascittociens
conmendatumdominicumgregemconuincitursummumnonamarepastorem.

P.2.C.25.Q.1. C. III. Non debent ullo modo uariari que ad perpetuam quietem
ordinantur.

IdemAnatholioEpiscopo.[epist.LI.]Queadperpetuamgeneraliterordinatasunt
utilitatem nulla conmutatione uarientur, nec ad priuatum trahantur commodum que ad
bonumsuntconmuneprefixa,sedmanentibusterminis,quosconstitueruntPatresnemo
iniusteusurpetalienum,sedintrafinespropriosatquelegitimos,proutquisqueualuerit,in
latitudineseexerceatkaritatis.

P.2.C.25.Q.1. C. IV. Diuinas constitutiones et apostolicae sedis decreta nulli

temerarelicet.

ItemHilariusPapa.[inSinodoRomana,c.1.]Nullifassitsinestatussuipericulouel
diuinasconstitutiones,uelapostolicaesedisdecretatemerare,quianos,quipotentissimi
sacerdotis amministramus offitia, talis transgressionumculparespiciet,siincausisDei
desides fuerimus inuenti, quia meminimus, quod timere debemus, qualiter conminetur
Deusnegligentiaesacerdotum.Siquidemmaiorreatudelinquitquipociorihonorefruitur,
etgrauiorafacituiciapeccatorumsublimitaspeccantium.

P.2.C.25.Q.1.C.V.InSpiritumsanctumblasphemantquisacroscanonesuiolant.

Item Damasus Papa. Violatores canonum uoluntarie grauiter a sanctis Patribus

iudicantur,etasanctoSpiritu(instinctucuiusacdonodictatisunt)dampnantur,quoniam
blasphemareSpiritumsanctumnonincongrueuidenturquicontraeosdemsacroscanones
nonnecessitateconpulsi,sedlibenter,utpremissumest,aliquidautproterueagunt,aut
loqui presumunt, aut facere uolentibus sponte consentiunt. Talis enim presumptio
manifesteunumgenusestblasphemantiumSpiritumsanctum,quoniam,utiamprelibatum
est,contraeumagit,cuiusnisuetgratiasancticanoneseditisunt.

P.2.C.25.Q.1.C.VI.InquibusliceataRomanoPontificinouascondereleges.

ItemUrbanusPapa.Suntquidamdicentes,RomanoPontificisemperlicuissenouas
condere leges. Quod et nos non solum non negamus, sed etiam ualde affirmamus.
Sciendumuerosummopereest,quiaindenouaslegesconderepotest,undeEuangelistae
aliquidnequaquamdixerunt.UbiueroaperteDominus,ueleiusApostoli,eteossequentes
sanctiPatressententialiteraliquiddiffinierunt,ibinonnouamlegemRomanusPontifex
dare,sedpociusquodpredicatumestusqueadanimametsanguinemconfirmaredebet.Si
enim quod docuerunt Apostoli et Prophetae destruere (quod absit) niteretur, non
sentenciamdare,sedmagiserrareconuinceretur.Sedhocproculsitabeis,quisemper
Dominiecclesiamcontraluporuminsidiasoptimecustodierunt.
 734

P.2.C.25.Q.1.C.VII.Contrasanctorumstatutaapostolicaesedisauctoritasaliquid
concedereanonualet.

ItemZosimusPapa.ContraPatrumstatutaconcederealiquiduelmutarenechuius
quidemsedispotestauctoritas.Apudnoseniminconuulsisradicibusuiuitantiquitas,cui
decretaPatrumsanxerereuerentiam.

P.2.C.25.Q.1.C.VIII.Starenonualetquodcontraeuangelicam uelpropheticam
doctrinamseuconstitutionemfactumfuerit.

Item Marcellinus Papa. [epist. II.] Omne, quod inreprehensibile est, catholica
defenditecclesia.Etinfra:1.Iniustumiudiciumetdiffinitioiniusta,regiometuueliussu
aiudicibusordinata,nonualeat.Nequaquamquodcontraeuangelicam,uelpropheticam,
uelapostolicamdoctrinamconstitutionemueeorum,siuesanctorumPatrumactumfuerit,
stabit,etquodabinfidelibusuelhereticisfactumfueritomninocassabitur.

P.2.C.25.Q.1.C.IX.AstatutisPatrumnondeuiareetfideiregulamcustodireprima
salusest.

Item Hormisda Papa. [Episcopis Hispaniae] Prima salus est rectae fidei regulam
custodire,etaconstitutisPatrumnullatenusdeuiare.

P.2.C.25.Q.1.C.X.ProfiteturPelagiusthomumsuidecessorisseperomniaseruare.

Item Pelagius Childiberto Regi. Satagendum est, ut pro auferendo suspicionis

scandaloobsequiumconfessionisnostraelegibusministremus,quibusnosetiamsubditos
esse sacrae scripturae precipiunt. Veniens etenim Rufinus uir magnificus, legatus
excellentiaeuestrae,confidenteranobis,utdecuit,postulauit,quatinusuobisautbeatae
recordationisLeonisPapaethomumanobisperomniaconseruarisignificaredebuissemus,
autpropriisuerbisnostraeconfessionemfideidestinare.Etprimamquidempetitioniseius
partem,quiafaciliorfuit,mox,utdixit,inpleuimus,mequeinomnibusPresulisthomum
procatholicaefideiassertioneconscriptum,Deopropicio,custodiremanusnostraeaduos
professionesignificauimus.Utautemdeincepsnullius(quodabsit)suspicionisresideret
occasio,etiamillamaliampartem,quammemoratusuirillustrisammonuit,facerematuraui
scilicetpropriisuerbisconfessionemfidei,quamtenemus,exposui.

P.2.C.25.Q.1. C. XI. Anathema apud Deum fiat qui censuram Romanorum

Pontificumuiolat.

Item Adrianus Papa. [in Capitulis, c. ult.] Generali decreto constituimus, ut

execrandumanathemafiat,etuelutipreuaricatorfideicatholicaesemperapudDeumreus
existat, quicumque regum, seu episcoporum, uel potentum deinceps Romanorum
Pontificumdecretorumcensuraminquoquamcrediderituelpermiserituiolandam.

P.2.C.25.Q.1. C. XII. Non licet alicui episcopo contra decreta Romanorum

Pontificumaliquidagere.

Item Damasus Papa, Stephano Archiepiscopo. Omnia decretalia cunctorum

predecessorum nostrorum constituta, que de ecclesiasticis ordinibus et canonum
 735

promulgatasuntdisciplinis,itaaomnibusepiscopis,acsacerdotibusgeneralitercustodiri
deberemandamus,utsiquidinillaconmiserint,ueniamsibihonorisdeincepsnouerint
denegari.

P.2.C.25.Q.1. C.XIII. Non conmunicet sacris altaribus qui nescit sacris obedire
canonibus.

ItemGregorius.[lib.II.ep.7.adIohannemEpiscopum]HecconsonasanctisPatribus
diffinitione sanccimus,utquisacriscanonibus obedirenescitnecsacrisministrare, uel
conmunionemcaperesitdignusaltaribus.

P.2.C.25.Q.1.C.XIV.SeruandaesuntregulaeasanctisPatribusinsinodostatutae.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.1.]AsanctisPatribusinunaquaquesinodousque
nuncprolatasregulastenerestatuimus.

P.2.C.25.Q.1.C.XV.Voluntatemetstatutasuorumdecessorumcustodiatquisua
seruariuoluerit.

ItemGregoriusadMontanumetThomam. [lib.V.epist.12.]Iusticiaeacrationis
ordo suadet, ut qui sua a successoribus desiderat mandata seruari decessoris sui
proculdubiouoluntatemetstatutacustodiat.

P.2.C.25.Q.1. C. XVI. Contra statuta agit sanctorum Patrum qui non ea seruat
intacta.

ItemLeoIV.IdeopermittenteDominopastoreshominumsumuseffecti,utquod
Patresnostrisiueinsanctiscanonibussiueinmundanisaffixerelegibusexcedereminime
debeamus. Contra eorum quippe saluberrima agimus instituta, si quod ipsi diuino
statueruntconsultointactumnonconseruamus.II.Pars.Gratian.Siergoprimamsedem
statutaconciliorumpreomnibusseruareoportet,siprostatuomniumecclesiarumnecesse
est illam inpigro uigilare affectu; si ea, que a Romanis Pontificibus decreta sunt, ab
omnibusseruariconuenit;siilli,quinesciuntsacriscanonibusobedire,altaribusministrare
nondebent:patet,quodcontrastatutasanctorumcanonum,quibusstatusecclesiarumuel
confundanturuelperturbantur,priuilegiaabApostolicoconcedinondebent.1.Hisita
respondetur:SacrosanctaRomanaecclesiaiusetauctoritatemsacriscanonibusinpertit,sed
noneisalligatur.Habetenimiuscondendicanones,utpotequecaputetcardoestomnium
ecclesiarum,acuiusreguladissentireneminilicet.Itaergocanonibusauctoritatemprestat,
utseipsamnonsubiciateis.SedsicutChristus,quilegemdedit,ipsamlegemcarnaliter
inpleuit,octauadiecircumcisus,quadragesimodiecumhostiisintemplopresentatus,utin
seipsoeamsanctificaret,posteauero,utsedominumlegisostenderet,contralitteramlegis
leprosum tangendo mundauit, Apostolos quoque contra litteram sabbati per sata
pretergredientes,spicasuellentesetconfricantesmanibussuis,probabiliexemploDauid,
circumcisionis,ettempliexcusauit,dicens:Nonlegistis,quidfeceritAbimelech,quando
uenitadeumDauid,etdediteipanesproposicionis,dequibusnonlicebatedere,nisisolis
sacerdotibus, et comedit ipse et pueri eius? Item octaua die secundum legem puer
circumciditur,etuosinsabbatocircumciditishominem.Item,cumiugeholocaustumex
lege offeratur,cum masculus quadragesimo femina uerooctuagesimo die abortu suae
natiuitatissecundumlegisinperiumintemplumcumhostiispresentaretur,undesacerdotes
 736

hostias offerentes in templo litteram sabbati soluunt, et sine crimine sunt: tunc filius
hominismultomagisualetsoluerelitteramlegis,quiestdominusetiamsabbati.Hincetiam
deeodicitur:EratIesusdocens,tamquampotestatemhabens,idesttamquamdominus
legis, addens moralibus ea,quedeerantadperfectionem, umbramfiguralium inlucem
spiritualisintelligentiaeconmutans,nontamquamscribaeeorum,quilitteralegisastricti
nonaudebantaliquidaddereuelconmutare.SicetsummaesedisPontificescanonibusase
siue ab aliis sua auctoritate conditis reuerentiam exhibent, et eis se humiliando ipsos
custodiunt, ut aliis obseruandos exhibeant. Nonnumquam uero seu iubendo, seu
diffiniendo,seudecernendo,seualiteragendo,sedecretorumdominosetconditoresesse
ostendunt.Inpremissisergocapitulisaliisinponiturnecessitasobsequendi:summisuero
Pontificibusostenditurinesseauctoritasobseruandi,utasetraditaobseruandoaliisnon
contempnenda demonstrent, exemplo Christi, qui sacramenta, que ecclesiae seruanda
mandauit,primuminseipsosuscepit,uteainseipsosanctificaret.Oportetergoprimam
sedem,utdiximus,obseruareea,quemandauitdecernendo,nonnecessitateobsequendi,
sedauctoritateinpertiendi.Licetitaquesibicontrageneraliadecretaspecialiapriuilegia
indulgere, et speciali beneficio concedere quod generali prohibetur decreto. 2.
Quamquam si decretorum intentionem diligenter aduertamus, nequaquam contra
sanctorumcanonumauctoritatemaliquidconcedereinueniantur:Sacrisiquidemcanones
ita aliquid constituunt, ut suae interpretationis auctoritatem sanctae Romanae ecclesiae
reseruent.Ipsinamquesolicanonesualentinterpretari,quiiuscondendieoshabent.Unde
innonnulliscapitulisconciliorum,cumaliquidobseruandumdecernitur,statimsubinfertur:
NisiauctoritasRomanaeecclesiaeinperaueritaliter,uel:saluotameninomnibusiure
sanctae Romanae ecclesiae, uel: salua tamen in omnibus apostolica auctoritate.
Quecumque ergo de decimis uel quibuslibet ecclesiasticis negociis sacris canonibus
diffiniuntur,intelligendasuntnecessarioseruari,nisiauctoritasRomanaeecclesiaealiter
fieri mandauerit uel permiserit. Cum ergo aliqua priuilegia ab Apostolico aliquibus
conceduntur, etsi contra generalem legem aliquid sonare uideantur, non tamen contra
ipsamaliquidconcedereintelliguntur,cumipsiuslegisauctoritatepriuilegiasingulorum
penes matrem omnium ecclesiarum reseruentur. Neque enim priuilegia aliquibus
concederentur, si preter generalem legem nulli aliquid speciale indulgeretur. Priuilegia
namquedicunturquasipriuatalegia,eoquodpriuatamlegemsingulisgenerent.Quam
distinctionemGregoriusinnuensait:Sihocnequeconsuetudinegeneralinequepriuilegio
uendicas,restatteusurpassequodfecisti.3.ItemIeronimusinexpositioneIonae:[adc.
1.]priuilegiasingulorumnonpossuntlegemfacereconmunem.4.Valetergo,utex
premissis colligitur, sancta Romana ecclesia quoslibet suis priuilegiis munire, et extra
generaliadecretaquedamspecialibeneficioindulgere,consideratatamenrationisequitate,
utquemateriusticiaeestinnulloabeadissentireinueniatur,utpriuilegiauidelicet,queob
religionis,uelnecessitatis,uelexhibitiobsequiigratiamconceduntur,neminemreleuando
itadiuitemfaciant,ut,multorumdetrimentanoncircumspiciendo,inpaupertatismiseriam
nonnullosdeiciant;illudApostoliadmemoriamreuocantes,quodadChorinthiosscribens
ait: Non enim uolumus, ut aliis sit remissio, uobis autem tribulatio. Cui sacra lex
principumconcordansait:Rescriptacontraiuselicitaabomnibusiudicibusprecipimus
refutari, nisi forte aliquid est, quod non ledat alium et prosit petenti, uel crimen
supplicantibusindulgeat.5.Itemconstitutioinperatorisadpopulum:Necdampnosa
fisco,neciuricontrariapostularioportet.6.Clericiergohuiusbaptismalisecclesiae
priuilegiiauctoritatemuniti,suaediocesisdecimasexintegrosibiuendicareualent,nisi
forte summa necessitate episcopi cogantur ad quartam suam accipiendam, et illi
superhabundaremonstrentur.
 737

P.2.C.25.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemantiquioribuspriuilegiissubsequentibusderogarinon
possit auctoritate Anacleti probatur,qui,scribens omnibusEpiscopis etreliquis Christi
sacerdotibus,ait:[inepist.I.c.37.]

P.2.C.25.Q.2.C.I.Ecclesiarumpriuilegiacunctistemporibusintemerataseruentur.

Priuilegia ecclesiarum et sacerdotum intemerata et inuiolata decreuimus cunctis

manere temporibus. Leges ecclesiae apostolica auctoritate firmamus, et peregrina
submouemusiudicia.

P.2.C.25.Q.2. C. II. Nec nouitate mutari, nec inprobitate conuelli ecclesiarum

priuilegiadebent.

Item Leo Papa Marciano Augusto. [ep. LII. al. LIV.] Priuilegia ecclesiarum et
monasteriorum,sanctorumPatrumauctoritateinstituta,nullapossuntinprobitateconuelli,
nullanouitatemutari.InquoopereauxilianteChristofideliterexequendonecesseesthuius
sanctae sedis Pontifices perseuerantem exhibere famulatum. Dispensatio enim nobis
credita est, et ad nostrum reatum tendit, si paternarum regulae sanctionum nobis
consentientibusuelnegligentibusuiolentur.

P.2.C.25.Q.2.C.III.Priuilegiosuaedignitatisaliquisecclesiamexuerenondebet.

ItemGregoriusAugustino,AnglorumEpiscopo.[respons.9.]InGalliarumepiscopis
nullamtibiauctoritatemtribuimus,quiaabantiquispredecessorumnostrorumtemporibus
pallium Arelatensis episcopus accepit, quem nos priuare auctoritate percepta minime
debemus.Siergocontingat,utfraternitastuaadGalliarumprouinciastranseat,etaliquid
ex auctoritate agendum fuerit, cum predicto Arelatensi agatur episcopo, ne pretermitti
possithoc,quodantiquaPatruminstitutioinuenit.Brittannorumueroomnesepiscopostuae
fraternitaticonmittimus,utindoctidoceantur,infirmipersuasioneroborentur.

P.2.C.25.Q.2.C.IV.StatutaApostolicorumdecessorumApostolicusdestruerenon
debet.

IdemFeliciEpiscopo.[lib.XII.epist.31.]Sieadestruerem,queantecessoresnostri
statuerunt,nonconstructor,sedeuersoresseiusteconprobarer,testanteueritatisuoce,que
ait:Omneregnuminseipsumdiuisum,desolabituretomnisscientiaetlexaduersumse
diuisadestruetur.

P.2.C.25.Q.2. C. V. Metropolitanus ius dignitatis traditae sibi antiquitus

intemeratumobtineat.

ItemLeoPapa.[epist.LXXXII.al.LXXXIV.adAnastasium,c.2.]Igitursecundum
sanctorumPatrumcanones,spirituDeiconditosettotiusmundireuerentiaconsecratos,
metropolitanos singularum prouinciarum episcopos, quibus ex delegatione nostra
fraternitatistuaecurapretenditur,iustraditaesibiantiquitusdignitatisintemeratumhabere
decernimus,ita,utaregulisprestitutisnullaautnegligentiaautpresumptionediscedant.
 738

P.2.C.25.Q.2.C.VI.Metropolitanoruminconuulsaseruarioportetpriuilegia.

Item Ormisda Papa. [in epistola ad Iohannem Episc.] Seruatis priuilegiis

metropolitanorumuicesuobisapostolicaesedisdelegamus,utinspectisistis,siueea,quea
nobis sunt nuper mandata, seruentur, siue, que de ecclesiasticis causis tuae reuelationi
contigerit,subtuanobisinsinuationepandantur. Erithocstudiiacsollicitudinistuae,ut
talem te in his, que iniunguntur, exhibeas, ut fidem integritatemque eius, cuius curam
suscipis,imiteris.

P.2.C.25.Q.2.C.VII.Decretaapostolicanullapresumptioneuiolentur.

ItemGregoriusBonifatioprimoDefensori.[lib.VII.epist.17]Institutionisnostrae
decreta, que sunt priuilegiis et ordinatione disposita, perpetua stabilitate et sine aliqua
constituimusrefragationeseruari,siuequescriptodecreuimus,seuqueinnostrapresencia
uidentur esse disposita, nec aquoquampontificum intotum uel inpartem ea qualibet
occasione conuelli decreuimus uel mutari. Nam nimis est asperum, et precipue bonis
sacerdotum moribus inimicum, niti quempiam quantacumque rationis excusatione que
benesuntordinatarescindere,etexemplodocereceterossuaquandoqueposseconstituta
dissoluere.

P.2.C.25.Q.2.C.VIII.PriuilegiaecclesiarumApostolicusdebetseruareillesa.

Idem Dominico, Cartaginensi Episcopo. [lib. II. Indict. 10. epist. 39.] De
ecclesiasticispriuilegiisquoduestrafraternitasscribit,hocpostpositadubitationeteneat,
quia, sicut nostra defendimus, ita singulis quibusque ecclesiis sua iura seruamus, nec
cuilibetgratiafauenteultraquammereturinpertior,necullihoc,quodsuiiurisest,ambitu
stimulantederogabo:sedfratresmeosperomniahonorarecupio,sicquehonoresingulos
subuehi,dummodononsitquodalteriiureabalteropossitopponi.

P.2.C.25.Q.2.C.IX.Quodrationabiliterdiffinitumestnullomodouiolaridebet.

Item Vigilio, Arelatensi Episcopo. [lib. VII. ep. 117.] Cum piae desiderium
uoluntatis,etlaudandaediffinitionisintentiosacerdotalibussitsemperstudiisadiuuanda,
cura est sollicitudinis adhibenda, ut ea, que pro quiete religiosae conuersationis sunt
disposita uel ordinata, nec dissimulatio negligere, nec quedam ualeat presumptio
perturbare:sedsicuthoc,quodratioexigebatutiliter,obtinuitdiffiniri,itaquoddiffinitum
estnondebetuiolari.

P.2.C.25.Q.2. C. X. Sibi iniuriam facit Apostolicus qui fratrum suorum iura

perturbat.

Idem. [ad Natalem Episcopum, lib. II. epist. 37.] Quod uero dicitis, nostris
temporibusdebereseruariqueameisquoquedecessoribustraditauelcustoditasunt,absit
hocame,utstatutamaiorumconsacerdotibusmeisinqualibetecclesiainfringam,quia
michiiniuriamfacio,sifratrummeorumiuraperturbo.
 739

P.2.C.25.Q.2. C. XI. Nulla presumptione uiolentur que ab Apostolis et eorum

successoribussuntinstituta.

ItemIuliusPapa.[epist.I.adOrientales,c.4.]Amputatototiususurpationisexcessu
nullus presumat que sibi non uidentur esse concessa. 1. Ea que sunt ab Apostolis
eorumquesuccessoribus instituta, nulladesidianegligantur, nulla dissensioneuiolentur,
nullaconcertationeturbentur.

P.2.C.25.Q.2. C. XII. Que rationabiliter ordinata sunt nulla debent refragatione

turbari.

ItemGregoriusPapa.[lib.VII.Indict.2.epist.60.PraerectiIllustri]Ecclesiasticae
moderationiestomninoconueniens,utqueordinatafuerint,ueldecisa,nullainposterum
debeantrefragationeturbari.

P.2.C.25.Q.2.C.XIII.Quecontralegesfiuntproinfectishabeantur.

Idem in Registro. [lib. VII. Indict. 2. epist. 7. Ianuario Caralitano] Inperiali

constitutionesancitumestaperte,utea,quecontralegesfiunt,nonsoluminutilia,sed
etiamproinfectishabendasint.

[P.2.C.25.Q.2.C.XIV.]

CodicislibroI.titulodeprecibusinperatoriofferendis,InperatorConstantinus.Nec
dampnosafisco,neciuricontrariapostularioportet.

[P.2.C.25.Q.2.C.XV.]Inp.TheodosiusetValentinianus.

Rescriptacontraiuselicitaabomnibusiudicibusprecipimusrefutari,nisifortesit
aliquid,quodnonledatalium,etprositpetenti,uelcrimensupplicantibusindulgeat.

P.2.C.25.Q.2.C.XVI.Rescriptummeretureffectum,quodcumiurisetlegumratione
concordat.

ItemPelagiusPapaIohanniComiti.Dicenti,sacrasiussionessehaberepremanibus,
respondimusscireillumoportere,quodipseclementissimusprincepsgeneralibuslegibus
constituerit,illasacrauniuscuiusquesupplicantisdesiderioconcessapreualereeteffectui
mancipari,quecumiurisetlegumrationeconcordant;eauero,quesubreptioneuelfalsis
precibusforsitaninpetrantur,nullumremediumsupplicantibus ferre.Gratian.Rescripta,
siue sint adnotationes siue pragmaticae sanctiones, expressam debent habere in se
condicionem:Siprecesueritatenituntur.Mendaxenimprecatordebetcarereinpetratis,et
quibusscriptadiriguntursuntpuniendi,siprecummendaciauetuerintargui.UndeInpp.
Diocletianus, et Maximianus, et Constantius libro I. Codicis titulo si contra ius uel
utilitatem publicam: 1.Prescriptione mendaciorum opposita, siueiniuris narratione
mendacium reperiatur, siue in facti, siue in tacendi fraude, pro tenore ueritatis, non
deprecantis affirmatione,datumiudicem cognosceredebere,etsecundumhocdecausa
conuenitferresentenciam.ItemInp.Constantinus:Puniriiubemusdecemlibrarumauri
mulctaiudices,quiuetueruntprecumarguifalsitatem.Inpp.TheodosiusetValentinianus:
3.Etsilegibusconsentaneumsacrumoraculummendaxprecatorattulerit,careatpenitus
 740

inpetratis,et,sinimiamentientisinueniturinprobitas,etiamseueritatisubiaceatiudicantis.
ItemConstantinus:4.Etsinoncognitio,sedexecutio,mandatur,deueritateprecum
inquirioportet,utsifrausinteruenitdeomninegociocognoscatur.Inp.Anastasius:5.
Omnescuiuscumquemaiorisuelminorisamministrationisuniuersaereipublicaeiudices
monemus, ut nullum rescriptum, nullam pragmaticam sanctionem, nullam sacram
annotationem,quegeneraliiuriuelutilitatipublicaeaduersaesseuideaturindisceptatione
cuiuslibetlitigiipatianturproferri;sedgeneralessacrasconstitutionesmodisomnibusnon
dubitent obseruandas. Codicis titulo de diuersis rescriptis Inpp. Diocletianus et
Maximianus:6.Sanccimus,utautenticaipsaatqueoriginaliarescripta,etiamexnostra
manu subscripta, non exempla eorum insinuentur. Inp. Constantinus: 7. Si qua
beneficiapersonaliasinedieetconsulefuerintdeprehensa,auctoritatecareant.Inp.Zeno:
8. Uniuersa rescripta, siue in personam precantium siue ad quemlibet iudicem
manauerint,queuelannotatio,uelqueuispragmaticasanctionominetur,subeacondicione
proferri precipimus, si preces ueritate nituntur, nec aliquem fructum precator oraculi
percipiatinpetrati,licetiniudicioasseueretueritatem,nisiquestiofideiprecuminperiali
beneficiomonstreturinserta.Nametmagnificusuirquestor,etuirispectabilesmagistri
scriniorum,quisineprefataadiectione qualecumque diuinum responsumdictauerint, et
iudices,quisusceperint,reprehensionemsubibunt,etquiillicitedictataausifuerintscribere
cuiuscumque scrinii memoriales, seu pragmaticarii, uel adiutores primicerii; amissione
cinguliferientur.

P.2.C.25.Q.2.C.XVII.Priuilegiaecclesiarumnulladebentinprobitateconuelli.

ItemLeoPapa.[epist.LII.al.LIV.adMarcianumAugustum]Priuilegiaecclesiarum,
sanctorum canonibus instituta, et uenerabilis Nicenae fixa decretis, nulla possunt
inprobitateconuelli,uelnouitatemutari.ItemNykolausPapa,uniuersalisinodopresidens,
dixit:[inConcilioRomano,c.ult.]

P.2.C.25.Q.2. C. XVIII. Anathema sit qui mandata uel decreta Romanorum

Pontificumseruarecontempserit.

Siquisdogmata,mandata,interdicta,sanctionesueldecretaprocatholicafideuel
ecclesiastica disciplina, pro correctione inminentium uel futurorum malorum a sedis
apostolicae Presule salubriter promulgata contempserit, anathema sit. Item Gelasius
CresconioIohanni,MesaliaeEpiscopis,intercetera:

P.2.C.25.Q.2.C.XIX.Statutapriorumsuccessoresseruareoportet.

Decessorumstatutasicutlegitimaetiustasuccessoremcustodireconuenit,itadebet
etiammalefactacorrigere.HincetiamArchadiusetHonorius:

[P.2.C.25.Q.2.C.XX.]

Quecumque,inquiunt,aparentibusnostrisdiuersissuntstatutatemporibus,manere
inuiolata atque incorrupta circa sacrosanctas ecclesias precipimus. Nichil igitur a
priuilegiisinmutetur,omnibus,quiecclesiisdeseruiunt,tuiciodeferatur,quiatemporibus
nostrisaddipociusreuerenciaecupimus,quamexhis,queolimprestitasunt,inmutari.
Idem:[leg.30.]1.Nontamnouumaliquidpresentisanctioneprecipimus,quamilla,que
olimuidenturindulta,firmamus.Priuilegiaigitur,queolimreuerentiareligionisobtinuit,
 741

mutilare sub penae etiam interminatione prohibemus ita, ut hii quoque, qui ecclesiae
obtemperant,ipsiusbeneficiisperfruantur.Idem:[leg.34.]2.Siecclesiaeuenerabilis
priuilegiacuiusquamfuerintueltemeritateuiolata,ueldissimulationeneglecta,conmissum
duodecim librarum auri (sicut etiam prius constitutum est) condempnatione plectatur.
Ipsaquepriuilegianichilominusplenissimumperomniaobtineantuigorem.ItemPelagius
Armentario,Magistromilitum,intercetera:

P.2.C.25.Q.2. C. XXI. Non liceat Pontifici a iure ecclesiae discedere, quod

documentorumauctoritatefirmatur.

Posteaquamecclesiaeiuradocumentorumquoqueintercedentiumfuerintauctoritate
firmata, nullatenus ab his discedendi liberam Pontifex, uel si uult, permittatur habere
licentiam. Gratian. Si ergo priuilegia monasteriorum uel quarumlibet ecclesiarum
auctoritateLeonis,Gregorii,GelasiietnonnullorumaliorumPontificumsanctaeRomanae
ecclesiaeinuiolataseruantur;siea,quecontralegesfiunt,proinfectishabendasunt;si
Pontifex non habet liberam licentiam discedendi a documentis, quibus iura ecclesiae
firmantur:patet,quodposteriorapriuilegiaantiquioribusderogarenonpossunt,neceorum
auctoritateeisaliquaobicieturexceptio,cumetiam,sicontraillaspecialiterferent,pro
infectisessenthabenda.II.Pars.1.Hisitarespondetur:SanctaRomanaecclesiasua
auctoritate congregata ualet disiungere,et disiuncta congregare; rationis tamen equitate
considerata.Undeuelpietatis,uelnecessitatisintuitusemelaseconcessaualetueltotum
uel in partem conmutare. Pro necessitate namque corrigendorum uiciorum priuilegia
multarum ecclesiarum uel inminuuntur, uel penitus inmutantur, siue personaliter siue
generaliter. 2. Personaliter iuxta illud: Priuilegium omnino meretur amittere qui
permissasibiabutiturpotestate.

P.2.C.25.Q.2.C.XXII.Quodhabetamittatquiquodnonaccepitusurpat.

ItemSilueriusPapaVigilioEpiscopo.[ep.II.]SicdecetfidemsanctorumPatrumin
ecclesia seruari catholica, ut quod habuit amittat qui inprobabili temeritate quod non
accepitassumpserit.

P.2.C.25.Q.2.C.XXIII.Priuilegiumamittitquisuapotestatenonlegitimeutitur.

ItemSimplicius[epist.II.]Iohanni,EpiscopoRauennatipostpauca,quibuseumab
illicita ordinatione prohibuit. Denunciamus autem, quod si posthec aliquid tale
presumpseris,etaliquemseuepiscopum,uelpresbiterum,seudiaconeminuitumfacere
fortecredideris,ordinationestibiRauennatisuelEmiliensisecclesiaenouerisauferendas.

P.2.C.25.Q.2.C.XXIV.Iusordinandiamittuntquiinmeritumconsecrant.

Item Leo Papa. [epist. LXXXV. al. LXXXVII. ad Episcopos Africanos] Si qui
episcopitalemconsecrauerintsacerdotem,qualemessenonliceat,etiamsialiquomodo
dampnumpropriihonoriseuaserint,ordinationisiusulteriusnonhabebuntnecumquamei
sacramento intererunt, quod, neglecto diuino iudicio, inmerito prestiterunt. Gratian.
Generaliter, ueluti dum ciuitati episcopalis dignitas perpetuo subtrahitur, que suos
episcoposinterimereconsueuit.UndeGelasiusPapascribit:
 742

P.2.C.25.Q.2.C.XXV.Episcopalisdignitasciuitatisubtrahitur,quesuospresules
interimit.

ItanosSillanorumcedesgeminatapontificumhorrendicriminisatrocitateconfudit,
utdiuconstitutionostraedeliberationishesitaret,dumetingererequemquamparricidalibus
exemplis detestaremur antistitem, et ecclesiam utcumque destitutam non usque adeo
iudicaremus relinquendam. Quapropter iam uelut usum consuetudinemque sacrilegam
declinantes, eatenus duximus religioni consulendum, ut parrochiae uice ab extrinsecus
positis sacerdotibus gubernetur, que ibidem conmanentes ferro didicit necare pastores,
inauditoquefacinore(quodetiaminillisprouinciisnusquamprorsuslegituraccidisse,que
bellorumcontinuisdiuersisqueincursionibusaffliguntur)utaliquarepertasitciuitas,que
presules ministrantes sibi fidei Christianae sine persecutore prosternat. Curandum est
igitur,utfunestaperniciescessationepropriorumsaneturantistitum,atqueitasaltimfuroris
tanti materia subtrahatur, si in quam hec possit acerbitas perpetrari consistens persona
ibidem defuerit, eoque modo uel illa ciuitas, dum in quos deseuiat non habebit, ab
huiusmodi temeritate desistat, uel aliis imitandi contagia dira non prebeat. Egeat ergo
episcopalibussubsidiissibimetaliundepensatis,quesacraminsuogremiocollocatamfuso
crudeliter maculat sanguine dignitatem, que in utroque hac est ultione plectenda, siue
instinctudomesticoseufuriisincitatahocconmittitexternis.Prebeatergouestradilectioin
hoc statu positae ministerium uisitationis ecclesiae, et aut conueniendo pariter, aut
uicissim,proutqualitasrerumcausaqueproposcerit,diuinamisteriarepresentetingratis,
ne, cum deuitamus zizania, dominica uideamur preterire frumenta. III. Pars. Gratian.
Hostilitatisquoqueuelpaupertatisnecessitateepiscopalessedesuelmutantur,uelduaein
unumrediguntur,sicutsupraintitulodemutationibusepiscoporumB.Gregoriusfecisse
legitur.Nonergopriuilegiaecclesiarumsicinuiolatapermanerecensentur,utquibusdam
decausisinteruenientibusapostolicaauctoritateeisderogarinonpossit;alioquinmultitudo
ecclesiarum ad paucitatem redigeretur, cum innumerae ecclesiae in diocesibus aliarum
frequenterconditaeinueniantur.Seruenturergopriuilegiaecclesiarumcunctisinconcussa
temporibus,neuidelicetpretereiusauctoritatem,aquodatasunt,contraealiceatirealicui.
1. Sed obicitur illud Simaci Papae: Possessiones, quas unusquisque ecclesiae suo
reliquitarbitrio,etc.quesupraintitulodealienationererumecclesiasticarumleguntur
asscripta. Unde datur intelligi, quod ea, que de iure uniuscuiusque ecclesias uel
necessitatis,sicutperegrinis,uelpietatisintuitu,sicutreligiosisdomibusconferuntur,non
perpetuo,sedtemporaliterabeis,quibusconferuntur,suntpossidenda.Quamquamillud
Simaciadnecessitatisintuitum,nonadpietatisprospectumpossitreferri,uidelicet,utea,
que peregrinis uel captiuis necessitas largiri suasit, non ea, que religiosis domibus ob
quietem religiosae conuersationis concessa sunt prohibeantur perpetuo possideri. Vel
pocius deutrisque intelligendum est, uidelicet, ut sicut necessitatem patientes cessante
necessitate beneficiis renunciare coguntur, que eis miserationis indulsit intuitus, sic
religiose uiuentes, cum a religione cessauerint, priuilegiis exuuntur que religiosa
conuersatiomeruit.Priuilegiaergo,quereligiosisdomibusconceduntur,uelineocasu
accipienda sunt, in quoita eis consulitur, quodnulli aliquid derogatur, uidelicet ut ex
noualibus,quorumdecimationesnulliassignataefuerant,priuilegiorumauctoritatedecimas
aliquibus persoluere non cogantur, uel si propter instantem temporis necessitatem eis
consulinonpoterit,nisialiisderogetur,itapriuilegiorumauctoritasuideturesseseruanda,
uteorumsubueniaturinopiae,nonutsuarumdiuitiarumaugmento,etpossessionumnon
modicaextensioneporrecta,baptismalesseuparrochianaeecclesiaepenitusdestruantur.
 743

P.2.CausaXXVI.

Gratianus.Quidamsacerdossortilegusesseetdiuinusconuinciturapudepiscopum;
correctus ab episcopo noluit cessare; excommunicatur; tandem agens in extremis
reconciliatur a quodam sacerdote episcopo inconsulto; indicitur penitencia sibi sub
quantitatetemporiscanonibusprefixa.(Qu.I.)Primumqueritur,quisintsortilegi?(Qu.II.)
Secundo,ansitpeccatumessesortilegum? (Qu.III.)Tertio,aquibusgenusdiuinationis
sumpsitexordium?(Qu.IV.) Quarto,quotsintgeneradiuinationis?(Qu.V.)Quinto,an
sortilegi uel diuini sint excommunicandi, si cessare noluerint? (Qu. VI.) Sexto, an
excommunicatusabepiscopopossitreconciliariapresbitero,illoinconsulto?(Qu.VII.)
Septimo,simorientibusestindicendapenitenciasubquantitatetemporis?

P.2.C.26.QuestioI.

Gratianus.Quisintsortilegi,YsidorusdiffinitEthimologiarumlibroVIII.[cap.9.]ita
dicens:

P.2.C.26.Q.1.C.UN.Quisintsortilegi?

Sortilegi sunt qui sub nomine fictae religionis per quasdam, quas sanctorum seu
apostolorum uocant sortes, diuinationis scientiam profitentur, aut quarumcumque
scripturaruminspectionefuturapromittunt.

P.2.C.26.QuestioII.

Gratianus. I. Pars. Quod autem sortes exquirere peccatum non sit, exemplis et
auctoritatibusprobatur.CumenimAchandeanathematefurtimsubripuisset,etobeius
peccatum populus cesus apud Ain hostibus terga dedisset, precepit Dominus Iosue, ut
sortibus exquireret, quo peccante populus in manibus hostium cadere meruerat. Iosue
preceptumaccipiensmisitsortes,primumsupertribus,deindesuperfamilias,demumsuper
personas,etsors itacecidit super Achan.Saul quoque,cumpugnans contra Philisteos
iurasset, se interfecturum quicumque de populo ante solis occasum comederet, sorte
deprehenditIonathanfiliumsuummelcomedisse,quodsceptroacceperat,quemcummorti
tradereuellet,populosupplicantereuocauitsentenciam.Ionasquoque,cumafacieDomini
fugeret,anautissortedeprehensusinmarideiectus,etacetoestabsorptus.DeZacharia
etiamlegitur,quodsorteexiit,utincensumponeret.MatthiasuerosimiliteraB.Petrosorte
inapostolatumetIudaesuccessoreligitur.Quodergotantorumexemplisprobatur,patet
malumnonesse.UndeetAugustinusaitinlibroPsalmorum:[inPsal.XXX.concione2.
aduersic.Inmanibustuissortes]

P.2.C.26.Q.2.C.I.Quidsitsors.

Sorsnonestaliquidmali,sedresinhumanadubietatediuinamindicansuoluntatem.
II. Pars. Gratian. His ita respondetur: Ante, quam euangelium claresceret, multa
permittebantur,quetemporeperfectiorisdisciplinaepenituseliminatasunt.Copulanamque
sacerdotalis uel consanguineorum nec legali, nec euangelica, uel apostolica auctoritate
prohibetur,ecclesiasticatamenlegepenitusinterdicitur.Sicetsortibusnichilmaliinesse
monstratur, prohibetur tamen fidelibus, ne sub hac specie diuinationis ad antiquos
ydolatriae cultus redirent. Unde quibusdam constellationes et futurorum signa
 744

custodientibus Apostolus ait: Dies obseruatis, et menses, et tempora, et annos. Unde

timeo,nefortesinecausalaboraueriminuobis.Sicetastronomia,seuetastrologiaapud
catholicos in dissuetudinem abiit, quia, dumpropriacuriositate his nimis erant intenti,
minusuacabanthis,quesalutianimarumerantaccommodata.Quodautemsortibuscredi
nonoporteat,Ieronimustestatur,scribenssuperIonam:[c.1.]

P.2.C.26.Q.2.C.II.ExemploIonaeuelMatthiaenonoportetsortibuscredi.

Non statim debemus sub exemplo Ionae sortibus credere, uel illud de Actibus
Apostolorumhuictestimoniocopulare,ubisorteMatthiasinapostolatumeligitur.

P.2.C.26.Q.2.C.III.Adsecularianegociadiuinaoraculanonsuntconuertenda.

AugustinusadinquisitionesIanuarii.[epist.CXIX.] Hii,quidepaginiseuangelicis
sortes legunt, etsi optandum est, ut id pocius faciant, quam ad demonia consulenda
concurrant,tamenistamichidisplicetconsuetudo,adnegociaseculariaetaduitaehuius
uanitatemdiuinaoraculauelleconuertere.

P.2.C.26.Q.2. C. IV. Exemplo Matthiae uel Ionae non est sortibus indifferenter
credendum.

ItemBedasuperActusApostolorum.[adc.1.]NonexemploMatthiae,uelquod
Ionasprophetasortedeprehensussit,indifferentersortibusestcredendum,cumpriuilegia
singulorum(utIeronimusait)conmunemlegemfacereomninononpossint. 1.Siqui
tamen necessitate aliqua conpulsi Deum putant sortibus exemplo Apostolorum esse
consulendum,uideanthocipsosApostolosnonnisicollectofratrumcetu,etprecibusad
Deumfusisegisse.DediuinisueroscribitAugustinus,[lib.V.superDeuter.c.19.,]ita
dicens:

P.2.C.26.Q.2.C.V.Nonsuntobseruandaqueadiuinisprecipiuntur,quamuisea
contingant,queabeisprenunciantur.

IntelligiuoluitDominusetiamilla,queadiuinantibusnonsecundumDeumdicuntur,
siacciderintquedicuntur,nonsicaccipienda,utfiantqueprecipiunturabeis,autcolantur
quecolanturabeis.

P.2.C.26.Q.2.C.VI.Institucioneshominumquesintsupersticiosaeuelnon.

Idem in libro [II.] de doctrina Christiana. [c. 19. et 20. et 21.] Illud, quod est
secundum institutiones hominum, partim supersticiosum est, partim non est
supersticiosum.Supersticiosumestquicquidinstitutumestabhominibusadfaciendaydola
etcolendapertinens,ueladcolendamsicutDeumcreaturam,partemueullamcreaturae,uel
adconsultationesetpactaquedamsignificationumcumdemonibusplacitaatquefederata,
qualiasuntmoliminamagicarumartium,quequidamconmemorarepociusquamdocere
solentpoetae.Exquogeneresunt,sedquasilicentioriuanitate,aruspicumetaugurumlibri.
1.Adhocetiamgenuspertinentomnesligaturaeatqueremedia,quemedicorumquoque
disciplinacondempnat,siueinprecantationibus,siueinquibusdamnotis,quaskaracteres
uocant, siue in quibuscumque rebus suspendendis atque ligandis, uel etiam saltandis
quodammodo, non ad temperationem corporum, sed ad quasdam significationes aut
 745

occultas, aut manifestas, que eminentiori nomine uocant physicam, ut quasi non
superstitionem inplicare, sed naturae prodesse uideantur, sicut sunt inaures in summo
singularum aurium, aut de struthionum ossibus ansulae in digitis, aut cum tibi dicitur
singultienti, ut dextera manu pollicem teneas. His adiunguntur milia inanissimarum
obseruationum,simembrumaliquodsalierit,siiunctimambulantibusamicislapis,autpuer
mediusinteruenerit.2.Hincetiamsuntilla,limencalcare,cumantedomumsuamtransit;
redireadlectum,siquis,dumsecalciat,sternutauerit; redireaddomum,siprocedens
offenderit; uel si uestis a soricibus roditur. 3. Neque ab hoc genere superstitionis
perniciosae segregandi sunt, qui olim genethliaci propter naturalium considerationes
dierum, nunc autem mathematici uocantur. Nam et ipsi, quamuis ueram stellarum
positionem,cumquisquenascitur,consecuntur,etaliquandoperuestigant,tamenquodinde
conanturuelactionesnostras,uelactionumeuentaproducere,nimiserrant.4.Hocautem
genusfornicationisanimaesalubriterdiuinaauctoritasnontacuit,nequeabeasicdeterruit
animam, ut propterea talia negaret esse sectanda, quia falsa dicuntur a professoribus
eorum,sedetiamsidixerintuobis,inquit,etitaeuenerit,necredatiseis.Nonenimquia
imagoSamuelismortuiSauliuerapronunciauitproptereataliasacrilegia,quibusillaimago
presentataest,minusexecrandasunt,autquiainActibusApostolorumfeminauentriloqua
uerumtestimoniumperhibuitApostolisDomini,ideoPaulusapostoluspepercitspirituiilli,
acnonpociusfeminamilliusdemoniicorrectioneatqueexclusionemundauit.5.Omnes
igitur artes huiusmodi uel nugatoriae uel noxiae supersticionis, ex quadam pestifera
societate hominum et demonum quasi pacta infidelis et dolosae amicitiae constituta,
penitussuntrepudiandaeetfugiendaeChristiano.

P.2.C.26.Q.2.C.VII.Nonestuita,sedmorsinquisitiouelcuratio,queadiuinisuel
magisexpetitur.

IdeminlibrodeciuitateDei.QuisineSaluatoresalutemuulthabere,etsineuera
sapientiaestimatseprudentemfieriposse,nonsanus,sedeger,nonprudens,sedstultusin
egritudineassidualaborabit,etincecitatenoxiastultusetdemenspermanebit.Acproinde
omnis inquisitio, et omnis curatio, que a diuinis et magis, uel ab ipsis demoniis in
ydolorumculturaexpetitur,morspociusdicendaestquamuita,etquieasectantur,sise
noncorrexerint,adeternamperdicionemtendunt,Psalmistadicente:Omnesdiigentium
demoniasunt,quiperdeceptoshominesaliosdeciperecottidiegestiunt,utperdicionis
suae faciant eos esse participes. Itaque hec uanitas magicarum artium ex traditione
malorumangelorumintototerrarumorbeplurimisseculisualuitperquandamscientiam
futurorumetinfernorum,etperinuentioneseoruminuentasuntaruspicia,augurationes,et
ipsa,quedicuntur,oracula,etnigromantia.

P.2.C.26.Q.2.C.VIII.Christianaetuerapietasplanetariosexpellitetdampnat.

IdemConfessionumlibroIV.[c.3.]Illosplanetarios,quosmathematicos uocant,
planeconsulerenondesistebant,quodquasinullumeissacrificium,etnullaeprecesad
aliquem spiritum ob diuinationem dirigerentur. Quod tamen Christiana et uera pietas
consequenterexpellitetdampnat.
 746

P.2.C.26.Q.2.C.IX.Culturaestydolatriaeauguriaseruare,etstellarumrequirere
cursus.

ItemIeronimus.Sedetilludadde,quoniamquifornicaturincorpussuumpeccat,non
istudcorpussolum,quodtemplum esteffectum, sedetillud,quoddicitur,quiaomnis
ecclesiacorpusChristiest.Etinomnemecclesiamuideturdelinquerequicorpussuum
maculauerit,quiaperunummembrummaculainomnecorpusdiffunditur.1.Estetillud
obprobrium Egypti, quod, si neglexeris, et post Iordanis transitum, et post baptismi
secundamcircumcisionemuetustaeconsuetudinisinustionesuggeritur,obseruareauguria,
requirere stellarum cursus, et euentus ex his futurorum rimari ceterisque huiusmodi
supersticionibus inplicari. Ydolatriae mater namque est Egyptus, ex qua certum est
huiusmodiobprobriapullulare,que,sitransitoIordanesusceperis,ethistelaqueisrursus
illigaueris, tecum sine dubio obprobria Egypti trahis. III. Pars. Gratian. Hec autem
sacrilegianonusqueadeosuntdetestanda,ut,sialiquiddeareaueltorcularidemonibus
fueritinmolatum,quodreliquumestideocredaturesseinmundum,aut,siipsum,quod
oblatumfuerat,anobisignorantibussumicontigerit,ideocredamusnosdeliquisse.Unde
AugustinusadPublicolam:[CLIV.]

P.2.C.26.Q.2. C. X. Non ideo reliqua sunt inmunda, quia de area uel torculari
aliquidaddemonumsacrificiatollitur.

Sideareaauttorcularitollituraliquidadsacrificiademoniorum,scienteChristiano,
ideopeccat,quiapermittitfieri,ubiprohibendipotestasest.Quodsifactumconperit,aut
prohibendipotestatemnonhabuit,utiturmundisreliquisfructibus,undeillasublatasunt.

P.2.C.26.Q.2.C.XI.Inmunisestareatuquiemitquodnescitydolisinmolatum.

ItemAmbrosiusinprimaepistolaadChorinthios.[adc.10.]Licetaliquidpollutum
sitperaccidentiam,idestoblationemydoli,cumtamennescitquiemit,nullumpatitur
scrupulum,etapudDeuminmunisest.

P.2.C.26.QuestioIII.etIV.

Gratianus.I.Pars.Aquibusautemgenusdiuinationisexordiumsumpserit,uelquot
sintgeneraeius,Augustinusexponitinlibrodenaturademonum,itadicens:

P.2.C.26.Q.34.C.I.Demultiplicigenerediuinationis.

IgiturgenusdiuinationisaPersisferturallatum.1.Varroautemdixitquatuoresse
generadiuinationum,terram,aquam,aerem,etignem:hincgeomanticamydromanticam,
aeromanticam, piromanticam dictam autumant. 2. Diuini dicti sunt, quasi deo pleni.
Diuinitateenimseesseplenossimulant,etastutiaquadamfraudulentahominibusfutura
coniectant.Duoautemsuntgeneradiuinationis,arsetfuror.Incantatoresautemdictisunt
quiartemuerbisperagunt.3.Arioliuocatisuntpropterquodcircaarasydolorumnefarias
preces emittunt, et funestasacrificia offerunt,hisque celebritatibus demonum accipiunt
responsa.4.Aruspicesnuncupanturquasihoraruminspectores;diesenimethorasin
agendis negociis operibusquecustodiunt, etquidpersingulatempora obseruaredebeat
homointendunt;hiietiamextapecuduminspiciunt,etexeisfuturapredicunt.5.Augures
suntquiuolatusauiumetuocesintendunt,aliaquesignarerumuelobseruationesinprouisas
 747

hominibusoccurrentesferunt.Idemsuntetauspices;namauspiciasunt,queiterfacientes
obseruant.Dictasuntautemauspicia,etauguriaquasiauigerum,quodauesgerunt.Duo
suntautemgeneraauspiciorum,unumadoculos,alterumadaurespertinens:adoculos
scilicetuolatus,adauresuoxauium.6.PhithonissaeaPhithonioApollinedictae,quodis
auctor fuerit diuinandi. Astrologi dicti sunt eo, quod in astris auguriantur. Genethliaci
appellatisuntpropternataliciorumconsiderationesdierum.Genesesenimhominumper
duodecimcelisignadescribunt,siderumquecursusnascentiummores,actus,eteuentus
predicereconantur,idestquisqualisignofueritnatus,autquemeffectumhabeatuitaequi
nasciturinterpretantur.Hiisunt,quiuulgomathematiciuocantur,cuiussuperstitionisgenus
constellationesLatiniuocant,idestnotationessyderum,quomodosehabeant,cumquisque
nascitur.7.Primumautemidemstellaruminterpretesmaginuncupantur,sicutdehis
legitur qui in euangelio natum Christum annunciauerunt. Postea hoc nomine soli
mathematicidictisunt.CuiusartisscientiausqueadChristumfuitconcessa,utChristo
editonemoexindenatiuitatemalicuiusdecelointerpretetur.Horoscopidicti,quodhoras
natiuitatishominumspeculenturdissimilietdiuersofato.Sortilegisuntquisubnomineetc.
Utsupra:8.Salisatoressuntuocati,qui,dumeismembrorumquecumquepartessalierint,
aliquidsibiexindeprosperumseutristesignificaripredicunt.III.Pars.Gratian.Queritur
autemdenaturademonum,cuiusnaturaesint,anfuturaprescireualeant,uelquotmodis
futuraprenoscant?DehisitascribitAugustinusineodemlibro:[dediuinationedemonum,
c.3.]

P.2.C.26.Q.34.C.II.Quotmodisdemonesfuturaprenoscunt.

Sciendum est, hanc esse naturam demonum, ut aerii corporis sensu terrenorum
corporum sensum facile precedant, celeritate etiam propter aerii corporis superiorem
mobilitatemnonsolumcursusquorumlibethominumuelferarum,uerumetiamuolatus
auiuminconparabiliteruincant.Quibusduabusrebus,quantumadaeriumcorpusattinet,
prediti,hocestacuminesensusetceleritatemotus,multoantecogitataprenunciant,uel
nunciantquehominesprosensusterrenitarditatemirentur.Accessitetiamdemonibusper
tamlongumtempus,quoeorumuitaprotenditur, rerumlongemaiorexperientia, quam
potesthominibuspropterbreuitatemuitaeperuenire.Perhasefficacias,quasaeriicorporis
naturasortitaest,nonsolummultafuturapredicuntdemones,uerumetiammultafaciunt,
quequoniamhominesdicereautfacerenonpossunt,eosdignosquidam,quibusseruiantet
quibushonoresdiuinosdeferant,arbitrantur,instigantemaximeuiciocuriositatis,propter
amoremfelicitatisfalsaeatqueterrenae,etexellentiaetemporalis.[c.5.]1.Nuncigitur,
quoniamdediuinationedemonumquestioest,primumsciendumest,illoseaplerumque
prenunciare,queipsifacturisunt.Accipiuntenimsepepotestatemetmorbosinmittere,et
ipsum aerem uitiando morbidum reddere, et peruersis atque amatoribus terrenorum
commodorum malefacta suadere, de quorum moribus certi sunt, quod sint eis talia
suadentibusconsensuri.Suadentmirisetinuisibilibusmodis,perillamsubtilitatemcorpora
hominumnonsentientiumpenetrando,etsecogitationibuseorumperquedamimaginaria
uisa miscendo,siueuigilantium siuedormientium. 2.Aliquandoautemnonqueipsi
faciunt,sedquenaturalibussignisfuturaprenoscunt(quesignainhominumsensusuenire
nonpossunt)antepredicunt.Nequeenim,quiapreuidetmedicus quodpreuiderenescit
huius artis ignarus, ideo tamen diuinus habendus est. Quid autem mirum, si,
quemadmodumillecorporishumaniuelperturbatauelmortificatatemperieseubonasseu
futurasmalaspreuidetualetudines,sicdemonesinaerisaffectionesibinotas,nobisignota,
futuraspreuidenttempestates?Aliquandoetiamhominumdispositionesnonsolumuoce
prolatas,uerumetiamcogitationeconceptas,cumsignaquedamexanimoexprimunturin
 748

corpore,totafacilitateperdiscunt,atquehincetiammultafuturaprenunciant,aliisuidelicet
mira,quiistadispositanonnouerunt.[c.6.]3.Falluntetiamstudiofallendi,etinuida
uoluntate, qua hominum errore letantur. Sed neapud cultores suos pondus auctoritatis
amittant,idagunt,utinterpretibussuissignorumquesuorumconiectoribusculpatribuatur,
quandoipsideceptifuerintuelmentiti.4.Nonnumquamueroipsimalignispirituset
illusoreshominumatqueinuisoressalutiseorumsolentprediceredefectumculturaesuaeet
ydolorumruinam,quatinuspresciiuideanturquidinsingulisregnisautlocisuenturum,et
quidaduersisuaefactionicontingerepossit;quodetiamilli,quigentiliumhystoriaslegunt,
nonignorant.Quidergomirumsi,iaminminentetemplorumetsimulachrorumeuersione,
quamProphetaesummiDeitantoantepredixerunt,Serapisdemonalicuicultorumsuorum
hocdeproximoprodidit,utsuamquasidiuinationemrecedensuelfugiensconmendaret?
Pars. Gratian. Quod autem hominum dispositiones cogitatione conceptas per exteriora
signa diabolus deprehendat, non firmissima ratione uidetur approbatum. Unde idem
AugustinusaitinlibroII.retractationum:[c.30.]

P.2.C.26.Q.34. C. III. Quod ex corporeis motibus internas animae cogitationes

diabolusconprehendatresoccultissimaest.

Quodam loco dixi, demones aliquando hominum dispositiones non solum uoce
prolatas,uerumetiamcogitationeconceptas,cumsignaquedamexanimoexprimunturin
corpore, tota facilitate perdiscere. Rem dixi occultissimam audaciori assertione quam
debui. Nam peruenire ista ad noticiam demonum per nonnulla etiam experimenta
conpertumest.Sedutrumquedamsignadenturexcorporecogitantium,illissensibilia,nos
autemlatentia,analiauispiritualiistacognoscant,autdifficillimepotestabhominibus,aut
omninononpotestinueniri.

P.2.C.26.QuestioV.

Gratianus.Quodautemsortilegietdiuini,sicessarenoluerint,excommunicandisint,
rationeetauctoritateprobatur.Estenimquoddamgenusculturaeydolorum,exdemonum
consultationibus futurapredicere.Sicutenimauarus,quiacultumDeodebitumnummo
inpendit,ydolorumcultorabApostolonominatur,sicilli,quifutura,queexDeioraculo
nonnumquamreuelatainueniuntur,ueldemonumconsultatione,uelquibuslibetprestigiis
inuenirelaborant,diuinitatisiuracreaturisattribuunt.FuturaenimpresciresoliusDeiest,
quiin suicontemplatione etiam angelos illa prescire facit. UndeYsaias ait: Priora et
nouissima annunciate michi, etdicam, quodDiiestis.1.Cultores ueroydoloruma
conmunionefideliumseparandisunt.UndeApostolusaitinepistolaadChorinthios:Si
quisfraternominaturfornicator,autauarus,autydolisseruiens,cumeiusmodineccibum
sumere.HincetiamindecretoGregoriiiunioris,[inConcilioRomanopresidentis,c.12.]
legitur:

P.2.C.26.Q.5.C.I.Anathemasitquiariolosuelincantatoresobseruat.

Siquisariolos,aruspicesuelincantatoresobseruauerit,autphilacteriisususfuerit,
anathemasit.
 749

P.2.C.26.Q.5.C.II.Quinquenniopeniteantquidiuinationesexpetunt.

Item ex Ancirano Concilio, c. 23. [al. 24.] Qui diuinationes expetunt, et morem
gentilium subsecuntur, uel in domos suas huiusmodi homines introducunt, exquirendi
aliquidartemagica,autexpiandicausa,subregulaquinquenniiiaceantsecundumgradus
penitenciaediffinitos.

P.2.C.26.Q.5. C. III. Elementa colere, lunae stellarum cursus in suis operibus

seruareChristianisnonlicet.

ItemexConcilio MartiniPapa.[idest,exCap.MartiniBracarensis,c.72.]Non
liceatChristianisteneretraditionesgentilium,etobseruareuelcolereelementa,autlunae
aut stellarum cursus, aut inanem signorum fallaciam pro domo facienda, uel propter
segetesuelarboresplantandas,uelconiugiasocianda.Scriptumestenim:Omnia,que
facitisautinuerbo,autinopere,omniainnomineDomininostriIesuChristifacite,gratias
agentes Deo. 1. Nec in collectionibus herbarum, que medicinales sunt, aliquas
obseruationes aut incantationes liceat attendere, nisi tantum cum symbolo diuino, aut
orationedominica,uttantumDeuscreatoromniumetDominushonoretur.2.Siquis
autem, paganorum consuetudinem sequens, diuinos et sortilegos in domum suam
introduxerit, quasi ut malum foras mittant, aut maleficia inueniant, uel lustrationes
paganorumfaciant,quinqueannispenitenciamagat.3.MulieribusquoqueChristianis
nonliceatinsuislanificiis uanitatemobseruare,sedDeuminuocentadiutorem,quieis
sapientiamtexendidonauit.

P.2.C.26.Q.5.C.IV.Sacrisoffitiisdeditimagiuelincantatoresnonfiant.

ItemexConcilioLaudicensi,c.30.Nonoportetsacrisoffitiisdeditosuelclericos
magos aut incantatores existere, aut facere philacteria, que animarum suarum uincula
conprobantur.Hosautem,quitalibusrebusutuntur,proiciabecclesiaiussimus.

P.2.C.26.Q.5. C. V. Honore priuetur episcopus aut presbiter, qui magos uel

aruspicesconsulit.

ItemexConcilioTolletanoIV.,c.30.Siquisepiscopus,autpresbiter,siuediaconus,
uel quilibet de ordinibus clericorum aruspices, aut incantatores, aut ariolos, aut certe
augures uel sortilegos, uel qui profitentur artem magicam, aut aliquos eorum similia
exercentesconsuluissefueritdeprehensus,abhonoredignitatissuaesuspensusmonasterii
curamexcipiat,ibiquepenitenciaeperpetuaededitusscelusadmissumsacrilegiisoluat.

P.2.C.26.Q.5.C.VI.Dehis,quiauguriisetdiuinationibusstudent.

ItemexConcilioAgathensi,c.38.Aliquanticlericisiuelaicistudentauguriis,etsub
nomine fictae religionis per eas, quas sanctorum Patrum sortes uocant, diuinationis
scientiamprofitentur,autquarumcumquescripturaruminspectionefuturapromittunt.Hoc
quicumqueclericusautlaicusdetectusfuerituelconsulereueldocere,abecclesiahabeatur
extraneus.
 750

P.2.C.26.Q.5.C.VII.Sorsnichilaliudquamdiuinatioetmaleficiumessedecernitur.

Item Leo IV. Episcopis Brittanniae. [c. 4.] Sortes, quibus cuncta uos uestris
discriminatis prouinciis, (quas Patres dampnauerunt) nichil aliud quam diuinationes et
maleficia esse decernimus. Quamobrem uolumus illas omnino dampnari, et ultra inter
Christianosnolumusnominari,etneexerceanturanathematisinterdictoprohibemus.

P.2.C.26.Q.5.C.VIII.IncantatoressortilegosuelutChristiinimicosinsequioportet.

ItemGregoriusAdrianoNotario.[lib.IX.ep.47.]Peruenitadnos,quodquosdam
incantatores atquesortilegos fuerisinsecutus,etomninonobissollicitudinemzelumque
tuum gratum fuisse cognoscas. Studii enim tui sit sollicite querere, et, quoscumque
huiusmodiChristiinimicosinueneris,districtaultionecorrigere.

P.2.C.26.Q.5.C.IX.Excommuniceturclericus,monachus,laicus,diuinationes,uel
auguria,uelsortessecutus.

ItemexConcilioAurelianensi.[I.,c.32.]Siquisclericus,monachusuelsecularis
diuinationem uel auguria crediderit obseruanda, uel sortes, quas mentiuntur esse
sanctorum,quibuscumqueputauerintintimandas,cumhis,quieiscrediderint,abecclesiae
conmunionepellantur.

P.2.C.26.Q.5. C. X. Contra sortilegos, et ydolorum cultores, custodia pastoralis

inuigilet.

ItemGregorius.[lib.VII.epist. 66.adIanuariumEpiscopum.]Contraydolorum
cultores,uelaruspicesatquesortilegos,fraternitatemtuamuehementiuspastoralihortamur
inuigilarecustodia.Quod,siemendareseatalibusnollerepereris,siseruisunt,uolumus
uerberibus,castigari,siueroliberi,inclusionedignidistrictaquesuntinpenadirigendi.

P.2.C.26.Q.5.C.XI.Abecclesiasepareturauguriisetincantationibusdeseruiens.

ItemexConcilioCartaginensi,[IV.,]c.39.Auguriisuelincantationibusseruientem,
similiteretIudaicissupersticionibusuelferiisinherentemaconuentuecclesiaeseparandum
precipimus.

P.2.C.26.Q.5. C. XII. Sortilegam et magicam artem episcopi modis omnibus

eliminarestudeant.

Item ex Concilio Anquirensi, c. 1. Episcopi, eorumque ministri omnibus uiribus

elaborarestudeant,utperniciosametazabuloinuentamsortilegametmagicamartemex
parrochiissuispenituseradicent,etsialiquemuirumautmulieremhuiuscemodisceleris
sectatoreminueniunt,turpiterdehonestatumdeparrochiissuiseiciant.AitenimApostolus:
Hereticum hominem post primam et secundam correctionem deuita, sciens, quia
subuersusestquieiusmodiest. Subuersisuntetadiabolocaptiuitenenturquirelicto
creatoresuodiabolisuffragiaquerunt,etideoatalipestedebetmundarisanctaecclesia.
1.Illudetiamnonestomittendum,quodquedamscelerataemulieresretropostsathanam
conuersae,demonumillusionibusetfantasmatibusseductae,creduntseetprofitentur,cum
Diana nocturnis horis dea paganorum, uel cum Herodiade, et innumera multitudine
 751

mulierum equitare super quasdam bestias, et multa terrarum spacia intempestae noctis
silentiopertransire,eiusqueiussionibusobedireuelutdominae,etcertisnoctibuseuocari
adeiusseruicium.Sedutinamhesolaeinperfidiasuaperissent,etnonmultossecumad
infidelitatisinteritumpertraxissent.Nametinnumeramultitudohacfalsaopinionedecepta
ueraessecredunt,etcredendoarectafidedeuiant,eterrorepaganoruminuoluuntur,cum
aliquiddiuinitatisautnuminisextraunumDeumarbitrantur.Quaproptersacerdotesper
ecclesias sibi conmissas populo Dei omni instantia predicare debent, ut nouerint hec
omninofalsaesse,etnonadiuino,sedamalignospiritutaliafantasmatamentibusfidelium
irrogari.2.Siquidemipsesathanas,quitransfiguratseinangelumlucis,cummentem
cuiusquemulierisceperit,ethancperinfidelitatemsibisubiugauerit,illicotransformatse
indiuersarumpersonarumspeciesatquesimilitudines,etmentem,quamcaptiuamtenet,in
sompnis deludens, modo leta, modo tristia, modo cognitas, modo incognitas personas
ostendens,perdeuiaquequededucit,et,cumsolusspiritushocpatitur,infidelishocnonin
animo,sedincorporeeuenireopinatur.Quiseniminsomnisetnocturnisuisionibussenon
extraipsumeducitur,etmultauidetdormiendo,queuigilandonumquamuiderat?Quis
uerotamstultusethebessit,quihecomnia,queinsolospiritufiunt,etiamincorpore
acciderearbitretur,cumEzechielprophetauisionesDominiinspiritu,nonincorporeuidit,
etaudiuit,sicutipsedicit:Statim,inquit,fuiinspiritu?EtPaulusnonaudetdicerese
raptumincorpore.Omnibusitaquepubliceannunciandumest,quodquitaliacreditethis
similiafidemperdit,etquirectamfidemnonhabet,hicnonesteius,sedillius,inquem
credit,idestdiaboli.NamdeDominonostroscriptumest:Omniaperipsumfactasunt.
Quisquisergocreditfieriposse,aliquamcreaturamautinmeliusautindeteriusinmutari,
auttransformariinaliamspeciemuelinaliamsimilitudinem,nisiabipsocreatore,qui
omniafecit,etperquemomniafactasunt,proculdubioinfidelisest,etpaganodeterior.II.
Pars. Gratian. Nonnulli inueniuntur, qui interno liuore permoti in perniciem suorum
inimicorum altare sacris uestibus exuunt, aut lugubri ueste accingunt, uel consueta
luminariorum obsequia Dei ecclesiis subtrahunt, uel missam pio requie defunctorum
promulgatam pro uiuis celebrant hominibus. Quorum omnium maleficia nequissima
ToletanumConcilium[XIII.]condempnat,dicens:[c.7.]

P.2.C.26.Q.5.C.XIII.Abiciatursacerdosquihuiusmodiamaleficisoperamdederit.

Quicumquesacerdotumuelministrorumdeincepscausacuiuslibetdolorispermotus
autaltareuestibussacrisexuerepresumpserit,autqualibetalialugubriuesteaccinxerit,seu
etiam si consueta luminariorum obsequia de templo Dei subtraxerit, uel extingui
preceperit,sieumanteaueraepenitudiniscorammetropolitanosatisfactiononpurgauit,
locisuidignitatesenoueritethonorepriuari;illisproculdubiopersonisabhacultionum
sentenciaseparatis,queautcontaminationemsacrorumordinum,uelsubuersionemsanctae
fide metuentes, aut hostilitatem uel obsidionem perferentes, seu etiam diuinorum
iudiciorumsentenciammetuentesfecissecontigerit,inquorumfactoplushumilitas,qua
Deusplacatur,quaminternidolositasliuorisdeclaratur.1.Pleriqueetiamsacerdotum
sauciati inimicitiae dolo missam pro requie defunctorum promulgatam fallaci uoto pro
uiuisstudentcelebrarehominibusutis,proquoipsumofferuntsacrificiummortisincurrat
periculum. Proinde nostrae elegit unanimitatis conuentus, ut, si quis deinceps talia
perpetrassefueritdetectus,apropriideponaturordinisgradu,ettamipsesacerdosquam
etiam ille, qui eum ad talia peragenda incitasse perpenditur, exilii perpetui ergastulo
religentur.III.Pars.Gratian.Expremissisauctoritatibuscolligitur,quodarioli,aruspices,
incantatores,etsortilegi,atqueceterihuiusmodisectatoresabecclesiasunteliminandi,et,
nisiresipuerint,perpetuoexcommunicandi.1.SedquodinultimoAnquirensicapituloea,
 752

queperincantatoresfiunt,nonincorpore,sedinspiritufieridicuntur,Augustinusinlibro
deciuitateDeiuideturasserereitadicens:

P.2.C.26.Q.5.C.XIV.Quemagorumprestigiisfiuntnonuera,sedfantasticaesse
probantur.

Necmirumdemagorumprestigiis,quorumintantumprodieremaleficiorumartes,ut
etiamMoysiinillissignisresisterent,uertentesuirgasindracones,aquaminsanguinem,
cumferturingentiliumetiamlibris,quodquedammagaCircesociosUlixismutauitin
bestias. Legitur etiam de sacrificio, quod Archades deo suo Lieo inmolabant, ex quo
quicumquesumerentinbestiarumformasconuerterentur.Sedhecomniamagicisprestigiis
pocius fingebanturquamrerumueritate conplerentur. Utergoipsierroresignorantibus
manifesti fiant, de eorum proprietate atque inuentoribus iuxta traditionem maiorum
primum dicere congruum arbitramur. 1. Magi sunt qui uulgo malefici ob facinorum
magnitudinem nuncupantur. Hi sunt qui permissu Dei elementa concutiunt, mentes
hominumturbantminusconfidentiuminDeo,acsineullouenenihaustuuiolentiatantum
carminisinterimunt.UndeetLucanus:Menshaustinullasaniepollutaueneni,incantata
perit.Demonibusenimaccitisaudentuentilare,utquosquesuosperimantmalisartibus
inimicos.Hietiamsanguineutunturetuictimissepecontinguntcorporamortuorum.2.
Nigromantici sunt quorum precantationibus uidentur resuscitari mortui, diuinare et ad
interrogatarespondere.Nigroenimgrecemortuus,mantiadiuinationuncupatur,adquos
suscitandoscadauerisanguisadicitur.Namamaresanguinemdemonesdicuntur,ideoque,
quociescumque nigromantia fit, cruor aquae miscetur, et colore sanguinis facilius
prouocantur.3.Ydromanticiabaquadicti.Estenimydromantiainaquaruminspectione
umbrasdemonumeuocare,etimaginesludificationeseorumuidere,ibiqueabeisaliqua
audire,ubiadhibitosanguineetiaminferosperhibentursuscitare.Etinfra:4.Adhec
omnia supradicta pertinent ligaturae execrabilium remediorum, que ars non conmendat
medicorum,seuinprecantationibus,seuinkaracteribussuspendendisatqueligandis,in
quibusomnibusarsdemonumest,exquadampestiferasocietatehominumetangelorum
malorumexorta.UndeetcunctauitandasuntChristiano,etomninopenitusexecratione
repudiandaatquedampnanda.5.Auguriaautemsuntauium.HecautemFrigesprimi
inuenerunt.6.PrestigiumueroMercuriusdiciturprimusinuenisse.Dictumestautem
prestigium, quod prestringat aciem oculorum. 7. Aruspicinae artem primus Etruscis
tradidissediciturquidamTages.Hicexanimisaruspicinamdictauit,etposteanonapparuit.
Nam dicitur fabulose arante quodam rustico subito ex glebis exiluisse, et aruspicinam
dictasse, qua die mortuus est. Quos libros Romani ex Etrusca lingua in propriam
mutauerunt.8.Hisergoportentisperdemonumfallaciamilluditurcuriositashumana,
quando id inpudenter appetunt scire, quod nulla eis ratione conpetit inuestigare. Hec
potestasideodaturinmundisspiritibus,utperuersossibiaptent,hocestprauoshomines,
seducant illos, qui spernunt ueritatem, et credunt mendacio, et iuxta Pauli sentenciam
sanamdoctrinamnonferent,sedadsuadesideriacoaceruabuntsibimagistrosprurientes
auribus, et a ueritate quidem auertent auditum, ad fabulas autem conuertentur, onerati
peccatisducenturuariisdesideriis,semperdiscentes,etnumquamadscientiaeueritatem
peruenientes. Quemadmodum autem Iamnes et Mambres restiterunt Moysi, ita et isti
resistuntueritati,hominescorruptimente,reprobicircafidem;sedultranonproficient,
insipientiaeorummanifestaeritomnibus,sicutetillorumfuit.9.Necideoquisquam
crederedebet,quoslibetmagicisartibusaliquidfacerepossesinepermissuDei,(quiomnia,
que fiunt, aut iusto iudicio facit, aut permissu suo ita fieri sinit), quod predicti magi
leguntursimiliafecisseMoysi,quiuirgamsuamproiecit,etconuersaestindraconem,
 753

proieceruntquesinguliuirgassuas,queconuersaesuntindracones,seddeuorauituirga
Aaronuirgaseorum.Nonenimfueruntcreatoresdraconumnecmagi,necangelimali,
quibusministrisillaoperabantur.Insuntenimrebuscorporeisperomniaelementa:quedam
occultaerationesseminariae,quibuscumdatafueritoportunitastemporalisatquecausalis,
prorumpuntinspeciesdebitassuismodisetfinibus:etsicnondicunturangeli,quiista
faciunt,animaliumcreatores,sicutnecagricolaesegetum,uelquorumcumquegignentium
interracreatoresdicendisunt,quamuisnouerintpreberequasdamuisibilesoportunitateset
causas,utillanascantur.Quodautemistifaciuntuisibiliter,hocilliinuisibiliter.Deusuero
solusunusestcreator,quicausasipsasetseminariasrationesrebusinseruit.10.Preterea
quidamputantquerendum,quomodoscripturanarretPhithonissamSamuelemprophetam
suscitasseadcolloquiumSaulisinpiissimiregis,siphithonicadiuinatioerrorimagicaeartis
deputandasit.Quibusitaresponderipotest,indignumomninofacinusesse,sisecundum
uerba ystoriae conmodetur assensus. Quomodo enim fieri poterat, ut arte magica
attraheretur uir a natiuitate sanctus, et uitae operibus iustus; at, si non attractus est,
consensit?Quodutrumquedeiustocredereaduersumest.Nullumenimsuffragiumhabet
iusticiasitractusautuoluntarius,amisitmeritumspiritale,quodpositusincarnequesierat,
quod ualde absurdum est, quia qui hinc iustus recedit permanet iustus. Porro hoc est
prestigiumsathanae,quo,utplurimosfallat,etiambonoshabereseinpotestateconfingit.
QuodApostolusinterceteraostendit,dicens:Ipsesathanastransfiguratseinangelum
lucis. Utenimerroremfaceret, inquoglorificaretur, inhabituuiriiustietnominese
subornauit,utnichilproficerespem,quampredicabantDeicultoribus,mentiretur,quando
hincexeuntesiustosfinxitinsuaessepotestate.Sedhocquosdamfallit,quoddemorte
Saulis et filii eius non sit mentitus, quasi magnum sit diabolo ante occasum mortem
corporispreuidere,cumsignaquedamsoleantappareremorituris,quippeaquibusDei
protectio amota uidetur, quanto magis diabolus, quem angelica maiestate sublimem
prophetica oracula fuisse testantur, de cuius magnitudine Apostolus ait: An ignoratis
altitudinemsathanae?Quidmirumergo,siinminentempropemortempotuitpreuidere,
cumhocsit,undefallitetseinpotestateDeiuultadorari? Namtantaebitudinedemens
effectusestSaul,utadPhithonissamconfugeret.Deprauatusenimcausapeccatiadhecse
contulit,quedampnauerat.Sedsiquispropterystoriamea,queuerbisexpressasunt,putet
nonpretermittenda,neratioystoriaeinanissit,rectefacitquidem:sitamenminimeistud
aduerirationemrapiat,sedaduisumetadintellectumSaulis.Nequeenimreprobusfactus
bonumpoteratintellectumhabere.HistoricusenimmentemSaulisethabitumSamuelis
descripsit,ea,quedictasuntetuisa,exprimens,pretermittens,siueraanfalsasint.Quiait?
Audiens,inquohabituessetexcitatus,intellexit,inquit,huncSamuelemesse.Quid
intellexerit retulit, et, quia non bene intellexit, contra scripturam alium adorauit quam
Deum,etputansSamuelemadorauitdiabolum,utfructumfallaciaesuaehaberetsathanas.
Adhocenimnititur,utadoreturquasiDeus.SienimSamuelilliuereaparuisset,nonutique
uiriustuspermisissetseadorari,quipredicaueratDominumsolumesseadorandum.Et
quomodohomoDei,quicumAbrahaminrefrigerioerat,diceretaduirumpestilentiae,
dignumardoregehennae:Crasmecumeris?Hisduobustitulissubtilitatemfallaciaesuae
prouiditinprouidussathanas,quiaetadorarisepermisitsubhabituetnomineSamuelis
contralegem,etuirumpeccatispressum,cummagnadistantiapeccatorumetiustorumsit,
cumSamueleiustissimofuturummentitusest.Verumpotestdici,uerumpotestuideri,side
Samuelisnominetaceatur,quiaSaulcumdiabolofuturuserat;adeumenimtransmigrauit,
quemadorauit.Semperergodiabolussubuelaminelatensproditse,dumeaconfingit,que
hereantpersonis,perquasfallerenititur.11.Siautemquilibetopponit,acdicit,quomodo
eueniuntilla,queillidiuinipredicuntfutura?autquomodopossuntegrispreberemedelam,
autsanisinmittereegritudinem,sialiquidpropriaeuirtutisacpotestatisnonhabeant?hoca
 754

nobis recipiat responsum, quod ideo quisque non debet eis credere, quia aliquando
eueniuntquepredicunt,autsanareuidenturlanguidos,uellederesanos,quiahocpermissu
Dei fit, ut ipsi, qui hoc audiunt uel uident, probentur, et apareat quali fide sint uel
deuotioneergaDeum.SicutinDeuteronomiolegiturMoysesexuerboDominipopuloDei
precepisse, ita dicens: Si surrexerit in medio tui propheta, aut qui somnium dicat se
uidisse,etpredixeritsignumatqueportentum,eteueneritquodlocutusest,etdixerittibi:
eamus, et sequamur Deos alienos, quos ignoras, et seruiamus eis: non audies uerba
prophetaeautsomniatoris,quiatemptatuosDominusDeusuester,utpalamfiat,utrum
diligatiseum,annon.IntotocordeuestroetintotaanimauestraDominumDeumuestrum
sequimini,etipsumtimete;mandataeiuscustodite,etauditeuocemillius,ipsiseruietis,et
ipsiadherebitisetc.Ubisaneintelligiuoluit,etiamilla,queadiuinantibusnonsecundum
Deumdicuntur,siacciderintquedicuntur,nonsicaccipienda,utfiantqueprecipiunturab
eis,autcolanturquecolunturabeis.NecpretersuampotestatemDeusostenditesse,quod
contingunt, sed quasi quereretur, cur ea permittat, causam temptationis exposuit, ad
cognoscendum utique eorum dilectionem, utrum eam habeant erga Deum suum,
cognoscendumueroabipsispocius,quamabillo,quiscitomniaante,quamfiant.

P.2.C.26.QuestioVI.

Gratianus. Quod autem ab episcopo excommunicatus eo inconsulto ab alio

reconciliarinonpossit,nisifortepereiusmetropolitanumuelpersummumPontificem,
ratione et auctoritate probatur. Presbiteri namque potestatem excommunicandi uel
reconciliandi ab episcopis accipiunt, non episcopi a presbiteris, atque ideo
excommunicatosasacerdotibusreconciliarepossunt,excommunicatosueroabepiscopis
sacerdotesreconciliarenonualent.Reconciliationamquepenitentiumepiscopaleoffitium
est,nonsacerdotale.UndeinConcilioCartaginensiII.c.3.FortunatusEpiscopusdixit:

P.2.C.26.Q.6.C.I.Penitentiumreconciliatio,crismatisetpuellarumconsecratioa
presbiterisnonfiat.

Si iubet sanctitas uestra, suggero. Nam memini, preterito concilio statutum, ut

crisma,uelreconciliatiopenitentium,necnonetpuellarumconsecratioapresbiterisnon
fiat.Siquisautememerserithocfaciens,quiddeeostatuendumsit?Aureliusepiscopus
dixit:AudiuitdignatiouestrasuggestionemfratrisetcoepiscopinostriFortunati,quidad
hec dicitis? Ab uniuersis episcopis dictum est: Crismatis confectio, et puellarum
consecratioapresbiterisnonfiat.Reconciliarequemquaminpublicamissapresbiteronon
liceat.Hocomnibusplacet.Gratian.Puellarumtamenconsecratioepiscopoconsultoper
presbiterumfieriualet.UndeinCartaginensiConcilioIII.:[c.36.]

P.2.C.26.Q.6.C.II.Permissioneepiscopiuirginesconsecrarepresbiterualet.

Presbiter inconsulto episcopo uirgines non consecret; crisma uero numquam

conficiat.

P.2.C.26.Q.6.C.III.Necdiaconoministrare,necpenitenteminecclesiabenedicere
presbiterolicet.

ItemexConcilioAgatensi.[c.43.et44.]Ministrarediaconus,autconsecrarealtare
presbiternonpresumat.1.Benedictionemquoquesuperplebeminecclesiafundere,aut
 755

penitenteminecclesiabenedicerepresbiteropenitusnonlicebit.Gratian.Ecce,quodab
episcopoexcommunicatuspersacerdotemreconciliarinonpotest.Sednotandumest,quod
reconciliatioaliaestpublica,aliapriuata.Publicareconciliatioest,quandopenitentesante
ecclesiae ingressum publice representantur, et per inpositionem manus episcopalis
ecclesiaepublicereconciliantur.Hecuidetursacerdotibusesseprohibita.Undecircafinem
illius capituli nonsimpliciter prohibentur penitentes reconciliare, sedin publica missa.
Priuata uero reconciliatio est, quando de peccatis occultis penitentes uel in extremis
agentesadgratiamreconciliationisaccedunt.Hecreconciliatiopotestfieripersacerdotem.
UndeEuaristusPapaait:

P.2.C.26.Q.6. C. IV. Iussione episcopi presbiteri de occultis peccatis penitentes

reconcilient.

Presbiteri de occultis peccatis iussione episcopi penitentes reconcilient, et, sicut

suprapremisimus,infirmantesabsoluantetconmunicent.

P.2.C.26.Q.6. C. V. Si episcopus absens est, per presbiterum reconcilietur in

periculoconstitutus.

ItemexconcilioCartaginensiII.[c.4.]Aureliusepiscopusdixit:Siquisquamin
periculofueritconstitutus,etsereconciliaridiuinisaltaribuspetierit,siepiscopusabsens
fuerit, debet utique presbiter consulere episcopum, et sic periclitantem eius precepto
reconciliare.Quamremdebemussalubriconsilioroborare.Abuniuersisepiscopisdictum
est:Placetquodsanctitasuestranecessarionosinstrueredignataest.

P.2.C.26.Q.6.C.VI.Quimetumortisreconciliaturconualescenssineconmunione
penitenciaeimpleattempus.

ItemexConcilioMartiniPapae. [c.82.]Siquisdecorporeexiensnouissimumet
necessarium conmunionis uiaticum expetit, non ei denegetur. Quod si in desperatione
posituspostacceptamconmunionemiterumsanusfueritfactus,tantumorationeparticeps
sit,sacramentumuerononaccipiat,donecinstitutumpenitenciaeinpleattempus.Quiergo
inexitumortissunt,etdesiderantacciperesacramentum,cumconsiderationeetprobatione
episcopiacciperedebent.

P.2.C.26.Q.6.C.VII.Sinemanusinpositionerecedentesdecorporereconcilientur.

ItemexConcilioAurasico.[c.3.]Quireceduntdecorporepenitenciaaccepta,placuit
sine reconciliatoria manus inpositione eis conmunicare, quod morientis sufficit
reconciliationi secundum diffinitiones Patrum, qui huiusmodi conmunionem uiaticum
congrue, nominauerunt. Quod si superuixerint, stent in ordine penitentium, ut ostensis
necessariis penitenciae fructibus legitimam conmunionem cum reconciliatoria manus
inpositionerecipiant.1.Clericisquoquedesiderantibuspenitencianonestneganda.2.
Similiter subito obmutescens (prout statutum est) baptizari, aut penitenciam accipere
potest,siuoluntatispreteritaetestimoniumaliorumuerbishabet,autpresentisinsuonutu.
3.Amentibusetiamquecumquepietatissuntsuntconferenda.
 756

P.2.C.26.Q.6.C.VIII.Aliorumtestimoniomoriturusreconcilietur,siobmutuituelin
frenesimuersusest.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.76.]Isquipenitenciamininfirmitatepetit,si
casu, dum ad eum sacerdos inuitatus uenit, oppressus infirmitate obmutuerit uel in
frenesimconuersusfuerit,denttestimoniumquieumaudierunt,etaccipiatpenitenciam,et,
sicontinuocrediturmoriturus,reconcilieturpermanusinpositionem,etinfundaturorieius
eucharistia.Sisuperuixerit,admoneaturasupradictistestibuspeticionisuaesatisfactum,et
subdatur statutis penitenciae legibus quamdiu sacerdos, qui penitenciam dederit,
probauerit,Item:[c.78.]1.Penitentes,quiininfirmitateuiaticumeucharistiaeacceperint,
nonsecredantabsolutossinemanusinpositione,sisuperuixerint.

P.2.C.26.Q.6.C.IX.Curaetprobationeepiscopimorientesreconcilientur.

ItemexConcilioNiceno.[c.12.]Dehisuero,quireceduntexcorpore,antiquaelegis
regulaobseruabituretiamnuncita,ut,sifortequisreceditexcorpore,necessariouitaesuae
nondefraudeturuiatico.Quodsidesperatusaliquisreceptaconmunionesuperuixerit,sit
intereos,quisolaorationeconmunicant.Deomnibustamenhis,quiacorporerecedunt,in
dandoeiscommunionemcuraetprobatiositepiscopi.

P.2.C.26.Q.6.C.X.Nonestnegandareconciliatiohis,quitemporenecessitatiseam
inplorant.

ItemLeoEpiscopus.[adTheodorum,ep. LXXXIX.al.XCI.]Hisquiintempore
necessitatis,etinpericuliurgentisinstantiapresidiumpenitenciae,etmoxreconciliationis
inplorant,necsatisfactiointerdicendaest,necreconciliatiodeneganda,quiamisericordiae
Deinecmensuraspossumusponere,nectemporadiffinire,apudquemnullaspatituruenire
moras conuersio,dicenteDeispirituperProphetam: Cumconuersusingemueris,tunc
saluuseris.1.Quodsiitaaliquaegritudineaggrauatisunt,utquodpauloanteposcebant
sub presenti significare non ualeant, testimonia eis fidelium circumstantium prodesse
debebunt.Simultamenetpenitenciae,etreconciliationisbeneficiumconsequantur,seruata
tamenregulacanonumpaternorumcircaeorumpersonas,quiindominicafidediscedendo
peccauerunt.

P.2.C.26.Q.6. C. XI. Non respuatur eius oblatio, qui festinans ad penitenciam

sacerdoteminuenirenonpotuit.

Item ex Concilio Epanensi. Si aliquis fuerit mortuus, qui iam sit confessus, et
testimonium habet bonum,etnonpoterat ueniread sacerdotem, sedpreoccupauit eum
mors in domo aut in uia, faciant pro eo parentes eius oblationem ad altare, et dent
redemptionemprocaptiuis.Gratian.Ecce,quodepiscopoprecipientepenitentesdeoccultis
peccatis, siue in periculo constituti per presbiterum possunt reconciliari. 1. Sed si
necessitate mortis peccator urgetur, et episcopus ita remotus est, quod eum presbiter
consulere non possit, negabitur penitencia morienti? et beneficium reconciliationis non
prestabiturpenitenti,quemconuersumDeusrecipitadueniam,iuxtaillud:Inquacumque
horapeccatorconuersusfueritetc.,etitem:Conuertiminiadmeintotocordeuestroet
ego conuertar ad uos, ecclesia sibi reconciliare negliget? quem intus Deus suscitauit
ecclesia foris absoluere contempnet? dampnabit episcopi absentia quem gratia diuinae
presenciae illustrat perlauacrum regenerationis? Morituris succurritur etiam alaicis, si
 757

presbiteridefuerint.Curergobeneficioreconciliationisperpresbiterumsubuenirieinon
poterit,sicontigeritepiscopumdeesse?sisecundumAugustinumquiagensinextremis
confitetursocioturpitudinemcriminis fitdignusueniaexdesideriosacerdotis,curnon
similitersitdignusreconciliationeexdesiderioepiscopiquisacerdotinonnegatmaculam
suireatus?Itemmorientibuspenitenciamnegarepresbiterinondebent.UndeIuliusPapa
ait:

P.2.C.26.Q.6. C. XII. Reus est animarum presbiter, qui penitenciam morientibus

abnegat.

Sipresbiterpenitenciamabnegaueritmorientibus,reuseritanimarum,quiaDominus
dicit: Quacumque die conuersus fuerit peccator ad penitenciam, uita uiuet, et non
morietur.Veraenimconfessioinultimotemporepotestesse,quiaDominusnonsolum
temporis,sedetiamcordisinspectorest,sicutlatrouniuspenitenciamomentimeruitesse
inparadysoinhoraultimaeconfessionis.ItemCelestinusPapa:[inepist.II.adEpiscopos
Galliae]

P.2.C.26.Q.6.C.XIII.Penitenciamorientibusnonestdeneganda.

Agnouimus penitenciam morientibus denegari, nec illorum desideriis annui, qui

obitussuitemporehocanimaesuaecupiuntremediosubueniri.Horremus(fateor)tantae
inpietatis aliquem reperiri, ut de Dei pietate desperet, quasi non possit ad se quouis
temporeconcurrentisuccurrere,etpericlitantemsubonerepeccatorumhominemredimere,
quoseuelleexpediridesideratetliberari.Quidhoc,rogo,aliudestquammorientimortem
addere,eiusqueanimamsuacrudelitate,neabsolutapossitesse,occidere?cumDominus
ad subueniendum paratissimus, inuitat ad penitenciam, sic promittit peccatori: In
quacumquehoraetc.,etitem:Nolomortempeccatoris,sedutconuertatur,etuiuat.
Salutem ergo homini adimit quisquis mortis tempore penitenciam sibi denegauerit, et
desperauerit de misericordia Dei, qui eum ad subueniendum morienti sufficere uel in
momento possenoncrediderit. Perdidissetlatroincrucepremium adChristi dexteram
pendens,siillumuniushoraepenitencianoniuuisset.Cumessetinpena,penituit,etpro
uniusprofessionesermonishabitaculumparadysieopromittentepromeruit.Veraergoad
Deumconuersioinultimispositorummentepociusestestimandaquamtempore,Propheta
hocasserentetaliter:Cumconuersusingemueris,tuncsaluuseris.CumergoDominussit
cordis inspector, quouis tempore non est deneganda penitencia postulanti, cum illi se
obliget iudici, cui occulta omnia nouerit reuelari. Gratian. Cui autem penitencia non
denegatur, nec reconciliatio sibi deneganda est. Inconsulto ergo episcopo penitentem
presbiter reconciliare non debet, nisi ultima necessitas cogat. Unde in Cartaginensi
ConcilioIII.[c.32.]legitur:

P.2.C.26.Q.6.C.XIV.Inconsultoepiscopopenitentempresbiternonreconciliet,nisi
ultimacogatnecessitas.

Presbiter inconsulto episcopo non reconciliet penitentem, nisi absente episcopo

ultimanecessitascogat.Cuiuscumquepenitentispublicumetuulgatissimumcrimenest,
quoduniuersamconmoueriturbem,anteabsidamecclesiaeeimanusinponatur.
 758

P.2.C.26.QuestioVII.

Gratianus. I. Pars. De tempore uero satisfactionis, an sit inponendum morituris,

TheodorusCantuariensisArchiepiscopusinPenitencialisuoitadiffinit:

P.2.C.26.Q.7.C.I.Inpericuloconstitutispenitenciaequantitasnonestinponenda,
sedinnotescenda.

Abinfirmisinpericulomortispositispuraestconfessiopeccatoruminquirenda,non
tamen illis inponenda est quantitas penitenciae, sed innotescenda, et cum amicorum
orationibusetelemosinarumstudiisponduspenitenciaesubleuandum,sifortemigrauerint,
ne obligati et conmunione et consortio ueniae fiant alieni. A quopericulo sidiuinitus
ereptusconualuerit,penitenciaemodumasacerdotesibiinpositumdiligenterobseruet,et
ideosecundumauctoritatemcanonicam,neillisianuapietatisclausauideatur,orationibus
etconsolationibusecclesiasticis,sacraunctioneoleiinuncti,secundumstatutasanctorum
Patrumconmunioneuiaticireficiantur.II.Pars.Gratian.Aliisueroproqualitatepeccatiet
presidentiumarbitriotemporapenitenciaedecernendasunt.UndeLeoPapa:[ep.LXXVII.
al.LXXIX.adNicetamepiscopum,c.6.]

P.2.C.26.Q.7.C.II.Presidentiumarbitrioprefiganturtemporapenitudinis.

Tempora penitudinis habita moderatione constituenda sunt tuo iudicio, prout

conuersorum animos prospexeris esse deuotos, pariter etiam habentes et etatis senilis
intuitum, et periculorum quorumcumque, aut egritudinum respicientes necessitates. In
quibussiquisitagrauiterurgeatur,ut,dumadhucpenitet, desaluteipsiusdesperetur,
oporteteipersacerdotalemsollicitudinemconmunionisgratiasubueniri.

P.2.C.26.Q.7.C.III.Etqualitascriminum,etcontriciopenitentiuminsatisfactione
inponendaasacerdoteconsideretur.

Item Nykolaus Papa. De his uero, qui pro criminibus penitenciam gerunt, et ad
cingulummiliciaereuertuntur,constateoscontrasacrasregulasagere.Verumquiacrimina
nonequaliasunt,perhibesquealioshorumpropternimiamebetudinemindesperationem
cecidisse,aliosobhocadpaganosfugisse:tibihocconmittimusdecernendum,nimirum,
quilocaettempusregionisillius,modumqueculpae,necnonetpenitenciam,etgemitus
hominumadconfessionemuenientiumpresenspositusinspicereuales.

P.2.C.26.Q.7.C.IV.Deeodem.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 2.] His, qui diuersorum peccatorum lapsus
incurrunt, et oratione, et confessione ac penitencia malorum suorum perfectam
conuersionem demonstrant, pro qualitate peccati penitenciae tempus adtribuendum est
propter misericordiam et bonitatem Dei. Qui ergo huiusmodi sunt reuocandi et ad
conmunionemsuntapplicandi.
 759

P.2.C.26.Q.7. C. V. Episcopi arbitrio pro qualitate peccati penitenciae tempora

distribuantur.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 31.] Penitentibus secundum differenciam

peccatorumepiscopiarbitriopenitenciaetemporadecernantur.

P.2.C.26.Q.7.C.VI.Sinepersonarumacceptioneinplorantipenitenciadetur.

Item ex Concilio Cartaginensi IV. [c. 74. 75. 80. 82. 81. 64. 79.] Sacerdos
penitenciamimplorantiabsquepersonaeacceptionepenitenciamsecundumlegesiniungat.
Negligentiores uero penitentes tardius reconcilientur. Omni autem tempore ieiunii
penitentibusmanusasacerdotibusinponantur.Diebusetiamremissionispenitentesgenua
flectant, mortuosinecclesiam efferant,etsepeliant. Dieautemdominicononieiunent.
Namquidominicodiestudioseieiunatnoncredituressecatholicus.Penitentesuero,qui
legespenitenciaeattenteexecuntur,sicasuinitinereuelinmarimortuifuerint,ubieis
subuenirinonpossit,memoriaeorumetorationibusetoblationibusconmendetur.Undein
VIII.Sinodolegitur:

P.2.C.26.Q.7.C.VII.Tempuspenitenciaequalitatemsequiturdelicti.

Proqualitatedelictipenitenciaetempusinpendatur.

P.2.C.26.Q.7. C. VIII. Tempus et modus penitendi delinquentibus presidentis

inponaturiudicio.

Item.Hocsitposituminiudicioeorum,quipresunt,uelquantotempore,uelquali
modo penitere debeant qui delinquunt, quia etas ad eruditionem multam facit haberi
differenciampenae.III.Pars.Gratian.Quoaffectupenitentemsuscipereetinpenitentem
abiceredebeamus,exeademSinodoeuidenterostenditur,dumdicitur:

P.2.C.26.Q.7.C.IX.Intimokaritatisaffectupenitentemdebemussuscipere.

Penitentem ex corde ita oportet suscipi, sicut Dominus ostendit, cum dicit, quia
conuocauiamicosmeosetuicinos,dicens:Congratulaminimichi,quiainueniouemmeam,
quamperdideram.

P.2.C.26.Q.7.C.X.PenitenteslegemDeidiligant,iniquitatemodiohabeant.

Item. Affectum illum in se recipiat penitens, quem gerebat ille, qui dicebat:
Iniquitatemodiohabui,etabhominatus sum;secundumea,quescriptasuntinsexto
Psalmo atqueinaliis quamplurimis;uelea,queApostolusdixitadeos,quisecundum
Deum contristati sunt: Quantum operatum est, inquit, in nobis sollicitudinem, sed
excusationem,sedindignationem,sedemulationem,seduindictam.Inomnibusexhibuistis
uoscautosessenegocio.Sedetipsisinquibusdeliquit,agensmultacontraria,sicutet
Zacheusfecit.
 760

P.2.C.26.Q.7.C.XI.Inpenitentestamquamethnicihabeantur.

Item. Erga eum, qui peccata sua non punit, tales esse debemus, sicut Dominus
precepit,dicens:Sittibisicutgentilisetpublicanus;etsicutApostolusdocuitdicens:
Subtrahiteuosabomnifratreambulanteinordinateetnonsecundumtraditionem,quam
tradidimusuobis.

P.2.C.26.Q.7.C.XII.Meliusesterrareinmisericordiaremittendiquaminseueritate
ulciscendi.

Item Iohannes Crisostomus. [id est auctor operis imperfecti, homilia. ad c. 23.
Matthaei.]Alligantautemoperagrauiaetinportabilia,etc.Talessuntsacerdotesetiam
nunc,quiomnemiusticiampopulomandant,etipsinecmodicamseruant,uidelicet,nonut
faciendosint,sedutdicendoappareantiusti.Talessuntquigrauepondusuenientibusad
penitenciaminponunt,quiadicunt,etnonfaciunt,etsic,dumpenapenitenciaepresentis
fugitur, contempnitur pena peccati futura. Sicut enim, si fascem super humeros
adolescentis,quemnonpotestbaiulare,posueris,necessehabetutautfascemreiciat,aut
sub pondere confringatur: sic et homo, cui graue pondus penitenciae inponis, aut
penitenciamreiciet,autsuscipiens,dumsufferrenonpotest,scandalizatusampliuspeccat.
Deinde, etsi erramus modicam penitenciam inponentes, nonne melius est propter
misericordiamrationemdare,quamproptercrudelitatem?Ubienimpaterfamiliaslargus
est,dispensatornondebetessetenax.SiDeusbenignus,utquidsacerdoseiusausterusuult
apparere?

P.2.C.26.Q.7.C.XIII.Kalendarumobseruationesagerenonlicet.

Item Martinus Papa. [c. 74.] IV. Pars. Non licet iniquas obseruationes agere
kalendarum,etotiisuacarenequelauroautuiriditatearborumcingeredomos;omnishec
obseruatiopaganorumest.ZachariasPapa:[inConcilioRomano,c.9.]

P.2.C.26.Q.7.C.XIV.Anathemasitquiritupaganorumkalendasobseruat.

SiquiskalendasIanuariiritupaganorumcolere,uelaliquidplusnouifacerepropter
nouumannumautmensascumlampadibusuelepulis,indomibuspreparare,etperuicoset
plateascantatoresetchorosducerepresumpserit,anathemasit.

P.2.C.26.Q.7.C.XV.Infirmitatibushominumincantationesnichilremediiprestant.

ItemAugustinus.Ammoneantsacerdotesfidelespopulos,utnouerintmagicasartes
incantationesquequibuslibetinfirmitatibus hominumnichilposseremedii conferre;non
animalibus languentibus,claudicantibusue, ueletiam moribundis quicquam mederi: sed
hocesselaqueosetinsidiasantiquihostis,quibusilleperfidusgenushumanumdecipere
nititur.Etsiquishecexercuerit,clericusdegradetur,laicusanathematizetur.

P.2.C.26.Q.7.C.XVI.DiesEgiptiaci,etIanuariikalendaenonsuntobseruandae.

ItemAugustinus.Nonobseruetisdies,quidicunturEgiptiaci,autkalendasIanuarii,
in quibus cantilenae quedam, et comessationes, etad inuicem donadonantur, quasi in
principioannibonifatiaugurio,autaliquosmenses,auttempora,autdies,etannos,aut
 761

lunaeetmensissolisquecursum,quiaquiethas,etquascumquediuinationes,autfata,aut
auguriaobseruat,autadtendit,autconsentitobseruantibusinutiliteretsinecausa,etmagis
adsuidampnationemquamadsalutemtendit;siueperquosdamnumeroslitterarum,et
lunae, per Pitagoricam nigromantiam egrotantium uitam uel mortem, uel prospera uel
aduersafuturainquirunt,siuequiadtenduntsomnialiascripta,etfalsoinDanielisnomine
intitulata,etsortes,quedicuntursanctorumApostolorum,etauguriaauium,autaliquapro
domofacienda,autconiugiacopulanda,autincollectionibusherbarumcarminadicunt,aut
pictatiolas pro quauis infirmitate scriptas, super homines aut animalia ponunt, preter
simbolumetorationemdominicam,autmagicisfalsitatibusingrandinariisettempestatibus
credunt. Qui autem talibus credunt, aut ad eorum domos euntes, aut suis domibus
introducunt, ut interrogent, sciant, se fidem Christianam et baptismum preuaricasse, et
paganum, et apostatam, id est retro abeuntem et Dei inimicum, iram Dei grauiter in
eternumincurrisse,nisiecclesiasticapenitenciaemendatusDeoreconcilietur.Dicitenim
Apostolus:Siuemanducatis,siuebibitis,siuequidaliudfacitis,innomineDomininostri
Iesu Christi facite, in quo uiuimus, mouemur, et sumus. De temporum quoque
obseruationibusscribitAugustinusinEnchiridion:[c.79.]

P.2.C.26.Q.7.C.XVII.Grauepeccatumestdiesobseruare,etmensesetannos.

Quisexistimaret,quammagnumpeccatumsitdiesobseruare,etmenses,etannos,et
tempora,(sicutobseruantquicertisdiebus,siuemensibus,siueannisuoluntuelnolunt
aliquid inchoare, eo quod secundum uanas doctrinas hominum fausta uel infausta
existimenttempora),nisihuiusmalimagnitudinemextimoreApostolipensaremus,qui
talibusait:Timeouos,nefortesinecausalaboraueriminuobis?Idemsuperepistolamad
Galathas: [ad c. 4.] 1. Intelligat lector ad tantum periculum animae pertinere
supersticiosastemporumobseruationes,utdicatApostolus:Timeouos,nefortesinecausa
laboraueriminuobis.Quodquamuistantacelebritateatqueauctoritateperorbemterrarum
inecclesiislegatur,plenasunttamenconuenticulanostrahominibus,quitemporarerum
agendarumamathematicisaccipiunt.Iamuero,nealiquidinchoeturautedificiorum,aut
huiusmodiquorumlibetoperum,diebus,quosEgiptiacosuocant,sepeetiamnosmonere
nondubitant.

P.2.C.26.Q.7.C.XVIII.Sineincantationeherbasuelpetrashaberelicet.

Item Ieronimus. Demonium sustinenti licet petras uel herbas habere sine
incantatione.

P.2.CausaXXVII.

Gratianus. Quidam uotum castitatis habens desponsauit sibi uxorem; illa priori
condicionirenuncians,transtulitseadalium,etnupsitilli;ille,cuipriusdesponsatafuerat,
repetiteam.(Qu.I.)Hicprimumqueritur,anconiugiumpossitesseinteruouentes?(Qu.
II.)Secundo,anliceat,sponsaeasponsorecedere,etaliinubere?

P.2.C.27.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quoduerououentesmatrimoniacontraherenonpossunt,multis
auctoritatibus probatur.InConcilio namqueCartaginensic.CIV.statutuminueniturde
uiduis,queprofessamcontinentiampreuaricatesunt:
 762

P.2.C.27.Q.1.C.I.Excommunicenturuiduae,quereligiosohabituabiectonuptias
elegerint.

Sicut bonum est castitatis premium, ita et maiori obseruantia et preceptione

custodiendum est, ut si que uiduae, quamlibet adhuc in minoribus annis positae, et
inmaturaetateauirorelictae,sedeuouerintDeo,etuestelaicaliabiectasubtestimonio
episcopietecclesiaeinreligiosohabituapparuerint,posteaueroadsecularestransierint
nuptias,secundumApostolumdampnationemhabebunt,quiafidemcastitatis,quamDeo
uouerunt, irritam facere uisae sunt. Tales ergo personae a Christianorum conmunione
sequestrentur,nequeinconuiuiocumChristianisconmunicent.Namsiadulteriiconiuges
reaesuntsisuisobnoxiaeuirisnonfuerint,quantomagisuiduae,queDeireligiositatem
mutauerunt,crimineadulteriinotabuntur,sideuotionem,quamsponte,noncoactae,Deo
obtulerunt,libidinosacorriperuntuoluptate,atqueadsecundasnuptiastransitumfecerint?
Que etsi uiolentia irruente ab aliquo oppressae fuerint, ac postea delectatione libidinis
permanereinconiugioraptoriueluiolentouiroconsenserint,dampnationesuperiusdicta
teneantur obnoxiae. De talibus Apostolus ait: Cum enim luxuriatae fuerint, nubere in
Christouolunt,habentesdampnationem,quiaprimamfidemirritamfecerunt.

P.2.C.27.Q.1.C.II.Deuiduisetuirginibusqueareligionispropositodiscedunt.

Item ex epistola Gregorii missa ad Bonifatium. Viduas a proposito discedentes

uiduitatis,superquibusnosconsulereuoluitdilectiotua,fraterkarissime,credotenossea
S.PauloetamultissanctisPatribus,nisiconuertantur,olimessedampnatas.Quasnos
apostolicaauctoritatedampnandas,etaconmunionefideliumatquealiminibusecclesiae
arcendasforecensemus,usquequoobediantepiscopissuis,etadbonum,quodceperunt,
inuiteautuoluntariereuertantur.1.Deuirginibusautemnonuelatis,sideuiauerint,a
sanctae memoriae predecessore nostro Papa Innocentio taliter decretum habemus: He
uero, que necdum sacro uelamine tectae, tamen in proposito uirginali semper se
simulauerintpermanere,licetuelataenonfuerint,tamensinupserint,aliquantotemporehis
agendapenitenciaest,quiasponsioearumaDominotenebatur.Sieniminterhominessolet
bonaefideicontractusnullarationedissolui,quantomagisistapollicitatio,quamcumDeo
pepigit, solui sine uindicta non poterit, etc. 2. Si uirgines nondum uelatae taliter
penitencia publica puniuntur, et a cetu fidelium usque ad satisfactionem excluduntur,
quantomagisuiduae,queperfectiorisetatisetmaturiorissapientiaeatqueconsiliiexistunt,
uirorumqueconsortiomultociensusaesunt,ethabitumreligionisassumpserunt,etdemum
apostatauerunt,atqueadprioremuomitumsuntreuersae,anobisetabomnibusfidelibusa
liminibus ecclesiae et a cetu fidelium usque ad satisfactionem sunt eliminandae, et
carceribus tradendae, qualiter iuxta apostolum Paulum tradentes huiusmodi hominem
sathanae,utspirituseiussitsaluusindieDomini.DetalibusenimDominusperMoysen
loquitur, dicens: Auferte malum de medio uestri. De quibus per Prophetam ait:
Letabitur iustus, cum uiderit uindictam inpiorum: manus suas lauabit in sanguine
peccatoris.Detalibusnamque,eteorumsimilibus,atqueeisdemconsentientibusdicitur:
Quianonsolumquifaciunt,sedetiamquiconsentiuntfacientibusreisunt.

P.2.C.27.Q.1. C. III. Transire non possunt uiduae et uirgines post religionis

propositumadnuptias.

ItemexDecretoGelasiiPapaeadSiciliensesEpiscoposmisso,c.9.Nequeuiduasad
nuptiastransirepatimur,queinreligiosopropositodiuturnaobseruationepermanserunt.
 763

Similiteruirginesnubereprohibemus,quasannisplurimisinmonasteriisetatemperegisse
contigerit.

P.2.C.27.Q.1.C.IV.Exquolibetsensucorporismuliercorrumpipotest.

Item Ciprianus ad Pomponium de uirginitate. Nec aliqua putet se posse hac

excusationedefendi,quodinspicietprobaripossit,anuirgosit,cumetmanusobstetricum
etoculussepefallatur,et,siincorruptainuentafuerituirgoeaparte,quamulierpotestesse,
poterittamenexaliacorporispartepeccasse,quecorrumpipotest,ettameninspicinon
potest. Certe ipse concubitus, ipse conplexus, ipsa confabulatio, et osculatio, et
coniacentiumduorumturpisetfedadormitio,quantumdedecorisetcriminisconfitetur?Si
superueniens maritus sponsam suam iacentem cum altero uideat, nonne indignatur et
fremit,etperzelidolorem,portatgladiuminmanusua?EtChristusDominusetiudex
noster,cumuirginemsuamsibidicatametsanctitatisuaedestinatamiacerecumaltero
cernit,quamindignaturetirascitur?etquaspenasincelestishuiusmodiconiunctionibus
conminatur?Cuiusutgladiumspiritalemetuenturumiudiciidiemunusquisquefratrum
possiteuadere,omniconsilioprouidereetelaboraredebemus.

[P.2.C.27.Q.1.C.V.]

Idem.[ineademepistola]Quodsipenitenciamhuiusilliciticoncubitussuiegerint,et
a se inuicem recesserint, inspiciantur iterum uirgines ab obstetricibus diligenter, et si
uirgines inuentae fuerint, accepta conmunione ad ecclesiam admittantur; hac tamen
interminatione,ut,siadeosdemmasculospostmodumreuersaefuerint,autsicumeisdem
in una domoetsubeodem tectosimul habitauerint, grauiore censuraeiciantur, nec in
ecclesiapostmodumfacilerecipiantur.Siautemdeeisaliquacorruptafueritetdeprehensa,
agatpenitenciamplenam,quehoccrimenadmisitqueiamnonmariti,sedChristiadultera
est,etideoestimatoiustotempore,posteaexomoloysisuifactaadecclesiamredeat.Quod
si obstinate perseuerant, nec se ab inuicem separant, sciant se cum hac sua inpudica
obstinationenumquamanobisadmittiinecclesiamposse,neexemplumceterisadruinas
delictissuisfacereincipiant,necputentsibiuitaeautsalutisconstarerationem,siepiscopis
etsacerdotibusobtemperarenoluerint.

P.2.C.27.Q.1.C.VI.Clericusdeponatur,laicusexcommunicetur,quicummoniali
mechatusfuerit.

ItemexVI.Sinodo.[inTrulloc.4.]Siquisepiscopus,presbiter,autdiaconus,aut
subdiaconus, aut lector, aut psalmista, aut hostiarius cum muliere sanctificata Deo
mechatusfuerit,deponatur,quiasponsamChristicorrupit;siuerolaicus,excommunicetur.

P.2.C.27.Q.1. C. VII. Viduae et puellae, que post religionis habitum nubunt, a

conmunionesuspendantur.

ItemexConcilioTolletanoIV.,c.8.Deuiduisetpuellis,quehabitumreligionisin
domibus propriis tam a parentibus, quam per se mutauerunt si postea contra instituta
patrumuelpreceptacanonumconiugiacrediderintcopulanda,tamdiuutriquehabeantura
conmunionesuspensi,quousquequodilliciteperpetraueruntemendent.Quodsiemendare
neglexerint,aconmunioneuelomniumChristianorumconuiuioperpetuosintsequestrati.
 764

P.2.C.27.Q.1.C.VIII.Deeodem.

ItemexConcilioMartiniPapae.Viduasautemuelarepontificumnullusattemptet
proutstatutumestindecretisGelasiiPapaecapituloXIII.quodnecauctoritasdiuina,nec
canonum forma prestituit. Quod si propria fuerit uoluntate continentiam professa, in
eiusdemGelasiicapituloXXI.legitur,eiusintentioprosereddatrationemDeo,quia,sicut
secundumApostolum,sisecontinerenonpoterat,nullatenusnubereuetabatur,sicsecum
habita deliberatione promissam fidem pudicitiae Deo debet custodire. Nos autem
auctoritatePatrumsuffultiinhocsanctoconciliosancimusetlibereiudicamus,sisponte
uelamen quamuis non consecratum sibi inposuerit, et in ecclesia inter uelatas Deo
oblationem obtulerit, uelit nolit, sanctimoniae habitum ulterius habere debet, licet
sacramentoconfirmareuelit,eotenoreetrationesibiuelameninposuisse,utiterumposset
deponere.]

P.2.C.27.Q.1.C.IX.Dehis,queuotumuirginitatishabentesnubunt,necdumsacro
uelaminetectae.

Item ex Decretis Innocentii Papae, c. 20. [in Codice canonum, et epist. 2. ad

Victricium,c.13.]Heuero,quenondumsacrouelaminesunttectae,tameninproposito
uirginali semper simulauerant se permanere etc. et infra. [PALEA. Licet uelatae non
fuerint,sifortenupserinthisagendaaliquantotemporepenitenciaest,quiasponsioearum
a Domino tenebatur. Si enim inter homines solet bonae fidei contractus nulla ratione
dissolui, quantomagisistapollicitatio, quamcumDeopepigit,soluisineuindicta non
debet?]NamsiApostolusillas,queapropositouiduitatis discesserunt,dixerathabere
dampnationem,quiaprimamfidemirritamfecerunt;quantomagisuirginesquefrangere
fidemconataesunt.

P.2.C.27.Q.1.C.X.Nonsuntadmittendaeadpenitenciamuirginessacrae,sipublice
nupserint.

ItemexDecretoeiusdem,capitulo19.[inCodicecanonum,inepistolaautemad
Victriciumc.12.]QueChristospiritualiternubuntsiposteapublicenupserint,noneas
admittendasesseadpenitenciam,nisihii,quibusseiunxerant,demundorecesserint.Si
enimdehominibushecratiocustoditur,utquecumqueuiuenteuiroalterinupserit,adultera
habeatur,neceiagendaepenitenciaelicentiaconceditur,nisiunusdehisfueritdefunctus,
quantomagisdeillatenendaest,queanteseinmortalisponsoconiunxeratetposteaad
humanastransmigrauitnuptias.

P.2.C.27.Q.1. C. XI. Ab ecclesia eliminandae et ergastulis retrudendae sunt

monachorumuelmonacharuminpudicaepersonae.

ItemexConcilioTriburiensi,c.6.Inpudicasdetestabilesquepersonasmonachorum
scilicetatquemonacharum,queabiectopropositosanctitatisillicitaacsacrilegacontagione
semiscuerunt,etinarbitriumconscientiaedesperationeperductae,deillicitisconplexibus
liberefiliosprocreauerint,amonasteriorumcetuecclesiarumqueconuentibuseliminandas
essemandamus,quatinusretrusaeinsuisergastulistantumfacinuscontinualamentatione
deflentes purificatorio possint penitudinis igne decoqui, ut eis uel ad mortem solius
misericordiaeintuituperconmunionisgratiampossitsubueniri.
 765

P.2.C.27.Q.1. C. XII. Monachus et uirgo Domino consecrata si nupserint,

excommunicentur.

Item ex eodem. Virginem, que se Deo consecrauerit, similiter et monachum

decernimusnonlicerenuptialiaiuracontrahere.Quodsihocinuentifuerintperpetrantes,
excommunicentur.Confitentibusautemdecreuimus,uthabeatauctoritatemeiusdemloci
episcopusmisericordiamhumanitatemquelargiri.

P.2.C.27.Q.1. C. XIII. Dum uiuunt, lamentis penitenciae se afficiant qui

sanctimonialibusscientercopulantur.

Item ex eodem. Hii igitur, qui scientes sanctimonialibus in matrimonio sunt ad

iniuriam Christi copulati, iuxta censuram zeli Christiani separentur, et numquam eis
concedaturiugaliuinculoreligari,sedinpenitenciaelamentisseuehementer,dumuiuunt,
afficiant.

P.2.C.27.Q.1. C. XIV. A sacra conmunione priuentur qui sacris uirginibus se

sociant.

ItemexeodemVirginibussacrissequosdamtemeresociarecognouimus,etpost
dicatumDeopropositumincestafederasacrilegaquemiscere.Quosprotinusequumesta
sacra conmunione detrudi, et nisi per publicam probatamque penitenciam omnino non
recipi.Sedtamenhisuiaticumdeseculotranseuntibus,sidignepenituerint,nonnegetur.

P.2.C.27.Q.1. C. XV. In monasterio reuocetur ac recludatur que a fornicatione

recederenoluerit.

ItemGregorius.Peruenitadnos,quodquidamuirnequissimusdiabolicoinstinctude
monasteriosuaseratexirequandamDeosacratam,atqueaquodamuiro,undeexierat,sit
reuocata,rursusqueeamuirillenequissimusiniquasuasionedemonasterioeiciens,apud
seretineatinpudice.Volumusautem,utepiscopatustuiauctoritateinmonasterioreuocetur
acrecludatur.

P.2.C.27.Q.1.C.XVI.Nonestfasuiduispostsusceptumuelamenasacroproposito
discedere.

ItemexConcilioAurelianensi,c.3.Viduae,quespontaneauoluntateabaltarisacrae
conuersationisuelamensuscipiuntdecreuitsinodusineodempropositopermanere.Non
enimfasessedecreuimus,postquamsesemelDominosubueloconsecrauerint,iterumeis
concediSpirituisanctomentiri.

P.2.C.27.Q.1.C.XVII.Quisacrotectamuelamineinconiugiumducitanathemasit.

Itemexeodem.Siquissacrouelamineconsecrataminconiugiumduxerit,etpost
dicatum Deopropositumincestafederasacrilegaque miscuerit, utinconstitutis Gelasii
PapaecapituloXX.legitur,protinusequumestasacraconmunionedetrudi,etnisiper
publicam probatamque penitenciam nonrecipi omnino.Sipenituerint, transeuntibus de
seculo uiaticum non negetur. 1. In Calcedonensi concilio capitulo XVII.: Hoc
perpetrantesexcommunicentur;confitentibusauctoritateepiscopimisericordialargiatur.
 766

2. In epistola Syricii Papae c. 6.: Velatae et Deo consecratae, si abiecto proposito

sanctitatisclanculosacrilegacontagionesemiscuerint,etillicitisconplexibuspubliceet
liberefiliosprocreauerint,hasnuptiasdetestabilesquepersonasamonasteriorumcetuet
ecclesiarum conuentibus eliminandas esse iudicatum est, quatinus detrusae ergastulis
tantum facinus continua lamentatione defleant. Unde et uerbo Domini, et canonica
auctoritateinhacsanctasinodoprecipimus,utomninoseparentur,etiuramentocolligentur,
utulteriussubunononcohabitenttecto.

P.2.C.27.Q.1.C.XVIII.Adhabitumredirecogatur,etrecludaturinmonasterio,qui
religiosamuestemabiecit.

ItemGregoriusVitaliano,EpiscopoSipontino.[lib.VII.Indict.1.epist.9.]Sicustos
religiosihabitus,autessenossesepiscopus,filiamgloriosaememoriaeTullianimagistri
militiae,teillicpositoproiectisreligiosisuestibusnecadsecularemreuertihabitum,necad
noslicuissetperuersamepistolamdestinare.Sedquianimiadesidiaactorporedeprimeris,
intuodedecoreresadpresensillicitainpuneconmissaest.Namsicut,prefatisumus,si
sollicitusextitisses,priusadnosultiomulierisprauissimaequamculpadebuitperuenire.
Quia ergo tantum hebes tantumque es negligens, ut, nisi canonicam in te fueris
cohercionem expertus, in aliis districtionem et disciplinam nescias custodire, qualiter
debeasessesollicitus congruotibi,siDominoplacuerit,temporedemonstrabimus.1.
Presentiaigiturscriptasuscipiens,euigilaetexcitatussaltimexequerequodpressusnunc
usque ignauia distulisti. Instantiae ergo tuae sit predictam mulierem una cum Sergio
defensorenostroconprehendere,etstatimnonsolumadmalecontemptumhabitumsine
excusationealiquareuocare,sedetiaminmonasterio,ubiomninodistricteualeatcustodiri,
detrudere,etitaomnemcircaillamsollicitudinemexhibere,utquamsitnefariumquod
conmisitextuapossitdistrictionecognoscere.2.Quainresiquis(quodnoncredimus)
laicorum aliquo tibi ingenio temptauerit obsistendum, asanctissimae eumconmunionis
participatione suspende nobisque renunciare festina, ut quantum sit execrabile quod
presumit,postquamconsiderationeproprianonaduertit,emendationisqualitatecognoscat.
3.Inhisautemomnibusitacautumstudeteuigilantemqueostendere,utculpamtuam
nongeminareneglectu,sedaliquantisperualeassollicitudineminuere.

P.2.C.27.Q.1.C.XIX.Districtaecustodiaetradaturqueareligionispropositoad
secularemhabitumrediit.

IdemSergioDefensori.[lib.VII.Indict.1.ep.10.]Sihomoesses,autdiscretionem
aliquam habuisses, ita regularis disciplinae debuisti custos existere, ut ea, que illicite
conmittuntur,anteuindictacorrigerenturquamadnoseorumnunciusperueniret.Seddum
nimia te facit stulticia negligentem, non solum de illis offendimur, sed etiam ad
ulciscendum desidiam tuam nichilominus prouocamur. Omni ergo dilatione omnique
excusationepostpositafiliamgloriosaememoriaeTullianimagistrimiliciae,queproiectis,
quassponteassumpsit,religiosisuestibus,indumentisselaicisdeturpauit,unacumfratreet
coepiscoponostroVitaliano festinaconprehendere, atqueadreligiosum rursushabitum
reuocare, ac in monasterio mittere, ubi districte omnino ualeat custodiri, nec eius
custodiamaliquatenusreleuaripermittas,quousquedenuonostrascriptasusceperis.Namsi
quolibet modo in hac re negligens uel lentus extiteris, ita in te districtissime noueris
uindicandum,utquodextenescispenapossisresecantecognoscere,quiasicutdiximussi
intellectum hominis habuisses, que facere modo preciperis, ante debueras etiam cum
ultioneatefactacognoscere.
 767

P.2.C.27.Q.1. C. XX. Non tribuitur licentia nubendi, qui continentiam seruare

decreuerunt.

ItemAugustinusdeconflictuuiciorumatqueuirtutum. [cap.24.]Nubendilicentia
quibusdamtribuitur:illisuidelicet,quiuirginitatemuelcastitatemuidualemnequaquam
professisunt.Quibusdamautemnontribuitur:illisuidelicet,quiuirginesuelcontinentes
essedecreuerunt.Fornicatioautemnulliinpuneconceditur.

P.2.C.27.Q.1.C.XXI.Peioressuntadulterisquicontinentiaepropositumuiolant.

Ideminlibrodebonoconiugii.Propositomeliore lapsas,sinupserint,feminas a
castitatesanctiori,queuoueturDeo,adulterisessepeioresmanifestumest.

P.2.C.27.Q.1.C.XXII.Monachusetuirgo,queseDeodedicauit,nuptiisiunginon
possunt.

ItemexConcilioCalcedonensi.[c.16.]SiquauirgosededicaueritDeo,similiter
monachus, non licet eis nuptiis iungi. Si uero fuerint inuenti hoc facientes, maneant
excommunicati.Statuimusueroposseeisfierihumanitatem,siitaprobaueritepiscopus
loci.

P.2.C.27.Q.1.C.XXIII.Diaconissa,quepostordinationemnubit,anathemasit.

Itemexeodem.[c.15.]Diaconissamnondebereanteannosquadragintaordinari
statuimus, et hoc cum diligenti probatione. Si uero susceperit ordinationem, et
quantocumquetemporeobseruaueritministerium,etposteasenuptiistradiderit,iniuriam
faciensgratiaeDei,hecanathemasitcumeo,quiinilliusnuptiisconuenerit.

P.2.C.27.Q.1. C. XXIV. Inter bigamas reputantur qui uirginitatem pollicitam

preuaricantur.

ItemexSinodoAnchiritana.[c.18.]Quotquotuirginitatempollicitampreuaricatae
sunt professione contempta, inter digamos, id est qui ad secundas nuptias transierunt,
haberidebent.

P.2.C.27.Q.1.C.XXV.VirginibusDeodedicatisnecinfinedandaestconmunio,si
libidiniseruierint.

Item ex Concilio Elibertano. [c. 13.] Virgines, que Deo se dedicauerunt, si

perdiderint pactum uirginitatis, atque eidem libidini seruierint, non intelligentes quid
amiserint,placuitnecinfinedandameisesseconmunionem.Quodsisemetpersuaserint,
quodinfirmitatecorporislapsaefuerint,ettemporeuitaesuaepenitenciamegerint,eta
coituseabstinuerint,placuiteasinfineconmunionemacciperedebere.

P.2.C.27.Q.1. C. XXVI. Cogatur ad penitenciam filia clerici, si deuota maritum

duxerit.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.30.]Defiliaepiscopiuelpresbiteri,siuediaconi,
si deuota fuerit, et maritum duxerit, si eam pater uel mater in affectum receperit, a
 768

conmunionehabeanturalieni.Paterueroinconciliocausassenoueritprestaturum.Mulier
uerononadmittaturadconmunionem,nisimaritodefunctoegeritpenitenciam.Siautem
uiuenteeosecesserit,etpenitenciam,egerit,uelpetieritconmunionem,inultimofineuitae
suaedeficienseamaccipiat.

P.2.C.27.Q.1.C.XXVII.Deuota,nisipeccaredesierit,nonestinecclesiarecipienda.

ItemexConcilioTolletanoI.[c.16.]Deuotampeccantemnonrecipiendamessein
ecclesianisipeccaredesierit,et,sidesinensegeritaptampenitenciamdecemannis,recipiat
conmunionem. Prius autem, quam in ecclesia admittatur ad orationem, ad nullius
conuiuium Christianae mulieris accedat. Quod si admissa fuerit, etiam hec, que eam
receperit, habeatur in absentia. Corruptorem etiam par pena constringat. Que autem
maritum acceperit non admittatur ad penitenciam, nisi aut uiuente marito caste uiuere
ceperit,autpostquamipsedecesserit.

P.2.C.27.Q.1.C.XXVIII.Demonacha,queadlapsumadulteriideducitur.

ItemGregoriusIohanni,EpiscopoCaralitano.[lib.III.epist.9.]Siquamonacharum
uel per antiquiorem licentiam, uel per inpunitatis prauam consuetudinem ad lapsum
adulteriideductafuerit,autinfuturumfueritperductauoraginem,hancpostconpetentis
seueritatemuindictaeinaliuddistrictiusmonasteriumuirginuminpenitenciamuolumus
redigi,utillicorationibusatqueieiuniisuacet,etsicpenitendoproficiat,etmetuendum
ceteris artioris disciplinae prestet exemplum. Is autem, qui cum huiusmodi feminis in
aliquafueritiniquitaterepertus,conmunionepriuetur,silaicus:siueroclericusest,asuo
remotusquoqueoffitioprosuiscontinuelugendisexcessibusinmonasteriumdetrudatur.

P.2.C.27.Q.1. C. XXIX. Post dignam penitenciam conmunionem recipiant qui in

religiosasmulieresexcedunt.

IdemIanuarioEpiscopo.[lib.III.epist.24.]Eosautem,quiinmulieres,queegressae
suntdemonasteriis,excesserunt,etnuncdicunturconmunionesuspensi,sifraternitastua
detalifacinoredignepenituissepreuiderit,adsacramconmunionemuolumustereuocare.

P.2.C.27.Q.1.C.XXX.Delegibusinperatorum.

Item ex Nouellis Iustiniani Inperatoris. Si quis rapuerit, uel sollicitauerit, uel

corruperit assistriam, uel diaconissam, uel monastriam, uel aliam mulierem religiosam
uitam uel habitum habentem, bona ipsius, et eorum, qui huius sceleris conmunione
contaminatisunt,religiosolocouendicentur,inquotalismulierhabitabat,perreligiosos
episcopos,etyconomos,etpresidesprouinciarum,etoffitialeseorum;ipsiautemcapitali
periculo subiciantur. Mulier autem ubique inuestigetur, et cum suis rebus monasterio
cautioritradatur.Sinautemdiaconissafueritliberoshabenslegitimos,parslegitimaliberis
eiusprestetur.
 769

P.2.C.27.Q.1.C.XXXI.Casteobseruentreligionishabitum,quereligionisobtentu
uelantur.

ItemexDecretoEugeniiPapae.[II.inConcilioRomano,c.29.] Mulieresobtentu
religionis uelatae aut in monasterio regulariter uiuant, aut in domibus suis susceptum
habitumcasteobseruent.

P.2.C.27.Q.1.C.XXXII.Monachusuxoremducensnumquamsacrigradussortiatur
offitium.

ItemexConcilioAurelianensi.[I.,c.22.et23.]Monachoorariuminmonasteriouel
zonas habere non liceat. Et si postea uxori fuerit sociatus, tantae preuaricationis reus
numquamecclesiasticigradussortiaturoffitium.

P.2.C.27.Q.1.C.XXXIII.Anteprofessamcontinentiamnubantuiduaequibusuolunt.

ItemAugustinusdebonouiduitatis. [c.28.]Viduae,quesenoncontinent,nubant
ante,quamprofessaecontinentiamDeououeant.Quodnisireddant,iuredampnantur.

P.2.C.27.Q.1. C. XXXIV. Non permittatur uidua post professionem continentiae

uotumdeserere.

ItemNykolausCaroloArchiepiscopo,eteiusSuffraganeis.Viduaquidem,quecapiti
sacrumuelameninposuit,siinterceterasuelatasfeminasinecclesiaorauerit,etoblationes
cumillisobtulerit,siprofessaestineodemhabitupermanere,spondensnumquamuelamen
religionisdeponere,areligionisobseruantiadiscederenonpresumat.

P.2.C.27.Q.1. C. XXXV. Professio uiduitatis coram episcopo facta post habitum

susceptumnulliuiolaripermittitur.

Item ex Concilio Aurasico. [c. 27.] Viduitatis seruandae professionem coram

episcopoinsecretariohabitam,inpositacoramepiscopouesteuiduali,dicimusnonesse
uiolandam.Ipsamtalisprofessionisdesertricemmeritoessedampnandamdecernimus.

P.2.C.27.Q.1.C.XXXVI.Modusetsolempnitasfaciendaeprofessionishocordine
seruetur.

Item ex Concilio Tolletano. [X., c. 5.] Omnes feminae uenientes ad sacram

religionempalliocapitacontegant,etconscriptamroboratamqueprofessionemfaciant,post
quam scripturam non sinantur relabi ad preuaricationis audaciam. 1. Que uero ex
omnibus his fuerint repertae animum aut uestem in transgressionem dedisse,
excommunicationissentenciamferant,etrursusmutatohabituinmonasteriis,donecdiem
ultimumclaudant,suberumpnisarduaepenitenciaepermaneantreligatae.

P.2.C.27.Q.1.C.XXXVII.FiliisuntperditionisquiuiolantcorporafeminarumDeo
sacratarum.

Item ex Concilio Arelatensi. Sciendum est omnibus, quod Deo sacratarum

feminarumcorporaperuotumpropriaesponsionisetuerbasacerdotisDeoconsecrataesse
 770

templascripturarumtestimoniisconprobantur,etideouiolatoresearumsacrilegi,aciuxta
Apostolumfiliiperditionisessenoscuntur.
[PALEA.

P.2.C.27.Q.1.C.XXXVIII.Deeodem.

Item.Viduae,siprius,quamcontinentiamprofiteantur,nubereelegerint,illisnubant,
quospropriauoluntateuoluerinthaberemaritos.Similisconditioetdeuirginibushabeatur,
necextrauoluntatemparentumuelsuamcoganturacciperemaritos.]

P.2.C.27.Q.1.C.XXXIX.Inmonasteriisretrudanturmonachiuxoribussociati.

Item Gregorius Artemio Subdiacono, in epistola 41. [lib. I.] Et quia aliquos
monachorumusqueadtantumnefasprosiluissecognouimus,utuxorespublicesortiantur,
precipimusutsubomniuigilantiarequiras,etinuentoshabitacohercioneinmonasteriis,
quomonachifuerant,remittifacias.

P.2.C.27.Q.1.C.XL.Demonachaqueadlapsumadulteriideducitur.

ItemInnocentiusPapa[II.inConcilioRomano,c.7.Utlex.]Utlexcontinentiaeet
Deo placens mundicia inecclesiasticis personisetsacris ordinibus dilatetur, statuimus,
quatinus episcopi, presbiteri, diaconi, subdiaconi, regulares canonici, monachi atque
conuersi professi, qui sacrum transgredientes propositum uxores sibi copulare
presumpserint,separentur.Huiusmodinamquecopulationem,quamcontraecclesiasticam
regulamconstatessecontractam,matrimoniumnonessecensemus.Quietiamabinuicem
separati pro tantis excessibus condignam penitenciam agant. Id ipsum quoque de
sanctimonialibus feminis, si (quod absit) nubere adtemptauerint, obseruari decernimus.
Gratian. His omnibus auctoritatibus uouentes prohibentur contrahere matrimonia, et
quidam eorum, si contraxerint, separari iubentur. II. Pars. Augustinus econtra talium
separationespeccatumasseritesse,itadicens:[inlibrodebonouiduitatis,c.8.]

P.2.C.27.Q.1.C.XLI.Coniugiauouentiumnonsuntdissoluenda.

Nuptiarumbonumsemperquidemestbonum,quodbonumsemperinpopuloDei
fuit,sedaliquandofuitlegisobsequium,nuncestinfirmitatisremedium,inquibusdamuero
humanitatis solatium. Filiorum quippe procreationi operam dare, non canino more per
usumpromiscuumfeminarum,sedhonestoordineconiugalinuncestinhomineprobandus
affectus: et ipsum tamen laudabilius transcendit et uincit celestia cogitans animus
Christianus.Sedquoniam,sicutaitDominus,nonomnescapiuntuerbumhoc,quipotest
capere capiat, que se non continet nubat, que non cepit deliberet, que egressa est
perseueret; nulla aduersario detur occasio, nulla subtrahatur Christo oblatio. 1. In
coniugali quippe uinculo, si pudicitia non conseruatur, dampnatio non timetur. Sed in
uirginali et uiduali continentia excellentia muneris amplioris expetitur, qua expetita et
electa,etuotidebitooblata,iamnonsolumcapesserenuptias,sed,etiamsinonnubant,
nubereuelledampnabileest.NamuthocdemonstraretApostolus,nonait,cumindeliciis
egerint, in Christo nubunt, sed: nubere uolunt, habentes (inquit) dampnationem,
quoniamprimamfidemirritamfecerunt,etsinonnubendo,tamenuolendo;nonquiaipsae
nuptiaeueletiamtaliumdampnandaeiudicentur,seddampnaturpropositifraus,dampnatur
 771

fractiuotifides,dampnaturnonsusceptioabonoinferiore,sedruinaexbonosuperiore.
Postremo dampnantur tales, non quia coniugalem fidem posterius inierunt, sed quia
continentiaeprimamfidemirritamfecerunt.QuodutbreuiterinsinuaretApostolus,noluit
easdicerehaberedampnationem,quepostampliorissanctitatispropositumnubunt,non
quianondampnantur,sedneineisipsaenuptiaedampnariputarentur;sedcumdixisset:
nubere uolunt,continuo addidit: habentes dampnationem, et dixit quare: quoniam
priorem fidem irritam fecerunt, ut uoluntas, que a proposito cecidit, appareat esse
dampnata,siuesubsequanturnuptiaesiuedesint.2.Proinde,quidicunttaliumnuptias
non esse nuptias, sed potius adulteria, non michi uidentur satis acute ac diligenter
considerarequiddicant.Fallitquippeeossimilitudoueritatis.QuiaenimconiugiumChristi
dicuntur eligere que Christiana sanctitate non nubunt, hinc argumentantur quidam,
dicentes:Siuirosuouiuoquealterinubitadulteraest,sicutipseDominusineuangelio
diffiniuituiuitautemChristus,cuimorsultranondominabitur,queergoconiugiumeius
elegerat,sihomininubit,adulteraest. 3.Quidicunthocacutequidemmouentur,sed
parum adtendunt, hanc argumentationem quanta rerum sequatur absurditas. Cum enim
laudabiliter etiam uiuente uiro ex eius consensu continentiam femina Christo uoueat,
secundumistorumrationemnullahocfaceredebet,neipseChristus(quodsentirenefas
est)adulteriumfaciat,cuiuiuentemaritonubit.Deindecumprimaenuptiaemeliorissint
meritiquamsecundae,absit,utsanctarumuiduarumistesitsensus,utChristuseisuideatur
quasisecundusmaritus.Ipsumenimhabebantetantea(quandouirissuissubditaefideliter
seruiebant)noncarnaliter,sedspiritualiteruirum,cuiipsaecclesia,cuiusmembrasunt,
coniunxest,quefidei,speietkaritatisintegritatenonsoluminuirginibussacris,sedetiam
inconiugatisfidelibustotauirgoest.Uniuersaequippeecclesiae,cuiusillaomniamembra
sunt, Apostolus dicit: Aptaui uos uni uiro uirginem castam exhibere Christo. Nouit
autemille uirginemconiugemsinecorruptione fetare,queminipsacarneetiampotuit
matersinecorruptioneprocreare.4.Fitautemperhancminusconsideratamoppinionem,
quaputantlapsarumasanctopropositofeminarum,sinupserint,nonesseconiugia,non
paruummalum,utamaritisseparenturuxores,quasiadulteraesint,nonuxores;et,cum
uolunteasseparatasredderecontinentiae,faciuntmaritosearumadulterosueros,cumsuis
uxoribusuiuis alteras ducunt. 5.Quapropternonpossumquidem dicere, aproposito
meliore lapsas si nupserint feminas, adulteria esse, non coniugia: sed plane non
dubitauerimdicere,lapsusetruinasacastitatesanctiore,queuoueturDeo,adulteriisesse
peiores.Sienim(quodnullomododubitandumest)adoffensionemChristipertinet,cum
membrumfidemnonseruatmarito,quantograuiusoffenditur,cumilliipsinonseruatur
fidesineo,quodexigitoblatumquodnonexegeratofferendum?Cumenimquisquenon
redditquodnoninperioconpulsus,sedconsilioconmonitusuouit,tantomagisfraudatiuoti
augetiniquitatem,quantominushabuituouendinecessitatem.

