ARATIRMA YNTEMLER

LETME LSANS PROGRAMI

PROF. DR. ABDULLAH OKUMU

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES


STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

LETME LSANS PROGRAMI

ARATIRMA YNTEMLER

Prof. Dr. Abdullah OKUMU

NSZ
Bilimin ve bilimsel yntemin nemli bir paras olan aratrma kavram, iletmelerin
alaca kararlar iin son derece nemli konumdadr. letmelerin ve bu alanda alan
akademisyen, aratrmac ve rencilerin gerekletirecekleri aratrmalarda bilimsel yntemin
srelerini dikkate almalar, elde edilen bulgularn geree yaknl ve paydalara/topluma
katks iin nem arz etmektedir.

Bilimsel yntem dhilinde yaplacak aratrmalar sistematik ve birbirleriyle i ie

gemi belirli aamalardan olumaktadr. Bu alma, sz konusu bilimsel aratrma sreci
balamnda zellikle iletmeler iin aratrma yntemlerini aama aama ele almakta ve
kiilerin aratrma srecinde dikkate almas gereken unsurlar iermektedir.

Aratrma yntemleri kapsamnda temel oluturabilecek konular genel hatlaryla ve

ok fazla teknik ksmna gemeden ele alan bu alma toplam 14 blmden olumaktadr. Her
blmde teorik bilgilerin yan sra rneklere de yer verilerek konularn daha kolay anlalmas
hedeflenmitir.

Bu almann hazrlanmasnda manevi destei olan ailem bata olmak zere katks
olan herkese ve tm alma arkadalarma teekkrlerimi sunarm.

NDEKLER

NSZ ................................................................................................................................................... 1
NDEKLER...................................................................................................................................... 2
KISALTMALAR ................................................................................................................................... 8
YAZAR NOTU ...................................................................................................................................... 9
1. BLM VE ARATIRMAYLA LGL TEMEL KAVRAMLAR VE BLMSEL
ARATIRMA SREC ...................................................................................................................... 10
1.1. Kavramsal Olarak Bilim ................................................................................................................. 16
1.1.1. Bilimin Temel zellikleri ................................................................................................... 16
1.2.1. Bilimin levleri ................................................................................................................... 17
1.2. Bilimsel Aratrma ......................................................................................................................... 18
1.2.1. Bilimsel Aratrma Trleri .................................................................................................. 19
1.2.2. letmeler iin Aratrma Niin Gerekli? ............................................................................ 20
1.2.3. Aratrmalarda Bilimsel Yntem ......................................................................................... 20
1.3. Bilimsel Aratrma Sreci .............................................................................................................. 21
1.4. Aratrma Kalitesi........................................................................................................................... 24
1.4.1. Aratrmann Orijinallii ..................................................................................................... 24
1.4.2. Aratrmann nemi ............................................................................................................ 25
1.4.3. Aratrmann Yntemi ......................................................................................................... 25
2. ARATIRMANIN PLANLAMASI: PROBLEM, AMALAR VE HPOTEZLERN
BELRLENMES ................................................................................................................................ 32
2.1. Aratrma Konusunun Belirlenmesi ............................................................................................... 38
2.2. Aratrma Problemi ve Aratrma Sorusunun Seimi..................................................................... 39
2.2.1. Problem Belirlenirken Yaplmas Gerekenler ..................................................................... 41
2.3. Aratrma Amalarnn Belirlenmesi .............................................................................................. 41
2.4. Aratrma Modelinin Oluturulmas ............................................................................................... 42
2.5. Hipotezlerin Belirlenmesi............................................................................................................... 43
2.5.1. Hipotez eitleri .................................................................................................................. 44
3. ARATIRMA TASARIMLARI: KEFEDC, TANIMLAYICI VE NEDENSEL
ARATIRMALAR .............................................................................................................................. 51
3.1. Aratrma Tasarm ......................................................................................................................... 57
3.2. Aratrma Tasarmnn Kapsam..................................................................................................... 57
3.3. Aratrma Tasarmnn Snflandrlmas ........................................................................................ 57
3.3.1. Kefedici Aratrma ............................................................................................................. 58
3.3.2. Sonulandrc Aratrma ..................................................................................................... 59
2

3.3.3. Kefedici ve Sonulandrc Aratrma Arasndaki Farklar ................................................. 61

4. VER TRLER, KNCL VERLER VE LTERATR TARAMASI .................................. 68
4.1. Veri Trleri ..................................................................................................................................... 74
4.1.1. Birincil Veri......................................................................................................................... 74
4.1.2. kincil Veri .......................................................................................................................... 75
4.1.3. Birincil - kincil Veri Karlatrlmas................................................................................ 75
4.1.4. Aratrma Tasarmlar ile Veri Tr likisi ........................................................................ 76
4.2. kincil Verilerin Kullanm ............................................................................................................. 76
4.3. kinci El Verilerin Elde Edilmesi ................................................................................................... 77
4.4. Literatr (Kaynak) Taramas .......................................................................................................... 78
4.4.1. Literatr Taramasnn Aamalar ......................................................................................... 80
4.4.2. Literatr Tarama Kaynaklar ............................................................................................... 81
4.4.3. Literatr Tarama Sistemleri................................................................................................. 81
4.4.4. Elektronik Ortamda Literatr Tarama ................................................................................. 82
4.4.5. Kaynaklarn Taranmasnda Dier Unsurlar......................................................................... 83
4.4.6. Literatr Taramasnn Sunumu - 4N 1K Modeli ................................................................. 84
5. KALTATF (NTEL) ARATIRMA VE VER TOPLAMA YNTEMLER ....................... 90
5.1. Kalitatif-Kantitatif Aratrma Ayrm............................................................................................. 96
5.2. Kalitatif (Nitel) Aratrmann Kapsam .......................................................................................... 97
5.2.1. Kalitatif Aratrma Sreci ................................................................................................... 99
5.3. Kalitatif Aratrmann Temel zellikleri ..................................................................................... 100
5.4. Kalitatif Aratrmalarda Veri Toplama Yntemleri ..................................................................... 101
5.4.1. Derinlemesine Grme .................................................................................................... 102
5.4.2. Odak Grup ......................................................................................................................... 104
5.4.3. Online Odak Gruplar ........................................................................................................ 108
5.4.4. Gzlem .............................................................................................................................. 108
5.4.5. Projektif (Yanstma) Teknikler.......................................................................................... 113
5.4.6. Kalitatif Veri Toplama Tekniklerinin Karlatrlmas .................................................... 116
6. KANTTATF (NCEL) ARATIRMA VE VER TOPLAMA YNTEMLER .................. 123
6.1. Kantitatif (Nicel) Aratrma Tasarm .......................................................................................... 129
6.1.1. Tanm ve Kapsam ........................................................................................................... 129
6.1.2. Temel zellikleri ............................................................................................................... 129
6.1.3. Avantajlar ......................................................................................................................... 130
6.1.4. yi Bir Nicel Aratrma Tasarmnn zellikleri................................................................ 130
6.2. Kantitatif Veri Toplama Yntemleri ............................................................................................ 131

6.2.1. Anket ................................................................................................................................. 131

6.2.2. Deney ................................................................................................................................ 138
7. NEDENSELLK VE DENEYSEL TASARIM ........................................................................... 144
7.1. Aratrma Yntemlerinde Nedensellik Koullar ......................................................................... 151
7.2. Nedensel Aratrmalar ve Deney .................................................................................................. 151
7.3. Deney Tasarm ............................................................................................................................ 152
7.3.1. Tanmlar ve Kavramlar ..................................................................................................... 152
7.3.2. zellikleri ve Kstlar ....................................................................................................... 154
7.3.3. Baz Gsterimler................................................................................................................ 154
7.4. Deneysel Tasarm eitleri .......................................................................................................... 154
7.4.1. Doal Deney Tasarmlar ................................................................................................... 155
7.4.2. Kontroll Deneysel Tasarmlar ......................................................................................... 156
7.4.3. oklu Deneyler (Zaman Serileri) ...................................................................................... 157
7.4.4. statistiksel Deneyler ......................................................................................................... 158
8. RNEKLEME SREC VE YNTEMLER ........................................................................... 166
8.1. rnekleme .................................................................................................................................... 172
8.1.1. Baz Temel Kavramlar ...................................................................................................... 172
8.1.2. Anlam ve nemi .............................................................................................................. 173
8.1.3. Avantaj ve Dezavantajlar ................................................................................................. 174
8.2. rnekleme Sreci ......................................................................................................................... 175
8.3. rnekleme Yntemleri ................................................................................................................. 177
8.3.1. Tesadfi Olmayan rnekleme Yntemleri ....................................................................... 178
8.3.2. Tesadfi rnekleme Yntemleri ....................................................................................... 181
8.3.3. Temel rnekleme Yntemlerinin Karlatrlmas .......................................................... 188
8.4. rneklem Bykln Belirleme............................................................................................... 189
9. LEKLEME VE LEK TRLER...................................................................................... 198
9.1. lme, lekleme ve lmenin nemi ....................................................................................... 204
9.2. Temel lm Seviyeleri ............................................................................................................... 205
9.2.1. Snflama (Nominal) lek/lm ................................................................................... 206
9.2.2. Sralama (Ordinal) lek/lm ...................................................................................... 207
9.2.3. Aralkl (Interval) lek/lm ........................................................................................ 207
9.2.4. Oransal (Rasyo) lek/lm .......................................................................................... 207
9.3. lek Trleri ................................................................................................................................ 208
9.3.1. Srekli lekler ................................................................................................................. 209
9.3.2. Tekli lekler .................................................................................................................... 209

9.3.3. oklu lekler .................................................................................................................. 209

9.4. leklerde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar ............................................................................ 214
10. ANKET FORMU TASARIMI VE ARATIRMA SORULARININ HAZIRLANMASI ..... 221
10.1. Anket ve zellikleri ................................................................................................................... 227
10.2. Anketin Genel Yaps ................................................................................................................. 227
10.3. Anket Tasarm ve Oluturulmas............................................................................................... 228
10.3.1. ncl Hususlar ................................................................................................................ 228
10.3.2. Soru erii ...................................................................................................................... 228
10.3.3. Anketin Konuya Uygunluu ve Dili................................................................................ 229
10.3.4. Cevap Format Tipleri ..................................................................................................... 230
10.3.5. Soru Dzeni ..................................................................................................................... 231
10.3.6. Soru Yerleimi ................................................................................................................. 231
10.3.7. Anketin ntesti ve Yeniden Gzden Geirilmesi ........................................................... 232
10.3.8. Anketin Sunumu .............................................................................................................. 233
11. ARATIRMADA HATA, GEERLK- GVENRLK KAVRAMLARI VE
GEERSZLK KAYNAKLARI .................................................................................................... 239
11.1. Aratrmada Hata Kavram ......................................................................................................... 246
11.1.1. Hata Kaynaklar ............................................................................................................... 246
11.1.2. Hata Trleri ..................................................................................................................... 248
11.1.3. Hatalar ndirgeme/nleme Yollar ................................................................................. 249
11.2. Bir Aratrmada Bulunmas Gereken Nitelikler ......................................................................... 249
11.3. Gvenirlik................................................................................................................................... 250
11.3.1. Gvenirlik Bileenleri ..................................................................................................... 250
11.3.2. Gvenirlik lme Yaklamlar ...................................................................................... 251
11.3.3. Gvenirlii Ykseltme Yollar ........................................................................................ 254
11.4. Geerlik ...................................................................................................................................... 254
11.4.1. Geerlik Trleri ............................................................................................................... 255
11.4.2. Geerlik-Gvenirlik likisi ............................................................................................. 257
11.5. Aratrmay Geersiz Klan Faktrler ........................................................................................ 258
11.5.1. Gemiin Etkisi ............................................................................................................... 258
11.5.2. Olgunlama Etkisi ........................................................................................................... 258
11.5.3. Test Etkisi ........................................................................................................................ 258
11.5.4. Ara Etkisi ....................................................................................................................... 258
11.5.5. Seim Etkisi..................................................................................................................... 259
12. VER HAZIRLAMA VE ANALZ .......................................................................................... 265
12.1. Veri Hazrlama ........................................................................................................................... 271
5

12.1.1. Dzenleme ....................................................................................................................... 271

12.1.2. Kodlama .......................................................................................................................... 272
12.1.3. Veri Girii ........................................................................................................................ 273
12.2. Veri Analizi ................................................................................................................................ 275
12.2.1. Uygun statistiksel Tekniklerin Seimi ........................................................................... 276
12.2.2. Tanmlayc (Betimleyici) statistikler ............................................................................ 277
12.3. letme Aratrmalarnda Kullanlan statistiksel Yntemler ..................................................... 278
12.3.1. Tek Deikenli Analizler................................................................................................. 278
12.3.2. ok Deikenli Analizler ................................................................................................ 281
13. SONULARIN YORUMLANMASI VE ARATIRMA RAPORUNUN HAZIRLANMASI
............................................................................................................................................................. 289
13.1. Sonularn Yorumlanmas .......................................................................................................... 295
13.2. Aratrma Raporunun Hazrlanmas ........................................................................................... 296
13.2.1. Raporda Bulunmas Gereken zellikler .......................................................................... 297
13.2.2. Rapor Yazmada Dikkat Edilecek Ana lkeler ................................................................ 299
13.2.3. Aratrma Raporlarnda Dil ve slup (Akademik Dil) .................................................. 300
13.3. Kaynak Kullanm ve Kaynaka Yaps ..................................................................................... 300
13.3.1. Kaynak Gsterme Yntemleri ......................................................................................... 301
13.3.2. Kaynak Gsterimi Zorunlu mu? ...................................................................................... 302
13.3.3. Kaynak Gsterme lkeleri................................................................................................ 303
13.3.4. Kaynaka Yazm ............................................................................................................ 304
14. ARATIRMA ET VE ETK HLALLER .......................................................................... 311
14.1. Bilimsel Etik ve Aratrma ......................................................................................................... 317
14.1.1. Aratrma Etii ................................................................................................................ 318
14.1.2. Bilimsel Drstlk ve Bilimsel Yanltma ....................................................................... 318
14.2. letme Aratrmalarnda Etik D Davranlar ......................................................................... 318
14.2.1. Kamuoyu ......................................................................................................................... 319
14.2.2. Aratrmaya Katlan Cevaplayclar ................................................................................ 320
14.2.3. Aratrmac - letme ....................................................................................................... 320
14.3. Akademik Etik D Davranlar ................................................................................................ 321
14.4. ntihal ......................................................................................................................................... 321
14.4.1. ntihal Yntemleri ........................................................................................................... 322
14.4.2. Kiilerin ntihale Bavurma Sebepleri............................................................................. 323
14.4.3. ntihali Belirleme Yntemleri.......................................................................................... 323
14.4.4. Telif Haklar ve ntihal Kavram ..................................................................................... 324
KAYNAKA ..................................................................................................................................... 331
6

KISALTMALAR
EG: Deney grubu

CG: Kontrol grubu

ULAKBM: Ulusal Akademik A ve Bilgi Merkezi

TBTAK: Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu

YAZAR NOTU
Sevgili renciler,

letmeler ve bizler yaammz ve faaliyetlerimizi srdrrken srekli olarak belirsizlik

ierisinde karar alma durumuyla kar karya olduumuz aikrdr. Bu kararlarn etkin, doru
ve gvenilir olabilmesi iin basit veya karmak dzeylerde pek ok aratrmann yaplmas
olduka nemlidir. Yaplan aratrmalar karar vericinin belirsizliini de minimize edecektir.
Aratrmalar sonucunda alnan kararlarn daha isabetli olmas ve bu kararlar erevesinde
oluturulacak stratejilerin doru olmas salanacaktr. Yaplan aratrmalarn geerli ve
gvenilir olabilmesi ancak bilimsel bir aratrma srecinin takibi ile mmkndr. Bu kitapta
karar almay kolaylatrc nitelikte geerli ve gvenilir bir aratrmann nasl yaplaca detayl
olarak anlatlmaktadr. Bu kitapta yer alan konularn iyi bir ekilde renilmesi sizlere bilimsel
olarak aratrma yapma, yaplan aratrmay anlama ve yorumlama yetenei kazandracaktr.

Kararlarnzda isabet ve derslerinizde baarlar dilerim.

1. BLM VE ARATIRMAYLA LGL TEMEL KAVRAMLAR VE

BLMSEL ARATIRMA SREC

10

Bu Blmde Neler reneceiz?

1. BLM VE ARATIRMAYLA LGL TEMEL KAVRAMLAR VE BLMSEL

ARATIRMA SREC

1.1. Kavramsal Olarak Bilim

1.1.1. Bilimin Temel zellikleri

1.2.1. Bilimin levleri

1.2. Bilimsel Aratrma

1.2.1. Bilimsel Aratrma Trleri

1.2.2. letmeler iin Aratrma Niin Gerekli?

1.2.3. Aratrmalarda Bilimsel Yntem

1.3. Bilimsel Aratrma Sreci

1.4. Aratrma Kalitesi

1.4.1. Aratrmann Orijinallii

1.4.2. Aratrmann nemi

1.4.3. Aratrmann Yntemi

11

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Bilim Nedir? Bilimsel Yntem Nedir? Aklaynz.

2. Bilimsel bir iletme aratrmasnda izlenmesi gereken aamalar nelerdir?

Aklaynz.

3. Karar almada aratrmann nemini tartnz.

12

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei

Konu ilgili kavramlar

Bilimin temel zelliklerini
Bilim ve kapsam aratrmak ve tartmak yolu
kavramak
ile elde edilecektir.

Bilimsel aratrmann
Bilimsel bir aratrmann
Bilimsel aratrma tanmlanmas yoluyla
zelliklerini anlamak
kazandrlacaktr.

Konu ile ilgili temel

Bilimsel bir aratrma
kavramlar ve rneklerin
Bilimsel aratrma sreci srecinin ileyiini
okunmas ve tartlmas ile
kavramak
elde edilecektir.

Kaliteli bir aratrmada Konu ilgili kavramlar

Aratrma kalitesi dikkat edilecek noktalar aratrmak ve tartmak yolu
kavramak ile elde edilecektir.

13

Anahtar Kavramlar

Bilim

Bilimsel aratrma

Temel aratrma

Uygulamal aratrma

letme aratrmas

Bilimsel yntem

Bilimsel aratrma sreci

Aratrma kalitesi

Aratrmann orijinallii

Aratrmann nemi

14

Giri
Aratrma ok eitli biimlerde tanmlanabilir. Ancak tm aratrmalarn temelinde,
insanlar dorudan ya da dolayl bir biimde rahatsz eden problemlere zm bulma
gereksinimi yatar.

Bilimsel bilgi elde etme sreci olarak da tanmlanabilen bilimsel aratrma ya da ksaca
aratrma, birbirini izleyen ve etkileyen adm ya da etkinliklerden oluan sistematik bir sretir.

Aratrma kavramn aklamadan nce aratrmann temel yap tan oluturan bilim
ve bilimsel yntem kavramlarnn incelenmesi gerekmektedir. Bu blmde bilim ve bilimsel
aratrmalar hakknda detayl aklamalar yaplmtr.

15

1.1. Kavramsal Olarak Bilim

Uygarlk tarihi boyunca insanlk iin nemi giderek artan ve hayatn her alannda ihtiya
duyulan bilimin zerinde uzlalan kesin bir tanm bulunmamaktadr.

Bilimin tanm farkl ekillerde yaplmaktadr. Bilim, evrendeki olgular eitli yollarla
inceleyen ve onlar aklayan sistemli bilgi topluluudur. Daha basit bir anlatmla bilim, kabul
edilir bir yntemle ulalan ve nesnel biimde dorulanabilen bilgidir.

Dier bir tanma gre bilim, evrenin veya olaylarn bir blmn konu olarak seen,
deneye dayanan yntemler ve gereklikten yararlanarak, yasalar karmaya alan,
dzenlenmi, zmsenmi ve iselletirilmi bilgidir.

Sosyal bilimlerin ncs olarak kabul edilen bni Haldun (1332-1406), bilimi, dnce
yeteneine sahip olan insann, doruyu yanltan ayrt edebilmek iin bilgiye ulama abas
olarak tanmlamaktadr.

bni Haldun bilimleri insan iin tabii olan ve insann dncesi sayesinde edindii
bilimler ve nakli olan yani insann baka birinden (dinsel kantlara dayal verilen bilgiler) ald
bilimler olarak ikiye ayrmtr.

bni Haldun a gre, birinci tr bilimler, felsefi bilimlerdir ve bu bilimler insan iin tabi
olan dnme yetisi sayesinde renilmeleri; konularna, sorunlarna, eitli buhranlarna ve
retim yollarna, insann anlama yetenei sayesinde ulaabildii ilimlerdir. Bunun sonucunda,
insan, dnce sahibi bir varlk olarak, bu ilimlerde doruyu yanltan ayrt edip bilgiye
eriebilmektedir.

1.1.1. Bilimin Temel zellikleri

Nesnel koullara bal olarak gelien ve toplumsal ve ekonomik alanlar bata olmak
zere yaamn tm alanlarn etkileyen bilimin zerinde hemfikir olunan baz temel zellikleri
aada yer almaktadr:

Bilim objektiftir. Bilimdeki objektifliin mutlak anlamda deil, snrl ve zel

anlamda bir objektiflik olarak alglanmas gerekmektedir. Bu da, bilimsel nitelik tayan her
sonucun gvenilir olmas, kii ya da grubun tekelinde deil, kamunun sorgulamasna ak ve
elverili olacak bir biimde ifade edilmesi anlamna gelmektedir.

Bilim eletiricidir. Bilimsel yntemde, ileri srlen iddialar hangi oranda akla
yatkn grnrse grnsn, eletirici yaklamdan vazgeilmemektedir. Bilimdeki her kuram
ya da gr, olgular tarafndan desteklendii srece doru olarak kabul edilmektedir.

Bilim yanllanabilirdir. Bilimde, ulalan sonularn ou gerekte az ok

dorulanm hipotez niteliinde nermelerdir. Bu nermeler ne denli kantlanm olurlarsa
olsunlar bir gn yanllanma olasl bulunmaktadr.

16

Bilim genelleyicilik ilkesine sahiptir. Bilim tek tek olgularla deil de, olgu
trleri ile uramaktadr. Bu nedenledir ki snflandrma, bilimsel aratrmalarn da ilk admn
oluturmaktadr. rnein, 100 derecede su kaynar, bakr iletkendir gibi nermeler, tek tek
olgular deil, kapsam snrsz olgu snflarna ilikin zellikleri dile getirmektedir.

Bilim soyutlama ilkesine sahiptir. Soyutlama ilkesi bilimin en temel

zelliklerinden biridir ve soyutlama yaplmadan bilim yaplm saylmamaktadr. Hipotezlerin
test edilmesi somut ya da olgulara bal bir ilemdir. Bununla birlikte bilim adamlar sz konusu
olgular tarafndan desteklenen hipotezlerden elde ettikleri ilikileri bir teori iinde
btnletirmeye almaktadrlar.

Bilimsel bilgiler kantlanabilirdir. Bilimsel verilerin her art ve durumda

tekrardan yenilenmesi ve sonularnn gerekliinin ortaya konulmas gerekmektedir. Bilim,
bir takm sonular almaktan ok, bir bulma ve dorulama srecidir. Bilim, amacna, dnyaya
ilikin varsaym veya beklentilerimizi srekli olarak test etme ve dzeltme yoluyla ulamaya
almaktadr.

Bilim evrenseldir. Bilim, yer ve zamana gre deimeyen trden ilikileri

ierisinde barndrmaktadr. Bilim belli bir birikimin sonucunda ortaya kmaktadr. Her yeni
bilgi, nceki bilgilerle btnleerek gelimektedir. Bilim, tm olgusal salamlna karn
greli bir bilgidir. Mutlak doruluk ve yanlmazlk yerine, geree geici dorularla
yaklalmaktadr. Bilimsel bilgilerle elde edilen sonular, geerlik olasl yksek
genellemelerden olumaktadr.

Bilim seicidir. Evrende olup biten olgularn, eit ve say bakmndan sonsuz
sayda olmas nedeniyle, bilimin bunlarn tmyle ilgilenmesi hem gereksiz hem de
olanakszdr. Bu nedenle de bilimsel aratrmaya konu olan olgular, tm olgularn ancak kk
bir parasn kapsamaktadr. Bilimsel nitelik tayan btn gzlem ve deneyler, ancak belli bir
hipotezin nda belli olgulara yneldiinde etkinlik kazanmaktadrlar.

Bilim evrende var olan ancak bilinmeyen bir dzeni ve ilikileri

aratrmaktadr. Bu balamda bilim, gerei bulmaya ynelmi bir aratrma anlamna
gelmektedir. Bilimin, grelilik zelliine gre, bilimsel bilgi, pheli, muhtemel ve mmkn
bilgi olarak dnlmektedir. Bu nedenle de bilimsel bilgi grecelidir.

Bilimsel aratrma srecinde bir yandan en gvenilir bilgiyi sunmaya allrken, bir
yandan da sunulan bilgiler snanmaktadr. Gerek duyulduunda yarglarda deiiklikler
yaplmaktadr. Bu ise bilimin zeletiri, deiime aklk ve kendini dzeltme nitelii
olmaktadr.

1.2.1. Bilimin levleri

Bilinmeyeni ortaya karmann ve doada var olan olay ve olgular aklamann en
temel arac olan bilimin baz temel ilevleri bulunmaktadr. Bilimin ilevlerini aklama,
anlama ve kontrol olmak zere ana balkta incelemek mmkndr.

17

1. Aklama: Bilimle uraanlar, aratrdklar olaylarn ya da olgusal durumlarn

sadece adn vermekle, onlar snflandrmak ya da ne olduklarn bilmekle yetinmezler.
Bunlarn nasl ve niin olutuklaryla ilgili olarak da aklama yapmaya alrlar.

2. Anlama: Bilim, var olan eylerin tek tek ya da ilikiler hlinde tannmas,
ayrntl zelliklerinin renilmesi ile balamaktadr. Anlama ilevi de bu amaca ynelik
nedir? sorusuna verilecek yant ile ilgilidir ve var olan durumun olduu gibi ortaya
konulmasna hizmet etmektedir.

3. Kontrol: Bilimin bir dier nemli ilevi ise istenen sonular elde edebilmek
iin gereken koullar kontrol altnda tutmaktr. Kontrol ilevi, aklama ve anlama
ilevleriyle retilen bilgilerin fiilen uygulamalara aktarlmas, doada ve toplumda meydana
gelen olaylarn denetim altna alnmasn amalamaktadr.

1.2. Bilimsel Aratrma

Bilimsel aratrma; problemlere gvenilir zmler aramak amacyla, planl ve sistemli
olarak verilerin toplanmas, zmlenmesi, yorumlanarak deerlendirilmesi ve rapor edilmesi
srecidir.

Bilim ve teknoloji toplumlarn ekonomik ve sosyal anlamda gelimesinde nemli bir rol
oynarken, sz konusu gelimeler, yaplan aratrmalar sonucunda elde edilen bilgilerin
kullanlmas sayesinde ortaya kmaktadr.

Bilimsel aratrma problemleri zmeye odaklanr ve problemleri tanmlamak iin adm

adm mantksal, planl ve kesin yntemleri ortaya kartr, verileri toplar, onlar analiz eder ve
buradan hareketle geerli sonular kartr.

Bilimin aralarna ve ltlerine uygun olarak bilimsel aratrma:

Gvenilir zmleri hedefler;

Verileri sistemli ve planl toplar;

Toplanan verilerin analizini yapar;

Bulgular deerlendirir ve yorumlar;

Sonuta da bu aratrmay mutlaka rapor eder.

Bilimsel aratrmann ayrt edici karakteristik zellikleri u ekilde listelenebilir.

Amacnn olmas;

Kesin olmas;

Test edilebilirlii;

18

Tekrarlanabilirlik;

Aklk ve gvenilirlik;

Tarafszlk;

Genellenebilirlik;

Yeterlilik.

1.2.1. Bilimsel Aratrma Trleri

Bilimsel aratrmalar, uygulamal bilimsel aratrmalar ve kuramsal (temel) bilimsel
aratrmalar olmak zere iki ayr kategoride incelenmektedir.

Temel aratrmalar, olaylar arasndaki ilikileri kefetmek ve teori gelitirmek

amacyla yaplmakta ve genellikle de bilim adamlar ve aratrma kurumlar tarafndan
yrtlmektedir. Temel bilimsel aratrmalarn birincil amac, bilime katkda bulunmaktr. Bir
baka deyile, gncel sorunlara cevap vermek gibi bir kayg erevesinde yaplmamaktadr.

Uygulamal aratrmalar ise gnlk sorunlara pratik zmler bulmak,

kamuoyunu aydnlatmak, ekonomik, sosyal ve siyasal konularda tahminlerde bulunmak vb. gibi
amalara ynelik yaplmaktadr.

Uygulamal aratrmalarda deerlendirilecek bilgiler ya temel bilimsel aratrmalarla ya

da uygulamal aratrma srecinde elde edilmektedir. Uygulamal aratrmalar genellikle
ngrlen zmlerin uygulamaya aktarlmas ile snrl olsa bile yeni bilgi retme ilevi de
bulunmaktadr.

Uygulama boyutu olan hemen her sorun, temel bilimsel aratrmalarla aydnlanrken,
uygulamal aratrmalarla da zme kavuturulmaktadr. Bu zelliinden dolay bu tr
aratrmalar problemlerin zmnde vazgeilmez bir zellie sahiptirler.

Temel bilimsel aratrma ile uygulamal aratrma arasnda metodolojik ynden nemli
bir fark bulunmamakta, iki aratrma tr de sorunlarn zmne ynelik yaplmaktadr.
Ancak temel bilimsel aratrmalar bilime katk amacyla yapldndan daha ok bilim insanlar
tarafndan yrtlmekte, uygulamal aratrmalar ise genellikle hipotezlerin snanmas ve
mevcut teorilerin daha ak bir nitelik kazanmasna ynelik yaplmaktadr.

Temel bilimsel aratrmalar genellikle niversitelerde ve ticari ama gtmeyen

aratrma kurumlarnda yrtlmektedir. Ancak, uygulamal (teknolojik) aratrmalar, bilimsel
prensiplerin ticari problemlerin zmne uygulanmas amacyla yaplmaktadr. Bu nedenle
uygulamal aratrmalar, genellikle zel sektr ve aratrma ekipleri tarafndan
srdrlmektedir.

19

Temel bilimsel aratrmalarda elde edilen veriler, pratikte kullanlmaya balanrken, bu

tr aratrmalarda salt bilimsel karakterde kararlar alnmayp, ekonomik anlama sahip kararlar
da eitli problemlerin zmnde kullanlmaktadr.

1.2.2. letmeler iin Aratrma Niin Gerekli?

Gnmzn iletme evresi, hzl teknolojik gelimeler, younlaan rekabet,
tketicilerin taleplerindeki deiim gibi faktrler, iletmelerin uygun karar alma ihtiyacn
artrmtr. Tm bu faktrler iletme kararlarnn nemini, bu kararlarn sonularndan
doabilecek riskleri byk lde artrmaktadr.

Yneticilerin bu karar alma srecinde sahip olduklar bilgi dzeyi, karar alma
srecindeki riski azaltmaktadr. Bu aamada iletme aratrmalar, karar almaya yardmc
olacak bilgilerin elde edilmesinde ve kararlarn isabetinin artrlmasnda yardmc olur.
Aratrma karar almaya yardmc bir aratr.

letme aratrmalar, iletmede karar alclarna bu karar srecinde yardmc olmak

amacyla verilerin sistematik olarak toplanmas, ilenmesi, analiz edilmesi ve yorumlanmas
iin gerekli ilkeler ve teknikler btndr. Bu adan deerlendirildiinde bilimsel aratrma
tr olarak uygulamal bilimsel aratrma kategorisinde snflandrmak mmkndr.

letmelerde karar alclar ile iletme aratrmalarn gerekletirenler genellikle ayn

kiiler deildir. Aratrmaclar, karar alclarn ihtiya duyduklar bilgiye ulamalar srecinde
karar alclara yardmc olan, aratrma srecini iyi bilen ve temel ilkelerine uygun olarak
uygulayabilen kiiler olmaldrlar. Karar alcllar birok farkl kaynaktan gelen bilgileri
birletirip buna gre karar alabilir, birok farkl aratrma/aratrmacdan faydalanabilirler.

1.2.3. Aratrmalarda Bilimsel Yntem

Bir aratrmay bilimsel yapan kullanlan yntemlerdir. ok nemli, yenilik getirici bir
aratrma problemine ynelik bile olsa, aratrma srecinin sonunda bulunan sonular, eer
kullanlan yntem salam deilse, bilimsel olarak bir ey ifade etmez.

Yntem ise, bir bilimcinin dncesinin vcut bulmas anlam tar. Yntem bilgi ve
becerisi ise, var olan almalara eletirel bakarak incelenebilecek bir aratrma problemi
bulma, bu problemi zmeye ynelik uygun dzenekler oluturma, uygun rneklem zerinde
uygun yollarla veri toplayp, bu verileri uygun yollarla zmleme; uygun sonular kararak
yorumlayp, yine uygun yollarla yayna dntrmeyi ierir.

Yntem o aratrmay bakalarnn da snayp yrtebilecekleri bir nesnellik iermelidir;

bu ise bilimsel aratrmay dier aratrmalardan ayran nemli bir zelliktir.

Bilimsel teorileri gerek hayatta karlatmz olaylar aklamak iin gelitiririz. Bir
teori kurulduktan sonra aksi verinin olup olmadna bakmak iin tekrar incelenir. Eer aksi
veri bulunursa, teori bu yeni bilgileri ierecek ekilde deitirilerek tekrar kurulur ve dorulama
sreci tekrar balar. Teorilerin dorulanmas sonsuz bir sretir, nk hibir zaman tm
olaslklar deerlendirmi olduumuzu varsayamayz.
20

ekil 1.1: Gerek, Teori ve Bilimsel Yaklam Arasndaki liki

1.3. Bilimsel Aratrma Sreci

Bu aamaya kadar yaplan aklamalara bal olarak; Aratrma, problemlere gvenilir
zmler aramak, bilinmeyen ya da tartmal olan bir konuya aklk getirmek amacyla
yaplan sistematik ve objektif bir veri toplama ve deerlendirme srecidir. Aratrma bilimsel,
sistematik, objektif, geerli ve gvenilir olmaldr.

Karar alma srecinde ihtiya duyulan ek bilgilerin salanmas, daha doru ve net bir
gr as kazanmak amacyla yaplan aratrmalara balamadan nce ok aamal bir
aratrma plan ile srecin nasl ileyeceini belirlenmesi gerekir.

Her ne kadar tm aratrmalar iin kullanlacak tek ve evrensel geerlii bulunan bir
aratrma plan olmasa da, aratrma srecinin belirli basamaklar birok aratrma iin
geerlidir. Bu basamaklar denetleyerek nceden bir aratrma plan oluturmak ve bu plana
gre aratrmay yrtmek, zaman kaybn ve maliyetleri azaltacaktr. Bu plan ayrca
aratrmann bandan her trl ayrntnn dnlerek aratrma srasnda ortaya kabilecek
problemleri de en aza indirmeyi amalar. Balangta iyi planlanmam bir aratrma istenen
sonulara ulalmasn engelleyebilecei gibi kaynaklarn bo yere kullanlmasna da neden
olabilir.

Bilimsel ynteme uygun, yani geerlii ve gvenirlii en yksek dzeyde tutulmaya

allan bilimsel aratrmalar yapabilmek iin, yanszlk gibi ilkelerin gz nne alnd
aratrma plannn titizlikle hazrlanp, bu plana elden geldiince sadk kalnmas
hedeflenmelidir. Her eyden nce aratrma ulalmak istenen bir bilgiyi dorulamak amacyla
deil, bilgiye ulamak amacyla yaplmaldr.

Bu gereklilikleri salamak iin bilimsel bir aratrma iin ncelikle sorulmas gereken
sorular bulunmaktadr. Bilimsel aratrma sreci; balca 5 sorunun yantyla balar, geliir ve
sonulanr. Bunlar:

Bu aratrmay neden yapmalyz?

21

Hangi aratrmalar yaplmal?

Yaplan bu aratrma harcanacak zaman ve paraya deecek mi?

Aratrmada hedeflenen amalara en etkili yoldan ulamak iin nasl bir

aratrma uygulamalyz?

Bu aratrmann sonularyla ne/neler yapacaz?

Bu sorular da ele alarak, daha nceki aklamalar deerlendirildiinde, bilimsel bir

aratrma iin zellikle aada verilen aamalarn gz nnde bulundurulmas gerektii
grlmtr

1. Aratrma probleminin ve amalarnn tanmlanmas

2. Aratrma modelinin ve hipotezlerin belirlenmesi

3. Aratrma ynteminin tasarm

4. Anaktle ve rneklemin belirlenmesi

5. Veri toplama aralarnn gelitirilmesi

6. Saha almas ve veri toplama

7. Veri hazrlama ve analizi

8. Aratrma raporunun hazrlanmas ve sunulmas

Aadaki ekil, sz konusu sreleri farkl bir bak asyla ele alarak zetlemektedir:

22

ekil 1.2: Aratrma Sreci

Bilimsel bir aratrmann gvenilir olmas iin ncelikle sistematik bir yaklam
izlenmelidir. Burada sistematik yaklam ile ifade edilen, bilimsel aratrma sreci aamalarnn
sras ile takip edilmesidir. Bu, almann anlalr ve inandrc olmas iin de gereklidir. Sre
aamalarnn her biri birbirine bal olduu iin, herhangi bir aamada yaplan hata dier
aamalar da etkilemektedir. Bu nedenle, aratrmac her bir aamaya ilikin yaplmas
gerekenler ile ilgili bilgiye sahip olmaldr.

rnein, bir test ile istenilen sonular elde edildikten sonra baa dnlp hipotezler
deitirilmemelidir. Dier taraftan, aratrma srecinde elde edilen bilgiler yeni hipotezlerin
test edilebilecei ile ilgili sonular ortaya koyarsa hipotezlere eklemeler yaplabilir ve bununla
ilgili aklamalar ilgili blme eklenebilir.

23

Yukarda ksaca bahsedilen bilimsel aratrma sreci aamalar her ne kadar bu sra
ierisinde sunulsa da, baz durumlarda baz basamaklar beraberce deerlendirilip
planlanabilmekte, baz basamaklar ise aratrmann amac veya koullar gibi sebeplerden daha
ncelikli olarak planlama aamasna dhil olabilmektedir. Bu nedenle aratrma planlamas
aamalarnn bir arada iliki ierisinde gzden geirilmesi, model, hipotezler, veri toplama,
rnekleme, veri analizi gibi her aamann birbiri ile ilikilerine ve uyumuna zellikle dikkat
edilmelidir. Planlama ile uygulama aamas arasndaki geite varsa uyumsuzluklar yok
edilmeli, gerekiyorsa planlama aamasna tekrar geri dnlmelidir.

