Vous êtes sur la page 1sur 4

2017518 Imprimer:HenriMESCHONNIC,CritiqueduRythme.

Anthropologiehistoriquedulangage

Rhuthmos http://rhuthmos.eu/spip.php?article1479

HenriMESCHONNIC,Critiquedu
Rythme.Anthropologiehistoriquedu
langage
mardi,10fvrier2015 /JacquesAncet

NousremercionsJacquesAncetdenousavoirautorisreproduirecetextedjparusursonblog
en2007.


H.Meschonnic,CritiqueduRythme.Anthropologiehistoriquedulangage,Lagrasse,Verdier,1982,
732p.


DanslemassifimposantdeluvredHenriMeschonnic,unlivreoccupeuneplacecentrale,ausens
otouslestitresprcdentsyconduisentettousceuxquisuiventensontleprolongement.Jeveux
parlerdeCritiquedurythme.Publiilyavingtcinqans,en1982,aboutissementduntravaildune
dizainedannesolapratiquedupomeetdelatraductionsontindissociablesdunerflexion
thoriquequiestuneremiseenquestionradicaledesidologieslittrairesetphilosophiques
rgnantes,ilestlapierredetouchedelunedespenselesplusnovatricesdelafinduXXe sicle,
tantdupointduvuedelalittrature(delaposie)quedelaphilosophieetplusgnralementde
lanthropologie.Cestpourquoiilfautyreveniraujourdhuidanslamesureocettepense,
apparemmentassimileparlescritiquesetlescrivainsquandellenestpaspurementet
simplementrejeteouignore,estplussouventcaricatureoudformequevritablement
comprise.


Livreimportant,donc.Nonseulementparsonvolume732pagesserres,olampleurde
linformationnetraversepasmoinsdeseptlangues,queparcequilabordedefrontleproblme
fondamentaldetouteesthtiqueet,enparticulier,delcriturelittraire:celuidurythme.Le
rythmecestlhomme,critquelquepartMeschonnic,paraphrasantuneformuleclbre.Banalit
apparentequilluifautdfendredunboutlautredulivretantlesthoriesetlespotiquesqui
dpendentdecequilappellelamtaphysiquedusignesontprgnantes:Lacritiquedu
rythmeestunecritiquedudualismedusigneetdesonprimatdunrationalismebinaire.Critique
djdveloppedanscettevasteentreprisededblaiementthoriquequestLesigneetlepome,
etdontcetravailestleprolongementappliquauproblmespcifiquedurythme,lequelconstituele
levierpermettantprcismentdbranlerldificemillnairedelapensesmiotique.


labasedecettepense,ilyaladfinitionmdivaledusigne:unechosepouruneautre
(Aliquidstatproaliquo)autrementdit:lemotpourlachose,laquelleilestsubordonn.Car
leSenshabiteleMonde,paslelangage.IlesttoujoursdanslAutre,danslAbsent.Pensede
lOrigine,duneUnitVrit,quelhtrognit,lamultiplicitdelhistoirenousauraitfaitperdre.
Dchu,parcequhistorique,lelangageestrduitleplussouventunrledemdiateur:ilsert
...(parler,penser,sexprimer,etc.).Cestlinstrumentalismeinhrentlidologiemodernedela
communication.Ou,aucontraire,apparemmentprivilgidanslediscoursphilosophique,ilfinitpar
seffacerpourdevenirtransparence,lieudavnementdelAbsolu(leConcepthglien,par
exemple).Cequi,finalement,revienttoujoursleminimiserauprofitdelAutre:Universel,Unit,
http://rhuthmos.eu/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=1479 1/4
2017518 Imprimer:HenriMESCHONNIC,CritiqueduRythme.Anthropologiehistoriquedulangage