P.2.C.27.Q.1.C.XLII.Deuiduis,queprimamfidemirritamfecerunt.

ItemGelasius.[inepistolaadEpiscoposLucaniaeetBrutiorum,cap.23.]Deuiduis
subnullabenedictioneuelandissuperiuslatesufficienterqueprediximus.Quesipropria
uoluntateprofessampristiniconiugiicastitatemmutabilimentecalcauerint,periculiearum
intererit,qualiDeumdebeantsatisfactioneplacare,quiaiuxtaApostolumprimamfidem
irritamfecerunt.Sicutenim,siseforsitancontinerenonpoterant,secundumApostolum
nullatenus nubereuetabantur, sichabita secumdeliberatione promissamDeopudicitiae
fidem debent custodire. Nos autem nullum talibus laqueum inicere, sed solum
adhortationespremiisempiternipenasqueproponerediuiniiudicii,utetnostrasitabsoluta
conscientia,etillarumproserationemDeoreddatintentio.Cauendumestquippequodde
 772

earummoribusactibusqueB.Paulustestaturapostolus.Quodpleniusexponerepreterimus,
nesexusinstabilisnontamdeterreriquamadmoneriuideatur.

P.2.C.27.Q.1.C.XLIII.Deeodem.ItemTheodorus.

Si quis uotum uirginitatis habens, etc. Gratian. Quod autem uouentes premissis
auctoritatibusiubenturabinuicemdiscedere,quorumueroconiugiaauctoritateAugustini
etTheodorisoluendanonsunt,incapitulodeordinationeclericorumeuidenterostenditur.
1. Illud autem Innocentii, quo uirgines sacrae publice nubentes, illo uiuente, cui se
coniunxerant, prohibentur admitti ad penitenciam, non ita intelligendum est, ut aliquo
temporeexcludanturapenitenciaquedignepenitenciamagereuoluerint;sedprohibentur
admittiadpenitenciamqueabincesticopuladiscederenoluerint.Postpropositumnamque
sacraereligionisnonpotestDeoperpenitenciamreconciliariqueadhabitumprofessionis
suaeredireneglexerit.Tuncenimille,cuiseiunxerat,eidefunctuserit,cumabeiusillicitis
amplexibus hec penitus recesserit, ut iste sit sensus capituli: Que Christo spiritualiter
nubunt,siposteapublicenupserint,noneasadmittendasesseadpenitenciamcensemus,
nisihiiquibusseiunxerant,demundorecesserint,eis,subaudiendumest,nubentibus.
Tuncenimuiridemundorecedunt,tuncdefunguntur,cumabeorumconcupiscentiaipsae
penitussealienauerint,sicutmunduseidiciturmortuus,quemsuisillecebrisnonastringit,
et ille perhibetur mortuus mundo, qui nichil mundi concupiscit. Hoc autem sic
intelligendum esse, ex subsequenti exemplo idem Innocentius ostendit, dicens:
Quecumque uiro uiuente alteri nupserit adultera habeatur, nec ei agendae penitenciae
locusconceditur,nisiunusexhisfueritdefunctus. Hocdederelictaintelligendumest,
que,siuiuenteuirosuoalterinubit,adulteraest,necadpenitenciamadmittitur,nisiuel
primusreuertaturinpuluerem,dequosumptusest,uelsecundus,abeiuscopulacessando,
ei moriatur, utsupra dictum est.Quia ergo Christus,cui spiritualiter nubunt, iam non
moritur,morsilliultranondominabitur,restat,utille,cuisecundonubunt,eismoriatur.In
utroqueautem,nisisicintelligeretur,essetcontrariusDomino,dicentiperProphetamIn
quacumque hora peccator conuersus fuerit, etc. et cunctis interpretibus diuinae legis
inueniretur aduersus. Probatur illud idem auctoritate illius capituli, quo deuota, que
maritum acceperit, prohibetur ad penitenciam admitti, nisi uel uterque continentiam
professusfuerit,uelille,cuiseiunxerat,dehocmundodiscesserit.

P.2.C.27.QuestioII.

Gratianus. I. Pars. Sequitur secunda questio, qua queritur, an puellae alteri

desponsataepossintrenunciareprioricondicioni,ettransferresuauotaadalium. (Qu.I.)
Hicprimumuidendumest,ansitconiugiumintereos? (Qu.II.)Secundo,anpossintab
inuicemdiscedere?1.Hosautemconiugesesse,etexdiffinitioneconiugii,etauctoritate
multorum facile probatur. Sunt enim nuptiae siue matrimonium uiri mulierisque
coniunctio,indiuiduamuitaeconsuetudinemretinens.Interhosautemfuitconiunctio,que
indiuiduamuitaeconsuetudinemexigebat.Fuitenimintereosconsensus,quiestefficiens
causa matrimonii, iuxta illud Ysidori: Consensus facit matrimonium. Item Iohannes
ChrisostomussuperMatheum:[idestauctoroperisimperfecti,homil.XXXII.inMath.]

[P.2.C.27.Q.2.C.I.]

Matrimoniumquidemnonfacitcoitus,seduoluntasideononsoluitilludseparatio
corporis, sed uoluntatis. Ideo qui dimittit coniugem suam, et aliam non accipit, adhuc
 773

maritus. Nametsicorporeiamseparatusest,tamenadhucuoluntateconiunctusest.Cum
ergoaliamacceperit,tuncplenedimittit.Nonergoquidimittitmechatur,sedquialteram
ducit.

[P.2.C.27.Q.2.C.II.]

ItemNykolausPapa.[adconsultaBulgarorum,c.3.]Sufficiatsolussecundumleges
consensus eorum, de quorum quarumque coniunctionibus agitur. Qui solus si defuerit,
cetera etiam cum ipso coitu celebrata frustrantur. [Gratian.] Cum ergo inter istos
consensus intercesserit, qui solus matrimonium facit, patet hos coniuges fuisse. Sed
queritur, quis consensus facit matrimonium, an consensus cohabitationis, an carnalis
copulae,anuterque?Sicohabitationisconsensusfacitmatrimonium,tuncfratercumsorore
potest contrahere matrimonium; si carnalis copulae, inter Mariam et Ioseph non fuit
coniugium.VoueratenimMariaseuirgineperseueraturam.Undeaitangelo:Quomodo
fietistud,quoniamuirumnoncognosco?idest,menoncognituramproposui.Nequeenim
quiatuncuirumnoncognoscebat,necesseeratinquiri,quomodopossethaberefilium,sed
quianumquamsecognituramproposuerat.1.Siergocontrasuumpropositumpostea
consensitincarnalemcopulam,reafactaestuotiuirginalismente,etsinonopereuiolati.
Quoddeeasentirenefasest,sed,sicutAugustinusait:

[P.2.C.27.Q.2.C.III.]

Beata Maria proposuit se conseruaturam uotum uirginitatis in corde, sed ipsum

uotumuirginitatis nonexpressitore.Subiecitsediuinaedispositioni,dumproposuitse
perseueraturamuirginem,nisiDeuseialiterreuelaret.Conmittensergouirginitatemsuam
diuinae dispositioni consensit in carnalem copulam, non illam appetendo, sed diuinae
inspirationiinutroqueobediendo.Posteauerofiliumgenuitquodcordeconceperatsimul
cum uiro labiis expressit, et uterque in uirginitate permansit. 1. Consensus ergo
cohabitandietindiuiduamuitaeconsuetudinemretinendiinteruenienseosconiugesfacit.
Indiuiduaueroconsuetudoesttalemseinomnibusexhibereuiro,qualisipsasibiest,ete
conuerso. Ad indiuiduam itaque consuetudinem pertinet absque consensu legitimi uiri
orationialiquandononposseuacare,neccontinentiamprofiteri.Quiaergoisteconsensus
fuitinteristo,patethosconiugesfuisse.

[P.2.C.27.Q.2.PALEA.C.IV.

IohannesChrisostomus,idestauctoroperisimperfecti,homiliaXXXII.inMatheum.
Omnisres,perquascumquecausasnascitur,pereasdemdissoluitur.Matrimoniumenim
nonfacitcoitus,seduoluntas,etideononsoluitilludseparatiocorporis,sedseparatio
uoluntatis.Ideoquidimittitconiugemsuam,etaliamnonaccipit,adhucmaritusest.Nam
etsi corpore iam separatus est,tamen adhucuoluntate coniunctus est. Cumergoaliam
acceperit, tuncplane dimittit. Nonergoquidimittit mechatur, sedquialteram ducit. ]
Gratian.Itemauctoritateprobanturconiuges.AitenimAmbrosiusinlibrodeuirginibus:
[c.6.]
 774

P.2.C.27.Q.2.C.V.Coniugalispactio,nonuirginitatisdefloratiofacitmatrimonium.

Cuminitiaturconiugium,coniugiinomenassciscitur.Nondefloratiouirginitatisfacit
coniugium,sedpactioconiugalis.Deniquecumiungituruiro,coniugiumest,noncumuiri
admixtionecognoscitur.

P.2.C.27.Q.2.C.VI.Aprimafidedesponsationisconiugesappellantur.

ItemYsidorusEthimologiarumlibroIX.,c.7.Coniugesueriusappellanturaprima
desponsationisfide,quamuisadhucintereosignoreturconiugalisconcubitus.

[P.2.C.27.Q.2.PALEA.C.VII.

Quodcondiciointerpositanonualeat,exconcilioAffricanoprobatur.]
[PALEA.

P.2.C.27.Q.2.C.VIII.Deeodem.

Quicumquesubcondicionisnominealiquamdesponsauerit,eteampostearelinquere
uoluerit,dicimusquodcondiciofrangatur,etdesponsatioirrefragabiliterteneatur.]

P.2.C.27.Q.2.C.IX.Deeodem.

Item Augustinus de bono coniugalia. [lib. I. c. 11.] Coniunx uocatur a prima

desponsationisfide,quamconcubitunonagnouerat,necfueratcogniturus,necperierat,nec
mendaxmanseratconiugisappellatio,ubinecfuerat,necfuturaeratcarnisullaconmixtio.
1.PropterquodfideleconiugiumamboparentesChristiuocarimeruerunt,nonsolumilla
mater,uerumetiamillepatereius,sicutetconiunxmatriseius,utrumquemente,noncarne.

P.2.C.27.Q.2.C.X.TriplexbonumconiugiifuitinparentibusChristi.

Itemineodem.[lib.etcapite]Omneitaquenuptiarumbonuminpletumestinillis
parentibus Christi, fides, sacramentum, proles. Prolem cognoscimus ipsum Dominum,
fidem:quianullumadulterium;sacramentum:quianullumdiuortium;solusibinuptialis
concubitusnonfuit,quiaincarnepeccatifierinonpoteratsinepudendaconcupiscentia
carnis,queacciditexpeccato,sinequaconcipiuoluitquifuturuseratsinepeccato.Gratian.
Item in Leuitico precepit Dominus Moysi, dicens: Si quis sponsam alterius in agro
oppresserit,mortemoriatur,quiauxoremalteriusuiolauit.1.Iteminlegibusprincipum
sponsaiubeturlugeremortemsponsitamquamuirisui.IteminCanonibusinuenitur:

P.2.C.27.Q.2.C.XI.Fratersponsamfratrispostmortemeiusnonpotestducere.

Siquisdesponsaueritsibialiquam,etpreuenientemortisarticuloeamcognoscere
nonpotuerit,fratereiusnonpotesteaminuxoremducere.
 775

[P.2.C.27.Q.2.C.XII.]

ItemGregoriusMauricioInperatori,obquendamcomitem,quinepotissuimortui
desponsatumduxituxorem.Quidesponsatampuellamproximisuiacceperitinconiugium,
anathemasitipse,etomnesconsentientesei,quiasecundumlegemDeimoridecernitur.
1.Namdiuinaelegismosest,sponsasappellareconiuges,utineuangelio:AccipeMariam
coniugem tuam, et illud in Deuteronomio: Si quis cuiuslibet hominis desponsatam
puellaminagrouelinquolibetlocooppresserit,ueladduxeritindomumsuam,moriatur,
quiauxoremproximisuiuiolauit;nonqueiamuxorerat,sedqueaparentibusuxorfieri
debebat.Etinfra:2.SicutnulliChristianolicetdesuaconsanguinitateuelquamcognatus
habuitinmatrimoniumassumere,itaetdeconsanguinitateuxorissuae.

P.2.C.27.Q.2.C.XIII.Uxoremortualicetuiroaliamaccipere,sednonrepudiatam
ueldesponsatam.

Item Ieronimus.Additur aliudquartumlegitimum coniugium. Dummortua fuerit

uxorcuiuslibet,licetilliacciperealiam,sednonrepudiatam,necdesponsatamuiro,sed
liberam;similiteretmulierdebet.UndeetPaulusait:Mulier,quesubuiroest,ligataest
sublegeuiri,quamdiuuiuituireius.Viroigituruiuenteuocabituradultera,siiunctafuerit
alteriuiro.Siautemmortuusfuerituireius,liberataestalegeuiriita,utnonsitadultera,si
iunctafueritalteriuiro.

P.2.C.27.Q.2.C.XIV.Postmortemalicuiusnullusdeconsanguinitateeiussponsam
accipiat.

Item Gregorius. Si quis uxorem desponsauerit, uel eam subarrauerit, quamquam

postmodumpreuenientediemortiseiusnequiueriteamducereinuxorem,tamennullide
consanguinitateeiuslicetaccipereeaminconiugio,etsiinuentumfueritfactum,separetur
omnino.

P.2.C.27.Q.2.C.XV.Deeodem.

ItemIuliusPapa.Siquisdesponsauerituxoremuelsubarrauerit,etsiuepreueniente
diemortis,siueirruentibusquibusdamaliiscausisminimeeamcognouerit,nequesuperstes
eiusfrater,nequeullusdeconsanguinitateeiuseandemsibitollatinuxoremulloumquam
tempore.II.Pars.Gratian.Hisomnibusauctoritatibus probanturisticoniugesesse.Sed
Augustinuscontratestatur,dicens:

P.2.C.27.Q.2.C.XVI.Nonestintereosmatrimonium,quosnoncopulatconmixtio
sexuum.

Nondubiumest,illam,mulieremnonpertinereadmatrimonium,cumquadocetur
nonfuisseconmixtiosexus.

P.2.C.27.Q.2. C. XVII. Illa mulier non pertinet ad matrimonium, cum qua non
celebraturnuptialemisterium.

Item Leo Papa. Cum societas nuptiarum ita a principio sit instituta, ut preter
conmixtionemsexuumnonhabeantinsenuptiaeChristietecclesiaesacramentum,non
 776

dubium est, illam mulierem non pertinere ad matrimonium, in qua docetur non fuisse
nuptialemisterium.

[P.2.C.27.Q.2.PALEA.C.XVIII.

Benedictus seruus seruorum Dei Grandensi Patriarchae salutem, etc. Lex diuinae
constitutionisapostolicamcathedramtotiusposuitorbisterrarummagistram,utquicquid
ubique locorum dubitantur, ab ea ratio eiusdem requiratur. Affatus est autem nos suis
litteriseiusdemcathedraesessorem,acpercunctatusestquidamuestrasnomineIohannes,
proconubiofiliaesuaesuperstitis,cuiussorordefunctacuidamiuueni,Stephanonomine,
simplicibusuerbisfueratdesponsata,etante,quamadnuptiasperueniret,mortepreuenta:
utrumscilicetcumeodemiuuenepossitmatrimoniumcelebrarisuperstitisfiliae,necne.
Namquetestatusesthuiusreirationemapuduoshaberiambiguam.QuamDeodocente
reddimushisuerbiscertissimam.Protoplastusille,radixetorigonostra,detractamsibi
costaminmulieremuidensformatam,propheticospirituinteraliaprotulit:Propterhoc
relinquethomopatremetmatrem,etadherebituxorisuae,eteruntduoincarneuna.
Quibusuerbisinnotuit,nonaliteruirumetmulierempossefieriunamcarnem,nisicarnali
copulasibicohereant.Quiergonequaquammixtusestextraneaemulierifederenuptiali,
quopactopernudasponsionisuerbapossuntunacarofieri,nullatenusualemusintueri.
Propinquitasenimsanguinisuerbisdicitur,nonuerbisefficitur.Sednequeosculumparit
propinquitatem,quodnullamfacitsanguinisconmixtionem.Quoniamueroitaprorsussese
habetresIohannisistius,utuelitsecundamfiliamillinuptiiscopulare,cuiprimamiam
decreuerat desponsare, censura apostolici magistratus mandamus, hoc absque ullius
criminisuiciopossefieri,siutriusquepartissederituoluntati. Namcurprohibeaturquod
prohibendum numquam sancta scriptura declarat? Sed neque mundanae leges
connumeratispersonis,queintersenuptiasnoncontrahunt,dehuiusmodialiquiddicunt.
Neergoabnegetisquodnegandumnullarationedocetis.]Gratian.ItemApostolusprecipit,
utuxorreddatdebitumuiro,etuiruxori,nisiforteexconsensuadtempus,utexpeditius
uacentorationi. Undedaturintelligi,quodsineconsensualteriusnonlicetalteriuacare
orationi.1.Itempropositummeliorisuitaeuirsumerenonpotestsineconsensuuxoris,et
econuerso.UndeGregoriusscribitTheutistaePatriciae:[lib.IX.epist.39.]

P.2.C.27.Q.2.C.XIX.Causareligionisconiugiasoluinondebent.

Suntquidicunt,religioniscausaconiugiadeberedissolui.Verumsciendumest,quia,
etsihoclexhumanaconcessit,lextamendiuinaprohibuit.Perseenimueritasdicit:Quod
Deusconiunxithomononseparet.Quietiamait:Nonlicetdimittereuxorem,excepta
causa fornicationis. Quis ergo huic legislatori contradicat? Scimus, quia scriptum est:
Eruntduoincarneuna.Siigitur:uiretuxorunacarosunt,etreligioniscausadimittituir
uxorem,uelmulieruiruminhocmundoremanentem,uelfortasseadillicitamigrantem,
queestistaconuersio,inquaunaeteademcaroexpartetransitadcontinentiam,etexparte
remanet in pollutione? Si uero utrisque conueniat continentem uitam ducere, hoc quis
audeataccusare?cumcertumest,quiaomnipotensDeus,quiminoraconcessit,maioranon
prohibuit.Duobusenimmodissanctiuirietiamalicitis abstineresolent:aliquando,ut
merita sibi apud omnipotentem Deum augeant; aliquando, ut anteactae uitae culpas
detergant.1.Proindecumboniconiugesautmeritumaugeredesiderant,autanteactae
uitaeculpasdelere,utseastringant,etmelioremuitamappetant,licet.Sicenimmultos
sanctorum nouimus cum suis coniugibus et prius continentem uitam duxisse, et
postmodum ad sanctae ecclesiae regimina migrasse. Si uero continentiam, quam uir
 777

appetit, mulier non sequitur, aut quam appetit uxor uir recusat, diuidi coniugium non
potest,quiascriptumest:Muliersuipotestatemcorporisnonhabet,seduir;similiteretuir
potestatemsuicorporisnonhabet,sedmulier.

P.2.C.27.Q.2. C. XX. Absque uiri consensu monasterio mulier deputata ad eius

consortiumredirenonprohibetur.

IdemLeoni,EpiscopoCatanensi.[lib.III.ep.34.]Multorumrelationeconperimus,
hanc apud uos olim consuetudinem fuisse, ut subdiacones suis licite miscerentur
coniugibus.Quodnedenuoquisquampresumeret,aSeruodei,sedisnostraediacone,ex
auctoritate nostri decessoris isto est modo prohibitum, ut eodem tempore hii, qui iam
uxoribusfuerantcopulati,unumeduobuseligerent,idestautcerteministrarenullaratione
presumerent, aut a suis uxoribus abstinerent. Et, quantum dicitur, Speciosus tunc
subdiaconus pro hac re ab administrationis se suspendit offitio, et usque in obitus sui
tempora notarii quidem gessit offitium, et a ministerio, quod subdiaconum oportuerat
exhibere,cessauit.Postcuiusobitum,quiarelictaeiusHonoratamaritoestsociata,atua
fraternitateinmonasteriocognouimusdeputatam.Ideoque,si,utfertur,eiussemaritusab
administratione suspendit,antedictae mulieri nondebet officere, quodadsecunda uota
coniugii migrauerit: presertim, si non tali mente subdiacono iuncta est, ut a carnis
uoluptatibus abstineret. Si ergo ita se ueritatem, quemadmodum edocti sumus, habere
cognoscis,predictammulieremdemonasterioperomniaconuenitterelaxare,utadsuum
maritumsinealiquapossitformidineremeare.

P.2.C.27.Q.2.C.XXI.Aduxoremredirecogiturquisineeiusconsensureligiosam
uestemsuscepit.

IdemAdriano,PanormitanoNotario.[lib.IX.epist.44.]Agathosalatrixpresentium
questa est, uirum suum contra uoluntatem suam in monasterio Urbici abbatis esse
conuersum.Quapropterexperientiaetuaepraecipimus,utdiligentiinquisitionediscutiat,ne
forteeiusuoluntateconuersussit,uelipsamutaresepromiserit.Etsihocreppererit,et
illuminmonasteriopermanereprouideat,ethanc,sicutpromisit,mutareconpellat.Siuero
nichilhorumest,necquondamfornicationiscrimen(propterquodlicetuxoremdimittere)
predictammulieremconmisissecognoueris,neilliusconuersiouxorirelictaeinseculofieri
possit perditionis occasio, uolumus, ut maritum suum illi etiamsi iam tonsuratus est,
redderedebeasomniexcusationecessante,quiaetsimundanalexprecipitconuersationis
gratiautrolibetinuitosoluiposseconiugium,diuinatamenlexfierinonpermittit.Nam,nisi
fornicationis causa, uirum uxorem dimittere nulla ratio concedit, quia post, quam
copulationeconiugiiuiriatquemulierisunumcorpusefficitur,nonpotestexparteconuerti,
etexparteremanereinseculo.

P.2.C.27.Q.2.C.XXII.Sineuxorisconsensureligionispropositumuirsumerenon
ualet.

Item ex VIII. Sinodo. Si quis coniugatus uult conuerti ad monasterium, non est
recipiendus, nisi prius a coniuge castimoniam profitente fuerit absolutus. Nam si illa
uiuenteilloperincontinentiamalterinupserit,proculdubioadulteraerit.Necrecipiturapud
Deumeiusdemuiriconuersio,cuius sequiturconiugalis federis prostitutio. Tales igitur
tuncsineculpasecunturChristumderelictoseculo,sihabentexpariuoluntatecastitatis
consensum.
 778

P.2.C.27.Q.2. C. XXIII. Sine conscientia episcopi uiro et uxori causa religionis

diuerterenonlicet.

ItemexSinodoEugeniiPapae.[II.,inSinodoRomanac.36.]Siuiretuxordiuertere
prosolareligiosainterseconsenserintuita,nullatenussineconscientiaepiscopifiat,utab
eosingulariterprouisoconstituanturloco.Namuxorenolente,autalteroeorum,etiampro
talirematrimoniumnonsoluitur.

P.2.C.27.Q.2.C.XXIV.Sineuxorisuoluntateuirocontinerenonlicet.

ItemAugustinusdeadulterinisconiugiis.Situabstinessineuxorisuoluntate,tribuis
eifornicandilicentiam,etpeccatumilliustuaeinputabiturabstinentiae.

P.2.C.27.Q.2. C. XXV. Vir non est suscipiendus in monasterium, nisi uxor

conuertatur.

Item Gregorius UrbicoAbbati.[lib.V.ep.49.]QuiaAgatho latorpresentium in

monasteriumdilectionis tuaeconuertidesiderat,hortamur,uteumomnicumdulcedine
deuotionequesuscipias.1.Quemtamensuscipiendumitaessecognosce,sietuxorillius
similiter conuertiuoluerit. Namdumunumutrorumque corpus coniugii copulatione sit
factum,incongruumestpartemconuerti,etparteminseculoremanere.

P.2.C.27.Q.2.C.XXVI.Continentiaeuotanonlicetuxorisuscipere,nisieandemuir
eiuselegerituitam.

ItemNykolausPapa.[CaroloRegi]ScripsitnobisThebergaregina,seuelledignitate
seucopulaexui,etsolauitapriuataessecontentamdesiderare.Cuinosscripsimus,nonhoc
aliter fieri posse,nisieandem uitam coniux eius Lotharius elegerit. 1.Namlicet sit
scriptum:QuodDeusconiunxithomononseparet.Deustamen,etnonhomoseparat,
quando diuini amoris intuitu ex consensu utriusque coniugis matrimonia dissoluuntur.
Aliter autem fieri mutuam separationem uestram prohibemus. Gratian. Ecce, quod
coniugatisineconsensualterius continentiam profiteri nonpossunt.Sponsiuero,etiam
inconsultisquassibidesponsauerunt,exemplisetauctoritateprobanturcontinentiamposse
seruare. Ut enim refert B. Ieronimus, Macharius, precipuus inter Christi heremitas,
celebratonuptiarumconuiuio,cumuesperethalamumessetingressurus,exurbeegrediens
transmarina petiit, et heremi solitudinem sibi elegit. 1. Item B. Alexius, Epiphanii
clarissimi filius, similiter ex nuptiis diuina gratia uocatus, sponsam deseruit, et nudus
Christofamularicepit.Horumexemplopatet,quodsponsinonexquisitoconsensusuarum
sponsarumcontinentiamprofiteriualent.ProbaturidemauctoritateEusebiiPapaedicentis:

P.2.C.27.Q.2.C.XXVII.Desponsatapuellanonprohibeturmonasteriumeligere.

Desponsatampuellamnonlicetparentibusaliiuirotradere;tamenmonasteriumsibi
liceteligere.

P.2.C.27.Q.2.C.XXVIII.Desponsatainpunemonasteriumpotesteligere.

Item Gregorius in Registro. [lib. VI. epist. 20. ad Fortunatum] Decreta legalia
desponsatam, si conuerti uoluerit, nullo censuerunt omnino dampno mulctari. Gratian.
 779

Cumergoconiugatorumcontinentia,nisiexamborumconsensu,Deoofferrinonualeat;
cum uir sui corporis potestatem non habeat, sed mulier, sponsae autem monasterium
possint eligere, et sponsi non exquisito consensu sponsarum propositum melioris uitae
assumereualeant:patet,quodintersponsumetsponsamconiugiumnonest.1.Itemcum
secundumAugustinumillamuliernonpertineatadmatrimonium,cumquadoceturnon
fuisseconmixtiosexus.ItemsecundumLeonemillanonpertinetadmatrimonium,inqua
doceturnonfuissenuptialemisterium:apparet,quodintersponsumetsponsamconiugium
non est. 2. Item Nykolaus Papa precepit, de his, qui ab aduersariis excecantur aut
membrisdetruncantur,utobhancinfirmitatemtaliumconiugianonsoluantur.3.Dehis
autem,quicausafrigiditatisuxoribusdebitumredderenonpossunt,statuitGregoriusPapa,
ut uterque eorum septima manu propinquorum tactis sacrosanctis reliquiis iureiurando
dicat,quodnumquampermixtionecarnisconiunctiunacaroeffectifuissent.Tuncmulier
secundasnuptiaspoteritcontrahere;uirautem,quifrigidaenaturaeest,maneatsinespe
coniugii.UndeidemscribitVenerio,CaralitanoEpiscopo,itadicens:

P.2.C.27.Q.2.C.XXIX. Simulier probauerit,quodauirosuonumquam cognita

fuerit,separetur.

Quod autem interrogasti me de his, qui matrimonio iuncti sunt, et nubere non
possunt,siillealiam,uelillaaliumpossitacciperedequibusscriptumest:Viretmulier,si
seconiunxerint,etposteadixeritmulierdeuiro,quodnonpossitcoirecumilla,sipotest
probareperuerumiudicium,quoduerumsit,accipiatalium.Gratian.Ecce,inpossibilitas
coeundi,sipostcarnalemcopulaminuentafueritinaliquo,nonsoluitconiugium.Siuero
ante carnalem copulam deprehensa fuerit, liberum facit mulieri alium uirum accipere.
Undeapparet,illosnonfuisseconiuges;alioquinnonlicereteisabinuicem discedere,
exceptacausafornicationis;etsicdiscedentesoportetmanereinnuptos,autsibiinuicem
reconciliari.1.Itemsiconiunxsponsaesset,mortuosponsoremaneretuidua.Siautem
uiduaesset,uireiusadsacrosordinesconscenderenonposset.Maritusenimuiduae,eque
sicut et bigamus, sacerdos fieri prohibetur.Ex huius autem copula nullus prohibetur a
sacrisordinibus.UtenimaitPelagiusPapa:Nichilest(quantumadhuncarticulumattinet)
quodeiobuietdecanonicisinstitutis.Apparetergo,nonfuissehosconiuges.2.Itemsi
coniuges essent, discessio ab inuicem esset diuortium. Sed horum separationem negat
Ambrosiusessediuortium,dicensdeB.Maria,quamIosephsibidesponsauerat,etinsuam
duxerat:Iosephnumquamcognouiteam.Namsiuiriustuseamcognouisset,numquama
sediscederepassusesset,necDominus,quiuxorempreceperatauironondiscedere,nisi
causafornicationis,conmendanseamdiscipulo,auctordiuortiifuisset.Ecce,conmendatio
MariaeIohanni,etdetractioIosephnegaturfuissediuortium,quiaIosephnoncognouerat
eam. Unde apparet, eos non fuisse coniuges. Si autem B. Maria, quam Ioseph sibi
desponsauerat,etinsuamduxerat,coniuxnegaturfuisse,multominusista,quesimpliciter
sponsaerat,coniuxestappellanda.

P.2.C.27.Q.2.C.XXX.Sororemuxorispolluensneutramualethabere.

ItemexConcilioAurelianensi.Quidormieritcumduabussororibus,etunaexillis
ante uxor fuerat nec unam ex ipsis habeat, nec ipsi adulteri umquam in coniugio
copulentur.Gratian.Idest,necpropriaeuxorilicetsibiredderedebitum,quamsibireddidit
illicitam,sororemeiuscognoscendo.Necetiampostmortemuxorislicetei,ueladulterae
alicuicopulariinconiugium.DesponsaueroecontralegiturinConcilioTriburiensi:
 780

P.2.C.27.Q.2.C.XXXI.Deeo,quidormiuitcumsponsafratrissui.

Quidamdesponsauituxorem,etdotauit,etcumeacoirenonpotuit:quamclanculo
fratereiuscorrupitetgrauidamreddidit.Decretumest,ut,quamuisnuptanonpotueritesse
legitimo uiro,desponsatamtamenfratrifraterhaberenonpossit;sedmechusetmecha
fornicationisquidemuindictamsustineant,licitaueroconiugiaeisnonnegentur.

P.2.C.27.Q.2. C. XXXII. Qui sponsam filii sui obprimit, simul cum ea sine spe
coniugiimaneat.

Itemexeodem.Siquissponsamfiliisuioppresserit,etposteafiliuseiuseamduxerit,
paterpostmodumnonhabeatuxorem,necmulieruirum.Filius,quifacinuspatrisignorauit,
aliam accipiat. Gratian. Si illa, quam uir sororis suae cognouerit, perpetuo copulari
prohibetur, hic uero, qui sponsam fratris sui corrupit, peracta penitencia matrimonium
contraherepermittitur,apparet,hancnonfuisseconiugemfratriseius.1.Itemmulier
causa fornicationis a uiro suo dimissa aut ei reconciliabitur, aut illo uiuente manebit
innupta.DesponsauerocontrainueniturinI.libroCapitularium[c.105.etl.VII.c.183.,]
inquoitalegitur:

P.2.C.27.Q.2.C.XXXIII.Sisponsusraptamreciperenoluerit,liceatsibinuberealii.

Raptorpublicapenitenciamulctetur.Raptamuero,sisponsusreciperenoluerit,et
ipsaeidemcriminiconsentiensnonfuerit,licentianubendialiinonnegetur.

P.2.C.27.Q.2.C.XXXIV.Deeadem.

Item ex Concilio Tolletano. Statutum est a sacro conuentu, ut si quis sponsam

alteriusrapuerit,publicapenitenciamulctetur,etsinespeconiugiimaneat.Etsiipsaeidem
crimini consentiens non fuerit, licentia nubendi alii non negetur. Quod si post hec
coniungeresepresumpserint,utriqueusqueadsatisfactionemanathematizentur. III.Pars.
Gratian.Apparetergo,hancnonfuisseconiugem,cuiuiuentesponsoalterinubendilicentia
nonnegatur.QuomodoergosecundumAmbrosiumetreliquosPatressponsaeconiuges
appellantur,ethisomnibusargumentisconiugesnonesseprobantur?Sedsciendumest,
quodconiugiumdesponsationeinitiatur,commixtioneperficitur. Undeintersponsumet
sponsam coniugium est, sed initiatum; inter copulatos est coniugium ratum. Unde
Ambrosius:

P.2.C.27.Q.2.C.XXXV.Indesponsationeconiugiuminitiatur.

Cuminitiaturconiugium,coniugiinomenasciscitur,noncumpuellauiriadmixtione
cognoscitur.Gratian.Ecce,quodindesponsationeconiugiuminitiatur,nonperficitur.

P.2.C.27.Q.2.C.XXXVI.Coniunctorumpermixtiomatrimoniumperficit.

Item Ambrosius in libro [I.] de Patriarchis. In omni matrimonio coniunctio

intelligiturspiritualis,quamconfirmatetperficitconiunctorumconmixtiocorporalis.
 781

P.2.C.27.Q.2.C.XXXVII.Matrimoniumsponsaliconuentioneinitiatur,conmixtione
perficitur.

Item Ieronimus super Abdiam. Quapropter in filiabus uestris fornicabuntur, et

sponsaeuestraeadulteraeerunt.Notandum,quodinfiliabusdicitfuturamfornicationem,
et in coniugiis adulteria, que sponsali conuentione initiantur, et conmixtione corporum
perficiuntur.

P.2.C.27.Q.2.C.XXXVIII.Cumdesponsatafuerittraditaetinusumdeducta,recte
coniunxappellatur.

ItemAmbrosiusadPaternum.[epist.LXVI.]Siquisdesponsatasibiettraditautatur
coniugium uocatur. Gratian. Quare autem post nuptialia pacta non statim tradantur,
AugustinusinlibroIV.Confessionum[c.3.]ostendit,dicens:

P.2.C.27.Q.2.C.XXXIX.Quaresponsaepostpactumnonstatimtradantur.

Institutumest,utiampactaesponsaenonstatimtradantur,neuilemhabeatmaritus
datam,quamsuspiraueritsponsusdilatam.Gratian.Iuxtahancdistinctionemintelligenda
est auctoritas illa Augustini: Non dubium est, illam mulierem non pertinere ad
matrimonium,cumquadoceturnonfuisseconmixtiosexus.Admatrimoniumperfectum
subintelligendumest,taleuidelicet,quodhabeatinseChristietecclesiaesacramentum.Ita
etilludLeonisPapaeintelligendumest.1.SedobiciturilludAugustini:InterMariamet
Iosephfuitperfectumconiugium.Sedperfectumintelligiturnonexoffitio,sedexhisque
comitanturconiugium,exfideuidelicet,proleetsacramento.Queomniainterparentes
ChristifuisseauctoritateAugustiniprobantur.Cunctaergo,quedenonseparandoconiugio
inductasunt,deperfectointelliguntur,quodsponsaliconiunctioneestinitiatum,etoffitio
corporalis conmixtionis est consummatum. Illa uero, quibus separabile coniugium
ostenditur,deinitiatointelliguntur,quodnondumoffitiosuiperfectumest.2.Potestet
aliterdistingui.Sponsaeappellanturconiugesconsuetudinescripturaespefuturorum,non
effectu presentium. Unde Ambrosius, cum dixisset: Cum initiatur coniugium, non
addidit:tuncresueleffectus,sed:tuncnomenconiugiiasciscitur,ostendens,talesnomen
coniugii habere, non rem uel effectum. Item Augustinus, cum de parentibus Domini
loqueretur, ait: coniuges fuerunt mente, non carne, sicut et parentes. Ex quo datur
intelligi,quodsicutIosephpaterDominidictusestnoneffectugeniturae,sedoffitioetcura
prouidendi: sic et coniux matris eius appellatus est non coniugii effectu, sed
subministrationenecessariorum,etindiuiduaementisaffectu.HincAugustinusait:Noli
timereaccipereMariamconiugemtuam;coniugemnominauit,quiafuturaeratuxor.Hinc
etBedasuperLeuiticum:Siquissponsamalteriusuiolauerit,etc.sponsamuxoremdixit,
non que tunc esset, sed que futura erat uxor. Hinc et Ieronimus super Mattheum in
euangelio:Cumessetdesponsata.

P.2.C.27.Q.2. C. XL. Consuetudine scripturae sponsae coniuges, et sponsi uiri

appellantur.

Genuit Ioseph uirum Mariae. Cum uirum audieris, suspicio tibi non subeat
nuptiarum,sedrecordareconsuetudinisscripturarum,quodsponsiuiri,etsponsaeuocentur
uxores.Etinfra:1.Nonabalioinuentaest,nisiaIoseph,quipenelicentiamaritali
 782

futuraeuxorisomnianouerat.Etinfra:2.IosephfiliDauid,etc.Iamutsupradiximus,
sponsasuxoresappellari,quodpleniusliberaduersusHeluidiumdocet.

P.2.C.27.Q.2.C.XLI.Deeodem.IdemsuperGenesim.

EgressusitaqueLothlocutusestadgenerossuos,quiaccepturierantfiliassuas.In
sequentibusfiliaeLothuirginesfuissedicuntur.EtipseadSodomitasdixit:Ecceduae
filiaemeae,quenoncognoueruntuirumetc.Nuncautemdiciturhabuissegeneros.Sed
quidamarbitrantureas,queuiroshabuerunt,inSodomisperisse,etqueuirgineserant,cum
patreexisse.SedHebraicaueritas habet:EgressusLothlocutus estadsponsossuos,
quodmagisesseuideturexhocquodsequitur:quiaccepturierantfiliassuas.Gratian.Unde
daturintelligi,quodscripturasponsosgenerosuocat.

P.2.C.27.Q.2. C. XLII. Maria coniunx dicitur more scripturae, cum simpliciter

sponsaesset.

ItemIohannesOsaureumineodemeuangelio.Prius,quamconuenirent.Nondixit,
prius, quam in sponsi adduceretur domum. Hunc enim morem seruabat antiquitas, ut
sponsaeinsponsorumdomibushaberentur.UtautemgeneriLothapudsocerumleguntur
habitare cum sponsis nondum sibi copulatis lege coniugii, sic et Maria habitabat cum
sponso.Etinfra:1.Nequeenimexpellereeamdedomouoluit,seddimittere.Etinfra:
2. Noli timere accipere Mariam coniugem tuam: Quo sermone sponsam similiter
indicauit,sicutetiameos,quiadhucsponsisunt,generosappellareconsueuitscriptura.
Quidestautemaccipere?domiprofectoretinere.Iamenimillammentedimiserat.Etinfra:
3.SicutenimillamposteaconmendatChristusipsidiscipulo,sicetiamnuncangelus
copulatsponso,noninfedussolempneconiugii,sedinconsortiumconmunishabitaculi.

P.2.C.27.Q.2.C.XLIII.Dominusnonconmendassetmatremdiscipulo,sieamIoseph
cognouisset.

IdemineodemomeliaV.[adidemc.1.Matth.]Sienimcognouisseteam,etloco
uxorishabuisset,quomodoillamDominusquasiabsquesolatio,etnichilpenitushabentem
discipuloconmendaret,iubensilli,utrecipereteaminsuam?

P.2.C.27.Q.2. C. XLIV. Maria uxor Ioseph appellatur, quia sic ab eo putabatur

futura.

ItemOrigenesineodem.[hom.I.Euang.]Inuentaesthabensinutero.AB.Ioseph,
qui,liceteamnoncontingeret,futuraetamen,utputabat,uxorisomnianouerat.Etinfra:
1.Sitibiuxornominatur,siindesponsationetibiessedicitur,nontamentibiuxorest,sed
Dei unigeniti mater est eterna. Et infra: 2. Coniugem dico propterea, ut diabolo
uirginitatemeiusoccultem,utlegisinstitutanondestruam.Insequentibusdemonstrabo,
quod nec ista tua coniux secundum consuetudinem coniugii habeatur, nec iste, qui
generatur,tuusfiliusessecredatur.

P.2.C.27.Q.2.C.XLV.AdnuptiasMariaeIosephnonperuenit.

ItemGregoriusinexpositioneEuangelio,cumessetserodieilla.[hom.XXVI.]Sic
quippediscipulumpostresurrectionemsuamdubitarepermisit,nectamenindubitatione
 783

deseruit,sicutantenatiuitatemsuamhabereMariamsponsumuoluit,quitamenadeius
nuptias non peruenit. Nam ita factus est discipulus dubitans et palpans testis uerae
resurrectionis,sicutsponsusmatrisfueratcustosintegerrimaeuirginitatis.Gratian.Exhis
omnibusapparet,sponsasconiugesappellarispefuturorum,nonrepresentium.Quomodo
ergoconiugesaprimafidedesponsationisappellantur,siista,quesponsaasseritur,coniux
essenegatur?Sedaprimafidedesponsationisconiunxdiciturappellari,nonquodinipsa
desponsationefiatconiunx,sedquiaexfide,quamexdesponsationesibiinuicemdebent,
postea efficiuntur coniuges, sicut per fidem dicuntur remitti peccata, non quod ante
baptismaperfidemremittantur,sedquiafidesestcausa,quareinbaptismateapeccatis
emundamur.1.IlludautemIohannisCrisostomi:Matrimoniumnonfacitcoitus,sed
uoluntas; item illud Ambrosii: Non defloratio uirginitatis, sed pactio coniugalis
matrimoniumfacit,itaintelligendumest:Coitussineuoluntatecontrahendimatrimonium,
et defloratio uirginitatis sine pactione coniugali non facit matrimonium, sed precedens
uoluntas contrahendi matrimonium, et coniugalis pactio facit, utmulier indefloratione
suaeuirginitatisuelincoitudicaturnubereuiro,uelnuptiascelebrare.2.ItemSiricius
Papadiscessionemsponsaeasponsouocatconiugalemseparationem.Sedtalisdiscessio
dicituruiolatioconiugiinoniamexistentis,sedfuturi,utexipsadesponsationesperabatur.
Sicetdiabolusdiciturcecidisseabeatitudine,nonsolumquamtunchabebat,sedetiamad
quamhabendamcreatuserat.Sicquimeritosuaeuitaeuelscientiaeinsacerdotemuelin
episcopum eligitur, si interim electionem suam cassari meruerit, dicitur amittere
sacerdotalem uel episcopalem unctionem, non quam iam acceperat, sed ad quam
accipiendamelectuserat.Nonergoillaauctoritatesponsaconiuxpotestprobari.3.Sed
concedatur,quodsponsanonsitconiux,tamenqueritur,utrumliceateirenunciarepriori
condicioni?HocautemprohibeturauctoritateAnchiritaniConcilii,[c.11.]inquostatutum
italegitur:

P.2.C.27.Q.2.C.XLVI.Puellaedesponsataeprioribusreddendaesunt,sieisraptae
fuerint.

Desponsatas puellas et post ab aliis raptas placuit erui, et eis reddi, quibus ante
fuerantdesponsatae,etiamsieisaraptoribusuisillataconstiterit.

P.2.C.27.Q.2.C.XLVII.Conmunionepriuetursponsa,nisiraptoremdeserere,etad
sponsumsuumredireuoluerit.

ItemIohannesVIII.RostanoArchiepiscopo.Attopresentiumlator,duminnostro
seruitiofideliterexcubaret,quendamuirumfeminamsibidesponsatamqueriturrapuisse.Et
ideofraternitastuanostraauctoritatesuffultasuffraganeossuosepiscopospresentialiter
conuocet,sicqueunanimisentencia,sisponsamhuicraptornonreddiderit,tamidem,quam
rapta, siadpristinumsponsumremearenolueritomniconmunionepriuentur.IV.Pars.
Gratian.Sedaliudestprioricondicionirenunciare,etdenuptiiscumalioagere;aliudest
rapi,hocestilliciteconstuprari.UndeYsidorusEthimologiarumlibroV.c.24.ait:

P.2.C.27.Q.2.C.XLVIII.Quidsitraptus?

Raptusestillicituscoitus,acorrumpendodictus;undequiraptopotiturstuprofruitur.
Gratian.Hecautemnonabaliorapta,sedaliidesponsatamonstratur.Raptamuerotalem
diciprohibetGelasiusPapa,itadicens:
 784

P.2.C.27.Q.2.C.XLIX.Ibiraptusadmittitur,ubipuellaabducitur,decuiusante
nuptiisnichilactumprobatur.

Lexillapreteritorumprincipumibiraptumdixitesseconmissum,ubipuella,decuius
antenuptiisnichilactumfuerit,uideaturabducta.V.Pars.Gratian.Quodauteminfine
capitulisubiungitur:etiamsieisaraptoribusuisillataconstiterit,ideoadditumest,quia
raptarum aliae se rapiendas exponunt, aliae uiolenter abducuntur. Quolibet ergo modo
rapiantur,prioribusreddendaesunt.Hecautem,utsupradictumest,noninterraptas,sed
interaliasdesponsatasconnumeratur,etideononesthuicauferenda,etpriorireddenda.
1.Secunturaliaeauctoritates,quibusistaprohibeturnuberesecundo,etiubeturrediread
priorauota.AitenimSiriciusPapaHimerio,EpiscopoTerraconensi:[epist.I.c.4.]

P.2.C.27.Q.2.C.L.Puellamalteridesponsatamalteracciperenonualeat.

De coniugali uiolatione requisisti, si puellam alteri desponsatam alter in

matrimoniumpossitaccipere.Taleigiturconubiumanathematizamus,etmodisomnibusne
fiat prohibemus, quia illa benedictio, quam nupturae sacerdos inponit, apud fideles
cuiusdamsacrilegiiinstarest,siullatransgressioneuioletur.Gratian.Sedauctoritatehac
Siricii illa prohibetur adsecunda uotatransire,queinpropriadomoestducta,etcum
sponsosuoestuelataetbenedicta.Taliumdiscessioneuiolaturbenedictio,quamnupturae
sacerdosinponit.Verumhancnecdumsponsusinsuamduxerat,neccumeabenedictionem
acceperat.Necergohacauctoritatehuiuscopulaprohibetur.1.ItemilludEusebiiPapae:
Desponsatam puellam non licet parentibus alii uiro tradere, similiter de huiusmodi
desponsataintelligitur,queuidelicetcumsponsoestuelataetbenedicta.2.Itemobicitur
illudGregorii:Quepropterfrigiditatemauirosuoseparataest,etaliinupta,siuireius
aliam cognouerit, illa est detrahenda secundo, et reddenda primo. Sed eodem modo
soluitur,quiaistauidelicetcumillobenedictionemacceperat.
[PALEA.

P.2.C.27.Q.2.C.LI.Siquisalicuimuliericonsensusfidemfecerit,nonlicetillialiam
ducere.

Augustinusdefidepactionis,etconsensus.Duobusmodisdiciturfides,pactioniset
consensus. Sialiquis alicui mulieri fidem fecerit pactionis,nondebetaliam ducere. Si
aliam duxerit, penitenciam debet agere de fide mentita: maneat tamen cum illa, quam
duxit.Nonenimrescindidebettantumsacramentum.Siautemfeceritfidemconsensus,
nonlicetaliamducere.Siautemduxerit,dimitteteam,etadherebitpriori.Estautemfides
pactionis, quando aliquis promittit fidem alicui, quod eam ducet, si permiserit ei rem
secumhabere,ueletiamproconsensu.Fidesautemconsensusest,quando,etiamsinon
stringitmanum,cordetamenetoreconsentitducere,etmutuoseconceduntunusalii,et
mutuosesuscipiunt.]

P.2.CausaXXVIII.

Gratianus.Quidaminfidelisinconiugiopositusadfidemconuersusest,uxoruero
odioChristianaefideiabeodiscessit.Illequamdamfideleminuxoremaccepit,quamortua
clericus efficitur. Tandem uitae et scientiae merito in episcopum eligitur. (Qu. I.) Hic
primumqueritur,anconiugiumsitinterinfideles?(Qu.II.)Secundo,anliceathuicaliam
 785

ducereprioreuiuente?(Qu.III.)Tercio,ansitreputandusbigamusquiantebaptismum
habuitunam,etpostbaptismumalteram?

P.2.C.28.QuestioI.

Gratianus. I. Pars. Quod inter infideles coniugium non sit, multis auctoritatibus
probatur.AitenimPaulus:Omne,quodnonestexfide,peccatumest.Coniunctioautem
infideliumnonestexfide,etideopeccatumest.Nonestergoconiugium,quianullum
coniugiumpeccatumest.ItemAugustinus:Nonestuerapudicitiahominisinfideliscum
coniugesua.Ubiautemuerapudicitiaessenonpotest,ibinecuerumconiugiumest.Item
Ambrosius:IussitHesdrasdimittiuxoresalienigenas,perquasibantadDeosalienos.Non
est enim putandum matrimonium, quod extra Dei decretum est factum. Sed cum
cognoscitur,estemendandum.ItemAugustinus:Nonestratumconiugium,quodsine
Deoest.Hisomnibusauctoritatibusprobatur,coniugiumnonesseinterinfideles.1.
Econtra inueniuntur aliae auctoritates, quibus probatur coniugium esse inter infideles.
Quarumprimaestilludeuangelii,quodChristusait:Eruntquinqueinunadomo,duoin
tres,ettresinduosdiuidentur,Deinde,cumpersonasillasenumeraret,uxoreminuirum
essediuidendamdixiteteconuerso.Item:Quinonoditpatrem,autmatrem,autsororem
autuxorem,propterme,nonestmedignus;uxoreminfidelem,nonfidelemdicitodio
habendam.Item:Omnis,quireliqueritdomum,autpatrem,autmatrem,autsororem,uel
uxorem,centuplumaccipietetc.Uxoreminhoclocoinfidelemsignificat,quepropter
Christumdimittitur,dumpotiusipsa,quamChristifidesdeseritur.ItemApostolus:Siquis
frateruxoremhabetinfidelem,ethecconsentithabitarecumillo,nondimittatillam,etsi
quamulierhabetuiruminfidelem,ethicconsentithabitarecumilla,nondimittatuirum.
Sanctificatusestenimuirinfidelispermulieremfidelem,etsanctificataestmulierinfidelis
peruirumfidelem.ItemadTitum:Hortareadolescentulas,utdiligantuirossuos.Hoc
tamdefidelibusquamdeinfidelibusintelligendumest.Infidelibusnamqueuirisfideles
mulierespropensiuspropterDeumdebentobsequi,utsicuirossuosChristolucrariualeant.
SicutinpassioneB.ClementisdeTheodoraetSisinniolegiturmirabilitercontigisse.

P.2.C.28.Q.1.C.I.Bigamiprobanturquiantebaptismumhabueruntunam,etpost
baptismumalteram.

ItemInnocentiusPapaRufoetEusebio,EpiscopisMacedonibus.[epist.XXII.c.2.]
Numquidnoneruntadmittendiinhereditatisconsortium,quiexeasusceptisunt,queante
baptismum fuerit uxor? eruntque appellandi naturales, quia non est matrimonium
legitimum(utuobisuidetur)nisiillud,quodpostbaptismumassumitur? IpseDominus,
cuminterrogareturaIudeis,siliceretdimittereuxorem,atqueexponeretfierinondebere,
addidit:QuodDeusconiunxithomononseparet.Acnedehisputeturesselocutusqui
postbaptismumuxoressortiuntur,hocetaIudeisinterrogatum,etIudeisesseresponsum
meminerint.Quero,etsollicitusquero,siunaeteademsituxoreius,quiantecatecuminus
posteafidelisfit,filiosqueexea,cumessetcatecuminus,susceperit,etposteaaliosfilios,
cumfidelis,utrumsintfratresappellandi,annonhabeantposteadefunctopatrecumceteris
hereditatisherciscundaeconsortium,quibusfiliorumnomenregeneratiospiritualisdicitur
abstulisse?Quodcumitaiudicareatquesentireabsurdumest,queratioesthocmalum
defendi,etuacuamagisoppinioneiactari,quamaliquaauctoritateroborari,cumnonpossit
interpeccatadeputariquodlexprecipit,etDeusconiunxit?
 786

P.2.C.28.Q.1.C.II.Infidelispotestatesitpostbaptismumuxoremrecipere,quam
antedimiserat.

ItemexDecretoEuticianiPapae.II.Pars.Siquisgentilisgentilemuxoremdimiserit
antebaptismum,postbaptismuminpotestateeiuseriteamhabere,uelnonhabere.

P.2.C.28.Q.1.C.III.Fidelisinfidelemdiscedentemsequinoncogitur.

Idem.Similimodo,siunusexconiugatisbaptizatusest,etaltergentilis,etsequinon
uult,sicutdicitApostolus,infidelissidiscedit,discedat.

P.2.C.28.Q.1.C.IV.Sineculparelinquituruxor,quecumfidelihabitarenoluerit.

ItemAugustinusdefideetoperibus.[c.16.]Uxorlegitimasocietateconiunctasine
ullaculparelinquitur,sicumuiroChristianopermanerenoluerit.Nonadtenditur,eomodo
eamrectissimedimitti,siuirosuodicat:Nonerouxortua,nisimichiueldelatrocinio
diuitias congreges, aut nisi solita lenocinia, quibus nostram domum transigebas, etiam
Christianusexerceas,autsiquidaliuduelfacinorosumautflagitiosuminuironouerat,quo
delectatauellibidinemexplebat,uelfacilemuictumhabebatueletiamincedebatornatior.
Tuncenimille,cuiuxorhecdixit,siueraciteregeritpenitenciamaboperibusmortuis,
quando ad baptismum accessit, habetque in fundamento fidem, que per dilectionem
operatur, proculdubio plus tenebitur amore diuinae gratiae, quam carnis luxuria, et
membrum,quodeumscandalizat,fortiteramputabit.

P.2.C.28.Q.1.C.V.Licitedimittituruxor,queuirumsuumcogerequeritadmalum.

IdeminsermoneDominiinmonte,libroI.[c.27.et28.]Idolatria,quamsecuntur
infideles, et quelibet noxia superstitio fornicatio est. Dominus autem permisit causa
fornicationis uxorem dimitti. Sed quia permisit, et non iussit, dedit Apostolo locum
monendi,utquiuolueritnondimittatuxoreminfidelem,quosicfortassispossitfidelisfieri.
Item:[c.28.]1.Siinfidelitasfornicatioest,etidolatriainfidelitas,etauaritiaidolatria,
nonestdubitandum,etauaritiamfornicationemesse.Quisergoiamquamlibetillicitam
concupiscentiampotestrecteafornicationisgenereseparare,siauaritiafornicatioest?Ex
quo intelligitur, quod propter illicitas concupiscentias non tantum que in stupris cum
alienisuirisautfeminisconmittuntur,sedomninoquaslibet,queanimamcorporemale
utentemalegeDeiaberrarefaciunt,etpernicioseturpiterquecorrumpi,possitsinecrimine
et uir uxorem suam dimittere, et uxor uirum; quia exceptam facit Dominus causam
fornicationis,quamfornicationem(sicutsupraconsideratumest)generalemetuniuersalem
intelligerecogimur.Cumautemait:Exceptafornicationiscausanon,cuiusipsorum,uiri
autfeminae.Nonenimfornicantemtantumuxoremdimittereconceditur,sedquisquiseam
quoqueuxoremdimittit,aquaipsecogiturfornicari,causautiquefornicationisdimittit;
uelut si aliquem cogat uxor sacrificare idolis. Qui talem dimittit causa fornicationis
dimittit,nontantumillius,sedetsuae;illius,quiafornicatur:suae,nefornicetur.

P.2.C.28.Q.1.C.VI.Quesimulacrumfacit,necresipiscit,dimittaturauiro.

Idemdeadulterinisconiugiis,libroII.Nonsolummechatioestillius,quecarnem
suamcoinquiat,sedetiamquesimulacrumfacitmechatur.Quodsiinhisfactisperseuerat,
 787

etpenitenciamnonagit,recedeabilla,etnoliuiuerecumilla.Sinautem,ettuparticeps
eiuspeccatieris.

P.2.C.28.Q.1.C.VII.Amorecuiuslibetnonestafiderecedendum.

ItemAmbrosiusadHylarium.Siinfidelis(dicitApostolus)discedit,discedat;non
estseruitutisubiectusfraterautsororinhuiusmodi,idest:siinfidelisnolueritessecum
coniugefideli,hicagnoscatfidelissuamlibertatem,neitasesubiectumputetseruituti,ut
ipsamdimittatfidem,neconiugemamittatinfidelem.Hocetdefiliisatqueparentibus,hoc
etdefratribusatquesororibusintelligitur,propterChristumdimittendosesse,cumponitur
istacondicio,utChristumdimittat,sieumsecumhaberedesiderat.Hocergoetdedomoet
deagris,etdeceterisrebus,queiurepecuniariopossidentur,intelligendumest.

P.2.C.28.Q.1.C.VIII.Quodinfidelessuntconiuges,etquodfidelilicetdimittere
infidelem.

ItemAugustinusadPollentium.[lib.I.deadulter.coniugiis,c.13.et14.]III.Pars.
Iamnuncilluduideamus,quodaitApostolus:Ceterisautemegodico,nonDominus,ad
inpariascilicet,ubinonamboChristianifuerant,coniugialocuturus.Quodmichiuisumest
eum monendo dixisse. Quia enim coniux fidelis relinquere coniugem licite potest
infidelem, ideo hoc fieri non Dominus, sed Apostolus prohibet. Quod enim Dominus
prohibetfieriomninononlicet.MonetergoApostolus,quodpossitessemultorumoccasio
lucrandorum,utfidelesconiugesinrelinquendisinfidelibuspermissalicentianonutantur.
Tibi autem uidetur, infideles quoque dimitti a fidelibus non licere, quia hoc uetat
Apostolus,cumegodicamlicere,quiahocnonuetatDominus;nontamenexpedire,quia
hocnefiatmonetApostolus,quiredditetiamrationem,curfierinonexpediat,quamuis
liceat. Quid enim scis (inquit) mulier, si uirum saluum facies? aut unde scis uir, si
uxorem saluam facies? cum etiam superius dixisset: Sanctificatus est uir infidelis in
muliere fideli, et mulier infidelis sanctificata est in fratre (hoc est in Christiano).
Alioquinfiliiuestri,inmundiessent:nuncautemsanctisunt.Sicadlucrandosconiugeset
filiosChristoetiamexemplis,queiamprouenerant,uideturhortatus.Curergononexpediat
etiaminfidelesconiugesdimittiafidelibus,causaeuidenterexpressaest.Nonenimpropter
uinculum cum talibus coniugale seruandum, sed ut querantur in Christo, recedi ab
infidelibusconiugibusApostolusuetat.Multasuntautemfaciendanoniubentelege,sed
libera karitate, et ea sunt in nostris offitiis gratiora, que, cum liceret nobis etiam non
inpendere,tamencausadilectionisinpendimus.UndeDominusipseprior,cumsetributum
non deberemonstrasset, soluittamen,nescandalizaret eos,quibus adeternam salutem
gerensmoremconsulebat.IamueroApostolus,quemadmodumistaconmendet,eiusuerba
testantur ubi dicit: Cum sim liber ex omnibus, omnium ne seruum feci, ut plures
lucrifacerem,cumpaulosuperiusdixisset:Numquidnonhabemuslicentiammanducandi
etbibendi?numquidnonhabemuslicentiamsororemmulieremcircumducendi,sicutet
ceteriApostoli,etfratresDomini, etCephas?Anegosolus,etBarnabasnonhabemus
potestatemhocoperandi?Quismilitatsuisstipendiisumquam?Quisplantatuineam,etde
fructueiusnonedit?Quispascitgregem,etdelactegregisnoncomedit?Etpaulopost:
Sialii,inquit,potestatisuestraeiureparticipant,nonnemagisnos?sednonsumususi
hacpotestate,sedomniatolleramus,nequodinpedimentumdemuseuangelioChristi.
 788

P.2.C.28.Q.1.C.IX.Abinfidelibusconiugibuslicetalicuirecedere,sednonexpedit.

Item.[ibidem,c.18.etsequentibus.]Sicenimnequerecedereabuxoribusinfidelibus
uelmaritisfidelesuiriuelfeminaenonprohibenturaDomino.utnequeiubeantur.Namsi
dimitteretalesconiugesiuberentur,nulluslocusessetconsiliomonentisApostoli,nehoc
fieret.NullomodoenimquodDominusiubetseruusDominiprohibet.Item:Cumergo
cepissetgentibuseuangeliumpredicari,iunctosgentilesgentilibusconperitconiugibus.Ex
quibussinonambocrederent,sedunusautunaetinfideliscumfideliconsentirethabitare,
necprohiberiaDominodebuitfidelisinfidelemdimittere,neciuberi:ideoscilicetnon
prohiberi,quiaiusticiapermittitafornicantediscedere,etinfidelishominisfornicatioest
maiorincorde,necueraeiuspudicitiacumconiugequidemdicipotest,quiaomne,quod
nonestexfide,peccatumest,quamuisueramfidelishabeatpudicitiametiamcuminfideli
coniuge, que non habet ueram. Ideo autem nec iuberi debuerunt fideles ab infidelibus
separari,quianoncontraiussionemDominigentilesfueruntamboconiuncti.1.Quoniam
ergoabinfidelifidelemdiscederenonprohibet,neciubetDominus:ideo,utnondiscedat,
Apostolusdicit,nonDominus,habensutiqueSpiritumsanctum,inquodarepossetutileet
fideleconsilium.Undecumdixissetdemuliere,cuiusuirmortuusfuerit:Beatiorautem
erit, si sic permanserit, secundum consilium meum, ne quis hoc consilium tamquam
humanum, non diuinum, contempnendum putaret, adiecit: Puto autem, quod et ego
spiritumDeihabeam.Proindeintelligendumest,etiamipsa,queaDominononiubentur,
sedasanctoeiusfamuloutilitersuadentur,eodemDominoinspirantesuaderi.Absitenim,
utquisquamcatholicusdixerit,quodsuadetSpiritussanctusnonDominumsuadere,cumet
ipse Dominus sit, et inseparabilia sint opera Trinitatis. Dicit tamen Apostolus: De
uirginibus autem preceptum Domini non habeo; consilium autem do, non ut hoc
consilium alienum existimemus aDomino,cumcontinuo sequatur,etdicat: tamquam
misericordiam consecutus a Domino, ut fidelis essem. Secundum Deum ergo dat
consilium fidele in eodem spiritu, de quo ait: Puto autem, quod et ego spiritum Dei
habeam. 2. Verumtamen aliud est Domini iubentis inperium aliud serui secundum
misericordiam karitatis, que illi aDomino est inspirata atque donata, fidele consilium.
Aliudenimibifacerenonlicet,hicautemlicet,itasane,utlicitumipsumpartimquidem
expediat,partimuerononexpediat.Expedittunc,quandononsolumpropteriusticiam,que
coram Deo est permittitur, sed etiam hominibus nullum ex hoc inpedimentum salutis
infertur; uelut cum dat consilium non nubendi Apostolus uirginibus (unde preceptum
Domini senonhaberetestatur),licetaliudfacere,idestnubere,etminus continentiae
bonum tenere in nuptiis, ipsumque licitum etiam expedit, quoniam in uetita et illicita
ruituram carnis infirmitatem sic excepit honestate nubendi, ut neminem inpediat ad
salutem, quamuis magis expediret magisque honestum esset, si uirgo consilium, quo
preceptum eam non conpellit, arriperet. Tunc autem non expedit id, quod licitum est,
quando permittitur quidem, sedusus ipsius potestatis aliis affertinpedimentum salutis,
sicutest(undeiamdiuloquimur)discessioconiugisfidelisabinfideli,quamnonprohibet
Dominuspreceptolegis,quiacoramilloiniustanonest,sedprohibetApostolusconsilio
karitatis, quia infidelibus affert inpedimentum salutis non solum, quia perniciosissime
scandalizanturoffensi,uerumetiam,quia,cuminaliaconiugiaceciderintuiuentibuseis,a
quibusdimittuntur,adulterinisnexibuscolligatidifficileresoluuntur.3.Ideohic,ubi,
quodlicet,nonexpedit,nonpotestdici,sidimiseritinfidelem,benefacit,sinondimiserit,
meliusfacit,sicutdictumest:Quidatnuptumbenefacit,etquinondatnuptummelius
facit;quoniamilludnonsolumsedutrumquepariterlicet(undeadnichilhorumprecepto
Dominiquisqueconpellitur),sedutrumqueexpedit,aliudminus,aliudamplius.Undead
id, quod amplius expedit, consilio Apostoli quicumque potest capere prouocatur. Hic
 789

autem, ubi de dimittendo uel non dimittendo infidelis cum fideli coniugio queritur,
utrumquequidempariterlicitumestperiusticiam,quecoramDominoest,etideonichil
horumprohibet Dominus;sedutrumque nonexpedit propterinfirmitatem hominum, et
ideo id, quod non expedit, Apostolus prohibet, Domino dante sibi liberum prohibendi
locum,quianequeid,quodmonetApostolus,prohibetDominus,nequeid,quodprohibet
Apostolus, iubet Dominus. Quod nisi ita esset, neque contra prohibitionem Domini
Apostolusaliquidmoneret,nequecontraiussionemeiusaliquidprohiberet.4.Proindein
hisduabuscausis,unadenubendouelnonnubendo,alteradeinfideliconiugedimittenda
uelnondimittenda,aliquidsimileestinuerbisApostoli,aliquiddissimile.Similequidem
estillud,quodetibidicit:PreceptumDomininonhabeo,consiliumautemdo,ethic
dicit:Egodico,nonDominus.Qualeestenim:preceptumDomininonhabeo,taleest:
non dicit Dominus, et quale est: consilium do, tale est: ego dico. Illud autem
dissimileest,quiadenubendouelnonnubendodicipotest,hocbenefieripotest,illud
autemmelius,quoniamutrumqueexpeditunumminus,aliudmagis:atuerodeconiuge
infidelidimittendouelnondimittendo,quoniamunumhorumnonexpedit,aliudexpedit,
dicinonoportet,quidimittitbenefacit,etquinondimittitmeliusfacit:seddicioportet,
nondimittat,quiascilicetnonexpedit.Sicergopossumusdicere,meliusesseinfidelem
coniugemnondimittere,quamuisliceatetdimittere,quemadmodumrectedicimusmelius
essequodlicetetexpedit,quamid,quodlicetetnonexpedit.5.Hisdecausisfactumest,
ut exponens Domini sermonem, quem prolixum in monte habuit, ubi uentum est ad
questionemdeconiugibusdimittendisuelnondimittendis,adhibuerimabApostolo,non
preceptum Domini, ubi ait: Ceteris autem ego dico, non Dominus, monens eos, qui
habentconiugesinfideles,utconsentienteshabitaresecumnondimitterent.Quodutique
ideomonendum,noniubendumfuit,quianontantopondereprohibenturhominesfacere
licita,quamuisnonexpediant,quantopondereprohibendasuntillicita.Siautemalicubi
Apostolusetiamilla,queiubendasunt,moneredignatur,hocfacitparcendoinfirmitati,non
preiudicandoiussioni.Undesicdixit:Nonutconfundamuos,hecscribo,sedutfilios
karissimosmoneo;quidhabetquestionis,ubiait:Egodico,nonDominus;item,ubiait:
Ecce egoPaulus dico uobis,quia, sicircumcidamini, Christus uobis nichil proderit?
Numquidetiamhicdixit:Ecceegodico,nonDominus?Nonsuntitaqueistasimilia,quia
etiam illa, que iubet Dominus, non est indignum uel contrarium, si eadem monet
Apostolus.Monemusenimquoskaroshabemus,utfaciantDominipreceptaueliussa.Cum
uerodicit:Egodico,nonDominus,satisostendit,Dominumnonprohiberequodipse
prohibebat.ProhibuissetautemDominus,siessetillicitum.Ergosecundumea,quesupra
diximus multumque uersauimus, licitum erat per iusticiam; sed etiam licitum non erat
faciendumpropterliberambeniuolentiam.6.Tuautem,cuiplacetitanonlicerequodnon
uetat Dominus, sed Apostolus, quemadmodum non licet quod uetat Dominus, cum
exponereuoluisses,quidsibiuelitquodait:Egodico,nonDominus,cumalloqueretur
fideles,quibusessentconiugesinfideles,dixisti,quiaDominusiussit,neconiugiasibimet
diuersaereligioniscopularentur,etipsumadhibuistitestimoniumDominidicentis:Non
accipiesuxoremfiliotuodefiliabusalienigenarum,netraducateumpostDeossuos,ut
pereatanimaeius.AddidistietiamuerbaApostoli,ubiait:Mulieralligataest,quamdiu
uir eius uiuit; quod si mortuus fuerit uir eius, liberata est; cui uult nubat: tantum in
Domino. Quod ita exposuisti, ut adiungeres: id est Christiano. Deinde secutus es, et
addidisti:HocestergoDominipreceptumtaminueteritestamentoquaminnouo,ethoc
iubet Dominus, hoc docet Apostolus, ut non nisi eiusdem religionis et fidei maneant
copulata coniugia: quare contra Domini iussum, contra doctrinam sanctam, contra
preceptumueterisetnouitestamentiiubetApostolus,utdiuersaefideimaneantconiugia
copulata?QuiaPaulus,inquit,predicatorgentiumetapostolus,iaminconiugiopositosnon
 790

solummonet,sedetiamiubet,utsialterexconiugibuscredidisset,alterumnoncredentem,
secumhabitaretamenconsentientem,nondimitteret.Hisuerbistuisaliudhocesse,aliud
illud,satiseuidenterostendis.Illudenimdehisconiugiisagitur,quenonsuntprimitus
copulatanenubatfeminanisisuaereligionisuiro,uelneuirtalemducatuxorem;idenim
(ut dicis) iubet Dominus, docetApostolus,utrumque precipit testamentum. Hoc autem
diuersum esse quis abnuat, ibi agitur non de coniungendis, sed de coniunctis? Ambo
quippeuniuseiusdemqueinfidelitatisfuerunt,quandoconiunctisunt;sedeuangeliumcum
uenisset,altersinealtera,uelalterasinealterocredidit.Siergoaliudesthoc(quodsine
scrupuloulliusdubitationisapparet),curfidelemcuminfideliconiugepermanerenonlicet
nonneetiamDominus,sicutApostolusiubet?Nisifortelocoistouacatilludquodtam
fideliter Apostolus ait: An uultis experimentum accipere eius, qui in me loquitur
Christus? Et utique Dominus est Christus. 7. Intelligisne quid dicam? An in hoc
explanandoaliquantodiligentiusinmorabor?Attende,utremipsamexplanandamtamquam
in conspectu declarandam planiore sermone ponamus. Ecce, coniuges duo unius
infidelitatisitafuerunt,quandoiunctisunt.Nulladehisquestioest,quepertineatadillam
Dominiiussionem,doctrinamqueapostolicam,etpreceptumtestamentiueterisetnoui,quo
prohibeturfideliscuminfidelicopulareconiugium.Iamsuntconiuges,etamboadhucsunt
infideles;adhuctalessunt,qualesfueruntante,quamconiungerentur,qualesqueconiuncti
sunt.Venitqueeuangeliipredicator,crediditeorumautunus,autuna;sedita,utinfidelis
cumfidelihabitareconsentiat.IubetfideliDominus,utinfidelemdimittat,annoniubet?Si
dixeris,iubet,reclamatApostolus:Egodico,nonDominus.Sidixeris,noniubet,causam
requiro. Neque illam michi responsurus es, quam tuis litteris indidisti, quia Dominus
uidelicetprohibetfidelesinfidelibusiungi. Hicenimnullomodoestistacausa;deiam
iunctisloquimur,nondeconiungendis.Siergotuamcausamnoninuenisti,curnonuetet
Dominus quod prohibet Apostolus: (cernis iam, ut estimo non esse ipsam, quam esse
putaueras).IV.Pars.Gratian.ContrainueniturinConcilioTolletanoIV.:[c.62.]

P.2.C.28.Q.1.C.X.NisiadfidemIudeusaccesserit,separeturabuxorefideli.

Iudei,quiChristianasmulieresinconiugiohabent,admoneanturabepiscopociuitatis
illius,ut,sicumeispermanerecupiunt,Christianiefficiantur.Quodsiadmonitinoluerint,
separentur, quia non potest infidelis in eius permanere coniunctione, que iam in
Christianam translata est fidem. Filii autem, qui ex talibus nati sunt, fidem atque
condicionemmatrissequantur.Similiterilli,quiprocreatisuntdeinfidelibusmulieribuset
fidelibusuiris,Christianamsequanturreligionem,nonIudaicamsupersticionem.Gratian.
Verumhocideostatutumest,ne,dumfidelissalutemqueritinfidelis,pociusipsecumeo
infidelitatisperditioneminueniat.UndeineodemConcilio[c.59.]tamdefiliisIudeorum
quamdeceterisadfidemuenientibusstatutumest,utinfideliumconsortiaeuitent:

P.2.C.28.Q.1.C.XI.Aparentumseparenturconsortiofideles,neeoruminuoluantur
erroribus.

Iudeorum filios uel filias, ne parentum ultra inuoluantur erroribus, ab eorum

consortio separari decernimus, deputatos aut monasteriis, aut Christianis mulieribus ac
uiris, Deumtimentibus,utsubeorumconuersationecultum fidei discant,atquemelius
institutitaminmoribusquaminfideproficiant.
 791

P.2.C.28.Q.1.C.XII.Iudeisadfidemuenientibuscuminfidelibusnullasitconmunio.

Item.[ineodem,c.61.]Sepemalorumconsortiaetiambonoscorrumpunt;quanto
magis eos, qui ad uicia proni sunt? Nulla igitur ultra conmunio sit Hebreis ad fidem
Christianam translatis cum his, qui adhuc in ueteri ritu consistunt, ne forte eorum
participationesubuertantur.Quicumqueergoamodoexhis,quibaptizatisunt,infidelium
consortianonuitauerint,ethiChristianisdonentur,etillipubliciscedibusdeputentur.

P.2.C.28.Q.1.C.XIII.CumIudeisnecmanducandum,nechabitandum,necabeis
medicamentumaccipiendumest.

ItemexVI.Sinodo.[c.11.]Nulluseorum,quiinsacrosuntordine,autlaicusazima
eorummanducet,autcumeishabitetautaliquemeorumininfirmitatibussuisuocet,aut
medicinamabeispercipiat,autcumeisinbalneolauet.Siueroquisquamhocfecerit,si
clericusest,deponatur,laicusueroexcommunicetur.

P.2.C.28.Q.1. C. XIV. Clerici siue laici Iudeorum conuiuia uitent, nec ad sua
consortiaeosrecipiant.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 40.] Omnes deinceps clerici siue laici Iudeorum
conuiuia uitent, nec eos quisquam ad conuiuium excipiat, quia, cum apud Christianos
conmunibuscibisnonutantur,indignumatquesacrilegumesteorumcibosaChristianis
sumi,cumea,queApostolopermittentenossumimus,abillisiudicenturinmunda,acsic
inferioresChristianiincipientesse,quamIudei,sinosqueabillisapponunturutamur,illi
uero a nobis oblata contempnant. V. Pars. Gratian. Ex his itaque euidenter colligitur,
coniugiumesseinterinfideles.IlludueroApostoli:Quicquidnonestexfide,peccatum
est,nonitaintelligendumest,utquicquidabinfidelibusfitpeccatumessecredatur,sed
omne,quodcontraconscientiamfit,edificatadgehennam. UndeAmbrosius:Peccatum
est,quodaliterfitquamprobatumest.1.ItemAugustinussupereundemlocum:Omne,
quodaliterfitquamprobatur,peccatumest;nontamenomne,quodfitcumfide,bonum
est.Ignorantiaenim,queestexculpa,nocet.HincetiamApostolusait:Beatus,quinon
iudicatsemetipsumineo,quodprobat,idestquinonfacitdampnabilemsemetipsum
aliterfaciendoquamprobetessefaciendum.Velomne,quodnonestexfide,dicituresse
peccatum,quiaquicquidnonfiteafide,utadeternamualeatsalutem,inutilereputatur
apud Dominum. Unde Augustinus ait: Omnis uita infidelium peccatum est, nec ualet
bonumessequodfitabsqueDeo.Ubienimagnitioeternaeetinconmutabilisueritatis,falsa
uirtusestetiaminoptimismoribus.2.Itemcumdicitur:nonestuerapudicitiahominis
infideliscumconiugesua,negaturpudicitiaesseueraquantumadeffectum,adpremium
uideliceteternaesalutis.Sicutenimapudhereticossacramentaneganturesseuera,non
quantumadformam,sedquantumaduirtutem,sicetuirtutesneganturapudinfidelesesse
uerae,nonquinueraesintineis,iuxtailludIeronimi:VirtutibusRomanipromeruerunt
inperium, sed quia effectu carent eternae salutis. 3. Item illud Ambrosii: Non est
inputandummatrimonium,quodextraDeidecretumfactumest;sedcumcognoscitur,est
emendandum, non ostendit coniugium non esse inter infideles. Nullo enim Domini
preceptogentilesprohibenturconiungigentilibus.Necergoeorumconiugiumextrai.e.
contraDeidecretumfit.IllaitaqueauctoritateiubenturseparariabinuicemquicontraDei
uel ecclesiae decretum copulati sunt,utpote infideles cum fidelibus, consanguinei cum
consanguineis, uel affines cum affinibus. Hii omnes, si sibi inuicem copulati fuerint,
 792

separandisunt.HincetiamidemAmbrosiusinlibrodePatriarchis:[lib.I.deAbraham,c.
9.]

P.2.C.28.Q.1.C.XV.Fidelesinfidelibusnonsuntconiugiosociandi.

Caue,Christiane,gentiliautIudeofiliamtuamtradere,Caue,inquit,gentilem,aut
Iudeam atque alienigenam, hoc est hereticam, et omnem alienam a fide tua uxorem
accersastibi.Primaconiugiifidesgratiacastitatisest.1.SiChristianasit,nonestsatis,
nisiamboinitiatisitissacramentobaptismatis.Simuladorationemnocteuobissurgendum
est,etconiunctisprecibusobsecrandusDeus.

P.2.C.28.Q.1.C.XVI.Cumhereticiscatholicinonmisceantconiugia.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 67.] Non oportet cum omnibus hereticis miscere
conubia,etuelfiliosuelfiliasdare,sedpotiusaccipere,sitamenseprofitenturChristianos
essefuturosetcatholicos.

P.2.C.28.Q.1. C. XVII. Christiana conmunione careat qui Iudaicae prauitati

coniugaliuinculosesociat.

ItemexConcilioAruernensi.SiquisIudaicaeprauitaticoniugalisocietateiungitur,
siueChristianaIudeo,siueIudeaChristianomuliercarnaliconsortiomisceatur,quicumque
eorum tantum nefas admisisse cognoscitur, a Christiano cetu atque conuiuio, et a
conmunioneecclesiaeprotinussegregetur.Gratian.ItemilludAugustini:Nonestratum
coniugium,quodsineDeoest,nonnegatconiugiumesseinterinfideles.Coniugiumenim
aliudestlegitimumetnonratum,aliudratumetnonlegitimum,aliudlegitimumetratum.
Legitimumconiugiumest,quodlegaliinstitutioneuelprouinciaemoribuscontrahitur.Hoc
interinfidelesratumnonest,quianonestfirmumetinuiolabileconiugiumeorum.Dato
enimlibellorepudiiliceteisdiscedereabinuicem,etaliiscopularilegefori,nonlegepoli,
quamnonsecuntur.Interfidelesueroratumconiugiumest,quiaconiugia,semelinitainter
eos,ulteriussoluinonpossunt.Horumquedamsuntlegitima,ueluticumuxoraparentibus
traditur,asponsodotatur,etasacerdotebenedicitur.Hectaliaconiugialegitimaetrata
appellantur. Illorum uero coniugia, qui contemptis omnibus illis solempnitatibus solo
affectualiquamsibiinconiugemcopulant,huiuscemodiconiugiumnonlegitimum,sed
ratumtantummodoessecreditur.

P.2.C.28.QuestioII.

Gratianus.Quoduerouxoreuiuente alteram ducerenonpossit,testaturscriptura,

dicens:Alioquinsidisceditisabinuicem,etuolentescohabitaredimittitis,etaliisuos
copulaueritis adulteri eritis, et filii uestri, qui postea nascentur, erunt inmundi, id est
spurii.

P.2.C.28.Q.2.C.I.Nonpotestaliquispostbaptismumalteramducereuiuenteea,
queantebaptismumsibifuerituirgocopulata.

ItemexConcilioMeldensi.[c.1.]Siquishabuerituxoremuirginemantebaptismum,
uiuente illa post baptismum alteram habere non potest. Crimina enim in baptismo
soluuntur,nonconiugia.Gregoriusautemcontratestatur,dicens:
 793

P.2.C.28.Q.2.C.II.Licetfideliuxoremaliamducere,quamChristianaefideiodio
infidelisdimittit.

SiinfidelisdisceditodioChristianaefidei,discedat.Nonestenimfraterautsoror
subiectusseruitutiinhuiusmodi.NonestenimpeccatumdimissopropterDeum,sialiise
copulauerit.Contumeliaquippecreatorissoluitiusmatrimoniicircaeum,quirelinquitur.
InfidelisautemdiscedensetinDeumpeccat,etinmatrimonium,necesteifidesseruanda
coniugii, qui propterea discessit, ne audiret Christum esse Deum Christianorum
coniugiorum.Gratian.Hicdistinguendumest,aliudessedimittereuolentemcohabitare,
atquealiuddiscedentemnonsequi.Volentemenimcohabitarelicetquidemdimittere,sed
noneauiuentealiamsuperducere;discedentemuerosequinonoportet,eteauiuentealiam
ducerelicet.Verumhocnonnisidehisintelligendumest,quiininfidelitatesibicopulati
sunt. Ceterum si ad fidem uterque conuersus est, uel si uterque fidelis matrimonio
coniunctusest,etprocedentetemporealtereorumafidediscesserit,etodiofideiconiugem
dereliquerit,derelictusdiscedentemnoncomitabitur;nontamenillauiuentealteramducere
poterit,quiaratumconiugiumfueratintereos,quodnullomodosoluipotest.

P.2.C.28.QuestioIII.

Gratianus.Utrumuerobigamussitreputandusquiantebaptismumhabueritunam,et
post baptismum alteram, auctoritate Ieronimi patet. Ait enim super epistolam Pauli ad
Timotheum:

P.2.C.28.Q.3.C.I.Nonestbigamusquiantebaptismumhabueritunam,etpost
baptismumalteram.

Oportetepiscopumesseuniusuxorisuirum.Verumhocpostbaptismum.Ceterum,si
antebaptismumhabueritunam,etpostbaptismumhabueritalteram,nonestreputandus
bigamus,cuiprorsusinnouatoperbaptismumomniaueterasuntdimissa.Augustinusuero
contratestatur,etInnocentius.AitenimAugustinussuperepistolamPauliadTitum:

P.2.C.28.Q.3.C.II.Nondebetfieriepiscopusquiantebaptismumhabueritunam,et
postbaptismumalteram.

Acutiusuerointelligunt,quineceumordinandumcensuerunt,quiantebaptismum
habuerit unam, et post baptismum alteram. Inbaptismate enim crimina abolentur, non
federatio coniugii dissoluitur. Sicut illa, que catecumina uitiata est, inter Dei uirgines
consecrarinonpotest,sicetquiantebaptismumhabuitunam,etpostbaptismumalteram,
non nisi bigamus reputandus est. Amisit enim quiddam non ad uitae meritum, sed ad
signaculisacramentum. Gratian.ItemInnocentiusRufoetEusebioepiscopisMacedoniae
multisargumentisprobat,talembigamumreputari.Quiaergoiste,cuiuscausainpresenti
agitur,antebaptismumhabuitunam,etpostbaptismumalteram,bigamusiudicatur,et,
licetuitaemeritoetindustriascientiaepolleat,tameninepiscopumordinarinonpotest.

P.2.CausaXXIX.

Gratianus. Cuidam nobili mulieri nunciatum est, quod a filio cuiusdam nobilis
petebaturinconiugem;prebuitillaassensum.Aliusueroquidamignobilisatqueseruilis
condicionisnomineilliusseipsumobtulit,atqueeaminconiugemaccepit.Ille,quisibi
 794

priusplacuerat,tandemuenit,eamquesibiinconiugempetit.Illasedelusamconqueritur,
etadprioriscopulamaspirat.(Qu.I.)Hicprimumqueritur,ansitconiugiumintereos?
(Qu.II.)Secundo,sipriusputabat,huncesseliberum,etposteadeprehendit,illumesse
seruum,anliceateistatimabillodiscedere?

P.2.C.29.QuestioI.

Gratianus.Quodautemconiugiumsitintereos,probaturhocmodo.Coniugiumsiue
matrimonium est uiri et mulieris coniunctio, indiuiduam uitae consuetudinem retinens.
Itemconsensusutriusquematrimoniumfacit.Quiaergoisticoniunctisunt,utindiuiduam
uitae consuetudinem conseruarent, quia uterque consensit in alterum, coniuges sunt
appellandi.1.Hisitarespondetur:Consensusestduorumuelpluriumsensusinidem.Qui
autemerratnonsentit,nonergoconsentit,idestsimulcumaliissentit.Hecautemerrauit;
nonergoconsensit:nonitaqueconiuxestappellanda,quianonfuitibiconsensusutriusque,
sinequonullummatrimoniumessepotest.Sicutenimquiordinaturabeo,quemputatesse
episcopum,etadhucestlaicus,errat,necuocaturordinatus,immoadhucabepiscopoest
ordinandus:sicistaerransnulliestcopulataconiugio,immoadhucestcopulanda.2.Ad
hec, non omnis error consensum euacuat; qui enim accipit in uxorem, quam putat
uirginem, uel qui accipit meretricem, quam putat esse castam, uterque errat, quia ille
corruptam existimat esse uirginem, et iste meretricem reputat castam. Numquid ergo
dicendisuntnonconsensisseineas?autdabiturutriquefacultasdimittendiutramque,et
ducendialiam? Verumest,quodnonomniserrorconsensumexcludit;sederroraliusest
personae,aliusfortunae,aliuscondicionis,aliusqualitatis.Errorpersonaeest,quandohic
putatur esse Virgilius, et ipse est Plato. Error fortunae, quando putatur esse diues qui
pauperest,ueleconuerso.Errorcondicionis,quandoputaturesseliberquiseruusest.
Error qualitatis, quando putatur esse bonus qui malus est. Error fortunae et qualitatis
coniugiiconsensumnonexcludit.Errorueropersonaeetcondicionisconiugiiconsensum
nonadmittit.Siquisenimpacisceretur,seuenditurumagrumMarcello,etposteaueniret
PaulusdicensseesseMarcellum,etemeretagrumabillo,numquidcumPauloconuenit
iste de precio, aut dicendus est agrum sibi uendidisse? Item si quis promitteret, se
uenditurum michi aurum, et pro auro offerret michi auricalcum, et ita me deciperet,
numquiddicererconsensisseinauricalcum?Numquamuoluiemereauricalcum,necergo
aliquandoinilludconsensi,quiaconsensusnonnisiuoluntatisest. Sicutergohicerror
materiaeexcluditconsensum,sicetinconiugioerrorpersonae.Nonenimconsensitin
hunc,sedineum,quemhuncputabatesse.3.Sedobicitur:Iacobnonconsenseratin
Liam,sedinRachelseptemquidemannisproRachelseruierat.CumergoeoignoranteLia
essetsibisubposita,nonfuitconiugiumintereos,sierrorpersonaeconsensumexcludit,
quia,utdictumest,nonineamconsenserat,sedinRachel.Hisitarespondetur:Consensus
estaliusprecedens,aliussubsequens.Preceditconsensus,quandoantecarnalemcopulam
in indiuiduam uitae consuetudinem uterque consentit; subsequitur, quando post
concubinalemsiuefornicariumcoitumconsentiuntinidem.IacobergoetLiamnonfecit
coniugesprecedensconsensus,sedsubsequens;nectamenexprimoconcubitufornicarii
iudicantur,cumillemaritaliaffectueamcognouerit,etillauxorioaffectusibidebitum
persoluerit,putanslegeprimogenitarumetpaternisinperiissesibiiurecopulatam.4.
Quodautemerrorpersonaenonnullosexcuset,illaauctoritateprobatur,quasororuxoris
utroqueinscio,sororeuidelicet etmarito,inlectulum eius iisse,et auirosuaesororis
cognitaperhibetur,quecumsinespeconiugiiperpetuomanerecenseatur,illetamen,qui
cognouit eam per ignorantiam, excusatur. Aliter etiam hoc probatur. Diabolus
nonnumquamseinangelumlucistransformat,necestpericulosuserror,situnccreditur
 795

esse bonus, cum se bonum simulat. Si ergo tunc ab aliquo simplici quereret, an suae
beatitudinisuelletesseparticeps,etilleresponderet,seineiusconsortiumuelletransire,
numquiddicendusessetconsensisseinconsortiumdiabolicaedampnationis,annonpocius
in participationem eternae claritatis? Item, si quis hereticorum, nomine Augustini, uel
Ambrosii,uelIeronimi,alicuicatholicorum seipsumofferret,atqueeumadsuaefidei
imitationem prouocaret, si ille preberet assensum, in cuius fidei sentenciam diceretur
consensisse non in hereticorum sectam, sed in integritatem catholicae fidei, quam ille
hereticussementiebaturhabere.Quiaergohecpersonadeceptaerrorenoninhunc,sedin
eum,quemistesementiebaturesse,consensit,patet,quodeiusconiuxnonfuerit.5.
Errorfortunaeetqualitatisnonexcluditconsensum,uelutisiquisconsentiretinprelaturam
alicuius ecclesiae, quamputaret essediuitem, etilla essetminus copiosa,quamuis hic
decipereturerrorefortunae,nontamenpossetrenunciareprelaturaeacceptae.Similiter,que
nubitpauperi,putansillumessediuitem,nonpotestrenunciareprioricondicioni,quamuis
errauerit.Errorqualitatissimiliternonexcluditconsensum;utpotesiquisemeritagrumuel
uineam,quamputaretesseuberrimam,quamuisisteerraretqualitatererum,remminus
fertilememendo,nonpotesttamenuenditionemrescindere.Similiter,quiducitmeretricem
inuxoremuelcorruptam,quamputatessecastamueluirginem,nonpotesteamdimittere,
etaliamducere.

P.2.C.29.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Secundaquestiodecondicione propositaest,anliceat mulieri

dimittereeum,quemputabatliberum,siposteainueneritillumseruum?Quodueromulieri
nonliceataseruodiscedere,multisrationibusuideturposseprobari.InChristoenimIesu
nec Iudeus, nec Grecus, nec seruus, neque liber: ergo nec in coniugio Christianorum.
EademenimlegeinfideChristiuterqueregitur.IndifferenterenimabApostolodicitur
omnibus:QuiuultnuberenubatinDomino.Etitem:Muliernubatcuiuult;tantumin
Domino. Non precipitur, ut ingenua nubat ingenuo, ancilla seruo; sed quelibet nubat
earumcuiuult,dummodoinDomino.

P.2.C.29.Q.2.C.I.Licetseruismatrimoniacontrahere.

ItemIuliusPapa,c.4.Omnibusnobisunuspaterestincelis,etunusquisque,diueset
pauper,liberetseruus,equaliterproseetproanimabuseorumrationemredditurisunt.
Quapropter omnes, cuiuscumque condicionis sint, unam legem quantum ad Dominum
haberenondubitamus.Siautemomnesunamlegemhabent,ergosicutingenuusdimitti
nonpotest,sicnecseruussemelconiugiocopulatusulteriusdimittipoterit.

P.2.C.29.Q.2.C.II.Ancillaminmatrimoniosusceptamuirodimitterenonlicet.

ItemZacharias Papa.Siquisliberancillam inmatrimoniumacceperit, nonhabet

licentiamdimittereeamsiconsensuamborumconiunctisunt,exceptacausafornicationis;
sedunalexdeincepseritperomniaetuiroetfeminae.

P.2.C.29.Q.2.C.III.Interpatronumetlibertamconstatesseconiugiumlegitimum.

ItemIuliusPapa.Siquisancillamsuamlibertatedonauerit,etinmatrimoniosibi
sociauerit,dubitabaturapudquosdam,utrumhuiusmodinuptiaelegitimaeesseuideantur,
an non. Nos itaque, uetustam ambiguitatem decidentes talia conubia legitima esse
 796

censemus.Sienimexaffectufiuntomnesnuptiae,nichilinpiumetlegibuscontrariumin
talicopulationefieripotest,quarepredictasnuptiasinhibendasexistimauerimus?II.Pars.
Gratian.Hisitarespondetur:Nonnegatur,ingenuampossenubereseruo,seddicitur,quod
si nescitur esse seruilis condicionis, libere potest dimitti, cum seruitus eius fuerit
deprehensa.IlludautemApostolietIuliiPapaeintelligendumestdehis,quorumcondicio
utrique nota est. Huius autem condicio mulieri incognita erat; non ergo premissis
auctoritatibus cogitur manere cum eo, sed liberum illi esse ostenditur uel manere, uel
discedere.UndeinConcilioapudVermeriam,cuiinterfuitRexPipinus,statutumestc.6.:

P.2.C.29.Q.2.C.IV.Deeo,quiancillamducitinuxorem,quamputatliberamesse.

Siquisingenuushomoancillamuxoremalteriusacceperit,etexistimat,quodingenua
sit,siipsafeminafueritposteainseruitutedetecta,sieamaseruituteredimerepotest,
faciat; si non potest, si uoluerit, aliam accipiat. Si autem ancillam eam scierat et
collaudauerat,postutlegitimamhabeat.Similiteretmulieringenuadeseruoalteriusfacere
debet.

P.2.C.29.Q.2.C.V.Nonlicetmulieridimitterequemsciensseruumaccepitinuirum.

Itemexeodemc.8.Sifeminaingenuaacceperitseruum,sciensquodseruusesset,
habeateum,quiaomnesunumpatremhabemusincelis.Unalexerituiroetfeminae.

P.2.C.29.Q.2.C.VI.Seruitutisoccasionedimittinonualetquepostcontrouersiam
statusseinlibertatemasseuerauerit.

ItemGregorius.[lib.VI.epist.1.adFortunatumEpiscopum]Cuiusreicausacum
matre suahucconpulsa annopreterito presentium uenerit latrix, fraternitas tua cautius
nouit,quiascilicetmaritussuusclericusuesterquoddeseruilifueratcondicionepulsata,a
suonosciturremouisseconsortio,uosquehicpositosasseruntpromisisse,ut,siprobarese
liberamadiuuanteDominoualuisset,suoeamuosconiugioreformaretis.Fraternitasigitur
uestracognoscat,quodreuelanteDeolibertatisauctore,approbatasitlibera,nullaqueinea
maculaestseruilisinuenta.Hisergocognitis,sinemoraaliquasuoeamuolumusmarito
restitui,neculteriusidemuireiusargumentasibioccasionisexquirat,quibuseampossit
abicere.Namsiauobis(quodnoncredimus)minimefueritadinpletum,eamquerecipere
fortedistulerit,nosilludcognoscatiscumdistrictauindictacorrigere.Gratian.Cumdicitur:
sciensillumseruum,daturintelligi,quodsinescierit,illumseruumesse,noncogitur
cumeomanere.Quiahecergoetpersonaeetcondicionisdolumpassaest,noncogitur
adherereei,cuiusfraudedeceptaest;siueroliberumacceperit,etille,utcausamprestet
dissidii,sealicuiusseruumfecerit,necuxoremdimittere,necillaobuinculumconiugiiin
seruitutemredigipoterit.UndeinTriburiensiConcilio:

P.2.C.29.Q.2.C.VII.Occasionecondicionisdolosemutataeuirnondiscedatabea,
quamtemporelibertatisaccepit.

Perlatum est ad sanctam sinodum, quod quidam ingenuus ingenuam acceperit

uxorem, et postfiliorum procreationem occasione diuortii cuiusdam seruum se fecerit,
utrum necessario mulierem tenere debeat, et si tenuerit, utrum illa quoque secundum
secularem legem seruituti subici debeat, quesitum est. Iudicatum est, uxorem minime
deberedimitti,nontamenobChristilegemmuliereminseruitutemredigi,dumillenonex
 797

consensu coniugis se seruum fecerit, quem liberum ipsa maritum acceperat. Gratian.
Querituretiam,siseruusuniusalteriusancillamacceperit,ansitconiugiumintereos?De
hisitastatutumestinConcilioCabillonensi:[II.cap.30.]

P.2.C.29.Q.2. C. VIII. Legitima seruorum coniugia sua auctoritate domini non

dirimant.

Dictumestnobis,quodquidamlegitimaseruorummatrimoniapotestatiuaquadam
presumptionedirimant,nonadtendentesilludeuangeliiQuodDeusconiunxithomonon
separet. Unde nobis uisum est, ut coniugia seruorum non dirimantur, et si diuersos
dominoshabeant,sedinunoconiugiopermanentesdominisseruiantsuis.Ethocinillis
obseruandumest,ubilegalisconiunctiofuit,etperuoluntatemdominorum.

P.2.CausaXXX.

Gratianus. Populorum frequentia quidam inpeditus filium suum de baptismate

suscepit, dum crederet se alienum suscipere; uxor eius, dum callide uellet suscipere
proprium,suscepitalienum,quemuiradoptauitsibiinfilium,etexuxoresibifilianascitur,
quamfiliosuoadoptiuo,spiritualiuxoris,dumuterqueessetincunabulis,tradidit. Post
triennium uxor moritur, et conpater eius relictam conpatris uxoris suae uir clam sibi
desponsauit;aliquantulumtemporiseffluxit,etaliuspubliceduxiteaminuxorem.(Qu.I.)
Queritur,anuxorisuaedebitumreddereualeatquipropriumfiliumdesacrobaptismate
suscepit?(Qu.II.)Secundo,ansponsaliacontrahanturinterinfantes?(Qu.III.)Tertio,an
spirituales uel adoptiui filii naturalibus copulari ualeant? (Qu. IV.) Quarto, anuxorem
conpatris uxorissuaealicui ducere liceat? (Qu.V.)Quinto,anclandestina desponsatio
manifestaepreiudicet?

P.2.C.30.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quodautempropriumfiliuminspiritualemsibitransferenssuae
uxoridebitumredderenonualeat,rationeetauctoritateprobatur.Nullaenimauctoritate
permittitur, ut quis conmatri suae carnaliter copuletur. Hic autem uxorem suam sibi
conmatremeffecit:nonergailliulteriuscarnalitercopularipoterit.HincDeusdeditSanctae
RomanaeEcclesiaeEpiscopus,scribitGordiano,HispaniensisecclesiaeEpiscopo,etfratri
karissimo:

P.2.C.30.Q.1.C.I.Separenturuiriabuxoribus,quealiquocasunatossuoscoram
episcopistenent.

Peruenitadnosdiaconus,sanctitatisuestraeepistolamdeferens,quodquidamuiriet
mulieres,preteritosabbatopascalidie,promagnopopulorumincursunescientesproprios
filios suscepissentexlauacrosancto.Cupisergoscire,utrumprotalirationeaccidenti
debeant uiri ac mulieres ad proprium usum redire, an non. Nos uero hac re mesti
inquisiuimuspriorumdicta.Inuenimusinarchiuisapostolicaesedis,iamtaliacontigissein
ecclesiis Isauriae et Ephesiorum, simulque Iherosolimorum, aliarumque ecclesiarum.
Episcopisetiamearumciuitatumabhacapostolicasedeuolentibus scire,utrumuiriac
mulieresredirentadpropriumtorum,beataememoriaesanctiPatresIulius,Innocentius,et
Celestinus cum episcoporum plurimorum et sacerdotum consensu in Apostolorum
principisecclesiaprohibentestaliaprescripserunt,etconfirmauerunt,utnullomodosein
 798

coniugio reciperent mulieres ac uiri, quicumque aliqua ratione susceperunt natos, sed
separarentse,nesuadentediabolotaleuiciuminolescat.Scitis,quiaquomodosuntseptem
donaSpiritussancti,itasuntseptemdonabaptismiaprimoergopabulosacratisaliset
ingressu ecclesiae usque ad confirmationem per crisma. Hoc est a primo usque ad
septimum nullus Christianus suam conmatrem in coniugium suscipere debet. Et qui
presumpserittamdiuanathematisuinculoreligetur,donecpenitenciamdigneegerit.

P.2.C.30.Q.1.C.II.Abuxoresepareturquifiliastrumsuumcoramepiscopotenuit.

ItemexConcilioapudVermeriamc.4.Siquisfiliastrumuelfiliastramsuamante
episcopumtenueritadconfirmationem,separeturabuxoresua,etaliamnumquamaccipiat.
Similiteretmulier.II.Pars.Gratian.EcontraueroscribitNykolausSalonitanoEpiscopo,
dicens:

P.2.C.30.Q.1. C. III. Non separetur a uiro que filiastrum suum de sacro fonte
leuauit.

Nossedesideras,utrummulier,queuirifiliumexaliafeminagenitumdesacrofonte
leuauerit, postmodum possit cum eodem uiro copulari. Quos ideo coniungi posse
decernimus, quia secundum canones sacros, nisi amborum consensu, nullius religionis
obtentudebetconiuxdimittereconiugem.Pertinetadingensuxorisexitium,quehabens
odiouirum,uelinfirmitatemeiusnonconsiderans,quasicausapietatisoperaturinpietatem,
maximecumApostolusprecipiat:Nolite,inquiens,fraudareinuicem,nisiexconsensu
adtempus,utuacetisorationi;etiterumreuertiminiinidipsum,netemptetuossathanas
propterincontinentiamuestram.Ergosinonexconsensuutriusqueconiugisfactumesse
probatur, non fraudentur inuicem, sed reuertantur in id ipsum, presertim cum dicat
Apostolus: Uxor sui corporis potestatem non habet, sed uir; sicut uir potestatem sui
corporisnonhabet,sedmulier.

P.2.C.30.Q.1.C.IV.Nonsepareturauiro,sedpenitenciamagatquefiliumsuum
coramepiscopofraudulentertenuit.

Item ex Concilio Cabillonensi: [II.,] c. 4. Dictum est nobis, quasdam feminas

desidiose, quasdam uero fraudulenter, ut a uiris suis separentur, proprios filios coram
episcopisadconfirmandumtenuisse.Undenosdignumduximus,ut,siquamulierfilium
suum desidia aut fraude aliqua coram episcopo tenuerit ad confirmandum, propter
fallaciamsuamautpropterfraudem,quamdiuuiuatpenitenciamagat;auirotamensuonon
separetur.

P.2.C.30.Q.1. C. V. Separentur et graui pena plectantur qui filiolam suam uel

spiritualemmatremducuntinuxorem.

ItemexConcilioMagontiensic.10.,inclaustrosanctiAlbanihabito.Deeo,quod
interrogastis,sialiquisfiliolamsuamduxituxorem,etdeeo,quiconcubuitcumconmatre
spirituali,etdeeo,quifiliumsuumbaptizauitetcuiusuxoreumdefontesuscepit,hac
causa, ut discidium fieret coniugii, si postea in tali copulatione possint permanere: de
talibussicrespondendumest.Sifiliolamautconmatremsuamaliquisinconiugioduxerit,
separandosesseiudicamus,etgrauipenitenciaplectendosSiautemconiugeslegitimi,unus
autambo,exindustriafecerint,utfiliumsuumdefontesusciperent,siinnuptimanere
 799

uoluerint,bonumest;sinautem,grauispenitenciainsidiatoriiniungatur,etsimulmaneant,
et,sipreuaricatorconiugiisuperuixerit,acerrimapenitenciamulteturetsinespeconiugii
maneat.

P.2.C.30.Q.1.C.VI.Nonseparenturabuxoribusquifiliastrossuoscoramepiscopo
tenent.

ItemNykolausPapaRodulfo,BituricensiEpiscopo.Dehis,quifiliastrossuosad
confirmationemcoramepiscopistenent,idestquifiliosuxorissuaedeuiropriori,dum
crismantur ab episcopis, super se sustinent, si inscientia, sicut asseris, fiat, licet sit
peccatum,tamennonusqueadseparationem coniugii puniendusest;lugeanttamen,et
dignapenitenciahocdiluentesDominodicant:Delictaignorantiaenostraenememineris.

P.2.C.30.Q.1.C.VII.Nonsepareturabuxorequicausanecessitatis filium suum

baptizauit.

ItemIohannesPapaAnselmo,LemosinaeecclesiaeEpiscopo.AdliminabeatiPetri
apostolorum principis hic presens homo, nomine Stephanus, orationis causa ueniens,
nostropresulatuisuggerendoinnotuit,quodfiliumsuuminextremouitaepositum,necdum
baptismatis unda lotum, absentia scilicet sacerdotum, nimia cogente baptizauit eumque
ipse propriis manibus retinendo suscepit, atque pro huius rei negocio noticiae tuae
patefactoreuerentiatua,quasirectitudiniszeloflagrans,prefatumhominemasuaconiuge
iudicauit esse separandum. Quod fieri nullatenus debet, dicente scriptura, a Domino
iunctamesseuirouxorem,et:QuodDeusconiunxithomononseparet.UndeetDominus
ineuangelionondimittereposseuxoremsuam,nisicausafornicationis,apertissimeiubet.
Etnos,tantaeauctoritatisprecipuafretiiussione,dicimusdimittendumesse,etinculpabile
iudicandum quod necessitas intulit. Nam hoc baptizandi opus laicis fidelibus iuxta
canonicamauctoritatem,sinecessefueritfacere,libereconceditur.Undesisupradictus
genitorfiliumsuumcorporemorientemaspiciens,neanimamperpetuamortepereuntem
dimitteret,sacriundabaptismatislauit,uteumdepotestateauctorismortisettenebrarum
eriperet,etinregnumChristiiamregnaturumsinedubitationetransmitteret,benefecisse
laudatur;etidcircosuaeuxorisibiiamolimlegitimesociataeinpune,quamdiuuixerit,
iudicamusmanereconiunctum,necobhoccontraprefatasauctoritatesdiuinasaliquatinus
separaridebere.III.Pars.Gratian.Filiadiciturspiritualisnonsolumeius,quiaccipit,sed
etiam eius, qui trinae mersionis uocabulo eam sacro baptismate tingit. Dicitur etiam
spiritualis filia sacerdotis, que ei peccata sua confitetur. Harum omnium flagitiosa
conmixtioest,eteadempenaplectendaest.UndeSimacusait:

P.2.C.30.Q.1. C. VIII. Par penitencia ei indicitur, qui spiritualem filiam, et

penitencialemsuamuiolaremonstratur.

Omnes,quosinpenitenciasuscipimus,itanostrispiritualessuntfilii,utetipsi,quos
uel nobis suscipientibus, uel sub trinae mersionis uocabulo mergentibus, unda sacri
baptismatisregenerauit.Siluesterquoquedocensammonetunumquemquesacerdotem,ut
nulluscausafornicationisadsuampenitencialemaccedat,quiascriptumest:Omnes,quos
inpenitenciaaccipimus,itanostrifiliisunt,utbaptismatesuscepti.Quaproptersiquishoc
scelusperpetrauerit,nonsolumdignitatishonoremamittat,uerumetiamusqueadexitum
iugipenitenciaesesubdat.
 800

P.2.C.30.Q.1.C.IX.Deeodem.ItemCelestinus.

Si quis sacerdos cum filia spirituali fornicatus fuerit, sciat, se graue adulterium
conmisisse.Idcircofeminasilaicaest,omniaderelinquatetressuaspauperibustradat,et
conuersa in monasterio Deo usque ad mortem seruiat. Sacerdos autem, qui malum
exemplumdedithominibus,abomnioffitiodeponatur,etperegrinandoquindecimannis
peniteat,posteaueroadmonasteriumuadat,ibiquecunctisdiebusuitaesuaeDeoseruiat.

P.2.C.30.Q.1.C.X.Deeodem.Idem.

Nondebetepiscopusautpresbiter conmisceri cummulieribus, queeisuafuerint

confessae peccata. Si forte (quod absit) hoc contigerit, sic peniteat, quomodo de filia
spirituali, episcopus quindecim annis, presbiter duodecim, et deponatur; si tamen in
conscientia populi deuenerit. Gratian. His itaque auctoritatibus apparet, quod siue
proprium,siuetantummodouirifiliummulierdesacrofontesusceperit,nonideoauirosuo
estseparanda.Quodetdeuirosimiliteroportetintellegi.

P.2.C.30.QuestioII.

Gratianus. Sponsalia ante septennium contrahi non possunt. Solo enim consensu
contrahuntur,quiinteruenirenonpotest,nisiabalterutraparteidintelligatur,quodinter
eos agitur. Probantur ergo sponsalia non posse contrahi inter pueros, quorum etatis
infirmitasconsensumnonadmittit.TestaturhocidemNykolausPapadicens:

P.2.C.30.Q.2.C.UN.Antetempusconsentiendiconiugiumcontrahinonpotest.

Ubinonestconsensusutriusque,nonestconiugium.Ergoquipuerisdantpuellasin
cunabulis, et e conuerso, nichil faciunt, nisi uterque puerorum post, quam uenerit ad
tempusdiscretionis,consentiat,etiamsipateretmaterhocfecerintetuoluerint.

P.2.C.30.QuestioIII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemspiritualesueladoptiuifiliinaturalibuscopularinon
possint,NykolausPaparespondensadconsultaBulgarorum[cap.2.]testatur,itadicens:

P.2.C.30.Q.3.C.I.Quidesacrofontesuscipiturfiliuseiusest,aquosuscipitur.

Itadiligeredebethomoeum,quisesuscepitdesacrofonte,sicutpatrem.Item:1.
Est inter fratres et filios spirituales gratuita et sancta conmunio, que dicenda non est
consanguinitas,sedhabendaspiritualisproximitas.Undeintereosarbitrornonpossefieri
quodlibetlegaleconiugium,quodquidemnecintereos,quinatura,eteos,quiadoptione
filiisunt,uenerandaelegesmatrimoniacontrahipermittunt.Item:2.Siintereosnon
contrahitur matrimonium, quos adoptio iungit, quanto potius a carnali oportet inter se
contuberniocessarequospercelestesacramentumregeneratioSpiritussanctiuincit?Longe
ergoinquitcongruentiusfiliuspatrismeiuelfratermeusappellaturis,quemdiuinagratia
potius,quamhumanauoluntas,utfiliuseiusuelfratermeusesset,elegit;prudentiusqueab
alternacorporisconmixtionesecernimus.
 801

P.2.C.30.Q.3.C.II.Filiaspiritualiscarnalifilionullomodonuberepotest.

ItemZachariasEpiscopus,seruusseruorumDei,reuerentissimoTheodoroEpiscopo
ecclesiaeTicinensis.Pitaciumquodnobistuauenerandafraternitasobtulit,perquodnos
sciscitariuoluisti,siliceatfilio,cuiuspateralteriusfiliamexsacrobaptismatesuscepit,
susceptam, id est spiritualem eius patris filiam (quod dici crudele est), in matrimonio
suscipere,quodapudteenormiterasseruisticontigisse.1.Sedbenetuasanctafraternitas
conpertum habet, quod Dominus precepit Moysi, dicens: Turpitudinem patris tui, uel
matris, uel sororis non reuelabis; turpitudo enim tua est. Cum ergo a propria
consanguinitate iubemur abstinere, multo magis a spirituali patris nostri filia omni
excusationeautargumentosepositosubnimiadistrictionenoscauereconuenit,neiniram
diuinae examinationis incidat, si quis tali facinore mixtus minime restrinxerit frena
luxuriae.Undeetiam omnes cauendisuntatali sceleris conmixtione, neinperpetuum
pereant;sedhunc,quihuiusperniciosaetemeritatis,animaesuaesalutemdespiciens,inpio
semiscuitmatrimonio,peromniatuafraternitasstudeatseparare,etpenitenciaedignae
submittere,quatinusabeternaerutamdampnationeanimameiuslucreris.

P.2.C.30.Q.3.C.III.Filiosuo,quamdesacrofontesusceperitnullustradereaudeat.

ItemZacharias etDeusdedit.Nonoportetfiliam,quamdesacrofontesusceperit,
aliquando filio suo in matrimonium tradere, quia in diuina sentencia germani esse
inueniuntur.Siquistalifacinoreconmixtusminimerestrinxeritfrenaluxuriae,abecclesia
catholica abhominabitur. Sed si conuersus fuerit, post separationem septem annis
penitenciam gerat. Consciis simul cum auctore sit ista condicio, id est simul cum
cooperatoribus et consentientibus peniteat. II. Pars. Gratian. Filii uero, siue ante
conpaternitatemsiuepostnatifuerint,liciteconiungipossunt. UndeUrbanusII.scribit
VitaliPresbiteroBrisciensi,dicens:

[P.2.C.30.Q.3.C.IV.]

Super quibus consuluit nos tua dilectio, hoc uidetur nobis ex sentencia
respondendum, ut et baptismus sit, si instante necessitate femina puerum in nomine
Trinitatis baptizauerit, et quod spiritualium parentum filii uel filiae, ante uel post
conpaternitatemgenitae,possuntlegitimeconiungi,preterillampersonam,quaconpatres
sunt effecti. Pascalis uero secundus, post compaternitatem genitos copulari prohibet,
scribensReginoEpiscopo:

P.2.C.30.Q.3.C.V.Quiexconpatreuelconmatrepostsusceptosfiliosdefontenati
fuerint,coniunginonpossunt.

Post susceptum uero de fonte filium uel filiam spiritualem, qui ex conpatre uel
conmatrenatifuerint,matrimonioconiunginonpossunt,quialegesseculinonemancipatos
adoptiuisprohibentcopulari.

[P.2.C.30.Q.3.PALEA.C.VI.

IdemexlibroXXIII.Digestorum,tituloderitunuptiarum,perpenditur,inquoita
legitur:Peradoptionemquesitafraternitaseousqueinpeditnuptias,donecmanetadoptio,
ideoqueeam,quampatermeusadoptauitetemancipauit,poterouxoremducere.Equeetsi
 802

meemancipatoillaminpotestateretinuerit,poterimusiungimatrimonio.Itaqueuolenti
generumadoptare,suadetur,utfiliamemancipet.Similitersuadeturei,quiuelitnurum
adoptare,utemancipetfilium.]III.Pars.Gratian.Siquisueroaliquofortuitocasufiliam
suaeconmatrisuxoremacceperit,noncogitureamdimittere.UndeinTriburiensiConcilio
legitur:[c.48.]

P.2.C.30.Q.3.C.VII.Noncogiturquisdimitterefiliamsuaeconmatris,quamduxit
inconiugium.

Illudetiamneccanonicainstitutionediffinimus,necinterdictionealiquarefutamus,
sedproptereos,quidiuersedeeosentiunt,hoclocoaliquidconmemoramus.Siquissuae
spiritualisconmatrisfiliamfortuituetitacontingentererumcasuinconiugiumduxerit,
consiliomaturioriseruatohabeat,atquehonestelegitimoconiugiooperamdet.

P.2.C.30.QuestioIV.

Gratianus.I.Pars.Relictamueroconpatrisuxorissuaenullusinconiugemducere
potest.UndeNykolausPapascribitConstantiensiEpiscopoSalomoni:

P.2.C.30.Q.4.C.I.Duasconmatresalicuihaberenonlicet.

Sciscitaturanobissanctitas uestra,sialiquishomoduasconmatres habereualeat

unampostalteram.Inquomeminissedebetscriptumesse:Eruntduoincarneuna.Itaque
cumconstet,quiauiretmulierunacaroperconubiumefficiuntur,restatnimirumuirum
conpatremconstituiillimulieri,cuiusmatrimonioassumptauxorconmateresseuidebatur,
etidcircoliquet,uirumillifeminaenonposseiungiincopula,queconmatereiuserat,cum
quaidemfueratunacaroeffectus.

P.2.C.30.Q.4.C.II.Octoannispeniteatquiduabusconmatribusconmiscetur.

ItemexConcilioCalcedonensi.Sipateretfilius,autduofratrescumunamuliere,aut
si cum matre et filia, aut cum duabus sororibus, aut cum duabus conmatribus aliquis
concubuerit,secundumantiquamethumanioremdiffinitionemoctoannispeniteat.

P.2.C.30.Q.4.C.III.Nullusduabusconmatribusmisceatur.

ItemInnocentiusExsuperioTolosanoEpiscopo.Siquisunusexconiugiofiliumaut
filiam alterius de sacro fonte susceperit, aut ad crisma tenuerit, uel Christianitatis
misteriumdederit,ambo,etuxoretuir,conpatresexistuntparentibusinfantis,quiauiret
muliercarounaeffectisunt.II.Pars.Gratian.EcontrarioinueniturinConcilioTriburiensi,
c.47.:

P.2.C.30.Q.4. C. IV. Uxorem conpatris ducere potest, cuius ipsa conmater non
fuerat.

Quispiritualemconpatremhabet,cuiusfiliumdelauacrosacrifontisaccepit,eteius
uxorconmaternonest,liceateidefunctoconpatresuoeiusuiduamducereinuxorem,si
nullamhabetconsanguinitatispropinquitatem.Quidenim?Numquidnonpossuntconiungi
quosnullapropinquitascarnalis,uelnullageneratiosecernitspiritualis?
 803

P.2.C.30.Q.4.C.V.Deeodem.

ItemexepistolaPascalisPapaeII.adReginumEpiscopum.Postuxorisobitumcum
conmatre uxoris uiri superstitis coniugio copulari, nulla uidetur ratio uel auctoritas
prohibere.Nequeenimcognationicarnis cognatiospiritusconparatur,nequepercarnis
unionemadunionemspirituspertransitur.III.Pars.Gratian.Notandumueroest,quodaliud
estconmatremalicuiuscognoscere,atquealiudderelictamabaliquoconmatremalicuius
fieri.AuctoritasillaNykolaiPapaeetCalcedonensissinodiillumprohibetconmatrissuae
uxoris matrimonio copulari, quiuxori suae debitum reddidit, postquam illius conmater
extitit.IllaueroauctoritasTriburiensisconciliiillospermittitmatrimoniocopulari,cuius
uxorpost,quamauirosuoderelinquitur,illiusconmaterefficitur,necpostconpaternitatem
auirosuocognoscitur. Queriturautem,anuxorcummaritoinbaptismatesimuldebeant
susciperepuerum?DehisitascribitUrbanusII.Vitali,PresbyteroBrixiensi:

P.2.C.30.Q.4.C.VI.Uxorsimulcumuirofiliumalicuiusinbaptismatenonsuscipiat.

Quod autem uxor cum marito in baptismate non debeat suscipere puerum, nulla
auctoritate reperitur prohibitum. Sed ut puritas spiritualis paternitatis ab omni labe et
infamiaconserueturinmunis,dignumessedecreuimus,ututriqueinsimuladhocaspirare
minimepresumant.Quiaueropiaculareflagiciumconmisitquiduabusconmatribusuel
duabussororibusnupsit,magnaiuxtamodumculpaepenitenciasibidebetiniungi.Gratian.
Illud uero Triburiensis concilii: Qui spiritualem habet conpatrem etc., ante hanc
prohibitionemdictumintelligitur,ueluxorconmateraccipiaturnonexeodemfiliocum
uiro,sedexalio.

P.2.C.30.QuestioV.

Gratianus.I.Pars.Quodautemclandestinaconiugiafierinondebeant,EuaristusPapa
testatur,scribensEpiscopisAffricae:[epist.I.]

P.2.C.30.Q.5.C.I.Clandestinaconiugiafierinondebent.

Aliter legitimum non fit coniugium, nisi ab his, qui super ipsam feminam
dominationem habere uidentur, et a quibus custoditur uxor petatur, et a parentibus
propinquioribussponsetur,etlegibusdotetur,etsuotemporesacerdotaliter,utmosest,
cum precibus et oblationibus asacerdote benedicatur, et a paranimphis, utconsuetudo
docet, custodita et sociata, a proximis congruo tempore petita legibus dotetur, ac
solempniter accipiatur, et biduo uel triduo orationibus uacent, et castitatem custodiant.
Item:1.Itaperactalegitimascitoteesseconubia;aliterueropresumptanonconiugia,sed
adulteria,uelcontubernia,uelstupra,autfornicationespotius,quamlegitimaconiugiaesse
nondubitate,nisiuoluntaspropriasuffragauerit,etuotasuccurrerintlegitima.

P.2.C.30.Q.5.C.II.Nuptiasoccultecelebrarinonlicet.

ItemexDecretoHormisdaePapae,c.6.Nullusfidelis,cuiuscumquecondicionissit,
occultenuptiasfaciat,sedbenedictioneacceptaasacerdotepublicenubatinDomino.
 804

P.2.C.30.Q.5.C.III.Nuptiaepublicecelebraridebent.

ItemNykolausadconsultaBulgarorum.[c.3.]Nostrates,tammaresquamfeminae,
non ligaturam auream, uel argenteam, aut ex quolibet metallo conpositam, quando
nuptialiafederacontrahunt,incapitibusdeferunt:sedpostsponsalia,quefuturarumsunt
nuptiarum promissio,federa quoqueconsensueorum,quiheccontrahunt,eteorum, in
quorumpotestatesunt,celebrantur;etpost,quamarrhissibisponsamsponsusperdigitum
fideiannuloinsignitam desponderit,dotemqueutriqueplacitam sponsuseicumscripto
pactum hoc continente coram inuitatis ab utraque parte tradiderit (aut mox aut apto
tempore,neuidelicetantetempuslegediffinitumtalequidfacerepresumant),amboad
nuptialiafederaperducuntur,etprimuminecclesiaDominicumoblationibus,quasofferre
debentDeopersacerdotismanum,statuuntur,sicquedemumbenedictionemetuelamen
celestesuscipiunt.Item:1.Hecsunt,preteralia,queadmemoriamnonoccurrunt,pacta
coniugiorum solempnia. Peccatum autem esse, si hec cuncta in nuptiali federe non
interueniant,nondicimus.

P.2.C.30.Q.5.C.IV.Incontrahendoconiugioistasuntobseruanda.

ItemLeoPapa.Qualisdebeatesseuxor,quehabendaestsecundumlegem.Virgo
casta,etdesponsatainuirginitate,etdotatalegitime,etaparentibustraditasponso,eta
paranimphis accipienda, et ita secundum legem et euangelium publicis nuptiis in
coniugium liquide sumenda, et omnibus diebus uitae suae (nisi ex consensu, et causa
uacandiDeo)numquampropterhominemseparanda,et,sifornicatafuerit,dimittenda,sed
illauiuentealteranonducenda,quiaadulteriregnumDeinonpossidebunt,etpenitencia
illiusperscripturamrecipienda.

P.2.C.30.Q.5.C.V.Quomodosponsusetsponsaadbenedictionemaccedant.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.13.]Sponsusetsponsacumbenedicendisunta
sacerdote, a parentibus uel a paranimphis offerantur in ecclesia sacerdoti, qui, cum
acceperint benedictionem, eadem nocte pro reuerentia benedictionis in uirginitate
permaneant.

P.2.C.30.Q.5.C.VI.Sinepublicisnuptiisnullusducatuxorem.

Item ex Concilio Arelatensi, c. 6. Nullum sine dote fiat coniugium; iuxta

possibilitatem fiat dos, nec sine publicis nuptiis quisquam nubere uel uxorem ducere
presumat. Gratian.Hisomnibusauctoritatibusoccultaenuptiaeprohibentur,atqueideo,
cumcontraauctoritatemfiuntnuptiae,proinfectishaberidebent.II.Pars.1.Sedqueritur,
quidsibiuelintsolempnitatesillaeuelaminisetannuli,queinconiugiisobseruantur?De
hisitascribitYsidorusinII.librodeoffitiis,c.16.:

P.2.C.30.Q.5.C.VII.Quarefeminaeuelantur,dummaritantur.

Feminae,dummaritantur,ideouelantur,utnouerint,sesemperuirissuissubditas
esseethumiles.1.Item,quodnubentespostbenedictionemuittainuicem,unouinculo
copulantur,uidelicetfitideo,neconpagemconiugalisunitatisdisrumpant.2.Atuero,
quodeademuittacandidopurpureoquecolorepermiscetur,candorquippeestmundicia
uitae, purpura ad sanguinis posteritatem adhibetur, ut hoc signo et continentia et lex
 805

continendiabutrisqueadtempusadmoneatur,etposthecreddendumdebitumnonnegetur.
3.Item,quodinprimisannulusasponsosponsaedaturfitnimirumuelproptermutuae
dilectionissignum,uelpropteridmagis,uteodempignorecordaeorumiungantur.Undeet
quartodigitoannulusinseritur,ideoquodineouenaquedam,utfertur,sanguinisadcor
usqueperueniat.

P.2.C.30.Q.5. C. VIII. Nuptiae dicuntur ab obnubendo, eo quod caput suum

obnuberesoleant.

AmbrosiusinlibrodePatriarchis.III.Pars.Necilludotiosum,quodcumRebecca
ueniret, uidit Ysaac deambulantem, etcum interrogassetquis esset,cognito, quodipse
esset,cuiducereturuxor,descenditetcaputsuumobnuberecepit,docensuerecundiam
nuptiis preire debere. Inde enim et nuptiae dictae, quod pudoris gratia se puellae
obnuberent.IV.Pars.Gratian.Sedobiciturpremissis:Multasunt,queprohibentur,que,si
fiant,expostfactoconualescunt.Prohibenturuouentesmatrimoniacontrahere,quetamensi
contraxerint,inuiolatapermanereoportet.Sicetclandestinaconiugiacontralegesquidem
fiunt, tamen contracta dissolui non possunt, quia ex legitimo uoto subsequente
corroborantur.UndeetEuaristus,cumdixisset:aliterconiugiapresumptanonsunt,sed
adulteria;addidit:nisiuoluntaspropriasuffragauerit,etuotasuccurrerintlegitima.Hinc
etiaminNouellis:

[P.2.C.30.Q.5.C.IX.]

Si quis diuinis tactis scripturis iurauerit mulieri, legitimam se eam uxorem

habiturum,uelsiinoratoriotalesacramentumdederit,sitillalegitimauxor,quamuisnulla
dos,nullascripturaaliainterpositasit.[Gratian.]Hisitarespondetur:Coniugia,queclam
contrahuntur,nonneganturesseconiugia,neciubenturdissolui,siutriusqueconfessione
probaripoterunt:uerumtamenprohibentur,quiamutataalteriuseorumuoluntate,alterius
confessionefidesiudicifierinonpotest.Undepublice,cumalteriusuotainalterampartem
setranstulerint,proprioriconiugio,quodiudiciincertumest,sentenciaferrinonpoterit.
Incertaenim(utSyxtusPapascribitepiscopisperHispaniamconstitutis)nemopontificum
iudicarepresumat,etquamuisuerasint,nontamencredendasuntnisiquecertisindiciis
conprobantur, nisi que manifesto iudicio conuincuntur, nisi que iudiciario ordine
publicantur. Hinc etiam Victor Papa scribit Theophilo episcopo: Incerta, karrissime,
nullatenus iudicemus, quousque ueniat Dominus, qui latentia producet in lucem, et
illuminabitabsconditatenebrarum,etmanifestabitconsiliacordium.Quamuisenimuera
sint,nontamencredendasuntnisiquemanifestisindiciisconprobantur,nisiquemanifesto
iudicioconuincuntur,nisiqueiudiciarioordinepublicantur.

P.2.C.30.Q.5.C.X.Anteiustamprobationemnullusiudicandusautdampnandusest.

ItemEuaristusPapa[epist. II.]omnibusEpiscopis.Nullumanteueramiustamque
probationem iudicare aut dampnare debemus, teste Apostolo, qui ait: Tu quis es, qui
iudicasalienumseruum?Suodominostatautcadit?Malaitaqueauditanullummoueant,
nec passim dicta absque certa probatione quisquam umquam credat; sed ante audita
diligenterinquirat,necprecipitandoquicquamaliquisagat.
 806

P.2.C.30.Q.5.C.XI.Nonsuntaliquaiudicandaprius,quamcertisdemonstrentur
indiciis.

ItemEleutherius Papa.[epistola adGalliaeprouincias]Iudicantem oportetcuncta

rimari, et ordinem rerum plena inquisitione discutere, interrogandi et respondendi
obiciendiqueprebitapatienciaabeo,utibiambarumactiopartiumilluminatasitpleniter,
neclitigantibuspriusuelitiudexsuasententiaobuiare,nisiquandoiamperactisomnibus
nichil habeant in questione, quod proponant, et tamdiu actio uentiletur, quousque ad
ueritatem rei perueniant. Frequenter interrogari oportet, ne aliquid pretermissum forte
remaneat,quodannecticonueniat.Gratian.Expremissismanifestissimecolligiturquodpro
incertisacertisrecedendumnonest,necinredubiacertadandaestsentencia.Cumautem
fidesdubiaereinisitestiumapprobationeuellegitimaconfessioneiudicifierinonualeat,
testesautemauctoritateCalixtiPapaedealiiscausisuelnegociistestimoniumdicerenon
ualeant,nisidehis,quesubeorumpresentiafactanoscuntur:apparetclandestinaconiugia
ideoesseprohibita,quia,cumaltereorumconiugalemaffectumseadalterumhabuisse
negareuoluerit,legitimisprobationibusconuincinonpoterit,quibusdeficientibus,iudicis
sentenciariteabsolutus,reatumadulteriiuterqueincurrit,dumutroqueeorumuiuentealiis
secopulauerint.

P.2.CausaXXXI.

Gratianus.Uxoremcuiusdamaliusconstuprauit;eomortuoadulteradulteramsibiin
uxorem accepit; filiam ex ea susceptam cuidam in coniugem se daturum iurauit; illa
assensumnonprebuit;deindepateraliieamtradidit;aprimoreposcitur.(Qu.I.)Queritur:
anpossitduciinconiugiumquepriusestpollutaperadulterium?(Qu.II.)Secundo,anfilia
sittradendainuitaalicui?(Qu.III.)Tertio,anpostpatrissponsionemillapossitnuberealii?

P.2.C.31.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.AdulteriopollutaprohibeturduciinconiugiumauctoritateLeonis
Papae,quadicitur:

P.2.C.31.Q.1.C.I.Adulteriopollutanonducaturabeodeminmatrimonium.

Nullusducatinmatrimoniumquampriuspolluitadulterio.SedAugustinusecontra
testatur,scribensadValeriumdenuptiisetconcupiscentia:[lib.I.c.10.]

P.2.C.31.Q.1. C. II. Licet alicui ducere in matrimonium quam prius polluit per
adulterium.

Deniquemortuoeo,cumquofuituerumconubiumfieripotestconiugium,cumqua
precessitadulterium.Iteminlibrodebonoconiugali:[c.14.]1.Possesanefierilicitas
nuptiasexpersonisliciteconiunctis,honestoplacitosubsequente,manifestumest.Gratian.
Hec ultima auctoritas de concubinis loquitur, perhibens, concubinas posse transire ad
honestumplacitumnuptiarum.PrimaauctoritasAugustiniloquiturderepudiata,quamdum
uiuenteuirosuoaliquisducitinconiugium,conmittitadulterium;cuiusadulteriialiquam
habetueniam,dumeiuscopulacredituresselicita.1.IlludueroLeonisPapaedeea
intelligendumest,queauirosuononeratrepudiata,cuiusuiuebatuir,reddenseiconiugale
debitum.UndeinConcilioapudAltheumhabitopresenteConradoRegestatutumestc.6.:
 807

P.2.C.31.Q.1.C.III.Nullusducatinconiugiumquampriuspolluitperadulterium.

Illuduerocommunidecretosecundumcanonuminstitutadiffinimusetpreiudicamus,
ut,siquiscumuxorealteriusuiuenteeofornicatusfuerit,morientemaritosinodaliiudicio
aditus eiclaudatur illicitus, neculterius eiconiungatur matrimonio, quampriuspolluit
adulterio.Nolumusenim,necChristianaereligioniconuenit,utullusducatinconiugium
quam prius polluit per adulterium. Gratian. Hic subaudiendum est, nisi peracta post
penitenciametsinichilinmorteuirimachinatusfuerit,uelsiuiuenteuirofidemadulterae
nondedit,sumpturumeamsibiinconiugemsiuiroeiussuperuiueret. UndeinConcilio
Triburiensilegitur.

P.2.C.31.Q.1.C.IV.Postmortemuirinonpotestadulteraminconiugiumducerequi
uirouiuenteiuramentumsibifuturarumprebuitnuptiarum.

Relatum est auribus sanctorum sacerdotum, quendam alterius uxorem stupro

uiolasse,etinsupermechaeuiuenteuirosuoiuramentumdedisse,utpostlegitimimariti
mortem,sisuperuixisset,ducereteamuxorem,quodetfactumest.Taleigiturconubium
prohibemusetanathematizamus.

P.2.C.31.Q.1.C.V.Postperactampenitenciamuiduaminconiugemducerepoterit,
quamuiuenteuiropolluitadulterio.

Itemineodem.Siquisuiuentemaritoconiugemilliusadulterasseaccusatur,et,eoin
proximo defuncto, eandem sumpsisse dinoscitur, omnimodis penitenciae publicae
subiciatur. Dequoetiam postpenitenciamprefata,siexpedierit, seruabiturregula; nisi
forteidem,autmulieruirum,quimortuusfuerat,occidissenotentur,autpropinquitas,uel
aliaquelibetactiocriminalisinpediat.Quodsiprobatumfuerit,sineullaspeconiugiicum
penitenciaperpetuomaneant.

[P.2.C.31.Q.1.PALEA.C.VI.

Item exConcilio apud Vermerias. Si qua mulier in mortem mariti suicum aliis
consiliatasit,etipseuiraliquemillorumsedefendendoocciderit,siprobarepotestilleuir,
eamreamesseconsilii,potest(utnobisuidetur)ipsamuxoremdimittere,et,siuoluerit,
aliamducere.Ipsaauteminsidiatrixpenitenciaesubiectaabsquespeconiugiimaneat.]

P.2.C.31.Q.1. C.VII.Postpenitenciamreconcilietur adconmunionemuidua,que

mechumsuuminuirumaccepit.

ItemexConcilioElibertano.[c.72.]Siquafuerituiduamechata,etposteaeundem
habuerit maritum, post quinquennii tempus acta legitima penitencia placuit eam ad
conmunionemreconciliari.II.Pars.Gratian.Sedobicitur:DauidcumBersabeeadulterium
conmisit, et mortem Uriae machinatus est, et tamen Bersabee eandem postea duxit in
uxorem. Sed in ueteri testamento multa permittebantur propter infirmitatem, que in
euangeliiperfectioneeliminatasunt:sicutpermittebaturquibuslibetdarelibellumrepudii,
neperodiumfunderetursanguisinnoxius.QuodposteaDominusineuangelioprohibuit,
dicens uxorem a uiro non esse dimittendam, nisi causa fornicationis. Quedam
permittebanturcausainfirmitatis,etsacramentifuturorum:sicutDominuspermisitfiliis
Israelofferreanimaliasibiinsacrificium,queinEgiptoconsueuerantinmolaredemonibus,
 808

malenseasibiofferriquamidolis,etutessentillissacramentafuturorum.SicetBersabee
permissa est duci in uxorem, non magis causa suae infirmitatis, quam significatione
futurorum.1.Sedestaliaratio,quauxordefunctihuicnuberenonpossit.Generaliter
enim prohibentur uiri et mulieres frequenter matrimonia contrahere. Unde in conubio
nuptiarumsecundarumpresbiteriinteressenondebent,sicutinNeocesariensiConcilio[c.
3.et7.]legitur:

P.2.C.31.Q.1. C. VIII. Fides et conuersatio penitenciam adbreuiet eorum, qui

frequenterducuntuxores.

Dehis,quifrequenteruxoresducunt,etdehis,quisepiusnubunt,tempusquidemhis
manifestum constitutum est, sed conuersatio et fides eorum tempus adbreuiat. 1.
Presbiterum uero secundarum nuptiarum conubio interesse non debere; maxime cum
precipiatursecundisnuptiispenitenciamtribuere:quiseritpresbiter,quipropterconuiuium
illisconsentiatnuptiis?

P.2.C.31.Q.1. C. IX. Secundum ueritatis rationem fornicari conuincitur qui

secundamducituxorem.

ItemIohannesCrisostomus.[idestauctoroperisimperfectiinMatth.,hom.XXXII.]
Hac ratione et Apostoli preceperunt secundas adire nuptias propter incontinentiam
hominum. Nam secundam quidem accipere secundum preceptum Apostoli licitum est,
secundum ueritatis rationem uere fornicatio est. Sed cum permittente Deo publice et
licenterconmittitur,fithonestafornicatio.Proptereabenedixit,quiaMoyseshocpermisit,
nonprecepit.Aliudestenimprecipere,aliudpermittere.Quodenimpermittimusnolentes
precipimus,quiamalashominumuoluntatesadplenumprohiberenonpossumus.

P.2.C.31.Q.1. C. X. Ut uitetur periculum fornicationis, secunda matrimonia

conceduntur.