Yukarda sz geen srelere ilikin aklamalar sonraki blmlerde detayl olarak ele
alnacaktr.

1.4. Aratrma Kalitesi

Kaliteli bir aratrmann tanm ya da zelliklerinin neler olmas gerektii konusunda
bilim adamlar kimi zaman benzer, kimi zaman farkl grler belirtmilerdir. Ancak zerinde
en ok fikir birliine varlan konu, aratrmada kalite deerlendirmesi yapmann olduka zor,
karmak, pek ok deikenin bir arada ele alnmasn gerektiren bir sre olduudur.

Kaliteli bir aratrma kavramnn ksa bir tanmn yapmak ya da byle bir tanma
ulamak basit ve dorusal bir srele salanamamaktadr. Bir aratrmann iyi, kaliteli bir
aratrma olaca konusunda grler farkllk gstermektedir, nk iyi aratrma kavram
yntem ve biimsel gelerin tesinde aratrmann ieriini, nemini de kapsayan bir konudur
ve bu farkl balamlarda farkl anlamlar tayabilmektedir.

Aratrmann kalitesinin deerlendirilmesi her ne kadar zor olsa da, aratrmaclarn

belirli deerlendirmeler ile aratrma kalitesi hakknda fikir sahibi olunabileceini
belirtmektedirler. Bu deerlendirmelerde nemli olan balklar; Aratrmann Orijinallii,
Aratrmann nemi ve Aratrmann Yntemidir.

1.4.1. Aratrmann Orijinallii

Genel anlamyla daha nce yaplmam olan yapma biiminde tanmlanabilecek olan
orijinallik;

Yeni bilgi retme,

Daha nceki almalar eletirel olarak deerlendirme,

Yeni aratrma tasarm ve yntemleri kullanma,

Mevcut veriden yeni sonulara ulama,

Yeni kuramsal yorumlar yapma,

Mevcut almalar geniletme,

Niteliini artrma,
24

Konuya yeni tartmalar getirme,

Mevcut fikirleri yeni bir aratrma alanna uygulama,

Yeni gereklere ulama

gibi zellikleri de kapsamaktadr. .

Yukarda da grlebilecei gibi, orijinal bir aratrmann her zaman daha nce
yaplmam bir aratrma olmas gerekmemektedir. Eski bir soruna yeni bir bak asyla
yaklamak, yeni teknik ve zmlemeler kullanmak, verileri farkl bir biimde sentezlemek ya
da eski verileri yeni bir biimde yorumlamak da aratrmaya orijinallik kazandrabilir.

Aratrmalarda orijinalliin nemi pek ok kalite tanmnda vurgulanyor olmasna

karsn, orijinalliin deerlendirilmesi ve aratrmalarn orijinalliinin belirlenmesi zor bir sorun
olma zelliini korumaktadr.

Orijinallik kaliteli aratrma tanm ierisinde vurgulanan ltlerden olmasna karn

bu lt aratrmalarda her zaman gerekletirilememektedir.

1.4.2. Aratrmann nemi

Aratrmann, hangi kuramsal ya da pratik sorunun zmnde ve nasl
kullanlabileceinin aklanmas aratrmann neminin ifadesidir. Bir aratrmann
yaplmasnn temel nedeni nemidir. nceledii problem asndan nem tamayan bir
aratrmann yaplmas anlaml deildir.

Aratrma sorular aratrmaya deer olmaldr, aratrmac setii problemi

aratrmann, buna zaman, aba ve madd kaynak harcamaya deip demeyeceine karar
vermelidir. Burada, aratrmann bilgi ve uygulamalara nasl bir katkda bulunaca
deerlendirilmelidir.

Ancak, bir aratrmann nemli olup olmadna karar vermek kolay deildir.
Aratrmann amac nesnel olduu hlde, aratrmacnn buna verdii nem znel
olabilmektedir

Aratrmann kimlere hitap edecei, ne zaman ve nerede yaplaca, amacnn

uygulamaya m, kurama m ynelik olduu gibi etmenler aratrmann nemini
etkileyebilmektedir.

Ancak, genel olarak bakldnda, bilgi birikimi ya da uygulamaya ilikin olarak gerek
bir sorundan hareketle yola klan aratrmalar nem asndan daha deerli grlmektedir.

1.4.3. Aratrmann Yntemi

Bilimsel aratrmalarda aratrmann bel kemiini aratrmann yntemi oluturur.
Aratrmann tasarm mantksal bir temele oturtulmaldr. Metodolojideki yntemler ve

25

teknikler bakalarnn da tekrarlayabilecei biimde anlatlmaldr. statistiksel analiz

yntemleri, aratrmann doa ve amacna uygun ve geerli nitelikte olmaldr.

Ynteme ilikin olarak yaplan tm seimlerin gerekeleri aratrma raporunda aka

belirtilmelidir.

Veri toplama ve analizi ynteminin aktarlmasnda daha effaf davranlmas yalnzca

aratrmann tekrarlanabilirlii iin deil, eletirel deerlendirmesi iin de gereklidir.

Aratrma yntemleri, veri toplama, lme ve analizi ieren tasarmn aratrma

problemi nda seilmesinin ve aratrma problemine dorudan hitap etmesinin
gerekmektedir. Aratrma yntemi yneltilen soruya uygun olmal ve aratrmac bunu yeterli
bir ekilde uygulayabilmelidir.

Aratrma problemi ile dorudan ilikili yntemlerin seilmesi dorulanabilir sonulara

ulamak iin aratrma teknikleri, veri ve aratrma sorusu arasndaki ilikiye dayal mantkl
bir akl yrtme srecinin iletilebilmesini olanakl klar.

26

Uygulamalar

FZK KURALLARI YNE ALT ST OLABLR

Albert Einsteinn "hibir ey ktan daha hzl hareket edemez" kuram son yaplan
bilimsel incelemelerle tehlikeye girdi. Iktan hzl hareket eden partikller bulundu.

Atomdan kk partikller olan ntrinolarn, temel fizik yasalarna aykr biimde, k

hzn atn gsteren deney dorulanrsa modern fizik kurallarnn yeniden gzden
geirilmesi gerekebilir.

BBC'nin haberine gre Avrupa Parack Aratrma Merkezi CERN'deki fizikiler,

atomdan kk partikllerin temel fizik yasalarna ters den biimde, k hzn atn
belirtti. Uzmanlar, talya'da Alplerin kolu olan Apenin Dalar'nn altnda bir laboratuvardan
700 kilometre tedeki dier laboratuvara frlatlan ntrinolarn hedefe saniyenin milyarda biri
kadar nce vardn hesapladlar.

15 bin defa lm yapan bilim adamlar sonucun kendilerini arttn, bu nedenle

ABD ve Japonya'dan baka kurululardan da bamsz ekilde bu lmleri
deerlendirmelerini istediklerini aklad. Aratrmaclar o zamana dek bu bulgulara temkinli
yaklatklarn sylyor.

Kaynak: Dnya Blteni / Haber Merkezi, http://www.dunyabulteni.net/haber/175757/fizik-

kurallari-yine-alt-ust-olabilir, Eriim Tarihi: 25.07.2014

27

Uygulama Sorular

1. Parada sz geen aratrmay bilimsel yntem asndan tartnz.

2. Bilimsel aratrmalarda daha nceki bulgularn yeni bulgular ile

yanllanabilmesi, bilime katk m salar yoksa zarar m verir? Tartnz

28

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde bilimin ve bilimsel yntemin ne olduu, aratrma ile ilikisi tartlm ve

bilimsel aratrmann kapsam incelenmitir.

letme aratrmalarnn bilimsel aratrmalardaki yeri aklanmaya allm ve buna

bal olarak iletme aratrmalarnda izlenen sreler aklanmtr.

Ek olarak aratrma srecinde kalite olgusu zerinde durularak bir bilimsel aratrmada
bulunmas gereken zellikler zerine detayl bilgilendirme yaplmtr.

29

Blm Sorular

1. Varolan bilgilere yenilerini katma amacn tayan bilimsel aratrma

aadakilerden hangisidir?

a. Temel aratrma

b. Uygulamal aratrma

c. Nicel aratrma

d. Nitel aratrma

e. Tmleik aratrma

2. Aadakilerden hangisi bilimsel yntemde takip edilmesi gereken

basamaklardan deildir?

a. Hata ve nyarglar en aza indirmeye almak

b. Aratrlmas gereken problemi ortaya koyup tanmlamak

c. Veri toplamak ve verilerin analizini yapmak

d. Aratrmann anaktlesini belirlemek ve rneklem seimi

e. Aratrma raporunu yazmak

3. Aadakilerden hangisi aratrmann zelliklerinden deildir?

a. Aratrma ampiriktir.

b. Aratrma sistemli ve kontroll bir veri toplama yntemidir.

c. Aratrma znel sorun zme yoludur.

d. Aratrma kendini dzelticidir.

e. Aratrma doruyu elde etmede en baarl yoldur

4. Aadaki cmleler bilimsel yntemin aamalarn rastgele vermektedir. Doru

sralamay iaretleyiniz.

1. Aratrmann planlanmas

2. Hipotezin belirlenmesi

3. Aratrma probleminin ortaya konmas

30

4. Aratrmadan elde edilen bulgularn yorumlanmas

5. Aratrmann yaplmas

a. 1-2-3-4-5

b. 3-2-1-5-4

c. 1-3-2-5-4

d. 2-3-1-5-4

e. 3-1-2-5-4

5. Aada bilimsel yntemle ilgili verilen ifadelerden hangisi yanltr?

a. Bilimsel yntem sorunlara doru zm bulmak iin yaplan bir etkinliktir.

b. Bilimsel yntem hem tmevarma dayal hem de tmdengelime dayal akl

yrtme yolunu kullanr.

c. Bilimsel yntem dier yntemlerle zlemeyen sorunlarn zmnde

kullanlr.

d. Bilimsel yntem bir konuda dnyadaki tm olgularn incelenmesini gerektirmez.

e. Baz bilim insanlar bilimsel yntemle bilimi ayn anlamda kullanmaktadrlar.

6. Bilimsel yntemin iletme sorunlarnn zmne nasl katkda bulunabileceini

ksaca aklaynz.

7. Bilimsel bir aratrmada izlenmesi gereken aamalar belirterek ksaca

aklaynz.

8. letme aratrmalarnda bilimsel yntemin gerekliliini ve nemini aklaynz.

9. Bilimsel aratrma trleri ile iletme aratrmalarnn ilikisini tartnz.

10. Bilimin temel zellikleri nelerdir? Ksaca aklaynz.

Cevaplar

1) a, 2) a, 3) c, 4) b, 5) c

31

2. ARATIRMANIN PLANLAMASI: PROBLEM, AMALAR VE

HPOTEZLERN BELRLENMES

32

Bu Blmde Neler reneceiz?

2. ARATIRMANIN PLANLAMASI: PROBLEM, AMALAR VE

HPOTEZLERN BELRLENMES

2.1. Aratrma Konusunun Belirlenmesi

2.2. Aratrma Problemi ve Aratrma Sorusunun Seimi

2.2.1. Problem Belirlenirken Yaplmas Gerekenler

2.3. Aratrma Amalarnn Belirlenmesi

2.4. Aratrma Modelinin Oluturulmas

2.5. Hipotezlerin Belirlenmesi

2.5.1. Hipotez eitleri

33

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Aratrma planlamasnn kapsam nedir ve hangi aamalara dikkat edilmelidir?

2. Aratrma problemi belirlenirken ve model oluturulurken izlenecek yollar

nelerdir?

3. Aratrma sreci dikkate alndnda sizce en nemli olan aama hangisidir?

Neden? Tartnz.

34

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
Aratrma problemi
lgili konuyu, eitli
Aratrma problemi ve kavramn ve
rnekler ile incelemek
aratrma sorusunun seimi problembelirleme
vastasyla elde edilecektir.
aamalarn kavramak

Aratrmann amalarnn Konu ilgili kavramlar

Aratrma amalarnn
belirlenirken dikkat edilecek aratrmak ve tartmak yolu
belirlenmesi
noktalar kavramak ile elde edilecektir.

Aratrma modelinin Konu ilgili kavramlar

Aratrma modelinin
aratrma sreci ierisindeki aratrmak ve tartmak yolu
oluturulmas
yerini ve nemini anlamak ile elde edilecektir.

Aratrma planlamasna Konuyu, eitli rnekleri ile

Hipotezlerin belirlenmesi hipotez kavramnn nemini birlikte tartmak vastasyla
anlamak elde edilecektir.

35

Anahtar Kavramlar

Aratrma konusu

Aratrma problemi

Aratrma sorusu

Aratrma amalar

Aratrma modeli

Analitik model

Szel model

Grafiksel model

Matematiksel model

Hipotez

Alternatif hipotez

Yokluk hipotezi

36

Giri

Aratrma planlanmas aamas, tm aratrmann srecinin planlamasn ierir ve bu

sreteki admlar gsterir. Aratrma planlamas aamalar aratrma konusuna bal olarak
baz basamaklarn daha n plana kt bir planlama sreci olabilir.

Aratrmann planlamas aamasnda uygulanacaklar u alt balklar altnda

zetlenebilir:

1. Aratrma Konusunun Belirlenmesi

2. Aratrma Probleminin ve Sorularnn Belirlenmesi

3. Aratrmann Amacnn, erii ve Kstlarnn Belirlenmesi

4. Aratrmann Modellenmesi

5. Aratrma Hipotezlerinin Belirlenmesi

Bu blmde yukarda belirtilen sreler detayl olarak ele alnmaktadr.

37

2.1. Aratrma Konusunun Belirlenmesi

Bir aratrmaya balamadan nce aratrlacak konunun belirlenmesi gerekir. Bu ilk
aamada aratrma probleminin nitelii, ierii, nemi ve gemii saptanmaya allr. Bu
aama byk lde bir literatr almasn gerektirir.

Konu seilirken, o konunun bir soruna zm getirmesi ya da o alana bir yenilik getirir
nitelikte olmas, evre ve toplumun ilgisini ekmesi istenir.

Aratrma iletme sorunlarn zmeye ynelik bir aratrma ve konuya ilikin gemi
bilgilere ulamak mmkn ise bu bilgiler derlenerek mevcut durum anlalmaya allr.
Aratrma konusunun snrlarnn bu aamada izilmesi ileride aratrma probleminin ve
planlamasnn yaplmasn kolaylatracaktr.

Bir aratrmaya balarken aratrma konusu,

Akademik ve mesleki literatr,

Mevcut aratrmalardaki eilimleri, bilgi ve uygulama eksikliklerini ve bylece

yeni aratrma olanaklarn ortaya koyan makaleler,

ndekslerde yer alan dergilerdeki makaleler-zellikle de son blmler,

Konferans sunumlarnda ortaya karlan sonular,

Tezler, projeler, monografiler,

Test edilmemi teoriler ieren kitaplar,

Gazete veya televizyonlarn ortaya koyduu problem veya uygulamalar

incelenerek, uzmanlarn grleri ve aratrma fonu salayan kii/yer/kurumlar varsa

bunlarn ncelikleri, kiisel tecrbeler ve ilgiler dikkate alnarak belirlenebilir. Bu konu
4.blmde Literatr Taramas bal altnda kapsaml olarak ele alnacaktr.

Aratrma konusu belirlenirken,

Konunun aratrmac iin ilgi ekicilii ve ilginin sreklilii,

Konunun aratrlabilirlii ve ynetilebilirlii,

Konunun bilime katks,

Aratrmacnn konu hakkndaki n bilgisi,

Aratrmacnn konuyu alabilmek iin gereken yntem bilgisi ve becerisinin

yeterlilii,

38

Konu ile ilgili mevcut bilginin yeterlilii,

Konu ile ilgili verilere ulalabilirlik

noktalarnn dikkate alnmas gerekir.

2.2. Aratrma Problemi ve Aratrma Sorusunun Seimi

Konu belirlendikten sonra aratrmann cevap bulmaya alt ve almann odak
noktasn belirleyecek olan aratrma problemi tanmlanmaldr. letme aratrmalarnda
aratrma problemi genellikle bir soru olarak ortaya kar. Bu soru cmlesi, aratrma sorusu
olarak tanmlanr.

Bu aama, aratrma srecinin en nemli aamasdr. Problemin tanmlanmas

aamasnda yaplacak bir hata, daha sonra dzeltilme olasl olmayan problemlerin ortaya
kmasna neden olabilmektedir.

Aratrmacnn cevap arad soru, giderilmesi istenen glk, problem olarak

tanmlanr. Aratrmac, problemlerin nedenlerini aratran ve zm yollar arayan kiidir.
Bunun iin merak, eletirel bak as, alann iyi bilme, yaratclk gibi kiisel yetenek ve
beceriler; aratrmacnn nne kan doa ve toplum olaylaryla literatrdeki aratrmalarda
eksiklikleri grmesinde yardmc olur.

Aratrmalar genellikle bir problem ya da frsattan hareketle balamaktadrlar. letme

yneticilerinin problemi doru tanmlayabilmeleri ok nemlidir. Bazen, tanmlanan problem
bir belirti ya da byk bir problemin bir paras olabilmektedir. Bu nedenle asl problemi
yaltmak iin kefedici aratrmalar uygulanabilmektedir. Problem uygun bir ekilde
tanmlannca yaklam gelitirme ii daha kolay olmaktadr.

Problemin tanmlanmasna yaplacak yanllklar aratrmann sonucuna etki

edeceinden problemin ok iyi tanmlanmas gerekmektedir. Aksi takdirde iletmeler iin,
zaman, aba ve para harcanm olacaktr.

Aratrma probleminin anlalmas iin en iyi balang noktas, problemin ortaya

kndan nce gerekleen olaylarn ya da ulalmak istenen hedeflerin belirlenmesidir. Yani
ya problemin gemiinin aratrlmas ya da hedefin tam olarak belirlenmesi kaynaklarn etkin
kullanlmas asndan nemle zerinde durulmas gereken bir noktadr.

Bir probleme birok cevap bulunabilir; aratrmacnn hneri en uygun yolu ve cevab
bulmaktr. te yandan, akla gelen her soru aratrma problemi olamaz. Bir sorunun aratrma
problemi olabilmesi, bilimin ltleriyle yakndan ilikilidir. Bunun iin iyi bir aratrma
problemi iin aadaki genel ve zel ltler karlanmaldr.

Genel ltler:

1. zlebilir ve grgl yollarla incelenebilir olma

39

2. nemli olma

3. Yenilik getirici olma

4. Snrlanabilir olma

5. Ak ve yaln ifade edilebilir ve anlalabilir olma

6. Deer yargs iermeme

zel ltler:

1. Alanda yeterlilik

2. Yntembilim yetenei (aratrma yntem ve teknikleri ile istatistik)

3. Zaman ve olanak yeterlilii

4. lgi, merak, gd yaratclk gibi psikolojik zellikler

Yukardaki zelliklere gre belirlenen problemde; aratrmann nemine, almadan

elde edilecek sonularn yararlarna, bilime ve yaantmza katksnn neler olduuna yer verilir.
Tanmda u ilkeler gzetilmelidir:

Problem, alan konusunda greli olarak az bilgi sahibi olan birinin

anlayabilecei ekilde tanmlanmas,

Spesifik aratrma alannn tanmlanmas ve snrlandrlmas,

Aratrmann amacnn ksaca belirtilmesi,

Aratrmann amac udur gibi ak bir cmlenin bir yerde yer almasna dikkat
edilecek ekilde dzenlenmelidir.

Aratrma problemi ve aratrma sorusunun belirlenmesi aamas, yol gsterici

olduundan aratrmann en nemli aamasdr. Hipotezlerin doru kurulmas, anaktle ve
rneklemin doru belirlenmesi, doru lme aralarnn gelitirilip doru analizlerin yaplmas
iin aratrma problemi ve sorusu ak ve anlalr bir ekilde ifade edilmeli ve deikenler
arasndaki ilikiyi yanstmaldr.

yi tanmlanm bir problem aratrmann yarsn gerekletirmek demektir. Bir

problemin ancak %15 i grnr dier ksm aratrldka ortaya kabilmektedir. Bunun iin,
problem tanmlanmadan nce, problem hakkndaki verilerin toplanmas gereklidir. Problemin
olumasna neden olan veriler doru bir ekilde ortaya konulursa, problemi zmek ok daha
kolay olabilmektedir.

40

2.2.1. Problem Belirlenirken Yaplmas Gerekenler

Bir aratrmacnn problem belirleme srecinde kullanabilecei kaynaklar ve yapmas
gerekenleri u ekilde sralamak mmkndr:

Karar alclarla grmek

Alann uzmanlaryla mlakatlar

kincil veri analizi

Kalitatif aratrma

Baz durumlarda iletme ierisinde problemin belirlenmesi sorunla yz yze gelen

kiilerin sezgileri ile gerekletirilebilir. Formel olmayan bu yntemle belirlenen problemlerin
bilimsel olarak llebilir ekilde formlize edilmesi gerekir. Baz durumlarda ise ortaya kan
problemin daha ayrntl bir ekilde incelenerek alt problemlere blnmesiyle aratrma
problemi daha sistematik ekilde yaplandrlabilir. nemli olan problemi gerek nedenleri ve
konuya ilikin deikenler ile alglayarak ortaya koyabilmektir.

Ayrca unutulmamaldr ki; aratrmac zamannn ortalama olarak % 45ini

aratrmann planlanmasna, % 45ini aratrma sonularnn yorumlanmasna ve geriye kalan
%10unu da veri ve bilgilerin toplanmasna harcamaldr.

Ele alnacak aratrma problemi veya problemleri net bir ekilde belirlendikten sonra
aratrmac bir sonraki aamaya geebilir.

2.3. Aratrma Amalarnn Belirlenmesi

Problemin tanmlanmas ile birlikte aratrmann amacnn da ortaya konulmas
gerekmektedir. Aratrma amalar olmadan problemin belirlenmesi, eitli problemleri ortaya
karabilmektedir.

Aratrmann amac, aratrmann sonunda ortaya konulan bulgularla ne yaplmak

istendiidir. Dolaysyla, problemden yola karak, aratrmann tasarm iin, aratrmann
amacnn bilinmesi gerekmektedir.

Aratrmann amac, aratrmann planlanmasnda odak noktadr. Aratrmann amac

belirlendikten sonra, hedefe ulamak iin bilginin elde edilmesinde gerekli olan aratrma
planlar daha kolay gelitirilebilmektir.

Aratrma amacnn snrlarnn belirlenmesi gerekir. Eer aratrma amac ok geni

tutulursa istenen bilgiye ulamak, zaman ve maliyet asndan aratrma koularn zorlayc
nitelik kazanabilir. Ayrca ulalmak istenen bilgininin elde edilme yntemi, yani aratrma
metodolojisi de dorudan aratrma amacna baldr. Bu nedenle aratrma amacnn ihtiya
duyulan bilgiyi elde edecek kadar geni, ancak bilgi elde etmeyi zorlatrmamak iin de elden
geldiince kstl tutulmas gerekir.

41

Yani ksaca, aratrma amacnn kapsam; konunun boyutu, ieriinin genilii, zaman
ve maliyet asndan aratrmacya klfeti ve getirileri asndan optimum dzeyde tutulmaldr.

Aratrmac aratrmasnn amacn net ve ksa bir ekilde belirtebilmelidir. Sade ve net
bir ekilde konuya ilikin tm deikenleri ieren bir aratrma amac, aratrmacnn aratrma
modelini oluturmasnda en byk yol gsterici olacaktr.

Bu aamada aratrmann snrlar ne kadar net izilirse, amac kadar kstlar da net bir
ekilde tanmlanm olur. Aratrmann amac belirlendikten sonra, aratrmann kapsamna
alnan deikenler, yani ierii ortaya konmaldr. erii tanmlanan aratrmann koullar
gerei kapsamna dhil edilmeyen deikenlerin ne olduu da belirtilmelidir.

2.4. Aratrma Modelinin Oluturulmas

Bilimsel aratrmada, aratrmann amac oluturulduktan sonra, bu amac ifade edecek
uygun bir aratrma modeli ve dzenei bulunur.

Aratrmann modellenmesi, aratrmann tm ilemsel yapsnn, ortaya koyan iskeletin

tasarlanmas aamasdr. Aratrmalarn amacna bal olarak aratrma modelleri deiikli
gsterebilir olmakla beraber her aratrmann bir modelinin olmas gerekir.

Aratrmaya ilikin tm deikenlerin ve bu deikenler aras etkileimlerin ortaya

konduu aratrmaya yn veren fikri belirten gsterime aratrma modeli denir.

Aratrma modeli, bir aratrmada verilerin toplanmasn ve bu verilerin

zmlenmesini tm ayrntlaryla gsteren bir plandr. Bir model, yaplan tm almalarn
aratrmayla ilgili olmasn ve daha ekonomik olmasn salar.

Aratrma modeli szl olarak ifade edilebilecei gibi, saysal, sembolik veya geometrik
olarak da gsterilebilir. Sz konusu aratrma modelleri farkl balklar altnda ifade
edilmektedir. Bunlar ksaca u ekilde tanmlayabiliriz:

Szel modeller, deikenler arasndaki ilikinin yazl olarak temsil edildii

analitik modellerdir.

Grafiksel modeller, deikenler arasndaki ilikinin grsel resimler ile temsil

edildii analitik modellerdir.

Matematiksel modeller, deikenler arasndaki ilikinin denklem ekli ile

temsil edildii analitik modellerdir.

Aratrma modeli ile ama, aratrmaya dhil edilen deikenleri ve bu deikenler

arasnda llmesi amalanan etkileimleri en ak ekilde belirtmek ve buna bal aratrma
aamalarn planlamaktr.

42

Aratrma kapsamndaki deikenlerin birbirleri ile etkileimin geometrik ve ekilsel

olarak ifade edilmesi aratrmacya aratrmann genel resmini grmesi asndan
nerilmektedir.

Aratrma modeli aratrma amac ile uyumlu olmaldr. Aratrma amac ierisinde
belirlenmi tm deikenleri kapsamna almaldr.

zellikle sonulandrc aratrmalarda, aratrma modeli, deikenler arasndaki

etkileimleri gsterirken aratrmacnn hipotez gelitirme ihtiyacn da byk oranda
karlayacaktr.

Gerek iletme gerekse akademik aratrmalarda en byk eksikliklerin gzlemlendii

aama, aratrma modellemesidir. Aratrmann batan modellenmesi ve daha sonra
uygulanmada oluabilecek olas eksiklikleri azaltacak, aratrmacnn yolunu ok daha net
grmesini salayacaktr.

Hipotezlerin kurulmas, veri toplama, rnekleme, istatistiksel analizleri belirlenmesi ve

sonularn yorumlanmas gibi takip eden aamalarn hepsi aratrmann modellenmesi
aamasnda netlie kavuacaktr.

Modellemesi salam olan bir aratrma iin uygulamadan baka bir problem
kalmayacaktr. nk iyi kurulmu bir aratrma modeli, deikenleri, hipotezleri,
deikenlerin hangi leklerle llmesi gerektiini, yaplmas planlanan veri analiz
yntemlerini, bu analiz yntemlerinin ihtiya duyulan veri tiplerini, rnek bykl ve eklini
belirlemede nclk edecektir.

2.5. Hipotezlerin Belirlenmesi

Problem ve amalar net bir ekilde tanmlandktan sonraki adm, bir ya da birden fazla
hipotezin oluturulmasdr. Hipotez bir aratrma probleminin zm iin, dorulanmas ya da
yanllanmas gereken nermedir. Hipotezler aratrmann amalarna gre biimlenmektedir.
Hipotezle somut bir ekilde ne olaca (beklenti) tanmlanr ve belirli bir tahmin yaplr.

Hipotezler, sorunun yantna ilikin bilgiye dayal tahminlerdir. yi bir hipotez, aratrma
problemini, bilimsel olarak incelenebilir bir ifadeye dntrr.

Bu noktada, ncelikli olarak her aratrmada hipotez yazlmasnn gerekmedii

belirtilmelidir. Mevcut durumun ortaya konulmas amacyla yaplan tanmlayc (descriptive)
ve nitel aratrmalarda hipotez kurulmamaktadr. Nedensel, ilikisel veya deneysel
aratrmalarda ise hipotezlere yer verilmelidir.

Hipotezlerin amalarla tutarl olmas, test edilebilecek ve llebilecek biimde

hazrlanmas ve analizlerde kullanlacak tm deikenleri iermesi gerekir. Eer aratrma
problemi test edilebilecek nitelikte ise mutlaka hipotez yazlmaldr.

Bir aratrmada birden fazla hipotez olabilir. Bu hipotezleri test etmek iin de
istatistiksel testlerden yararlanlr.
43

Aratrma modelinde bulunan deikenlere ilikin aratrma hipotezleri nce szl

olarak gelitirilir, sonra istatistiksel olarak test edilebilecek ekle dntrlr. kililer hlinde
oluturulan hipotezlerin aratrmacnn aratrmadan beklentisi ynnde aka belirtilmesi
nemlidir. Aratrmacnn hipotezlerini kurarken, hipotez kurum ekline dikkat etmesi
gereklidir. Hipotez testlerine uygun formlasyonlar kullanlmasna zen gsterilmeli, hipotez
testinde gzlenebilecek hatalara dikkat edilmelidir.

Doru olarak yaplandrlm hipotezler, hangi istatistiksel analiz ynteminin

kullanlaca, deikenlerin hangisinin baml ve bamsz olaca ve analizlere nasl
katlacaklar konusunda yn gstericidir.

Hipotezlerin doruluunun beklenmesi almada yanlla sebep olur. Bu sebeple,

almalarda, istatistiksel testlerin sonucunda anlaml ya da anlamsz kan tm hipotezlere yer
verilmelidir.

2.5.1. Hipotez eitleri

Bilimsel aratrmalarda iki tip hipotez sz konusudur. Bunlar Alternatif hipotez ve Null
(Yokluk) Hipotezidir.

Alternatif hipotez; aratrmacnn varsaymn ifade eden hipotezdir.

Yokluk (null, sfr) hipotez ise anlaml bir iliki yok eklinde alternatif
hipotezin yokluk durumunu ifade eden hipotezdir.

Aratrmac alternatif ve null hipotezi sunarak; test sonucuna gre ya null hipotez
reddedilip alternatif kabul edilir ya da null hipotez kabul edilip alternatif reddedilir.
Aratrmalarda alternatif hipotez genellikle H1, null hipotez ise H0 sembolleriyle ifade
edilmektedir.

Aadaki ekil bir aratrmann planlanmas aamasnda, problem belirlenmesinden

hipotez oluturulmas srecine kadar ki aamalar zetlemekte ve ilgili aamalar arasndaki
ilikileri gstermektedir:

44

ekil 2.1: Aratrma Sorusu ve Hipotezlerinin Gelitirilmesi

Bu aamadan sonra aratrmann amacna gre yntemi/tasarm yaplmal, uygun

anaktle ve rneklem belirlenmeli, istatistiksel analizlerde kullanlacak deikenlerin doru bir
ekilde llmesini salayacak uygun lme aralar gelitirilmeli, geerlii ve gvenirlii
salanm lme aralarnn uygulanmasyla elde edilen veriler doru istatistiksel tekniklerle
analiz edilmelidir.

45

Uygulamalar

GEDZ NVERSTES ZOR DENLEN BAARDI

Uzaklk, dil ve kltr farkllklar nedeniyle Trkiyeye rencinin gelmedii

Brezilyann da kaplar Gedize ald. Bu lkeden Yara Raquel Ferreira Barbosa De Oliveira,
Uluslararas likiler Blmnde; Anne Caroline Ferreira Barbosa da Uluslararas Ticaret ve
Pazarlama Blmnde eitim grecek. Brezilyal genler, en az 5 yl zmirde yaayacak,
dilimizi renecek, bizden biri olarak mezun olacak.

lkemiz adna da nemli bir gelime olan bu baarya, youn temaslar sonucunda
ulald. Gediz niversitesi Rektr Prof. Dr. Seyfullah evik bakanlndaki heyet,
getiimiz mart aynda Brezilya, Arjantin, ili ve Paraguaya gitti. Eitim bakanlklar, yerel
yneticiler, diplomatlar, liseler, niversiteler ve sivil toplum rgtleri ziyaret edildi. Gidilen
okullardan biri de Yara ve Annenin rencisi olduu Brezilyann Sao Paulo ehrindeki
liseydi. Yara ve Anne, bu ziyaret sonrasnda niversite renimi iin tercihlerini Trkiyeden
yana yapt.

Rektr Prof. Dr. Seyfullah evik, Portekizcenin konuulduu, ngilizcenin pek

bilinmedii bu lkeden rencileri lkemize ekebilmek niversitemiz adna gurur veren bir
gelime. Oradaki abalarmzn ilk sonucunu aldmz iin mutluyuz, her yl daha ok
Brezilyal gencin geleceine inanyoruz. 200 milyon nfusu ve byyen ekonomisiyle
dnyann nemli aktrlerinden olan Brezilyayla ilikilerin gelimesinde bu genler kpr rol
stlenecek. Brezilyann stanbul Bakonsolosu Luiz Henrique Pereira Da Fonseca ve zmir
Fahri Konsolosu Tamer Bozoklara bir kez daha teekkr ediyoruz, bu baarda onlarn da
byk pay var dedi.

Kaynak: http://www.gediz.edu.tr/NewsDetail/Gediz-Universitesi--Zor-denileni-basardi/200,
Eriim Tarihi: 25.07.2014

46

Uygulama Sorular

1. Size gre yukardaki olayn geliim srecini aratrma sreci ierisinde ele almak
mmkn mdr? Tartnz.

2. Problem belirlenmesi srecini de iinde barndran planlama aamasnn bilimsel

aratrmalardaki yerini, yukardaki rnek olay asndan inceleyiniz.

47

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde, aratrma planlamasnn kapsam ve dikkate alnmas gerereken noktalar

zerinde durulmutur. Aratrma konusunun belirlenmesi ve problemin seiminin bir
araltrmadaki nemine yer verilmitir.

Aratrma modelinin nasl oluturulduu ve buna bal olarak deikenlerin ve

hipotezlerin nasl tanmland aklanmtr.

Aratrmann bundan sonraki srecinin temel yap yalarn oluturan planlama aamas
sreleri hassas noktalar ile birlikte ortaya konulmaya allmtr.

48

Blm Sorular

1. Aadakilerden hangisi problem seiminde gz nnde bulundurulan genel

ltlerden biri deildir?

a. Alanda yeterlilik

b. nemlilik

c. Yenilik

d. Etik kurallara uygunluk

e. zlebilirlik

2. yi bir hipotezde aadaki zelliklerden hangisi yer almaz?

a. Kesin yarg belirtmeli

b. Snanabilir olmal

c. Ak ve z bir ekilde aklanmal

d. Mantkl olmal

e. Daha nce yaplm almalarn sonularyla tutarl olmal

3. Aadaki ifadelerden hangisi hipotez kavramn en iyi aklamaktadr?

a. Hipotez aratrlmadan doruluuna inanlan ifadelerdir.

b. Hipotez doruluu hakknda kant toplanacak ifadelerdir.

c. Hipotez aratrma probleminin ak ve snrlandrlm ifadesidir.

d. Hipotez aratrma sonunda ulalan sonutur.

e. Hipotez olup olmad aratrmada test edilecek ifadelerdir.

4. Aadakilerden hangisi yokluk hipotezine bir rnek olabilir (H0)?

a. Kadn ve erkeklerin ortalama mr birbirine eittir.

b. Eitim dzeyi arttka gelir miktar da artar.

c. Egzersiz ile imanlk arasnda bir iliki vardr.

d. Eitim dzeyi ykseldike aile ii iddet oran azalr.

49

e. Hibiri

5. Aadakilerden hangisi aratrma planlamasnda kullanlan modeller arasnda

deildir?

a. Szel model

b. Grafiksel model

c. Analitik model

d. Matematiksel model

e. Varsaymsal model

6. Aratrma planlamas aamalar nelerdir? Ksaca aklaynz.

7. Aratrma konusunun belirlenmesinde dikkate alnmas gereken unsurlar ksaca

aklaynz.

8. yi bir aratrma probleminin temel zellikleri neler olmaldr?

9. Aratrma modelleri nelerdir? Farkl model trlerini birbirleriyle karlatrarak

aklaynz.

10. Yokluk hipotezi ile alternatif hipotez arasndaki fark rnek yardmyla
aklaynz.

Cevaplar

1) a, 2) e, 3) b, 4) a, 5) e

50

3. ARATIRMA TASARIMLARI: KEFEDC, TANIMLAYICI VE

NEDENSEL ARATIRMALAR

51

Bu Blmde Neler reneceiz?

3. ARATIRMA TASARIMLARI: KEFEDC, TANIMLAYICI VE NEDENSEL

ARATIRMALAR

3.1. Aratrma Tasarm

3.2. Aratrma Tasarmnn Kapsam

3.3. Aratrma Tasarmnn Snflandrlmas

3.3.1. Kefedici Aratrma

3.3.2. Sonulandrc Aratrma

3.3.3. Kefedici ve Sonulandrc Aratrma Arasndaki Farklar

52

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Aratrma tasarmnn kapsam nedir? Anlatnz.

2. Aratrma tasarm trleri nelerdir? Birbirleri ile ilikisini aklaynz?

3. Kefedici aratrma nedir? Hangi durumlarda yaplma ihtiyac duyulur?

Tartnz.

53

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei

Bilimsel aratrma srecinde Konu ilgili kavramlar

Aratrma tasarm aratrma tasarmnn aratrmak ve tartmak yolu
nemini kavramak ile elde edilecektir.

Aratrmann kapsam ve Konu ile ilgili kavramlar

Aratrma tasarmnn
planlamas ile ilgili detayl okumak ve tartmak
kapsam
bilgi edinmek. vastasyla gelitirilecektir.

Farkl aratrma
rnekler ve uygulamalarn
Aratrma tasarmnn tasarmlarn ve bu
incelenmesi vastasyla
snflandrlmas tasarmlarn zelliklerini
gelitirilecektir.
kavramak

54

Anahtar Kavramlar

Aratrma tasarm

Kefedici aratrna

Sonulandrc aratrma

Nedensel aratrma

Tanmlayc aratrma

55

Giri

Problem tanmlanp aratrma amac belirlendikten sonra, aratrma plannn tasarm

aamas gelmektedir. Bu aamada, aratrma plannn gelitirilebilmesi iin gerekli olan bilginin
nasl elde edilecei ortaya konulmaktadr.

Aratrmann tasarm aamas, aratrmann yntemi veya metodolojisi ile dorudan

ilgilidir. Aratrma ile ulalmas hedeflene bilgiye nasl ulalacann planlanmas
aratrmann tasarm aamasnda ortaya kar.

Aratrmann planlanmas aamasnda, ihtiya duyulan bilgileri toplamak iin etkin bir
aratrma plan hazrlanr.