Vrit,Sens,Cosmos(lebonordre,selonPlaton)liguscontrelesdsordresdelHistoire.Dualisme
dontnoussommesfaitetqui,departout,privilgielundesdeuxtermesaudtrimentdelautre:
me/corps,rel/imaginaire,rationnel/irrationnel,normalit/folie,masculin/fminin...Et,danslordre
linguistiqueetlittraire:signifi/signifiant,fond/forme,prose/posie,vivre/crire...Dualismequi
estenmmetempsunit,puisquechacundesdeuxtermesnevapassanslautre.Cetteidologie,
sinontotalitaire,dumoinstotalisante,est,paradoxalemententretenueparlespensesqui
sefforcentderenverserlordredimportancedestermesdanslesoppositionsinstitues.Ainsi,dans
ledomainelittraire,lasurvalorisationphnomnologique(heideggrienne)delaposie[1].
Potiseaumaximum,laposiedevientunlangagepartsacrquiestseulcapablede
nousrendreloriginedanslafusionenfinretrouvedesmotsetdeschoses:imitationdu
cosmique,langagemimedumonde,disparitiondusujetcorrlativedunemagnificationsuprmedu
poteidentifidirectementlalangue(cestlalanguequiparle,quitravailletraverslui)ensont
lesconsquences.Onmanquelaposieenlidoltrant.


Or,pourHenriMeschonnic,pasplusquellenexprime(toutexprimeetsexprime),pasplusquelle
nesignifie(cequisupposeraitunquelquechosedire,unfondopposuneforme),laposie
nerenvoieaumondeoulexprience:ellelesfait.Cestuneactivitdelangage.Leterme
activitsupposedabordquelesujetestprsentavecsonhistoiredanslepomeensuiteque
lelangagefaitenmmetempsquilditcequiruineloppositionparole/actionissuedela
mtaphysiquedusigneetdesacondamnationdulangageinaugureaveclexclusiondupotepar
PlatondansLaRpubliqueenfinquelepomeestunfonctionnement,unmodedesignifier,lequel,
prcisment,estlerythme.


Jusquici,deraresexceptionsprs,oubienlerythmeavaittconsidrcommesecondaire,
commeunesortedefairevaloirdusens,oubienilavaittconfonduaveclamtrique,oubien
purementetsimplementlimindesrecherchescritiques.Or,Meschonnicmontrequelerythme
nestpasunlmentparmidautresdelorganisationformelleduntexte.Ilnestpasctdusens
parcequilenestlamatire.Ilrelvenonpasdelalanguemaisdudiscoursdontilest
lorganisation,laconfiguration:formeenformation.Conceptionquidveloppecequefondelarticle
dcisifdeBenvenisteLanotionderythmedanssonexpressionlinguistique[2]etqui,parl,
romptaveclesdfinitionstraditionnellesdurythmecommerptitionetrgularitlimagedu
mouvementdesvaguesdelamer.Lelangagetanttotalementtrangerlanaturearbitraire
ausensdeSaussure,uneapprochedurythmelinguistiquefondesurlanotionderythmenaturel
nepeutqueledfigurer:lerduireautrechosequeluimme.Comme,dailleurs,cellequile
calquesurlerythmemusical:lessonsnexistantpasdanslelangage(ilnyaquedesphonmes
dusens),elleledsmantise.Docettedfinitiondurythmedanslelangagecomme
lorganisationdesmarquesparlesquelleslessignifiants,linguistiquesetextralinguistiques(dans
lecasdelacommunicationoralesurtout)produisentunesmantiquespcifique,distinctedusens
lexical,[appele]lasignifiance:cestdirelesvaleurspropresundiscoursetunseul.
Autrementetplusbrivementdit,lerythmeestlorganisationsubjectivedudiscours.O
subjectifnerenvoieplusausujetpsychologiqueconscientetvolontaire,niausujet
philosophique,niausujetpolitique,nimmeausujetsanssujetfreudien,maisunsujet
spcifique,croisementdetoutlebiologique,lhistorique,lesocial,lecultureldontnoussommes
tisss,quisefaittoutenfaisantlepome,nexistequeparluietprendsoudainlaformedune
altritquidpossdelemoiidentitairedesesprrogativeshabituelles.