ItemIeronimusdeuirginibus.Quomodouirginibusfornicationispericuloconcedit
nuptias, etexcusabile facit quodpersenonappetitur, ita eodemfornicationis periculo
concedituiduissecundamatrimonia.Meliusestenim,licetalterumettertium,unumuirum
nosse,quamplurimos,idesttollerabiliusestunihominiprostitutamesse,quammultis.
SiquidemetillaineuangelioSamaritana,sextummaritumhaberesedicens,arguitura
Domino,quodnonsituireius;ubienimnumerusmaritorumest,ibiuir,quiproprieunus
est,essedesistit.Unacostaaprincipioinunamuxoremuersaest.Eterunt,inquit,duo
in carne una, non tres, neque quatuor, alioquin non duo, sed plures. Primus Lamech
sanguinariusatquehomicidaunamcarneminduasdiuisituxores;fratricidiumetdigamiam
eademcataclismipenadeleuit:dealterosepties,dealteroseptuagiesseptiesuindicatum
est.Quantumdistantinnumero,tantumetincrimine.1.Quamsanctasitdigamia,hinc
ostenditur,quoddigamusadclerumeliginonpotest,etidemApostolusadTimotheum:
Vidua,inquit,eligaturnonminussexagintaannorum,quefuerituniusuiriuxor.Hic
communepreceptumdehisuiduisest,queecclesiaepascunturelemosinis,etidcircoetas
prescribitur, ut illae tantum accipiant pauperum cibos, que iam laborare non possunt.
Simulqueconsidera,quodqueduoshabuituiros,etiamsianusest,etdecrepita,etegens,
ecclesiaestipesnonmereturaccipere;siautempanisillitolliturelemosinae,quantomagis,
quidescenditdecelo,quemquiindignecomederit,reuserituiolaticorporisetsanguinis
Domini?Quamquamhectestimonia,quesupraposui,inquibusuiduisconceditur,ut,si
 809

uelint, denuo nubant, quidam interpretantur super his uiduis, quas amissis maritis sic
inuenerat fides Christi. III. Pars. Gratian. Verum hoc eum ad exhortationem uidualis
continentiae,nonincondempnationemsecundarumetdeincepsnuptiarumdixisse,quam
multorumauctoritatibusconstatlicitasesse,utexuerbiseiusdemdaturintelligi.Aitenim
adPamachium:[inApologeticocontraIouinianum]

P.2.C.31.Q.1. C. XI. Nec secundae, nec tertiae, nec deinceps nuptiae sunt
condempnandae.

Aperiant, queso, aures obtrectatores mei, et uideant, me concessisse secundas et

terciasnuptiasinDomino. Quisecundasetterciasnuptiasnondampnaui,primumpotui
dampnarematrimonium?Idem:1.Nondampnodigamosimonectrigamos,etsidici
potest,octogamos.Idem:2.Egonuncliberauoceproclamo,nondampnariinecclesia
digamiam,imonectrigamiam,etitalicerequinto,etsexto,etultra,quomodoetsecundo
maritonubere.

P.2.C.31.Q.1.C.XII.Secundaconiugia,sicutetprima,licitaesseprobantur.

ItemAugustinuslibroII.contraaduersariumlegumetProphetarum.[c.11.]Deus
masculumetfeminampropagandigeneriscausanuptialicastitateconiunxit,etsecundas
nuptias,queinnouoquoquetestamentopermittuntur,licitasessemonstrauit.

[P.2.C.31.Q.1.C.XIII.]

Idemsuperprimam epistolam adChorinthios.Quodsidormierit uireius.Non

dicit, primus uel secundus, uel quartus, nec nobis diffiniendum est quod non diffinit
Apostolus.Undenecullasdebeodampnarenuptias,neceisuerecundiamnumerositatis
auferre.Dominusautemseptemuiramnondampnauit,necdicitinresurrectionenonposse
esse,sedtantum:Nequenubent,nequenubentur.Undeneccontrahumanaeuerecundiae
sensumaudeodicere,utquotiensuoluerintnubant,necexcordemeoquotaslibetnuptias
condempnare.Quoddicituruniuirae,hocomniuiduae:Beatiorerit,sisicpermanserit.

P.2.C.31.QuestioII.

Gratianus. Quod autem aliqua non sit cogenda nubere alicui, Ambrosius testatur
superprimamepistolamadChorinthios:Nubatuiduacuiuult:tantuminDomino;idest
quemsibiaptumputauerit,illinubat;quiainuitaenuptiaesolentmalosprouentushabere.
Tantum auteminDomino: Idest,utsinesuspicione turpitudinis nubat,et uirosuae
religionisnubat.

P.2.C.31.Q.2. C. I. Iuramento patris non cogitur puella nubere, cui numquam

assensumprebuit.

Item Iudicium UrbaniPape.Siuerumesseconstiterit, quodnobis legati Iordanis

principisretulerunt,scilicet,quodipsecoactusetdolensfiliamsuaminfantulamnolentem,
flentem, et pro uiribus renitentem, non assentientibus, sed ualde dolentibus matre et
parentela,RainaldoRodellifiliodesponsauerit,quoniamcanonumetlegumauctoritastalia
sponsalia(utinfraostenditur)nonapprobat,neignorantibuslegesetcanonesnimisdurum
quoddicimusuideatur,itasentenciamtemperamus,ut,siprincepscumfiliae,matris,et
 810

parentelaeassensuid,quodceptumest,perficereuoluerit,concedamus.Sinautem,legatus
nosterutrasquepartesaudiat,etsinichilfueritexpartesupradictiRainaldiamplius,quod
inpediat,abipsoIordanesacramentum,quoditaconstenthec,utdictasunt,accipiat,etnos
canonumaclegumscitasequentesdeincepsnonprohibemus,quinaliiuiro,siuoluerit,
predictafiliaeiustantuminDominonubat.

[P.2.C.31.Q.2.PALEA.C.II.

EcontraHormisdaPapascribitEusebioEpiscopo.Tuasanctitasnosrequisiuit,frater
uenerande,defilioadulto,quempatermatrimoniumcontrahereuult,sisineuoluntatefilii
adultifacerepotest.Adquoddicimus,sialiquomodononconsentitfilius,fierinonposse.
Potestautemdefilionondumadulto,uoluntascuiusnondumdiscernipotest,patereum,cui
uult,inmatrimoniumtradere,etpost,quamfiliusperueneritadperfectametatem,omnino
obseruareetadinpleredebet.Hocabomnibusorthodoxaefideicultoribussancitumanobis
tenendummandamus.]

P.2.C.31.Q.2.C.III.Quorumunumfuturumestcorpus,unusdebetesseetanimus:
atqueideonullainuitaestcopulandaalicui.

Item Sanctio, Regi Aragonum. De neptis tuae coniugio, quam te cuidam militi
daturumnecessitatisinstantearticulosubfideipollicitationefirmasti,hocequitatedictante
decernimus, ut, si illa uirum illum, ut dicitur, omnino rennuit, et in eadem uoluntatis
auctoritatepersistit,utuiroilliprorsussedenegetnupturam,nequaquameaminuitamet
renitentemeiusdemuiricogassociariconiugio.Quorumenimunumcorpusest,unusdebet
esseetanimus,neforte,cumuirgofueritalicuiinuitacopulatacontraDominiApostolique
preceptumautreatumdiscidii,autcrimenfornicationisincurrat.Cuiusuidelicetpeccati
malumineumredundareconstat,quieamconiunxitinuitam.Quodparitenoredeuiroest
sentiendum.

P.2.C.31.Q.2. C. IV. Non licet deserere uiro quam premissis dotibus in publica
attestationeduxituxorem.

ItemNykolausRadualdoPortuensi,etIohanniFicolensiEpiscopis.Lothariusrex(in
conmonitorio profitetur, Gualdradam se a patre accepisse, et sororem postmodum
admisisseHuberti.Ubiprimumdiligentiinuestigationeinquirite,etsieundemgloriosum
regempredictamGualdradampremissisdotibus,coramtestibus,secundumlegem,etritum,
quo nuptiae celebrari solent,peromniainueneritis accepisse, etpublica manifestatione
eadem Gualdrada in matrimonium ipsius admissa est, restat, ut perscrutemini, cur illa
repudiatasit,uelfiliaBosonisadmissa.SedquiaidemgloriosusrexmetuThebergamse
admisissedicit,metuuniushominisnondebuittantusrexcontradiuinumpreceptumin
inmaneprecipitiummergi.Inhoccertemagisreprehensibilemseostendit,inquoamorem
Dei amori mundi postposuit, cum nec etiam occisores corporis sint timendi, contra
iusticiamhomineminpellentes.Nichilitaqueprecipimusaliuduobis,manifestationesua
eodemregeconuicto,nisiutsecundumcanonicamauctoritatemnostrauicefreticausam
illiusdiffiniatis.SiuerominimeprobatumfueritGualdradamuxoremfuisselegitimam,
nequenuptiismorecelebratis,perbenedictionemscilicetsacerdotis,filionostroLothario
extitisseconiunctam,suggeriteilli,utnonmolesteferatlegitimamsibi(siipsainnocens
apparuerit) reconciliari uxorem. 1. Preterea uos scire uolo, quia prefata Theberga
apostolicamsedembisetterappellauit,etseaprefatogloriosoregequestaestiniuste
 811

fuissedeiectam,etuicoactamfalsumcontraseconposuissepiaculum.Nameotempore
appellationis suae libellum ad apostolicam sedem misit, in quo non quidem adhuc
confessam,sedutcontrasefalsumdiceretcrimen,cogiseseinnotuit,insupersubiungens:
Quodsiampliusconpulsafuero,scitote,nonueritate,sedtimoremortiseteuadendistudio
(quiaaliternonpossum)quoduoluerintdicam.Undeuobisprecipimus,utcumeadem
Theberga ad condictam sinodum, sicut statuimus, aduenerit, causam eius diligenti
examinationetractetis,et,sieiobicitur,quodillasecrimenaliquodadmisisseconfessa
fuisset,etecontra,illauiolentiamsepertulisseproclamauerit,uelsiinimicosiudicesillos
sibi fuisse testata fuerit, tunc illud renouetis iudicium secundum equitatis normam, ut
iniusticiaemolenonobprimatur.Gratian.Hisauctoritatibuseuidenterostenditur,quodnisi
liberauoluntatenullaestcopulandaalicui.

P.2.C.31.QuestioIII.

Gratianus. Quod autem post parentum sponsionem aliis nubere non ualeant,
auctoritateElibertaniConcilii[c.54.]monstratur,quadicitur:

P.2.C.31.Q.3.C.UN.Deparentibus,quifidemfranguntsponsaliorum.

Si qui parentes fidem fregerint sponsaliorum, triennii tempore a conmunione

abstineant.Siueroidemsponsusuelsponsainillograuicriminenonfuerintdeprehensi,
excusati erunt parentes. Si uero in eodem fuerint uicio, et polluerint se consentiendo,
superior sentenciaseruetur.Gratian.Ecce,quodnonlicetparentibus sponsaliafiliorum
suorumfrangere.Verumhocdeillisintelligendumest,queillorumconsensucontrahuntur.

P.2.CausaXXXII.

Gratianus.Quidam, cumnonhaberet uxorem,quandammeretricem sibiconiugio

copulauit, que erat sterilis, neptis ingenui, filia originarii; quam cum pater uellet alii
tradere, auus huic eam copulauit, causa solius incontinentiae. Deinde hic, penitencia
ductus,exancillapropriafiliossibiquererecepit.Posteadeadulterioconuictusetpunitus
quendamrogauit,utuiuxoremsuamopprimeret,utsiceamdimittereposset,quofacto
quandam infidelem sibi copulauit, ea tamen condicione, ut ad Christianam religionem
transiret. (Qu.I.)Hicprimumqueritur,anlicite meretrixducaturinuxorem? (Qu.II.)
Secundo,anea,quecausaincontinenciaeducitur,sitconiuxappellanda?(Qu.III.)Tercio,
cuius arbitriumaliquasequatur,anliberiaui,anoriginariipatris?(Qu.IV.)Quarto,si
uiuenteuxoreliceatalicuiexancillafiliosquerere?(Qu.V.)Quinto,siea,queuimpatitur,
pudicitiamamittereconprobetur?(Qu.VI.)Sexto,siadulteradulterampossitdimittere?
(Qu. VII.) Septimo, si uiuente dimissa aliam possit accipere? (Qu. VIII.) Octauo, si
infidelemsubpremissacondicionelicetalicuifideliuminconiugemducere?

P.2.C.32.QuestioI.

Gratianus. I. Pars. Quod autem meretrix in coniugem duci non debeat, multis
auctoritatibus et rationibus probatur. Illa enim, que adulterii rea conuincitur, nisi post
peractampenitenciaminconiugiiconsortioretinerinondebet.UndeIohannesCrisostomus
[idestauctoroperisimperfectihom.XXXII.]aitsuperMattheumc.9:
 812

P.2.C.32.Q.1.C.I.Patronusturpitudinisestquiuxoremsuamadulteramdimittere
noluerit.

Sicutcrudelisetiniquusestquicastamdimittit,sicfatuusestetiniustusquiretinet
meretricem.Patronusenimturpitudinisest,quicelatcrimenuxoris.

P.2.C.32.Q.1. C.II. Causa fornicationis uir dimittat uxorem,non tamen alteram

ducat.

ItemIeronimus.[incomm.adc.19.Matth.]AitDominusineuangelio:Quicumque
dimiserit uxorem, nisi ob fornicationem, et aliam duxerit, mechatur, et qui dimissam
duxerit,mechatur.Solafornicatioest,queuxorisuincitaffectum;imo,cumillaunam
carneminaliamdiuiserit,etsefornicationeamaritoseparauerit,nondebetteneri,neuirum
quoquesubmaledictofaciat,dicentescriptura:Quitenetadulteramstultusetinpiusest.
Ubicumqueestigiturfornicatiouelfornicationissuspicio,libereuxordimittitur.Etquia
poterat accidere, ut aliquis calumpniam faceret innocenti, et ob secundam copulam
nuptialemuetericopulaecrimeninpingeret,sicprioremdimittereiubeturuxorem,utprima
uiuentesecundamnonhabeat.

P.2.C.32.Q.1.C.III.Solauirifornicatiouxoremmaculat.

IdeminepistolaPauliadCorinthios.[1.c.6.inglossaordinaria]Inconiugioquis
positusquecumquepeccatafecerit,nonpropriaminfuscantconiugem;sedfornicatioetiam
uxoremcoinquinat,utiamnonsituirosuolicita,sedadultera.

P.2.C.32.Q.1.C.IV.Quiuxoremsuamdimitterenolueritadulteram,duobusannis
peniteat,sieidebitumreddiderit.

Item Iohannes Crisostomus. Si quis uxorem suam inuenerit adulteram, et postea

deinceps placuerit habere eam in matrimonio, duobus annis peniteat ideo, quia cum
adulteramixtussit,queadhuccriminesuononestpurgata,autabstineatseamatrimonio
eius,donecexpleatursatisfactiocriminispenitenciaesuae,ideo,quiapostsatisfactionem
penitenciaenonmereturuocariadultera.Similiter,siuxorinuenerituirumsuumadulterum,
nonadinpariaiudicatur.II.Pars.Gratian.Subauditur,nisiabadulteriomulieruoluerit
recedere,quocasuuxoremsuamuirreciperepotest,nullumpericulumeiillaturus.Unde
PelagiusPapaMelleoSubdiacono:

P.2.C.32.Q.1.C.V.Postpenitenciamadulteriiuxoremsuamuirreciperepotest.

DeBenedictoquoque,quemuxoremalienamfacinorosospirituindicastisustulisse,
etinsuumhactenuspresumeredetinereconsortium,sihocrerumueritashabet,iubemus
experientiae tuae, ut eum cum ipsa quoque adultera districte non differas mactare, et
caluatos ab inuicem separare, et illum quidem ad Lucium defensorem in Apuliae
prouinciae patrimonium sine dilatione migrare; illam uero, siquidem maritus suus sine
aliquodolorecipereforteuoluerit,tuaordinationesubcautelarecipiat,nullumeidumtaxat
deceterosimileconmittentipericulumillaturus.Siueroomninoeamreciperenoluerit,in
alium quendam locum, in quo ei non liceat male uiuere, prouida eam dispensatione
constitue.
 813

P.2.C.32.Q.1.C.VI.Quiadulteraeredditdebitumtribusannispeniteat.

Item ex Penitenciali Theodori. Si quis uxorem suam scit adulteram, et non uult
dimittere eam, sed in matrimonio habere, tres annos peniteat, et quamdiu illa penitet,
abstineatseabilla.

P.2.C.32.Q.1.C.VII.Adulteriopurgatoperpenitenciam potestfierireconciliatio
coniugii.

ItemAugustinusadPolentium[deadulterinisconiugiis]libroII.[c.6.]Quodautem
tibidurumuidetur,utpostadulteriumreconcilieturconiux,sifidesadsit,noneritdurum.
Curenimadhucdeputamusadulteros,quoscredimusuelbaptismateablutos,uelpenitencia
essesanatos?HeccriminainueterilegeDeinullissacrificiismundabantur,queinlege
nouitestamentisinemundationemundantur,etideotuncomninoprohibitumestabalio
contaminatamaccipereuxorem,quamuisDauidSaulisfiliam,quampatereiusdemmulieris
ab eo separatam dederat alteri, tamquam noui testamenti prefigurator sine cunctatione
receperit. Nunc autem, posteaquam Christus ait adulterae: Nec ego te condempnabo;
uade, deinceps noli peccare: quis non intelligat maritum debere ignoscere quod uidet
ignouisse Dominum amborum? nec iam se debere adulteram dicere, cuius penitentis
crimendeletumestaDeo?

P.2.C.32.Q.1.C.VIII.Deeodem.

Idemdeadulterinisconiugiis.Noneritturpisnequedifficilisetiampostpatrataatque
purgataadulteriareconciliatioconiugii,ubiperclauesregnicelorumnondubitaturfieri
remissiopeccatorum; nonutpostuiridiuortium adultera reuocetur,sedutpostChristi
consortiumadulteranonuocetur.

P.2.C.32.Q.1.C.IX.Cumfornicationisuiciumexcluditur,castitatisuirtusasciscitur.

ItemAmbrosius.[l.II.deCainetAbel,c.4.] Cumrenunciaturinprobitati,statim
asciscituruirtus.Egressusenimmaliciaeuirtutisoperaturingressum,eodemquestudio,quo
crimenexcluditur,innocentiacopulatur.

P.2.C.32.Q.1. C. X. Non habetur fallax apud Deum qui penitendo ad ueritatem

reuertitur.

ItemGregorius.[hom.XXIX.Euangel.]Apudmisericordemnamqueiudicemnec
illefallaxhabebitur,quiadueritatemreuertitur,etiampostquammentitur,quiaomnipotens
Deus,dumlibenternostrampenitenciamsuscipit,ipsesuoiudiciohoc,quoderrauimus,
abscondit. Gratian. Quod si in adulterio perseuerare elegerit, patronus turpitudinis et
lenociniireusmaritushabebitur,nisieamadulteriireamfacereuoluerit.UndeinVIII.libro
Codicis titulo de adulterio et stupro Inp. Seuerus et Antoninus: Crimen lenocinii
contrahunt qui deprehensam in adulterio uxorem in matrimonio detinuerunt, non qui
suspectam habuerunt adulteram. 1. Hoc in mulieribus non obtinet. Non enim eis
permittiturmaritossuosadulteriireosfacere.Undeinlibro,ettituloeodem,idemImp.:
publico iudicio non habere mulieres adulterii accusationem, quamuis de matrimonio
uiolatoqueriuelint,lexIuliadeclarat,quecummasculisiuremaritiaccusandifacultatem
detulisset,nonidemfeminis priuilegium detulit.2.Siergo,utexhisauctoritatibus
 814

colligitur,adulteramretinerenullipermittitur,multominusinconiugiumducilicebitcuius
pudicitiaenullaspeshabetur.Debeteniminterconiugesfidesseruarietsacramentum,que
cum defuerint, non coniuges, sed adulteri appellantur. Unde Augustinus scribit contra
IulianumlibroI:

P.2.C.32.Q.1. C. XI. Veritas nuptiarum non consistit in conmixtione maris et

feminae.

Noninsola,utdeliras,conmixtionemarisetfeminaenuptiarumueritasest,quamuis
sineillanuptiaefiliosprocrearenonpossint.Sedaliasuntproprieadnuptiaspertinentia,
quibusabadulteriisnuptiaedecernuntur,sicutiesttoriconiugalisfides,etcuraordinate
filios procreandi, et(quemaxima differentia est)bonusususmali, hocestbonus usus
concupiscentiaecarnis,quobonoadulterimaleutuntur. Gratian.Hecsuntbona,quibus
conmendantur,etabillicitousudiscernuntur.III.Pars.ContraueroAmbrosiusinprobare
nuptiasuidetur,dicens:

P.2.C.32.Q.1. C. XII. Primae ac secundae nuptiae hac auctoritate inprobari

uidentur.

Nuptiae terramreplent, uirginitas paradisum.Sedethocintuendum estdumtaxat

iuxtahebraicamueritatem,quodscripturainprimo,ettertio,etquarto,etquinto,etsexto
dieexpletisoperibussingulorumdierumdixit:EtuiditDeus,quiabonumest;insecundo
diehocomninosubtraxit,nobisintelligentiamderelinquensnonessebonumdupplicem
numerum,quiabunionediuidat,etprefiguretfederanuptiarum.UndeetinarcaNoeomnia
animalia, quecumque bina ingrediuntur, inmunda sunt. Inpar numerus mundus est,
quamquam in duplici numero intelligatur et aliud sacramentum, quod nec in bestiis
quidem, et inmundis auibus digamia conprobata sit: bina enim et bina ingrediuntur
inmunda,etseptena,quemundasunt;uthaberetNoepostdiluuium,quodinparinumero
statim Deo posset offerre. Gratian. Verum hoc ad exhortationem, non ad necessitatem
obseruandae uirginitatis refertur. Unde idem Ambrosius ait: [in libro exhortationis ad
uirgines]

P.2.C.32.Q.1.C.XIII.Virginitasexconsiliosuadetur,nonexinperioprecipitur.

Integritas corporisexpetendaanobisest,quamegoproconsiliosuadeo,nonpro
inperioprecipio.Solaestenimuirginitas,quesuaderipotest,inperarinonpotest:resmagis
estuoti,quamprecepti.IV.Pars.Gratian.Cumergoinmeretrice,utdiximus,nullasitspes
fidei,nullasitcertitudopudicitiae,patet,quodnonestinconiugiumducenda.1.Sed
obicitur:RaabHierichontina,quamuisessetmeretrix,tamenprincipidetribuIudaconiugio
copulata est,de quaetiam Christus postea nascidignatus est.Oseequoque,duodecim
Prophetarum primus, ex precepto Domini choro hordei meretricem emit, quam sibi in
coniugio sociauit. Sed aliud est meretricem ducere, uel adulteram retinere, quam tua
consuetudine,castitateetpudicitiaexornes:atquealiudaliquamhabereearum,quamnullo
pactoaluxucarnissuaereuocareualeas.Hocenimpenitusprohibetur:illudlaudabiliter
factumlegitur.UndeIeronimussuperOseelibroI.:[adc.1.]
 815

P.2.C.32.Q.1.C.XIV.Nonestpeccatummeretricemducereinuxorem.

NonestculpandusOseeprophetasimeretricem,quamduxit,adpudicitiamconuertit:
sedpotiuslaudandus,quodexmalabonamfecit.Nonenimquibonuspermanetpolluitur,
sisocieturmalo:sedquimalusestinbonumuertitur,siboniexemplasectetur.Exquo
intelligimus,nonProphetamperdidissepudicitiamfornicariaecopulatum,sedfornicariam
assumpsissepudicitiam,quamanteanonhabebat.

P.2.C.32.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemnonsituxorquesolacausaincontinentiaeducitur,
hincuideturposseprobari,quiaconiugiumpropagationis,nonexplendaelibidiniscausaa
Deo institutum est. Hec namque fuit benedictio coniugii: Crescite et multiplicamini.
UndeAmbrosiussuperLucam:[l.I.adc.1.]

P.2.C.32.Q.2.C.I.Partusfeminarumesteissolacausanubendi.

Pudorestfeminisnuptiarumpremianonhabere,quibushecsolanubendicausaest.
Idem: [lib. 2. in princ.] 1. Cum coniugii premium et gratia nuptiarum partus sit
feminarum, non mediocris causa est, ut uirginitas Mariae falleret principem mundi.
Gratian. Qui ergo non procreandae causa sobolis, sed explendae libidinis sibi inuicem
copulantur,nontamconiugesquamfornicariiuidentur.HincetiamIeronimus:[adc.5.
epistolaeadEphesios]

P.2.C.32.Q.2. C. II. Non coniuges, sed adulteri uocantur, qui non secundum
preceptaChristiiunguntur.

Sicut non omnis congregatio hereticorum ecclesia Christi dici potest, nec caput
eorumChristus;sicnonomnematrimonium,quononuirosuosecundumpreceptaChristi
coniungitur,riteconiugiumappellaripotest,sedmagisadulterium.II.Pars.Gratian.Hisita
respondetur:Primainstitutioconiugiiinparadysofactaest,utessetinmaculatusthorus,et
honorabiles nuptiae, ex quibus sine ardore conciperent, sine dolore parerent. Secunda
propterillicitummotumeliminandumextraparadysumfactaest,utinfirmitas,pronain
ruinam turpitudinis, honestate exciperetur coniugii. Unde Apostolus scribens ad
Chorinthiosait:Propterfornicationemunusquisquesuamuxorem,etunaquequeuirum
suumhabeat.Exhacitaquecausafit,utconiugatisesibiinuicemdebeant,necsesibi
negarepossint.UndeApostolus:Nolitefraudareinuicem,nisiforteexconsensu,etad
tempus,utexpeditiusuacetisorationi,etiterumreuertiminiinidipsum,netemptetuos
sathanas. Hoc autem dico propter incontinentiam uestram. Qui ergo propter
incontinentiam in naturalem usum redire monentur, patet, quod non propter filiorum
procreationemtantummisceriiubentur.1.Nontamenideonuptiaemalaeiudicantur.
Quodenimpreterintentionemgenerandifit,nonestnuptiarummalum,sedestueniale
propternuptiarumbonum,quodesttripertitum;fidesuidelicet,proles,etsacramentum.
UndeAugustinusdebonoconiugali:[c.6.]
 816

P.2.C.32.Q.2.C.III.Inmoderatusususconiugatorumnonestnuptiarummalum,sed
estuenialepropternuptiarumbonum.

Quicquidinterseconiugatiinmodestum,inuerecundum,sordidumgerunt,uiciumest
hominum,nonculpanuptiarum.Iaminipsaquoqueinmoderataexactionedebiticarnalis,
quameisnonsecunduminperiumprecepit,sedsecundumueniamconceditApostolus,ut
etiampretercausamprocreandisibimisceantur,etsieosprauimoresadtalemconcubitum
inpellunt, nuptiae tamen ab adulterio seu fornicatione defendunt. Neque illud propter
nuptiasadmittitur,sedpropternuptiasignoscitur.Debentergosibiconiugatinonsolum
ipsiussexussuiconmiscendifidemliberorumprocreandorumcausa(queprimaesthumani
generis in ista mortalitate societas), uerum etiam infirmitatis inuicem excipiendae, ad
illicitos concubitus euitandos, mutuam quodammodo seruitutem, ut, etsi alteri eorum
continentiaperpetuaplaceat,nisiexalteriusconsensunonpossit.III.Pars.Gratian.Non
autemdaturpresentiaS.Spiritustempore,quoconiugalesactusgeruntur.UndeIeronimus
superMattheum:

P.2.C.32.Q.2.C.IV.NondaturpresentiaS.Spiritustempore,quoconiugalesactus
geruntur.

Conubialegitima carentquidempeccato,nectamentemporeillo,quoconiugales
actus geruntur, presentia S. Spiritus dabitur, etsi propheta esse uideatur qui offitio
generationisobsequitur.Sedetaliaplurasunt,inquibussufficitsibisolauishumana,et
neque res indiget, neque decet adesse presentiam S. Spiritus. Gratian. Sicut ergo talis
concubitusnonestfornicarius,sedpropterbonumconiugiilicitus:sicetconiunctioilla,de
quaqueritur,nonestfornicaria,sedpropterbonumconiugiilicita.Item,sicutAugustinus
aitinlibrodebonoconiugali:[c.14.]

[P.2.C.32.Q.2.C.V.]

Concubinaeadtempusadhibitae,necetiamsicausafiliorumconcumbant,iustum
faciuntconcubinatumsuum.IV.Pars.[Gratian.]Sicecontrariodaturintelligidehis,qui
coniugali affectu sibi copulantur, quod etsi non causa procreandorum filiorum, sed
explendaelibidinisconueniunt,nonideofornicarii,sedconiugesappellantur.Probaturhoc
idemauctoritateAugustiniinlibrodebonoconiugali:[c.5.]

P.2.C.32.Q.2. C. VI. Coniuges sunt qui causa solius incontinentiae sibi inuicem
copulantur.

Soletqueri,cummasculusetfemina,necillemaritus,necillauxoralterius,sibimet
nonfiliorumprocreandorum,sedproincontinentiasoliusconcubituscausacopulantur,ea
fide media, ut nec ille cum altera, nec illa cum altero id faciat, utrum nuptiae sint
uocandae?Etpotestquidemfortassenonabsurdehocappellari conubium,siusquead
mortemalicuiuseorumidintereosplacuerit,etprolisgenerationem,quamuisnoneacausa
coniunctisint,nontamenuitauerint,utuelnolintsibinascifilios,ueletiamoperealiquo
maloagantnenascantur.Ceterum,siuelutrumque,uelunumhorumdesit,noninuenio,
quemadmodum has nuptias appellare possimus. Etenim si aliquam sibi ad tempus
adhibuerit,donecaliamdignamhonoribus,uelsuisfacultatibusinueniat,quaminconiugio
ducat,animoipsoadulterest,neccumilla,quamcupitinuenire,sedcumista,cumquasic
cubat,utcumeanonhabeatmaritaleconsortium.
 817

P.2.C.32.Q.2.C.VII.Fornicariisuntnonconiuges,quisterilitatisuenenaprocurant.

Idemdenuptiisetconcupiscentiis.[lib.I.c.15.]Aliquandoeousqueperuenithec
libidinosacrudelitas,uellibidocrudelis,utetiamsterilitatisuenenaprocuret,et,sinichil
ualuerit,conceptosfetusaliquomodointrauisceraexstinguatautfundat,uolendosuam
prolempriusinterirequamuiuere;aut,siinuterouiuebat,occidiante,quamnasci.Prorsus,
siambotalessint,coniugesnonsunt,et,siabinitiotalesfuerunt,nonsibiperconubium,
sedperstuprumpociusconuenerunt.Siautemambotalesnonsunt,audeodicere,autilla
quodammodo estmariti meretrix, aut ille adulter uxoris.V.Pars.Gratian. Dehis,qui
aborsum procurant, queritur, an iudicentur homicidae, uel non? Augustinus in libro
questionumExodi[quest.LXXX.]ait:

P.2.C.32.Q.2.C.VIII.Nonesthomicidaquiaborsumprocuratante,quamanima
corporisitinfusa.

Quoduerononformatumpuerperiumadhomicidiumpertinerenoluit,profectonec
hominemdeputauit,quodtaleinuterogeritur.Hicdeanimaquestiosoletagitari,utrum
quicquidformatumnonestnecanimatumquidempossitintelligi,etideononhomicidium
sit,quianecexanimatumdicipotest,sianimamnonhabebat.Item:1.Siilludinforme
puerperium iam quidem fuerat sedadhucinformiter quodammodo animatum (quoniam
magnadeanimaquestiononest)precipitandaindiscussatemeritatesentenciae,ideolex
noluitadhomicidiumpertinere,quianondumdicipotestanimauiuaineocorpore,quod
sensucaret.

[P.2.C.32.Q.2.C.IX.]

IdeminlibroquestionumVeterisetNouiTestamenti.[c.23.]Moysestradidit:Si
quispercusseritmuliereminuterohabentem,etabortiuumfecerit,siformatumfuerit,det
animamproanima;siauteminformatumfuerit,mulcteturpecunia,utprobaretnonesse
animam ante formam. Itaque si iam formato corpori datur, non in conceptu corporis
nasciturcumseminederiuata.Namsicumsemineetanimaexistitexanima,etmultae
animae cottidie pereunt, cum semen fluxu quodam non proficit natiuitati; sed si prius
respiciamus,uidebimus,quidsequidebeamus. ContemplemurfacturamAdae.InAdam
enim exemplum datum est, ut ex eo intelligatur, quia iam formatum corpus accepit
animam.Nampoteratanimamlimoterraeadmiscere,etsicformarecorpus.Sedratione
infirmabatur, quia primum oportebat domum compaginari, et sic habitatorem induci.
Animacerte,quiaspiritusest,insiccohabitarenonpotest,ideoinsanguineferturhabitare.
Cumergoliniamentaconpactanonfuerint,ubieritanima?

[P.2.C.32.Q.2.C.X.]

ItemIeronimusadAlgasiam.[quest.IV.]Sicutiseminapaulatimformanturinutero,
ettamdiunonreputaturhomicidium,donecelementaconfectasuasimaginesmembraque
suscipiant:itasensusrationeconceptus,nisiinoperaproruperit,adhucinuentreretinetur,
etcitoperitabhoste.VI.Pars.Gratian.Cumergoquialiquamsibiadtempusadhibet,cum
eaadulteressedicitur,necabeadiscedens,necfiliamsuamillitradenspeccat.UndeLeo:
[PapaadRusticum,NarbonensemEpiscopum,epist.XC.al.XCII.,c.5.et6.]
 818

P.2.C.32.Q.2. C. XI. Profectus est honestatis fornicariam abicere, et uxorem

legitimamaccipere.

Ancillam a thoro abicere, et uxorem certae ingenuitatis accipere, non duplicatio

coniugii,sedprofectusesthonestatis.1.Culpandasitsanetaliumnegligentia,sednon
penitus desperanda, ut crebris cohortationibus incitati quod necessarie expetiuerunt
fideliterexequantur.Nemoenimdesperandusest,duminhoccorporeconstitutusest,quia
nonnumquamquoddiffidentiaetatisdifferturconsiliomaturioreperficitur.

P.2.C.32.Q.2. C. XII. Legitimo matrimonio copulatur que concubinam habenti

traditur.

Idem.[ibidem,c.4.]Nonomnismulierconiunctauirouxorestuiri,quianecomnis
filius heres est patris. Nuptiarum autem federa inter ingenuos sunt legitima, et inter
coequales et multo prius hoc ipsum Domino constituente, quam initium Romani iuris
existeret.Itaquealiudestuxor,aliudconcubina;sicutaliudancillaetaliudlibera.1.
Propter quod etiam Apostolus ad manifestandum harum personarum discretionem
testimoniumposuitexGenesi,ubidiciturAbrahae:Eiceancillametfiliumeius;nonenim
hereseritfiliusancillaecumfilioliberae.2.Igiturcuiuslibetlociclericussifiliamsuam
uiro habenti concubinam in matrimonium dederit, non ita accipiendum est, quasi eam
coniugatodederit, nisiforte illa mulier etingenuafacta, etdotatalegitime, etpublicis
honestatanuptiisuideatur.4.Paternoarbitriouirisiunctaecarentculpa,simulieres,quea
uirishabebantur,inmatrimoniononfuerint,quiaaliudestuxor,aliudconcubina.VII.Pars.
Gratian.Cumdicitur:paternoarbitriofeminaeiunctaeuiris,daturintelligi,quodpaternus
consensus desideratur in nuptiis, nec sine eo legitimae nuptiae habeantur, iuxta illud
EuaristiPapae:Aliternonfitlegitimumconiugium,nisiaparentibustradatur.

[P.2.C.32.Q.2.C.XIII.]

Item Ambrosius in libro de Patriarchis. [id est lib. I. de Abraham, cap. ult.]
HonoranturparentesRebeccaemuneribus,consuliturpuellanondesponsalibus(illaenim
iudiciumexpectatparentum:nonestenimuirginalispudoriseligeremaritum),sediam
desponsatauirodeprofectionisconsuliturdie,necinmeritodilationemnonattulit.Iure
etenimproperaredebuitadmaritum.UndeilludEuripideon,quodmiranturplerique,unde
translatumsitmanifestumest.Aiteniminpersonamulieris,quetamenmaritumuolebat
relinquere,etadaliaspetebaturnuptias:sponsaliorummeorumpatermeuscuramsubibit.
Hocenimnonestmeum.Ergoquodetipsiphilosophimiratisuntseruateuirgines.Sed
etiam, si qua mulier amisso cito marito adolescentula laqueum infirmitatis suae timet
incidere,siuultnubere,nubat,tantuminDomino;utelectionemmaritiparentibusdeferat,
neappetentiaeestimeturauctorsiipsadenuptiissuiselectionemsibiuendicet. Expetita
magisdebetuideriauiro,quamipsauirumexpetisse.Verecundiampremittatante,quam
nubat,quoipsumconiugiumplusconmendetuerecundia.

[P.2.C.32.Q.2.C.XIV.]

IteminlibroNumerorum.[c.XXX.u.4.seqq.]Mulier,siquippiamuouerit,etse
constrinxeritiuramento,queestindomopatrissui,etinetateadhucpuellari,sicognouerit
pateruotum,quodpollicitaest,etiuramentum,quoobligauitanimamsuam,ettacuerit,non
reaerit,quicquidpollicitaestetiurauit,opereconplebit.Sinautemstatim,utaudierit,
 819

contradixeritpater,etuotaetiuramentaeiusirritaerunt,necobnoxiatenebitursponsioni
eo,quodcontradixeritpater.

[P.2.C.32.Q.2.C.XV.]

Augustinus. [quest. LVII. super Numero] Merito hic queritur etiam de uoto
uirginitatis.Mulieres enimetiamuirginesinscripturasolentappellari, etuideturetiam
Apostolusdepatreloqui,cumdicit:Seruetuirginemsuam;et:Detnuptumuirginem
suam.ContrainConcilioTolletanoIII:[c.10.]

P.2.C.32.Q.2.C.XVI.Viduaeetuirginespropriauoluntatesibimaritoseligant.

Hoc sanctum affirmat concilium, ut uiduae, quibus placuerit, teneant castitatem.

Quodsiprius,quamprofiteanturcontinentiam,elegerintnubere,illisnubant,quospropria
uoluntateuoluerinthaberemaritos.Similiscondicioetdeuirginibushabeatur,necextra
uoluntatem parentum uel suam cogantur maritos accipere. Si quis uero propositum
castitatis uiduae uel uirginis inpedierit, a sancta conmunione et a liminibus ecclesiae
habeatur extraneus. Gratian. Premissis auctoritatibus euidenter asseritur quod, quamuis
aliquinonfiliorumprocreandorum,sedincontinentiaecausaconueniant,tamenconiuges
appellantur.

P.2.C.32.QuestioIII.

Gratianus.DeterciaueroquestionePelagiusdiffinit,scribensPotentioDefensori:

P.2.C.32.Q.3.C.UN.Arbitriumliberiaui,nonoriginariipatris,puellaminnuptiis
sequioportet.

Patrem puellae ecclesiae uestrae famulum, auum uero liberis ortum constat esse
natalibus,etideoauimagiselectionemdeconiunctioneneptis,quampatriseius,cuius
nullomodoliberumpotestessearbitrium,decernimusattendi.Gratian.Quiaergoelectione
auihuicistanupsisseprobatur,hancconstatlegitimesibicopulatam.

P.2.C.32.QuestioIV.

Gratianus. Quod autem ex ancilla propter uxoris sterilitatem filios querere alicui
liceat,exemploprobaturAbrahae,quiproptersterilitatemuxorissuaeSaraiingressusest
adAgarEgiptiam,utexeafiliosacciperet.ItemIacob,cumexRachelefilioshaberenon
posset,filiosexancillaeiussibisuscitauit,necsolumproptersterilitatem,uerumetiam
propterfecunditatemcessantemlegiturintrasseadancillamLiae,etexeafiliosgenuisse.
Exquibusomnibuscolligitur,proptersterilitatemuxorissiueexancillasiueexqualibet
alialicitefiliosqueri;alioquinadulteriimaculaAbrahametIacobnotabuntur.Sedsicut
post mortem Sarae Abraham Cethuram duxit in uxorem, ne secundum Augustinum
Christianiputarentessepeccatumpostmortemuxorisaliamducere:sicuideturuiuente
uxoresuafiliosexancillasuscepisse,nealiquibushocreputareturincrimen.Illudautem
AugustinidiciturcontraaduersariumlegumetProphetarum,libroII.:[c.9.]
 820

P.2.C.32.Q.4.C.I.QuomodoAbrahamexcuseturacriminefornicationis.

Iste Abrahae etiam usque ad decrepitam senectutis etatem fornicationis obicit

crimen:profectoquiaetpostmortemSaraealteramduxit.Ubietsinullumintelligereturrei
abditaesacramentum,propterhocsolumidfaceredebuitAbraham,neputarentheretici
aduersuspopulumDei(quibusetiamTertullianusastipulatorassistit)postuxorismortem
crimenesseducereuxorem. Gratian.Sacramentumhuiusreiestquodperbonosmaliet
boni erant in fide generandi, et per malos boni et mali ad fidem accessuri. Unde
AugustinussuperIohannem:[tract.XI.]

P.2.C.32.Q.4.C.II. Sicutbonorumministeriomalietboni,itaministeriomalorum
bonietmaliinfidegenerantur.

RecurratnuncanimusuesteradAbraham,Ysaac,etIacob.Inististribusinuenimus
parere liberas, parere ancillas. Inuenimus ibi partus liberarum, inuenimus ibi partus
ancillarum.Ancillanichilbonisignificat.Eiceancillam,inquit,etfiliumeius.1.
Inuenimus rem miram in istis generationibus liberarum et ancillarum: quatuor scilicet
generahominum,inquibusquatuorgeneribusconpleturfiguratotiuspopuliChristiani,ut
nonsitmirumquodinillistribusdictumest:EgosumDeusAbraham,etDeusYsaac,et
DeusIacob.InomnibusenimChristianis(fratresadtendite)autpermalosnascunturboni,
autperbonosnascunturmali,autperbonosboni,autpermalosmali.Ampliusistisquatuor
generibusnonpotestinueniri.2.InuenisibibonosfiliosIacobnatosdeancillis,etbonos
filios natos de liberis. Nichil obfuit natiuitas de uteris ancillarum, quando in patre
cognoueruntsemensuum,etconsequenterregnumcumfratribustenuerunt.Quomodoergo
infiliis Iacobnonobfuitillis,quinatisuntdeancillis,quominustenerentregnum,et
terrampromissionisquamcumfratribusacceperunt,nonillisobfueruntnatalesancillarum,
sedpreualuitsemenpaternum:sicquicumquepermalosbaptizanturtamquamdeancillis
uidentur nati, sed tamen, quia ex semine uerbi Dei, quod figuratur in Iacob, simul
hereditatem cum fratribus possidebunt. Securus ergo sit qui de semine bono nascitur:
tantum ne imitetur ancillam. Si de ancilla nasceris, ancillam malam superbientem ne
imiteris. Unde enim filii Iacob de ancillis nati possederunt terram promissionis cum
fratribus,Ismahelautemdeancillanatusexpulsusestabhereditate?Unde,nisiquiaille
superbuserat,illihumiles?Erexitilleceruicem,etuoluitseducerefratremsuum,ludens
cumillo.Magnumibisacramentum.LudebantsimulIsmaheletYsaac;uiditillosSara
ludentes.3.QueautempeperitAbel,etEnoch,etNoe,etAbraham,ipsapeperitMoysen
etProphetastemporeposterioresanteDominiaduentum,etqueistos,ipsaetApostolos,et
martiresnostros,etbonosomnesChristianos.Omnesenimpeperitquidiuersistemporibus
natiapparuerunt,sedsocietateuniuspopulicontinentureteiusdemciuitatisciueslabores
huiusperegrinationisexpertisunt,etquidameorumnuncexperiuntur,etusqueinfinem
ceteriexperientur.ItemquepeperitCayn,etCham,etIsmahel,etEsau,eademipsapeperit
et Dathan, et alios in eodem populo similes, et que istos, eadem ipsa et Iudam
pseudoapostolum, et Symonem magum, et ceteros usque ad hec tempora
pseudochristianos, in affectione animali pertinaciter obduratos, siue sint permixti in
unitate,siueapertaprecisionedissentiant.4.Sedcumtalesaspiritualibuseuangelizantur,
etsacramentisinbuuntur,tamquamperseipsamRebeccaeosparit,sicutEsau;cumautem
perillos,quinoncasteannuncianteuangelium,talesineodempopulogenerantur,nonSara
quidemperseipsamparit,sedperAgar.Itembonispirituales,quandoeuangelizantibusuel
baptizantibus carnalibus generantur,LiaquidemuelRacheliureconiugalieos,sedper
ancillarumuterumparit.5.Cumueroperspiritualesineuangeliogeneranturbonifideles,
 821

quiueluaduntinspiritualemaffectumpietatis,ueleotenderenondesistunt,uelideonon
faciunt,quianonpossunt,sicutexuteroSaraeYsaac,uelRebeccaeIacobinnouamuitam
etnouumtestamentumnascuntur.Itaquesiueintusuersariuideantur,siueaperteforissint,
quod caro est caro est; siue in area in sua sterilitate perseuerent, siue occasione
temptationistamquamuentoextratollantur,quodpaleaestpaleaest,etsemperabillius
ecclesiae, que sine macula est et ruga, unitate diuisus est etiam qui congregationi
sanctorumincarnaliobdurationemiscetur.Denullotamendesperandumest,siuequiintus
talisappareat,siuequiforasmanifestiusaduersetur.II.Pars.Gratian.Hisitarespondetur:
Prouarietatetemporumuariainueniturdispensatioconditoris.PromissumeratAbrahae,
quodinsemineeiusbenedicerenturomnesgentes;promiseratquoquesedaturumsemini
eiusterramperegrinationissuae.Cumergo,ceterisinidolatriarelictis,Abrahametfilios
eiusinpeculiarempopulumsibiDominuselegisset,ritemultarumfecunditatemulierum
populi Dei multiplicatio querebatur, quia in successione sanguinis erat successio fidei.
Undeinlegedicebatur:Maledictasterilis,quenonreliqueritsemensuumsuperterram.
Hinc etiam sacerdotibus coniugia decreta sunt, quia in successione familiae successio
constabatoffitii.QuiaueroperincarnationemChristigratiafideiubiquedilatataest,nec
iamdicitur:DicdomuiIudae,etdomuiIsrael;sed:Euntesdoceteomnesgentes,et:In
omnigentequicumquetimetDeum,etoperaturiusticiam,acceptusestilli:necelectio
munerisqueriturinsuccessionegeneris,sedinperfectioneuitaeetsinceritatescientiae,et
uirginitas fecunditati prefertur,et sacerdotibus continentiae castitas inperatur. Necergo
Abraham autIacobdeliquit, quiapreteruxoremfilios exancilla quesierit,necillorum
exemplo,preterconiugaledebitum,fecunditateminaliqualicetalicuiquerere,cumillorum
coniugianostrorumequenturuelpreferanturuirginitati,etinmoderatusususconiugiinostri
temporisturpitudinemfereimiteturfornicationisilliustemporis.UndeAmbrosiusscribitin
librodePatriarchis:[lib.I.deAbraham,c.4.]:

P.2.C.32.Q.4.C.III.Abraham nonestreusadulterii, quiuxoreuiuentefilios ex

ancillasuscepit.

DixitSaraadAbraham:EcceconclusitmeDominus,utnonpariam;intraergoad
ancillammeam,utfiliumfaciasexilla. Etitafactumest.Sedconsideraprimum,quod
Abraham ante legem Moysi et ante euangelium fuit; nondum interdictum adulterium
uidebatur.Penacriminisextemporelegisest,quecrimeninhibuit,necantelegemnullarei
dampnatioest,sedexlege. NonergoinlegemconmisitAbraham,sedlegempreuenit.
Deusinparadisoconiugiumlaudauerat,nonadulteriumdampnauerat.1.HabesAbrahae
defensionemprimam.Secundaillaest,quodnonardorealiquouagaesuccensuslibidinis,
nonpetulantisformaecaptusdecore,ancillaecontubernioconiugalemposthabuitthorum,
sedstudioquerendaeposteritatis,etpropagandaesobolis.Adhucpostdiluuiumraritaserat
generishumani;eratetiamreligionis,nequisnonreddidissedebitumuidereturnaturae.
Denique et Loth sancti hanc filiae causam querendae posteritatis habuerunt, ne genus
deficerethumanum,etideopublicimunerisgratiapriuatamculpampretexuit.

P.2.C.32.Q.4.C.IV.Quodpreterlegitimam uxoremconmittitur adulterii crimine

dampnatur.

Idemineodem.[librodecap.]Nemosibiblandiaturdelegibushominum. Omne
stuprumadulteriumest,necuirolicetquodmulierinonlicet.Eademauiro,queabuxore,
debeturcastimonia.Quicquidineam,quenonsitlegitimauxor,conmissumfuerit,adulterii
dampnaturcrimine.Ineodem:[lib.cap.7.]1.Nullilicetsciremulierempreteruxorem;
 822

ideoqueconiugiitibidatumestius,neinlaqueumincidas,etcumalienamulieredelinquas.
2.Tollerabiliorest,silateatculpa,quamsiculpaeusurpeturauctoritas.Nechocsolum
estadulterium,cumalienapeccareconiuge,sedomne,quodnonhabetpotestatemconiugii.
Tamen locus iste docet, grauius crimen esse,ubicelebrati coniugii iura temerantur, et
uxorispudorsoluitur.Ideoque,cumpretenderetAbimelech,quoduxoremalienamesse
ignorauerit, quam sororem esse uir ipse suam dixerit, respondit ei Dominus: Et ego
cognoui,quoniampurocordefecistihoc,etpepercitibi,utnonpeccaresinme;propterhoc
nonsumpassustetangereeam.Cognoscimusuelutpresulemcustodemqueesseconiugii
Deum,quinonpatiaturalienumthorumpollui,etsiquisfecerit,eumpeccareinDeum,
cuiuslegemuiolet,etgratiamsoluat.Et,quiainDeumpeccat,sacramenticelestisamittit
consorcium.

P.2.C.32.Q.4.C.V.Nichilfediusestquamamareuxoremquasiadulteram.

Item Ieronimus. [contra Iouinianum lib. I.] III. Pars. Origo quidem honesta erat
amoris, sedmagnitudo deformis.1.Nichil autem interest exquahonestacausaquis
insaniat. Unde et Sextus in sentenciis: Adulter est, inquit, in suam uxorem amator
ardentior. Inalienaquippeuxoreomnisamorturpisest,insuanimius.Sapiensiudicio
debetamareconiugem,nonaffectu.Nonregnatineoinpetusuoluptatis,necprecepsfertur
adcoitum.Nichilestfediusquamuxoremamarequasiadulteram.2.Certe,quidicuntse
causareipublicaeetgenerishumaniuxoribusiungi,etfiliosprocreare,imitentursaltim
pecudes, et post, quam uenter uxoris intumuerit, non perdant filios, nec amatores se
uxoribusexhibeant,sedmaritos.

P.2.C.32.Q.4.C.VI.VirginaliscastitasnonpreferturconiugioAbrahae.

Idem. [libro II.] Quis ignoret, sub altera dispensatione Dei retro omnes sanctos
eiusdem fuisse meriti, cuius nunc Christiani sunt? Quomodo ante Abraham placuit in
coniugio,sicnuncuirginesplacentincastitate.Seruiuitillelegiettemporisuo:seruiamus
etnoslegiettemporinostro,inquosfinesseculorumdeuenerunt.

P.2.C.32.Q.4.C.VII.Patriarchaenonconcupiscentiaexplendaelibidinis,sedcausa
numerosaeprolisplureshabebantuxores.

ItemAugustinus.[lib.XXII.contraFaustum,c.47.et48.]ObiciunturIacobquatuor
uxores,quod,quandomoserat,crimennonerat.SicutPatriarchaeconiugibusexcipientibus
semen suum miscebantur, non concupiscentia perficiendae uoluptatis, sed prouidentia
propagandae successionis: sic Apostoli admirantibus auditoribus doctrinam suam
condelectabantur,nonauiditateconsequendaelaudissedkaritateseminandaeueritatis.

P.2.C.32.Q.4.C.VIII.Satiusestabsqueliberisdefungi,quamexillicitoconcubitu
stirpemquerere.

ItemAugustinusdebonoconiugali.[c.16.]IV.Pars.Sicutsatiusestmorifame,
quamydolothitisuesci:itasatiusestdefungisineliberis,quamexillicitocoitustirpem
querere.Undecumqueautemnascanturhomines,siparentumuicianonsectenturetDeum
recte colant, honesti etsalui erunt.Semen enim hominis exqualicumque homine,Dei
creaturaest,eteomaleutentibusmaleerit,nonipsumaliquandomalumerit.
 823

P.2.C.32.Q.4.C.IX.Exancillafiliinonsuntquerendi.

Item sermo sancti Ambrosii de S. Iohanne, qui sic incipit: Diximus superiore
Dominica.[num.LXV.]Dicataliquis:uxoremnonhabeo,etideoancillammichisociaui.
Audi,quiddicatscripturaadAbraham:Eiceancillametfiliumeius;nonenimeritheres
ancillaefiliuscumfilioliberae.Siigiturancillaefiliusheresnonest,necergofiliusest.
Curautemqueriturtaleconiugium,dequosusceptusfiliusnecsuccessionispossitesse
heresnecsanguinis?Necenimpotesthaberehereditatisconsortiumquinonhabetoriginis
priuilegium. Cur, inquam, queritur tale contubernium, de quo nati filii non sunt testes
matrimonii,sedadulterii?Curhuiusmodisuscipiunturadulterini,quipatripudorisunt,non
honori?Dicitscriptura:Adulterorumfiliietc.Mulierigiturtua,sitalibusmoribuspredita
est,utmereaturconsortium,mereaturetnomenuxoris.Prestaconcubinaetuaelibertatem
etnomenuxoris,netuiadultersispotiusquammaritus.

P.2.C.32.Q.4.C.X.Adulterianonsuntfaciendauoluntategenerandifilios.

Item Augustinus ad Claudium contra Iulianum libro V. Sic non sunt facienda
adulteriaetiamuoluntatefiliosgenerandi,quemadmodumnecfurtasuntfaciendaetiam
uoluntatepascendipauperessanctos;quodtamenestfaciendumnonfurtaperpetrando,sed
beneutendomammonainiquitatis.V.Pars.Gratian.Ecce,quodnullomodolicetalicui
uiuenteuxoresua,uelexancilla,uelexaliaqualibetfiliosquerere,quietiamsuscepti
filiorumnomineiudicanturindigni.Simplexetiamfornicatiosacrascripturaprohibetur.
UndeAugustinusinquestionibusDeuteronomii:[quest.XXXVII.adc.23.]

P.2.C.32.Q.4. C. XI. Illicitus concubitus et omnis non legitimus usus illorum

membrorumnominemechiaeintelligitur.

Meretricesesse,etadmeretricesaccedereprohibetDominus,quarumpubliceuenalis
est turpitudo. In Decalogo autem mechiae nomine non uidetur hoc aperte prohibuisse,
quoniammechianonnisiadulteriumintelligisolet.IdemsuperExodum:[quest.71.]1.
Omnis mechia etiam fornicatio in scripturis dicitur. Sed utrum etiam omnis fornicatio
mechiadicipossit,ineisdemscripturisnonmichiinterimoccurritlocutionisexemplum;
sedsiomnisfornicatioetiammechiadicinonpotest,ubisitinDecalogoprohibitailla
fornicatio,quamfaciuntquiuxoresnonhabent,cumfeminis,queuirosnonhabent,an
inueniri possit,ignoro.Sedsifurtinominebeneintelligituromnisillicita usurpatiorei
alienae (non enim rapinam permisit qui furtum prohibuit, sed utique a parte totum
intelligereuoluit,quicquidillicitererumproximiaufertur)profectonominemechiaeomnis
illicitusconcubitusatqueillorummembrorumnonlegitimusususprohibitusdebetintelligi.

P.2.C.32.Q.4. C. XII. Extraordinaria uoluptas et inuerecunda opera nuptiarum

luxuriaetinmundiciaappellantur.

ItemIeronimus.[inc.5.epist.adGal.aduers.Manifestaautem.]Ineofornicatorest
maioriscriminis,quiatollitmembraChristi,etfaciteamembrameretricis;eruntquippe
duoincarneuna.Quinonestfidelis,neccreditinChristo,suamembrafacitmembra
meretricis.Econtrarioinfidelisinfornicationesuautrumuiolet,anedificettemplumidolo,
nescio.Peruiciaquippeuelmaximedemonescoluntur.Hocunumscio,quodquipost
fidemChristifornicaturuiolattemplumDei.Secundumopuscarnisinmunditianuncupatur,
eteamcomesluxuriasequitur.Quomodoeniminueterilegedenefandiscriminibus,quein
 824

occultofiunt,queetiamnominareturpissimumest,neetdicentisos,etauresaudientium
polluerentur,generaliterscripturaconplexaest,dicens:Verecundos ueluerentes facite
filios Israel ab omni inmundicia, sic in hoc loco ceteras extraordinarias uoluptates,
ipsarumquoqueoperanuptiarum,sinonuerecundeetcumhonestatequasisuboculisDei
fiant,uttantumliberisseruiaturimmunditiametluxuriamnominauit.

P.2.C.32.Q.4.C.XIII.InmoderatusususmulierumSalomonemadidolatriamtraxit.

ItemGregorius.[inMoralibuslib.XII.c.12.]Salomonquippeinmoderatousuatque
assiduitatemulierumadhocusqueperductusest,uttemplumidolisfabricaret,etquiprius
Deo templum construxerat, assiduitate libidinis etperfidiae substratus idolis construere
templanontimuit.

P.2.C.32.Q.4. C. XIV. Liberorum procreatio in matrimonio laudatur; meretricia

uoluptasetiaminuxoredampnatur.

ItemIeronimus.[inc.5.epist.adEphesios,aduers.Viridiligite.]Liberorumergo,ut
diximus, in matrimonio opera concessa sunt; uoluptates autem, que de meretricum
capiuntur amplexibus, in uxore dampnatae. VI. Pars. Gratian. Quare autem tales non
dicantur filii,uelquemsuorumparentum sequantur,quiexliberoetancilla nascuntur,
YsidorusEthimologiarumlibroIX.[c.5.]determinat:

P.2.C.32.Q.4.C.XV.Quisintliberi,etquamcondicionemparentumsequantur.

Liberidictisunt,quiexliberomatrimoniosuntorti.Namfiliiexliberoetancilla
seruiliscondicionis sunt.Semperenimquinasciturdeteriorempartemsumit.Naturales
autemfiliidicunturingenuarumconcubinarumfilii,quossolanaturagenuit,nonhonesta
coniugii.1.Hiiuero,quinonsuntdelegitimomatrimonio,matrempotiusquampatrem
secuntur.

P.2.C.32.QuestioV.

Gratianus. I. Pars. Quod autem pudicitia uiolenter eripi non possit, multorum
auctoritatibusprobatur.Estenimuirtusanimi,queuiolentiamnonsentit.Corporinamque
uisinfertur,nonanimo.Unde,quamuiscorpusuiolentercorrumpatursipudicitiamentis
serueturillesa,tamencastitasduplicatur.SicutB.LuciaferturdixissePascasio.Siinuitam
me feceris uiolari, castitas michi duplicabitur ad coronam. De sensibus enim et
uoluntatibusiudicatDeus.HincAmbrosiusscribitinlibroV.deuirginibus:

P.2.C.32.Q.5.C.I.Meliorestuirginitasmentisquamcarnis.

Tollerabiliusestmentemuirginem,quamcarnemhabere.Utrumquebonum,siliceat;
sinonliceat,saltimnonhominicasti,sedDeosimus.1.Virgoprostituipotest,adulterari
nonpotest.UbicumqueDeiuirgoest,templumDeiest;neclupanariainfamantcastitatem,
sedcastitasetiamlociaboletinfamiam.
 825

P.2.C.32.Q.5.C.II.Menteincorruptanoncorrumpiturcaro.

Idem.[aduirginemlapsam,c.4.]Reueranonpotestcaroantecorrumpi,nisimens
fueritantecorrupta.

P.2.C.32.Q.5.C.III.Alienalibidoneminempolluit.

ItemAugustinusdeciuitateDei.[lib.I.c.18.]Ita,nealiquempolluatalienalibido,
metuitur?Nonpolluet,sialienaerit,siautempolluet,nonalienaerit.Sedcumpudicitiasit
uirtusanimi,comitemquehabeatfortitudinem,potiusquelibetmalatollerare,quammalo
consentiredecernat,nullusautemmagnanimusetpudicusinpotestatehabetquiddesua
carnefiat,sedtantumquodannuatmenteuelrennuat:quistandemsanascilicetmente
putauerit,seperderepudicitiam,siforteinapprehensaueloppressacarnesuaexerceaturet
expleaturlibidononsua?

[P.2.C.32.Q.5.C.IV.]Idem.[ibidem]

Propositoanimipermanente,perquodetiamcorpussanctificarimeruit,ipsicorpori
non aufert sanctitatem uiolentia libidinis alienae, quam seruat perseuerantia suae
continentiae.Anuero,sialiquafeminamentecorrupta,uiolatoqueproposito,quodDeo
uouerat,pergatuiciandaadsuumdeceptorem,adhuceampergentemsanctamuelcorpore
dicimus,easanctitateanimi,perquamcorpussanctificatur,amissaatquedestructa?Absit
hic error, et hinc potius ammoneamur, ita amitti corporis sanctitatem, etiam intacto
corpore.Idem:[c.19.]1.Lucretiam,matronamnobilemueteremqueRomanam,magnis
pudicitiaelaudibusefferunt.HuiuscorporecumuiolentusTarquiniiregisfiliuslibidinose
potitusesset,illascelusinprobissimiiuuenismaritoCollatino,etpropinquoBruto,uiris
clarissimis et fortissimis indicauit, eosque ad uindictam constrinxit. Deinde fedi in se
conmissiegraatqueinpatiensseperemit.Quiddicimus?adulterahec,ancastadicendaest?
Quis in haccontrouersia laborabit? Egregie quidam ex hocetueraciter declamans ait:
Mirabile dictu; duo fuerunt, et adulterium unus admisit. Splendide atque uerissime.
Intuenseniminduumcorporumconmixtioneuniusinquinatissimamcupiditatem,unius
castissimam uoluntatem, et non quod corporum coniunctione, sed quod animorum
diuersitateageretur,attendens:Duo,inquit,fuerunt,etunusadulteriumadmisit.
[PALEA.

P.2.C.32.Q.5.C.V.Idemineodemlibro,capitulo27.

NonfidelibusChristisittediouestrauita,siludibriofuithostibuscastitasuestra.
Habetis magnam ueramque consolationem, si fidam conscientiam retinetis, non
consensissepeccatis eorum,quiinuospeccarepermissisunt.Ideminlibrodeduabus
animabus:[c.10.]1.Nonnisiuoluntatepeccatur.]

[P.2.C.32.Q.5.C.VI.]

IdeminlibroI.deliberoarbitrio.[c.5.]Depudicitiaquisdubitauit,quineasitin
animo constituta, quandoquidem uirtus est? Unde a uiolento stupratore nec ipsa eripi
potest.ItemIeronimussuperepistolamadRomanoslibro1.:1.Fierinonpotest,ut,nisi
quispriusmecheturincorde,mecharipossitincorpore.[PALEA.IdemsuperLucamin
 826

libro2.:2.Fingeinpersecutionealiquamuirginemprostitutam;hecapudeuangelium,
quiauoluntatenonpeccat,uirgosuscipitur,inlegequasicorruptarepudiatur.Ideminlibro
hebraicarumquestionum:(inGenes.adcap.12.)3.Corpusmulierisnonuismaculat,sed
uoluntas.]ItemAugustinusinlibrodesanctauirginitate:[c.8.]4.Sicutnemoinpudice
utiturcorpore,nisipriusspirituconceptanequitia:itanemoseruatpudicitiamincorpore,
nisispirituipriusinsitacastitate.

P.2.C.32.Q.5. C. VII. In corpore pudicitia uiolari non potest, si mens inuiolata

seruetur.

IdemVictoriano.[epist.CXXII.]AdDeumingemiscentibusomninosuisaderitqui
suisadesseconsueuit,etautnichilinearumcastissimismembrislibidinehostiliperpetrare
permittit, autsipermittit, cumearumanimus nulla consensionisturpitudine maculatur,
etiamcarnemsuamdefenduntacrimine,etquicquidineanecconmisit,necpermisitlibido
patientis, solius erit culpae facientis, omnisque illa uiolencia non pro corruptionis
turpitudine,sedpropassionisuulneredeputabitur.Tantumenimualetinmenteintegritas
castitatis,utillainuiolatanecincorporepossitpudicitiauiolari,cuiusmembrapotuerunt
superari.

P.2.C.32.Q.5.C.VIII.Carononpeccat,siacontagioneanimafueritmunda.

ItemYsidorusinSinonimis,libroII.[c.I.]Nonpotestcorpuscorrumpi,nisiprius
animuscorruptusfuerit.Mundanamqueacontagioneanimicarononpeccat.

P.2.C.32.Q.5.C.IX.Pudicitiacarnisnoneripitur,simenteseruatur.

Item Augustinus Honorato Episcopo. [ep. CLXXX.] Magis timeamus, ne sensu

interiorecorruptopereatcastitasfidei,quamnefeminaeconstuprenturuiolenterincarne,
quia uiolentia nonuiolaturpudicitia,simenteseruatur,quoniamnecincarneuiolatur,
quandouoluntaspatientisturpitercarnenonutitur,sedsineconsensionetolleratquodalius
operatur.

P.2.C.32.Q.5.C.X.Necpeccatum,neciusticiaoperesineuoluntateperficitur.

ItemIohannesCrisostomus[idestauctoroperisimperfecti]superMattheum.[hom.
XXXII.ad.c.19.]Sicutenimpeccatumopussineuoluntatenonfacit,itaetiusticiaex
opere non consummatur, nisi et uoluntas affuerit. Multi enim corpore quidem castitati
student, adulterium quidem uoluntate conmittunt cum Dominus dicat: Qui uiderit
mulieremadconcupiscendumeam,iammechatusesteamincordesuo.Ergouoluntas
sineoperefrequenterpeccat.Illaestergogloriosacontinentia,nonquamtransgredinon
potestnecessitasdebilitatiscorporis,sedquamconplectituruoluntassanctipropositi.

P.2.C.32.Q.5.C.XI.Virginitascarnisnonseruaturmentecorrupta.

Item Ieronimus in epistola ad Eustochium. [de custodia uirginitatis] II. Pars. Si

Paulusapostolusuaselectionis,etpreparatus ineuangelioChristi,obcarnisaculeoset
incentiua uiciorum reprimit corpus suum, et seruituti subicit, ne aliis predicans ipse
reprobusinueniatur,ettamenuidetaliamlegeminmembrissuis,repugnantemlegimentis
suae,etcaptiuantemseinlegepeccati;sipostnuditatem,ieiunia,famemcarceres,flagella,
 827

supplicia,insemetreuersusexclamat:Infelixegohomo,quismeliberabitdecorpore
mortishuius?tuteputassecuramessedebere?Caue,queso,nequandoetdetedicat
Deus:VirgoIsraelcecidit, etnonestquisusciteteam.Audenterdicam: cumomnia
possitDeussuscitareuirginemnonpotestpostruinam.Valetquidemliberaredepena,sed
non ualet coronare corruptam. 1. Timeamus illam prophetiam, ne in nobis etiam
conpleatur:Etuirginesbonaedeficient.Obseruaquiddicat:Etuirginesbonaedeficient,
quiasuntetuirginesmalae.Quiuiderit,inquit,mulieremadconcupiscendumeam,iam
mechatusesteamincordesuo.Peritergoetmenteuirginitas.Istaesuntuirginesmalae,
uirginescarne,nonspiritu;uirginesstultae,queoleumnonhabentesexcludunturasponso.
Si autem et illae, que uirgines sunt, ob alias tamen culpas uirginitate corporum non
saluantur,quidfietillis,queprostitueruntmembraChristi,etinmutauerunttemplumsancti
Spiritusinlupanar?Illicoaudientprophetamdicentem:Descende,sedeinterrauirgofilia
Babilonis,sedeinterra;nonestfiliaeChaldeorumthronus;nonuocaberisultramolliset
delicata.Accipemolam,molefarinam,discooperiuelamentuum,denudacruratua,transi
flumina, reuelabitur ignominia tua, apparebunt opprobria tua. Et hoc post Dei filii
thalamum, post oscula fratruelis et sponsi; illa, de qua quondam sermo propheticus
concinebat: Astitit regina a dextris tuis in uestitu deaurato, circumdata uarietate,
nudabitur,etposterioraeiusponenturinfaciem ipsius.Sedebitadaquassolitudinis,et
positouasediuaricabitpedessuosomnitranseunti,etusqueaduerticempolluetur.Rectius
fuerathominemsubisseconiugium,etambulasseperplana,quamadaltioratendentemin
profunduminfernicadere.Nonfiat,obsecro,ciuitasmeretrixfiliaSyon,nepostTrinitatis
hospitiumibidemonessaltent,etSyrenaenidificentethericii.

P.2.C.32.Q.5.C.XII.Corporeintactononnumquamcastitasamittitur.

ItemAugustinusdefidechristiana.III.Pars.Necsolotactuetaffectusedaspectu
quoque concupiscentia appetitur et appetit feminarum. Nec dicatis uos habere animos
pudicos,sihabeatisoculoinpudicos,quiainpudicusoculusinpudicicordisestnunciuset,
cumseinuicemsibi,etiamtacentelingua,conspectumutuocordanunciantinpudica,et
secundumconcupiscentiamcarnisalterutrodelectanturardore,etiamintactisabinmunda
uiolationecorporibusfugitipsacastitasdemoribus.

P.2.C.32.Q.5.C.XIII.Adulteriumperpetratur,cumuelinnuptauelnuptaturpiter
concupiscitur.

Item Gregorius. [in Moralibus, lib. XXI. c. 9.] Qui uiderit mulierem ad
concupiscendumeam,iammechatusesteamincordesuo.Quiaenimgrecouerboadulter
mechus dicitur, cum non aliena coniux, sed mulier uideri prohibetur, aperte ueritas
ostendit, quia etiam solo uisu, cum turpiter uel innupta concupiscitur, adulterium
perpetratur. Quodtamenplerumqueexlocouelordineconcupiscentiumdiscernitur,quia
sichuncstudiosainsacroordineconcupiscentia,sicutillumadulteriiinquinatculpa,in
personis tamen non dissimilibus idem luxuriae distinguitur reatus. IV. Pars. Gratian.
Quamuisautemuiolenteroppressaepudicitiamnonamiserint,incontaminatistamensenon
audeantexequareuirginibus.UndeLeoPapa:[epist.LXXXV.al.LXXXVII.adEpiscopos
Afric.,c.5.]
 828

P.2.C.32.Q.5.C.XIV.Queopprimunturincontaminatisseuirginibusconpararenon
audeant.

IllaeautemfamulaeDei,queintegritatempudorisoppressionebarbaricaperdiderunt,
laudabilioreseruntinhumilitateacuerecundia,siseincontaminatisnonaudeantconparare
uirginibus.Quamuisenimomnepeccatumexuoluntatenascatur,etpotueritcorruptione
carnismensinuitanonpollui,minustamenhocillisoberit,siquodpotueruntanimonon
amitteredoleantseuelcorporeperdidisse.Gratian.Cumergohec,queuiolentiampassa
est, pudicitiam amisisse probari non potest, nullo modo conuincitur fornicationis uel
adulterii crimen incurrisse. Ut enim Augustinus ait in libro de bono coniugali: [c. 4.]
Adulteriumconmittitur,cumuelpropriaelibidinisinstinctu,uelalienaeconsensucum
alterauelalterocontrapactumconiugaleconcumbitur,atqueitafrangiturfides,quein
rebus corporeis et abiectis magnum animi bonum est, et ideo ei salutem quoque
corporalem,quaetiamuitaistacontinetur,certumestdeberepostponi.

P.2.C.32.Q.5.C.XV.Mechaturquialicuipretermatrimoniifedusmiscetur.

ItemYsidorussuperExodum.[c.29.]Nonmechaberis,idest,necquisquampreter
matrimoniifederaaliisfeminisadmisceaturadexplendamlibidinem.Namadulteriumfacit
quipretersuamadalteramaccedit.

P.2.C.32.Q.5.C.XVI.Quiuiuenteuxoresuaalteramcognoscitadulteriumconmittit.

ItemAugustinusdeadulterinisconiugiis. [l.II.c.13.]PutoChristianumneminem
reluctari,adulterumesse,quiueldiulanguente,ueldiuabsente,uelcontinenteruiuere
cupientesuauxore,altericonmixtusestfeminae.V.Pars.Gratian.Cumergonichilhorum
inistadeprehendaturfuisse,quianecpropriaelibidinisinstinctu,necalienaeconsensu,nec
uirolanguenteuelabsente,uelcontinenteruiuerecupientealiiadhesit,seduiolenteraliena
libidineoppressauimpertulit,apparet,quodnecfornicaria,necadulteradicipotest.Unde
necaliquaoccasioneualetdimitti.CumenimquererentIudeiChristo,utrumlicerethomini
dimittereuxoremsuamquacumqueexcausa,responditeis:Numquamlegistis,quiaqui
feciteosabiniciomasculumetfeminamcreauiteos?QuodergoDeusconiunxithomonon
separet. Deinde ita sermonem suum conclusit, ut diceret, neminem posse dimittere
uxoremsuam,exceptacausafornicationis.HincApostolusaitinepistolaadChorinthios:
His, qui matrimonio iuncti sunt, precipio non ego, sed Dominus, uxorem a uiro non
discedere.Undedaturintelligi,quodqualiscumquefuerituiretuxor,exquoconiugali
affectu sibi adheserint, ulterius ab inuicem discedere non ualent. Unde Ambrosius in
Hexameron,titulodieiquartae,scribit:

P.2.C.32.Q.5. C. XVII. Qualiscumque sit uir, ex quo semel placuit, non est
dimittendus.

Horrendusetincultus estuirquisemel placuit; numquiduiralius esteligendus?

Conparemsuumequusdiligit,et,simuteturalius,trahereiugumnescitconparalterius,et
senontotumputat.Tuiugalemrepudiastuum,etsepemutandumputas?mutaetsiuno
defecerit die, superduc riualem, et statim, incognita causa, quasi cognitam pudoris
exequerisiniuriam?
 829

P.2.C.32.Q.5.C.XVIII.Similiterdeuxoreintelligitur.

ItemAugustinus.[desermoneDominiinmonte,lib.I.c.32.]Siuxoremquishabeat
sterilem, siue corpore deformem siue debilem membris, uel cecam, uel surdam, uel
claudam,uelsiquidaliud,siuemorbis,uellaboribusdoloribusque,confectam,etquicquid
(exceptafornicatione)cogitaripotestuehementerhorrible,prosocietatefidequesustineat.

P.2.C.32.Q.5.C.XIX.Nonlicetuirouxoremdimitterenisicausafornicationis.

Item Ieronimus ad Oceanum de morte Fabiolae. Precepit Dominus, uxorem non

debere dimitti, excepta causa fornicationis, et, si dimissa fuerit, manere innuptam.
Quicquid uiris precipitur, hocconsequenter redundat ad feminas. Neque enim adultera
uxordimittendaest,etuirmechustenendusest.

[P.2.C.32.Q.5.C.XX.]Item.

Apud nos quod non licet feminis eque non licet uiris, et eadem seruitus pari
condicionecensetur.

P.2.C.32.Q.5.C.XXI. Conmunionepriueturquicitrafornicationiscausamuxorem
suamdimittit.

ItemexConcilioTolletanoXII.[c.8.]VI.Pars.PreceptumDominiest,utexcepta
causafornicationisuxorauirodimittinondebeat,etideoquicumquecitraculpamcriminis
supradicti uxorem suam quacumque occasione reliquerit, quia quod Deus iunxit ille
separare disposuit, tamdiu ab ecclesiastica conmunione priuatus, et a cetu omnium
Christianorummaneatalienus,quamdiusocietatemrelictaeconiugissinceriteramplectatur
etfoueat.Itaquequiiamadmonitisacerdotesemeletbisetter,utcorrigantur,adsuae
coniugisnoluerintredireconsortiumipsisesuismeritis etapalatinaedignitatis offitio
separabunt,etinsupergenerosaedignitatistestimonium,quamdiuinculpafuerint,amissuri
sunt,quiacarnemsuamdiscidiiiugulotradiderunt.

[P.2.C.32.Q.5.C.XXII.]Item.

NykolausadconsultaBulgarorum.[c.96.]Quicquidmuliercontratecogitauerituel
siteaccusauerit,nonest,exceptacausafornicationis,reiciendauelprorsusodiohabenda
VII.Pars.Gratian.Sedqueritur,cumsitparutriusquecondicio,curcommunicantesuiri
cum adulteris uxoribus non conueniant, cum econtra uxores in consortio adulterorum
uirorummanereuideantur.DehisitascribitInnocentiusPapa:[epist.III.,adExsuperium
Episcopum,c.4.]

P.2.C.32.Q.5.C.XXIII.Inutroquesexuadulteriumparirationepunitur.

Christianareligioadulteriuminutroquesexuparirationecondempnat.Seduirossuos
mulieresnonfaciledeadulterioaccusant,etnonhabentlatentiapeccatauindictam.Viri
autemliberiusuxoresadulterasapudsacerdotesdeferreconsueuerunt,etideomulieribus,
proditoearumcrimine,conmuniodenegatur;uirorumautemlatenteconmissononfacile
quisquamexsuspicionibusabstinetur;quiutiquesubmouebitur,sieiusflagiciumdetegatur.
Cumenimparcausasit,interdumprobationecessanteuindictaeratioconquiescit.
 830

P.2.C.32.QuestioVI.

Gratianus.Ecce,quodistadimittinonualet,cuminnocensafornicationeinueniatur.
Sed ponatur, quod ipsa sit adultera, queritur, si adulter possit dimittere eam causa
fornicationis?Nonenimuidetur,quodparicrimineinfectusaliumdeeodempunirepossit.
Unde, cum Iudei adulteram accusarent equitatis sentenciam a Domino acceperunt:
Quicumque uestrum sine peccato est primus in illam lapidem mittat. Hinc etiam in
euangelio precipitur: Ypocrita, primum eice trabem de oculo tuo, et postea educes
festucamdeoculofratristui.HincetiamAugustinusscribitinlibroI.desermoneDomini
inmonte:[c.28.]

P.2.C.32.Q.6.C.I.Quifornicaturfornicationiscausauxoremsuamdimitterenon
potest.

Nichiliniquiusestquamcausafornicationisdimittereuxorem,sietipseconuincitur
fornicari.Occurritenimillud:Inquoalterumiudicasteipsumcondempnas,eademenim
agis,queiudicas.Quapropterquisquisfornicationiscausauultabicereuxorem,priordebet
afornicationeessepurgatus.Quodsimiliteretiamdefeminadixerim.

P.2.C.32.Q.6.C.II.Qualemquisqueuultinuenireuxorem,talemseserueteidem.

IdemdeuerbisDomini,tractatu[siueserm.]XLVI.Siducturiestisuxores,seruate
uosuxoribusuestris.Qualesuultiseasinuenire,talesetipsaeuosinueniant.Quisiuuenis
est,quinoncastamuelitducereuxorem?etsiaccepturusestuirginem,quisnonintactam
desideret?Intactamquerisintactusesto;querispuram?purusesto.Nonenimillapotest,et
tunonpotes.

P.2.C.32.Q.6. C. III. Iudicium de alio expetere non debet qui de se iudicari

contempnit.

IdeminepistolaadPaxentium,ComitemArrianum.[epist.CLXXIV.]Iniquumest,
utquisquedealioiudicareuelit,etiudicaridesenolit.

P.2.C.32.Q.6.C.IV.Virigrauiussuntpuniendiquammulieresdeadulterio.

Idemdeadulterinisconiugiis.[lib.II.c.8.]Indignanturmariti,siaudiantadulteros
uiros pendere similes adulteris feminis penas, cum tanto grauius eos puniri oportuerit,
quantomagisadeospertinetetuirtuteuincere,etexemploregerefeminas.

P.2.C.32.Q.6.C.V.Sicutuirestcaputmulieris,sicadulterandograuiusdelinquit
quammulier.

Idemdedecemcordis.[c.3.]Nonmechaberis,idestnonibisadaliquamaliam
preteruxoremtuam.Tuautemexigishocabuxore,etnonuisredderehocuxori?etcum
debeas in uirtute precedere uxorem, (quoniam castitas uirtus est) tu sub uno impetu
libidiniscadis?etuisuxoremtuamuictricemesse,tuuictusiaces?etcumtucaputsis
uxorispreceditteadDeumcuiuscaputes?uistuamdomumcapitedeorsumpendere?
Caput enim mulieris est uir. Ubi autem melius uiuit mulier quam uir, capite deorsum
pendetdomus.Sicaputestuir,meliusdebetuiuereuir,etprecedereinomnibusbonis
 831

factis uxorem suam. Gratian. His auctoritatibus monstratur, quod adulter adulteram
dimitterenonualet.

P.2.C.32.QuestioVII.

Gratianus.I.Pars.Nuncautemqueritur,siille,quidimiserituxoremsuamcausa
fornicationis,illauiuentealiamducerepoterit?Quodautemhocfierinonpossit,testatur
Augustinusinlibrodebonoconiugali[c.7.]dicens:

P.2.C.32.Q.7.C.I.Vinculumconiugiifornicationedissoluinonpotest.

Interuenientediuortiononaboleturconfederationuptialis,itautsibiconiugessint
etiam separati, cum illis autem adulterium conmittitur, quibus etiam fuerint post suum
repudiumcopulati.

P.2.C.32.Q.7. C. II. Nulla ratione dissoluitur coniugium, quod semel initum

probatur.

Idemdeadulterinisconiugiis,libroII.[c.4.et5.]Licitedimittituruxorobcausam
fornicationis,sedmanetuinculumprioris.Propterquodfitreusadulteriiquicumqueduxerit
dimissamobcausamfornicationis.Sicutautem,manenteinsesacramentoregenerationis,
excommunicatur quisquis reus criminis est, ita que separatur a uiro numquam carebit
sacramentoconiugii,etiamsinonreconcilieturuiro.Carebitautem,simortuusfuerituir
eius. Reus uero excommunicationis ideo numquam carebit regenerationis sacramento,
etiamnonreconciliatus,quianumquammoriturDeus.

P.2.C.32.Q.7. C. III. Siue uir ab uxore, siue uxor a uiro causa fornicationis
discesserit,alteriadherereprohibetur.

Idem super epistolam Pauli ad Chorinthios. Apostolus dicit: His, qui sunt in
coniugioprecipiononego,sedDominus,uxoremauironondiscedere;quodsidiscesserit,
manereinnuptam,autreconciliariuirsuo.Potestenimfieri,utdiscedateacausa,quam
Dominuspermisit.At,sifeminaelicetuirumdimittereproptercausamfornicationisquid
respondebimusdehoc,quoddicitposterius:Etuiruxoremnondimittat?quarenonaddit:
exceptacausafornicationis,quodDominuspermittit?nisiquodsimilemformamuult
intelligi, ut,si dimiserit, (quodcausa fornicationis permittitur), maneat sine uxore, aut
reconcilietur uxori? Et post pauca: 1. Dominus autem permisit causa fornicationis
uxoremdimitti.Sedquiapermisit,noniussit.

[P.2.C.32.Q.7.C.IV.]

IdemdesermoneDominiinmonte.[lib.I.c.25.]Fieripotest,utuirdimittatuxorem
causa fornicationis, quam Dominus exceptam esse uoluit. Iam uero si nec illi nubere
concedituruirouiuo,aquorecessit,nequehuicalteramducereuiuauxore,quamdimisit,
multominusfasestillicitacumquibuslibetstupraconmittere.
 832

P.2.C.32.Q.7. C. V. Ab uxore dimissus, uel dimissa a uiro, ad penitenciam

redigantur,nisiautcontinenteruiuere,autsibireconciliariuoluerint.

Item ex Concilio Mileuitano. [c. 17.] Placuit, ut secundum euangelicam et

apostolicam disciplinam neque dimissus ab uxore, neque dimissa a marito alteri
coniungatur, sed ita maneant, aut sibimet reconcilientur. Quod si contempserint, ad
penitenciamredigantur.

P.2.C.32.Q.7.C.VI.Mechaturquiauirodimissamducerepresumit.

Item Augustinus [l. I.] de sermone Domini in monte. [c. 25.] Dominus ad illud
confirmandum,utnonfaciledimittaturuxor,solamcausamfornicationisexcepit,ceteras
uerouniuersasmolestias,siqueextiterint,iubetprofideconiugali,etprocastitatefortiter
sustineri.Etmechumdicitetiamuirum,quieamduxerit,quesolutaestauiro.

P.2.C.32.Q.7.C.VII.Adulteraprobaturqueuiuentemaritoalterinubit.

ItemIeronimusadAmandumPresbiterum.OmnescausationesApostolusamputans
apertissimediffiniuit,uiuenteuiroesseadulterammulierem,sialterinupserit.Nolomichi
proferas raptoris uiolentiam, matris prestationem, patris auctoritatem, propinquorum
cateruam, seruorum insidias, parentum dampna rei familiaris. Quamdiu uiuit uir, licet
adultersit,licetsodomita,licetflagiciisomnibuscoopertus,etabuxorepropterhecscelera
derelictus,maritusestreputatus,cuialterumuirumacciperenonlicet.NonhocApostolus
propriaauctoritatedecernit,sedChristoinseloquenteChristiuerbasectatusest,quiaitin
euangelio:Quidimittituxoremsuam,exceptacausafornicationis,faciteammechari,et
qui dimissam acceperit adulter est. Unde et Apostoli grauem coniugii sarcinam
intelligentes: Si ita est, inquiunt, non expedit homini uxorem accipere. Ad quod
Dominus,quipotest,inquit,caperecapiat,statimquesubexemplotriumeunuchorum
uirginitatisinfertbeatitudinem,quenullacarnislegeretinetur.

P.2.C.32.Q.7.C.VIII.Mulierifideli,queuirumadulterumdimittit,aliinuberenon
licet.

ItemexConcilioElibertano.[c.9.]Fidelisfemina,queadulterummaritumreliquerit
fidelem, et alterum ducit, prohibeatur ne ducat. Si autem duxerit, non prius accipiat
conmunionem,quamis,quemreliquerit,deseculoexierit,nisifortenecessitasinfirmitatis
dareconpulerit.

P.2.C.32.Q.7.C.IX.Adpenitenciamestcogendusquimultisnuptiiscopulatur.

ItemexConcilioMartiniPapae.[idestexcap.MartiniBracarensis,c.80.]Siquis
fuerit multis nuptiis copulatus, penitenciam agat.Conuersatio autem et fides penitentis
tempusconprehendat.

P.2.C.32.Q.7.C.XQuiobfornicationemuxoremdimittit,etaliamducit,mechari
probatur.

ItemAugustinusdeadulterinisconiugiis,libroI.[c.9.] Quemadmodumnonrecte
dicipotest:sinescithomo,nonpeccat,(suntenimetiampeccataignorantium,quamuis
 833

minoraquamscientium),itanonrectedicipotest:sicausafornicationisdimiserituxorem
uir, et aliam duxerit, non mechatur. Est enim mechatio etiam eorum, qui alias ducunt
relictispropterfornicationemprioribus,sedutiqueminor,quameorum,quinonpropter
fornicationem dimittunt. II. Pars. Gratian. Sunt enim in fornicatione gradus, ut, sicut
grauiuspeccatadulterquamfornicator,sicgrauiusdelinquitquinecsuadimissaaliam
ducit, eo, qui suam dimittens aliam cognoscit; grauius quoque, qui uxorem habens ad
coniugemproximisuiaccedit,quamquisineuxorethorumalteriusuiolat,ueluxoratusad
solutamaccedens.Sedhosomnesincestuositranscendunt,quosuincuntcontranaturam
delinquentes.UndeAugustinusdeadulterinisconiugiis:

[P.2.C.32.Q.7.C.XI.]

Adulterii malum uincit fornicationem, uincitur autemabincestu.Peiusestenim

cummatre,quamcumalienauxoreconcumbere.Sedomniumhorumpessimumestquod
contranaturamfit,utsiuirmembromulierisnonadhocconcessouoluerituti.Ususenim
naturalissiultramodumprolabitur,inuxorequidemuenialeest,inmeretricedampnabile
Iste, qui est contra naturam, execrabiliter fit in meretrice, sed execrabilius in uxore.
Tantumualetordinatiocreatorisetordocreaturae,utinrebusadutendumconcessis,etiam
cummodusexceditur,longesittollerabilius,quamineis,queconcessanonsunt,uelunus
uelrarusexcessus.

P.2.C.32.Q.7. C. XII. Minus est secundum naturam coire, quam contra naturam
delinquere.

ItemAmbrosiusinlibrodePatriarchis.[lib.I.deAbrahamc.6.]Offerebatsanctus
Lothfiliarumpudorem.Nametsiillaquoqueflagiciosainpuritaserat,tamenminuserat
secundum naturam coire, quam aduersus naturam delinquere. Preferebat domus suae
uerecundiaehospitalemgratiam,etiamapudbarbarasgentesinuiolabilem.

P.2.C.32.Q.7.C.XIII.Grauiorasuntflagicia,quecontranaturamprobantur.

ItemAugustinusConfessionumlibroIII.[c.8.]Flagicia,quesuntcontranaturam,
ubiqueacsemperrepudiandaatquepuniendasunt;qualiaSodomitarumfuerunt.Quesi
omnes gentes facerent, eodem criminis reatu diuina lege tenerentur, que non sic fecit
homines,utseillouterenturmodo.Violaturquippeipsasocietas,quecumDeonobisesse
debet,cumeademnatura,cuiusipseauctorest,libidinisperuersitatepolluitur.

P.2.C.32.Q.7. C. XIV. Turpior et flagitiosior est usus contra naturam, quam

fornicationisueladulterii.

IdemcontraIouinianum,libroI.Ususnaturalisetlicitus estsicutinconiugio,et
illicitussicutinadulterio.Contranaturamuerosemperillicitus,etproculdubioflagiciosior
atqueturpior,quemS.Apostolusetinfeminis,etinmasculisarguebat,dampnabiliores
uolensintelligi,quamsiinusunaturaliueladulterandouelfornicandopeccarent.
 834

P.2.C.32.Q.7.C.XV.Omnisinmundapollutiofornicatioest,licetuariasintpeccata
fornicationis.

ItemYsidorus.[lib.II.desummobonoc.39.] III.Pars.Nonsolumdeconmissa
fornicationepeccatumregnatinhomine,sed,siadhucdelectatur,atqueanimumteneat,
proculdubioregnat.Fornicatiocarnisadulteriumest:fornicatioanimiseruitusestidolorum.
Est autem et spiritualis fornicatio, de qua Dominus ait: Qui uiderit mulierem ad
concupiscendum eam, iam mechatus est eam in corde suo. Omnis inmunda pollutio
fornicatio dicitur, quamuis quisque diuersa turpitudinis uoluptate prostituatur. Ex
delectatione enim fornicandi uaria gignuntur flagicia, quibus regnum Dei clauditur, ut
homoaDeoseparetur.1.Interceteraseptemuiciafornicatiomaximiestsceleris,quia
percarnisinmunditiamtemplumDeiuiolat.Suntautemquedam,quesicutanimaliaabsque
ulladiscretioneindesinenterlibidiniseruiunt,quasegonecmutispecudibusconparauerim.
Pecoraenimcumconceperint,ultranonindulgentmaribuscopiamsui.

P.2.C.32.Q.7.C.XVI.Adulteriumsecunduminpenisobtinetlocum.

Itemexepistola[I.]Clementis.[adIacobum]Quidinomnibuspeccatisestadulterio
grauius?Secundumnamqueinpenisobtinetlocum,quemquidemprimumillihabent,qui
aberrant a Deo, etiamsi sobrie uixerint. Gratian. His auctoritatibus euidentissime
monstratur,quodquicumquecausafornicationisuxoremsuamdimiserit,illauiuentealiam
ducerenonpoterit,et,siduxerit,reusadulteriierit.IV.Pars.1.Hisitarespondetur.He
auctoritatesdeeislocuntur,quorumcontinentiamcarnalisinfirmitasnoninpedit,uelde
his,qui,prestantescausamdiscidii,aliorumconiunctionesereddideruntindignos. Unde
Ambrosiussuper[1.]epistolamPauliadChorinthios:[adc.7.]

[P.2.C.32.Q.7.C.XVII.]

Uxorauironondiscedat,nisicausafornicationis;quodsidiscesserit,autmaneat
innupta,autreconcilieturuirosuo;etuirsimiliternondimittatuxorem.Ideononsubditde
uiroquoddeuxorepremisit,quiauirolicetducerealiam.

P.2.C.32.Q.7.C.XVIIILicetducerealiaminfirmo,cuisuaobinfirmitatemcorporis
debitumredderenonualet.

Item Gregorius iunior Bonifatio Episcopo. [epist. IV.] Quod posuisti, si mulier
infirmitate correpta non ualuerit uiro debitum reddere, quid eius faciat iugalis: bonum
esset,sisicpermaneret,utabstinentiaeuacaret.Sedquiahocmagnorumest,ille,quise
nonpoteritcontinere,nubatmagis;nontameneisubsidiiopemsubtrahat,quaminfirmitas
prepedit,nondetestabilisculpaexcludit.V.Pars.Gratian.SedilludAmbrosiiafalsatoribus
diciturinsertum.IlludGregoriisacriscanonibus,imoeuangelicaeetapostolicaedoctrinae
penitusinuenituraduersum.Quidamuero,sentenciamAmbrosiiseruarecupientes,nonde
qualibet fornicatione illud arbitrantur intelligi, ut ob quamlibet fornicationem uir licite
dimittatuxorem,etuiuentedimissaaliamducat,seddeincestuosatantumfornicatione
intelligitur,cumuxoruidelicetalicuius,patrietfilio,fratriuelauunculouirisui,uelalicui
similium se constuprandam publice tradiderit. Hec autem, quia uiro suo se illicitam
reddiditinperpetuum,dumpercopulamconsanguinitatisinprimum,uelsecundum,uel
tertiumgradumtransiuitaffinitatis,licitedimittitur,eteauiuentesuperducituralia.Hicsi
quiscontendat,nonmagisuiro,quammulierilicitumesse,siuiralicuiuseodemmodo
 835

fornicetur,sciat,uirumabAmbrosioappellatumnonsexu,sedanimiuirtute;mulierem
quoque nominatam sentiat non sexu corporis, sed mollicie mentis. Sed quia nulla
auctoritatepermittitur, utuiuenteuxorealiasuperducatur,intelligiturilludAmbrosii in
supradictofornicationisgenere:nontamen,quoduiuentedimissaaliamducerepossit,sed
postmortemfornicariaeuelfornicarii,(quorumuterque,utsupradictumest,acorruptione
luxuriaemulierappellatur),ille,quiafornicationemundusest,uirsiuemulieraliiscopulari
possunt;adulteriautem,sisuperuixerint,nullomodoaliiscopularipoterunt.Sicetillud
intelligitur,quodinCapitulocuiusdamConciliilegitur:

P.2.C.32.Q.7.C.XIX.Licitumconiugiumnonnegeturilli,cuiusuxorcumsuofratre
dormiuit.

Quedamcumfratreuirisuidormiuit:decretumest,utadulterinumquamconiugio
copulentur; illi uero,cuius uxor stuprata est, licita coniugia nonnegentur. Sic et illud
MaguntiensisConciliiintelligitur:

P.2.C.32.Q.7.C.XX.Disiungantur,etnumquamconiugiocopulentur,quiquodlibet
infrasubiectorumadmiserit.

Siquisuiduamduxerituxorem,etposteacumfiliastrafornicatusfuerit,seucum
duabussororibus,autsiquacumduobusfratribus,seucumpatreetfilio,siquisrelictam
fratris,siquisneptem,autnouercam,autnurum,autconsobrinam,autfiliamauunculi,aut
eiusrelictam,autpriuignampolluerit,eosdisiungi,etulteriusnumquamconiugiocopulari
precipimus.

P.2.C.32.Q.7.C.XXI.Sororemuxorispolluensneutramhabereualet.

Item.Quidormieritcumduabussororibus,etunaexillisanteauxorfuerit,neutram
exipsishabeat:necipsiadulteriumquaminconiugiocopulentur.

P.2.C.32.Q.7.C.XXII.Causaadulteriiuxoremrelinquenscontinentiamseruet.

ItemilludGregorii.Hiiuero,quiuxoressuasinadulteriodeprehendunt,nonlicebit
neceum,necillamaliamuxoremaccipere,uelaliumuirum,quamdiuambouiuunt. Si
autemadulteramortuafuerit,uireius,siuult,nubat,tantuminDomino;adultera uero
numquam,etiamsimortuusfuerituireius.Omnibustamendiebusuitaesuaeacerrimae
penitenciaelamentapersoluat.

P.2.C.32.Q.7.C.XXIII.Neutramhabeatquisororemuxorispolluit.

ItemexDecretoZachariaePapae.Concubuisticumsororeuxoristuae?sifecisti,
neutramhabeas,etsiilla,queuxortuafuit,consciascelerisnonfuit,sisecontinerenon
uult,nubatinDominocuiuelit.Tuautemetadulterasinespeconiugiipermaneatis,et,
quamdiuuiuitis,iuxtapreceptumsacerdotispenitenciamagite.
 836

P.2.C.32.Q.7.C.XXIV.Cumnouerca,uelfiliastra,uelsororeuxorisdormiensad
coniugiumnonpotestperuenire;uirisearumlegitimanonneganturconiugia.

ItemexTriburiensiConcilio.Siquiscumnouercasuadormierit,neuterpotestad
coniugiumperuenire;seduireiuspotest,siuult,aliamaccipere,sisecontinerenonpotest.
1.Similiterquicumfiliastrasua,uelcumsororesuaeuxorisdormierit,obseruandumest.
Gratian. Quamuis illud,quodinfineMaguntiensisconciliiponitur,anonnullis nonde
legitimeconiunctis,seddefornicariisdictumintelligatur,uidelicetutfornicariidiscedant
abinuicem,etsinespeconiugiimaneant;illudueroGregoriiadBonifatiumAnglicispro
tempore permissum est, quibus B. Gregorius in quarta et quinta generatione coniugia
contrahipermisit;aliasauteminaneesset,cumAugustinusdicatinsermoneDominiin
monte:Siuxoremquishabeatsterilem,etc.

P.2.C.32.Q.7.C.XXV.Obinfirmitatemueldampnacorporisconiugiumsoluinon
licet.

Item Nykolaus ad Carolum, Maguntiensem Episcopum. VI. Pars. Hii, qui

matrimoniumsanicontraxerunt,etuniexduobusamentia,autfuror,autaliquainfirmitas
accesserit,obhancinfirmitatemconiugiataliumsoluinonpossunt.Similiterestsciendum
dehis,quiabaduersariisexcecantur,autmembristruncantur,autabarbarisexsectifuerint.

P.2.C.32.Q.7.C.XXVI.Furiosusetfuriosamatrimoniumcontraherenonpossunt.

ItemFabianusPapa.Nequefuriosus,nequefuriosamatrimoniumcontraherepossunt;
sedsicontractumfuerit,nonseparentur.VII.Pars.Gratian.Utergoexpremissiscolligitur,
nonlicethuicdimissauxoresuaaliamducere.Manetenimintereosquoddamuinculum
coniugale,quodnecipsaseparationedissoluitur.UndeAugustinusaitinlibrodebono
coniugali:[cap.7.]

P.2.C.32.Q.7. C. XXVII. Sterilem uxorem dimittere, et causa fecunditatis aliam

ducerealicuinonlicet.

Tantumualetsocialeuinculum,ut,cumcausaprocreandicolligitur,necipsacausa
procreandisoluatur.Possetenimhomodimitteresterilemuxoremetduceredequafilios
haberet,ettamennonlicet.Item:[c.15.]1.Manetuinculumnuptiarum,etiamsiproles,
cuius causa initum est, manifesta sterilitate non subsequatur, ita, ut iam scientibus
coniugibusnonsefilioshabituros,separaresetamenuelipsacausafiliorum,atquealiis
copulare non liceat. Quod si fecerint, cum eis, quibus se copulauerint, adulterium
conmittunt, ipsoautemconiugio manente. Planeuxorisuoluntate adhibere aliam, unde
communesfiliinascanturuniusconmixtioneacsemine,alteriusautemiureacpotestate,
apudantiquospatresfaserat.Utrumetnuncfassit,temerenondixerim.

[P.2.C.32.Q.7.C.XXVIII.]

Idemineodem.Usqueadeomanentinteruiuentessemelinitaiuranuptiarum,ut
potiusintersesintconiugesetiamseparati,quamcumhis,quibusadheserunt.Etpost:1.
Manetinteruiuentesquoddamuinculumconiugale,quodnecseparatio,neccumaltero
copulatiopossitauferre;sicutapostataanima,uelutdeconiugioChristirecedens,etiam
fide perdita sacramentum fidei non amittit, quod lauachro regenerationis accepit.
 837

Redderetur enim proculdubio redeunti, si amisisset abscedens. Habet autem hoc, qui
recessit,adcumulumsupplicii,nonadmeritumpremii.

P.2.C.32.QuestioVIII.

Gratianus. Cum itaque probatum sit, quod hic uxorem suam dimittere, et aliam
ducere nonpotest,queritur, siliceat eihac condicione peccare, utinfidelem adfidem
adducat?QuodnonpossefieriAugustinusaffirmat,inlibro[I.]deadulterinisconiugiis[c.
24.]itadicens:

P.2.C.32.Q.8. C. UN. Non debet aliquis a continentiae uoto recedere, etiamsi

infidelisChristianamsefieripolliceatur.

Non solum mechandum non est, (quod faciunt quidam, sed omnis, qui dimittit
uxoremsuam,etducitalteram,etsiproptereaduxerit,utChristianamfaciat,)sedetiam
quisquisnonalligatusuxoricontinentiamDeououit,nullomododebetistaconpensatione
peccare,utideocredatuxoremsibiesseducendam,quiapromisitquenuptiaseiusappetit,
futuramseesseChristianam.Quodenimcuiquamante,quamuouisset,licebat,cumidse
numquamfacturumuouerit,nonlicebit:sitameniduouerit,quoduouendumsit,sicutiest
perpetuauirginitas,uelpostexpertaconubiasolutisauinculoconiugaliuidualiscastitas,
seuexconsensuuouentibusetcarnaliadebitasibiinuicemrelaxantibusfidelibuscastisque
coniugibus (quodalterum sinealtera, uelalteram sinealtero uouere fas nonest)iugis
continentia.Hecergo,etsiquaaliasunt,querectissimeuouentur,cumhominesuouerint,
nullacondicionerumpendasunt,quesineullacondicioneuouerunt.

P.2.CausaXXXIII.

Gratianus.Quidamuirimaleficiisinpeditusuxorisuaedebitumredderenonpoterat.
Alius interim clanculo eam corrupit; a uiro suo separata corruptori suo publice nubit;
crimen,quodadmiserat,cordetantumDeoconfitetur;redditurhuicfacultascognoscendi
eam:repetituxoremsuam;quarecepta,utexpediciusuacaretorationi,etadcarnesagni
purusaccederet,continentiamseseruaturumpromisit;uxorueroconsensumnonadhibuit.
(Qu.I.)Queritur,anpropterinpossibilitatemcoeundi,auirosuo)aliquasitseparanda?
(Qu.II.)Secundo,anpostseparationemeinubereualeat,cumquopriusfornicataest?(Qu.
III.)Tertio,sisolaconfessionecordiscrimenpossitdeleri?(Qu.IV.)Quarto,sitempore
orationis quis ualeat reddere coniugii debitum? (Qu. V.) Quinto, an uir sine consensu
uxoris continenciam uouere possit, uelsiminis uelterroribus licentiam uouendi ab ea
extorquereualeat?

P.2.C.33.QuestioI.

Gratianus.I.Pars.Quodautempropterinpossibilitatemreddendidebitummuliera
uiro suo separari non possit, auctoritate euangelica et apostolica probatur. Sic enim
Christusaitineuangelio:Nullilicetdimittereuxoremsuam,nisicausafornicationis,uel
quaaltereorum(sicutAugustinusexponit)fornicatusfuerit,ueladquamalteralterum
pertrahereuoluerit.ItemApostolus:Mulier,quantotemporeuiuituireius,alligataestlegi
ipsius,nonlegireddendisibidebitum,sednontransferendiseadalium.Item:His,qui
matrimonioiunctisunt,precipiononego,sedDominus,uxoremauironondiscedere,nisi
causafornicationis.Euangelicaitaqueetapostolicaauctoritateprohibeturmulierauiro
 838

discedere,nisiobcausamillamcunctisnotissimam,quainteruenientesidiscesserit,oportet
eammanereinnuptam,autreconciliariuirosuo.Undedaturintelligi,quodinpossibilitas
reddendi debitum non facit discidium coniugii. 1. His ita respondetur: Coniugium
confirmaturoffitio,utsupraprobatumest;postquamuerooffitioconfirmatumfuerit,nisi
causafornicationisnonlicetuirouxoremdimittere,ueluxoriauirodiscedere.Verumante,
quam confirmetur,inpossibilitas offitiisoluituinculumconiugi.UndeGregoriusscribit
Iohanni,RauennatiEpiscopo:

P.2.C.33.Q.1.C.I.Licetmulierialterinubere,quamobfrigiditatemuircognoscere
nonpotuit.

Quodauteminterrogastidehis,quimatrimonioiunctisunt,etnuberenonpossunt,si
ille aliam, uel illa alium ducere possit? De quibus scriptum est: Vir et mulier, si se
coniunxerint, etdixerit postea mulierdeuiro,quodnonpossitcoire cumea,sipotest
probare,quoduerumsit,periustumiudicium,accipiatalium.Siautemillealiamacceperit,
separentur.

[P.2.C.33.Q.1.C.II.]Itemexepistolaeiusdem.

Dehisrequisisti,quiobcausamfrigidaenaturaedicuntseinuicemnonposseoperam
carnidantesconmisceri.Isteuerosinonpotesteautiprouxore,habeateamquasisororem.
Quodsiretinaculumuoluerintconiugalerescindere,maneantutriqueinnupti.Namsihuic
non potuit naturaliter concordare, quomodo alteri conueniet? Igitur si uir aliam uult
uxoremaccipere,manifestapatetratio,quia,suggerentediaboloodiifomitem,exosameam
habuit, etidcircoeamdimitteremendacii falsitate molitur. Quodsimuliercausatur, et
dicit: Volomater esse,et filios procreare, uterqueeorum septima manu propinquorum
tactis sacrosanctis reliquiis iureiurando dicat, ut numquam per conmixtionem carnis
coniuncti una caro effecti fuissent, tunc uidetur mulierem secundas posse contrahere
nuptias.Humanumdicopropterinfirmitatemcarniseorum.Virautem,quifrigidaenaturae
est,maneatsineconiuge.Quodsietillealiamcopulamacceperit,tunchii,quiiurauerant,
periurii,criminereiteneantur,etpenitenciaperactaprioracoganturrecipereconubia.II.
Pars. Gratian. Hoc autem seruari precipitur, cum uterque idem fatetur. Ceterum si uir
asseruerit,sereddidissedebitumuxori,etilladiffitetur,cuipotiushabendasitfides,merito
queritur.DehisinConcilioapudConpendiumhabitoitastatutumest:

P.2.C.33.Q.1.C.III.Inueritateuiriconsistat,simuliernegatsecognitamabeo.

Siquisaccepituxorem,ethabuiteamaliquotempore,etipsafeminadicit,quod
numquamcoissetcumea,etilleuirdicit,quodsicfecit,inueritateuiriconsistat,quiauir
estcaputmulieris.III.Pars.Gratian.Ecce,quodinpossibilitasreddendidebitumuinculum
soluit coniugii. Sed hoc de naturali inpossibilitate statutum est. Hec autem maleficii
inpedimento,nonfrigiditatenaturalidebitumconiugaleprohibente,auirosuoseparataest.
Undequeritur,siliceateietiaminhoccasuauirosuodiscedere,etaliisecopulare?Dehis
itascribitIgmarusRemensisArchiepiscopus:

P.2.C.33.Q.1.C.IV.Dehis,quimaleficiisinpediticoirenonpossunt.

Si per sortiarias atque maleficas occulto, sed numquam iniusto Dei iudicio
permittente, et diabolo preparante, concubitus non sequitur, hortandi sunt quibus ista
 839

eueniunt,utcordecontritoetspirituhumiliatoDeoetsacerdotideomnibuspeccatissuis
puramconfessionemfaciant,etprofusislacrimis,etlargioribuselemosinisetorationibus
atque ieiuniis Domino satisfaciant, et per exorcismos ac cetera munia ecclesiasticae
medicinaeministriecclesiaetales,quantumannueritDominus,quiAbimelechetdomum
eius Abrahae orationibus sanauit, sanare procurent. Qui si forte sanare non potuerint,
separariualebunt;sedpost,quamaliasnuptiasexpetierint,illisincarneuiuentibus,quibus
iunctaefuerint,prioribus,quosreliquerant,etiamsipossibilitasconcumbendieisreddita
fuerit, reconciliari nequibunt. Gratian. Sed in hoc uidetur contrarius premisso capitulo
Gregorii. Ibi enim post possibilitatem redditam iubetur separari ab eo, cui secundo
nupserat,etredireadprimum.Hicautemuiuenteeo,cuisecundocopulatafuerat,primo
reconciliarinonpoterit.

P.2.C.33.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Quodautemei,cumquopriusfornicatafuerat,postseparationem
nubere possit, superius probatum est. Mortuus est enim sibi uir eius. Ex quo, iudicio
ecclesiaeabeoseparata,abeiuslegesolutaest.UndeiuxtaApostolumnubatcuiuult,
tantum in Domino. 1. Sed queritur, si sine ecclesiastico iudicio nulla causa discidii
rationabiliter probata ab ea discessisset, an esset cogendus redire ad eam. De hoc ita
statutumestinConcilioCartaginensi,cuiinterfuitAugustinus,c.30.:

P.2.C.33.Q.2.C.I.Nonlicet alicuiuxoremdimittere,nisicausadiscidii primum

ecclesiaeprobetur.

Seculares, qui coniugale consortium nulla grauiori culpa dimittunt uel etiam
dimiserunt,et,nullascausasdiscidiiprobabiliterproponentes,proptereasuamatrimonia
dimittunt,utautillicitaautalienapresumant:siante,quamapudepiscoposconprouinciales
discidii causas dixerint, et prius, quam iudicio dampnentur, uxores suas abiecerint, a
conmunione ecclesiae et sancto populi cetu pro eo, quod fidem et coniugia maculant,
excludantur.

P.2.C.33.Q.2. C. II. Lex diuina prohibet uirum uxorem dimittere, nisi causa
fornicationis.

ItemAmbrosiussuperLucam.[adc.16.]Anquodinsubditosnefasestinconparem
fasest?dimittisergouxoremquasiiure,sinecrimine,etputas,hoctibilicere,quialex
humananonprohibet?Sedprohibetlexdiuina.Quihominibusobsequeris,Deumuerere;
audilegemDomini,cuiobsecunturetiamquilegesferunt:QuosDeusconiunxithomo
nonseparet.

P.2.C.33.Q.2. C. III. Absque causae cognitione a uiro suo dimissa ad omnia

restituatur.

ItemNykolausPapaKaroloInperatori.Istoriaecclesiastica,abEusebioCesariensi
episcopo confecta, de muliere quadam, que de castitate a marito accusabatur, ait:
Preceptumestabinperatorelegelata,utprimopermitteretureilibereremfamiliarem
diutius ordinare; tunc deinde responderet obiectis. Hoc omnes leges tam ecclesiasticae
quamuulgarespublicaequeprecipiunt.1.Siautemdemulieribusetsecularibusuirishec
constitutasunt,multomagisecclesiasticishominibusetsacerdotibussuntconcessa.
 840

P.2.C.33.Q.2. C. IV. Nisi post restitutionem, neque de coniugii federe, neque de

adulteriicrimineinteruirumetuxoremiudiciumestagitandum.

ItemNykolausPapa.[inepistolaKaroloRegi]II.Pars.Siuedeconiugiifedere,siue
deadulteriicrimineiudiciumsitagitandum,nullaratiopatitur,ThebergamcumLothario
posseinirecertamen,nisipriusadtempussuaefueritredditapotestati,etconsanguineis
propriisliberesociata.Interqueetiamlocusprouidendusest,inquonullauismultitudinis
formidetur, nec sit difficile testes producere uel ceteras personas, que tam a sanctis
canonibus,quamauenerandisRomanislegibusinhuiusmodicontrouersiisrequiruntur.III.
Pars.Gratian.Inhoccapituloquamuiscausauideaturexposita,quaresuaauctoritatenon
licetalicuiuxoremdimittere,quacessanteipsaquoqueprohibitiocessareuidetur:tamen
quiaipsaseparatiopenaest,etpenanulliestinferendanisiperiudicem,generaliterhoc
intelligendum est, utsiueobcausam premissam, siuenulla causaexistente, nonliceat
alicuisuaauctoritateuxoremdimittere.Quodetiamdepenahomicidiiuelqualibetalia
intelligendumest.UndeNykolausPapascribitRodulpho,BituricensiArchiepiscopo:

P.2.C.33.Q.2.C.V.Coniugiapenitusinterdicanturhis,quisuasuxoresoccidunt.

Interfectoressuarumconiugumsineiudicio,cumnonaddis,adulterarum,uelaliquid
huiusmodi,quidaliudhabendisuntquamhomicidae,acperhocadpenitenciamredigendi?
Quibus penitus coniugium denegatur, exceptis adolescentibus, de quibus est B. Leonis
Papae XXV. regula decretalium, imo indulgentia obseruanda. Gratian. In hoc capitulo
uideturNykolauspermitteremaritiscausaadulterii,uelalteriuseiusmodicriminis,uxores
suas interficere. Sed ecclesiastica disciplina spirituali gladio, non materiali criminosos
feririiubet;illouidelicetgladio,quoPetrusiubeturmactareetmanducare.Dequoetiam
gladioChristusaitineuangelio:Nonuenipacemmittereinterram,sedgladium.Hinc
idemNykolausscribitAlbinoArchiepiscopo:

P.2.C.33.Q.2.C.VI.Nonlicetalicuiuxoremadulteramoccidere.

Interhecuestrasanctitasadderestuduit,sicuiusuxoradulteriumperpetrauerit,utrum
maritoilliusliceatsecundummundanamlegemeaminterficere.SedsanctaDeiecclesia
numquammundanisconstringiturlegibus;gladiumnonhabet,nisispiritualem;nonoccidit,
seduiuificat.

P.2.C.33.Q.2.C.VII.Penitenciaeius,quipropriamuxoremabsquecausaperimit.

ItemPiusPapa.Quicumquepropriamuxoremabsquelege,uelsinecausaetcerta
probatione interfecerit, aliamque duxerit uxorem, armis depositis publicam agat
penitenciam,et,sicontumaxfuerit,etepiscoposuoinobediensextiterit,anathematizetur,
quousqueconsentiat.Eademlexeritilli,quisenioremsuuminterfecerit.

P.2.C.33.Q.2.C.VIII.PenitenciaAstulphi,quiuxoremsuaminterfecerat.

Item Stephanus V. Astulpho. Admonere te cum lacrimis et multo gemitu cordis

curamus,filiAstulphe;sednonfiliusdicidebes,quitamcrudeliterinfelixhomicidium
perpetrasti. Nam occidisti uxorem tuam, partem corporis tui, legitimo matrimonio tibi
sociatam,sinecausamortis,nontibiresistentem,noninsidiantemquocumquemodouitae
tuae.Noninuenistieamcumaliouironefariamremfacientem,sedconcitatusadiabolo,
 841

inpio furoreflammatus, morelatronum atrocius eamgladiotuo,crudelior omnibestia,

interemisti,etnuncpostmortemeiusaddisiniquitatemsuperiniquitatem,filiorumtuorum
inprobepredo.Quimatrinonpepercisti,filiostuosorphanosfecisti,induceresupereamuis
mortiscausampostmortem,perunumhominemhomicidametreprobumtestem.Quoniam
neceuangelium,neculladiuinahumanaquelexuniustestimonioetiamidoneoquempiam
condempnatueliustificat:quantomagisperistumscelestumetflagiciosissimumnecilla
uiua debuit condempnari, nec a te post mortem eius accusari? Prius causa criminis
subtilitereratinuestiganda,ettunc,siitafuissetinuenta,secundumlegistramitemdebuit
excipereultionisuindictam.Namsiuerum(quodabsit)fuisset,sicutadultermentitusest,
postseptemannosperactapenitenciadimittereeamperapprobatamcausampoteras,si
uoluisses;occideretameneamnullatenusdebuisti.NonenimuultDeusmortempeccatoris,
sedutconuertaturadpenitenciam,etuiuat.Idcircoplaceattibiconsiliumnostrum,etfacias
hoc,quodmeliustibietleuiusuideripotest:miserereanimaetuae,utnonsistuustibimet
ipsihomicida.Relinquequapropter,terogamus,hocmalumseculum,quodtetraxitadtam
inmanissimum peccati facinus; ingredere monasterium, humiliare sub manu abbatis,
multorumfratrumprecibusadiutusobseruacunctasupplicianimo,quetibifuerintinperata,
siforteignoscatinfinitaDeibonitaspeccatistuisetrefrigeretanimamtuamprius,quam
crucieris perpetuis flammis. Hoc leuius et melius tibi esse certissime scias. Sin autem
publicampenitenciam, permanensindomotuauelinhocmundo,uisagere(quodtibi
peius,etdurius,etgrauiusessenondubites)ita,utageredebeas,exhortamur,omnibus
diebus,quibuspeniteredebes,uinumetomnemsiceramnonlibas,carnemnumquamullo
temporecomedas,preterquaminPasca,etindieNatalisDomini;inpane,etaqua,etsale
penitenciamage;inieiuniis,inuigiliis,orationibus,etelemosinisomnitemporeperseuera;
armisnumquamcingere,necinquolibetlocolitigarepresumas.Uxoremnumquamducere,
concubinamnonhabere,necadulteriumcommittereaudeas;inbalneonumquamlaueris,in
conuiuiisletantiumnumquamtemisceas;inecclesiasegregatusabaliisChristianispost
hostium et postes humiliter te repone; ingredientium et egredientium suppliciter
orationibusconmendare,conmunionecorporisetsanguinisDominicunctisdiebusuitae
tuaeindignumteexistimes;inultimotamenexitusuitaetuaedie,simerueris,prouiatico,
sisitquitribuat,tantummodouenialitertibiutaccipiasconcedimus.Suntetaliamulta,que
tibiduriusetsatisacriuserantiuxtamagnumponduspeccati,infelix,adicienda.Sedsihec
omnia,quetibimisericorditersupradictasunt,perfectocordeDominoauxiliantefeceriset
custodieris, confidimus de inmensa clementia Dei, remissionem te tuorum habiturum
peccatorum,etsecundumdictumiustiboniquepastorisresoluettesanctaecclesiaabhoc
uinculopeccatiinterris,utperipsiusgratiam,quieamsuosanguineacquisiuit,solutussis
incelis.Siautemaliterfeceris,etsanctaematrisecclesiaetamsalubremadmonitionem
despexeris, ipse tibi sis iudex, et in laqueo diaboli, quo irretitus teneris, permanebis;
sanguistuussupercaputtuum;nosalieniaconsortiotuoproaliorumfiliorumDeisalute,
ipso opitulante, omnisollicitudine nitimur desudare,etDomini misericordiam attentius
cottidieinplorare.

P.2.C.33.Q.2. C. IX. Potius uxore uiuente quis aliam ducat, quam humanum
sanguinemfundat.

ItemAugustinusdeadulterinisconiugiis.[lib.II.c.15.]Si(quodueriusdicitur)non
licethominiChristianoadulteramconiugemoccidere,sedtantumdimittere:quisesttam
demens,quidicatei:facquodnonlicet,utliceattibiquodnonlicet?Cumenimutrumque
secundum legem Christi illicitum sit, siueadulteram occidere, siue alteram ducere illa
uiuente,abutroqueestabstinendum,nonillicitumproillicitofaciendum.Sienimfacturus
 842

estquodnonlicet,iamfaciatadulteriumetnonfaciathomicidium,utuiuenteuxorealiam
ducat, non humanum sanguinem fundat. IV. Pars. Gratian. In premissis auctoritatibus
quique prohibentur adulteras coniuges suas occidere; sed post septem annorum
penitenciampermittitureisillasdimittere. Siautemillasinterfecerint,iubentursinespe
coniugiiperpetuomanere,nisifortepropterlapsumiuuenilisincontinentiaeadmatrimonia
contrahenda eis misericordia inpendatur. Clericis autem conceditur, si uxores eorum
peccauerint,sinemortisacerbitatehabereeasincustodia,etadieiuniaeascogere,non
tamenusqueadnecemaffligere.UndeinTolletanoConcilioI.[c.7.]legitur:

P.2.C.33.Q.2.C.X.Clerici siuxores eorum peccauerint, preter necem eas domi

custodiant,etadsalutariaeasieiuniacogant.

Placuit, ut, si quorumcumque clericorum uxores peccauerint, ne forte licentiam

peccandiplushabeant,accipiantmaritiearumhancpotestatem,preternecemcustodiendi,
ligandiindomosua,adieiuniasalutaria,nonmortiferaeascogentes,ita,utinuicemsibi
clericipauperesauxiliumferant,siseruicianonhabeant.Cumuxoribusautemipsis,que
peccauerant,noncibossumant,nisiforteadtimoremDeiactapenitenciareuertantur. V.
Pars.Gratian.Nuncautemqueritur,quaresacriscanonibussitinstitutum,utpostseptem
annospenitentesinpristinumstatumreuocentur?DehisitascribitYsidorusadMasonem
Episcopum:[inprefationeadlibrumdesummobono]

P.2.C.33.Q.2.C.XI.Quare sitinstitutum postseptem annos inpristinum statum

penitentemredire.

Hoc ipsum, quod canonum censura post septem annos remeare penitentem in
pristinum statum precepit non electione proprii arbitrii sancti Patres, sed potius ex
sentenciadiuiniiudiciisanxerunt.Namlegitur,quodMariasororAaronprophetissa,dum
detractionis aduersum Moysen incurrisset delictum, illico stigmate leprae perfusa est,
cumquepeteretMoyses,utemundaretur,precepiteamDominusextracastraseptemdiebus
egredi,etpostemundationemrursuseamincastraadmitti.MariaergosororAaroncaro
intelligitur sacerdotis, que, dum superbiae dedita sordidissimis cogitationum maculatur
contagiis,extracastraseptemdiebus,hocestextracollegium sanctaeecclesiae septem
annis proiciatur, ut post emundationem uiciorum loci uel pristinae dignitatis recipiat
meritum. Et post pauca: 1. In fine autem epistolae hoc adiciendum putaui, ut,
quotiescumque in gestis conciliorum discors sentencia inuenitur, illius magis teneatur
sentencia, cuius antiquior aut potior extat auctoritas. Gratian. Hoc quamquam de
sacerdotibusuideaturspecialiterdictum,generalitertamendeomnibuspenitentibusoportet
intelligi. Ad imitationem namque illius dominicae sentenciae Dauid de adulterio et
homicidioreprehensusuniusebdomadaeieiuniuminsatisfactionemadmissiscelerisDeo
legitur obtulisse. Hinc etiam ecclesiastica consuetudine est usurpatum, ut maiorum
criminumpenitencia septemannorumspacioconcludatur,nisiueloffitiiexellentia, uel
criminum magnitudo uulgarem consuetudinem excedens (ueluti dum contra naturam
humanae societatis parentibus, uel liberis, uel aliis huiusmodi personis inpudice
adheremus,ueldumrelictonaturaliusucontranaturammoreSodomiticofornicamur,uel
usqueadcoitumbrutorumanimaliumprolabimur),premissumspaciumtranscenderecogat.
VI. Pars. 1. De penitentibus quoque queritur, an eis generaliter post penitenciam
peractam coniugia concedantur? Generaliter enim canonica auctoritate penitentes
prohibenturadsecularemmiliciamredire,uelmatrimoniacontrahere.UndeSiriciusPapa:
[epist.I.adHimeriumEpiscopum,c.5.]
 843

P.2.C.33.Q.2.C.XII.Penitentesmatrimoniacontrahereprohibentur.

Dehisuerononincongruedilectiotuasedemapostolicamcrediditconsulendam,qui
acta penitencia tamquam canes et sues ad uomitus pristinos et uolutabra redeuntes, et
miliciaecingulum,etludicrasuoluptates,etnouaconiugia,etinhibitosdenuoappetiuere
concubitus,quoruminprofessamcontinentiamgeneratipostabsolutionemfiliiprodiderunt.
Dequibus,quiaiamsuffragiumnonhabentpenitendi,idduximusdecernendum,utsola
intra ecclesiam fidelibus oratione iungantur, sacris misteriorum celebritatibus (quamuis
nonmereantur)intersint,adominicaeautemmensaeconuiuiosegregentur,uthacsaltim
districtionecorrectietipsiinsesuaerratacastigent,etaliisexemplumtribuant,quatenus
abobsceniscupiditatibusretrahantur.Quibustamen,quoniamcarnalifragilitatececiderunt,
uiaticomunere,cumadDominumceperintproficisci,perconmunionisgratiamuolumus
subueniri,quamformametcircamulieres,quesepostpenitenciamtalibuspollutionibus
deuinxerunt, seruandam esse censemus. Gratian. Sed quia timore soluendi coniugii
nonnulli ad penitenciam accedere differunt, uel propter lapsum adolescentiae, quem
formidant,penitenciaeremediumsusciperenegligunt,auctoritatecanonicapermittitureis
uel contracta matrimonia retinere, uel alia contrahere. Unde Leo Papa scribit Galerio
EpiscopoTripolitano:

P.2.C.33.Q.2. C. XIII. Ex indulgentia post penitenciam legitima non negentur

matrimonia.

Audiuimusaquibusdam,quodinuestrisdiocesibusetfinibusChristianorumcetus
leui occasione se subtrahunt penitenciae iugo, dicentes, quia, si penitenciam agimus,
coniugiidebemusrelinquerecopulam;inquoerrantetdeueritatiscallediscedunt,quiapro
omnibusillicitispenitenciamunusquisqueChristinominiscultorsustinereatqueperagere
summopere debet, dicente Domino: Penitenciam agite, appropinquabit enim regnum
celorum.Coniugiumuerolegitimumnulliorthodoxorumpenitenciamsustinentisoluere
licet.Etinfra:1.Sacrisuosexpediteosalloquiisedocere,uterroriseripianturcaligine,et
licitiscopulationibusiunctideomnibusillicitispenitenciamagereprocurent.

P.2.C.33.Q.2. C. XIV. Propter lapsum iuuenilis incontinentiae non negentur

penitentibuslicitaconiugia.

ItemLeoIV.Inadolescentiaconstitutussiurgenteautmetumortis,autcaptiuitatis
periculo penitenciam gesseritetposteatimens lapsumincontinentiae iuuenilis copulam
uxoriselegerit,necrimenfornicationisincurreret,remuideturfecisseuenialem,sipreter
coniugemnullamomninocognouerit.Inquotamennonregulamconstituimus,sedquidsit
tollerabiliusestimamus.

P.2.C.33.Q.2.C.XV.Hecpenitenciaestinponendaei,quimatremocciderit.

Item Nykolaus Papa Rhatoldo, Episcopo sanctae Argenteae Retensis. VII. Pars.
Latorempresentiummatricidamessecognouimus.Cuiprecipimus,utsubpenitenciaeiugo
permaneatita,utperannumunumecclesiamnoningrediatur,sedanteforesbasilicaestans
orans,etdeprecansDeumperseueret,qualitertantoeripiaturpiaculo.Conpletoueroanni
circulointroeundilicentiaminecclesiamhabeat;tantuminteraudientesstet,etnondum
conmunicet. Conpletis autem trium annorum curriculis sacrae conmunionis illi gratia
concedatur, oblationes uero non offerat, nisi prius aliorum septem annorum curricula
 844

expleantur.1.Inhisautemomnibusannisatquetemporibuscarnemnonmanducet,nec
uinum bibere presumat, exceptis festis diebus atque dominicis, et a Pasca usque ad
Pentecosten. Et, quocumque ire uoluerit, nullo uehiculo deducatur, sed pedibus
proficiscatur; arma non sumat, nisi contra paganos; ieiunet autem tribus diebus per
ebdomadam usque ad uesperam. A propria ac legitima coniuge non separetur, ne in
fornicationis uoraginem corruat, quod ne fiat optamus. Si autem ante annorum trium
cursumfinisuitaeilliusappropinquauerit,corporisetsanguinisDomininostriIesuChristi
particeps fiat; sin autem, ut supra statui efficiatur. Tamen, si illius conuersationem et
lacrimarumfonteminomnibusuideritisfloridisactionibusetoptimisoperibuspullulare,
humaniuscircaeumsollicitudoperuigilappareat,mitisqueomnibusdemonstretur.

P.2.C.33.Q.2.C.XVI.Postpenitenciamlegitimamadolescentibuspermittunturlicita
coniugia.

Item.VIII.Pars.Siquiscumduabusfueritsororibusfornicatus,autcumhispersonis,
dequibussanctascripturaprohibet,sidignamegeritpenitenciam,etcastitatisnonualuerit
sustinere continentiam, liceat ei legitimam in coniugio uxorem accipere. Similiter et
mulier,quetalifueritscelerelapsa,utfornicationisnonperducaturadchaos.Sedhocde
laicisuirisacmulieribussolummodostatuimus.

P.2.C.33.Q.2.C.XVII. Puniatur quiheccrimina conmittit, nontamen legitimam

dimittatuxorem.

Idem.Siquiscummatrespiritualifueritfornicatus,anathematis(utscitis)percutitur
ictibus.Similiterautemetillumpercuterepromulgamus,quicumea,quamdesacrofonte
baptismatissusceperit,autcumilla,quamanteepiscopumtenuerit,cumsacrocrismate
fuerituncta,fornicationisperpetraueritscelus;legitimamtamen,sihabuerit,nondimittat
uxorem.IX.Pars.Gratian.1.QuosenimDeusconiunxitiudexsuaauctoritateseparare
nondebet.QuamquamYsidorushocaliterintelligat,dicens:

P.2.C.33.Q.2.C.XVIII.Nonhomoseparatquospenacondempnat.

QuosDeusconiunxithomononseparet.Querisquomodo?subaudisuiolenter,sine
lege,absquerationequosDeusconiunxithomononseparet.Nonenimhomoseparatquos
penadampnat,quosreatusaccusat,quosmaleficiumcoartat.Gratian.Verumhocprohis
dictumintelligitur,quosiudicesseculiprosuissceleribuslegumseueritatepercellunt,quos
uelmortepuniunt,ueldeportariiubent.

P.2.C.33.Q.2.C.XIX.Deeodem.

Item ex Concilio Tolletano VI. [c. 8.] X. Pars. Antiqui et sanctissimi est patris
sentencia Papae Leonis, ut is, qui in etatis adolescentia positus, dum mortis formidat
casum,siperueneritadpenitenciaeremedium,siconiugatusfortefueritincontinens,ne
posteaadulteriilapsumincurrat,redeatadpristinumconiugium,quousquepossitadipisci
temporismaturitatecontinentiaestatum,quodnosutdeuiris,itaetdefeminisequomodo
censemus. Non quidem hoc generaliter et canonice preceptum, sed constat uobis pro
humanafragilitateindultumeadumtaxatratione,utsiis,quipenitenciaenonestlegibus
deditus,anteabhacuitadiscesserit,quamexconsensuadcontinentiamunuseorumfuerit
regressus, superstiti non liceat denuo ad uxoris transire amplexus. Si autem illius uita
 845

extiterit superstes, qui non accepit absolutionem penitentis, nubat, si se continere non
potest, et alterius consortio fruatur uxoris. Quod in utroque sexu pari modo a nobis
manifestum est esse decretum, ita uidelicet, ut in his omnibus sacerdotis expectetur
ordinatio,ut,iuxtaquodetatemaptamprospexerit,penitenciaeabsolutionistribuatlegem.

P.2.QuestioIII.[Tractatusdepenitencia.]

Gratianus.Hisbreuiterdecursis,inquibusextranegociifinemaliquantulumeuagati
sumus,adpropositaecausaeterciamquestionempertractandam,quaqueritur:

P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioI.

Gratianus.I.Pars.Utrumsolacordiscontritione,etsecretasatisfactione,absqueoris
confessionequisquepossitDeosatisfacere, redeamus. Suntenimquidicunt,quemlibet
criminisueniamsineconfessionesaecclesiasetsacerdotaliiudiciopossepromereri,iuxta
illudAmbrosiisuperLucam:[adcap.22.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.I.]

Petrusdoluitetfleuit,quiaerrauit,uthomo. Noninuenioquiddixerit;scio,quod
fleuerit.Lacrimaseiuslego,satisfactionemnonlego.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.II.]ItemIohannesChrisostomus.

Lacrimaelauantdelictum,quoduocepudorestconfiteri.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.III.]ItemPropheta.

Sacrificium Deo spiritus contribulatus; cor contritum et humiliatum, Deus, non

despicies.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.IV.]Item.

Dixi,confiteboraduersummeiniusticiammeamDomino,etturemisistiinpietatem
peccatimei.QuodAugustinusexponens,ait:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.V.]

Magna pietas Dei, ut ad solam promissionem peccata dimiserit. 1. Nondum

pronunciat ore, et tamen Deus iam audit in corde, quia ipsum dicere quasi quoddam
pronunciareest.Votumenimprooperereputatur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.VI.]CodicislibroI.titulodeEpiscopisetClericisInp.

Iouinianus.II.Pars.Siquisnondicamrapere,sedattemptaretantummatrimonii
iungendicausasacratissimasuirginesaususfuerit,capitalipenaferietur.
 846

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.VII.]LibroCodicistitulodepostulandoInp.LeoetAnt.
NicostratoP.P.

Nemouelinforomagnitudinistuae,uelinprouincialiiudicio,uelapudquemquam
iudicem accedat ad togatorum consortium, nisi sacrosanctis catholicae religionis fuerit
inbutusmisteriis.Sinautemaliquidquoquomodouelquadammachinationefactumuel
attemptatumfuerit,offitiumquidemsublimitatistuaecentumlibrarumauriiacturampro
condempnationesustineat.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.VIII.]Idem.

Quicumqueueroaususfueritcontraprouidumnostraeserenitatisdecretumoffitium
aduocationispersubreptionemarripere,etprohibitumpatrociniumprestiterit,aduocationis
offitia remotus stilum proscriptionis atque perpetui exilii specialiter sustinebit; scituris
etiamprouinciarumrectoribus,quodis,subcuiusamministrationealiquidhuiusmodifuerit
attemptatum,partisbonorumdimidiaeproscriptionem,etpenamexiliiperquinquennium
sustinebit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.IX.]ItemlibroIX.tituloadlegemIuliammaiestatis.[l.
5.]

Quisquiscummilitibuscogitauerit(eademenimseueritateuoluntatemsceleris,qua
effectumiurapuniriuoluerunt).[Gratian.]ItemadlegemCorneliamdesicariis:Isqui
cumteloambulauerithominisnecandicausa,sicutis,quihominemocciderit,uelcuius
dolomalofactumeritconmissum,legisCorneliaedesicariiscoherceaturpena.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.X.]Inpp.Valentinianus,Valens,etGratianus.

Si quis necandi infantis piaculum aggressus aggressaue fuerit, sciat, se capitali

supplicioessepuniendum.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XI.]Inpp.GratianusetValentinianus.

Sifortemuliermaritomortisparasseinsidias,uelquolibetaliogenereuoluntatem
occidendihabuisseinueniatur, uelfortemaritus eomodoinsequeturuxorem,ineadem
questionenonsolumabomnifamiliamariti,sedetiamuxoris(quetamentunctemporis
domifuerit)querendumest,sinecuiusquamdefensione.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XII.]ItemDigestorumtitulodeiniuriis,legeSedest
questionis.

Si quis tam masculum quam feminam, siue ingenuos siue libertinos, inpudicos
facere attemptauerit, iniuriarum tenebitur. 1. Sed et si serui pudicitia attemptata sit,
iniurialocumhabet.2.Attemptaripudicitiadicitur,cumidagitur,utexpudicoinpudicus
fiat.3.Nonsolumisiniuriarumtenetur,quifecitiniuriam,hocestquipercussit,uerum
illequoquecontinetur,quidolofecit,uelquicurauitutcuimalapugnopercuteretur.
 847

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XIII.]ItemapudLabeonem.

Si quis pulsatus quidem non est, uerum manus aduersus eum leuatae, et sepe
territus, quasi uapulaturus, non tamen percussus, iniuriam actione tenetur. III. Pars.
Contralibroeodemtitulodepenis:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XIV.]

Cogitationispenamnemopatiatur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XV.]Titulodeextraordinariiscriminibus.

Sollicitatores alienarum nuptiarum, itemque matrimoniorum interpellatores, etsi

effectuscelerispotirinonpossunt,propteruoluntatemperniciosaelibidinisextraordinem
puniuntur.1.Quistuprumpuero(abductouelcorruptocomite,)persuaserit,autmulierem
autpuellaminterpellauerit,quidueinpudicitiaegratiafecerit,domumprebueritpretiumue,
quo is persuadeat, dederit, perfecto flagicio punitur capite, inperfecto in insulam
deportatur.Corrupticomitessummosupplicioafficiuntur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XVI.]Itemtitulodefurtis.

Vulgarisestquestio,anis,quiexaceruofrumentimodiumsustulit,totiusreifurtum
faciat,anueroeiustantum,quodabstulit.Ofiliustotiusaceruifuremesseputat.Nametqui
auremalicuiustetigit(inquitTrebatius)totumeumuideritetigisse.Proindeetquidolium
aperuit, et exinde parum abstulit uini, totius furtum uidetur fecisse. Seduerum est, in
tantumeumfurtiactioneteneri,quantumabstulerit.Nametsiquisarmarium,quodtollere
nonpoterat,aperuerit,etomnesres,queineoerant,contrectauerit,atqueitadiscesserit,
deinde reuersus unam ex his abstulerit, et ante, quam reciperet se quo destinauerat,
deprehensusfuerit,eiusdemreietmanifestus,etnecmanifestusfurerit.Sedetsiquis
segetemantelucemsecatetcontrectateius,quodsecat,manifestasetnecmanifestusfur
est.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XVII.]ItemlibroII.tituloQuodquisqueiuris,lege1.