56

3.1. Aratrma Tasarm

Aratrma tasarm bir aratrmay yrtmek iin oluturulan at ya da tasary ifade
etmektedir. Bu aamada aratrma probleminin zm ya da yaplandrlmasnda gerekli
bilginin elde edilmesi iin gereken sre ayrntlandrlmaktadr.

Aratrma tasarm bir aratrma projesinin temeli veya genel plandr. Aratrma
problemini zmek veya ekillendirmek iin sreleri detaylandrma ve amac ilgilendiren
hipotezleri test etme, aratrma sorularna mmkn cevaplara karar verme ve karar verme iin
ihtiya duyulan bilgiyi salama amacn gtmektedir.

3.2. Aratrma Tasarmnn Kapsam

Aratrma tasarm zetle veri toplama ve aratrma projesinin aamalarnn analizine
yol gsteren plandr. Toplanacak bilginin tipini, veri kaynaklarn ve veri toplama srecini
belirleyen atdr, iyi bir tasarm; alma amalar, doru ve ekonomik prosedrlerde toplanan
verilerle uygun bilginin toplanmasndan emin olmaldr.

Ayn amalar baaran birok farkl tasarm olduundan dolay, aratrmacya yol
gsteren standart veya ideal bir aratrma tasarm yoktur.

Aratrma tasarmn formle etmek zetle aadaki admlar iermektedir.

1. Gereken bilginin tanmlanmas

2. kincil veri analizi

3. Aratrmann kefedici, tanmlayc ve/veya nedensel olan aamalarnn

tasarlanmas

4. Kalitatif aratrma

5. Kantitatif verinin toplanmasndaki metotlar(incelemeler)

6. Bilgi ihtiyacnn tanmlanmas

7. lme ve lekleme prosedrlerinin belirlenmesi

8. Anketin (grme formu) veya veri toplamak iin olan ilgili formun
hazrlanmas ve n testinin yaplmas

9. rnekleme sreci ve rnek hacmi

10. Veri analiz plannn gelitirilmesi

3.3. Aratrma Tasarmnn Snflandrlmas

Aratrma projesinin amac aratrma tasarmnda arzu edilen karakteristiklere bal
olarak karar vermektir. Aratrma amalar bilgi ihtiyacnn belirlendii karar verme srecine
aamalarna baldr.
57

Aratrma tasarmlar temel olarak, kefedici (exploratory) ve sonulandrc

(conclusive) olarak iki ana grupta bulunurlar. Sonulandrc aratrmalar, kendi arasnda
tanmlayc ve nedensel aratrmalar olarak gruplanabilir

ekil 3.1: Aratrma Tasarmlar

3.3.1. Kefedici Aratrma

Kefedici aratrma, ortalkta apak bulunmayan, henz ortaya kmam veya
gelecekte olabilecek problemleri tanmlamaya yardmc olmaktadr. Problemin tanmlanmasna
yardmc olacak n bilgiyi toplamak ve hipotezleri nermek iin yaplan aratrma trdr.

Genel olarak aratrma probleminin saptanmas, kefedilmesi, probleme ilikin deiken

ve boyutlarn belirlenmesi amacna hizmet etmektedir. Aratrmac deikenleri belirlemek,
ileriki aratrmalar iin hipotezler oluturmak, genel gr ve deneyimleri tanmlayarak
konuyla ilgili bir anlay oluturmaya alr.

Kefedici aratrma karar verme srecinin ncl admlar iin ayrlmtr. Bu aratrma
genellikle minimum maliyet ve zaman durumunun ncl aratrmasn elde etmek iin
tasarlanr.

Aratrma tasarm beklenmeyen ve nceden tanmlanmayan anlaylar kefetmeye

kar duyarl olmak iin esnek dnemde tanmlanmtr. Geni saha ve ok ynl yaklamlar
gelitirilmitir.

Bu tr aratrmalarda aratrmacnn elinde genel aratrma konusu ile ilgili genel olarak
ya ok az bilgi vardr, ya da konuya ilikin nerdeyse hi bilgi yoktur. Bu nedenle izlenecek yok
kesinlik tamaz.

Bu tr aratrmalar aratrma yntemi olarak kalitatif yntemlerin kullanlmas iin

genellikle daha uygundur. Elde bulunan bilgiler, anket veya deney gibi deikenlerin ok iyi
tanmlanmasn ve lme sistemine dklmesini gerektiren aratrmalar iin uygun deildir.

58

Bu tr aratrmalar genellikle deikenlerin tanmlanmasnda aratrmacnn yaratc

yntemler kullanmasn gerektirir. Bu aratrma ikincil veri kaynaklarn, gzlemleri,
uzmanlarla grmeyi, bilgili kiilerle grup grmelerini ve gemi deneyimleri iermektedir.

Kefedici aratrma, problemin tannmas ve tanmlanmas durumlarnda tahsis edilir.

Aka tanmlanan bir problem, aklayc aratrmann durumun ynlerini belirlemede
kullanl olmasdr.

3.3.1.1. Kefedici Aratrmalarn Kullanlma Amalar

Problemi yaplandrmak ve daha kesin tanmlamak

Alternatif seenekleri belirlemek

Hipotezleri oluturmak

Temel deikenleri ve aralarndaki ilikileri ilerde yaplacak aratrmalar iin

ayrtrmak

Problemin zm iin bak as oluturmak

Gelecek aratrmalar iin ncelikleri belirlemek

3.3.2. Sonulandrc Aratrma

Sonulandrc aratrma, belirli aratrma problemlerinin zmne yardmc
olmaktadr. Yneticiye durumun ynlerini semeye ve deerlendirmeye yardm eden bilgiyi
salar.

Sonulandrc aratrma aka tanmlanan aratrma amalarn ve bilgi ihtiyalarn

kapsar. Sk sk biimsel bir rnekleme plan ile birlikte detayl bir veri toplama plan hazrlanr.

Deerlendirilecek alternatiflere ynelik olarak toplanacak bilgi kesinletirilmelidir.

Mmkn aratrma yaklamlar incelemelerini yani kantitatif metotlar, deneyleri, gzlemleri
ve simlasyonu iermektedir.

Sonulandrc aratrma iki gruba ayrlabilir. Bunlar tanmlayc ve nedensel

aratrmalardr.

3.3.2.1. Tanmlayc Aratrma

Tanmlayc aratrmalar, isminden de anlalaca gibi bir eyi tanmlamaktadr.
Genellikle aratrlan konunun bir fonksiyonunu veya zelliini tanmlamaktadr. rnein
pazar potansiyelini belirlemek ya da belirli bir rn satn alan tketicilerin demografik
zelliklerini ve tutumlarn belirlemek gibi eitli durumlar ve problemleri tanmlamak iin
yaplan aratrmalar olarak ifade edebiliriz.

Tanmlayc aratrma modellerinde temel ama, inceleme konusu olan olayn, bu olayn
deikenlerini ve bu deikenler arasndaki ilikileri tanmlamak ve bu tanmlamalara
59

dayanarak ileriye dnk tahminler yapabilmektir. Bu tr aratrmalarda ama deikenler aras

ilikileri saptamak ve anaktleye ynelik tanmlamalar gerekletirebilmektir.

Tanmsal aratrmaya; deikenlerin belirlenmesi, problemin tanmlanmas,

hipotezlerin oluturulmas aamasndan sonra geilebilir. Bu tr aratrmalar genellikle en az
iki deiken arasndaki etkileimin tanmlanmasn hedeflemektedir.

Bu tr aratrma tasarmnda genellikle anket ve gzlem yntemi kullanlr. Daha nceki

aratrmalardan gelen verilerin dzenlenmesi ile anket veya gzlem temeli belirlenebilir. Ayrca
yine derinlemesine bir literatr almasna ve ikincil kaynak aratrmasna ihtiya
duyulmaktadr.

Tanmlayc aratrma sonular kullanlarak, deikenlerin etkisinin tanmlanaca ve

tahmin fonksiyonlarnn oluturulaca neden sonu ilikisi len aratrmalar modellenebilir.

Tanmlayc Aratrmalarn Kullanlma Amalar

lgili gruplarn zelliklerini tanmlamak

Anaktle iinde belli bir davran sergileyen gruplarn yzdesini tahminlemek

Alglamalar belirlemek

likilendirilen deikenleri belirlemek

3.3.2.2. Neden-Sonu Arayan (Nedensel) Aratrmalar

Bu aratrma, sebep sonu ilikisini ortaya karacak ipular bulma iin yaplr. Neden-
sonu ilikilerini ieren hipotezlerin test edilmesi amacyla yaplan aratrmalardr.

Karar alma yneticileri, genellikle kararlarnn neden sonu varsaymlarna gre

yaparlar. Bu varsaymlar doru olmaya da bilir.

Bu tr aratrmalarda baml ve bamsz deiken kavramlarndan sz etmek

mmkndr. Bamsz deiken (ou zaman X olarak ifade edilir) kendisindeki deiimler
ile baml deikeni (ou zaman Y olarak ifade edilir) etkileyen, Ydeki deiime neden olan
deikendir. Neden-sonu ilikisi aratran aratrma modeli, X (bamsz deiken) dndaki
tm deikenlerin Y (baml deiken) zerindeki etkilerinin kontrol nem tar.

Nedensel aratrmalar iin Xin Yye neden olduunu syleyebilmek gerekmektedir.

Bunun iin gerekli ve yeterli koullar unlardr.

X ve Ydeki deimeler arasnda bir ilgi olmal.

Xdeki deime Ydeki deimeden zaman iinde daha nce meydana gelmeli.

Yye etki etmesi olas dier faktrlerin tm serimden elimine edilmeli.

60

Xin Yye etki ettiini saptayan ilgili bir teori bulunmaldr.

Bu koullardan ilk ikisi Xin Y ile ilikili olduunun syleyebilmesi iin gerekli
koullardr. Ancak drt koulun tamam salandnda Xin Yye etki ettiini syleyebiliriz.
Baka bir deyile drt koul Xin Yye etki etmesi iin gerekli ve yeterli olan koullardr.

Nedensel aratrmalarda anket ve deneylerle hedef anaktleden veri toplamak

mmkndr. Deney en sk kullanlan yntemdir. Deneylerle ilgili detayl bilgiler ilerleyen
blmlerde ele alnacaktr.

Nedensel Aratrmalarn Kullanlma Amalar

1. Sebep olan ile sonu olan deikenleri bulabilmek iin (Ne sebep oluyor, ne
sonucu douruyor eklinde).

2. Sebep olan deikenler ile tahmin edilmesi gereken sonular arasndaki ilikiyi
ve etkileri bulmak iin

3. Hipotezin test edilmesi iin

3.3.3. Kefedici ve Sonulandrc Aratrma Arasndaki Farklar

Tanmlaycda nceden bilinen bir aratrma sorusuna ait bir hipotez bir forml vardr.
Dolaysyla ihtiyacn olan bilgi de net bir ekilde bellidir. Genellikle bunlar byk temsili
kmelere dayanr yani anaktleyi temsil eden byk rneklere dayanr.

61

Tablo 3.1: Kefedici ve Sonulandrc Aratrma Arasndaki Farklar

Kefedici Sonulandrc
stnde allan hipotezin test
Ama: e bak ve anlamay salamak. edilmesi ve ilikilerin
deerlendirilmesi.
Gereken bilgi denenmemi
yntemle tanmlanabilir.
Gereken bilgi aka tanmlanr.
Aratrma sreci esnektir ve bir
Aratrma sreci planlanm ve
planlanm format yoktur.
yaplandrlmtr.
Karakteristikler:
rnek kktr ve temsil edicilii
rnek byk ve temsil edicidir.
yoktur.
Veri analizi kantitatiftir.
Temel bilgilerin analizi kalitatif
olarak gerekleir.
Bulgular/
Kesin deildir. Dorulaycdr
Sonular:
Kefedici veya tanmlayc
Karar verme srecinde bulgular
ktlar: aratrma, genelde bu aratrmann
girdi olarak kullanlr.
ardndan yaplan aratrmadr.

Aratrma tasarm belirlerken aadaki yollar izlenebilir.

1. ayet problem hakknda az bilgi sahibi iseniz kefedici bir aratrma ile
balamak daha uygundur.

2. Aratrma ncelikle kefedici bir alma ile balayp devamnda tanmlayc

veya nedensel aratrma ile devam edebilir.

3. Bir almaya kefedici bir aratrma ile balanacak diye bir kaide yoktur.

4. Kefedici bir aratrma genellikle nceki bir adm olmasna ramen bu art
deildir, baz aratrmalarnda devamnda da olabilir.

62

Uygulamalar

UZAYIN DERNLKLERNDE BYK BR DENZ BULUNDU

Satrnn yrngesinde dolanan ve gayzerleri ile 2005 senesinde nlenen buzlu bir ay
olan Enceladusu imdiye kadar duymadysanz bile, bundan sonra duymanz daha olas.

NASAnn 10 yldr Satrn sisteminin yrngesinde dnen Cassini uzay aracnn ektii
son grntler, Enceladusu ok ne karyor. Bu son grntler, inanlmaz gzel
olmalarndan ok daha nemli bir zellie sahip, grntlerden anlald kadaryla bu
kck uydu, gney kutbunun altnda ok byk deniz barndryormu.

Cassini arac olduka etkileyici. Bilindik uzay kameralaryla muhteem fotoraflar

ekip nemli bilgiler toplamasnn yan sra, kendi bana bir dnyann ktle dalmn
hesaplayabiliyor. Cassininin ektii ktleler, kk yer ekimsel farkllklara sahip olduu
iin, bilim insanlar bir bedenin i yapsna dair gerekli bilgileri toplayabiliyorlar.

Enceladusun 100 km yaknlarnda yaplan uuun ardndan, Cassini Satrn'n

uydusunun Gney Kutbu'nda deiik bir ey fark etti. Bu uydunun Gney Kutbu'nda, araca
uygulanan yer ekimi kuvvetini salayacak kadar madde yoktu. Bu da, yksek ihtimalle
yzeyin altnda sv sudan oluan bir okyanus olduunu gsteriyordu. Daha net konuacak
olursak, Satrnn uydusu Enceladus'da, merkezdeki kayalk ekirdek ile buzdan oluan d
yzeyin arasnda, 30 km derinliinde bir deniz bulunuyor.

2005 ylnda kefedilen gayzerler, bilim insanlarnda zeminin altnda bir su kayna
olabilecei dncesine sebep olmu ancak bu tezi ispatlayacak bir kant bulunamamt.
Cassiniden gelen son verilerle birlikte, astronotlar artk gayzerlerin kaynan tam olarak
renmi oldu.

Elbette her eyin tam olarak zldn sylemek mmkn deil. Bilim insanlar
yzeyin altndaki okyanusun nihayetinde Satrne yaklatka ayn ierisinde gerekleen
snmadan kaynaklanm olabileceinden de pheleniyorlar. Enceladusta tam olarak neler
dndn renmek, daha fazla veri gerektiriyor ve bu durumda yapabileceimiz tek ey de,
Cassininin yeni verileri ulatrmak iin bizleri 10 yl daha bekletmemesini ummak.

Kaynak: Cem zdemir, http://blog.turkcell.com.tr/uzayin-derinliklerinde-buyuk-bir-deniz-

bulundu, Eriim Tarihi: 21.07.2014

63

Uygulama Sorular

1. rnek uygulamada bahsedilen aratrma trn hangi aratrma tasarm

asndan ele almak uygun olur?

2. letme aratrmalarnda kefedici aratrma tasarmlarnn nemini irdeleyiniz.

64

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde, aratrma tasarmnn ne olduu ve kapsam aklanmtr. yi bir tasarmda

bulunmas gereken zellikler zerinde durulmutur.

letme aratrmalarnda kullanlan aratrma tasarm trlerinin snflandrlmas

yaplm ve her bir trn zellikleri detaylca aklanmtr.

Kefedici, Tanmlayc ve Nedensel aratrma tasarmlarnn birbirlerinden stnlkleri

ve zayflklar vurgulanarak hangi amala kullanlabilecekleri tartlmtr.

65

Blm Sorular

1. Aratrma tasarm ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr?

a. Aratrma probleminin tespiti ile balar.

b. Bir aratrma projesinin temeli veya genel plandr.

c. Bir aratrmay yrtmek iin oluturulan atdr.

d. Aratrma problemini zmek veya ekillendirmek iin nemlidir.

e. Aratrma iin gerekli bilgiyi salama amacn gder.

2. Aadakilerden hangisi aratrma tasarmn admlar arasnda yer almaz?

a. kincil veri analizi

b. Aratrma trne karar verilmesi

c. Bilgi ihtiyacnn tanmlanmas

d. lme ve lekleme prosedrlerinin belirlenmesi

e. Aratrma amalarn tanmlanmas

3. Aadakilerden hangisi temel aratrma tasarmlar arasnda yer almaz?

a. Kefedici aratrma

b. Tanmlayc aratrma

c. Sonulandrc aratrma

d. Uzman aratrma

e. Nedensel aratrma

4. "Ortalkta apak bulunmayan, henz ortaya kmam veya gelecekte olabilecek

problemleri tanmlamaya yardmc olan" aratrma tr hangisidir?

a. Kefedici aratrma

b. Tanmlayc aratrma

c. Sonulandrc aratrma

d. Uzman aratrma

66

e. Nedensel aratrma

5. Aadakilerden hangisi tanmlayc aratrmalarn kullanlma amalar arasnda

yer almaz?

a. lgili gruplarn zelliklerini tanmlamak

b. Anaktle iinde belli bir davran sergileyen gruplarn yzdesini tahminlemek

c. Alglamalar belirlemek

d. likilendirilen deikenleri belirlemek

e. Baml-bamsz deikenler arasndaki etkiyi belirlemek

6. Aratrma tasarmn irdeleyiniz. Kapsam aklaynz?

7. Aratrma tasarmnn admlar nelerdir?

8. Aratrma tasarm trlerini kullanm amalarna gre kyaslayarak aklaynz.

9. Neden-Sonu aratrmas ile kefedici aratrmalar birlikte kullanlabilir mi?

Tartnz.

10. Kefedici aratrmalarn aratrma srecindeki nemini aklaynz.

Cevaplar

1) a, 2) e, 3) d, 4) a, 5) e

67

4. VER TRLER, KNCL VERLER VE LTERATR TARAMASI

68

Bu Blmde Neler reneceiz?

4. VER TRLER, KNCL VERLER VE LTERATR TARAMASI

4.1. Veri Trleri

4.1.1. Birincil Veri

4.1.2. kincil Veri

4.1.3. Birincil - kincil Veri Karlatrlmas

4.1.4. Aratrma Tasarmlar ile Veri Tr likisi

4.2. kincil Verilerin Kullanm

4.3. kinci El Verilerin Elde Edilmesi

4.4. Literatr (Kaynak) Taramas

4.4.1. Literatr Taramasnn Aamalar

4.4.2. Literatr Tarama Kaynaklar

4.4.3. Literatr Tarama Sistemleri

4.4.4. Elektronik Ortamda Literatr Tarama

4.4.5. Kaynaklarn Taranmasnda Dier Unsurlar

4.4.6. Literatr Taramasnn Sunumu - 4N 1K Modeli

69

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Veri nedir ve veri trleri nelerdir? Birincil ve ikincil veriyi kapsamlar asndan
karlatrnz.

2. letme aratrmalarndan ikincil veriye hangi aamada ve sklkta

bavurulmaktadr? nemini aklaynz

3. Literatr taramasnn kapsam nedir? Tarama kaynaklarn inceleyiniz.

70

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
Konu ile ilgili temel
letme aratrmalarnda veri
kavramlar ve rneklerin
Veri trleri trlerini ve zelliklerini
okunmas ve tartlmas ile
kavramak
elde edilecektir.

Konu ile ilgili temel

kincil verilerin aratrma
kavramlar ve rneklerin
kincil verilerin kullanm srecindeki nemini
okunmas ve tartlmas ile
anlamak
elde edilecektir.

Etkin Literatr aratrmas

Sre basamaklarnn
yapabilmenin srecini ve
Literatr (kaynak) taramas tanmlanmas yoluyla
dikkat edilmesi gereken
kazandrlacaktr.
noktalar kavramak

71

Anahtar Kavramlar

Veri

Birincil veri

kincil veri

Veri kaynaklar

Literatr taramas

Birincil kaynaklar

kincil kaynaklar

Elektronik kaynaklar

Indeksler

Dizinler

4N 1K Modeli

72

Giri

Veri eitli kaynaklardan derlenebilen, zerinde inceleme yaplabilecek her trl

bilgi olarak tanmlanabilir.

Aratrma iin ihtiya duyulan ve toplanan veriler verinin kaynana gre

snflandrlabilir. Bilimsel aratrma srecinde kullanlan veriler iki grupta incelenmektedir.
Bunlar birincil veriler ve ikincil verilerdir.

letme aratrmalarnn her aamasnda birincil ve ikincil verilere srekli ihtiya

duyulmakta ve yararlanlmaktadr. Bu nedenle bu veri trlerinin iyi anlalmas gerekmektedir.

73

4.1. Veri Trleri

Bilimsel aratrma srecinde kullanlan veriler iki grupta incelenmektedir. Bunlar
birincil veriler ve ikincil verilerdir.

ekil 4.1: Veri Trleri ve Elde Etme Yntemleri

4.1.1. Birincil Veri

Birincil veya birinci elden veriler, aratrmacnn amalar dorultusunda ilgili anaktle
hakknda kiisel olarak toplad orijinal verilerdir. Bu yzden birincil veriler iin, ikincil
verilerden farkl olarak veri kaynaklar deil veri toplama yntemleri sz konusudur.

Birincil verilerin, eski ve yanl olma olaslnn az olmas, zel amalara gre
toplandnda ihtiyalara tam ve direkt olarak cevap vermesi, bizzat aratrmac tarafndan
toplandndan, anket formu vb. istenildii ekilde yaplabilmesi gibi avantajlar; zaman, emek
ve masraf yknn ar olmas ve yetenekli uzman aratrmac bulmann zor olmas gibi
dezavantajlar bulunmaktadr.

4.1.1.1. Birincil Veri Toplama Yntemleri

Birincil verilerin elde edilmesine ynelik aratrma tasarmna bal olarak farkl veri
toplama yntemleri kullanlmaktadr. Bu yntemlerden en sk olanlar trlerine gre aada
listelenmektedir:

Kalitatif Yntemler

Gzlem
74

Odak Grup

Derinlemesine Grme

Yanstc Teknikler

Kantitatif Yntemler

Anket

Deney

Sz konusu yntemler, sonraki blmlerde detayl olarak ele alnmaktadr.

4.1.2. kincil Veri

kincil veriler ise, aratrmacnn amalarna uygun olabilecek daha nceden
kaynaklarda yer alan bilgilerdir.

kincil veri, aratrmay yapan kimseden baka kii ve kurumlarca, kendi amalar iin
daha nce toplanm verilerdir. Aratrmac iin hazr durumda olup, nispeten kolay elde
edilebilen bu verilerin kaynaklar eitli olabilmektedir. zellikle internetin de gelimesi ile
birlikte ikincil kaynaklar eitlenmekte ve ulam kolaylamaktadr.

letme aratrmalarnda ikincil bilgi kaynaklarndan toplanlan bilgi ve verilerden

birok aratrmada yararlanlr.

kincil verilerin zaman, emek ve masraftan tasarruf salamas ve toplama kolayl ve

yetenekli aratrmac bulma gln ortadan kaldrmas gibi avantajlar; bilgilerin eski olma
ihtimalinin bulunmas, ama farkll olmas ayrca tasnif ve birim l farkll olabilmesi,
tarafl olma olaslnn fazla olmas gibi dezavantajlar bulunmaktadr.

4.1.3. Birincil - kincil Veri Karlatrlmas

Birincil ve ikincil verileri toplama amalarna, srelerine, maliyetlerine ve srelerine
bal olarak aadaki ekilde karlatrabilir:

Tablo 4.1: Birincil-kincil Veri Karlatrlmas

Birincil Veri kincil Veri

Toplama amac zerinde allan problem iin Dier problemler iin
Toplama sreci Katlm youndur abuk ve Kolay
Toplama maliyeti Yksek Nispeten dk
Toplama sresi Uzun Ksa

75

4.1.4. Aratrma Tasarmlar ile Veri Tr likisi

Daha nceki blmde aklamalar yaplan kefedici, tanmlayc ve nedensel aratrma
tasarmlar ile bu blmde sz edilen birincil ve ikincil verilerle ilikisini aadaki gibi ifade
edebiliriz.

ekil 4.2: Aratrma Tasarmlar ile Veri Tr likisi

4.2. kincil Verilerin Kullanm

kincil kaynaklardan bilgi ve veri salama, birincil kaynaklardan bu bilgi ve verileri
salamaya oranla ok daha ekonomiktir ve daha ksa sre gerektirir. Ancak ne yazk ki, her
aratrma konusunda ikincil kaynak bilgiler yeterli olamayacaktr.

kincil veri, aratrmaclar tarafndan birok ekilde kullanlabilmektedir. Bu

kullanmlarn bazlar aadaki ekildedir:

1. Birincil aratrma iinde daha sonra aratrabilecek olan yeni fikirlerin deerli
bir kayna olmaktadr.

2. Birincil veriyi toplamadan nce eldeki ikincil veriyi inceleyerek aratrmaclar

bir problemi tanmlayabilmekte ve bu problemin zm iin hipotezler formle
edebilmektedir. Bu, problemin daha iyi anlalmasn ve daha nce dnlmeyen zmlerin
nerilmesini salamaktadr.

3. Birincil verinin toplanmasna yardmc olmaktadr. Benzer aratrma almalar

yapmak iin aratrmaclar tarafndan kullanlan yntem ve teknikleri incelemek eldeki
almann planlamasna yardmc olabilmektedir.

4. Nfusu tanmlamaya, birincil bilgi toplamada rnei semeye ve birincil

aratrmann parametrelerini tanmlamaya yardmc olabilmektedir.

5. Birincil verinin geerliini veya doruluunu karlatrmak iin bir referans

rol oynamaktadr.

kincil verinin bir aratrmacya sunduu en belirgin faydalar maliyet ve zamandan

salad tasarruftur. kincil verinin toplanmas ile ilgili ilem olduka kolaydr. Aratrmacnn

76

bir ktphanede, veri kaynaklarnn bulunduu kurumlarda veya internette veri ile ilgili
kaynaklarna bakmak iin biraz zaman harcamas gerekecektir. Eer veri baka bir kurumdan
satn alnsa bile bu birincil veriyi elde etmekten daha ucuz olabilecektir.

kincil verinin birtakm dezavantajlar bulunmaktadr. Birok durumda veri gncel

olmayabilmekte ki gnmzdeki hzl deiimler verinin gncel olmasn zorunlu klmaktadr
ve ok seyrek, nceden kestirilemeyen bir ekilde toplanm olabilmektedir.

kincil veri dikkatli bir ekilde kontrol edilmeli ve yorumlanmaldr, nk ikincil veri
aratrma almasnda herhangi bir ekilde kullanlabilir; ancak, verinin tutarllnn ve
geerliinin kontrol edilmesi zorunludur.

Aratrmac veriyi kimin topladn ve verinin nasl toplandn bilmelidir. Ayrca,

aratrmac verinin yanl temsil edilmesi iin herhangi bir neden olup olmadn aratrmaldr
ve bilinen kaynaklar ve pazar faktrleri nda verinin i tutarl ve mantkl olup olmad
kontrol edilmelidir.

kinci el verilerin salad avantajlar ise tekrar zetle u ekilde sralayabiliriz:

Birinci el verilere kyasla maliyeti olduka dktr.

ok abuk elde edilirler

Kavram tanmlarnda deiiklikler olabilir

Farkl lm birimleri kullanlabilir

Verinin doruluunu test edecek bilgilerden yoksun olmak

4.3. kinci El Verilerin Elde Edilmesi

kincil kaynak veriler farkl kaynaklardan elde edilebilirler. Bunlar ksaca u ekilde
gruplandrabiliriz:

o Dhili Kaynaklar

o Harici Kaynaklar

o Ktphaneler

o Resmi Kaynaklar

o Blgesel Yaynlar

o Ticari Kaynaklar

o Dier Finansal Kaynaklar

77

o Basn Yayn Kaynaklar

o Bilgisayarla Elde Edilen Veriler

letme ierisinde dzenli olarak elde edilen veriler aratrmaclar iin kaynak
oluturabilmektedir. sel verilerin topland veri tabanlar, irkette karar almay
kolaylatracak birok ikincil kaynak veri aratrmasna kaynak oluturabilmektedir. Bu tr
verilerin kontrol ve uygunluu daha kolay denetlenebilir.

Bunun dnda firma d kaynak ikinci verilere ulamak da sz konusu olabilir. Trkiye
statistik Kurumu (TK) gibi dzenli olarak veri toplayan ve raporlayan kurumlar buna
rnektir. Bunun dnda aratrma irketleri, zellikle sektrler iin yaptklar ortak
aratrmalarla ortak ve geni tabanl bilgilere ulalmasna imkn vermektedirler. Veri
ihtiyacna gre meslek odalar, IMKB, IMF verileri, hatta eitli rapor, gazete, dergi gibi sreli
yaynlar ve konu ile ilgili akademik literatr ikincil kaynak veri olarak kullanlabilir.

Aratrma konusuyla ilgili literatr almalar ikinci tel verilerin elde edilme
almalarna rnek olarak gsterilebilir. Ancak baz durumlarda ikincil kaynaklardan elde
edilen bu bilgiler yeterli veya gncel olmayabilir. Bu durumda birincil kaynak verilerden
yararlanmak daha faydal olacaktr.

4.4. Literatr (Kaynak) Taramas

Aratrmac, aratrmasna balarken o konuda yaplan nceki aratrmalar ve
kavramsal literatr bilmek durumundadr. Bu konuda kim, ne zaman, neyi aratrd, hangi
bulgulara ulat? Bu konuda aratrlmayan noktalar nelerdir? gibi sorularn cevabnn bilinmesi
gerekir. Aksi hlde "aradn bilmeyen, bulduunun farkna varamaz" konumuna dlr. Bu
yzden aratrmalarda nceki aratrmalar taramak veri toplamann nemli bir aamasdr.

Literatr taramas, veri toplama ve toplanan verinin neminin tartlmas, toplanan

verilerin problemle ilikisinin kurulmas ve bilginin snflandrlmas aamalarndan oluan bir
sretir.

Var olan kaynak ve belgeleri inceleyerek veri toplamaya literatr tarama denir. Bilimsel
alanda, bir bilim dalnn eitli konularnda kitap, dergi, makale gibi eitli biimlerde verilmi
yaptlarn tamamn kapsamaktadr.

Literatr taranarak elde edilen veriler ikincil kaynak veriler iin rnek tekil ederler.
zellikle problemin tanmlanmas srecinde de ncelikle ilgili kaynaklarn (literatrn)
taranmas gerekir. Bunlar; kitaplar ve daha nce yaplan aratrmalardr.

yi bir aratrmada bulunmas gereken bir zellik aratrmann alanda daha nce
yaplm olan aratrmalarla ilikilendirilmesidir. Bu amala; aratrlan konunun o ana kadar
hangi ynleriyle nasl incelendii, hangi gelimilik dzeyinde bulunduu, problemin zm
iin hangi ynlerde ve ne tr aratrmalara gerek duyulduu belirlenir.

78

Aratrmac, alanndaki literatr anlamadan nemli aratrmalar yapamazlar. Alanda

daha nce ulalm bulgularn incelenmesi, aratrmacnn konu ile ilgili bilgi birikimini
artracak, konuya daha salam bir bak asyla yaklamasn salayacaktr.

Aratrmacnn, bulgularn yorumlarken nceki aratrma sonularn da gz nnde

bulundurmas daha salkl karmlar yapmasna yardmc olacaktr.

Literatr taramas gerekletirildikten sonra, elde edilen bulgular bir arada

deerlendirmek iin eitli tablolama standartlarndan yararlanlabilir. Bu deerlendirmede
snflayc deikenler olarak ama-kapsam, yntem, analiz ve bulgular eklinde belirlenebilir.
Elde edilen almalar bu ltler asndan tablolama ile bir arada gsterilip deerlendirilmesi
mmkn olabilir.

Kapsam asndan teoriyi olabildiince detayl ele alan literatr almas, yaplacak
birincil aratrmaya daha fazla kalite olgusu ekleyecektir.

Literatr taramas bizlere neler kazandrr?

Literatr taramas sayesinde aratrma konusuyla ilgili nceden yaplm almalar

incelenir, konuyla ilgili geni apl bilgi elde edilir, aratrmacnn aratrma problemi
hakkndaki dnceleri netleir.

Ayn konuda nceden yaplm aratrmalarda eksik kalm ya da gelitirilmeye ak

noktalar varsa aratrma bu noktalara ynlendirilebilir.

Literatr taramas srasnda aratrmac, ayn ya da benzer konularda yaplm

almalar inceleyerek kendi almasnn literatr iinde nerede yer alaca hakknda bir fikir
sahibi olur.

yi bir literatr taramasnda bulunmas gereken zellikler u ekilde olmaldr:

Aratrma problemiyle dorudan ilgili olmaldr,

Kaynaklarn magazinler, dergiler, gazeteler gibi akademik olmayan belgelerden

deil, akademik yaynlardan olumas gerekir,

Sadece listeleme ve zetlemeden olumamal, literatrdeki gr ve bulgularn

gl ve zayf ynlerini gstererek deerlendirebilmeli,

Konuyla ilgili bilinen ve bilinmeyen eylerin neler olduunu zetleyen bir sentez
oluturabilmeli,

lgili literatrdeki (ihtilafl) zerinde uzlalmayan alanlar gsterebilmeli,

Okunan metinler ok fazla alnt yaplmadan, aratrmacnn kendi ifadeleriyle

zetlenmeli ve yorumlanmal,

79

Konuyla ilgili daha fazla aratrma gerektiren sorular ortaya koyabilmeli,

nternetteki her kaynak gvenilir deildir. nternetten aldmz bilgiler

akademik adan geerli olmaldr.

Yaplacak aratrmann, aratrma konusuyla ilgili mevcut bilgileri

zenginletireceini gsterebilmelidir.

Aratrmac problemle ilgili almaya balamadan nce;

Belirledii konudaki dier makaleleri ve bulgular incelemelidir.

Konu hakknda nceden yaplm bir alma olup olmadn belirlemelidir.

Dier aratrma sonularn inceleyerek bilgisini arttrmaldr ve

Rapor aamasnda dier aratrmalara atf yapmaldr.

Literatr taramas yaplarak aratrmalar zetlendikten sonra son aamada literatre

ilikin rapor yazlr.

Aratrmacnn; daha nceden makale olarak yaynlanm bir konuyu ayn ekilde
uygulamas ve daha ncekilere atf yapmamas etik bir su olan intihale girer (fikir hrszl,
arma). ntihal konusu 14. blmde detayl olarak ele alnmaktadr.

4.4.1. Literatr Taramasnn Aamalar

Literatr taramas n ve detayl olmak zere ikiye ayrlr. Bunun ok nemli

nedenleri vardr: Her iki kaynak taramasnn amalar ve yntemi birbirinden farkldr. Aada
her iki kaynak taramasnn temel zellikleri belirtilmektedir.

- n Kaynak Taramas: Bu kaynak taramasnn ana amac, detayl konu

balklarnn belirlenmesidir. Yntemi de, ana konu balna gre yaplan rastgele taramadr.
Bunun anlam udur: Herhangi bir aratrma konusunun detayl konu balklarn
belirleyebilmek iin, az ok o konu hakknda bir fikir sahibi olmak gerekmektedir. Ayrca,
aratrma yaplacak konu hakknda hibir fikir sahibi olmadan detayl kaynak taramasna da
geilemez.

- Detayl Kaynak Taramas: Detayl kaynak taramasnn amac, yapacanz

aratrma ile ilgili tm ana ve nemli kaynaklar ile aratrmanz destekleyebilecek yardmc
kaynaklara ulamaktr. Yntemi ise belirli kaynaklar aratrmaktr.

n kaynak taramas ile hem detayl konu balklar, hem de ana konu bal itibariyle
nemli kaynaklar belirlenir. Bu aamada detayl konu balklarna gre ktphaneler ve
internetten kaynak taramas yaplabilir.

80

Ayrca, sklk analizine gre en nemli kaynaklarn nerelerde olduu ve bunlara nasl
ulalabileceinin belirlenmesi de detayl kaynak taramas srasnda yaplan faaliyetlerdendir.

4.4.2. Literatr Tarama Kaynaklar

Literatr taramas yaplrken en ok birincil ve ikincil kaynaklardan yararlanlr.

Birincil kaynaklar:

Birincil kaynaklar; orijinal aratrma almalar ya da yazlardr. Bunlar bir kuramc,

aratrmac tarafndan yazlrlar. Bilimsel dergilerde yer alan deneye dayal aratrmalar,
bilimsel monograflar, aratrma raporlar ve tezler byledir.

Kitaplar veya makalelerin yaynland dergiler rnek olarak verilebilir. El kitaplar,

alanla ilgili kuramsal bilgileri ve aratrma sonularn veren temel bavuru kaynaklardr.
Dergiler, periyodik olarak yaynlanan ve kuramsal ve aratrma makaleleri ieren yaynlardr.
Dergilere ktphanelerden veya TBTAKn bilgi a ULAKBMden ulalabilinir. Yksek
lisans ve doktora tezlerine YKn tez tarama arac kullanlarak ulalabilinir.

kincil kaynaklar:

kincil kaynaklar, birincil kaynaklarn bir sentezidir. Bunlar orijinal bir aratrmay
zetleyen ve ansiklopedi veya dergilerde yer alan makalelerdir. Pek ok birincil kayna belli
bir erevede birletiren bir ders kitab da olabilir.

Baka aratrmaclarn, aratrma sonularn veren yaynlar bunlara rnek olarak

verilebilir. Ansiklopediler, doktora tezinin kitap hlindeki ekli, derleme makaleleri vb...

4.4.3. Literatr Tarama Sistemleri

Literatr taramasna aratrma problemi ile ilgili anahtar kelimelerin seilmesi ile
balanr, sonrada ilgili veri tabanna ulalmaya allr. nemli olan veri taban ile ilgili tam
bir liste elde etmektir. Bunu elde edebilmenin yolu da aada belirtilen kaynaklarn iyi
taranmas ile salanr.

Ktphaneler

Kitaplar

Makaleler

Yksek Lisans ve Doktora Tezleri

Aratrma konusu ile ilgili istatistikler

Aratrma konusu ile ilgili raporlar

81

Tm bunlarn dnda, aratrma konusu ile birok kaynak tr ve bunlarn

bulunabilecei birok yer vardr. Bununla birlikte iyi bir aratrmac, konusu ile ilgili olabilecek
tm kaynak trlerini ve bunlarn bulunabilecei yerleri aratrmaldr.