Onremarqueimmdiatementlinsistancesurlanotiondediscoursausensdactivitdessujetsdans
etcontreunehistoire,uneculture,unelangue.Lediscoursestdoncessentiellementhistoricit,
ellemmecomprisedemaniretrsproche,commeleconflittenuetnonrsoluentrecequi,
culturellement,historiquement,nousfaitetnotrerefusdenousysoumettre,denentrequele
produit.Ilsensuitquelerythmeestlamanifestationdelhistoricitproprechaquesujet.Or,
lhistoricitduntextersidedanslavaleurautretermeclempruntSaussurenondansle
sens.Dansunpome,chezunpote,unmotnapaslesensfixunefoispourtoutesqueluidonne
lusageilsedfinitdiffrentiellementparlesrapportsquilentretientaveclesautresmotsdutexte,
dulivreetdeluvre.AinsiombrechezHugooulunachezLorca,pourprendredes
exemplesconnus.Etmme,proprementparler,ilnyapasdemotsdansunpome,seulement
desvaleurs,lesquellesmanifestentcequadeplussubjectiftelleoutellecriture:Lasubjectivit
duntextersultedelatransformationdecequiestsensouvaleursdanslalangueenvaleursdans
undiscours[...]Lasubjectivitmaximaleestdonctoutediffrentielleetsystmatique.Lerythme
estsystme.Cestpourquoiilintgretouslesniveauxdutexteaccentuel,prosodique,lexical,
syntaxique...etnepeuttrerduitcommeillattropsouventlamtrique.


Structureformelleessentiellementculturelle,lamtriqueprexisteautexte.Elletraverseles
poques.Elleestahistoriqueetabstraitedoncarythmique:aussideuxverspeuventilsavoirla
mmemtriqueetpaslemmerythme.Lamtriqueestculturelle,lerythmesubjectif.Sansluiles
potesquiutilisentlesmmesmtresressasseraienttousindfinimentlammerengaine.(Do

http://rhuthmos.eu/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=1479 2/4
2017518 Imprimer:HenriMESCHONNIC,CritiqueduRythme.Anthropologiehistoriquedulangage

lintrtduverslibre.SilnestquunpassagecequeMeschonnicappellelepomelibre,ila
pospourlapremirefois,lafinduXIXe sicle,leproblmedelaprosedupome(nondupome
enprose)etmisanulecaractresubjectifdurythme).Lesens,entendumaintenantcomme
activitdusujet,produitdetoutlelangage,etpasseulementdulexique,estdoncdanslerythme,
nondanslamtrique.Cestpourquoileprimatdecettedernire,decequonappelleaujourdhui
combinatoireetquiduTimedePlatonPlotinetjusqulOulipo[...]visechasserlesens,
lesujet,lediscoursetleurhistoireauprofitdelordredesnombresetducosmosopposau
dsordredelhistoire,participe,paradoxalementparcequilsembleentrelecontraire,delamme
luttecontrelesensquelapotiquedelorigine,duretourlunitperduedesmotsetdeschoses.
Danslunetlautrecas,lhistoricitestmanque,lesujetadisparu.Laposiedemeurecelangage
sacr,coupdureste:langagedelafteetdelorigine,langagedesnombres,cestdirede
lunit,delintemporel,oppossaulangageprofane,banaletdsordonnduquotidien.