Hecautemuerba:Questatueritquiiurisdictionipreest,cumeffectuaccipimus,
non uerbotenus; et ideo, si, cum uellet statuere, prohibitus sit, nec effectum decretum
habuit,cessatedictum. Namstatuituerbumremperfectamsignificat,etconsummatam
iniuriam,nonceptam.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.Cap.XVIII.]

Penae (sicut in Digestorum titulo de penis legitur) legum interpretatione

molliendaesuntpocius,quamexasperandae.[Gratian.]Atqueideopropriumcasumnon
excedunt; sed que de raptu uirginum, uel aduocatis, seu de crimine maiestatis, uel de
sicariisdictasunt,fauorereligionis etfidei,atqueprincipaliodiosicariorumintroducta
sunt.Iniuriarumueroproearumuarietatemultipliciterquisreusfieripotest.Varietasitaque
criminumuarietateminducitpenarum.UndeinDigestistitulodepenis:
 848

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XIX.]

[IV.Pars.]Autfactapuniuntur,utfurtacedesque;autdicta,utconuiciaetinfidae
aduocationes; aut scripta, ut falsa et famosi libelli; aut consilia, ut coniurationes, aut
latronumconscientia,quosquealiossuadendomonuissescelerisestinstar.1.Sedhec
quatuorgeneraconsiderandasuntseptemmodis:causa,persona,loco,tempore,qualitate,
quantitate,euentu.2.Causa,utinuerberibus,queinpunitasuntamagistroillatauel
parente, quoniamemendationis animo,noniniuriaegratiauidenturadhiberi.Puniuntur,
cumquisperiramabextraneopulsatur.3.Personaduppliciterspectatur,eiusquifecit,et
eiusquipassusest.Aliterenimpuniunturexeisdemfacinoribusserui,quamliberi;etaliter
quiindominumparentemueaususest,quamquiinextraneumetinmagistratumquamqui
inpriuatum.Inhuiusreiconsiderationeetatisquoqueratiohabeatur.4.Locusfacit,ut
idemuelfurtumuelsacrilegiumsit,etcapiteluendum,uelminoresupplicio.5.Tempus
discernit emansorem a fugitiuo et effractorem uel furem diurnum ac nocturnum. 6.
Qualitate,factumuelatrocius,uelleuiusest,utfurtamanifestaanonmanifestisdiscerni
solent,rixaacrassaturis,expilationesafurtis,auiolentiapetulantia,dequaremaximus
apudGrecosoratorDemosthenessicait.7.Quantitasdiscernitfuremababigeo.Namqui
unumsuemsubripuerit,utfurcohercebitur:quigregem,utabigeus.8.Euentusspectatur,
utaclementissimoquequefacta;quamquamlexnonminuseum,quiinuentusoccidendi
hominiscausacumtelofuerit,quameum,quiocciderit,puniat,etideoapudGrecosexilio
uoluntariofortuiticasusluebantur,utapudprecipuumpoetarumscriptumest.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XX.]

V.Pars.Cogitationonmereturpenamlegeciuili,cumsuisterminiscontentaest.
Discernunturtamenamaleficiisea,quedeiureeffectumdesiderant.Inhisenimnonnisi
animiiudiciumconsideratur.UndeinDigestistituloderepudiis:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXI.]

Diuortiumnonestuerumnisi,quodanimoperpetuamconstituendidissensionemfit.
Itaquequicquidcaloreiracundiaefit,ueldicitur,nonaliterratumest,quamsiperseuerantia
apparuerit,iudiciumanimifuisse.Ideoquepereumcaloremmissorepudio,sibreuireuersa
estuxor,necdiuertisseuidetur.HincetiaminCanonibus:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXII.]

Siquisiratuscrimenalicuiobieceritetc.VI.Pars.[Gratian.]Exconsilioautem
uelutexfactoaliquemteneriAugustinusprobat,itadicens:

P.2.Q.3.Tr. de pen. D.1. C. XXIII. Non solum qui manibus occidunt, sed etiam
quorumconsilioetfraudealiiocciduntur,homicidaeprobantur.

Periculose se decipiunt, qui existimant, eos tantum homicidas esse, qui manibus
hominemoccidunt,etnonpotiuseos,perquorumconsilium,etfraudem,etexhortationem
hominesexstinguntur. NamIudeiDominumnequaquampropriismanibusinterfecerunt,
sicutscriptumest:Nobisnonlicetinterficerequemquam.SedtamenillisDominimors
inputatur,quiaipsilinguaeuminterfecerunt,dicentes:Crucifige,crucifigeeum.Unde
unus Euangelista dicit, Dominum crucifixum esse hora tertia, alius sexta, quia Iudei
 849

crucifixerunt eum hora tertia lingua, milites hora sexta manibus. Qui ergo hominem
tradidit,illeinterfeciteum,Dominodicente:Maiuspeccatumhabetquimetradidittibi.
UndePsalmo:Filii hominum,denteseorumarmaetsagittae, etlinguaeorumgladius
acutus. Subiciant ergo se penitenciae quorum consilio sanguis funditur, si ueniam
promereriuoluerint.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXIV.Interfectoresfratrum,detractoreseorum,eosque
odientes,homicidaehabentur.

Item exepistola Clementis. [I. adIacobum] Homicidiorum uero tria genera esse
dicebatB.Petrus,etpenameorumparilemforedicebat.Sicutenimhomicidasinterfectores
fratrum,itadetractoreseorum,eosqueodientes,homicidasessemanifestabat,quiaetqui
occiditfratremsuum,etquiodit,etquidetrahit,eipariterhomicidaeessedemonstrantur.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1P.2.Q.3.Tr.depen.D.1..C.XXV.Inmaleficiisuoluntaspro
operereputatur.

ItemIeronimusinYsaia.[c.33.]Omnisiniquitas,etoppressio,etiniusticia,iudicium
sanguinisest:et,licetgladiononoccidas,uoluntatetameninterficis.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXVI.Deeodem.

Item Ciprianus. [tract. IV. de mortalitate.] Numquid Cayn, cum Domino, munus
offerretperemeratfratrem? ettamenparricidiummenteconceptum Deusprouidusante
dampnauit.UtilliccogitatiomalaetperniciosaconceptioDeoprouidenteprospectaest,ita
etinDeiseruis,apudquoscogitatur,etmartiriummenteconcipitur,animusadbonum
deditus Deoiudice coronatur. Aliud est martirio animum deesse,aliud animo defuisse
martirium.QualemteinuenitDominus,cumuocat,talempariteretiudicat,quandoipse
testaturetdicit:Etscientomnesecclesiae,quiaegosumscrutatorrenumetcordis.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXVII.Homicidaestquifratrisuomalasuadet.

ItemAugustinus.[tract.XLII.adc.8.Ioannis.]Noliputare,tenonessehomicidam,
quandofratrituomalapersuades.Sifratrituomalapersuades,occidis.Etutscias,quia
occidis,audiPsalmum:Filiihominum,denteseorumarmaetsagittae,etlinguaeorum
macheraacuta.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXVIII.Occiditquiadnocendummouetur.

Idem.[lib.XIX.contraFaustum,c.23.]Homicidiumlegeuetitumputabaturnon
aliud esse,nisicorporis peremptio. AperuitergoDominus,omneminiquummotum ad
nocendumfratriinhomicidiigeneredeputari.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXIX.Furtiteneturquisolotimorenonfuratur.

ItemAugustinus.[lib.L.Hom.,homil.28.]Siproptereanonfacisfurtum,quiatimes
neuidearis,intus,incordefecisti;furtiteneris,etniltulisti.
 850

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXX.Nonideominusdelinquit,cuisoladeestfacultas.

Idemdeliberoarbitrio.[lib.I.c.3.]Sicuietiamnoncontingatfacultasconcumbendi
cum coniuge aliena, planum tamen aliquo modo sit eum cupere, et, si potestas detur,
facturum esse, non minus reus est, quam si in ipso facto deprehenderetur. Item, sicut
auctoritas testatur: 1. Voluntas remuneratur, non opus. Voluntas autem in cordis
contritione est, opus uero in oris confessione. Gratian. Luce clarius constat cordis
contritione,nonorisconfessionepeccatadimitti.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXXI.]ItemProsper.[lib.II.deuitacontemplatiua,

cap.7.]Porroilli,quorumpeccatahumanamnoticiamlatent,nonabipsisconfessa,
necabaliispublicata,sieaconfiteriuelemendarenoluerint,Deum,quemhabenttestem,
ipsumhabiturisuntetultorem.Etquideisprodesthumanumiudiciumuitare,cum,siin
malosuopermanserint,iturisuntineternum,Deoretribuente,supplicium?Quodsisuiipsi
iudicesfiant,etuelutisuaeiniquitatisultores,hicinseuoluntariampenamseuerissimae
animaduersionisexerceant,temporalibuspenismutabunteternasupplicia,etlacrimisex
ueracordisconpunctionefluentibusrestinguenteterniignisincendia.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXXII.]Etinfra.

Facilius Deum sibi placabunt illi, qui non humano conuicti iudicio, sed ultro
agnoscunt crimen, qui aut propriis illud confessionibus produnt, aut nescientibus aliis
(quales occultisunt)ipsiinseuoluntariaeexcommunicationis sentenciamferunt,etab
altari, cuiministrabant, nonanimo,sedoffitioseparati uitamsuamtamquam mortuam
plangunt, certi, quod reconciliati sibi efficacis penitenciae fructibus a Deo non solum
amissa recipiant, sed etiam ciues supernae ciuitatis effecti ad gaudia sempiterna
perueniant. VII. Pars. [Gratian.] Hoc idem probatur auctoritate illa prophetica: In
quacumquehorapeccatorfueritconuersus,etingemuerit.Nonenimdicitur:oreconfessus
fuerit,sedtantum:Conuersusfuerit,etingemuerit,uitauiuet,etnonmorietur.HincIohel
Prophetaait:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXXIII.]

Scinditecordauestra,etnonuestimentauestra.[Gratian.]Ostendenscontritionem
cordis,queineiusdemscissioneintelligitur,noninconfessioneoris,queparsestexterioris
satisfactionis, quam scissuram uestium nominauit, a parte totum intelligens, peccata
dimitti.HincetiampereundemProphetamDominusait:

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXXIV.

Conuertiminiadmeetegoconuertaraduos.[Gratian.]Conuersioautemdicitur
quasicordisundiqueuersio.SiautemcornostrumundiqueadDeumamalouertitur,mox
conuersionis suaefructum meretur, utDeus abiraadmisericordiam conuersus peccati
prestetindulgentiam,cuiusprimopreparabatuindictam.Undedaturintelligi,quodetiam
oretacenteueniamconsequipossumus.HincetiamleprosiilliquibusDominusprecepit,ut
ostenderentsesacerdotibus,initinere,ante,quamadsacerdotesuenirent,mundatisunt.Ex
quofactonimirumdaturintelligi,quodante,quamsacerdotibusoranostraostendamus,id
estpeccataconfiteamur,aleprapeccatimundamur.HincetiamLazarusdemonumento
 851

uiuusprodiit;nonpriusdemonumentoesteductus,etposteaaDominosuscitatus,sed
lapideremoto,quomonumentumclaudebatur,insepulchroreuixit,etforasuiuusprodiit.
1.Hincetiam,utDominusostenderet,quodnonsacerdotaliiudicio,sedlargitatediuinae
gratiae peccator emundatur, leprosum tangendo mundauit, et postea ut sacerdoti
sacrificiumexlegeofferretprecepit.Leprosusenimtangitur,cumrespectudiuinaepietatis
menspeccatorisillustrataconpungitur.UndeposttrinamnegationemPetrus,Dominoeum
respiciente, profudit amaras lacrimas, quibus culpam suae negationis diluit. Leprosus
semetipsum sacerdoti representat, dum peccatum suum sacerdoti penitens confitetur.
Sacrificium offert ex lege, dum satisfactionem ecclesiae iudicio sibi inpositam factis
exequitur. Sed ante, quam ad sacerdotes perueniat, emundatur, dum per contritionem
cordis ante confessionem oris peccati uenia indulgetur. Hinc etiam medici negantur
resuscitare aliquem, ut resuscitatus confiteatur, dum per prophetam dicitur: Numquid
mediciresuscitabunt,etconfitebunturtibi?Item:Amortuo,utauctoritasait,uelutabeo,
quinonest,peritconfessio.Undepenitensille,quitimoreoctauaeterritusexclamauerat:
Domine,neinfuroretuoarguasme,posteasupplicansaiebat:Saluummefacpropter
misericordiamtuam,quoniamnonestinmortequimemorsittui;ininfernoautemnullus
confitebitur tibi. Si ergo nullus confitetur, nisi suscitatus, nemo autem uiuit eternae
gehennae filius, et perpetua dampnatione dignus, patet, quod ante, quam quisque
confiteaturpeccatum,areatusuaepreuaricationis,quoeternasibidebebantursupplicia,per
gratiaminternaeconpunctionisabsoluitur.2.Item:Siante,quamquisqueconfiteatur,a
Dominoresuscitatur,uelresuscitatusuiuit,dumconfitetur,uelpostresuscitationemiterum
mortuus est, et confitetur. Sed, sicut ante, quam resuscitaretur mortuus, confiteri non
poterat,sicpostresurrectionemmortuusconfiterinonualet.Restatergo,utresuscitatus
uiuat,dumpeccatumconfitetur.Habetitaqueresuscitatoremsuumsibipresentem,seque
inhabitantem.UtenimAugustinusaitinPsalmoLXII.:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXXV.]

Resuscitatuscorporeuiuitabsentesuscitatore.Nonautemsicresuscitatusinanima.
[Gratian.]CumenimDeussituitaanimae,animauerouitacorporis,sicutcorpusuiuere
nonpotestanimaabsente,itanonnisiDeopresenteanimauiuereualet.Habetitaqueanima
sibiDeumpresentempergratiam,queuiuenspeccatumsuumconfitetur,eamqueuita,que
Deusest,inhabitat,quaminhabitandouiuerefacit.Siautemillaminhabitat,ergotemplum
Spiritussanctifactaest,ergoilluminataest,ergoatenebrispeccatorumexpiataest,ergo
templumdiaboliessedesiit,queadlucemuenit,cuiusrespectustenebrasfugat.Nullaenim
(utaitApostolus)conuentioChristiadBelial,nullaparticipatiolucisadtenebras,nulla
conmunicatio iusticiae etiniquitatis, nullus consensustemplo Deicum ydolis. Item, ut
Christusait:Omnis,quioditmalum,inluceagit.Quiauteminluceagit,operatur,sicut
Augustinusait,cumDeo.QuiauteminChristooperatur,eiusfiliusprobatur.Cuiusenim
operaquisquefacit,eiusfilius esseperhibetur. UndequibusdamDominus ait: Sifilii
Abrahaeestis,operaAbrahaefacite.Item:Vosexpatrediaboloestis,quiaoperapatris
uestriuultisfacere.NemoautemfiliusDeietdiabolisimulessepotest.Nemoenim,ut
ipseait,potestduobusDominisseruire.Item,utIohannesaitinepistolasua:[I.cap.3.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXXVI.]

QuinatusestexDeo,nonpeccat.[Gratian.]Ergonecestfiliusdiaboli.Soloenim
peccatofiliidiabolisumus.ErgoderegnoeiustranslatisumusinregnumkaritatisfiliiDei,
etsumusereptidepotestatetenebrarum,etfactifiliilucis.Cumergoanteconfessionem,ut
 852

probatumest,simusresuscitatipergratiam,etfiliilucisfacti,euidentissimeapparet,quod
solacontritionecordissineconfessioneoris,peccatumremittitur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXXVII.]Item.

Omnis,quinondiligit,manetinmorte.[Gratian.]Siergouiuit,etdiligit;sidiligit,
dilectioineoest;dilectioauteminmalononest.Estenimfonsbonorumproprius,inquo
nonconmunicatalienus.Ergobonusfactusestistepergratiamanteconfessionempeccati:
nonitaquemalusest;bonusenimetmalusaliquissimulessenonpotest.Quodsimalus
nonest,membrumdiabolinonesseprobatur:necergodignusestgehenna,quediaboloet
eius membris solummodo debetur, sicut eterna beatitudo solummodo membris Christi
paratur.Nonergoinconfessionepeccatumremittitur,quodiamremissumesseprobatur.
Fit itaque confessio ad ostensionem penitenciae, non ad inpetracionem ueniae, sicut
circumcisio data est Abrahae in signum iusticiae, non in causam iustificationis, sic
confessio sacerdoti offertur in signum ueniae acceptae, non in causam remissionis
accipiendae. II. Pars. 11. Alii e contra testantur, dicentes sine confessione oris et
satisfactioneoperisneminemapeccatopossemundari,sitempussatisfaciendihabuerit.
UndeDominusperProphetamait:Dictuiniquitatestuas,utiustificeris.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXXVIII.]ItemAmbrosiusinlibrodeParadyso.

[cap. 14.] Non potest quisquam iustificari a peccato, nisi fuerit peccatum ante
confessus.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XXXIX.]Ideminsermone[I.]Quadragesimae.

Ecce nunc tempus acceptabile adest, in quo confessio a morte animam liberat,
confessioaperitparadysum,confessiospemsaluanditribuit.Undescripturadicit:Dictu
iniquitatestuas,utiustificeris.Hisuerbisostenditur,quianonmereturiustificariquiin
uitasuapeccatanonuultconfiteri.Illaconfessiouosliberat,quefitcumpenitencia.1.
Penitenciaueraestdolorcordis,etamaritudoanimaepromalis,quequisqueconmisit.
Penitenciaestetmalapreteritaplangere,etplangendaiterumnonconmittere.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XL.]ItemIohannesOsaureum.[inhom.depenitencia,
queincipit:Prouidamente.]

Perfecta penitencia cogit peccatorem omnia libenter sufferre.1.Incorde eius

contritio,inoreconfessio,inoperetotahumilitas:hecestfructiferapenitencia.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XLI.]Idem.

NonpotestquisgratiamDeicelestisaccipere,nisipurgatusfueritabomnisorde
peccatiperpenitenciaeconfessionem,perdonumbaptismisalutaris.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XLII.]ItemAugustinus.[inlib.decontinentia,cap.6.]

Nullus debitae grauioris penae accipit ueniam, nisi qualemcumque, etsi longe
minoremquamdebeat,solueritpenam.ItaeniminpertituraDeolargitasmisericordiae,ut
nonrelinquaturiusticiadisciplinae.
 853

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XLIII.]IdemVincentio.[epist.XLVIII.]

Neminem putes ab errore ad ueritatem, et a peccato quocumque seu paruo seu

magnoadcorrectionemsinepenitenciapossetransire.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XLIV.]Idem[inlib.L.Homil.,hom.49.]depenitencia.

Agitepenitenciam,qualisagiturinecclesia,utoretprouobisecclesia.Nemodicat
sibi:occulteago,apudDeumago,nouitDeus,quiignoscitmichi,quiaincordeago.Ergo
sinecausadictumest:Quesolueritis interrasolutaeruntetincelo.Ergosinecausa
claues datae sunt ecclesiae Dei, frustramus euangelium Dei, frustramus uerba Christi;
promittimusuobisquodillenegat:nonneuosdecipimus?Iobdicit:Sierubuiinconspectu
populipeccatameaconfiteri.Atqueideo,sinonpotuistishabereuelnoluistispudicitiam
coniugalem,seucontinentiam,etdeuiastisaproposito,ueluinculoconiugali,ueldeuotione
continentiae,sitinuobishumilitasetdolorpenitenciae.Apertiusdico:Nemodicat,non
intellexi.Quiapostuxoresuestrasillicitoconcubituuosmaculastis,sipreteruxoresuestras
cumaliquaconcubuistis,agitepenitenciametc.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XLV.]ItemIeronimussuperExodum.

II.Pars.Etuenit,inquit,Aaron,etomnespresbiterideIsrael,manducarepanem
cumsoceroMoysiinconspectuDei.Omniaergo,quefaciuntsancti,inconspectuDei
faciunt,peccatorautemaconspectuDeifugit.Deniquescriptumest,quiaAdam,postquam
peccauit,fugitaconspectuDei,etinterrogatusrespondit:Audiui,inquit,uocemtuam,et
abscondime,quianuduseram.SedetCayn,defratricidiocondempnatusDeo:Exiit,
inquit,afacieDei,ethabitauitinterraNaim.ExiitergoafacieDeiquiindignusest
conspectueius.SanctiautemmanducantetbibuntinconspectuDei,etomnia,queagunt,in
conspectu Dei agunt. Ego amplius adhuc locum presentem discutiens uideo, quia qui
plenioremscientiamDeiaccipiunt,etpleniusdiuinisinbutisuntdisciplinis,isti,etiamsi
malumfaciunt,coramDeofaciunt,etinconspectueiusfaciunt,sicutille,quidixit:Tibi
solipeccaui,etmalumcoramtefeci.QuidergoplushabetquimalumcoramDeofacit?
Continuopenitet,etdicit:Peccaui.QuiautemdisceditaconspectuDei,nescitconuerti,et
peccatum penitendo purgare. Hoc ergo interest, malum coram Deo facere, et a Dei
conspectudiscessissepeccantem.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XLVI.]ItemAugustinus.

Sedetcontinuo,quidixerat:SicutAdamafaciamte,etsicutSeboym,queduae
urbesexuiciniaSodomorumparilisexcidiitraxereconsortium,Conuersumest,inquit,
cormeum:inmeipsoconturbataestanimamea;nonfaciamsecundumiracundiamfuroris
mei. Nonne ergo apparet, quod ideo nobis peccantibus indignatur Dominus Iesus, ut
indignationissuaeterrorenosconuertat?Indignatioergoeiusnonultionisexecutio,sed
magisabsolutionisoperatioest.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XLVII.]ItemAmbrosiusinlibrodeParadyso.

[cap. 14.] Serpens decepit me, et manducaui. Venialis culpa, quam sequitur
professiodelictorum.Ideonondesperatamulier,quenonreticuitDeo,sedmagisconfessa
estpeccatumquammedicabilissentenciasecutaest.Bonumestcondempnariinpeccato,et
 854

flagellari in delicto, ut cum hominibus flagellemur. Denique Cayn, qui uoluit crimen
negare,indignusiudicatusest,quipunireturinpeccato,sedremissusestsineprescripto
penae,fortassenontammaiorecrimineparricidii(illudenimconmisitinfratrem)quam
sacrilegii,quodDeocrediditmentiendum,dicens:Nescio;numquidcustosfratrismeisum
ego? Et ideo accusatori eius diabolo accusatio reseruata est, ut cum eius angelis
flagelletur,quicumhominibusnoluitflagellari.1.Nampastorilleeuangelicuslapsam
ouemuexisselegitur,nonabiecisse,etSalomonait:Noliessenimisiustus.Debetenim
iusticiamtemperaremoderatio.Namquemadmodumtibicurandusprebeatur,quemfastidio
habeas?quicontemptuise,nonconpassionimedicosuoputetfuturum?

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XLVIII.]Idem.

Libenterignosco,prompteindulgeo,misericordiammaloquamsacrificium, quia
per sacrificium iustus conmendatur, per misericordiam peccator redimitur. Non ueni
uocare iustos, sed peccatores ad penitenciam. In lege sacrificium, in euangelio
misericordiaest;lexperMoysendataest,permegratia.

[P.2.Q.3.Tr. de pen. D.1. C. XLIX.] Item Leo Episcopus Theodoro, Foroiuliensi

Episcopo.[epist.LXXXIX.al.XCI.]

Multiplex misericordia Dei lapsibus humanis ita subuenit, ut non solum per
baptismigratiam,sedetiamperpenitenciaemedicinamspesuitaereparetureternae,utqui
regenerationis dona uiolassent, proprio iudicio se condempnantes, ad remissionem
criminumperuenirent, sicdiuinaeuoluntatis presidiis ordinatis,utindulgentiaDei,nisi
supplicationibus sacerdotum, nequeat obtineri. Mediator enim Dei et hominum homo
dominus Christus Iesus hanc prepositis ecclesiae tradidit potestatem, ut confitentibus
penitenciaesatisfactionemdarent,eteademsalubrisatisfactionepurgatosadconmunionem
sacramentorumperianuamreconciliationis admitterent.Etpostpauca:1.Siautem
aliquis eorum, pro quibus Domino supplicamus, quocumque interceptus obstaculo a
munereindulgentiaepresentisexcesserit,etprius,quamadconstitutaremediaperueniat,
temporalem uitam humana condicione finierit, quod manens in corpore non recepit,
consequi exutus carne non poterit. Et post aliqua: 2. His autem, qui tempore
necessitatis et periculi urgentis instantia presidium penitenciae, et mox reconciliationis
inplorant,necsatisfactiointerdicendaest,necreconciliatiodeneganda,quiamisericordiae
Deinecmensuraspossumusponere,nectemporadiffinire,apudquemnullasueniaemoras
patiturconuersio. Etitem:3.Itaergonecessitatiauxiliandumest,utnecactioillis
penitenciae, nec conmunionis gratia denegetur, si eam etiam amisso uocis offitio per
indiciaintegrisensusquerereconprobentur.Quodsialiquaegritudineitafuerintaggrauati,
utquodpauloanteposcebantsubpresentisignificarenonualeant,testimoniaeisfidelium
circumstantium prodesse debebunt, simul tamen et penitenciae, et reconciliationis
beneficium consequantur. Seruata tamen regula canonum paternorum circa eorum
personas,quiindominicafidediscedendopeccauerunt.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.L.]ItemAmbrosius.[lib.I.depenit.,c.1.]

III.Pars.Nemopotestbeneagerepenitenciam,nisiquisperaueritindulgentiam.Sed
negant,hisoporterereddiconmunionem,quipreuaricationelapsisunt.1.Deusautem
nulliuscrimenexcepit,quipeccataomniadonauit.
 855

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LI.]ItemAmbrosius.[lib.II.deCainetAbel,c.4.]

VerbumDeidimittitpeccata:sacerdosestiudex;sacerdosquidemoffitiumsuum
exhibet,etnulliuspotestatisiuraexercet.Etpaulopost:1.Dominuspariusetsoluendi
esseuoluit,etligandi,quiutrumquepariconditionepermisit.Ergoquisoluendiiusnon
habetnecligandihabet.Etinfra:2.Certumest,quodutrumquelicetecclesiae,heresis
utrumquenonhabet.Iusenimhocsolispermissumestsacerdotibus.Recteigiturecclesia
hocuendicat,queueroshabetsacerdotes;heresisuendicarenonpotest,quesacerdotesDei
nonhabet.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LII.]Itemineodem.[I.lib.depenit.c.3.]

IV.Pars.Potestfieri,utaliquisuictussuppliciissermoneneget,etcordeadoret.
Numquideademcausaeius,quispontenegat,eteius,quemtormentainclinauerunt ad
sacrilegium?Non.Quamindignumautemest,cumapudhominesualeatcertaminisgratia,
utapudDeumnonualereasseratur?Namsepeinhocathletarumsecularicertamineetiam
uictos, quorum fuerunt certamina probata, hominum uulgus cum uictoribus coronare
consueuit;maximequosuideritautforte,dolo,autfraudeexcussosuictoria.EtChristus
athletas suos, quos uiderit grauibus paulisper cessisse suppliciis, sine uenia patietur
manere? Numquidnonhabebitremunerationemlaboris,quietiamaliquosproiecit?Et
infra:[c.6.]1.DicisPetroexcusanti,neeiuspedeslauares:Nisilauerotibipedes,non
habebispartemmecum.Quidergoistipossunttecumconsortiumhabere,quiclauesregni
non suscipiunt, negantes, quod peccata dimittere debeant? Quod recte quidem de se
fatentur. Non enim Petri hereditatem habent qui Petri sedem non habent, quam inpia
diuisionediscerpunt.Etpaulopost:2.Egritudocarnispeccatumrepellit,luxuriaautem
carnisculpamadolet.Illuditurergodiabolus,utseipsummorsusuouulneret,etcontrase
armet,quemdebilitandumputauit.Etinfra:3.Quodnocetcorporiiuuatspiritum.Et
paulo post: 4. Sicut semel pro omnibus inmolatus est Christus, ita, quotiescumque
peccatadonantur,corporiseiussacramentumsumimus,utpersanguinemeiusremissio
peccatorumdetur.ErgoeuidentissimeDominipredicationemandatumestetiamgrauissimi
criminis reis, si ex toto corde et manifesta confessione peccati penitenciam gerant,
sacramenticelestisperfundendamgratiam.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LIII.]Idem.[lib.II.depenit.,c.7.]

V.Pars.Quantuslibetergomortuifetorsit,aboleturomnis,ubisacrumredoleuerit
unguentum, et surgit defunctus, solui iubentur uincula eius, qui adhuc in peccato est;
tollituruelamendefacieeius,quodueritatemgratiae,quamacceperat,obumbrabat.Sed
quia uenia donatus est, reuelare faciem, aperire uultum iubetur. Nonenim habet quod
erubescat,cuipeccatumdimissumest.IntantaenimDominigratiatantoquediuinimuneris
miraculo cum oporteret uniuersos letari, conmouebantur inpii, et aduersus Christum
concilium congregabant, Lazarum quoque interficere uolebant. Nonne merito eorum
successoresuosforecognoscitis,quorumheredesduriciaeestis?Nametuosindignamini,
etcontraecclesiamcongregatisconcilium,quiauidetismortuosinecclesiareuiuiscere,et
peccatorumindulgentiaresuscitari.Itaque(quodinuobisest)perinuidiamrursusuultis
interficereresuscitatos.SedIesusnonreuocatbeneficia,immocumulolibertatisamplificat,
reuiuiscitsollicitesuscitatus,etcelebrataresurrectionisgratialetusadcenamuenit.
 856

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LIV.]Item.[ibidem,c.4.]

Hispotestatissuaegratiamnegat,(queinremissionepeccatorumest),quicelestem
eius potestatem diabolico spiritu separant ab ecclesia Domini, ut omnium temporum
hereticosetscismaticosconprehenderet,quibusindulgentiamnegatquodomnepeccatum
circasingulosestacuniuersos.Etinfra:[c.5.]1.Quidmirum,sisalutemnegatisaliis,
quiuestramrecusatis?licetillinichilauobisdifferant,quiauobispenitenciampetunt.
Arbitrorenim,quodetIudaspotuissettantamiserationeDomininonexcludiauenia,si
penitenciamnonapudIudeos,sedapudChristumgessisset.Etpaulopost:2.Quiagit
penitenciam,nonsolumdiluerelacrimisdebetpeccatumsedetiamemendationibusoperire,
ettegeredelictasuperiora,utnoninputetureipeccatum.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LV.]Itemineodem.[II.lib.c.9.]

VI.Pars. Nonnulli ideo poscunt penitenciam, ut statim sibi reddi conmunionem

uelint.Hiinontamsesoluerecupiunt,quamsacerdotemligare.Suaenimconscientiase
nontamexuunt,quamsacerdoteminduicupiunt,cuipreceptumest:Nolitesanctumdare
canibus,nequemiseritismargaritasuestrasanteporcos;hocest:inmundisspiritibussacrae
communionisnonsuntfaciletribuendaconsortia.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LVI.]Ineodem.

Suntquiarbitrentur,hancessepenitenciam,siabstineantsacramentiscelestibus.Hii
seuerioresinseiudicessunt,quipenamprescribuntsiremediumdeclinant,quosobpenam
conueniebatdolere,quiacelestifraudarenturgratia.Etpaulopost:1.Faciliusautem
inuenis qui innocentiam seruauerit, quam qui congrue egerit penitenciam peccati; ubi
acquirendae ambitio dignitatis, ubi uini effusio, ubi ipsius copulae coniugalis usus?
Renunciandum seculo est, et ipsi somno minus indulgendum quam natura postulet,
interpellandum estgemitibus, interrumpendum est suspiriis, sequestrandum orationibus,
uiuendumita,utuitalihuicmoriaturusui,seipsumhomoabneget,ettotusinmutetur.Et
infra: [c. 11.] 2. Nemo in peccatis positus arrogare sibi debet auctoritatem aut
usurpationemsacramentorum,quiascriptumest:Peccasti?quiesce.(Etpaulopost):3.
Dicimus ergo, agendam penitenciam, et eo tempore agendam, quo culpa deferuescat
luxuriae,etinpeccaticaptiuitatepositosreuerentiores,nonusurpatoresessedebere.Nam
si Moysi propius accedere gestienti, ut cognitionem misterii celestis hauriret, dicitur:
Solue calciamentum pedum tuorum: quanto magis nos animae nostrae pedes exuere
uinculiscorporalibus,etnexumundiistiusgressuseiusdebemusabsoluere?Etinfra:4.
Nichil est, quod tam summi doloris sit, quam si unusquisque positus sub captiuitate
peccatirecordetur,undelapsussit,atqueundedeciderit,etquodadcorporeaatqueterrena
abillaspeciosaacpulchradiuinaeconditionisintentionedefluxerit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LVII.]ItemCiprianus.[lib.IV.epist.2.adAntonianum]

Mirorautemquosdamsicobstinatosesse,utdandamnonputentlapsispenitenciam,
aut penitentibus existiment ueniam denegandam, cum scriptum sit: Memento, unde
cecideris,etagepenitenciam,etprioraoperafac.Quodutiqueeidicitur,quemconstat
cecidisse, et quem Dominus hortatur per opera rursus exurgere, quia scriptum est:
Elemosinaamorteliberat,nonutiqueabillamorte,quamsemelChristisanguisexstinxit,
 857

etaquanossalutarisbaptismietredemptorisnostrigratialiberauit,sedabea,queper
delictapostmodumserpit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LVIII.]ItemIeronimus.

Inportuna ineuangelio mulier tandem meruit audiri,et clauso cumseruis ostio,

medialicetnocte,abamicopanesamicusaccepit;Deusipse,quinullisintrasesuperari
uiribuspotest,publicaniprecibusuincitur.Niniueciuitasquepeccatoperiit,fletibusstetit.
Quorsumistatamlongorepetitaprincipio?uidelicetutparuummagnusaspicias,utdiues
pastormorbidamnoncontempnasouem.Christusinparadysumdecrucelatronemintulit,
et, ne quis aliquando seram conuersionem putaret, fecit homicidii penam martirium.
Christus, inquam, prodigum filium reuertentem letus amplectitur, et nonaginta nouem
pecudibusderelictisunaouicula,queremanserat,humerisbonipastorisaduehitur.1.Ubi
uero peccator intelligens uulnus suum tradit medico se curandum, ibi non est uirga
necessaria, sed spiritus lenitatis. III. Pars. [Gratian.] Quod autem omni peccanti
auctoritateAmbrosiiueniapromittitur,falsumuidetur.Quibusdamenimueniadenegatur
autexmagnitudinepeccati,autexgraduoffitii.UndeIohannesinepistola:Estpeccatum
ad mortem: quis orabit pro eo? Alibi quoque legitur: Quis medebitur incantatori
uulneratoaserpente?

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LIX.]Item.

Si sacerdos peccauerit, quis orabit pro eo? [Gratian.] Sed huiuscemodi

interrogationes non semper negationem inferunt; sed potius difficultatem uel raritatem
notant,utestilludeuangelii:Quis,putas,estfidelisseruusetprudensetc.Hincetiam
Ambrosius:Deus,quissimiliserittibi?nonutiquenullus;quiaimagopatrisfiliusest.
Similiteraccipiendum:Quisorabitproeo?hocest,singularisuitaealiquisdebetorare
proeo,quipeccauitinDomino.NamquomodoIohannesdiceret,nonorandumprodelicto
grauiori,quilegisset,Moysenrogasse,etinpetrasse,ubieratpreuaricatiouoluntaria?qui
sciretetiamIeremiamrogasse?1.PotestetiamsecundumAugustinumaliterintelligi
illudIohannis:Estpeccatumadmortemetc.utnullasiteiusetsuperiorumcontrarietas.
Aitenim:Estpeccatumadmortem,nonproillodico,utrogetquis.Dequopeccato,
quoniamnonestexpressum,possuntmultaetdiuersasentiri.Egoautemdico,hocesse
peccatum,fidem,queperdilectionemoperatur,deserereusqueadmortem.Hecetiamest
blasphemiainSpiritumsanctum,quamnequeinhocseculo,nequeinfuturoremittendam
ineuangelioDominusasseruit.Siueautemdelectationepeccati,siuedesperationeueniae
usqueadmortemquisinpeccatoperseueret,iustumest,utsinefinepuniaturquisinefine
peccauerit.UndeGregorius:[Papa,lib.IV.Dial.c.43.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LX.]

Voluissentiniqui,sipotuissent,sinefineuiuere,utpotuissentsinefinepeccare.
Ostenduntquiainpeccatosemperuiuerecupiunt,quinumquampeccaredesinunt,dum
uiuunt.Admagnamergoiusticiamiudicantispertinet,utnumquamcareantsupplicioquiin
hacuitanumquamuolueruntcarerepeccato. IV.Pars.[Gratian.]Exhisitaqueapparet,
quod sine confessione oris et satisfactione operis peccatum non remittitur. Nam si
iniquitatesnostrasnecesseest,utdicamus,utposteaiustificemur;sinemopotestiustificari
a peccato,nisianteafueritconfessuspeccatum;siconfessioparadysumaperit,ueniam
acquirit;siillasolumconfessioutilisest,quefitcumpenitencia(inquonotaturaliudesse
 858

confessio, aliud penitencia, siue interior siue exterior accipiatur); si ille, qui promittit
ueniamocculteapudDeumnonapudecclesiampenitenciamagenti,frustrateuangeliumet
claues datas ecclesiae, promittit etiam quod Deus negat delinquenti; si nemo potest
consequi ueniam, nisi quantulamcumque, etsi minorem quam debeat, peccati soluerit
penam; si solis sacerdotibus ligandi soluendique potestas a Deo tradita est; si nullus
ueniamaccipit,nisiecclesiaesupplicationibusipsaminpetrarecontendat:concluditurergo,
quodnullusanteconfessionemorisetsatisfactionemoperispeccatiaboletculpam.1.
Denique,utperspicueappareat,neminemsineconfessioneapeccatomundari,abipsius
humani generis principio sumamus exordium. Peccato transgressionis primi parentes
corruptiaDominosuntrequisitideculpa,utpeccatum,quodtransgrediendoconmiserant,
confitendodelerent.Serpensautemdeculparequisitusnonest,quiaperconfessionemnon
reuocabatur aduitam. Caynquoque,cumprimaepreuaricationi fratricidium addidisset,
similiteraDominodeculparequisitusest,dumdiciturei:UbiestAbelfratertuus?Sed
quia superbus peccatum suum confiteri noluit, potius mendaciter negando Dominum
fallere conatus est, dicens: Numquid custos fratris mei sum ego? indignus uenia
iudicatusest.Undeindesperationisprofundummersus,dumait:Maiorestiniquitasmea,
quam utueniammerear VagusetprofugusexiitafacieDomini,significans,eos,qui
peccatumsuumconfiteridissimulant,respectudiuinaemiserationisindignoshaberi.Reges
quoque, qui ignorantia ducti in Abraham deliquerant, non nisi eodem orante sanari
meruerunt. In quo figuratur, quod passiones morum non sanantur, nisi orationibus
ecclesiae.MoysiquoqueprecepitDominus,utlepra,siueincute,siueindomo,siuein
ueste, appareret, sacerdoti ostenderetur, et, iuxta eius arbitrium separata, eius iudicio
contaminaretur,uelmundaretur.Saulquoque,cumaspiritumalignouexaretur,nonpoterat
adsanaementisoffitiumredire,nisipriusDauidpsalteriumarriperet,etcorameopsalleret,
et ita ab eius uexatione cessaret diabolus. In quo mistice ostenditur, quod quicumque
diabolopropterpeccatummancipatur,abeiusdominioeripinonualet,nisiDauid,idest
ecclesia,psalteriumaccipiat,etcorameopsallat,idestparticipemspiritualisgratiaeipsum
faciat, et salubriter ammonendo, et pie pro eo orando, et exempla boni operis sibi
prebendo,diabolumabinuisibilieiusuexationeconpescat.Dauidquoque,cumadulterium
conmisissetethomicidium,nonanteaudiuitaPropheta:TranstulitDominuspeccatum
tuumate,quamipsumpeccatumconfiteretur.PriusenimProphetaeredarguentipeccatum
confessusest,etposteaaudiuit:TranstulitDominuspeccatumtuumate.Achabquoque,
cumdeinnocentissanguiniseffusionesentenciamconminantisDeiaudiret,induitseipsum
cilicio,satisfaciensDeoperpenitenciam.UndeDominusadHelyamait:QuoniamAchab
reueritusestfaciemmeam,noninducammalumindiebuseius.Niniuitacumaudirent:
Adhucquadragintadies,etNiniuesubuertetur,exedictoregisetprincipumpenitenciam
egerunt, dicentes: Quis scit, si conuertatur, et ignoscat Deus, et relinquat post se
benedictionem? Hac humilitate satisfactionis inminentem subuersionem euadere
meruerunt.Quorumexempliseuidenterostenditur,quodnullusaDeoconsequaturueniam,
nisiprimumsatisfeceritsibiperpenitenciam.Nabuchodonosorproptersuperbiamsuama
rationabilimenteinbestialemanimumconmutatus,atquearegnosuoprofugusrecedens,
nonanteregnumrecepit,quamconuersusDeumpredicauit. DeniqueplebsIsraeliticaob
culpamsuaetransgressioniscaptiuitatitraditanonanteliberarimeruit,quampeccatasua
confitensDanielisetaliorumsanctorumprecibusueniamaccepit.2.Ineuangelioquoque
uenientesadIohannem,utbaptizarenturabeobaptismopenitenciae,primumconfitebantur
peccata sua, ostendentes, quod quisque debet peccata sua dampnando: confiteri, et
innouationem melioris uitae promittere, si regenerationis gratiam desiderat accipere.
Christus quoque alios legitur suscitasse a mortuis, alios a lepra mundasse, alios
illuminasse, aliorum membra paralisi dissoluta consolidasse: omnium tamen sanitatem
 859

petitio propriaeuocisuelamicorumlegiturprecessisse.Lucaenimreferentedidicimus,
quodprosocruPetripriusrogatus est,quameamsanitati redderet.Leprosusueroille,
quemdescendensDominusdemontemundauit,priusclamauitadeum:Domine,siuis,
potesmemundare,quemposteatangendomundauit.Cecusquoquedumclamaretadeum:
Miserere mei, fili Dauid, interrogauit eum Iesus: Quid uis, ut faciam tibi? ait:
Rabboni,utuideamlumen.Tresquoquemortuosaudiuit,quosaliisorantibusreddidit
uitae.Quartumquoquediscipulonuncianteaudiuit;sedquiadefueruntuiui,quiproeo
precarentur, resuscitari non meruit. 3. Quibus nimirum exemplis euidentissime datur
intelligi,quodille,quemmaculagrauiorisculpaeinficit,nisiconfessionepropriioris,uel
intercessioneecclesiaesuffragante,sanarinonpoterit.Hincpenitensille,quipriustacendo
peccataflagellarimeruerat,posteacorreptusdicebat:Quoniamtacui,inueteraueruntossa
mea,dumclamaremtotadie.HincChristusexpersonamembrorumait:Nonabsorbeat
meprofundum,nequeurgeatsupermeputeusossuum.QuodAugustinusexponit,dicens:
Puteusesthumanaeiniquitatisprofunditas,inquemsicecideris,nonclaudetsuperteos
suum, si tu non claudis os tuum; confitere ergo, et dic: De profundis clamaui ad te,
Domine,eteuades.Claudetsuperillum,quiinprofundocontempnit,aquomortuo,uelut
ab eo, qui non est, perit confessio. Hinc idem Propheta ait: Introite portas eius in
confessione,ostendensadportasmisericordiaenonnisiperconfessionempeccatialiquem
possepertingere.4.HincetiamB.IohannesBaptista,etSaluatornosterexordiumsuae
predicationisapenitenciasumpseruntdicentes:Penitenciamagite,appropinquabitenim
regnumcelorum;ostendentesneminemadregnacelorumpossepertingere,nisiprimum
per penitenciam Deo curauerit satisfacere. Hinc etiam inActibus Apostolorum legitur,
quod credentes ueniebant adApostolos,annunciantes actus suos. 5.Ex his omnibus
facilemonstratur,sineconfessionenullumueniampossemereri.HincetiamLeoPapaait:
[epist.LXXVIII.al.LXXX.adEpiscoposCampaniae]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXI.]

Sufficitpenitentiaconfessio,queprimumDominooffertur,deindesacerdoti,quipro
delictispenitenciumprecatoraccedit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXII.]Idem.[adRusticum,NarbonensemEpiscopum,
epist.XC.al.XCII.c.7.]

Penitencia,quedilataest,cumstudiosiuspetitafuerit,nonnegetur,uteomodoad
indulgentiaemedicinamanimauulnerataperueniat.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXIII.]ItemAugustinusinsermonedepenitencia:[al.
lib.depenitenciaemedicina]

Nonsufficitmoresinmeliusconmutare,etapreteritismalisrecedere,nisietiamde
his,quefactasunt,satisfiatDominoperpenitenciaedolorem,perhumilitatisgemitum,per
contriticordissacrificium,cooperantibuselemosinisetieiuniis.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXIV.]ItemAmbrosius.[inc.1.Lucae.]

NouitDeusmutaresentenciam,situnouerisemendaredelictum.
 860

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXV.]ItemLeoPapa.[epist.XC.al.XCII.AdRusticum,
c.8.]

Aliud quidem est debita iusta reposcere, aliud propria perfectionis amore
contempnere. Illicitorum ueniam postulantem oportet etiam a multis licitis abstinere;
dicenteApostolo:Omniamichilicent,sednonomniaexpediunt.Undesipenitenshabeat
causam, quamnegligere fortenondebeat,melius expetetecclesiasticum,quamforense
iudicium.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXVI.]ItemIeronimusinMalachia.

Quisanctussacerdosest,etcomeditPascaDomini,accingaturbaltheocastitatis,et
audiatcumApostolis:Sintlumbiuestriprecincti,etlucernaeardentesinmanibusuestris.
Quiautempeccatorest,etquemremordetpropriaconscientia,cilicioaccingatur,etplangat
uel propria delicta uel populi, et ingrediatur ecclesiam, de qua fuerat egressus propter
peccata,etcubetueldormiatinsacco,utpreteritasdelicias,perquasDeumoffenderat,
austeritateuitaeconpenset.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXVII.]IdeminAmosPropheta.[adc.9.]

Si agamus penitenciam, ipsum quoque suae penitebit sentenciae. Rursus iuxta

eundem Iheremiam promittit prospera si penitenciam egerimus. Quod si negligentia
dissoluamur, et illum penitebit sponsionis, promissaque mutabit. Cuius rei exemplum
SamariametIherusalemhaberepossumus,quorumaliideinminentibussuppliciisliberati
sunt,aliiquepatribuspromissafuerantperdiderunt.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXVIII.]IdemsuperDanielem.[adc.4.]

Quamobrem,consiliummeumplaceat tibi,etpeccatatuaelemosinis redime,et

iniquitatestuasinmisericordiispauperum:siforteignoscatDeusdelictistuis.Sipredixit
sentenciam, que mutari non potest, quomodo hortatur ad elemosinas pauperum et
misericordiamutDeisentenciapermutetur?QuodfacilesoluiturregisEzechiaeexemplo
(quem Ysaias dixit esse moriturum) et Niniuitarum, quibus dictum fuerat: Adhuc
quadraginta dies et Niniue subuertetur. Et tamen ad preces Ezechiae et Niniue Dei
sentenciamutataest.Rursumbonaagentiseasseritpollicerietindulgentiam,alioquinetin
reuerentiamloquiturdeussemalaminarisupergentem,et,sibonafeceritminasclementia
commutare. Rursum agenti asserit polliceri, et, si male fecerit, dicit, suam mutare
sentenciam,noninhomines,sedinopera,quemutatasunt.NequeenimDeushominibus
irascitur,seduiciis,quecuminhominenonfuerint,nequaquampunitquodmutatumest.
Dicamus quidem et aliter. Fecit igitur Nabuchodonosor iuxta Danielis consilium
misericordias in pauperes, et idcirco usque ad mensem duodecimum in eo dilata est
sentencia.SedquiaposteaambulansinaulaBabylonisgloriatur,etdicit:Nonnehecest
Babilonmagna,quamegoedificauiindomumregisetinroborefortitudinismeae,etgloria
nominis mei? bonum misericordiae perdidit malo superbiae. Forsitan ignoscat Deus
delictistuis.CumB.DanielpresciusfuturorumdesentenciaDeidubitet,remtemerariam
faciunt qui audacter ueniam peccantibus pollicentur. Et tamen sciendum est, quod
Nabuchodonosorbonaoperafacientiueniarepromittitur.
 861

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXIX.]Idem.

VidebenignumDominummisericordiamcumseueritatemiscentem,etipsiuspenae
modumiustaetclementilibrationepensantem.Noninperpetuumtradiditdelinquentes,sed
quanto,inquit,temporeseruieruntChusarsathon,hocestoctoannis.Disceethoc,otu
auditor,quisquisillees,quitibiconsciusesalicuiuserroris,etquantotemporeerrassete
nosti, quanto tempore deliquisti, tanto nichilominus tempore humilia te ipsum Deo, et
satisfacito ei in confessione penitenciae; non expectes, ut humiliet te Chusarsathon, et
inuitonecessitasextorqueatpenitenciam:sedipsepreuenitortorisistiusduriciam,quia,si
teipseemendaueris,siteipsecorrexeris,piusestDominusetmisericors,quiuindictam
temperet ab eo, qui illam penitendo preuenit. Sed et illud consideremus, quia, donec
seruierunt Chusarsathon hi, qui traditi fuerant pro delictis suis, et non clamauerunt ad
Dominum, nemo suscitatus est, qui saluare eos posset. Cum uero clamauerunt ad
Dominum,tuncsuscitauitDominussaluatoremIsraeletsaluauiteos.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXX.]Idem.[Ieronimusinc.5.EpistolaeadEphesios]

EcclesiaChristiest,nonhabensmaculamnequerugam,autaliquidistiusmodi.Qui
ergopeccatorest,etaliquasordemaculatus,deecclesiaChristinonpotestappellari,nec
Christosubiectusdici.Possibileautemest,ut,quomodoecclesia,quepriusrugamhabuerit
etmaculam,etinmunditiampostearestitutaest,itaetpeccatorcurratadmedicum,quia
non habent opus sani medico, sed male habentes, ut curent uulnera ipsius, et fiat de
ecclesia,queestcorpusChristi.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXI.]Idem.[inc.1.Amos.]

Super tribus sceleribus Damasci, et super quatuor non conuertam eum. Iuxta
tropologiam hoc possumus dicere. Primum peccatum est cogitasse que mala sunt.
Secundum, cogitationibus acquieuisse peruersis. Tertium, quod mente decreueris opere
conplesse.Quartum,postpeccatumnonagerepenitenciam,etsuosibiconplaceredelicto.

[P.2.Q.3.Tr. de pen. D.1. C. LXXII.] Idem. [epist LXV. ad Pammachium et

Oceanum]

Secunda post naufragium tabula est culpam simpliciter confiteri. Imitati estis
errantem, imitamini et correctum. Errauimus iuuenes, emendemur senes; iungamus
gemitusetlacrimascopulemus.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXIII.]Idem.

Quia diuinitatis natura clemens est et pia, magisque ad indulgentiam quam ad

uindictamprona,quianonuultmortempeccatoris,sedutconuertaturetuiuat:siquispost
lapsumpeccatorumaduerampenitenciamseconuertit,citoamisericordiaeiudiceueniam
inpetrabit.
 862

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXIV.]IdeminMalachia.

Neforsitanpeccatimemorestardiusreuertanturadhuc,inquit,sedereuosfaciam
intabernaculis,sicutindiebusfestiuitatis,ut,quodfacitbaptisma,hocfaciatpenitencia,et
habitentintabernaculisSaluatoris,hocestinecclesia.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXV.]Idem.[inc.9.Danielis]

Predixerat Iheremias septuaginta annos dessolationis templi, post quos rursum

ueniretpopulusinIudeam,etedificareturibitemplumetIherusalem.QueresDanielem
non facit negligentem, sed magis prouocat ad rogandum, ut quod Deus per suam
clementiampromisitpereoruminpleatpreces,nenegligentia,etsuperbiapariatoffensam.
1. Denique in Genesi legimus, centum et uiginti annos penitencias constitutos ante
diluuium, quia tanto tempore, hoc est centum annis, noluerunt agere penitenciam,
nequaquam expectat, ut et uiginti alii conpleantur, sed infert ante quod postea fuerat
conminatus.UndeIheremiaediciturobduriciamcordispopuliIudeorum:Neorespro
populohoc,quianonexaudiamte.EtadSamuel:UsquequolugessuperSaul?Etego
abiecieum.IncinereigituretsaccopostulatinpleriquodpromiseratDeus,nonquodesset
incredulusfuturorum,sednesecuritasnegligentiam,etnegligentiapreparetoffensam.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXVI.OperibusmisericordiaenonDeumemimus,sed
nosmetipsosredimimus.

ItemAmbrosiusinsermoneinDominicadeAbraham.Medicinamisericordiaetollit
peccata magna. Habemus plura subsidia, quibus peccata nostra redimimus: pecuniam
habes,redimepeccatumtuum.NonuenalisestDominus,sedtuipseuenalises.Peccatis
tuis uenundatus es, redime te operibus tuis, redime te pecunia tua; uilis pecunia, sed
preciosaestmisericordia.1.Elemosina,inquit,apeccatoliberat.Gratian.Crimina
ergoelemosinisredimuntur.
Medicamentum fortius, quod maxime operatur in penitencia, hoc est. Sicut in
preceptis medicinae medicamentum multas quidem herbas accipit, unam autem
dominantissimam:sicetinpenitenciaistaherbadominantioretpotentiorest,etuniuersum
ipsa efficit. Audi enim quid dixit diuina scriptura: Date elemosinam, et ecce, omnia
mundasuntuobis.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXVII.]ItemIohannesOsaureum.[homil.IX.adc.6.
epist.adHebraeos.]

Medicamentum fortius, quod maxime operatur in penitencia, hoc est. Sicut in

preceptis medicinae medicamentum multas quidem herbas accipit, unam autem
dominantissimam:sicetinpenitenciaistaherbadominantioretpotentiorest,etuniuersum
ipsa efficit. Audi enim quid dixit diuina scriptura: Date elemosinam, et ecce, omnia
mundasuntuobis.
 863

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXVIII].ItemAmbrosiusinlibro[I.]depenitentia.[c.
2.]

Deus diffinitionem non facit, qui misericordiam suam omnibus promisit, et

sacerdotibus suis relaxandi licentiam sine ulla exceptione concessit. Sed qui culpam
exaggeraueritexaggeretpenitenciam.Maioraenimcriminamaioribusabluunturfletibus.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXIX.]Idem.[lib.II.depenit.c.10.]

Fleat pro te mater ecclesia, et culpam tuam lacrimis lauet. Videat te Christus
merentem, et a dicat: Beati tristes, quia gaudebitis, Amat, ut pro uno multi rogent.
Denique in euangelio motus uiduae lacrimis, quia plurimi pro ea flebant, filium eius
resuscitauit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXX.]Idem.[eodemlib.II.c.11.]

AdamdeparadysostatimpostculpamDeuseiecit.Nondistulit;sedstatimseparauit
adeliciis,utageretpenitenciam;statimtunicauestiuiteumpellicea,nonserica.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXXI.]ItemAugustinusadFelicianum.

V. Pars. Tres sunt autem actiones penitenciae, quas mecum uestra eruditio
recognoscit.Unaest,quenouumhominemparturit,donecperbaptismumsalutareomnium
preteritorum fiat ablutio peccatorum. Omnis enim, qui iam uoluntatis suae arbiter
constitutusest,cumacceditadsacramentafidelium,nisieumpeniteatuitaeueteris,nouam
non potest inchoare. Ab hac penitencia, cum baptizantur, soli paruuli inmunes sunt.
Nondum enim uti possunt libero arbitrio. Quibus tamen ad consecrationem
remissionemqueoriginalispeccatiprodesteorumfides,aquibusofferuntur.1.Altera
uero penitencia est, cuius actio per totam uitam istam, qua in carne degimus mortali,
perpetua supplicationis humilitate subeunda est. Primo, quia nemo uitam eternam,
incorruptibilem inmortalemque desiderat,nisieumuitae huiustemporalis,corruptibilis,
mortalis peniteat. Nonenim sicquisqueinnouamuitam persanctificationem baptismi
nascitur, ut, quemadmodum ibi deponit omnia peccata preterita, ita etiam statim
mortalitatemipsamcarnis,corruptionemquedeponat.2.Tertiaestactiopenitenciae,que
proillispeccatissubeundaest,quelegisDecaloguscontinet,etdequibusApostolusait:Si
enim nos iudicaremus, non a Domino utique iudicaremur. Et infra: 3. Est etiam
penitencia humilium et bonorum fidelium pena cottidiana, in qua pectora tundimus,
dicentes:Dimittenobisdebitanostraetc.Nequeeadimittinobisuolumus,quedimissain
baptismonondubitamus,sedillautique,quehumanaefragilitatiquamuisparua,tamen
crebrasubrepunt,que,sicollectacontranosfuerint,itanosgrauabunt,eooppriment,sicut
unumaliquodgrandepeccatum.Quideniminterestadnaufragium,utrumnongrandifluctu
nauisoperiaturetobruatur,anpaulatimsubrepensaquainsentinam,etpernegligentiam
derelictaatquecontemptainpleatnauematquesubmergat?propterhecieiunia,elemosinae,
etorationesinuigilant:inquibuscumdicimus:Dimittenobis,sicutetnosdimittimus,
manifestamusnoshaberequodnobisdimittatur,atqueinhisuerbishumiliantesanimas
nostrascotidianamquodammodoagerepenitenciamnoncessamus.
 864

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXXII.]ItemGregorius.

VI.Pars.SipeccatumDauidDominustranstulittamdetestabile,quidest,quodpost
omniaquedeeodempeccatoperProphetam eiaDominodictasuntpostmodumtanta
tollerauit? Sed proculdubio Dominus delictum sine ultione non deserit. Aut enim ipse
homohocinsepenitenspunit,authocDeuscumhomineuindicanspercutit.Nequaquam
igiturpeccatoparcitur,quianullatenussineuindictalaxatur.SicenimDauidaudirepost
confessionem meruit: Dominus transtulit peccatum tuum, et tamen multis post
cruciatibus afflictus ac fugiens reatum culpae, quam perpetrauerat, exsoluit. Sicut nos
salutis unda a culpa primi hominis absoluimur. Sed tamen, reatum eiusdem culpae
diluentes,absolutiquoqueadhuccarnaliterobimus,quiadelictanostrasiuepernos,siue
persemetipsumresecatetiam,cumrelaxat.Abelectisenimsuisiniquitatummaculasstudet
temporaliafflictionetergere,quasineisinperpetuumnonuultuidere.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXXIII.]ItemAugustinus. [depeccatorummeritiset
remiss.lib.II.,c.34.]

SicutprimihominesposteaiusteuiuendomeritocredunturperDominisanguinem
abextremoiudicioliberatinontamenillauitamerueruntadparadysumreuocari:sicetcaro
peccati, etiamsi peccatis remissis homo in ea iuste uixerit, non continuo meretur eam
mortemnonperpeti,quamtraxitdepropaginepeccati.Talealiquidnobisinsinuatumestde
patriarchaDauidinlibroRegnorum,adquemcumProphetamissusesset,eiquepropter
peccatum, quod admiserat, euentura mala conminaretur, confessione peccati ueniam
meruit,respondentePropheta,quodilludeiflagitiumfacinusqueremissumsit;ettamen
consecuta sunt que Deus fuerat conminatus, ut sic humiliaretur a filio. Quare et nunc
dicitur,siDeuspropterpeccatumilludfueratconminatus,curdimissopeccato,quoderatei
minatus,inpleuit?nisiquiarectissime,sidictumfuerit,respondetur,remissionemillam
peccati factam, ne homo a percipienda uita inpediretur eterna; subsecutum uero illud
conminationisexemplum,utpietashominisinillahumilitateexercereturatqueprobaretur.
Sic et mortem corporis propter peccatum Deus homini inflixit, et post peccatorum
remissionempropterexercendamiusticiamnonademit.

P.2.Q.3.Tr. de pen. D.1. C. LXXXIV. Doloris mensura potius quam temporis in

actionepenitenciaeconsiderandaest.

Ideminomeliadepenitencia.VII.Pars.Inactionepenitenciae,ubitaleconmissum
est, ut is, qui conmisit, a Christi etiam corpore separetur, non tam consideranda est
mensuratemporis,quamdoloris:CorenimcontritumethumiliatumDeusnondespiciet.
Verumquiaplerumquedoloralteriuscordisoccultusestalteri,necinaliorumnoticiamnisi
peruerbauelquecumquealiasignaprocedit,cumsitcoramillo,cuidicitur:Gemitus
meusatenonestabsconditus;recteconstituunturabhis,quiecclesiispresunt,tempora
penitenciae,utsatisfiatetiamecclesiae,inquaremittunturipsapeccata.Extraeamquippe
nonremittuntur.Ergocumtantaestplagapeccati,atqueinpetusmorbi,utmedicamenta
corporis et sanguinis Domini differenda sint, auctoritate antistitis debet se quisque ab
altarioremouereadagendampenitenciam,eteademauctoritatereconciliari.
 865

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXXV.Idemineadem.[hom.L.,c.11.]

Iudicetseipsumhomouoluntate,dumpotest,etmoresconuertatinmelius,ne,cum
iamnonpoterit,preteruoluntatemaDominoiudicetur.Etcuminseprotuleritseuerissimae
medicinaesedtamenutilissimaesentenciam,ueniatadantistites,perquosilliclauesin
ecclesiaministranturtamquambonusiamincipiensessefilius,maternorummembrorum
ordine custodito, a prepositis sacramentorum accipiat satisfactionis suae modum, in
offerendosacrificiocontribulaticordisdeuotusetsupplex,idtamenagat,quodnonsolum
ipsiprositadrecipiendamsalutem,sedetiamceterisadexemplum,ut,sipeccatumeius
nonsolumingrauieiusmalo,sedetiamintantoscandaloaliorumest,atquehocexpedire
utilitatiecclesiaeuideturantistiti,innoticiamultorum,uelcoramtotiusplebismultitudine,
agerepenitenciam nonrecuset,necresistat,neletalietmortiferaeplagaeperpudorem
addattumorem.1.Multienimcorriguntur,utPetrus;multitollerantur,utIudas,etc.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXXVI.Mortificatiouiciorummagisquamabstinentia
ciborumpenitentiestnecessaria.

ItemIeronimus.Mensuramtemporisinagendapenitenciaidcircononsatisaperte
prefiguntcanonesprounoquoquecrimine, utdesingulis dicant,qualiterunumquodque
emendandumsit,sedmagisinarbitriosacerdotisintelligentisrelinquendumstatuunt,quia
apud Deum non tam ualet mensura temporis, quam doloris, nec abstinentia tantum
ciborum, quam mortificatio uiciorum. Propter quod tempora penitenciae pro fide et
conuersatione penitentium abbreuianda precipiunt, et pro negligentia protelanda
existimant.Tamenproquibusdamculpismodipenitenciaesuntinpositi.

P.2.Q.3.Tr.depen. D.1.C.LXXXVII.ItemIohannesCrisostomus.[idest,auctor
operisimperfectiinMatthaeum,homil.40.]

Quis aliquando uidit clericum cito penitenciam agentem? et si deprehensus

humiliaueritse,nonideodolet,quiapeccauit,sedconfunditur,quiaperdiditgloriamsuam.
VII. Pars.Gratian.Hisauctoritatibus asseritur,neminem sinepenitencia etconfessione
propriaeuocisapeccatispossemundari.Undepremissaeauctoritates,quibusuidebatur
probari, solacontritione cordis ueniamprestari, aliter interpretandae sunt,quamabeis
exponantur.NegationemnamquePetrisecutaestsatisfactiolacrimarum,ettrinaconfessio
dominicaedilectionis,quapenitusdeleuitpeccatumtrinaenegationis.Nonergonecessaria
sibieratcertasatisfactiopeccati,cuiustotumuitaetempusobedientiaeinpendebatursui
conditoris.Imitabaturenimilludpropheticum:Declinaamalo,etfacbonum;etillud
Ysaiae: Derelinquat inpius uiam suam, et uir iniquus cogitationes suas etc. Amplius
horum a peccatore nichil exigitur. Non ergo illa auctoritate Leonis Papae satisfactio
penitenciae negatur esse necessaria cuilibet delinquenti, sed ei tantum, qui B. Petrum
imitatushuicseculopenitusabrenunciat,etcunctorumuitiorumfomiteminsefunditus
mortificat.1.ItemilludIohannisCrisostomi:Lauantlacrimaedelictum,quoduoceest
pudorconfiteri;etilludaliud,quodscribitinepistolaadEbreos:Nontibidico,utte
prodas in publicum, neque apud alios accuses; sed obedire te uolo Prophetae dicenti:
ReuelauiamtuamanteDominum.Ergoconfiterepeccatatua,apuduerumiudicemcum
orationedelictatuapronuncia,nonlingua,sedconscientiaetuaememoria,ettuncdemum
spera, te misericordiam posse consequi, si habueris in mente peccata tua continue,
numquammalumincordeaduersusproximumtenebis,nonitaintelligendumest,utsine
confessioneorispeccatadicanturdimitti,sedsinepublicasatisfactione.Secretanamque
 866

peccatasecretaconfessioneetoccultasatisfactionepurgantur,necestnecesse,utquesemel
sacerdoticonfessifuerimusdenuoconfiteamur,sedlinguacordis,noncarnisapudiudicem
uerumeaiugiterconfiteridebemus.HincetiamidemIohannesCrisostomusait:Nunc
autemsirecorderispeccatorumtuorum,etfrequentereainconspectuDeipronuncies,et
pro eis clementiam eius depreceris, citius illa delebis. Si autem nunc obliuiscaris
peccatorumtuorum,tunceorumrecordaberisnolens,quandointotomundopublicabuntur,
etinconspectuproferenturomniumtamamicorumquaminimicorumtuorum,etsanctorum
angelorum,celestiumqueuirtutum.NonenimadDauidsolumdicebat:Tusecretofecisti
ego cunctis manifestabo; sedetiam adomnes noshocdicitur. 2.Similiter et illud
Prosperiintelligitur:Quicrimensuumultroagnoscunt,etautpropriisconfessionibusillud
produnt,autnescientibusaliis,qualesoccultisuntetc.Aliisnescientibus,idestocculta
confessione istis peccatum suum confitentibus, non publice illud manifestantibus. Item
illud prophetae: Dixi: confitebor, et tu remisisti, id est remissibilem iudicasti,
inpietatempeccatimei.ItaetilludAugustiniintelligitur:MagnapietasDei,utadsolam
promissionempeccatadimiserit,idestremissibiliaiudicauerit. Item:Votumproopere
reputatur,cumdeestfacultasoperis.Undeuotumconfessionisreputaturproopereuocis,
cumdeestfacultasconfessionis.Item:Voluntasremuneratur,nonopus,itaintelligitur:
uoluntasfacitopusremunerabile,nonopusuoluntatem.Itemillud:Inquacumquehora
peccator conuersus fuerit, conuerti dicitur qui omnino uertitur: omnino uertitur, cuius
opus,uoxetcogitatioitamortificationidesudatpeccati,sicutpriusseruieratiniquitati.Ita
et illud intelligitur: Conuertimini ad me etc. Item: Scindite corda uestra, et non
uestimenta,eisdicitur,quinullainteriorisatisfactioneprecedente,sedsolaexteriorise
Deum posse placare confidunt. Item cuncta, que de leprosis mundatis uel de Lazaro
suscitatoinducuntur,adcontritionemcordis,nonadueniamremissionisreferendasunt.
Obstinatioenimanimi,etconfessioniscontemptus,quedammorsestinpietatis etlepra
superbiae, a qua quisque reuiuiscit, dum sibi per gratiam dolor delicti et uotum
confessionisinspiratur.3.Adhuncetiamarticulumpertinentea,quedeuiuentibus,uelin
luceambulantibus,ueldilectionemDeihabentibus,ueldehabitaculisSpiritussanctifactis
dictasunt,uthecomniaquisquedicaturassecutusexcordiscontritione,quamhabet,non
explenariapeccatiremissione,quamnonduminuenit.Sicuteniminbaptismatepeccatum
remittitur, et tamen eius pena reseruatur, sic per contritionem cordis quisque a Deo
resuscitaridicitur,licetadhucpeccatireatuteneatur.Nonergopremissisauctoritatibusuel
argumentissineconfessioneorisetsatisfactioneoperisaliquisprobaturapeccatomundari.
II.Pars.4.EcontraauctoritasillaIohannisCrisostomietProspericontramentemauctoris
extortauidetur.Nonenimdicitur:nontibidico,uttepubliceaccuses,sed:nontibidico,
ut apud alios te accuses. Sic et Prosper non ait: omnibus, sed simpliciter: aliis
nescientibus. Unde euidentissime datur intelligi, quod sine confessione oris possunt
peccatadeleri.Eauero,queadexhortationempenitenciaeetconfessionisdictasunt,non
huicsentenciaecontrariauidentur.Velenimsuntuerbaexhortationis,noniussionis,sicut
illud:Confiteminialterutrumpeccatauestra,uelsiquaiubendodictasunt,nonadoris
confessionem,sedcordis,nonadexterioremsatisfactionem,sedadinterioremreferenda
sunt.5.Estenimpenitenciaaliainterior,aliaexterior.Interiorpenitenciaestilla,dequa
Augustinusait: Omnis,quisuaeuoluntatis arbiterestconstitutus,nonpotestinchoare
nouam uitam, nisi peniteat eum ueteris uitae. Item de eadem Petrus in Actibus
Apostolorum legitur dixisse: Penitenciam agite, et baptizetur unusquisque uestrum.
Quoddeinterioripenitencia,nondeexterioridictumaccipitur.Deexterioriueropenitencia
Ambrosius ait super epistolam ad Romanos: Gratia Dei in baptismate non requirit
gemitumuelplanctum,nonopusaliquod,sedsolamconfessionemcordis,etomniagratis
condonat. Quecumque ergo de penitencia iubendo dicta sunt, non ad exteriorem, ut
 867

diximus,sedadinterioremreferendasunt,sinequanullusumquamDeoreconciliaripotuit.
6. Illud autem Augustini, quo quisque negatur ueniam consequi, nisi prius
quantulamcumquepeccatisolueritpenam,nonhuicsentenciaeinuenituraduersum.Nullus
enimasseriturapeccatomundari,nisipenampeccatipassusfuerit.Sedaliudestpeccatum
sacerdoticonfiteri,eteiusarbitriodepeccatosatisfacere:atquealiudDeoconfitericorde,
etsecretasatisfactioneinseipsopeccatumpunire.Estenimpenitencia(utaitAugustinus)
dolorcordis,quoquisqueinsepunitquoddeliquit.Dehaciterumsatisfactioneidemaitin
PsalmoL.exponens:Quoniaminiquitatemmeamegocognosco.Tunepunias,quiaego
punio:ignosce,quiaegocognosconondissimulo.Etinfra:SicDeusmisericordiamdat,
utseruetueritatem,utnecpeccataeiussintinpunita,cuiignoscit.Ignoscitenimseipsum
punienti.Misericordiaest,quodhomoliberatur;ueritas,quodpeccatumpunitur.Idemin
PsalmoLXXXIV.:Veritasdeterraoritur,idestconfessiodehomine,utseaccuset,etsic
iusticiadeceloprospexit,utpublicanusconfitensrediitiustificatus;iusticiaprospicit,quasi
Deusdicat:parcamushuic,quianonparcitsibi;ignoscamus,quiaagnoscit.Deceloergo
iusticia prospexit, id est, a Deo data est iustificatio penitenti. 7. Hec ergo secreta
satisfactio leuiumsiueoccultorum criminum Deoofferendaest,necsinepenarelaxari
probantur que sic expiari creduntur. Ea uero, que de publica satisfactione uel oris
confessione dicuntur, in publicis et manifestis criminibus intelligenda sunt. Peccata
namqueNabuchodonosor,queprophetamisericordiisetelemosinisredimisuasit,peccata
quoqueNiniuitarum,quepublicasatisfactioneexpiatasunt,cunctisnotaerant.Etpublica
noxa(utAugustinustestatur)publicoegetremedio.8.Premissisitaqueauctoritatibuspro
manifestiscriminibusmanifestaprobaturofferendasatisfactioetorisconfessio.Latentia
ueropeccatanonprobantursacerdotinecessarioconfitenda,eteiusarbitrioexpianda.III.
Pars.9.Econtraea,queinassertionehuiussentenciaedictasunt,partimueritatenituntur,
partim pondere carent. Sine contritione etenim cordis nullum peccatum posse dimitti,
occulta uero peccata secreta satisfactione, publica quoque manifesta penitencia expiari
debere, firmissima constat ratione subnixum. Porro sine confessione oris, si facultas
confitendi non defuerit, aliquod graue delictum expiari, auctoritati penitus probatur
aduersum. Quomodo enim secundum auctoritatem Leonis Papae sine supplicationibus
sacerdotum indulgentia nequit obtineri, si sine confessione oris a peccato possumus
emundari?Quisenimsupplicabitpropeccato,quodnescit?10.Item,quomodosecundum
Augustinumfrustratclauesecclesiaequisinearbitriosacerdotispenitenciamagit,sisine
oris confessione criminis indulgentiam inpetrat? 11. Item, quomodo secundum
AmbrosiumiusligandietsoluendisolissacerdotibusaDominocredituressepermissum,si
quisquesuoarbitrioseipsumpeccandoligat,uelsecretapenitencia,secundumProsperum,
in se ipsum sentenciam profert excommunicationis, atque post satisfactionem absque
sacerdotaliiudicioseipsumDeouelaltarioeiusreconciliat?12.Nonsunthecpremissis
auctoritatibus consentanea: sed multorum exemplis probantur aduersa. Filiam namque
archisynagogiturbis eiectis Dominus resuscitauit: nontamen, nisipresentibus matre et
patre puellae, Petro quoque, Iacobo, et Iohanne, uitae reddita est. In quo moraliter
instruimur, ut secreta peccata, que per mortem puellae intelliguntur, non nisi
supplicationibusecclesiae,quepermatremetpatrempuellaedesignantur,etsacerdotum
ministerio,quiperPetrumetceterosintelliguntur,aDominoexistimenturdimitti.13.
IteminLeuitico:QuidomumsuamuelagrumDominououendoconsecrauerit,nonpotest
eam redimere, nisi syclo sanctuarii, sacerdote quoque (non ipso) supputante annorum
numerum usque ad iubileum. In quo similiter docemur, quod quicumque domum
conscientiae uel agrum conuersationis per penitenciam Domino offerre, atque precio
bonorumoperumdeuanauitaesuaeconuersationeseipsumredimereuoluerit,nonpotest
hocfacere,nisisyclosanctuarii,idestoperibuspenitenciae,sacrascripturaprefixis.Unde
 868

uenientibusadseturbisB.Iohannesnonaitsimpliciter:facitepenitenciam,uelfructus
penitenciae,sedaddidit:dignos,utproqualitateuidelicetpeccatorumqualitasofferatur
operumbonorum.Nonparenimdebetessefructusbonioperiseius,quinichiluelparum
deliquit,atqueeius,quigrandiaconmisit.Illetamquamnulliuscriminissibiconsciususum
sibiinrebuslicitisprebet;hunctamquammultisgrauatumetiamalicitistemperareoportet.
Iniubileoplenaremissioprestabatur.Undepereumperfectaremissiopeccatifiguratur.
Sacerdos ergo numerum annorum usque ad iubileum supputat, cum eius arbitrio
penitenciae tempora diffiniuntur, quibus quisque plenam peccati remissionem inueniat.
Non enim (sicut Esicius ait super eundem locum) statim post diffinitam penitenciam
quisqueapeccatoplenemundatur.14.Cumergo,utexpremissiscolligitur,tempora
penitenciae sacerdotis arbitrio diffiniantur, euidentissime apparet, sine confessione
propriae uocis peccata nondimitti. Quis enim tempora penitenciae alicui prefiget, nisi
primumpeccatasuasibimanifestarecurauerit?15.Item:Taciturnitaspeccatiexsuperbia
nasciturcordis.Ideoenimpeccatumsuumquisquecelaredesiderat,neiniquitassuaaliis
manifestafiat,netalisreputeturapudhominesforis,qualemseiamdudumexhibuitdiuino
conspectui.Quodexfontesuperbiaenascinullidubiumest;speciesetenimsuperbiaeest,
se uelle iustum uideri,qui peccator est; atque ypocrita conuincitur qui adimitationem
primorumparentumueltergiuersationeuerborumpeccatasualeuigarecontendit,uel,sicut
Cayn,peccatumsuumreticendopenitussupprimerequerit.Ubiautemsuperbiaregnat,uel
ypocrisis,humilitaslocumhaberenonualet.Sinehumilitateueroalicuiueniamsperarenon
licet.Necergo,ubiesttaciturnitasconfessionis,ueniasperandaestcriminis.Probaturhoc
idemauctoritateAugustini,quiinlibrodepenitencia[c.10.]ait:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXXVIII.]

Quempenitetomninopeniteat,etdoloremlacrimisostendat,representetuitamsuam
Deopersacerdotem,preueniatiudiciumDeiperconfessionem.PrecepitenimDominus
mundandis,utostenderentorasacerdotibus,docenscorporalipresentiaconfitendapeccata,
non per nuncium, non per scriptum manifestanda. Dixit enim: Ora monstrate, et:
Omnes,nonunusproomnibus;nonaliumstatuatisnuncium,quiprouobisofferatmunus
aMoysestatutum,sedquiperuospeccastisetuoserubescatis.Erubescentiaenimipsa
partem habet remissionis. Ex misericordia enim hoc precepit Dominus, ut neminem
eniteretinocculto.Inhocenim,quodperseipsumdicitsacerdoti,eterubescentiamuincit
timoreoffensi,fitueniacriminis.Fitenimuenialeperconfessionemquodcriminaleeratin
operatione,et,sinonstatimpurgatur,ettamenuitalequodconmiseratmortale.Multum
enimsatisfactionisobtulitquierubescentiaedominansnichileorum,queconmisit,nuncio
Deidenegauit.Deusenimquimisericorsetiustusest;sicutconseruatmisericordiamin
iusticia, ita et iusticiam in misericordia. Opus enim est misericordiae peccanti peccata
dimittere:sedoportet,utiustusiustemisereatur.Oportetenim,utnonsolumquid,sedin
quodoleatconsideret,sidignusest,nondicoiusticia,sedmisericordia.Iusticiaenimsola
dampnat;seddignusestmisericordiaquispiritualilaborepetitgratiam.Laboratenimmens
patiendoerubescentiam,et,quoniamuerecundiamagnaestpena,quierubescitproChristo
fit dignus misericordia. Unde patet, quia quanto pluribus confitebitur in spe ueniae
turpitudinemcriminis,tantofaciliusconsequiturgratiamremissionis.Ipsienimsacerdotes
plus iam possunt proficere, plus confitentibus parcere. Quibus enim remittunt remittit
Deus.Lazarumenimiamdemonumentosuscitatumobtulitdiscipulissoluendum,perhoc
ostendenspotestatemsoluendiconcessamsacerdoti. Dixitenim:Quodcumquesolueritis
superterrameritsolutumetincelis,hocest:egoDeus,etomnescelestismiliciaeordines,
etomnessanctiingloriamealaudantuobiscumetconfirmantquosligatisetsoluitis.Non
 869

dixit:quosputatisligareetsoluere,sedinquosexercetisopusiusticiaeautmisericordiae.
Aliaautemoperauestrainpeccatoresnoncognosco.1.Quare,quiconfiteriuultpeccata,
utinueniatgratiam,queratsacerdotemscientemligareetsoluere,ne,cumnegligenscirca
seextiterit,negligaturabillo,quieummisericorditermonetetpetit,neamboinfoueam
cadant, quam stultus euitare noluit. 2. Tanta itaque uis confessionis est, ut, si deest
sacerdos,confiteaturproximo.Sepeenimcontingit,quodpenitensnonpotestuerecundari
coram sacerdote, quem desideranti nec locus, nec tempus. Et si ille cui confitebitur,
potestatem soluendi non habeat, tamen fit dignus uenia ex desiderio sacerdotis, qui
confitetursocioturpitudinemcriminis.Mundatienimsuntleprosi,dumibantostendereora
sacerdotibusante,quamadeosperuenirent.Undepatet,Deumadcorrespicere,dumex
necessitateprohibenturadsacerdotesperuenire.Sepequidemeosqueruntsedsanietleti;
dumqueruntante,quamperueniuntmoriuntur.SedmisericordiaestDeiubique,quiet
iustisnouitparcere,etsinontamcito,sicutsoluerenturasacerdote.3.Quiergoomnino
confitetur, et sacerdoti meliori, quam potest, confiteatur, si peccatum occultum est,
sufficiatreferreinnoticiamsacerdotis,utgratasitoblatiomuneris.Naminresurrectione
filiaeprincipispauciinterfueruntquiuiderent.Nondumenimeratsepulta,nondumextra
portamciuitatisdelata,nondumextradomuminnoticiamportata.Intusresuscitauitquam
intusinuenit,relictissolisPetro,etIacobo,etIohanne,patreetmatrepuellae,inquibus
figuralitercontinentursacerdotesecclesiae. Quosautemextrainuenit,animaduertendum
est, quomodosuscitauit. Flebatenimturbapostfilium uiduae.FleuitMarthaetMaria,
supplicantes pro fratre. Flebat et turba, que Mariam fuerat secuta, lacrimis Mariae
admonita. In quo docemur peccantibus publice non proprium, sed ecclesiae sufficere
meritum.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.LXXXIX.Sufficitillaconfessio,queprimumDeo,deinde
sacerdotioffertur.

Item Leo Papa. [epist. LXXVIII. al. LXXX.] IX. Pars. Quamuis plenitudo fidei
uideaturesselaudabilis,quepropterDeitimoremapudhomineserubescerenonueretur,
tamen,quianonomniumhuiusmodisuntpeccata,utea,quepenitenciamposcunt,non
timeant publicare, remoueatur inprobabilis consuetudo,nemulti apenitenciae remediis
arceantur,dumauterubescunt,auttimentinimicissuissuafactareserare,quibuspossint
legumpercelliconstitutione.Sufficitenimillaconfessio,queprimumDeooffertur,tum
etiam sacerdoti, qui pro delictis penitentium precator accedit. Tunc enim plures ad
penitenciampoteruntprouocari,sipopuliauribusnonpubliceturconscientiaconfitentis.
Gratian. Quibus auctoritatibus, uel quibus rationum firmamentis utraque sentencia
confessionisetsatisfactionisnitatur,inmediumbreuiterproposuimus.Cuiautemharum
potiusadherendumsit,lectorisiudicioreseruatur.Utraqueenimfautoreshabetsapienteset
religiososuiros.UndeTheodorusCantuariensisArchiepiscopusaitinPenitencialisuo:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.1.C.XC.]

QuidamDeosolummodoconfiterideberepeccatadicunt,utGreci.Quidamuero
sacerdotibusconfitendaessepercensent,utferetotasanctaecclesia.Quodutrumquenon
sine magno fructu intra sanctam fit ecclesiam, ita dumtaxat, ut Deo, qui remissor est
peccatorum,peccatanostraconfiteamur,ethocperfectorumest,etcumDauiddicamus:
Delictummeumcognitumtibifeci,etiniusticiammeamnonabscondi.Dixi,confitebor
aduersummeiniusticiammeamDomino,etturemisistiinpietatempeccatimei.Sedtamen
Apostoliinstitutionobissequendaest,utconfiteamuralterutrumpeccatanostra,etoremus
 870

pro inuicem, utsaluemur.Confessioitaque quesoli Deofit,quodiustorumestpurgat

peccata.Eauero,quesacerdotifit,docet,qualiteripsapurgenturpeccata.Deusnamque,
salutisetsanctitatisauctoretlargitor,plerumqueprebethancsuaepenitenciaemedicinam
inuisibiliamministratione,plerumquemedicorumoperatione.

P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioII.

Gratianus.I.Pars. Quiauerodepenitenciasemelcepithaberisermo,aliquantum
altiusrepetendumuidetur,diuersorumsentenciascertisauctoritatibusmunitasinmedium
proponentes. Alii dicunt penitenciam semel tantum esse utilem. Unica enim est, nec
reiteraripotest.Siueroreiteratur,precedenspenitencianonfuit.Etsidesentenciaiudicis
eiusmeritopeccatauidenturesseremissa,apudeiustamenpresentiam,cuiomniafutura
presentia sunt, numquam habentur remissa: quia non est seruata sentencia illa ueri
sacerdotis:Vade,etampliusnolipeccare.Item:Eccesanusfactuses,iamampliusnoli
peccare,nedeteriustibialiquidcontingat.ItemexVIII.Sinodo:

P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.I.Primamuiciicausamnonpenitusextinguitquiinidem
illampostearecidit.

Siquissemelnotatusfueritinuidiaeuelcontentionisuicio,etrursuminhocipsum
inciderit,sciat,seprimamcausam,exquainuidiauelcontentionascitur,ininterioribus
medullishaberereconditam.Oportetergoeumpercontrariaatqueaduersacurari,idestper
humilitatis exercitum. Exercitia uerohumilitatis sunt,siseuilioribus offitiis subdat, et
ministeriisindignioribustradat.Itanamquearrogantiaeethumanaegloriaeuiciumcurari
poterit,utinconsuetudinehumilitatisaffectusiamultranonincidatarrogantiaeetuanae
gloriaedelictum.Sedinhuiuscemodisingulisuiciiscurasimilisadhibetur.Gratian.Item
sinekaritatenulliadultopeccatumremittitur.Nonautemhabetkaritatemquialiquando
peccaturusestcriminaliter.UndeAugustinusadIulianumComitem:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.II.]

Karitas,quedeseripotest,numquamuerafuit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.III.]Idemsuperepistolam[I.]Iohannis.[tract.8.]

Radicataestkaritas?securusesto;nichilmaliprocederepotest.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.IV.]ItemGregoriusinMoralibus.

Valida est,utmors,dilectio. Virtuti etenim dilectio comparatur, quianimirum

mentem,quamsemeladelectationemundifunditusoccidit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.V.]ItemProsperinlibro[III.]decontemplatiuauita.
[c.13.]

Karitas est, ut michi uidetur, recta uoluntas, ab omnibus terrenis ac presentibus

prorsusauersa,iunctaDeoinseparabiliteretunita,ignequodamSpiritusS.aquoestetad
quem refertur, incensa, inquinamenti omnis extranea, corruptionis nescia, nulli uicio
mutabilitatisobnoxia,supraomnia,quecarnaliterdiliguntur,excelsa,affectionumomnium
 871

potentissima,diuinaecontemplationisauida,inomnibussemperinuicta,summaactionum
bonarum,salusmorum,finiscelestiumpreceptorum,morscriminum,uitauirtutum,uirtus
pugnantium, palma uictorum, sanctarum mentium anima, causa meritorum bonorum,
premiumperfectorum;sinequanullusDeoplacuit,cumquaaliquisnecpotuitpeccare,nec
poterit; fructuosa in penitentibus, leta in proficientibus, gloriosa in perseuerantibus,
uictoriosainmartiribus,operosainomnibusomninofidelibus,exquaquicquidoperisboni
estuiuet. Item:1.Hecestkaritasueragermana,perfecta,quamexcellentioremuiam
nominatS.Apostolus.Sicutenimsineuianullusperuenitquotendit,itasinekaritate,que
dictaestuia,ambulare nonpossunthomines,sederrare. Item:[ibidemcap.15.]2.
ErgosikaritatemDeoexhibeamus,etproximodecordepuro,etconscientiabona,etfide
non ficta, facile peccato resistimus, bonis omnibus habundamus, seculi blandimenta
contempnimus, etomnia,quedifficilia humanaefragilitati sunt,uelasperaetiam, cum
dilectioneperficimus,sitamenDeumkaritateperfecta,quenobisabilloest,extotocorde
etextotaanima,etextotisuiribusdiligamus.Exeaenimpartequispeccat,exquaminus
diligitDeum;quemsiextotocordediligamus,nichileritinnobis,undepeccatidesideriis
seruiamus.EtquidestdiligereDeum,nisiillioccuparianimo,conciperefruendaeuisionis
eius affectum, peccati odium, mundi fastidium, diligere etiam proximum, quem in se
censuitdiligendum,inipsoamoreseruarelegitimummodum,necperuerteredilectionis
ordinemconstitutum?Ordinemdilectionisilliperuertunt,necmodumdiligendicustodiunt,
quiautmundum,quicontempnendusest,diligunt,autcorporasuaminusdiligendaplus
diligunt,autproximosnonsicutseipsos,autDeumplusquamseipsosfortenondiligunt.
Item:3.Corpusnostrum,quaparsnostriest,adhocnobisdiligendumest,utsalutieius
acfragilitati naturaliter consulamus,etagamus,quatinus spirituiordinatesubiectumad
eternamsalutemacceptainmortalitateetincorruptioneperueniat.Item:4.Proximos
autem tunc diligimus sicut nos, si non propter aliquas utilitates nostras, non propter
sperandabeneficiauelaccepta,nonpropteraffinitatesuelconsanguinitates,sedpropter
hoctantum,quodsuntnaturaenostraeparticipes,diligamus.Item:5.Nonilliproximi
nostri tantum credendi sunt, quos nobis gradus sanguinis iungit, sed proximi nostri
credendisuntomneshominesnaturaenostrae,sicutdixi,participes.Item:6.Proinde,
secundumnosproximosomnesdiligimus,quandoadmoresbonos,etadeternamuitam
consequendam,sicutnobis,eorumsaluticonsulimus;quandonosineorumpeccatis ac
periculiscogitamus,et,sicutnobissubuenirioptaremus,itaeissubuenimus,aut,sifacultas
defuerit,uoluntatemsubuenienditenemus.Quapropterestproximitotadilectio,utbonum,
quodtibiconferriuis,uelisetproximo.IlliueroplusquamsediliguntDeum,quiproeius
amore suae ad tempus saluti non parcunt, seipsos tribulationibus ac periculis tradunt,
nudarifacultatibus propriis,patriae suaeextorres fieri,parentibus,etuxoribus,acfiliis
renunciareparatisunt,et,uttotumdicam,ipsammortemcorporisnonsolumnonrefugiunt,
sedetiamlibenterexcipiunt,ambientesacorporissuiuitamagis,quamaDeouitauitae
suaediscedere.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.VI.]ItemBedasuperIohannem.[adc.1.]

Querendumestinterea,quomodospecialefiliiDeiagnoscendisignumfuerit,quod
supereumdescenderitetmanseritSpiritus.1.QuidmagniestfilioDei,quodinipso
manereSpiritusastruatur?Notandum,quodsemperinDominomanseritSpiritussanctus;
in sanctis autem hominibus, quamdiu mortale corpus gestauerint, partim maneat in
eternum, partim rediturus secedat. Manet quippe apud eos, ut bonis insistant actibus,
uoluntariam paupertatem diligant, mansuetudinem consequantur, pro eterno desiderio
lugeant,esuriantetsitiantiusticiam,misericordiam,munditiamcordis,ettranquillitatem
 872

pacis amplectantur:sedetproobseruationeiusticiaepersecutionempatinonuereantur,
elemosinis,orationibus,ieiuniis,ceterisqueSpiritusfructibusinsisteredesiderent.Recedit
autemadtempus,nesemperinfirmoscurandimortuossuscitandi,demoneseiciendi,uel
etiam prophetandi habeant facultatem. Manet semper, ut possint habere uirtutes, ut
mirabiliteripsiuiuant.Venitadtempus,utetiamaliispermiraculorumsigna,qualessint
intus,effulgeant.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.VII.]ItemApostolus.[I.Cor.13.]

Karitasnumquamexcidit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.VIII.]ItemAugustinussuperepistolam[I.]Iohannis.

[tract.3.]UnctioinuisibilisSpiritussanctusest,unctioinuisibiliskaritasest,que,in
quocumque fuerit tamquam radix illi erit, quamuis ardente sole arescere non potest,
nutriturcaloresolis,nonarescit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.IX.]ItemGregoriussuperEzechielem.[hom.III.]

Pennataanimalia,minimereuertuntur,cumincedunt,quiasanctipredicatores,sica
terrenis actibus ad spiritualia transeunt, ut ad ea, que reliquerant, ulterius nullatenus
reflectantur.Etpaulopost:Nemomittensmanumsuaminaratrum,etc.Manumquippe
inaratrummittereestquasiperquendamconpunctionisuomeremadproferendosfructus
terramsuicordisaperire.Sedretropostaratrumaspicit,quipostexordiabonioperisad
mala reuertitur, que reliquit. Quod quia electis Dei minime contingit, recte nunc per
Prophetamdicitur:Nonreuertebantur,cumincederent. Etpaulopost:UndeetPaulus:
Unumuero,queretrosunt,oblitus,inea,quesuntante,extendensme,sequoradpalmam
supernaeuocationis. Inanterioraetenimextentus,eorum,queretrosunt,oblitusfuerat,
quiatemporaliadespicienssolaquesunteternarequirebat.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.X.]Idemineodem,omeliaV.

Nonreuertebantur,cumincederent,quiaelectiquiquesicadbonatendunt,utad
malaperpetrandanonredeant.Quienimperseueraueritusqueinfinem,hicsaluuserit.Et,
sicut per Salomonem dicitur: Iustorum semita quasi lux splendens procedit, et crescit
usqueadperfectumdiem.Ineorumnamqueanimobonumdesideriumatqueintellectus
lucisintimaeiamparsdieiest;sedquiausqueadfinemuitaeinuirtuteproficiunt,ad
perfectum diem tunc ueniunt, quando ad regna celestia perducti, in ea luce, quam
desiderant,iamminusaliquidnonhabebunt.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XI.]IdemineodemomeliaV.

PotestdiscursusatquemobilitasSpiritussicintelligi.Insanctorumquippecordibus
iuxtaquasdamuirtutessempermanet;iuxtaquasdamuerorecessurusuenit,etuenturus
recedit.Infideenim,speatquekaritate,etinbonisaliis,sinequibusadcelestempatriam
nonpotestperueniri(sicutestcastitas,humilitas,iusticiaatquemisericordia)perfectorum
cordanondeserit.Inprophetiaeuerouirtute,doctrinaefacundia,miraculorumexhibitione,
electisaliquandoadest,aliquandosesubtrahit.Etpaulopost:1.Inhisitaqueuirtutibus,
sinequibusaduitamminimeperuenitur,Spiritussanctusincordibuselectorumsuorum
 873

permanet, underecte stabilis dicitur. Inhis uero,perquas sanctitatis uirtus ostenditur,

aliquando misericorditer presto est, aliquando misericorditer recedit. Unde Ambrosius
superepistolamII.adChorinthios:[adc.6.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XII.]

Fictakaritasest,quedeseritinaduersitate.II.Pars.[Gratian.]Expremissisitaque
apparet, quod karitas semel habita ulterius non amittitur. Qui autem karitatem semel
habuerit criminaliter ulterius peccare non poterit, ut ad gratiam, non ad naturam
inpossibilitas referatur. Quod autem karitatem habens criminaliter peccare non possit,
testaturAugustinus[inlib.L.Homiliarum,]omelia8.dicens:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XIII.]

Quiaradixomniummalorumestcupiditas,etradixomniumbonorumestkaritas,et
simulambaeessenonpossunt,nisiunaradicituseuulsafuerit,aliaplantarinonpotest.Sine
causaaliquisconaturramosincidere,siradicemnoncontenditeuellere.[Gratian.]Cum
ergoquicriminaliterpeccatkaritatemnumquamhabuisseprobatur,euidentercolligitur,
penitenciamnonagere,quiquandoquecriminaliterpeccauit.UndeAugustinus:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XIV.]

Karitasestaqua,dequaDominusaitineuangelio:Quibiberitexaqua,quamego
dabo ei, non sitiet in eternum. [Gratian.] Reprobus ergo, cum eternis mancipatus
incendiis in eternum sitiat, quomodo bibet aquam uiuam, aut quomodo potabit aquam
salienteminuitameternam,qui,quasiplumbeusdemersusinima,penasluitdampnationis
eternae? Item: Sine karitate quomodo ueram contritionem cordis quis habere poterit?
quomodoergodelictorumremissionem?quesinondimissa,quomodononomniaprorsus
adpenamexigenda?ItemDominus:Amen,amendicouobis,quicreditinmehabetuitam
eternam.QuiergononhabetuitameternamnoncreditinChristum. InChristumuero
creditquikaritatemhabet.InChristumquippecredereestamandoinipsumtendere.Hec
estfides,utdiffinitApostolus,queperdilectionem operatur;huicduntaxat delictorum
remissiopromittitur.QuodsikaritasafideChristianorumseiunginequit,cuiscilicetsoli
ueniapromittitur,quomodoquikaritatemnonhabuitfidemChristianorumhabuit,idestin
Christum credidit? quomodo ergo ueniam delictorum accepit? quam si non accepit,
quomodononomniaprorsusoperaeternissuntferiendasuppliciis? ItemDominus:Ego
sum panis uiuus, qui de celo descendi; si quis manducauerit ex hoc pane, uiuet in
eternum. Qui ergo non uiuit in eternum non manducauit panem uiuum: sed qui non
manducauitineumnoncredidit.Hocestenimmanducarepanemuiuum,quodcrederein
Christum,idestamandotendereinipsum.Cumigiturreprobusineumnoncrediderit,
quem non manducauit, et ita fidem Christianorum (qua sola peccata relaxantur) non
habuerit,quomodo,siuiuitDominus,cuiomneiudiciumdeditPater,iudiciumperpetuae
dampnationiseffugietomniumnonsolumactualium,sedetiamoriginalium?III.Pars.1.
Hec,quedekaritatedicuntur,deperfectaintelligipossunt,quesemelhabitanumquam
amittitur. Exordia uero karitatis enutriuntur, ut crescant, et conculcantur, ut deficiant.
Nemoenimrepentefitsummus,sedinbonaconuersatione,quesinekaritatenullaest,a
minimis quisque inchoat, ut ad magna perueniat. Sunt itaque gradus non solum inter
uirtutemetuirtutem,sedetiamineademuirtute.UndeGregoriussuperEzechielem[homil.
XV.]scribit,dicens:
 874

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XV.]

DumsanctamecclesiamDominussuscipit,ingradibuseiusdinoscitur,quiaeius
gloriaperilliusincrementadeclaratur.Quantumenimsanctaecclesiaascendendoproficit,
tantumDeushominibusexeiusuirtuteinnotescit.DehisquoquegradibusB.Iobloquitur,
dicens:Persingulosgradusmeospronunciaboillum.OmnipotentemquippeDominum
persingulosgradussuospronunciat,quiperincrementauirtutum,queaccipit,eisemper
laudemsuaepietatisreddit.Siquidamgradusincordisascensionenonessent,Psalmista
nondiceret:Ambulabuntdeuirtuteinuirtutem.Necmirum,sideuirtuteinuirtutem
gradussunt,quandoipsaunaquequeuirtusquibusdamquasigradibusaugetur,etsicper
incrementameritorumadsummamperducitur.1.Alianamquesuntuirtutisexordia,aliud
prouectus, aliud perfectio. Si enim et ipsa fides ad perfectionem suam non gradibus
quibusdamduceretur,sanctiApostoliminimedixissent:Augenobisfidem.Etquidam
uenitadDominum,quicurariuoluitfiliumsuum;sedrequisitus,ancrederet,respondit:
Credo,Domine,adiuuaincredulitatemmeam.Pensate,rogo,quoddicitur.Sicredebat,
curincredulitatemdicebat?Siueroincredulitatemhaberesenouerat,quomodocredebat?
Sedquiaperoccultaminspirationemgratiaesuorummeritorumgradibusfidescrescit,uno
eodemquetemporeis,quinecdumperfectecrediderat,simuletcredebat,etincreduluserat.
2.HosnimirumgradusDominussubmessisnominedescribit,dicens:Sicestregnum
Dei,quemadmodumsiiactethomosemeninterram,etdormiat,etexsurgatnocteacdie,et
semengerminet,etcrescat,dumnescitille.Ultroenimterrafructificat,primumherbam,
deindespicam,deindeplenumfrumentuminspica;etcumexseproduxeritfructus,statim
mittitfalcem,quoniamadesttempusmessis.Semenhomoiactatinterram,cumcordisuo
bonamintentioneminserit,etpost,quamsemeniactauerit,dormit,quiaiaminspeboni
operisquiescit.Nocteuerosurgitacdie,quiainteraduersaetprosperaproficit,etsemen
germinatetcrescit,dumnescitille,quia,etcumadhucmetirisuaincrementanonualet,
semelconceptauirtusadprouectumducitur,etultroterrafructificat,quiapreuenientese
gratia mens hominis spontanea ad fructum boni operis assurgit. Sed hec eadem terra
primum herbam, deinde spicam deinde plenum frumentum producit in spica. Herbam
quippe producere est inchoationis bonae adhuc teneritudinem habere. Ad spicam uero
herbauenit,cumseuirtusanimoconceptaadprouectumbonioperispertrahit.Plenumuero
frumentuminspicafructificat,quandoiamtantumuirtusproficit,utesserobustietperfecti
operis possit. Sed cum ex se produxerit fructum, statim mittit falcem, quoniam adest
tempusmessis.OmnipotensenimDeusproductofructufalcemmittit,etmessemsuam
desecat,quia,cumunumquemqueadoperaperfectaperduxerit,eiustemporalemuitamper
emissam sentenciam incidit, ut granum suum ad celestia horrea perducat. Cum igitur
desideriabonaconcipimus,semeninterrammittimus.Cumuerooperarirectaincipimus,
herba sumus.Cumautemadprouectumbonioperiscrescimus,adspicamperuenimus,
cumqueineiusdemoperationis perfectione solidamur,iamplenumfrumentum inspica
proferimus.3.HerbaetenimPetrusfuerat,qui,passionistemporeperamoremDominum
sequens,huncconfiterianteancillaeuocemtimebat.Eratenimiamuiriditasinmente,quia
credebatomniumredemptorem;sedualdeadhucflexibilispedeconculcabaturtimoris.Iam
inspicasurrexerat,quandoeum,quemmoriturumconfiteritimuerat,nuncianteangeloin
Galileauiuentemuidebat.Sedadplenumgranuminspicaperuenerat,quandoueniente
desuper Spiritu, et suam mentem in illius amore roborante, ita solidatus est, ut uires
persequentiumcesusdespiceret,etredemptoremsuumlibereinterflagellapredicaret.4.
Nullusitaque,quiadbonumpropositumadhucinmentis teneritudineesseconspicitur,
despiciatur,quiafrumentumDeiabherbaincipit,utgranumfiat.Virergouenitadportam,
quiaDominusacredemptornostermembrissuisintrantibusperducitadse,etascenditper
 875

graduseius,quianobisproficientibuseoampliusexaltatur,quoaltusetinconprehensibilis
essecognoscitur.Inuirtutumquippenostrarumgradibusipseascenderedicitur,quiatanto
ipse nobis sublimior ostenditur, quanto noster animus a rebus infimis separatur. Hinc
etiamAugustinusaitinlibrodeliberoarbitrio:[c.17.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XVI.]

QuiuultfacereDeimandata,etnonpotest,iamquidemhabetbonamuoluntatem,
sedadhucparuametinualidam.Poteritautem,cummagnamhabueritetrobustam.Quando
enimmartiresillamandatamagnafecerunt,magnautiqueuoluntate,idestmagnakaritate
fecerunt,dequaipseDominusait:Maioremkaritatemnemohabetetc.Etpaulopost:
1. Ipsam karitatem apostolus Petrus nondum habebat, quando timore Dominum ter
negauit. Et tamen, quamuis parua et inperfecta, non deerat ei karitas, quando dicebat:
Domine,animammeamproteponam.IdemsuperepistolamIohannis:[tract.5.]2.Si
quistantamhabueritkaritatem,utparatussitetiamprofratribusmori,perfectaestinillo
karitas;sednumquidmox,utnascitur,iamprorsusperfectaest?utperficiatur,nascitur;
cumfueritnata,nutritur;cumfueritnutrita,roboratur;cumfueritroborata,perficitur;cum
adperfectumuenerit,quiddicis?MichiuiuereChristusestetmorilucrum.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XVII.]Ineadem.[tract.IX.]

Sicutsetaintroducitlinum,itatimorkaritatem;crescitkaritas,minuiturtimor,ete
conuerso.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XVIII.]Ineadem.

Fortenataestintekaritas,sednondumperfecta;nolidesperare,nutrieam,neforte
suffocetur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XIX.]IdemadIeronimum.[epist.XXIX.]

Karitasinquibusdamperfectaest,inquibusdaminperfecta:perfectissimaautemin
hacuitahaberinonpotest.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XX.]ItemGregorius.

SisermomeusinueneritincordibusuestrisaliquamscintillamgratuitiamorisDei,
ipsamnutrite,adhancaugendamuosaduocarestudete.Etpaulopost:Flate,nutritein
uobis; ut cum creuerit, et flammam dignissimam fecerit omnium cupiditatum ligna
consumat.[Gratian.]Econtrarioetiamgradusinuirtuteesseprobantur,quiaetipsius
peccatigraduseuidenterapparent.Sicutenimnemorepentefitsummus,itanemorepente
fitturpis.HincetiamAugustinusin[lib.I.]sermoneDominiinmonte:[c.23.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXI.]

Sicut tribus gradibus ad peccatum peruenitur, suggestione, delectatione,

consensione: ita ipsius peccati tres sunt differentiae, et in corde, et in facto, et in
consuetudine,tamquamtresmortes;una,quasiindomo,idestcumincordeconsentitur
libidini;altera,quasiprolataiamextraportam,cuminfactumproceditassensio;tertia,cum
 876

inconsuetudinismalaetamquammoleterrenapremituranimus,quasiinsepulchroiam
putens. Que tria genera mortuorum Dominum resuscitasse, quisquis euangelium legit
agnoscit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXII.]ItemGregorius.[lib.XXV.Moralium,c.16.]

Sciendumquippeest,quodpeccatumtribusmodisadmittitur.Namautignorantia,
autinfirmitate,autstudioperpetratur,etgrauiusquideminfirmitate,quamignorantia,sed
multograuiusstudio,quaminfirmitatepeccatur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXIII.]Idem.[lib.XXI.Moraliumc.3.]

Interhecsciendumest,aliudesse,quodanimusdetemptationecarnispatitur,aliud
uero, cum per consensum delectationibus obligatur. Plerumque enim cogitatione praua
pulsatur,sedrenititur.Plerumqueautemperuersumquidconcipitintrasemetipsumetiam
perdesideriumuoluit.Etnimirummentemnequaquamcogitatioinmundainquinat,cum
pulsat,sedcumhancsibiperdelectationemsubiugat.Hincetenimpredicatoregregius:
Temptatio uos non apprehendat, nisi humana. Humana quippe temptatio est, qua
plerumque in cogitatione tangimur etiam nolentes, quia, ut nonnumquam illicita ad
animum ueniant, hoc utique in nobismetipsis ex humanitatis corruptibilis pondere
habemus.Iam uerodemoniaca etnonhumana esttemptatio, cumadhoc, quodcarnis
corruptibilitassuggerit,perconsensumseanimusastringit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXIV.]ItemIeronimus.[adc.1.Amos.]

Super tribus sceleribus Damasci etc. ut supra. [Gratian.] Non est mirum, si in
uirtutegradusessedicuntur,quandoquidemetpeccatigradusitaeuidentermonstrantur.
1.Hecitaquekaritas,queinPetroantenegationemherbafuit,etinsingulisnasciturante,
quamroboretur,antesuiperfectionemamittituretreparatur.UndeAugustinusinlibrode
correctioneetgratia:[c.7.]Quicumqueabillaoriginalidampnationeistadiuinaegratiae
largitatediscretisunt,nonestdubium,quinprocuretureiseuangelium,et,cumaudiunt,
credunt,etinfide,queperdilectionemoperatur,usqueinfinemperseuerant,et,siquando
exorbitant,correctiemendantur,etquidameorum,etsiabhominibusnoncorripiantur,in
uiam,quamreliquerant,redeuntetcetera.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXV.]Ineodem.

FirmumfundamentumDeistat,inmobilehabenssignaculumhoc:ScitDominus
quisunteius.Horumfides,queperdilectionemoperatur,profectoautomninonondeficit,
aut,siquisunt,quorumdeficit,reparanturante,quamuitaistafiniatur,etdeletainiquitate,
queintercurrerat,usqueinfinemperseuerantiadeputatur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXVI.]Ineodem.[c.9.]

Nulluseorumexbonoinmalumconmutatusfinithancuitam.
 877

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXVII.]Ineodem.

Talibus Deus diligentibus eum omnia cooperatur in bonum, usqueadeo prorsus

omnia,utetiam,siquieorumdeuiantetexorbitant,etiamhocipsumfacieteisproficerein
bonum.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXVIII.]ItemApostolusadGalathas.[c.5.u.6.]

Circumcisio non est aliquid, neque preputium, sed fides, que per dilectionem
operatur.Ethocoliminuobis,quiacurrebatisbeneperoperafideietexdilectione.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXIX.]ItemadEbreos.[c.6.u.10.]

NonesttaminiustusDeus,utobliuiscaturoperisuestrietc.[Gratian.]Operis,quod
omniasuafeceruntconmunia,ethocexdilectione,ethocadgloriamDei.Eccetriplex
bonum,quasidiceret:olimmultaoperatiestis,proquibus,sipenitetisdemalis,benefaciet
uobisDeus.RomanosquoqueetGalathasdumApostolusredargueret,meritofideiprobat
assecutos remissionem peccatorum, et sanctificationem in Spiritu sancto, et iusticiam
bonaeoperationis,queomniaautsinekaritatenumquamuereineisfuerunt,autueram
karitatemhabuerunt,aquapostealapsisuntquideoperibuslegisgloriabantur. Itemde
quolibetadultoAugustinusait:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXX.]

Tollekaritatem,odiumtenet. Item:1.Omnis,quinondiligit,odit.Itemin
euangelio:2.NemopotestduobusDominisseruire;autenimunumodiohabebit,et
alterumdiliget,autunumsustinebitetalterumcontempnet.[Gratian.]Adamuero,cumin
uirilietateaDominocreatussit,ante,quamadiabolotemptaretur,dumdelatereeiusuxor
formabatur,duminextasiraptusangelicaecuriaeintererat,dumeuigilansfuturaChristiet
ecclesiae sacramenta uaticinabatur, aut karitatem, aut odium habebat. Si autem odium
habebat,nonfuitdiabolusauctornostripeccati.Item,sisinekaritateaDeocreatusest,
similitudinemeiusnequaquaminsuicreationeaccepit.Item,sisinekaritatecreatusest,
iustusetinnocensaDeofactusnonest;creaturanamque,rationiscapaxetliberiarbitrii,
iusticiaeetinnocentiaesinekaritateparticepsessenonpotest.Colligiturergo,quodAdam
ante,quampeccaret,karitatemhabuit,sinequaiustusetinnocensessenonpotuit.Unde
AugustinusinGenesiadlitteram:[lib.VI.c.24.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXXI.]

Quomodorenouaridicimur, sinonrecipimus, quodperdidit primus homo?Hoc

planerecipimus,quiaiusticiam,exquaperpeccatumlapsusest.Etpaulopost:[c.7.]1.
Expoliantes uos ueterem hominem, induite nouum, qui renouatur in agnitione fidei
secundumimaginemeius,quicreauiteum. Hancimagineminspiritumentisinpressam
perdiditAdamperpeccatum.Etpostpauca:2.Stolaillaprimaipsaiusticiaest,unde
lapsusestAdam.
 878

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXXII.]IdeminomeliaXI.

Princeps uiciorum omnium, dum uidit Adam ex limo terrae ad imaginem Dei
factum,pudicitiaornatum,temperantiaconpositum,karitatesplendidum,primosparentes
illisdonisactantisbonisexpoliauit,pariteracperemit.Namquecumhominiabstulisset
pudicitiam,continentiam,suodominioeumsubiugauit.Etpaulopost:1.Adamamissa
temperantiafactusestintemperans;perditakaritatemalusinuentusest.

[P.2.Q.3.Tr. de pen. D.2. C. XXXIII.] Item Ambrosius [lib. VI. epist. 14.] ad
Sabinum.

QuandoAdamsoluserat,nonestpreuaricatus,quiamenseiusadherebatDeo.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXXIV.]Idemadeundem.[eodemlib.,ep.42.]

PrimushomoDeiopusrecens,confabulatorassiduus,quisanctorum,conplantatus
eratuirtutibus.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXXV.]IdeminExameron.[lib.VI.c.7.]

Illa anima a Deo pingitur, que habet in se uirtutum gratiam renitentem,

splendoremquepietatis.Illaanimabenedictaest,inquaelucetdiuinaeoperationiseffigies.
Illa anima bene picta est, in qua est splendor gloriae, et paternae imago substantiae.
Secundumhancimaginem,querefulget,picturapreciosaest. Secundumhancimaginem
depictusfuitAdamantepeccatum;sedubilapsusestdeposuit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXXVI.]Idemdefugaseculi.[c.4.]

SimilemDeiesseesthabereiusticiam,sapientiam,etinuirtuteesseperfectum.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXXVII.]Idemdeuitabeata.[c.5.]

Sapiens numquam inanis est, sed semper in se habens amictum prudentiae, qui
potestdicere:Iusticiaminduebam,uestiebamiudicium.Mentisnamquehecsuntinterna
uelamina,quenemoaliuspotestauferre,nisicumaliquemsuaculpadespoliat.Deniquesic
spoliatusAdamnudusinuentusest.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXXVIII.]IdeminlibrodeYsaacetanima.[c.5.]

SednecAdamprimusnuduserat,queminnocentiauestiebat.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XXXIX.]IdeminlibrodeParadyso.[c.13.]

Ut cognouerunt, quia nudi essent. Et ante quidem nudi erant; sed non sine
uirtutumtegumento.[Gratian.]Opponituretiamillud,quodomnisclamatauctoritas:sisic
permansisset,uteratantepeccatum,essettranslatusingloriam,quamhabiturisuntsancti;
sed nemo adultus sine karitate intrat: karitatem ergo habebat. 1. Item opponitur de
Moyse,cuiusfidemApostolusinepistolasuaadEbreosconmendans,dignispreconiiseius
meritapredicauit,dumsenegauitessefiliumfiliaePharaonis,malensaffligicumfratribus,
 879

quamperfruiiocunditatetemporalispalacii;dumfratriconpatiensEgiptiumsabuloobruit;
dumueritusanimositatemregisEgiptumreliquit;dumdiuinouallatusauxilioregisfurorem
contempsit, atque in uirtute signorum populum de Egipto eduxit. Que omnia quibus
laudibus sunt efferenda, si tunc karitas in eo non erat, cum non habeat in se aliquid
uiriditatisramusbonioperis,nisiprocedatexradicekaritatis?Quomodoautemkaritatem
nonhabebat,cuiDominusfacieadfaciemloquebatur,sicutloquisolethomocumamico
suo?Quomodokaritatemnonhabebat,quipropopulosupplicansdicebat:Autdimitteei
hancnoxam,autdelemedelibrotuo?Annonproximumdiligebat,quipropopulose
obiciens,illumabinterituliberauit?AnnonDeumdiligebat,quiproeoinuitulicultores
deseuiens,ipsiusuitulicaputinpulueremconminuit,atque,utinsecessumproiceretur,
aquae inmixtum Israelitis bibendum dedit, nonnullos ex eius cultoribus gladio feriri
precipiens, ut populum, cuius erat interitus maior futurus, Deo reconciliaret? An non
karitatemhabebat,decuiusspirituDominusaccepit,etsuperseptuagintasenioresIsraelis
posuit? Qui tamen ad aquam contradictionis de Dei potencia, siue de eius benignitate
dubitans, cum cetera certa fide promisisset, producturus aquam de petra, diffidenter
excrepuit,dicens:Numquiddepetrahacpoterouobisaquameducere?Quodnullileue
uideatur, cum in penam eius delicti sibi et Aaron a Domino dictum sit: Quia non
exaudistisuocemmeam,utglorificaretismecoramfiliisIsrael,nonintroducetispopulum
hunc in terram, quam dedi eis. 2. An non karitatem habebat Aaron, quando fratri
coadiutordatusest,utessetoseiusadpopulum,utfierentsignainEgiptopereum?Qui
tamen in cultura uituli postea consensum populo adhibuit. An non karitatem habebat,
quandoexomnimultitudinefiliorumIsraelsoluselectusestaDomino,utpontificatuante
eumfungeretur?Sikaritatemnonhabebat,bonusnonerat;siautembonusnonerat,curpre
ceterisaDominoinpontificemelectusest?Annonkaritatemhabebat,quandopropopulo
cum thuribulo incendio se opposuit, et iram placauit? Et tamen, ut premissum est, ad
aquamcontradictionisiramDominiaduersumseposteaprouocauit. 3.Numquidetiam
Dauidkaritatemnonhabuit,superquemspiritusDominiadieunctionisdirectusest?An
fortediceturdirectusessesupereum,utextuncgratiamprophetandihaberet,nonutexeo
gratiamdiuinaedilectionisacciperet?Quodabsurdumplaneuideturdeeosentire,dequo
Dominus ait: Inueni hominem secundum cor meum. Quomodo etiam karitatem non
habebat,quiquerentianimamsuampepercit,etquiaoramclamidiseiusprecidit,posteacor
suum grauiter percussit, clamans: Quem persequeris rex Israel, canem mortuum, et
culicemunum?Quomodokaritatemnonhabebat,quimorteminimicisuitamgrauissime
tulit?Quomodokaritatemnonhabebat,quiaquamdecisternaBethleemsuorumpericulo
sibioblatamnonbibit,sedcoramDominolibauit?Quomodokaritatemnonhabebat,qui
irrisusaMicholfiliaSaul,eoquodantearchamDominicytharametpsalteriumpercutiens
saltasset, ait: Ludam, et uilior fiam in oculis meis. Si karitatem non habebat, qua
conscientiasecurussibiipsiinprecabaturdicens:Sireddidiretribuentibus michimala,
decidammeritoabinimicismeisinanis?Sikaritatemnonhabebat,quatemeritateiustese
iudicari rogabat,dicens:Iudica me,Domine,secundumiusticiammeam,etsecundum
innocentiammeamsuperme?Idem:Iudicame,Domine,quoniamegoininnocentiamea
ingressussum?Ettamenposttotetinnumeraaliadiuinaeetsupernaedilectionisiudicia
quamgrauiterdeliqueritnullusignorat,quiBethsabeaeadulterium,etUriaehomicidium
audiuit.CuiuspenitenciamsisinekaritateDominoobtulit,ueramcordiscontritionemnon
habuit.QuomodoergosacrificiumcontriticordisetspirituscontribulatiDominopromittere
audebat,dicens:Siuoluissessacrificium,dedissemutique;holocaustisnondelectaberis.
SacrificiumDeospirituscontribulatusetc.?Denique,cumfalsaepenitenciaenullaaDeo
promittaturremissio,quomodoaProphetaaudiremeruit:Dimissumestpeccatumtuum,
siueramcontritionemcordisnonhabuit?Euidenteritaqueapparet,eumtunckaritatem
 880

habuisse,etexkaritatesacrificiumcordiscontritietspirituscontribulatiDominoobtulisse;
alioquin temerariepostulasset:Auertefaciemtuamapeccatis meis,etcetera,quein
eodemPsalmocontinentur,nisiodiummalietdilectioboniadhumilitatempenitenciae
illumprouocasset.DequoetiamS.AmbrosiusinlibrodeanimaetYsaac[c.3.]scribit,
dicens: Fugerat sanctus Dauid odia Saul regis, non relinquens terras, sed declinans
contagiaregisinmitisetsuperbi,quiamenseiusadherebatDeocuinullusadultussine
karitateadhererepotest.Ettamen,quamgrauiterinpopulidinumerationeposteadeliquerit,
ipsius delicti pena indicauit. 4. Item, secundum hanc sentenciam qui criminaliter
delinquituerampeccatorumremissioneminbaptismoconsecutusnonest,siueinannis
infantiaesiueadultusadbaptismaaccessit,quiaDeiamoremnonhabuit,sinequonemo
inuenitumquamgratiam,atqueitasecundumheresimIouiniani,siuereexaquaetSpiritu
quisrenatusest,ulteriuscriminaliterpeccarenonpotest,uel,sicriminaliterpeccat,aqua
tantum, non Spiritu probatur esse renatus. Cui sentenciae illud epistolae Iohannis
consentireuidetur: Omnis,quinatusestexDeo,peccatumnonfacit,quoniamsemen
ipsiusineomanet;etnonpotestpeccarequiaexDeonatusest.Inhocenimmanifestisunt
filiiDei,etfiliidiaboli.Etinfineepistolae:Omnis,quinatusestexDeo,nonpeccat,sed
generatioDeiconseruateum,etmalignusnontangiteum.VerumhecauctoritasApostoli
quantumillisentenciaefaueat,atqueillaerrorissectaquamueritatisitaduersa,Ieronimus
ostendit,scribenscontraIouinianum:[lib.II.inprincipio]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XL.]

Sienim,omnis,inquit,quinatusestexDeo,nonpeccat,etadiabolotemptarinon
potest: quomodo precipit, ut caueant, ne temptentur, dicens: Filioli, custodite uos a
simulachris?Etineademrursusepistola:Sidixerimus,quiapeccatumnonhabemus,ipsi
nosseducimus,etueritasinnobisnonest.Siconfiteamurpeccatanostra,fidelisestet
iustus,utremittatnobispeccatanostra,etemundetnosabomniiniquitate.Sidixerimus,
quoniam non peccauimus, mendacem facimus eum, et uerbum eius non est in nobis.
Estimo,quodbeatusIohannesbaptizatusadbaptizatosscripserit,etquodomnepeccatum
ex diabolo sit. Ille peccatorem se confitetur, et sperat remissionem peccatorum post
baptisma.EtIouinianusmeusdicit:Netangasme,quoniammundussum.Quidergo?
ContrariasibiApostolusloquitur?Minime.Ineodemquippeloco,curhocdixerit,statim
edixit:Filiolimei,hecscribouobis,utnonpeccetis;sedetsiquispeccauerit,aduocatum
habemusapudPatremIesumChristumiustum,etipseestpropitiatiopropeccatisnostris:
non pro nostri autem tantum, sed etiam pro totius mundi. Et in hoc scimus, quoniam
cognouimuseum,simandataeiusobseruemus.QuidicitsenosseDeum,etmandataeius
noncustodit,mendaxest,etineoueritasnonest.Quiautemseruatuerbumeius,uerein
hockaritasDeiperfectaest.Inhocscimus,quoniaminipsosumus.Quidicit,seinipso
manere,debet,sicutilleambulauit,etipseambulare.Proptereascribouobis,filiolimei,
omnis,quinatusestexDeo,nonpeccat.Ideodicouobisutnonpeccetis,ettamdiuuos
sciatis in generatione Domini permanere, quamdiu non peccaueritis; immo, qui in
generatione Domini perseuerant peccare non possunt. Que enim conmunicatio luci et
tenebris?ChristoetBelial?Quomododiesetnoxmiscerinequeunt,siciusticiaetiniquitas,
peccatumetbonaopera,Christusetantichristus.SisusceperimusChristuminhospicio
pectorisnostri,illicofugamusdiabolum.Sipeccauerimus,etperpeccatiianuamingressus
fueritdiabolus,protinusChristusrecedit.UndeetDauidpostpeccatum:Reddemichi,ait,
leticiam salutaris tui, scilicet quam peccando amiserat. Qui dicit se nosse Deum, et
mandataeiusnoncustodit,mendaxest,etineoueritasnonest.Christusueritasappellatur
immoest:Egosum,inquit,uiaetueritas,etuita.Frustraineonobisapplaudimuscuius
 881

mandatanonfacimus.Scientibonumetnonfacientiillud,peccatumest.Quomodoenim
corpussinespiritumortuumest,sicetfidessineoperibusmortuaest.Necgrandeputemus
unumDeumnosse,cumetdemonescredantetcontremiscant.Quidicitseinipsomanere,
debet,sicutilleambulauit,etipseambulare.IV.Pars.1.Eligataduersariuseduobus
quoduult,optionemdamus;manetinChristo,annonmanet?Simanet,itaergoambulet,ut
Christus.SiautemtemerariumestsimilitudinemuirtutumDominipolliceri,nonmanetin
Christo,quianoningreditur,utChristus.Illepeccatumnonfecit,necinuentusestdolusin
oreeius,qui,cummalediceretur,nonremaledixit,ettamquamagnuscoramtondentese,sic
nonaperuitossuum;adquemuenitprincepsmundiistius,etinuenitineonichil;quicum
peccatumnonfecisset,pronobispeccatumeumfecitDeus.Nosautemiuxtaepistolam
Iacobimultapeccamusomnes,etnemomundusapeccatis,necinfans,siuniusdieiquidem
fuerituitaeius.Quisenimgloriabiturcastumsehaberecor?autquisconfidetmunduma
peccatisseesse?tenemurquereiinsimilitudinempreuaricationisAdae. UndeetDauid:
Ecce,ait,ininiquitatibusconceptussum,etindelictispeperitmematermea.EtB.Iob:
Si fuero iustus, os meum inpia loquetur, et si sine crimine, prauus inueniar, et si
purificatus in niue, et lotus mundis manibus, satis me sorde tinxisti, et execratum est
uestimentummeum.Verum,nepenitusdesperemus,arbitrantes,nospostpeccatabaptismi
nonpossesaluari,statimhocipsumtemperat.Etsiquispeccauerit,aduocatumhabemus
apudPatremIesumChristumiustum,etipseestpropitiatiopropeccatisnostris;nonpro
nostris autem tantum, sed etiam pro totius mundi. Hoc ad credentes post baptisma
loquitur, et aduocatum pro delictis eorum Dominum pollicetur. Nec dicit, siquid
peccaueritis,aduocatumhabetisapudPatremIesumChristum,etipseestpropitiatiopro
peccatis uestris,ne eos diceres nonplena fide baptisma consecutos; sed:aduocatum,
inquit,habemusapudPatremIesumChristum,etipseestpropitiatiopropeccatisnostris,
et non solum pro Iohannis aliorumque peccatis, sed etiam, prototius mundi. Intoto
autemmundoetApostolisunt,omnesquecredentes.Exquibusliquidoconprobatur,post
baptismapossepeccare.FrustraenimaduocatumhabemusapudpatremIesumChristum,si
peccari nonpotest.Petrusapostolus,adquemdictum fuerat:Quilotus est,nonhabet
necesse, ut iterum lauet; et: Tu es Petrus, et super hanc petram edificabo ecclesiam
meam, abancilla perterritus negat. EtipseDominus:Symon,ecce,inquit, sathanas
postulauituos,utcribraretsicuttriticum;egoautemrogauiprote,nedeficeretfidestua.
Etinfra:2.Sinonpeccamuspostbaptisma,curnobisposcimuspeccatadimitti,quein
baptismate iam dimissa sunt? Aliud est autem, si ad catecuminos hec oratio pertinet,
dimittenobisdebitanostrasicutetnosdimittimusdebitoribusnostrisetnonconuenit
fidelibusetChristianis.Paulusuaselectioniscastigatcorpussuum,etinseruitutemredigit,
nealiispredicansipsereprobusinueniatur.3.AdEbreosquoquescribensait:Inpossibile
estenim,eos,quisemelsuntilluminati,etgustaueruntdonumceleste,etparticipesfacti
suntSpiritussancti,gustaueruntnichilominusbonumDeiuerbum,uirtutesqueseculifuturi,
etprolapsisunt,renouariiterumadpenitenciam,rursuscrucifigentessibimetipsisfilium
Dei,etostentuihabentes.Certeeos,quiilluminatisunt,etgustaueruntdonumceleste,et
participes facti sunt Spiritus sancti, gustaueruntque bonum Dei uerbum, negare non
possumusbaptizatos. Siautembaptizatipeccarenonpossunt,quomodonuncApostolus
dicit:Etprolapsisunt?VerumneMontanusetNouatushincredeant,quicontendunt,non
posse renouari per penitenciam eos, qui crucifixerunt sibimet filium Dei, et ostentui
habuerunt, consequenter hunc errorem soluit et ait: Confidimus autem de uobis,
dilectissimi,melioraetuiciniorasaluti,tametsiitaloquimur.NoniniustusestDominus,ut
obliuiscaturoperisuestri,etdilectionis,quamostendistisinnomineipsius,quiministrastis
sanctis,etnuncministratis.EtreueragrandisiniusticiaDei,sitantumpeccatapuniret,et
bonaoperanonsusciperet.Locutussum,inquitApostolusita,utapeccatisuosretraherem,
 882

etdesperationismetufaceremcautiores.Ceterumconfidodeuobis,karissimi,melioraet
uiciniora saluti. Neque enim iusticiae Dei est, ut obliuiscatur bonorum operum, et
ministerii,quodpropternomeneiusexhibuistisetexhibetisinsanctos,ettantummeminerit
peccatorum.Etpaulopost:4.LiberiarbitriinoscondiditDeus,necaduirtutem,necad
uicianecessitatetrahimur;alioquin,ubinecessitasneccoronaest.Sicutinbonisoperibus
perfector est Deus: (non est enim uolentis, neque currentis, sed miserentis Dei et
adiuuantis,utperuenireualeamusadcalcem),sicinmalisatquepeccatisseminanostra
suntincentiua,etperfectiodiaboli.Cumuiderit,nossuperfundamentumChristiedificasse
fenum, ligna, stipulam, tuncsupponitincendium. Edificemus aurum, argentum, lapides
pretiosos,ettemptarenonaudebit.Quamquametinhocnonsitcertaetsecurapossessio.
Sedet quippeleoininsidiis,utinoccultis interficiat innocentem: etuasafiguliprobat
fornax, homines autem iustos temptatio tribulationis. Et in alio loco scribitur: Fili,
accedensadseruitutemDei,preparateadtemptationem.RursusidemIacobusait:Estote
factoresuerbi,etnonauditorestantum.Siquisauditorestuerbi,etnonfactor,istesimilis
est uiro, qui considerat uultum natiuitatis suae inspeculo; considerauit illud, et statim
recedensoblitusest,qualisfuerit.Frustramonuit,utiungerentoperafideisipostbaptisma
peccarenonpoterant. Quitotam,inquit,legem,seruauerit,etinunopeccauerit,factus
estomniumreus.Quisnostrumestabsquepeccato?conclusitDeusomniasubdelicto,ut
omnibusmisereatur.Petrusquoque:Nouit,inquit,Deuspiosdetemptationeeripere.Et
defalsisdoctoribus:Hisuntfontessineaqua,etnebulaeturbinibusexagitatae,quibus
caligo tenebrarum reseruatur. Superba enim uanitatis loquentes pelliciunt in desideriis
carnis luxuriae eos, qui paululum effugerant, et ad errorem conuersi sunt. Nonne tibi
uidetur pinxisse sermo apostolicus nouam imperitiae factionem? Aperiunt enim quasi
fontes scientiae, qui aquam non habent doctrinarum, promittunt imbrem, uelut nubes
propheticae, ad quas perueniat ueritas Dei, et turbinibus exagitantur demonum atque
uiciorum.Locunturgrandia,ettotuseorumsermosuperbiaest,(inmundusautemestapud
Deum omnis, qui exaltat cor suum), ut qui paululum refugerant a peccatis ad suum
reuertantur errorem, et suadent in luxuria ciborum carnisque deliciis. Quis enim non
libenter audiat: Manducemus, et bibamus, et in eternum regnabimus? Sapientes et
prudentesprauosuocant;eosuero,quidulcessuntinsermonibus,plusaudiunt.Iohannes
apostolus, immo in Iohanne Saluator scribens Angelo ecclesiae Ephesi: Scio, inquit,
operatua,etlaborem,etpatienciamtuam,etquiasustinuistipropternomenmeum,etnon
defecisti; sedhabeoaduersumte, quodkaritatem tuam primam reliquisti. Memoresto,
undececideris,etagepenitenciam,etprimaoperafac.Sinautem,ueniotibi,etmouebo
candelabrum tuum de loco suo, nisi penitenciam egeris. Similiter ceteras ecclesias,
Smirnam, Pergamum, Thyatiram, Sardis, Philadelfiam, Laodiciam, ad penitenciam
prouocat,et,nisireuertanturadoperapristina,conminatur,etinSardispaucoshaberese
dicit,quinoncoinquinaueruntuestimentasua,etambulaturisuntcumeoinalbis,quia
dignisunt.Cuiautemscribit:Memento,undececideris,et:Ecce,missurusestdiabolus
exuobisincarcerem,uttemptemini,et:Scio,ubihabitas,ubiestsedessathanae,et:In
mente habe,qualiter acceperis et audieris, et: Serua, etpenitenciam age,et reliqua?
utiquedicit,quicrediderit,etbaptizatusfuerit,etstansquondamcorruitperdelictum.5.
Paulisperdeueteritestamentoexempladistuleram,quiasolent,ubicumquecontraeosfacit,
dicere:LexetprophetaeusqueadIohannem.Ceterumquisignoretsubaltadispensatione
Deiomnesretrosanctoseiusdemfuissemeriti,cuiusnuncChristianisunt?Quomodoante
Abrahamplacuitinconiugio,sicnuncplacentuirginesinperpetuacastitate.Seruiuitille
legi et tempori suo, seruiamus et nos legi et tempori nostro, in quos fines seculorum
deuenerunt.DauidelectussecundumcorDomini,quiomneseiusfaceretuoluntates,etqui
inquodamPsalmodixerat:Iudicame,Domine,quoniamegoininnocentiameaingressus
 883

sum,etinDominosperansnoninfirmabor.Probame,Domine,ettemptame;urerenes
meos, et cor meum, postea temptatus a diabolo, et post peccatum penitens loquitur:
Misereremei,Deus,secundummagnammisericordiamtuam.Magnumpeccatummagna
uultdelerimisericordia.SalomonamabilisDomino,etcuibisfueratDeusreuelatus,quia
amator mulierum fuit, a Dei amore discessit; Manassem impiissimum regem post
captiuitatemBabilonicaminpristinamdignitatemliberdierumrestitutumrefert.EtIosias
uirsanctusincampoMageddonabEgiptioregeconfoditur.IesusquoquefiliusIosedech
sacerdosmagnus,quamquamintypoprecesseritSaluatoris,quinostrapeccataportauit,et
alienigenam sibi ex gentibus copulauit ecclesiam, tamen secundum litteram post
sacerdotiumsordidatusinducitur,etstatdiabolusadextriseius,etcandidaillideinceps
uestimenta redduntur. Superfluum est de Moyse et Aaron scribere, quod ad aquam
contradictionis offenderint Deum,etterram repromissionis nonintrauerint, cum B.Iob
angelos quoque et omnem creaturam peccare posse conmemoret, dicens: Quid enim
numquidhomomundusestcoramDeo?autaboperibussuissinemaculauir?sicontra
seruos suos non credit, et aduersos angelos suos prauum quid repperit: quanto magis
habitantesindomibusluteis,dequibusetnosexeodemlutosumus? Temptatioestuita
hominissuperterram.Etceciditlucifer,quimittebataduniuersasnationes,etille,quiin
paradysodeliciaruminterduodecimnutritusestlapides,uulneratusamonteDominiad
inferna descendit. Unde et Saluator in euangelio: Videbam, inquit, sathanam, quasi
fulgurdecelocadentem.Sialtissimaillasublimitascecidit,quiscaderenonpossit?Siin
celo ruinae, quanto magis in terra. Et tamen, cum ceciderit lucifer, immo post casum
coluber antiquus, uirtus eius in lumbis est et potestas eius super umbilicum uentris.
Obumbranturineoarboresmagnae,etdormitiuxtaiuncum,etcalamum,etcaricem.Ipse
estrexomnium,quiinaquissunt,ubiscilicetuoluptas,etluxuria,etpropagoetirrigatio
nuptiarum.Etinfra:6.Transiuimusadsecundamparticionem,inquanegateos,qui
totafidebaptismaconsecutisunt,deindepossepeccare,etdocuimus,quodexceptoDeo
omniscreaturasubuiciosit,nonquoduniuersipeccauerint,sedquodpeccarepossint,et
similium uina stantium metus sit. [Gratian.] Euidenter itaque ex premissis apparet,
nonnulloskaritatemhabere,quamposteacriminaliterdelinquendoamittunt.Quodsiquis
contendatnondeuirtute,seddeuirtutisoperedebereintelligi,deliberetquidrespondeatde
innocentia Adae, de iusticia Dauid Moysi, et ceterorum, qui plena fide ad baptisma
accedentes,licetposteaprolapsurisint,tamencelestiadonadegustant,etSpiritussancti
fiunt participes, utnonsolumantehumanos,uerumetiam ante Deioculos exaqua et
Spiritu sancto inueniantur renati; qui,sikaritatem nonhaberent anteDei oculos;aqua
tantumregenerarentur,nonSpiritu.Operaenim,seusacramentorumparticipatio,nisiex
karitateprocedant,apudDeumneciusticiam,necinnocentiamprestant.Sienim,inquit
Apostolus, habuero omnem finem, ita ut montes transferam, et si distribuero omnes
facultatesmeasincibospauperum,etsitradiderocorpusmeumita,utardeam,karitatem
autem non habeam, nichil michi prodest. 1. Sed quia de predestinatis ad uitam a
nonnullisconceditur,quodkaritatemamittant,etamissamrecuperent,dereprobisetiam
uidendumest,anipsikaritatemhabeant,quaamissaposteadampnentur.Dehisitascribit
Augustinusinlibrodecorrectioneetgratia:[c.9.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XLI.]

Apostolus, sciens,nonnullos diligere Deum, et in eo modousque in finem non

perseuerare, mox addidit: his, qui secundum propositum uocati sunt sancti etc. In
eodem:[c.6.]1.Anadhucetistenolenscorripipoteritdicere:Quidegofeci,quodnon
accepi? quem constat accepisse, etsuaculpa quodacceperat amisisse.Possum, inquit,
 884

possumomnino,quandomearguisdicere,quodexbonauitainmalam meauoluntate
relapsussumadhuc:quidfeci,quodnonaccepi?Accepienimfidem,queperdilectionem
operatur,sedinillausqueinfinemperseuerantiamnonaccepi.Ineodem:[c.9.]2.In
bono illos uolebam proculdubio manere; erant utique in bono, sed in eo non
permanserunt.Ineodem:[c.13.]3.Propterhuiusutilitatemsecreticredendumest,
quosdamdefiliisperditionisnonacceptodonoperseuerandiusqueinfinem,fide,quaeper
dilectionemoperatur,incipereuiuere,etposteacadereetc.[Gratian.]Multasimiliade
reprobisdeeuangelioetiam:Quiperseueraueritusqueinfinem,etc.Ineodem:Iterum
homoisteincepit,etc.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XLII.]Itemineodem.[c.8.]