4.4.4. Elektronik Ortamda Literatr Tarama

Kaynak aratrmasnda son yllarda internet, nemli bir yntem hline gelmitir.
Gnmzde artk ktphaneler evrimii ortama tanm, internet ortamnda birok kitap ve
makale yaynlanmaya balamtr. Bu tr bir tarama yapabilmek iin kukusuz iyi bir internet
kullancs olmak ve evrimii ortamda etkin kaynak taramas yapmay bilmek gerekmektedir.

Her eyden nce evrimii ktphanelerin, aratrma konusu ile ilgili sitelerin ve
evrimii dergilerin adreslerini bilmek gerekecektir. Ancak iyi bir aratrmac, ayn zamanda
iyi bir internet kullanc ise, evrimii ortamda yaynlanan herhangi bir kaynaa ulamakta
hemen hemen hibir zorluk ekmeyecektir.

Tm bu taramalarn k noktasn, arama motorlar oluturacaktr. Ancak bu noktada

bir tehlikeye dikkat edilmelidir: nternet bilgiye ulatrmay kolaylatrm, ancak kullancy
ar bilgiye bomutur. Bunun sonucunda hibir bilgiye ulaamayan bir kii ile bir bilgi da
karsnda kalan kii arasnda hibir fark yoktur. nemli olan, gerekli bilgiye ulamaktr.

nternet ortamnda literatr taramas iin ncelikle anahtar kelimeler belirlenir. nternet
zerinden tarama yaparken anahtar kelimeler zerinde eitli szgeler kullanlarak tarama
daraltlmaldr.

nternet zerindeki kaynaklar sorgulamak ve aradmz bilgilere ulamak iin

kullandmz nternet zerindeki tarama mekanizmalar Konu Kataloglar ve Arama Motoru
eklinde iki trldr.

Konu Kataloglar: Konu rehberlerine gre bilgilerin snflandrld ve sorgulamann

birtakm konu balklarndan yararlanlarak yapld sistemlerdir.

Arama Motoru "Search Engine": Anahtar kelimelerin yazm, indeks ve dizinlerin

taranmas ile balanabilir.

ncelikle, aratrma konusuna ilikin olan anahtar kelimelerin bir listesini karmak
yararl olacaktr. Ardndan indeks ve dizinlerde bu anahtar kelimeler ile arama yaplr.

ndeksler

Makale ve dier materyallerin ad, yazar, ve yaynland yer bilgilerinin bulunduu

kaynaklardr. Fen Bilimleri alanlar iin Science Citation Index (SCI) , Sosyal Bilimler alanlar
iinse Social Sciences Citation Index (SSCI) mevcuttur.

Science Citation Index (SCI), 1956dan beri fen bilimleri alannn nde gelen
uluslararas 6400 bilim ve teknoloji dergisinde km tm makalelerini,

82

Social Sciences Citation Index (SSCI) ise 1975`den beri sosyal bilimler alannda
nde gelen uluslararas 1700 farkl dergide km makaleleri barndrmaktadr.

Dizinler

ndekslerden farkl olarak, makale ve dier materyallerin ad, yazar ve yaynland yer
bilgilerinin yannda yaynlarn zetlerine yer vermektedir.

Dier Yararlanlacak E-Kaynaklar

Google Akademik (http://scholar.google.com.tr)

Ulusal Akademik A ve Bilgi Merkezi- ULAKBM

(http://www.ulakbim.gov.tr/)

Scopus (http://www.scopus.com)

Ebscohost (https://search.ebscohost.com)

Science Direct (http://www.sciencedirect.com)

4.4.5. Kaynaklarn Taranmasnda Dier Unsurlar

Aratrma konusunda klasik ve gncel kaynaklara ulamak iin aadaki kaynaklarn
taranmas gerekir.

- Uzmanlar: Bilgi ve teknoloji anda bile en iyi bilgi kayna, aratrma yaplan
alann uzmandr. Alan bilen birine sormak suretiyle nemli kitap ve makaleleri, nemli
aratrmalar, nemli bilgi kaynaklarn bulmak mmkndr.

- Ktphaneler / Kitaplklar: Aratrmac ihtisaslam ktphaneleri tanmal

ve bibliyografyalarn sklkla takip etmelidir. htiya duyduunda hangi kayna, hangi
ktphanede, hangi kitaplkta bulabilecei konusunda bilgi sahibi olmaldr.

- ndeksler, zel kitaplar, Yllklar, Abstractlar ve ktphanelerin byklne

gre de dergiler ve sreli dier yaynlar yer almaktadr.

- Arivler (Belgelikler): Arivler ounlukla basl olmayan kaytlar, raporlar,

mektup, dileke ve anlar gibi belgelerin sakland birimlerdir. Halka ya da aratrmaclara
dorudan ak deildir; yararlanmak iin, zel izin alma zorunluluu vardr. Mlkiyetine gre
zel arivler ve Resmi arivler olmak zere iki trldr.

- Kitaplar: niversite ktphaneleri her alandan ok sayda kitab ierir.

- Dergiler (Sreli Yaynlar): Bunlar ylda birka kez yaynlanr ve

ktphanelere gnderilirler. Dergiler, aratrmaclar iin temel aratrma literatr kaynadr.
Dergiler sunduklar bilgiye gre trlere ayrlrlar.

83

- Tezler: Yksekretim Kurulu (YK) bnyesinde kurulan "Ulusal Tez

Merkezi kullanlabilir. Bu, Trke hazrlanm ilk veri taban olma zelliini de tamaktadr

4.4.6. Literatr Taramasnn Sunumu - 4N 1K Modeli

Literatr taramasnda 4N 1K Kural kullanlarak tm almalar bir tabloda
zetlenebilir. Bu model kullanlarak not kartlarna aratrmalarn ieriine ilikin notlar
alnabilir.

KM? - Aratrmay kim yapm?

NE ZAMAN - Aratrma ne zaman yaplm?

NN? - Aratrma niin yaplm? Aratrma, hangi problemi zmek iin

yaplm.

NASIL? - Aratrma nasl yaplm? Hangi yntem kullanlm? alma grubu,

veri toplama aralar nelerdir?

NE? - Aratrma sonucunda ne bulunmu?

Elde edilen notlar aadaki gibi bir tabloda zetlenebilir.

Tablo: 4N 1K Modeline Gre zet Tablo

Ne Nasl?
Kim? Niin? Ne?
Zaman? Tasarm rneklem Ara Analiz
Aratrma
Aratrma No ve Ad

problemine
ilikin
bilgiler
Verileri
Aratrma
Aratrma Anaktle Veri analiz
Yazar (Ama, Sonular
Tarih tasarm ve Toplama etmede
(lar) hipotez, (ve
ve yaps rneklem Aralar kullanlan
varsaymlar neriler)
teknikler
vb. bilgiler
de bu
blme
yazlabilir)

84



Uygulamalar

DJTAL DNYA, 2020 YILINA KADAR 10 KAT BYYECEK

Bugn dijital dnyay oluturan veri miktar dnya ile ay arasndaki mesafenin 2/3ne
uzanacak, bir raf dolusu iPad Air dolduracak miktarda. (253.704 km). 2020 senesinde bu
miktar 6.6 adet raf dolusu iPad Air dolduracak miktara ulaacak.

EMC, bu yl yedincisini gerekletirdii EMC Dijital Dnya Aratrmas'nn

sonularn duyurdu. "Frsatlarn Dijital Dnyas: Zengin Veri ve Nesnelerin nternetinin
Artan Deeri" balkl bu seneki alma IDC tarafndan gerekletirilen aratrma ve
analizleri ieriyor.

Aratrmadan ne kan balklar:

Gelimekte olan pazarlar daha fazla veri retiyor: u an dijital dnyadaki

verilerin %60'n Almanya, Japonya ve Amerika Birleik Devletleri gibi gelimi pazarlar
retiyor. 2020 senesine gelindiinde bu oranlar tersine dnecek ve Brezilya, in, Hindistan,
Meksika ve Rusya gibi gelimekte olan pazarlar verilerin ounluunu reten pazarlar olacak.

Veriler veri depolamay geride brakyor: Dnyada tm medya trleri

arasnda kullanlabilir durumda olan veri depolama kapasitesi (rn; kullanlmayan baytlar)
dijital dnyaya gre daha yava bir hzda artyor. 2013 senesinde kullanlabilir veri depolama
kapasitesi dijital dnyay oluturan verilerin yalnzca %33'n depolamaya yetiyordu. 2020
senesine gelindiinde, bu oran %15'e decek.

Bulutun "temas ettii" veri miktar iki katna kacak: 2013'te dijital
dnyadaki veri miktarnn %20'sinden az bir ekilde bulut ile "temas etti". 2020 senesinde bu
oran iki katna karak %40'a ulaacak.

Tketiciler veri yaratyor ancak bundan iletmeler sorumlu: Dijital

dnyay oluturan verilerin te ikisi tketiciler ve alanlar tarafndan yaratlyor ancak buna
ramen dijital dnyadaki verilerin %85'inden iletmeler sorumlu.

Kaynak: http://www.teknokulis.com/Haberler/Internet/2014/04/24/dijital-dunya-2020-yilina-
kadar-10-kat-buyuyecek, Eriim Tarihi: 11.07.2014

85

Uygulama Sorular

1. nternet ortamnda artan veri miktarnn literatr taramas iin avantajlar ve

dezavantajlarn tartnz.

2. Bilimsel aratrmalarda internet kaynaklarnn nemini deerlendiriniz.

86

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde, iletme aratrmalarda veri ve veri trleri kavramlar tartlmtr. kincil

verilerin elde edilmesi ve literatr tarama konusu zerine ayrntl olarak durulmutur.

kincil verilerin iletme aratrmalarnda ve bilimsel aratrma srecindeki nemi ve

kullanm aklanmtr.

Literatr taramasnn ne olduu ve kapsam aklanarak aratrma asndan nemi

vurgulanmtr. Literatr taramasnda kullanlan kaynaklar ksaca aklanm ve zerinde
durulmas gereken noktalar belirtilmitir.

87

Blm Sorular

1. kincil veriler ile ilgili aadakiler hangisi yanltr?

a. Toplama amac dier problemler iindir.

b. Toplama sreci hzl ve kolaydr.

c. Toplama maliyeti yksektir.

d. Toplama sresi ksadr.

e. Daha nce toplanmtr.

2. Aadakilerden hangisi kinci el verilerin salad avantajlar arasnda yer

almaz?

a. Aratrmacnn srece katlm youndur.

b. ok abuk elde edilirler.

c. Yetenekli aratrmaclara ihtiya snrldr.

d. Farkl lm birimleri kullanlabilir.

e. Zaman, emek ve masraftan tasarruf salar.

3. Aratrmalarda literatr kavram tam olarak neyi ifade etmektedir?

a. Benzer aratrmalar anlatan makaleleri

b. lgili alanda yaplm bilimsel tezleri

c. Aratrlan konu zerine yazlan kitaplar

d. Aratrmacnn yararland kaynaklar

e. Bir konu hakknda retilmi tm eserleri

4. Literatr taramasnda aadaki sorulardan hangisine yant aranmaz?

a. Alandaki yetersiz aratrmalar nelerdir?

b. Alandaki nemli kaynaklar nelerdir?

c. Konu hakkndaki temel tartmalar nelerdir?

d. nemli kuramlar, grler ve kavramlar nelerdir?

88

e. Bugne dein aratrlmam sorunlar nelerdir?

5. Aadakilerden hangisinin literatr taramasnda yaplmas zorunlu deildir?

a. Mevcut aratrmalarn incelenmesi

b. Belirlenen aratrma problemine bal kalnmas

c. zgn bulgularn ortaya konulmas

d. Var olan sonularn sentezlenmesi

e. Yeni aratrma gereksinimlerinin belirginletirilmesi

6. Birincil ve ikincil veri ne demektir? rnek vererek ksaca aklaynz.

7. Birincil veri toplama yntemlerini ksaca aklaynz.

8. Birincil ve ikincil verileri farkllklar asndan tartnz.

9. kincil verilerin elde edilmesinde dikkat edilmesi gereken noktalar nelerdir?

10. Literatr taramasnda elektronik kaynaklar kullanmnn avantaj ve

dezavantajlar nelerdir? Tartnz.

Cevaplar

1) c, 2) a, 3) e, 4) e, 5) c

89

5. KALTATF (NTEL) ARATIRMA VE VER TOPLAMA

YNTEMLER

90

Bu Blmde Neler reneceiz?

5. KALTATF (NTEL) ARATIRMA VE VER TOPLAMA YNTEMLER

5.1. Kalitatif-Kantitatif Aratrma Ayrm

5.2. Kalitatif (Nitel) Aratrmann Kapsam

5.2.1. Kalitatif Aratrma Sreci

5.3. Kalitatif Aratrmann Temel zellikleri

5.4. Kalitatif Aratrmalarda Veri Toplama Yntemleri

5.4.1. Derinlemesine Grme

5.4.2. Odak Grup

5.4.3. Online Odak Gruplar

5.4.4. Gzlem

5.4.5. Projektif (Yanstma) Teknikler

5.4.6. Kalitatif Veri Toplama Tekniklerinin Karlatrlmas

91

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Kalitatif aratrma ile kantitatif aratrmann kapsam ve farkllklar nelerdir?

nceleyiniz

2. Kalitatif aratrmalarda kullanlan veri toplama yntemleri nelerdir?

3. Odak grup eitleri nelerdir? Aklaynz.

92

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei

Kalitatif ve kantitatif Aratrma trlerinin

Kalitatif-kantitatif aratrma
aratrmalarn farkllklarn tanmlanmas yoluyla
ayrm
kavramak kazandrlacaktr.

Konu ile ilgili temel

Kalitatif aratrmann
Kalitatif (nitel) aratrmann kavramlar ve rneklerin
kapsam hakknda bilgi
kapsam okunmas ve tartlmas ile
sahibi olmak
elde edilecektir.

Kalitatif aratrmann temel Kalitatif aratrmann temel rnekler yoluyla

zellikleri zelliklerini kavramak kazandrlacaktr.

Kalitatif aratrmalarda Konu ile ilgili temel

Kalitatif aratrmalarda veri yararlanlan veri toplama kavramlar ve rneklerin
toplama yntemleri yntemleri hakknda okunmas ve tartlmas ile
kapsaml bilgi sahibi olmak elde edilecektir.

93

Anahtar Kavramlar

Kalitatif (nitel) aratrma

Kantitatif (nicel) aratrma

Kalitatif aratrma sreci

Derinlemesine grme

Odak grup

Gzlem

Yanstma (projektif) teknikler

Tamamlama

arm

Yorumlama

Seme dzeni

Anlaml teknikler

Benzerlikler

94

Giri

letme aratrmalarnda balca iki aratrma yntemi vardr: Bunlar; Kantitatif

aratrma (quantitative research) ve Kalitatif aratrma (qualitative research) eklinde
snflandrlmaktadr.

Gzlem ve lmelerin tekrarlanabildii ve objektif yapld aratrmalara

Kantitatif, saysal (quantitative) aratrma denir.

Psikoloji, sosyoloji, antropoloji, eitim gibi sosyal bilim alanlarnda insan ve

toplum davranlar incelenmektedir. Bu davranlar saylarla aklamak zordur. lmler
bize ka kiinin nasl davrandn gsterir, ama niin? sorusuna cevap veremez. nsan ve
grup davranlarnn niinini anlamaya ynelik aratrmalara ise kalitatif (qualitative)
aratrma denir.

Bu blmde kalitatif (nitel) aratrmann kapsam ve kullanlan veri toplama yntemleri

aklanmaktadr.

95

5.1. Kalitatif-Kantitatif Aratrma Ayrm

Sz konusu iki aratrma yntemi, temel odakland noktalar asndan aadaki
tabloda karlatrlmaktadr:

Tablo 5.1: Kantitatif Kalitatif Aratrmalarn Ayrm

Kantitatif (Nicel) Aratrma Kalitatif (Nitel) Aratrma

Gereklik nesneldir
Asl olan yntemdir
Deikenler kesin snrlaryla saptanabilir ve
bu deikenler arasndaki ilikiler llebilir
Aratrmac olay ve olgulara dardan bakar,
nesnel bir tavr gelitirir
Genelleme
Tahmin
Nedensellik ilikisini aklama
Kuram ve denence ile balar
Deney, maniplasyon ve kontrol
Standardize edilmi veri toplama aralar
kullanma
Paralarn analizi
Uzlama ve norm aray
Verinin saysal gstergelere indirgenmesi
Olay ve olgularn dnda, yansz ve nesnel
Gereklik oluturulur
Asl olan allan durumdur
Deikenler karmak ve i-ie gemitir ve
bunlar arasndaki ilikileri lmek zordur
Aratrmac olay ve olgular yakndan izler,
katlmc bir tavr gelitirir
Derinlemesine betimleme
Yorumlama
Aktrlerin perspektiflerini anlama
Kuram ve denence ile son bulur
Kendi btnl iinde ve doal
Aratrmacnn kendisinin veri toplama arac
olmas
rntlerin ortaya karlmas
okluluk ve farkllk aray
Verinin, btn derinlik ve zenginlii iinde
betimlenmesi
Olay ve olgulara dhil, znel perspektifi
olan ve empatik

Kalitatif aratrma, kantitatif aratrmaya karn, kiilerin ne yaptn ve sylediini

gzlemleyerek verinin toplanmasn, analizini ve yorumlamasn ierir. Gzlemler veya ifadeler
kalitatif veya yaplandrlmam bir formdadr. Bu nedenle, kalitatif veri sadece eviri sreci
yer alrsa llebilir.

96

Tablo 5.2: Kantitatif Kalitatif Aratrma Karlatrmas

Kalitatif Aratrma Kantitatif Aratrma

Verileri kantitatif yaparak,
stnde allan nedenler
rnek grubundan alnan
Ama: ve gdleyicilerin kalitatif
sonular anaktlenin
anlayn kazanmak
tmne genellemek
Az sayda, temsil edilmeyen ok sayda temsil edilen
rnek:
vakalar vakalar
Aratrmac aratr.
Aratrmac grnmez
Yeteneklerini ve insanlarla
Temel aratrma olmaya alr. lmler
uyum kurarak gven ortam
arac veya yantlar belirli kalplar
yaratp, detayl bilgiye
dhilinde toplanr.
ular.
Detayl grsel ve szel
Verinin zellii Yantlar saysal ifade edilir
kaytlar
Veri toplanmas Yaplandrlmam
Yaplandrlm statistiksel
Veri analizi: statistiksel deil
Eylemin son aamasn
kt: lk giri anlayn gelitirir
nerir

rnein, 10 kiiden yeni piyasaya srlen bir rn ile ilgili grlerini almak istenirse,
byk bir olaslkla 10 farkl durum ile kar karya kalnabilinir. Fakat her cevaptan sonra,
cevaplarn her biri pozitif, negatif ve tarafsz olarak nitelendirilebilir. Bu eviri aamas
eer aratrmac nceden cevaplar evet ve hayr eklinde oluturmaya karar verdiyse
gerekli deildir. Gzlemsel teknik veya yaplandrlmam sorulardan oluturulan herhangi bir
aratrma kalitatif aratrma olarak snflandrlabilir.

Her iki tip aratrmann da kesiiminin olduu bir baka aratrma tr vardr, baz
aratrmaclar bu yoldan yola karak karma (plralist) aratrmay benimsemilerdir. Karma
aratrma kalitatif ve kantitatif aratrma metotlarnn her ikisinin de avantajlarn kazanmak
iin bu iki metodun kombine edilmesinden oluur.

Karma aratrmaya genellikle derinlemesine mlakat gibi kalitatif tekniklerle balanr.

Kalitatif aama, aratrma projesinin kantitatif aamasna bir temel oluturur, nk
aratrmacya aratrma problemi ile ilgili birinci elden veri salar. Bu bilgiyle silahlanmak,
aratrma tasarmna ve kantitatif aamann uygulanmasna her zaman daha fazla yarar salar.
Baz durumlarda aratrmaya kantitatif aama ile balanp kalitatif aama ile devam edilebilmesi
de mmkndr. Burada da daha sonra gerekletirilen kalitatif aama kantitatif bulgularn
anlalmas iin yardm eder.

5.2. Kalitatif (Nitel) Aratrmann Kapsam

Kalitatif aratrma; gzlem, grme ve ierik analizi gibi kalitatif veri toplama
yntemlerinin kullanld, alglarn ve olaylarn doal ortamda gereki ve btncl bir
biimde ortaya konmasna ynelik nitel bir srecin ilendii aratrma olarak tanmlanr. Ama

97

incelenen olgu/kii hakknda derinlemesine bilgi elde etmek, gelecekteki almalar iin fikirler
oluturmak ya da bir olgu hakknda aratrmacnn nsezilerini test etmektir.

Kalitatif aratrma, karar vericileri desteklemek amac ile zellikle kefedici ama bazen
tanmsal aratrma tasarmlarnda kullanlmaktadr. Aratrmacnn bu yntemle amac, kalitatif
tanmlayc veya nedensel dizaynlarda kullanlmak zere n hipotezler oluturmak ve
deikenlerin tespit edilmesidir.

Genellikle kk rneklemlerde, belirli bir yapya bal olmadan, bir ngr ve bilgi
salamaya ynelik ounlukla kefedici almalardr. Kalitatif aratrmalarda cevaplayclarn
davran, tecrbe ve hislerinin anlalmas hedeflenir.

Duygular, dnceler, davranlar, niyetler ve gemi davran dorudan llemeyen

ve sadece kalitatif veri toplama yntemi yoluyla elde edilebilen eylerden birkadr. Yant
verici ile daha uzun ve daha esnek bir iliki vardr ve bylece elde edilen veri aratrmacya
daha derinlemesine bir bak ve yeni perspektifler salamaktadr.

Kalitatif aratrma, tketici davrann lmek yerine onun anlalmasn hedeflemekte

ve bu nedenle genellikle aratrmacnn bilgisini arttrmak, sonular aa kavuturmak,
problemleri tanmlamak, hipotezleri formle etmek ve fikirler retmek iin kullanlmaktadr.

Kalitatif aratrma gnlk faaliyetleri, allagelmi davran rntlerini, hemen akla

gelmeyen yerleik alkanlklar aa karmak iin de kullanlabilmektedir.

Kalitatif aratrmann hzla kullanmnn artmasnn nedeni vardr.

1. Genellikle uygulanabilmesi kantitatif aratrmadan daha kolaydr.

2. Kiilerin davranlarnn ve motivasyonunun anlalmas iin iyi bir mekanizma

salar.

3. Kantitatif aratrmann verimini gelitirir. Kalitatif aratrma teknikleri ak-ulu

sorular ierir ve bu sebeple zengin veriler elde edilebilir.

Kalitatif aratrmann baz snrllklar da bulunmaktadr.

Kalitatif bir aratrma kk rnek hacimlerine uygulanabilmektedir. Bu

aratrmann geni rnek hacimlerine uygulanmas kimi zaman imknsz ve kimi zaman da ok
masrafldr.

Kalitatif aratrma kk farklar kantitatif aratrmadaki gibi kolaylkla

ayramaz. Bununla birlikte, kalitatif aratrma kantitatif aratrmada kolaylkla grlmeyen
nemsiz problemleri ortaya kartabilir.

Kalitatif almalar, aratrmann hedef anaktlesini temsil eden rnekleri ou

zaman salayamazlar. Kk rnek hacmi ve serbest-ak tartmalar kalitatif aratrmay

98

birok farkl yola gtrebilir. Tartma grubundaki gl ve etkili karakterler grup grnde
sapmaya yol aabilir. Buradaki problem tartma yneticisinin yani moderatrn yeteneidir.

Kalitatif aratrmann kullanlabilirlii aratrmacnn ve moderatrn yetenei

ile yakndan ilikilidir.

5.2.1. Kalitatif Aratrma Sreci

Daha nceki blmlerden hatrlanaca zere bilimsel aratrma sreci sistematik ve
belirli sray izleyen bir sre olduunu belirtmitik. Buradaki sre dorusal birbirini takip
eden aamalar kapsamaktadr ve ounlukla Kantitatif aratrma srecini ifade etmektedir.

Ancak kalitatif aratrma sreci, normal aratrma srecinden bir noktada ayrlmaktadr.
Bu da srecin dorusal deil, dairesel olmasndan kaynakldr. Srecin her aamas bizi yeni
aratrma problemlerine gtrmektedir ve her seferinde sreci bir noktadan tekrar ele almak
mmkn olabilir.

Sz konusu dairesel yap aadaki ekilde ifade edilmektedir:

99

ekil 5.1: Kalitatif Aratrma Sreci

5.3. Kalitatif Aratrmann Temel zellikleri

Temel amac incelenen olguya ilikin anlaymz derinletirmek ve aratrma
problemini daha btnsel bir erevede incelemek olan ok saydaki nitel aratrma
yntemlerinin belli baz ortak zellikleri bulunmaktadr. Bu zellikleri u ekilde
zetleyebiliriz:

1. Veri, problemin getii gerek ortamda elde edilir ve aratrmadaki temel ara
aratrmacdr. Kalitatif aratrmalarda kaynak zelliklerine byk nem verildii iin problem
doal ortamnda gzlemlenir ya da incelenir. Bu bak asna gre eylem en iyi gerekletii
ortamda anlalabilir.

100

2. Kalitatif aratrma betimseldir. Veri saylardan deil, szcklerden ve

resimlerden oluur. Kalitatif aratrmaclar aratrma verilerini saylara indirgemeye almaz.
Kalitatif yaklama gre, aratrmada hibir ey nemsiz olarak grlp gz ard edilmemelidir.

3. Kalitatif aratrmalarda sonu kadar sre de nemlidir. Kalitatif aratrmaclar

daha ok nasl sorusunun yantn ararlar.

4. Kalitatif aratrmalarda veri daha ok tmevarmc bir biimde zmlenir. Nitel

aratrmaclar genellikle aratrma banda hipotez kurmaz, dnlmesi gereken nemli
sorularn neler olabileceine veri toplandktan sonra karar verirler. Dier bir deyile, kuram
yukardan aaya deil, aadan yukarya bir sre olarak izlenir.

5. Kalitatif aratrmalarda anlam byk nem tamaktadr. Katlmclarn ne

dnd, neden yle dnd yine katlmclarn bak alarna gre yanstlr.

Kalitatif (nitel) olarak adlandrlan aratrmalarn birou yukarda saylan zelliklerin

tamamn eit arlkta tamazlar. Hatta kimi zaman bu zelliklerden bir ya da ikisine hi sahip
olmazlar. Bunun anlam, bir aratrmann btnyle nitel ya da deil olarak adlandrlmamas
gerektiidir, nk nitel olma bir var ya da yok sorunu deil, bir derece sorunudur.

5.4. Kalitatif Aratrmalarda Veri Toplama Yntemleri

Kalitatif bir aratrmada kullanlan eitli veri toplama yntemleri vardr. Bunlar aada
ayrntl bir biimde aklanmaktadr.

ekil 5.2: Kalitatif (Nitel) Aratrma Teknikleri

Kalitatif aratrmalar aratrma amacnn aratrmaya katlan kiiye bildirilip

bildirilmemesine bal olarak gruplanabilir. Baz durumlarda rnee katlan bireylerin ksmen
101

de olsa bir aratrma iinde bulunduklarn, baz durumlarda aratrmann amacn konusunda
bilgilendirilebilirler. Bu tr aratrmalara dorudan (ak) aratrmalar denir.

Dorudan kalitatif aratrmalarda, aratrmac ile katlmclar iletiim hlindedirler ve

katlmclar aratrmann ne amala yapldn ksmen de olsa bilmektedir. En sk kullanlan
trleri; derinlemesine grme ve odak gruptur.

Ancak baz durumlarda aratrmaya katlan kiiler aratrmann konusunu, hatta baz
durumlarda bir aratrmaya katldklarn dahi bilmeyebilirler. Bu tr aratrmalara dolayl
(gizli) aratrmalar denir.

Dolayl aratrmalarda nemli olan aratrmaya katlan kiinin aratrma koullar

ierisinde bulunduunu bilmeden bilgi veya veri vermesini salamaktr. Bu tr aratrmalarda
en sk kullanlan yntemler ise gzlem ve yanstc tekniklerdir.

Kalitatif veri toplama teknikleri, bir ankette olduu gibi cevaplaycya belirli bir yant
formatn dayatmaktan ok, insanlarn dayand bilisel yaplar, ruhi ve ihtiya durumlar,
belirli drtlere tepkilerini ortaya karmaya odaklanmaktadr. Kalitatif teknikler, aratrmac
ve cevaplayc arasndaki psikolojik mesafeyi azaltmaya yardmc olmaktadr.

5.4.1. Derinlemesine Grme

Yapsal olmayan, dorudan ve yz yze yaplan, tek katlmcl bir aratrma tekniidir.
Ama katlmc ile grmeler yaplrken belirli bir bala ait alkanlklar, inanlar, tutum
ve duygular aa karmak, konuyla ilgili uzman grne yer vermek, sektr ve konuyu
derinlemesine anlamaktr.

Derinlemesine grmeler, mlakatnn katlmclarn tutum ve davranlarn veya

duygularn ve bir konuyla ilgili armlar veya o konunun irdelenmesinde kullanlan dil ve
terimleri anlamay hedefledii durumlar iin uygundur.

Grmenin yapsal olmayan nitelii mlakatya derinlemesine aratrma yapmasna

yardmc olur veya belli bir kltrel arka plan veya sapmay yanstabilecek nceden
yaplandrlm format veya sorularn kullanlmasn zorunlu klmaz.

Dier yandan, verilerin yorumlanmas, zellikle aratrmaclarn farkl geleneklerden

geldii durumlarda, sbjektiftir ve dier kalitatif tekniklerde olduu gibi, aratrma
yneticisinin becerilerinin farkl olabilmesi verilerin tutarlln ve karlatrlabilirliini
etkileyebilir.

5.4.1.1. Trleri
Derinlemesine grmenin temel tr vardr.

a. Snrlandrlmam (Ynlendirilmemi) Grme

Mlakat yaplan kiiye, ilgili konunun snrlar iinde yant verme zgrl
verilmitir. Bu tr mlakatn baars rahat bir atmosfer yaratmaya, mlakat yapan kiinin
102

mlakat yaplan kiiyi aratrma yeteneine ve herhangi bir anlamazlk durumunda tartmay
konuya geri dndrmeye baldr.

Sohbet havasnda geer, hatta grlen kii grmede olduunu unutabilir.

Belirli bir ierik erevesinde, ounlukla aratrmann ilk blmlerine fikir sahibi olmak iin
yaplr.

b. Yar Yaplandrlm veya Odaklanm (Ynlendirilmi ) Bireysel Grme

Mlakat yapan kii belirli bir konu listesini veya alt alanlar kapsamaya alr.
Zamanlama, doru slup ve her soruya ayrlan zaman, mlakat yapan kiiye braklmtr.

nceden belirlenen ama ve bu ama dorultusunda hazrlanan kontrol listesi

kapsamnda grmecinin her trl soruyu sormas mmkndr.

c. Standart Ak-Ulu Grme

Aratrmaclar grme ncesinde, dikkatli olarak oluturulmu ve sralanm

ak ulu sorular hazrlarlar ve sadece sz konusu standart sorular sorarlar

Grmeyi yapanlar iin daha az esneklik salamakla birlikte zellikle birden

fazla grmeci tarafndan icra edilen derinlemesine grmelerde kullanlmaktadr.

5.4.1.2. Uygulama Admlar

Kalitatif aratrmalarda derinlemesine grme ynteminin yaplma sreci belirli
aamalar iermektedir. Bu aamalar aada yer almaktadr:

1. rneklem stratejisi belirlemek: Kimlerin inanlar, tutumlar, uzmanl vs.

sizin aratrmanz iin nemlidir ve bu kiilere nasl ulalabilir

2. Derinlemesine grme klavuzunu yazmak: Sz konusu klavuz, mlakat

sresince sorulacak sorular ierecektir.

3. Grmelerin yaplmas: Grmenin nerede, nasl bir ortamda, ne zaman ve

ne ekilde yaplacann belirlenmesi

4. Verilerin Analizi

Derinlemesine grme yntemine ynelik planlama yapacak bir aratrmacnn, sz

konusu aamalarn tamamn dikkatlice ele alarak planlamasn gerekletirmesi gereklidir,

Grmenin konu geniliine bal olmakla beraber, 30 dakika ile 2 saat arasnda
deien srelerde gerekleebilir. Srenin fazla uzatlmamas, grlen kiinin zamannn
uygun olmasna dikkat edilmesi, katlmcnn sorulara ayn dikkat ve zenle cevap vermesi
salanmaldr.

103

5.4.1.3. Avantaj ve Dezavantajlar

Avantajlar

Derinlik: ok deerli olabilecek gizli kalm bilgilerin (gerek sorunun) ortaya

karlmasnda faydaldr.

Ama: Grmeye katlanlar birebir grmelerde dierlerine nazaran daha

fazla bilgi verebilirler.

Verinin kalitesi: Tecrbeli grmeciler sorulara uygun karlklar verebilirler

ve daha fazla detay iin konuyu aabilirler. Sorular anlk olarak deitirilebilir ya da yeni
sorular eklenebilir.

Dezavantajlar

Analizinin zor olmas ve uzun vakit almas: zellikle yeterli tecrbesi

olmayan aratrmaclar iin, kalitatif verinin analizi karmak ve uzun vakit alan bir alma
olabilir.

Grmecilerin iyi eitimli ve yeterli yetkinlie sahip olmas: Yetkin

olmayan grmeciler objektifliin yitirilmesine sebep olabilirler.

Kk saylar: Her bir grmenin yaplmas ve analizi iin geen sre ve

maliyet dikkate alndnda, grlecek kii says kstl olacaktr.

5.4.2. Odak Grup

Bir odak grup grmesi, bir grup katlmcdan tartma yaparak bir aratrma
problemine ilikin olas fikirleri ve zmleri elde etme ilemidir. Her katlmc tartma konusu
hakknda fikirlerini ifade etmeye ve dier katlmclarn grlerine katkda bulunmaya veya
kar kmaya tevik edilmektedir.

Odak grup, belirli bir konu veya kavram hakknda derin bir tartmada moderatr
tarafndan rehberlik edilen 8 ile 12 arasndaki kiiden oluur. Odak grup aratrmasnn grevi
kiilerin konuyla ilgili ne syleyeceklerini ve dncelerini renmektir. Moderatr bu konuyla
ilgili kiilerle uzun uzadya ve derinlemesine konuur. Ama onlarn aratrma konusu unsurlar
ile ilgili nasl hissettiini ve hayatlarna nasl ekil verdiini kefetmektir.

Odak grup, derinlemesine grmeye gre daha uyarcdr ve daha fazla

kendiliindenlik ve ak szlln ortaya kmasn salar.

Gruptaki katlmclarn grupta tartlan konu ile badatrlan karakterleri genellikle

ortaktr. Moderatr tarafndan rehberlik edilen odak gruplar bir problem veya konuyla ilgili
serbest tartmaya izin verir. Katlmclarn fikirleri oturum srasnda serbeste deiebilir. Her
bir katlmc arasndaki etkileim fikirler ve yeni uygulanacak neriler doabilir.

104

Moderatr tartmay canl tutmaldr ve her katlmcnn mutabk olduu bir sonuca yol
gstermelidir. Yol gstermeden etkili bir klavuzluk yapmak moderatrn yapmas gereken
eydir.

Tm odak gruplar grup hareketi mekanizmas araclyla veri salarlar. Her

katlmcyla ayr ayr grmektense kk gruplarn birbirleriyle ve moderatr ile
grmesiyle daha deerli fikirler ve dnceler salayabilir. Hibir ey bir konuyla ilgilenen
kimselerin bir masa etrafnda oturup bir veya iki saat onunla ilgili ne hissettiklerini
tartmalaryla ayn deildir. Deneyimli bir moderatr ortaya atlan nerileri, beklenmeyen
fikirleri salayan etkileimin ve birlikte almann derecesini ortaya koyabilir.

Odak grup grmelerinin ncelikli olarak daha sonraki aratrmalarda zerinde

almak amacyla hipotezler retmek iin ve/veya anket tasarmnda kullanlabilecek bilgiler
toplamak iin kullanlmaktadr.

Odak grup bulgular yalnzca szel ieriklerden deil ayrca ses tonlamas, sesin alalp
ykselmesi, ifade tarz ve el, kol ve ba hareketleri gibi szel olmayan iaretlerden de
karlabilmektedir.

Tipik odak gruplar aratrmaclarn dinleyip grebilecei tek ynl aynayla donatlm
bir oda, uygun elektronik donanm ve tahtadan oluur.

5.4.2.1. Odak Grup eitleri

ift yollu odak grup. Bu durum, bir hedef grubun ilgili grubu dinlemesini ve
anlamasn salar

ift moderatrl grup. Odak grup iki moderatr ile uygulanr: Moderatrn
biri oturumun gidiatnn dzgn seyirde olmasn ve dieri de belirli konularn tartlmasn
salar.

Moderatrl ikili grup. ki moderatr vardr, fakat tartlan konularda kar

taraflardadr.

Cevaplayc-moderatr grubu. Moderatr grubun temposunu iyiletirmek

amal olarak, katlmclardan, geici sreli moderatr rol yapacak birini seer.

Mteri katlmc gruplar. Mteri personelinden seim yaplr ve tartma

grubuna yerletirilir.

Mini gruplar. 4 veya 5 cevaplaycnn olduu grupta moderatr bulunur.

Tele-session gruplar. Odak grup oturumlar tele konferans yntemiyle-

telefonlar gerekletirilir.

Online odak gruplar. nternet zerinden evrimii olarak odak grup almas
gerekletirilir.
105

5.4.2.2. Avantajlar ve Dezavantajlar

Odak Gruplarn Avantajlar

Odak gruplar kalitatif aratrmann bir ekli olarak kullanmann drt temel avantaj
vardr: Yeni fikirler meydana kar, gruptaki hareketlere bakarak mterileri gzlemleyebilir,
genellikle ok ynldr ve zel deneklerle allr.

Yeni Fikirler Meydana kar: Odak gruplarn sonular ounlukla yaratc ve

hilesiz anlaylardr. Denek grmeci ile yalnz bana olmadndan dolay kendini daha rahat
hisseder ve fikirlerini daha drste aklar, kendini grmeciyi memnun etme gerekliliinde
hissetmez.

Gruptaki Hareketlere Bakarak Kiileri Gzlemlemek: Ynetim odak grup

srecinin ama tasarmna ve odak gruplarn gzlenmesine yardmc olmasndan dolay,
sonular onlarda daha iyi bir etki yaratr ve bu durumlara daha hevesli katlmlarn salar.

Genel ok Ynllk: Oturuma dier kalitatif tekniklerin kullanmn katmak

mmkndr, bu tartmann verimliliini arttrr.

zel Deneklerle alma: Odak gruplarn dier bir temel avantaj aratrmacya
daha kat bir yap altnda cevap vermeyebilecek denetlerle alma imkn vermesidir. Baz
durumlarda avukatlar ve doktorlar gibi grlmesi zor olan kiilerin ierildii bu format
onlarn akranlaryla grme ve notlar karlatrma frsatn verir.