CestpourquoiMeschonnicanalyseetcontestelonguementlevieuxschmabinaireprose/posie
(quotidien/sacr)effet,commeonladit,dudualismedusigne.Proseetposienesopposentpas,
commetouteunetraditionenFrancenouslafaitcroireenconfondantproseetlangageparl.
MonsieurJourdainnefaitpasdelaprosesanslesavoir:ilparle.Proseetposienesopposentpas
entreellesmaissopposentensembleaudiscoursordinaire.Ilyaunecontinuitproseposie,
commenontcessdelaffirmercertainsgrandspotestrangersleplussouvent.Ainsi
Pasternak:Laposieestlaprose...maislaprosemme,lavoixdelaprose,laproseenactionet
nonenrcit.EtPound:Lagrandelittratureestsimplementdulangagechargdesensjusqu
lextrmedegrdupossible[...]Lelangagedelaproseestbeaucoupmoinshautementcharg,cest
peuttrelaseuledistinctionvalableentrelaproseetlaposie.Danslepomepourreprendrela
mtaphorelectriquelalampeclaireplusintensmentmaismoinslongtempsdansletexteen
prose,elleclaireplusfaiblement,encorequavecdefrquentesvariationsdintensit,maisplus
longuement.Quoiquilensoit,cestlemmecourantquipasse.AilleursquenFrance,laconfusion
nesefaitpas.Dolintrtdeschangementsdelanguepouruneapprhensionplusrelative,donc
plusjuste,duphnomnelittraire.LallemanddistingueDichtunglcriturepotique,quipeut
trecelledelaproseetGedichtlepome.Larabeconnatuneproserimeetrythme.Le
chinoisaussi.Lecoupleproseposieesttrangerlcriturebiblique:ilyaunerythmiquedela
Biblequifaitsensetquinest,pourtant,niproseniposie,cedontnetiennentpascompteles
traductionschrtienneshellnisantes(doncdualistes)lorsquellestraduisentleversetbibliquesoit
enprose,soitenvers.IlyauneattentionextrmeausignifiantdanslaBible:Toutcommentaire
quinestpasuncommentairedesaccents,tunenvoudraspasettunelcouteraspas,ditIbn
Ezra.Oncomprendmieux,dslors,lerlestratgiquedelatraductionbibliquedansletravailde
Meschonnic,quenefaitqueconfirmersesdernirestraductions[3].


Laposienestdoncpasunlangagesacrlangagedeltre,delorigineopposaulangage
profaneduquotidien.Laposienatduquotidien,letransforme,maisnesensparepas.Alorselle
nouslemontre.Ilyaunehistoricitradicaledulangagequiviserintroduirelafte,lesacr,
lelgendaire[4],etc.danslelangageouviceversa.Amonsens,lundesmeilleursexemplesde
cettefondation(etnonconfusion)dupotiquedanslequotidien,estluvredeYannisRitsos:
banalisationdesgrandmythesgrecs,rsorptiondusacrdansleprofanequisetransforment
dialectiquement,commenecessentdelefairelindividuetlesociallintrieurdupome.


Lcriturepotique,eneffet,estunrvlateursocial,parcequunindividuyestenjeu,etquel
ounindividuestenjeu,lesocialestenjeu.Lerythmeestsocialittraverslasubjectivit.Do
cetteanthropologiehistoriquedulangage(soustitredulivre)queMeschonnicvoudraitfonder.
ReprenantlintuitioncentraledeMarcelJousselhommepenseavectoutsoncorpslelangageest
uncomposfaitducorps,delactionetdellmentlinguistiquetoussurlemmeplaniltentede
montrer,lissuedesonparcours,quelerythmeestessentiellementpassageduncorpsdansle
langage,cestdireoralit.Manifesteparlesgestes,lintonation,lesmimiquesdansleparl,etpar
lasignifiance(quiestenquelquesortelagestuelledutexte)danslcrit,loralitnepeuttre
confondueaveclelangageparl:elleestinaudibleet,enmmetemps,partoutprsente.Etle
rythmeenestlorganisationdanslediscours.Cequitendraitmontrerqueloralitnestpas
rserveauxtraditionssanscritureetquelleestprsentedanstouteuvrecrite:dHomre
Rabelais,deHugoGogol,deMiltonJoyce,deKafkaBeckett,dautres.Dolesimplismede
loppositionlittraturesavante/littraturepopulairequiestloindexisterpartout.Sansallerchercher
loin,ilsuffitdelirelescrivainsespagnolspoursenconvaincre:proverbesetdiscoursdehaute
culturenecessentdetisserchaneettramelcrituredeDonQuichottepomespopulaireset
savantssepartagentluvredeGngorachansonstraditionnelles,romances,inspirentde
nombreusespicesdeLopedeVega.Et,plusprsdenous,cestlasymbiosedlmentspopulaires
primitifs,mmeetsavantsquidonnesaforcelaposiedeLorca.Sansparler,inversementdela
complexitsyntaxique,mtaphorique,prosodiquerythmiqueenunmotdecertainescoplas
duChantProfondflamencoquinontrienenvierlaposielaplusraffine.Dnonantdonc
lantagonismeculturecrite/cultureorale,lecritiquedurythmedvoileuneoppositionplus
profonde:celledessocitsindustriellesmodernesetdessocitstraditionnellesillettres.Enquoi
http://rhuthmos.eu/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=1479 3/4
2017518 Imprimer:HenriMESCHONNIC,CritiqueduRythme.Anthropologiehistoriquedulangage