Mirandumest,quareDeusquibusdamfiliisperditionisdetfidemperdilectionem
operantem,necdetineaperseuerantiam.[Gratian.]Itemilludeuangelii:Nonquiceperit,
sedquiperseueraueritusqueinfinem,hicsaluuserit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XLIII.]ItemGregorius.[lib.VIII.Moralium,cap.35.]

Multibeneincipiunt,quiinmalouitamfiniunt.[Gratian.]Nonautembeneincipit
quinumquamexkaritateoperatur.Quodsiexkaritatealiquidagit,etkaritatemaliquando
inipsonecesseestesse.V.Pars.1.IlludautemGregorii:Quiseducipossuntquandoque
non reuersuri etc., non de omnibus generaliter reprobis, sed de ypocritis specialiter
intelligendumest.Quodexuerbiseiusdemeuidenterdaturintelligi.Cumenimquestionem
proponeret,curmisericorsDeusistafieripermittat,utLeuiathanseununcpersuggestiones
callidas,siueperdampnatumillum,quemreplet,hominem,uelsolissibiradios,idest
doctos quosque sapientesque subiciat, uel aurum, hoc est uiros sanctitatis claritate
fulgentes, quasi lutum sibi uiciis coinquinando substernat, mox in eiusdem questionis
solutionesupposuit,dicens:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XLIV.]

Citius ad hoc respondemus, quia aurum, quod prauis eius persuasionibus quasi
lutumsternipotuerit,aurumanteDeioculosnumquamfuit.Quienimseduciquandoque
nonreuersuripossunt,quasihabitamsanctitatemanteoculoshominumuidenturamittere,
sedeamanteDeioculosnumquamhabuerunt.Sepenamquehomomultisoccultepeccatis
inuoluitur, et in una aliqua uirtute magnus uidetur, que ipsa quoque uirtus inanescens
deficit, quia, dum innotescit hominibus, proculdubio laudatur, eiusque fauor inhianter
appetitur:undefit,utetipsauirtusanteDeioculosuirtusnonsit,dumabsconditquod
displicet,proditquodplacet.QueitaqueessemeritaapudDeumpossunt,quandoetmala
occultasunt,etbonapublica?Plerumqueenim,sicutdiximus,latetsuperbia,etcastitas
innotescit. Atque ideo ostensa diu castitas circa finem uitae perditur, quia cooperta
superbiausqueadfinemincorrectaretinetur.Aliuselemosinisuacat,propriadistribuit,sed
tamen multis iniusticiis seruit, uel fortasse linguam in detractionibus exercet, et fit
plerumque,utis,quimisericorsfuerat,iuxtauitaesuaeterminumrapacitatisetcrudelitatis
stimulis inardescat. Quod ualde iusto iudicio agitur, ut perdat et ante homines unde
hominibus placuit, qui hoc, unde Deo displicuit, corrigere numquam curauit. Alius
patienciaestudet,sedinuiderealiis,etseruaremaliciamincordenoncauet,fitquandoque
inpatiens,quiadiulatuitdolens.Hiitaqueetperaliquidaurumsunt,etperaliquidlutum
sunt.Atquehocaurumquasilutumsternitur,quandooccultispeccatisexigentibusetiam
 885

uirtus, que publice claruerat, dissipatur. 1. Sed operae precium credimus, si in his
uirtutem superni ordinis subtilius perpendamus. Sepe enim Deus omnipotens occulta
eorum mala diu tollerat, et aperta eorum bona electorum suorum usibus profutura
dispensat. Nam nonnulli, mundum nequaquam funditus deserentes, non perseueraturi
angustum iter arripiunt, sed ad querendam angustam uiam exemplo suo eos, qui
perseueraturisunt,accendunt.Undecontingitplerumque,uthocipsum,quodbeneuidentur
uiuere,nonsibi,sedpotiussoliselectisuiuant,dumexemplissuisadbeneuiuendistudia
perseueraturosaliosnonperseueraturiprouocant.Sepeenimquosdamuidemusaduiam
ingredi, ad locum propositum festinare, quos alii, quia euntes conspiciunt, secuntur,
eundemquepariterlocumpetunt;sedfitplerumque,utirruentealiquoinplicationisarticulo
postseredeantquipreibant,ethiadlocumperueniant,quisequebantur.Itanimirumsunt
quinonperseuerantetuiamsanctitatisarripiunt.Idcircoenimuirtutisiternonperuenturi
inchoant,uteis,quiperuenturisunt,uiam,quagradiantur,ostendant,quorumetiamcasus
utilitatenonmodicaelectorumprouectibusseruit,quiaillorumlapsumdumconspiciunt,de
suostatucontremiscunt,etruina,queillosdampnat,istoshumiliat.Discunteniminsuperni
adiutorii protectione confidere, dum plerosque conspiciunt de suis uiribus cecidisse.
Quandoergobeneagereuidenturreprobi,quasiplanumiterelectissequentibusmonstrant.
Quandoueroinlapsumnequiciaecorruunt,electis postsepergentibusquasicauendam
superbiaefoueamostendunt.[Gratian.]Quodueroreprobineganturcomederepanem,qui
decelodescendit,uelbibereaquamuiuam,nonsicaccipiendumest,utakaritatepenitus
credantur alieni, sed ut in karitate radicem figere non intelligantur. Aliud est enim
manducareuelbibere,atquealiuddegustare.UndeineuangeliodeChristolegitur:Etcum
gustasset,noluitbibere.Bibitergoaquamuiuam,manducatpanem,quidecelodescendit,
quiinkaritateradicemfigit;degustat,quieaaliquatenusconmunicat,aquapostearecedit
delinquendo.DequalibusApostolusait:Inpossibileest,eos,quisemelilluminatisunt,et
gustauerunt celeste donum, et post hec omnia prolapsi sunt, rursus renouari ad
penitenciam.1.Hincetiamdiabolusinueritatestetisse,nonineacreatusessenegatur.
Fuiteniminueritateconditus;sed,dumdesesuperbiendopresumpsit,abeaalienusfactus
est.Inueritateautemquomodocreatusperhibetur,sisinedilectionesuiconditoriscreatus
esseprobatur?AutquomodobonusaDeoconditusasseritur,sinichildiuinaedirectionisin
suicreationeaccepit?Quomodoantesuperbiaemotumsineuicioextitit,siconditorem
suum nullatenus dilexit? Aut quomodo par, siue exellentior ceteris creatus dicitur, si,
nonnulliseoruminDeiamoreconditis,hicabeiusdilectioneuacuusfactusest? Unde
autemhecdifferentiainterbonosetmalosangelosprocessit?Siexcreante,iniustusuidetur
Deus,quiantepeccatuminfertpenam,uelquihocpunit,quodcreandoinfudit.Siautem
non ex creante, cum non ex traduce, restat, ut ex propriae libertatis arbitrio uicium
superbiaeinangelicamnaturamprocesserit.Bonaergoconditaest,quesuouicioabonoin
malumconmutataest.Sedquomodobonaessepotuit,sidilectionepenituscaruit?Neque
enimangelusnobissimilisfactusest,quosusqueadtempusetatiscertuminfirmitasgrauat,
utnequeuirtus,nequeuiciumulluminnobisobtineatlocum.Accepitergodilectionemin
sui creatione, sicut et ceteri, de quibus dicitur: Angelicae uirtutes, que in Dei amore
perstiterunt.Nonait,queDeumdiligereceperunt,sed:queineiusamoreperstiterunt,
queexcreationediligereceperant,utprincipiumdiuinaedilectionisomnibuscredaturesse
conmune, perseuerantia uero eorum tantummodo intelligatur, qui in retributione hoc
accipere meruerunt, ut confirmati ulterius cadere non possent, et hoc de se certissime
scirent.UndebeneapudMoysempriuscelum,deindefirmamentumfactumessedicitur,
quanimirumangelicanaturapriusequalitersubtilisinsuperioribusestcondita,posteain
persistentibusinamoresuiconditorismirabiliterconfirmata.2.HincetiamGregoriusin
Moralibusmultadeperfectioneangelicaecreationisreplicans,karitaterepletumnegat,non
 886

eapenitusuacuumasserit,quasipenituscaruisset,numquamea,quedeeiusexcellentia
dicuntur,conuenienterdeeointelligipossent.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.2.C.XLV.]

Principium enim, inquit B. Gregorius, uiarum Dei Behemoth dicitur, quia

nimirum, cum cuncta creans ageret, hunc primum condidit, quem reliquis angelis
eminentioremfecit.HuiusprimatuseminentiamconspicitPropheta,cumdicit:Cedrinon
fueruntaltioresilloinparadysoDei;abietesnonadequaueruntsummitatemeius;platani
non fuerunt equales frondibus illius; omne lignum preciosum paradysi Dei non est
assimilatumillietpulchritudinieius,quoniamspeciosumfeciteuminmultis,condensisque
frondibus.Quidnamqueaccipiincedris,abietibus,etplatanispotest,nisiillauirtutum
celestiumproceraecelsitudinisagmina,ineternaeleticiaeuiriditateplantata?Quequamuis
exelsasintcondita,huictamennecprelatasunt,necequata,quispeciosusfactusinmultis,
condensisque frondibus dicitur, quia prelatum ceteris legionibus tanta illum species
pulchriorem reddidit, quanta et supposita angelorum multitudo decorauit. Ista arbor in
paradysoDeitotquasicondensasfrondeshabuit,quotsubsepositassupernorumspirituum
legiones attendit. Qui et idcirco peccans sine uenia est dampnatus, quia magnus sine
conparationefueratcreatus.HinceirursumpereundemProphetamdicitur:Tusignaculum
similitudinisplenussapientia,etperfectusdecore,indeliciisparadysiDeifuisti.Multa
enimdeeiusmagnitudinelocuturus,primouerbocunctaconplexusest.Quidnamqueboni
nonhabuitquisignaculumDeisimilitudinisfuit?Desigilloquippeannulitalissimilitudo
imaginaliter exprimitur, qualis in sigillo eodem essentialiter habetur. Et licet homo ad
similitudinem Dei creatus sit, angelo tamen quasi maius aliquid tribuens, non eum ad
similitudinemDeiconditum,sedipsumsignaculumDeisimilitudinisdicit,ut,quosubtilior
est natura, eo in illum similitudo Dei plenius credatur expressa. 1. Hinc est, quod
primatuseiuspotenciamadhucinsinuansidemProphetasubiungit:Omnislapispreciosus
operimentum tuum,sardius,ettopazius,etiaspis,crisolitus,onix,etberillus,saphirus,
carbunculus, et smaragdus. Nouem dixit genera lapidum, quia nimirum nouem sunt
ordinesangelorum.Namcumpersacraeloquiaangeli,archangeli,thronietdominationes,
uirtutes, principatus, potestates, Cherubim et Seraphim aperta narratione memorantur,
supernorum ciuium quantae sint distinctiones ostenditur; quibus tamen Behemoth iste
opertusfuissedescribitur,quiaeosquasiuestemadornamentumsuumhabuit,quorumdum
claritatem transcenderet, ex eorum conparatione clarior fuit. 2. De cuius adhuc
descriptionesubiungit:Aurumopusdecoristui,etforaminatuaindie,quacondituses,
preparatasunt.Aurumopusextititdecoriseius,quiasapientiaeclaritatecanduit,quam
bene creatus accepit. Foramina uero in lapidibus idcirco fiunt, ut uinculati auro in
ornamenticonpositioneiungantur,etnequaquamasedissideant,quosinterfusumaurum
repletisforaminibusligat.Huiusergolapidisindiecondicionissuaeforaminapreparata
sunt,quiauidelicetcapaxkaritatisestconditus,quasirepleriuoluisset,stantibusangelis
tamquampositisinregisornamentolapidibusinhererepotuisset.Sienimkaritatisaurosese
penetrabilemprebuisset,sanctisangelissociatusinornamento,utdiximus,regiolapisfixus
maneret. Habuit ergo lapis iste foramina; sed superbiae uicio karitatis auro non sunt
repleta. Nam quia idcirco ligantur auro, ne cadant, idcirco iste cecidit, quia etiam
perforatusmanuartificisamorisuinculisligaricontempsit.Nuncautemceterilapides,qui
hic similiter fuerant perforati, penetrantes se inuicem karitate ligati sunt, atque hoc in
munere,istocadente,meruerunt,utnequaquamiamdeornamentoregiocadendosoluantur.
3.HuiusprincipatuscelsitudinemadhucidemProphetaintuensadiungit:TuCherub
extentus, et protegens in monte sancto Dei, et in medio lapidum ignitorum perfectus
 887

ambulasti.Cherubquippeplenitudoscientiaeinterpretatur,etidcircoisteCherubdicitur,
quia transscendisse cunctos scientia non dubitatur, qui in medio lapidum ignitorum
perfectus ambulauit, quia inter angelorum corda karitatis igne succensa clarus gloria
condicionisextitit.Quembeneextentumacprotegentemdicit.Omneenim,quodextenti
protegimus, obumbramus, quia conparatione claritatis suae obumbrasse ceterorum
claritatem creditur, ipse fuisse extentus et protegens repperitur. Reliquos enim quasi
obumbrandooperuit,quieorummagnitudinemexcellentiamaioretransscendit.4.Quod
ergo illic speciosus in multis frondibus, quod illic signaculum similitudinis, quod illic
Cherub, quodillic protegens dicitur, hoc hicuoce dominica Behemoth iste principium
uiarumDeiuocatur.Dequoidcircotammira,inquibusfuit,etqueamisit,insinuat,ut
hominiostendat,quidipse,sisuperbiat,deelationissuaeculpapassurussit,siferiendoilli
parcerenoluit,quemcreandoingloriatantaeclaritatiseleuauit.Consideretergohomo,
elatusquidinterramereatur,etsiangelisprelatusinceloprosternitur.VI.Pars.[Gratian.]
Karitasautem,queinaduersitatedeseritur,ficta,idestfictilisetfragilis,esseperhibetur,
sicutfides,exquakaritas procedit,ficta,idestfragilis,apudApostolumessenegatur.
Similiterkaritas,queinaduersitatedeseripotest,diciturnumquamuerafuisse.Sicutenim
Ieronimus contra Iouinianum scribit: Omnis creatura sub uicio est, non quod omnis
peccauerit,sedquianullaest,quepeccarenonpossit.Posseautempeccare,utAugustinus
ait,nonestaliquidposse,immoaliquidnonposse.Undeillesolusuocaturomnipotens,qui
hoc non potest, quia omnia potest, que posse est aliquid posse. Sicut ergo eius
conparatione,quimutabilitatemnescit,omniscreaturauiciosadicitur,quiamutabilitatisest
capax,iuxtaillud:Noniustificabiturinconspectutuoomnisuiuens,et:Astranonsunt
mundainconspectueius:sicconparationeeiuscreaturae,quemutationemnonrecipit,
omnis creatura, que permutatur, non uera sed uana esse probatur. Unde omnis homo
mendaxdicitur,etuanitatisimilisfactus.1.HincetiamEcclesiastes:Cuncta,quesubsole
sunt,idestquetemporumuicissitudinemrecipiunt,nontantummodouanitas,queomni
creaturaerationemutabilitatisinest,sedetiamuanitasuanitatum,uarietatepermutationis,
quam recipiunt, esse dicuntur. Sicergoconparatione diuinae karitatis nullauirtus uera
probatur,autconparationeeius,quenondeseritur,illa,queamittitur,ueraessedicitur,sic
etkaritas,quedeseritur,suomodoueraessenegatur.Sicutautemomniscreaturasuomodo
bonaetueraessedicitur,sicetkaritas,quedeseritur,suomodoueraessemonstratur:
alioquin,sinullomodoineoessetanullodesereretur.Quodenimnullomodouereest
nullomododeseripotest.Quodsialiquomodoueredeseritur,etaliquomodoiduereesse
oportet.

P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioIII.

Gratianus.I.Pars.Hecdekaritatebreuiterscripsimusproptereos,quipenitenciam
negantreiterariposse,asserentes,quodsicutkaritassemelhabitanumquamamittitur,ita
penitenciasemeluerecelebratanullasequenticulpamaculatur;siuerocriminalisculpa
illamaliquandosequitur,uerapenitencianonfuit,necueniamaDominoinpetrauit.Quod
exdiffinitioneipsiuspenitenciae,etmultorumauctoritatibusprobarecontendunt.Utenim
aitAmbrosiusinquodamsermoneQuadragesimae:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.I.]

Penitenciaestetmalapreteritaplangere,etplangendaiterumnonconmittere.
 888

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.II.]Ideminlibro[II.]deunicapenitentia.[c.10.]

Repperiunturquisepiuspenitenciamagendamputant,quiluxurianturinChristo.
NamsiuereinChristopenitenciamagerent,iterandamposteanonputarent;quia,sicut
unumbaptisma,itaunicaestpenitencia.Verumpreteritinossemperdebetpeniterepeccati:
sedhecdelictorumleuiorum.Ategofaciliusinueniquirecteseruaueritinnocentiam,quam
quicongrueegeritpenitenciam.

[P.2.Q.3.Tr. de pen. D.3. C. III.] Item Augustinus. [libro de dogmatibus

ecclesiasticis,c.54.]

Satisfactiopenitenciaeestpeccatorumcausasexcidere,necearumsuggestionibus
aditumindulgere.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.IV.]Ideminlibrodepenitentia.[c.8.]

Penitenciaestquedamdolentisuindicta,puniensinsequoddoletconmisisse.Et
infra:[c.19.]1.Continuedolendumestdepeccato:quoddeclaratipsadictionisuirtus.
Penitereenimestpenamtenere,utsemperinsepuniatulciscendoquodconmisitpeccando.
Penaenimpropriediciturlesio,quepunitetuindicansquodquisqueconmisit.Illepenam
tenet,quisemperuindicatquodcommisissedolet.[Gratian.]Penitenciaitaqueestuindicta
semperpuniensinsequoddoletconmisisse.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.V.]Ineodem.[c.13.]

Si Apostolus etiam peccata per baptismum dimissa continue plorat, nobis super
fundamentumApostolorumpositisquidpreterplorarerestat?quid,nisisemperdolerein
uita? Ubi enim dolor finitur, deficit et penitencia. Si autem penitencia finitur, quid
relinquitur de uenia? Tamdiu enim gaudeat et speret de gratia, quamdiu sustentatur a
penitencia.DicitenimDominus:Vade,etampliusnolipeccare.Nondixit:nepecces,
sed:necuoluntaspeccandiinteoriatur.Quodquomodoseruabitur,nisidolorinpenitencia
continuecustodiatur?Hincsemperdoleat,etdedoloregaudeat,etdedolorispenitencia,si
contigerit,semperdoleat,etnonsatissit,quoddoleat,sedexfidedoleat,etnonsemper
doluissedoleat.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.VI.] ItemGregoriusinestiuumtempus. [idesthomil.

XXXIV.Euang.]

Penitenciamageredignenonpossumus,nisimodumquoqueeiusdempenitenciae
cognoscamus.Penitenciamquippeestagereetperpetratamalaplangere,etplangendanon
perpetrare.Namquisicaliadeplorat,uttamenaliaconmittat,adhucpenitenciamagereaut
ignorat,autdissimulat.Quidenimprodest,sipeccataquisluxuriaedefleat,ettamenadhuc
auaritiaeestibusanhelat?Idem:[lib.IX.epist.39.adTheoctistam]1.Siautemdicunt,
paucitemporispenitenciamcontrapeccatumdeberesufficere,utiterumliceatadpeccatum
redire, recte hos pastoris primi sentencia percutit, qui ait: Canis reuersus ad suum
uomitum,etsuslotainuolutabroluti.Magnaestenimcontrapeccatumuirtuspenitenciae,
sed si quis in eadem penitencia perseueret. 2. Penitenciam uere agere est conmissa
plangere,sediterumplangendadeclinare.
 889

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.VII.]Idem.[tract.CXXIV.inc.21.Iohannis.]

Productiorestpena,quamculpa,neparuaputareturculpa,sicumillafinireturet
pena.Acperhocueladdemonstrationemdebitaemiseriae,uelademendationemlabilis
uitae, uel ad exercitationem necessariae patienciae temporaliter hominem detinet pena,
quemiamaddampnationemsempiternamreumnonretinetculpa.1.IraDeinonestut
hominis,idestperturbatioconcitatianimi,sedtranquillaiustisupliciiconstitutio.

[P.2.Q.3.Tr. de pen. D.3. C. VIII.] Item Iohannes Os aureum. [in homilia de

penitencia]

Perfectapenitenciacogitpeccatoremomnialibentersufferre.Etinfra:Incorde
eiuscontritio,inoreconfessio,inoperetotahumilitas.Hecestfructiferapenitencia.

[P.2.Q.3.Tr. de pen. D.3. C. IX.] Item Smaragdus. [in expositione regulae S.

Benedicti,c.4.]

Illepenitenciamdigneagit,quisicpreteritamaladeplorat,utfuturaiterumnon
conmittat.Namquiplangitpeccatum,etiterumadmittitpeccatum,quasiquislauetlaterem
crudum:quemquantomagisabluerit,tantomagislutumfacit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.X.]ItemAugustinus.[hom.XLI.]

Penitentes (si tamen estis penitentes, et non estis irridentes) mutate uitam,
reconciliaminiDeo,etuoscumcatenapascetis.Qua,inquis,catena?Queligaueritisin
terraeruntligataetincelo.Audisligaturam,etDeoputasfacereinposturam?penitenciam
agis,genuafigis,etrides,subsannaspatienciamDei?Sipenitenciamagispenitet;sinon
penitet,penitensnones.Siergopenitet,curfacisquodmalefecisti?sifecissepenitet,noli
facere;siadhucfacis,certenonespenitens.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XI.]ItemYsidorus.[lib.II.]desummobono[c.16.]

Irrisorest,nonpenitens,quiadhucagitquodpenitet,necuideturDeumposcere
subditus,sedsubsannaresuperbus;canisreuersusaduomitumestpenitensadpeccatum.
Multi enim indesinenter lacrimas fundunt, et peccare non desinunt. Quosdam accipere
lacrimas ad penitenciam cerno, et affectum penitenciae non habere, quia inconstantia
mentis nuncrecordatione peccati lacrimas fundunt,nuncueroreuiuiscente usuea,que
fleuerunt, iterando conmittunt. Ysaias de peccatoribus dicit: Lauamini, mundi estote.
Lauatur,etmundusest,quietpreteritaplangit,etflendaiterumnonadmittit. Lauatur,et
non est mundus, qui plangit que gessit, nec deserit, et post lacrimas ea, que fleuerat,
repetit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XII.]ItemAugustinusinlibrosoliloquiorum.

Inanis est penitencia, quam sequens culpa coinquinat. Vulnus iteratum tardius
sanatur, frequenter peccans et lugens ueniam uix meretur. Nichil prosunt lamenta, si
replicanturpeccata.Nichilualetamalisueniamposcere,etmaladenuoiterare.Persiste
ergoinconfessione;estoinpenitenciafortiterconfirmatus;uitambonam,quamcepisti,
tenerenondeseras;propositumbonaeuitaeconseruaiugiter.
 890

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XIII.] ItemGregoriusinPastorali.[part.III.,admon.
31.]

Quiadmissaplangunt,nectamendeserunt,consideraresollicitesciant,quiaflendo
inaniter mundant qui uiuendosenequiter inquinant, cum idcirco lacrimis selauant, ut
mundiadsordesredeant.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XIV.]Item.

Quiadmissaplangit,nectamendeserit,penaegrauiorisesubicit,quiaipsam,quam
flendoinpetrarepotuitueniam,contempnit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XV.]Item.

Lauamini,mundiestote.Postlauachrumenimmundusessenegligitquisquispost
lacrimasuitaeinnocentiamnoncustodit.Etlauanturergo,necmundisunt,quiconmissa
flerenondesinunt,sedrursusflendaconmittunt.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XVI.]Item.

Baptizaturquippeamortuoquimundatsefletibusapeccato;sedpostbaptisma
mortuumtangitquiculpaspostlacrimasrepetit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XVII.]IteminMoralibus.[lib.I.c.ult.]

Incassumquippebonumagitur,sianteterminum uitae deseratur,quiaetfrustra

uelociter curritquiprius,quamadmetasueniat,deficit.II.Pars.[Gratian.]Seduerba
diffinitionisnonaddiuersatempora,sedadidemtempusreferuntur,uidelicet,uttempore,
quodefletmala,queconmisit,nonconmittatquodadhuceumflereoporteat.Quodex
subsequentibusuerbiseiusdemauctoritatisdaturintelligi,dumdicitur:Namquisicalia
deplorat,uttamenaliaconmittat,adhucpenitenciamagereautignorat,autdissimulat.
HincAugustinusinEnchiridion:[c.70.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XVIII.]

Sanecauendumest,nequisquamexistimetinfandaillacrimina,qualiaquiagunt
regnumDeinonpossidebunt,cottidieperpetranda,etelemosinis cottidieredimenda.In
meliusquippeestuitamutanda,etperelemosinasdepeccatispreteritisestpropiciandus
Deus,nonadhocemendusquodammodo,uteasemperliceatinpuneconmittere.Nemini
enim dedit laxamentum peccandi, quamuis miserando deleat iam facta peccata, si non
satisfactiocongruanegligatur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XIX.]Item.

Quiuultordinatedareelemosinam,aseipsodebetincipere,eteamsibiprimum
dare. Est enim elemosina opus misericordiae uerissimae dictum de qua est: Miserere
animaetuaeplacensDeo.Propterhocrenascimur,utDeoplaceamus.
 891

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XX.]ItemIohannesCrisostomus.

De cottidianis, breuibus, leuibusque peccatis, sine quibus hec uita non ducitur,
cottidianaoratiofideliumsatisfacit.Eorumenimestdicere:Paternoster,quiesincelis,
quiiampatritalitersuntregeneratiexaquaetSpiritusancto.Deletomninohecoratio
minimacottidianapeccata,deletetilla,aquibusuitafideliumetiamscelerategesta,sed
penitendoinmeliusmutatadiscedit,sic,quemadmodumueraciterdicitur:Dimittenobis
debita nostra, quoniam non desunt que dimittuntur ita ueraciter dicatur: Sicut et nos
dimittimusdebitoribusnostris,idest,fiatquoddicitur,quiaetipsaelemosinaestueniam
petentibusomninoignoscere.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXI.]ItemPiusPapa.[epist.I.]

Nichilprodesthominiieiunare,etorare,etaliareligionisoperaagere,nisimensab
iniquitatereuocetur.III.Pars.[Gratian.]Expersonahuiuscemodipenitentisetiamillud
Smaragdi intelligitur: Ille penitenciam digne agit etc. et illud Augustini: Penitentes
etc.,etilludYsidori:Irrisorest,etnonpenitens,etilludYsaiae:Lauaminimundi
estote.ItemetilludSoliloquiorum:Inanisestpenitencia.SimiliteretilludGregorii:
Quiadmissaplangunt,et:Baptizaturamortuo.IlludautemAmbrosii:Repperiuntur
etc., non secundum generalem, sed secundum specialem consuetudinem ecclesiae de
solempnipenitenciadictumintelligitur,queapudquosdamsemelcelebratanoniteratur.
UndeAugustinusscribitadMacedonium:[ep.LIV.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXII.]

Quamuis caute et salubriter prouisum sit, ut locus illius humillimae penitenciae

semelinecclesiaconcedatur,nemedicinauilisminusutilisessetegrotis,quetantomagis
salubrisest,quantominuscontemptibilisfuerit,quistamenaudeatDeodicere:quarehuic
homini,quipostprimampenitenciamrursusselaqueisiniquitatisobstringit,adhuciterum
parcis? IV. Pars. [Gratian.] Hac auctoritate et illud Ambrosii determinatur, et iterum
peccaturo per primam penitenciam uenia dari monstratur; alioquin nequaquam iterum
parceretDeus,quinecdumpepercisset. Satisfactioquoquepenitenciae,et:Vade,et
ampliusnolipeccare,eundemcumdiffinitioneintellectumhabet.Illudautem,quodin
libro de penitencia dicitur, de perfecta intelligendum est. Sicut enim karitas alia est
incipiens, alia est proficiens, alia perfecta: sic et penitencia alia est incipientium, alia
proficientium,aliaperfectorum.Sicutautemkaritati,licetnondumperfectae,inbaptismo
datur uenia peccatorum, ut quamuis postea grauiter aliquis sit peccaturus, tamen tunc
intelligaturesserenatus,nonaquatantum(sicutIouinianustradidit),sedaquaetspiritu
(sicutIeronimuscontraeumscribit):sicetincipientiumpenitenciaeuenianonnegatur,que
quadamrationeperfectadicipotest,quiatotocordegemitetdolet,licetaliarationepotest
dici inperfecta, quia non usque in finem duratura. 1. Secundum primum modum
perfectionisintelligiturilludIohannisOrisaurei:Perfectapenitenciaetc.Iuxtasecundum
modumperfectionisilludAugustiniintelligitur:Penitenciaestuindictasemperpuniensin
sequoddoletconmisisse.Illudautem:Sipenitenciafinitur,nichildeueniarelinquitur,
dupliciterintelligipotest.Sienimiuxtaquorumdamsentenciampeccatadimissaredeunt,
facileestintelligere,nichildeueniarelinquitur,quoniampeccata,quepriuserantdimissa,
iterumreplicantur.Sicutenimille,quiexiustaseruituteinlibertatemmanumittitur,interim
uereliberest,quamuisobingratitudineminseruitutemposteareuocetur:sicetpeccatauere
remittunturpenitenti,quamuisobingratitudinemueniaeeisdemposteasitinplicandus.Si
 892

autem peccata dimissa non redeunt, dicitur nichil relinqui de uenia, quia nichil sibi
relinquiturdeuitaemundicia,etspeeternaebeatitudinis,quamcumueniaassecutusest.
Sicut enim argento perfecte purgato nichil sui decoris relinquitur, si sequenti erugine
fedatur,nontamenprima,sedsubsequentisordidatur:sicexpiatoperpenitenciamnichilde
ueniadiciturrelinqui,cumtameniamnondeletis,sedadhucexpiandiscoinquinetur.V.
Pars. 2. Quod autem per penitenciam non semel tantum, sed sepissime peccata
remittantur,multorumauctoritateprobatur.AitenimIeronimusadRusticumdepenitencia:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXIII.]

Septies cadit iustus, et resurgit. Si cadit, quomodo iustus? si iustus, quomodo

cadit?sediustiuocabulumnonamittitquiperpenitenciamsemperresurgit.Etnonsolum
septies,sedseptuagiesseptiesdelinquenti,siconuertaturadpenitenciam,peccatadonantur.
Cuiplusdimittitur,plusdiligit.[Gratian.]Dauidquoqueperpenitenciamadulteriisimul
ethomicidiiueniaminpetrauit.DecuiuspenitenciaineodemlibroIeronimusait:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXIV.]

TotampenitenciampeccatorisostenditPsalmusquinquagesimus,quandoingressus
estDauidaduxoremUriaeetaNathanprophetacorreptus,responditdicens:peccaui,
statimque meruit audire: etDominus abstulit atepeccatum. Adulterio enim iunxerat
homicidium, et tamen conuersus ad lacrimas: Miserere, ait, mei Deus, secundum
magnammisericordiamtuam.Magnumenimpeccatummagnaindigetmisericordia.Unde
iungitetdicit:Multumlauameabiniquitatemea,etapeccatomeomundame,quoniam
iniquitatem meam ego agnosco, et peccatum, meum contra me est semper. Tibi soli
peccaui, (rex enim, alium non timebat,) et malum coram te feci, ut iustificeris in
sermonibustuis,etuincas,cumiudicaris.ConclusitenimDeusomniasubpeccato,ut
omnibus misereatur. Tantumque profecit, ut dudum peccator et penitens transierit in
magistrum: Docebo iniquos uias tuas, et inpii ad te conuertentur. Confessio enim et
pulchritudocorameo,utquifueritpeccatasuaconfessus,etdixerit:Corruptaesuntet
conputrueruntcicatricesmeae,feditatemuulneruminsanitatisdecoremconmutet.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXV.]ItemAmbrosiusinApologiaDauid.[c.2.]

Illerextantusacpotensneexiguoquidemmomentomanerepenessedelictipassus
estconscientiam,sedprematuraconfessioneatqueinmensodolorereddiditpeccatumsuum
Domino.Etinfra:1.DeniqueDominumdolorintimimouetaffectus,utNathandiceret:
Quoniam penituit te, et Dominus transtulit peccatum tuum. Maturitas itaque ueniae
profundamregisfuissepenitenciamdeclarauit,quetantierrorisoffensamtransduxerit.Et
infra: 2.Sancti quiconsummare pium certamen gestiunt, etcurrere cursumsalutis,
sicubiforteuthominescorruunt,naturaemagisfragilitatequampeccandilibidine,acriores
ad currendum resurgunt, pudoris stimulo maiora reparantes certamina, ut non solum
nullumattulisseestimeturlapsusinpedimentum,sedetiamuelocitatisincentiuacumulasse.
Ergo si currentium non soluitur cursus, cum aliqui forte ceciderint, non luctantium
contentio, sedinoffensa manent certamina, quinetiam plerique postunumuel alterum
lapsumgratiamaioreuicerunt:quantomagisagonempietatisingressinondebentunius
prolapsionisoffensionecenseri,cumbeatussitquisepotuitrepararepostlapsum? Et
infra:[c.4.]3.Quodpeccauit,condicionisest;quodsupplicauit,correctionis;lapsus
conmunis,sedspecialisconfessio.Culpamitaqueincidissenaturaeest,diluisseuirtutis.Et
 893

infra:[c.13.]4.Peccatumautdonatur,autdeletur,auttegitur.Donaturpergratiam,
deleturpersanguinemcrucis,tegiturperkaritatem;similiteretiniquitas,queestimatur
habitudo mentis iniustae, licet Iohannes in epistola eum, qui fecerit peccatum, et
iniquitatem fecisse dixerit. Peccatum est iniquitas, quia in peccato ipso iniquitas est.
Tamen,utnobisuidetur,peccatumopusestiniquitatis,iniquitasautemoperatrixculpae
atque delicti. Prius est ergo, ut ipsa iniquitas deleatur, excidatur radix et seminarium
peccatorum. Itaque quemadmodum intrans inanimam sapientis disciplina inprudentiam
tollit,etscientiaignorantiam:sicperfectauirtusiniquitatem,etremissiopeccatorumdelet
omnepeccatum.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXVI.]Itemineodem.[c.7.]

Illud ueroquam ammirabile est, quodangelo ferienti plebem seobtulit, dicens:

Grexistequidfecit?fiatmanustuainme,etindomumpatrismei.Quofactostatim
sacrificiodignusiudicatusestquiabsolutioneestimabiturindignus.Necmirum,sitalisua
oblationepropopulopeccatisuiadeptusestueniam,cumMoyses,offerendoseDomino
proplebiserrorepeccatadiluerit.Texitigiturpeccatasua,annon?Sedquishocnegetcum
ipse Propheta docuerit,quodremittantur iniquitates, teganturpeccata, noninputentur a
Domino?Delictummeumagnosco,etiniusticiammeamnonoperui.Dixi,pronunciabo
iniusticiammeamDomino,ettudimisistiinpietatemcordismei.Sidixit:pronunciabo,
etueniammeruitante,quampronunciaret;quantomagis,ubidesepronunciauitdicens:
iniquitatemmeamegoagnoscoetdelictummeumcorammeestsemper,remissumestei
omne peccatum? licet specialiter de hoc Nathan propheta responderit: Et Dominus
transtulitpeccatumtuum.Ergoetremissionemmeruitiniquitatis,ettexitkaritateatque
operuitpeccatasuaettexitoperibusbonis,necinputatumesteipeccatum,quianonfuitin
eo dolus maliciae, sed lapsus erroris; denique non fuit inprobitatis estus, sed umbra
misterii, ettamen confessusestdelictum suum,agnouitiniquitatem, uidit lauacrum, et
uidit,etcredidit;dilexitmultum,utnimiakaritatetegerequemuisposseterrorem.VI.
Pars.[Gratian.]Ecce,cuiuspenitenciahicconmendatur,cuiueniaetiamperprophetam
data monstratur, quam grauiter postea deliquerit, populi multitudo prostrata ostendit.
Achabquoque(utIeronimuscontraIouinianumscribit)rexinpiissimus,utsentenciamDei
subterfugeret,eteuersiodomuseiusdifferreturinposteros,ieiunioinpetrauitetsacco.De
quoadeundemRusticumscribitidemIeronimus,dicens:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXVII.]

AchabrexinpiissimusuineamNabuthaecruorepossedit,et,cumIezabel,nontam
coniugio sibi quam crudelitate coniuncta, Helyae increpatione corrigitur, hec dicit
Dominus:Occidistietpossedisti,etiterum:Inloco,inquolinxeruntcanessanguinem
Nabuthae,ibilingentsanguinemtuum.EtIezabelcanescomedentantemurosIezrahel.
QuodcumaudissetAchab,scidituestimentasua,etposuitsaccumsupercarnemsuam,
ieiunauitque et dormiuit in cilicio. Factusque est sermo Domini ad Helyam, dicens:
QuoniamreueritusestfaciemmeamAchab,noninducammalumindiebuseius.Unum
scelus Achab et Iezabel conmiserunt; tamen et conuerso ad penitenciam Achab pena
differturinposteros,etIezabelinscelereperseueranspresenticondempnaturiudicio.
 894

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXVIII.]

ItemIohannesCrisostomusdereparationelapsi.[epist.V.adTheodorumlapsum.]
Talis,michicrede,talisestergahominespietasDei;talisnunquamspernitpenitenciam,si
eisincereetsimpliciterofferatur.Etiamsiadsummumquisperueniatmalorum,etinde
tamenreuertiuelitaduirtutisuiam,suscipit,libenteramplectitur;facitomnia,quatinusad
prioremreuocetstatum,quodqueestadhucprestantiuseteminentius,etiamsinonpotuerit
quisexplereomnemsatisfaciendiordinem,quantulamcumquetamenetquamlibetbreui
tempore gestam non respuit penitenciam; suscipit etiam ipsam, nec patitur quamuis
exiguaeconuersionisperderemercedem.HocenimmichiindicatYsaias,ubidepopulo
Iudeorumtaliaquedamdicit:Propterpeccatummodiceconturbauieum,etpercussieum,
etauertifaciemmeamabeo;etcontristatusest,etambulauittristis,etsanauieum,et
consolatussumeum.Euidentiusautemnobistestimoniumdabitetiamrexilleinpius,qui
cupiditatis suaequidempredamuxorisnequiciaquesiuit,sedperturbatusipsiussceleris
inmanitatepenituit,etciliciocircumdatusfacinussuumfleuit,atqueergaseitaDomini
misericordiam prouocauit, ut a cunctis absolueret eum peccatis. Sic enim Deus ait ad
Helyam:Vidisti,quomodoconpunctusestAchabafaciemea?etquiafleuitinconspectu
meo,noninducammalaindiebuseius.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXIX.]ItemGregoriusinomeliaX.superEzechielem.
[inextremo.]

SicutAchabrexiniquusaprophetareprehensus,cumcontrasediuinamsentenciam
audisset, pertimuit, in magno merore deprehensus est, ita ut Prophetae suo Dominus
diceret:NonneuidistihumiliatumAchabcoramme?Quiaergohumiliatusestmeicausa,
noninducammalumindiebuseius.InquibusDominiuerbispensandumest,quomodoei
inelectissuismeroramaritudinisplaceat,quiamitteretimentDeumsisiceietinreprobo
penitencia placuit, qui timebat perdere presens seculum; aut quomodo ei grata sit
spontaneaafflictioproculpisineis,quiplacent,sihecadtempusplacuitetinillo,qui
displicebat. [Gratian.] Niniuitae quoque, quos Dominus in euangelio conmendat,
penitenciam egerunt in predicatione Ionae, et ex misericordia Domini indulgentiam
consecutisubuersionisinteritumsubterfugeremeruerunt.SedqualisAchabpostacceptam
ueniamuixerit,textuslibriRegumdeclarat,dequoetiamscribitAmbrosius,quodIezabel
uxoreius,cuiusinflammabaturarbitrio,coreiusconuertit,etnimiissacrilegiisexecrabilem
fecit,ethuncpenitenciaeeiusaffectumreuocauit.DeNiniuitisauteminprincipioIonae
scribitIeronimus

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXX.]

SicutaitHerodotus,NiniueaRegeMedorumsubuersaest,regnanteapudEbreos
Iosia.Undepatet,illampredicanteIonaexpenitenciaueniammeruisse,sedquiapostad
uomitumrediit,exiraDeifuissesubuersam.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXXI.]IteminprincipioNaum.

NaumprophetamanteaduentumregisAssyriorum,quipopulumIsraelcaptiuumin
suas regiones transtulerat, fuisse, Ebreorum traditio confirmat. Siquidem in fine huius
lectionis predicti regis aduentum idem Propheta annunciare monstratur. Sed cum
habitatores Niniuae, Iona interitum ciuitatis predicante, ne diuina ira denunciatum
 895

interitum sustinerent, peccatorum et inpietatis penitenciam egissent, accepta Dei

misericordiagrauioribussecriminibusinplicuerunt.QuadecausamemoratusPropheta,
SpiritusanctoplenusiudiciumDeiannuncians,itaestelocutus:Deuszelansetulciscens
Dominus.VII.Pars.[Gratian.]Item,quodfrequenterpenitentiueniafrequenterprestetur,
testatur Augustinus in libro de penitencia scribens contra quosdam hereticos, qui
peccantibuspostbaptismumsemeltantumdicebantutilemessepenitenciam,contraquos
scribitAugustinusdicens:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXXII.]

Adhuc instant perfidi, quoniam sapiunt plus quam oportet, non sobrii, sed
excedentes mensuram. Dicunt enim: etsi semel peccantibus post baptismum ualeat
penitencia, nontamensepepeccantibus proderit iterata; alioquin remissioadpeccatum
essetincitatio.Dicuntenim:quisnonsemperpeccaret,sirediresemperposset?Dicunt
enimDeumincitatoremmali,sisemperpenitentibussubuenit,etetiameiplacerepeccata,
quibussemperprestoestgratia.Errantautem,immomultumconstateidisplicerepeccata,
qui semper presto est ea destruere. Si enim ea amaret, non ita semper destrueret, sed
conseruaret,atqueutsuamunerafoueret.Semperdestruitpeccata,queinuenit,nesoluatur
quod creauit, necorrumpatur quodamauit. Sumuntypocritaeoccasionem istiexfactis
Domini.Quemenimbisilluminauit?quemleprosumbismundauit?quemmortuumbis
suscitauit?nonLazarum,quemdilexit;nonfiliumuiduae,quemmisertusmatrireddidit;
nonfiliumdissipatoremlegiturbissuscepisse;nonfiliamAbrahaebisademonioliberasse.
Innullapersonaiterauitfactum,docens,utaiunt,nonsepeaDominofieriremedium.Dixit
multis: Vade, et amplius noli peccare, ne deterius tibi aliquid contingat, promittens
penam, non amplius ueniam. 1. Quod autem multos cecos et in diuerso tempore
illuminauit, et multos debiles confortauit, ostendit in diuersis illis eadem sepe peccata
dimitti, utquempriussanauitleprosumaliotemporeilluminauit cecum.Ideoenimtot
sanauitclaudos,cecos,etaridos,nedesperetsepepeccator;ideononscribituraliquemnisi
semelsanatum,utquisquetimeatiungipeccato.Videmusadhuccottidieinecclesiasepe
febricitantes, sepe languidos, sepe passionibus captos sepe liberari, ut appareat tociens
opusmiserentis,quociensconfessiofitpenitentis.Quomodoenimcorpus,quoduiliusestet
abipsodissimilius,sepesanaret,etanimamdignioremetredemptamtociensnonliberaret?
Medicumseuocat,etnonsanis,sedmalehabentibusoportunum.Sedqualishicmedicus,
quimalumiteratumnesciretcurare?Medicorumenimestcentiesinfirmumcentiescurare.
Quiceterisminoresset,sialiispossibiliaignoraret,memorestsui,quipromisit:Nolo
mortem peccatoris, sed ut conuertatur et uiuat. Quem enim peccatorem excludit? Qui
omnibus promisit indulgentiam, aliis promissionibus declarat. Quimeconfessus fuerit
coram hominibus, omnis quantumcumque et quociens peccator, cuiuscumque ordinis,
etiamsifueritsacerdos,confiteboretegoeum.NamquiinuocaueritnomenDomini,(id
estsecundumquodnominaturDominus,idestquiinuocaueriteumadseseruiendo,etnon
contradicendo,utforsitansepefecit,)omnis(idestquicumquesitillepeccator,)saluus
erit.Omnemenimanimamistepromissorsaturauitbonis,etiamsedentesintenebriset
umbramortis,nullamexcipiensanimam.2.Huncmagistrumintellexitdiscipulusille,qui
Chorinthiosperepistolassuascorrigereuoluit,et,utipsetestatur,terinlitteriseoscorrexit.
Oportebatenim,utquociensuidebateoscadere,tociensiuuaretsurgere.Memorenimerat
illius,quidixerat:Quorumremiseritispeccata,remittuntureis.Scimusautem,etprimos
patres,etinomnitemporeecclesiamDeisemperusqueinseptuagiessepties(quodest
semper)peccataremittere.Quampotestatemistiabecclesiaauferreconantur.Oportetenim
ecclesiamsiccredere,queconfitetursepeccare.Negantenimueritatemseductisesse,qui
 896

seabsquepeccatoaudentiactare.Inmultisenimoffendimusomnes,necinfansuniusdiei
absque peccato super terram esse potest. Quapropter eliminandus est ab ecclesia, qui
umquampenitentibusnegatindulgentiam.NoneniminquiritquidApostolussenserit,qui
dixit:Nichilmihiconsciussum,sednoninhociustificatussum.Sentiensetiamiustis
peccatasolerecontingere,nonseconfirmabatabsquepeccato,quisecognouitindissolubili
uinculo karitatis coniunctum Christo. Nisi enim sciret, iustos sepe uenire ad ueniam,
quomodo dubitaret, se peccare, qui se sciebat spiritum Dei habere, et intentione
mundissimaeiseruire?CurenimDominuspedeslauissetPetri,etecclesiamhocidem
docuisset,nisi(quoniamcottidianaestoffensio)oportet,utcottidianasitremissio?Cur
docuissetorantesdicere:Dimittenobisdebitanostra,nisiipsemisericorsperseueraret,
quinosabhacpetitionenonuultdeficere?

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXXIII.]ItemAugustinusadMacedonium.

[epist.LIV.]Intantumautemhominuminiquitasaliquandoprogreditur,utetiam
postactampenitenciam,postaltarisreconciliationem,uelsimiliauelgrauioraconmittant.
Et tamen facitDeusetiam supertales oririsolemsuum,necminus tribuit, quamante
tribuerat, largissima munera uitae ac salutis; et quamuis eis in ecclesia locus ille
penitenciaenonconcedatur,Deustamensupereospatienciaesuaenonobliuiscitur. Ex
quorumnumerosiquisnobisdicatdicite,utrummichialiquidprositaduitamfuturam,si
in ista uita illecebrosissimae uoluptatis blandimenta contempsero, si me penitendo
uehementius quampriusexcruciauero, simiserabilius ingemuero, sifleuerouberius, si
uixero melius, si pauperes sustentauero largius, si karitate, que operit multitudinem
peccatorum,flagraueroardentius:quisnostrumitadesipit,uthuichominidicat:Nichiltibi
istainposterumproderunt;uade,saltimhuiusuitaesuauitatefruere?AuertatDeustam
inanemsacrilegamquedementiam.VIII.Pars.[Gratian.]Siueautemquisdicat,primam
penitenciam tantum post baptismum utilem esse, non sequentem, siue quis contendat,
ultimae tantum ueniam dari, non precedenti, semper tamen auctoritati aduersatur, que
sepissimepenitentiueniamrepromittit.Queautemsituerapenitencia,cuinumquamuenia
negatur,etquesitfalsa,cuinumquamindulgentiapromittitur,AdamantiusetEsitiussuper
Leuiticumtestantur.Adamantius:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXXIV.]

Interhechyrcum,quioblatusfuerat,etc. NonpeccaresoliusDeiest:emendare
sapientis. Sed raro inuenias qui se corrigat. Rara confessio peccati, rara penitencia.
Repugnatnaturaetuerecundia,quiaobnoxiaestculpaeomniscaro,etquisqueerubescit
peccatumconfiteri,dummagispresentiacogitatquamfutura.VultMoysespeccatiuacuam
reperireanimam,utexuuiaserrorisdeponat,etculpaenudasinepudoresuidiscedat.Sed
irrationabilisinpetuspreuenit,etflammacelerrimimotusanimamdepascitur,exuriteius
innocentiam. preponderant enim futuris presentia, seriis iocunda, et tristibus leta, et
tardioribusprepropera.Veloxeniminiquitas,queadnocendumoccasionemsuggerit;lenta
uirtus et cunctatrix ante iudicat, quam incipit, quid decorum, quidhonestum; iniquitas
omniaprecipitat.Pigraergoetuerecundapenitencia, quiapresentium pudorepremitur.
Solisenimintenditfuturis,quorumspessera,tardiorfructus.Interimprecurritinpudentia,
etspepresentiumpenitenciaexcluditur,etaffectuseiusexurituretaboletur.Queriteam
lex,etnoninuenit,conbustaestenimferuoreetfumoiniquitatis. Indeirascitur,etdicit,
deuorandamfuissepenitenciaminsanctissanctorum;sacerdotesquasisegnesincrepat.1.
RespondetAaron,prouidumessedeberesacerdotaleiudicium,necmalesanaeconscientiae
 897

facileessecredendumidmuneris,nefiaterrordeteriorpriore.Vaseenimfetidoueloleum
ueluinumfacilecorrumpitur.Quomodoautempoterat,ubiignisalienuserat,peccatum
exuri et in conspectu Domini, cui cuncta sunt aperta? quasi non conplacet Deo qui
iniusticiamcordeinclusamtenet,etsepenitenciamagereperhibet. Ignisalienuslibido,
auaricia,etomniscupiditaspraua.Hicignisexurit,nonmundat.Inquibusenimest,si
offerantinconspectuDomini,igniseoscelestisabsumit,sicutNadabetAbiudcumhis,
quepropeccatofuerantoblata.2.Quiergouultmundariignemalienumremoueat,etilli
igniseofferat,quiculpamexurit,nonhominem.Hicignissiccauitemoroissaesanguinem
profluentem;hicsiccauitculpamlatronis.Ignisenimconsumensest;sanatsimpliciteret
pure confitentes. Iudas: Peccaui, inquit, tradens sanguinem iustum; sed in pectore
habuitignemalienum,quoinflammantecucurritadlaqueum.Indignusautemremediofuit,
quianonpuramentepenituit.Culpamergoeiusnonauferuntsacerdotes,quidoloseoffert
se,necineopossuntepulari,quorumcibusestpeccatorumremissio.Undeuerussacerdos
ait:Meuscibusest,utfaciamuoluntatempatrismei,idest,utpeccatoresconuersiet
penitentessaluentur.NonestacceptumDeosacrificium,nisiuerumetsincerum.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXXV.]ItemEsitius.[lib.II.adc.10.Leuitici]

Interhechyrcum,quiofferturetc.Quiaomnepeccatumperpenitenciamdeletur,
etquipredictumpeccatumalteriusdoctrinaeetblasphemiaeconmiseruntsaluatinonsunt,
causammortiseorumLegislatorexponit:Interhechyrcum,quioblatusfueratetc.Quia
scilicet non comederunt filii Aaron quod pro peccato erat in loco sancto, id est,
penitenciamconmissipeccatiinecclesiaperaginonfecerunt,quibushocpreceptumest,
quosChristusuicariossuosinecclesiaconstituit.Ipseautemoblationissuaesanguinem,
quepronostrosanguineoblataest,insanctum,idestincelum,inconspectupatrisobtulit.
Debetautemcomedihocsacrificiuminlocosancto,scilicetinecclesia,inpropitiationem
peccatorum.Undeaddit:quemadmodumpreceptumestmichi,sicprecepi.Moysesergo
gerit personam Christi. Exustum repperit, quia in Spiritum sanctum peccauerant; ab
intelligibiliigneSpiritussanctioblatiopropenitenciaablataest.Voluntariepeccantibus
non relinquitur hostia pro peccato. Nam sicut uera penitencia ueniam promeretur, ita
simulatairritatDeum,quiaSpiritussanctusdisciplinaeeffugietfictum.Hocautemsancti
PatresirremissibilepeccatumetblasphemiaminSpiritumsanctumdixerunt,insceleribus
usqueadfinemuitaeperseuerare,depotentiaetmisericordiaDeietredemptorisdiffidere.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXXVI.]ItemIohannesOsaureum[hom.XXXI.]in[c.
12.]epistolaadEbreos.

Iudaspenituit,sedmale;laqueonamquesesuspendit;penituitetiamEsau,magis
iste neque penituit. Lacrimae quippe non erant penitenciae, sed animi uiolenti, et
indignationis infernae. Quod eius operibus aperitur. 1. Non igitur negemus peccata
nostra, nequenosinpudentiadurosefficiat.Spontenostrapuniamus,nependamusnon
sponte supplicia. Audiuit Cayn a Deo: Ubi est Abel frater tuus? et dixit: Nescio,
numquidcustosfratrismeisum?Vides,quomodoexhocpeccatumampliusoperatusest;
nonneetpatereiussimiliter?Audiensenimetipse:Adamubies?dixit:Vocemtuam
audiui Domine, et timui, quoniam nudus sum, et abscondi me. Magnum est, ut quis
peccata sua agnoscat, et memoriam eorum perseueranter retineat. Nullum inuenitur
delictorumtaleremedium,sicuteorumcontinuatamemoria.
 898

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXXVII.]ItemAmbrosiusinlibro[II.]depenitencia.[c.
11.]

In Salicibus, inquit, in medio eius suspendimus organa nostra. Quomodo

cantabimuscanticumDominiinterraaliena?Sienimcaromentirepugnat,necsubditaest
animigubernaculoetmentisinperio,alienaestterra,quenondomaturexercitiocultoris.
Nonpotestfructuskaritatispenitenciaepacisafferre.Meliusergoesttuncquiescere,quam
exercere non queras opera penitenciae, ne in ipsa penitencia fiat quod postea indigeat
penitencia.Quesisemelfueritusurpata,neciurecelebrata,necpriorisfructumobtinet,et
usumaufertposterioris.Saneetcumcarorepugnat,mensadDeumdebetesseintenta,et,si
opera non secuntur, fides non deserat; et, si carnis inpugnant illecebrae uel potestates
aduersariae,maneatmensDeodedita.Tuncenimmaximeurgetur,cumcarononcedit,et
suntquiuehementerincumbant,miseraeanimaequerentesomneauferrepresidium.Unde
illudest:Exinanite,exinaniteusqueadfundamentuminea.QuammiseratusDauidait:
FiliaBabylonismisera,utique,Babylonisfiliaest,queDeiessefiliadesinit,cuitamen
medicuminuitat,dicens:Beatus,quitenebitetallidetparuulossuosadpetram,hocest
qui infirmas etlubricas cogitationes habetelidat adChristum,quiomnesirrationabiles
motussuireuerentiaetdiscretioneconminuat.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXXVIII.]ItemIeronimussuperMattheum.

[adc.27.]NichilprofuitIudaeegissepenitenciam,perquamsceluscorrigerenon
potuit.Siquandofratersicpeccatinfratrem,utemendareualeatquodpeccauit,potestei
diuinitusdimitti;sinautempermanentopera,frustrauoceassumiturpenitencia.Hocest
quoddeeodicitur:Etoratioeiusfiatinpeccatum,utnonsolumemendarenequiuerit
proditionisnefas,sedpropriihomicidiiscelusaddiderit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XXXIX.]ItemLeoPapainsermone:Interomnia.

Sceleratioromnibus,Iuda,etinfeliciorextitisti;quemnonpenitenciareuocauitad
Dominum,seddesperatiotraxitadlaqueum.Expectassesconsummationemcriministui,et
donecsanguisChristipropeccatoribusfunderetur,informislethisuspendiumdistulisses.
IX. Pars. [Gratian.] His auctoritatibus, que sit uera, que falsa penitencia ostenditur, et
falsaenullaindulgentiadariprobatur;inquoillorumsentenciadestruitur,quaeum,qui
pluribus irretitus fuerit, asseritur unius delicti penitencia eiusdem ueniam a Domino
consequisinealterius criminis penitencia. Quodetiam multorum auctoritatibus probare
conantur.QuarumprimaestillaNaumprophethae:NoniudicabitDeusbisinidipsum.
Sed quem sacerdos iudicat Deus iudicat, cuius personam in ecclesia gerit. Qui ergo a
sacerdotesemelpropeccatopunitur,noniterumproeodempeccatoaDeoiudicabitur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XL.]ItemGregoriussuperEzechielem.[hom.X.]

Pluit Dominus super unam ciuitatem, et super alteram non pluit, et eandem
ciuitatemexparteconpluit,etexpartearidamrelinquit.Cumille,quiproximumodit,ab
aliisuiciissecorrigit,unaeademqueciuitasexparteconpluitur,etexpartearidamanet,
quiasunt,qui,cumuiciaquedamresecant,inaliisgrauiterperdurant.
 899

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XLI.]ItemAmbrosiusinXVIII.octonario.

[Psalm.118.]Primaconsolatioest,quianonobliuisciturmisereriDeus;secundaper
punitionemubietsifidesdesit,penasatisfacitetreleuat.[Gratian.]Itemopponiturde
Ieronimo,quisuperNaumsentireuidetur,quod,siinfidelisadulterandointerficeretur,de
adulteriononampliusaDeopuniretur.Item,siillasatisfactiononfuit,quaminadulterio
uiuens pro homicidio obtulit, cum adulterii eum penituerit, utriusque penitencia ei
inponendaerit;quodarationealienumecclesiasticaprobaturconsuetudine,queproeodem
peccato(nisireiteratumfuerit)nullipenitenciambisinponit.1.Sedquodei,quicrimen
sibi reseruat, de alio uenia non prestetur, non solum premissis probatur auctoritatibus
Esitii, Adamantii, Augustini, Smaragdi, Ysidori, Gregorii, uerum etiam alia auctoritate
eiusdemAugustiniinlibrodepenitencia.Aitenim:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XLII.]

Suntplures,quospenitetpeccasse,sednonomnino,reseruantessibiquedam,in
quibusdelectentur,nonanimaduertentes,Dominumsimulmutumetsurdumademonio
liberasse.Perhocdocet,nosnumquamnisideomnibussanari.Sienimuelletpeccataex
partereseruari,habentemseptemdemonia,perficerepotuitsexexpulsis.Expulitautem
septem, ut omnia crimina simul eicienda doceret. Legionem autem ab alio eiciens,
neminemreliquitdeomnibus,quiliberatumpossideret,ostendens,quod,etiamsipeccata
sint mille, oportere de omnibus penitere. Laudatus est enim Dominus, quoniam eiecto
demoniolocutusestmutus.Numquamaliquemsanauit,quemnonomninoliberauit.Totum
enim hominem sanauit in sabbato, quia et corpus ab infirmitate, et animam ab omni
contagione,indicanspenitentesoporteresimuldoleredeomnicrimineinanimaortoetin
corpore. Scio enim Dominum inimicum omni criminoso. Quomodo ergo qui crimen
reseruatdealioreciperetueniam?SineamoreDeiconsequereturueniam,sinequonemo
umquaminuenitgratiam.HostisenimDeiest,dumoffenditperseueranter.Quedamenim
inpietasinfidelitatisest,abillo,quiiustusetiusticiaest,dimidiamsperareueniam.Nam
sine uera penitencia inueniret gratiam? Penitencia enim uera ad baptismi puritatem
confitentem conatur ducere. Recte enim penitens quicquid sordis post purificationem
contraxitoportetutabluat,saltimlacrimismentis.Sedsatisdurusestcuiusmentisdolorem
oculi carnis nequeunt declarare; sed sciat culpabiliter se durum, qui deflet dampna
temporis,uelmortemamici,etdolorempeccatinonostenditinlacrimis.Nonitaqueest,ut
quisexcusetsefontemnonhaberelacrimarum,quiumquamlacrimis ostenditdolorem
temporalium.Quemergopenitetomninopeniteatetc.X.Pars.[Gratian.]Auctoritasilla
Naum prophetae: Non iudicabit Deus bis etc., non ostendit omnia, que temporaliter
puniuntur,nonulteriusaDeopunienda.QuamquamenimSodomitas,Egyptios,Israelitas
inheremosupereundemlocumdicatIeronimustemporaliteraDeopunitos,neineternum
punirentur, non tamen intelligendum est de omnibus hoc generaliter; alioquin cuique
sceleroso optandum esset, ut celesti fulmine percussus, aut aquis inmersus, aut a
serpentibusuulneratuspropeccatissuisdiuinitusinteriret,uteternoscruciatusbreuiset
pena momentanea terminaret. Illud etiam Apostoli falsum esset, quod de prostratis in
desertoinepistolaadEbreosscribensait:Propterincredulitatemsuamnonintraueruntin
terram promissionis. Ubi probatur, quod sicut merito suae infidelitatis requiem illam
amiserunt,itaproptereandeminfidelitatemueramrequiemeternaebeatitudinisnullomodo
intrauerunt. 1. Intelligitur ergo illud Ieronimi de his tantum, qui inter ipsa flagella
penitenciamegerunt,quam,etsibreuemetmomentaneam,tamennonrespuitDeus;sicutet
illudProphetae:NoniudicabitDeusbisinidipsum,dehistantumintelligioportet,quos
 900

suppliciapresentiaconmutant,superquosnonconsurgetduplextribulatio.Quiauteminter
flagelladurioresetdeterioresfiunt,sicutPharao,quiflagellatusaDominoduriorfactusest,
presentibus eterna connectunt, ut temporale supplicium sit eis eternae dampnationis
initium.UndeAugustinusinCanticoDeuteronomii:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XLIII.]

Ignis succensus est etc. Hoc est, uindicta hic incipiet, et ardebit usque ad
extremam dampnationem. [Gratian.] Hoc contra illos notandum est, qui dicunt: Non
iudicabit Deus bis inidipsum,adomniapertinere flagella, quiaquidam hicflagellis
emendanturueliudicantur,aliihicetineternumpuniuntur,sicutAntiochusetHerodes.
1. Quod autem super eundem locum de adultero infideli Ieronimus sentire uidetur, ex
uerbiseiusdemfalsumesseprobatur.Exemploenimillius,quiIsraelitasmaledixerat,etqui
ligna in sabbato collegerat, ostendit parua peccata breuibus et temporalibus suppliciis
purgari,magnauerodiuturniseteternissuppliciisreseruari. Aitenim:[inprimumcaput
Naum]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XLIV.]

Querathicaliquis,sifidelisdeprehensusinadulteriodecolletur,quiddeeopostea
fiat.Autenimpunietur,etfalsumesthoc,quoddicitur:NoniudicabitDeusbisinidipsum
intribulatione;autnonpunietur,etoptandumestadulteris,utinpresentiarumbreuipena
punianturutfrustrenturcruciatuseternos.Adquodrespondemus,Deum,utomniumrerum,
ita suppliciorum quoque scire mensuras, et non preueniri sentencia iudicis, nec illi in
peccatorum exercendae dehinc penae auferri potestatem, et magnum peccatum magnis
diuturnisque lui cruciatibus; si quis autem punitus sit, ut ille in lege, qui Israelitae
maledixerat,etquiinsabbatolignacollegerat,talesposteanonpuniri,quiaculpaleuis
presentisupplicioconpensatasit.[Gratian.]IlludautemGregorii:PluitDominussuper
unamciuitatemetc.,nonadcriminisueniam,sedadeiusdetestationemreferendumest,ut
ideoparsciuitatisdicaturesseconpluta,quiacrimen,quoddilexerat,detestariincipit,non
quodeiusueniamconsequatur.Criminisautemdetestatiopluuiauocatur,quiaexfonte
diuinaegratiaecordinostroinstillatur,utuelsicquisqueaduerampenitenciamperueniat,
auteominusaDeopuniatur,quoddiuturnioridelectationepeccatimaiussibisupplicium
accumulasset.Siueroadindulgentiamcriminis pluuiareferatur,euangelicaesentenciae
contraireuidebitur.Sienimpropterodiumfraternumetiamquedimissasuntreplicanturad
penam:multomagisquenonsuntdimissaaduindictamreseruariprobantur.1.Item,si
secundum Augustinum arbiter suae uoluntatis non potest inchoare nouam uitam, nisi
peniteat eum ueteris uitae, quomodo ad nouitatis indulgentiam perueniet qui odii
uetustatem non deposuit? Ad detestationem ergo criminis, ut dictum est, non ad eius
indulgentiampluuiaillapertinereprobatur.2.ItemilludAmbrosii:Etsifidesdesit,
penasatisfacit,nondeeafideintelligitur,dequadicitur:fidessineoperibusmortuaest,
seddeea,dequaApostolusait:Omne,quodnonestexfide,idestomne,quodcontra
conscientiamfit,peccatumest.Deestergofides,cumnonsubestconscientiapeccati.Sed
quiadelictaomnianullusintelligit,estaliquandoinhominepeccatum,cuiusconscientiam
nonhabet.UndeApostolus:Nichilmichiconsciussum,sednoninhociustificatussum.
Cuiusergopeccatideestconscientia,illiuspena,sipatienterferatur,satisfacit,etreleuat
grauatum.Quodauteminfineobicitur:Sisatisfactioillafuit,ueniaminpetrauit;siautem
ueniamnoninpetrauit,satisfactiononfuit;siautemsatisfactiononfuit,adhucsibipena
inponendaest,nonproceditargumentatio; satisfactio namqueest,dumexciditur illius
 901

peccaticausa,eteiussuggestionibusaditusnonindulgetur,sedeiusfructusnonpercipitur,
inpedituspeccato,quodnondumdeseritur.Percipieturautem,cumeiuspenitenciafuerit
subsecuta,sicutadlauacrumficteaccedensregenerationisaccipitsacramentum,nontamen
inChristorenascitur;renasciturautemuirtutesacramenti,quodperceperat,cumfictioilla
de corde eius recesserit ueraci penitencia. Hinc etiam Augustinus scribit in libro de
penitencia:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XLV.]

Piumestcredere,etnostrafideshocexpostulat,ut,cumgratiaChristiinhomine
destruxeritmalapriora,etiamremuneretbona,et,cumdestruitquodsuumnoninuenit,
amat et diligit bonum,quodinpeccante plantauit. Exhocsensuetiam illud Ieronimi
dictumuidetur:[adc.1.Aggaei]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XLVI.]

Siquandouiderisintermultaoperapeccatorumfacerequemquamaliqua,queiusta
sunt,nonesttaminiustusDeus,utproptermultamalaobliuiscaturpaucorumbonorum.
XI.Pars.[Gratian.]Quamquammemoriabonorumadpresentemremunerationempossit
referri,sicutGregoriusinomeliadediuiteetLazaroscribit:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XLVII.]

Cauendum est nobis, ut, si forte aliquod bonum agimus, in presenti seculo
remunerationemaccipiamus,nefortedicaturnobis:Receperuntmercedemsuam.Nisi
enimdiuesistealiquodbonumegisset,undeinpresentiseculoremunerationemaccepisset,
nequaquamAbrahameidiceret:Recepistibonainuitatua.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XLVIII.]ItemIohannesCrisostomus.[hom.LXVII.ad
populumAntiochenum]

Quidergoturbamur?nemo,uidensmalignosprosperitatemhabere,turbetur.Nonest
hicretributiomalignitatis,nequeuirtutis;ac,sialiquandocontingit,utaliquasitretributio
uelmaliciae,ueluirtutis,nontamensecundumquoddignumest,sedsimpliciter,ueluti
quidam gustus iudicii, ut, qui resurrectionem non credunt, talibus doceantur. Quando
itaqueuidemusmalignumditescere,nonsubruamur,etquandouidemusbonummalapati,
nonturbemur.Illiccorona:illicsupplicia.Estetaliaratio,quianonpotestuelmalusin
omnibusmalusesse,sedhabetaliquabona,nequebonusinomnibusbonusesse,sedhabet
aliquapeccata.Quandoergoprosperitatemhabetmalus,malocapitissuiest.Cumenimpro
illisbonispaucisretributionemhicaccipit,illiciampleniuspunietur.[Gratian.]Potest
etiammemoriabonorumreferriadmitiorempenamhabendam,utbona,queintermulta
mala fiunt, non proficiant ad presentis uel futurae uitae premium obtinendum, sed ad
tollerabilius extremi iudicii supplicium subeundum, sicut de fide, et ceteris, que sine
karitatehabenturAugustinusscribitinlibrodepatienciadicens:[c.26.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.3.C.XLIX.]

Siquisautemnonhabenskaritatem,quepertinetadunitatemspiritusetuinculum
pacis, quo catholica ecclesia congregata connectitur, in aliquo scismate constitutus, ne
 902

Christum neget, patitur tribulationes, angustias, famem, nuditatem, persecutionem,

pericula,carceres,uincula,tormenta,gladium,uelflammas,uelbestias,uelipsamcrucem
timore gehennarum et ignis eterni, nullo modo ista culpanda sunt; immo uero et hic
laudandapatienciaest;nonenimdicerepoterimus,meliuseifuisse,utChristumnegando
nichileorumpateretur,quepassusestconfitendo,sedestimandumest,fortassetollerabilius
eifuturumiudicium,quamsiChristumnegandonichileorumpateretur.Utillud,quodait
Apostolus:Sitradiderocorpusmeumita,utardeam,karitatemautemnonhabueronichil
michiprodest,nichilprodesseintelligaturadregnumcelorumobtinendum,nonadextremi
iudiciitollerabiliussuppliciumsubeundum.Etinfra:[c.23.]1.Hecpropterkaritatem
dictasunt,sinequainnobisnonpotestesseuerapenitencia,quoniaminboniskaritasDei
est,quetolleratomnia.XII.Pars.[Gratian.]Penitenciaergo,utexpremissisapparet,nulli
inpeccatoperseuerantiutilisest,nontamenalicuidenegandaest,quiasentietfructumeius,
cum alterius criminis penitenciam egerit. Sic itaque penitenciae diffinitio, et ceterae
auctoritatessibiconsonantesnegant,eumagerepenitenciam,quiperseueratincrimine,
utilemuidelicetsibietfructuosam1.IlludautemAmbrosii:Penitenciasemelusurpata,
nec uere celebrata, et fructum prioris aufert, et usum sequentis amittit, de solempni
intelligitur, que, cum non uere celebrata fuerit, et fructum prioris, id est sui ipsius
secuturamprecedentis,amittit,(quiaueniam,quaminpetrarepotuit,contempsit),etusum
sequentis aufert, secundum consuetudinem quarumdam ecclesiarum, apud quas
solempnitaspenitenciaenonreiteratur.Dehaceadempenitenciaetiamilludintelligitur:
Nonestsecunduslocuspenitenciae.

P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioIV.

Gratianus. I. Pars. Quia uero multorum auctoritatibus supra monstratum est,

penitenciamuerecelebrari,etpeccataueredimittiei,quialiquandoincrimenrecasurus
est:queritur,anpeccatadimissaredeant?Huiusquestionisdiuersorumuariaestsentencia,
aliisasserentibus,aliisecontraanegantibus,peccatadimissaulteriusreplicariadpenam.
1.Quodautempeccatasemeldimissaredeant,multorumprobaturauctoritatibus;quarum
primaestillaProphetae:Inmemoriamredeatiniquitaspatrumeiusetc.;secundailla
euangelii: Seruenequam, omne debitum dimisi tibi, etc. Deinde Augustinus in libro
Psalmorumait:[adPsalmumCVIII.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.I.]

SiIudasteneretillud,adquoduocatusest,nullomodoadeumuelsuapreterita,uel
parentum iniquitas pertineret. Quia ergo non tenuit adoptionem in familia Dei, sed
iniquitatemuetustigenerispotiuselegit,rediitiniquitaspatruminconspectuDomini,utin
eo etiam ipsa puniretur. Item Rabanus: 1. Tradidit eum tortoribus etc.
Considerandumest,quoddicit:uniuersumdebitum,quianonsolumpeccata,quepost
baptismumhomoegit,reputabuntureiadpenam,uerumetiampeccataoriginalia,quein
baptismoeidimissasunt.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.II.]ItemGregorius.[lib.IV.Dialog.,c.60.]

Ex dictis euangelicis constat, quia, si, in nos, quod delinquitur, ex corde non
dimittimus, et illud rursus exigitur, quod nobis iam per penitenciam dimissum fuisse
gaudebamus.
 903

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.III.]ItemAugustinusinomeliaL.

DicitDominus:Dimitteetdimitteturtibi:sedegopriusdimisi,dimitteuelpostea.
Namsinondimiseris,reuocabote,etquicquiddimiseramreplicabotibi.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.IV.]Item.

Qui diuini beneficii oblitus suas uult uindicare iniurias, non solum de futuris
peccatis ueniam non merebitur, sed etiam preterita, que iam sibi dimissa credebat, ad
uindictameireplicabuntur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.V.]ItemBedasuperLucam.[lib.IV.c.48.]

Reuertar in domum meam. Timendus est uersiculus iste, non exponendus, ne

culpa,quaminnobisexstinctamcredebamus,perincuriamnosuacantesopprimat.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.VI.]Item.

Quecumque enim post baptisma siue prauitas heretica, seu mundana cupiditas
arripuerit,moxprosternetinimaomniumuiciorum.

[P.2.Q.3.Tr. de pen. D.4. C. VII.] Item Augustinus in libro questionum

Deuteronomii.[quest.XLII.]

Peccatum,quodexAdamtrahitur,temporaliterredditur,quiaomnespropterhoc
moriuntur,nonautemineternumeisquifuerintpergratiamregenerati,siineausquein
finempermanserint.II.Pars.[Gratian.]Eorumuero,quihancsentenciamsecuntur,alii
dicunt, quod peccata reditura dimittuntur secundum iusticiam, sed non secundum
prescientiam, sicutnomina discipulorum, quiretroabierunt, erantscripta inlibrouitae
propter iusticiam, cui deseruiebant, non secundum prescientiam, que in numero
saluandorumeosnonhabebat.SicalatereDeidicunturmillecasuri,etdecemmilliaa
dextris eius, quos tamen diuina prescientia numquam suis annumerauerat. Hinc etiam
DominusaitMoysi:Siquispeccaueritanteme,deleboeumdelibrouitae,utsecundum
iusticiamiudicisillepeccandodicaturdeleri,quisecundumprescientiamnumquamfuerat
ascriptus. 1.HincAugustinusinepistolaadChorinthios:Sednoninpluribuseorum
beneplacitumestDeo,etsiinaliquibus.Communiaomniasacramenta,sednoncommunis
gratia;itaetnuncbaptismuscommunisest,sednonuirtusbaptismi.III.Pars.2.Verum
hoc de ficte accedentibus, uel de his, qui extra ecclesiam baptizantur, intelligitur, qui
sacramentiquidemintegritatemaccipiunt,uirtutemueroeiusminimeassecuntur.Paruulis
uero,ueladultisplenafideaccedentibusomninopeccataremittuntur,etsialiquandoabono
recessuriinmalouitamsintfinituri.UndeAugustinusinlibrodecorrectioneetgratia:[c.
8.et9.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.VIII.]

Siexbonoinmalumdeficientesbonauoluntatemoriuntur,respondeant,sipossunt,
curillosDeus,cumfideliteretpieuiuerent,nontuncdeuitaehuiuspericulisrapuit,ne
malicia mutaretintellectumeorum,etnefictiodeciperetanimas eorum?Utrumhocin
potestate non habuit, an eorum mala futura nesciuit? Nempe nichil horum nisi
 904

peruersissimeatqueinsanissimedicitur.Curergononfecit?Respondeantquinosirrident,
quando in rebus talibus exclamamus: Quam inscrutabilia sunt iudicia eius, et
inuestigabilesuiaeeius.NequeenimhocnondonatDeusquibusuoluerit,autueroilla
scripturamentitur,quedemorteuelutinmaturahominisiustiait:Raptusest,nemalicia
mutaretintellectumeius,etnefictiodeciperetanimameius.Curigiturhoctammagnum
beneficium aliis dat, aliis non dat Deus, apud quem non est iniquitas, nec acceptio
personarum,etincuiuspotestateest,quamdiuquisqueinhacuitamaneat,quetemptatio
dictaestsuperterram?Sicutergocogunturfateri,donumDeiesseutfiniathomouitam
istamante,quamexbonomuteturinmalum,curautemidaliisdonetur,aliisnondonetur,
ignorant:idtamendonumDeiesseinbonoperseuerantiamsecundumscripturas(dequibus
testimoniamultaiamposui),fateanturnobiscum,etcuraliisdetur,aliisnondetur,sine
murmureaduersusDeumdignenturignorarenobiscum. 1.Necnosmoueat,quodfiliis
suis Deus quibusdam non dat istam perseuerantiam. Absit enim, ut ita sit, si de illis
predestinatisessent,etsecundumpropositumuocatis,quiueresuntfiliipromissionis.Nam
isti,cumpieuiuunt,dicunturfiliiDei;sedquiauicturisuntinpie,etineademinpietate
morituri,noneosdicitfiliosprescientiaDei.SuntenimfiliiDei,quinondumsuntnobis,et
suntiamDeo,dequibuseuangelistaIohannesait:quiaIesusmorituruseratprogente,nec
tantumprogente,sedetiam,utfiliosDeidispersoscongregaretinunum,quodutique
credendofuturierantpereuangeliipredicationem,ettamenante,quamfactumesset,iam
filiiDeierantinmemorialipatrissuiinconcussastabilitateconscriptisunt.Etsuntrursus
quidam, quifilii Dei proptersusceptam uel temporaliter gratiam dicuntur a nobis,nec
tamensuntDei,dequibusaitidemIohannes:Exnobisexierunt,sednonerantexnobis;
quodsifuissentexnobis,mansissentutiquenobiscum.Nonait:exnobisexierunt,sed
quianonmanseruntnobiscum,iamnonsuntexnobis;uerumait:exnobisexierunt,sed
non erant ex nobis; hoc est: et quando uidebantur in nobis, non erant ex nobis. Et
tamquameidiceretur,undeidostendis?Quodsifuissent,inquit,exnobis,permansissent
utique nobiscum. Filiorum Dei uox est: Iohannes loquitur in filiis Dei loco precipuo
constitutus.CumergofiliiDeidicuntdehis,quiperseuerantiamnonhabuerunt:exnobis
exierunt,sednonerantexnobis;etaddunt:quodsiexnobisfuissent,permansissent
utique nobiscum; quid aliud dicunt, nisi non erant filii Dei, etiam quando erant in
professione et nomine filiorum non quia iusticiam simulauerunt, sed quia in ea non
permanserunt.Nequeenimait:nam,sifuissentexnobis,ueram,nonfictam, iusticiam
tenuissent utique nobiscum; sed: si fuissent, inquit, ex nobis, permansissent utique
nobiscum.Inbonoillosuolebatproculdubiopermanere,erantitaqueinbono,sedquiain
eo nonpermanserunt,idestusqueinfinemnonperseuerauerunt, nonerant,inquit,ex
nobis,etquandoerantnobiscum;hocest:nonerantexnumerofiliorum,etquandoerantin
fidefiliorum,quoniamquiuerefiliisuntprescitietpredestinatisuntconformesimaginis
filii Dei et secundum propositum uocati sunt, ut electi essent. Non enim perit filius
promissionis, sed filius perditionis. Fuerunt ergo isti ex multitudine uocatorum; ex
electorumautempaucitatenonfuerunt.NonigiturfiliissuispredestinatisnondeditDeus
perseuerantiam.Haberentenimeam,siineofiliorumnumeroessent,etquidhaberent,
quodnonaccepissentsecundumapostolicamueramquesentenciam?Acperhoctalesfilii
filio Christo dati essent, quemadmodum ipse dicit ad patrem: Ut omne, quod dedisti
michi, non pereat, sed habeat uitam eternam. Hi ergo intelliguntur Christo dari, qui
ordinatisuntinuitameternam.Ipsisuntillipredestinatietsecundumpropositumuocati,
quorumnullusperit,acperhocnulluseorumexbonoinmalummutatusfinithancuitam,
quoniamsicetordinatus,etideoChristodatus,utnonpereat,sedhabeatuitameternam.Et
rursus, quos dicimus inimicos eius, uel paruulos filios inimicorum eius, quoscumque
eorumsicregeneraturusest,utineafide,dilectionemoperatur,hancuitamfiniant,iamet
 905

ante,quamhocfiat,inillapredestinationefiliisunteius,etdatisuntChristofilioeius,ut
nonpereant,sedhabeantuitameternam.2.DeniqueipseSaluator:Simanseritis,inquit
inuerbomeo,uerediscipulimeiestis.Numquidinhisconputandisuntilli,dequibus
euangeliumsicloquitur?ubiDominus,cumconmendassetmanducandamcarnemsuam,et
bibendum sanguinem suum, ait Euangelista: Hec dixit in synagoga docens in
Capharnaum.Multiergoaudientesexdiscipuliseius,dixerunt:Durusesthicsermo,quis
eum potest audire? Sciens autem Iesus apud semetipsum, quia murmurabant de hoc
discipulieius,dixiteis:Hocuosscandalizat?Siergouideritisfiliumhominisascendentem,
ubieratprius?Spiritusestquiuiuificat:caroautemnonprodestquicquam.Verba,queego
locutussumuobis,spiritusetuitasunt.Sedsuntquidamexuobis,quinoncredunt.Sciebat
enim Iesus ab inicio, qui essent credentes, et quis esset eum traditurus, et dicebat:
Proptereadixiuobis,quianemouenitadme,nisifueriteidatumapatremeo.Exhocmulti
discipulorumeiusabieruntretro,etiamcumillononambulabant.Numquidnonetisti
discipuliappellatisunt,loquenteeuangelio?ettamennonerantuerediscipuli,quianon
manseruntinuerboeius,secundumid,quodait:Simanseritisinuerbomeo,uerediscipuli
meieritis.Quiaergononhabueruntperseuerantiam,sicutnonuerediscipuliChristi,ita
necfiliiDeiuerefuerunt,etiamquandoesseuidebantur,etitauocabantur.Appellamus
ergonoselectosetChristidiscipulos,etDeifilios,quiaappellandisuntquosregeneratos
pieuiuerecernimus.Sedtuncueresuntquodappellantur,simanserintineo,propterquod
sicappellantur.Siautemperseuerantiamnonhabent,idestineo,quodceperuntesse,non
manent,nonuereappellanturpropterquodappellantur,etnonsunt.Apudeumenimhoc
nonsunt,cuinotumestquodfuturisunt,idestexbonismali.IV.Pars.[Gratian.]Finis
huius auctoritatis eorum sentenciae concordat, qui peccata dicunt remitti secundum
iusticiam, et non secundum prescientiam. Alii uero, quamuis fateantur peccata redire,
tamenseuperbaptisma,seuperpenitenciamasseruntomninoremittipeccata,etplenafide
accedentemadlauacrumrenascinonaquatantum,sedetiamSpiritusancto,et,sipostea
peccaturus sit, deinde penitentem, etsi aliquando recasurus sit, tamen tempore suae
penitenciae ita perfecte expiatum affirmant, ut, si tunc moreretur, salutem inueniret
eternam. Quorum sentenciae eiusdem auctoritatis principium consentit. Cum enim
questionemproponat,quareprescitosadmortem,cumfideliteracpieuiuerent,nontuncde
uitae huius periculis Deus rapuit, ne malicia mutaret intellectum eorum, et ne fictio
deciperetanimaseorum,cumdeinmaturamortepredestinatiscripturadicit:Raptusest,ne
maliciamutaretintellectumeius,etnefictiodeciperetanimamillius,euidenterostendit,
illostalesfuisse,qui,sifatalinecessitatehuiusuitaesubductiessentpericulis,profecto
uitamconsecutiessenteternam.Utergofinisprincipioconueniat,etnesibiipsicontraire
uideatur,diffiniendumest,quidsitscribiinlibrouitae,ueldeeodemdelerisecundum
iusticiam, quid secundum prescientiam. Secundum prescientiam scribi est ad uitam
preordinari;quodabeternofactumest.UndeApostolusinepistolaadEphesios:[c.1.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.IX.]

Benedictus Deusetpater Domini nostri IesuChristi,quibenedixit nosinomni

benedictionespiritualiincelestibusinChristoIesu,sicutelegitnosinipsoantemundi
constitutionem, ut essemus sancti et inmaculati in conspectu eius in karitate; cui
predestinauit nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum. [Gratian.] Similiter
secundumprescientiamdeleriestadmortem,nonaduitam presciri,quodetipsumab
eternofactumest.UndeDominusineuangelio:Quicreditinme,habetuitameternam;qui
autemnoncredit,iamiudicatusest.HincetiamAugustinusait:
 906

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.X.]

NouitDominusquisunteius.Exhisnemoseducitur.Nondumapparuitiudicium,
sediamfactumest.[Gratian.]PorrosecundumiusticiamscribiestDeoauctoreeaoperari,
quorum merito sit dignus eterna salute. Hunc duplicem modum scribendi ineuangelio
Deusaassignauit,discipulisdicens:Indomopatrismeimansionesmultaesunt;siquo
minus,dixissemuobis,quiauadoparareuobislocum;etsiabiero,etpreparauerouobis
locum,iterumuenio,etaccipiamuosadmeipsum,utubisumegoetuossitis:Dicens:In
domopatrismeimansionesmultaesunt;siquominus,dixissemuobis,quiauadoparare
uobis locum, ostendit, eos, quibus loquebatur, scriptos in libro uitae predestinatione.
Subiciens: si abiero, et preparauero uobis locum etc., ostendit, illos adhuc esse
scribendosoperatione.HincetiamAugustinusineiusdemlociexplanationeait:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XI.]

Indomopatrismeimansionesmultaesunt.DomusDei,templumDei,regnum
celorumsunthominesiusti,inquibussuntmultaedifferentiae,ethaesuntmansionesipsius
domus.Haeautemiamparataesuntinpredestinatione,sicutaitapostolus:Quielegitnos
ante mundi constitutionem, predestinando, parando autem in operatione. Unde: Quos
predestinauit,hosetuocauit,secundumhocdicitur:FecitDeusquefuturasunt,idest
que facturus est. Et infra: 1. Si quo minus, esse confirmat, quia, si non essent,
dixisset:iboetparabo,idestpredestinabo.Sedquiaibisunt,nonestopusaliquaparare.
Quiaueronondumsuntinoperatione,addit:Etsiabieroetpreparauero.Abiens,sednon
relinquens,parat,quiasubtrahitseetlatet,utsitfides,quenonestdeuisare,etindeest
meritumfidei.2.Exhacuiuitiustus,etmundatureicor,dumperegrinatur,etinea
desideraturquodnondumhabetur.Hecpreparatiomansionisest,quiasicparatnossibi,et
senobis,utmaneatinnobis,etnosineo,quantumquisqueeritparticepseiusplusuel
minusprodiuersitatemeritorum.Ethecestmultitudomansionum.[Gratian.]Secundum
iusticiam deletur quia gratia subtracta ea operari permittitur, quibus eternam
dampnationemmeretur.HincProphetaloquensexpersonaChristiait:Deleanturdelibro
uiuentium,hocest:subtrahatureisgratia,quasubtractahiinprofundumuiciorum,deinde
in eternam dampnationem precipitentur, et cum iustis non scribantur, id est: non
apponatur eis gratia, quo fiant digni eterna salute. Sic itaque peccata secundum
prescientiam remittuntur, cum ab eterno gratia preparatur, qua uocatus iustificetur,
iustificatustandemeternaliterglorificetur.Secundumiusticiamueropeccataremittuntur,
cumuelbaptismaplenafideaccipitur,uelpenitenciatotocordecelebratur,queremissioet
ipsasecundumprescientiamnoninconuenienterfieridicitur.1.Utenimexpremissa
auctoritate Apostoli datur intelligi, duae sunt preordinationes; uno, qua quisque
preordinaturhicadiusticiametremissionempeccatorumpercipiendam;altera,quaaliquis
predestinatur at uitam eternam in futuro obtinendam. Harum effectus sunt presens
iustificatio, et futura glorificatio, que omnia in premisso auctoritate conuenienter
distinguuntur. Prima enim predestinatio qua preordinantur ad presentem iusticiam,
designatur,dumdicitur:Sicutelegitnosinipsoantemundiconstitutionemetc.,cuius
effectus infra supponitur: in qua gratificauit nos in dilecto filio suo etc. Secunda
preordinatio ibi ostenditur: qui predestinauit nos in adoptionem filiorum etc. Eius
effectuspremittitur,dumdicitur:quibenedixitnosinomnibenedictioneetc.2.Hae
duae preordinationes et earum effectus ita se habent, ut prima et eius effectus natura
precedant, lege consequendi inferantur. Si enim est aliquis preordinatus ad uitam,
consequenterinfertur,ergopredestinatusestadiusticiam,et,siconsequituruitameternam,
 907

est ergo consecutus iusticiam; sed non conuertitur. Unde multi sunt participes primae
preordinationis et eius effectus, ad quos secunda uel eius effectus minime pertinere
probantur.3.IuxtahancdistinctionemintelligendaestauctoritasillaIohannis:Exnobis
exierunt;sednonerantexnobis.Namsifuissentexnobis,mansissentutiquenobiscum.
Ex nobis, inquit, exierunt, id est: a nostra societate recesserunt, qua primae
preordinationiseteiuseffectusnobiscumparticipeserant;sednonerantexnobis,idest
secundaepreordinationiseteiuseffectussocietatemnobiscumnoninierant.Quodexeo
uideripotest,quia,sifuissentexnobis,idest,siilliuspreordinationisnobiscumparticipes
essent,mansissentutiquenobiscum,idest,asocietateeffectuseiuspreordinationis,quam
nobiscumcontraxerant,nonrecessissent.Sienimadsecundampreordinationemutrumque
referretur, non conuenienter illud inferretur: mansissent; immo cepissent utique esse
nobiscum.Siueroadprimam,falsaessetpropositio:sifuissentexnobisetc.Multienim
presentisiusticiaeetsanctitatisparticipesfiunt,quitamenineanonperseuerant.Unde
Dominusineuangelioait:Nonquiceperit,sedquiperseueraueritusqueinfinem,hic
saluuserit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XII.]

Hanc societatem si quis solo nomine et professione, non autem rei ueritate a
dampnandisdicatcontrahi,eiusdemauctoritatistestimonioconuincitur. Dehisenim,qui
primae,nonsecundaepreordinationissuntparticipes,ait:Necnosmoueat,quodfiliissuis
quibusdamDeusnondatistamperseuerantiam. Absitenim,utitasit,sidepredestinatis
essent,etcetera,queineademauctoritatesupracontinentur.Ouesnamque,dequibusin
euangelioaitDominus:Etaliasoueshabeo,quenonsuntexhocouili,etfilii,dequibus
Iohannesait:utfiliosDei,quierantdispersi,congregaretinunum,itaprescientiaerant
ouesetfilii,utqualitatepresentium,nonspecietantum,sedetiamanteDeioculosessent
filiiiraeetperditioniseternae.UndeApostolusnonait:uidebamuresse,sed:eramus,
inquit,etnosnaturafiliiirae.Necait:reputabiminiabhominibus,sed:fuistisaliquando
tenebrae,nuncautem luxinDomino. DesequoquescribensadTymotheum nonait:
uidebar, sed: fui blasphemus, et persecutor, et contumeliosus; nunc autem sum
misericordiam consecutus. Omnes quoque, qui in Christo renascuntur, et qui eius
sanguineadiaboloredimuntur,priusexAdampeccatoresnascuntur,etdiabolicaeseruituti
obnoxii.Sicutergoisti,quamuissintfuturifiliiDei,tamenpriussuntfiliidiaboli:sichi,de
quibus sermohabetur,quamuis recedendo aiusticia sintfiliifuturiperditionis eternae,
tamencumpieetfideliteruiuunt,ueresuntfiliiDei,etiusti,eteternabeatitudinedigni.
Undeauctoritasnonait:cumuiderenturpieetfideliteruiuere,sed:cumpieetfideliter
uiuerent. Ne ueraciter a bono in malum conmutarentur qui numquam ueraciter boni
fuerunt.DominusquoquenonaitperEzechielem:siauerteritseiustusaiusticia,quam
uidebaturhabere,sed:sua,scilicetquamueraciterhabet.1.Quodautemineadem
auctoritatesequitur:Nonerantinnumerofiliorum,quandoerantinprofessionefiliorum,
itaintelligendumest:filiiDeiduobusmodisappellantur.DicunturfiliiDeiparticipatione
hereditatiseternae,sicutIohannesaitineuangelio:Quotquotcredideruntineum,dediteis
potestatemfiliosDeifieri.EtApostolusinepistolaadRomanos:Expectatiocreaturae
reuelationem filiorum Dei expectat. Et infra: Ipsa creatura liberabitur a seruitute
corruptionis in libertatem gloriae filiorum Dei. Et infra: Ipsi intra nos gemimus,
adoptionem filiorum Dei expectantes. Hinc etiam Augustinus, eadem uerba Apostoli
exponens,ait:Modotantumcreatura,cumnondumfiliorumformaperfecta.Hocergo
modononsuntfilii,nisiparticipesbeatitudiniseternae.2.Inpresentietiamdicunturfilii
tribusmodis,uelpredestinationetantum(sicuthi,dequibusIohannesait:utfiliosDei,qui
 908

erant dispersi etc.; uel predestinatione, et spe eternae beatitudinis (sicut illi, quibus
Dominus ait: Filioli, adhuc modicum uobiscum sum), uel merito fidei et presentis
iusticiae,nonautempredestinatione,claritatiseternae,(sicuthi,dequibusDominusait:Si
dereliquerintfiliieiuslegemmeam,etiniudiciismeisnonambulauerintetc.)Hiergo,de
quibusinpresentiagitur,filiisuntmeritofideietpresentisiusticiae,nonautemsuntfilii
adoptionis eternae. Qui ergo peccata dimissa redire fatentur, secundum iusticiam, non
etiamsecundumprescientiameadimittinecesseestutconfiteantur,sicutsaluandispeccata
secundumiusticiam adeternamdampnationem inputantur, nonsecundumprescientiam,
quiaet illis abonoinmalumdeficientibus singulareplicabuntur adsupplicium, ethis
usqueinfineminbonoperseuerantibusnullainputabunturadpenam.V.Pars.[Gratian.]
Qui autem dicunt, quod peccata dimissa non redeant, auctoritate Gregorii et Prosperi
sentenciamsuamaffirmareconantur.AitenimGregoriusinMoralibus,libroXV.:[c.22.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XIII.]

Quidestquoddicitur:Quireddisiniquitatemfiliisacnepotibus?Peccatumscilicet
originale a patribus trahimus, et nisi per baptismi gratiam saluamur, etiam parentum
culpamportamus,quiaunumcumillissumus.Reddetiniquitatempatruminfiliis,dumpro
culpaparentisexoriginalipeccatoanimapolluiturprolis.Etrursusnonredditiniquitatem
patruminfiliis,quia,cumaboriginaliculpaperbaptismumliberamur,noniamparentum
culpas, sed quas ipsi conmittimus habemus. Item in responsionibus Prosperi: [ad
secundamobiectionemGallorum]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XIV.]

QuireceditaChristo,etalienusagratiafinithancuitamquidnisiinperditionem
uadit?sednoninid,quodremissumest,recidit,necinoriginalipeccatodampnabitur;qui
tamen ea morte afficitur, que ei propter dimissa, debebatur. [Gratian.] Finis huius
auctoritatisprincipiocontraireuidetur.Nequeenimestaliudpeccatadimissaredire,uelin
originali peccato dampnari, quam penam peccato debitam post eiusdem remissionem
excipere. Auctoritates uero sibi contrarias assertores huius sentenciae ita determinant:
peccata dimissarediredicuntur, quiaquisquispostacceptam remissionem aduomitum
redierit tanto grauius punietur, quanto magis benignitate Dei abusus singulorum
remissionis acceptae ingratus extitit. VI. Pars. 1. Verum illa sentencia fauorabilior
uidetur, quia pluribus roboratur auctoritatibus, et euidentiori ratione firmatur. Ut enim
DominusaitperEzechielem:[c.18.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XV.]

Si auerterit se iustus a iusticia sua, et fecerit iniquitatem secundum omnes

abhominationes, quas operari solet inpius, numquid uiuet? omnes iusticiae eius, quas
fecerat,nonrecordabuntur;inpeccatosuomorietur,etnoneruntinmemoriaiusticiaeeius,
quasfecit.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XVI.]ItemGregoriusineiusdemlociexplanatione.

Hoc nobis maxime considerandum est, quia, cum mala conmittimus, sine causa
bona nostra transacta reuocamus, quoniam in perpetratione malorum nulla debet esse
fiduciabonorumpreteritorum.
 909

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XVII.]Idem.[inhomil.IV.adc.1.Ezech.]

Depertuso quippesacculo aliunde exit quodaliunde inmittitur, quiaindiscretae

mentesmercedem,queexbonoopereacquiritur,nonaspiciunt,quomodoexmaloopere
perdatur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XVIII.]ItemPetrusinepistolaII.[c.2.]

SirefugientescoinquinationesmundiincognitioneDomininostrietsaluatorisIesu
Christi,hisrursusinplicatisuperantur,factasunteisposterioradeterioraprioribus.Melius
enimeratillisnoncognoscereuiamiusticiae,quampostcognitionemretrorsumconuertiab
eo,quodillistraditumestsanctomandato.PaulusquoquescribensadEbreosait:[c.6.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XIX.]

Intermittentes sermonem inchoationis Christi feramur ad eius perfectionem, non

rursusiacientesfundamentumpenitenciaeaboperibusmortuis. [Gratian.]Dicensopera
mortua,priorabonasignificat,quepersequenspeccatumerantmortua,quiahipeccando
priorabonairritafecerunt.Hec,sicutpeccandofiuntirrita,itaperpenitenciamreuiuiscunt,
et ad meritum eternae beatitudinis singula prodesse incipiunt etiam illa, que peccatis
inueniunturadmixta. UndeAugustinus:Piumestcredereetc.etIeronimus:Nonest
iniustusDeusetc.ApostolusetiamscribensadEbreos,cumfidem,etdilectionem,etbona
opera eorum breuiter conmemorasset, horum omnium mercedem, quam peccando
amiserant,postpenitenciamaDominoeosrecepturosostendit.Porro,quiperProphetam
dixit: Si auerterit se iustus a iusticia sua etc., ipse per eundem prophetam promisit
dicens: Si inpius egerit penitenciam ab omnibus peccatis suis, que operatus est, et
custodierit uniuersa precepta mea, et fecerit iudicium et iusticiam, uita uiuet, et non
morietur;omniuminiquitatumeiusnonrecordabor,quasoperatusest;iniusticiasua,quam
operatus est, uiuet. Filiis quoque Israel per Assyrios captiuandis ueteris ydolatriae
peccatumperOseeDominusinproperat,etpeccatum,quodMoysesupplicantepatribus
fueratdimissum,hocinfiliisreuixisseostendit,dicens:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XX.]

Veeis,quoniamrecesseruntame;uastabuntur,quiapreuaricatisuntinme.Ego
tamenredemieos,etipsilocutisuntcontramemendacia,etnonclamaueruntadmein
corde suo, sed ululabant in cubilibus suis; super triticum et uinum ruminabant, et
recesseruntame,etegoerudiuieos,etconfortauibrachiaeorum,etinmecogitauerunt
maliciam;reuersisunt,utessentabsqueiugo;factisuntquasiarcusdolosus;cadentin
gladio principes eorum a furore linguae suae. VII. Pars. [Gratian.] Antiqua peccata
parentumfiliisinproperatsermodiuinus,etproptereaprincipeseorumingladiocasuros
predicit.SedpereundemProphetamcontraseDominusfacereostendit,dicens:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XXI.]

Ne forte dicant in cordibus suis,omnem maliciam eorum me recordatum, nunc

circumdederunteosadinuentionessuae;coramfaciemeafactaesunt.
 910

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XXII.]Ieronimus.[adc.7.Oseae]

Cumitapuniantur,necogitent,quodproueteribuspeccatispatrumpuniameos,quia
nunc,idestinpresenti,promaliciissuis,quasinuenerunt,circumdatisuntpena,etmala
eorum,sicutputant,nonpossuntmelatere;sedpotiusipsaeadinuentionesapertaesunt
coramfaciemea,queomniaclareuidet.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XXIII.]Idem.

HereticinonpossuntueterapeccatacontraDeumcausari,cumantiquisoperibus
nouamaddantinpietatem,etsuisligenturpeccatis,et,cumDeumcelareseputant,oculos
eiusuitarenonpossunt,quiauultusDominisuperfacientesmala.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.4.C.XXIV.]ItemGelasius.

Diuinaclementiadimissapeccatainultionemulteriusredirenonpatitur.[Gratian.]
Sedhisauctoritatibusdocenturfilii,aboriginalipeccatoexpiati,nonideopuniendi,quia
patrespeccauerunt,sedideopeccatapatrumineosredire,quiaeorumculpamsecuntur.Sic
etbona,quepeccatomoriuntur,nonproficientadpremium,quiafactasunt,sedquiaper
penitenciamreuiuiscunt.TaleestetilludAugustiniinlibroPsalmorum:SiIudasteneret
adoptionemetc.SicetiamilludGregoriiinMoralibusintelligitur:Quidestquoddicitur:
Reddisiniquitatempatrumetc.Illisnamqueparentuminiquitasredditur,quipropterea
puniuntur,quiainradicetraxeruntamaritudinempeccati.Illisautemnonreddidicitur,in
quibus merito suae iniquitatis non reuiuiscunt parentis peccata. Sicut ergo bona, que
peccato moriuntur, per penitenciam reuiuiscunt ad premium: sic et mala, que per
penitenciam delentur, reuiuiscunt ad supplicium. Unde Propheta ex persona penitentis
deplorat dicens: Putruerunt et corruptae sunt cicatrices meae, id est plagae per
baptismumsanatae.Hincetiamidempropheta,quamuisfideetsacramentocircumcisionis
ab originali peccato se mundatum cognosceret, tamen adulterio et homicidio, quod
conmiserat,illudreuixisseintelligens,nonsinecausainterceteraipsumconfitetur,etdicit:
Ecceenimininiquitatibusconceptussumetc.

P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioV.

Gratianus. I. Pars. In penitencia autem, que peccatorem considerare oportet,

Augustinusinlibrodepenitenciadocet,dicens:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.5.C.I.]

Consideretqualitatem criminis inloco,intempore,inperseuerantia,inuarietate

personae,etqualihocfecerittemptatione,etinipsiusuiciimultipliciexecutione.Oportet
enim penitere fornicantem secundum exellentiam sui status aut offitii aut secundum
modummeretricis,etinmodooperissui,etqualiterturpitudinemsuamperegit,siinloco
sacrato,autcuidebuitexellentiamfidei(utsuntdomusdominorum,etaliorummultorum),
siintemporeorationiconstituto,utfestiuitatessanctorumettemporaieiunii.Consideret,
quantum perseuerauerit, et defleat quod perseueranter peccauit, et quanta fuerit uictus
inpugnatione. Sunt qui non solum non uincuntur, sed ultro se peccato offerunt, nec
expectanttemptationem,sedpreueniuntuoluptatem,etpertractetsecum,quammultiplici
actioneuiciidelectabiliterpeccauit.Omnisistauarietasconfitendaestetdeflenda,ut,cum
 911

cognoueritquodpeccatumestmultum,citoinueniatDeumpropitium.1.Incognoscendo
augmentumpeccatiinueniatse,cuiusetatisfuerit,cuiussapientiae,etordinis,etstatum
omnem alterius non peccantis. Inmoretur in singulis istis, et sentiat modum criminis,
purgans lacrimis omnem qualitatem uicii. 2. Defleat uirtutem, qua interim caruit.
Dolendumenimest,etdolorepurgandum,nonsolumquiapeccauit,sedquodseuirtute
priuauit. Nam, licet speret se consecuturum ueniam, dolere tamen potest, quia non
promeruit unde remunerari confidat. 3. Anxietur et doleat, quod modo effugiens de
preteritis penam, miser non inde exspectet gloriam, cuius omne tempus, quoniam
breuissimum est, debuit decertauisse ad consequendum premium. 4. Defleat etiam,
quoniam offendens in uno factus est omnium reus. Ingratus enim extitit qui plenus
uirtutibusDeumnonomninotimuit.Inhocenimquisquepeccatorfitculpabilior,quoest
Deoacceptior.IdeoenimAdampluspeccauit,quiaomnibonohabundauit.Etiamalio
modooffendensinunoestomniumreus,quiaomnisuirtuspatiturdetrimentumabuno
uicio.Namsiquiscaditinauariciam,largitatemdestruit,etetiamcastitatemminorauit.
Amore enim pecuniae uel uiolaret castitatem, uel saltim minus amaret. Si enim tanta
propterDeumadhuccastitasinest,utnoliteandemperdere,tamensaltimminorigaudio,
minoriaffectionetuetuream,ubiuidetindeprocederedampnumpecuniae,sicqueetin
aliis, que, etiamsi non expellantur, tamen perceptione unius uicii uel satis uel parum
minuuntur,uelintentionedeteriorantur.Undeomnisuirtuscuicumquecriminiestdeflenda,
et de omnibus indulgentia est petenda. 5. Animaduertere etiam oportet, et
animaduertendodeflereanimamproximi,quamfornicatorDeoeripuit,uelereptaminmalo
confirmauit; etiam quod exemplum extitit mali in operatione sui criminis; cui magis
profuisset, si aliis causa fuisset conuersionis. Gemat itaque aliorum uitam in sua
corruptam,uelincorruptamconseruatam,etcommodumproximi,quoddedissetexemplo
boni.Doleatdetristicia,quambonispeccandointulit,etdeleticia,quameisnonadhibuit.
Etnonsolumcogitetquidetqualiterfecerit,sedquaminiusteDeum,utdiximus,peccando
offenderit. Timeat illam sentenciam ueritatis: Non potestis duobus dominis seruire.
Timeat ergo, ne omnia bona, que fecit, dum in uno peccato perseuerauerit,
excommunicationemaliperdiderit,utquiseruiuitdiabolopercrimen,Deo,quasobtulit,
uirtutesamiserit.Piumtamenestcredere,utreceptagratiaDei,queineodestruitmala
priora,etiamremuneretbona,ut,cumdestruxeritquodsuumnoninuenit,ametetdiligat
bonum,quodetiaminpeccanteplantauit.6.Inomnibusdolensautseculumderelinquat,
autsaltimilla,quesineammixtionemalinonsuntamministrata,utmercatura,etmilicia,et
alia,queutentibussuntnociua,utamministrationesseculariumpotestatum,nisihisutatur
exobedientiaelicentia.Ponatseomninoinpotestateiudicis,iniudiciosacerdotis,nichil
sibi reseruans sui, ut omnia eo iubente paratus sit facere pro recipienda uita animae,
quecumquefaceretproeuitandacorporismorte,ethoccumdesiderio,quiauitamrecuperat
infinitam, ut Deus. Cum gaudio enim facere debet immortalis futurus que faceret pro
differendamortemoriturus.SemperdepreceturDeum,certusdeuenia,quiomnibusmodis
etsinetediodubiusrogaretpotestatemterrenam.Abstineatamultislicitisquiinlibertate
arbitrii conmisit illicita. SemperofferatDeomentem, etcordiscontritionem, deinde et
quodpotestdepossessione;tuncquodofferatsecurusofferat.RespexitenimDominusad
Abel,etadmuneraeius.SedpriusdicitadAbel,quamadmunera.Sumensenimmentem,
quamcognouithumilemetpuram,remunerauiteiuslargitatismunera.AdCaynueronon
respexit,nequeadmuneraeius.Mentemenimeius,quamuiderat,quoniamnoncognouit,
eiusmuneranonrecepit.Iniudicioitaquecordisconsiderandaestelemosinatribuentis,nec
iamconsiderandumestquantum,sedquamente,quaaffectionedatquodpotest. Vidua
enimduobus,quehabuerat,minutis larga,plusomnibusposuit. Quiigiturpeccatasua
redimere uult temporalium oblatione, caueat prius offerat mentem. 7. Cautus sit, ne
 912

uerecundia ductus diuidat apud se confessionem, ut diuersa diuersis uelit sacerdotibus

manifestare. Quedam enim uni celant que alii manifestanda conseruant, quod est se
laudare,etadypocrisimtendere,etsemperueniacarere,adquamperfrustatotamputat
peruenire.8.Paueatpretereaquemueradelectatpenitencia;nonpriusadcorpusDomini
accedat, quam confortet bonaconscientia. Sedinhac separatione tremendum iudicium
cogitetubimaiusetterribiliusinpenitentesseparabitinignem.Doleat,quodnondumaudet
sumere, quem multum desiderat, cibum salutarem. Isti sunt digni fructus penitenciae,
animamcaptiuamelaqueantesetinlibertateseruantes.9.Cohibeatsepretereaaludis,a
spectaculis seculi, qui perfectam uult consequi gratiam remissionis. Nam Dina, si se
cohibuisset,siintersuosremansisset,abextraneoraptorecorruptanonesset.Tantoitaque
magissibianimacaueatetcohibeatse,quesepeuelsemelraptaestetcorrupta;timeatiam
doctaexperimento,quodignorauituirgo;eligatquemimitetur;nonsequaturquemanimus
suusdampnat.Seenimiudicatquipenitenciaefructusnonhabentemasenonelongat.
Laudatenimetamatquosdignefructificarenonignorat;queratfructusdignosetsinon
dignos penitenciae. Sunt enim digni fructus uirtutum fructus, qui non sufficiunt
penitentibus.Penitenciaenimgrauioresexpostulat,utsicpaceturecclesia,ut,pacatadolore
etgemitibus,mortuisuitaminpetret.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.5.C.II.Penitensnegotiationislucraabiciat.

ItemLeoPapa.[epist.XC.al.XCII.adRusticumEpiscopum,c.9.]II.Pars.Qualitas
lucri negotiantem aut accusat, aut arguit, quia et est honestus questus, et turpis.
Verumtamenpenitentiutiliusestdispendiapati,quampericulisnegotiationisastringi,quia
difficileestinterementisuendentisquecommerciumnoninteruenirepeccatum.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.5.C.III.Postpenitenciamadmiliciamsecularemredirenon
licet.

Idem.[ibidem,c.10.]Contrariumomninoestecclesiasticisregulis,postpenitenciae
actionemredireadmiliciamsecularem,cumApostolusdicat:NemomilitansDeoinplicat
senegociissecularibus.Undenonestliberalaqueisdiaboliquisemiliciaemundanae
uolueritimplicare.

P.2.Q.3.Tr. de pen. D.5. C. IV. Decennio peniteant qui post penitenciam ad

secularemmiliciamredeunt.

ItemexNicenoConcilio.[c.11.]SiquiueroperDeigratiamuocatiprimoquidem
ostenderuntfidemsuamdepositomiliciaecingulo,posthecautemadpropriumuomitum
reuersisunt,utetpecuniasdarent,etambirentrursusadmiliciam,istidecemannissint
interpenitentespostprimumtriennium,quofuerintinteraudientes.Abomnibusueroillud
precipueobseruetur,utanimuseorumetfructuspenitenciaeattendatur.Quicumqueenim
cumomnitimore,etlacrimisperseuerantibus,etoperibusbonisconuersationemsuamnon
uerbissolis,sedopereetueritatedemonstrant,cumtempusstatutumahisfueritinpletum,
etorationibusiamceperintconmunicare,licebitepiscopoetiamhumaniuscircaeosaliquid
cogitare. Qui uero indifferentem habuerint lapsum, et sufficere sibi, quod ecclesiam
introierint,arbitrantur,istiomnimodotemporastatutaconplebunt.
 913

P.2.Q.3.Tr.depen.D.5.C.V.Acommunionesuspendanturquipostpenitenciamad
seculariaredeunt.

ItemexConcilioAurelianensi.[I.,c.13.]Dehis,quisusceptapenitenciareligionem
suaeprofessionisoblitiadseculariarelabuntur,placuiteosetaconmunionesuspendi,etab
omnium catholicorum conuiuiis separari. Quod si post interdictum cum eis quisque
presumpseritmanducare,etipseconmunionepriuetur.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.5.C.VI.Quesitfalsapenitencia.

ItemGregorius.[VII.inSinodoRomana,celebrataanno1078.,c.6.]III.Pars.Falsas
penitencias dicimus, que non secundum auctoritatem sanctorum Patrum pro qualitate
criminuminponuntur.Ideoquemiles,uelnegotiator,uelalicuioffitiodeditus,quodsine
peccatoexercerinonpossitsiculpisgrauioribusirretitusadpenitenciamuenerit,uelqui
bona alterius iniuste detinet, uel qui odium in corde gerit, recognoscat, se ueram
penitenciam non posse peragere, per quam ad eternam uitam ualeat peruenire, nisi
negotiumrelinquat,ueloffitiumdeserat,etodiumexcordedimittat, bonaquidemque
iniusteabstulit,restituat,armadeponat,ulteriusquenonferat,nisiconsilioreligiosorum
episcoporum pro defendenda iusticia. Ne tamen desperet, interim quicquid boni facere
poterithortamurutfaciat,utomnipotensDeuscorilliusillustretadpenitenciam.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.5.C.VII.Postconuersionemadnegotiumredirenonlicet,
quodsinepeccatoaginonpotest.

ItemGregoriusinomeliaXXIV.[Euangel.]Negotium,quodanteconuersionemsine
peccatoextitit,hocetiampostconuersionemrepetereculpanonfuit.Suntenimpleraque
negotia,quesinepeccatisexhiberiautuix,autnullatenuspossunt.Queergoadpeccatum
inplicant,adhecnecesseestutpostconuersionemanimusnonrecurrat.

P.2.Q.3.Tr.depen.D.5.C.VIII.Deeodem.

Item Innocentius II. [in Concilio Romano, c. 22] IV. Pars. Fratres nostros et
presbiteros ammonemus, ne falsis penitenciis laicorum animas decipi et in infernum
pertrahipatiantur.Falsamautempenitenciamesseconstat,cumspretispluribusdeunosolo
penitenciaagitur,autcumsicdeunoagitur,utabalionondiscedatur.Undescriptumest:
Quitotamlegemobseruauerit,offendatauteminuno,factusestomniumreus;scilicet
quantumaduitameternam;sicutenimsipeccatisomnibusessetinuolutus,itasiinuno
tantummaneat,eternaeuitaeianuamnonintrabit.Falsaestetiampenitencia,cumpenitens
aboffitiouelcurialiuelnegotialinonrecedit,quodsinepeccatisnullatenusagipreualet;
autsiodium incordegesserit, autsioffensocuilibet nonsatisfaciat, autsioffendenti
offensusnonindulgeat,autsiarmaquiscontraiusticiamgerat.

P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioVI.

Gratianus.I.Pars.Cuiautemdebeatfiericonfessio,uelqualemillumoporteatesse,
quialiorumcriminaiudicat,exeodemlibro[depenitenciac.10.]docetur,cumdicitur:
 914

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.6.C.I.]

Quiuultconfiteripeccata,utinueniatgratiam,queratsacerdotemscientemligareet
soluere, ne, cumnegligens circa seextiterit, negligatur abillo, quieum misericorditer
monetetpetit,neamboinfoueamcadant,quamstultuseuitarenoluit.Etinfra:Tanta
itaqueuisconfessionisest,ut,sideestsacerdos,confiteaturproximo.Sepeenimcontingit,
quodpenitensnonpotestuerecundaricoramsacerdote,quemdesiderantineclocus,nec
tempusoffert,et,siille,cuiconfitebitur,potestatemsoluendinonhabet,fittamendignus
ueniaexdesideriosacerdotisquisocioconfiteturturpitudinemcriminis.Mundatienimsunt
leprosi,dumibantostendereorasacerdotibusante,quamadeosperuenirent.Undepatet,
Deum ad cor respicere, dum ex necessitate prohibentur ad sacerdotes peruenire. Sepe
quidemeosqueruntsedsanietleti;dumqueruntante,quamperueniantmoriuntur.Sed
misericordiaDeiestubique,quietiustisnouitparcere,etsinontamcito,utsoluerentura
sacerdote. Qui ergo omnino confitetur, sacerdoti meliori, quam potest, confiteatur; si
peccatum occultum est, sufficiat referre in noticiam sacerdotis, ut grata sit oblatio
muneris.Etinfra:[c.12.]1.Laboretitaquepenitensinecclesiaesse,etadecclesiae,
unitatem tendere; nisi enim unitas ecclesiae succurrat, nisi quod deest peccatori sua
operationeconpleat,demanibusinimicinoneripieturanimamortui.Credendumestenim,
etfideipietasexpostulatcredere,quodomneselemosinaetotiusecclesiae,etorationes,et
operaiusticiae,etmisericordiaesuccurrantrecognoscentimortemsuamadconuersionem.
Ideoquenemodignepeniterepotest,quemnonsustineatunitasecclesiae,ideoquenonpetat
sacerdotesperaliquamculpamabecclesiaeunitatediuisos.Iudasenimquipenitensiuitad
Phariseos, relinquens Apostolos, nichil inuenit auxilii nisi augmentum desperationis.
Dixeruntenim:Quidadnos?tuuideris;sipeccasti,tibisit;nontibisuccurrimus,non
peccatatuakaritatiuesuscipimus,nonconportandapromittimus,nonqualiterdeponasonus
docemus.Quidenimnobisetmisericordiae,quinecoperasequimuriusticiae?Issetad
fratres,issetadillos,quiorauerantprosocruPetrifebricitante,quiCananeaminprobam
misericordiaeobtulerant.InterrogassetPetrumproseeffundentemlacrimas;nonfugisset
MariametMartham,queuitamLazaroinpetrauerant;nonturbamplorantem,queunicum
filiumacquisieratuiduae.Iuitaddiuisos,etdiuisusperiit.Etinfra:[c.20.]2.Sacerdos
itaque,cuiomnisofferturpeccator,antequemstatuituromnislanguor,innulloeorumsit
iudicandus,queinalioestiudicarepromptus.Iudicansenimalium,quiestiudicandus,
condempnatseipsum.Cognoscatigiturse,etpurgetinsequodaliosuidetsibiofferre.
Caueat,utaseproieceritquicquidinaliodampnosumrepperit;animaduertatquoddicitur:
Quisinepeccatoestprimusinillamlapidemmittat.Ideoenimliberauitpeccatricem,quia
noneratquiiusteproiceretlapidem.Quomodolapidaretquiselapidandumcognosceret?
Nullusenimeratsinepeccato:inquointelligitur,omnesfuissereos.Namuenialiasemper
remittebanturperceremonias.Siquodergoineiseratpeccatum,criminaleerat.Deteriores
itaqueinhocsacerdotessunt,sepriusnonedificantes,illis,quiDominumobseruabant
insidiis.Inhocitaquepatentissimumestcrimensacerdotumetultramodumdetestabile,qui
nonpriusseiudicant,etaliosalligant.Deberentenimtimerecrimen,quodtimuerunt,et
detestabile essesenserunt.Hiquiadeoerantceci, quodsummamsapientiamsperabant
caperesuisinsidiis.Quodillispatuit,quodtuncquisqueuitauit,uitetsacerdos,quiinhoc
errorepeiorillisIudeisextitit.3.Caueatspiritualisiudex,ut,sicutnonconmisitcrimen
nequiciae,itanoncareatmunerescientiae. Oportet,utsciatcognoscerequicquiddebet
iudicare.Iudiciariaenimpotestashocexpostulat,utquoddebetiudicarediscernat.Diligens
igiturinquisitorsubtilisinuestigatorsapienteretquasiastuteinterrogetapeccatorequod
forsitanignoret,ueluerecundiauelitoccultare.Cognitoitaquecrimineuarietateseiusnon
dubitetinuestigare,etlocum,ettempus,etcetera,quesupradiximusinexponendaeorum
 915

qualitate.Quibuscognitisadsitbeniuolus,paratuserigere,etsecumonusportare;habeat
dulcedineminaffectione,pietateminalteriuscrimine,discretioneminuarietate;adiuuet
confitentem orando,elemosinas faciendo; etcetera bonaproeofaciendo; semper eum
iuuet leniendo, consolando, spem promittendo, et, cum opus fuerit, etiam increpando.
Doceat loquendo,instruat operando, sitparticeps laboris quiuult particeps ferigaudii:
doceatperseuerantiam;caueat,necorruat,neiusteperdatpotestatemiudiciariam.Etsienim
penitenciaeipossitacquireregratiam,nontamenmoxrestituitinprimampotestatem.Etsi
enimPetruspostlapsumrestitutusfuerit,etsepelapsissacerdotibusredditasitdignitatis
potestas, nontamen est necesse,utomnibus concedatur quasiex auctoritate. Inuenitur
auctoritas,queconceditetquasiinperat;inuenituralia,queminimeconcedit,seduetat;que
scripturaenonrepugnant,sedconcordant,sitempusetlocus,etmoduspenitenciaepacem
adhibeant. Cum enim tot sunt qui labuntur, ut pristinam dignitatem ex auctoritate
defendant,etquasiusumpeccandisibifaciant,recidendaestspesista.Siuerolocusest,
ubiistanonconcurrant,restituipossuntquipeccant.Itaquepontifexiustusatquediscretus
non cogitur suos sacerdotes semper abicere, nec mox restituere, nisi statutum fuerit a
Romano Pontifice. II. Pars. [Gratian.] Caueat sacerdos, ne peccata penitencium aliis
manifestet.Quodsifecerit,deponatur.UndeGregorius:

[P.2.Q.3.Tr. de pen. D.6. C. II.] Deponatur sacerdos, qui peccata penitentis

publicarepresumit.

Sacerdosanteomniacaueat,nedehis,quieiconfitenturpeccatasua,recitetalicui
quod ea confessus est non propinquis, non extraneis, neque, quod absit, pro aliquo
scandalo. Nam si hoc fecerit, deponatur, et omnibus diebus uitae suae ignominiosus
peregrinandopergat.III.Pars.Gratian.Quodautemdicitur,utpenitenseligatsacerdotem
scientemligareetsoluere,uideturessecontrariumei,quodincanonibusinuenitur,utnemo
uidelicetalteriusparrochianumiudicarepresumat.Sedaliudestfauoreuelodioproprium
sacerdotemcontempnere,quodsacriscanonibusprohibetur;aliudcecumuitare,quodhac
auctoritatequisquefaceremonetur,ne,sicecuscecoducatumprestet,amboinfoueam
cadant.UndeUrbanusII.:

P.2.Q.3.Tr. de pen. D.6. C. III. Cuilibet sacerdoti conmissum, nisi pro eius
ignorantia,altersacerdosadpenitenciamnonsuscipiat.

Placuit,utdeincepsnullisacerdotumliceatquemlibetconmissumalterisacerdotiad
penitenciamsusciperesineeiusconsensu,cuisepriusconmisit,nisiproignorantiaillius,
cuipenitenspriusconfessusest.Quiuerocontrahecstatutafaceretemptaueritgradussui
periculosubiacebit.

P.2.Q.3.Tr.depen.DistinctioVII.

Gratianus.I.Pars.Tempusueropenitenciaeestusqueinultimumarticulumuitae.
UndeLeoPapa:[ep.XC.adXCII.adRusticum,c.5.]

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.7.C.I.]

Nemodesperandusest,duminhoccorporeconstitutusest,quianonnumquamquod
diffidentiaetatisdifferturconsiliomaturioreperficitur.II.Pars.[Gratian.]Quamquamde
differentibuspenitentiamAugustinusscribat:[inlib.L.Homil.,hom.41.]
 916

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.7.C.II.]

Siquispositusinultimanecessitatesuaeegritudinisuolueritacciperepenitenciam,
etaccipit,etmoxreconciliabiturethincuadit:fateoruobis,nonillinegamusquodpetit,
sednonpresumimus,quiabenehincexit;sisecurushincexierit,egonescio;penitenciam
darepossumus,securitatemautemdarenonpossumus.Numquiddico:dampnabitur?Sed
nec dico: liberabitur. Vis ergo a dubio liberari? uis quod incertum est euadere? age
penitenciam,dumsanuses.Sisicagis,dicotibi,quiasecuruses,quiapenitenciamegistieo
tempore,quopeccarepotuisti.Siautemuisagerepenitenciam,quandoiampeccarenon
potes,peccatatedimiserunt,nontuilla.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.7.C.III.]Idem.[ineademhomilia,paulosuperius.]

Quiegeritpenitenciamueraciter,etsolutusfueritaligamento,quoeratobstrictus,et
aChristicorporeseparatus,etbenepostpenitenciamuixerit,sicutantepenitenciamuiuere
debuit,postreconciliationemquandocumquedefunctusfuerit,adDeumuadit,adrequiem
uadit,regnoDeinonpriuabitur,apopulodiaboliseparabitur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.7.C.IV.]

Siquisautemetc. Etinfra:Baptizatusadhoramsecurushincexit;fidelisbene
uiuenssecurushincexit;agenspenitenciam,etreconciliatus,cumsanusestetposteabene
uiuens,hincsecurusexit.Agenspenitenciamadultimum,etreconciliatus,sisecurushinc
exit, egononsumsecurus.Undesumsecurus,dico,etdosecuritatem; undenonsum
securus,penitenciamdarepossum,securitatemdarenonpossum.Etpostpauca:1.Sed
undescis,inquit,neforteDeusdimittatmichi?uerumdicis:illudscio;hocnescio.Nam
ideodotibipenitenciam,quianescio;namsisciremnichiltibiprodesse,nontibidarem.
Item si scirem, tibi prodesse,nonte ammonerem, nonteterrerem. Duae suntres:aut
ignosciturtibi,autnonignoscitur.Quidhorumtibifuturumsit,nescio.Ergotenecertum,et
dimitteincertum.[Gratian.]HocautemquareAugustinusdixerit,Ciprianusostendit,[lib.
IV.epist.2.adAntonianum]dicens:

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.7.C.V.]

Idcirco,fraterkarissime,penitenciamnonagentes,necindoloredelictorumsuorum
toto corde manifestam lamentationis suae professionem testantes, prohibendos omnino
censuimusaspeconmunionisetpacis,siininfirmitateatquepericuloceperintdeprecari,
quiarogareillosnondelictipenitencia,sedmortisurgentisammonitioconpellit,necdignus
estinmorteacciperesolatiumquisenoncogitauitmoriturum.

[P.2.Q.3.Tr.depen.D.7.C.VI.]ItemAugustinusinlibrodepenitencia.

[cap.17.et18.]Nullusexpectet,quandopeccarenonpotest.Arbitriienimquerit
libertatem, ut delere possit conmissa, non necessitatem. Qui prius itaque a peccatis
relinquitur,quamipserelinquat,eanonlibere,sedquasinecessitatecondempnat.Licet
enimlatroueniammeruissetinfinedeomnicrimine,nontamendeditbaptizatispeccandi
etperseuerandiauctoritatem.TuncenimbaptizatusestquituncprimumincruceChristum
confessus est. Penitencia enim, si in extremo hiatu uitae aduenerit, sanat et liberat in
ablutionebaptismiita,quodnecpurgatoriumsentiuntquiinfinebaptizantur;sedipsiditati
 917

bonis sanctae matris ecclesiae recepturi sunt multiplex bonum in uera beatitudine. Illi
autem,qui,cumpotuerunt,numquamconuertiuoluerunt,confitentes,cumiampeccare
nequeunt,necsicfacileacquirunt,quoduolunt.Oportetenim,utpenitenciafructificet,ut
uitammortuoinpetret.Scriptumest,sinekaritatesaluumneminemesse.Nonitaqueinsolo
timoreuiuithomo.Quemergoseropenitet,oportetnonsolumtimereDeumiudicem,sed
iustumdiligere;nontantumpenamtimeatsedanxieturprogloria.Debetenimdolerede
crimine, et de omni eius predicta uarietate. Quod quoniam uix licet, de eius salute
Augustinuspotuitdubitare.1.Credoquidemilli,quidixit:Quacumquehorapeccator
ingemuerit,etconuersusfuerit,uitauiuet.Dixitconuersum,nontantumuersumuiuere.
Versum quidem puto qui dolet de crimine; conuersum, qui dolet de omni eius, quam
exposuimus,uarietate.Vertiturapeccatoquiiamuultdimitterepeccatum;conuertiturid
esttotusetomninouertitur,quiiamnonpenastantumnontimet,sedadbonumDeum
festinattendere.Queconuersiosicontigeritalicuietiaminfine,desperandumnonestde
eius remissione. Sed quoniam uix uel raro est tam iusta conuersio, timendum est de
penitentesero.Quemenimmorbusurgetetpenaterret,uixadueramuenietsatisfactionem,
maximecumfilii,quosillicitedilexit,sintpresentes,uxoretmundusadseuocet.Multos
soletserotinapenitenciadecipere.SedquoniamDeussemperpotensest,semper,etiamin
morte iuuare ualetquibus placet. Cumitaque opussitnonhominis,sedDeifructifera
penitencia,inspirareeampotest,quandocumqueuult,suamisericordia,etremunerareex
misericordiaquosdampnarepotestexiusticia.Sedquoniammultasunt,queinpediuntet
languentem retrahunt, periculosissimum est,et interitui uicinum, admortem protrahere
penitenciaeremedium.Sedmagnumest,cuiDeustuncinspiratuerampenitenciamqui
exspectat,Deiclementiam,maioremsentiensDeibonitatemsuanequicia.2.Sedsietiam
sic conuersus fuerit, uita uiuat et non moriatur non promittimus, quod euadat omnem
penam.Nampriuspurgandusestignepurgationisquiinaliudseculumdistulitfructum
conuersionis. Hicautemignis,etsieternusnonsit,miromodoestgrauis.Exellitenim
omnempenam,quamumquampassusestaliquisinhacuita. Numquamincarnetanta
inuentaestpena,licetmirabiliamartirespassisinttormenta,etmultinequiterquantasepe
sustinuerunt supplicia. Studeat ergo quisque sic delicta corrigere, ut post mortem non
oporteatpenamtollerare.3.Quedamenimpeccatasunt,quemortalia,inpenitenciasunt
uitalia,nontamenstatimsanata:Sepeenimestquimoreretur,nisimedicaretur.Nonstatim
sanatur;languetuicturusquipriuseratmoriturus.Quiauteminpenitensmorituromnino
moritur, eteternaliter cruciatur. Quienim inpenitens finitur, sisemper uiueret, semper
peccaret. At Dei est miserentis, quod operatur finem peccanti; ob hoc etiam sine fine
torquetur,quianumquamuirtuteditatur;semperplenusiniquitate,sempersinekaritate,
torquetursinefine.

P.2.Q.3.Tr.depen.QuestioIV.

Gratianus.I.Pars.Quodautemorationistemporeconiugalioperialicuiuacarenon
liceat,B.Ieronimus,scribitinquodamsermoneitadicens:

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.I.Tempore,quouxoridebitumredditur,acarnibusagni
abstinereoportet.

Sciatis,fratreskarissimi,quoniamquicumqueuxoridebitumreddituacarenonpotest
orationi, nec decarnibus agni comedere. Item: 1.Si panes propositionis ab his,qui
uxoressuastetigerant,comedinonpoterant,quantomagispanisille,quidecelodescendit,
nonpotestabhis,quiconiugalibuspauloanteconplexibushesere,uiolariatquecontingi?
 918

non quod nuptias condempnemus, sed quod eo tempore, quo carnes agni manducaturi
sumus,uacareacarnalibusoperibusdebeamus.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.II.Aconiugaliconcubituinsanctorumsolempnitatibus
estabstinendum.

Item Augustinus. [serm. II. de tempore, id est, de 2. dominica Aduentus]

QuocienscumqueautdiesnatalisDomini,autreliquaefestiuitatesaduenerint,nonsolumab
infideliumconcubinarumconsortio,sedetiamapropriisuxoribusabstineredebemus.

P.2.Q.3.Tr. de pen. Q.4. C. III. Diebus ieiuniorum a propriis etiam uxoribus

abstinereoportet.

ItemAmbrosiusinsermonedeaduentuDomini.Fratres,nonsolumdebetisabomni
inmundicia abstinere, sed etiam ab uxoribus propriis studiosissime contineatis. Nullus
omninouxorisuaeiungatur.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.IV.

IdemsuperepistolamI.adChorinthios.[inc.7.]Sicausaprocreandorumfiliorum
ducituruxor,nonmultumtempusconcessumuideturadipsumusum,quiaetdiesfesti,et
diesprocessionis,etipsaratioconceptusetpartusiuxtalegemcessareusumcarnisdebere
histemporibusdemonstrant.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.V.Uxorisususcertisdiebuscessareiubetur.

Item Augustinus libro questionum Veteris et Noui Testamenti. [quest. CXXVII.]

Christiano cum uxore sua conuenire aliquando licet, aliquando non licet. Propter
processionisenimdiesetieiuniorumaliquandononlicetconuenire,quiaetiamalicitis
abstinendumest,utfaciliusinpetraripossitquodpostulatur.UndeApostolusexconsensu,
ait,abstinendumestadtempus,utuacetisorationi.Nametiamsecundumlegeminieiunio
cedereetiurgarinonlicet,postuerolicet.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.VI.Nonuereagitpenitenciam quicontinentiam non

seruat.

ItemIohannesCrisostomus.Quiincastigationeuictussedicitagerepenitenciam,
frustrahocsermonepromittit,nisiegrediaturdecubilisuo,etieiuniocontinentiamaddat.

P.2.Q.3.Tr. de pen. Q.4. C. VII. Ab ingressu ecclesiae temperare debet uir cum
propriauxoredormiens.

ItemGregorius.[inresponsioneX.adinterrogationesAugustini]II.Pars.Vircum
propriaconiugedormiens,nisilotusaqua,ecclesiamintrarenondebet:1.Quamuisde
hac re diuersae hominum nationes diuersa sentiant atque alia custodire uideantur,
Romanorumtamensemperabantiquioribusususfuit,postammixtionempropriaeconiugis
etlauacripurificationemquerere,etabingressuecclesiaepaululumtemperare.Nechoc
dicentesculpamdeputamusesseconiugium;sedquiaipsalicitaammixtioconiugissine
uoluptatecarnisfierinonpotest,asacrilociingressuestabstinendum,quiauoluptasipsa
 919

sineculpaessenullatenuspotest.Nonenimdeadulteriouelfornicatione,seddelegitimo
matrimoniosusceptuseratquidicebat:Ecceenimininiquitatibusconceptussum.2.
Oportet itaque legitimam carnis copulam ut causa prolis sit, non uoluptatis, et carnis
conmixtio creandorum liberorum sit gratia, non satisfactio uiciorum. Si quis uero sua
coniuge non cupidine uoluptatis raptus, sed solummodo creandorum liberorum gratia
utitur, iste profecto siue de ingressu ecclesiae, seu de sumendo dominici corporis
sanguinisque misterio, suo est iudicio relinquendus, quia a nobis prohiberi non debet
acciperequiinignepositusnescitardere.Cumuerononamorprocreandaesobolis,sed
uoluptasdominaturinopereconmixtionis,habentconiugesetiamdeconmixtionesuaquod
defleant. 3.Tuncautemuir,quipostammixtionemconiugis lotusaquafuerit,etiam
sacramcommunionemualetaccipere,cumeisecundumprefinitamsentenciamecclesiam
licuerit intrare. III. Pars. Gratian. Hinc etiam in diebus abstinentiae nuptiae celebrari
prohibentur.UndeinLaodicensiConcilio:[c.52.]

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.VIII.IndiebusQuadragesimaenuptiaecelebrarenon
licet.

NonoportetinQuadragesimaautnuptiasuelquelibetnataliciacelebrari:

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.IX.Deeodem.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.48.]NonlicetinQuadragesimanatalesmartirum
celebrare, sed tantum in sabbato et dominica pro conmemoratione eorum oblationes
offerre.Sednecnatalicia,necnuptiasliceatinQuadragesimacelebrari.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.X.Deeodem.

ItemexConcilioYlerdensi.NonoportetaSeptuagesimausqueinoctauamPascae,et
tribus ebdomadibus antefestiuitatem sancti Iohannis etabAduentudomini usquepost
Epiphaniamnuptiascelebrare.Quodsifactumfuerit,separentur.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.XI.Deeodem.

ItemNycolausadconsultaBulgarorum. [c.48.]Necuxoremducere,necconuiuia
facereinquadragesimalitemporeconuenireposse,nullomodoarbitror.IV.Pars.Gratian.
Hecautemseruandasunt,siuxorconsensumadhibereuoluerit;ceterumsineeiusconsensu
neccausaorationiscontinentiaseruaridebet.UndeAugustinusinlibro[I.]deadulterinis
coniugiis:[c.2.]

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.XII.Nisiexconsensucommuniorationiconiugesuacare
nonpossunt.

Apostolus nec ad tempus, ut uacent orationi, nisi ex consensu uoluit coniuges

inuicemcarnalifraudaridebito.HincetiaminII.ConcilioArelatensi[c.22.]legitur:

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.4.C.XIII.Nisiexconsensuconiugatispenitencianondetur.

Penitenciamconiugatisnonnisiexconsensudandamesseprecipimus.
 920

P.2.Q.3.Tr.depen.QuestioV.

Gratianus.I.Pars.Quodautemsineconsensuuxorisuircontinentiamuouerenon
possit,multisauctoritatibusprobatur.AitenimAugustinussuperPsalmumCXLVI.:

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.I.Nonpotestuircontinentiamseruare,nisiuxoristeneat
assensum.

Sidicatuir:continereiamuolo;noloiamuxorem;nonpotest.Quodenimtuuisilla
nonuult.Numquidpertuamcontinentiamdebetillafierifornicaria?sialiinupseritteuiuo,
adulteraerit.NonuulttalilucroDeustaledampnumconpensari.Reddedebitum,et,sinon
exigis,redde.ProsanctificationeperfectaDeustibiconputabit,sinonquodtibidebetur
exigis,sedreddisquoduxoridebetur.

P.2.Q.3.Tr. de pen. Q.5. C. II. Non debet extorqueri mulieris consensus ad

continentiamDeououendam.