Odak Gruplarn Dezavantajlar

Yukarda saylan eitli avantajlara karn odak gruplarn baz dezavantajlar da vardr.
Hibir teknik kusursuz deildir. Burada da baz zayf ynler bulunmaktadr. Bunlar; Genel
anaktleyi temsil edemeyebilir, yorumlamalar sbjektiftir ve her katlmc bana maliyet
yksektir balklar altnda toplamak mmkndr.

Anaktleyi Temsil Etmeyebilir: Genelde, odak gruplara katlan kiiler sradan

bir vatandatan daha farkl katlmcdr. Bu kk rnek hacmi ve homojen grup tasarm ile
balant kurmak ve bu benzersiz karakteristikler odak grubu aratrmann hedef anaktleyi
temsil edememe durumuna getirir.

Yorumlama Sbjektiftir: nyargl dnceli bireyler her zaman kendi

grlerini desteklemek iin bir eyler bulurlar ve ayrca kendi fikirlerini desteklemeyen bir
eyleri de grmemezlikten gelirler. Bylece odak grup analistleri kalitatif aratrmaya
girilerdeki sapmalara kar daima tetikte olurlar.

Katlmc Bana Maliyet: Pahal birimlerin eitlilii katlmc bana

maliyetin ykselmesine katkda bulunurlar. Talep edilen katlmclarn genellikle iletiim
bilgilerine sahip olmak istenir. Bir dieri, isteklendirici dl maliyetidir. Ayrca hizmet tesisi
creti ve moderatre denen cret gibi maliyetlerde sz konusudur.

106

Tm bu avantaj ve dezavantajlar incelendikten sonra odak grup yaklam ekici bir

kalitatif aratrma metodu olduu sylenebilir. Bin veya daha fazla denekten oluan geni
lekli kantitatif aratrma metotlaryla karlatrldnda yksek maliyetli olmasna ramen,
yorumlamas daha kolaydr, yneticilerin fikirlerine daha kolay adapte olunabilir ve sonular
daha abuk yorumlanabilir.

5.4.2.3. Odak Grup mu, Derinlemesine Grme mi?

Kalitatif ynteme dayal olarak yrtlmesi planlanan aratrma projelerinde
bavurulmas gereken tekniin odak grup mu yoksa derinlemesine grme mi olduuna ilikin
karar son derece nemlidir. Zira yanl bir karar hem elde edilmesi hedeflenen verilerin
niceliini ve niteliini, hem de aratrma btesini ve sresini dorudan etkileyecektir.

Hangi tekniin hangi durumlarda tercih edilmesi gerektiine ilikin nemli noktalar
aadaki tabloda yer almaktadr:

Tablo 5.3: Odak Grup ve Derinlemesine Grme Karlatrmas

Odak Grup Derinlemesine Grme

Grup ii etkileimi mevcuttur. Bu Grup ii etkileimi yok. Grlen

Grup ii etkileim katlmclarn yeni/farkl kiinin yeni/farkl fikirler ortaya
etkileim fikirler ortaya koyabilmelerine koyabilmesine ynelik tevik
katkda bulunabilir. sadece grmeciden geliyor.
Grup basks, ortaya atlan
Grup basks olmadndan, ortaya
dncelerin tartlarak
Katlmclar konulan bir fikir tartma konusuna
derinletirilmesini ve gelitirilmesini
zerindeki dnemiyor. Buna karlk,
salar. Kimi zaman bu bask, baz
grup basks gruplarda tank olunan rol kesme
katlmclarn grupta rol kesmeye
sendromu ile de karlalmyor.
ynelmesine de yol aabilmektedir.
Grlen kii tek bana
Katlmclar sz alabilmek iin
olduundan, sz almak iin
Katlmclar birbirleriyle rekabete
rekabete girmesine de gerek
arasndaki girebilmektedirler. Tek tek her
kalmyor. Kendisinden ayrntl
rekabet katlmcdan ayrntl bilgi alabilmek
bilgi alabilmek iin zaman daha
iin zaman snrldr.
bol.
Bir grup iindeki ortaya konulan Grlen kiinin, grmeci
Etkileme tepkiler dier grup yelerinin dnda herhangi birinin tepkisinden
tepkilerinden etkilenebiliyor. etkilenmesi sz konusu deil.
Eer konunun hassasiyeti yksek
Konunun katlmclar ynnden
ise, teke tek grlen kiiler
hassasiyeti yksek ise, katlmclar
Konu konumaya daha istekli
dier insanlarn olduu bir ortamda
hassasiyeti olabiliyorlar. Ne de olsa, grmeci
rahata konumakta tereddt
dnda sylediklerine tank olan
edebiliyorlar.
yok.

107

Olduka zengin enformasyon elde

Ksa bir zaman dilimi iinde hayli
Enformasyon edilebiliyor, ama hem daha ok
dk bir maliyetle olduka zengin
miktar zaman harcanyor hem de daha
enformasyon elde edilebiliyor.
yksek bir maliyet sz konusu.
Teke tek grmelerin
Devirilmesinde zorluk ekilen bir
gerekletirilmesinde alma
alma hedef kitlenin sz konusu olduu
takvimi asndan genelde hibir
takvimi durumlarda, 6- 8 katlmcy bir
zorluk kmyor, tabi grlecek
araya toplamak zaman alabiliyor
kii sizi atlatmazsa.

5.4.3. Online Odak Gruplar

nternet zerinden gerekletirilen odak grup almalar her geen gn poplerliini
arttrmaktadr. Dier odak gruplara nazaran eitli avantaj ve dezavantajlar barndrmaktadr.
Bunlar aadaki ekilde ifade etmek mmkndr.

Avantajlar

o Corafi kstlamalar giderilmitir ve zaman kstlamalar azaltlmtr.

o Gruba katlanlarla daha sonrada iletiime gemek iin esiz frsattr.

o Geleneksel odak gruplaryla ilgilenmeyecek kiileri almaya katar: doktorlar,

avukatlar, vb.

o Moderatrler katlmclarla birebir ve alma sregelirken konuabilir.

o Seyahat, video kayd veya bunlar salayan faaliyetler gerekmez, bu sayede de

maliyet ok daha dktr.

Dezavantajlar

o Sadece internete ulaabilenler almaya katlabilirler.

o Cevaplaycnn hedef gruptan biri olduunu dorulamak zordur.

o Cevaplaycnn bulunduu ortamn genel kontrol konusunda eksiklik vardr.

o Sadece iitsel ve grsel uyaranlar test edilebilir. rnlere dokunulamaz (rn.

Giysiler) veya koklanamaz (rn. Parfmler).

5.4.4. Gzlem
Kalitatif verilerin hepsi dorudan grmelerle salanamaz. Bazen bakalarnn gzlem
ve dncelerinden ziyade dorudan gzlem yapmak daha gvenilirdir.

108

Gzlem, yeni bir olay hakknda uygun kiiler, davranlar ve durumlarn gzlenerek
birincil verilerin elde edilmesidir. Gzleme dayal almalarda, aratrmaclar konularla ok
yakndan etkileim hlinde olamazlar ve olaylara ve kiilere mdahalede bulunamazlar.

Bu metot olaylarn meydana gelii srasnda olayla ilgili bilgileri, dolaysz bir ekilde
salamaktadr. Uygulamada yaplan i, kiilerin davranlarn gzlemek ve birtakm gzlem
kayt formlarna annda kaydetmektir.

Gzlem yntemi, eletiriye aktr, nk gzlemin yorumu sbjektiftir. Toplanan

verileri yorumlama grevi aratrmacnn zerindedir. Bu nedenle, kalitatif aratrma yapanlarn
iyi gzlem yapabilme, insanlarla lml ilikiler kurabilme, dinleyebilme ve verileri iyi analiz
edebilme gibi becerilerinin olmas gerekir.

Gzlem esas olarak iki neden iin kullanlmaktadr:

1. Belirli tip veri toplamak iin tek yol olabilir.

2. Dier aratrma teknikleri ile toplanan geerli sonular dorulamann bir

yoludur. Byle bir durumda, gzlem bir aratrma teknii gibi yalnz kalmaz ve bir durumun
iki ulu aratrmasnn bir paras olarak var olur.

Bir konuyu gzleme uygun olarak isimlendirmeden nce kriterle karlatrlmaldr.

1. Veriler ulalabilir olmaldr, yani ortada olmaldr. Buradan hislerin, inanlarn,

gdlerin ve tutumlarn lm d kalaca grlmektedir.

2. Gzlenecek eylem sk sk tekrarlanmal, yinelenmeli ve nceden bildirilebilir

olmaldr.

3. Gzlenecek eylem sadece ksa bir zaman sresini megul etmelidir.

Bu yntem objektif ve shhatli bilgiler salamaktadr. Fakat iletme aratrmalarnda

uygulama alan snrldr. nk bu yntemle sadece fiziksel olaylar ve cevaplayclarn
davran hakknda bilgi salanabilmektedir. Ancak Gzlem ynteminin, o anki davran
hakknda bilgi salamas snrldr.

zetlemek gerekirse, hem lmnde ve hem de yorumlanmasnda byk bir hatay

ierebilme potansiyelinden dolay, gzlem metodu daha ok aklayc aratrma aamasnda
veya dier metotlarla bir aratrma yapldktan sonra ksa bir kontrol iin kullanlmaktadr.

5.4.4.1. Gzlem Yntemleri

letme aratrmalarnda sk bavurulan gzlem yntemleri aadaki gibidir:

109

ekil 5.3: Gzlem Yntemleri

Kiisel gzlem

Aratrmac davran olduu srada izler. Gzlemci izlenen elere mdahale etmeye
kalkmaz, sadece olanlar kaydetmektedir. Burada bir dorudan gzlem sz konusudur.

Mekanik gzlem

Bu yntem de ise aratrmac dorudan ortamda kiisel gzlem yerine, eitli mekanik
gzlem aralar ile eleri izler, kaydeder ve bulgular deerlendirir. Mekanik aralar,
davrann tam olarak gzlenmesini salar ancak pahal bir yntemdir.

Dorudan katlmcya temas edilebilecei gibi, temas edilmeyen yntemler de

bulunmaktadr. Bu ayrma gre en sk kullanlan mekanik aralar aadaki gibi
snflandrabiliriz:

Katlmclarla direkt temasa gerek olmayan aralar:

AC Nielsen odyometresi

Binaya giren ve kanlarn kaydn tutan turnikeler

Gizlenmi gz kameras

Saha kameralar (duraan ekim, hareketli ekim veya video)

Katlmclarn dhil olmas gereken aralar:

Grsel tarama monitrleri

Pupillo ler

Psikogalvanometre

Ses ykseklii analizcisi

Karlk verme sresini len cihazlar

110

Denetim

Aratrmac verileri fiziksel kaytlar inceleyerek veya dkm analizi gerekletirerek

toplar. Burada veriler aratrmac tarafndan toplanmaktadr. Veriler sayma, zellikle fiziksel
elerin saymna dayanr.

erik analizi

Ortaya konan ieriin objektif, sistematik ve saysal olarak iletiim tanmdr.

Kelimeler, karakterler (bireyler veya objeler), temalar(nermeler),alan ve zaman
lleri(mesajn uzunluu veya sresi) veya balklar (mesajn konusu) gibi unsurlarn analiz
edilmesidir.

Kalnt analizi

Veri toplanmas, fiziksel kalntlar veya gemite olan davranlarn izleriyle olur.
rnein internet ziyaretileri, yaptklar aramalar sonucunda veya kullanm eilimlerinin
tanmlama bilgileriyle analiz edilebilen izler brakrlar.

5.4.4.2. Gzleme likin Farkl Snflandrlmalar

Daha nceki blmde anlatlan gzlem yntemlerinin yapl trne gre aadaki
ekilde de gruplandrmak mmkndr.

Yapsal ve Yapsal olmayan gzlemler

Yapsal gzlemde, aratrmac nelerin gzlemlenecei ve lmlerin nasl

kaydedileceini belirtir. Yapsal olmayan gzlemde ise, gzlemci stnde allan problemle
ilgili olan tm eleri inceler.

Gizli ve Gizli olmayan gzlemler

Gizli gzlemde, cevaplayclar izlendiklerinin farknda deildirler. Gizli yntem tek

ynl ayna, gizli kamera veya gze arpmayan mekanik cihazlarla gerekletirilebilir. Gizli
olmayan gzlem, cevaplayclar izlendiklerinin farkndadrlar.

Doal ve Kurgulanm gzlemler

Doal gzlem davranlarn doal ortamnda izlenmesiyle olur. Kurgulanm gzlem

ise, katlmclarn davranlar test mutfa gibi kurgulanm ortamda gzlenir.

5.4.4.3. Gzlem Yntemlerinin Mukayeseli Deerlendirmesi

Bir nceki balkta aklamalarna yer verilen gzlem yntemlerinin, birbirleriyle
kyaslayarak yaplan deerlendirmesi aada yer almaktadr.

111

Tablo 5.4: Gzlem Yntemlerinin Karlatrlmas

Kiisel Mekanik Denetim erik Kalnt

Kriter
Gzlem Gzlem Analiz Analiz Analiz
Dkten Dkten
Yapnn derecesi Dk Yksek Yksek
yksee yksee
Dkten
rtllk derecesi Ortalama Dk Yksek Yksek
yksee
Doal ortamda
Dkten
gzlem yapabilme Yksek Yksek Ortalama Dk
yksee
oran
Gzlem hatas Yksek Dk Yksek Ortalama Ortalama
Dkten
Analiz hatas Yksek Dk Dk Ortalama
yksee
zinsiz Snrl Bavurulacak
Genel grler ok esnek Pahal
olabilir iletiim son analiz

5.4.4.4. Avantaj ve Dezavantajlar

Gzlemin nispi avantajlar

o Kastl olarak veya tercih dorultusunda olan davrann llmesinden ok hli

hazrda olan davrann lmdr.

o Raporlama hatas olmaz, olas hatalar grmeci tarafndan veya grme

srecinde ihmal edilen veya atlanlanlar sebebiyledir.

o Ortalktaki veriler gzlem yntemiyle toplanmtr.

o Eer gzlenen e sk veya ksa sreli olansa, gzlem yntemi ankete gre daha
ucuz ve hzldr.

Gzlemin nispi dezavantajlar

o Gzlenen davran ardndaki gdler, inanlar, tutumlar ve tercihler hakknda az

bilgi edinilmesi durumunda gzlenen davrann nedeni tespit edilemeyebilir.

o Algda seicilik (aratrmacnn algsnda sapma) verilerde hata olumasna

sebep olabilir.

o Gzlenen veri zaman alc ve pahaldr, baz davranlarn izlenmesi zordur.

o Baz vakalarda gzlem ynteminin kullanlmas etik deildir. Bunlar kiilerin

bilgisi veya izni olmadan gerekleen gzlemlerdir.

Gzlem yntemi dier veri toplama yntemlerine muadil grlmektense, bu

yntemlerinin tamamlaycs olarak grldnde en iyi uygulama olur.

112

5.4.5. Projektif (Yanstma) Teknikler

Yapsal olmayan, cevaplayclar baskn olan gdlerini projelendirmeye
cesaretlendiren rtl soru formlardr, Yanstma tekniinde cevaplayclardan bakalarnn
davranlarn yorumlamalar istenir.

Bakalarnn davranlarnn yorumlanmasnda cevaplayclar kendi gdlerini,

inanlarn, tutumlarn ve duruma gre duygularn rtl olarak gdlerler.

5.4.5.1. zellikleri ve Kapsam

Tm projektif tekniklerin temel zellii, cevaplaycnn yorumlamas veya aklamas
istenen bir belirsiz, yapsal olmayan nesne, faaliyet veya kiinin sunumudur.

Bu teknikler, aratrmaclar cevaplayclarn belli davran veya tavrlarla ilgili

dorudan sorulara cevap vermeyecekleri veya vermeyeceklerini dndkleri zaman
kullanlmaktadr. zetle, aratrmaclar kiilerin davrannn arkasndaki gerek nedeni
bulmak iin projektif teknikleri kullanmaktadrlar.

Projektif teknikler genellikle, gzlenenlerle kelimeler arasndaki ilikiyi bulma veya

cmleyi tamamlama, fotoraf veya ekiller gibi belirli drtye yant verme gibi belirli bir grevi
tamamlamasn gerektirmektedir. rnein, gzlenenlere hangi resim dizisinin bir marka
hakknda kendi duygularn ifade ettii duygusunu verdii sorulabilir.

Deneklerin serbeste fikirlerini syleyebilmelerine ve deneklerin kendi gdlerini ve

hislerini kolayca deerlendirip tanmlayamadklarna inanmak iin sebepler var ise, denein
aratrmacnn onaylamama korkusundan fikirlerini aklamakta tereddt ettii konularda veya
aratrmacnn mahremiyetlerine haksz saldr yapabilecei direk sorulardan ve bunlar
tehditkr bulabileceklerinden dolay bu tekniklerin kullanlmas kullanl bir yntemdir.

Projektif teknikler gruplarla olduu gibi bireylerle de kullanlabilir. Projektif teknikler

genellikle llmek zere kullanlmazlar. Bu tekniklerin kullanlmasndaki ama dncelerini
ak bir biimde ifade etmekte zorluk eken baz deneklerin gdlerini, tutumlarn, inanlarn
ve hislerini ortaya karmaktr.

5.4.5.2. Trleri
Birok farkl yanstma teknii bulunmaktadr. En sk kullanlma projektif teknikler
aada balklar altnda toplanmtr.

Tamamlama

arm

Yorumlama

Seme dzeni

Anlaml teknikler
113

Benzerlikler

1) Tamamlama:

Deneklerden cmleleri, hikyeleri veya sohbeti tamamlamalar istenir.

Cmle Tamamlama: cevaplayclara tamamlanmak zere boluk braklm cmle

verilir ve tamamlanmas istenir. Genellikle akllarna ilk gelen cmle veya tmceyi kullanmalar
istenir.

Aratrmac daha sonra bu cmleyi, mevcut olan temalar veya kavramlar tanmlamak
iin kontrol eder. Ancak kesinlikle denei ynlendirmemelidir. Buradaki dnce denein
cevabndan kendi hakkndaki bir eyleri ortaya kartmaktr.

2) arm

Kelime arm: Bir seri kelime denee yksek sesle okunur ve daha sonra aklna
ilk gelen kelimeyi yazmas veya sylemesi istenir.

Resimler ve Kelimeler: Deneklere bir resim seti ve kartlara yazl kelime seti verilir.
Deneklerden bir resmi ve bir kelimeyi bir araya koymalar ve daha sonra bu seimi aklamalar
istenir.

3) Yorumlama:

Bunlar daha karmak uygulamalardr. Burada, denee tepki gstermesi gereken bir
resim veya resim seti sunulur, rnein, denee bir amar makinesi satn alma srecinde olan
bir kiinin resmi gsterilebilir. Daha sonra denekten bu durumu izah etmesi, satn alann hayat
stilini tanmlamas ve bu resme hangi deneyimlerin zemin hazrladn ve bu olayn yakn
gelecekte nasl gitmesinin iyi olabileceini sylemesi istenebilir.

Cevaplandrma srecinde umulan, byle bir satn alma sreci karsnda denein
oluabilecek hislerini aa vurmaktr. Byle bir teknik yerine bu tip bilgileri ard arda sorarak
denekten yant alma daha zor olacaktr.

4) Seme Dzeni:

Deneklerden aratrma konusu ilgili olan belirli faktrleri kategorilere koymalar,

dzenlemeleri veya sralamalar istenebilir. rnein, deneklere kelimelerden oluan bir liste
verilebilir ve bir bankann verdii hizmeti en iyi tanmlayacak kelimeleri semeleri ve bunlar
nem srasna dizmeleri istenir.

5) Anlaml Teknikler:

Bu teknie nc kii teknii de denilmektedir. Bu kiiye dorudan ne dndn

sormak yerine, bir komu veya nc kiiden biri gibi ifade etmesi istenebilir.

114

Ayrca bu tip bir teknikle hazrlanan sorular anketlerde oluabilecek sapmalarn ortadan
kalkmasna yardmc olabilir. Bylelikle anketi cevaplayanlar ekinmeden daha byk bir
rahatlkla sorular cevaplarlar.

6) Benzerlikler:

Benzerliklerin kullanlmas bize kiilerin i duygularn ortaya karmalarna yardmc

olur. Kiisel Benzerlikler in kullanm teknii bazen aratrmaclara kiilerin kiilikleri ve
potansiyel satn alma objeleri (arabalar gibi) arasndaki ilikinin ortaya karlmasna yardm
eder.

rnein, yeni bir BMW olsaydnz ne hissedebileceinizi hayal etmeniz size sorulabilir.
Cevaplar yle olabilir:

ok gl hissediyorum

Bir an nce kalkmaya hazrm

Yeni yneticim iin hazrm

5.4.5.3. Avantajlar ve Dezavantajlar

Projektif Tekniklerin Avantajlar

Fikirlerin ve hipotezlerin talep edildii, aratrma projesinin kefedici

aamalarnda kullanlr.

Bu teknikler aratrmacya dier aratrma metotlar kullanlarak gz ard edilen

bilgilerden faydalanma imkn verir.

Bir kalitatif aratrma projesine balarken grupla buzlar krmann bir yolu
olarak kullanlabilir.

Deneklerin almann amacn bildiklerinde ortaya karmak istemedii veya

vermedikleri karlklar aa karabilirler.

Konular kiisel, duygusal ve gl sosyal kurallara iaret ediyor olunca faydal

olur.

Baskn olan gdler, inanlar ve tutumlar bilinaltnda tutulduunda faydal olur

Projektif Tekniklerin Dezavantajlar

Yksek yetenekli aratrma personeli kullanmak gerektiinden maliyeti

yksektir.

Maliyetten dolay sadece kk rnek hacimleri ile almak mmkndr ve tm

anaktleyi temsil edilebilmesi snrlandrlmtr.
115

Uygulamalar yaparken ve sonular analiz ederken ok zaman kaybedilir.

Baz denekler rol oynama gibi durumlarda yer almak istemezler. Bu durumda
tepkisizlik ortaya kabilir.

lm hatalar iin ok byk frsatlar doar, burada aratrmacnn

yorumlamasnn rol ok byk olabilir.

Yorumlamada sapma olmasnn riski nemli seviyede vardr.

Cevaplayclarn sra d davranlarda bulunmas gerekebilir.

Projektif teknikleri kullanan aratrma projeleriyle nadiren karlalr. Kk rnek

hacmi iermesi, yorumlamadaki zorluk ve tm anaktleyi temsil etmedeki eksiklikten dolay
bu teknik daha ok aratrma projesinin ilk aamalarnda kullanlr.

Projektif aratrma metotlarn konumak ve yazmak kolaydr, ancak bunlar bir

operasyona dhil etmek ve sonular analiz etmek ok zor olabilir. Burada bir uyarda bulunmak
gerekir. Burada tanmlanan tekniklerin ou psikoanaliz veya psikoloji alanlarndan alnmtr.

5.4.6. Kalitatif Veri Toplama Tekniklerinin Karlatrlmas

En sk kullanlan kalitatif (nitel) veri toplama tekniklerini avantaj ve dezavantajlar
asndan deerlendirdiimizde aadaki ekilde karlatrmak mmkndr:

Tablo: Kalitatif Veri Toplama Tekniklerinin Karlatrlmas

Derinlemesine Yanstma
Kriter Gzlem Odak Grup
Grme Teknii
Nisbi olarak Nisbi olarak Nisbi olarak Nisbi olarak
1. Yapsallk seviyesi
dk yksek ortalama dk
2. Bireysel
cevaplamalarn Dk Dk Yksek Ortalama
aratrlmas
Nisbi olarak Nisbi olarak Nisbi olarak Dkten
3. Moderatr hatas
yksek ortalama yksek yksee
Nisbi olarak Nisbi olarak Nisbi olarak Nisbi olarak
4. Yorumlama hatas
yksek dk ortalama yksek
5. Bilinalt bilginin Ortalamadan
Dk Dk Yksek
aa kmas yksee
6. novatif bilginin
Yksek Yksek Ortalama Dk
kefedilmesi
7. Hassas bilgiler
Ortalama Dk Ortalama Yksek
edinilmesi
8. Sra d davran
ve sorguda Hayr Hayr Snrl olarak Evet
bulunmak

116

9. Batan sona Bazen Olduka Bazen

Kullanl
kullanllk kullanl kullanl kullanl

117

Uygulamalar

TTED KULLANICI DENEYM VE UYGULAMALI TELEKOMNKASYON

ETM VE TEST MERKEZ AILDI

Kullanc Deneyimi ve Uygulamal Telekomnikasyon Eitim ve Test Merkezi 19

Austos 2013 Pazartesi gn hizmete ald. Yaklak 1.750.000 TL yatrmla kurulan Merkez,
stanbul Kalknma Ajansnn (STKA) Kr Amac Gtmeyen Kurumlara Ynelik Bilgi
Odakl Ekonomik Kalknma Mali Destek Program kapsamnda stanbul Teknik niversitesi
Bilgisayar ve Biliim Fakltesi bnyesinde hayata geirildi.

Turkcellin destekleriyle kurulan merkez, sektrn gereksinimlerine cevap verecek

nitelikte bir kullanc deneyimi, eitim ve snama merkezi olarak faaliyet gsterecek.

Trkiyenin en kapsaml teknoloji altyapsna sahip olan Kullanc Deneyimi ve

Uygulamal Telekomnikasyon Eitim ve Test Merkezi, insan davranlar, tketici eilimleri,
mteri deneyimi, rn ynetimi, inovasyon, nroloji, sosyal bilimler gibi farkl disiplinlerden
uzmanlklar bir araya getiriyor.

Yeni teknoloji ve stratejilerin uyguland, utan uca rn, hizmet tasarm gelitirmesi
iin testlerin gerekletirildii laboratuvarda, bilimsel aratrmalarn yrtlmesi ve kullanc
deneyimi konusunda uzmanlar tarafndan eitimler verilmesi amalanyor.

Merkezden faydalanmak isteyecek kamu ve zel sektr kurumlar, aratrma irketleri

ve renciler, mobil ve sabit ekilde gz izleme, EEG ile duygu analizi gibi ileri teknoloji
aratrma yntemlerini kullanma imknna sahip olacak. Ayrca faydalanacak kii, kurum ve
kurulular bu aratrmalarn sonularn analiz edecek yazlmlar ieren donanm da merkezde
bulabilecekler.

Kaynak: http://www.bb.itu.edu.tr/tr/haberler/tuted-kullanici-deneyimi-ve-uygulamali-
telekomunikasyon-egitim-ve-test-merkezi-acildi, Eriim Tarihi: 22.06.2014

118

Uygulama Sorular

1. letme aratrmalarnda veri toplamak amacyla kullanlan teknolojik unsurlarn

ve makine destekli veri toplama yntemlerinin avantaj ve dezavantajlar nelerdir?

2. Teknolojinin geliimi, aratrma yntemlerine ne gibi katklar salayacaktr?

Tartnz.

119

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde kalitatif aratrma tr ve bu aratrma trnde kullanlan veri toplama

yntemleri detaylca incelenmitir.

Kalitatif aratrmann kantitatif aratrmadan farkllklar aklanmtr.

Kalitatif aratrmalarda kullanlan veri toplama teknikleri birbirleriyle kyaslamal

olarak detaylca irdelenmitir.

120

Blm Sorular

1. Aadaki kalitatif (nitel) ve kantitatif (nicel) aratrma yntemlerinin

karlatrld ifadelerden hangisi yanltr?

a. Nicel aratrmalarda genelleme yaplrken, nitel aratrmalarda derinlemesine

betimleme yaplr

b. Nicel aratrmalarda aratrmac znel deerlendirme yapabilirken nitel

aratrmalarda aratrmac nesnel deerlendirme yapar

c. Nicel aratrmalar kuram ve denence ile balarken nitel aratrmalar kuram ve

denence ile son bulur

d. Nicel aratrmalarda aratrmac olay ve olgulara dardan bakarken nitel

aratrmalarda katlmc bir tavr gelitirir

e. Nicel aratrmalarda tahmin yaplabilirken nitel aratrmalarda yorumlamaya

gidilir

2. A - Deikenler kesin snrlaryla saptanabilir ve bu deikenler arasndaki

ilikiler llebilir

B - Aratrmac olay ve olgular yakndan izler, katlmc bir tavr gelitirir

Yukarda aklamalar verilen aratrma yntemleri hangi seenekte doru olarak

verilmitir?

A B

a. Nitel Aratrma - Nicel Aratrma

b. Nitel Aratrma - Nitel Aratrma

c. Nicel Aratrma - Nicel Aratrma

d. Nicel Aratrma - Nitel Aratrma

e. Karma Aratrma - Nitel Aratrma

3. Aadakilerden hangisi kalitatif (nitel) veri toplama yntemleri arasnda

deildir?

a. Derinlemesine grme

b. Odak grup

c. Deney
121

d. Yanstma teknikleri

e. Gzlem

4. Derinlemesine grmede, mlakat ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr?

a. Olumlu bir hava yaratabilmeli

b. Sorular o an aklna geldii gibi sormal

c. Uygun tepki elde etmeli

d. Yanllklardan kanmal

e. Cevaplaycnn nceliklerini dikkate almal

5. Aadakilerden hanisi gzlem ynteminde kullanlan katlmclarla direkt

temasa gerek olmayan aralar arasnda yer almaz?

a. AC Nielsen odyometresi

b. Binaya giren ve kanlarn kaydn tutan turnikeler

c. Gizlenmi gz kameras

d. Saha kameralar

e. Psikogolvanometre

6. Nicel (kantitatif) ve nitel (kalitatif) aratrmalar arasndaki farkllklar nelerdir?

rnek yardmyla aklaynz.

7. Kalitatif (nitel) aratrmalarda kullanlan veri toplama yntemleri hangileridir?

Ksaca aklaynz.

8. Derinlemesine grme ile odak grup yntemlerini birbirleriyle karlatrnz.

Avantaj ve dezavantajlarn tartnz.

9. Projektif tekniklerin dier yntemlerden hangi alardan avantajlar vardr?

rnek bir soru tasarlaynz.

10. Gzlem ynteminin tasarmnda dikkat edilmesi gereken unsurlar irdeleyiniz.

Cevaplar

1) b, 2) d, 3) c, 4) b, 5) e

122

6. KANTTATF (NCEL) ARATIRMA VE VER TOPLAMA

YNTEMLER

123

Bu Blmde Neler reneceiz?

6. KANTTATF (NCEL) ARATIRMA VE VER TOPLAMA YNTEMLER

6.1. Kantitatif (Nicel) Aratrma Tasarm

6.1.1. Tanm ve Kapsam

6.1.2. Temel zellikleri

6.1.3. Avantajlar

6.1.4. yi Bir Nicel Aratrma Tasarmnn zellikleri

6.2. Kantitatif Veri Toplama Yntemleri

6.2.1. Anket

6.2.2. Deney

124

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Kantitatif (nicel) aratrma tasarmnn kapsam ve zellikleri nelerdir?

2. Anket ynteminin avantaj ve dezavantajlarn inceleyiniz. Dier yntemler ile

karlatrnz.

3. Hangi durumlarda kantitatif (nicel) almalara daha fazla ihtiya duyulur?

Tartnz.

125

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
Aratrma tasarmlar
Kantitatif (nicel) aratrma Kantitatif aratrmalar hakknda aratrma ve
tasarm hakknda bilgi edinmek tartma yolu ile
edinilecektir.

Veri toplama yntemlerini

Kantitatif veri toplama Kantitatif veri toplama
eitli rnekler ile incelemek
yntemleri yntemlerini kavramak
vastasyla elde edilecektir.

126

Anahtar Kavramlar

Kantitatif (nicel) aratrma

Anket

Yz-yze anket

Posta anketi

Telefon anketi

nternet anketi

Ankette sapma

Deney

127

Giri

Kantitatif aratrmalar saysal hle dntrlm deikenlerin incelenmesine,

ilikilerin ve neden-sonularn ortaya konmasna dayanmaktadr. Kantitatif aratrmalar
istatistiksel sonular karlmasna, saysal yorum ve genelleme yaplmasna imkn veren
aratrmalardr.

Kantitatif veri toplama metotlar aratrma endstrisinin geleneksel balca dayanadr.

Kantitatif veri toplama metotlar ile oluturulan bir aratrmadan bazen inceleme aratrmas
olarak da sz edilebilir. Kantitatif aratrmalarda en yaygn veri toplama yntemi anket
yntemidir.

almann bu aamasndan sonra kantitatif aratrma yntemleri zerinden devam

edilecektir. Aratrma yntemi/projesi olarak bahsedilen konularda kantitatif aratrmalardan
bahsedilmi olunacaktr.

128

6.1. Kantitatif (Nicel) Aratrma Tasarm

6.1.1. Tanm ve Kapsam

Kantitatif aratrmalar cevap seeneklerinin nceden karar verildii, yaplandrlm
sorularn kullanld ve ok sayda denee yaplan aratrmalardr. Kantitatif aratrma
genellikle anaktleyi temsil edebilecek byklkte bir rnek hacmi ierir ve veri toplamak iin
bir prosedr oluturulur.

Kantitatif aratrmann amac ok kesindir. Bu aratrma; aratrlmas ihtiya duyulan

bilginin kesinlemesinde tm ilgili kiiler mutabk olduunda kullanlr. Veri format ve
kaynaklar aktr ve toplanan verilerin derlenmesi ve dzenlenmesi dzenli bir prosedr izler.

Aratrma sorusuna uygun cevap bulmak iin veri toplamada saysalla dayanr. Bu
yntemde rnein, tanmlayc veya sonulandrc istatistikler kullanarak deikenler
arasndaki iliki anlalmaya allr. Kantitatif tasarm daha ok hipotez testi tasarmdr.

6.1.2. Temel zellikleri

Sosyal bilimlerde yaygn olarak kullanlan Kantitatif (nicel) aratrma tasarmnn
balca zellikleri syle zetlenebilir:

Hipotezler, aratrmann banda aka ifade edilir.

Aratrma gelerine ilikin tanmlar aratrmann basnda akla kavuturulur.

Veri saysal deerlere indirgenir.

Veri toplama aralar ile elde edilen puanlarn gvenirliinin

deerlendirilmesine ve artrlmasna byk nem verilir.

Aratrmann geerlii birka ilemle deerlendirilir.

Anlaml rneklemlere ulaabilmek iin tesadf seim yntemi tercih edilir.

Aratrmada izlenecek ilemlerin ayrntl olarak betimlenmesi tercih edilir.

D deikenlerin kontrol nicel aratrmalarda ok nemlidir.

Sonularn istatistik olarak zetlenmesi tercih edilir.

Karmak bir olgunun paralar hlinde incelenmesi eilimi gzlemlenir.

Aratrmaya tmdengelimci bir anlay hkimdir.

Karmak olgularn incelenmesinde koullarn maniplasyonu sz konusudur.

Aratrmacnn katlmclarla kiisel etkileimi snrldr.

129

Geni rneklem gruplarna eriilmesi tercih edilir.

Nicel yntemler ounlukla sonu odakldr.

6.1.3. Avantajlar
Gzlem ve dier kalitatif metotlarla karlatrldnda, kantitatif metotlarn bir dier
deile inceleme metotlarnn belirli veri miktarlarn toplamada ekonomik ve etkili bir tarz
vardr ve ayrca daha geni rnek hacimleriyle alabilirler.

Kantitatif metotlarnn be nemli avantaj vardr.

1. Standartlatrma: Sorular nceden ayarlanm olduundan ve anketler belirli

bir dzende hazrlandndan kantitatif metotlar tm deneklere ayn sorularn sorulmasn
garantiye alr ve her soru iin ayrlan cevap tercihleri bellidir.

2. Ynetim Kolayl: Bazen bir grmeci kullanldnda, kantitatif metotlar bu

kiiye uygun olarak kolaylkla dntrlr. Baka bir ynden de, denek anket d kopukluklar
doldurur. Bu her iki durumda da ynetim ynleri bir odak grup oluturmaktan veya
derinlemesine grmelerden yararlanmaktan daha kolaydr.

3. Gizli"lerle Balant Kurmadaki Yetenek: Ne, neden, nasl ve kim sorular

gizli verilerin ortaya karlmasn salar, rnein, alan bir veliye bir okulun yerinin
ocuunun okul seiminde ne kadar nemli olduunu sorabiliriz ve ayrca gelir, meslek ve hane
halk says ile ilgili birka soru daha sorarak kiilerin finansal alma durumlar ile ilgili bilgiyi
kolaylkla elde edebiliriz. Daha fazla bilgi gzlemlenemez ve direk sorulara ihtiya duyulur.

4. Tablolatrma ve statistiksel Analizlere Uygunluk: Aratrmaclar sonuta

rnekleri ve ortak konulara ilikin ham verileri yorumlamak zorundadrlar. Basit ve ayn
zamanda karmak olabilen istatistiksel analizlerle ama aratrmann hedeflerini elde etmektir.
Kalitatif metotlar, kantitatif metotlarla karlatrldnda daha kk rnek hacimleri
gerektirdiinden ve yneticilerin sorularna genel bir yaklam olduundan istatistiksel
analizlere uygunluk bakmndan daha fazla engel tarlar. Ayrca, kantitatif aratrmalarda
kullanlan anket tasarm her soruya verilen cevab tablolatrma gibi basit istatistiksel analizleri
dzenlemeyi ierir.

5. Alt Grup Farkllklarna Duyarllk: ncelemeler geni hacimli denekleri

ierdiklerinde, rnei demografik gruplara ve dier alt gruplara ayrmak ve daha sonra bunlar
pazar blm uygulamalar iin karlatrmak gerekten kolaydr. Bazen zellikle farkl alt
gruplar karlatrabilmek iin byk rnek hacmi istenir.

6.1.4. yi Bir Nicel Aratrma Tasarmnn zellikleri

Kalitatif yntemlerin en byk zelliklerinden biri aratrmada yksek dzeyde
yaplandrlm bir model izlenmesini gerektirmesidir. Aratrmaya balanrken tm aamalar
nceden belirlenir, dn vermeden nceden belirlenmi ilemlerle ve nceden snanm
aralarla toplanr.

130

yi tasarlanm bir nicel aratrmann sklkla ifade edilen genel baz zellikleri vardr.
Bunlar aada ksaca zetlenmitir:

Yanlglardan arnm olma: yi bir aratrma modelinin en nemli

zelliklerinden biri incelenen verinin hatasz olmasdr. Bu, veri ve ondan karlan istatistik
sonularnn sistematik olarak farkllk gstermemesi anlamna gelmektedir. Bu tr yanlglar
rneklemin tesadfi olarak seilmesi gibi yntemlerle nlenebilir.

Karklktan arnm olma: Aratrmada yanlg olmasnn nedenlerinden biri

deikenlerin karklk yaratmasdr. ki ya da daha fazla bamsz ya da dier deikenin
etkileri birbirinden ayrlamyorsa, deikenlerin karkl sz konusudur. yi bir aratrma
tasarmnda deikenlerin etkileri birbirinden ayrlabilmeli, sonular karklktan uzak ve ak
bir biimde yorumlanabilmelidir.