uneconceptiondelalittraturervleunevisiondumonde.Siledualismenavaittquune
thorie,ilnauraitpasfaitsilongfeu.Cestsadimensionpolitiquequiexpliquesonimmense
influence.


Refusdelapensesmiotiqueetdesesclivages,lacritiquedurythmeestdonc,ausenslarge,
politique:engageanttoutlelangage,elleengagetoutlesujet,touslessujets.Audualismeelle
nopposepasunmonismemaisunempirismeunpluralismeissudesdialectiquesindfiniesde
lindividueletdusocial.Cettedialectiquesemanifesteavecforcedanslavoixolephysiologique
lindividuelesttoujoursdjsocial.Letimbre,ledbit,lintonationvarientselonlespoques
(quoncoutelesActualitsdilyaunecinquantainedannes).Pourtant,etenmmetemps,la
voixnappartientquunindividuetunseul.Ellelervle.Etaussiledborde:Onentend,on
connatetreconnatunevoixonnesaitjamaistoutcequeditunevoix,indpendammentdece
quelledit.Cestpeuttreceperptueldbordementdesignifiance,commedanslepome,quifait
peuttredelavoixlamtaphoredusujet,lesymboledesonoriginalitlaplusintrieure,touten
tanttoujourshistoricise.Maisilyaplus.Commelerythme,lavoixdbordelemot.Elleestune
forcephysique,unepuissancemagiquequilametenrapportaveccequilyaennousdeplus
archaque:Lavoixestleplusancienpome,parcequelleestpuissancedeparole,dedire.Ce
questlpope.Enquoilarelationentrevoixetpopeestantrieureauxspculationssurlanotion
deposie,crationoufabrication,quelledborde.Cestdoncparcequetoutpomeestrythme,
oralit,mouvementdelaparoledanslcriture(Hopkins),quilestfondamentalementpique,
quellequesoitsalongueur(leprimatdulyrismedansnotreapprhensionmoderneduphnomne
potiquetantluimmeuneffetdhistoricitlimitauxXIXe etXXe sicles).Dolapuissance
douverture,dimprvisibilitquilcontient:Cequiestpique,critAlain,cestdenepassavoiro
lonva.Alorslaposienousprend,nousemporte.Elleestaventure,parcequelleesttoujours
autrechosequesapropreimage,explorationtoujoursrecommencedelinconnuquellenecesse
dincarner.

[1]Voir,surcepoint,LelangageHeidegger,Paris,P.U.F.,1990.

[2]Problmesdelinguistiquegnrale,vol.I,Paris,TEL/Gallimard,1966,p.327.

[3]Gloires,traductiondesPsaumes,Paris,DesclesdeBrouwer,2001,Aucommencement,
traductiondelaGense,Paris,DescledeBrouwer,2002etLesNoms,traductiondelExode,Paris,
DescledeBrouwer,2003.

[4]Cf.Lgendairechaquejour,titredutroisimerecueildepomesdeMeschonnic.

http://rhuthmos.eu/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=1479 4/4

Vous aimerez peut-être aussi