ItemAlexanderII.LandulphoinCorsica.Notificasti,temortetenusinfirmatum,et
peccatorumtuorumrecordatione etterroreualdepauefactum anxiequesissemonachum
fieri,etatuauxoreminisetterroribuseamoccidendiadhoclicentiamextorsisse,etsicte
monachicam uestem sine abbate sumpsisse, et monasterium petisse; postea uero, cum
sanusfactusesses,tuaeuxorisreclamationibus,eiulatibusetplanctibus,tuaequefamiliae
dispersionibus,utpotepenitensdeuictus,domumremeasse,etpostmultosdiesquorumdam
sapientumconsilioadiamdictaemulieriscubilerediisse.Nuncautem,situauxoreuti
liceat,nostrumrequirisconsilium.Siitadeniqueest,uttuusnunciusnarrat,nonuidetur
nobis rationabiliter iuste factum, quoniam, cum omni homini ad monachicam uitam
tendentilegaliter,sancteetiustesitperagendum,tucontralegesminaciteretuiolenteratua
uxorepartimterroremortis,partimtuaeinfirmitatisdoloribusexanimatus,deuiasecutus,
nulla,utdicitur,licentiaacceptarecessisti,etmonasteriumpetisti.Nonenimuiolentia,sed
ex pari uoluntate et consensu (sicut sancti Patres dicunt) hoc fieri debet, neque uir
monasteriumeligere,autprofessacontinentiahabitumcumfestinationedebetmutare.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.III.Virpotestabnuereuotacontinentiae,quesineeius
consensuDeouxorobtulerit.

ItemexConcilioapudConpendium.Mulier,sisinelicentiamaritisuiuelumincaput
miserit,siuiroplacuerit,recipiateamiterumadconiugium.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.IV.Nonpotestuircontinentiaeuotarescindere,queeius
assensumulierDeopromisit.

Item Augustinus ad Editiam. [ep. CXCIX.] Quod Deo pari consensu uoueratis
perseueranterusqueinfinemredderedebuistis.Aquopropositosiillelapsusest,tusaltim
instantissimeperseuera.Quodnonteexhortarer,nisiquiatibiadhocipseconsensit.Nam
si numquam tenuisses eius assensum, numerus te nullus defendisset annorum. Et post
pauca:1.Nonquiaparitertemperabatisaconmixtionecarnali,ideotuusmaritusesse
destiterat, immo uero tanto sanctius inter uos coniuges manebatis, quanto sanctiora
concorditerplacitaseruabatis.Nichilergodetuaueste,nichildeaurouelargento,uel
quacumquepecunia,uelrebusullisterrenistuissinearbitrioeiusfaceredebuisti.Etinfra:
 921

2.Estquidampromodulopersonaehabitusmatronalisauidualiuestedistinctus,quipotest
fidelibusconiugatissaluareligioniscausauelobseruantiaconuenire.Hunctemaritussi
deponerenoluit,neteuelutuiduamillouiuenteiactares,puta,quianonfueratinhacre
usque ad dissensionis scandalum perducendus, magis inobedientiae malo, quam ullius
abstinentiaebono.Quidenimestabsurdius,quammulieremdehumiliuestesuperbire,cui
tepotiusexpediretobtemperarecandidismoribus,quaminnigellisuestibusrepugnare?
quia,etsiteindumentummonachaedelectabat,etiamhocgratiuspossetmaritoobseruato
exoratoquesumi,quamilloinconsultocontemptoquepresumi.Quodsiomninononsineret,
quidtuopropositodeperiret?Absit,uthincdispliceresDeo,quodconiugetuonondum
defunctononinduerissicutAnna,sedsicutSusanna.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.V.Continentiaemeritumhabetquiincontinentiauxoris
debitumsibiredderecogitur.

Idem.Secundumuerbaapostolica,etiamsiuircontinereuoluisset,ettunoluisses,
debitumtibiredderecogeretur,etilliDeusinputaretcontinentiam,sinonsuae,sedtuae
cederet infirmitati,neinadulteriumcaderes.1.Quisquisigiturconpatiens infirmitati
uxoris reddit, non exigit debitum, aut si propter propriam infirmitatem ducit uxorem,
plangenspotius,quiasineuxoreessenonpotuit,quamgaudens,quiaduxit,quisquisuendit
quodnouit,quia,etsimaneret,beatumnonfaceret;quisquisemitquodnouit,quiatransiet,
etdehisnonpresumit,etfecitexeo,misericordiamcumnonhabentibus,securusexpectat
diemnouissimum.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.VI.Votacontinentiaesineuxorisconsensureddinon
possunt.

IdemadArmentarium,etPaulinam.[epist.XLV.]Unasolacausaessepotest,quate
adid,quoduouisti,nonsolumnonhortaremur,uerumetiamprohiberemusinplere,siforte
tuaconiunxhoctecumsuscipereanimiseucarnisinfirmitaterecusaret.Nametuouenda
talianonsuntaconiugatis,nisiexconsensuetuoluntateconmuni,et,sipreproperefactum
fuerit, magis est corrigenda temeritas, quam persoluenda promissio. Neque enim Deus
exigit,siquisexalienoaliquiduouerit,sedpotiususurpareuetatalienum.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.VII.Absqueceterisoperibusnecsolauirginitassaluat,
necceteraabsqueuirginitateproficiunt.

ItemIeronimus.[lib.I.aduersusIouinianum.]II.Pars.Tuncsaluabiturmulier,siillos
genueritfilios,quiuirginespermansurisunt;siquodipsaperdiditacquiratinliberis,et
dampnumradicisetcariemfloreconpensetetpomis.

[P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.VIII.]Idem.

Hocsolumnuncdico,quodquomodoabsqueceteris operibusuirginitassolanon
saluat,sicomniaoperaabsqueuirginitate,puritate,continentia,castitateinperfectasunt.

[P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.IX.]Idem.

Qui sitit ueniat et bibat; qui potest capere capiat. Non dicit: uelitis nolitis,
bibendumestuobisatquecurrendum;sed:quiuoluerit,quipotueritcurrereatquepotare,
 922

illeuincit,illesatiabitur.EtideoplusamatuirginesChristus,quiaspontetribuuntquodsibi
nonfueratinperatum,maiorisquegratiaeestofferrequodnondebeas,quamredderequod
exigeris.Apostoliuxorisonerecontemplato:Sitalisest,inquiunt,causahominiscum
uxore, non expedit nubere. Quorum Dominus sentenciam probans: recte ait, quidem
sentitis, quod non expediat homini ad regna celorum tendenti accipere uxorem; sed
difficilis res est, et non omnes capiunt uerbum istud, uerum quibus datum est. Alios
hominum natura facit eunuchos, alios uis hominum; michi illi eunuchi placent, quos
castrauitnonnecessitas,seduoluntas;libenterillosinmeosinurecipio,quisecastrauerunt
propter regnumcelorum, etobmeum cultumnoluerunt essequodnatisunt. Simulque
tractandaestsentencia:Quise,inquit,castraueruntpropterregnumcelorum.Sicastrati
mercedem habent regnum celorum, ergo qui se non castrauerunt locum non possunt
acciperecastratorum.Gratian.Finishuiusauctoritatisetduaeprecedentesdeuirginitatis
affectuintelliguntur,quinoninuoluntatesolum,sedinnecessitateest;principiumuerode
effectuintelligitur,quinoninnecessitateanteuotum,sedinuoluntateest,necexigitur,nisi
repromittatur.

P.2.Q.3.Tr. de pen. Q.5. C. X. Non licet illi uxorem ducere, qui suam uelare
permiserit.

ItemexConcilioRemensi.III.Pars.Quiuxoremsuamuelarepermiseritaliamnon
accipiat,sedsimiliterconuertatur.

P.2.Q.3.Tr. de pen. Q.5. C. XI. Vota abstinentiae, que mulier permittente uiro
promiserit.illoprohibenteseruarenoncogitur.

ItemAugustinusinQuestionibusNumeri.[qu.LIX.]IV.Pars.Manifestumest,ita
uoluisselegemfeminamsubuiroesse,utnullaeiusuota,queabstinentiaecausauouerit,
reddanturabea,nisiauctoruirfueritpermittendo.Namcumadpeccatumeiusdemuiri
pertinereuoluerit,sipriuspermiserit,etposteaprohibueritetiamhoctamennondixit,ut
faciatmulierquoduouerat,quiapermissaiampriusauirofuerat.Viridixitessepeccatum,
quiaabnuitquodpriusconcesserat;nontamenmulieriexhociussumdedit,utcumprius
uireiconcesserit,posteasiprohibuerit,contempnatur.Gratian.Expremissisapparet,quod
continentiaeuotanecmuliersineuiriconsensu,necuirsinemulierisconsensuDeoreddere
potest.Siautemconsensualteriuseorumabalteropromissafuerit,etsipostmodumin
irritumdeducereuolueritquipermisit,nontamenualet,quiaindebitoconiugiiequemulier
habetpotestatemuiri,sicutetuirmulieris;atqueideo,siquilibeteorumalterumasuoiure
absoluerit,adpreteritamseruitutemipsumreuocarenonpoterit.Quiaueroinceterisuirest
caputmulieris,etmuliercorpusuiri,itauotaabstinentiaeuiropermittentemulierpotest
promittere,uttameneodemprohibenterepromissanonualeatinplere,ethoc,utdiximus,
proptercondicionemseruitutis,quauiroinomnibusdebetsubesse.UndeAugustinusaitin
libroquestionumGenesis:[qu.CLIII.]

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.XII.Mulieresuirissuisdebentsubesse.

Estordonaturalisinhominibus,utfeminaeseruiantuiris,etfiliiparentibus,quiain
illisheciusticiaest,utmaioriseruiatminor.
 923

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.XIII.Virestcaputmulieris.

IdeminQuestionibusVeterisetNouiTestamenti.[exutroquemixtim,c.106.]Hec
imagoDeiestinhomine,utunusfactussitexquoceterioriantur,habensinperiumDei,
quasiuicariuseius,quiauniusDeihabetimaginem,ideoquemuliernonestfactaadDei
imaginem.Sicetenimdicit:EtfecitDeushominem;adimaginemDeifecitillum.Hinc
etiamApostolus:Virquidem,ait,nondebetuelarecaput,quiaimagoetgloriaDeiest;
mulierideouelat,quianonestgloriaautimagoDei.

[P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.XIV.]Itemineodem.

Satishincapparet,quemadmodumuirisfeminassubditas,etpenefamulaslexesse
uoluerit uxores, dum constituit ut diceret aduersus uxorem uir testimonium, unde
lapidareturilla,sihocuerumessedemonstraretur,ipsetamennonuicissimlapidatur,sihoc
falsum esse constiterit; sed tantummodo castigatur, et dampnificatur, eique perpetuo
iubetur adherere, qua carere uoluerat. In aliis autem causis eum, qui testimonio falso
cuiquamnocuerit,quodsiprobaretur,iussitoccidi,eademplectiiubetpena,quafuerat,si
uerumesset,ipseplectendus.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.XV.Deeodem.

ItemIeronimussuperepistolamadTitum.[inc.2.]Cumcaputmulierisuirsit,caput
autem uiri Christus, quecumque uxor non subicitur uiro, hoc est capiti suo, eiusdem
criminis rea est, cuius et uir, si non subiciatur capiti suo. Verbum autem Domini
blasphematur,uelcumcontempniturDeiprimasentencia,etpronichiloducitur,uelcum
Christiinfamatureuangelium,dumcontralegemfidemquenaturaeea,queChristianaest,
et ex lege Dei subiecta, uiro inperare desiderat, cum gentiles etiam feminae uiris suis
seruiantcommunilegenaturae.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.XVI.Arbitriumuirimulieremsequioportetomnibus.

ItemAugustinusinQuestionibusNumeri.[qu.LIX.]Noluititaquelexaliquiduouere
Deo aduersus animam suam, ut non in aliquarum rerum licitarum atque concessarum
abstinentiaineisdemuotisfeminaeualeatauctoritas,seduirilis.Ita,utsiadhucinnuptae
concesserat pater uota persoluere, si ante, quam persoluerit, nupserit, et uiro eius hoc
cognitumnonplacuerit,nonpersoluat,ethocomninosinepeccatoquiaDeusmundauit
eam,sicutdicit,idestmundamiudicauit.NequehoccontraDominumfieriputandumest,
cumipseDeushocpreceperit,hocuoluerit.

P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.XVII.Nullaestmulierispotestas,sedinomnibusuiri
dominiosubsit.

Item Ambrosius in libro questionum Veteris Testamenti. [qu. XLV.] Mulierem

constatsubiectamdominiouiriesse,etnullamauctoritatemhabere;necdocerepotest,nec
testisesse,nequefidemdare,neciudicare.
 924

[P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.XVIII.]IdeminExameronintractatudieiquartae:

AdamperEuamdeceptusest,nonEuaperAdam.Quemuocauitadculpammulier,
iustumest,uteamingubernationemassumat,neiterumfeminafacilitatelabatur.

[P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.XIX.]IdemsuperprimamepistolamadChorinthios.

[in c. 2.] Mulier debet uelare caput, quia non est imago Dei. Sed ut ostendatur
subiecta,etquiapreuaricatioperillaminchoataest,hocsignumdebethabere,inecclesia
propter reuerentiam episcopalem non habeat caput liberum, sed uelamine tectum, non
habeat potestatem loquendi quia episcopus personam habet Christi. Quasi ergo ante
iudicem Christum, ita ante episcopum sit, quia uicarius Domini est, propter peccatum
originaledebetsubiectauideri.

[P.2.Q.3.Tr.depen.Q.5.C.XX.]IdeminlibrodeParadyso.[c.10.]

V.Pars.Necilludotiosumest,quodnondeeademterra,dequaplasmatusestAdam,
seddeipsiusAdaecostafactasitmulier,utsciremus,unaminuiroetmulierecorporisesse
naturam,unumfontemgenerishumani.Ideononduoaprincipiofactiuiretmulier,neque
duouiri,nequeduaemulieres;sedprimumuir,deindemulierexeo.Unamenimnaturam
hominumuolensconstituereDeus,abunoprincipiocreaturaehocincipiens,multarumet
dispariumnaturarumeripuitfacultatem.Gratian.Euidentissimeitaqueapparet,itauirum
essecaputmulieris,utnullauotaabstinentiaeuelreligiosaeconuersationisliceatsibisine
eiuslicentiaDeoofferre;etiamsiuiropermittenterepromissafuerint,nonliceteiuotum
opereconplere,cumuiruolueritreuocarepermissum.Votauerocontinentiaeitaalterius
permissuabalteroualentofferri,quodpostpermissionemnonualentinirritumdeduci.

P.2.CausaXXXIV.

Gratianus.Quidamuirincaptiuitatemductusest;posteauxoreius,audiensillum
mortuum, nupsit alii; demum ille, de captiuitate rediens, repetit uxorem suam; illa,
posteriorisamorecapta,aspernaturthorumprioris. (Qu.I.)Nuncprimumqueritur,ansit
reaadulterii,queuiuenteuirosuoalterinupsit?(Qu.II.)Secundo,anredeunteprimosit
cogendarecedereasecundo,etredireadprimum?

P.2.C.34.QuestioI.etII.

Gratianus.I.Pars.UtraquequestioterminaturauctoritateLeonisPapae,quiscribens
NicetaeAquilegensiEpiscopo[epist.LXXVII.c.1.etsequentibus]ait:

P.2.C.34.Q.12. C. I. Que alii nupserit, putans uirum suum mortuum esse, illo
redeunteadprioremredirecogatur.

Cumperbellicamcladem,etpergrauissimoshostilitatisincursusitaquedamdicatis
diuisa esse coniugia, ut, abductis in captiuitatem uiris, feminae eorum remanserint
destitutae,queuirospropriosinteremptosputarent,autabiniquadominationenumquam
crederentliberandos,etinaliorumconiugiumsollicitudinecogentetransierunt;cumque,
statu rerum auxiliante Domino in meliora conuerso, nonnulli eorum, qui putabantur
perisse,remearunt:meritokaritastuauideturambigere,quiddemulieribus,quealiissunt
 925

iunctaeuiris,anobisdebeatordinari.Sedquianouimusscriptum,quodaDominoiungitur
mulieruiro,etiterumagnouimuspreceptum,utquodDominusiunxithomononseparet,
necesseest,utlegitimarumfederanuptiarumredintegrandacredamus,etremotishis,que
hostilitasintulit,unicuique,quodlegitimeintulit,reformetur,omniquestudioprocurandum
est, ut recipiat unusquisque quod proprium est. 1. Nec tam culpabilis iudicetur et
tamquam alieni iuris peruasor habeatur, qui personam eius mariti, qui iam non esse
estimabatur, assumpsit. Sic enim multa, que ad eos, qui in captiuitatem ducti sunt,
pertinebant, in ius alienum transire potuerunt, et tamen plenae iusticiae est, ut eisdem
reuersispropriareformentur.Quodsiinmancipiis,uelinagris,autetiamindomibus,ac
possessionibus recte seruatur,quantomagis inconiugatorum redintegratione faciendum
est? ut quodclade bellica turbatum estpacis remedio reformetur. Etideo, siuiri post
longamcaptiuitatemreuersiitaindilectionesuarumconiugumperseuerant,uteascupiant
redireinsuumconsortium,omittendumest,etinculpabileiudicandumestquodnecessitas
intulit,etrestituendumquodfidesposcit.Etinfra:[c.4.]2.Sinautemaliquaemulieres
itaposteriorumuirorumamoresuntcaptae,utmaluerinthiscoherere,quamadlegitimum
transireconsortium,meritosuntnotandae,itautecclesiasticacommunionepriuentur,que
de re excusabili contaminationem criminis elegerunt, ostendentes, sibimet pro sua
incontinentiaplacuissequodiustaremissiopoteratexpiare.Redeantergoinsuumstatum
uoluntaria redintegratione coniugia, neque ullo modo ad opprobrium malae uoluntatis
trahaturquodcondicionecessitatisextorsit,quia,sicuthaemulieres,quereuertiaduiros
suos noluerint,inpiae sunthabendae:ita illae queinaffectum exDeoinitum redeunt,
meritosuntlaudandae.

P.2.C.34.Q.12. C. II. Viro uel uxore de captiuitate redeuntibus priora

redintegrenturconiugia.

ItemInnocentiusPapaProbo.[inep.IX.]CumincaptiuitateUrsamulierteneretur,
aliud coniugium cum Restituta Fontanum conmisisse cognouimus. Sed fauore Domini
reuersaUrsanosadiit,etnullodiffitenteuxoremseessememoratiperdocuit.Quadere,fili
karissimemeritoillustris,statuimus,fidecatholicasuffragante,coniugiumilludesse,quod
eratgratiadiuinaprimitusfundatum,conuentumquesecundaemulieris,prioresuperstite
necdiuortioeiecta,nullopactoesselegitimum.

P.2.C.34.Q.12. C. III. Que primo uiro relicto secundo adheserit, nisi secundum
relinquens,primoreconciliarinonpotest.

ItemIeronimusadAmandumPresbiterum.Nonsatisanimaduerterepotui,quidsit
quoddicereuoluit:aliouiroperuimaccepto.Congregatauidelicetmultitudinenolentem
rapuit. Et uirum postea non raptorem rapta dimisit? legat libros Moysi, et inueniet
desponsatamuiro,siinciuitatefueritoppressa,etnonclamauerit,puniriquasiadulteram;
uiauteminagrooppressam,innoxiamesse,etuiolentumlegibussubiacere.Ergoetista
soror,que,utdicit,uimpassaest,utadulteroiungeretur,siuultcorpusChristiaccipere,et
nonadulterareputari,agatpenitenciam;itadumtaxat,utsecundouiro,quinonappellatur
uir,sedadulter,atemporepenitenciaenoncopuletur.Quodsieidurumuidetur,etsemel
dilectumnonpotestderelinquere,nequepreferreDominumuoluptati,audiatApostolum
clamantem:NonpotestiscalicemDominibibere,etcalicemdemoniorum.Nonpotestis
mensaeDominiconmunicare,etmensaedemoniorum;etinalioloco:Queconuentioluci
adtenebras?quisconsensusChristiadBelial?Remnouamloquor,immononnouam,sed
ueterem, que ueteris testamenti auctoritate firmatur. Si reliquerit secundum uirum, et
 926

reconciliariprioriuoluerit,nonpotest.ScriptumesteniminDeuteronomio:Siacceperit
homouxorem,ethabueriteam,etnoninueneritgratiaminconspectueiuspropteraliquam
feditatem, scribat libellum repudii, et dabit ei, et dimittet eam de domo sua. Cumque
egressaadulteramaritumduxerit,etillequoqueoderiteam,dederitqueeilibellumrepudii,
etdimiseritdedomosua,autcertemortuusfuerit,nonpoteriteampriormaritusrecipere
uxorem,quoniampollutaest,etabhominabilisfactaestcoramDomino,nepeccarefacias
terram,quamDominusDeustuustradidittibipossidendam.III.Pars.Gratian.Siautem
ineuitabili necessitate cogente uir in aliam prouinciam fugerit, et uxor eius eum sequi
noluerit,illouiuenteinnuptapermaneat.UndeinConcilioapudVermeriam:

P.2.C.34.Q.12. C. IV. Que uirum in captiuitate ductum sequi noluerit, maneat

innupta,quamdiuuireiusuixerit.

Siquisnecessitatecogenteineuitabiliinaliumducatumseuprouinciamfugerit,et
eiusuxor,cumualetetpotest,amoreparentumautrerumsuarumeumsequinoluerit,ipsa
omnitempore,quamdiuuireius,queminsecutanonfuit,uiuit,semperinnuptapermaneat.
IV.Pars.Gratian.QuodautemdeconiugatisauctoritateLeonisPapaedicitur,hocetiamde
uirginibusintelligendumest,ut,sipreterconscientiamuironupserintalieno,nonteneantur.
UndeAugustinusinlibrodefideetoperibus:[c.7.]

P.2.C.34.Q.12.C.V.Nonestadulterauirgo,quenesciensuironubitalieno.

Siuirgonesciensuironupseritalieno,hocsisempernesciat,numquamexhocerit
adultera.Siautemsciat,iamexhocesseincipit,exquocumalienoscienscubauerit,sicut
in iure prediorumtamdiu quisquebonaefideipossessorrectissime dicitur, quamdiu se
possidere ignorat alienum; cum uero scierit, nec ab aliena possessione recesserit, tunc
malaefideiperhibetur,tunciusteiniustusuocabitur.V.Pars.Gratian.Sicetiamignorantia
excusat eum, qui nesciens dormiuit cum sorore uxoris. Unde in Concilio Triburiensi
legitur:

P.2.C.34.Q.12. C. VI. Non cogatur legitimam deserere uxorem qui nesciens

dormiuitcumeiussorore.

Inlectummaritiabsenteuxoresororiuituxoris,quamilleuxoremsuamputansesse,
dormiuitcumea.Superhocuisumest,siipsepersecuritatemueramhocprobauerit,quod
insciusfecerithocscelus,penitenciamquidem,quesibiiudicatafuerit,agat;legitimum
ueroconiugiumsuumhaberepermittatur.Illauerodignauindictaaffligatur,etineternum
coniugiopriuetur.

[P.2.C.34.Q.12.PALEA.C.VII.

ItemHermesinlibroPastorismandatoIV.Egodixipastori:Domine,siquishabuerit
uxoremfideleminDomino,etinuenerithancinadulterio,numquidpeccatuir,sicumilla
concumbit?Etdixitmichi:Quamdiunescitpeccatumeius,sinecrimineestuiruiuenscum
illa. Si autem scit uir, uxorem suam deliquisse, et non egerit penitenciam mulier, sed
permanetinfornicationesua,etcoierituircumilla,reuseritpeccatieius,etparticeps
mechationis illius.Etdixiilli: Quidergo,sipermanserit inuiciosuomulier? etdixit:
Dimittatillamuir,etuirpersemaneat.Quodsidimiseritmulieremsuam,etaliamduxerit,
etipsemechatur. Etdixiilli:Quid,simulierdimissapenitenciamegerit,etuolueritad
 927

uirumsuumreuerti,nonnerecipieturauirosuo?Etdixitmichi:Immo,sinonreceperiteam
uirsuus,peccat,etmagnumpeccatumsibiadmittit,seddebetreciperepeccatricem,que
penitenciamegit.Ergonondebetdimissaconiugesuauiraliamducere.Hicactussimilis
est in uiro et muliere. ] VI. Pars. Gratian. De simpliciter uero fornicantibus, uel cum
duabussororibus,uelcummatreetfilia,uelcumpatreetfilio,idemaccipiendumest,ut
ignorantibus coniugia non negentur, scientibus perpetuo prohibeantur. Unde in eodem
Conciliolegitur:

P.2.C.34.Q.12.C.VIII.Matrimonialegitimanonprohibeanturcontraherequorum
incestumignorantiaexcusat.

Siquiscumduabussororibusfornicatus fuerit,etsororsororemabeodemantea
stupratamnescierit,uelsesororemeiusquamanteastuprauerat,nonintellexitsidigne
penituerit,etsecontinerenonualuerit,postannosseptemconiugiaillisnonnegentur.Si
autemnonignorauerint,usqueadmortemaconiugioabstineant.

[P.2.C.34.Q.12.C.IX.]Itemexeodem.

Siquiscummatreetfiliafornicatusest,ignorantematredefilia,etfiliadematre,ille
numquamaccipiatuxorem;illaeuero,siuoluerint,accipiantmaritos.Siautemhocscierint
ipsaefeminae,absquemaritisperpetuomaneant.

[P.2.C.34.Q.12.C.X.]Itemexeodem.

Quidamfornicatusestcumquadammuliere;etposteafiliusnescienspatrisfactum,
stuprauiteandem.Quodcumpaterresciret,desefilioqueconfessusest.Statuerunt,melius
esse, ut taliter lapsis cum digna penitencia legitima permittantur coniugia, quam forte
deteriusdelinquant.Fornicariaautemsinespeconiugiimaneat.

P.2.CausaXXXV.

Gratianus. Quidam mortua uxore sua aliam sibi matrimonio copulauit, que uxori
defunctaequartograduconsanguinitatis,uiroautemsextalineaadherebat.Posttriennium
uero,susceptisexealiberis,accusaturapudecclesiam;istepretenditignorantiam.(Qu.I.)
Hicprimumqueritur,siliceataliquamexpropriacognationeduciinuxorem?(Qu.II.)
Secundo,siexconsanguinitateuxorisaliquapossitinconiugemduci?(Qu.III.)Tertio,
usque ad quem gradum quisque debeat abstinere siue a propriis, siue ab uxoris suae
consanguineis? (Qu. IV.) Quarto, quare usque ad septimum gradum consanguinitas
conputatur,itaquodnecultraprotenditur,necinfrasubsistit?(Qu.V.)Quinto,quomodo
gradusconsanguinitatisconputandisunt?(Qu.VI.)Sexto,quiiureiurandopropinquitatem
firmaredebeant?(Qu.VII.)Septimo,anilli,quideincestuosisnatisunt,filiireputentur?
(Qu.VIII.)Octauo,siignoranteraliquadeconsanguinitateuelaffinitateinuxoremducta
est,anexdispensationeuirosuopossitadherere?(Qu.IX.)Nono,sicontigeritecclesiam
decipi, et causa consanguinitatis aliquam a uiro suo separare, que post quadriennium
nuptiis hinc inde celebratis deprehenditur non fuisse consanguinea prioris, an secunda
coniugiasintrescindenda,etpriorasintredintegranda?(Qu.X.)Decimo,sirelictaalicuius
de propria cognatione ad secundas nuptias transierit, an proles ex eis suscepta possit
pertingereadconsortiumalicuiusdecognationepriorisuiri?
 928

P.2.C.35.QuestioI.

Gratianus. Quod consanguineas nostras siue uxoris nostrae in coniugium nobis

ducereliceat,exemplisetauctoritatibusprobatur.AbrahamnamqueSaraifiliamfratrissui,
sororemuidelicetLoth,inuxoremduxit.YsaacRebeccaminconiugemaccepit,queerat
filia consobrini matris suae. Iacob duas sorores, Liam uidelicet et Rachel filias Laban
auunculisui,sibimatrimoniosociauit.1.InlegequoqueprecepitDominusMoysi,ut
nullus duceret uxorem, nisi de propria tribu et familia. Item si aliquis absque liberis
moreretur,precepitDominus,utfratereiusuxoremdefunctisibicopularet,etexeasemen
fratri suo suscitaret. Porro, ad quoscumque lex ipsa peruenit, eius preceptis probantur
obnoxii,nisiqueueleuangelicismandatisuelapostolicisinstitutiseuacuatamonstrantur.
Nullo autemeuangeliipreceptouelapostolicoinstitutoconsanguineorumconiunctiones
prohibitae inueniuntur. Undesicutabinicio, itaetnunclicitae probantur.2.His ita
respondetur: Consanguineorum coniunctiones alias causa necessitatis permissae, alias
causaiustaerationisinueniunturinperatae.Cumenimunusabiniciouir,atqueunaex
latereeiusmulierformareturaDeo,necessariosororesfratribuscopulabantur.Quodautem
necessitate cogente fit cessante necessitate pariter cessare oportet. Tanto ergo nunc
dampnabiliususurpaturconsanguineorumconiunctio,quantominusnecessariaprobatur.
Undehuiuscemodicopulapostealegeprohibitainuenitur,DominodicenteperMoysen:
Turpitudinemsororistuaenonreuelabis.HincAugustinusaitinlibrodeciuitateDei:
[XV.c.16.]

P.2.C.35.Q.1.C.UN.Quareconstitutumfit,neconsanguineasducamusuxores.

Cumigiturgenushumanumpostprimamcopulamuirifactiexpuluere,etconiugis
eius ex uiri latere, marium feminarumque conmixtione opus haberet, ut gignendo
multiplicarentur,necessentullihominesnisiquiexillisduobusnatifuissent,uiriconiuges
sororessuasacceperunt.Quodprofectoquantoestantiquiusconpellentenecessitate,tanto
postea dampnabilius factum est religione prohibente. Habita enim est ratio certissima
karitatis, ut homines, quibus esset utilis atque honestissima concordia, diuersarum
necessitudinum uinculis necterentur, nec unus in uno multas haberet, sed singulae
spargerenturinsingulos,acsicadsocialemuitamdiligentiusplurimaeplurimosobtinerent.
Paterquippeetsocerduarumsuntnecessitudinumnomina.Dumergoquisaliumhabet
patrem,aliumsocerum,numerosiussekaritasporrigit.UtrumqueautemunusAdamesse
cogebaturetfiliisetfiliabussuis,quandofratressororesqueconiugioiungebantur.Sicet
Euauxoreiusutriquesexuifiliorumfuitetsocrusetmater;quesiduaefuissentfeminae,
alteramateralterasocrus,copiosiussesocialisdilectiocolligaret.1.Sedhocundefieret,
tuncnonerat,quandonisifratresetsororesexillisduobusprimisnullihomineserant.Fieri
ergodebuit,quodpotuit,utexistentecopiaundeducerenturuxores,queiamnonerant
sorores,nonsolumilludnonfieretubinullanecessitasesset.2.Quodhumanogenere
crescente etiam inter inpios deorum multorum falsorumque cultores sic obseruari
cernimus, ut etiamsi peruersis legibus permittantur fraterna coniugia, melior tamen
consuetudo ipsam malit exhorrere licentiam, sicque aduersetur, quasi numquam licere
potuerit. 3. Copulatio igitur maris et feminae, quantum attinet ad genus humanum,
quoddamseminariumestkaritatis;celestisuerociuitasopushabet,utnoxamgenerationis
euadat. Gratian. Hac itaque consuetudine, que ab ipso exordio humanae propagationis
originemhabuit,quamnullalexcontraiubendoeuacuauerat,excusanturAbraham,Ysaac,
etIacob,etceteri,quidepropriacognationeducebantuxores.Quamuisetiamaliacausa
rectissimaerationis,quaidfactumsit,possitintelligi.Ceterisidolatriafedatis,solafamilia
 929

HeberincultuuniusDeiremansit.UndeAbrahamaChaldeiscumfratresuoinignem
quem adorare noluit, proiectus est, ut numen suae diuinitatis exurendo sentiret, quem
uenerandocolerecontempsit. Neergoexconiunctione infidelium fideles adidolatriam
prolaberentur,etitaDeumoffenderent,sicutquondamantediluuiumfiliiDei,conmixti
filiabus hominum, ipsum ad iracundiam prouocauerant, rectissime cautum est, ut
patriarchaeuirisanctissiminonnisidepropriacognatione,idestdefamiliafidelium,sibi
uxores acciperent. Hinc etiam, cum filii Israel intraturi terram promissionis a Domino
audirent,nefiliasChananeorumsibiinuxoresacciperent,necsuaseisnuptuitraderent,
statimsubiunxitDominus:NefaciantuosrecedereaDeouestro,etfornicaricumdiis
alienis.HincetiamHesdrasIdumeasatquealiarummulieresnationum,perquasfiliiIsrael
ibantaddeosalienos,abeisseparariiussit.1.Estetiamaliacausa,quareconiunctiones
consanguineoruminpopuloDeipermissaeprimum,uelpotiusinperataefuerint.Deussic
ab inicio salutem humani generis dispensauit, ut primitiuam ecclesiam in populo illo
institueret,quisibicarnisconsanguinitateeratpropinquus.UndedeplebeIudaicaprimum
Apostolos elegit, quos quasi fundamentum ecclesiae instituit, quorum predicatione de
eademplebemultiadDeumconuersi,inseipsisoriginemecclesiaeprestiterunt.Deindein
cecitatesuaeperfidiaeIudaicapleberelictaadgentes,quetamfidequamcognationecarnis
aChristoerantalienae,predicatioeuangelicatranslataest,etquasiconsanguineaecopulam
Christusaspernatus,dealiena cognatione sibiuxoremelegit, adinplens illud, quodper
prophetam predixerat: In peccatis uestris dimisi matrem uestram quasi adulteram et
repudiatam.EtitemperaliumProphetam:Vocabononplebemmeamplebemmeam.In
huiusergoreisacramentumconsanguineorumconiunctionesprimuminpopulopermissae
sunt,nuncautemprohibitae.Etquianoninunatantumfamilia,sedinomnimultitudine
gentiumfideliumpopulusinuenitur,nondepropriacognatione,seddequalibetaliacuique
uxoremducereconceditur.2.Illudautem,quodpreceptalegisseruandadicuntur,quenec
euangelicis, nec apostolicis institutis euacuata probantur, uerum quidem est; sed cum
omniafiguraliaApostolusprobetadtempusessedata,atqueideouenienteueritateaffirmet
illanonultraesseseruanda,hocautem,utsupramonstratumest,causasacramentiaDeo
institutum esse probetur: et hoc cum ceteris figuralibus euocatum certissime constat;
quamquam, sicut Apostolus quedam consulendo addidit, que euangelicis preceptis non
inueniebanturdiffinita,necideotamentamquamtemerariauelsuperfluaabaliisApostolis
suntrepudiata;sicetecclesiapostapostolicainstitutaquedamconsilioperfectionisaddidit,
utpotedecontinentiaministrorum,deconfectionemisteriorum,decelebrationeoffitiorum,
quenullatenussuntrepudianda,seddiligentiuenerationesuscipienda.Consanguineorum
ergo coniunctiones, quamuis euangelicis et apostolicis preceptis non inueniantur
prohibitae,sunttamenfugiendae,quiaecclesiasticisinstitutionibusinueniunturterminatae.

P.2.C.35.QuestioII.etIII.

Gratianus. Quia ergo a consanguineorum coniunctionibus, sicut probatum est,

abstinereoportet,uidendumest,usqueadquemgradumaconsanguineispropriisabstinere
oporteat,uelsiexcognationepropriaeuxorisaliquamduciinconiugemliceat?Dehisita
scribitGregoriusPapainConcilioMeldensi:

P.2.C.35.Q.23.C.I.Usqueadseptimamgenerationemnullusdesuacognatione
ducatuxorem.

De affinitate consanguinitatis per gradus cognationis placuit usque ad septimam

generationemobseruare.Namethereditasrerum,perlegalesinstrumentorumdiffinitiones
 930

sancita, usque ad septimum gradum protendit heredum successionem. Non enim

succederent,nisieisdepropaginecognationisdeberetur.

P.2.C.35.Q.23.C.II.Infamianotanturquiconsanguineasducuntuxores.

ItemKalixtusPapa.[ep.II.adEpiscoposGalliae]Coniunctionesconsanguineorum
fieriprohibentur.Quare?quiahasetdiuinaeseculiqueprohibentleges.Legesergodiuinae
hecagentes,eteos,quiexeisprodeunt,nonsolumeiciunt,sedetiammaledictosappellant.
Leges ergo seculi infames tales uocant, et ab hereditate repellunt. Nos uero sequentes
patresnostrosinfamiaeosnotamus,etinfamesessecensemus,quiainfamiaemaculissunt
aspersi,neceosuiros,necaccusationes,quaslegesseculireiciunt,susciperedebemus.1.
Eosautemconsanguineosdicimus,quosdiuinae,etinperatorum,acRomanorum,atque
Grecorumlegesconsanguineosappellant,etinhereditatesuscipiunt,necrepellerepossunt.

P.2.C.35.Q.23.C.III.Affinesinquintagenerationecopularipossunt;inquarta,si
inuentifuerint,nonseparentur.

ItemFabianusPapa.Depropinquis,quiadaffinitatemperuirumetuxoremueniunt,
defunctauxoreueluiro,inquintagenerationeconiungantur;inquarta,siinuentifuerint,
non separentur. In tertia tamen propinquitate non licet uxorem alterius accipere post
obitumeius.Equaliteruirconiungaturinmatrimonioeis,quisibiconsanguineisunt,et
uxorissuaeconsanguineispostmortemuxoris.

[P.2.C.35.Q.23.C.IV.]Idem.

Qui propinquam sanguinis ducunt uxorem, et separantur, non licebit eis, sibi in
coniugio sociare alias uxores, quamdiu utrique uiuunt. Gratianus nisi ignorantia
excusentur.UndeinConcilioapudVermeriam:

P.2.C.35.Q.23. C. V. Non prohibentur ducere uxores qui ignoranter incestum

conmittunt.

Siquiscummatreetfiliafornicatusestignorantematredefilia,etfiliadematre,ille
numquamaccipiatuxorem;illaeuero,siuoluerint,accipiantmaritos.Siautemhocscierint
ipsaefeminae,absquemaritisperpetuomaneant.

[P.2.C.35.Q.23.C.VI.]Itemexeodem.

Si homo fornicatus fuerit cum muliere, et frater eius nesciens eandem duxerit
uxorem,frater,eoquodfratricrimencelauerit,peniteat,etpostpenitenciamnubat.Mulier
autemusqueadmortempeniteat,etsinespeconiugiimaneat.Gratian.Dehisuero,qui
ignoranterconiunguntur,ceteraeauctoritatesintelligendaesunt.UndeIuliusPapa:

P.2.C.35.Q.23.C.VII.Expropinquitatesuisanguinisueluxorisusqueinseptimum
gradumnullusducatuxorem.

Nulluminutroquesexupermittimusexpropinquitatesanguinissuiueluxorisusque
inseptimumgenerisgradumuxoremducere,uelincestimaculacopulari.Pretereaillud
 931

quoqueadiecimus,quia,sicutnonlicetcuiquamChristianodesuaconsanguinitate,sic
etiamneclicetdeconsanguinitateuxorissuaeconiugemducereproptercarnisunitatem.

P.2.C.35.Q.23.C.VIII.Incestuosinullosuntdigninomineconiugii.

ItemexConcilioAgatensi.[c.61.]Deincestisconiunctionibusnichilprorsusueniae
reseruamus, nisi cum adulterium separatione sanauerint. Incestos uero nullo coniugii
nominedeputandos,quosetiamdesignarefunestumest.1.Hosenimessecensemus,si
quisrelictamfratris,(quepenepriussororextiterat)carnaliconiunctionepolluerit;siquis
frater germanam uxorem acceperit; si quis nouercam duxerit; si quis consobrinae
sobrinaequesesociauerit;siquisrelictaeuelfiliaeauunculimisceatur,autpatruifiliae,uel
priuignaesuae;autquiexpropriaconsanguinitatealiquam,autquamconsanguineushabuit
concubitu polluerit aut uxorem duxerit. Quos omnes et olim, et sub hac constitutione
incestos esse non dubitamus, et inter catecuminos usque ad legitimam satisfactionem
manere et orare precipimus. Quod ita presenti tempore prohibemus, ut ea, que sunt
hactenus constituta, non dissoluamus. 2. Sane quibus coniunctio illicita interdicitur,
habebuntineundimeliorisconiugiilibertatem.

P.2.C.35.Q.23.C.IX.Incestuosiusqueadsatisfactionemexcommunicentur.

ItemexConcilioYlerdensi.[c.4.]Dehis,quiincestipollutioneconmaculantplacuit,
quousqueinipsodetestandoetillicitocarniscontubernioperseuerant,usqueadmissam
tantumcatecuminoruminecclesiaadmittantur;cumquibusetiamneccibumsumereulli
Christianorum,sicutApostolusiussit,licebit.

P.2.C.35.Q.23.C.X.Nullusducatuxoremaconsanguineosuocognitam,uelaliqua
pollutionemaculatam.

ItemGregoriusPapaadFelicem,MissenaeciuitatisEpiscopum.[lib.XII.epist.31.]
Neceam,quamaliquisexpropriaconsanguinitateconiugemhabuerit,uelaliquaillicita
pollutione maculauerit ulli Christianorum in coniugium ducere licet uel licebit, quia
incestuosusesttaliscoitus,etabhominabilisDeoetcunctishominibus.Incestuososuero
nulloconiugiinominedeputandossanctisPatribusstatutumesselegimus.Gratian.Naturae
uidelicet ordine; si uero extraordinarie, non sic. Ait enim Urbanus II. Hugoni,
GratianopolitanoEpiscopo:

P.2.C.35.Q.23.C.XI.Extraordinariapollutioinnaturalibusnoninpeditaffectum.

Extraordinaria pollutio non nisi in naturalibus admissa, uel sepius reiterata citra
maritalemeffectum,siprebitissacramentisitaesseconstiterit,quemadmodumnobistuis
significatumestlitteris,nonuideturmatrimoniuminpedire,quamuisipsacriminosasitet
dampnabilis.

P.2.C.35.Q.23.C.XII.Nullusducatinconiugemrelictamconsanguineorumuxoris
suaeusqueintertiamprogeniem.

ItemIuliusPapa.Ethocquoquestatutumest,utrelictampatrisuxorissuae,relictam
fratrisuxorissuae,relictamfiliiuxorissuaenemosibiinmatrimoniumsumat;relictam
 932

consanguineorumuxorissuaeusqueintertiamprogeniemnemoinuxoremsumat;inquarta
autemetinquintasiinuentifuerint,nonseparentur.

P.2.C.35.Q.23.C.XIII.Aconsanguineispropriisuelsuaeuxorisparitercuiqueest
abstinendum.

Idem.Equaliteruirconiungaturconsanguineispropriis,etconsanguineisuxorissuae.

P.2.C.35.Q.23.C.XIV.Inparentelapropriaetconiugiseademconsanguinitasest
obseruanda.

Item Ysidorus ex Concilio Maticensi. Sane consanguinitas, que in proprio uiro

conseruandaest,hecnimiruminuxorisparenteladelegenuptiarumcustodiendaest.Quia
constateosduosfuisseincarneuna,ideoquecommunisillisutraqueparentelacredenda
est,sicutscriptumest:Eruntduoincarneuna.

P.2.C.35.Q.23.C.XV.Nurusnonaliterdeputandaestquamfilia.

ItemAugustinus.[lib.XXII.contraFaustum,c.61.]Siuiretuxornoniamduo,sed
unacarosunt,nonaliternurusestdeputanda,quamfilia.

P.2.C.35.Q.23. C. XVI. Usque ad septimam generationem progeniem suam

unumquemqueseruareoportet.

Item Gregorius Episcopis Galliae. Progeniem suam unumquemque usque ad

septimam decernimus obseruare generationem, et, quamdiu se agnoscunt affinitate
propinquos,adconiugalemcopulamaccederedenegamus.Quodsifecerint,separentur.

P.2.C.35.Q.23.C.XVII.Deeodem.

Item Nykolaus Amalfitanae sedis Suffraganeis. De consanguinitate sua nullus

uxoremducatusquepostseptimamgenerationem,uelquousqueparentelacognoscipoterit.
1.Laicusuerouxoremsimuletconcubinamhabensnoncommunicetecclesiae.

P.2.C.35.Q.23. C. XVIII. Quousque inter aliquos generatio recordatur aut in

memoriaretinetur,sibiinuicemnoncopulentur.

Item ex Concilio Wormaciensi. [c. 32.] In copulatione fidelium generationis

numerum non diffinimus, sed statuimus, ut nulli Christiano liceat de propria
consanguinitate seu cognatione accipere uxorem, usque dum generatio recordatur et
cognosciturautinmemoriaretinetur.

P.2.C.35.Q.23.C.XIX.Expropinquitatesuisanguinisusqueadseptimumgradum
nullusducatuxorem.

Item ex Concilio Lugdunensi. Nulli ex propinquitate sui sanguinis usque ad

septimumgradumuxoresducant,nequesinebenedictionesacerdotis.Quiautemnupturi
erunt, a sacerdote benedicti nubere audeant. Gratian. Premissis auctoritatibus quique
 933

prohibentur a coniunctione consanguineorum usque in septimam generationem. Sed

obiciturilludGregoriiadAugustinum,AnglorumEpiscopum:[c.6.]

P.2.C.35.Q.23.C.XX.Anglis permittitur,utinquartauelinquintageneratione
copulentur.

Quedam lex Romana permittit, ut siue frater et soror, seu duorum fratrum
germanorum,seuduarumsororumfiliusetfiliamisceantur.Sedexperimentodidicimus,ex
tali coniugio sobolem non posse succrescere. Unde necesse est ut quarta uel quinta
generatiofideliumlicentersibiiungantur.1.SedidemhumillimusPaterGregorius,post
multumtemporisaFeliceMessinaeSiciliaepresulerequisitus,utrumAugustinoscripserit,
ut Anglorum quarta generatione contracta matrimonia minime soluerentur, inter cetera
talem rationem reddidit: Quod scripsi Augustino Anglorum gentis episcopo, alumno
uidelicet,utrecordaristuo,ipsi,etiamAnglorumgenti,quenuperadfidemuenerat,nea
bono, quod ceperat, metuendo austeriora recederet, specialiter, et non generaliter me
certissimescripsissecognoscas.UndeetmichiomnisRomanaciuitastestisexistit.Necea
intentioneheceisscripsimandata,utpost,quamfirmaradiceinfidefuerintsolidati,si
infrapropriamconsanguinitateminuentifuerint,nonseparenturautinfraaffinitatislineam,
id est usque ad septimam generationem, iungantur. Sed quod adhuc illis neophitis
existentibus,eisprimumillicitaconsentireeteos,etuerbisacexemplisinstruereoportet.
Nam iuxta Apostolum, qui ait: Lac uobis potum dedi, non escam, illis modo, non
posteris,utprefixumest,temporibustenendaindulsimus,nebonum,quodinfirmaradice
plantatum erat, exureretur, sed aliquantulum firmaretur et usque ad perfectionem
custodiretur.Gratian.ItemobiciturilludCabilonensisConcilii.

P.2.C.35.Q.23.C.XXI. Inquintauelsextagenerationenullusampliuscopuletur
coniugio.

Contradicimus,utinquarta,uelquintasextaquegenerationenullusampliusconiugio
copuletur. Ubi autem post interdictum factum fuerit inuentum separetur. Gratian. Hac
auctoritatedumsextagenerationeconiugiuminterdicitur,inseptimapermittiuidetur.Sed
graduscognationissecundumquosdamuarieconputantur.Aliinamquepatreminprimo
gradu,filiosinsecundoponunt.Aliiprimumgradumfiliosappellant,negantes,gradum
cognationisinterpatremetfiliumesse,cumunacaroprobenturpateretfilius.Auctoritates
ergo,queconsanguinitatiscautelamusqueinseptimumgradumprohibent,patremponunt
inprimogradu;illaeuero,queusqueadsextumgradumprohibent,primumgradumfilios
appellant, atqueitafit,uteaedem personaesecundumhancdiuersitateminueniantur in
sextouelseptimogradu.1.ItemilludFabiani,quoaffinesinquintagenerationecopulari
iubentur,uideturessecontrariumillidecretoIuliiPapae:SicutnonlicetulliChristianode
suaconsanguinitate,sicetiamnonlicetdeconsanguinitateuxorissuaeconiugemducere
proptercarnisunitatem.SimiliterinuenituretiamcontrariumillicapituloGregorii:Nec
eam, quam ex propria consanguinitate coniugem habuit etc. Sed illud Fabiani
intelligendumestdeduabuspersonisinterseaffinitateconiunctis,utsuntuxoresduorum
fratrum;sicontigeritunamearumalicuimatrimoniocopulari,postmortemeiusuirnon
poteritaffinemsuperstiteminconiugemducere,nisiinquintograduaffinitatisinueniantur.
Unde,quinouercamalicuiusinuxoremduxerit,postmortemeiusuxorempriuigniducere
non poterit. Hinc etiam idem Iulius Papa alibi ait: Relictam consanguineorum uxoris
suae, (non ait consanguineam uxoris suae, sed relictam consanguineorum) usque in
quartam generationem nullus ducat in uxorem. Pascalis uero II., scribens Regino
 934

Episcopo, tertium genus affinitatis assignat, cuius copula non ultra secundum gradum
inueniturprohibita.Aitenim:

P.2.C.35.Q.23.C.XXII.Duorumconsobrinorumconiugesunieteidemnuberenon
possunt.

Porro duorum consobrinorum coniuges, quamuis diuersis temporibus, uiro uni

alterampostalteriusobitumnubere,ipsapreterauctoritatemcanonicampublicaehonestatis
iusticiacontradicit.Etnouitprudentiatua,quiaitaabuxoris,sicutauiriconsanguineis
abstinendumest.Gratian.IlludautemGregoriietIuliiintelligiturdeconsanguinitateuiri
uel uxoris, ut post mortem alicuius eorum nulli de cognatione defuncti superstes
matrimonio copuletur. Demonstratum est, usque ad quem gradum quisque a propria
consanguinitateuelcognationesuaeuxorisabstineredebeat.

P.2.C.35.QuestioIV.

Gratianus. Modo queritur, quare usque ad sextum gradum consanguinitatis

coniunctioprohibeatur?DehisitascribitYsidorusEthimologiarumlibroXI.c.6.:

P.2.C.35.Q.4.C.UN.Quareusqueadsextumgradumconsanguinitasobseruetur.

Consanguinitasdumsepaulatimpropaginumordinibusdirimensusqueadultimum
gradum se subtraxerit, et propinquitas esse desierit, tunc primum lex in matrimonii
uinculumeamrecipiet,etquodammodoreuocabitfugientem.Ideoautemusqueadsextum
gradum generis consanguinitas constituta est, ut sicut sex etatibus mundi generatio, et
hominisstatusfinitur,itapropinquitasgeneristotgradibusterminetur.

P.2.C.35.QuestioV.

Gratianus.Degradibusueroconsanguinitatis,quomodoconputandisint,b.Ysidorus
sicloquitur:

P.2.C.35.Q.5.C.I.Quomododirimunturgradusconsanguinitatis.

Seriesconsanguinitatissexgradibushocmododirimitur:filiusetfilia,quodestfrater
et soror,sit ipse truncus; illis seorsum seiunctis ex radice illius trunci egrediuntur isti
ramusculi:neposetneptis:primus;proneposetproneptis:secundus;abneposetabneptis:
tertius; atnepos et atneptis: quartus; trinepos et trineptis: quintus; trinepotis nepos et
trineptisneptis:sextus.

P.2.C.35.Q.5.C.II.Quomodosintconputandigradusconsanguinitatis.

ItemAlexanderII.NeapolitanisclericisetomnibusEpiscopisatqueIudicibusper
Italiam constitutis scribit de huiusmodi ita dicens. Ad sedem apostolicam perlata est
questio nouiter exorta de gradibus consanguinitatis, quam quidam legum et canonum
inperiti excitantes, eosdem propinquitatis gradus contra sacros canones et morem
ecclesiasticumnumerarenituntur,nouoetinauditoerroreaffirmantes,quodgermanifratres
uelsororesintersesintinsecundageneratione,filiieorumuelfiliaeinquarta,nepotesuel
nepteseoruminsexta.Taliquemodoprogeniemconputantes,etinhuiusmodisextogradu
 935

eamterminantes,dicunt,deincepsuirosacmulieresintersenuptialiaiurapossecontrahere.
Etadhuiusmodiprofanumerroremconfirmanduminargumentoassumuntsecularesleges,
quasIustinianusinperatorpromulgauitdesuccessionibusconsanguineorum.Quibusconfisi
ostendere moliuntur, fratres in secundo gradu esse numeratos, filios eorum in quarto,
nepotesetneptesinsexto.Sicseriemgenealogiaeterminantes,numerationemsanctorum
Patrumetantiquamecclesiaeconputationemadnosusqueperductamperuersaquadam
calliditate disturbare nituntur. Nos uero Deo annuente hanc questionem discutere
curauimusinsinodohabitainLateranensiconsistorio,conuocatisadhocopusepiscopis,et
clericis,atqueiudicibusdiuersarumprouinciarum.1.Deniquediuuentilatislegibuset
sacriscanonibusdistincteinuenimus,obaliamatquealiamcausamalteramfierilegum,
alteramcanonumconputationem.Inlegibussiquidemobnichilaliudipsagraduummentio
factaest,nisiuthereditasuelsuccessioadalteramabunapersonaminterconsanguineos
deferatur.Incanonibusueroobhocprogeniesconputatur,utapertemonstretur,isquead
quotam generationem a consanguineorum sit nuptiis abstinendum. Ibi prescribitur, ut
hereditaspropinquismodolegitimoconferatur;hicuero,utriteetcanoniceinterfideles
nuptiaecelebrentur.Inlegibusdistinctenonnumeranturgradus,nisiusqueadsextum;in
canonibusautemusqueadseptimamdistinguunturgenerationem.Hacigiturdecausa,quia
hereditates nequeunt deferri niside unaadalteram personam,idcirco curauit secularis
inperatorinsingulispersonissingulospreficeregradus.Quiaueronuptiaesineduabusnon
ualent fieri personis, ideo sacri canones duas in uno gradu constituere personas. 2.
Utramquetamenconputationem,siattenteacsubtiliterperspectafuerit,idemsensisse,et
eandemineissentenciamesse,atqueadeundemterminumconueniremanifestissimum
erit. Iustinianus namque usque ad quem gradum consanguinitas ipsa perduret, in suis
legibusnondiffiniuit.Canonesueroultraseptimamnullamnumerantgenerationem.Sexto
quippe gradu determinato, in ipsis legibus subintulit inperator: Hactenus ostendisse
sufficiat, quemadmodum gradus cognationis numerentur. Namque ex his palam est
intelligere,quemadmodumulterioresgradusnumeraredebeamus.Generataquippepersona
gradumadicit.Ecceinhisuerbisaperteostenditur,talesgradus,qualesisticonputant,non
tantumusqueadsextum,uerumetiamultranumeraridebere,quippecumultrasextum
ulterioresgradusnumerandosessedecernat.Ubienimulterioresnominatgradus,aperte
indicat, nonsextantummodoessegradus,sedsexfinitis adhucaliosnumerandos.Nec
mirum,cuminprecedentibusipsefirmaueritinperator,decimoetiamgradu,quoddicendo,
nonessetantummodosex,luceclariusconfitetur.3.Hiergoeuigilent,etaciemmentis,si
possunt,intendant,quoshactenusistiusmodiperculiterror.Enimuero,ubisecundumleges
interagnatosuelcognatosdefertursuccessio,consanguineosessenondubiumest.Neque
enim sibi succederent, nisi inter se, teste Iustiniano, in decimo gradu sibi attinerent;
consanguineiigitursibisuntquisicsibisuccedunt.Quodsiindecimograduconsanguinei
sibiexistunt,nonestterminataconsanguinitas(utistifatentur)insextotantummodogradu.
Quid igitur dicent? Conputatis namque gradibus, sicut isti numerant, aut finitur
consanguinitasinsextogradu,autnon.Siautemfinitur,fallaceseruntleges,quibusisti
nituntur,queindecimogradusibisuccedereconsanguineosiubent.Quodsinonfinitur
consanguinitasinhuiusmodisextogradu,falsidicieruntisti,quiultraillumsextumgradum
noluntconputareconsanguinitatem.Igiturautlegeseruntfalsae,autisti,quisicfiniunt
generationem.4.Sed,utueridicaelegesetueracessintcanones,dicamusid,quodueritas
habet,scilicet,quodnonterminaturconsanguinitasinhuiusmodisextogradu,etterminatur
inseptimosecundumcanonesgradu.Utraqueenimcomputatio,sicutsuperiusdiximus,
uno fine concluditur. Namque duo gradus legales unum gradum canonicum efficiunt.
Fratres itaque, qui secundum leges seculares dicuntur insecundo gradu,iuxta canones
numerantur in primo. Filii fratrum, qui illic numerantur in quarto, hic conputantur in
 936

secundo;nepotesuero,quiibiinsexto,isticnumeranturintertio;sicdeinceps,quilegibus
scribunturinoctauoetdecimo,incanonibusdiffiniunturinquartoetquinto.Atquehoc
mododereliquissciendumest,utquisecundumcanonesdicunturinsextouelinseptimo,
secundumlegesaccipianturinduodecimouelinquartodecimo.5.Hancconputationem
intelligensprudentissimusPapaGregorius,dumquereretur,inquotagenerationefideles
coniungidebeant, ipsasseculares leges intestimonium adducens,AugustinoAnglorum
episcoposicrescripsit:QuedamterrenalexinRomanarepublicapermittit,utsiuefratris
etsororis,seuduorumfratrumgermanorum,uelduarumsororumfiliusetfiliamisceantur.
Sedexperimentodidicimus,extaliconiugiosobolemnonpossesuccrescere.Undenecesse
est,utiamintertiauelquartagenerationecopulatiofideliumlicentersibiconiungidebeat.
Namasecunda,quamprediximus,omnimododebetabstinere.Eccehicapertemonstratur,
filios et filias fratrum in secunda generatione numerari. Et si fratrum filii uel filiae
numeranturinsecunda,fierinonpotest,utipsifratresnonsintinprima.Quodsifratres
conputanturinprima,filiieoruminsecunda,dubiumnonest,quineorumnepotessintin
tertia,pronepotesinquarta,etsicdereliquisusqueadseptimam.6.Sedsuntquidam,qui
exhissanctiGregoriiuerbis,quibusait,utintertiauelinquartagenerationecopulentur
fideles,occasionemaccipiuntillicitamatrimoniacontrahendi,dicentes,sehociustefacere
posse, quod tam prudentissimus doctor sua sentencia diffiniuit. Isti itaque, qui se hoc
uelamentodefenderenituntur,aduertantineiusdemPatrissentenciis,nonhocgeneraliter
cunctis, sedspecialiter Anglorumgentimandasse.NampostmodumaFelice Messanae
Siciliae presule requisitus, si hoc, quod Augustino mandauerat, generaliter cunctae
ecclesiaetenendumesset,apertissimemonstrauit,nonaliishoc,quamilligentimandasse,
ne bonum, quod ceperant, metuendo austeriora desererent; sed illis, postquam in fide
essent firma radice solidati, et uniuersali ecclesiae censuit semper esse tenendum, ut
nullamdepropriaconsanguinitateuelaffinitateinfraseptimamgenerationemaliquissibi
audeat coniugiocopulare.7.Ecceaperte monstratum estetexuerbis ipsiuslegis et
auctoritate prudentissimiPapaeGregorii,quiddegradibus consanguinitatis numerandis
sentiredebeamus.Quamuisaliaquoqueratioparimodoipsosreuincataduersarios.Namsi,
utipsifatentur,inillosextograduconsanguinitasfiniretur,omnespersonarumramusculos,
quiultragradumilluminpicturaarboriscontinentur,uelutsuperfluosoporteretdetruncari.
Sedquiaomnes,quiinpicturaarborispredictaenumerantur,exunaparentelaconsistunt,
numquamsinediminutioneconsanguinitatisasepoteruntseparari,uelutinonsinedampno
cuiusquepersonae ualent apropriocorpore manus,brachia et pedes truncari. 8.Illa
quoque sacrorum preceptio canonum, que iubet a propria abstineri consanguinitate,
quamdiugeneratiorecordaturautinmemoriaretinetur,necapredictaparentelaediscrepat
conputatione.Namsiinseptemgradibus,canoniceetusualiternumeretur,ultraquosnec
consanguinitasinuenitur,necnominagraduumreperiuntur,necsuccessiopotestamplius
prerogari,necmemoriterabaliquogeneratiorecordari.9.Neueroinhacconsanguinitatis
conputatione aliqua dehinc ambiguitas ualeat remanere, aliam, quam quidam faciunt,
numerationeminhacetiamdisputationeduximusdiscutiendam.Suntenimquidam,qui
nonafratribus,sedafiliiseorum,idestpatruelibusuelconsobrinis,genealogiamnumerare
incipiunt,dicentes,filiosfratruminprimagenerationeconputaridebere,quiafratresquasi
quidam truncus, ex quo ceteri ramusculi oriantur, existunt. Sed nec ista graduum
conputatio,sibeneintellectafuerit,abea,quamsuperiusexposuimus,insentenciapoterit
essediuersa.Istienim,quinumerandiiniciumsumuntafiliisfratrum,nonprogrediuntur
ultrasextamgenerationem;sedsicuttotiusmundisexetatesexistunt,ethumanaeuitae
itidem sex, ita et in consanguinitate sex tantummodo autumant conputandas esse
generationes, quibus finitis nouae coniunctionis dicunt posse fieri inicium, ut quasi
fugientempossintreuocareconsanguinitatem.10.Hecitaqueconputatio,queincipita
 937

fratrum filiis, et numeratur usque ad sextam, tantumdem ualet, quantum, que incipit a
fratribus,etconputatusqueadseptimam.Necullainsensuconsistitdiuersitas,quamuisin
numerograduumuideaturuarietas.Ultimaenimgeneratio,siafratribussumatinicium
numerandi,septimainuenitur;siafiliisfratrum,sextarepperitur.Taliterigiturdeterminatis
gradibusconsanguinitatis,apostolicaauctoritatemonemusuos,fratresetfilii,utomnibus
sic seriem genealogiae conputandam esse intimetis, quemadmodum sancti patres
numerandamessesanxerunt,etantiquusmossanctaeetuniuersalis ecclesiaeperlonga
tempora olim conputassemonstratur. Nam, siquis peruersaet obstinata mente arecto
tramiteapostolicaesedisdeuiareuoluerit,etaliter,quamnos,innuptiiscelebrandisgradus
parentelae numerare contenderit, primum pro sua temeritate celesti pena plectetur,
postmodumuerogladioperpetuianathematisnoueritseiugulandum.

P.2.C.35.Q.5. C. III. Quare consanguinei uxoris ad uirum pertinere dicantur, et

quomodoaffinitatessintconputandae.

Item Gregorius. Porro autem de affinitate, quam dicitis parentelam esse, que ad
uirumexparteuxoris,seuqueexparteuiriaduxorempertinet,manifestissimaratioest,
quia,sisecundumdiuinamsentenciamegoetuxormeasumusunacaro,profectomichiet
illimeasuaqueparentelapropinquitasunaefficitur.Quocircaegoetsororuxorismeaein
unoetprimograduerimus,filiusueroeiussecundogradueritame,neptisuerotertio;
idque utrinque in ceteris agendum est successionibus. 1. Uxorem uero propinqui,
cuiuscumquegradussit,itaoportetmeattendere,quemadmodum ipsiusquoquegradus
aliquafeminapropriaepropinquitatissit.Quodnimirumuxorimeaedepropinquitatesui
uiri in cunctis cognationis gradibus conuenit obseruari. Qui uero aliorsum sentiunt
antichristisunt,aquibustantouossollicitiusoportetcauere,quantoapertiusdeprehenditis
illosdiuinislegibusoppugnare.

P.2.C.35.Q.5.C.IV.Qualitergradusparentelaeconputantur.

ItemZachariasPapa.Parentelaegradustaliterconputamus:Siquidemegoetfrater
meusunageneratiosumus,primumquegradumefficimus,nullogradudistamus.Rursum
filiusmeusfratrisquemeifiliussecundageneratiosunt,acsecundumgradumfaciunt,neca
se aliquo gradu separantur. Atque ad hunc modum ceterae successiones. Porro de
affinitate,quamdicitisparentelametc.utsupracapituloGregorii.

P.2.C.35.Q.5.C.V.Equiuocatioest,cumsororuxoriscognatauocatur.

Item AlexanderPapaII.Quodautem fratersororueuxoristuaedicunturcognati,

equiuocationis iure fit, et necessitate uulgaris appellationis potius quam ulla causa
cognationis. Uxorenimfratrisfratrissapociusquamcognatauocatur.Maritifraterleuir
dicitur.Duorumautemfratrumuxoresianitricesuocantur,quasieandemianuamterentes,
uelpereandemianuamintrantes.Virisororglosappellatur.Sororisautemuirnonhabet
specialenomen,necfrateruxoris.

P.2.C.35.Q.5.C.VI.Nominagraduumsuperiorum,siueinferiorumsiueexlatere
uenientium.

ItemYsidorus.Primogradusuperiorilineacontinenturpateretmater:inferiorifilius
etfilia;quibusnullaealiaepersonaeiunguntur.1.Secundograducontinentursuperiori
 938

lineaauus,auia;inferiorineptis;intransuersafrater,soror;quepersonaeduplicantur.Auus
enimetauiatamexpatrequamexmatreaccipiuntur.Quepersonaesequentibusquoque
gradibus similiter pro substantia eorum, que in quo gradu consistunt, ipso ordine
duplicantur.(Istaepersonaeinsecundograduideoduplicesappellantur,quiaduoauisunt,
etpaternusetmaternus.Itemduosuntgeneranepotum,siueexfiliosiueexfiliaprocreati.
Frateretsororextransuersoueniunt,idest,autfraterpatris,autfratermatris,quiaut
patruus,autauunculusnominatur;quietipsihocordineduplicantur.)2.Tertiogradu
ueniuntsupraproauus,proauia;infrapronepos,proneptis.Exobliquofratrissororisque
filiusuelfilia,patruus,amita,idestpatrisfrateretsoror,auunculus,matertera,idestmatris
frateretsoror.3.Quartograduueniuntsupraabauusabauia;infraabnepos,abneptis.Ex
obliquofratrisetsororisnepos,neptis,patruelisfrater,sororpatruelis,idestpatruifilius
uelfilia;consobrinus,consobrina,idestauunculietmaterteraefiliusuelfilia;amitinus,
amitina, id est amitae filius uel filia; itemque consobrini, qui ex duabus sororibus
nascuntur;quibusaccrescitpatruusmagnus,amitamagna,idestauipaternifrateretsoror,
auunculusmagnus,materteramagna,idestauiaetampaternaequammaternaefrateret
soror.4.Quintogradu,ueniunt,supraquidematauus,atauia,infraatneposatneptis.Ex
obliquofratris etsororispronepos,proneptis,fratrispatruelis,sororispatruelis,amitini,
amitinae,consobrini,consobrinaefiliusuelfilia,propiussobrinus,propriussobrina,idest
patruimagni,amitaemagnae,auunculimagni,materteraemagnaefiliusuelfilia;quibus
accrescuntpropatruusetproamita.Hiisuntproauipaternifrateretsoror,proauunculus,
promatertera.Hiisuntproauiaepaternae,maternaequefrater,etsoror,proauiquematerni.
(Hecspeciesnecaliisgradibus,quamscriptaest,necaliisdeclarariuocabulispotest.)5.
Sextograduueniuntsupratritauustritauia;infratrinepos,trineptis.Exobliquofratriset
sororisabnepos,abneptis,fratrispatruelisetsororispatruelisamitini,amitinae,consobrini,
consobrinae patrui magni, amitae magnae, auunculi magni, materterae magnae nepos,
neptis,propiorisconsobrinifiliusuelfilia,abpatruus,abamita.Hisuntabauipaternifrater
etsoror;abauunculus,abmatertera.Hisuntabauiaepaternaematernaequefrateretsoror,
abauiquematerni.(Hecquoqueexplanariampliusnonpossuntquamipseauctordisseruit.)
6.Septimograduquisuntcognati rectalineasuprainfraquepropriisnominibus non
appellantur;sedextransuersalineacontinenturfratrissororisatnepos,atneptis,consobrini
filiifiliaeque.7.Successionisidcircogradussexconstitutisunt,quiaulteriusperrerum
naturamnecnomina inueniri, necultrasuccessiopotestprorogari(Inhis sexgradibus
omniumpropinquitatumomnianominacontinentur,ultraquosnecaffinitasinueniri,nec
successiopotestampliuspropagari.)Gratian.Degradibusconsanguinitatisuelaffinitatis,
quot sint, et quomodo conputandi, quibus etiam nominibus appellentur, auctoritate b.
Ysidori,atqueGregorii,etAlexandrisufficientermonstratumest.

P.2.C.35.QuestioVI.

Gratianus. I. Pars. Nunc queritur, quibus accusantibus uel testificantibus

consanguineorumconiunctiodirimendasit?DehisitadecreuitFabianusPapa:

P.2.C.35.Q.6. C. I. Consanguinei tantum, uel, si progenies defecerit, antiqui et

ueracespropinquitateminsinodoconputent.

Consanguineosextraneorumnullusaccuset,uelconsanguinitateminsinodoconputet;
sedpropinqui,adquorumnoticiampertinet,idestpateretmater,sororfrater,patruus,
auunculus,amita, matertera, eteorumprocreatio. Siautem progenies tota defecerit, ab
 939

antiquioribus et ueracioribus, quibus eadem propinquitas nota sit, episcopus canonice

perquirat,et,siinuentafueritpropinquitas,separentur.

[P.2.C.35.Q.6.PALEA.C.II.

Celestini Papae Decretum Ecclesiae Florentinae missum. Videtur nobis, quod

secunda,quamcontraprohibitionemecclesiaeduxit,nonsituxor,etiamsiprimamnon
haberet desponsatam. Nam quod contra interdictum et ordinem ecclesiae factum est,
tamquam inordinatum ratum non haberi, tam diuinae quam humanae legis proclamat
auctoritas.Quiaigiturea,quaminordinatesuperduxit,prohibitionerenitenteuxornonest,
cogendus est eam recipere, quam iurauit et desponsauit, et ex ea prolem genuit, ut
iuramentireligiononuilipendatur,etfidesadinuicempromissaseruetur,etprolesincultu
Deinutriatureteducetur,etaliiexindeoccasionempeierandietaliosdecipiendiassumere
nonualeant.1.Quodautemparentes,fratresetcognatiutriusquesexusintestificationem
suorum ad matrimonium coniungendum uel dirimendum admittantur, tam antiqua
consuetudine quam legibus approbatur. Ideo enim maxime parentes, et, si defuerint
parentes,proximioresadmittuntur,quoniamunusquisquesuamgenealogiamcumtestibus
etchartis,tumetiamexrecitationemaiorumscirelaborat.Quienimmeliusrecipidebent,
quam illi, qui melius sciunt, et quorum est interesse, ita ut, si non interfuerint, et
consensumnonadhibuerint,secundumlegesnullumfiatmatrimonium?2.Quoduero
legitur:Paternonrecipiaturincausafilii,necfiliusincausapatris,incriminalibuscausis
et contractibus uerum est; in matrimonio uero coniungendo et disiungendo ex ipsius
coniugiiprerogatiua,etquiafauorabilisresest,congruerecipiuntur.]

P.2.C.35.Q.6.C.III.Quiiurandopropinquitatemfirmaredebeant.

ItemUrbanusRicharioGenuensiEpiscopo.Notificamustibi,utpost,quamduoaut
tres ex propinquioribus iam defunctae uxoris uel uiuae eius, qui accusatur, hanc
propinquitatemiureiurandofirmauerint,uelsitresautduoexantiquioribusGenuensibus,
quibushecpropinquitasnotasit,quibonaefamaeetueracistestimoniisint,remotoamore,
timore,precioetomnimalostudio,supradictomodoconsanguinitatemfirmauerint,sine
omni mora coniugia dissoluantur. Quod si propinqui uel extranei uerbis tantum
propinquitatem testantur, et iuramento probare noluerint, uel nequiuerint, coniugium
nullatenusdissoluatur;sedconpetenseispenitenciapropterinfamiamuelpeccatimaculam
(siforteinhoccontraxerintaliquam)iniungatur.

P.2.C.35.Q.6.C.IV.Suaeconfessionirelinquiturquorumincestumnullusiurando
affirmat.

Item ex Concilio Urbani Papae habitu in Apulia. Si duo uiri uel tres
consanguinitatem iureiurando firmauerint, uel ipsi forte confessi fuerint, coniugia
dissoluantur.Siueroneutrumcontigerit,episcopieosperbaptismum,perfidemChristi,
perChristiiudiciuminueraobedientiaobtestentur,quatinuspalamfaciant,utrumsesicut
famaest,recognoscantconsanguineos.Sinegauerint,sibiipsisrelinquendisunt;itatamen,
ut,sialiudinconscientiahabeant,sealiminibusecclesiae,acorporeetsanguineDomini,a
fideliumconmunionenouerintsegregatos,atqueinfameseffectos,donecabincestifacinore
desinant. Si se episcoporum iudicio segregauerint, qui iuuenes sunt, alia matrimonia
contraherenonprohibeantur.II.Pars.Gratian.Ecce,quibusaccusantibusueltestificantibus
 940

consanguineorum coniunctiones sunt dirimendae. Cuiusmodi uero iuramentum ab

accusatoresitexigendum,exRomanoOrdinehabetur.Estautemhuiusmodi:

P.2.C.35.Q.6.C.V.Iuramentumaccusatoris.

Deparentelailla,quamdicuntesseinterN.etistameiusconiugemN.,quicquidinde
scisautaudistiatuisuicinis,autatuispropinquisantiquioribus,tupernullumingenium,
nec propter timorem aut propter amorem, aut propter premium, aut propter
consanguinitatem celabis tuo episcopo, aut eius misso, cui hoc requirere iusserit,
quandocumque te ex hoc interrogauerit. Sic te Deus adiuuet, et istorum sanctorum
reliquiae.

P.2.C.35.Q.6.C.VI.Iuramentumtestium.

Illud sacramentum, quod iste iurauit de parentela illa, que inter filium et eius
coniugemN.conputatur,quodtuilludobseruabis,inquantumsapis.teDeusadiuuet.III.
Pars.Gratian.Hociuramentumseparationisnonest,sedsinodale,institutumabEuticiano
Papa.Aitenim:

P.2.C.35.Q.6.C.VII.Sinodaleiuramentum.

Episcopus in sinodo residens, post congruam allocutionem septem ex plebe eius

parrochiae,ueleoamplius,proutuideritexpedire,maturiores,honestioresatqueueraciores
uirosinmediumdebetaduocare,etallatissanctorumpignoribusunumquemqueillorumtali
sacramento constringere: Amodo in antea quicquid nosti, aut audisti, aut postmodum
inquisituruses,quodcontrauoluntatemDei,etrectamChristianitateministaparrochia
factumsitautfuturumerit,siindiebustuiseuenerit,tantumadcognitionemtuammodo
quocumque perueniat, si scis, aut indicatum tibi fuerit sinodalem causam esse, ad
ministeriumepiscopipertinere,quodtunecpropteramorem,necproptertimorem,nec
propterprecium,necpropterparentelamullatenuscelesepiscopum,auteiusmissum,cui
hocinquirereiusserit,quandocumqueteexhocinterrogauerit.SicteDeusadiuuet,etillae
sanctorumreliquiae.Istudsacramentum,quodisteiurauitdesinodalicausa,quodtuillud
exteitaobseruabis,inquantumsapis,autaudisti,autinanteaabhacdieinquisituruses.
SicteDeusadiuuet.IV.Pars.Gratian.Abhociuramentoilludsumptumest,principio
paululumderiuato.PorroiuramentumseparationisInnocentiusPapaII.prescribitOttoni
LucensiEpiscopo,dicens:

P.2.C.35.Q.6.C.VIII.Iuramentumillorum,quiconsanguinitatemprobant.

Deparentelailla,undenosconsulereuoluisti,proquaetiamadnostramaudientiam
estappellatum,aliorumfratrumscriptasuscepimus,quiutiquecausamipsamdiuersomodo
narrabant.Etprimoquidemtamingradibusquaminnominibuspersonarumdiscordasse,
postmodum ueroinaltero eorumconputatores eiusdemparentelae dicunturconuenisse.
Ceterum in huiusmodi casibus summopere consideranda est qualitas personarum, que
aliquidcontraquoslibetastruereuelint,queetiamiusiurandumprestaredebent,quodneque
gratia,nequeprecio,uelodioalicuiushocdicuntcontraeos,dequibusagitur;sedpotius,
quiacredantitauerumesse,etitaseasuisantecessoribusaudiuisse.Inquibusomnibus
nondebetaliquauarietasuelcontrarietasinueniri.V.Pars.Gratian.Quiueroseparanturab
inuicem,huiusmodiiuramentumprestabunt.
 941

P.2.C.35.Q.6.C.IX.Iuramentumseparationis.

Abistodieinanteatupernullumingeniumsociabistehuictuaeconsanguineae,nec
inconiugio,necinadulterio,neccumillaadunammensammanducabisetbibes,autsub
unotectomanebis,nisiinecclesia,autinaliopublicoloco,ubinullamalasuspiciopossit
esse,utibicoramtestibusidoneisprocertanecessitateparitercolloquamini;necaliam
coniugemaccipies,nisifortepostactampenitenciamtibilicentiadatafueritabepiscopo
tuo,auteiusmisso.SicteDeusadiuuet.VI.Pars.Gratian.Occasioneueroconsanguinitatis
uxoremsuamdimittere,etaliamducerenonlicetalicui,nisicausaprimumfueritprobata.
UndeAlexanderII.GuilielmodeMostorico:

P.2.C.35.Q.6.C.X.Nisicoramecclesiaconsanguinitateprobatauxoremdimittere
nonlicet.

Multorumrelationecognouimus,tepropriamuelleabicereuxorem,etadhererealteri,
pretendentem consanguinitatis occasionem. Unde apostolica auctoritate interdicendo
mandamus tibi, ut hanc, quam nunc habes uxorem, nullatenus presumas dimittere, uel
aliam ducere, donec apud episcoporum religiosorum concilium causam iustam
examinaueris.VII.Pars.Gratian.Recepturusueroeam,quaminiustedimisit,hocmodo
iurabit:

P.2.C.35.Q.6.C.XI.Reconciliationisiuramentum.

AbistodieinanteaistamconiugemN.,quaminiustedimiseras,itatenebis,sicut
maritussuamconiugemdebethabereindilectioneetdebitadisciplina;neceamperullum
malumingeniumateseparabis,neceauiuentealiamaccipies.SicteDeusadiuuet.Gratian.
Quod autem unius testimonio coniugia apud quosdam dirimuntur, nulla ratione ratum
habetur. Cum enim Dominus dixerit: Omne uerbum stabit in ore duorum uel trium
testium; itemcuminconcilioYlerdensi[c.20.]dicatur: Omnis controuersia,quede
ecclesiasticisrebusfit,secundumdiuinamlegemsubduobusueltribustestibusterminetur,
Dominodicente:Nonunusstetcontraalium,sedinoreduorumueltriumtestiumstet
omne uerbum; item cum alibi dicatur: Nullius personae quantumlibet exercitatae
testimonio aliquid credatur: euidentissime apparet, unius assertione coniugia non esse
dirimenda.

P.2.C.35.QuestioVII.

Gratianus.Quodautemqueritur,siilli,quideincestuosisnascuntur,filiireputentur,
AugustinusinlibroquestionumsuperLeuiticumcapitulo77.determinat,itadicens:

P.2.C.35.Q.7.C.UN.Nonappellanturfilii,quideincestuosisnascuntur.

Quidest:Quicumquedormieritcumcognatasua,sinefiliismorietur,cumfiliiex
huiusmodiconiunctionibusetantenatisint,hodiequenascantur?Anhocintelligendumest
lege Dei constitutum, ut quicumque ex eis nati fuerint non deputentur filii, et nullo
parentibusiuresuccedant?
 942

P.2.C.35.QuestioVIII.

Gratianus.Dehisuero,quiignoranterconiunctisunt,inquograduconsanguinitatis
uel affinitatis ex dispensatione ecclesiae relinquantur, Gregorius in Registro diffiniuit,
dicens:

P.2.C.35.Q.8. C. I. Non separentur qui infra septimam generationem ignoranter

copulantur.

Degradibusuerocognationum,quiinfraseptimamgenerationeminmatrimoniosunt
inuenti, si nescienter fecerunt, et multa curricula annorum sunt reuoluta, ita ut filios
habeant,insextoquiinuentisunt,autfortasseinquinto,huiusmodinonseparentur,donec
nospermittenteDominooreadosloquamur.Hocautemdicosecundumindulgentiam,non
secunduminperium.Quiuerodehisduobusgradibusnouascontraxissenuptiasuidentur,
ideminfraannicoronam,modisomnibusseparentur.Deceterouerogeneraliaperomnem
prouinciam taliter percurrens statuta firmentur, ut nullus audeat deinceps tale scelus
perpetrare,etquifecerintsineretractionismisericordiaacriuspunitiultionibusseparentur.
Hi uero, qui propinquas sanguinis uxoris suae in matrimonio sibi sociauerunt, sicut
iamdudumuobisscripsimus,quiineodemgraduinuentisunt,separentur,autsuspendatur
eorumcausa,usquedumnosinsimulDominoauxilianteconueniamus.Idem:1.Dehis,
qui mortua uxore secundas contrahere nuptias uolunt, iuste et honeste et rationabiliter
prospeximus, abearum consanguineis usqueadquartumgradum genealogiae abstineri.
Hecnossecundumindulgentiamsanctaematrisecclesiaemitiusprelibauimus.Ceterum
iuxta legum secularium censuram dignis cohercionibus grauibusque disciplinae
inuectionibushecomniamalaetillicitamodisomnibusrefutandasunt,utfuturodeinceps
temporecunctaquiescant.

P.2.C.35.Q.8. C. II. In quarto uel quinto gradu qui coniuncti inuenti fuerint
separentur.

IdemFelici,MessanaeciuitatisEpiscopo.Hecsalubriterprecauendasancimus,ne
quis fidelium propinquam sanguinis sui, usquequo affinitatis liniamenta generis
successione cognoscuntur, inmatrimonio sibi desideret copulari sed,sicut a maioribus
nostris diffinitum est, ita modis omnibus obseruetur, quoniam usque ad septenarium
numerumparentelaenulliumquamcopulamcontraherelicentiamdamus,hisuidelicet,qui
expatreetmatreconsanguinitatisdescenduntparentela.Quiautemetqueinquartouel
quintograduconiunctiinuentifuerint,separentur,quoniamscriptumest:Omnishomoad
proximamsanguinissuinonaccedat,utreueletturpitudinemeius;etiterum:Anima,que
feceritquippiamexistis,peribitdemediopopulisui.Sanequibusconiunctiointerdicitur
illicita, habebuntineundiconiugiimelioris libertatem.Nisiineodemcrimineusquead
mortemalteriuseorumcontumaciterperseuerauerint.UndeinConcilioAurelianensi:

P.2.C.35.Q.8.C.III.Nonducatuxoremquiusqueadmortemalteriusinincestu
perseuerauerit.

Incestuosi,duminipsodetestandoatquenefandosceleremanent,noninterfideles
Christianos,sedinter cathecuminos autgentiles habeantur,idest,cumChristianis non
sumantcibumnequepotum,sedsolifacianthoc;nonosculentur,necsalutenturabeis.Sed
sisuissacerdotibusinobedientesextiterint,etatamnefandosceleresegregari,atquead
 943

publicam penitenciam redire noluerint, inter eos habeantur, qui spiritu periclitantur
inmundo,ueletiamintereos,dequibusperseueritasait:Sitenonaudierit,sittibisicut
ethnicus etpublicanus. Et sialter eorum morte preuentus fuerit, alter, quamdiu uiuit,
grauiterpeniteat,etsinespeconiugiimaneat.Gratian.Hacauctoritatequiinquartouelin
quintograduconsanguinitatisconiunctiinuentifuerintabecclesiaseparariiubentur.

P.2.C.35.QuestioIX.

Gratianus.I.Pars.Undequeritur,siecclesia fraudetestium autignorantia eorum

decepta aliquos separauerit, quipost separationem alia coniugia contraxerint, sipostea
deprehensafueritcalliditasuelfalsaopiniotestium,anprioraconiugiasintredintegranda?
Quod fieri non posse argumentis et auctoritate probatur. Sentencia namque, nisi per
appellationeminfraterminumlegeconstitutumreleuatafuerit,irreuocabileroburobtinebit.
HincetiamB.Gregoriusscribit,dicens:

P.2.C.35.Q.9.C.I.Querationabiliterdecisasuntmutarinonexpedit.

Omnibus modis ecclesiasticae disciplinae uel moderationi conueniens est, ut que

rationabiliterordinatafuerintueldecisanullainposterumdebeantrefragationeturbari.

P.2.C.35.Q.9.C.II.Queutiliterdecisasuntasuccessoribusroborentur,atemerariis
presumptaresecentur.

ItemStephanusV.Paulo,EpiscopoPlacentino.Locinostriconsiderationosammonet
rationis auctoritate, quea decessoribus nostris utiliter decisafuerint roborare, etque a
temerariis presumpta fuerint in promptu nichilominus ulcisci. Reum quippe ante
conspectumdiuiniiudicissenoueritessequinititurutiliterfinitarescindere,acroborata
quolibetausuuiolare.Ecclesiasticiquippeuigorisordoconfunditur,siauttemereillicita
presumantur, autnonconcessa inpunetemptentur. Proindesinegligenter ea, quemale
usurpantur,omittimus,excessusuiamproculdubioaliisaperimus.Gratian.Quiaergohec
sentenciarationabiliterdataest,necperappellationeminfracertumterminumreleuata,
apparet,quodnequaquamprioraconiugiasuntredintegranda.Hisitarespondetur:Aliudest
sentenciamrescindereetrationabiliterdecisaturbare,atquealiudquepersurreptionem
eueniuntdeprehensacorrigere;suumnamqueerroremcuiquecorrigerelicet,atqueideo
queaquolibet illiciteconmittuntur, siueadecessoribus admissainueniuntur,inmelius
reuocarioportet.Porroilliciteuxorauirosuoseparataest,etillouiuentealiicopulata,cum
Dominussoliusfornicationiscausauxoremauirosuoseparariiubeat.Sicutergo,sialiqua,
cuiusuirputareturdefunctus,alicuicopularetur,etqualibetoccasioneinteruenienteabeius
consortiodiscederet,quamuisiudicioecclesiaecogaturredireadeum,quemreliquerat,
tamen,siposttrienniumuirum,quimortuusputabatur,redirecontigerit,prioraconiugia
redintegrabuntur: sic, cum deprehenduntur non fuisse consanguinei qui causa
consanguinitatisabinuicemseparatisunt,priorisconsortiifederasuntreparanda.II.Pars.
1.Quodautemqueilliciteadmittuntur,ueladmissainueniuntur,corrigendasint,uelquod
sentenciaetiamRomanaesedisinmeliusconmutariualeat,auctoritateHilariiPapae,et
Nykolaimonstratur.AitnamqueHilariusEpiscopusUrbisRomaeSinodopresidens:[c.4.]
 944

P.2.C.35.Q.9.C.III.Corrigendumestquodilliciteadmittitur,autapredecessoribus
admissuminuenitur.

Quodquisconmisitillicite,autapredecessoribussuisinuenitadmissum,siproprium
periculumuultuitare,dampnabit.Noseniminnullouolumusseueritatemexercereultionis;
sedquiincausisDeiuelcontumacia,uelaliquoexcessudeliquerit,autipsequiperperam
facitabolerenoluerit,insequicquidinaliononresecaueritinueniet.Quodutdeinceps
tenacius possit custodiri, si placet, omnes sentencias, et subscriptiones proprias
commodate,utsinodaliiudicioaditusclaudaturillicitus.

P.2.C.35.Q.9.C.IV.Secundumsuaecondicionis tenoremapostolicaualetmutari
sentencia.

Item Gregorius. Apostolicae sedis sentencia tanta semper consilii moderatione

concipitur, tanta pacientiae maturitate decoquitur, tantaque deliberationis grauitate
profertur,ut,necinmutarinecessariumducat,nisifortesicprolatasit,utretractaripossit,
uelinmutandasecundumtenorempremissaecondicionisexistat.

P.2.C.35.Q.9. C. V. A predecessoribus dampnatos aliorum supplicationibus in

pristinumstatumapostolicareformatecclesia.

Item Innocentius. [epist. XXII. ad Episcopos Macedoniae.] Veniam nunc ad

Maximum,quasiadquoddamthemaFotinum,et(quodmichianxiumestacdifficillimum)
maiorum meorum reuoluam sentencias. Fuerat de illo quoquo pacto (ut etiam ipsi
conmeministis) aliquid utique grauius constitutum. Verum, quoniam id per rumorem
falsum,utasseritis,subreptumhuicsedietelicitumperinsidiasdemonstratur,quiaresad
salutem rediit, ueniam hinc tantum uobis annitentibus post condempnationem more
apostolicosubrogamus,tantisqueuestrisassertionibus,uobisquetambonis,tamkarisnon
dare consensum, omnibus duris rebus durius arbitramur. Pro uestra ergo approbatione
(fratreskarissimi),etsentencia,acpostulatione,episcopumFotinumhabetote,(licitumest,
constituereita,utdeprecamini),etnostraminmeliusconuersamsentenciam,laboreuel
testimoniouestroconpotem,uobissuscipite.Eustasiumueroamesepissimeconprobatum
noliteexpectare,utdiaconiigratiaexpolietur.Sollicitosenimuosprosalutelibenteraudio:
contra, etiam si faciendum est, non libenter admitto. Cui manum porrigitis uobiscum
porrigo,cuiporrigomecumporrigite.

P.2.C.35.Q.9.C.VI.SentenciamRomanaesedisinmeliusconmutaripotest.

ItemNykolausPapa.[adMichaelemImp.inepist.VII.]SentenciamRomanaesedis
nonnegamusposseinmeliusconmutari,cumautsurreptumfueritaliquid,autipsapro
consideratione etatum, et temporum, seu grauium necessitatum dispensatorie quiddam
ordinaredecreuit,(quoniametegregiumapostolumPaulumquedamfecissedispensatorie
legimus,queposteareprobasselegitur);quodtamenobseruandumestquandoilla,Romana
uidelicetecclesia,disertissimaconsiderationehocfieridelegerit,nonquandoipsaquebene
suntdiffinitaretractareuoluerit.
 945

P.2.C.35.Q.9.C.VII.(VIII.)Apredecessoribusdepositiasuccessoribusrestituuntur.

ItemexLibroPontificali.GregoriusquartusTheodosium,quemEugeniusantecessor
eius presbiterii honore priuauerat, ecclesiae Segninae consecrauit episcopum. Leontius,
dum esset presbiter, depositus fuit; et postea in Antiochia patriarcha fuit. Misenum
episcopumaFelicePapadampnatumGelasiussuccessorilliusetcommunionireddidit,et
ecclesiaesuaerestituit.

P.2.C.35.Q.9. C. VIII. (VII.) Cuiusque iudicium apostolicae sedis auctoritas

retractareualet.

Item Innocentius Episcopis per Macedoniam constitutis. [epist. VII.] Graue non
oportuituideri piissimis mentibus uestris cuiuscumque retractare iudicium, quiaueritas
sepiusexagitatamagissplendescitinlucem,etperniciesreuocatainiudiciumgrauiuset
sinepenitenciacondempnatur.Namfructusdiuinusestiusticiamsepiusrecenseri.

[P.2.C.35.Q.9.C.IX.]

Gratian.SicutergosentenciaRomanaesedisinmeliusconmutariualet,siccuiuslibet
ecclesiaesentencia,cumpersurreptionemdatacognoscitur,rationabiliterreuocaripoterit.

P.2.C.35.QuestioX.

Gratianus.Deeaautem,queadsecundasnuptiastransit,utrumineademaffinitate
consanguineorum prioris uiri remaneat, an soboles ex secundis nuptiis suscepta
consanguineis prioris uiri copulari possit, merito queritur. De his ita scribit Gregorius
Venerio,CaralitanoEpiscopo:

P.2.C.35.Q.10.C.I.Affinitasinsuperstitenondeletur.

Fraternitatis uestrae studiosaesagacitati, frater amande, quas debeo referogrates.

Quoniam quesisti que debuisti, iocundum me reddidisti. Unde placide ad inquisita
respondeo.Sedemapostolicamconsuleredecreuisti,simuliercopulanuptialiextraneouiro
coniunctacognationieiuspertineat,sieodefunctocognatiomaneat,uelsisubalterouiro
cognationisuocabuladissoluantur,uelsisusceptaesobolespossuntlegitimeadpriorisuiri
cognationis transire copulam. Est enim uerbum Dei ualidum et forte, et durabile, et
perseuerabile,etinmutabile,nonmomentaneum,nontransitorium.Aitenimperseipsa
ueritas,queDeusestetuerbumDeiest:Celumetterratransibunt,uerbaautemmeanon
transibunt.Ante,quamDeusincarneappareretinterhomines,eoinspirantedixitAdam:
Quamobremrelinquethomopatremsuumetmatrem,etadherebituxorisuae,eteruntduo
in carne una. Deinde cum ueritas oriretur de terra in terram, et uisibilis appareret in
humanitate,interrogatusest,silicitumessethominiuxoremrelinquere.Quodprohibens
uetuit,nisifortefornicatioexcluderetmaritalemcopulam.Undestatimprotulitinmedium
eandemipsamsentenciam,quamanteseculamanenscumPatreuerbuminspiraueratAdae,
ipseconfirmansquodipseprimusprotulithomo:Quamobremrelinquethomopatremet
matrem,etadherebituxorisuae,eteruntduoincarneuna.Siunacarofiunt,quomodo
potestaliquiseorumpropinquusunipertinerenisipertineatalteri?Hocminimefieriposse
credendum est. Porro uno defuncto in superstite affinitas non deletur, nec alia copula
coniugalis affinitatem prioris copulae soluere ualet. Sed neque alterius coniunctionis
 946

sobolesplacetadaffinitatispriorisuiriconsortiumtransire,proeo,quoduerbumDomini
ualidumestetforte,et,utinquiensdixitPropheta:VerbumDoministabitineternum.Et
aliusPropheta:Quoniamipsedixit,etfactasunt,ipsemandauit,etcreatasunt;statuitea
ineternum,etinseculumseculi;preceptumposuit,etnonpreteribit.Nampostuerbum
atquepreceptumeffecitduocarnemunam(idestmasculumetfeminam),quiinnumeram
multitudinemutriusquesexusnondestititunumfaceresecum,sicutperseueritasdixit:
Nonprohisrogotantum,sedetiamprohis,quicrediturisuntperuerbumeoruminme,ut
unumsint,sicuttuPaterinme,etegointe,utetipsiinnobisunumsint. Siquisergo
sacrilegoettemerarioausuindefunctoqueritpropinquitatemexstinguere,uelsubaltero
affinitatisuocabulodissipare,uelsusceptamsobolemalteriuscopulaepropinquitatiprioris
creditlegitimesociari,hicnegatDeiuerbumualidumesseetforte,etquitamfacileueltam
uelociterqueritdissoluere,hicnoncredituerbumDeiineternummanere.Conficeterram
ex quatuorlocis magnaintercapedine asedistantibus,confecta etconglutinatam finge
cuiuscumquefiguraeuelinmensitatiscorpusuolueris,numquiderithumanumingenium,
quodipsasquatuorpartesabinuicemualeatsegregare,utunaquequepersepossitagnosci?
Sic a quatuor auis duo conficiuntur in unum, et de duobus fit una concreatio. Hanc
similitudinemdequatuorelementis,undehomoconcreatusest,colligerepotes,sieorum
unamquamque speciem, que in multis diuisionibus partita est, per discretas inter se
assignaueris partes. Fitideminmetallis; hocetiam inliquoribus probaturincoloribus
pictorprosequitur,artecoloresadmiscendo,exuisibilibusfuciscorporafingens.

P.2.C.35.Q.10.C.II.Sobolesexsecundisnuptiisgenitaconsanguineispriorisuiri
copularinondebet.

ItemInnocentius.Sicuiuspatruusuelauunculusuxoratusobierit,etillauirumalium
postea duxerit, filios filiasue ex illo genuerit, cum his modis omnibus conmisceri
prohibemus,quiauiretmulierunacaroest.

[P.2.C.35.Q.10.C.III.]

Item ex Romana Sinodo. Si qua mulier ad secundas nuptias transierit, et ex eis

sobolemgenuerit,nullomodopotestadconsortiumcognationispriorisuiripertingere.
[PALEA.

P.2.C.35.Q.10.C.IV.Deeodem.

ItemHiginusPapa. Siquamuliertransieritadsecundasnuptias,etexeisprolem
habuerit, ipsa proles non potest se copulare cognationi prioris uiri usque ad quartam
generationem.][PALEA.UndeInnocentiusPapa:

P.2.C.35.Q.10.C.V.Deeodem.

Siquamulieradsecundastransieritnuptias,etfiliosetfiliasadsecundummaritum
genuerit, debere eas nepotibus prioris mariti coniungi, sancta Romana sinodus prorsus
inhibuit.]
 947

P.2.CausaXXXVI.

Gratianus.Filiamcuiusdampatreignorantequidammuneribusillexit,adconuiuium
inuitauit; finito conuiuio iuuenis uirginem oppressit. Quo conperto a parentibus iuueni
traditurpuella,acmorenubentiumaiuuenedotatur,etpubliceinuxoremducitur.(Qu.I.)
Queritur,anilleraptumadmiserit?(Qu.II.)Secundo,anraptaraptorinuberepossit,patre
assensumprestante?

P.2.C.36.QuestioI.

Gratianus. Quod autem ille raptum admiserit, probatur auctoritate multorum. Ait
enimYsidorusinII.libroEthimologiarumc.33.:

P.2.C.36.Q.1.C.I.Quidsitraptus.

Raptusquoqueestillicituscoitusacorrumpendodictus;undequiraptopotiturstupro
fruitur.ItemGelasiusPapa:

P.2.C.36.Q.1.C.II.Ubiraptusadmittitur.

Lexillapreteritorumprincipumibiraptumdixitesseconmissum,ubipuella,decuius
antenuptiisnichilactumfuerat,uideaturabducta.Gratian.Cumergohecillicitocoitusit
corrupta,cumqueitasitabducta,idestadomopatrisducta,quoddeeiusnuptiisnichil
actumantefuerit,raptamappellandamnegarinonpotest.Sednonomnisillicituscoitus,
neccuiuslibetillicitadefloratioraptusappellatur.Aliudenimestfornicatio,aliudstuprum,
aliud adulterium,aliudincestus,aliudraptus.1.Fornicatio,licetuideaturessegenus
cuiuslibetilliciticoitus,quifitextrauxoremlegitimam,tamenspecialiterintelligiturinusu
uiduarum,uelmeretricum,uelconcubinarum. 2.Stuprumautemestproprieuirginum
illicitadefloratio,quandouidelicetnonprecedenteconiugalipactioneutriusqueuoluntate
uirgocorrumpitur,patreiniuriamadanimumstatimpostcognitionemnonreuocante.3.
Adulteriumueroestalienithoriuiolatio.Undeadulteriumdiciturquasiadalteriusthorum
accessio.4.Incestusestconsanguinearumuelaffiniumabusus.Undeincestuosidicuntur
quiconsanguineisuelaffinibussuisabutuntur.5.Raptusadmittitur,cumpuellaadomo
patris uiolenter ducitur ut corrupta in uxorem habeatur, siue puellae solummodo, siue
parentibus tantum, siue utrisque uis illata constiterit; hic morte mulctatur. Sed si ad
ecclesiamcumraptaconfugerit,priuilegioecclesiaemortisinpunitatempromeretur.Unde
inConcilioAurelianensi[I.c.4.]legitur:

P.2.C.36.Q.1.C.III.Siraptorcumraptaadecclesiamconfugerit,quidfieridebeat.

Deraptoribusautemidconstituendumessecensuimus,ut,siadecclesiamraptorcum
rapta confugerit, etfeminam ipsamuiolentiam pertulisseconstiterit, statim liberetur de
potestateraptoris,etraptor,mortisuelpenaruminpunitateconcessa,autadseruiendum
subiectussit,autredimendiseliberamhabeatfacultatem.Siueroquerapiturpatremhabere
constiterit,etpuellaraptoriconsenserit,potestatipatrisexcusatareddatur,etraptorpatri
superioriscondicionissatisfactioneteneaturobnoxius.Gratian.Exhacauctoritateliquet,
quod aliquando uis infertur parentibus, et non puellae, cum dicitur: si puella raptori
consenserit.Aliquandoutriqueuiolentiamperferunt,cumpremittitur:siraptorcumrapta
confugerit, et feminam ipsam uiolentiam pertulisse constiterit. Puellae autem et non
 948

parentibus uisinfertur,cumuoluntate patris puella uiolenter abducitur, uteius patiatur

concubitum,cuiuscopulaenumquamadhibuitconsensum.Hicautemnequeparentibus,
neque puellaeuimintulisseuidetur,cumnequeillis prohibentibus,nequeillarenitente
uiolenter abducta sit. Aliud enim est promissionibus aliquam seducere, aliud uim sibi
inferre.Unde,quianeutriuisillataprobatur,raptorhiciuredicinondebet.Sedrapina
dupliciter fieri dicitur; aliquando enim res ipsa rapitur, aliquando ipsius rei usus
tantummodouiolentereripitur.Resipsatuncrapitur,cumuiolenterdominoeripitur,utin
perpetuum teneatur; aliquando uero non res ipsa affectatur, sed usus eius domino
prohibenteuiolenterusurpatur.Hicergoraptumadmisit,quiafloremuirginitatispuellae
renitentiuiolentereripuit.

P.2.C.36.QuestioII.

Gratianus.I.Pars.Nuncqueritur,anpurgatouiciorapinaeraptorinuxorempossit
raptamaccipere?Quorumconiunctioauctoritatesanctorumcanonumpenitusprohibetur.
LegiturnamqueinConcilioCalcedonensic.27.:

P.2.C.36.Q.2.C.I.Raptorespuellarumetconsentientesexcommunicentur.

Eos,quirapiuntpuellassiuemulieressubnominesimulhabitandi,cooperantes,aut
conniuentesraptoribus,decreuitsanctasinodus,ut,siquidemclericisunt,decidantgradu
proprio;siuerolaici,anathematizentur.

P.2.C.36.Q.2. C. II. Ob inmanitatem sceleris abiciantur raptores uiduarum uel

uirginum.

ItemSimacus.[epistolaadCesarium,c.3.]Raptoresigituruiduarumueluirginumob
inmanitatemtantifacinorisdetestamur;illosuehementiuspersequendo,quisacrasuirgines,
ueluolentesuelinuitas,matrimoniosuosociaretemptauerint.Quosprotamnefandissimi
criminisatrocitateacommunionesuspendiprecipimus.

[P.2.C.36.Q.2.C.III.]

ItemIouinianusInp.CodicislibroI.titulodeEpiscopisetClericis.Siquisnondicam
rapere,sedattemptaretantummodomatrimoniiiungendicausasacratissimasuirginesausus
fuerit,capitalipenaferiatur.

P.2.C.36.Q.2.C.IV.Deeodem.

ItemexConcilioCabilonensi.Depuellisraptis,necdumdesponsatis,inCalcedonensi
concilioscriptumest,eos,quirapiuntpuellassubnominesimulhabitandi,cooperanteset
conniuentes raptoribus, decreuit sancta sinodus, ut, si quidem clerici sunt, decidant a
propriogradu;siuerolaici,excommunizentur.Quibusuerbisdaturintelligi,qualiterhuius
maliauctoresdampnandisunt,quandoparticipesconsiliietconniuentestantoanathemate
feriunturetiuxtacanonicamauctoritatemadconiugialegitimaraptamsibiiureuendicare
nullatenuspossunt.
 949

P.2.C.36.Q.2. C. V. Excommunicentur raptores uiduae uel uirginis, cum sibi

fauentibus.

Item Gregorius. [Papa II. in Sinodo Romana] Si quis uirginem uel uiduam, nisi
desponsauerit,rapuerit,uelfuratusfueritinuxorem,cumsibifauentibusanathemasit.

P.2.C.36.Q.2. C. VI. Excommunicetur qui uiduam uel filiam alterius extra

uoluntatemparentumrapit,autregisbeneficiopostulat.

ItemexConcilioParisiacensi.[I.,c.6.]Nullusautuiduam,autfiliamalteriusextra
parentumuoluntatemautraperepresumat,autregisbeneficioestimetpostulandam.Quod
sifecerit,abecclesiaecommunioneremotusanathematisgladioferiatur.II.Pars.Gratian.
Hisauctoritatibuseuidenterdaturintelligi,quodraptorinuxoremraptamducerenonualet.
Sed raptor et rapta nomina sunt uiciorum, non personarum. Vicia autem cum per
penitenciampurgatafuerint,nominaeorumabolentur.UndeinquadamomeliaGregorius
ait:

[P.2.C.36.Q.2.C.VII.]

Apud omnipotentem quippe Dominum nec ille fallax habebitur, qui culpam
mendaciiperpenitenciamdelet.[Gratian.]Prohibeturergopremissisauctoritatibusrapta
copulariraptoriante,quamuiciumrapinaeaboleatur,donecilleraptor,etillaiurerapta
appellatur. Ceterum, cum illa patriae potestati restituta fuerit, et raptor suae rapinae
penitenciam,egerit,cumuoluntasparentumutriusqueinunumconuenerit,nonprohibentur
adinuicemcopulari.UndeIeronimusait:

P.2.C.36.Q.2.C.VIII.Quotsintlegitimaconiugia,etquoduoluntatepatrisrapta
raptorinuberepotest.

Trialegitimaconiugiainscripturisleguntur.Primumlegitimumest,uirgocastain
uirginitate datauirolegitime, etreliqua, quesecunturinpredictis.Secundum,uirgoin
ciuitatedeprehensaauiro,etilliperuimcopulata.Siuolueritpatereius,dotabiteamiste
uir, quantum iudicauerit pater, et dabit precium pudicitiae eius. Tertium, filia predicta
deprehensa.Sinonfuerituoluntaspatris,traheteamapredictouiro,ettradeteamalii,et
dotabiteam,etlegitimaeritei.Sedprimumhisduobusprefertur.

P.2.C.36.Q.2. C. IX. Cum uoluntate parentum raptas in coniugium habere

permittitur.

ItemAmbrosiusinApologiaDauid.[c.8.]Deniqueetpuellaeilliuspater,queuim
concubitus nulli desponsata pertulerit, quinquaginta drachmas argenteas accipiet; ipsa
auteminconiugiopermanebit.

P.2.C.36.Q.2.C.X.Postpenitenciamraptoriuelraptaelicitaconiugiaconcedantur.

Item ex Concilio Meldensi. [c. 65.] Si autem necdum eas, quas rapuerant, cum
uoluntateparentumsubdesponsationisueldotalitiinomineinconiugiumduxerunt,quando
hecconstitutioomnibusfueritpromulgata,abeorumconiunctioneseparentur,etpublicae
penitenciae subigantur; raptae autem parentibus legaliter restituantur. Peracta uero
 950

penitenciapublica,sietasincontinentiamexegerit,exutrisquepartibusplacitoconiugio
socientur.Noninhisregulamconstituimus,sed(utuerbismagniLeonisutamur)quidsit
tollerabiliusestimamus.Quodsiunusexconiugatisobierit,etis,quipublicampenitenciam
exegerit et superstes extiterit, iterare coniugium non presumat, nisi episcopus aliquam
concesseritindulgentiam,utgrauiorempossitamouereoffensam.Gratian.Hacauctoritate
Meldensisconciliinonpermittiturraptaeraptoripostpenitenciamcopulari,sedpermittitur
utriquepostpenitenciamlegitimoconiugiocopulari,utraptauidelicetnonraptori,sedalii
postpenitenciamnubat.Similiterraptorpostpenitenciamnoneam,quamrapuit,sedaliam
permittiturhabereuxorem.Cumenimraptoretraptapenitenciaesubiciprecipiantur,si
utriusquecopulamauctoritasillapermitteret,frustracircafinemcapitulidiceretur:Quod
siunusexconiugatisobierit,etis,quipublicampenitenciamexegerit,superstesextiterit,
iterare coniugium non presumat. Eorum namque quolibet decedente, qui penitenciam
exegitsuperstesremanebit.Nonergohacauctoritateraptorprobaturinconiugiumrapta
posseaccipere.PotiusinueniturinConcilioapudAquasgrani,quodnecetiamuoluntate
parentumpossuntadinuicemcopulari.Siceniminprefatoconciliolegitur:

P.2.C.36.Q.2.C.XI.Necetiamuoluntateparentumraptoresraptaspossunthabere
coniuges.

Placuit,uthi,qui,rapiuntfeminasuelfurantur,autseducunt,easnullatenushabeant
uxores, quamuis eis postmodum conueniant, aut eas dotauerint, uel nuptialiter cum
consensuparentumsuorumacceperint.Gratian.Hecauctoritasnonpreiudicatauctoritati
Ieronimi,maximecumillatestimoniodiuinaelegisnitatur.Legitimeigiturpostperactam
penitenciam raptor poterit sibi copulare quam rapuit nisi pater puellae illam raptori
detrahereuoluerit.[PALEA.ItemCodicislibro5.titulodenuptiis:Necfiliumquidem
familias inuitum ad ducendam uxorem cogi legum disciplina permittit. Igitur, sicut
desideras,obseruatisiurispreceptis,sociareconiugiotuoquamuolueris,noninpediris;ita
tamen,utincontrahendisnuptiispatristuiconsensusaccedat.Itemineodem:[leg.20.]In
coniunctione filiarum in sacris positarum patris expectetur arbitrium. Item Digestis de
ritibusnuptialibus:[leg.2.]Consisterenonpossuntnuptiae,nisiconsentiantomnes,idest
quicoeunt,quorumqueinpotestatesunt.ItemInstitutionumlibroI.titulodenuptiis:Iustas
autemnuptiasinterseciuesRomanicontrahunt,quisecundumpreceptalegumcoeunt;
masculi quidem puberes, feminae autem uiripotentes, siue patresfamilias sint siue
filiifamilias,dumtamenfiliifamiliasconsensumhabeantparentum,quoruminpotestate
sunt.Namhocfieridebereetciuilisetnaturalisratiopersuadetintantum,utiussusparentis
precederedebeat.]

ParstertiaDecretiGratiani.Deconsecratione

P.3.DistinctioI.

Gratianus.

[P.3.D.1.C.I.]

De ecclesiarum consecratione, et missarum celebrationibus non alibi quam in

sacratisDominolocisabsquemagnanecessitatefieridebere,liquetomnibus,quibussunt
notanouietueteristestamentiprecepta.
 951

[P.3.D.1.C.II.]

TabernaculumenimMoysenDominoprecipientefecisseetsacrasse,cummensaet
altari eius, etereis uasis etutensilibus addiuinum cultum explendum legimus, etnon
solum diuinis precibus ea sacrasse, sed etiam sancti olei unctione, Domino iubente,
perlinissenouimus.Qualiterautemhecfactasunt,etnonaliiipsasacra,quamsacerdotes
sacra unctione delibuti, Dominoque cum uestibus sanctis sacrati, et Leuitae tractabant,
ferebant, erigebant, et deponebant, in ipsis institutionibus, que iubente Domino per
Moysemconscriptaesunt,inlegeDominireperitur.QualiterergoDauidpiissimusregum
amplificauerit cultum Dei, et templum Domini edificare uoluit, sed propter multum
sanguinem,quemeffuderat,prohibitusest,etipseexpensascollegerat;Salomonquoque
filiuseius,quodipsefacereoptauerat,iubenteetauxilianteDominoperfecit,ettemplum
cumaltari,etreliquaaddiuinumcultumperagendumconsecrauit,inlibroRegumlegitur.
1. Fecit ergo Salomon in tempore illo festiuitatem celebrem, et omnis Israel cum eo,
multitudo magna ab introitu Emath usque ad riuum Egipti coram Domino Deo nostro
septem diebus et septem diebus, id est quatuordecim diebus, et in die octauo dimisit
populos. 2. Iudei ergo loca, in quibus Domino sacrificabant, diuinis habebant
supplicationibus consecrata, nec in aliis, quam in Deo dicatis locis, munera Domino
offerebant. Si enim Iudei, qui umbrae legis deseruiebant, hec faciebant, multo magis,
quibusueritaspatefacta,etgratiaetueritasperIesumdataest,templaDominoedificare,et,
proutpossumusmelius,ornare,eaquediuinisprecibus,etsanctisunctionibus suiscum
altaribus,etuasis,uestibusquoqueetreliquisaddiuinumcultumexplendumutensilibus
deuoteetsolempnitersacrare,etnoninaliis,quaminDominosacratisabepiscopis,etnon
a chorepiscopis (qui sepe prohibiti sunt, nisi, ut predictum est, summa necessitate
exigente), missas celebrare, nec sacrificia Domino offerre debemus. Et hoc si summa
necessitasagereconpulerit,nonindomibusofferreprohibitasunt.3.Siautem,utlegitur
inconcilioLaudicensicapitulo27.,quodhi,quinonsuntabepiscopisordinati,tamin
ecclesiisquamindomibusexorcizarenonpossunt,multomagismaiorisgradusministeria
nisiabeis,quiadeosgradussuntconsecrati,quibusfungidebent,offitiaagidebentuel
sacrificiaofferrilicet.Quodautem,utpaulosuperiusprelibatumest,oblationesindomibus
offerri non debent, in eodem concilio c. 59. prohibitum habetur ita: Non oportet in
domibusoblationescelebrariabepiscopisuelpresbiteris.

P.3.D.1.C.III.Ecclesiarumconsecratioabsquemissafierinondebet.

Item Iginus Papa, c. 5. II. Pars. Omnes basilicae cum missa debent semper
consecrari. 1. Et ecclesiae destructae, ubi autem plures sunt, quam necesse sit, aut
maiorismagnitudinis,quamutexrebusadeaspertinentibusrestauraripossint,episcopi
prouidentiamodusinueniatur,qualiterconsisterepossint.

P.3.D.1.C.IV.Absquepreceptosedisapostolicaenouanondediceturecclesia.

Gelasiusc.34.III.Pars.Delocorumconsecratione,quamuissuperiusstrictimfuerit
conprehensum, michi quoque patefactum est, quod absque precepto sedis apostolicae
nonnullifactasecclesiasueloratoriasacrarepresumant.
 952

P.3.D.1.C.V.SineauctoritatesummiPontificisnouanondediceturecclesia.

Idem.Preceptasinodalia,queantepaucosmensesdesedenostraadprouinciamsunt
directa,etantiquiscanonibusconsentiunt,etea,queminusesseprobantur,addidimus,etin
utraqueparteconstat,sinesummiPontificisauctoritateecclesiamnouiterconditamnon
possededicari;tequeexhacbasilica,quetaliterfueratadcultumprocessionisadducta,
suspendisse missas probabiliter conputamus. Sed quia deuotus locus non debet a
ministeriorum gratia diu uacuus permanere, frater karissime, eorum martirum nomine,
quorum relatio continet, auctoritatis nostrae suscepta serie consecrabis, ut populorum
frequentatio, quam illic auide conuenire mandasti, seruatis regulis ecclesiasticis et
canonibus,integrumhabeatfirmatareligioneconuentum.

P.3.D.1.C.VI.Nondedicenturbasilicae,quepreterauctoritatemapostolicaesedis
fuerintedificatae.

Idem.[EpiscopisperLucaniamc.6]Basilicasnouiterinstitutas,nonpetitisexmore
preceptionibus, dedicare nemo audeat, nec ambiant sibimet episcopi uendicare clericos
potestatisalienae.[Etc.11.]1.Cumenimdecretauenerabiliumsanctionumnosquoque
magnoperecustodirenitamur,acsineeorumdispendioetiamilla,queproalicuiusutilitatis
conpendio fortasse uideantur, laxanda credamus, cumque nobis contra salutarium
reuerentiamregularumcupiamusnichildiceretemere,etcumsedesapostolicasuperiorhis
omnibus, fauente Domino, que paternis canonibus sunt prefixa pio deuotoque studeat
tenere proposito: satis indignum est, quemquam uel pontificum uel ordinum
subsequentiumhancobseruantiamrefutare,quamB.Petrisedemetsequiuideatetdocere;
satisqueconuenienssit,uttotumcorpusecclesiaeinhacsibimetobseruationeconcordet,
quamillicuigereconspiciat,ubiDominusecclesiaetotiusposuitprincipatum.

P.3.D.1.C.VII.Publicaeprocessionesnonfiantinoratoriis,quepreterauctoritatem
sedisapostolicaeconsecrantur.

Idem Iohanni, Episcopo Sorano. Certum est quidem nostris preceptionibus

constitutum,nequisinecclesiaautinoratorio,quodsedisnostraenonlegiturpermissione
dedicatum,processionempublicamputaretinpendi,neconditoresfurtiuissubreptionibus
contraregularumstatutaprosilirent.SedquiaMegetiaspectabilisfeminapetitoriinobis
oblatione suggessit, in possessionibus propriis suorum corpuscula condidisse, frater
karissime, humanitatis intuitu, quodpriorastatuta nonmaculet funeribus etsepulchris,
tantuminconprehensispetitoriolocisministerianouerisprosolempnitateprestanda,ut
defunctorum nomine solummodo diuina celebrentur offitia, publica frequentatione et
processionecessante.

P.3.D.1.C.VIII.Sinenutusedisapostolicaeecclesianondebetinstitui.

ItemNykolausPapaCleroetPlebiNonensisEcclesiae.Ecclesia,idestcatholicorum
collectio,quomodosineapostolicaesedisinstitueturnutu,quandoiuxtasacradecretanec
ipsa debet absque preceptione Papae basilica nouiter construi, que ipsam catholicorum
intrasemetamplecticateruamdinoscitur?
 953

P.3.D.1.C.IX.Sinedesignationeepiscopinonedificeturecclesia.

Item ex Concilio Aurelianensi. IV. Pars. Nemo ecclesiam edificet ante, quam
ciuitatisepiscopusueniat,etibidemcrucemfigat,publiceatriumdesignet,etanteprefiniat,
quiedificareuult,queadluminaria,etadcustodiam,etstipendiacustodumsufficiant,et
ostensa donatione sicdomum edificet, etpost,quamconsecrata fuerit, atrium eiusdem
ecclesiaesanctaaquaconspergat.

P.3.D.1.C.X.Nonconsecreturecclesia,queproquestucupiditatisedificatur.

ItemexConcilioBracarensi.[II.c.6.]Siquisbasilicamnonprodeuotionefidei,sed
pro questu cupiditatis edificat, ut quicquid de oblatione populi colligitur medium cum
clericisdiuidat,eoquodbasilicaminterrasuacondiderit,hocdeceteroobseruaridebet,ut
nullus episcoporum tam abhominabili uoto consentiat, nec basilicam, que non pro
sanctorumpatrocinio,sedmagissubtributariacondicioneestcondita,audeatconsecrare.

P.3.D.1.C.XI.SacrificianonnisisuperaltareetinlocisDeoconsecratisofferantur.

Item Felix Episcopus omnibus orthodoxis. [ep. I.] V. Pars. Sicut non alii, quam
sacratiDominosacerdotesdebentmissascelebrare,necsacrificiasuperaltareofferre,sic
nec in aliis, quam Domino consecratis locis, id est in tabernaculis diuinis precibus a
pontificibus delibatis, missas cantare, aut sacrificia offerre licet, nisi summa coegerit
necessitas.Satiusergoestmissamnoncantare,autnonaudire,quaminhislocis,ubifieri
nonoportet;nisiprosummanecessitatecontingat,quoniamnecessitaslegemnonhabet.
Undescriptumest:Vide,neofferasholocaustatuainomniloco,quemuideris,sedin
omni loco, quem elegerit Dominus Deus tuus. In domibus tamen ab episcopis siue
presbiterisoblationescelebrarinullatenuslicet.

P.3.D.1.C.XII.Nonnisiinlocissacratismissarumsolempniacelebrentur.

ItemexConcilioTriburiensi.Missarumsolempnianonubicumque,sedinlocisab
episcopoconsecratis,uelubiipsepermiserit,celebrandaessecensemus.

P.3.D.1.C.XIII.precibusdiuinisconsecrenturecclesiae.

ItemClemens.[epist.II.adIacobum.]Ecclesiaspercongruaetutiliafaciteloca,que
diuinisprecibussacrareoportet,etnonaquoquamgrauari.

P.3.D.1.C.XIV.Sacrificareetmissascelebrarenonlicet,nisiinlocissacratis.

Idem.Hicergo,idestinpresentiuitapositos,oportetuosagnoscereuoluntatemDei,
ubietagendi,etsacrificandilocusest,quoniaminaliislocissacrificarietmissascelebrari
nonlicet,nisiinhis,inquibusepiscopusiusserit,autabepiscoporegulariterordinato,
tenenteuidelicetciuitatem,consecratafuerint.Aliterenimnonsunthecagenda,necrite
celebranda.ItemSiluesterPapa:[ingeneraliresidensSinododixit]
 954

P.3.D.1.C.XV.Abiciatursacerdos,quiinlocisnonconsecratismissascelebrare
presumit.

Nulluspresbitermissascelebrarepresumat,nisiinsacratisabepiscopolocis,quisui
particepsdeceterouolueritessesacerdotii.

P.3.D.1. C. XVI. Singulis annis dedicationum solempnitates celebrentur, et

consecreturetiamecclesia,decuiusconsecrationedubitatur.

Item Felix Papa omnibus orthodoxis. [ep. I. c. 1. et 2.] VI. Pars. Solempnitates
dedicationumecclesiarum,etsacerdotum,persingulosannossuntcelebrandae.1.De
ecclesiarumconsecrationibusquociensdubitatur,utneccertascriptura,nectestesexistunt,
aquibusconsecratiosciatur,absqueulladubitationescitoteeasessesacrandas;nectalis
trepidatiofacititerationem,quoniamnonmonstraturesseiteratumquodnesciturfactum.

P.3.D.1. C. XVII. De eodem et quod octo diebus dedicationum solempnitas est

celebranda.

Item Gregorius. Solempnitates dedicationum ecclesiarum sunt solempniter

celebrandaepersingulosannos,ipsoDominoexemplumdante,quiadfestumdedicationis
templi, omnibus id faciendi dans formam, cum reliquis populis eandem festiuitatem
celebraturusuenit,sicutscriptumest:FactasuntenceniainIerosolimis,ethiempserat,et
ambulabatIesusintemploinporticuSalomonis. Quodautemoctodiebusenceniasint
celebranda,inlibroRegumperlectadedicationetemplireperies.

P.3.D.1.C.XVIII.Consecrenturecclesiae,dequarumconsecrationedubitatur.

ItemexConcilioMeldensi,c.8.VII.Pars.Ecclesiaeuelaltaria,queambiguasuntde
consecratione,consecrentur,etsuperfluaaltariadestruantur.

P.3.D.1. C. XIX. Quando ecclesia est denuo consecranda, et salibus tantum

exorcizanda.

Item Iginus Papa. Si motum fuerit altare, denuo consecretur ecclesia; si parietes
mutantur,etnonaltare,salibustantumexorcizetur.1.Sihomicidioueladulterioecclesia
uiolatafuerit,diligentissimeexpurgeturetdenuoconsecretur.

P.3.D.1.C.XX.EcclesiasemelDeoconsecrataquandosititerumconsecranda.

Item ex Niceno Concilio. Ecclesiis semel Deo consecratis non debet iterum
consecratio adhiberi, nisi aut ab igne exustae, aut sanguinis effusione, aut cuiusquam
seminepollutaefuerint;quiasicutinfans,aqualicumquesacerdoteinnominePatris,et
Filii, etSpiritus sanctisemelbaptizatus,nondebetiterumbaptizari:itaneclocusDeo
dicatusiterumconsecrandusest,nisiproptereascausas,quassuperiusnominauimus;si
tamenfidemsanctaeTrinitatistenuerintquieumconsecrauerunt.
 955

P.3.D.1.C.XXI.Deeodem.

Item Iohannes Papa. [Episcopis Italiae.] Ecclesias Arrianorum ubicumque

inueneritis,catholicaseasdiuinisprecibusetoperibusabsqueullamoraconsecrate,sicutet
nosfecimuscumprocausaTheodoriciregisConstantinopolimfuissemus.

P.3.D.1.C.XXII.Deeodem.

Item Gregorius inDialogo. [lib.III.c.30.]Arrianorumecclesia inregione urbis

huius,queSuburadicitur,cumclausausquebienniumpermansisset,placuit,utinfide
catholica(introductisillicB.SebastianietS.Agathaemartirisreliquiis)dedicaridebuisset,
quodetfactumest.

P.3.D.1.C.XXIII.Deeodem.

AgapitusPapauascatholicum,euangeliituba,precoiusticiae,sacraaltarissedisque
uelamina,sacrilegisAntimiinfectafabulis,suiscatholicisprecibuseluit.

P.3.D.1.C.XXIV.Deeodem.

ItemIuliusPapa.[adEutheriumepist.I.C.4.]Defabricauerocuiuslibetecclesiae
instauranda,sidirutafuerit,etsiineolococonsecrationissolempnitasdebeatiterari,in
quosanctuarianonfuerint,nichiliudicamusofficere,sipereamminimeaquaexorcizata
iactetur,quiaconsecrationemcuiuslibetecclesiae,inquaSpiritussanctiaranonponitur,
celebritatem tantum scimus esse missarum. Et ideo, si qua sanctorum basilica a
fundamentisetiamfueritinnouatasinealtarismotione,sinealiquadubitatione,cuminea
fueritmissarumcelebratasolempnitas,totiusconsecratiosanctificationisinplebitur.Siuero
sanctuaria,quehabebat,ablatasunt,rursusearumdepositione,etmissarumsolempnitate
reuerentiamsanctificationisaccipiet.

P.3.D.1. C. XXV. Absque episcopi permissu in ecclesia consecrata non erigatur

altare.

Item ex Decretis Ormisdae Papae c. 10. VIII. Pars. Nullus presbiter in ecclesia
consecrata aliud altare erigat, nisi quod ab episcopo loci fuerit sanctificatum uel
permissum,utsitdiscretiointersacrumetnonsacrum;necdedicationemfingat,nisisit.
Quodsifecerit,degradetur,siclericusest;silaicus,anathematizetur.

P.3.D.1.C.XXVI.Euertanturaltaria,quesinesanctorumreliquiiseriguntur.

ItemexConcilioAffricano,c.50.Placuit,utaltaria,quepassimperagrosetper
uillastamquammemoriaemartirumconstituuntur,inquibusnullumcorpusautreliquiae
martiris conditae probantur, ab episcopis, qui eisdem locis presunt, si fieri potest,
euertantur.Siautemhocproptertumultuspopularesnonsinitur,plebesammoneantur,ne
illa loca frequentent, ut qui recte sapiunt nulla ibi superstitione deuicti teneantur. Et
omninonullamemoriamartirumprobabiliteraccipiaturnisiubiautcorpusautcertaesunt
reliquiae, autubiorigo alicuius habitationis, uelpossessionis, uelpassionis fidelissima
origine traditur. Nam que per sompnia et per inanes quasi reuelationes quorumlibet
hominumubicumqueconstituunturaltaria,omnimodoreprobentur.
 956

P.3.D.1.C.XXVII.Nonestconsecrandaecclesia,inquapaganussepultusinuenitur.

ItemexConcilioAurelianensic.3.Ecclesiam,ubipaganussepultusest,nonliceat
consecrari,nequemissasineacelebrare,sediactareforas,etmundarioportet.

P.3.D.1. C. XXVIII. De ecclesia, in qua cadauera fidelium siue infidelium

sepeliuntur.

ItemexConcilioAgrippinensi.Ecclesiam,inquamortuorumcadauerainfidelium
sepeliuntur, sanctificare non licet; sed si apta uidetur ad consecrandum, inde euulsis
corporibus,etrasisparietibusueltigniseiusloci,reedificetur.Sedsihecconsecrataprius
fuerit,missasineacelebrarelicet;sitamenfidelesfueruntquiineasepultisunt.

P.3.D.1.C.XXIX.Supermonumentaincamposacranondistribuanturmisteria.

ItemexConcilioMartiniPapae.[Bracarensis,c.68.et69.sinod.grecarum]Non
oportetclericosignarosetpresumptoressupermonumentaincampumministeriaportare,
autdistribueresacramenta;sedautinecclesia,autinbasilica,ubimartirumreliquiaesunt
depositae,ubiprodefunctisofferrioblationessolent.1.NecliceatChristianisprandiaad
defunctorumsepulchradeferre,etsacrificaremortuis.

P.3.D.1.C.XXX.Quomodoinecclesiaconbustamissapossitcelebrari.

Item exConcilio Triburiensi. Concedimus etiam, utsicubi(quodpeccatis nostris

exigentibus perplurimum factum est) a Normanis et a Sclauis, ab Ungaris, et a malis
Christianis,seualioqualicumquemodoecclesiaefuerintincensaeetconbustae,incapellis
cum tabula consecrata missas interim celebrari permittimus, donec ecclesiae ipsae
restaurariqueant.Initinereueropositis,siecclesiadefuerit,subdiuo,seuintentoriis,item
sitabulaaltarisconsecrataceteraquesacramisteriaadidoffitiumpertinentiaibiaffuerint,
missarumsolempniacelebrariconcedimus.

P.3.D.1.C.XXXI.Crismatenonunganturaltaria,nisifuerintlapidea.

ItemexConcilioEpaonensi,c.6.Altaria,sinonsintlapidea,crismatisunctionenon
consecrentur. Ad celebranda autem diuina offitia ordinem, quem metropolitani tenent,
conprouincialeseorumobseruaredebebunt.

P.3.D.1.C.XXXII.Crismatisunctioneetsacerdotalibenedictionesacrenturaltaria.

ItemexConcilioAgatensi.[c.14.]Altariaplacuitnonsolumunctionecrismatis,sed
etiamsacerdotalibenedictionesacrari.

P.3.D.1.C.XXXIII.Inpriuatisoratoriislicetorare,sednonmissascelebrare.

ItemexConcilioAurelianensic.3.Unicuiquefidelium,licetindomosuaoratorium
habere,etibiorare;missasautemibicelebrarenonlicet.
 957

P.3.D.1.C.XXXIV.Inpriuatisoratoriisabsqueconsensuepiscopinullusministrare
presumat.

ItemexVI.Sinodo.[c.31.]Clericos,quiministrantinoratoriis,queintradomos
sunt, cum consensu episcopi loci illius hoc facere precipimus. Si quis uero hoc non
obseruauerit,deponatur.

P.3.D.1.C.XXXV.Quiextraparrochiashabentoratoria,hisdiebusadparrochias
redirecogantur.

ItemexConcilioAgatensi.[c.21.]Siquisetiamextraparrochias,inquibuslegitimus
estordinariusqueconuentus,oratoriumhabereuoluerit,reliquisfestiuitatibus,utibimissas
audiat,propterfatigationemfamiliaeiustoordinepermittimus.Pascauero,NataleDomini,
Epiphaniam,AscensionemDomini,PentecostenetNataleS.IohannisBaptistae,etsique
maximaediesinfestiuitatibushabentur,nonnisiinciuitatibusautinparrochiisaudiant.
Clericiuero,siquiinhisfestiuitatibus,quassupradiximusinoratoriis(nisiiubenteaut
permittenteepiscopo)missascelebrareuoluerint,acommunionepellantur.

P.3.D.1.C.XXXVI.Quibusexcausislocasanctorummutandasint.

Item Augustinus. IX. Pars. Tribus ex causis loca sanctorum transmutanda sunt.
Prima, cum necessitas persecutorum loca eorum grauauerit. Secunda, cum difficultas
locorumfuerit.Tercia,cummalorumsocietategrauantur.

P.3.D.1.C.XXXVII.Quandoalicuicorporasanctorumdelocoadlocumtransferre
nonlicet.

ItemexConcilioMaguntiensi,[I.]c.51.Corporasanctorumdelocoadlocumnullus
transferrepresumatsineconsilioprincipis,uelepiscoporumsanctaequesinodilicentia.

P.3.D.1.C.XXXVIII.Inusumlaicorumnonconuertilicetlignaecclesiaededicatae.

ItemIginusPapa.X.Pars.Lignaecclesiaededicataenondebentadaliudopusiungi,
nisiadaliamecclesiam,ueligniconburenda,ueladprofectuminmonasteriofratribus;in
laicorumoperanondebentadmitti.

P.3.D.1.C.XXXIX.Vestimentasacraetuasapreuetustateconsumptaincendantur,
etcinereseoruminlocaoccultaproiciantur.

Item Clemens Iacobo, Iherosolimitanorum Episcopo. [epist. II.] Altaris palla,

cathedra,candelabrum,etuelum,sifuerintuetustateconsumpta,incendiodentur,quoniam
nonlicetea,queinsacrariofuerint,maletractari,sedincendiouniuersatradantur.Cineres
quoqueeoruminbaptisterioinferantur,ubinullustransitumhabeat;autinpariete,autin
fossispauimentorumiactentur,neintroeuntiumpedibuscoinquinentur.

P.3.D.1.C.XL.Mortuinonobuoluanturuestimentisaltaris.

Idem.Nemoperignorantiamclericusmortuumcredataduoluendumauteiusscapulas
operireuelitpallaquefuitinaltari,autcertequediaconodataestinmensaDomini.Qui
 958

hoc fecerit, uel leuiter, quasi nichil et negligenter habuerit, diaconus triennio sexque
mensibusadominicoeritremotusaltari,grauipercussusanathemate.Eoquodclericum
nonammonueritpresbiter,decemannisetquinquemensibusexcommunicatussit,propter
quoddedominicis sacramentis subiectasibinonammonueritministeria;etposteacum
grandihumilitatematrireconcilieturecclesiae.1.Pallasueroetuelaqueinsanctuario
sordidata fuerint ac ministeria, diaconi cum humilibus ministris intra sanctuarium, et
uelamina dominicae mensae abluant, ne forte puluis dominici corporis male decidat.
Sindonemuerononforisabluant,eterithocnonoperantipeccatum.Idcircointrasacrarium
ministrisprecipimuscumdiligentiacustodire.Sinpeluisnouaconparetur,etpreterhoc
nichil aliud tangat. Sednec ipsapeluis apponatur lauandis uelis, nisiquead dominici
altariscultumpertinent;pallaeinaliapeluilauentur,etinaliauelaianuarum.2.Curasit
etiamhostiariisexadmonitionemaioris,nequisnegligensautignarusaduelumianuae
domus Domini manus incognite tergat; sed statim cohercitus discat omnis homo, quia
uelumatriidomusDominiest.

P.3.D.1.C.XLI.Sacrauasanonnisiasacratiscontrectenturhominibus.

ItemSixtus.[epist.II.]Insanctaapostolicasedestatutumest,utsacrauasanonab
aliis, quam a sacratis Dominoque dicatis contrectentur hominibus. Ne pro talibus
presumptionibus iratus Dominus plagam inponat populo suo, et hi etiam, qui non
peccauerunt,pereantquiaperitiustussepissimeproinpio.

P.3.D.1.C.XLII.Nonnisiasacratishominibusuestimentasacraferentur.

Item Stephanus Episcopus familiari amico Hilario. [epist. I. c. 5.] Vestimenta

ecclesiae quibus Domino ministratur, et sacrata debent esse et honesta, quibus in aliis
usibusnondebentfrui,quamecclesiasticisetDeodignisoffitiis;quenecabaliisdebent
contingiautofferri,nisiasacratishominibus,neultio,queBaltasarregempercussit,super
hoctransgredientesueniat,etcorruereeosfaciatadima.

P.3.D.1.C.XLIII.Diuinamisterianuptiarumnonprestanturornatibus.

ItemexConcilioAurelianensi.Adnuptiarumornatummisteriadiuinanonprestentur,
ne, dum inproborum tactu uel pompa secularis luxuriae polluuntur, ad offitium sacri
misteriiuideanturindigna.

P.3.D.1.C.XLIV.Inligneisuasculisdominicicorporisetsanguinissacramentanon
suntcelebranda.

ItemexConcilioTriburiensi,c.9.XI.Pars.Vasa,quibussacrosanctaconficiuntur
misteria,calicessuntetpatenae,dequibusBonifatiusmartiretepiscopus,interrogatus,si
liceretinuasculisligneissacramentaconficere,respondit:Quondamsacerdotesnonaureis
sed ligneis calicibus utebantur. Zepherinus, XVI. Romanus episcopus, patenis uitreis
missascelebrareconstituit.DeindeUrbanusX.Papaomniamisteriasacrafecitargentea.In
hocenim,sicutetinreliquiscultibus,magisetmagisperincrementumtemporumdecus
succreuitecclesiarum.Nostrisenimdiebus,quiseruipatrisfamiliassumus,nedecusmatris
ecclesiae minuatur, sed magis cumuletur et amplificetur, statuimus, ut deinceps nullus
sacerdos sacrum misterium corporis et sanguinis Domini nostri Iesu Christi in ligneis
uasculisullomodoconficerepresumat,ne,undeplacaridebet,indeirascaturDeus.
 959

P.3.D.1.C.XLV.Exquamateriacalixcumpatenafieridebeat.

ItemexConcilioRemensic.6.UtcalixDominicumpatena,sinonexauro,omnino
exargentofiat.1.Siquisautemtampauperest,saltimuelstagneumcalicemhabeat.2.
Deereautemautexauricalcononfiat,quiaobuiniuirtutemeruginempariterqueuomitum
prouocat.3.Nullusauteminligneoautinuitreocalicepresumatmissamcantare.

P.3.D.1.C.XLVI.Noninserico,sedinpurolintheosacrificiumconsecreturaltaris.

Item ex epistola Eusebii et Siluestri Papae. Consulto omnium constituimus, ut

sacrificiumaltarisnoninsericopannoautintinctoquisquamcelebraremissampresumat,
sedinpurolineoabepiscopoconsecrato,terrenoscilicetlinoprocreatoatquecontexto;
sicutcorpusDomininostriIesuChristiinsindonelineamundasepultumfuit.

P.3.D.1.C.XLVII.Aquibussittraditamissarumcelebratio.

ItemexVI.Sinodo.[c.32.]XII.Pars.IacobusfraterDominisecundumcarnem,cui
primum credita est Iherosolimitana ecclesia, et Basilius, episcopus Cesariensis, cuius
claritaspertotumorbemrefulsit,inscripturisaddideruntnobismissaecelebrationem.