D deikenlerin kontrol altnda tutulmas: Kimi zaman aratrmalarda d

deikenlerin de baml deiken zerinde etkisi olabilir. D deikenlerin kontrol altna
alnmas, onlarn etkisinin ortaya karlmas, dengelenmesi, en aza indirilmesi ve ortadan
kaldrlmas ile ilgilidir.

Hipotezlerin snanmasnda istatistik kesinlik: Nicel aratrmalarda veri say

niteliinde olduu iin zmleme istatistik ilemleri gerektirir. Hipotezlerin gvenli olarak
snanabilmesi iin uygun verinin toplanm olmas gerekmektedir. Aratrma modelinde, ifade
edilen tm hipotezlerin snanmas iin gerekli veri toplanmaldr.

Aratrma leinin gvenirlii: Nicel aratrmalarda kalite tartmas

genellikle ierik ve sonularn tekrarlanabilirlii zerine younlamaktadr. Bu tr
aratrmalarda gvenirliin geerlikten daha ok vurguland gzlemlenmektedir.

6.2. Kantitatif Veri Toplama Yntemleri

letme aratrmalarnda kullanlan kantitatif veri toplama yntemleri anket (survey), ve
deneydir. Bu yntemlerden en ok kullanlan hi kukusuz ki anket yntemidir.

6.2.1. Anket
Bilimde ve bilgide salamla ulamda en nemli adm, veriyi bilimsel temellere dayal
olarak toplamaktr. Doru bilgiye iyi toplanm salkl veriler ile ulalr. Anketler; bilimsel
bilgi iin en nemli temel kaynaklardr.

Anket yntemi, birincil veri toplamada en ok kullanlan yntemdir. Aratrlmak

istenen bir problem hakknda yantlayclara grlerini almak iin tasarlanan soru kdnn
yneltilmesi ile yaplan aratrma yntemidir. Kiilerin grlerine/alglarna ynelik verileri
toplamada en iyi yntemdir. Anketler, posta yoluyla, yz yze, telefonla gibi eitli ekillerde
de uygulanabilmektedir.

131

Bilgiler aratrma konusu olan anaktleden seilen rnee dhil kiilere yazl soru
sormak yoluyla salanr. Anketin amac; davranlar, demografik zellikleri, bilgi dzeyini ve
fikirleri lmektir.

En yaygn olarak kullanlan anket yntemleri unlardr:

Yz-yze anket

Posta anketi

Telefon anketi

nternet anketi

Anket yntemi seiminde, grme yaplacak kiilerin yaam koullan, aratrma

konusu ve kapsam dikkate alnarak karar verilmelidir. Bu durum sonraki balkta eitli
deikenler asndan kapsaml olarak ele alnacaktr.

6.2.1.1. Anket Yntemleri

letme aratrmalarnda anket ynteminin uygulanmasnda drt farkl yntemden
bahsetmek mmkndr: Bunlar; Yz-yze anket (kiisel grme); telefonla anket, posta anketi
ve internet anketidir.

6.2.1.1.1. Yz Yze Anket

Yz yze ankette aratrmac, anketr, cevaplayc ve anket yaplan evre olmak zere
drt birim bulunmaktadr.

Yz-yze anket ynteminde ihtiya duyulan veriler, eitimli anketrlerin

yantlayclarla yaptklar dorudan grmelerle ve nceden belirlenmi veya belirlenmemi
dolaysz veya dolayl sorularla elde etmeye allr. Bu tr bilgi toplama arac kullanldnda
veriler grme annda veya grmeden sonra yazl hle dntrlr.

Yz yze anket cevaplaycya kolay gelebilmektedir. Cevaplaycnn anket sresince

dt tereddtlere anketr aklk getirecektir. zellikle karmak konulara odaklanan veya
ok fazla bilgi gerektiren almalar iin ideal bir yntemdir.

Bu yntemin dier yntemlere gre salayaca avantajlar aada sralanmtr.

Yz-yze (Kiisel grme anketinin stn ynleri)

Okuma-yazma orann ok dk olduu yerlerde uygulanacak en iyi yntem

yz- yze grme anketi yntemidir. Ayrca okuma-yazma bilen kiiler dahi baz kark
sorulan anlayacak dzeyde olmayabilir.

Grme karlkl konuma eklinde olduu iin yantlamama oran ok

dktr.

132

Grmede kii sorulara hemen yant vermek zorunda olduundan d

etkenlerden etkilenmez. Posta anketlerinde bunu salamak mmkn deildir.

Anketr iten bir hava yaratarak birok kiisel, ailevi ve politik sorulara doru
cevaplar alabilir. Posta anketlerinde bu yoktur.

Bir cmle, deiik kltr ve sosyal yapya sahip kiilerce deiik anlamlara
gelebilir. Byle bir yanl anlama, grmecinin kiiye soruyu yeniden daha ak olarak
yneltmesiyle ortadan kaldrlabilir. Posta anketlerinde bunu salamak mmkn deildir.

Yz-yze grme, yantlamama orann azaltr.

Bununla birlikte yz-yze grme ynteminin avantajlar yannda baz dezavantajlar

da vardr.

Yz-yze (Kiisel grme) anketinin dezavantajlar

Maliyeti olduka yksektir.

Anketrler saladklar ok sayda yarara ramen, anket sonularnn tarafl

olmasna yol aabilirler.

Cevaplayclar evinde bulmak ya da cevaplayclarn anket iin bo zamanlarn

yakalamak g olabilir. Bu gibi aksaklklar, anket sresinin uzamasna ve maliyetin artmasna
yol aar.

Yz yze ankette ne kadar ters gibi grnrse grnsn anketrn varl yz

yze anketin en byk dezavantajdr. Cevaplayclar baz sorulara prestijli ve bilgili grnme
arzusuyla yanl cevap verebilmektedirler. Baz durumlarda anketrn varl rahatsz etmekte
ve cevaplaycy suskun klmaktadr.

Reddedilme oran ( katlm reddedenlerin oran ) yksektir.

6.2.1.1.2. Telefonla Anket

Anket telefon aracl ile yaplmaktadr. Telefonla anket, maliyetlerin aa
ekilmesinde ok etkin bir aratr. Yz yze anket yaplma imkn olmayan ok sayda
cevaplayc telefonla anket yapmay kabul edebilecektir.

Telefon araclyla veri toplama, bir konu hakknda nceden hazrlanan plan
erevesinde soru kd ya da basl olmayan anket formlaryla kiilerden eitli sorulara cevap
alma eklinde olur. Telefon anketleri zellikle anket sresinin kstl olduu durumlarda tercih
edilir.

Telefon anketlerinde grme ncesi, yantlayclara ait isim ve adresler mevcutsa,

bilgilendirme mektuplar gnderilebilir. Bylece beklenmedik telefonlarn yarataca aknlk
azaltlarak, anketin tantm, amac, grme sresi aktarlabilir. Bilgilendirme mektuplar posta
133

anketi ve yz-yze anketlerde de kullanlr. Dolaysyla bilgilendirme mektuplar ile eitimli,

deneyimli anketrlerin almada yer almas yant orann arttracaktr.

Bu yntemin dier yntemlere gre salayaca avantaj ve dezavantajlar aadaki gibi

sralanmtr.

Telefon anketinin stn ynleri

Ksa zamanda bilgi salar.

Grmecinin veya anketrn cevaplayc zerinde oluturduu etki, yz-yze

anket yntemine gre daha azdr.

Yz-yze anket yntemine gre maliyeti dk ve daha az kaynak gerektirir.

rnekleme erevesi hazr olduundan rnek semek daha kolaydr.

Aratrmac ynnden bakacak olursak, ok sayda farkl kiilere ulama imkn

vardr.

Telefon anketinin dezavantajlar

Telefon grmesiyle elde edilebilecek bilgi snrldr. Ayrntl bilgi elde etme
olana yoktur.

Uzun grmeler yaplamaz, karmak lek veya lm trleri kullanlamaz.

Telefon anketlerinde ekil ve resim gibi grsel objeler kullanlamaz.

Yz-yze ankete kyasla yant oran daha dktr.

Herkesin telefonu bulunamadndan ekilen rnein anaktleyi temsil etme

yetenei azalr.

rnek erevesi corafi olarak lke snrlan dn kapsadnda, yksek

maliyetler sz konusu olacaktr.

Telefonla anket yapma ilemi yz yze ankete ok benzemektedir. Her iki ilem
arasndaki fark rnek seimindedir. Aratrmaclar, rasgele telefon evirme ilemi yapabilmekte
veya bir telefon rehberi veya mteri listesi gibi nceden belirlenmi bir listeden telefon
numaralarn seebilmektedirler.

Cevaplayclar ok uzun anketlere katlmda baarsz olduklar iin telefon grmeleri

mmkn olduu kadar ksa tutulmaldr. Yz yze ankette olduu gibi burada da anketr
sapmas sorunu bulunmaktadr.

134

6.2.1.1.3. Posta ile Anket

Posta anketleriyle veri toplama, ya bir konu hakknda mektupla bilgi isteme ya da
konuya ilikin hazrlanan anket formunun gnderilmesi ve takibinde de doldurularak geri
yollanmasn salamak eklinde olur.

Yantlayclardan anket formlarn kendi balarna doldurmalar ve posta yoluyla

aratrmacya ulatrmalar istenir.

Posta anketi, geni bir cevaplayc tabann kapsayabilmekte ve alanda alacak

insanlar gerektirmemektedir. Anketr sapmasndan bamszdr.

Posta anketlerinde, yant oran olduka dk olmaktadr. Posta anketlerinde tevikler

cevaplanma orann arttrmak amac ile yaygn olarak kullanlan aralardan biridir.

Bu amala, pek ok aratrmac, almann amacn aklayp kibarca yardm isteyen,

ad soyad aklanamayacann belirtildii bir n yazy soru kdna ekleyerek yant orann
ykseltmeye alr. Anket formunun iine pul yaptrlm bir zarfn konulmas, kk bir para
demesi ya da armaan sz genellikle ie yarar. Yine de yantlamayan birimlerinin olmas
nerede kanlmazdr. Bu kiilere ilikin bilgi edinme, telefon edilmesi veya evlerine gidilmesi
gibi daha pahal yntemlerle salanabilir.

zellikle bilimsel aratrmalarda ok yaygn olarak kullanlan bu yntemin avantaj ve

dezavantajlar aada sralanmtr.

Posta Anketinin stn Ynleri

Posta anketlerinde kii sorularla ba baadr. Sorular zerinde istedii kadar

dnebilir. Cevaplar anketr etkisinden uzaktr, oysa yz-yze ankette anketrn davran,
soruyu soru ekli kiinin cevabn dorudan etkiler.

Posta anketleriyle anket formlar istenen genilikte bir rnee ayn anda
uygulanabilir.

Baz kiiler kiisel fikirlerini bir yabancya sylemekten kanrlar. Kiiler

yazdklarnn gizli kalacandan emin iseler, onlar iin yazarak cevap vermek daha uygundur.

Gelir dzeyi, eitim durumu, politik tercih vb. konulara ilikin bilgiler,
yantlaycnn anketrden etkilenmesi sz konusu olmadndan posta anketi yntemiyle daha
doru olarak elde edilir.

Yz-yze ankete gre daha az masrafldr. Bu yntemde anketrlere ihtiya

yoktur.

Posta anketlerinde kiinin evde olmamas ya da anketin uyguland yerde

bulunmamas nedeniyle anketin yaplamamas sz konusu deildir. Oysa yz-yze grmede
cevaplaycnn evde olmamas anket almasnn yaplamamas demektir.
135

Posta Anketinin Dezavantajlar

Cevaplama oran ok dktr.

Aratrma sresi en uzun olan anket yntemidir.

Aratrmac sorularn doru kiiler tarafndan cevaplanp cevaplanmadndan

ya da sorular cevaplayacak kiinin bakalarnn etkisi altnda kalp kalmadndan emin
olamaz.

Anlalamayan sorular aklama imkn yoktur.

6.2.1.1.4. nternet Anketi

nternet tabanl anketler, aratrmaclar ve iletmeler asndan olduka popler olmaya
balamtr. nternet tabanl anketler pasif ( tketiciler sadece anketi doldururlar ) veya interaktif
(ilgililer anketi bilgisayara ykler, yorum yapar, sorular sorar ve konular tartrlar ) olabilir.

nternet aracl ile veri toplamann balca faydalar, hzl ve ucuz veri toplamaya
olanak vermesi, ok geni corafyadaki kiilere ulalmasna olanak tanmas, toplanan verileri
veri taban hline getirerek aratrmacnn iini kolaylatrmasdr.

Bu yntemin sakncalar, genel olarak eitim ve gelir grubu yksek internet balants
ve becerisi olan bir hedef kitleye ulalabilesi, cevaplaycnn kimliinin ve verilerinin
doruluunun kontrol edilememesidir. nternette yaplan ankette toplanan verinin kalitesi ile
ilgili pheler, aratrmac ile iletiim kurma zorluu ve en nemlisi de ankete cevap vermek
iin bir bilgisayara sahip olma zorunluluu gibi baz snrlamalar vardr.

Bu tr anketler sosyal medya, e-posta gruplar ve dier internet siteleri araclyla

toplanabilir. Ancak en az iki hafta sre ile internette katlma izin verilmeli, kullanclarn
teknolojik destekle birden fazla katlmnn denetlemesi gereklidir.

6.2.1.2. Anket Yntemlerini Deerlendirme Kriterleri

letme aratrmalarnda en sk kullanlan anket yntemlerini belirli kriterler asndan
birbirleriyle kyaslamak mmkndr. Kyaslama yapmadan nce sz konusu kriterlerin neler
olduunu ve kapsamn ksaca ifade etmekte fayda bulunmaktadr. Bu kriterler ve aklamalar
u ekildedir:

1. Veri toplanmasnda esneklik: Cevaplaycnn grmeci ve anket sorularyla

etkileimli olabilmesiyle tespit edilir.

2. Sorularn birbirlerinden farkll: Cevaplayc ile grmeci, sorular arasndaki

etkileime ve bir o kadar da cevaplarn sorular grebilmesine dayanr.

3. Fiziksel uyaran kullanm: Grme srasnda resim, eitli ekiller, tantclar

veya tutundurucularn gsterilmesi gibi fiziksel uyaranlarn kullanlabilmesidir.

136

4. rnek kontrol: rnekte belirlenen birimlere etkili ve yeterli ekilde

ulaabilmek iin anket uygulamasdr.

5. Veri toplama ortamnn kontrol: Cevaplaycnn anket sorularna yant

verdii ortamn aratrmac tarafndan kontrol edilebilme seviyesidir.

6. Saha etkisinin kontrol: Veri toplamada yer alan grmecilerin ve

ynlendiricilerin kontrol edilebilmesidir.

7. Veri miktar: ok sayda verinin toplanabilmesidir.

8. Cevaplama oran: Toplamda olan grme giriimlerinden ka tanesinin

tamamlandnn yzde oranyla ifade edilmesidir.

9. Alglanan anonimlik: Cevaplayclarn, kimliklerinin grmeci ve aratrmac

tarafndan fark edilmediini alglamasdr.

10. Sosyal andan beenilebilirlik: Cevaplayclarn doru olsun, olmasn sosyal

adan kabul edilebilir cevaplar vermesidir.

11. Grmeci hatas potansiyeli: Grmecinin rolnn kapsam hata olumas

potansiyelini belirler.

12. Hz: Tm rnee anketin uygulanmasnn tutaca sredir.

13. Maliyet: Anket uygulamas ve veri toplanmasnn toplam maliyetidir.

Tablo 6.1: Anket Yntemlerinin Mukayeseli Deerlendirmesi

Kriter Yz yze Telefon Posta Internet

Ortalamadan Ortalamadan
Veri Toplamada Esneklik Yksek Dk
yksee yksee
Ortalamadan
Sorularda Farkllk Yksek Dk Ortalama
yksee
Fiziksel Uyaran Ortalamadan
Dk Ortalama Ortalama
Kullanm yksee
Yksek olma Ortalamadan Dkten
rnek Kontrol Dk
potansiyelli yksee ortalamaya
Veri Toplama Ortamnn Ortalamadan
Ortalama Dk Dk
Kontrol yksee
Ortam Etkisinin Kontrol Dk Ortalama Yksek Yksek
Veri Miktar Yksek Dk Ortalama Yksek
Cevaplama Oran Yksek Ortalama Dk ok dk
Cevaplaycnn Alglanan
Dk Ortalama Yksek Yksek
Anonimlii
Sosyal Beenirlik Yksek Ortalama Dk Dk

137

Grmeci Hatas
Yksek Ortalama ------ -------
Potansiyeli
Hz Ortalama Yksek Dk ok yksek
Maliyet Yksek Ortalama Dk Dk

6.2.1.3. Anketteki Sapmalar

Anketteki sapma ana kaynaa atfedilebilmektedir;

Yant verici: ounlukla verilen yantlar gerek duygularn veya fikirlerin

gstergeleri deildir. Grmeciler, bu engelleri amak iin uygun ekilde eitilmelidirler.
Sorularda kullanlan dil, nezaket sapmasn azaltacak ekilde olmaldr. Bu, sorularn nc
ahslara uygulanyormu gibi sorulmas ile baarlabilmektedir. rnein, Ne
dnyorsunuz yerine nsanlar dnyor ki kullanlabilir.

Anketr: Eer anketin ak ulu sorular varsa aratrmac belli hayati konular
gzden karabilmektedir. Aratrma analisti, anket sresince kayt altna alnan baz yantlara
veya davranlara yanl niyetler atfedebilmektedir.

Aratrma Konusu: Aratrma aralarnn kullanm kolayl, uygun maliyet ve

eitli ok deikenli istatistiksel teknikleri kullanarak analiz yapmaya elverili byk veri
setlerini etkin bir biimde toplama olanan salama dhil gzle grlr stnlkleri
bulunmaktadr. Birok olumlu faydalar salayan anketlerin ayn zamanda lm gvenirlii ve
geerlii zerinde olumsuz etkileri vardr.

6.2.2. Deney
Son yllarda kullanm artan bir yntemdir. Daha ok olaylar arasndaki neden-sonu
ilikilerini, ortaya karmaya yarayan bir yntemdir. Ancak uygulanmasnda birtakm glkler
olutuu gibi pahal bir yntemdir.

Aratrma srecinde nedensellik kavram ve deney yntemi sonraki blmde detayl

olarak ele alnmaktadr.

138

Uygulamalar

SOSYAL ALAR: ARATIRMALAR N YEN BR ALAN

Sosyal alarn gelimesi aratrmaclar iin ok merak uyandryor. Tketiciye ulamak,

kendine ekmek ve elde tutmak daha kolay olaca iin bazlar yeni bir eldorado heyecan
gryor. Bu konu literatrde gittike byyor. Meslek fuarlarnda ve salonlarnda sosyal medya
temas ieren yerler byk ilgi ekiyor.

rnein Facebook imdiden 800 milyon kiinin ye olduunu duyurdu. Trkiyede

yaklak nfusun yars bu a kullanyor (30.5 milyon yelik!).

Dier platformlarda ayn zamanda etkileyici rakamlara ulayoruz: Trkiyede Twitter

kullananlarn says 9 milyona ve Linkedin kullananlarn says 1 milyona ulat!

En ok pazarlama aratrmalar bu alanlardan yararlanabilir gibi gzkyor.

Sosyal alar tanmlamak ve insanlarla kolayca iletiime girmek iin kullanlabilinir. te

gncel uygulamalar alanlar:

rnekleme: sosyal alar kullanan insanlarn kimliklerini renme ve kiisel bilgilerine

(ya, cinsiyet, eitim, blge karlarn ) eriim iin olaanst hedefleme salar. Baz
kurumlar Facebookta tketici panelleri gelitirmeye balad bile.

Anketlerin yaynlanmas: Facebook, Googleun arkasnda dnyann ikinci en ok

ziyaret edilen web sitesi. Dnya apnda toplam 800 milyon kullanc ve Trkiyede 30
milyondan fazla yesi var ve gnde iki kullancdan biri oturum amaktadr. LinkedInin 100
milyondan fazla yesi ve artc katlmc says var (2010 Aralk aynda 65 milyon tekil
ziyareti). Bilgi paylam sosyal alarn birinci amac ancak anket yaynlama akmlar
mevcuttur.

Tketici platformlar: Bir topluluk sitesinde bir grup oluturmak kolaydr. Baz
markalar rnein rn ya da alkanlklar zerindeki tketici paneli testlerinin grlerini
toplamak iin bunu yapar.

Sosyal alar kullanarak anket yapmak iin 3 adm

Sosyal alar zerinden bir anket yaplmas genellikle herhangi bir evrimii anket iin
yaplanlara benzer. Bu fazlar aadaki gibidir:

1. Tasarm, dzenleme ve anketin datm,

2. Cevap verecek insanlarn toplanmas ve anketin saha ynetimi,

3. Veri ilemi ve sonularn sunumu.

Kaynak:http://www.softconcept.com/turkiyeblog/?p=45,EriimTarihi:11.07.2014
139

Uygulama Sorular

1. nternet ve sosyal alar anket uygulamas iin ne gibi frsatlar iermektedir?

2. Anket yntemini yeni nesil teknolojilere uyarlamak iin neler yaplabilir?

Tartnz.

140

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde kantitatif aratrma hakknda kapsaml aklamalara yer verilmitir.

Kantitatif aratrmann kapsam, zellikleri ve iyi bir tasarmda bulunmas gereken zellikler
incelenmitir.

Kantitatif aratrma yntemlerinde en sk kullanlan veri toplama yntemi olan anket

yntemi detayl olarak incelenmitir.

Anket yntemi olarak internet anketinin geleneksel yntemlere gre stnlk ve

zayflklar vurgulanmtr.

141

Blm Sorular

1. Aadakilerden hangisi kantitatif metotlarn, kalitatif metotlara gre nemli

avantajlar arasnda deildir?

a. Standartlatrma

b. Ynetim kolayl

c. Tablolatrma ve istatistiksel analizlere uygunluk

d. Alt grup farkllklarna duyarllk

e. Kefedici aratrma tasarmna uygunluk

2. Aadakilerden hangisi iyi tasarlanm bir nicel aratrmann zellikleri

arasnda deildir?

a. Yanlglardan arnm olma

b. Karklktan arnm olma

c. D deikenlerin kontrol altnda tutulmas

d. Kalitatif aratrma ile desteklenmi olma

e. Hipotezlerin snanmasnda istatistik kesinlik

3. Belli bir ama ve plana gre dzenlenmi soru listesine ne ad verilir?

a. lek

b. Anket

c. Kontrol listesi

d. Gzlem

e. Grme

4. Aadakilerden hangisi en yaygn olarak kullanlan anket yntemleri arasnda

yer almaz?

a. Yz-yze anket

b. Posta anketi

c. Uzman anketi

142

d. Telefon anketi

e. nternet anketi

5. Internet anketi ile ilgili aadaki yarglardan hangisi dorudur?

a. Veri toplamada esneklii dktr.

b. Veri toplama ortamnn kontrol yksektir.

c. Veri miktar dktr.

d. Cevaplama oran dktr.

e. Uygulama hz ok yksektir

6. Kantitatif aratrmalarn temel zelliklerini aklaynz.

7. yi bir kantitatif aratrma tasarmnda dikkat edilmesi gereken unsurlar

tartnz.

8. Anket ynteminde kullanlan veri toplama aralarnn avantajlarn ve

dezavantajlarn ksaca aklaynz.

9. Deney ynteminin kantitatif aratrmadaki yerini ksaca aklaynz.

10. Anket ynteminin kalitatif (nitel) aratrmalarda kullanlan veri toplama

yntemleri ile karlatrarak avantaj ve dezavantajlarn tartnz.

Cevaplar

1) e, 2) d, 3) b, 4) c, 5) e

143

7. NEDENSELLK VE DENEYSEL TASARIM

144

Bu Blmde Neler reneceiz?

7. NEDENSELLK VE DENEYSEL TASARIM

7.1. Aratrma Yntemlerinde Nedensellik Koullar

7.2. Nedensel Aratrmalar ve Deney

7.3. Deney Tasarm

7.3.1. Tanmlar ve Kavramlar

7.3.2. zellikleri ve Kstlar

7.3.3. Baz Gsterimler

7.4. Deneysel Tasarm eitleri

7.4.1. Doal Deney Tasarmlar

7.4.2. Kontroll Deneysel Tasarmlar

7.4.3. oklu Deneyler (Zaman Serileri)

7.4.4. statistiksel Deneyler

145

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. letme aratrmalarnda nedensel kavramnn kapsamn aklaynz?

Nedensellik koullar nelerdir?

2. Deney yntemini aklaynz? Sosyal bilimlerdeki kullanmn inceleyiniz.

3. Deney tasarm ve srelerini karlatrmal olarak ksaca aklaynz.

146

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
Nedensellik sreci
Bir aratrmann nedensellik
Aratrma yntemlerinde basamaklarnn
ilkelerini tayp
nedensellik koullar tanmlanmas yoluyla
tamadn anlamak
kazandrlacaktr.

Konu ile ilgili temel

Nedensel aratrmalar ve
Nedensel aratrmalar ve kavramlar ve rneklerin
kapsam hakknda detayl
deney okunmas ve tartlmas ile
bilgi salamak
elde edilecektir.

Konu ile ilgili temel

Deney ynteminin nedensel
kavramlar ve rneklerin
Deney tasarm aratrmalarda kullanmn
okunmas ve tartlmas ile
anlamak
elde edilecektir.

lgili kavram ve sreler

Farkl deneysel tasarm
hakknda aratrma ve
Deneysel tasarm eitleri trlerine dair temel yaplar
tartma yolu ile
ve unsurlar kavrayabilmek
edinilecektir.

147

Anahtar Kavramlar

Nedensellik

Nedensel aratrma

Deneysel tasarm (serim)

Baml deiken

Bamsz deiken

n test

Son test

Deney grubu

Kontrol grubu

Laboratuar deneyi

Saha deneyi

Doal deney tasarm

Kontroll deney tasarm

oklu deneyler

statistiksel deneyler

Tek lme dayanan deneysel tasarmlar

Test ncesi ve test sonras lm (tek gruplu)

Statik grup

Test ncesi ve test sonras kontrol gruplu

Test sonras kontrol gruplu

Solomon drt gruplu

Zaman serileri

oklu zaman serileri

148

Rastgele seilmi bir grup

Latin kare

Faktriyel model

149

Giri

Aratrma yntemlerinde nedensellik kavram, daha nceki blmlerde anlatlan

aratrma tasarmlarndan neden-sonu ilikisi arayan aratrma tasarmlar iin temel konudur.

Bilimsel anlamda nedensellik kavram karktr. Nedensellii hibir zaman ispat

edemeyiz, ancak neden sonu ilikisi ile ilgili karm yapabiliriz.

Tablo 7.1: Nedensellik Kavramnn Anlam Karlatrlmas

Sradan Anlam Bilimsel Anlam

X, Y nin tek sebebidir.
X, Yyi her zaman ynlendirmeli, yol
gstermelidir
X in Y yi etkilediini ispat etmek
mmkndr.
X, Yyi etkileyen nedenlerden biridir.
X deki bir deiimin Y yi de
etkilemesi muhtemeldir.
X in Yyi etkilediini asla
ispatlayamayz. En iyi durumda, X in
Y yi etkilediini syleyebiliriz.

Bu blmde nedensellik, nedensel aratrmalar ve deney yntemi ile ilgili aklamalara

yer verilmitir.

150

7.1. Aratrma Yntemlerinde Nedensellik Koullar

Nedensel karm yapmadan nce, koul mutlaka salanmaldr. Bu koullar arttr,
fakat nedensellii gstermeye de yeterli olmayabilir.

1. Ayn anda birden fazla deikenin varl: Bu kavram, bamsz deiken (X)
ve baml deiken (Y)nin etkileimde bulunduunu veya birlikte deitiini (hipotez ve
ngrld ekilde) ifade eder.

2. Deikenler arasndaki etkileimin belirli bir zaman diliminde olmas: Bu

koulla kastedilen, etkinin deiiminden nce veya e zamanl olmasdr. Sonrasnda olamaz,
bu ancak her ikisi de neden sonu olduunda deiebilir.

3. Dier (muhtemel) deikenlerin elenmesi: Dier olas deikenlerin yokluu,

dier faktr veya deikenlerin aratrlarak neden bir ekilde aklanm olmas anlamna gelir.
Olaydan sonra durumu incelerken dier olas nedenleri yok saymamalyz. Buna karlk
deneysel tasarmlarda dier deikenlerin bazlarn da kontrol edebiliriz.

Bilimsel aratrma srecinde nedensellii ifade etmek iin Deney yntemi

kullanlmaktadr

7.2. Nedensel Aratrmalar ve Deney

Nedensel aratrma tasarmlar, eldeki problemle ilgili neden-sonu (causal) ilikisini
saptamay amalayan aratrma tasarmlardr. Ancak bu tr tasarmlarda, X (bamsz
deiken) dndaki tm deikenlerin Y (baml deiken) zerindeki etkilerinin kontrol
nem tamaktadr

Neden-sonu ilikisi aratran aratrmalarda en yaygn olarak bavurulan bilgi ve veri

toplama yntemlerinden biri de deney yntemidir.

Neden-sonu ilikisi aratran dier aratrmalar gibi deneysel serimler iin de Xin
Yye neden olduunu syleyebilmek gerekmektedir. Bunun iin gerekli ve yeterli koullar
unlardr.

X ve Ydeki deimeler arasnda bir ilgi olmal.

Xdeki deime Ydeki deimeden zaman iinde daha nce meydana gelmeli.

Yye etki etmesi olas dier faktrlerin tm serimden elimine edilmeli.

Xin Yye etki ettiini saptayan ilgili bir teori bulunmaldr.

Bu koullardan ilk ikisi Xin Y ile ilikili olduunun syleyebilmesi iin gerekli
koullardr. Ancak drt koulun tamam salandnda Xin Yye etki ettiini syleyebiliriz.
Baka bir deyile drt koul Xin Yye etki etmesi iin gerekli ve yeterli olan koullardr.

151

Deneyler, gruplarn belirlenmesini, farkl bir ekilde ele alnmasn, alakasz faktrlerin
ynetimi ve gruplarn cevaplarndaki farkllklarn kontroln kapsamaktadr.

Aratrmac yalnzca lme ilemini yaparsa bu tr deneylere doal (tabii) deneyler

aratrmac lme ileminin yannda neden deikenlerinden en azndan birini deitirir ve
/veya deneyleri deney ve kontrol gruplarna yerletirirse bu tr deneylere de kontroll deneyler
denir.

Deneysel tasarmlar ve ilikili aklamalar ilerleyen aamada detayl olarak ele

alnmaktadr.

7.3. Deney Tasarm

Deney tasarm bir ilem deikeninin amaca uygun olarak deitirilmesi ve bir tepki
deikenindeki deiikliklerin gzlemlenmesi ilkesine dayanmaktadr. Bu aratrmacnn,
zellikle eer deney tepki deikeninde deiikliklere neden olabilecek tm dier faktrler iin
kontrol edilmise, nedensellik ile ilgili sonular karmasna olanak salamaktadr. Deikenler
arasnda nedensel ilikiler kurmak iin hangi deikenin sebep ve hangisinin sonu olduunu
belirlemek gereklidir.

Deney ynteminde eitli bamsz deikenlerin baml deiken zerindeki etkileri

pazar koullarnda veya laboratuvar koullarnda belirlenmeye allmaktadr.

Laboratuvar koullarnda yaplacak almalarda en nemli nokta, pazar koullarn tam

olarak laboratuvar ortamnda oluturulabilmektir. rnein, laboratuvar koullar tketicinin
pazarda alveri ortamna uygun hle getirilmelidir. Ayn zamanda tketici kendini gerek
alveri ortamnda hissedebilmelidir.

Buna karlk pazar koullarnda deney yntemi ile bilgi toplamak istendiinde de
birtakm zorluklarla kar karya kalnabilecektir. rnein, bir rnn ambalajn deitirmek
isteyen bir iletme, bu deiiklii belirledii maaza, spermarket gibi sat noktalarnda
denemek istemesi hlinde, rakiplerin sat tekniklerindeki deiiklik ile kar karya kalabilir,
rakiplerde ambalaj deiikliine gidebilir ya da fiyat drme ve hediye verme yoluna giderek
stnlk salama yoluna gidebilirler. Bu durumda ambalajn etkisini lebilmek tam olarak
mmkn olmayabilecektir. Ayrca iletmenin kontrol dndaki faktrlerin etkisi de iletmeyi
yanl yoruma gtrebilecektir.

7.3.1. Tanmlar ve Kavramlar

Deneysel tasarmlar, d deikenlerin etkilerini kontrol ederek alternatif hareket
seeneklerinin sonularn belli bir baml deiken zerinde lmek amacyla gelitirilen
tasarmlardr.

Deneysel tasarmlar, neden sonu ilikisini aratran aratrma modellerinde n plana

kmaktadr.

152

Baml ve bamsz deikenler

Bamsz deiken (X); aratrmacnn maniple ettii deikenlerdir.

Baml deiken (Y); deiim olup olmad belirlenen deikendir.

n test ve son test

n test: Bamsz deikene maruz kalmadan nce bir baml deikenin

lmdr.

Son test: Bamsz deikene maruz kaldktan sonra bir baml deikenin
yeniden lmdr.

Deney ve kontrol gruplar

Deney grubu: Deneysel uyarcnn uyguland bir grup denek

Kontrol grubu: Deneysel uyarcnn uygulanmad, dier ynlerden deney

grubuna benzeyen bir grup denek

Deney ve kontrol gruplar mmkn olduu kadar birbirine benzemelidir. Kontrol grubu,
deney grubunun deneysel uyarcya maruz kalmasayd ne durumda olacan temsil etmektedir.

ekil 7.1. Deney Grubu-Kontrol Grubu eren Deney Tasarm Sreci

Dier nemli kavramlar

Dsal deiken; baml deiken zerinde etkili olabilen, cevaplaycnn

verdii cevaplar etkileyen ancak bamsz deiken zellii tamayan deikenlere denir.

153

Laboratuvar deneyi; cevaplayclar deneye tabi olduklarnn bilincindedirler.

Laboratuvar deneylerinde aratrmac yapay bir ortamda etkisini lmek istedii deikeni
uygular ve sonularn alr. Bu deney tr aratrmacya, X dndaki dier deikenlerin
etkisini kontrol etme olana salamaktadr.

Saha deneyi; cevaplayclar aratrmaya tabi olduklarnn farknda deillerdir.

Saha deneyleri laboratuvar koullar dnda, gerek ortamlarda yaplan deneylerdir. Saha
deneylerinde aratrmac deneyi doal evre koullar iinde gerekletirir.

7.3.2. zellikleri ve Kstlar

Deney aratrma dizaynnda nedensel ilikileri gsterebilmesi nedeni ile nemlidir,
fakat zaman maliyet ve ynetim zorluu kstlar mevcuttur.

7.3.3. Baz Gsterimler

Deneysel tasarmlarn gsteriminin baz notasyonlardan yararlanlmaktadr. Bu
notasyonlarla ilgili ksa aklamalar aada yer almaktadr:

X: ilemin uyguland sreyi, bir birey ya da grubun deneye tabi tutulduunu

yani bamsz deiken zerinde bir maniplasyon yapldn gsterir.

O: test edilecek deikenin (baml deiken) gzlemlendiini,

lmlendiini gsterir.

R: deneklerin tesadfi seildiini gsterir

E: deney etkisi (bamsz deikendeki maniplasyon sonucunda grlen

deiiklii gsterir.)

EG: deney grubu

CG: kontrol grubu

: Yatay sra, olaylarn zaman iindeki olu srasn

I: Dikey sra ise ayn anda olan olaylar gsterecektir.

7.4. Deneysel Tasarm eitleri

Deney ynteminde, temel deney dzenleri ve istatistik deney dzenleri ad verilen

dzenler kurularak etkisi llmek istenen deikenlerin baml deikenler zerindeki etkisi
llmeye allr.

154

Tablo 7.2: Deneysel Tasarm eitleri

Kontroll Deney statistiksel

Doal Deney Tasarm oklu Deneyler
Tasarm Deneyler
1. Statik Grup
1. Tek lme 2. Test ncesi ve 1. Rastgele
Dayanan Deneysel Test Sonras seilmi bir
1. Zaman Serileri
Tasarmlar Kontrol Gruplu grup
2. oklu Zaman
2. Test ncesi ve Test 3. Test Sonras 2. Latin Kare
Serileri
Sonras lm (Tek Kontrol Gruplu 3. Faktriyel
Gruplu) 4. Solomon Drt Model
Gruplu

7.4.1. Doal Deney Tasarmlar

Doal veya tabii deneysel serimler, aratrmacnn yalnzca gzlem veya lme ilemini
yapt, srece mdahale etmedii deneysel serimlerdir.

7.4.1.1. Tek lme Dayanan Deneysel Tasarmlar

Bu tasarmda aratrmac, eldeki problem ile ilgili tesadfi olarak seilmeyen bir denek
grubu zerinde etkisi llmek istenen olay veya uyarcnn etkilerini bir defalk bir alma ile
ler.

Deneye ilikin lm olay gerekletikten sonra yaplmaktadr, sebep sonutan ziyade

kefedici yntemler iin daha uygundur. Test birimleri tesadfi deil, aratrmacnn inisiyatifi
ile kolay seilir. Bu tasarm trnde kontrol grubu yoktur.

Sembolik gsterimi u ekildedir: X O1

7.4.1.2. Test ncesi ve Test Sonras lme Dayal Tek Gruplu

Deneysel Tasarmlar
Byle bir tasarmda aratrmac eldeki sonula ilgili tesadfi olarak seilmeyen bir
denek grubu zerinde etkisi llmek istenen olay veya uyarcdan nce ve sonra lmeler
yapar.

Bu tasarmda test birimleri iki kez llmektedir. Ancak kontrol grubu yoktur. Bu
nedenle, dsal deikenlerin etkisi kontrol edilemez.

Sembolik gsterimi u ekildedir: O1 X O2

Tasarma ilikin lm ise, (E=O2 -O1) eklindedir.

155

7.4.2. Kontroll Deneysel Tasarmlar

Kontroll deneysel tasarmlar, aratrmacnn gzlem veya lme ilemi yannda neden
deikenlerinden en azndan birini deitirdii ve denekleri deney ve kontrol gruplarna
tesadfi olarak datt deneysel tasarmlardr.

En azndan bir neden deikeninin deitirilmesi veya maniple edilmesi, etkisi

llmek istenen olay veya uyarcnn etkisinin llmesi iin gereklidir. Deneklerin deney ve
kontrol gruplarna tesadfi olarak atanmas ise deney d braklan deikenlerin neden olduu
farklar kontrol etmek iin zorunludur.

zetle; bu tasarmlarda mutlaka kontrol grubu kullanlmaktadr.