P.3.D.1.C.XLVIII.Quahorasintmissarumsolempniacelebranda.

ItemThelesphorusPapaVII.aPetro.[inepistolaadomnesc.2.]XIII.Pars.Nocte
sanctaNatiuitatisDominisaluatorismissascelebrentpresbiteri,etymnumangelicumineis
solempniterdecantent,quoniameteademnocteabangelopastoribusestnunciatus.1.Et
subitofactaestcumangelomultitudomiliciaecelestislaudantiumDeum,etdicentium:
Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae uoluntatis. Reliquis uero
temporibusmissarumcelebrationesantehoramdieiterciamminimesuntcelebrandae,quia
in eadem hora et Dominus crucifixus est, et super Apostolos Spiritus sanctus legitur
descendisse.

P.3.D.1.C.XLIX.Nonnisiaieiunishominibussacramentacelebrenturaltaris.

ItemexConcilioCartaginensi,c.8.XIV.Pars.Sacramentaaltarisnonnisiaieiunis
hominibuscelebrentur,exceptounodieanniuersario,quocenaDominicelebratur.Namsi
aliquorum promeridiano tempore defunctorum, siue episcoporum siue ceterorum,
conmendatiofaciendaest,solisorationibusfiat,siilli,quifaciunt,iampransiinueniantur.

P.3.D.1.C.L.Antemissarumsolempnia,circahoramnonamdecantatanulli,in
Quadragesimacomederelicet.

Item exConcilio Cabilonensi. XV. Pars. Solent plures, qui seieiunare putant in
Quadragesima, mox ut signum audierint ad horam nonam, manducare. Qui nullatenus
ieiunare credendi sunt, si ante manducauerint, quam uespertinum celebretur offitium.
Concurrendumestenimadmissam,etauditismissarumsolempnibusetuespertinisoffitiis
largitiselemosinisadcibumaccedendumest.Siueroaliquisnecessitateconstrictusfuerit,
utadmissamuenirenonualeat,estimatauespertinahora,conpletaorationesuaieiunium
soluat.XVI.Pars.Gratian.Inieiuniisetiamquatuortemporumcircauespertinashoras,in
sabbatouerosanctocircanoctisiniciummissarumsolempniasuntcelebranda. UndeLeo
 960

episcopus:Quodapatribusnostris.ItemGelasius:Ordinationespresbiterorum.Item
Pelagius: Dilectionis tuae rescripta. Require intractatu ordinandorum. Prima quoque
parte diei missarum solempnia non incongrue celebrantur. Unde Leo Papa Dioscoro,
AlexandrinoEpiscopo:[epist.LXXIX.al.LXXXI.c.2.]

P.3.D.1.C.LI.Etiamprimapartedieimissascelebrarelicet.

Necesseestautem,utquedamparspopulisuadeuotionepriuetur,siuniustantum
missae moreseruatosacrificium offerrenonpossunt,nisiprimipartedieiconuenerint.
Studioseergofraternitatemtuamfamiliariterammonemus,utquodnostraeconsuetudiniex
formapaternaetraditionisinsedittuaquoquecuranonnegligat,utperomnianobisfideet
actibuscongruamus.PropterquodremeantifilionostroPossidoniopresbiterohancadtuam
dilectionemepistolamdedimusperferendam,quinostrisprocessionibusatqueactionibus
frequenterinterfuit,ettociensadnosmissusquidinomnibusapostolicaesedisauctoritas
teneretagnouit.

P.3.D.1.C.LII.Missaepeculiaresnonsuntinpublicocantandae.

Item Augustinus. Et hoc attendendum est, ut missae peculiares, que per dies
solempnes sacerdotibus fiunt, non ita in publico fiant, ut per eas populus a publicis
missarumsolempnibus,quehoraterciacanonicefiunt,abstrahatur.1.Sedsacerdotes,qui
in circuitu urbis, aut in eadem urbe sunt, et populus in unum ad publicam missarum
celebrationemconueniant.

P.3.D.1.C.LIII.Quotmissasindiesacerdotibuscelebrareliceat.

Item Alexander Papa. XVII. Pars. Sufficit sacerdoti unam in die una celebrare
missam,quiaChristussemelpassusest,ettotummundumredemit.Nonmodicaresest
unammissamfacere,etualdefelixquiunamdignecelebrarepotest. Quidamtamenpro
defunctis unam faciunt, et alteram de die, si necesse sit. Qui uero pro pecuniis aut
adulationibus secularium una die presumunt plures facere missas, non estimo euadere
dampnationem.

P.3.D.1.C.LIV.ExSaluatorisetApostolorumdocemurexemploymnoscantare.

ItemexConcilioTolletanoIII.[c.12.]XVIII.Pars.DeymniscanendisetSaluatoris,
etApostolorumhabemus exemplum. NametipseDominus ymnumdixisseperhibetur,
Mattheo euangelista testante: Et ymno dicto exierunt in montem Oliueti. Et Paulus
apostolusadEphesios scribitdicens:Inplemini Spiritu,loquentes uobisinpsalmis,et
ymnis,etcanticisspiritualibus.EtquianonnulliymnihumanostudioinlaudemDei,atque
Apostolorum etmartirum triumphos noscunturesseconpositi,sicuthi,quosbeatissimi
doctoresYlariusatqueAmbrosiusediderunt,quostamenquidamspecialiterreprobantpro
eo,quoddescripturissanctorumcanonumuelapostolicatraditionenonexistunt:respuant
ergoetillumymnumabhominibusconpositum,quemcottidiepublicopriuatoqueoffitioin
fineomniumpsalmorumdicimus: GloriaethonorPatri,etFilio,etSpiritui sanctoin
secula seculorum, Amen. Nam et ille ymnus, quem nato Christo in carne angeli
cecinerunt:GloriainexcelsisDeo,etinterrapaxhominibusbonaeuoluntatis,etreliqua,
queibisecuntur,ecclesiasticidoctoresconposuerunt. Ergonecipsiinecclesiiscanendi
sunt, quiain sanctarum scripturarum libris noninueniuntur? Conponunturmissae, siue
 961

preces,uelorationes,siueconmendationes,seumanusinpositiones,exquibus,sinulla
decantentur in ecclesia, uacant omnia offitia ecclesiastica. Ammonet hoc fieri atque
hortaturTymotheumapostolus,dicens:Obsecroigiturprimoomniumfieriobsecrationes,
orationes, postulationes, gratiarum actiones pro omnibus hominibus, pro regibus, pro
omnibus, qui in sublimitate sunt. Sicut igitur orationes, ita et ymnos in laudem Dei
conpositos,nullusnostrumulteriusinprobet.

P.3.D.1.C.LV.Innouotestamentoquiymniabangelisdecantatiinueniuntur.

Leo IX. Hii duo solummodo ymni ab angelis in nouo testamento inueniuntur
decantati: Alleluia, atque: Gloria in excelsis Deo. Quos pariter in Septuagesima
intermittimus,quiapeccatohominisueterisaconuentuangelicaeiubilationisexpulsiin
huiusmiseraeuitaeBabilonem,superfluminaeiussedemus,etflemus,dumrecordamur
illiusSion,inquaDeumdecetymnus.QuodnouemebdomadibusAlleluiaintermittimus,
non incongrue per nouem ebdomadas nouem angelorum ordines accipimus, quorum
decimus ordo per superbiam corruens angelicum numerum inminuit, et a felicitate
perturbauit.Quicondolentessuaediminutioni,etparemruinamsibitimentes,aperfecta
laudecreatorisfuereprepediti.Quorumrecuperationietconsolationiconsulensomnipotens
Deuscreatorprimumhominemdelimoterraeformauit,quisuigenerismultiplicatione
dampnacelestispatriaeresarciret,atqueangelorumgaudiasuppleret. Quaspeangelicus
chorusadmodicumletatus.Nonmirum,siexlapsuipsiushominisfuitconturbatus.Unde
nouem ordinum concentus in laude creatoris remansit inperfectus, donec in Christo
resurgenteresurrexitprolapsusilleprotoplastus.Ibiaugmentosuicollegii,etspemeliori
angelicusexercitusgauisus,innouumAlleluiaconsurrexittotus,etineoperstatdeuotus.
Quem et nos pro modulo nostro imitantes, a Septuagesima, quando lapsus protoplasti
recitaturinecclesia,Alleluianouemebdomadibusintermittimus,scilicetusqueinPasca,
ubiChristusresurgensamortuistristiciamnostramingaudiumuertit,etAlleluianobis
reddit.

P.3.D.1.C.LVI.IncenaDominiGloriainexcelsisdecantetur.

Nykolaus Rodulfo, Bituricensi Archiepiscopo. Porro Gloria in excelsis Deo ab

episcopisincenaDominiintermissarumsolempniamorenostrodicendaest.Palliouero
apostolicoeademdieutiillisestlicitum,quibusestabapostolicasedepermissum.

P.3.D.1.C.LVII.Cumbaculoautcapiteuelatoadcelebrandummissarumsolempnia
clericusnoningrediatur.

ZachariasPapa.[inSinodoRomana,c.13.et14.]XIX.Pars.Nullusepiscopusaut
presbiter,seudiaconusadcelebrandummissarumsolempniapresumatcumbaculointroire,
autuelatocapitealtarioDeiassistere,quoniametApostolusprohibetuirosuelatocapite
orareinecclesia;etsitemerepresumpseritconmunionepriuetur.Cumueroingressusfuerit
episcopusautpresbiteradmissarumsolempniacelebranda,nisipassioaliquainteruenerit,
nullomodoaudeatdataorationerecedere,utabaliquoepiscopoautpresbiteromissarum
suppleantur solempnia; sed qui inicium ponit; suppleat usque in finem. Si quis uero
presumpserit,preterquodposuimus,agere,asacrocorporeetsanguineDomininostriIesu
Christisitsuspensus.
 962

[P.3.D.1.PALEA.C.LVIII.

Item ex Decretis Soteris Papae. Ut illud diuini oraculi singuli precaueant, quo
scribitur:Vaesoli,quia,cumceciderit,nonhabetsubleuantem,summopereuerendum
nobis est atque cauendum, ne horis illis atque temporibus, quibus Deo psallitur uel
sacrificatur,unicuiquediuinissingulariteroffitiisinsistentiperniciosapassiouelcorporis
quelibetinualetudooccurrat,queautcorpussubitosubruifaciat,autmentemalienatione
uel terrore confundat. Pro huiusmodi ergo casibus precauentes, necessarium duximus
instituere,ut,ubitemporis,uelloci,siueclericopiasuffragatur,habeatquisquecanensDeo
atque sacrificans post se uicini solaminis adiutorem, ut, si aliquo casu ille, qui offitia
inpleturus accedit, turbatus fuerit,ueladterramelisus,atergosemperhabeatquieius
uicemexequaturintrepidus,etoffitiuminceptumadinpleat.]

P.3.D.1.C.LIX.Quottestesepiscopussacrificanssecumhaberedebeat.

AnacletusseruusChristiIesu,omnibusEpiscopis.[epist.1.]XX.Pars.Episcopus
Deo sacrificans secum testes habeat. In solempnioribus quippe diebus aut septem, aut
quinque,auttresdiaconos,quioculieiusdicuntur,etsubdiaconos,atquereliquosministros
secum habeat,quisacrisindutiuestimentis infronteetatergo,etpresbiterieregione
dextraleuaque,cordecontritoethumiliatospiritu,acpronostentuultu,custodienteseuma
maleuolis hominibus, et consensum prebentes sacrificio. Peracta autem consecratione
omnesconmunicent,quinoluerintecclesiasticiscarereliminibus.

P.3.D.1.C.LX.EpiscopisinereligiosistestibusDominisacramentanonconficiant.

Item Lucius Papa omnibus Episcopis. Iubemus apostolica auctoritate, ut semper

testesuobiscumsacerdoteshabeatisetLeuitas.Etlicetconscientiapossitsufficerepropria,
tamenproptermaliuolosiuxtaApostolumetiamtestimoniumuosoportethaberebonumab
his, qui foris sunt. Igitur duo presbiteri, et tres diaconi in omni loco episcopum non
deserant,proptertestimoniumecclesiasticum.

P.3.D.1.C.LXI.Nisiduobuspresentibuspresbitermissamcelebrarenonpresumat.

Item Sother Papa. Hoc quoque statutum est, ut nullus presbiterorum missarum
solempniacelebrarepresumat,nisiduobuspresentibussibiquerespondentibusipsetercius
habeatur; quia, cum pluraliter dicitur ab eo: Dominus uobiscum, et illud in secretis:
Orateprome,aptissimeconuenit,utipsiusrespondeatursalutationi.

P.3.D.1.C.LXII.Communionepriuenturquiusqueadfinemmissarumsolempnia
nonaudiunt.

ItemexCanoneApostolorum.[10.]XXI.Pars.Omnesfideles,quiconueniuntin
solempnitatibussacrisadecclesiam,etscripturasApostolorumeteuangeliumaudiant.Qui
autemnonperseuerantinoratione,usquedummissaperagatur,necsanctamconmunionem
percipiunt,uelutinquietudinesecclesiaeconmouentesconuenitconmunionepriuari.
 963

P.3.D.1.C.LXIII.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.24.]Sacerdoteuerbuminecclesiafacientequi
egressusdeauditoriofuerit,excommunicetur.

P.3.D.1.C.LXIV.Diedominicomissasexintegrosecularesaudiredebent.

Item exConcilio Agatensi. [c. 47.]Missas die dominica secularibus totas audire
speciali ordine precipimus ita, ut ante benedictionem sacerdotis egredi populus non
presumat.Quodsifecerint,abepiscopopubliceconfundantur.

P.3.D.1.C.LXV.Populusnonantediscedat,quammissaexintegrocelebretur.

ItemexConcilioAurelianensi.[I.,c.28.]CumadcelebrandasmissasinnomineDei
conuenitur populus non ante discedat, quam missae solempnitas conpleatur, et ubi
episcopusnonfuerit,benedictionemaccipiatsacerdotis.

P.3.D.1. C. LXVI. Excommunicetur qui pretermisso ecclesiae conuentu ad

spectaculauadit.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.88.]Quidiesolempnipretermissoecclesiae
conuentuadspectaculauadit,excommunicetur.

P.3.D.1. C. LXVII. Usque ad missam catecuminorum nullus ecclesiam ingredi

prohibeatur.

ItemexConcilioCartaginensiIV.,[c.84.]XXII.Pars.Episcopusnullumprohibeat
ingrediecclesiam,etaudireuerbumDei,siuegentilem,siuehereticum,siueIudeum,usque
admissamcatecuminorum.

P.3.D.1.C.LXVIII.Euangelianonsedendo,sedstandoaudiredebemus.

Item Anastasius Episcopus omnibus Episcopis. [epist. I. c. 1.] XXIII. Pars.

Apostolicaauctoritatemandamus,dumsanctaeuangeliainecclesialeguntur,utsacerdotes
et ceteri omnes non sedentes, sed uenerabiliter curui et in conspectu euangelii stantes
dominicauerbaintenteaudiant,etfideliteradorent.

P.3.D.1.C.LXIX.Admissarumsolempniasemperaliquidestofferendum.

ItemGregoriusVII.[inSinodoRomanahabitaannoDomini1078.c.13.] XXIV.
Pars.OmnisChristianusprocuretadmissarumsolempniaaliquidDeoofferre,etduceread
memoriam,quodDeusperMoysendixit:Nonapparebisinconspectumeouacuus.Etin
collectissanctorumPatrumliquidoapparetquodomnesChristianiofferrealiquidDeoex
ususanctorumPatrumdebent.Adipsumenimpriusestconfugiendum,quinostraeanimae
possitcurarepassiones.Verumhominespreposteroordineantesibiopemabhominibus
accersiunt.Ubiautemhumanasubsidiadefecerint,tuncopinanturdiuinifauorisgratiam
postulandam.
 964

P.3.D.1.C.LXX.QuareSursumcordainprefationedicatur.

Item Ciprianus. [sermone VI. de oratione dominica.] XXV. Pars. Quando autem
stamus ad orationem, fratres dilectissimi, inuigilare et incumbere ad preces toto corde
debemus;cogitatiohominiscarnalisetsecularisabscedat,necquicquamtuncanimusquam
idsolumcogitet,quodprecatur.Ideoetsacerdosanteorationemprefationepremissaparat
fratrum mentes, dicendo: Sursum corda, ut dum respondet plebs: habemus ad
Dominum,ammoneatur,nichilaliudsequamDominumcogitaredebere.Claudaturcontra
aduersariumpectus,etsoliDeopateat,necadsehostemDeitemporeorationis uenire
patiatur.

P.3.D.1.C.LXXI.Queprefationesinmissasuntcantandae.

PelagiusRomanaeecclesiaeetapostolicaesedisEpiscopusuniuersisGermaniarum
atque Galliarum Episcopis. XXVI. Pars. Inuenimus has nouem prefationes in sacro
catalogotantummodorecipiendas,idest:unaminAlbispascalibus,aliamdieAscensionis
Domini, tertiam die Pentecosten, quartam de Natali Domini, quintam de Apparitione
Domini,sextamdeApostolis,septimamdesanctaTrinitate,octauamdeCrucenonamde
ieiunioinQuadragesimatantummododicendam.

P.3.D.1.C.LXXII.Inomnibusmissarumsolempnibusprodefunctisoratiofiat.

ItemexConcilioCabillonensi.[II.,c.39.]XXVII.Pars.Visumpretereaestnobis,ut
in omnibus missarum solempnibus pro defunctorum spiritibus loco conpetenti ecclesia
Dominum deprecetur. Sicut enim nulla dies excipitur, qua non pro uiuentibus et pro
quibuslibet necessitatibus deprecetur: ita nimirum nulla dies excipi debet, quin pro
animabus fidelium preces missarum solempnibus Domino fundantur. Antiquitus igitur
huncmoremsanctatenetecclesia,utetmissarumsolempnibus,etaliisprecibusDomino
spiritus quiescentium conmendentur, dicente B. Augustino: Non sunt pretermittendae
supplicationes pro spiritibus mortuorum, quas faciendas pro omnibus in Christiana et
catholica societate laudamus. Defunctorum etiam tacitis nominibus eorum, quos sub
generaliconmemorationesuscepitecclesia,utquibusadistadesuntparentes,autfilii,aut
quicumquecognatiuelamici,abunaeisexhibeaturpiamatrecommuni.

P.3.D.1.C.LXXIII.Anteprecesnonsuntasacerdotenominarecitanda.

ItemInnocentius EpiscopusUrbisRomaeDecentioEugubino.[epist.I.c.2.]De
nominibusrecitandisante,quamsacerdosprecemfaciat,atqueeorumoblationes,quorum
nominarecitandasunt,suaorationeconmendet, quamsuperfluumsit,etipsepertuam
prudentiamrecognoscis;utcuiushostiamnecdumDeoofferas,eiusantenomeninsinues,
quamuisillinichilsitincognitum.

P.3.DistinctioII.

Gratianus.
 965

P.3.D.2.C.I.Panis,etuinum,etaquainsacramentissuntofferenda.

Alexander,UrbisRomaeEpiscopus,omnibusorthodoxis.[epist.I.c.4.]I.Pars.In
sacramentorum oblationibus, que inter missarum solempnia Domino offeruntur, panis
tantum et uinum aqua permixtum in sacrificium offerantur. Non enim debet in calice
Dominiautuinumsolum,autaquasolaofferri,sedutrumquepermixtum,quiautrumqueex
latereeiusinpassionesuaprofluxisselegitur.

P.3.D.2.C.II.Vinumsineaqua,ueleconuersoinsacramentisofferrinonlicet.

ItemCiprianus[lib.II.epist.2.]Ceciliofratrisalutem.Sicinsanctificandocalicem
Dominiofferrisolaaquanonpotest,quomodonecuinumsolumpotest.Namsiuinum
tantum quis offerat, sanguis Christi incipit esse sine Christo. Quando enim utrumque
miscetur,etadunationeconfusasibiinuicemcopulantur,tuncsacramentumspiritualeet
celesteefficitur.SicuerocalixDomininonestaquasola,etuinumsolum,nisiutrumque
misceatur,quomodoneccorpusDominipotestessefarinasola,nisiutrumqueadunatum
fueritetcopulatum,etpanisuniusconpagesolidatum.

P.3.D.2.C.III.Idemdeeodem.

Scripturadicit:utquotiescumquecaliceminconmemorationemDominietpassionis
eiusofferimus,idquodconstatDominumfecisse,faciamus.Seduide,fraterkarissime,si
quisdeantecessoribusnostrisuelignoranteruelsimpliciternonhocobseruauitettenuit,
quod nos Dominus facere exemplo et magisterio docuit, potest simplicitati eius de
indulgentia Domini uenia concedi; nobis uero non potest ignosci, qui nunc a Domino
ammoniti et instructi sumus, ut calicem Domini cum uino mixtum, secundum quod
Dominusobtulit,offeramus.

P.3.D.2.C.IV.Preteruinumetaquametpaneminsacramentonichildebetofferri.

Item ex Concilio Martini Papae. [c. 45.] Non oportet aliquid aliud in sanctuario
offerri preter uinum et aquam, que in tipo Christi benedicuntur, quia dum in cruce
penderet,decorporeeiuseffluxitsanguiset,aqua.HectriaunumsuntinChristoIesu;hec
hostiaetoblatioDeiinodoremsuauitatis.

P.3.D.2.C.V.Deeodem.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 24.] In sacramento corporis et sanguinis

Domininichilampliusofferatur,quamquodipseDominustradidit,hocestpanisetuinum
aquamixtum.1.Necampliusinsacrificiisofferatur,quamdeuuisetfrumentis.

P.3.D.2.C.VI.Oblationissacrificiouuasnemoconiungat.

Item ex VI. Sinodo. [c. 28.] Didicimus, quod in quibusdam ecclesiis sacerdotes
sacrificiooblationisconiungantuuas,quesecundumusuminaltarioofferuntur,etsicsimul
utraquepopulodispensent.Precipimusigitur,utnullussacerdoshoculteriusfaciat,sedin
remissionempeccatorumpopulooblationemsolamdistribuat,etuuasseorsumbenedictas
populus,quipetierit,accipiat,etfructuumgratiasagat.
 966

P.3.D.2.C.VII.Dehis,quisacrificandouarieerrabant.

IuliusPapaEpiscopisperEgiptum.CumomnecrimenatquepeccatumoblatisDeo
sacrificiisdeleatur,quiddeceteroprodelictorumexpiationeDominodabitur,quandoin
ipsasacrificiioblationeerratur?Audiuimusenim,quosdamscismaticaambitionedetentos
contra diuinos ordines et apostolicas institutiones lac pro uino in diuinis sacrificiis
dedicare; alios quoque intinctam eucharistiam populis pro conplemento communionis
porrigere;quosdametiamexpressumuinuminsacramentodominicicalicisofferre,alios
ueropannumlineummustointinctumpertotumannumreseruare,etintemporesacrificii
aqua partem eius lauare, et sic offerre. Quod quam sit euangelicae atque apostolicae
doctrinaecontrarium,etconsuetudiniecclesiasticaeaduersum,nondifficileabipsofonte
ueritatisprobabitur,aquoordinataipsasacramentorummisteriaprocesserunt.Cumenim
magisterueritatisuerumsalutisnostraesacrificiumsuisconmendaretdiscipulis,nullilac,
sedpanemtantumetcalicemsubhocsacramentocognoscimusdedisse. Legiturenimin
euangelicaueritate:AccepitIesuspanemetcalicem,etbenedicensdeditdiscipulissuis.
Cessetergolacsacrificandoofferri,quiamanifestumeteuidensexemplumeuangelicae
ueritatisilluxit,quodpreterpanemetuinumaliudofferrinonliceat.1.Illuduero,quod
proconplementoconmunionisintinctamtradunteucharistiampopulis,nechocprolatumex
euangeliotestimoniumreceperunt,ubiApostoliscorpussuumetsanguinemconmendauit.
Seorsumenimpanis,etseorsumcalicisconmendatiomemoratur.Namintinctumpanem
aliisChristumprebuissenonlegimus,exceptoillotantumdiscipulo,quemintinctabuccella
magistri proditorem ostenderet, non que sacramenti huius institutionem signaret. Nam
quoddeexpressobotro,idestdeuuarumgranis,populuscommunicat,ualdeestomnino
confusum;sedsinecessefuerit,botrusincaliceconprimatur,etaquamisceatur,quiacalix
dominicusiuxtacanonumpreceptumuinoetaquapermixtusdebetofferri,quiauidemusin
aquapopulumintelligi,inuinoueroostendisanguinemChristi.Ergo,cumincaliceuino
aquamiscetur,Christopopulusadunatur,etcredentiumplebsei,inquemcredit,copulatur
etiungitur.QuecopulatioetconiunctioaquaeetuinisicmisceturincaliceDomini,utilla
mixtiononpossitseparari.Namsiuinumtantumquisofferat,sanguisChristiincipitesse
sinenobis.Siueroaquasitsola,plebsincipitessesineChristo.Ergo,quandobotrussolus
offertur,inquouiniefficientiatantumdesignatur,salutisnostraesacramentumnegligitur,
quodaquasignificatur.NonenimpotestcalixDominiesseaquasola,autuinumsolum,
nisiutrumque misceatur. 2.Et ideo,quiaexhociamplurimaetmultiplex maiorum
manauit sentencia, deinceps omnis talis error atque presumptio cessare debet, ne
peruersoruminordinataconpagostatumueritatiseneruet.Etideonullideincepslicitumerit
aliudindiuinissacrificiis offerre,nisiiuxtaantiquorumsentenciamconciliorumpanem
tantumetcalicemuinoetaquapermixtum.Deceteroaliterquampreceptumestfaciens
tamdiu asacrificando cessabit, quamdiu legitima penitenciae satisfactione correptus ad
gradussuioffitiumredeat,quodamisit.

P.3.D.2.C.VIII.NullaoblatiocorporietsanguiniChristiconparariualet.

ItemAlexanderPapaV.aPetro.[epist.I.]II.Pars.Nichilinsacrificiismaiusesse
potest, quamcorpusetsanguis Christi,necullaoblatio hacpotiorest,sedhecomnes
precellit,quepuraconscientiaDominoofferendaest,etpuramentesumenda,atqueab
omnibusueneranda,etsicutpotiorestceteris,itapotiusexcolietueneraridebet.
 967

P.3.D.2.C.IX.Anteconfectamisteriapacemnondebemusofferre.

ItemInnocentiusPapaDecentio,EugubinoEpiscopo,salutem. [epist.I.c.1.]III.
Pars. Pacem igitur asseris ante confecta misteria quosdam populis inperare, uel sibi
sacerdotesintersetradere,cumpostomnia(queaperirenondebeo)paxsitnecessario
indicenda,perquamconstetpopulumadomnia,queinmisteriisagunturatqueinecclesia
celebrantur, prebuisse consensum, ac finita esse pacis concludentis signaculo
demonstrentur.

P.3.D.2. C. X. Ecclesiasticis liminibus careat minister, qui post consecrationem

conmunicarecontempnit.

Item Anacletus Papa. [epist. I.] Peracta consecratione omnes communicent, qui
noluerintecclesiasticiscarereliminibus.SicenimetApostolistatuerunt,etsanctaRomana
tenetecclesia.

P.3.D.2. C. XI. Quisque sacerdos, quociens missam celebrat, tociens sacram

communionempercipiat.

ItemexConcilio TolletanoXII.[c.5.]IV.Pars.Relatum estnobis,quosdamde

sacerdotibusnontotuicibuscommunionissanctaegratiamsumere,quotsacrificiainuno
die uidentur offerre; sed si in uno die plurima deo offerant sacrificia, in omnibus se
oblationibus a communione suspendunt, et in sola tantum extremi sacrificii oblatione
communionissanctaegratiamsumunt,quasinonsittociensilliueroetsingularisacrificio
participandum,quocienscorporisetsanguinisDomininostriIesuChristiinmolatiofacta
constiterit.NamecceApostolusdicit:Nonnequiedunthostiasparticipessuntaltaris?
Certumest,quodhi,quisacrificantesnonedunt,reisuntdominicisacramenti.Quicumque
ergo sacerdotum deinceps diuino altario sacrificium oblaturus accesserit, et se a
communionesuspenderit,abipsa,quaseindecenterpriuauit,gratiacommunionisannouno
repulsumsenouerit.Namqualeeritsacrificium,cuinecipsesacrificansparticepsesse
dinoscitur?Ergomodisomnibustenendumest,ut,quocienscumquesacrificanscorpuset
sanguinemIesuChristiDomininostriinaltarioinmolat,tociensperceptioniscorporiset
sanguinisChristiparticipemseprebeat.

P.3.D.2.C.XII.CorpusChristisineeiussanguinesacerdosnondebetaccipere.

ItemGelasiusPapaMaioricoetIohanniEpiscopis.Conperimusautem,quodquidam
sumpta tantummodo sacri corporis portione a calice sacrati cruoris abstineant. Qui
proculdubio(quoniamnescioquasuperstitionedocenturastringi)autintegrasacramenta
percipiant,autabintegrisarceantur,quiadiuisiouniuseiusdemquemisteriisinegrandi
sacrilegiononpotestprouenire.

P.3.D.2.C.XIII.Eucharistiaecommunionemquicottidieaccipit,necreprehenditur,
neclaudatur.

ItemAugustinus.[deecclesiasticisdogmatibus,c.53.]V.Pars.Cottidieeucharistiae
communionem accipere nec laudo, nec uitupero, omnibus tamen dominicis diebus
communicandum hortor; si tamen mens in affectu peccandi est. Grauari magis dico
eucharistiae perceptione, quam purificari. Et ideo, quamuis quis peccato mordeatur,
 968

peccanditamendeceterononhabeatuoluntatem,etcommunicaturussatisfaciatlacrimiset
orationibus, et confidens de Domini miseratione, accedat adeucharistiam intrepidus et
securus.Sedhocdeillodico,quemmortaliapeccatanongrauant.Idem:[epist.118.c.3.]
1.Dixeritquispiam,noncottidieaccipiendameucharistiam,aliusaffirmatcottidie:faciat
unusquisque quod secundum fidem suam pie credit esse faciendum. Neque enim
litigaueruntinterse,autquisquameorumalterisepreposuit,Zacheusetillecenturio,cum
altereorumgaudensindomosuasusceperitDominum,alterdixerit:Dominenonsum
dignusutintressubtectummeum.AmboSaluatoremhonorificantesquamuisnonuno
modo,ambopeccatismiseri,ambomisericordiamconsecuti.Adhocualetquodmanna
secundumpropriamuoluntateminorecuiusquesapiebat.

P.3.D.2.C.XIV.Quisemperpeccatcelestissacramentimedicinamsemperaccipiat.

Item Ambrosius. [lib. IV. de sacramentis, c. ult.] Si, quocienscumque effunditur

sanguisChristi,inremissionempeccatorumeffunditur,debeosemperaccipere.Quisemper
pecco,debeosemperhaberemedicinam.

P.3.D.2.C.XV.NonabstineatacorporeDomini,nisiquiexcommunicarimeretur.

ItemHylariusEpiscopus.Sinonsunttantapeccata,utexcommuniceturquis,nonse
debetamedicinacorporisDominiseparare.ItemFabianusPapaait:

P.3.D.2.C.XVI.Terinannoquisquefideliumcommunicet.

Etsi non frequentius, saltim ter in anno communicent homines, nisi forte quis
maioribuscriminibusquibuslibetinpediatur;inPascauidelicet,etPentecosten,etNatale
Domini.ItemSotherPapa:

P.3.D.2.C.XVII.EtiamincenaDominisacramcommunionemdebemusaccipere.

In cena Domini perceptio eucharistiae a quibusdam negligitur, que quoniam in

eademdieabomnibusfidelibus(exceptishis,quibusprograuibuscriminibusinhibitum
est)percipiendasit,ecclesiasticusususdemonstrat,cumetiampenitenteseademdiead
percipiendacorporisetsanguinisdominicisacramentareconcilientur.

P.3.D.2. C. XVIII. Proiciatur ab ecclesia qui a communione sacramenti se pro

luxuriaauertit.

Item exConcilio Martini Papae.c.83.Siquis intrat inecclesiam Dei,etsacras

scripturasaudit,etproluxuriasuaauertitseacommunionesacramenti,etinobseruandis
misteriis declinat constitutam regulam disciplinae, istum talem proiciendum esse de
ecclesia catholica decernimus, donecpenitenciam agat,etostendat fructumpenitenciae
suae,utpossitcommunioneperceptaindulgentiampromereri.

P.3.D.2.C.XIX.Nonhabeanturcatholiciquihistribustemporibuscommunicare
despiciunt.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 18.] Seculares, qui in Natale Domini, Pasca,
Pentecostennoncommunicauerint,catholicinoncredantur,necintercatholicoshabeantur.
 969

P.3.D.2.C.XX.Corripianturquiinecclesiacommunicarecontempnunt.

Ex Concilio Tolletano. [I. c. 13.] Hii, qui intrant ecclesiam, et deprehenduntur

numquamcommunicare,ammoneantur.Utsinoncommunicant,adpenitenciamaccedant.
Sicommunicant,nonsemperabstineant;sinonfecerint,abstineant.

P.3.D.2.C.XXI.Antesanctamcommunionemapropriauxorequisquecontineat.

Item ex Concilio Elibertano. Omnis homo ante sacram communionem a propria

uxore abstinere debet tribus, aut quatuor, aut septem diebus, nec inter catholicos
connumerabiturquiinistisuidelicettemporibus,Pasca,Pentecosten,NataleDomininon
communicauerit.ItemSergiusPapa:

P.3.D.2.C.XXII.QuaretrespartesfiantexcorporeChristi.

VI.Pars.TriformeestcorpusDomini.Parsoblatae,incalicemmissa,corpusChristi,
quodiamresurrexit,monstrat.Parscomesta,ambulansadhucsuperterram.Parsinaltari
usqueadfinemmissaeremanens,corpusinsepulchro,quiausqueinfinemseculicorpora
sanctoruminsepulchriserunt.Clemens:[epist.II.]

P.3.D.2.C.XXIII.Aquibussuntcontrectandasacramentadominica.

VII.Pars.Tribusgradibusconmissasuntsacramentadiuinorumsecretorum,idest
presbitero,diacono,etministro,quicumtremoreettimoreclericorumreliquiascorporis
domini custodire debent fragmentorum. Idem: 1 Tanta in altario certe holocausta
offerantur, quanta populo sufficere debeant. Quod si remanserint in crastinum non
reseruentur,sedcumtimoreettremoreclericorumetdiligentiaconsumantur.Quiautem
residuacorporisDomini,queinsacrariorelictasunt,consumunt,nonstatimadaccipiendos
communescibosconueniant,neputentsanctaeportionimiscerecibum,quiperaqualiculos
digestusinsecessumdiffunditur.Siergomanedominicaportioeditur,usqueadsextam
ieiunentministri,quieamconsumpserunt,et,sitertiauelquartahoraacceperint,ieiunent
usqueaduesperum.Sicsecretasanctificationeeternacustodiendasuntsacramenta.2.
Precipimusetiam,neumquamexteroclericoecclesiaesiuelaicodefragmentisoblationum
Dominiadmensamdonatur.Undescistu,quipassimsanctuariipanesindignisinpendis,
unde nosti, si mundi sunt a mulieribus? Hinc et Dauid ab Abimelech sacerdote
interrogatus,cumpanemsibiadcomedendum posceret, cumsemundumante triduum
profiteretur,panespropositionismanducauit.

P.3.D.2. C. XXIV. Inficiuntur, non mundantur scelerosi, qui communicare non

desinunt.

ItemYsidorus.[lib.I.desummobono,c.24.] VIII.Pars.Quiscelerateuiuuntin
ecclesia,etcommunicarenondesinunt,putantessetalicommunionemundari,discantnil
ademundationemproficeresibi,dicentePropheta:Quidest,quoddilectusmeusindomo
mea fecit scelera multa? Numquid carnes sanctae auferent a te malicias tuas? et
Apostolus:Probet,inquit,sehomo,etsicdepaneilloedat,etdecalicebibat.Itemex
VIII.Sinodo.BasiliusEpiscopusdixit:
 970

P.3.D.2. C. XXV. Dampnationem, non salutem acquirit qui indigne sacramentis

Christicommunicat.

Timorem quidem docet nos Apostolus, dicens: Qui manducat et bibit indigne,
iudiciumsibimanducatetbibit.FidemueroedocetnossermoDomini,dicens:Hocest,
quodpromultisdatur,corpusmeum.Hocfaciteinmeamconmemorationem.1.Et
Apostolus de unigenito Dei filio: Humiliauit semetipsum factus obediens usque ad
mortem, mortem autem crucis. Cum ergo anima fidem habet his dictis, et considerat
magnificentiamgloriaeipsius,etadmiraturnimietatemhumilitatis,quomodotantusactalis
obediens patri fuit usque ad mortem pro uita nostra: puto, quia possit prouocari ad
affectum,etdilectionemipsius,etDeipatris,quiunicofiliononpepercit,sedpronobis
omnibustradiditillum.2.Talemergofidemuelaffectumprepararedebetinanimosuo
is,quipanemetcalicemDominipercipit.

P.3.D.2.C.XXVI.Nonaquo,sedantequemofferatur,considerandumest.

Item Augustinus in libro questionum Numeri. [quest. XX.] Et dixit Dominus ad

Moysem, et ad Eleazarum filium Aaron sacerdotem: Tollite thuribula erea e medio
exustorum,etignemalienumhuncseminaibi,quiasanctificaueruntthuribulapeccatorum
horum in animabus suis; et facies laminas ductiles, circumpositionem altari, quoniam
oblatasuntanteDominum,etsanctificatasunt,etfactasuntinsignumfiliisIsrael.Sed
notandum, nouo modo dicta sanctificata pena eorum, a quibus hoc peccatum fuerat
perpetratum,quiapereosexemplumdatumestceteris,quotimerent.Circumpositionem
autemaltaricurexeisfieriuoluit,addiditdicens:quoniamoblatasuntanteDominum,et
sanctificatafactasuntinsignumfiliisIsrael.Nonergoineisreprobariuoluit,quoda
talibusoblatasunt,sedpotiushoccogitareetattendi,antequemoblatasint,idest,quia
ante Dominum, ut plus in eis ualeret nomen Domini, ante quem oblata sunt, quam
pessimummeritumeorum,aquibusoblatasunt.

P.3.D.2.C.XXVII.Penitenciaeius,cuiusnegligentiadeChristisanguinealiquid
stillat.

Item ex Decreto Papae Pii. IX. Pars. Si per negligentiam aliquid de sanguine
stillaueritinterram,linguabitur,tabularadetur.Sinonfuerittabula,utnonconculcetur,
locuscorradetur,etigneconsumetur,etcinisintraaltarecondetur,etsacerdosXL.diebus
peniteat.Sisuperaltarestillaueritcalix,sorbeatministerstillam,etIII.diebuspeniteat.Si
superlinteumaltaris,etadaliudstillaperuenerit,IV.diebuspeniteat.Siusqueadtercium,
IX. diebus peniteat. Si usque ad quartum, XX. diebus peniteat, et lintheamina, que
tetigerint stillam, tribus uicibus minister abluat calice subter posito, et aqua ablutionis
sumatur,etiuxtaaltarerecondatur.

P.3.D.2.C.XXVIII.Quepenitenciasitinponendaeiquisacrificiumeuomit.

ItemexPenitenciali BedaePresbiteri. [c.deebrietate]Siquisperebrietatem uel

uoracitatemeucharistiameuomuerit,XL.diebuspeniteat;clerici,uelmonachi,seudiaconi,
presbiteriLXX.diebuspeniteant;episcopiXC.Siproinfirmitatiscausaeuomuerit,VII.
diebuspeniteant.
 971

P.3.D.2.C.XXIX.Sacerdotesnonnisipersediuinasacramentaministrent.

ItemexConcilioRemensi,c.2.X.Pars.Peruenitadnotitiamnostram,quodquidam
presbiteri in tantum paruipendant diuina misteria, ut laico aut feminae sacrum corpus
Dominitradantaddeferenduminfirmis,etquibusprohibetur,nesacrariumingrediantur,
necadaltareappropinquent,illissanctasanctorumconmittuntur.Quodquamsithorribile
quamquedetestabile,omniumreligiosorumanimaduertitprudentia.Igiturinterdicitper
omniasinodus,netalistemerariapresumptioulterius fiat;sedomnimodispresbiterper
semetipsuminfirmumcommunicet.Quodsialiterfecerit,gradussuipericulosubiacebit.

P.3.D.2. C. XXX. Quando celebratur missa, presbiterium laici ingredi non

presumant.

Item Clemens Papa. XI. Pars. Sacerdotum aliorumque clericorum ecclesiis

seruientiumhonoresalaicorumdiscreteapparereconueniunt.Quamobremnullilaicorum
liceat in eo loco, ubi sacerdotes et reliqui clerici consistunt (quod presbiterium
nuncupatur), quando missa celebratur, consistere, ut libere ac honorifice possint sacra
offitiaexerceri.

P.3.D.2.C.XXXI.Sicutinmetropolitanaecclesia,itaubiquemissarumsolempnia
celebrentur.

Item ex Concilio Gerundensi. [c. 1.] XII. Pars. Institutio missarum, sicut in
metropolitanaecclesiaagitur,itainDeinomineinomnibusprouinciistamipsiusmissae
ordo,quampsallendiuelministrandiconsuetudoseruetur.

P.3.D.2.C.XXXII.Quidsitsacrificium,quidsacramentum.

ItemAugustinusinlibroX.deciuitateDei.[c.5.]XIII.Pars.Sacrificiumestuisibile
inuisibilesacramentum,idestsacrumsignum.Itemalibi:1.Sacramentumestinuisibilis
gratiaeuisibilisforma.

P.3.D.2.C.XXXIII.Quidsitsignum.

IdeminlibroII.dedoctrinaChristiana.[c.1.]Signumestrespreterspeciem,quam
ingerit sensibus, aliud aliquid ex se faciens in cognitionem uenire. Item Gregorius in
omeliapascali:

P.3.D.2.C.XXXIV.Postconsecrationemnonsubstantia,sedspeciesremanet.

Specieetsimilitudoillarumrerumuocabulasunt,queantefuerunt,scilicetpaniset
uini. Unde in fine cuiusdam missae oratur et dicitur: Perficiant in nobis, quesumus
Domine, tua sacramenta quod continent, ut que nunc specie gerimus rerum ueritate
capiamus.Postulatquippesacerdos,utcorpusChristi,quodsubspeciepanisetuininunc
geritur,manifestauisione,sicutireueraest,quandoquecapiatur.DequauisioneDominus
ineuangeliosecundumIohannem:Quidiligitmediligeturapatremeo,etegodiligam
eum,etmanifestaboeimeipsum.Quamuisnoninprobabiliterquidamexponanthocloco
carnisetsanguinisueritatemipsameorundemefficientiam,idestpeccatorumremissionem.
 972

P.3.D.2. C.XXXV.VisibilescreaturaeinChristicorpusetsanguineminuisibiliter
conuertuntur.

ItemEusebiusEmisenus.XIV.Pars.Quiacorpusassumptumablaturuserataboculis,
et illaturus sideribus, necessarium erat, ut die cenae sacramentum nobis corporis et
sanguinis consecraret, ut coleretur iugiter per misterium, quod semel offerebatur in
precium,utquiacottidiana,etindefessacurrebatprohominumsaluteredemptio,perpetua
essetredemptionisoblatio,etperhennisuictimaillauiueretinmemoria,etsemperpresens
esset in gratia uere unica et perfecta hostia, fide estimanda, non specie, nec exteriori
censendauisu,sedinterioriaffectu.Undecelestisconfirmatauctoritas,quiacaromeauere
estcibus,etsanguismeusuereestpotus.1.Recedatergoomneinfidelitatisambiguum,
quandoquidem qui auctor estmuneris ipse etiam est testis ueritatis. Nam et inuisibilis
sacerdos uisibiles creaturas in substantiam corporis et sanguinis sui uerbo suo secreta
potestate conuertit, ita dicens: Accipite et comedite, hoc est corpus meum; et
sanctificatione repetita: Accipite, et bibite, hic est sanguis meus. Ergo ad nutum
precipientisDominirepenteexnichilosubstiteruntexcelsacelorum,profundafluctuum,
uasta terrarum: pari potestate in spiritualibus sacramentis, ubi precipit uirtus, seruit
effectus. 2. Quanta itaque et quam celebranda beneficia uis diuinae benedictionis
operetur, et, quomodo tibi nouum et inpossibile esse non debeat, quod in Christi
substantiam terrena et mortalia conuertuntur, te ipsum, qui in Christo es regeneratus,
interroga. Dudum alienus a uita, peregrinus a misericordia, a salutis uia intrinsecus
mortuus exulabas; subito initiatus Christi legibus, et salutaribus misteriis innouatus, in
corpusecclesiaenonuidendo,sedcredendotranssiluisti,etdefilioperditionisadoptiuus
Deifierioccultapuritatemeruisti;inmensurauisibilipermanensmaiorfactusesteipso
inuisibiliter sine quantitatis augmento; cum idem atque ipse esses, multo alter fidei
processibusextitisti;inexteriorinichiladditumest,ettotumininteriorimutatumest,acsic
homoChristifiliuseffectus,etChristusinmentehominisestformatus.Sicutergosine
corporalisensu,uilitatepreteritadeposita,subitoindutusesdignitatemnouam,etsicuthoc,
quodDeuslesaintecurauit,infectadiluit,maculatadetersit,nonoculis,sedsensibustuis
suntcredita:etcumreuerendumaltarecibisspiritualibussatiandusascendis,sacrumDei
tuicorpusetsanguinemfiderespice,honora,mirare,mentecontinge,cordismanususcipe,
etmaximetotumhaustuinteriorishominisassume.

P.3.D.2.C.XXXVI.QuareinspeciepanisetuinisacramentumsuumChristusnobis
ministrauit.

Item Augustinus.Quiapassus est pronobis Dominus, conmendauit nobis in isto

sacramentosanguinemsuumetcorpus,quodetiamfecitnosmetipsos.Nametnoscorpus
ipsiusfactisumus,etpermisericordiamipsiusquodaccepimusnossumus.Recordamini:et
uosnonfuistis,etcreatiestis;adareamdominicamconportatiestis;laboribusboum,idest
annunciantium euangelium, triturati estis; quando catecumini deferebamini, in horreo
seruabamini, nomina uestra dedistis, cepistis moli ieiuniis exorcismi; postea ad aquam
uenistis,etconspersiestis,etpanisdominicusfactiestis.Ecce,quodaccepistis.Quomodo
ergounumuidetisessequodfactumest,sicunumestoteuos,diligentesuos,tenendounam
fidem, unam spem, indiuiduam karitatem. Heretici, quandohoc accipiunt, testimonium
contraseaccipiunt,quiailliqueruntdiuisionem,cumpanisisteindicetunitatem. Sicet
uinum inmultis racemis fuit,etmodounumest,unumestinsuanatiuitate calixpost
pressuram torcularis. Et uos post illa ieiunia, post labores, post humilitatem et
contricionem, iam in nomine Christi tamquam ad calicem uenistis, et ibi uos estis in
 973

mensa,etincalice,nobiscumuosestis.Simulenimhocsumimus,simulbibimus,quia
simuluiuimus.Iteminsermonedeinfantibus:1.ItaDominusnosterIesusChristusnos
significauit, nos ad se pertinere uoluit, misterium pacis et unitatis nostrae in mensa
consecrauit. Quiaccepitmisteriumunitatis,etnontenetuinculumpacis,nonmisterium
accepit pro se, sed testimonium contra se. Nulli est aliquatenus ambigendum,
unumquemquefideliumcorporisetsanguinisdominicituncesseparticipem,quandoin
baptismate membrum efficitur Christi, nec alienari ab illius panis calicisque consortio,
etiamsiante,quampanemillumcomedat,calicemquebibat,dehocseculomigraueritin
unitate corporis Christiconstitutus. Sacramenti quippeillius participatione acbeneficio
nonpriuatur,quandoinsehoc,quodilludsacramentumsignificat,inuenitur.

P.3.D.2.C.XXXVII.Dumhostiafrangitur,passioChristiadmemoriamreuocatur.

IdeminlibrosentenciarumProsperi.Dumhostiafrangitur,dumsanguisdecalicein
ora fidelium funditur, quid aliud, quam dominici corporis in cruce inmolatio, eiusque
sanguinisdelatereeffusiodesignatur?ItemLeoEpiscopus,etsanctasinodus,queinurbe
Romanaconuenit,Clero,honoratis,etplebiconsistentiConstantinopolim:

P.3.D.2.C.XXXVIII.DeueritatecorporisetsanguinisChristinulliambigerelicet.

XV. Pars. In quibus isti ignorantiae tenebris, in quo hactenus desidiae torpore
iacuerunt,utnecauditudiscerent,uellectionecognoscerent,quodinecclesiainomnium
oretamconsonumest,utnecabinfantiumlinguisueritascorporisetsanguinisChristiinter
communionissacramentadoceatur,quiainillamisticadistributionespiritualisalimoniae
hocinpertitur,hocsumitur,utaccipientesuirtutemcelestiscibiincarnemipsiusquicaro
nostrafactusest,transeamus?Idemestcibusrefectionis,estcibussanguinis.Sicutenim
caroDominiuereestcibus,itasanguisuerenosterestpotus.Idem:1.Estcorpus,dequo
dictumest:Caromeauereestesca,etsanguismeusuereestpotus.Circahoccorpus
aquilaesunt,quealiscircumuolantspiritualibus.2.UndeetidemcorpusChristiedimus,
utuitaeeternaepossimusesseparticipes.Idem:3.Cuiusclareargumentisutimur,suis
utamurexemplis,incarnationisquoqueexemploastruamusmisteriiueritatem.4.Quidhic
querisnaturaeordineminChristicorpore,cumpreternaturamsitipseChristuspartusex
Virgine?

P.3.D.2.C.XXXIX.Nonnaturanascitur,sedconsecrationenobisconficiturcorpus
etsanguisChristi.

ItemAmbrosiusinlibrodecatecizandisrudibus.Panisetcalixnonquilibet,sedcerta
consecrationemisticusfitnobis,nonnascitur.Proinde,quoditafitnobis,quamuissitpanis
etcalix,alimentumestresurrectionis,nonsacramentumreligionis;nonquodbenedicimus,
gratiasque agimus Domino in omni eius munere, non tantum spirituali, uerum etiam
corporali.

P.3.D.2.C.XL.Quodantebenedictionempanisetuinumestpostbenedictionemest
corpusetsanguisChristi.

Idem in libro de offitiis. Ante benedictionem alia species nominatur, post

benedictionemcorpussignificatur.Item:1.InillosacramentoChristusest.Item:[lib.4.
desacramentis,c.5.]2.Quimanducauerithoccorpus,fieteiremissiopeccatorum.
 974

P.3.D.2.C.XLI.SubspeciepanisetuiniinuisibilemChristicarnemetsanguinem
honoramus.

ItemAugustinusinlibrosentenciarumProsperi.Nosauteminspeciepanisetuini,
quam uidemus, res inuisibiles, id est carnem et sanguinem, honoramus, nec similiter
pendimus has duas species, quemadmodum ante consecrationem pendebamus, cum
fideliterfateamur,anteconsecrationempanemesseetuinum,quodnaturaformauit;post
consecrationemueroChristicarnemesseetsanguinem,quodbenedictioconsecrauit.

P.3.D.2.C.XLII.ConfessioBerengarii.

XVI.Pars.EgoBerengarius,indignusecclesiaeS.MauritiiAndegauensisdiaconus,
cognoscens ueram, catholicam et apostolicam fidem, anathematizo omnem heresim,
precipueeam,dequahactenusinfamatussum,queastruereconatur,panemetuinum,que
inaltariponuntur,postconsecrationemsolummodosacramentum,etnonuerumcorpuset
sanguinemDomininostriIesuChristiesse,necpossesensualiter,nisiinsolosacramento
manibus sacerdotum tractari, uel frangi, aut fidelium dentibus atteri. Consentio autem
sanctaeRomanaeecclesiaeetapostolicaesedi,etoreetcordeprofiteor,desacramentis
dominicaemensaeeandemfidemmetenere,quamdominusetuenerabilisPapaNykolaus,
et hec sancta sinodus auctoritate euangelica et apostolica tenendam tradidit michique
firmauit:scilicetpanemetuinum,queinaltariponuntur,postconsecrationemnonsolum
sacramentum,sedetiamuerumcorpusetsanguinemDomininostriIesuChristiesse,et
sensualiternonsolumsacramentum,sedinueritatemanibussacerdotumtractari,frangi,et
fidelium dentibus atteri; iurans per sanctam, et homousion Trinitatem, et per hec
sacrosanctaChristieuangelia.Eos,quicontrahancfidemuenerint,cumdogmatibus et
sectatoribussuiseternoanathematedignosessepronuncio.Quodsiegoipsealiquando
contrahecaliquidsentirepresumpseroautpredicare,canonumseueritatisubiaceam.Lecto
etperlectospontesubscripsi.1.Hancconfessionemsuaefideidecorporeetsanguine
Domini nostri Iesu Christi a Berengario Romae coram CXIII. episcopis factam misit
NykolausPapaperurbesItaliae,Germaniae,Galliae,etadquecumquelocafamaprauitatis
eiusperuenireantepotuit,utecclesiae,quepriusdoluerantdeauersoatqueaduerso,postea
gaudeantdereuersoatqueconuerso.

P.3.D.2. C. XLIII. Quare elementorum species reseruentur, cum uere sit Christi
corpusetsanguis.

Ambrosius in libro de offitiis. Forte dicas, quomodo uera caro, quomodo uerus
sanguis, qui similitudinem non uideo carnis, non uideo sanguinis ueritatem? Primo
omniumdixitibidesermoneChristi,quioperatur,utpossitmutareetconuerteregeneraet
institutanaturae.Deinde,ubinontuleruntsermonemChristidiscipulieius,sedaudientes,
quodcarnemsuamdaretmanducare,etsanguinemsuumadbibendum,recedebant,solus
tamenPetrusdixit:Verbauitaeeternaehabes,etegoatequomodorecedam?Neigitur
plures hoc dicerent, et ne ueluti quidam esset horror cruoris, sed maneret gratia
redemptionis,ideoinsimilitudinequidemaccipissacramentum,seduerenaturaegloriam
uirtutemqueconsequeris.Egosum,inquit,panisuiuus,quidecelodescendi.
 975

P.3.D.2. C. XLIV. Non carnaliter, sed spiritualiter Christi corpus et sanguinem

debemusaccipere.

Item Augustinus in expositione Psalmo LIV. Prima quidem, inquit, heresis in

discipulisChristi,uelutaduriciasermoniseiusfactaest.Cumenimdiceret:Nisiquis
manducaueritcarnemmeam,etbiberitsanguinemmeum,nonhabebituitameternam,illi
nonintelligentesdixeruntadinuicem:Durusesthicsermo,quiseumpotestmanducare.
Dicentes,quiadurusesthicsermo,separaueruntseabillo;etremansitcumduodecim.
Discedentibusillisinstruxiteos,quiremanserant. Spiritusest,inquit,quiuiuificat;caro
nichil prodest. Verba, que locutus sum ad uos, Spiritus et uita sunt. Intellexistis
spiritualiter?Spiritusetuitasunt.Intellexistiscarnaliter?Etiamsicillaspiritusetuitasunt,
sedtibinonsunt.Spiritualiterintelligitequelocutussum.Nonhoccorpus,quoduidetis,
manducaturi estis, et bibituri illum sanguinem, quem fusuri sunt qui me crucifigent.
Sacramentum, aliquod uobis conmendaui: spiritualiter intellectum uiuificabit uos; caro
autem non prodest quicquam. Sed quomodo illi intellexerunt? Carnem quippe sic
intellexerunt,quomodoincadauereuenditur,autinmacellodilaniatur.SciensautemIesus
ait:hocuosscandalizat,quiadixi:douobiscarnemmeammanducare,etsanguinemmeum
bibere?Siergouideritisfiliumhominisascendentem,ubieratprius?Quidesthoc?Hinc
soluit, quod illos mouerat; hinc aperuit, unde fuerant scandalizati: hinc plane, si
intelligerent. Illiautemputabant,erogaturumcorpussuum.Illedixit,seascensurumin
celum,utiqueintegrum.Cumuideritisfiliumhominisascendentem,ubieratprius?certe
ueltuncuidebitis,quianoneomodo,quoputatis,erogatcorpussuum,ueltuncintelligetis,
quia gratia eius non sumitur morsibus. Item: [tractatu 30. in Iohannem: 1.] Donec
seculumfiniatur,sursumestDominus;sedtamenetiamhicnobiscumestueritasDominus.
Corpusenim,inquoresurrexit,unolocoesseoportet;ueritasautemeiusubiquediffusaest.

P.3.D.2. C. XLV. Quomodo Christi corpus quod in cruce pependit, accipitur, et

quomodonon.

ItemAugustinusinepistolaadIreneum.Nonhoccorpus,quoduidetis,manducaturi
estis,etbibituriillumsanguinemquemeffusurisuntilliquimecrucifigent;ipsumquidem
etnonipsumipsuminuisibiliter,nonipsumuisibiliter.Undeetsubditur:Sinecesseest,
illudcelebrariuisibiliter,necessetamenest,inuisibiliterintelligi.

P.3.D.2.C.XLVI.QuidsitcorpusChristimanducare,etsanguinemeiusbibere.

ItemAugustinusinsermonedeuerbiseuangelii.QuidestChristummanducare?non
esthocsolum,insacramentocorpuseiusaccipere.Multienimindigneaccipiunt,dequibus
Apostolusait:QuimanducatetbibitcalicemDominiindigne,iudiciumsibimanducatet
bibit. Sed quomodo manducandus est Christus? Quomodo ipse dicit: Qui manducat
carnem meam, et bibit sanguinem meum, in me manet, et ego in illo. Etsi accipit
sacramentum,acquiritmagnumtormentum.

P.3.D.2.C.XLVII.CredereinChristumestmanducareipsum.

ItemAugustinusinlibroderemediopenitenciae.Utquidparasdentemetuentrem?
Crede,etmanducasti.Credereenimineum,hocestpanemuiuummanducare.Quicreditin
eummanducateum.
 976

P.3.D.2.C.XLVIII.Sacramentum,etressacramentisacrificiumecclesiaeconficitur.

Item Augustinus in libro sentenciarum Prosperi. Hoc est, quod dicimus, quod
omnibus modis approbare contendimus, sacrificium ecclesiae confici duobus, duobus
constare: uisibili elementorum specie, et inuisibili Domini nostri Iesu Christi carne et
sanguine; et sacramento, et re sacramenti, id est corpore Christi, sicut persona Christi
constatetconficiturexDeoethomine,cumipseChristusuerusDeussit,etuerushomo,
quiaomnisresillarumrerumnaturametueritateminsecontinet,exquibusconficitur.
Conficiturautemsacrificiumecclesiaeduobus,sacramento,etresacramenti,idestcorpore
Christi.Estigitursacramentum,etressacramenti,idestcorpusChristi.Item:1.Caro
eiusest,quamformapanisopertaminsacramentoaccipimus,etsanguiseius,quemsub
uinispecieacsaporepotamus.Carouidelicetcarnis,etsanguissacramentumsanguinis;
carne et sanguine, utroque inuisibili, spirituali, intelligibili, significatur corpus uisibile
Domini nostri Iesu Christi, et palpabile, plenum gratia omnium uirtutum, et diuina
maiestate.Item:2.Sicutergocelestispanis,quiuerecaroChristiest,suomodouocatur
corpusChristi,cumreuerasitsacramentumcorporisChristi,illiusuidelicet,quoduisibile,
quod palpabile, mortale in cruce est positum, uocaturque ipsa carnis inmolatio, que
sacerdotismanibusfit,Christipassio,mors,crucifixio,nonreiueritate,sedsignificanti
misterio:sicsacramentumfidei,quodbaptismusintelligitur,fidesest.

P.3.D.2.C.XLIX.QuotmodiscaroChristiintelligatur.

Ieronimus in epistola ad Ephesos. [ad cap. 1.] Dupliciter inquit intelligitur caro
Christietsanguis:uelspiritualisillaatquediuina,dequaipseait:Caromeauereestcibus,
et sanguis meus uere est potus, et: Nisi manducaueritis carnem meam, et meum
sanguinem biberitis, nonhabebitis uitam eternam; uel caro mea, quecrucifixa est, et
sanguis,quimilitiseffususestlancea.

P.3.D.2.C.L.Deeodem.

Item Augustinus in libro de trinitate ad Chorinthios. Quia morte Domini sumus

liberati, huius reimemores inedendoetpotandocarnem etsanguinem,quepronobis
oblatasunt,significamus.

P.3.D.2. C. LI. Quomodo Christus semel sit inmolatus, et quomodo cottidie

inmoletur.

IteminPsalmoXX.XVII.Pars.SemelChristusmortuusest,iustusproiniustis,et
scimus,etcertumhabemus,etspeinmobiliretinemus,quia,Christusresurgensamortuis
iam non moritur, mors illi ultra nondominabitur. Verbaista Apostoli sunt; tamen, ne
obliuiscamur,quodsemelfactumestinmemorianostraomniannofit.QuociensPasca
celebratur, numquid tociens Christus occiditur? sed tamen anniuersaria recordatio
representatquodolimfactumest,etsicnosfacitmoueri,tamquam uideamusincruce
presentemDominum.

P.3.D.2.C.LII.IteminlibrosentenciarumProsperi.

Semel inmolatus est in semetipso Christus, et tamen cottidie inmolatur in

sacramento.Quoditaintelligendumest,quiainmanifestationesuicorporis,indistinctione
 977

membrorumsuorumomniumuerusDeusetuerushomosemeltantumincrucepependit,
offerenspatriseipsumhostiamuiuametpassibilem,mortalem,uiuorumacmortuorum
redemptionisefficacem,eorumscilicet,quosaltitudodiuiniconsiliiredimendosiudicauit,
presciuitpredestinauit,uocauit,modisatquetemporibus,quibusidfiericongruebat.

P.3.D.2.C.LIII.Hostia,quesemeloblataest,inrecordationemsuaemortiscottidie
offertur.

ItemAmbrosiusinepistolaadEbreos.[c.10.]InChristosemeloblataesthostiaad
salutem sempiternam potens. Quid ergo nos? nonne per singulos dies offerimus?
Offerimus,sedadrecordationemmortiseius,etunaesthostia,nonmultae.Quomodouna
etnonmultae?quiasemeloblatusestChristus.Hocautemsacrificiumexemplumestillius,
idipsumsemperidipsum.Proindehocestsacrificium,alioquindicetur,quoniaminmultis
locis offertur,multi suntChristi? Nequaquam,sedunusubiqueChristus,ethicplenus
existens,etillicplenus.Sicutenimquodubiqueofferturunumestcorpus,etnonmulta
corpora: ita et unum sacrificium. Pontifex auoem ille est, qui hostiam obtulit nos
mundantem.Ipsamofferimusetiamnunc,quetuncoblataconsuminonpotest.Quodnos
facimus,inconmemorationemfiteius,quodfactumest:Hocenimfacite,ait,inmeam
conmemorationem.

P.3.D.2.C.LIV.SacramentumcorporisChristinonnisiieiunidebemusaccipere.

ItemAugustinusinlibroresponsionumadIanuarium.[c.6.]XVIII.Pars.Liquido
apparet, quando primo acceperunt discipuli corpus et sanguinem Domini, non eos
accepisseieiunos.Numquidtamenproptereacalumpniandumestuniuersaeecclesiae,quod
a ieiunis semper accipitur? Ex hoc enim placuit Spiritui sancto, ut in honore tanti
sacramentipriusinosChristianidominicumcorpusintraret,quamextericibi.Namideo
per uniuersum orbem mos iste seruatur. Neque enim, quia post cibos Dominus dedit,
proptereapransiautcenatifratresadilludsacramentumaccipiendumconueniredebent,
aut,sicutfaciebantquosApostolusarguitetemendat,mensissuisistamiscere.Namque
Saluator, quo uehementius conmendaret misterii illius altitudinem, ultimum hoc uoluit
infigerecordibusetmemoriaediscipulorum,aquibusadpassionemdisgressuruserat,et
ideo non precepit, quo deinceps ordine sumeretur, ut Apostolis, per quos ecclesias
dispositurus erat, seruaret hunc locum. Nam si hoc ille monuisset, ut post cibos alios
semperacciperetur,credo,quodeummoremnemomutasset.CumueroaitApostolus,de
hocsacramentoloquens:Propterquod,fratres,cumconuenitisadmanducandum,inuicem
expectate,siquisesurit,domimanducet,utnonadiudiciumconueniatis,statimsubtexuit:
ceteraautem,cumuenero,ordinabo.Ubiintelligidatur,quiamultumerat,utinepistola
totumillisagendiordineminsinuaret,quoduniuersaperorbemseruatecclesia,abipso
ordinatumesse,quodnullahorarumdiuersitateuariatur.

P.3.D.2.C.LV.Anteconsecrationemestpanis,seduerbisChristiineiuscorpus
conuertitur.

ItemAmbrosiusinlibro[IV.]desacramentis.[c.4.]XIX.Pars.Panisestinaltari
usitatus ante uerba sacramentorum; ubi accessit consecratio, de pane fit caro Christi.
QuomodoautempotestquipanisestcorpusesseChristi?Consecratioautemquibusuerbis,
cuiussermonibusest?DominiIesu.Namreliquaomnia,quedicuntur,lausDeodefertur,
orationepetiturpropopulo,proregibus,proceteris.Ubiautemsacramentumconficitur,
 978

iamnonsuissermonibussacerdos,sedutitursermonibusChristi.ErgosermoChristihoc
conficitsacramentum.QuissermoChristi?hic,quofactasuntomnia.IussitDominus,et
factasuntcelumetterramare.Videsergo,quamoperatoriussitsermoChristi.Siergouis
tantaestinsermoneDominiIesu,utinciperetessequodnonerat:quantomagisoperatorius
est,utsintqueerantetinaliudconmutentur?Etsicquoderatpanisanteconsecrationem
iamcorpusChristiestpostconsecrationem,quiasermoChristicreaturammutat,etsicex
panefitcorpusChristi,etuinumcumaquaincalicemissumfitsanguisconsecrationeuerbi
celestis.1.Sedfortedicis:Speciemsanguinisnonuideo;sedhabetsimilitudinem.Sicut
enim mortis similitudinem sumpsisti,ita etiam similitudinem sanguinis bibis,utnullus
horrorcruorissit,etpreciumtamenopereturredemptionis.Didicisti,quiaaccipiscorpus
Christi.[Etc.5.]2.Visscire,quiauerbiscelestibus consecratur?Accipite,quesunt
uerba.Dicitsacerdos:Facnobis,inquit,hancoblationemscriptamrationabilemetc.
Inde:omniaillaeuangelistaesuntusqueadAccipitesiuecorpus,siuesanguinem.Inde
uerbasuntChristi:Accipiteetbibiteexhocomnes;hicestenimsanguismeus.Vide
singula.Quipridie,inquit,quampateretur,insanctismanibusaccepitpanem.Ante,quam
consecretur,panisest:ubiautemuerbaChristiaccesserint,corpusChristiest.Deindeaudi
dicentem:Accipite,etediteexeoomnes;hocestenimcorpusmeum.EtanteuerbaChristi
calixestuinietaquaeplenus.UbiuerbaChristioperatafuerint,ibisanguisefficitur,qui
plebemredemit.3.Ergouide,quampotensestsermoChristiuniuersaconuertere.Deinde
ipseIesustestificatur,quodcorpussuum,etsanguinemsuumaccipiamus.Decuiusfideet
testificationedubitarenondebemus.

P.3.D.2.C.LVI.Noncorpus,sedanimamfulcitpanisuitaeeternae.

Item.Nonistepanisest,quiuaditincorpus,sedpanisuitaeeternae,quianimae
nostraesubstantiamfulcit.1.Istepaniscottidianusest;accipecottidiequodcottidietibi
prosit;sicuiue,utcottidiemerearisaccipere.

P.3.D.2.C.LVII.EtiamsecundumcarnemChristusestpanisuiuus.

ItemAugustinusinepistolaadIreneum.Christuspanisest,dequoquimanducat
uiuitineternum,dequoipsemetdixit:Etpanis,quemegodabo,caromeaest,promundi
uitaetc.Determinat,quomodositpanis,nonsolumsecundumuerbum,quouiuuntomnia,
sedsecundumcarnemassumptampromundiuita.Humanaenimcaro,queeratpeccato
mortua,carnimundaeunita,incorporata,unumcumillaeffecta,uiuitdespiritueius,sicut
unum corpus de suo spiritu. Qui ueronon est decorpore Christi, nonuiuit despiritu
Christi.

P.3.D.2.C.LVIII.QuodChristusuisibiliterinsacramentospiritualiterinueritate
manducaturetbibitur.

Item. Qui manducant et bibunt Christum, uitam manducant et bibunt. Illud

manducareestrefici;illudbibereestuiuere.Quodinsacramentouisibilitersumitur,inipsa
ueritatespiritualitermanducaturetbibitur.ManducaturChristus:uiuitmanducatus,quia
surrexitoccisus.Necquandomanducamus,partesdeillofacimus.Etquiainsacramento
sicfit,etnoruntfideles,quomodomanducentcarnemChristi;unusquisqueaccipitpartem
suam,undeetipsagratiapartesuocantur.Perpartesmanducaturetmanetintegertotusin
cordetuo.TotuseratapudPatrem,quandouenitinVirginem;inpleuitillam,necrecessitab
illo.1.Quoduideturpanisestetcalix,quodetiamoculirenunciant.Quodautemfides
 979

postulat instruenda, panis est corpus Christi, calix sanguis. 2. Ista ideo dicuntur
sacramenta, quia in eis aliud uidetur, et aliud intelligitur. Quod uidetur speciem habet
corporalem;quodintelligiturfructumhabetspiritualem.3.Quiaccipitmisteriumunitatis,
etnontenetuinculumpacis,nonmisteriumaccipitprose,sedtestimoniumcontrase.

P.3.D.2.C.LIX.QuomodospiritualitercorpusChristisitaccipiendum.

IdemsuperIohannem.[adc.6.tract.XXVI.etXXVII.]CredereinIesumChristum,
hoc est manducare panem uiuum. Qui credit manducat. Inuisibiliter saginatur, quia
inuisibiliterrenascitur.Etquimanducatcarnemmeam,etbibitsanguinemmeumuitam
habeteternam.Participationeenimfilii(quodestperunitatemcorporiseiusetsanguinis)
homomanducansuiuit,nonsumenstantuminsacramento(quodetmalifaciunt),sedusque
ad Spiritus participationem, ut in corpore Domini tamquam membrum maneat, et eius
Spirituuegetetur,quodest,dumeiusmandataseruat.1.AdaltareDeiinuisibile(quonon
acceditiniustus)illeperuenit,quiadhocpresensiustificatusaccedit.Inuenietillicuitam,
quihicdiscernitcausamsuam.

P.3.D.2.C.LX.SpiritussanctusinuisibilitercorpusetsanguinemChristisanctificat.

IdeminlibroIII.deTrinitate.[c.4.]CorpusetsanguinemChristidicimusillud,quod
ex fructibus terrae acceptum, et prece mistica consecratum, recte sumimus ad salutem
spiritualem inmemoriam dominicae passionis.Quodcumpermanus hominis adillam
uisibilem speciem perducatur, non sanctificatur, ut sit tam magnum sacramentum, nisi
operanteinuisibiliterspirituDei,cumhecomnia,quepercorporalesmotusinilloopere
fiunt,Deusoperetur.

P.3.D.2.C.LXI.PerbenedictionempanisefficiturcorpusChristi.

Item.Nonomnispanis,sedaccipiensbenedictionemChristi,fitcorpusChristi.

P.3.D.2.C.LXII.DuplicitercorpusChristiintelligitur.

Item.CommendauitenimChristusinhocsacramentocorpusetsanguinemsuum,
quodetiamfecitetnosipsos.Nametnosipsiuscorpusfactisumus.

P.3.D.2.C.LXIII.Sacrificiumaltarissacramentumestunitatis.

Item. [tractatu XXVI. ad c. 6. Iohannis] Hoc sacramentum pietatis est, signum

unitatis, uinculum karitatis.Quiuultuiuere, accedat etcredat, incorporetur.1.Hunc
cibumetpotumsocietatemuultintelligicorporisetmembrorumsuorum,quodesecclesiae
inpredestinatis.

P.3.D.2. C. LXIV. Spiritualiter magis quam corporaliter corpus Christi debemus

accipere.

Item.XX.Pars.Panemdealtarispiritualitermanducareestinnocentiamadaltare
portare.Peccataetsisintcottidiana,uelnonsintmortifera.Ante,quamaccedatis:dimittite
debitoribusuestris.Sidimittis,dimitteturtibi:securusaccede,panisestet,nonuenenum.
 980

Seduide,sidimittis,nementiarisDeo,quemnonfallis.MentiriDeopotes:fallereipsum
nonpotes.

P.3.D.2.C.LXV.Sacramentum,nonueritatemChristicorporisaccipit,quiabeo
discordat.

Item. [in libro Sentenciarum c. 139]Qui discordat a Christo, nec manducat eius
carnem,necsanguinembibit,etsitantaereisacramentumadiudiciumsuaeperditionis
cottidieaccipit.

P.3.D.2.C.LXVI.Sanctanocentmalis,etmalaprosuntbonis.

Item.[tractatuVI.etLXII.inIohannem]Etsanctamalispossuntobesse;bonissunt
adsalutem,malisadiudicium.UndeApostolus:Quimanducatetbibitindigne,iudicium
sibimanducatetbibit,nonquiaillaresmalaest,sedquiamalusmaleaccipitquodbonum
est.Nonenimmalaeratbuccella,queIudaedataestaDomino.Salutemmedicusdedit;sed
quiaille,quiindignuserat,accipit,adperniciemsuiaccepit.Etmalaprosuntbonis,sicut
angelussathanaePaulo.Permalumenimfitbonum,cumbeneaccipiturmalum.

P.3.D.2.C.LXVII.NonprohibeanturmalidemensaDominimanducare.

Idem. Non prohibeat dispensator manducare pingues terrae mensam Domini, sed
exactoremmoneattimere.

P.3.D.2.C.LXVIII.EtquiindigneaccedittamencorpusChristiaccipit.

Idem.[inlib.V.debaptismo,c.8.]SicutIudas,cumbuccellamChristustradidit,non
malumaccipiendo,sedmaleaccipiendolocumprebuitdiabolo,sicindignequisquesumens
corpusChristi,nonefficit,ut,quiamalusest,malumsit,aut,quiaadsalutemnonaccipit,
nichilaccipit.CorpusenimetsanguisDomininichilominuseratinillis,quibusdicebat
Apostolus:Quimanducatindigne,iudiciumsibimanducatetbibit.

P.3.D.2.C.LXIX.Quibusexemplispreternaturamsubstantiapanisetuiniincorpus
etsanguinemChristiconuertiprobetur.

ItemAmbrosiusdesacramentis.XXI.Pars.Reueramirabileest,quodmannaDeus
pluerit patribus, et cottidiano celi pascebantur alimento. Unde dictum est: Panem
angelorum manducauit homo. Sed tamen panem illum qui manducauerunt, omnes in
desertomortuisunt.Istaautemesca,quamaccipitisistepanisuiuus,quidecelodescendit,
uitae eternae substantiam ministrat, et quicumque hunc manducauerit, non morietur in
eternum,etcorpusestChristi.Consideranunc,utrumprestantiorsitpanisangelorum,an
caroChristi,queutiquecorpusestuitae.Mannailluddecelo,hocsupercelum;illudceli,
hoc Domini celorum; illud corruptioni obnoxium, si in diem alterum seruaretur, hoc
alienumabomnicorruptione,quicumque religiosegustauerit, corruptionemsentirenon
poterit.Illisaquadepetrafluxit,tibisanguiseChristo;illosadhoramsatiauitaqua,te
sanguisdiluitineternum.Iudeusbibitetsitit;tu,cumbiberis,sitirenonpoteris;etilludin
umbra,hocinueritate.Siillud,quodmiraris,umbraest,quantumistudest,Cuiusumbram
miraris? Audi, quia umbra est, que apud patres est facta: Bibebant inquit, de
consequentieospetra;petraautemeratChristus.Sednoninpluribuseorumconplacitum
 981

estDeo.Namprostratisuntindeserto.Hecautemfactasuntinfiguranostri.Cognouisti
potiora: potiorenimestluxquamumbra,ueritas quamfiguram,corpusauctoris quam
mannadecelo.1.Fortedicas:aliuduideo;quomodotumichiasseris,quodChristicorpus
accipiam?Ethocnobisadhucsuperestutprobemus.Quantisigiturutimurexemplis,ut
probemus, hoc non esse, quod natura formauit, sed quod benedictio consecrauit,
maioremqueuimessebenedictionis,quamnaturae,quiabenedictioneetiamnaturaipsa
mutatur? VirgamtenebatMoyses;proieciteam,etfactaestserpens.Rursusapprehendit
caudamserpentis,etinuirgaenaturamreuertit.Videsergo,propheticagratiabismutatam
essenaturam,etserpentisetuirgae.CurrebantEgyptifluminapuromeatuaquarum;subito
defontiumuenissanguiscepiterumpere;noneratpotusinfluuiis;rursusadProphetae
preces cruor cessauit fluminum, aquarum natura remeauit. Circumclusus erat undique
populus Ebreorum, hinc Egyptiis uallatus, inde mari clausus. Virgam leuauit Moyses;
separauit se aqua, et in murorum speciem congelauit, atque inter undas uia pedestris
apparuit.Iordanisretrorsumconuersuscontranaturaminsuifontisreuertiturexordium.
Nonne claret, naturam uel maritimorum fluctuum, uel fluuialis cursus esse mutatam?
Sitiebatpopuluspatrum,tetigitMoysespetram,etaquadepetrafluxit.Numquidnonpreter
naturamoperataestgratia,utaquamuomeretpetra,quamnonhabebatnatura?Marath
fluuiusamarissimuserat,utsitienspopulusbiberenonposset;misitMoyseslignumin
aquam, et amaritudinem suam aquarum natura deposuit, quam infusa subito gratia
temperauit.SubHeliseoprophetauniexfiliisprophetarumexcussumestferrumdesecuri,
etstatimmersumest;rogauitHeliseumquiamiseratferrum;misitetiamHeliseuslignum
inaquam,etferrumnatauit.Utiqueethocpreternaturamfactumcognouimus.Grauiorest
enimferrispeciesquamaquarumliquor.2.Aduertimusigitur,maiorisessegratiamquam
naturam,etadhuctamenpropheticaebenedictionisnumeramusgratiam.Quodsitantum
ualuit humana benedictio, ut naturam conuerteret, quid dicimus de ipsa consecratione
diuina,ubiuerbaipsaDominisaluatorisoperantur?Namsacramentumistud,quodaccipis,
Christi sermone conficitur. Quod si tantum ualuit sermo Helyae, ut ignem de celo
deponeret, non ualebit Christi sermo, ut species elementorum mutet? De totius mundi
operibuslegisti:quiaipsedixit,etfactasunt:ipsemandauit,etcreatasunt.Sermoigitur
Christi,quipotuitexnichilofacerequodnonerat,nonpotestea,quesunt,inidmutare,
quodnonerantnonenimminusestdare,quammutarenouasnaturasrebus.3.Sedquid
argumentisutimur?suisutamurexemplis,incarnationisquemisteriiastruamusueritatem.
Numquidnaturaeususpresensit,cumIesusDominusexMarianasceretur? Siordinem
querimus, uiro mixta femina generare consueuerat. Liquet igitur, quod preter naturae
ordinemuirgogenerauit.Ethoc,quodconficimus,corpusexVirgineest.Quidhicnaturae
ordinemquerisinChristicorpore,cumpreternaturamsitipseDominusIesuspartusex
Virgine?VerautiquecaroChristi,quecrucifixaest,quesepultaest.Vereergoilliuscarnis
sacramentum est. Ipse Dominus Iesus clamat: Hoc est corpus meum. Ante
benedictionem uerborum celestium alia species nominatur; post consecrationem corpus
significatur. Ipse dicit sanguinem suum. Ante consecrationem aliud dicitur; post
consecrationemsanguisnuncupatur,tudicis:Amen,hocest:uerumest.Quodsermosonat
affectussentiat.

P.3.D.2.C.LXX.QuomodoperpartesChristusmanducatur,etintegerpermanet.

Augustinus in quodam sermone de uerbis Euangelii. Inuitat Dominus seruos, et

preparateiscibumseipsum.QuisaudeatmanducareDominumsuum?ettamenait:Qui
manducatme,uiuitpropterme. Quandomanducatur,uitamanducatur,necocciditur,ut
manducetur, sed mortuos uiuificat. Quando manducatur, reficit, sed non deficit.
 982

ManducaturChristus:uiuitmanducatus,quiasurrexitoccisus,nec,quandomanducatur,
partes deillofacimus. Etquidem insacramento sicfit,noruntfideles, quemadmodum
manducentcarnemChristi;unusquisquesuampartemaccipit;perpartesmanducatur,et
manet integer totus;perpartes manducatur insacramento, manetinteger totus incelo,
manetintegertotusincordetuo.

P.3.D.2. C. LXXI. Cottidianum sacrificium non reiteratio est passionis, sed

conmemoratio.

ItemPascasiusdecorporeetsanguineChristi.[c.9.]XXII.Pars.Iteraturcottidiehec
oblatio, licet Christus, semel passus in carne, per unam eandemque mortis passionem
semelsaluaueritmundum,exquamorteresurgensaduitam,morseiultranondominabitur,
quiprofectosapientiaDeipatrisnecessariumpromultiscausishocprouidit.Primoquidem,
quia cottidie peccamus, saltim in peccatis, sine quibus mortalis infirmitas uiuere non
potest,quia,licetomniapeccatadonatasintinbaptismo,infirmitastamenpeccatiadhucin
carne manet. Unde Psalmista; Benedic anima mea Domino, qui propitiatur omnibus
iniquitatibus tuis, qui sanat omnes infirmitates tuas. Et ideo, quia labimur cottidie,
Christuscottidiepronobismisticeinmolatur,etpassioChristiinmisteriotraditur,utqui
semelmoriendomortemuicerat,cottidierecidiuadelictorumperhecsacramentacorporis
et sanguinis peccata relaxet. Unde oramus Dimitte nobis debita nostra, quia, si
dixerimus,quiapeccatumnonhabemus,ipsinosseducimus,etueritasinnobisnonest.
Item:1.IteraturhocmisteriumetobconmemorationempassionisChristi,sicutipseait:
Hocquociescumqueagitis,inmeamconmemorationemfacite.Quotiescumqueergohunc
panemsumitis,etbibitishunccalicem,mortemDominiannunciabitis,donecueniat.Non
itaquesicaccipiendumest,donecmorsChristiueniat,quiaiamultranonmoritur,sed
donecipseDominusadiudiciumueniet.InterdumautemsempermorsestChristiperseculi
uitamposterisnuncianda,utdiscant,quakaritatedilexitsuos,quiproeismoridignatusest,
cuiomnesuicemdebemusrependerekaritatis,quiaadhocnospriordilexit,cumessemus
gehennaefilii,utdiligeremuseumamorteiamliberati.

P.3.D.2.C.LXXII.Nonsolumsubfigura,sedetiaminueritatedominicicorporiset
sanguinissacramentumcelebratur.

Item Augustinus. Utrum sub figura, an sub ueritate hoc misticum calicis
sacramentumfiat.Veritasait:Caromeauereestcibus,etsanguismeusuereestpotus.
Alioquinquomodoeritmagnum:Panis,quemegodabo,caromeaestpromundiuita,
nisiuerasitcaro?SedquiaChristumfasuoraridentibusnonest,uoluithuncpanemet
uinum in misterio uere carnem suam et sanguinem consecrationem sancti Spiritus
potentialitercreari,etcottidiepromundiuitamisticeinmolari,ut,sicutdeVirgineper
Spiritumueracarosinecoitucreatur,itapereundemexsubstantiapanisetuinimistice
idemChristicorpusconsecretur.CorpusChristietueritasetfiguraest:ueritas,dumcorpus
ChristietsanguisuirtuteSpiritusinuirtuteipsiusexpanisuiniquesubstantiaefficitur;
figura ueroestid,quodexterius sentitur.1.Iteratur autemcottidie hecoblatio,licet
Christussemelpassussit,quiacottidiepeccamus,peccatis,sinequibusmortalisinfirmitas
uiuerenonpotest.Etideo,quiacottidielabimur,cottidieChristusinmolaturmisticepro
nobis.2.IntracatholicamecclesiaminmisteriocorporisChristinichilabonomaius,
nichilamalominusperficitursacerdote,quianoninmeritoconsecrantis,sedinuerbo
efficiturCreatoris,etuirtuteSpiritussancti.Sieniminmeritoessetsacerdotis,nequaquam
ad Christum pertineret. Nunc autem, sicut ipse est, qui baptizat, ita ipse est, qui per
 983

Spiritumsanctumhancsuamefficitcarnem,ettransitinsanguinem.Undeetsacerdos:
Iube, inquit, hoc perferri per munus sancti angeli tui in sublime altare tuum in
conspectu diuinae maiestatis tuae. Ut quid deferenda in lucem deposcit, nisi ut
intelligatur,quodistafiantineosacerdotio?Hancigituroblationembenedictam,perquam
benedicimur; asscriptam; per quam homines in celo asscribimur; ratam, per quam
uisceribus Christi censeamur; rationabilem, per quam a bestiali sensu exuamur;
acceptabilem,utquinobisipsisdisplicemusperhancacceptabileseiusunicofiliosimus.
Nichilrationabilius,ut,quianosiamsimilitudinemmortiseiusinbaptismoaccepimus,
similitudinemquoqueetsanguinissumamus,ita,etueritas nondesitinsacramento, et
ridiculumnullumfiatapaganis,quodcruoremoccisihominisbibamus.Sienimdiscipuli
patienterferrenequiuerunt,quodDominusdixerat:Quinonmanducatmeamcarnemetc.
sidixerunt:durusesthicsermo,quomodoferrentistaincreduli?Credendumest,quodin
uerbisChristisacramentaconficiantur.Cuiusenimpotentiacreantur,eiusutiqueuerboad
meliusprocreantur.3.Reliquaomnia,quesacerdosdicit,autcleruschoricanit,nichil
aliudquamlaudesetgratiarumactionessunt,autcerteobsecrationesetfideliumpetitiones.
UndeetsacerdosdicitpriusEuangelistarumuerbaassumens:Quipridie,quampateretur
etc.Inhocergocreaturilludcorpus.

P.3.D.2.C.LXXIII.InsanguineagniChristisanguis,quiuerenuncsumitur,olim
prefigurabatur.

GregoriusinomeliaPascali.Quidsitsanguisagni,noniamaudiendo,sedbibendo
didicistis.Quisanguissuperutrumquepostemponitur,quandononsolumorecorporis,sed
etiamorecordishauritur.Item:[Dial.l.4.c.58.]1.Hecsalutarisuictimaillamnobis
mortemunigenitipermisteriumreparat,qui,licetsurgensamortuisiamnonmoritur,mors
illiultranondominabitur,tameninseipsoinmortaliteretincorruptibiliteruiuens,iterumin
hoc misterio moritur. Eius quoqueubique corpus sumitur, eius caro in salutem populi
partitur,eiussanguisnoniaminmanusinfidelium,sedinorafideliumfunditur.Hincergo
pensemus,qualesithocsacrificium,quodproabsolutionenostrapassionemunigenitifilii
semperimitatur.Quisenimfideliumhaberedubiumpossit,inipsainmolationishoraad
sacerdotis uocem celos aperiri? in illo Iesu Christi misterio angelorum choros adesse?
summaetimasociari,unumquidexinuisibilibusatqueuisibilibusfieri?Idem:2.Uno,
inquit, eodemque tempore ac momento et in celo rapitur ministerio angelorum
consociandumcorporiChristi, etanteoculossacerdotis inaltari uidetur. Etinfra: 3.
TantaestecclesiaeunitasinChristo,utunusubiquesitpaniscorporisChristi,etunussit
calixsanguiniseius.Calixenim,quemsacerdoscatholicussacrificat,nonestalius,nisi
ipse,quemDominusApostolistradidit,quia,sicutdiuinitasuerbiDeiunaest,quetotum
inpletmundum,ita,licetmultislocisetinnumerabilibusdiebusilludcorpusconsecretur,
nonsunttamenmultacorporaChristi,nequemulticalices,sedunumcorpusChristi,et
unussanguiscumillo,quodsumpsitinuteroVirginis,etquoddeditApostolis.Diuinitas
enimuerbirepletillud,quodubiqueest,etconiungit,acfacit,ut,sicutipsaunaestita
corporiChristi,etunumeiuscorpussitinueritate.Undeanimaduertendumest,quia,siue
plussiueminusquisindepercipiat,omnesequalitercorpusChristiintegerrimesumunt,et
generaliter omnes, et specialiter unusquisque. Item: 4. Misterium fidei dicitur, quia
credere debes, quod ibi salus nostra consistat. Prouidens enim nobis dedit hoc
sacramentumsalutis,ut,quianoscottidiepeccamus,etilleiammorinonpotest,peristud
sacramentum remissionem consequamur peccatorum. Cottidie enim ipse comeditur et
bibitur in ueritate, sed integer, et uiuus, atque inmaculatus manet, et ideo magnum et
pauendummisteriumest,quiaaliuduidetur,etaliudintelligiturSedcummisteriumsit,
 984

undecorpusetsanguisdicitur?FigurampanisetuinihabetfacienteDomino,quianon
habemusinusucarnemcrudamcomedere,etbiberesanguinem.

P.3.D.2.C.LXXIV.Postconsecrationemlicetfigurapanisetuiniremaneat,tamen
nichilestibi,nisicorpusetsanguisChristi.

ItemAmbrosius.Omnia,quecumqueuoluitDominus,fecitinceloetinterra.Et
quiauoluitsicfactumestitalicetfigurapanisetuiniuideaturnichiltamenaliud,quam
caroChristietsanguispostconsecrationemsuntipsaueritasaddiscipulos:Hec,inquit,
caromeaest,promundiuita.Et,utmirabiliusloquar,nonaliaplane,quamquenataest
deMaria,etpassaincruce,etresurrexitdesepulcro;hec,inquam,ipsaest.EtideoChristi
estcaro,quepromundiuitaadhuchodieoffertur,et,cumdignepercipitur,uitautique
eternainnobisreparatur.Panemquidemistum,quemsumimusinmisterio,illumutique
intelligo panem, quimanuS.Spiritus formatus estinuteroVirginis,etignepassionis
decoctusinaracrucis.Panisenimangelorumfactusestcibushominum,undeipseait:
Egosumpanisuiuus,quidecelodescendi,etitem:Panis,quemegodabo,caromeaest,
promundiuita.Exhisnamqueduabussentenciisapertedaturintelligi,quiapanisisteet
illenonduo,sedunuspanisetunacaro,proculdubiounumcorpusefficitur;illuduere,
illud sane, quod sumptum est de Virgine, quod passum est, et sepultum, quodque
resurrexit,etincelumascendit,etsedetaddexteramDeipatris,etquoduenturumest
iudicareuiuosetmortuos.

P.3.D.2.C.LXXV.QuamuiscottidiemanducaturChristus,integertamenpermanet
uiuus.

ItemAugustinusexsermonedeuerbis Domini.Quimanducatme,uiuitpropter
me. Nonergo,fratres,timeamus manducarepanemistum,nefortefiniamus illum, et
posteaquodmanducemusnoninueniamus.ManduceturChristus:uiuitmanducatus,quia
surrexit occisus; nec, quando manducamus, partes de illo facimus. Et quidem in
sacramento sic fit, et norunt fideles, quemadmodum manducent carnem Christi.
Unusquisque accipit partem suam, unde et ipsa gratia partes uocantur. Per partes
manducatur,etmanetintegertotus;perpartesmanducaturinsacramento,etmanetinteger
totusincelo;manetintegertotusincordetuo.Totusenimeratapudpatrem,quandouenit
in Virginem; inpleuit illam, nec recessit ab illo. Veniebat in carnem, ut homines eum
manducarentetmanebatintegerapudpatrem,utangelospasceret.

P.3.D.2.C.LXXVI.CorpusetsanguinemChristisecundumsenulliacciperelicet.

ItemIeronimusinLeuitico.Dehacquidemhostia,queinChristiconmemoratione
mirabiliterfit,ederelicet;deillauero,quamChristusinaracrucisobtulit,secundumse
nulliederelicet.

P.3.D.2.C.LXXVII.CorpusChristiinsingulisportionibussingulitotumaccipiunt.

Idem in sermone dominicae V. post Theophaniam. Singuli autem accipiunt

DominumChristum,etinsingulisportionibustotusest,necpersingulosminuitur,sed
integrumseprebetinsingulis.
 985

P.3.D.2.C.LXXVIII.Deeodem.

ItemHylarius.Ubiparsestcorporis,estettotum.EademratioestincorporeDomini,
queinmanna,quodineiusfiguraprecessit,dequodicitur:Quipluscollegeratnonhabuit
amplius, neque qui minus parauerat habuit minus. Non est quantitas uisibilis in hoc
estimandamisterio,seduirtusspiritualissacramenti.

P.3.D.2.C.LXXIX.CorpusChristi,quodsumitur,etfiguraestinspecie,etueritasin
substantia.

Idem.CorpusChristi,quodsumiturdealtari,figuraest,dumpanisetuinumextra
uidetur;ueritasautem,dumcorpusetsanguisChristiinueritateinteriuscreditur.

P.3.D.2.C.LXXX.Carnemuiuificatricem,etipsiusuerbipropriamfactaminaltari
accipimus.

Item ex Simbolo Ephesino. Necessarie igitur et hoc adicimus. Incruentam

celebramusinecclesiissacrificiiseruitutem.Etsanctificamurparticipescorporisetpreciosi
sanguinisChristi,nonutcommunemcarnempercipientes,necuirisanctificati,etuerbo
coniunctisecundumdignitatisunitatem,seduereuiuificatricem,etipsiusuerbipropriam
factam.

P.3.D.2.C.LXXXI.Quomodomannaetaquadepetrasintidemcumnostrociboet
potu.

Item Augustinus. [tractatu XXVI. ad c. 6. Iohannis] Inquit Apostolus: Omnes

eandemescamspiritualemmanducauerunt.Spiritualemutiqueeandem:namcorporalem
aliam,quiaillimannamanducauerunt,nosaliud,etomneseundempotumspiritualem
biberunt.Aliudilli,aliudnos:sedspecieuisibili.Quodtamenidemestuirtutespirituali.

P.3.D.2.C.LXXXII.Quodueritatemdominicicorporisetsanguinissumimus.

ItemHylariusdeTrinitate,libroVIII.XXIII.Pars.InChristopater,etChristusin
nobisunuminhisessenosfaciunt. SiuerecarnemcorporisnostriChristusassumpsit,et
uerehomoille.Christusest,nosqueueresubmisteriocarnemcorporissuisumimus,etper
hocunumerimus,quiapaterineoest,etilleinnobis,quomodouoluntatisunitasasseritur,
cumnaturalis persacramentumproprietas perfectumsacramentumsitunitatis?Nonest
humanoautseculisensudehisrebusloquendum,nequeperuiolentamatqueinprudentem
predicationemdictorumcelestiumsanitatialienaeatqueinpiaeintelligentiaeperuersitasest
extorquenda.DenaturalieniminnobisChristiueritatequedicimus,nisiabeodidicimus
stulteatqueinpiedicemus.Ipseenimait:Caromeauereestesca,etsanguismeusuereest
potus.Quieditcarnemmeam,etbibitsanguinemmeum,inmemanet,etegoineo.De
ueritatecarnisetsanguinisnonestrelictusambigendilocus.NuncenimetipsiusDomini
professioneetfidenostrauerecaroest,etueresanguisest,ethecacceptaatquehausta
efficiunt,utetnosinChristo,etChristusinnobissit.Estergoinnobisipsepercarnem.
1. Quod autem in eo per sacramentum conmunicatae carnis et sanguinis simus, ipse
testatur,dicens:Vosautemuidebitisme,quiaegouiuo,etuosuiuetis,quoniamegoin
patremeo,etuosinme,etegoinuobis.Siuoluntatistantumintelligiunitatemuellet,cur
gradumquendamatqueordinemconsummandaeunitatisexposuitnisiutilleinpatreper
 986

naturamdiuinitatisnoscontraineopercorporalemeiusnatiuitatem,etillerursusinnobis
per sacramentorum inesse misterium crederetur, ac sic perfecta per mediatorem unitas
doceretur,cumnobisinsemanentibusipsemaneretinpatre,etinpatremanensmaneretin
nobis,etitaadunitatemproficisceremur,cumquiineonaturalitersecundumnatiuitatem
inest,nosquoqueineonaturaliterinessemus,ipsoinnobisnaturaliterpermanente? 2.
Quodauteminnobisnaturaliterhecunitassit,ipseitatestatusest:Quieditcarnemmeam,
etbibitsanguinemmeum,inmemanet,etegoineo.Nonenimineoerit,nisiinquoipse
fuerit,eiustamenassumptaminsehabenscarnem,quisuamsumpserat.Item:Sicutmisit
meuiuenspater,etegouiuoperpatrem,etquimanducaueritmeamcarnem,etipseuiuet
perme.Quomodoperpatremuiuit,eodemmodonospercarnemeiusuiuimus.3.Hec
ergo uitae nostrae causa est, quod in nobis manentem per carnem Christum habemus,
uicturipereumeacondicione,quauiuitilleperpatrem.Siergonosnaturalitersecundum
carnem per eum uiuimus, id est naturam suae carnis adepti, quomodo non naturaliter
secundumspirituminsepatremhabeat,cumuiuatipseperpatrem?Item:4.Hecautem
idcircoconmemoratasuntanobis,quia,uoluntatistantuminterpatremetfiliumunitatem
hereticimentientesunitatisnostraeadDeumutebanturexemplo,tamquamnobisadfilium,
et per filium ad patrem obsequio tantum et uoluntate religionis unitis, nulla per
sacramentumcarnisetsanguinisconmunionisnaturalisproprietasindulgeretur,cumetper
honorem nobis datum filii, et permanentem in nobis carnaliter, et nos in eo nobis
corporaliteretinseparabiliterunitismisteriumueraeacnaturalisunitatissitpredicandum.
Idem:4.CorpusChristi,quodsumiturdealtari,figuraest,dumpanisetuinumextra
uidetur;ueritasautem,dumcorpusetsanguisChristiinueritateinteriuscreditur.

P.3.D.2.C.LXXXIII.Quareinsacrificioaquauinomiscetur.

ItemAmbrosiusinlibro[V.]desacramentis:[c.1.]XXIV.Pars.Incalicemittitur
uinum,etaqua.Seddicis:quomodoergoMelchisedechpanemetuinumobtulit?Quidsibi
uult admixtio aquae? Bibebant autem de consequenti eos petra: petra autem erat
Christus. Non inmobilis petra, que populum sequebatur. Et tu bibe, ut te Christus
sequatur.Videmisterium.Moyses,hocestPropheta;uirga,hocestuerbumDei.Sacerdos
uerboDeitangitpetram,etfluitaqua,etbibitpopulusDei.Redundataquaincalice,salitin
uitameternam.Item:Accipeetillud.2.Delatereeiusfluxitaquaetsanguis.Aqua,ut
mundaret;sanguis,utredimeret. Quaredelatere?quiaundeculpa,indegratia;culpaper
feminam,gratiaperChristum. Item:[c.3.]3.AudiPsalmum.Vide,quam,aptussit
celestibussacramentis:Dominuspascitme,etnichilmichideeritetc.Virgatua,etbaculus
tuusetcet.Virgainperium,baculuspassioest,eternadeitasChristipassiotemporalis.Illa
creauit,hecredemit.Parastiinconspectumeomensametpoculummeuminebrians,quam
preclarum est. Item: 4. Quocienscumque bibis, remissionem accipis peccatorum, et
inebriaris spiritu. Unde et Apostolus: Nolite inebriari uino in quo est luxuria, sed
inpleminiSpiritusancto.Item:Preclaraebrietas,quesobrietatemmentisoperatur.Item:
[c.4.]5.Fiatuoluntastua;sicutinceloetinterra.Panemnostrumcottidianumdanobis
hodie. SanguineChristipacificatasuntomniauelincelo,etinterra. Sanctificatumest
celum,deiectusestdiabolus,ubiuersaturhomo,quemilledecepit.6.Dixiuobis,quod
anteuerbaChristiquodofferturpanisdicatur.UbiuerbaChristidepromptafuerint,non
iam panis sed corpus dicitur. Quare ergo in oratione dominica ait: Panem nostrum?
PanemdixitquippesedEPIOUSIONhocestsupersubstantialem.
 987

P.3.D.2. C. LXXXIV. Veram Christi carnem, et uerum Christi sanguinem

manducamusetbibimus.

IdeminlibroVII.XXV.Pars.SicutestuerusDeifiliusDominusIesusChristus,non
quemadmodumhominespergratiam,sedquasifiliusexsubstantiapatris:itaueraChristi
caro,sicutipsedixit,quamaccipimus,etuerussanguiseiusestpotus.Item:1.Ego
sum, inquit, panis uiuus, qui de celo descendi. Sed caro non descendit de celo.
Quomodo ergo descendit de celo panis uiuus? quia idem Dominus Iesus consors est
diuinitatis,etcorporis.Ettu,quiaccipiscarnem,diuinaeeiussubstantiaeinilloparticipas
alimento.

P.3.D.2.C.LXXXV.Insacrificiononcorporalem,sedspiritualemescamaccipimus.

Iteminlibrodemisteriis.[cap.9.]InillosacramentoChristusest,quiaChristicorpus
est.Nonergocorporalisesca,sedspiritualis.UndeetApostolusdetipoeiusait,quiapatres
nostrieandemescamspiritalemmanducauerunt.CorpusenimDiecorpusestspirituale:
corpusChristicorpusestdiuinispiritus.

P.3.D.2. C. LXXXVI. Carnem a Christo susceptam, et corpus transfiguratum in

altariofferimus.

IdeminsermonedeAbeletCayn.Sicredis,aChristo,carnemessesusceptam,et
offeras transfiguratum corpus inaltari, nectamendistinguis naturamuerbietcorporis,
diciturtibi:Sirecteofferas,recteautemnondiuidas,peccasti.

P.3.D.2.C.LXXXVII.IncenaChristusfuitconuiuaetconuiuium.

ItemIeronimusadHeldibiam[quaest.II.]NecMoysesdedituobispanemuerum,sed
DominusIesusipseconuiuaetconuiuium,ipsecomedens,etquicomeditur.

P.3.D.2.C.LXXXVIII.InueritatesuicorporisetsanguinisChristussuisdiscipulis
presentauitquodMelchisedechsacramentaliterobtulit.

Item superMattheum. [lib.IV.adc.26.]Accipite etcomedite. Hocestcorpus

meum. Postquam tipicum fuerat pasca conpletum, et agni carnes cum Apostolis
comederat, assumpsit panem, qui confortator est hominis, et ad uerum Pascae transit
sacramentum,ut,quomodoinprefigurationeeiusMelchisedechpanemetuinumofferens
fecerat,ipsequoqueinueritatesuicorporisetsanguinisrepresentaret.

P.3.D.2.C.LXXXIX.Christusidemestsacerdosetsacrificium.

IdeminlibrodemembrisDomini.SacerdosDeipatrisdiciturfiliusDei,secundum
humanitatem,inquasepronobisacceptabilesacrificiumDeoobtulit,utipsesitsacerdos,
quiestsacrificium.
 988

P.3.D.2.C.XC.Iudeicredentesbiberuntsanguinem,quemincrucefuderunt.

ItemAugustinusdeutilitateagendaepenitenciae.TunceisPetrusannunciauiteum
colendum,quemcrucifixerunt,uteiusiamsanguinembiberentcredentes,quemfuderant
seuientes.

P.3.D.2.C.XCI.Corpus,quodexVirginesumptumest,afidelibusaccipitur.

IdeminepistolaadIreneum.Corporeumilludmannanuncesttantiresmiraculi,quia
uenitquodperfectumest;perfectumautempanisdecelocorpusexVirgine.

P.3.D.2. C. XCII. Verum Christi corpus, uerumque eius sanguinem cottidie

manducamusetbibimus.

IdeminpsalmoXXXIII.omeliaII.AccesseruntIudeiadIesum,utcrucifigerent;nos
accedamus, utcorpus eius et sanguinem accipiamus. Item: 1. Vere magnus Deus et
magnamisericordiaeius,quinobisdeditcorpussuummanducare,inquotantaperpessus
est,etsanguinemsuumbibere.IteminPsalmo27.adIudeos:2.Iametsecuribibite
sanguinem,quemfudistis.Psalmo75.:3.Ipsumsanguinem,quemperinsaniamfuderunt,
pergratiambiberunt.Psalmo28.:4.DecarneMariaecarnemaccepit,etipsamcarnemad
manducandum ad salutem dedit. Nemo autem carnem illam manducat, nisi prius
adorauerit.Psalmo33.:5.Dauidferebaturmanibussuis.Manibussuisnemoportatur.
QuomodointelligaturinipsoDauid,secundumliteramnoninuenimus:inChristoautem
inuenimus.FerebaturenimChristusmanibussuis,quandoconmendansipsumcorpussuum
ait: Hocestcorpusmeum. Ferebaturenimilludcorpusinmanibussuis.Idemsuper
Iohannemtractatu35.:6.Quousquebiberentsanguinem,quemfuderant,desperauerunt.
IdeminPsalmo54.:7.IudeipascebanturtamquamdepenaDomini,etnosdecruce
Dominipascimur,quiacorpusipsiusmanducamus.Habentergoinpiiepulassuas,habent
piisuas.Beati,quiesuriuntetsitiuntiusticiam.

P.3.D.2.C.XCIII.Proinfirmantibuseucharistiasemperdebetesseparata.

ItemexConcilioWormaciensi.XXVI.Pars.Presbitereucharistiamsemperhabeat
paratam,ut,quandoquisinfirmatusfuerit,statimeumconmunicet,nesineconmunione
moriatur.

P.3.D.2.C.XCIV.Penitenciaeius,quinonbenesacrificiumcustodit.

ItemexConcilioAurelianensi.XXVII.Pars.Quibenenoncustodieritsacrificium,et
musuelaliudaliquodanimalilludcomederit,XL.diespeniteat.Quiautemperdideritillud
inecclesia,autparseiusceciderit,etinuentanonfuerit,XXX.diespeniteat.

P.3.D.2.C.XCV.Ystrionibussacranonconmittanturmisteria.

CiprianusEuricacioconfratrisalutem.[lib.I.ep.10.]XXVIII.Pars.Prodilectione
tuaconsulendummeexistimasti,fraterkarissime,quidmichiuideaturdeystrioneetmago
illo,quiapuduosconstitutusadhucinsuaeartisdedecoreperseuerat,etmagisteretdoctor
non erudiendorum, sed perdendorum puerorum, id, quod male didicit, ceteris quoque
insinuat: an talibus debeat sacra conmunio cum ceteris Christianis dari aut debeat
 989

conmunicareuobiscum?Putonecmaiestatidiuinae,neceuangelicaedisciplinaecongruere,
utpudorethonorecclesiaetamturpietinfamicontagionefedetur.

P.3.D.2.C.XCVI.Postconuersionemnonestdenegandagratiaconmunionis.

Item ex Concilio Cartaginensi III. [c. 35.] Scenicis atque ystrionibus, ceterisque
huiusmodipersonis,uelapostaticisconuersis,uelreuersis,adDeumgratiauelreconciliatio
nonnegetur.

P.3.D.2. C. XCVII. Presbiter in altari missam non celebret, in quo eadem die
episcopuscelebrauit.

ItemexConcilioUrbico.Inaltari,quomissamepiscopuscantauit,presbitereodie
aliamcelebrarenonpresumat.

P.3.DistinctioIII.

Gratianus.

P.3.D.3.C.I.Temporaferiandiinmissasuntlaicisannuncianda.

ItemexConcilioLugdunensi.I.Pars.Pronunciandumest,utscianttemporaferiandi
per annum, id est: omnem dominicam a uespera usque ad uesperam, ne a Iudaismo
capiantur.Feriandiueroperannumistisuntdies:NatalisDomini,S.Stephani,S.Iohannis
Euangelistae, Innocentium, S. Siluestri, Octauae Domini Theophaniae, Purificatio S.
Mariae,sanctumPascacumtotahebdomada,Rogationestribusdiebus,AscensioDomini,
sancti dies Pentecostes, S. Iohannis Baptistae, duodecim Apostolorum, et maxime
sanctorum Petri et Pauli, qui mundum sua predicatione illuminauerunt, S. Laurentii,
AsumptioS.Mariae,NatiuitasS.Mariae,Dedicatio,S.MichaelisArchangeli,Dedicatio
cuiuscumqueoratorii,etomniumsanctorum,etS.Martini,etillaefestiuitates,quassinguli
episcopi in suis episcopiis cum populo collaudauerint, que uicinis tantum
circummorantibusindicendaesunt,nongeneraliteromnibus.Reliquaeuerofestiuitatesper
annumnonsuntcogendaeadferiandum,necprohibendae.Indictumueroieiuniumquando
fueritdenunciatum,abomnibusobseruetur.

P.3.D.3.C.II.Insanctorumsolempnitatibusdiuinisoffitiis,nonsaltationibusuel
cantilenis,populidebentuacare.

ItemexConcilioTolletanoIV.[c.23.]Irreligiosaconsuetudoest,quamuulgusper
sanctorum solempnitates agere consueuit. Populi, qui debent diuina offitia attendere,
saltationibus turpibus inuigilant cantica, non solum mala canentes, sed et religiosorum
offitiis perstrepunt. Hoc etenim, ut ab omnibus prouinciis depellatur, sacerdotum et
iudicumaconciliosanctocuraeconmittitur.

P.3.D.3.C.III.AnteAscensionemDominitribusdiebuslitaniaecelebrentur.

Item ex Concilio Aurelianensi. [I. c. 29.] Rogationes, id est letanias, ante

AscensionemDominiplacuitcelebrariita,utpremissumtriduanumieiuniumindominicae
Ascensionissolempnitatesoluatur.Perquodtriduumseruietancillaeabopererelaxentur,
 990

quomagisplebsuniuersaconueniat.Quotriduoomnesabstineant,etquadragesimalibus
cibisutantur.

P.3.D.3.C.IV.Episcopusdiedominiconondesitecclesiae.

Itemexeodem.[c.33.]Episcopus,siinfirmitatenonfueritinpeditus,ecclesiae,cui
proximusfuerit,diedominicodeessenondebet.

P.3.D.3.C.V.Hosdiesciuibusinuillacelebrarenonlicet.

Item ex eodem. [c. 27.] Nulli ciuium umquam Pascae, Natalis Domini, uel
Quadragesimae solempnitatem in uilla liceat celebrare, nisi quem infirmitas probabitur
tenuisse.

P.3.D.3.C.VI.AntesolempnitatemPascaeQuadragesimaestcelebranda.

Item ex eodem. [c. 26.] Sacerdotibus omnibus decretum est, ut ante Pascae
solempnitatemnonQuinquagesima,sedQuadragesimateneatur.

P.3.D.3.C.VII.QuintaferiaultimaeseptimanaeQuadragesimaeieiuniumsoluinon
licet.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.50.]Nonliceatquintaferia,fratres,nouissimae
septimanae ieiunium soluere, et omnem Quadragesimam exhonorare, sed sincere
abstinentestotamQuadragesimamperexire.

P.3.D.3.C.VIII.Deeodem.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 50.] Non oportet in Quadragesima quinta feria
ultimaehebdomadaeieiuniumdissolui,ettotamQuadragesimaminhonorari;sedpertotos
diesieiunare,etescisabstinentiaeconuenientibus,idestaridioribus,uti.

P.3.D.3.C.IX.ExceptisdiebusdominicisinQuadragesimanonsoluaturieiunium.

Item ex Concilio Agatensi. [c. 12.] Placuit, ut omnes ecclesiae, exceptis diebus
dominicis, in quadragesima etiam die sabbati sacerdotali oratione et discretionis
conmunioneieiunent.

P.3.D.3.C.X.Necindiedominica,necindiebusPentecostesinorationegenua
flectantur.

Item ex Concilio Niceno. [c. 20.] Quoniam sunt in die dominica quidam ad
orationemgenuaflectentes,etindiebusPentecostes,proptereaitaquestatutumestasancta
sinodo,(quoniamconsona,etconueniensconsuetudoperomnesecclesiascustodiendaest),
utstantesadorationemDominouotareddamus.
 991

P.3.D.3.C.XI.Quotemporeabesucarniumsitabstinendum.

ItemLeoIV.II.Pars.Deesucarniumapudnosuetustissima,etnoninprobanda
traditiosempertenendaest,utacenaetermino,quefitinprincipionoctisquartaeferiae,
quelucescitinquartaferia,usqueindiluculumquintaeferiae,etsimiliteracenanoctis
sextaeferiae,quelucescitinsextaferia,noninperiteieiunatiousqueadsabbatilucem,
quantumdedieipartealiquisieiunaremalueritueldebuerit,protendatur.

P.3.D.3. C. XII. Nec die sabbati feriandum, nec die dominico lauacrum est
prohibendum.

ItemGregoriusdilectissimisciuibusRomae.[lib.XI.epist.3.]III.Pars.Peruenitad
me, quosdam peruersi spiritus homines praua inter uos aliqua et sanctae fidei aduersa
seminasse,itautindiesabbatialiquidoperariprohiberent.Quosquidaliudnisiantichristi
predicatoresdixerimus?quiueniensdiemsabbatumatquedominicumabomnifacietopere
custodiri.Quiaenimmoriseetresurgeresimulat,haberiuultinuenerationedominicum
diem; et quia populum iudaizare conpellit, ut exteriorem ritum legis reuocet, et sibi
Iudeorumperfidiamsubdat,coliuultsabbatum.1.Aliudquoqueadmeperlatumest,
uobis a peruersis hominibus esse predicatum, ut dominico die nullus debeat lauari. Et
quidemsiproluxuriaetprouoluptatelauariquisappetit,hocfierinecreliquodiequolibet
concedimus.Siautempronecessitatecorporishocnecdiedominicoprohibemus.

P.3.D.3.C.XIII.Obreuerentiamsepulturaedominicaesabbatoieiunaredebemus.

Item Innocentius Papa. [ep. I. ad Decentium, c. 4.] IV. Pars. Sabbato uero
ieiunandumesse,ratioeuidentissimademonstrat.Nam,sidiemdominicamobuenerabilem
resurrectionemDomininostriIesuChristinonsoluminPascacelebramus,uerumetiamper
singulas hebdomadas ipsius diei imaginem frequentamus, ac sicut sexta feria propter
passionem Domini ieiunamus, sabbatum pretermittere non debemus, quoniam inter
tristiciametleticiamtemporisilliusuideturinclusum.Namutiqueconstat,Apostolosbiduo
isto et in merore fuisse, et propter metum Iudeorum se occuluisse. Quod utique non
dubiumestintantumeosieiunassebiduomemorato,uttraditioecclesiaehabeatistobiduo
sacramentapenitusnoncelebrari.Queetiamformapersingulastenendaesthebdomadas
propterid,quodconmemoratiodieiilliussemperestcelebranda.Quodsiputantsemel
atqueunosabbatoieiunandum,ergoetdominica,etsextaferiasemelinPascaeritutique
celebranda.

P.3.D.3.C.XIV.Diedominicaetquintaferianonestcelebrandumieiunium.

Item Melciades Papa. [ad Episcopos Hispaniarum, cap 3.] V. Pars. Ieiunium
dominicidiei,etquintaeferiaenemocelebraredebet,utinterieiuniumChristianorumet
gentilium et ueraciter credentium et infidelium atque hereticorum, uera et non falsa
discretiohabeatur.

P.3.D.3.C.XV.Deeodem.

ItemexConcilioCesaraugustano.[c.2.]Nequisieiunetdiedominicacausatimoris,
autpersuasionis,necQuadragesimarumdiebusabecclesiisfidelesdesint,nechabitentin
cubiculorum latibulis, acmontium, quiinsuspicionibus perseuerant; sedexemplum ac
 992

preceptumcustodiantsacerdotum,etadalienasuillasagendorumconuentuumcausanon
conueniant.Abuniuersisepiscopisdictumest:Anathemasitquihocconmiserit.

P.3.D.3.C.XVI.Quartaetsextaferiasuntsoluendaieiunia.

ItemexdictisS.Apollonii.VI.Pars.Ieiuniasanelegitima,idestquartaetsextaferia,
nonsuntsoluenda,nisigrandisaliquanecessitasfuerit,quiaquartaferiaIudastraditionem
Dominicogitauit,etsextaferiacrucifixusestSaluator.Videbiturergo,quiinhisdiebus
sine necessitate soluerit statuta ieiunia, uel cum tradente tradere Saluatorem, uel cum
crucifigentibus crucifigere. Die autem dominica nichil aliud agendum est, nisi Deo
uacandum.Nullaoperatioinilladiesanctaagatur,nisitantumymnis,etpsalmis,etcanticis
spiritualibusdiesillatransigatur.

P.3.D.3. C. XVII. Quinta feria ultimae hebdomadae quadragesimae penitentes

remissionemaccipiant.

ItemInnocentius.[ep.I.adDecentiumc.7.]VII.Pars.Depenitentibusuero,quisiue
ex grauioribus conmissis, siue ex leuioribus penitenciam gerunt, si nulla interueniat
egritudo, quinta feria ante Pasca eis remittendum, Romanae ecclesiae consuetudo
demonstrat. 1. Ceterum de pondere estimando delictorum sacerdotis est iudicare, ut
attendatadconfessionempenitentis,etadfletusatquelacrimascorrigentis.2.Sanesi
quisinegritudineminciderit,atqueusqueaddesperationemdeuenerit,esteiantetempus
Pascaerelaxandum,nedeseculoabsqueconmunionediscedat.

P.3.D.3.C.XVIII.Singulisannisquintaferiaultimaehebdomadaequinquagesimae
nouumcrismaconficiatur.

ItemFabianusPapaorientalibusEpiscopis.[epist.II.]VIII.Pars.Litterisuestrisinter
ceterainsertuminuenimus,quosdamreligionisuestraeepiscoposauestronostroqueordine
discrepare,etnonpersingulosannosincenaDominicrismaconficere.Errantueroquitalia
excogitant,etmenteuesanapotius,quamrectasentienteshecfacereaudent.1.Sicut
enimipsiusdieisolempnitaspersingulosannosestcelebranda,itaipsiussancticrismatis
confectio per singulos annos est agenda, et de anno in annum renouanda, et fidelibus
tradendum, quia nouum sacramentum est et per singulos annos, in iam dicta die
innouandum, et uetus in sanctis ecclesiis cremandum. Ista a sanctis Apostolis et
successoribuseorumaccepimus,uobisquetenendamandamus.

P.3.D.3.C.XIX.Serueturabomnibusfestiuitasinuentionisdominicaecrucis.

ItemEusebiusPapa.[epist.III.]IX. Pars.CrucisDomininostriIesuChristi,que
nuper,nobisgubernaculasanctaeRomanaeecclesiaetenentibus,quintononasMaiiinuenta
est,inpredictoKalendarumdieinuentionisfestumuobissolempnitercelebraremandamus.

P.3.D.3.C.XX.Quaresitinstitutum,utaquasaleconspersasanctificetur.

ItemAlexanderPapaV.aPetro.[epist.I.c.5.] X.Pars.Aquamsaleconspersam
populisbenedicimus,uteacunctiaspersisanctificenturetpurificentur.Quodetomnibus
sacerdotibus faciendum esse mandamus. Nam si cinis uitulae aspersus populum
sanctificabatatquemundabat:multomagisaquasaleaspersa,diuinisqueprecibussacrata,
 993

populumsanctificatatquemundat.Et,sisaleaspersoperHeliseumprophetamsterilitas
aquae sanata est: quanto magis diuinis precibus sacratus sterilitatem rerum aufert
humanarum,etcoinquinatossanctificat,etpurgat,etceterabonamultiplicat,etinsidias
diaboliauertit,etafantasmatisuersutiishominesdefendit?

P.3.D.3.C.XXI.NonnisidiedominicosanctumPascacelebretur.

Item Pius Papa IX. a Petro Apostolo, in primo suorum decretalium. Nosse uos
uolumus,quodPascaDominidiedominicoannuistemporibussitcelebrandum.Istisenim
temporibusHermesdoctorfideietscripturaeinternoseffulsit.EtlicetnosidemPasca
predictodiecelebraremus,tamenquiaquidamindedubitabant,adcorroborandasanimas
eorumeidemHermaeangelusDominiinhabitupastorisapparuit,etprecepitei,utPasca
Domini die dominico ab omnibus celebraretur. Unde et nos apostolica auctoritate
instituimus,omneseademseruaredebere,quiaetnoseademseruamus,necdebetisacapite
quoquomododiscedere.

P.3.D.3.C.XXII.Nonnisidominicosanctumpascacelebretur.

ItemVictorPapaXIII.aPetro,inprimodecretalisuo.CelebritatemsanctiPascaedie
debere,etpredecessoresnostriiamstatuerunt,etosilludeademdiesolempnitercelebrare
mandamus,quianondecet,utmembraacapitediscrepent,autalitergerant.AXIV.uero
lunaprimimensisusqueadXXI.diemeiusdemmensiseademcelebreturfestiuitas.1.
Eodem quoque tempore baptisma celebrandum est catholicum. Sed tamen, si necesse
fuerit, autmortis periculum ingruerit, gentiles adfidem uenientes quocumquelocouel
momento, ubicumque euenerit, siue in flumine, siue in mari, siue in fontibus, tantum
Christianaecredulitatisconfessioneclarificatibaptizentur.Ipsisetiamquodinbaptismo
pollicitisuntsummopereattendendumest,nenoninfideles,sedfidelesinueniantur.Ipsi
uero, qui infidelitatis nota asperguntur, infames efficiuntur, atque inter fideles minime
reputantur.2.Hecuerostatutanulladebentinprobitateconuelli,nullanouitatemutari,
quiaaliaratioestcausarumsecularium,aliadiuinarum.

P.3.D.3.C.XXIII.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.65.]Pascaesolempnitasunodieettempore
celebrandaest.

P.3.D.3. C. XXIV. Dies Pascae, et concilii, formatarum subscriptione omnibus

intimetur.

Item ex Concilio Cartaginensi V. [c. 7.] Placuit, ut dies uenerabilis Pascae

formatarum subscriptione omnibus intimetur; dies uero concilii XI. Kal. Nouembris
seruetur. Scribendum est etiam ad singularum quarumque prouinciarum primates, ut,
quandoapudseconciliacongregant,istumdiemnoninpediant.

P.3.D.3. C. XXV. Cum in concilio omnia statuta fuerint, uenturum Pasca

annuncietur.

Item ex Concilio Bracarensi II. [c. 9.] Placuit, ut post, quam omnia in concilio
sacerdotum fuerint ordinata, illud omnimodis obseruetur, ut superuenturum ipsius anni
 994

Pasca quo Kalendarum die uel quota luna debeat suscipi, a metropolitano episcopo
intimetur.Quodceteriepiscopiuelclerusreliquusbreuiculosubnotantes,unusquisquein
suaecclesiaaduenienteNatalisDominidieposteuangelicamlectionempopuloannuncient.

P.3.D.3. C. XXVI. Per orbem uniuersum uno die, et eodem tempore Pasca
celebretur.

Item ex Concilio Arelatensi I., quod confirmauit Papa Siluester. [c. 1.] De
obseruatione Pascae Dominicae statuimus, ut uno die et tempore per omnem orbem
obseruetur,etiuxtaconsuetudinemlitteraeadomnesdirigantur.

P.3.D.3.C.XXVII.Deimaginibussanctorumnonuiolandis.

ItemGregoriusSereno,EpiscopoMassiliensi.[lib.IX.epist9.]XII.Pars.Perlatum
ad nos fuerat, quod inconsiderato zelo succensus sanctorum imagines sub hac quasi
excusatione, ne adorari debuissent, confregeris. Et quidem, quia eas adorari uetuisses,
omnino laudauimus, fregisse uero reprehendimus. Dic, frater, a quo factum sacerdote
aliquando auditum quod fecisti? Aliud enim est picturam adorare: aliud per picturae
historiamquidsitadorandumaddiscere.Namquodlegentibusscriptura,hocidiotisprestat
picturacernentibus,quiainipsaignorantesuidentquodsequidebeant,inipsaleguntqui
litterasnesciunt.Undeetprecipuegentibusprolectionepicturaest.

P.3.D.3.C.XXVIII.Imaginessanctorummemoriasuntetrecordatiopreteritorum.

ItemexVII.Sinodo,[actione6.]VenerabilesimaginesChristianinondeosappellant,
neque seruiunt eis, ut diis, neque spem salutis ponunt in eis, neque ab eis expectant
futurum iudicium: sed ad memoriam et recordationem primitiuorum uenerantur eas et
adorant,sednonseruiunteiscultudiuino,necalicuicreaturae.

P.3.D.3.C.XXIX.Noninagni,sedinhominisspecieChristusestfigurandus.

ItemAdrianusPapaTharasioPatriarchae.[inactioneII.eiusdemVII.Synodi]XIII.
Pars.Sextamsanctamsinodumrecipiocumomnibuscanonibussuis,inquibusdicitur:In
quibusscripturissanctarumimaginumagnusprecursorisdigitoostensusdepingitur,quiin
figuram transit gratiae, uerum nobis per legem Moysi premonstrans agnum Iesum
ChristumDominumnostrum.Antiquisergofigurisetumbris,adueritatisprefigurationem
ecclesiae sanctae traditis, uale dicentes, gratiam et ueritatem preferimus, et sicut
plenitudinem legis recipimus. Verum igitur agnum Dominum nostrum Iesum Christum
secundum imaginem humanam amodo etiam in imaginibus pro ueteri agno depingi
iubemus.

P.3.D.3.C.XXX.DefideTrinitatisetUnitatisinuiolabiliterseruanda.

ItemAugustinusinlibro[I.]deTrinitate.[c.4.]Omnes,quoslegerepotui,quiante
me scripserunt de Trinitate, que Deus est, diuinorum librorum ueterum et nouorum
catholicitractatores,hocintenderuntsecundumscripturasdocere,quodPater,etFilius,et
Spiritus sanctus unius eiusdemque substantiae inseparabili equalitate diuinam insinuant
unitatem,ideoquenonsinttresDii,sedunusDeus,quamuisPaterFiliumgenuerit,etideo
FiliusnonsitquiPaterest,FiliusqueaPatresitgenitus,etideoPaternonsitquiFiliusest,
 995

SpiritusquesanctusnecPatersit,necFilius,sedtantummodoPatrisetFiliiSpiritus,etPatri
et Filio etiam ipse coequalis, et ad Trinitatis pertinens unitatem; non tamen eandem
TrinitatemnatamdeVirgineMaria,etsubPontioPilatocrucifixametsepultamettercia
dieresurrexisse,etincelumascendisse,sedtantummodoFilium;neceandemTrinitatem
descendisse in specie columbae super Iesum baptizatum, aut die Pentecostes post
ascensionemDominisonitufactodecelo,quasiferreturflatusuehemens,etlinguisdiuisis,
uelutignis,sedtantummodoSpiritumsanctum;neceandemTrinitatemdixissedecelo:
Tuesfiliusmeus,siuecumbaptizatusestaIohanne,siueinmonte,quandocumillo
eranttresdiscipuli,autquandosonuituoxdicens:Etclarificaui,etiterumclarificabo:
sedtantummodoPatrisuocemfuissefactamadFilium,quamuisPateretFilius,etSpiritus
sanctus,sicutinseparabilessunt,itainseparabiliteroperentur.

P.3.DistinctioIV.

Gratianus.

P.3.D.4.C.I.Sinesacramentouisibilietfideinuisibilinemosaluatur.

Idem super Iohannem I. Pars. Necessarium est uisibile sacramentum aquae ad

ablutionem uisibilis corporis, sicut necessaria est doctrina inuisibilis fidei ad
sanctificationem inuisibilis animae. Idem: 1. Renascitur homo ex aqua, uisibili
sacramento,etspiritu,inuisibiliscilicetintellectu,utsimbolumbaptismiuisibiliteraccipiat,
etspiritualemintellectumipsiussimbolipercipiat.VelexaquauisibilietSpiritusancto.

P.3.D.4.C.II.Inbaptismateconcupiscentiaexstinguitur,nonutnonsit,sedutnon
obsit.

Ideminlibro[I.]debaptismoparuulorum.[c.39.]PerbaptismumChristiidagitur,ut
caropeccatieuacuetur.Nonsicautemeuacuatur,utincarneconcupiscentiainnatanonsit:
sedneobsit.Namsipostbaptismum,adetatemnaturalemperuenerint,ibihabentcumqua
pugnenteamqueDeoadiuuantesuperent,sinongratiaminuacuumsusceperint.Namnec
adultis idprestaturinbaptismo,nisifortemiraculoDei,utlexpeccati, repugnans legi
mentis penitus exstinguatur, et non sit: sed, ut quicquid ab homine dictum, factum,
cogitatum est, cum eidem concupiscentiae subiecta mente seruiret, totum aboleatur, et
quasifactumnonsithabeatur.

P.3.D.4.C.III.Quiexuiroetmuliereconcipitur,cumoriginalipeccatonascitur,nec
sinebaptismatesaluatur.

IdemadPetrumDiaconum,[c.26.]Firmissimetene,etnullatenusdubites,omnem
hominem, qui per concubitum uiri et mulieris concipitur, cum originali peccato nasci,
inpietatisubditum,mortiquesubiectum,etobhocnaturaliternasciiraefilium,dequadicit
Apostolus:Eramusenimnaturafiliiirae,sicutetceteri.Aquairanullusliberatur,nisi
per fidem mediatoris hominis Iesu Christi. 1. Firmissime tene, non solum homines
rationeutentes,uerumetiamparuulos,quisiueinuterismatrumuiuereincipiunt,etibi
moriuntur,siueiamdematribusnatisinebaptismatissacramento,quoddaturinnomine
Patris,etFilii,etSpiritussancti,dehocseculotranseunt,sempiternoignepuniendos;quia,
etsi peccatum propriae actionis nullum habent, originalis tamen peccati dampnationem
carnaliconceptioneexnatiuitatetraxerunt.
 996

P.3.D.4.C.IV.Deeodem.

Item Iohannes Crisostomus. Non potest quis gratiam uitae celestis accipere, nisi
purgatusfueritabomnisordepeccatiperpenitenciaeconfessionem,perdonumbaptismi
salutarisDominietsaluatorisnostriIesuChristi,quiestbenedictusinseculaseculorum.

P.3.D.4.C.V. Sicut nuncinbaptismate, itaolim incircumcisione remittebantur

peccata.

ItemGregoriusinMoralibus.[lib.IV.c.2.]Quodapudnosualetaquabaptismatis,
hocegitapudueteresuelproparuulissolafides,uelpromaioribusuirtussacrificii,uelpro
his,quidestirpeAbrahaeprodierunt,misteriumcircumcisionis.

P.3.D.4. C. VI. Originale peccatum nunc in baptismate, olim in circumcisione

remittebatur.

ItemAugustinusadValeriumcontraIulianum.[lib.II.c.11]Exquoinstitutaest
circumcisio in populo Dei (quod erat tunc signaculum fidei iusticiae Dei) ad
sanctificationem purgationis ualebat paruulis originalis ueterisque peccati, sicut etiam
baptismusexilloualerecepitadinnouationemhominis,exquoconstitutusest.

P.3.D.4.C.VII.Paruulisinfideofferentiumprodestfides.

Idem de libero arbitrio, libro III. [c. 23.] Illud perscrutari homines solent,
sacramentumbaptismiChristiquidprositparuulis,cumeoacceptoplerumquemoriuntur
prius,quamexsequicquampotuerintcognoscere.Quainresatispierectequecreditur
prodesseparuulofideseorum,aquibusconsecrandusoffertur.Ethocecclesiaeconmendat
auctoritas,utexeoquisquesentiatquidsibiprositfidessua,quandoinaliorumquoque
beneficio,quipropriamnondumhabentpotestatem,conmodasit.

P.3.D.4.C.VIII.Perfidemetbaptismaiustificamurapeccatis.

Idem de baptismo paruulorum. [lib. I. c. 32. et 33.] Filius Dei carnem peccati
suscepit,etpenamsineculpa,utincarnepeccatietculpasoluereturetpena.Perfidem
ergo et baptismum eius homo a peccato per iustificationem, et a morte liberatur per
resurrectionem. 1. Paruuli etiam baptizati inter credentes reputantur per sacramenti
uirtutem,etofferentiumresponsionem.Quiuerononsuntbaptizati,internoncredentes
iudicanturexeuangelioIohannis:NisiquisrenatusfueritexaquaetSpiritusancto,non
potestintroireinregnumDei.

P.3.D.4.C.IX.Peraquambaptismideterrenofithomocelestis.

ItemAmbrosiusinlibro[I.]desacramentis.[c.4.et5.]Peraquambaptismitransitus
est deterrenis adcelestia.IdeoPasca,transitus dicitur,hictransitusestdepeccato ad
uitam, deculpaadgratiam,deinquinamentoadsanctificationem.Quiperhancaquam
transit,nonmoritur,sedresurgit. 1.Nonomnisaquasanat,sedilla,quehabetgratiam
Christi.Aliudestelementum,aliudestconsecratio.Nonsanataqua,nisiSpiritussanctus
descendat,etconsecretaquamillam,sicutlegitur,quia,cumChristusformambaptismatis
daret,uenitadIohannem,etaitilliIohannes:Egoatedebeobaptizari,ettuuenisadme?
 997

respondit Iesus: Sic decet nos inplere omnem iusticiam. Vide,que omnis iusticia sit.
Christus ad baptismum descendit non ut caro mundaretur, quam suscepit de nostra
condicione.NonenimablutiopeccatiChristonecessariafuit,quipeccatumnonfecit;sed
nobiseratnecessaria,quipeccatoeramusobnoxii. 2.DescenditChristus:descenditet
Spiritussanctus.QuareautempriordescenditChristus,posteaSpiritussanctus,cumforma
etususbaptismihochabeat,utantefonsconsecretur,ettuncdescendatbaptizandus?3.
Christus autem ante descendit, secutus est Spiritus; sanctus? ut numquam ipse egere
sanctificationismisteriouideretur,sedutsanctificaretipse,sanctificaretetSpiritussanctus.

P.3.D.4.C.X.Aquabaptisminonpurgaretpeccata,nisitactudominicicorporis
essetsanctificata.

ItemIohannesCrisostomus.Numquamaquaebaptismipurgarepeccatacredentium
possentnisitactudominicicorporissanctificataefuissent.

P.3.D.4.C.XI.GeneralebaptismanonnisisabbatosanctoPascaeetPentecostes
celebretur.

ItemSiriciusPapaYmerioTerraconensi,[epist.I.]II.Pars.Nonrationeauctoritatis
alicuius, sed sola temeritate presumitur, ut passim et libere in natiuitate Christi, seu
Apparitione, nec non Apostolorum seu martirum festiuitatibus, innumerae plebes
baptizentur, cum sibi hoc priuilegium apud nos, et apud omnes ecclesias dominicum
specialiterPascadefendatcumsuoPentecosten.

P.3.D.4.C.XII.Deeodem.

ItemLeoPapauniuersisEpiscopisperSiciliamconstitutis.[epist.IV.c.5.]Duo
tempora,idestPascaetPentecosten,adbaptizandumaRomanoPontificelegitimasunt
prefixa.Unde,quiamanifestissimepatet,baptizandisinecclesiaelectishecduotempora,
dequibuslocutisumus,esselegitima,dilectionemuestrammonemus,utnullosaliosdies
huicobseruantiaemisceatis.

P.3.D.4.C.XIII.Quareinpredictistemporibusbaptismacelebretur.

Idem. [in eadem epistola c. 3.] Proprie in morte crucifixi, et in resurrectione ex

mortuispotenciabaptisminouamcreaturamcondiditexuetere,utinrenascentibusetmors
Christioperetur,etuita,dicenteapostolo:Anignoratis,quia,quicumquebaptizatisumus
in Christo Iesu, in morte ipsius baptizati sumus? consepulti enim sumus cum illo per
baptismuminmorte,utquomodoChristussurrexitamortuispergloriampatris,itaetnos
in nouitate uitae ambulemus. Si enim conplantati facti sumus similitudini mortis eius,
simuletresurrectioniserimus,etcetera,quelatiusmagistergentiumadconmendandum
sacramentumbaptismatisdisputauit,utappareret,exhuiusdoctrinaespirituregenerandis
filiishominum,etinDeifiliosadoptandisillumdiemetilludtempuselectum,inquoper
similitudinemformamquemisteriiea,quegerunturinmembris,his,queinipsosuntcapite
gesta, congruere, dum in baptismatis regula et mors interuenit interfectione peccati, et
sepulturamimitaturtriduanamtrinadimersio,etabaquiseleuatioresurgentisinstarestde
sepulchro.Ipsaigiturqualitasoperisdocet,celebrandaegeneralitergratiaediemlegitimum
eum esse, in quo orta est et uirtus muneris, et species actionis. 1. Ad cuius rei
confirmationemplurimumualetquodipseDominusIesusChristuspostquamresurrexita
 998

mortuis,discipulissuis(inquibusomnesecclesiarumpresulesdocebantur)etformamet
potestatem tradiditbaptizandi, dicens:Euntes doceteomnesgentes,baptizantes eosin
nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti. De quo utique eos etiam ante passionem
potuisset instruere, nisi proprie uoluisset intelligi, regenerationis gratiam ex sua
resurrectionecepisse.2.AdditursanehuicobseruantiaeetiamPentecostesexaduentu
Spiritussanctisacrasolempnitas,quedepascalisfestipendetarticulo,et,cumadaliosdies
alia festa pertineant, hec semper ad eum diem, qui resurrectione Domini est insignis,
occurrit,porrigensquodammodoauxiliantisgratiaemanum,eteos,quosadiePascaeaut
molestia infirmitatis, aut longinquitas itineris, aut nauigationis difficultas interclusit,
inuitat, utquibuslibetnecessitatibus inpediti desideriisuieffectumdonoSpiritus sancti
consequantur.3.Hocautemnosnonexnostrapersuasionedefendere,sedexapostolica
auctoritateseruare,satisidoneoprobamusexemplo,sequentesB.Petrumapostolum,quiin
ipsodie,quoomnemcredentiumnumerumpromissusSpiritus sanctirepleuitaduentus,
triummiliumpopulumsuapredicationeconuersumlauacrobaptismatisconsecrauit.Quod
sanctascriptura,queApostolorumactuscontinet,fidelihistoriadocet,dicens:Hisauditis
conpunctisuntcorde,etdixeruntadPetrumetadreliquosApostolos:Quidfaciemusuiri
fratres?Petrusautemadillospenitenciam,inquit,agite,etbaptizeturunusquisqueuestrum
innomineDomininostriIesuChristiinremissionempeccatorumuestrorum,etaccipietis
donumSpiritussancti.