7.4.2.1. Statik Grup Tasarm

ki gruplu ve en basit kontrol gruplu deneysel tasarm rneidir. Her iki grupta da
lmler sadece deneyden sonra gerekletirilmektedir. Ayrca test birimleri tesadfi deildir.

EG (deney grubu): X O1

CG (kontrol grubu): O2

Deneyin etkisinin lm (E= O1 - O2.) eklinde yaplr.

7.4.2.2. Test ncesi ve Test Sonras Kontrol Gruplu Deneysel

Tasarmlar
Test birimleri (EG ve CG) tesadfi olarak seilmitir. Her iki grupta da deney ncesi
lm yaplmaktadr.

Bu tr deneysel tasarm, deneklerin tesadfi olarak deney ve kontrol gruplarna atand

ve her iki grupta test (X) ncesi ve sonras lmelerin yapld deneysel tasarmdr.

Sembolik gsterimi u ekildedir:

EG: R O1 X O2

CG: R O3 O4

Daha nce belirtildii gibi (R) harfi deneklerin tesadfi seildiini gstermektedir.
Deneyim etkisinin lm (O2- O1)- (O4- O3) eklinde yaplr.

Uygulama yntemi ve varsaymlar asndan gl bir deneysel tasarm trdr.

7.4.2.3. Test Sonras Kontrol Gruplu Deneysel Tasarm

Bu serimde denekler tesadfi olarak deney ve kontrol gruplarna atanr ve her iki grupta
yalnzca test (X) sonras lme yaplr.

Sembolik gsterimi u ekildedir:

156

EG : R X O1

CG : R O2

Aratrmac iin dsal faktrler dolaysyla ortaya kan deiimler nemli olmayabilir.
Burada aratrmacnn gvencesi gruplarn eit seildii varsaymdr. Gruplar eit seildiinde
bu etki her iki grup iin ayndr. Bu yntem bir ncekine gre daha basittir ve ilk lm
olmad iin n test dezavantaj yoktur.

Deneyin etkisinin lm E = O1 - O2 eklinde yaplr.

7.4.2.4. Solomon Drt Gruplu Deneysel Tasarm

Test ncesi-test sonras kontrol gruplu deneysel tasarm ile test sonras kontrol gruplu
deneysel tasarmn karmdr. Bylece geersizlik etkileri minimize edilir, fakat ok pahal ve
zaman alc bir yntem olduundan uygulama alan pek fazla deildir.

EG: R O1 X O2

CG: R O3 O4

EG: R X O5

CG: R O6

Bylece etkisi llmek istenen deiken (X) hakknda bir yargya varabilmek iin
lme sonularn eitli ekillerde deerleme olana vardr. rnein, (O2-O1)(O4-O3)
farkn saptamak deerlemenin bir yoludur, bir baka yol (O5-O6) farkn belirlemektir, baka
bir yol ise bu iki fark birlikte deerlemektir.

7.4.3. oklu Deneyler (Zaman Serileri)

7.4.3.1. Zaman Serisi Tasarm

Bu modelde belirli bir grubun periyodik lmlerini ieren ok zayf bir yntemdir.
Zaman serisinin temel nitelii, ayn denek grubundan farkl zamanlarda bilgi toplamaktr.

O1 O2 O3 O4 O5 X O6 O7 O8 O9 O 10

7.4.3.2. oklu Zaman Serileri Tasarm

Bu yntemde kontrol grubu dikkatli seilirse basit zaman serisinden daha gelimi bir
model ortaya kar.

Bu serimde zaman iinde birden fazla gzlem veya lme yaplmakta ve bunun yannda
kontrol grubu olarak dnlebilecek tamamen ayn nitelikte olmamakla birlikte karlatrma
yaplabilir bir denek grubu gzlem grubuyla ayn zaman sresince ayn anlarda gzleme tabi
tutularak llmektedir.

EG : O1 O2 O3 O4 O5 X O6 O7 O8 O9 O 10
157

CG : O1 O2 O3 O4 O5 O6 O7 O8 O9 O 10

O4 O5 O6 O1 O2 O3 O4 O5 O6 O1 O2 O3
E
3 3 3 3

Bu tasarmda sl (') lmeler kontrol grubundaki lmeleri gstermektedir.

Grlebilecei gibi denekler tesadfi olarak seilmemitir. Buna ramen bu tasarm kontrol
grubu kullanldndan test ncesitest sonras tek gruplu tasarmdan stn bir serimdir.

7.4.4. statistiksel Deneyler

statistiksel modeller dierlerine gre ana avantaja sahiptir.

1. Bamsz deikenlerin etkileri ok daha llebilirdir.

2. Belirli dsal deikenler kontrol edilebilir.

3. Her bir test biriminin lmnde birden fazla ekonomik modeller tasarlanabilir.

7.4.4.1. Rasgele Seilmi Grup

Bu yntemde aratrmac dsal deikenleri tahmin ederek test ve kontrol gruplarn bu
deikenleri, kontrol edebilecek ekilde eletirir.

7.4.4.2. Latin Kare Deneysel Tasarm

Bu tr deneysel tasarmda yalnzca test sonras lm yaplmakta ve kontrol grubu
kullanlmamaktadr. Bu deneysel tasarmda, bamsz deiken maniple edilerek iki dsal
geersizlik faktr kontrol edilir.

Etkisi llmek istenen deikenin denekler zerindeki etkisini lebilmek amacyla bu

serimde (X)in farkl dzeydeki etkileri deney gruplarna ilgili zamanlarda yalnzca birer kez
uygulanmaktadr. Simgelerle gsterilirse drt deney grubu ve drt devre iin byle bir tasarm
elde edilir.

1. Dnem 2. Dnem 3.Dnem 4. Dnem

1. Deney Grubu X1 O1 X2 O2 X3 O3 X4 O4

2. Deney Grubu X2 O5 X4 O6 X1 O7 X3 O8

3. Deney Grubu X3 O9 X1 O10 X4 O11 X2 O12

4. Deney Grubu X4 O13 X3 O14 X2 O15 X1 O16

158

7.4.4.3. Faktriyel Model

Bu modelde iki veya daha fazla bamsz deiken ayn anda maniple edilir ve etkileri
llr. nceki modellere oranla bu modelde deikenler aras etkileim ve lm says ok
daha fazladr. Bu nedenle ok pahal bir modeldir, fakat ok gldr.

Nedensel aratrmalarda, aratrmann amacna, aratrlacak deikenlerin yapsna,

llme koullarna bal olarak en uygun deneysel tasarma karar verilerek lm
planlanabilecektir.

159

Uygulamalar

FACEBOOK'UN ONLNE DENEYLER

Facebook yakn zaman nce yaymlad makalesi ile ortal kartrd. New York
Times "Facebook bizleri laboratuvar faresi olarak gryor" dedi, Atlantic'ten Robinson Meyer
aratrmay "insanlarn ruh halini gizlice etkilemeye alan bir deney" olarak niteledi. Bu
konuda baya bir bilgi kirlilii yaanyor. Bazlar sanki Facebook bunu ilk kez yapyormu
gibi arrken, bakalar Facebook'un bir irket olduunu, istediini yapabileceini iddia
ediyor.

Deney nasl yapld ve ne hakknda idi?

Facebook pozitif veya negatif duygularn bulac olup olmadn, yani kt veya iyi
hissin bir insandan dierine geip gemeyeceini anlamak iin bir deney yapmaya karar verdi.
Yz yze olan iletiimde byle bir eyin varl biliniyordu, fakat sosyal medyada (hatta
evrimii herhangi bir ortamda) byle bir byk lekte aratrma yaplmamt.

Facebook bunun iin 2012 Ocak aynda 700 bin kullancsnn haber ak (news feed)
ile oynama yapt. Baz insanlarn haber aknda negatif duygular ieren iletileri saklarken,
bazlarnn haber akndaki pozitif duygular ieren iletileri saklad. Yani Facebook kendisi
pozitif ya da negatif ileti eklemedi.

Sonu: aratrmaclar kullanclarn ok ufak bir yzdesinde byle bir etkilenme

grdn bildirdi. nsanlar hakl olarak kendilerine haber verilmeden duygular ile
oynanmasna tepki verdiler.

Bu Facebook'un ilk gerekletirdii deney deil. 2012 ylnda insanlar arasnda bilgi
yaymn anlamak iin 250 milyon kullancnn haber ak (news feed) ile oynamlard. 2010
ylnda 61 milyon kullancya oy kullandrmak iin farkl teknikler denemilerdi ("oy verdim"
eklinde ileti paylama opsiyonu, oy sandklarnn yerini gsteren bilgiler, arkadalarnn oy
verdiine dair hatrlatma iletileri, vs.)

Facebook aratrmasn kabul eden bilimsel derginin editr Susan Fiske Facebook'un
kendisinin zaten bir deney ortam olduunu sylyor. Facebook haber ak ksmn her
kullanc iin kiiselletiriyor. Yani yazdnz bir ileti listenizdeki herkese gsterilmiyor
(2012'deki bir habere gre listenizdekilerin sadece %12'si gryor yazlanlar).

Facebook algoritmalar sizin iin en nemli verilerin ne olduuna karar verip

retilenlerin sadece bir ksmn yaynlyor. "En nemli"yi nasl hesapladn ise bizlerle
paylamyor. Makaleyi reten Facebook aratrmaclar da "haber ak" zelliinin zaten
filtreleme yaptn, kendi aratrmalarnda sadece yeni filtreler eklediklerini belirtiyorlar.

160

Sonu?

Byle byk lekte evrimii deneyler greceli olarak yeni, fakat bu tr deneyler baka
teknolojilerde de yaplyor. Baz aratrmaclara gre sonucunun ne olduu tam olarak
bilinmeyen ama yava yava kullanlmaya balanan teknolojilere "sosyal deney" diyebiliriz.
Bu tr deneylerin yaplmas iin (1) insanlarn deneyden haberdar olmalar ve katlmay kabul
etmeleri (2) deneyden salanacak faydalarn olas zararlar ile aa yukar eit olmas (3)
deneklerin gerekirse deneyden kabilme haklarnn olmas (4) savunmasz / hassas deneklerin
deneye tabi tutulmamas veya korunmas (5) bu tr deneylerin demokratik olarak meru
kurulular tarafndan onaylanmas gerekmektedir.

Facebook, Google ve dier kurumlar bu tr kurallara uymamaktadr. Baz irketler kendi

karlar iin deil toplum iin de bu tr deneyler yapmaktadr. rnein Microsoft Bing
toplumsal kutupsallamay azaltmak iin kullanclarn arama sonularn deitiren bir deney
gerekletirmitir (sac kullanclara soldan, solcu kullanclara sadan haberler gstererek).
Fakat ama ne kadar iyi niyetli olursa olsun, bu tr deneylerin kullancnn bilgisi olmadan
yaplmas her zaman sorun olacaktr.

Kaynak: Engin Bozda, http://blog.radikal.com.tr/sosyal-medya-pazarlama/facebookun-

evrimii-deneyleri-65019, Eriim Tarihi: 19.07.2014

161

Uygulama Sorular

1. Deney ortamnn hazrlanmasnda, deneklerin sre hakknda bilgi sahibi

olmasnn avantaj ve dezavantajlarn tartnz.

2. Teknoloji deneysel almalarn yaplmasna ne gibi olanaklar sunmaktadr?

162

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde iletme aratrmalarnda nedensellik kavram ve buna bal olarak nedensel

aratrmalar detaylca aklanmtr.

Nedensel aratrmalarda ska kullanlan deney ynteminin kapsam ve deney tasarm

modelleri incelenmitir.

Deneysel tasarm eitlerine yer verildikten sonra, her farkl tasarmn gl ve zayf
ynleri karlatrmal olarak ele alnmtr.

163

Blm Sorular

1. nceden belirlenmi hipotezlerin kontrol ve deney grubu seilerek d

faktrlerin kontrol altna ve amacn, belirli sonularn sadece bamsz deikenin etkisiyle
meydana geldiini ve bu bamsz deikenin etkisi ortadan kaldrldnda ayn sonularn
ortaya kmadn gstermeye ynelik aratrma tekniidir.

Yukarda sz edilen aratrma yntemi aadakilerden hangisidir?

a. Anket

b. Odak grup

c. Derinlemesine grme

d. Katlml gzlem

e. Deney

2. Aratrmalarda deiimin beklendii aratrma konusu olan deikenlerin genel

ad nedir?

a. Baml deiken

b. Bamsz deiken

c. Sanal deiken

d. Karar deikeni

e. Model deiken

3. nternet kullanmann rencilerin ders baarsna etkileri konulu aratrmann

baml deikeni hangisidir?

a. Ders baars

b. nternet kullanma

c. renciler

d. Etkiler

e. nternet ile eitim

4. O1 X O2

Yukarda simgesel grnm verilen aratrma modeli aadakilerden hangisidir?

164

a. Tek gruplu ntest-sontest model

b. Sontest kontrol gruplu model

c. Tek gruplu sontest model

d. Zaman dizisi modeli

e. ntest-sontest kontrol gruplu model

5. Deney ncesi ve sonras lmelerin yapld yansz atama ile oluturulmu,

deney ve kontrol grubu olmak zere iki grubu bulunan aratrma modeli aadakilerden
hangisidir?

a. Eit zaman rneklemli model

b. Tek gruplu sontest model

c. Sontest kontrol gruplu model

d. ntest-sontest kontrol gruplu model

e. Karlatrlmal eitlenmemi grup sontest modeli

6. Nedensel aratrmalarda Xin Yye neden olduunu syleyebilmek iin gerekli

ve yeterli koullar nelerdir? rnek vererek aklaynz.

7. Nedensel aratrmalarda kontrol grubu kullanmann nemini ksaca aklaynz.

8. Deney tasarm trleri nelerdir? Farkllklar asndan karlatrnz.

9. Laboratuvar deneyi ile saha deneyi arasndaki farkllklar elde edilen sonularn
geree yaknl asndan karlatrarak tartnz.

10. statistiksel deney tasarm modellerinin iletme aratrmalarnda

kullanlabilirliini tartnz.

Cevaplar

1) e, 2) a, 3) a, 4) a, 5) d

165

8. RNEKLEME SREC VE YNTEMLER

166

Bu Blmde Neler reneceiz?

8. RNEKLEME SREC VE YNTEMLER

8.1. rnekleme

8.1.1. Baz Temel Kavramlar

8.1.2. Anlam ve nemi

8.1.3. Avantaj ve Dezavantajlar

8.2. rnekleme Sreci

8.3. rnekleme Yntemleri

8.3.1. Tesadfi Olmayan rnekleme Yntemleri

8.3.2. Tesadfi rnekleme Yntemleri

8.3.3. Temel rnekleme Yntemlerinin Karlatrlmas

8.4. rneklem Bykln Belirleme

167

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. rnekleme nedir? Kapsam nelerden olumaktadr?

2. letme aratrmalarnda kullanlan rnekleme yntemleri nelerdir?

3. Bir aratrmada rnek byklnn nasl hesaplanr? Hangi yntemler

kullanlabilir?

168

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
rneklem ile ilgili
rneklemenin ne olduu ve
kavramlar aratrmak ve
rnekleme aratrma srecindeki yerini
tartmak yolu ile elde
anlamak
edilecektir.

lgili kavramlar, sreler ve

rnekleme srecinin
eitli rnekler hakknda
rnekleme sreci aamalar hakknda bilgi
aratrma ve tartma yolu
sahibi olmak
ile elde edilecektir.

letme aratrmalarnda
rnekleme yntemlerini
kullanlan rnekleme
rnekleme yntemleri aratrmak ve tartmak yolu
yntemleri hakknda detayl
ile elde edilecektir.
bilgi sahibi olmak

rneklem bykl rnekler yardmyla

rneklem bykln
hesaplama yntemlerini aratrma ve tartma yolu
belirleme
kavramak ile elde edilecektir.

169

Anahtar Kavramlar

rnekleme

Tamsaym

Anaktle

rnek

rnekleme birimi

rnekleme hatas

rnekleme sreci

Tesadfi olmayan rnekleme

Tesadfi rnekleme

Kolayda rnekleme

Yargsal rnekleme

Kota rneklemesi

Kartopu rneklemesi

Basit tesadfi rnekleme

Sistematik rnekleme

Tabakal (zmrelere gre) rnekleme

Kme rneklemesi

Rasgelelik

Tesadfi saylar tablosu

rneklem bykl

170

Giri

Aratrmada verilerin hangi birimlerden elde edileceinin belirlenmesi aamasdr. Bu

aamada ncelikle aratrma konusu gerei anaktlenin tanmlanmas gerekmektedir.

Anaktlenin belirlenmesinden sonra bu anaktle ile alman mmkn olup olmad

incelenmelidir. letme aratrmalar gibi sosyal bilimler aratrmalarnda ou zaman tm
anaktleyi tanmlamak ve bu anaktleye ulamak zaman ve maliyet kstlar ile mmkn
olamamaktadr. Bu nedenle allacak rnek ktlenin belirlenmesi gerekir. rnek ktle,
anaktle iin genellenebilir tahminler yapmak iin anaktleden ekilmi daha kk bir
paradr.

Son yllarda rnekleme yntemleri hemen hemen tm bilim dallarnda, pazarlama

aratrmalarnda, kamu ve zel sektrdeki tm alanlarda kullanlmaktadr. Ayrca rnekleme,
gnlk yaantmzda, vardmz yarglarda farknda olmadan kullandmz bir yntemdir.

Bu blmde teknik bir konu olan rnekleme konusu ve rnekleme yntemleri detayl
olarak ele alnmaktadr.

171

8.1. rnekleme
rneklemeye sosyal bilimlerde yaplan aratrmalarda gittike daha ok
bavurulmaktadr ve rnekleme yntemleri, modern iletme ynetiminde ayrcalkl bir yere
sahip olmaktadr. nk iletme ynetiminde rneklemeden; kalite kontrol, iletme
kaytlarnn denetimi, srekli envanter kontrol, i yknn belirlenmesi, pazar ve pazarlama
aratrmalar, yeni mamul aratrmalar, reklam etkinlik testleri, yatrm kararlar gibi pek ok
alanda yararlanlmaktadr.

rneklem, aratrma anaktlesi ierisinden amaca uygun herhangi bir yntemle seilen
ve anaktleyi temsil etme yeteneine sahip birimler veya elemanlar kmesidir. Anaktle ise
gzlem alanna giren bireylerin oluturduu topluluktur.

Anaktle ve rneklem belirlenirken almann amac, aratrma problemi ve

deikenler gz nnde bulundurulmaldr. Anaktleye gre rneklemin tercih edilmesinin baz
avantajlar vardr. Bunlar, rneklemle almann daha ucuz olmas, daha abuk olmas, daha
ayrntl bilgi elde edinilebilmesi ve anaktleden elde edilemeyecek bilgilere (rnein kan
grubunun tayin edilmesinde bireyin tm kan deil sadece kan rnei kullanlr)
ulalabilmesidir.

rneklem zerinden elde edilen sonular anaktleye genellendii iin rneklemin

anaktleyi temsil etmesi gerekir. deal olan da budur. Dier taraftan uygulamalara bakldnda
gerekten anaktleyi temsil edebilecek nitelikte bir rneklemin seilmesi kolay deildir. Sosyal
bilimler alannda yaplan aratrmalarn ounda tam olarak anaktleyi temsil edebilecek
gruplar yerine eriilebilen bireyler ile aratrma gerekletirilmektedir.

Anaktlenin daraltlmasnn, zaman, aba ve maliyet asndan aratrmacya kolaylk

salad bilinmekle birlikte aratrmann genellenebilirliini azaltt da unutulmamaldr. Bu
baz aratrmalarda gz ard edilen bir durumdur. Aratrmac anaktleyi daraltm olmasna
ramen, yani aslnda eriilebilen anaktle rneklem seiminde temel alm olmasna ramen
sonular tm anaktleye genelleyebilmektedir.

rnein yukardaki rnekte, aratrmadan elde edilen sonular sadece Ankara iline
genellenebilir ama Trkiyeye genellenemez. Sonularn Trkiyeye genellenmesi byk bir
hatadr. Bir baka hata da, aslnda rneklemin eriilebilen anaktleye dayal olarak seildii
almalarda bu durumdan hi bahsedilmemesi ve sadece hedef anaktle ile ilgili bilgi
verilmesidir. Bu hatay nlemek iin, hedef anaktle ile ilgili bilgi her zaman verilmeli fakat
hedef anaktleden bir rneklemin seilmesinin zor olduu durumlarda eriilebilen anaktle ile
ilgili bilgiye de bir gereke ile birlikte yer verilmelidir.

almalarda, anaktle ve rneklemin karakteristik ve demografik zellikleri hakknda

detayl bilgilere yer verilmemektedir. Oysa bu bilgiler, almay kendi durumuna uyarlamak
isteyen bir okuyucunun/aratrmacnn durumu bu adan deerlendirebilmesi iin gereklidir.

8.1.1. Baz Temel Kavramlar

rnekleme ile ilgili baz temel kavramlar aklayacak olursak:
172

Anaktle: Bir aratrmacnn ilgilendii ve ortak zelliklere sahip birimlerden oluan

topluluun tamamna denmektedir. Anaktle sonlu ve sonsuz olmak zere ikiye ayrlmaktadr.

Sonlu anaktleler belirli sayda birimlerden oluan anaktlelerdir. rnein bir

lkede yaayan insanlar topluluu.

Sonsuz anaktlelerin ise birim saylar ok fazladr fakat saylar belli deildir.
rnein bir lkedeki fiyatlar anaktlesi sonsuz bir anaktledir.

Tamsaym: Bir anaktle hakknda tm bilgilerin elde edilmesi o anaktleyi oluturan

tm birimlerin incelenmesi demektir. Anaktlenin tm birimlerinin incelenmesi ilemine tam
saym ad verilmektedir.

rnek: Tam saymn yaplmad durumlarda anaktlenin bir paras alnarak incelenir
ve anaktle hakknda karmda bulunulur. te anaktle birimleri arasndan belirli bir yntemle
alnarak oluturulan daha az saydaki birimler topluluuna rnek denir.

rnekleme Birimi: Hakknda ayr ayr bilgi toplanan anaktlenin en kk parasna

gzlem birimi denmektedir. Bir ya da birden fazla gzlem birimi kmesine ise rnekleme birimi
denir.

rneklem ve rnekleme: rneklem; anaktleyi temsil edebilecek nitelikte bir miktar

birimin oluturduu alt gruba denmektedir. rnekleme ise anaktleden, anaktle birim
saysndan daha az sayda birimin seilmesi ile anaktle hakknda tahmin yapma ilemlerine
denir.

rneklemenin tam sayma gre maliyetinin daha az olmas, daha vasfl elemanlarla i
yapmas ve aratrmann tamamlanma sresinin daha ksa srmesi asndan avantajl olsa da
rnekleme hatalar asndan dezavantajl olabilmektedir.

rnekleme Hatas: Anaktlede yer alan birimlerin sadece bir ksmnn incelenmesi ile
ulalan sonularn anaktlenin gerek durumundan farkl kma riski her zaman vardr. te
rneklerdeki nitelikler ile anaktledeki nitelikler arasndaki farka rnekleme hatas
denmektedir. Bu nedenle rnek sonular seildikleri anaktlenin bir tahmini olarak kabul
edilir.

zetle; rnekleme; anaktleyi temsil ettii varsaylan bir ksm anaktle bireylerinin
incelenerek bulunan sonulardan anaktleye ait tahminlerde bulunmaktr.

8.1.2. Anlam ve nemi

Anaktle bireylerinin tamamnn incelemeye tabi tutulamad (tamsaymn
yaplamad) durumlarda anaktle deerlerinin rnek deerlerinden hareketle tahmin edilmesi,
rneklemenin temel amacn oluturmaktadr.

173

rnekleme; mali olanaklarn yetersiz olduu, zaman kstlamasnn bulunduu, veri

kontrolnn kolaylatrlmak istendii ve/veya belirli bir hata olaslnn kabul edilebildii
durumlarda kullanlr.

rneklemenin yararlarn maliyeti azaltmas, sre ksal, fazla igc gerektirmemesi,

derleme ve deerlendirme kolayl eklinde sralamak mmkndr. Skntl olan yan ise tam
ve doru bilgiye ulamada karlalan zorluklardr.

Son ylarda hemen hemen tm bilim dallarnda ve zellikle de pazarlama

aratrmalarnda rnekleme yntemleri ok sk kullanlmaktadr. Ancak doru rneklerin
belirlenmesi ile yaplan aratrmalardan verimli ve gvenilir sonular elde edilebilir.

Bir aratrma yaplrken ne kadar doru veri toplama metotlar kullanlrsa kullanlsn
sonuta yanl bir rnekleme metodu kullanldysa, belirlenen denekler zerinde yaplan bir
aratrmann sonularnn da istatistiki adan anlaml sonular vermesini beklemek anlamsz
olur.

8.1.3. Avantaj ve Dezavantajlar

Tam sayma gre rneklemenin pek ok yarar bulunmaktadr. Bunlar aadaki ekilde
sralayabiliriz:

rneklemenin birincil ve en byk avantaj daha az birimin incelenmesinden

dolay harcanan emekte meydana gelen azaltr.

ok sayda birimin gzlenmesi olduka zaman almakta iken rnekleme ile daha
az birim inceleneceinden zamandan byk miktarda tasarruf salanacaktr.

ok sayda birimin incelenmesi esnasnda incelemeyi yapan alanlarn

performansnda dme sz konusu olabilir; bu da yaplacak incelemelerin kalitesini drebilir.
Ayrca almalarn ksa srede bitirilmesi basks ayrntya inilmeden inceleme yaplmasna
neden olabilir. Bu nedenle rnekleme ile incelenecek birim saysnn azalmas sayesinde
alanlarn performansndaki d nlenebilir ve zaman probleminin ortadan kalkmas ile de
detayl inceleme yaplarak hatal bilgi elde etme olasl azalr.

Baz hallerde tam saym anlamsz olabilir. Tam saym ile anaktleyi oluturan
birimler tkenebilir. rnein ampullerin dayankllk srelerinin testinde eer hepsi denenirse
ampuller tkenmektedir. Anaktleyi oluturan birimlerin tmnn byle bir ileme tabi
tutulmas mmkn olmayacandan rnekleme yoluna gidilmektedir.

rneklemenin bu stnlklerine karn baz durumlarda rnekleme yoluna

gidilmeyebilir.

Anaktlede incelenecek birim says az olduunda, rneklemeye bavurmak

gerekmez ve tam saym uygulanr.

174

rnekleme ile anaktlenin herhangi bir parametresi tahmin edilmeye allr.

Oysa tam saymda bu parametrelerin kesin deeri bulunmaktadr. Dolaysyla tam saymda
tahminden doan bir hata sz konusu olamaz.

rnekleme daha ok benzer durumdaki benzer ilemlerde etkili olabilmektedir.

Fakat kk saydaki veri topluluuna ve benzer durumlar sz konusu olmadnda uygun
rnekleme olmayabilir.

rnekleme Yaparken Dikkat Edilmesi Gerekenler:

rnekleme yaparken baz unsurlar gz nne almak gerekmektedir. Bunlar:

inden rnek seilecek anaktle hakknda baz zel bilgilere ihtiya vardr.

Seme ilemi ilgilenilen zellikten veya deikenden bamsz olmaldr

rneklem bir nyargya yer verilmeden seilmelidir.

rnekleme alnan birimlerden her biri dierinden bamsz olmaldr.

Verilerin seildii alanlarla dier alanlar arasnda temel ayrmlar bulunmaldr

rnekleme alnacak verilerin hepsine ayn koullar uygulanmaldr.

8.2. rnekleme Sreci

rneklem tasarm belirli sreci iermektedir ve sre hedef anaktleyi tanmlamakla
balamaktadr. Dier sreleri de ele alarak rneklem planlamasn u ekilde
basamaklandrabiliriz:

Anaktleyi tanmlama

rneklemenin erevesini belirleme

rnekleme bireyleri saptama

rnekleme bykln saptama

rnekleme yntemini saptama

rnekleme plann belirleme

rnekleri seme

175

ekil 10.1 rnekleme Sreci

rnekleme yntemi, rnek bykl gibi konularda aratrmac, aratrma ama ve

kapsamna en uygun yntemi semeli, sonular bu koullar altnda deerlendirmelidir.
Aratrma modeli ve hipotezlerine gre rnek bykl ile ilgili asgari deerler yine
aratrmac tarafndan belirlenebilir. Veri analizinin rnek bykl ile ilikisi gz nne
176

alnmal ve planlanan analizlere gre gereken rnek bykl n koullarna da dikkat

edilmelidir.

8.3. rnekleme Yntemleri

Anaktleyi temsil edecek rneklemi seerken kullanlacak yntem ok nemlidir.
nk kullanlan yntem sonucunda oluturulan rneklem anaktleyi en iyi ekilde temsil
etmelidir. Bununla beraber rnekleme yntemi seilirken elimizdeki olanaklarla beraber
amaladmz doruluk derecesi de nem tar. Dolaysyla en uygun rnekleme yntemi
seilmelidir.

rnekleme yntemleri tesadfi (olaslksal) olmayan rnekleme yntemleri ve tesadfi

(olaslksal) rnekleme yntemleri olarak ikiye ayrlmaktadr.

Anaktleden rnek kapsamna alnacak bireylerin tesadfi veya tesadfi olmakszn

(kastl veya iradi) seilmesine gre yaplan rnekleme tesadfi ve tesadfi olmayan rnekleme
adn alr. Tesadfi rneklemede anaktledeki her bir bireyin rnek kapsamna alnma ans
veya olasl nceden bilinir. Tesadfi rnekleme yapldnda rnekleme hatas tesadfi (veya
deneysel) hataya indirgendiinden aratrma sonularnn hangi olaslklar dhilinde anaktleye
genellenebileceini yani hangi lde gvenilir olduunu istatistiksel olarak saptama olana
vardr.

Sosyal bilimlerdeki kullanmlar asndan en sk kullanlan rnekleme yntemleri

aadaki tabloda yer almaktadr: .

177

ekil: 10.3: rnekleme Yntemleri

Bu rnekleme yntemleri sonraki balkta srasyla kapsaml olarak ele alnmaktadr:

8.3.1. Tesadfi Olmayan rnekleme Yntemleri

Tesadfi olmayan rnekleme yntemlerinde, anaktleyi oluturan birimlerin rnee
girme anslar eit deildir. Seim ilemi sbjektiftir ve grevli kii, kimlerle greceini veya
kimleri gzleyeceini kendisi semektedir.

178

Tesadf olmayan rnekleme, anaktle karakterlerinin iyi tahminlerini ortaya

kartabilir, ama rnekleme sonularnn duyarllnda objektif deerlendirmeye izin vermez.
nk rneklemeye dhil olan herhangi bir elemann seilme olasln belirlemenin bir
yntemi yoktur. Elde edilen tahminler istatistiksel olarak anaktle tahmininde bulunamaz.

Bu yntemde rnek birimlerinin seimi ve deerlendirilmesi aamalarnda her ne kadar

genel kabul grm yzdeler, tablolar ve kurallar olmasa da rnek birimlerinin seiminde baz
kriterlerin gz nnde bulundurulmas gerekmektedir:

Seilen rnek anaktlenin temsili olmaldr

rnek byklkleri kabul edilen hata oranlaryla ters orantldr. Yani

aratrmac hata yapma ihtimalini kk tutmak istiyorsa rnek miktarn artrmaldr.

Sosyal bilimlerdeki kullanmlar asndan en sk bavurulan tesadfi olmayan

rnekleme yntemleri; Kolayda rnekleme, Yargsal rnekleme, Kota rneklemesi ve Kartopu
rneklemesidir.

8.3.1.1. Kolayda rnekleme

Kolayda rnekleme ynteminde, uygun elemanlardan rnekleme oluturmaya
allmaktadr. rnekleme biriminin seimi ncelikli olarak veri toplaycya braklmtr.
Cevaplayclar, genellikle doru zamanda, doru yerde bulunmalarndan dolay seilirler.

Veri toplayc, gzne kestirdii ya da uygun grd kiiye katlm iin teklif eder.
zetle; kolayda ulalabilen elemanlardan rnek alnmaktadr. Hzl ve ucuz veri elde etmenin
en kestirme yolu, kolayda rneklemedir.

Alveri merkezinde dolaan insanlar, bir spermarketin kasalarndan deme yapp

kan mteriler, yolda giden insanlar, dergilerin eklerinde verilen anket formlarn dolduran
kiiler, kolayda rneklemeye rnek olarak sralanabilir.

Kolayda rnekleme, dier rnekleme teknikleri arasnda en ucuzu ve en az zaman alc

yntemdir. rneklem birimleri, ulalabilir ve seilmesi kolaydr. Bu avantajlara ramen ciddi
kstlamalar vardr.

rnekler seimlerinde nyarg sz konusudur. Tanmlanan anaktleye genelleme

yapmak teorik olarak anlaml olmayacaktr. zellikle anaktleyle ilgili karm yapacak
aratrma projeleri iin uygun deildir. Tanmlayc ve nedensel aratrmalar iin tavsiye
edilmemektedir. Fikir, anlay ya da hipotez oluturan kefedici aratrmalarda kullanlabilir.

8.3.1.2. Yargsal (Kastl) rnekleme

Yargsal (Kastl) rnekleme kolayda rneklemenin bir tipidir; anaktle elemanlar
yine aratrmacnn kararlarna gre seilmektedir. Kolayda rnekleme ile aralarndaki en
nemli farkllk, kolayda rneklemede seim tamamen veri toplaycnn inisiyatifinde iken,
yargsal rneklemede rnee kimin seilecei karar bir uzmana ya da konuyu en iyi bilmesi ile
aratrmacnn kendisine braklmaktadr.
179

Pazarlar test etmek, mahkemede bilirkii kullanm, blge liderinin oylama davran
aratrmasyla seilmesi gibi rnekleri yargsal rnekleme asndan vermek mmkndr.

Yargsal rnekleme, ucuz, uygun ve hzl bir yntemdir. Belirli bir anaktleye dorudan
genelleme yaplmaz, nk anaktle ak olarak tanmlanamaz. Yargsal rnekleme zneldir ve
deerleri tamamen aratrmacnn yargs, uzmanlk ve yaratcla dayanr. Geni anaktleden
karm yapmay gerektirmeyen durumlarda kullanlr.

8.3.1.3. Kota rneklemesi

Kota rneklemesi iki aamal bir yargsal rnekleme olarak da grlebilir. Bu
aamalar u ekilde ifade edebiliriz:

1. Anaktlenin kontrol kotasn (kategorisini) oluturmaktr. Bu kotay gelitirmek

iin aratrmac, kontrol karakteristiklerinin listesini hazrlar ve hedef anaktle iindeki
dalmn belirler. Bu karakteristikler genelde cinsiyet, ya, rk, gelir vs. gibi zellikler olabilir.

2. lgili kotalar, aratrmac tarafndan belirlenir ve veri toplayc bu kotalar

uygulamak artyla, istedii rnei ktleye almakta serbesttir. rnekleme elemanlar kolayda
ya da yargsal olarak seilir.

Kotalar bir kez belirlendikten sonra, rneklemeye seilecek elemanlarn

belirlenmesinde byk bir zgrlk vardr. Tek gereken, seilen elemann kontrol zelliklerine
uymasdr.

Kota rneklemesinden elde edilen sonular genellenemez ama buna ramen belirli bir
grubu alt kategorilere ayrp, derinlemesine inceleme imkn salar.

Avantajlarna baktmzda, kota rneklemesinin maliyeti dktr ve kotalar

doldurmada cevaplaycya kolaylk salayabilmektedir. Ancak aratrmac, cevaplaycnn ya
ve cinsiyeti gibi zellikleri dnda, dier kontrol zelliklerini tahmin edemeyebilir. Ayrca
rnekleme hatasn belirlemeye izin vermez.

rnek:

niversite rencilerinin yemek alkanlklar zerine bir aratrma yapalm. rnek

olarak X niversitenin letme Fakltesini semi olalm. Bu fakltede 10000 renci
bulunduunu, bunlardan 3200 renci birinci snfta, 2600 renci ikinci snfta, 2200 renci
nc snfa ve 2000 renci de son snfta olduunu; dier taraftan bu 10000 rencinin 7000
ini erkek,3000inin de kz olduunu bilmi olalm.

rnek ktleye 1000 renciyi kota rneklemeye gre yle sememiz mmkndr
(toplam stunu oranlama ile hesaplanmtr). rnek: birinci snf 3200(1000/10000)=320
eklinde hesaplanr.

180

CNSYET
SINIFLAR
Erkek (%70) Kz (%30) Toplam
Birinci snf (%32) 224 96 320
kinci snf (%26) 182 78 260
nc snf (%22) 154 66 220
Drdnc snf
140 60 200
(%20)
Toplam 700 300 1000

8.3.1.4. Kartopu rneklemesi

rnekleme erevesi oluturmann zor olduu hallerde tercih edilmektedir. Kartopu
rneklemesinde, balangtaki katlmclar grubu (ncelikli grup) bazen tesadf olarak, ama
genellikle hedef anaktlenin istenilen zelliklerine sahip olduu bilinen az sayda bireyler
seilir.

Grme yapldktan sonra, bu cevaplayclara hedef anaktleden bu ilgi/zelliklere

sahip dier kiilerin belirlemeleri istenir. Sonradan gelecek olan katlmclar ise bu referansa
gre seilir. Grlen ekirdek cevaplayclarn yol gstermeleriyle ya da onlardan alnan
bilgilerden yola klarak yeni birimlere ulalr ve rnek hacmi, kartopu gibi giderek bytlr.
Referanslar elde edilerek, bu sre dalgalar hlinde devam eder.

Kartopu rneklemesinde ilk cevaplayclar tesadf olarak seilmektedir ama son

rnekleme tesadf olmayan rneklemedir. Cevaplayclar, verdikleri referanslar
tesadfen/ansa semezler benzer demografik ve psikolojik olarak benzer zelliklere sahip
kiileri nerirler.

Dank olarak bulunan kk bir etnik grup, belirli bir sosyal kurum yesi [isimleri
ortaya karlamayan], zel tam saym gruplar [35 yan altndaki dul erkekler] ve endstriyel
alc ve satc ilikileri gibi durumlar rnek hedef anaktle olarak verilebilir.

Bu rnekleme yntemindeki esas ama, geni bir anaktledeki nadir bulunan zellikleri
tahmin etmektir.

En nemli avantaj ise, anaktledeki istenen zelliklerin konumlarn bulma olasln

byk oranda arttrmasdr. Ayrca dk maliyetli bir yntemdir.

8.3.2. Tesadfi rnekleme Yntemleri

Tesadfi rnekleme yntemlerinde, anaktlenin her biriminin rnee seilme ans
eittir. Seimde incelemeyi yapan kiinin etkisi yoktur. Her rneklerin seilme olasln ve
belirlenen sayda her anaktleden seilen rneklerin nceden belirlenme olasl vardr.