[P.3.D.4.C.XIV.]

Item. Si quis autem Epiphaniae festiuitatem (que in suo ordine debito honore
uenerandaest)obhocestimatpriuilegiumhaberebaptismatis,quiahocquidamputant,
quodineademdieDominusadbaptismumsanctiIohannisaccesserit,sciatilliusbaptismi
aliamgratiam,aliamfuisserationem,necadeandempertinuisseuirtutem,quaperSpiritum
sanctumrenascunturdequibusdicitur:quinonexsanguinibus,nequeexuoluntatecarnis,
nequeexuoluntateuiri,sedexDeonatisunt.Dominusenimnulliusindigensremissione
peccati, nec querens remedium renascendi, sic uoluit baptizari, quomodo et uoluit
circumcidi, hostiamque pro emundatione offerri, ut qui factus erat ex muliere (sicut
Apostolusait)fieretsublege,quamnonueneratsoluere,sedinplereetinplendofinire,
sicutApostoluspredicat,dicens:FinisautemlegisChristusadiusticiamomnicredenti.
Baptismi autem sui in se condidit sacramentum, quia in omnibus primatum tenens se
docuitesseprincipium,ettuncregenerationispotenciamsanxit,quandodelatereipsius
profluxeruntsanguisredemptionisetaquabaptismatis.

P.3.D.4.C.XV.InsolempnitatepascalietPentecostescatecuminibaptizentur.

ItemexConcilioGerundensi.[c.4.]Decatecuminisbaptizandisiddecretumestutin
PascalifestiuitateuelPentecostes,adbaptizandumueniant;ceterissolempnitatibusinfirmi
tantumdebentbaptizari.

P.3.D.4.C.XVI.Necessitatecogentequolibettemporebaptizarelicet.

ItemLeoPapa.[epist.IV.c.6.] Hiquinecessitatemortis,egritudinis,obsidionis,
persecutionis,etnaufragiiurgentur,omnitemporedebentbaptizari.
 999

P.3.D.4. C. XVII. Nisi necessitate cogente preter Pasca et Pentecostem nullus

baptizarepresumat.

ItemGelasiusCleroetPlebiTarentino.Venerabilisbaptismisacramentumnisiin
festiuitate pascali et Pentecostes tradere non presumat episcopus; exceptis egritudine
laborantibus, quibus urgente mortis periculo talibus oportet, ne in eternum pereant,
remediissubueniri.

P.3.D.4.C.XVIII.Deeodem.

Idem.Baptizandisibiquispiamquocumquetemporenullamcredatinessefiduciam,
preter pascale festum, et Pentecostes uenerabile sacramentum, excepto dumtaxat
grauissimi languoris incursu, in quo uerendum est ne morbi crescente periculo sine
remediosalutarifortassisegrotansexitiopreuentusabscedat.

P.3.D.4.C.XIX.Nemonisisacerdosbaptizarepresumat.

ItemYsidorusdeoffitiis,libroII.c.24.Constat,baptismasolissacerdotibusesse
traditumeiusqueministeriumnecipsisdiaconibusexplereestlicitumabsqueepiscopouel
presbitero, nisi his procul absentibus ultima languoris cogat necessitas. Quod et laicis
fidelibusplerumquepermittitur.ItemGelasius:1.Diaconosquoquetunc,utsuprain
tractatuordinandorum,ubidereuerentiadiaconorumergasacerdotesagitur.

P.3.D.4.C.XX.Nonpresumatmulierbaptizare.

ItemexConcilioCartaginensiV.[c.99.et100.]III.Pars.Mulier,quamuisdoctaet
sancta, baptizare aliquos uel uiros docere in conuentu, non presumat. Gratian. Nisi
necessitatecogente.UndeUrbanusII.:Superquibusconsuluitetc.,utsupraintractatu
coniugii,ubideconpatribusagitur.

P.3.D.4.C.XXI.Etiamlaicinecessitatecogentebaptizarepossunt.

Item Augustinus ad Fortunatum. In necessitate, cum episcopi, aut presbiteri, aut

quilibet ministrorum non inueniuntur, et urget periculum eius, qui petit, ne sine isto
sacramentohancuitamfiniant,etiamlaicossoleredaresacramentum,quodacceperunt,
solemusaudire.
[PALEA.

P.3.D.4.C.XXII.Deeodem.

ItemexDecretoMartiniPapaeIII.Quicumquepresbiterinprouinciapropria,uelin
alia,uelubicumqueinuentusFuerit,conmendatumsibiinfirmumbaptizarenoluerit,uelpro
intentioneitineris,ueldealiaaliquaexcusatione,etsicsinebaptismomoritur,deponatur.]

P.3.D.4.C.XXIII.Nonreitereturbaptisma,quodapaganoministratur.

Ysidorus.RomanusPontifexnonhominemiudicat,quibaptizat,sedspiritumDei
subministraregratiambaptismi,licetpaganussit,quibaptizat.
 1000

P.3.D.4.C.XXIV.Deeodem.

Item Nykolaus ad consulta Bulgarorum, c. 4. A quodam Iudeo, nescitis utrum

Christiano,anpagano,multosinpatriauestrabaptizatosasseritis,etquidindesitagendum
consulitis.Hiprofecto,siinnomineS.Trinitatis,ueltantuminChristinomine,sicutin
Actibus Apostolorum legitur, baptizati sunt (unum quippe idemque est, ut sanctus
Ambrosiusexponit)quianonillorum,sedeiusest,rebaptizarinondebent.

P.3.D.4. C. XXV. Sicut per bonum, ita per malum ministrum eque baptisma
ministratur.

ItemAugustinuscontraCrescentiumGrammaticum.[lib.III.c.6.]Siinterbonos
ministros,cumsitaliusaliomelior,nonestmeliorbaptismus,quipermelioremdatur,
nullomodomalusest,quietiampermalumdatur,quandoidembaptismusdatur,etideo
perministrosdisparesDeimunusequaleest,quianonillorum,sedeiusest.

P.3.D.4. C. XXVI. Non merita ministrorum, sed uirtus Christi in baptismate

operatur.

IdemsuperIohannemparte1.tractatuV.[adc.1.]Baptismustalisest,qualisilleest,
incuiuspotestatedatur,nonqualisilleest,percuiusministeriumdatur.Item:1.Quid
noueratIohannesBaptista?Dominum.Quidnonnouerat?potestatembaptismidominiciin
nullumhominemtransituramaDomino,sedministeriumplanetransiturum;potestatema
Domino in neminem sed ministerium in bonos et malos. Non exhorreat columba
ministerium malorum; respiciat Domini potestatem. Quid tibi facit minister malus, ubi
bonusestDominus?Quidteinpeditmaliciosuspreco,ubibeniuolusestiudex?Item:2.
Nequequiplantatestaliquid,nequequirigat,sedquiincrementumdatDeus.Item:3.
Ergodico,etomnesnosdicimus,quiaiustosoportetesse,perquosbaptizatur,quiaiustos
oportetessetantiiudicisministros,siministrareiusteuoluerint.Siautemnoluerintesse
iustiquiincathedraMoysisedent,securummefecitmagistermeus,dequospirituseius
dicit:Hicest,quibaptizat.Item:4.Nontimeoadulterum,ebriosum,nonhomicidam,
quiacolumbamattendo,perquammichidicitur:Hicest,quibaptizat.

P.3.D.4.C.XXVII.Deeodem.

IdemintractatuVI.[adc.1.Iohannis.]Cumbaptizatmalusexaliquauelignorantia
ecclesiaeueltollerantia(autenimignoranturmali,auttolleraturpalea,quousqueinultimo
uentileturarea),illud,quoddatumest,unumest,necinparpropterinparesministros,sed
paretequalepropter:Hicest,quibaptizat.

P.3.D.4.C.XXVIII.Nonreiteraturbaptisma,quodinnomineS.Trinitatisprestatur.

Idemdeecclesiasticisregulis.[c.52.]Siquiapudilloshereticosbaptizatisunt,quiS.
Trinitatis confessione baptizant, et ueniunt ad catholicam fidem recipiantur quidem ut
baptizati, ne S. Trinitatis inuocatio uel confessio annulletur: sed doceantur integre et
instruantur,quodS.Trinitatismisteriuminecclesiateneatur,et,siconsentiuntcredere,uel
acquiescuntconfiteri,purgatifideiintegritatefirmenturmanusinpositione.Siueroparuuli
sunt et ebetes, qui doctrinam non capiant, respondeant pro illi quia eos offerunt iuxta
 1001

morembaptizandi,etsicpermanusinpositionemcrismateconmunicaticumeucharistiae
misteriisadmittantur.

P.3.D.4.C.XXIX.Deeodem.

IdemadOrosium. [inlib. LXV.Quaestionum dialog.quest.59.]Quamuis unum

baptismasit,ethereticorum,eorumscilicet,quiinnominePatris,etFilii,etSpiritussancti
baptizant et ecclesiae catholicae: tamen qui foris ecclesiam baptizantur, non sumunt
baptismumadsalutem,sedadperniciem,habentesnimiumformamsacramenti,uirtutem
autem eius abnegantes. Et ideo ecclesia eos non rebaptizat, quia in nomine Trinitatis
baptizatisunt.Etipsaestprofectoformasacramenti.Ideo,cumreuersifuerint,accipiant
uirtutemSpiritussancti,quam,quiforisecclesiambaptizantur,nondumhabent.

P.3.D.4.C.XXX.BaptizanturquitantuminnomineDominibaptizatiprobantur.

ItemPelagiusGaudentioEpiscopo.Sireuerahidehereticis,quiinlocisdilectioni
tuaeuicinisconmoraridicuntur,solummodoseinnomineDominibaptizatosfuisseforsitan
confitentur,sinecuiusquamdubitationisambiguoeosadcatholicamfidemuenientesS.
Trinitatisnominebaptizabis.Sinueroapuddilectionemtuameorum,quiconuertiuolunt,
manifesta confessione claruerit, quod in nomine Trinitatis fuerint baptizati, sola
reconciliationis gratia inpensa catholicae fidei sociare maturabis, ut tali dispensatione
seruatanichilaliter,quamquodeuangelicaiubetauctoritas,temeritatiscuiusquamspiritu
uideatureffectum.

P.3.D.4.C.XXXI.Anapprobeturbaptisma,quodanonbaptizatoprestatur.

ItemAugustinusdeunicobaptismo,libroVIII.[c.53.]IV.Pars.Soletetiamqueri,
utrumapprobandumsitbaptisma,quodabeo,quinonaccepit,accipitur,sifortehocaliqua
curiositatedidicit,quomododandumsit,etutrumnichilintersit,quoanimoaccipiatille,
cuidatur,cumsimulatione,ansinesimulatione;sicumsimulatione,utrumfallens,sicutin
ecclesia,uelinea,queputaturecclesia,aniocans,sicutinmimo.1.Verumtamen,siquis
meforteineoconcilioconstitutum,ubitaliumrerumquestiouersareturnonprecedentibus,
quorum sentencias sequi mallem, urgeret, ut dicerem quid ipse sentirem, si eo modo
affectusessem,quoeram,dumeadictarem,nequaquamdubitarem,haberebaptismumeos,
qui ubicumque et a quibuscumque illud uerbis euangelicis consecratum sine sua
simulatione et cum aliqua fide accepissent, quamquam eis ad salutem spiritualem non
prodesset, si karitate caruissent, qua catholicae inseruntur ecclesiae. Si enim habeam
fidem,utmontestransferam,karitatemautemnonhabeam,nichilsum;sicutiampreteritis
maiorum statutis non dubito, illos etiam habere baptismum quia quamuis fallaciter id
accipiant, in ecclesia tamen accipiunt, uel ubi ab eis putatur esse ecclesia, in quorum
societateidaccipitur;dequibusdictumest:Exnobisexierunt.Ubiautemnequesocietas
ulla esse ita crederetur, sed totum ludicre, et mimice, et ioculariter ageretur, utrum
approbandusessetbaptismus,quisicdaretur,diuinumiudiciumperalicuiusreuelationis
oraculum,concordioratione,gemitibusesseinplorandumcenserem,itasane,utpostme
dicturossentencias,siquidiamexploratumetcognitumafferrent,humiliterexplorarem.
 1002

P.3.D.4. C. XXXII. Non reiteratur baptisma, quod in fide sanctae Trinitatis ab

hereticisprestatur.

IdeminlibroII.V.Pars.Ostenditur,illosinpiefacere,quirebaptizareconanturorbis
unitatem,etnosrectefacere,quiDeisacramentainprobarenecipsoscismateaudemus.In
quoenimnobiscumsentiunt,ineoetiamnobiscumsunt.Ineoautemanobisrecesserunt,
inquoanobisdissentiunt.Item:1.Sacramentumbaptismiest,quodhabetquibaptizatur,
etsacramentumdandibaptismiest,quodhabetquiordinatur.Sicutenimbaptizatus,siab
unitate recesserit, sacramentum baptismi non amittit: sic etiam ordinatus, si ab unitate
recesserit,sacramentumdandibaptisminonamittit.Nullienimsacramentoiniuriafacienda
est.Sidisceditamalis,utrumquediscedit;sipermanetinmalis,utrumquepermanet.Sicut
ergo acceptatur baptismus, quem non potuit amittere qui ab unitate discesserat: sic
acceptandusestbaptismus,quemdeditille,quisacramentumdandi,cumdiscederet,non
amiserat.Item:[c.12.]2.Siadbaptismumfictusaccedit,dimissasunteipeccata,annon
suntdimissa?Eligantquoduolunt:utrumlibetelegerint,sufficitnobis.Sidimissadixerint,
quomodo Spiritus disciplinae effugiet fictum, si in isto remissionem operatus est
peccatorum?Sidixerintnonessedimissa,quero,siposteafictionemsuamcordeconuerso
etuerodolorefateretur,denuobaptizandusiudicaretur?Quodsidementissimumestdicere,
fateantur,uerobaptismoChristibaptizaripossehominem,ettamencoreiusinmaliciauel
sacrilegio perseuerans peccatorum abolitionem non sinere fieri, atque intelligant, in
conmunicationibus abecclesia separatis possehomines baptizari, ubiChristibaptismus
eadem celebratione sacramenti daturetsumitur, quitamen tuncprositadremissionem
peccatorum, cum, quis reconciliatus unitati sacrilegio dissensionis exuitur, quo eius
peccatatenebantur,etdimittinonsinebantur.

P.3.D.4.C.XXXIII.Valetadsalutembaptisma,etsinoneafideparuuliofferuntur.

Ideminepistola[XXIII.]adBonifatium.VI.Pars.Nonilludtemoueat,quodquidam
non ea fide ad baptismum percipiendum paruulos ferunt, ut gratia spiritali ad uitam
regenerentur eternam: sed hoc eos putant remedio temporalem retinere uel recipere
sanitatem. Non enim propterea non regenerantur, quia non ab istis hac intentione
offeruntur.

P.3.D.4.C.XXXIV.Effusiosanguinisinpletuicembaptismi.

Itemdeunicobaptismo,libroIV.[c.22]VII.Pars.Baptismiuicemaliquandoinplere
passionem,delatroneillo,cuinonbaptizatodictumest:Hodiemecumerisinparadyso,
B.Ciprianusnonleuedocumentumassumit.Quodetiamatqueetiamconsiderans,inuenio,
nontantumpassionempronomineChristiid,quodbaptismodeerat,possesupplere,sed
etiam fidem conuersionemque cordis, si forte ad celebrandum misterium baptismi in
angustiis temporum succurri non potest. Neque enim latro ille pro nomine Christi
crucifixusest,sedpromeritisfacinorumsuorum,nequequiacredidit,passusest,sed,dum
patitur,credidit.Quantumitaqueualeatetiamsineuisibilibaptismisacramentoquodait
Apostolus:Cordecredituradiusticiam,oreautemconfessiofitadsalutem,inillolatrone
declaratumest.Sedtuncinpleturinuisibiliter,cumministeriumbaptisminoncontemptus
religionis,sedarticulusnecessitatisexcludit. [c.24.]1.Etsicutinillolatronequodde
baptismisacramentodefueratconpleuitomnipotentisbenignitas,quianonsuperbia,non
contemptu,sednecessitatedefuerat,sicinfantibusquibaptizatimoriuntur,eademgratia
omnipotentisexplerecredendaest,quodnonexinpiauoluntate,sedexetatisindigentia,
 1003

neccordecredereadiusticiam possuntnecoreconfiteri adsalutem.Ideocumproeis

oratur,utinpleaturergaeoscelebratiosacramenti,ualetutiqueadeorumcelebrationem,
quiaipsiresponderenonpossunt. 2.Alienumquippeopusest,cumcreditperalterum,
sicutalienumopusfuit,cumpeccauitinalterum.Item:[eodemlib.4.contraDonatistas,c.
23.] 3. Sicut autem in latrone, quia per necessitatem corporaliter baptismus defuit,
perfectasalusest,quiaperpietatemspiritaliteraffuit:sic,etcumipsaprestoest,siper
necessitatem desit quod latroni defuit, perficitur salus.Quod traditum tenet uniuersitas
ecclesiae,cumparuuliinfantesbaptizantur,quicertenondumpossuntcredereadiusticiam,
et ore confiteri ad salutem, quod latro potuit, quin etiam flendo et uagiendo, cum eis
misteriumcelebratur,ipsimisticisuocibusobstrepunt,etnullusChristianorumdixerit,eos
inaniter baptizari. Item: [c. 25.] 4. Quibus rebus omnibus ostenditur, aliud esse
sacramentum baptismi, aliud conuersionem cordis: sed salutem hominis ex utroque
conpleri.Necsiunumeorumdefuerit,ideoputaredebemusconsequensesse,utetalterum
desit,quiaetilludsineistopotestesseutininfante,etistudsineillopotuitesseinlatrone,
conplenteDeo,siueinillosiueinisto,quodnonuoluntatedefuisset;cumueroexuoluntate
alterumhorumdefuerit,reatuhomineminuolui.Etbaptismusquidempotestinesse,ubi
conuersio cordis defuerit. Conuersio autem cordis potest quidem inesse non percepto
baptismo;sedcontemptobaptismononpotest.Nequeullomododicendaestconuersio
cordisadDeum,cumDeisacramentumcontempnitur.

P.3.D.4.C.XXXV.Nonbaptizaturinhomine,quicquidineoest.

IdemcontraIulianum.[lib.VI.c.6.]Siquicquidinhomineest,quandobaptizaturet
sanctificatur,baptizarietsanctificaricredendumest,dicturuses,etipsainillobaptizariet
sanctificari, que in intestinis et uesica per digestiones corporis digeruntur; dicturus es,
baptizari et sanctificari hominem in matris utero constitutum, si ad hoc sacramentum
accipiendum necessitas cogat grauidam, et ideo baptizari iam qui nasciturnondebere;
postremodicturuses,baptizarifebresetsanctificari,quandobaptizanturegroti.

P.3.D.4.C.XXXVI.Valetbaptismaetsiperlaicosministretur.

IdemadFortunatum.Sanctumestbaptismaperseipsum,quoddatumestinnomine
Patris,etFilii,etSpiritussancti,itautineodemsacramentositetiamauctoritastraditionis
perDominumnostrumadApostolos,perillosauteminepiscopos,etaliossacerdotesetiam
laicosChristianosabeademorigineacstirpeuenientes.1.Namcumillahistorianarratur,
omnes,quiaudiunt,adlacrimasmouentur.Cuminnauiquadamnullusfidelisessetpreter
unumpenitentem,cepitinminerenaufragium.Eratibiquidamnoninmemorsuaesalutis,et
sacramentiuehementissimusflagitator,necerataliquis,quidareposset,nisipenitensille;
acceperatenim,propeccato,dequoagebatpenitenciam,amiseratsanctitatem,sednon
amiserat sacramentum. Nam si hoc amittunt peccantes, cum reconciliantur post
penitenciam,quarenoniterumbaptizantur.Deditergoquodacceperat,et,nepericulose
uitamfiniretnonreconciliatus,petiitabeoipso,quembaptizauerat,uteumreconciliaret,et
factumest:euaseruntnaufragium.Cognitumhabesquodfecerunt.Nemoextititeorum,qui
non pium animum ita crederet, ut consiliis eorum in illo periculo Dominum crederet
affuisse.Motusenimanimusreligiosusetsupplexabhomineexegitsacramentum,aDeo
inpetrat sanctitatem. Quod si forte hoc, quod narraui de his, qui naufragio inminente
periclitabantur,nonuultaliquiscredere,(nonenimhocdiuinarumscripturarumauctoritas,
sed incerto auctore fama conmendat), non repugnabo, sed interrogo, si tale aliquid
contingat,quidfuturumest?Nonenimpotestquisquamdicere,relinquendumillumesse,
 1004

quimorteinminentebaptizaridesiderat.Quembaptizatumapenitentequisquisnoncredit
contigisse,oportet,utcredatpossecontingere.

P.3.D.4.C.XXXVII. Quamuisrecteuiuatcatecuminus,sinebaptismotamennon
potestsaluari.

Idem. Catecuminum, quamuis in bonis operibus defunctum, uitam habere non

credimus, excepto dumtaxat nisi martirii sacramentum conpleat. Baptizatus confitetur
fidemsuamcoramsacerdote,etinterrogatusrespondet.Hocidemmartircorampersecutore
facit,quietconfiteturfidem,etinterrogatusrespondet.Illepostconfessionemaspergitur
aqua. Hic uero aspergitur sanguine, uel tingitur igne. Ille manus inpositione pontificis
accipitSpiritumsanctum;hichabitaculumefficiturSpiritussancti,dumnonestipse,qui
loquitur, sed spiritus sanctus, qui in illo loquitur Ille conmunicat eucharistiae in
conmemoratione mortis Domini, hic ipsi Christo conmoritur. Ille confitetur se mundi
actibus renunciare, hic ipsis renunciat et uitae. Illi omnia peccata dimittuntur; isti
exstinguntur.

P.3.D.4. C. XXXVIII. Non reiteretur baptisma, cuius formam constat integre

collatam.

ItemLeoPapa.[epist.XC.al.XCII.adRusticum,c.16.]VIII.Pars.Hiidequibus
scripsisti,quisebaptizatossciunt,sedcuiusfideifuerintquieosbaptizauere,nescirese
profitentur,quolibetmodoformambaptismatisacceperuntrebaptizandinonsunt;sedper
inpositionem manus uirtute Spiritus sancti, quam ab hereticis accipere non potuerunt,
catholiciscopulandisunt.

P.3.D.4.C.XXXIX.EtperbonosetpermalosministrosequebaptizatChristus.

ItemAugustinussuperIohannem.[tract.V.adc.1.]IX.Pars.Aliudestbaptizareper
ministerium:aliudbaptizareperpotestatem.Item:1.Ergobaptizabantdiscipulieius,et
ibiadhuceratIudasinterdiscipulo.eius.SiquosautembaptizauitIudas,nonsuntiterum
baptizati,etquosbaptizauitIohannes,iterumsuntbaptizati?Planeiterum:sednoniterato
baptismo. Quos enim baptizauit Iohannes, baptizauit Iohannes: quos autem Iudas
baptizauit, Christus baptizauit. Item: [tract. 6.] 2. Per hanc enim potestatem, quam
Christussolustenuitsibi,etinneminemministrorumtransfudit,quamuisperministros
baptizaredignatussit,perhancinquamstatunitasecclesiae,quesignificaturincolumba,
dequadictumest:Unaestcolumbamea,unaestmatrisuaeelecta.Sienim,utiamdixi,
fratresmei,transferreturaDominopotestatesadministrum,totbaptismataessent,quot
ministri essent,etiamnonstaretunitasbaptismi.Intendite fratres.Ante,quamueniret
Dominus noster Iesus Christus ad baptismum, descendit columba in aquam; cognouit
Iohannes quiddam proprium ei cui dictum est: Super quem uideris Spiritum
descendentem,etmanentemsupereum,ipse,est,quibaptizatinSpiritusancto.Nouerat
autem,quiaipseinSpiritusanctobaptizabat;sedquiataliproprietate,utpotestasabeonon
transiretinalterum,quamuiseodonante,ibididicit.Item:[tract.80.]3.Iamuosmundi
estis propter uerbum, quod locutus sum uobis. Quare non ait: mundi estis propter
baptismum,quoablutiestis,sedait:propteruerbum,quodlocutussumuobis,nisiquiaet
inaquauerbummundat?Item:[tract.5.]4.Sifueritiustusminister,conputoeumcum
Paulo,cumPetro,cumistisconputoministrosiustos.Quiaueroiustiministrigloriamsuam
nonquerunt(ministrienimsunt),producibushaberinolunt,speminseponiexhorrescunt.
 1005

ErgoconputocumPauloiustumministrum.QuidenimPaulusdicit?Egoplantaui,Apollo
rigauit;sedDeusincrementumdedit.

P.3.D.4.C.XL.Necbaptisma,necbaptizandipotestatemscismaticiamittunt.

Idem in libro [I.] de baptismo. Nullus autem negat, habere baptismum etiam
apostatas, quibus utique redeuntibus, et per penitenciam conuersis, non redditur, quia
amittinonposseiudicatur.Sicetilli,quiinsacrilegiumscismatisabecclesiaeconmunione
discedunt,habentutiquebaptismum,quemprius,quamdiscederent,acceperunt.Nametsi
ipsiredeant,noneisiterumdatur.Undeostenditur,illud,quodacceperuntinunitatepositi,
nonpotuisseamittereseparatos.Quodsihaberiforispotest,etiamdaricurnonpotest?Si
dicis:nonrecteforisdatur,respondemus:sicutnonrecteforishabetur,ettamenhabetur,
sicnonrecteforisdatur;ettamendatur.Sicutautemperunitatisreconciliationemincipit
utiliterhaberiquodextraunitateminutiliterhabebatur:sicpereandemreconciliationem
incipitutileessequodextraeaminutiliterdatumest. Item:[lib.3.c.19.]1.Heretici
sacramentaetscripturashabentadspeciem, nonadsalutem.Item:[lib.4.c.11.]2.
Perfidus, si in perfidiae permanserit, per baptismum nec extra ecclesiam, remissionem
accipitpeccatorum;aut,sipropteruimsacramentiadpunctumtemporisexcipit,etforiset
intus eam uim operatur, sicut uis nominis Christi expulsionem demonum etiam foris
operabatur.

P.3.D.4.C.XLI.Malinonsuapotestate,sedChristiuirtutebaptismaministrant.

Item.QuomodoexauditDeushomicidamdeprecantem,uelsuperaquambaptismi,
uelsuperoleum,uelsupereucharistiam,uelsupercapitaeorum,quibusmanusinponitur?
Quetamenomniaetfiunt,etualentetiamperhomicidas,idestpereos,quioderuntfratres.
Etiaminipsaintusecclesia,cumdarenemopossitquodnonhabet,quomododathomicida
Spiritumsanctum?ettamenintusetiamipsebaptizat.Deusergodatetiamipsobaptizante
Spiritumsanctum.QuaproptersacramentumgratiaedatDeusetiampermalos;ipsamuero
gratiamnonnisiperseipsum,uelpersanctossuos,etideoremissionempeccatorumuel
per se ipsum facit, uel per illius columbae membra, quibus ait: Si cui dimiseritis,
dimittentur.Manusauteminpositiosinonadhibereturabheresiuenienti,quamquamextra
omnemculpamesseiudicaretur,propterkaritatistamencopulationem(quodestmaximum
donumSpiritussancti,sinequononualentadsalutemquecumquealiafuerintsanctain
homine)manushereticiscorrectisinponitur. InduuntautemhominesChristumaliquando
usqueadsacramenti perceptionem,aliquandoetusqueaduitaesanctificationem;atque
illudprimumetbonisetmalispotestesseconmune:hocautempropriumestbonorumet
piorum.2.NonobaliuduisumestquibusdametiamegregiisuirisantistitibusChristi,
(interquosprecipueB.Ciprianuseminebat),nonposseesseapudhereticosuelscismaticos
baptismum Christi, nisi quia non distinguebatur sacramentum ab effectu uel usu
sacramenti,etquiaeiuseffectusatqueususinliberationeapeccatisetcordisrectitudine
apudhereticosnoninueniebatur,ipsumsacramentumquoqueillicnonesseputabant.Sed
conuertentibus oculos ad interioris paleae multitudinem (cumet hi,qui inipsaunitate
peruersisunt,etperditeuiuunt,appareantremissionempeccatorumnecdareposse,nec
habere, quia non malignis filiis sed bonis dictum est: Si cui dimiseritis peccata,
dimittuntureisetreliqua,haberetamen,etdare,etacciperebaptismisacramentum);satis
eluxit pastoribus ecclesiae catholicae, etiam ouem, que foris errabat, et dominicum
characteremforisaccipiebat,uenientemadChristianaeunitatissalutemaberrorecorrigi,
characterem tamen dominicum in ea cognosci potius, quam inprobari, quandoquidem
 1006

ipsumcharacteremmultietlupi,etlupisinfigunt,quiuidenturesseintus,uerumtamenad
illamouem,queexmultisunaest,nonpertinent.3.Cummalustraditbaptismumbono,
id est in unitatis uinculo, ueraci conuersione mutato, inter bonum sacramentum, quod
traditur,etbonumfidelem,cuitraditur,tradentismalicianonseparat,et,cumueraciterilli
adDeumconuersopeccatadimittunturabeisdimittuntur,quibusipseueraciconuersione
coniungitur, Spiritus sanctus ea dimittit, qui datus est omnibus sanctis sibi karitate
coherentibus, siue se nouerint corporaliter, siue non nouerint. Similiter, cum alicuius
tenenturpeccata,abeistenentur,aquibusillecordisprauitatedisiungitur,siuecorporaliter
notis,siueignotis.4.Omnesmalispiritualiterabonisseiunctisunt.Siautemcorporaliter
etiam aperta discessione separentur, peiores fiunt. Sed nichil interest ad baptismi
sanctitatem,quantoquisquepeioridhabeat,etquantopeioritradat.Potesttamentradere
separatus,sicutpotesthabereseparatus.Sedquamperniciosumesthabere,tamperniciose
tradere.Illeautem,cuitradit,potestsalubriteraccipere,siipsenonseparatusacceperit
urgentemortisnecessitate. 5.Curhereticiforisbaptizarenonpossunt?anquiapeiores
sunteoipso,quodforissunt?Sednichilinterestadintegritatembaptismi,quantopeiorid
tradat. Neque enim tantum interest inter malum et peiorem, quantum inter bonum et
malum,ettamen,cumbaptizatmalus,nonaliuddat,quamille,quiminusmalusest.An
fortenonadhominismeritum,sedadipsiusbaptismisacramentumpertinet,utforisdari
nonpossit?Sihocitaesset,nechaberiforisposset,ettociens baptizari necesseesset,
quociensrecedensquisqueabecclesiarursusadecclesiamremeasset.6.His,quificto
corde baptizantur, aut peccata nullatenus dimittuntur, quia spiritus sanctus disciplinae
effugiet fictum, aut in ipso temporis puncto per uim sacramenti dimissa iterum per
fictionemreplicantur,utetiamilluduerumsit:QuotquotinChristobaptizatiestis,et
illud:Spiritussanctusdisciplinaeeffugietfictum:idest,induateumChristumsanctitas
baptismi, et exuat eum Christum pernicies fictionis. Nam redire dimissa peccata, ubi
fraterna karitas non est, apertissime Dominus in euangelio docet in illo seruo, a quo
Dominusdimissumdebitumpetiuit,eoquodilleconseruosuodebitumnolletdimittere.Sic
noninpediturbaptismigratia,quominusomniapeccatadimittat,etiamsifraternumodium
in eius, cui dimittuntur, animo perseuerat. Soluitur enim hesternus dies, et quicquid
superest,soluituretiamipsahoramomentumqueantebaptismum,etinbaptismo;deinceps
autemcontinuoreusesseincipitnonsolumconsequentium,sedetiampreteritorumdierum,
horarum,momentorum,redeuntibusomnibus,quedimissasunt.

P.3.D.4.C.LXII.Quandoprositbaptismusei,quificteaccedit.

Idem. X. Pars. Tunc ualere incipit ad salutem baptismus, cum illa fictio ueraci
confessione recesserit, que, corde in malicia uel sacrilegio perseuerante, peccatorum
ablutionemnonsinebatfieri.

P.3.D.4.C.XLIII.Nonreiterantursacramenta,queextraecclesiamministrantur.

Idem ad Donatistas. [epist. XLVIII.]Non inuobis mutamus in quibus nobiscum

estis,(inmultisenimnobiscumestis),nametdetalibusdictumest:Quoniaminmultis
erantmecum;sedeacorrigimus,inquibusnonestis,eteauoshicaccipereuolumus,que
non habetis illic, ubi estis. Nobiscum enim estis in baptismo, in symbolo, in ceteris
dominicissacramentis.Inspirituautemunitatisetuinculopacis,inipsadeniquecatholica
ecclesianobiscumnonestis.1.Istiautem,cumquibus,ueldequibusagimus,nonsunt
desperandi,adhucenimincorporesunt;sednonquerantSpiritumsanctum,nisiinChristi
 1007

corpore,cuiushabentforissacramentum,sedremipsamnontenentintus,cuiusestillud
sacramentum,etideosibiiudiciummanducantetbibunt.

P.3.D.4.C.XLIV.QuomodorecipianturinecclesiaquiinnomineTrinitatisapud
hereticosbaptizantur.

ItemGregoriusQuiricoEpiscopo,etceterisinHyberiaEpiscopis.[lib.IX.epist.61.]
Ab antiqua Patrum institutione didicimus, ut qui apud heresim in Trinitatis nomine
baptizantur, cum ad sanctam ecclesiam redeunt, aut unctione crismatis, aut inpositione
manus,autsolaprofessionefideiadsinummatrisecclesiaereuocentur.UndeArrianosper
inpositionemmanusoccidens,perunctionemuerosancticrismatisadingressumcatholicae
ecclesiae oriens reformat. Monofisitas uero, et alios ex sola confessione recipit, quia
sanctum baptisma, quod apud hereticos sunt consecuti, tunc in eis uires emundationis
accipit cum uel illi per inpositionem manus Spiritum sanctum acceperint, uel isti per
professionemueraefideisanctaeetuniuersalisecclesiaeuisceribusfuerintuniti.

P.3.D.4.C.XLV.Extraecclesiambaptismusaccipipotest,sednonprodest.

Item Augustinus. Ecclesia paradiso conparata indicat nobis, posse quidem

baptismumeiushominesetiamforisaccipere,sedsalutembeatitudinisextraeamneminem
uel percipere, uel tenere. Non enim in Mesopotamia uel Egypto, quo illa flumina
peruenerunt, est felicitas uitae, que in paradiso conmemoratur. Sic ergo baptismus
ecclesiaepotestesseextraecclesiam,munusautembonaeuitaenonnisiintraecclesiam
repperitur.

P.3.D.4.C.XLVI.Heresisetsacrilegiumhereticorumsunt,nonsacramenta.

Idemdeunicobaptismo,[contraDonatistas]libroIII.[c.11.]Nuncautemnon,sicut
heresis hereticorum est, sicut error ipsorum est, sicut etiam sacrilegium dissensionis
ipsorumest,sicetiambaptisma,quodChristiest,debetdiciipsorum.

P.3.D.4.C.XLVII.Deeodem.

IdemlibroV.[c.13.]Cumtantumualeatbaptismusperhominemcontemptibilem,
quantumperApostolumdatus,itanecilliusnecilliussedChristiessecognoscitur.Item:
[c.14.]1.InuenimusdictumabApostolis,etgloriammeam,quamuisutiqueinDomino,
et prudentiam meam, et ministerium meum, et euangelium meum, quamuis utique a
Dominoinpertitumatquedonatum;baptismumautemeorumnemomeumdixitomnino.
Neque enim omnium equalis est gloria, nec ministrant omnes equaliter; nec equali
prudentiauelscientiaomnessuntprediti,etineuangelizandoaliusaliomeliusoperatur.Et
ideodicipotestaliusaliodoctiorinipsasalutaridoctrina.Aliusautemaliomaiusminusue
baptizatusdicinonpotest,siueabinferioresiueamaiorebaptizetur.

P.3.D.4.C.XLVIII.Deeodem.

IdeminlibroIV.[c.15.]Satisostendimus,adbaptismum,quoduerbiseuangelicis
consecratur,nonpertinerecuiusquamueldantis,uelaccipientiserrorem,siuedePatre,siue
deFilio,siuedeSpiritusanctoalitersentiat,quamcelestisdoctrinainsinuat.
 1008

P.3.D.4.C.XLIX.Quodbonisetmalissacramentaecclesiaeconmuniasunt.

Ideminlibrodebaptismo.Estunitasecclesiae,quelatepatet,insacramentorum
uidelicetsocietateetconmunione,queconplectiturcumgranisetiampaleas,quandoeas
corporalitermixtasitapatitur,utnequeillasiustiuitent,nequeabillisiustiuitentur.Sic
suntinecclesiahominesmali,utincorporehumanohumoresmali,quiinterdumexeuntex
corpore.

P.3.D.4.C.L.Nontamenobsitadaquambaptismimaliciabenedicentis.

Idemdeunicobaptismo libroVI.Nonestaquaprofanaetadultera, superquam

nomen Domini inuocatur, etiamsi a profanis et ab adulteris inuocetur, quia nec ipsa
creatura,necipsumnomenadulterumest.

P.3.D.4.C.LI.Nonestrebaptizandusquiabhereticisbaptizatur.

ItemBedaomeliaXXXVI.[adc.3.Iohannis]Siuehereticus,siuescismaticus,siue
facinorosus quisque in confessione sanctae Trinitatis baptizet, non ualet ille, qui est
baptizatus,aboniscatholicisrebaptizari,neconfessiouelinuocatiotantinominisuideatur
annullari.

P.3.D.4.C.LIIBaptizatiapaganisinnominebaptizenturTrinitatis.

ItemGregoriusII.BonifatioEpiscopo.Quosapaganisbaptizatosesseasseruisti,si
itahabetur,utdenuobaptizesinnomineTrinitatis,mandamus.

P.3.D.4.C.LIII.Sineexorcismisetexsufflationibusnullusbaptizetur.

ItemCelestinusPapa.XI.Pars.Siueparuuli,siueiuuenesadregenerationisueniunt
sacramentum, non prius fontem uitae adeant, quam exorcismis et exsufflationibus
clericorumSpiritusinmundusabeisabigatur.

P.3.D.4.C.LIV.Offitiumbaptizandicatecuminipreueniant.

ItemRabanusdeinstitutioneclericorum.[lib.I.c.25.]Antebaptismumcatecizandi
debet hominem preuenire offitium, ut fidei primum catecuminus accipiat rudimentum.
Item:1.PriusipseChristuscecinatioculoslutoexsputofactosuperliniuit,etsicad
aquasSyloemisit,quiapriusdebetbaptizandusfideincarnationisChristiinstrui,etsicad
baptismum iam credulus admitti, ut sciat, cuius gratiae in eo est particeps, et cui iam
debitorfiatdeinceps.

P.3.D.4.C.LV.Quotemporecatecuminiadexorcizandumsuntdeferendi.

ItemexConcilioBracarensiII.[c.1.]Anteuigintidiesbaptismiadpurgationem
exorcismicatecuminicurrant,inquibusuigintidiebusomninosymbolum,quodest:Credo
inDeumPatremomnipotentem,spiritualiterdoceantur.
 1009

P.3.D.4.C.LVI.Quitemporeconpetentibussymbolumestpredicandum.

ItemexConcilioAgatensi.[c.13.]Symbolumetiamplacuitabomnibusecclesiisuna
die, id est ante octo dies dominicae resurrectionis, publice in ecclesia conpetentibus
predicari.

P.3.D.4.C.LVII.Inunaquaqueecclesiabaptizandicatecizaripossunt.

Item Nykolaus Papa. Catecismi baptizandorum a sacerdotibus uniuscuiusque

ecclesiaepossuntfieri,sicutinsanctahacRomanaecclesia(cui,Deoauctore,ministerium
nostrifamulatusexhibemus)solempniterfiericonprobantur.

P.3.D.4.C.LVIII.Deeodem.

ItemexConcilioLaudicensi.[c.46.]Baptizandosoportetfideisymbolumdiscere,et
quintaferiaultimaeseptimanaeuelepiscopouelpresbiteroreddere.

P.3.D.4.C.LIX.Deeodem.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.49.]NonliceatanteduasseptimanasPascae,sed
antetresadbaptismumsusciperealiquem.Oportetautem,utinhisdiebus,quibaptizandi
sunt,symbolumdiscant,etinquintaferianouissimaeseptimanaeepiscoposuelpresbitero
reddant.

P.3.D.4.C.LX.Ante,quambaptizentur,quilibetsuntexaminandi.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.85.]Baptizandinomensuumdent,etdiusub
abstinentia uini et carnium, ac manus inpositionis crebra examinatione baptismum
percipiant.

P.3.D.4.C.LXI.Baptizandiquareexorcizenturetexsufflentur.

ItemRabanusdeinstitutioneclericorum.[lib.I.c.27.]Postquamsebaptizandusper
confessionemueraefideiinalteriusconmendaueritdominium,etperabrenunciationema
prioris possessoris sealienauerit seruicio, exsufflatur ab eoseua potestas, ut per pium
sacerdotisministeriumspirituisanctocedatfugiensspiritusmalignus.

P.3.D.4.C.LXII.Deeodem.

ItemAugustinusdesymbolo,libroI.[c.1.]Sicutnostis,fratreskarissimi,paruuli
exsufflantur et exorcizantur, ut pellatur ab eis diaboli potestas inimica, que decepit
hominem, ut possideret homines. Non ergo creatura in infantibus exorcizatur aut
exsufflatur,sedille,subquosunt,quisubpeccatonascuntur.

P.3.D.4.C.LXIII.Quaresigneturbaptizandusincordeetinfronte.

ItemRabanusdeinstitutioneclericorum. [lib.I.c.27.]Posteasignaturbaptizandus
signaculosanctaecrucistaminfrontequamincorde,utabeotemporeapostatadiabolusin
 1010

uasesuopristino,interemptionissuaecognoscenssignum,iamsibideincepsilludsciatesse
alienum.

P.3.D.4.C.LXIV.Quaresupereumorationesdicantur.

Idemlibroeodem.Exhinciamdicunturorationessupereum,utfiatcatecuminus.
Tuncdaturbaptizandosalbenedictuminos,utpersaltipicum,salesapientiaeconditus,
fetore careat iniquitatis, ne a uermibus peccatorum ultra putrefiat, sed magis illesus
serueturadmaioremgratiampercipiendam.

P.3.D.4.C.LXV.Quaresaleinitientur.

ItemBedasuperlibrumRegum.Salcelestissapientiae,quoinitianturcatecumini,in
cunctisoperumnostrorumsacrificiisiubemurofferre.

P.3.D.4.C.LXVI.Quareiterumexorcizentur.

ItemRabanusdeinstitutioneclericorum,[lib.I.c.27.]Dehinciterumexorcizatur
diabolus,utsuamnequiciamcognoscensiustumsuperseDeiiudiciumtimens,recedatab
homine,neciamcontendateumartesuasubuertere,nebaptismumconsequatur,sedmagis
honoremDeocreatorisuoexhibensreddatopusDeofactorisuo.

P.3.D.4.C.LXVII.Sacerdotesexorcizandodemoniadepellunt.

Item Gregorius in omelia XXIV. Sacerdotes, cum per exorcismi gratiam manum
credentibusinponunt,ethabitaremalignosspiritusineorummentecontradicunt,quidaliud
faciunt,nisidemoniaeiciunt?

P.3.D.4.C.LXVIII.Quaredesaliuanaresetaurestanguntur.

ItemRabanusdeinstitutioneclericorum.[lib.I.c.27.]Posteatanguntureinareset
auresdesaliua,etdicitureiuerbumeuangelicum,quodIesus,quandosurdumetmutum
sanauit, tangens cum sputo linguam eius, et mittens digitos in auriculas eius, dixit:
Effeta,quodestadaperire.Hocenimsacramentumhicagitur,utpersaliuamtipicamet
sacerdotis tactum sapientia et uirtus diuina salutem eiusdem catecumini operetur, ut
aperiantur ei nares ad accipiendum odorem noticiae Dei, ut aperiantur illi aures ad
audiendummandataDei,utaperianturillisensusinintimocordeadrespondendum.

P.3.D.4.C.LXIX.Quarenares,nonorabaptizandorumepiscopustangit.

ItemAmbrosiusdesacramentis.[lib.I.c.1.]Proptergloriammunerisetoperisnon
ostangitepiscopus,sednares,utbonumodoremaccipiatpietatiseternae.

P.3.D.4.C.LXX.Quareasacerdoteinungantur.

ItemRabanusdeinstitutioneclericorum.[lib.I.c.27.]Deindeasacerdoteinungitur,
ut sacrum baptisma cum accepta fide custodiantur. Ungitur tunc illius pectus de oleo
sanctificato cum inuocatione S. Trinitatis, ut nullae reliquiae latentis inimici in eo
 1011

resideant,sedinfideS.Trinitatismenseiusconfortetur.Ungiturinterscapulasdeeodem
oleo,utundiquemuniatur,etadbonaoperafaciendaperDeigratiamroboretur.Idem:[c.
28.]1.Consecraturfons,utadipsumbaptismumcatecuminusaccedat.

P.3.D.4.C.LXXI.QuomodofontembaptismiTrinitatispresentiaconsecrat.

ItemAmbrosiusinlibro[II.]desacramentis.[c.5.]Venitsacerdos,adfontem,dicit
precem,inuocatnomenPatris,etFiliietSpiritussancti,utituruerbiscelestibus.Celestia
sunt uerba, que sunt Christi. Presentia Trinitatis adest; operatur sermo eternus; et ibi
descendit Spiritus sanctus, primo descendit quasi columba, ut increduli uocarentur ad
fidem.Inprincipiosignumdebuitesse:inposterioribusperfectio.ApostolisenimSpiritus
sanctus datus est in linguis igneis propter incredulos; nobis autem in plenitudine iam
ecclesiaenonpersigna,sedperfidemueritasestcolligenda.

P.3.D.4. C. LXXII. Verba erroris per inpericiam prolata non inpediunt aquae
sanctificationem.

ItemAugustinusdeunicobaptismo,libroVI.[c.25.]XII.Pars.Sinonsanctificatur
aqua,cumaliquaerrorisuerbaperinpericiamprecatorrefundit,multinonsolummali,sed
etiam boni fratres in ipsa ecclesia non sanctificant aquam. Multorum enim preces
emendantur cottidie, si doctoribus fuerint recitatae, et multa in eis repperiuntur contra
fidemcatholicam. Numquid,simanifesteturaliquosbaptizatos,cumillaeprecesdictae
fuissentsuperaquam,iubenturdenuobaptizari?Quidita?quiaplerumqueprecisuicium
superat precantis affectus, quia illa cetera uerba euangelica, sine quibus non potest
baptismusconsecrari,tantumualent,utperillasiceuacuenturquecumqueinpreceuiciosa
contraregulamfideidicuntur,quemadmodumdemoniumChristinomineexcluditur.Nam
utique hereticus, si afferat precem uiciosam, nec bonum habet karitatis affectum, quo
possitillasuperariinpericia(etideosimilisestei,quicumqueinipsacatholicainuidus,
inmundus uel maliuolus est, qualis arguit hic Ciprianus), afferat etiam, ut fieri solet,
aliquamprecem,inqualoquaturcontraregulamfidei,(multiquippeirruuntinprecesnon
solum ab inperitis loquacibus, sed etiam ab hereticis conpositas, et, per ignorantiae
simplicitatem noneaualentes discernere, utuntur eis arbitrantes,quodbonaesint),nec
tamenquodineisperuersumesteuacuatilla,queibirectasunt,sedabeispotiuseuacuatur.

P.3.D.4.C.LXXIII.Quidsignificentmisteria,queinfontebaptismatiscelebrantur.

Item Augustinus ad Neophytos. [hom. III.] XIII. Pars. Prima igitur et secunda
predicatione de his tantum locuti sumus, que uobis prius, quam ad fontem sanctum
ueniretis,iuxtacatholicaeecclesiaeinstitutatradidimus.Etquidsignificaretunctio,que
diuersiscorporisnostriadhibitapartibus diuersumintellectumdesignat,proutDominus
donaredignatusest,interpretatisumus,cumostenderemus,uosperoleumsanctificationis
adauditumplenaefideipreparatos,etadbonumChristiodoremuocatos,extotocordead
abrenunciandumdiaboloesseconmonitos.Nuncuerodeinterioribusiammisteriislocuturi
sumus,queinipsosanctofontecelebratasunt.Emissaenimcertissimacautione,quauos
abrenunciare omnibus pompis diaboli,etoperibus eius,etomnifornicationi diabolicae
spopondistis, descendistis in fontem, fontem sacrum, fontem redemptionis, fontem
sanctificatum uirtute celesti. Item: In hoc ergo fonte ante, quam uos toto corpore
tingueremus,interrogauimus:CredisinDeumPatremomnipotentem?Respondistis:Credo.
Rursuminterrogauimus:CredisetinIesumChristumfiliumeius,quinatusestdeSpiritu
 1012

sanctoetMariaVirgine?Respondistissinguli:Credo.Iteminterrogauimus:etinSpiritum
sanctum? Respondistis similiter: Credo. Hoc autem facimus iuxta Domini nostri Iesu
Christisaluatorisinperium,qui,cumadpatremincelumascenderet,discipulissuis,idest
Apostolis, mandauit dicens: Euntes docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine
Patris,etFilii,etSpiritussancti.Item:1.Quodauteminterrogauimus:Credissanctam
ecclesiam,remissionempeccatorum,carnisresurrectionem?noneomodointerrogauimus,
utquomodoinDeumsicinecclesiamsanctamcatholicam.Proptereasanctaetcatholica
est,quiarectecreditinDeum.Nonergodiximus,utinecclesiamquasiinDeumcrederetis:
sedintelligitenosdicereetdixisse,utinecclesiasanctaetcatholicaconuersantesinDeum
crederetis,crederetisetiamresurrectionemcarnis,quefuturaest.

P.3.D.4.C.LXXIV.Aliorumfideetprofessioneparuulibaptizantur.

Item Ysidorus de offitiis, libro II. [c. 24.] XIV. Pars. Paruuli alio profitente
baptizantur,quiaadhucloquiuelcrederenesciunt,sicutetiamegri,muti,etsurdi,quorum
uicealiusprofitetur,utproeisrespondeat,dumbaptizantur.

P.3.D.4.C.LXXV.Aliorumtestimonioegrotantessuntbaptizandi.

Item ex Concilio Cartaginensi IV., [c. 48.] Egrotantes, si pro se respondere non
possunt, cum uoluntatis eorum testimonium sui dixerint, baptizentur. Similiter et de
penitentibusagendumest.

P.3.D.4.C.LXXVI.Sacramentumfidei,nonipsafidesparuulumfacitfidelem.

ItemAugustinus.[epist.XXIII.adBonifatium]Nichilestaliudcrederequamfidem
habere,etperhoc,cumrespondeturcredereparuulus,quifideinondumhabeteffectum,
respondeturfidemhaberepropterfideisacramentum,etconuertereseadDeumpropter
conuersionis sacramentum, quia et ipsa responsio ad celebritatem sacramenti pertinet.
Item:1.Paruulum,etsinondumfidesilla,queincredentiumuoluntateconsistit,iam
tamenipsiusfideisacramentumfidelemfacit,sicutcredererespondetur,itaetenimfideles
uocantur,nonremipsammenteabnuendo,sedipsiusreisacramentumpercipiendo.

P.3.D.4.C.LXXVII.Alteriusprofessiononualetei,quiperseresponderepotest.

Idem in libro [IV.] de baptismo. [c. 24.] Cum pro paruulis alii respondent, ut
inpleaturergaeoscelebratiosacramenti,ualetutiqueadeorumconsecrationem,quiaipsi
proseresponderenonpossunt.Atsiproeo,quiresponderepotest,aliusrespondeat,non
itidemualet.Exquaregulailludeuangeliidictumest,quodomnes,cumlegitur,naturaliter
mouet:Etatemhabet;proipseseloquatur.

P.3.D.4.C.LXXVIII.Quaretrinamersioinbaptismatecelebretur.

ItemAugustinusinomeliaIII.Postquamuoscrederepromisistis,tertiocapitauestra
insacrofontedimersimus.Quiordobaptismatisduplicimisteriisignificationecelebratur.
Recteenimtertiomersiestis,quiaccepistisbaptismuminnomineS.Trinitatis.Rectetertio
mersiestis,quiaccepistisbaptismuminnomineIesuChristi,quitertiadieresurrexita
mortuis.Illaenimtertiorepetitadimersiotypumdominicaeexprimitsepulturae,perquam
 1013

Christo consepulti estis in baptismo, et cum Christo resurrexistis in fide, ut peccatis

absolutiinsanctitateuirtutumChristumuiuatisimitando.

P.3.D.4.C.LXXIX.Dehis,quisemel,nontertioinbaptismatemerguntur.

ItemexCanonibusApostolorum.[c.50.]Siquispresbiterautepiscopusnontrinam
mersionemuniusmisteriicelebret,sedsemelmergatinbaptismate,(quoddariaquibusdam
iubetur in morte Domini), deponatur. Non enim dixit nobis Dominus: in morte mea
baptizate;sed:Euntesdoceteomnesgentes,baptizanteseosinnominePatris,etFilii,et
Spiritussancti.

P.3.D.4.C.LXXX.Deeodem.

ItemGregoriusLeandro,Episcopo.[lib.I.epist.41.]XV.Pars.Detrinamersione
baptismatis nil responderiuerius potest,quam quodipsisensistis,quia inunafide nil
officitsanctaeecclesiaeconsuetudodiuersa.Nosautem,quodtertiomergimus,triduanae
sepulturae sacramenta signamus, et, dum tertio ab aquis infans educitur, resurrectio
triduani temporis exprimitur. Quod si quis forte etiam pro summae Trinitatis estimet
uenerationefieri,nequehocaliquidobsistit,baptizandossemelinaquismergere,quia,dum
tribussubsistenciisunasubstantiaest,reprehensibileessenullatenuspotest,infantemin
baptismate uel ter, uel semel inmergere, quoniam et in tribus mersionibus personarum
trinitatis,etinunapotestdiuinitatissingularitasdesignari.

P.3.D.4.C.LXXXI.Deeodem.

ItemIeronimussuperEpistolam adPhilippenses,libroII.[adc.4.u.5.]Eodem
modoinPatre,etFilio,etSpiritusanctobaptizamurettermergimur,utTrinitatisunum
appareatsacramentum.Item:LicetterbaptizeturproptermisteriumTrinitatis,tamenunum
baptismareputatur.

P.3.D.4.C.LXXXII.Dehis,quiinChristinominesemeltantummerguntur.

ItemPelagiusGaudentioEpiscopo.Multisunt,quiinnomineChristisolummodouna
etiammersioneseasseruntbaptizari.Euangelicumueropreceptum,ipsoDeoDominoet
saluatore nostro Iesu Christo tradente, nos ammonet, in nomine Trinitatis, trina etiam
mersione sanctum baptisma unicuique tribuere, dicente Domino nostro Iesu Christo
discipulissuisIte,baptizateomnesgentesinnominePatris,etFilii,etSpiritussancti.

P.3.D.4.C.LXXXIII.IninuocationeTrinitatistertioinbaptismatemergeredebemus.

ItemZachariasPapaBonifatioEpiscopo.[inepist.,cuiusinitium:Sacrisliminibus]
XVI. Pars. In sinodo Anglorum decretum, et firmissime preceptum, et diligenter
demonstratumessedinoscitur,quodquicumquesineinuocationeTrinitatismersusfuisset,
sacramentumregenerationisnonhaberet.Quodomninouerumest,quia,simersusinfonte
baptismatis quisfueritsineinuocationeTrinitatis,perfectusChristianusnonest,nisiin
nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti fuerit baptizatus. 1. Hoc quoque obseruari
sacerdotes in supradicta sinodo uoluerunt, ut qui uel unam de Trinitate personam in
baptismononnominaret,illudbaptismauerumessenonposset.Quodprocertouerumest,
quia,quiunumexsanctaTrinitateconfessusnonfueritnomen,perfectusChristianusesse
 1014

nonpotest.QuienimconfiteturPatremetFilium,siconfessusnonfueritSpiritumsanctum,
nequePatremhabet,nequeFilium;etquiconfessusfueritPatremetSpiritumsanctum,et
Filiumnonfueritconfessus,nequePatremhabet,nequeSpiritumsanctum,seduacuusesta
diuinagratia.

P.3.D.4.C.LXXXIV.RebaptizenturquiinnomineTrinitatisbaptizatinonfuerint.

ItemGregoriusQuirino,EpiscopoinHyberina.[lib.IX.epist.61.]Hiueroheretici,
quiinTrinitatisnomineminimebaptizantur,sicutsuntBonosiacietCatafrigae(quiaetilli
ChristumDominumnoncredunt,etistiSpiritumS.peruersosensuessequendamprauum
hominemMontanumcredunt,quorumsimilesmultisunt)alii,cumadsanctamecclesiam
ueniunt, baptizentur quia baptisma non fuit, quod in errore positi S. Trinitatis nomine
minimeperceperunt.

P.3.D.4.C.LXXXV.Semelinbaptismatemergerelicet.

ItemexConcilioTolletanoIV.[c.5.]Propteruitandumscismatisscandalum,uel
hereticidogmatisusum,simplamteneamusbaptismimersionem.

P.3.D.4.C.LXXXVI.Desacerdote,quiperinpericiamlinguaelatinaeininuocatione
Trinitatisdeliquit.

ItemZachariasPapaBonifatioEpiscopo.Retuleruntnunciitui,quodfueritineadem
prouinciasacerdos,quilinguam latinampenitus ignorabat,et,dumbaptizaret,nesciens
loquilatine,infringenslinguamdiceret:baptizoteinnominePatria,etFilia,etSpiritus
sancta.Etperhoctuareuerendasanctitasconsiderauiteosrebaptizare.Sed,sanctissime
frater,siille,quibaptizauit,nonerroremintroducensautheresim,sedprosolaignorantia
Romanae locutionis infringendo linguam, ut supra diximus hocbaptizans dixisset,non
possumusconsentire,utdenuobaptizentur.

P.3.D.4.C.LXXXVII.Quarebaptizatiasacerdoteungantur.

ItemAmbrosiusdesacramentis,tractatuI.[c.2.]XVII.Pars.Venistiadfontem:
ingressuses;consideraquiduideris;quidlocutussisrepetediligenter;occurrittibiLeuita,
occurrittibipresbiter;unctusesquasiathletaDei,utadbaptismumcatecuminusaccedas.

P.3.D.4.C.LXXXVIII.Quarebaptizatusapresbiteroungaturincerebro.

ItemRabanusinepistolaadEphesioslibroII.Postquamascenditbaptizatusdefonte,
statimsignaturincerebroapresbiterocumsacrocrismate,sequentesimuletoratione,ut
ChristiregniparticepsfiatetaChristopossitChristianusuocari.

P.3.D.4.C.LXXXIX.Quidsuperbaptizatumasacerdotedicatur.

ItemAmbrosiusdesacramento,tractatuII.[c.7.]Emersisti:uenistiadsacerdotem.
Quidtibidixit?Deus,inquittibi,Pateromnipotens,quiteregenerauitexaquaetSpiritu
sancto,concessitquetibipeccatatua,ipseteungatinuitameternam.Vide,ubiunctuses:
inuitam,inquit,eternam.
 1015

P.3.D.4.C.XC.Quareunguentumsupercaputbaptizatiponatur.

Item.[inlib.III.desacramentisc.1.et2.]Accepistimisterium,hocestunguentum
supracaput.Quaresupracaput?quiasapientissensusincapiteeius.[c.2.]1.Sequitur
spiritalesignaculum,quodaudistislegihodie,quodpostfontessuperest,quoperfectiofiat,
quandoadinuocationemsacerdotisSpiritussanctusinfunditur.

P.3.D.4.C.XCI.QuarecandidauestistraditurChristianis.

Item Rabanus de institutione clericorum. [lib. I. c. 29.] Post baptismum traditur

Christianouestiscandida,quesignificatinnocentiametpuritatemChristianam,quampost
ablutas ueteres maculas studio sanctae conuersationis inmaculatam seruare debet ad
representandum ante tribunal Christi. Cuncti uero renati albis induuntur uestibus ad
misterium resurgentis ecclesiae Item: 1. Utuntur baptizati albis uestibus, ut quorum
primaenatiuitatisfaciemuetustierrorispannusfuscauerathabitussecundaeregenerationis
gloriae preferat indumentum. Tegitur enim post sacram unctionem caput eius mistico
uelamine,utintelligat,sediademateregnietsacerdotalidignitatepotiri.

P.3.D.4.C.XCII.Deeodem.

ItemAmbrosiusdemisteriis.[c.7.]Accepistipostbaptismumuestimentacandida,ut
esset indicium, quod exueris uoluptatem peccatorum, et indueris innocentiae casta
uelamina.

P.3.D.4.C.XCIII.QuotmensibusIudeiintercatecuminoshabeantur.

ItemexConcilioAgatensi.[c.34]XVIII.Pars.Iudei,quorumperfidiafrequenterad
uomitum redit, si ad leges catholicas uenire uoluerint, octo menses inter catecuminos
ecclesiae limen introeant, et, si pura fide uenire noscuntur, tunc demum baptismatis
gratiammereantur. Quodsicasualiquopericuluminfirmitatisintraprescriptumtempus
incurrerint,etdesperatifuerint,baptizentur.

P.3.D.4.C.XCIV.DeIudeisplerisquefrequenteradIudaismumredeuntibus.

ItemexConcilioTolletanoV.[c.58.]PleriqueexIudeis,quidudumadChristianam
fidempromotisunt,nuncblasphemantesChristumnonsolumIudaicosritusperpetrasse
noscuntur,sedetiamabhominandascircumcisionesexercere.Dequibusconsultupiissimi
ac religiosissimi domini nostri Sisemandi regis hoc sanctum decreuit concilium, ut
huiusmoditransgressorespontificaliauctoritatecorrectiadcultumChristianaedignitatis
reuocentur,utquospropriauoluntasnonemendatanimaduersiosacerdotaliscoherceat.Eos
autem,quoscircumciderunt,sifiliieorumsunt,aparentumconsortioseparentur;siserui,
proiniuriacorporissuilibertatitradantur.

P.3.D.4.C.XCV.Antebaptismumdiaboloeteiusoperibusabrenunciaredebemus.

ItemRabanusdeinstitutioneclericorum.[lib.I.c.27.]Primuminterrogeturpaganus,
si abrenunciet diabolo, etomnibus operibus eiusdampnosis atquefallacibus cunctis ut
primum respuat errorem, et sic appropinquet ad ueritatem, possitque iuxta Apostolum
 1016

deponere ueterem hominem, secundum pristinam conuersationem, qui corrumpitur

secundumdesideriaerroris,abnegansinpietatemetseculariadesideria.

P.3.D.4.C.XCVI.Nontransitadnouamuitamquemnonpenitetueterisuitae.

Item Augustinus de penitencia. [c. 2.] Omnis, qui iam suae uoluntatis arbiter
constitutus est, cum accedit ad sacramentum fidelium, nisi eum peniteat uitae ueteris,
nouamnonpotestinchoare.Abhacpenitencia,cumbaptizantur,soliparuuliinmunessunt.
Nondumenimpossuntutiliberoarbitrio.

P.3.D.4.C.XCVII.Antebaptismapenitenciamageredebemus.

IdemadSalectitanum.[epist.CVIII.]Agunthominesantebaptismumpenitenciamde
prioribus peccatis, ita tamen, ut etiam baptizentur, sicut scriptum est in Actibus
Apostolorum, loquente Petro ad Iudeos ac dicente: Agite penitenciam, et baptizetur
unusquisqueuestruminnomineDomininostriIesuChristi.

P.3.D.4.C.XCVIII.QuadragintadierumabstinentiaIudeisbaptizandisindicatur.

ItemGregoriusFaustinoDefensori.[lib.VII.epist.24.]Ne,quodabsit,longadilatio
retropossitanimosIudeorumreuocare,cumfratrenostrolociilliusepiscopoloquere,ut,
penitenciaacabstinentiaquadragintadierumindicta,autdiedominica,autsiceleberrima
festiuitasoccurrerit,eosomnipotentisDeimisericordiaprotegentebaptizes.

P.3.D.4.C.XCIX.Penitencianonestnecessariabaptizandis.

ItemAmbrosiussuperepistolamadRomanos.[adc.11.]Sinepenitenciasuntdona
etuocatioDei,quiagratiaDeiinbaptismatenonrequiritgemitum,nonrequiritplanctum,
uelopusaliquod,sedsolamfidem,etomniagratiscondonat.

P.3.D.4.C.C.Necessitatecogenteincatecismoetconfirmationeidemconpateresse
potest.

ItemYginusPapa.XIX.Pars. Incatecumino,etinbaptismo,etinconfirmatione
unus patrinus fieri potest, si necessitas cogit. Non est tamen consuetudo Romana, sed
singulipersingulossuscipiunt.

P.3.D.4.C.CI.Nonplures,sedunusparuuluminbaptismatesuscipiat.

ItemexDecretoLeonisPapae.Nonpluresadsuscipiendumdebaptismoinfantem
accedant,quamunus,siueuirsiuemulier.Inconfirmationequoqueidipsumfiat.

P.3.D.4. C. CII. Qui non est baptizatus nec confirmatus, alium in crismate uel
baptismatetenerenondebet.

Item ex Concilio Magontiensi. In baptismate uel in crismate non potest alium

susciperefiliolumipsequinonestbaptizatusuelconfirmatus.
 1017

P.3.D.4.C.CIII.Abbatiuelmonachononlicetconmatreshabere.

ItemexConcilioAutisiodorensi.[c.25.]Nonlicetabbatiuelmonachodebaptismo
susciperefilios,necconmatreshabere.

P.3.D.4.C.CIV.Deeodem.

Item exlibro Capitulorum. Monachi sibi conpatres conmatresue nonfaciant, nec

osculenturfeminas.

P.3.D.4. C. CV. Qui in baptismo paruulos suscipiunt, pro eis apud Deum
fideiussoresexistunt.

ItemexsermoneS.AugustinipostPascaDomini,quisicincipit:Hodiernusdies.
Vosanteomnia,tammulieresquamuiros,quifiliosinbaptismosuscepistis,moneo,utuos
cognoscatis fideiussores apud Deum extitisse pro illis, quos uisi estis de sacro fonte
suscipere.Ideosempereosadmonete,utcastitatemcustodiant,iusticiamdiligant,karitatem
teneant.1.Anteomniasimbolumetorationemdominicametuosipsitenete,etillis,quos
excepistis,ostendite.

P.3.D.4.C.CVI.Adbaptizandioffitiumetaduestimentaaltarislauandasacerdotes
propriadebenthabereuasa.

ItemexConcilioYlerdensi.XX.Pars.Omnispresbiter,quifontemlapideumhabere
nequiuerit,uasconuenienssolummodoadoffitiumbaptizandihabeat,quodextraecclesiam
nondeportetur.Similiteradcorporalelauandum,etadpallasaltarispropriahabeanturuasa,
inquibusnichilaliudfiat.

P.3.D.4.C.CVII.Nequerebaptizationes,nequereordinationesfierilicet.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.38.]XXI.Pars.Nonlicetfierirebaptizationes,
reordinationes,uelretranslationesepiscoporum.

P.3.D.4.C.CVIII.Deeodem.

Item ex epistola Augustini [CCIII.] ad Maximinum. Rebaptizare hereticum

hominem, qui hec signa sanctae trinitatis perceperit, que Christiana tradidit disciplina,
omninopeccatumest;rebaptizareautemcatholicuminmanissimumscelusest.

P.3.D.4.C.CIX.DeArrianis,quandorebaptizenturuelquandonon.

IteminConcilioArelatensiI.[c.8.]DeArrianis,quipropriasualegeutunturplacuit,
si ad ecclesiam aliqui de hac heresi uenerint, interrogent eos nostrae fidei sacerdotes
simbolum,et,siperuiderint,eosinPatre,etFilio,etSpiritusanctoessebaptizatos,manus
eistantuminponatur,utaccipiantSpiritumsanctum.Quodsiinterrogatinonresponderint
hancTrinitatem,baptizentur.
 1018

P.3.D.4.C.CX.Baptizentur,dequibusignoratur,ansintbaptizati.

ItemGregoriusIII.Bonifatio.[epist.IV.]Paruulos,quiparentibussubtractisunt,et
anbaptizatisintannonignoratur,uthosbaptizaredebeassecundumPatrumtraditiones,si
nonfuerintquitestificetur,ratioposcit.

P.3.D.4.C.CXI.Deeodem.

ItemexConcilioCartaginensiV.[c.5.]Placuitdeinfantibus,quociensinueniuntur
certissimi testes,quieos baptizatos essesinedubitatione testentur, nequeipsisuntper
etatem idonei de traditis sibi sacramentis respondere, absque ullo scrupulo eos esse
baptizandos,neistatrepidatio eosfaciat sacramentorum purgationepriuari.Hincetiam
legati Maurorum fratres nostri consuluerunt, quia multos tales a barbaris redimunt.
Similiteretdeecclesiis,quocienssuperearumconsecrationehesitatur,agendumest,idest,
utsineullatrepidationeconsecrentur.

P.3.D.4.C.CXII.Deeodem.

ItemLeoPapaRauennaeEpiscopoLeoni.[epist.XXXV.c.1.]Cumitaquebaptismi
suinichilrecordeturquiregenerationisestcupidus,necalterattestarideeopossit,quisciat
consecratum,necille,quiconsecratur.Scimusquidem,inexpiabileessefacinus,quociens
iuxta hereticorum dogmata contra sanctorum Patrum instituta cogitur aliquis lauacrum,
quod regenerandis semel tributum est, bis subire, apostolica reclamante sentencia, que
nobisunampredicatinTrinitatedeitatem,unaminfideconfessionem,unuminbaptismate
sacramentum.Sedinhocnichilsimileformidatur,quoniamnonpotestiniterationiscrimen
uenire quodfactumessenescituromnino. Atqueideo,quociens personatalis inciderit,
solicita primum examinatione discutite, et longo tempore (nisi forte supremus finis
inmineat)indagate,utrumnemopenitussit,quitestimoniosuoiuuarepossitignorantiam
nescientis, et, cum constiterit, hunc, qui baptismatis indiget sacramento, sola inaniter
suspicioneprohiberi,accedatintrepidusadconsequendamgratiam,cuiusinsenullumscit
esseuestigium,necuereamurhuicianuamsalutisaperire,quamnumquamdoceturante
ingressus.

P.3.D.4.C.CXIII.Deeodem.

Idem. [epist. XC. al. XCII. ad Rusticum c. 16.] Si nulla extant indicia inter
propinquosetfamiliares,nullainterclericos autuicinos,quibushi,dequibusqueritur,
baptizatifuissedoceantur,agendumest,utrenascantur,nemanifestepereant,inquibus,
quod non ostenditur gestum, nulla ratio sinit ut uideatur iteratum. Qui autem possunt
meminisse,quodadecclesiamueniebantcumparentibus,possuntrecordari,anquodeorum
parentibusdabaturacceperint.Sedsihocetiamabipsamemoriaalienumest,conferendum
eisuideturquodcollatumessenescitur,quianontemeritasinteruenitpresumptionis,ubiest
diligentiapietatis.

P.3.D.4.C.CXIV.Nonbaptizaturcummatre,quicquidineiuscorporeest.

ItemAugustinuscontraIulianum.[lib.VI.c.5.]XXII.Pars.Siadmatriscorpusid,
quodineaconcipitur,pertineretita,uteiusparsdeputetur,nonbaptizareturinfans,cuius
 1019

materbaptizataestaliquomortisurgentepericulo,cumeumgestaretinutero.Nuncuero
cumetiamipsebaptizetur,nonutiqueadmaternumcorpus,cumessetinutero,pertinebat.

P.3.D.4.C.CXV.Quarenonbaptizaturcummatrequiineiusuteroest.

Item Ysidorus sentenciarum libro I.Quiinmaternis uteris sunt,ideo cummatre

baptizarinonpossunt,quiaquinatusadhucsecundumAdamnonest,regenerarisecundum
Christum non potest. Neque enim dici regeneratio in eum potest, quem generatio non
precessit.1.Quiscelerateuiuuntinecclesia,etconmunicarenondesinunt,putantes,se
taliconmunionemundari,discant,nichilademundationemproficeresibi.

P.3.D.4.C.CXVI.Deeodem.

ItemexConcilioMartiniPapae.[c.54.]Siquamulierpregnansdesideraueritgratiam
baptismipercipere,quandouoluerit,habeatpotestatem.Namnichilparticipatinhocmater
infanti,quinascitur,propterea,quodunicuiquepropriauoluntasinconfessionemonstratur.

P.3.D.4.C.CXVII.Dehis,quiignoranterbisbaptizantur.

ItemexPenitencialiTheodori.XXIII.Pars.Quisbisignoranterbaptizatisunt,non
indigentproeopenitere,nisiquodsecundumcanonesordinarinonpossunt,nisimagna
aliqua cogat necessitas. Qui autem non ignari baptizati sunt iterum, quia quasi iterum
crucifixerunt Christum, per septem annos peniteant quarta et sexta feria, et tres
Quadragesimas. Si prouicio aliquo fecerint, similiter. Si promundicia putauerint, tres
annossimiliterpeniteant.

P.3.D.4.C.CXVIII.Dehis,quiexindustriabisbaptizantur.

ItemFelixPapa.[III.,epist.I.c.2.etseqq.]Eos,quosepiscopos,presbiterosuel
diaconosfuisseconstiterit,etseuoptantesforsitan,seucoactoslauacriilliusuniciclaruerit
fecisseiacturam,usqueadexitussuidieminpenitencia(siresipiscunt)iacereconuenit,nec
orationinonmodofidelium,sedneccatecuminorumquidemomnimodisinteresse;quibus
laica tantumconmunio inmortereddendaest.1.Declericis autem, etmonachis, et
puellisDei,autsecularibus,seruariprecipimushunctenorem,quemNicenasinodusinter
eos,quilapsisuntuelfuerint,seruandumesseconstituit:utscilicet,quinullanecessitate,
nulliusreitimoreatquepericulo,se,utrebaptizarentur,hereticisinpiedederunt,sitamen
eos ex corde peniteat, tribus annis inter audientes sint; septem uero subiaceant inter
penitentes manibus sacerdotum; duobus etiam oblationes modis omnibus non sinantur
offerre,sedtantummodopopularibusinorationesocientur,necconfundanturDeocolla
submittere qui eum non timuerunt abnegare. 2. Pueris autem, quibus, quod adhuc
inberbessunt,apubertateuocabulumest,seuclericisseulaicis,autetiamsimilibuspuellis,
quibusignorantiasuffragaturetatis,aliquamdiusubmanusinpositionedetentisreddenda
estconmunio,neceorumexspectandapenitencia,quosexcipitadcohercionemcensura.

P.3.D.4.C.CXIX.Presbiterisbaptizatoscrismateungerelicet.

ItemInnocentiusPapaDecentioEpiscopo.[epist.I.c.3.]XXIV.Pars.Presbiteris
(seu extra episcopumseupresente episcopo cumbaptizant) crismate baptizatos ungere
 1020

liceat,sedquodabepiscopofueritconsecratum;nontamenfrontemexeodemoleosignare,
quodsolisdebeturepiscopis,cumtraduntparaclitum.

P.3.D.4.C.CXX.Baptizatosinfrontibuspresbiterisungerenonlicet.

ItemexRegistroGregoriiadIanuarium,EpiscopumCarolitanum.[lib.III.epist.9.]
Presbiteri baptizatos infantes signare in frontibus sacro crismate non presumant. Sed
presbiteribaptizatosungantinpectore,utepiscopipostmodumconfirmentinfronte.

P.3.D.4. C. CXXI. Crismatis pannum secundo linire, et super alium baptizatum

mitterelicet.

ItemexConcilioapudBeluacum.Siquisuolueritcrismatepannumiterumlinire,et
superaliumbaptizatummittere,nonestabsurdum.

P.3.D.4.C.CXXII.Deuetericrismatebaptismaconsecrarenonlicet.

ItemexConcilio Lugdunensi.Siquisdealiocrismate,quamdeillonouo,quod
proprii episcopi largitione uel concessione accepit, baptizare, nisi preoccupante morte,
temptauerit, pro temeritatis ausu ipse in se suae dampnationis protulisse sentenciam
manifestatur.

P.3.D.4.C.CXXIII.Nonnisiapropriisepiscopiscrismaaccipiant.

ItemexConcilioapudValentiam.Presbiteri,quidiocesianasreguntecclesias,nona
quibuslibetepiscopis,sedasuo,necperiunioremclericum,sedperseipsos,autperillum,
quieiusdemordinissit,antePascaesolempnitatemcrismapetant.

P.3.D.4. C. CXXIV. Conficere crisma et per dioceses destinare omni tempore

episcopolicet.

Item ex Concilio Martini Papae. [c. 51. et seqq.] Omni tempore liceat episcopo
crismaconficere,etpersuasdiocesesdestinareita,utadaccipiendumcrismadiaconusaut
subdiaconusantediemPascaedesingulisecclesiisadepiscopumdestinetur.1.Presbiter
ueropresenteepiscopononsignetinfantes,nisiforteatepiscopofueritillipreceptum.2.
Necliceatpresbiteropriusepiscopoinbaptisteriumintroire,sedcumepiscopo,nisiforte
autabsensfuerit,autegrotus.

P.3.D.4.C.CXXV.Quibaptizandiaccipitoffitiumsinecrismateproficiscinondebet.

Item ex Concilio Aurasico. [c. 1.] Nullus ministrorum, qui baptizandi recipit
offitium,sinecrismateusquamdebetprogredi,quiainternosplacuitsemelinbaptismate
crismari.Deeoautem,quiinbaptismate,quacumquenecessitatefaciente,crismatusnon
fuerit,inconfirmationesacerdosconmonebitur.Naminternoscrismatisipsiusnonnisiuna
benedictio est. Non preiudicantes cuiquam hoc dicimus, sed ut necessaria habeatur
crismatio.
 1021

P.3.D.4.C.CXXVI.Ante,quamcrismainfundatur,adaspergendumaquamdefonte
acciperelicet.

ItemCapitulariumlibroVI.c.77.InsabbatosanctoPascaeuelPentecostessiquis
uelitaquamconsecratamadaspersionemindomosuarecipere,antecrismatisinfusionem
recipiat.

P.3.D.4.C.CXXVII.Undeaspersionissanctificatioexordiumsumpsit.

ItemCiprianus.[lib.IV.epist.7.adMagnum]Necquemquammoueredebet,quod
aspergi uel perfundi iubentur egri, cum gratiam dominicam consecuntur, cum sancta
scriptura per Ezechielem prophetam loquatur et dicat: Aspergam super uos aquam
mundam, et mundabimini ab omnibus inmundiciis uestris, et ab omnibus simulachris
uestrismundabouos;etdabouobiscornouum,etspiritumnouumdaboinuobis.Itemin
Numeris: 1. Qui tetigerit cadauer hominis, et propter hoc septem diebus fuerit
inmundus,aspergaturexhacaquadietertiaetseptima,etsicmundabitur.2.Sifide
Trinitatismundatusnonfuerit,inresurrectioneapudsanctorumcollegiuminmunduserit.
Si die tertio aspersus non fuerit, septimo non poterit emundari. Omnis, qui tetigerit
humanae animae morticinium, et aspersus ex hac conmixtione non fuerit, polluet
tabernaculumDomini,etperibitexIsrael,quiaaquaexpiationisnonestaspersusinmundus
erit,etmanebitspurcitiaeiussupereum.Etiterum:EtlocutusestDominusadMoisen,
dicens: Accipe Leuitas de medio filiorum Israel, et purificabis eos, et ita facies eis
purificationem eorum, circumsparges eos aqua purificationis. Et iterum: Aqua
asparsionis purificatio est. Unde apparet, asparsionem quoque aquae instar salutaris
lauacriobtinere,et,quandohecinecclesiafiuntuerissimesciturperaccipientisetdantis
fidem, integra omnia stare, et consummari ac perfici posse maiestate Domini, et fidei
ueritate.3.Spiritusuerosanctusnondemensuradatur,sedsupercredentesinfunditur
totus.Namsidiesomnibusequaliternascitur,etsisolsuperomnesparietequaliluce
diffunditur: quanto magis sol et dies uerus in ecclesia sua lumen uitae eternae pari
equalitatelargitur?CuiusequalitatissacramentumuidemusinExodoessecelebratum,cum
decelomannadeflueret,etfuturorumprefigurationealimentumpaniscelestis,etcibum
Christiuenientisostenderet.Illicenimsinediscrimineuelsexusueletatisgomorsinguli
equaliter colligebant. Unde apparebat, Christi indulgentiam et celestem gratiam
postmodum secuturam equaliter omnibus diuidi, sine sexus uarietate, sine annorum
discrimine,sineacceptionepersonaesuperomnemDeipopulumspiritualisgratiaemunus
infundi.Planeeademgratiaspiritualis,queinbaptismoequaliteracredentibussumitur,in
conuersatione atque actu nostro postmodum uel minuitur, uel augetur, ut in euangelio
dominicumsemenequaliterseminatur;sedprouarietateterraealiudabsumituraliudin
multiformem copiam uel trigesimi, uel sexagesimi, uel centesimi numeri fructum
exuberanscumulatur.4.Quodsialiquisinillomouetur,quodquidamdehis,quiegri
baptizantur,spiritibusadhucinmundisteneantur,sciat,diabolinequiciampertinacemusque
adaquamsalutaremualere;inbaptismoueroomnisnequitiaesuaeuirusamittere.Quod
exemplum cernimus in rege Pharaone, qui diu reluctatus et insua perfidia demoratus,
tamdiuresisterepotuitetpreualere,donecadaquamueniret,quocumuenisset,etuictusest
etexstinctus.MareilludsacramentumbaptismifuissedeclaratB.Paulusapostolus,dicens:
Noloenimuosignorare,fratres,quiapatresnostriomnessubnubefuerunt,etomnesper
maretransierunt,etomnesinMoysebaptizatisuntinnube,etinmari,etaddidit,dicens:
Hec autem omnia figurae nostrae fuerunt. Quod hodie uidelicet per exorcistas uoce
humana,etpotestatediuinaflagelletur,eturatur,ettorqueaturdiabolus,etcumseexire,et
 1022

hominesdimitteresepedicat,ineotamen,quoddixerit,fallat,etid,quodperPharaonem
priusgestumest,eodemmodoobstinationis etfraudisexerceat.Cumtamenadaquam
salutarematqueadbaptismisanctificationemuenitur,sciredebemusetfidere,quiaillic
diabolusopprimitur,ethomoDeodicatusdiuinaindulgentialiberatur.

P.3.D.4.C.CXXVIII.Dehis,quiusqueadexitumuitaesusciperebaptismadifferunt.

ItemIohannesCrisostomusinepistolaadEbreos.[homil.XIII.adc.7.]XV.Pars.
Quandoquisproptereapeccat,utsanctumbaptismainnouissimasuaexpirationesuscipiat,
fortassisnonadipiscitur.Etcreditemichi,nonterrensuosdicoquoddicturussum.Multos
noui,quihocpassisunt,quispebaptismatismultapeccabant,circadiemautemmortis
discesseruntuacui;Deusenimpropterhocbaptismatribuit,utsoluatpeccata,nonaddat.Si
ueroquisadhocutiturbaptismo,utamplioradelinquat,ipsumfitnegligentiaecausa.

P.3.D.4.C.CXXIX.Paruulisbaptizatisparentumnonnocetperfidia.

Item Augustinus ad Bonifatium. [epist. XXIII.] XXVI. Pars. Queris a me utrum

parentesbaptizatisparuulissuisnoceant,cumeosdemoniorumsacrificiissanareconantur
quomodo eis prosit parentum fides, cum baptizantur, quorum non potest eis obesse
perfidia?Ubirespondeo,tantamilliussacramentiuirtutemesse,hocestbaptismisalutaris,
insanctaconpagecorporisChristi,utsemelgeneratusperaliorumuoluntatemdeinceps
nonpossituinculoalienaeiniquitatisobstringi,cuinullasuauoluntateconsentit.Etanima
enimpatrismeaest,inquit,etanimafilii.Anima,quepeccauerit,ipsamorietur.Non
enimpeccatipsa,cumparenteseiusomninonescientiuelquilibetaliusadhibetsacrilegia
demoniorum. Sed ideo ex Adam traxit, quod sacramenti illius gratia solueretur, quia
nondumeratanimaseparatimuiuens,idestalteraanima,dequadiceretur:Etanimapatris
meaest,etanimafilii.Iamitaquecumhomoinseipsoestabeo,quigenuit,altereffectus,
peccato alterius sine sua conscientia non tenetur obnoxius. 1. Quomodo itaque in
paruulummaiorespeccantofferenteseum,obligareconantesdemonumsacrilegisuinculis?
nonestanimautrorumquecommunis,utetiamculpampossinthaberecommunem.Non
enimsicconmunicaturculpaperalteriusuoluntatem,quemadmodumgratiaconmunicatur
perS.Spiritusunitatem.Item:RegeneransSpiritussanctusinmaioribusofferentibuset
paruulo renato oblatoque communis est. Idem: Per hanc societatem unius eiusdemque
Spiritus prodest offerentium uoluntas paruulo oblato. Potest enim et in hoc, et in illo
homine unus Spiritus esse, etiamsi se inuicem nesciant, per quem sit utriusque gratia
communis;nonautempotestspiritushominisesseethuius,etillius,perquempeccatalter,
utalterononpeccante,sittamenculpacommunis.Acperhocpotestparuulusexparentum
carnesemelgeneratusDeispirituregenerari,utexillisobligatiocontractasoluatur.Non
potestautemDeispiritusemelregeneratusexparentumcarneregenerari,utobligatio,que
soluta est, iterum contrahatur. Et ideo semel perceptam paruulus gratiam Christi non
amittit, nisipropriainpietate.2.Verumtamenrectedicunturparentes,uelquicumque
maiores,filiosseuquoslibetparuulosbaptizatosdemoniorumsacrilegiisobligareconantes,
spiritaliterhomicidae.Naminillisquideminterfectionemnonfaciunt,sed,quantumin
ipsisest,interfectoresfiunt,recteergoillisdicitur,quandoabhocscelereprohibentur:
noliteoccidereparuulosuestros.DicitenimApostolus:Spiritumnoliteexstinguere,non
quiailleexstinguipotest,sed,quantuminipsisest,exstinctoreseiusmeritodicuntur,qui
sicagunt,utexstinctumuelint.3.Necilludtemoueatetc.Etinfra:Celebranturenimper
eosnecessariaministeria.Offerunturquippeparuuliadpercipiendamspiritalemgratiam
nontamabeis,quorumgestanturmanibus,(quamuisetabipsis,sietipsibonifideles
 1023

sunt),quamabuniuersasocietatesanctorumatquefidelium.Abomnibusnamqueofferri
recte intelliguntur, quibus placet, quod offeruntur, et quorum sancta atque indiuidua
karitate ad conmunionem S. Spiritus adiuuantur. Tota hoc ergo mater ecclesia, que in
sanctisest,facit,quiatotaomnes,totasingulosparit.4.Difficillimamsanequestionem
tibiproposuisseuisusesinextremoinquisitionistuae,eauidelicetintentione,quasoles
uehementer cauere mendacium. Siconstituam, inquis,anteteparuulum,et interrogem,
utrum,cumadetatemadultamuenerit,futurussitcastus,uelfur,uelnonsitfuturus?sine
dubiorespondebis:nescio;etutrumineademparuulaetateconstitutuscogitetaliquidboni
uelmali?dices:nescio.Siitaquedemoribuseiusfuturiscertinichilaudespromittere,etde
eiuspresenticogitationequidestaliud,quod,quandoadbaptismumofferunturparentes
proeistamquamfideiauctoresrespondent,etdicuntillosfacerequodillaetascogitarenon
potest,aut,sipotest,occultumest?Interrogamusenimeos,aquibusofferuntur,etdicimus:
CreditinDeum?deillaetate,queutrumsitDeusignorat.Respondent:Creditetadcetera
quesingula,queruntursicrespondetur.Undemiror,parentesinistisrebustamfidenterpro
paruulo respondere, ut dicant, eum tanta bona facere, que ad horam, qua baptizatur,
baptizatorinterrogat,tameneademhora,sisubiciam,eritcastusquibaptizatur,uelfur,aut
nonerit?nescio,utrumaudeatdicerealiquis,aliquidhorumerit,uelnonerit,sicutmichi
sinedubitationerespondet,quodcredatinDeum,autquodseconuertatadDeum.5.Ecce
facio, quantum possum. Dominus adiuuet, ut quod postulas possim. Nempe sepe ita
loquimur,utPascapropinquantedicamuscrastinam,uelperendianamDominipassionem,
cumilleanteannosmultospassussitnecomnino,nisisemel,ipsapassiofacta.Nempeipso
diedominicodicimus:hodieDominusresurrexit,cumexquoresurrexittotannitransierint.
Curnemotamineptusest,utnositaloquentesarguatessementitos,nisiquiaistosdies
secundumillorum,quibushecgestasunt,similitudinemnuncupamus,utdicaturipsadies,
que non est ipsa reuolutione temporis sed similis eius, et dicatur illo die fieri propter
sacramenticelebrationem,quodnonillo,sediamolimfactumest?6.Itaqueparuulum
etc.Etinfra:7.Cumautemhomosapereceperit,nonilludsacramentumrepetit,sed
intelligit,eiusqueueritaticonsonauoluntatecoaptabitur.Hocquamdiunonpotest,ualebit
sacramentumadeiustutelamaduersuscontrariaspotestates,ettantumualebit,ut,siante
maiorisetatisusumexhacuitaemigrauerit,peripsumsacramentumconmendataecclesiae
karitateabillacondempnatione,queperunumhominemintrauitinmundum,Christiano
adiutorioliberetur.Quihocnoncredit,etfierinonpossearbitratur,profectoinfidelisest,
etsihabeatfideisacramentum,longequemeliorestisteparuulus,qui,etiamsifidemnon
habeat in cogitatione, non tamen ei obicere contrariae cogitationis opponit, unde
sacramentumeiussalubriterpercipit.

P.3.D.4.C.CXXX.Aliorumfidesinbaptismoparuulossaluat.

IdemBonifatiocontraheresimPelagianorum.[lib.I.c.22.]InecclesiaSaluatorisper
aliosparuulicredunt,sicutexaliisqueinbaptismoremittuntur,peccatatraxerunt;necillud
cogitatis, uitam eos habere non posse, qui sunt expertes corporis et sanguinis Christi,
dicenteipso:Nisimanducaueritiscarnemmeametc.

P.3.D.4. C. CXXXI. Corpore et sanguine Christi participat qui per baptisma

membrumeiusefficitur.

Idem. Nulli est aliquatenus ambigendum, tunc unumquemque fidelium corporis

sanguinisquedominiciparticipemfieri,quandoinbaptismatemembrumChristicorporis
efficitur,necalienariabilliuspaniscalicisqueconsortio,etiamsiante,quampanemillum
 1024

comedat,etcalicembibat,dehocseculoinunitatecorporisChristiconstitutusabscedat.
Sacramentiquippeilliusparticipationeacbeneficiononpriuatur,quandoipsehoc,quod
ipsumsacramentumest,inuenitur.

P.3.D.4.C.CXXXII.Quaresitbaptizandusquidebaptizatonascitur.

Idemdebaptismoparuulorum.[lib.II.c.25.et26]XXVII.Pars.Sibaptizataestcaro
Christi,quesinepeccatoerat,propterexemplumimitationis:quantomagisbaptizandaest
caro mortis propter euitandum iudicium dampnationis? Sicut uero in tempore
circumcisionisquidecircumcisonascebaturfuitcircumcidendus:sicnuncquidebaptizato
nascitureritbaptizandus.1.Sacramentumenimbaptismisacramentumestregenerationis.
Quaresicutquinonuixeritnonpotestmori,itaquinatusnonfueritnonpotestrenasci.Ex
quoconficitur,nemineminsuoparentepotuisserenascicumnondumsitnatus.Etquamuis
parenti post conuersionem propria peccata non obsint, tamen illis obsunt, qui ab eo
generantur.Parentipropterhocnonobsunt,quiarenatusest;illisautem,quideillonati
sunt,nisieodemmodorenascantur,queaparentetractasuntoberunt,quiaetiaminnouatus
estpaternondenouitate,seddereliquiis uetustatis carnalitergignit,etfiliiexreliqua
parentum uetustate totius uetustatis carne propagata peccati dampnationem sacramento
regenerationiseuadunt.

P.3.D.4.C.CXXXIII.Inbaptismateomniapeccatamoriuntur.

Item in Enchiridion. [c.52.]Utostenderet Apostolus,nos mortuos essepeccato:

inquit,anignoratisquoniamquicumquebaptizatisumusinChristoIesu,inmorteipsius
baptizati sumus? Si ergo hinc ostendimur mortui esse peccato, quia in morte Christi
baptizatisumus,profectoparuuli,quiinChristobaptizantur,peccatomoriuntur,quiain
ipsiusmortebaptizantur.Nulloenimexceptodictumest:Quicumquebaptizatisumusin
Christoinmorteipsiusbaptizatisumus,etideodictumest,utprobaretnosmortuosesse
peccato.Paruuliautemrenascendomoriunturillipeccato,quodnascendocontraxerunt?Et
perhocadipsospertinetquodsequitur:Consepultienimsumusilliperbaptismumin
morte.1.BaptizatisigiturinmorteChristi,inquanonsolummaiores,uerumetiam
paruulibaptizantur,ait:Sicuosexistimatemortuosquidemessepeccato,uiuentesautem
DeoinChristoIesu.

P.3.D.4.C.CXXXIV.Sicutnullibaptismanegatur,itanemoest,quinonpeccato
moriatur.

Idemineodem.[c.43]Aparuulorecenternatousqueaddecrepitumsenemsicut
nullusprohibendusestabaptismo,itanullusest,quinonpeccatomoriaturinbaptismo.
Sedparuulitantumoriginali,maioresautemetiamomnibusmoriunturpeccatis,quemale
uiuendoaddideruntoriginali.

P.3.D.4.C.CXXXV.InbaptismoIohannisnoneratpeccatiremissio.

Itemineodem.[c.49]NonregenerabanturquibaptismoIohannisbaptizabantur.Sed
quodam precursorio illius ministerio, qui dicebat: Parate uiam Domino, in quo solo
renascipoterant,parabantur.Huiusenimbaptismaestnoninaquatantum,utfuitIohannis,
uerumetiaminSpiritusancto,utdeilloregeneretursiquisinChristumcrediderit,deillo
Christusgeneraturquiregenerationenoneguit.1.Inaquaergobaptizariuoluitnonut
 1025

eiusiniquitasdilueretur,sedhumanitasconmendaretur.Itaquippenichilbaptismusineo
habuitquodablueret,sicutmorsnichilinuenitquodpuniret.

P.3.D.4.C.CXXXVI.Nonsolumoriginalia,sedetiamactualiapeccataremittuntur
inbaptismate.

Idem de baptismo paruulorum. [siue depeccatorum meritis, lib. I.c. 15.et 16.]
Regenerante autem carne tantummodo trahitur originale peccatum; regenerante autem
Spiritunonsolumoriginalium,sedetiamuoluntariorumfitremissiopeccatorum.Proinde
dici recte potest, paruulos sine baptismo discedentes in mitissimam omnium futuros
penam. Fallit autem et fallitur qui eos in dampnatione predicat non futuros, dicente
Apostolo:Peruniusdelictumomneshominesincondempnationemetc.

P.3.D.4. C. CXXXVII. Quicumque ex concupiscentia nascitur per baptismum

regeneratur.

Idem in eodem. [c. 16.] Quisquis ex obedientia carnis, et lege peccati et mortis
carnaliter generatur, regenerari spiritualiter habet opus, ut non solum ad regnum Dei
perducatursedetiamadampnationepeccatiliberetur.Sicutetiamperprimumhominemin
peccatoetmortenascuntur,sicetiamperChristuminiusticiaetuitaeternainbaptismo
renascuntur.

P.3.D.4.C.CXXXVIII.Offerentiumfidesparuulosfacitfideles.

Itemineodem.[c.19]Paruulifidelesrecteuocantur,quifidemperuerbagestantium
quodammodoconfitenturetpereorumdemuerbadiaboloetiammundoabrenunciant.Et
hocfituisacramentietdiuinaegratiae,quamdeditDeusecclesiae.Paruulusautem,qui
baptizatur,siadannosrationalesueniensnoncrediderit,necabillicitisabstinuerit,nichilei
prodestquodparuulusaccepit.

P.3.D.4.C.CXXXIX.Deeodem.

ItemAugustinusinlibrodepeccatorummeritisetremissionepeccatorum.[c.25.et
19.]Materecclesiaosmaternumparuulisprebetutsacrismisteriisinbuantur,quianondum
possuntcordepropriocredereadiusticiam,necoreproprioconfiteriadsalutem.Necideo
tameneosquisquamfideliuminfidelesdicerepotest,quodacredendoutiquenomenest,
quamuishocnonipsi,sedaliiproeisintersacramentaresponderint.Siautempropterea
fidelesrecteuocantur,quoniamfidemperuerbagestantiumquodammodoprofitentur,cur
etiamnonpenitenteshabeantur,cumpereorumuerbagestantiumdiaboloethuicseculo
renunciaremonstrantur?

P.3.D.4.C.CXL.Karitasecclesiaepeccatadimittit,ueltenet.

Idem. [in tract. CXXI. ad c. 20. Iohannis] Ecclesiae karitas, que per Spiritum
sanctumdiffunditurincordibuseorum,quiparticipessuisunt,peccatadimittit;eorum,qui
nonsunt,tenet.
 1026

P.3.D.4.C.CXLI.SolusChristuspeccatadimittit.

IdemcontraIulianum,libroII.Nemotollitpeccata,nisisolusChristus,quiestagnus
tollens peccata mundi. Tollit autem et dimittendo que facta sunt, (ubi et originale
continetur),etadiuuandonefiant,etperducendoaduitam,ubiomninofierinonpossint.

P.3.D.4.C.CXLII.PreterbaptismaChristiparuulisnullasaluspromittitur.

Idemdebaptismoparuulorum.Nullapreterbaptismumsaluspromittiturinfantibus,
quia infantes,sipersacramentum, quodadhocdiuinitus institutum est,incredentium
numerumnontranseant,intenebrismanent.

P.3.D.4.C.CXLIII.BaptizatiinChristoincorporantur,eteiusmembrafiunt.

Idemineodem.[c.26.]Adhocbaptismusualet,utbaptizatiChristoincorporentur,ut
membra eius, et consepeliantur, et oblati per sacramentum karitatemque fidelium
reconcilienturDeo,utineouiui,salui,liberati,redempti,illuminatifiant.

[P.3.D.4.C.CXLIV.]Idem.[c.27.]

Quis autem nesciat, credere esse infantibus baptizari non credere autem non
baptizari?

P.3.D.4.C.CXLV.Gratianonsolumpeccatadimittit,sedetiamlegeminplerefacit.

Ideminlibrodeliberoarbitrio.[c.14.]Gratia,queperChristumdatur,nonsolum
peccatorumremissionemfacitsedetiamutlexinpleatur,utnaturaliberetur,necpeccatum
dominetur;Spiritusetiamgratiaedatfidem,queetiamnonpetitaaDeoconceditur,ut
hominipetentietaliaconcedantur.Namfidesnonestliberiarbitriitantum,seddonumDei.

P.3.D.4.C.CXLVI.Vetusinfirmitasinbaptismononpenitusabsumitur,seduires
amittit.

Idemdebaptismoparuulorum,[lib.II.c.7.]XXVIII.Pars.Nonexquoquisque
baptizatur omnis uetus infirmitas in eo absumitur, sed renouatio incipit a remissione
omniumpeccatorum,etintelligentia,etoperationespiritualium.Ceteraueroinspe,donec
fiantinre,quoderitinresurrectione.Naminbaptismatequamuisfiatplenapeccatorum
remissio, tamen nondum est plena nouitas et perfecta mutatio, quia adhuc remanet
corruptio non solum in corpore, sed etiam in animo, qui est homo interior; in quo si
perfectaessetnouitas,nondiceretApostolus,quoddedieindiemrenouatur.Item:[c.27.]
1.Hocmeminissedebemus,omniumpeccatorumplenamperfectamqueremissionemin
baptismofieri,hominemueronontotumconmutaricontinuo;sedinbeneproficientibusde
dieindiemcrescentenouitateconmutariquoduetustumetcarnaleest,donecitarenouetur
quodanimalisinfirmitascorporisadfirmitatemspiritualemincorruptamqueperueniat.2.
Hecautemlexpeccati,dequadicitApostolus:Nonregnetpeccatuminuestromortali
corpore, non sic maneat membris eorum, qui renati sunt, tamquam non sit eis facta
remissio, ubi plena sit omnium peccatorum nostrorum remissio, omnibus inimicis
interfectis,quibusseparabanturaDeo:sedmanetinuetustatecarnistamquamsuperatumet
peremptum,sinonillicitoconsensureuiuiscat,etinregnumpropriumreuocetur.Abhac
 1027

autemuetustatecarnisetpeccati,quodremissumestuitaSpiritususqueadeodiscernitur,in
cuiusnouitatebaptizatirenascuntur,uttalesetiaminpresentinonsoluminpeccato,sed
etiamnecincarneessedicantur,cuiusdesiderianonsecuntur,sedinSpiritu.Ipsauero
carnecorruptibilibeneutiturquimembraeiusadbeneoperandumconuertit,nonsecundum
desideriacarnisuiuenslegepeccati,quod,licetiamremissumest,tameninuetustatecarnis
manet;beneutunturfidelesconiugati,quiexeo,quodsuntinnouitateChristi,dominari
sibi libidinem nonpatiuntur; exeoautem, quodadhuc trahunt Adae uetustatem, filios
regenerandosmortalitergenerantcumpropaginepeccati,quarenatiobnoxiinontenentur,
et qui nascuntur renascendo soluuntur. Item: 3. Sicut dicta facta, et cogitata iniqua
animaeetcorporipertinent,licetautemquantumadmotusiampreterierunt,etnonsunt,
tamen eis preteritis reatus eorum manet, nisi peccatum remissione soluatur: sic non
preterita,sedadhucmanentelegeconcupiscentiaereatussoluitur,etnonerit,cumfiatin
baptismoplenaremissiopeccati.

P.3.D.4.C.CXLVII.DiscipuliChristieiusbaptismatecredunturabluti.

Ideminepistola[CVIII.]adSeleucianum.XXIX.Pars.QuandoabIherosolimisexiit
IesuscumdiscipulissuisinIudeamterram,etibimorabaturcumeis,baptizabatnonperse
ipsum, sed per discipulos suos, quos intelligimus iam fuisse baptizatos siue Iohannis
baptismo(sicutnonnulliarbitrantur)siue(quodmagisestcredibile)baptismoChristi.Item:
1.ResponditDominusPetro:Quilotusest,nonindiget,nisiutpedeslauet,sedest
mundustotus.Undeintelligitur,quodiamPetrusfueritbaptizatus.

P.3.D.4.C.CXLVIII.ApostoliomnesChristibaptismatebaptizaticreduntur.

IdemadVincentiumVictorem.Sieos,dequibusscriptumnonest,utrumfuerint
baptizatisiuenon,sinebaptismodehacuitarecessissecontendimus,ipsiscalumpniamur
Apostolis,qui,preterapostolumPaulum,quandobaptizatifuerintignoramus.Sedipsos
baptizatosesseperhocnobisinnotescerepotuit,quodB.PetroapostoloDominusait:Qui
lotusest,nonindiget,nisiutpedeslauet.

P.3.D.4.C.CXLIX.Catecuminuscatholicushereticobaptizatoprefertur.

Ideminlibro[IV.]debaptismate.[c.21.]XXX.Pars.Nondubito,catecuminum
catholicumdiuinakaritateflagrantemhereticobaptizatoanteponere;sedetiaminipsaintus
ecclesiacatecuminummalobaptizatoanteponimus.Necideotamensacramentobaptismi,
quoistenondum,illeiaminbutusest,facimusiniuriam.1.Meritoenimcenturionondum
baptizatusSimonibaptizatoanteponitur.IsteenimetiamantebaptismumS.Spirituaccepto
repletusest:illeetpostbaptismuminflatusestinmundospiritu.VerumtamenCornelius,si
Spiritusanctoiamacceptobaptizarinoluisset,contemptutantisacramentireusfieret.2.
Sicutautembonocatecuminobaptismusdeestadregnumcelorumcapessendum,sicmalo
baptizatoueraconuersio.Quienimdixit:NisiquisrenatusfueritexaquaetSpiritusancto,
nonpotestintrareinregnumcelorum,ipseetiamdixit:Nisihabundaueritiusticiauestra
plusquamscribarumetPhariseorum,nonintrabitisinregnumcelorum.

P.3.D.4.C.CL.Nontamablutionecorporis,quamfidecordisbaptismaconstitit.

Idem in libro sentenciarum Prosperi. Verus baptismus constat non tam ablutione
corporis,quamfidecordis,sicutapostolicadoctrinatradit,dicens:Fidemundanscorda
 1028

eorum,etalibi:Saluosfacitbaptismanoncarnisdepositiosordium,sedconscientiae
bonaeinterrogatioinDeum.

P.3.D.4.C.CLI.Sicutinueteritestamentoquidamspirituales,itainnouoquidam
carnalesinueniuntur.

Idem de baptismo. Sicut in sacramentis uestris testamenti uiuebant quidam

spirituales,adnouumscilicettestamentum,quodtuncoccultumerat,occultepertinentes,
sic et nunc in sacramento noui testamenti, quod iam reuelatum est, quidam uiuunt
animales,quiproficerescilicetnoluntadpercipiendaquesuntSpiritusDei,quodhortatur
sermoapostolicus,aduetustestamentumpertinebunt.Siautemproficiunt,etante,quam
capiant,ipsoaccessuetprofectuadnouumpertinent,et,siprius,quamspiritualesfiant,ex
hacuitarapiunturcustoditipersacramentisanctitateminterrauiuentiumconputantur.Nec
inuenioquidueriusinueniaturineo,quodscriptumest:Inperfectummeumuideruntoculi
tui. Et inlibrotuoomnes scribentur. Item:[lib.3.c.14.]1.Noninterest, cumde
sacramentiintegritatetractaturetsanctitate,quidcredat,autqualifideinbutussitille,qui
accipit sacramentum. Interest quidem plurimum ad salutis uiam, sed nichil interest ad
sacramentiquestionem.Item:2.Manifestumestfieriposse,utfidenonintegramaneat
integruminquoquambaptismisacramentum.Item:[c.15.]3.Sifieripossetutsinguli
diligenterinterrogarentur,totdiuersitatesopinionumforsitan,quothominesnumerantur.
Animalisenimhomononpercipitea,quesuntspiritusDei.Numquidtamenideonon
integrum sacramentum accipiunt? aut numquid ideo, si profecerint, et opinionum
carnalium uanitatem emendauerint, denuo quod acceperant repetendum est? Accipit
quisquesecundumfidemsuam,sedquantumcapit,gubernantemisericordiaDei.

P.3.D.4.C.CLII.Nonnaturaenecessitate,sedmeritopeccatiAdammorituruserat.

Item ex Concilio Mileuitano, cui interfuit Augustinus, et Anselmus Romanae

ecclesiaeLegatus,contraPelagianos.[c.1.]XXXI.Pars.Placuitigituromnibusepiscopis,
quifueruntinhacsanctasinodo,constituerehec,queinpresenticonciliodiffinitasunt:ut
quicumquedicit,Adamprimumhominemmortalemfactumita,ut,siuepeccaretsiuenon
peccaret, moreretur in corpore, hoc est, de corpore exiret, non peccati merito, sed
necessitatenaturae,anathemasit.

P.3.D.4.C.CLIII.Paruulinonsolumpenam,sedetiamculpamaparentibustrahunt.

Item eiusdem Concilii. [c. 2.] Placuit, ut quicumque paruulos recentes ab uteris
matrumbaptizandosnegat,autdicit,inremissionempeccatorumeosbaptizare,sednichil
ex Adam trahere originalis peccati, quod lauacro regenerationis expietur (unde fit
consequens,utineisformabaptismatisinremissionempeccatorumnonuera,sedfalsa
intelligatur),anathemasit,quoniamnonaliterintelligendumestquodaitApostolus:Per
unum hominem intrauit peccatum in mundum, et per peccatum mors, et ita in omnes
homines pertransiit, inquoomnes peccauerunt, nisi quemadmodum ecclesia catholica
ubiquediffusasemperintellexit.Propterhancenimfideiregulametiamparuuli,quinichil
peccatorum insemetipsis adhucconmittere potuerunt, ideoinremissionem peccatorum
ueraciterbaptizantur,utineisregenerationemundeturquodgenerationetraxerunt.
 1029

P.3.D.4.C.CLIV.Gratiaetpeccatadimittit,etnereiterenturadiuuat.

Item.[c.3.]Placuit,utquicumquedixerit,gratiamDei,quaiustificaturhomoper
Iesum Christum Dominum nostrum, solam remissionem peccatorum ualere, que iam
conmissasunt,nonetiamadadiutorium,utnonconmittantur,anathemasit.

P.3.D.4.C.CLV.Quidsitpeccatumgratiadocet,etutuiteturfacit.

Item.[c.4.]Quisquisdixerit,gratiamDeiperIesumChristumDominumnostrum
propterhoctantumnosadiuuareadnonpeccandum,quiaperipsamnobisreuelaturet
aperiturintelligentiamandatorum,utsciamus,quidappetere,quiduitaredebeamus,non
autemperillamnobisprestari,utquodfaciendumcognouerimusetiamfaceredebeamus
autualeamus,anathemasit.

P.3.D.4.C.CLVI.Sinegratiadiuinamandatainplerinonpossunt.

Item. [c. 5.] XXXII. Pars. Placuit, ut quicumque dixerit, ideo nobis gratiam
iustificationisdari,utquodfacereiubemurperliberumarbitriumfaciliuspossimusinplere
pergratiam,tamquametsigratianondaretur,nonquidemfacile,sedtamenpossimusetiam
sineillainpleremandatadiuina,anathemasit.

P.3.DistinctioV.

Gratianus.

P.3.D.5.C.I.Postbaptismaconfirmationissacramentumprestetur.

Item Urbanus PapaomnibusChristianis. [ep.I.c.7.]I.Pars.Omnesfideles per

manus inpositiones episcoporumSpiritum sanctumpostbaptismumaccipere debent, ut
pleniChristianiinueniantur,quia,cumSpiritussanctusinfunditur,corfideleadprudentiam
etconstantiamdilatatur.

P.3.D.5.C.II.QuidconferatSpiritussanctusinbaptismate,quidinconfirmatione.

ItemMelciadesPapa.[inep.adEpisc.Hisp.,c.2.]Spiritussanctus,quisuperaquas
baptismi salutifero descendit lapsu, in fonte plenitudinem tribuit ad innocentiam, in
confirmationeaugmentumprestatadgratiam.Etquiainhocmundototaetateuicturisinter
inuisibiles hostes et pericula gradiendum est, in baptismo regeneramur ad uitam, post
baptismumconfirmamuradpugnam;inbaptismoabluimur,postbaptismumroboramur.Et
quamuiscontinuotransiturissufficiantregenerationisbeneficia,uicturistamennecessaria
suntconfirmationisauxilia.Regeneratiopersesaluatmoxinpacebeatiseculirecipiendos;
confirmatioarmatetinstruitadagonesmundihuiusetpreliareseruandos.Quiautempost
baptismumcumacquisitainnocentiainmaculatusadmortemperuenit,confirmaturmorte,
quiaiamnonpotestpeccarepostmortem.

P.3.D.5.C.III.Manusinpositionissacramentumdigniusestsacramentobaptismi.

IdemHispaniarumepiscopis.Dehisuero,superquibusrogastisuosinformari,idest:
utrum maius sit sacramentum manus inpositionis episcoporum, aut baptismus? scitote,
 1030

utrumquemagnumessesacramentum,et,sicutunummaioribus,idestsummispontificibus
est accomodatum, quod a minoribus perfici non potest, ita et maiori ueneratione
uenerandumettenendumest.Seditaconiunctasunthecduosacramenta,utabinuicemnisi
mortepreuenientenullatenuspossintsegregari,etunumsinealteroperficinonpotest.

P.3.D.5.C.IV.Nonabaliisquamabepiscopismanusinpositionissacramentum
perficipotest.

ItemEusebiusPapa.[epist.III.adEpiscoposTusciaeetCampaniae]Manusquoque
inpositionis sacramentum magna ueneratione tenendum est, quod ab aliis perfici non
potest, nisi a summis sacerdotibus, nec tempore Apostolorum ab aliis quam ab ipsis
Apostolislegiturautsciturperactumesse,necabaliis,quam,quieorumtenentlocum,
umquamperficipotestautfieridebet.Namsialiterpresumptumfuerit,irritumhabeaturet
uacuum,necinterecclesiasticaumquamreputabitursacramenta.

P.3.D.5.C.V.Quareconfirmationissacramentumbaptizatotradatur.

ItemRabanusdeinstitutioneclericorum.[lib.I.c.30.]Nouissimeasummosacerdote
permanusinpositionemParaclitustraditurbaptizato,utroboreturperSpiritumsanctumad
predicandum aliis idem donum, quod in baptismate consecutus est per gratiam uitae
donatus eternae. Signatur enim baptizatus cum crismate per sacerdotem in capitis
summitate;perpontificemueroinfronte,utinprioreunctionesignificetursuperipsum
Spiritus sancti descensio ad habitationem Deo consecrandam: in secunda quoque, ut
eiusdemSpiritussanctiseptiformisgratiacumomniplenitudinesanctitatis,etscientiae,et
uirtutisuenireinhominemdeclaretur.

P.3.D.5.C.VI.Adconfirmationemnonnisiieiuniueniant.

ItemexConcilioAurelianensi,c.3.Utieiuniadconfirmationemueniantperfectae
etatis, ut moneantur confessionem facere prius, ut mundi donum Spiritus S. ualeant
accipere, et quia numquam erit Christianus, nisi in confirmatione episcopali fuerit
crismatus.

P.3.D.5.C.VII.Episcopinonnisiieiunibaptizatosconfirment.

ItemexConcilioMeldensic.6.Utepiscopinonnisiieiuniperinpositionemmanuum
Spiritumsanctumtradant,exceptisinfirmisetmortepericlitantibus.Sicutautemduobus
temporibus, Pasca uidelicet et Pentecosten, a ieiunis debet baptismus celebrari, ita et
traditionemSpiritussanctiaieiunispontificibusconuenitcelebrari.

P.3.D.5.C.VIII.Secundoueltertionullusconfirmetur.

ItemexConcilioTerraconensic.6.Dictumestnobis,quodquidamdeplebebis,uel
ter,auteoamplius,episcopisignorantibustamen,abeisdemepiscopisconfirmentur.Unde
uisumestnobis,eandemconfirmationem,sicutnecbaptisma,iterariminimedebere,quia
bis,uelampliusbaptizatosautconfirmatosnonseculo,sedsoliDeosubhabituregulariuel
clericalireligiosissimefamularidecretumest.
 1031

P.3.D.5.C.IX.Deeodem.

ItemGregoriusII.[epist.IV.adBonifatium]Dehomine,quiapontificeconfirmatus
fuerit,denuotalisiteratioprohibendaest.

P.3.D.5.C.X.Omniasacramentacrucissignaculoperficiuntur.

ItemStephanus.II.Pars.Numquidnonomniacrismatasacerdotalisministeriicrucis
figuraperficiuntur?Numquidbaptismatisundanisicrucesanctificatapeccatarelaxat,et,ut
ceterapretereamus,sinecrucissignaculoquissacerdotiigradusascendit?

P.3.D.5.C.XI.Energuminiomnibusdiebusexorcizentur.

ItemexConcilioCartaginensiIV.[c.90.etseqq.]III.Pars.Omnidieexorcistae
energuminismanusinponant,energuminiueropauimentadomorumDeiuerrant.Quibus
assidentibusindomoDeiuictuscottidianusperexorcistasopportunotemporeministretur.

P.3.D.5.C.XII.Aquibusneophitiabstineredebent.

Itemexeodem.[c.86.]Neophitialiquamdiualautioribusepulis,etspectaculis,uel
coniugibusabstineant.

P.3.D.5.C.XIII.Deordineoffitiorum.

ItemexConcilioAgatensi.[c.30.]IV.Pars.Conuenitordinemecclesiaeabomnibus
equalitercustodiri.Undestatuendumest,utsicutubiquefit,postantiphonascollationesab
episcopis uel presbiteris dicantur, et ymni matutini uel uespertini diebus omnibus
decantentur, et in conclusione matutinarum uel uespertinarum missarum post ymnos
capitelladepsalmisdicantur,etplebscollectaorationeaduesperamabepiscopodimittatur
cumbenedictione.

P.3.D.5.C.XIV.Deeodem.

ItemdeConcilioGerundensi.[c.10.]Idsemperplacuitobseruari,utomnibusdiebus
postmatutinosetuesperasoratiodominicaasacerdoteproferatur.ItemGregoriusVII.in
generaliSinodo:

P.3.D.5.C.XV.Deeodem.

In die Resurrectionis usque in sabbatum in albis, et in die Pentecostes usque in

sabbatum eiusdem III. psalmos tantum ad nocturnos, tresque lectiones antiquo more
canimusetlegimus.Omnibusdiebusaliispertotumannum,sifestiuitasestIX.lectiones
dicimus.AliisuerodiebusXII.psalmos,etIII.lectionesrecitamus.Indominicisdiebus
XVIII.psalmos(exceptodiePascaeetPentecostes)etIX.lectionescelebramus.Illiautem,
quiindiebuscottidianistrestantummodopsalmos,etIII.lectionescelebrareuolunt,nonex
regulasanctorumPatrum,sedexfastidioconprobanturhocfacere.Nosautemetordinem
Romanuminuestigantesetantiquummoremnostraeecclesiae,imitantesantiquosPatres,
statuimusfierisicutsuperiusprenotauimus.
 1032

P.3.D.5.C.XVI.DeobseruationeQuadragesimae.

Item ex omelia Gregorii Papae. V. Pars. Quadragesima summa obseruatione est

obseruanda,utieiuniuminea,(preterdominicosdies,quideabstinentiasubtractisunt),
nisiqueminfirmitasinpedierit,nullatenussoluatur,quiaipsidiesdecimaesuntanni.A
primaigiturdominicaQuadragesimaeusqueinPascaDominisexebdomadaeconputantur,
quarumuidelicetdiesquadragintaetduofiunt,equibusdumsexdiesdominiciabstinentiae
subtrahuntur,nonplusinabstinentia,quamtrigintaetsexdiesremanent.Verbigratia,si
perLXV.diesannusuoluitur,etnosperXXXVI.diesaffligimur,quasiannidecimasDeo
damus.SedutsacernumerusXL.dierumadinpleatur,quemSaluatornostersacroieiunio
consecrauerat,IV.diespriorisebdomadaeadsupplementumXL.dierumtollantur,idest
quartaferia,quecaputieiuniisubnotatur,etquintaferiasequens,sexta,etsabbatum.Nisi
istosdiesIV.superioribusXXXVI.adiunxerimus,XL.diesinabstinentianonhabemus.
IubemuretiamabomnipotentiDeoomniumbonorumnostrorumdecimasdare.

P.3.D.5.C.XVII.Ieiunialegitimanonsoluanturabsquenecessitateprobabili.

Item Eusebius Papa. Ieiunia in ecclesia a sacerdotibus constituta sine rationabili

necessitatenonsoluantur.

P.3.D.5.C.XVIII.Cottidianaieiuniaduplicatisueltriplicatissuntpreferenda.

ItemIeronimus.Nondicoebdomadas,nondicoduplicataieiunia,sedsaltimsingulos
diesabsqueciborumluxuriatransigamus.

P.3.D.5.C.XIX.Deeodem.

Idem.Sinttibicottidianaieiunia,refectiosacietatemfugiens.Nichilenimprodesttibi
biduoueltriduotransmissouacuumportareuentrem,sipariterobstruatur.

P.3.D.5.C.XX.Deeodem.

Idem.Sinttibiieiuniapura,continua,moderataqueidestcottidieesurire,etcottidie
prandere. Apostolus inquit: Noli adhuc aquam bibere, sed modico uino utere propter
infirmitatestuas.Curatuulneradelinquentis,curatosquesanctificatieiunium.

P.3.D.5.C.XXI.Medicinaepreceptadiuinaesuntcondicionicontraria.

ItemAmbrosiusinPsalmoCXXX.VI.Pars.Contrariadiuinaecondicionisprecepta
medicinaesunt.Aieiunioreuocant,lucubrarenonsinunt,abomniintentionemeditationis
abducunt.Itaquequisemedicisdederit,seipsumsibiabnegat.

P.3.D.5.C.XXII.Quotmodisuiciumgulaenostangat.

ItemGregoriusinexpositioneB.Iob.[lib.XXX.c.27.]Quinquemodisgulaeuicium
temptat.Aliquandonamqueindigentiaetemporapreuenit;aliquandotemporanonpreuenit,
sed cibos lautiores querit; aliquando que sumenda sunt, procurari accuratius expetit;
aliquandoautemetqualitasciborum,ettempuscongruit,sedinipsaquantitatesumendi
 1033

mensuramrefectionisexcedit.Nonnumquametabiectiusestquoddesiderat,ettamenipso
estuinmensidesideriideteriuspeccat.

P.3.D.5.C.XXIII.Absquepuritatementisieiuniaetorationesnonprosunt.

ItemPiusPapa.[epist.I.]Nichilenimprodesthominiieiunare,etorare,etaliabona
religionisagere,nisimensabiniquitate,etabobtrectationibuslinguacohibeatur.

P.3.D.5.C.XXIV.Mediocrebonumnonestmagnopreferendum.

Item Ieronimus. Nonmediocriter erratqui magnobonoprefert mediocre bonum.

Nonnerationabilishomodignitatemamittit,quiuelieiuniumkaritati,autuigiliasprefert
sensusintegritati,utpropterabstinentiaminmoderatam,atqueindiscretampsalmorumuel
offitiorumdecantationemautamentiae,auttristiciaenotamincurrat? Numquiduerborum
flectimultitudineuthomoDeuspotest?Nonenimuerbistantum,sedcordeorandusest
Deus. Quapropter melior est quinque psalmorum cantatio cum cordis puritate, ac
serenitate, et spirituali ylaritate, quam psalterii modulatio cum anxietate cordis atque
tristicia.Cumigiturprocentumanimabuspsalmusuelmissadicitur,nichilminus,quamsi
prounoquolibetipsorumdiceretur,accipitur.Audiantitaque,quiea,quenecessariasunt,
corporisubtrahunt,illud,quodperProphetamDominusloquitur:EgoDominusodiens
rapinam holocaustorum. De rapina uero holocaustum offert qui uel ciborum nimia
egestateuelsompnipenuriacorpusinmoderateaffligit.

P.3.D.5.C.XXV.Nonacibis,sedabiniquitatibusabstinere,estmagnumetgenerale
ieiunium.

ItemAugustinussuperIohannem.[tract.XVII.]Ieiuniumautemmagnumetgenerale
estabstinereabiniquitatibusetabillicitisuoluptatibusseculi,quodestperfectumieiunium.
1.InhocseculoquasiQuadragesimamabstinentiaecelebramus,cumbeneuiuimus,cum
ab iniquitatibus et ab illicitis uoluptatibus abstinemus. Sed quia hec abstinentia sine
mercedenonerit,exspectamusillambeatamspem,etreuelationemgloriaemagniDei,et
saluatoris nostri Iesu Christi. In illa spe, cum fuerit de spe facta res, accepturi sumus
mercedemdenarium.2.Denariusergo,quiaccipitnomenadecemnumero,redditur,et
coniunctus quadragenario fit quinquagenarius. Unde cum labore celebramus
QuadragesimamantePasca,cumleticiauero,tamquamacceptamercede,Quinquagesimam
postPasca.Namhuictamquamsalutarilaboribonioperis,quipertinetadquadragenarium
numerum,additurquietisetfelicitatisdenarius,utquinquagenariusfiat.Significauitipse
Dominushecmultoapertius,quandopostresurrectionemquadragintadiebusconuersatus
estcumdiscipulissuis,quadragesimoautemdie,cumascendissetincelum,peractisdecem
diebusmisitmercedemSpiritussancti.

P.3.D.5.C.XXVI.Raptorem,uelfuremnonfacitnecessitas,seduoluntas.

ItemexdictisApollonii.Discipulos,cumpersegetestranseundoeuellerentspicas,et
ederent,ipsiusChristiuoxinnocentesuocat,quiacoactifamehocfecerunt.
 1034

P.3.D.5.C.XXVII.Nonnecessitas,seduoluntasfacitperseuerantiam.

ItemIeronimus.[inc.7.Oseae.]Quicquidnecessitatefitcitosoluitur;quoduoluntate
arripiturperseuerat.

P.3.D.5.C.XXVIII.Ciborumtemperantiasalutem,abundantiacontrariumparit.

ItemIohannesOsaureum.[hom.XXIX.adc.12.ep.adHebr.]Nichilenimsic
iocundumest,sicutcibusbenedigestusautdecoctus.Nichilsicsalutem,nichilsicsensuum
acumenoperatur,nichilsicegritudinemfugat,sicutmoderatarefectio;sufficientiaquippe
cumnutrimentoetsospitatemsimulprocreatetuoluptatem;exhabundantiaueromorbum
facitetmolestiasingerit,etegritudinesgeneratetfacit.Quodenimfacitfames,hocetiam
plenitudo ciborum; magis autem multo peiora. Fames quippe in paucis diebus aufert
hominemetliberatexhacuitapenali;excessusuerociborumconsumitetconputrescere
facitcorpushumanumetmacerategritudinediuturna,ettunccummortecrudeliconsumit.

P.3.D.5.C.XXIX.Ciborumdeliciae,sisuperhabundauerintledunt.

ItemIeronimus.[aduersusIouinianum,lib.II.]Netalesaccipiamuscibos,quosaut
difficulterdigerere,autcomestospartosmagnoetperditoslaboredoleamus.Holerumet
pomorum ac leguminum et facilior apparatus est, et arte inpendiisque coquorum non
indiget, et sine cura sustentat humanum genus, moderate sumptus (quia nec auide
deuoraturquodirritamentagulaenonhabet)etleuioridigestionedecoquitur.Nemoenim
unoetduobuscibishisqueuilibususqueadinflationemuentrisoneratur,quediuersitate
carniumetsaporisdelectationeconcipitur.Cumuariisnidoribusfumantpatinae,adusum
sui explenda esuriequasi captiuos trahunt. Undeet morbi saturitate nimia concitantur,
multiqueinpatientiagulaeuomituremediantur,etquodturpiteringesseruntturpiusegerunt.
Ypocrates in aphorismis epidemiis docet, crassa et obesa, que crescendi mensuram
inpleuerint,nisicitosanguinisablationeinminuantur,inparalisimetpessimamorborum
generaerumpere,etidcircoessenecessariamdemptionem,utrursushabeantinquepossint
crescere;nonenimmanereinunostatunaturamcorporum,sedautcresceresemper,aut
decrescere, nec posse uiuere animal, nisi crescendi capax sit. Unde et Galienus uir
doctissimusYpocratisinterpresathletas,quorumuitaetarssaginaest,dicitinexhortatione
medicinae,necuiuerepossediu,necsanosesse,animasqueitanimiosanguineetadipibus
quasi luto inuolutas, nichil tenue, nichil celeste, sed semper de carnibus, eructuare, et
uentrisingluuiecogitare.

P.3.D.5.C.XXX.Multoruminfirmitatesieiuniasanant.

Idem. Legimus quosdam, morbo articulari et podagrae humoribus laborantes,

proscriptione bonorum ad simplicem mensam et pauperes cibos redactos conualuisse.
Caruerant enim sollicitudine dispensandae domus et epularum largitate, que et corpus
frangunt et animam. Irridet Horatius appetitum ciborum, qui consumpti relinquunt
penitenciam.

P.3.D.5.C.XXXI.Diessabbatorumacarnibusabstineredebemus.

ItemGregoriusVII.[inSinodocelebrataRomaeannosuiPontif.VI.,c.8.]VII.Pars.
Quia dies sabbati apud sanctos Patres nostros in abstinentia celebris est habitus, nos
 1035

eorumdem auctoritatem sequentes salubriter ammonemus, ut quicumque Christianae

religionisparticipemseessedesiderat,abesucarniumeademdie(nisimaiorifestiuitate
interueniente,uelinfirmitateinpediente)abstineat.

P.3.D.5.C.XXXII.Monachocarnemgustarenonlicet.

ItemFructuosusEpiscopus.VIII.Pars.Carnemcuiquammonachonecgustandinec
sumendi,estconcessalicentia,nonquodcreaturamDeiiudicemus indignam,sedquod
carnisabstinentiautilisetaptamonachisestimetur,seruatotamenmoderaminepietatiserga
egrotos.1.Quodsiquismonachusuiolauerit,etcontrasanctionemregulaeusumque
ueterum uesci carnibus presumpserit, sex mensium spacio retrusioni et penitenciae
subiacebit.

P.3.D.5.C.XXXIII.Decottidianisoperibusmonachorum.

ItemIeronimusadRusticummonachum.Numquamdemanuautoculistuisliber
psalteriidiscedat;dicaturaduerbum,oratiosineintermissione. Vigiletsensus,necuagis
cogitationibus patens; corpus pariterque animus tendatur ad Dominum. Iram uince
patiencia.Amascientiamscripturarum,etcarnisuicianonamabis.Necuacetmenstua
uariis perturbationibus, que, si pectori insederint, dominabuntur tui, et deducent te ad
delictummaximum.Facitoaliquidoperis,utsemperdiabolusteinueniatoccupatum.Si
apostoli, habentes potestatem de euangelio uiuere, laborabant manibus suis, ne quem
grauarent,etaliistribuebantrefrigeria,quorumprospiritualibusmeteredebebantcarnalia:
curtuinusustuossuccessuranonprepares?Velfiscellamtexeiunco,uelcanistrumlentis
plecteuiminibus;sarriaturhumus;areolaeequolimitediuidantur,inquibuscumholerum
iactata fuerint semina, uel plantae per ordinem positae, aquae ducantur irriguae, hic
pulcherrimorumuersuumspectatorassistes:EccesuperciliocliuositramitisundamElicit;
illacadensraucumperleuiamurmurSaxaciet,scatebrisquearentiatemperatarua. 1.
Inseranturfructuosaearboresuelgemmis,uelsurculis,utparuoposttemporelaboristui
dulciapomadecerpas.Apumfabricarealuearia,adquastemittuntSalomonisprouerbia,
monasteriorumordinemacregiamdisciplinaminparuisdiscecorporibus.Texanturetlinea
capiendis piscibus. Scribantur et libri, ut et manus operetur cibos, et anima lectione
saturetur.Indesideriisestomnisotiosus.Egiptiorummonasteriahuncmoremtenent,ut
nullumabsqueopereetlaboresuscipiant,nontampropteruictusnecessaria,quampropter
animaesalutem,necuagenturperniciosiscogitationibus,etinstarfornicantisIherusalem
diuaricentpedessuosomnitranseunti.Etinsequentibus:2.Quid?ergoperibuntomnes,
quiinurbibushabitant?Ecceillifruuntursuisrebus,ministrantecclesiis,adeuntbalnea,
unguentanonspernunt,etinomniumfloreuersantur.Adquodetanterespondi,etnunc
breuiter respondeo, me in presenti opusculo non de clericis disputare, sed monachum
instituere.

P.3.D.5.C.XXXIV.Absqueprelatisuilicentiacanonicisnichilagerelicet.

IteminV.libroCapitulorum.[c.115.]IX.Pars.Inomnibusigitur(quantumhumana
permittitfragilitas)decernimus,utcanoniciclericicanoniceuiuant,obseruantesdiuinae
scripturaedoctrinam,etdocumentasanctorumPatrum,etnichilsinelicentiaepiscopisui
uel magistri eorum inconposite agere presumant; in unoquoque episcopatu simul
manducentetdormiant,ubihisfacultasidfaciendisuppetit;quiderebusecclesiasticis
stipendiaaccipiunt,insuoclaustromaneant;etsingulisdiebusmaneprimaadlectionem
 1036

ueniant, et audiant quid eis inperetur. Ad mensam uero similiter lectionem audiant, et
obedientiamsecundumcanonessuismagistrisfaciant.

P.3.D.5.C.XXXV. Presbiteri,qui simul conueniunt, ebrietatem et comessationes

summopereuitent.

Item ex Concilio Nannetensi. [c. 10.] X. Pars. Nullus presbiterorum, quando ad

anniuersariumdiemtrigesimum,ueltertiumalicuiusdefuncti,autquacumqueuocationead
collectampresbitericonuenerint,seinebriarenullatenuspresumant;necprecatiinamore
sanctorum uel ipsius animae bibere, aut ad bibendum cogere, uel se aliena precatione
ingurgitare; nec plausus et risus inconditos et fabulas inanes ibi referre aut cantare
presumat; uel turpia ioca uel urso uel tornatricibus ante se fieri patiantur; nec laruas
demonum ante se ferri consentiant, quia hoc diabolicum est, et sacris canonibus
prohibitum.

P.3.D.5.C.XXXVI.Quibusspectaculisclericiinteressedebent.

Item ex Concilio Laudicensi. [c. 54.] Non oportet ministros altaris uel quoslibet
clericosspectaculisaliquibus,queautinnuptiis,autincenis,exhibentur,interesse,sed
ante,quamthimeliciingrediantur,surgereeosdeconuiuio,etabiredebere.

P.3.D.5.C.XXXVII.Clericusuellaicussineiussioneepiscopinonperegrinetur.

Itemexeodem.[c.42.et41.]XL.Pars.Nonoportetministrumaltaris,uelquemlibet
clericumpreteriussionemepiscopiadperegrinandumproficisci.1.Laicumetiamsine
canonicislitteris,idestformata,similiternonoportetalicubiproficisci.

P.3.D.5.C.XXXVIII.Colorumfucismulieresutinondebent.

ItemAugustinusadPossidium,etquicumeosuntfratres.[epist.LXXIII.]XII.Pars.
Fucarepigmentis,quouelrubicundior,uelcandidiorappareat,adulterinafallaciaestqua
nondubitoetiamipsosmaritossenolledecipi,quibussolispermittendaesuntfeminae
ornari secundum ueniam, non secundum inperium. Nam uerus ornatus, maxime
ChristianorumetChristianarum,nontantumnullusfucusmendax,uerumneauriquidem
uestisquepompa,sedmoresbonisunt.1.Exsecrandaautemsuperstitioligaturarum(in
quibusetiaminauresuiroruminsummisexunaparteauriculissuspensaedeputantur)non
adplacendumhominibus,sedadseruiendumdemonibusadhibentur.

P.3.D.5.C.XXXIX.QuodSpiritussanctusproceditaPatreetFilio.

Item ex Simbolo Ephesini Concilii CC. Episcoporum, quod habitum est contra
Nestorium.XIII.Pars.DeSpiritudicitDominusineuangelio:Illemeclarificabit.Hoc
rectissime sentientes, unum Christum et Filium, non uelut alterius egentem gloria,
confitemuraSpiritusanctogloriamconsecutum,quiaspirituseiusnecmelior,necsuperior
ipsoest,sedquiahumanaoperafaciensaddemonstrationemsuaedeitatisuirtuteproprii
spiritus utebatur,abipsoglorificatus dicitur,eoquoduirtussuaueldisciplina quelibet
unumquemqueclarificet.Quamuiseniminsuasitsubstantiaspirituseius,etintelligaturin
personaproprietas,iuxtaidquodSpiritusest,etnonFilius:attamenalienusnonestabillo.
Namspiritusappellatusestueritatis,etueritasChristusest.Undeetabistosimilitersicuta
 1037

DeoPatreprocedit.DeniquehicipseSpiritusetiampersanctorumapostolorummanus
miraculagloriosaperficiensglorificauitDominumIesumChristum,postquamascenditin
celum.NamcrediturChristusnaturaDeusexisterepersuumspiritumuirtutemefficiens,
ideoquedicebat:Demeoaccipiet,etannunciabituobis.

P.3.D.5.C.XL.Deeodem.

ItemDidimusinlibro[II.]deSpiritusancto,contraerroremgrecorum.Saluator,qui
etueritasait:Nonenimloqueturasemetipso,hocest:sineme,etsinemeoetsinePatris
arbitrio,quiainseparabilisestameaetPatrisuoluntate.Etamplius:1.Quiaexsenonest,
sedexPatreetameest.Hocenimipsum,quodconsistit,etloquitur,aPatreetameille
est: Egoueritatem loquor,idestinspiroqueloquitur,siquidem spiritus ueritatis est.
Dicere autem etloqui inTrinitate, nonsecundum consuetudinem nostram, quaadnos
sermocinamuretloquimur,estaccipiendum,sediuxtaformamincorporaliumnaturarum,et
maxime Trinitatis, que uoluntatem suam ingerit in corda credentium; eorum cordibus
inserit,quieamdignisuntaudire.2.LiquidoergoestdicerePatremetaudireFilium,uel
econtraFiliumloquentemaudirePatrem,eiusdemnaturaeessePatremetFilium,etin
PatreetFilioconsensusestsignificatio.Spiritussanctus,quiestspiritusueritatis,etspiritus
sapientiae, non potest audire Filium loquentem que nescit, cum hoc ipsum sit, quod
proferturaFilio,idestDeusprocedensdeDeo,Spiritusueritatis procedensaueritate,
consolator manans deconsolatore. Denique, nequis illum aPatris et Filii societate et
uoluntate discerneret, scriptumest:Nonenimasemetipsoloquitur: sedsicutaudit et
loquitur.CuisimileetiamdeseipsoSaluatorait:Sicutaudio,iudico,etalibi:Non
potestFiliusasefacerequicquam,nisiquoduideritPatremfacientem.

Arborconsanguinitatis(Abb.)

videimmagine

Consanguinitaspertresregulasdeclaratur

videimmagine12

Arboraffinitatis(Abb.)

videimmagine

DeclaratioAffinitatis

videimmagine12