Sosyal bilimlerde aratrma yntemlerinde kullanlan balca tesadfi rnekleme

yntemleri olaslk kuramna dayanmakta olup drt grupta toplanabilir:

Basit tesadfi rnekleme

181

Sistematik rnekleme

Tabakal (Zmrelere gre) rnekleme

Kme rneklemesi

rnek birimlerine eit ans verilerek kitledeki deikenliin rneklemde korunmas

salanr. Bylece rneklemin kitleyi temsil yetenei artrlm olur.

Tesadfi rneklemenin kullanlmas ile aratrmac yargs ortadan kalkmamaktadr.

Tesadfi rneklemenin tm safhalarnda Tesadfi olmayan rneklemede olduu gibi
aratrmacnn yargsna bavurulmasa da pek ok noktada yine aratrmac yargsndan
yararlanlmaktadr. rnein kabul edilebilir hata oranna ve rnek birimlerinin hangi yntemle
seileceine karar vermede, anaktle zelliklerinin analizinde ve deerlendirilmesinde,
sapmalarn ve hatalarn tanmlanmasnda ve uygun bir rnekleme plannn yaplmasnda yine
aratrmac iradesinden yararlanlr.

Kitledeki her rnek birimine rnekleme seilme ynnden eit ans verebilmek iin
kitledeki birimler arasndan rasgele seim yaplr. Rasgelelii salayabilmek iin rasgele
saylar tablosu ya da rasgele say reten bilgisayar yazlmlarndan yararlanlmaktadr.

Rasgelelik kavram konuya yabanc olanlar asndan sklkla kartrlmaktadr.

rnein kolayda rnekleme kapsamnda, veri toplaycnn yolda tesadfen karlat kiilerle
grerek veri toplad durum, rasgelelik kavram kapsamnda ele alnmamaldr. Burada
grmecinin inisiyatifi ve o anki koullar altnda seim sz konusudur.

Ancak tesadfi rnekleme yntemlerinde, anaktlede yer alan her bir elemann
bilgisinin olduu bir rnekleme erevesi sz konusudur. Burada elemanlara atanan sra
numaralar zerinden, rasgelelik kavram dorultusunda uygun elemanlar belirlenip bu
elemanlardan veri toplamaya allmas ifade edilmektedir.

8.3.2.1. Basit Tesadfi rnekleme

Anaktlede yer alan her bir elemann seilebilme ihtimali eittir ve bilinebilmektedir.
Bu durum her elemann dier elemanlardan bamsz olarak seildii anlamna gelmektedir.

Basit tesadf rnekleme yaplrken, anaktle tanmlandktan sonra, anaktleyi

oluturan birimleri aka gsteren bir listenin ele geirilmesi gerekir ve bu listeden rnee
girecek birimler tesadfen seilir. Bazen de aratrmac ncelikle her elemann belirli bir kimlik
numarasnn olduu rnekleme erevesi hazrlar. Sonra rneklemeye alnacak numaralar
tesadf olarak belirlenir. Bu numaralar basit tesadfi saylar tablosu veya eitli bilgisayar
yazlmlar yardmyla belirlenebilir.

Basit tesadfi rnekleme yntemi deiik ekillerde yaplabilmektedir:

Kura ile Seim: N saydaki anaktle birimleri 1den Nye kadar

numaralandrlr ve bu numaralar birer karta yazlarak bir torbaya atlr. Torba iyice
182

kartrldktan sonra tesadfi olarak ekilen n saydaki birim rnei oluturmaktadr. Bu

yntem incelenecek birimlerin fazla olmas nedeni ile pratik deildir.

Tesadfi Saylar Tablosu ile Seim: Bu yntem tesadfi olarak birimleri

semedeki en basit yoldur. Tesadfi saylar tablosundan bir kesit aada gsterilmitir:

Tablo 10.1: rnek Tesadfi Saylar Tablosu

Stunlar
Satr
(1) (2) (3) (4) (5)
1 .. 04734 39426 91035 54839 76873
2 .. 1417 19688 83404 42038 48226
3 .. 07514 48374 35658 38971 53779
4 .. 52305 86925 16223 25946 90222
5 .. 96357 11486 30102 82679 57983
6 .. 92870 05921 65698 27993 86406
7 .. 00500 75924 38803 05386 10072
8 .. 34862 93784 52709 15370 96727
9 .. 25809 21860 36790 76883 20435
10 .. 77487 38419 20631 48694 12638

Yukardaki tabloda gzken tesadfi saylar 5 stun ve 10 satr olacak ekilde

verilmitir. Bu saylarn sralanmasnda her hangi bir unsur dikkate alnmakszn aralarnda
iliki olmadan tamamen tesadfi olarak hazrlanmtr.

Tablonun kullanlmasnda dikkat edilmesi gereken noktalar ncelikle uygunluun

tanmlanmasdr. Daha sonra seim yolunun belirlenmesi gerekir; yani tabloda saa, sola, aa
ve yukar hangi ynde hareket edileceine karar verilmelidir.

Sonraki aamada ise aratrmac nerden balayacana karar vermelidir. Bunu da yine
tesadfi saylar tablolarnn bulunduu sayfalardan birini tesadfi yolla seerek ve bu sayfada
da hangi satrdan hangi stundan balayacana karar vererek rnek birimlerini seer.

Basit tesadfi saylar tablosu kullanldnda bazen seilen bir birime tekrar rastlanma
durumu sz konusu olabilmektedir. Bu gibi durumlarda eer aratrmac ikinci defa setii
birimi rnee dhil etmezse bu iadesiz seim olmaktadr. adeli seimde seilen birim
anaktleye iade edildiinden yeniden rnekleme dhil olma olasl vardr. Fakat iadesiz
rneklemenin kullanlmas daha etkilidir; nk daha kk rnek birimleri ile alma imkn
salar.

Tesadfi Harfler Tablosu ile Seim: Tesadfi harfler tablosunda harflerin

kombinasyonundan oluan tablolar kullanlarak aratrlacak birimler belirlenebilir. rnein,
seilen harfler A ve C ise ad ve soyadlarnn ilk harfleri A ve C olan tketicilerin seimi
yaplabilir.
183

Bilgisayar Destekli Tesadfi Seim: Tesadfi seim yntemlerinden biri olup

bu yntemde tesadfi saylar bilgisayar tarafndan oluturulmakta, bunlar yine bilgisayar
tarafndan bir liste hline getirilip bu listeden aratrmacnn veri toplayaca rnekler
seilmektedir. Bu yntem tesadfi saylar tablosu yntemine gre daha etkili ve pratiktir; nk
tesadfi saylar tablosunda insanlarn hata yapma olasl vardr.

Aadaki nedenlerden dolay sosyal bilimlerdeki aratrmalarda basit tesadfi

rnekleme ok kullanlmamaktadr

Basit tesadfi rneklemeyi yapabilecek rnekleme erevesi oluturmak zordur.

Byk corafik blgelere geni olarak yaylm bir rneklem olabilir. Bu veri
toplamada zaman ve maliyeti arttrmaktadr.

Dier teoriler rnekleme yntemine gre hassasiyeti dk, standart hatas

yksektir

Genelleyici bir rnekleme olup olmayaca kesin deildir. zellikle rneklem

says kkse rneklem, anaktleyi temsil edebilir ya da etmeyebilir

8.3.2.2. Sistematik rnekleme

Sistematik rnekleme, rnein sistematik bir yntem kullanlarak seilmesidir. Kalite
kontrol bata olmak zere deiik alanlarda ok yaygn kullanlan bir rnekleme yntemidir.
Basitlii ve uygulama kolayl bu yntemin balca yaygn kullanm nedenleridir.

Bu yntem tesadfi bir yntem olmasa da tesadfi bir yntemmi gibi zellik
gstermektedir. Sralanm hldeki anaktle birimleri ierisinden ne kadar rnek birimi
inceleneceine karar verildikten sonra rnekleme aral hesaplanmaktadr. rnein 10.000
adet anaktle biriminden 200 adedinden veri toplanacaksa rnekleme aral 10.000/200den
50 kmaktadr. Bundan sonra 1 ile 50 arasnda tesadfi olarak bir say seilir, (burada tesadfi
saylar tablosu kullanlabilir) ve seilen bu birim balang birimi olmaktadr.

Bu yntemde dikkat edilmesi gereken nokta anaktle birimlerinin tesadfi olarak

sralanm olmasdr. nk belirli aralklarla srekli ayn tip birimler sralannca sistematik
seim yaptmzda, o aralkta hep benzer zellikler gsteren birimler seilir bu da seilen
rneklerin anaktleyi temsil etmesini engeller.

Sistematik rnekleme ynteminin uygulanmas u srayla gerekletirilebilmektedir.

rnek, tesadfi bir balama noktasnn belirlenmesiyle seilir ve daha sonra

rnekleme erevesinden srasyla her bir i. eleman toplanr.

rnekleme aral (i), anaktle bykl Nin rnek bykl ne

blnmesiyle tespit edilir ve en yakn tam sayya yuvarlanr.

184

rnein 100,000 elemanlk anaktlede, 1000 rnek seilecek olsun. Bu vakada

rnekleme aral 100 olsun. 1 ile 100 arasnda tesadfi olarak bir say seilir. Eer bu say
rn.:23 olursa, rnek; 23,123, 223, 323, 423, 523 (ve bu ekilde 1000 tane eleman toplayana
kadar devam eder)ten oluur.

Basit tesadfi rneklemeye gre daha az maliyetli ve kolaydr. nk tesadf seim

sadece balama noktasnda geerlidir. Eer ilgilenilen zelliklerle ilgili bilgiyi, anaktleden
almak mmknse sistematik rnekleme, basit tesadfi rneklemeden daha gvenilir ve
genellenebilirdir. [daha az rnekleme hatas ierir.] Son olarak rneklem erevesindeki
elemanlar bilmeden de uygulanabilir.

Bu yntemin sakncalar da bulunmaktadr. Bir sistematik rnekleme neticesinde

rnekleme hatas hesaplanamamaktadr. Bunun nedeni ise anaktle iinde periyodik olarak
grlen elemanlarn rnee seilmesi ihtimalidir.

8.3.2.3. Tabakal (Zmre) rnekleme

Anaktleyi oluturan birimlerin hepsinin ayn nitelii tamas rnekleme sonularnn
daha kesin olmasn salamaktadr. Fakat ounlukla anaktle birimleri birbirlerinden farkl
zellikler gsterip, yksek deikenli bir hal almaktadrlar. Bu deikenlik var olduu
mddete ayn anaktleden seilen rnekler ok farkl sonular retecektir.

Anaktle yaplarnn heterojen bir zellik gstermesi yani anaktleyi oluturan

birimlerin benzer nitelikleri tamamalar durumunda ve birim saysnn fazla olmas
durumunda artk basit tesadfi rnekleme yntemi kullanlamaz hle gelebilir. Byle bir
durumda maliyetten ve zamandan tasarruf salayabilmek iin anaktle benzer zellikleri
tayan birimleri bir araya getirecek ekilde alt gruplara ayrlr. Bu alt gruplara da tabaka
(zmre) denir.

Tabakal rneklemenin uygulanabilmesi iin anaktlenin listesinin elde bulunmas

gerekmektedir. Burada her tabakadan basit tesadfi rnekleme yntemine gre rnee girecek
birimler seilmektedir.

Bu yntemin ilk aamas anaktleyi tabakalara ayrmaktr. Tabakalara alnacak

birimlerin mmkn olduunca homojen (benzer zellikler gstermesi) olmas gerekmektedir.
kincil olarak da her bir tabaka iinden basit tesadfi rnekleme yntemi ile birimler bamsz
olarak seilir ve son olarak bu birimler birletirilerek rneklem oluturulur.

Tabakalar karlkl olarak ayrml ve btn seenekleri kapsayc olmaldr. Karlkl

ayrmldan maksat, her birinin sadece bir tabakaya dhil olabilmesidir, eer zelliinden
dolay bir birim birden fazla tabakaya giriyorsa, orada tabakal rnekleme yaplamayacaktr.

Tabakalama iin seilen deiken btn seenekleri kapsayc olmaldr. Yani belirlenen
tabakalarn dnda olabilecek baka herhangi bir seenek kalmamaldr. rnein iletme
blm rencileri arasnda yaplan bir tabakal rnekleme iin 1-2-3-ve 4.c snflarn
hepsinin katman bulunmaldr. Sonra elemanlar her tabakadan tesadf olarak seilir.

185

Tabakal rneklemeyi, kota rneklemesinden ayran fark, rnekler elemanlarn kolayda

ya da yargsal yerine, tesadf olarak seilmesidir.

Tabakal rneklemenin ana amac, maliyeti artrmadan hassasiyeti ykseltmesidir. Bu

uygulama, rnekleme hatasn engeller ve rnein gvenirliini artrr.

Tabakal rneklemenin avantaj ve dezavantajlarn u ekilde sralamak mmkndr:

Yararlar

Eer tabakalama iyi yaplm ise daha doru bilgi elde etme olana salar

Her tabakadan alnan rneklemin kendi tabakasn temsil yetenei olduundan

her tabaka iin ayr sonu elde etme olana salar

Eksiklikleri

rnekleme hatas hesaplamak zordur.

Eer tabaka rneklem byklkleri kk ise bilginin doruluu azalr.

Tabakalama iin, birden fazla deiken kullanlabilir. Kullanlan tabaka (katman,

zmre) says yargsal olmakla birlikte, deneyimler 6dan fazla olmamasn nermektedir. Dier
nemli karar, oransal/oransal olmayan tabakal rnekleme kullanmdr.

Oransal tabakal rneklemede, her bir tabakadan alnan rnek bykl,

tabakann toplam anaktle hacminin byklyle orantldr.

Oransal olmayan tabakal rneklemede ise, her bir tabakadan alnan rnein
bykl, tabakann byklyle ve ilgi grubunun zelliinin tabakadaki tm elemanlar
arasndaki dalmnn standart sapmasyla orantldr.

Oransal olmayan tabakal rnekleme iin ilgili tabakalarn varyanslar ya da standart

sapmalarnn bilinmesi gerekir. Eer bu bilgiye ulalamaz ise, aratrmac her tabakadaki
rneklem bykln belirlemek iin sezgi ve mantna gvenir.

Tabakalara Ynelik rneklem Bykl

Tabakal rneklemede rneklem bykl, her tabaka iin ayr deil, tm kitle iin
bilinen yntemlerle hesaplanr.

Hesaplanan rneklem bykl, tabaka byklklerine gre orantl olarak datlr.

Her tabaka iin hesaplanan sayda rnek, bilinen rnek seim yntemlerinden
yararlanarak seilir.

186

8.3.2.4. Kme rneklemesi

Kme rneklemesi, anaktlenin kmelere ayrldktan sonra, bir ya da birka kmede
tam saymn yapld tesadfi bir rnekleme trdr. Genelde, anaktle erevesini
belirlemenin zor olduu durumlarda kullanlmaktadr. Kmelerin birbiriyle homojen, fakat her
kmenin kendi iinde heterojen olmasn gerekmektedir.

Bu yntemde anaktle alt gruplara ayrlmaktadr ve bu alt gruplara kme denmektedir.

Anaktle kmelere ayrldktan sonra bu kmelerden bir veya birka tanesi tesadfi olarak seilir
ve kmenin tm rnekleme alnr. Tabakal rneklemeden en nemli fark, seilen kmelerin
iindeki birimler arasnda tekrar bir seim yaplmayp, kmenin tm elemanlarnn
incelenmesidir.

Hedef anaktle ncelikle her ynyle ayr ve tamamen detaylandrlm alt birimlere
veya kmelere blnmelidir. Daha sonra, basit tesadfi rnekleme gibi tesadfi rnekleme
teknikleriyle, kmelerden tesadfi rnek seilir.

Seilen her bir kme iin, hem tm elemanlar rnee dhil edilmitir (birinci aama),
hem de elemanlardan rnekler tesadfi olarak alnmtr (ikinci aama).

Kmedeki elemanlar kendi ilerinde olabildiince heterojen olmaldr, ancak kmeler

birbirleri arasnda olabildiince homojen olmaldrlar. deal olarak, her bir kme, anaktlenin
kk lekli timsali olmaldr. Yani kmeler kendi aralarnda benzer olduklar gibi her biri
ayr ayr anaktleyi temsil edebilir zellikte olmal ya da kmeler bu zellii tayacak biimde
oluturulmaldr.

Kme rneklemesi zellikle saha aratrmalarnda kiilere ulamann zor olduu

durumlarda kullanlmaktadr. Bu durumda snflar, kyler, sokaklar gibi rneklerin bir arada
bulunduu birimler kme olarak belirlenebilir.

Kullanmlar itibariyle kme rneklemesi ile tabakal rneklemesi birbirlerine

benzemektedir Ancak temel olarak birbirlerinden nemli noktalarda ayrlklar bulunmaktadr.
Birbirlerine benzerlikleri ve farkllklar asndan kme rneklemesi ile tabakal rneklemeyi
aadaki ekilde karlatrabiliriz:

Tablo 10.2: Kme ve tabakal rnekleme yntemlerinin karlatrlmas

Kme rneklemesi Tabakal rnekleme

Tm alt ara (katmanlar)
Alt ara Kitle [kmelerden]
rnekleme seimi ktlelerden rnekleme
rnekleme seilir.
seilir.
Maliyeti drerek
Ama rnekleme etkinliini Hassasiyeti artrmak
artrmak
Mmkn olduunca Mmkn olduunca
Homojenin-heterojenlik
heterojen homojen

187

rneklemenin seildii bir

Ara kitleyi temsil oran Kk lekli temsil rneklem erevesinin
olmas gerekir.

8.3.3. Temel rnekleme Yntemlerinin Karlatrlmas

Sosyal bilimlerde ska kullanlan temel rnekleme yntemlerinin bir btn olarak
gl ve zayf ynlerini aadaki ekilde bir arada ifade etmek mmkndr:

188

Tablo 10.3: Temel rnekleme yntemlerinin karlatrlmas

Yntem
Gl yanlar Zayf Yanlar
Tesadfi olmayan rnekleme
Seim hatas, rnek temsil
En az pahal, ez az zaman edici deildir tanmlayc
1. Kolayda rnekleme
alan, en kolayda olan veya nedensel aratrma iin
tavsiye edilemez
2. Yargsal (Kastl) Dk maliyet, kolayda, Genellemeye imkn vermez,
rnekleme zaman almayan sbjektiftir
rnek belirli zellikleri Seim hatas, temsil
3. Kota rneklemesi
iin kontrol edilir. edilebilirliin garantisi yok
Nadir olan zellikleri
4. Kartopu rneklemesi Zaman alr
tahmin edebilir
Tesadfi rnekleme
rnekleme yaplandrmas
1. Basit tesadfi Kolayca anlalr sonular zordur. ereve, pahal,
rnekleme yanstlabilir kesinlik zayf temsil
edilebilirliin garantisi yok
Temsil edilebilirlii
arttrabilir. Basit tesadfi
Temsil edilebilirlii
2. Sistematik rnekleme rneklemeden daha kolay
azaltabilir
uygulanabilir, rnekleme
erevesi nemli deildir
lgili tabakalarn
Tm nemli alt deikenlerini semek
3. Tabakal (Zmrelere
anaktleleri barndrr, zordur, ok sayda tabaka
gre) rnekleme
kesinlik yapmak mmkn deildir,
pahal
Kesin deildir, sonularn
Uygulamas kolaydr
4. Kme rneklemesi hesaplanmas ve
maliyeti dktr
yorumlanmas zordur

8.4. rneklem Bykln Belirleme

rneklemenin en g aamas rneklem byklnn saptanmasdr. Gvenilir
sonular elde edebilmek iin en uygun rneklem bykl ne olmaldr sorusuna kesin
yarglarla yant verilemez. Ancak yaklak hesaplamalarla bir sonuca varlabilir.

rneklem bykln saptamak iin eitli formller bulunmaktadr. En sk kullanlan

formller aada yer almaktadr:

1. Anaktlenin eleman says bilinmiyorsa,

t p q
n
e

189

2. Anaktledeki eleman says biliniyorsa,

N t p q
n
e N 1 t p q

formlleri uygulanr.

Formllerdeki notasyonlarn anlamlar aada yer almaktadr;

N: Anaktledeki birey says

n: rnekleme alnacak birey says

p: ncelenecek olayn grl skl ( olasl )

q: ncelenecek olayn grlmeyi skl (1-p)

t: Belirli hata dzeyinde t tablosundan bulunan teorik deer

e: Olayn grl sklna gre yaplmak istenen sapma (tolerans deeri)

190

RNEK

Bir ilkretim okulunda Okulda iddet ile ilgili bir alma planlanm ve aratrma
kapsamna 5. ve 6. snflar alnmtr. 5. snflar 150 erkek, 100 kz, 6. snflar 200 erkek, 150
kz renciden olumaktadr. rneklem bykln belirleyiniz (=0.05 )

Says belli olan anaktleden hareketle

N= 600
600 x 1.96 x 0.5 x 0.5
n 400,67
p= 0.50 0.05 x 600 1 1.96 x 0.5 x 0.5

q= 0.50 n 401

t= 1.96

e= 0.05

n= ?

Yukardaki forml gven aral yntemine gre de sadeletirilip kullanlmaktadr.

Teknik bir konu olan ve merkezi limit teoremine gre hesaplamalar yaplan formllerin nasl
elde edildii ile ilgili bilgilendirme yaplmayacaktr. Ancak aada yer verilen forml ile
yukardaki formller, zellikle 10 bin ve zeri anaktle byklklerinde birbirlerine yakn
sonular vermektedirler.

Tm bu nedenlerden dolay uygulamada en yaygn kullanlan rnekleme forml u

ekilde sadeletirmek mmkndr:

(1 )
n
e / Z 2
rnek bykl saptandktan sonra bunun anaktle iindeki orannn % 5den byk
olup olmad saptanmaldr.

n / N 0.05
ayet oran % 5den bykse hesaplanan rnek bykl dzeltme faktr ile
arplarak kltlmelidir.

Nn
N 1

191

Anaktle varyansnn bilinemedii veya aratrmac tarafndan tahmin edilemedii

durumlarda, aratrmacnn max. varyans verecek olaslk dalmn kabul ederek ilem
yapmas gerekir. Bunun iin yukardaki formlde deeri yerine 0,5 ve (1- ) deeri yerine
de 0,5 deeri kullanlr.

RNEK

rnein, anaktlenin 1 milyon kii olduu bir toplulukta yaplacak aratrmann

sonularnn %99 gven aralnda olmas istenmektedir.

Hata paynn %2 olmas iin gereken rnek bykl u ekilde hesaplanacaktr.

0.5x0.5
n 4160
(0.02 / 2.58) 2

Nn
ve deer dzeltme faktr ( N 1 ), ile dzeltilerse;

1000000 4160
4160 4143
1000000 1

olarak bulunur.

192

Uygulamalar

SMS OYLAMALARI HALKIN KANAATN NE KADAR YANSITMAKTADIR?

Artk gndelik yaamn vazgeilmezi hline geldii sylenebilecek alkanlklardan

birisi cep telefonu kullanmak. Televizyon programlarnda gerekletiren oylamalara cep
telefonundan gnderilen ksa mesajla katlmak da gelimekte olan moda akmlardan birisi.
Peki, bu oylamalar halkn dncelerini yanstmakta ne kadar baarl? Kamuoyu aratrmalar
ile karlatrldnda bu oylamalar hangi farkl niteliklere sahip? Bu oylamalarn geerlii ve
gvenirlii ne kadar?

ki Tip Oylama

Televizyon programlarnda genel olarak iki tipte oylama dikkati ekmektedir.

Bunlardan ilki herhangi bir konu ya da gr hakkndaki oylamalar. kincisi ise bir konudaki
adaylara ynelik oylamalar. Oylamalarn bir ksmnda izleyenler oy saylarn ekrandan ak
bir biimde takip edebilmektedir. Bir ksmnda ise belirli bir srenin sonunda oylama sonucu
ilan edilmektedir. Cep telefonlar ile ksa mesaj ya da SMS gndermek suretiyle oylamaya
katlanlar bunun karlnda belirli bir cret demektedir. Bu cret bir SMS gnderim bedeli
ya da daha fazlas da olabilmektedir.

Aslnda SMS oylamalar; o program izleyen, cep telefonu sahibi olan, nasl SMS
gndereceini bilen ve sonunda belirli bir bedeli deyerek duyarlln dile getirme istei
duyanlarn kanaatleri dorultusunda gnderdikleri SMS saysn yanstmaktadr.

Onlar dnda kalan; yani o program izlemeyenlerin, izleyip duyarllk

gstermeyenlerin, cep telefonuna sahip olmayanlarn, cep telefonunu olup SMS gndermeyi
bilmeyenlerin ya da SMS bedelini fazla ya da pahal bulanlarn kanaatleri konusunda herhangi
bir fikir vermemektedir.

Dolaysyla bu oylamalar "kamuoyunun ya da halkn nabz" eklinde yorumlamak,

halk bunu istiyor ya da halk en ok bunu beeniyor eklinde ifade etmek hi de anlaml
deildir. nk oy gnderenlerin halk temsil ettii iddias, halk temsil etmedii iddiasnn
yannda hi de gl bir iddia deildir. Aynen, u anda 70 milyon bizi izliyor iddias gibi

Ayrca oylama sonucunu "katlan kii" says olarak sunmak ya da "u kadar kii u
gr savunuyor" eklinde yorumlamak da yanltr. nk elde edilen rakam SMS oylarnn
saysdr ve ka kiinin ayn telefon numarasndan ka SMS gnderdiine ilikin bir
deerlendirmeyi yanstmamaktadr.

Kaynak: Erkan Yksel, http://medyavehabercilik.blogspot.com.tr/2013/11/sms-oylamalari-

halkin-kanaatini-ne.html, Eriim Tarihi: 25.06.2014

193

Uygulama Sorular

1. rnekleme ynteminde kapsama hatasn en aza indirmek iin neler

yaplabilir?

2. Kamuoyu yoklamalarnda, anaktleyi temsil edebilecek ideal rneklemeye

nasl ulalabilir? Tartnz.

194

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde rneklemenin ne olduu, amalar ve iletme aratrmalar iin nemi

detaylca incelenmitir.

rnekleme srecinde yararlanlan rnekleme yntemlerinin neler olduu karlatrmal

olarak ele alnmtr.

rneklem bykl belirlemesinde kullanlacak yntemlere ksaca yer verilerek

rnekler zerinden hesaplamalar gsterilmitir.

195

Blm Sorular

1. Bir aratrmada tanm erevesinde yer alan tm birimlerin oluturduu kmeye

ne ad verilir?

a. Parametre

b. Gzlem birimi

c. Anaktle

d. rneklem

e. rnekleme

2. Aadakilerden hangisi tesadfi olmayan rnekleme yntemlerinden birisi

deildir?

a. Kolayda rnekleme

b. Kme rneklemesi

c. Kartopu rneklemesi

d. Kota rneklemesi

e. Yargsal rnekleme

3. Aadakilerden hangisi olasla dayal rnekleme tekniklerinden birisi

deildir?

a. Sistematik rnekleme

b. Tabakal rnekleme

c. Kme rneklemesi

d. Kartopu rnekleme

e. Basit tesadfi rnekleme

4. Belli bir rneklem byklne ulamada, anaktledeki her birimin rnekleme

girebilme olaslnn belli, bamsz ve birbirine eit olmas durumuna ne ad verilir?

a. Birim

b. rneklem

c. Gzlem birimi
196

d. Yanszlk

e. rnekleme

5. rneklem byklyle rneklem hatas arasnda ne tr bir iliki vardr?

a. liki yoktur.

b. rneklem kkse rneklem hatas da kktr.

c. rneklem bykse rneklem hatas da byktr.

d. rneklem bykl arttka rneklem hatas da artar.

e. rneklem bykl arttka rneklem hatas da azalr.

6. rnekleme ne demektir ve nemi nedir?

7. Aratrmac rnekleme veya tamsaym yapmaya nasl karar alr? nemli

noktalar aklaynz.

8. Anaktlenin tamam zerinde aratrma yapmak yerine rneklem almann

gerekeleri nelerdir? Tartnz?

9. Temel rnekleme yntemlerini avantaj ve dezavantajlar asndan

karlatrnz. letme aratrmalarnda kullanmlar asndan nemlerini tartnz.

10. Tabakal rnekleme nedir? Niin tabakalama yapma gerei vardr? Kme
rneklemesi ile farklarn ksaca aklaynz.

Cevaplar

1) c, 2) b, 3) d, 4) d, 5) e

197

9. LEKLEME VE LEK TRLER

198

Bu Blmde Neler reneceiz?

9. LEKLEME VE LEK TRLER

9.1. lme, lekleme ve lmenin nemi

9.2. Temel lm Seviyeleri

9.2.1. Snflama (Nominal) lek/lm

9.2.2. Sralama (Ordinal) lek/lm

9.2.3. Aralkl (Interval) lek/lm

9.2.4. Oransal (Rasyo) lek/lm

9.3. lek Trleri

9.3.1. Srekli lekler

9.3.2. Tekli lekler

9.3.3. oklu lekler

9.4. leklerde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

199

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. lme ve lekleme karvramlarn karlatrarak aklaynz?

2. Temel lm seviyeleri nelerdir? rnek yardmyla aklaynz.

3. letme aratrmalarnda kullanlan zel lekler nelerdir? Kyaslayarak

inceleyiniz.

200

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
letme aratrmalarnda
Konu ile ilgili okuma ve
lme, lekleme ve lme ve lekleme
aratrma yapmak vastasyla
lmenin nemi kavramlar hakknda bilgi
elde edilir.
sahibi olunmasn salamak

lgili kavramlar, sreler ve

lmede kullanlan temel eitli rnekler hakknda
Temel lm seviyeleri
lm seviyelerini kavramak aratrma ve tartma yolu
ile elde edilecektir.

letme aratrmalarnda Konu ile ilgili okuma ve

lek trleri kullanlan zel lek trleri aratrma yapmak vastasyla
hakknda bilgi edinebilmek elde edilir.

201

Anahtar Kavramlar

lme

lekleme

lek

Temel lm seviyeleri

Metrik olmayan (nonparametrik) lekler

Snflandrma (nominal) lek/lm

Sralama (ordinal) lek/lm

Metrik lekler

Eit aralkl (nterval) lek/lm

Oransal (rasyo) lek/lm

Srekli lekler

Tekli lekler

Kategorili lekler

Sralama lekleri

Sabit-toplam lekler

Grafiksel/ekilsel lekler

kili-karlatrmal lekler

oklu lekler

Likert tipi lek

Semantik farkllklar lei

Yn (stapel) lei

202

Giri

Bilimsel aratrmalarda bilimselliin temel art aratrlan kavramlar, konular veya

deikenlerin llebilir olmasdr. Somut deikenlerin lm kolaydr, ancak deikenler
soyutlatka lmleri glemektedir.

Bu blmn amac sosyal bilimlerdeki bireylerden tutum ve davranlarnn llmesine

bal olarak elde edilecek psikolojik verilerle ilgili lme ve lekleme sorunlarn tartmaktr.

Bu nedenle nce lek trleri ve bu trlerin zellikleri ve varsaymlar incelenecektir.

Sonra eitli lekler ve analiz teknikleri ze-rinde ksaca durulacaktr.

203

9.1. lme, lekleme ve lmenin nemi

lme, herhangi bir nitelii gzlemek ve gzlem sonucunda nceden tespit edilen
belirli kurallara gre nesnelerin ve kiilerin zelliklerine saylar ve semboller atamaktr.
zerinde altmz zellii lebiliyor ve saysal olarak ifade edebiliyorsak, onlar bilimsel
bir ekilde deerlendirebilir ve aklayabiliriz.

Aratrma srelerinde nesneleri deil, zelliklerini leriz. Aratrmalarda, rakamlar

genellikle bir-iki durumdan tr atanr:

1. Rakamlar istatistiksel analizlere ve bilgi elde etmeye izin verir.

2. Rakamlar lekleme kurallar ve sonularnn evrensel paylamn kolaylatrr.

lekleme lmn bir uzants olarak kabul edilebilir. Nesneleri leklendirerek bir
btne evirmeye yarar. lekleme yer alan llm objelere gre srekliliin var edilmesini
barndrr.

rnein; 1 den 100 e kadar olan tutum leini dnelim. Her bir katlmc 1 den 100
e kadar numaralandrlr, 1= Fazlasyla tercih edilmeyen ve 100= iddetle beenilen. lm,
her bir katlmcya 1 den 100e kadar doru say atanmasdr. lekleme, katlmclarn
departmanl maazalara kar tutumlarna gre srekli olarak yerletirilmesi srecidir.

lekler ise, cevaplayclarn belli veriler baz alnarak snflandrldklar ara veya
mekanizmalardr.

Psikoloji dalnda gelitirilmi olan; kiilerin inan, tutum, fikir, beklenti ve eilimlerini
lme amal kullanlan analiz teknikleri ve lekler iletme aratrmalarnda da yaygn olarak
kullanlmaya balanmtr.

Ya, cinsiyet, gelir durumu gibi deikenlerin rakamsal ifadesi mmknken, tutumlar,
deerler ve alglar gibi sosyal bilimlere inceleme konusu olan deikenlere deer atfetmek
kolay deildir. Bu deikenlere atfedilen deerler cevaplaycnn sbjektif deerlendirmesine
bal olduundan, yaplacak deerlendirmeler mutlak objektiflikten uzak olacaktr.

lmenin iki yarar bulunmaktadr:

Sonular daha verimli bir ekilde zetlenebilir.

Saysal deerler alan verilerin eitli istatistiksel ve matematiksel teknikler

kullanlarak deitirilmesini mmkn klar.

Gerek hayat ve simgeler arasndaki dnm olanaklarna gre eitli lekler

gelitirilmitir. Bu leklerin incelenmesi nitel (kalitatif) bilgilerin nicel (saysal) bilgilere ne
lde dntrlebileceini belirlemek asndan gereklidir. Bir baka yarar ise;
aratrmacnn ilgili veri analizinde hangi istatistiksel analiz tekniklerini kullanabileceinin
belirlenmesidir.

204

leimizin tipi, veri analizi yaptmzda, hangi istatistik testini kullanp hangilerini
kullanmayacamz da belirler. Bu lein snrll olarak kabul edilir.

lekleri anlamak ok nemlidir. nk en ok yaplan hatalardan biri de, leklerin

karakterleri anlalmad iin, istatistiin temel kurallarn ineyen uygulamalar yaplmasdr.
rnein; snflamal (nominal) lekle regresyon analizi yaplamaz. Bilgisayar bunu yapar ve
sonu da verir fakat bu sonu istatistiin temel ilkesi inenerek elde edilen bir sonu
olmaktadr.

9.2. Temel lm Seviyeleri

Sosyal bilimler aratrmasnda, lme birbiri zerine kurulmu 4 seviyeye sahiptir.
Aratrmac, aratrma tasarmnn zelliine gre, bu lme seviyelerinden bir veya birkan
kullanabilir. Her seviye bir lme biimidir. Her seviye kendine zg karakterlere sahip olan
bir lektir.

lekleme ve lm srecinde kullanlan lekler lm seviyeleri asndan temel

olarak drt tre ayrlmtr. Bu drt tr de kendi iinde metrik olmayan ve metrik lekler olarak
iki snfta toplanmtr. . Bunlar istatistiksel olarak en gszden en glye doru yle
sralanabilir:

Metrik olmayan (nonparametrik) lekler:

1. Snflandrma (Nominal) lek/lm

2. Sralama (Ordinal) lek/lm

Metrik lekler:

1. Eit Aralkl (Interval) lek/lm

2. Oransal (Rasyo) lek/lm

Sz konusu her lein beraberinde getirdii snrllklar vardr ve bu snrn tesine

geilmemesi gerekir. Her lein snr her lein ltdr. lek trleri ile ilgili tanm ve
rnekler Tablo 8.1 de sunulmaktadr.

205

Tablo 8.1: lek Trleri

llen
lek Tanm rnek Deiken
Tr
Bireylerin belli bir zellie gre snflan- - Cinsiyet
Snflandrma Kategorik
drlmasdr. - Meslekler
- renim
Bireylerin belli bir zellie gre
Sralama durumu Kategorik
sralandrlmasdr.
- nem derecesi
Belirlenen bir balang noktasnn
- Scaklk
zerinde veya altnda, ayn arala sahip
Aralk - Zeka/baar Srekli
iki deer arasndaki farkn birbirine eit
puan
olduu lektir.
Aralk leine ilikin zelliklere sahip - Snf mevcudu
Oran olan fakat sfr noktasnn gerek olduu - Aylk gelir Srekli
(yokluk bildirdii) lektir. - Arlk

9.2.1. Snflama (Nominal) lek/lm

Nesnelerin sadece gruplandrld bir lme seviyesidir. Nominal lek en az kstl ve
en gsz lektir. Bu lekte llm saylarn anlam yalnzca temsil ettikleri birey, olay
veya durumlar tanmlamalardr. Saylar sadece etiket veya sembol olarak varsaymsal bir
ekilde tanmlar ve snflandrr.

Nominal lekte numaralar, ilikilendirildikleri objelerin zelliklerini ifade etmezler,

sadece snflandrma iin verilmilerdir. Belli bir gruba ait olup olmamay gsterir. Bu lekte
llen veriler zerinde hibir aritmetik ilem yaplamaz, yaplsa da elde edilen sonu
anlamszdr.

Nesnelere verilen saylarn saysal anlamlar yoktur ve miktar belirtmezler. rnek olarak
gz rengi (mavi, yeil.), cinsiyet (kadn, erkek), illere gre kod numaras verilmesi gibi
durumlar verebiliriz.

Bu kstl lekte llm verilere istatistiki teknikler uygulanma olana ok snrldr.

Ancak metrik olmayan (nonparametrik) tekniklerden bir ksm snflamal (nominal) lekte
llm verilere uygulanabilir.

Geleneksel ortalama lleri (rnein; aritmetik ortalama) veya dalma llerini

(rnein; standart sapmay) bu tr veriler nda hesaplamak olanakszdr. Nominal lekte
llm verilerden mod hesaplanabilir, kontenjans testleri, ki-kare analizleri ve baz
nonparametrik testler uygulanabilir.

Nominal lek tipine rnekler:

Cinsiyet -> ( ) Erkek ( ) Kadn

206

Medeni Haliniz -> ( ) Bekr ( ) Evli ( ) Boanm

9.2.2. Sralama (Ordinal) lek/lm

Sralama (Ordinal) lei, nominal lekten daha gl bir lektir. Bu lein esas
nitelii, bir sralama lei olmasdr. Ordinal lekte llm veriler belli bir ynde, belirli
bir nitelik itibariyle bireylerin veya objelerin srasn gsterir. Sral lek, iki nesneyi
kyaslarken, birinin dierine gre daha fazla veya daha az olma durumunu ifade edebilir.

Bir zellie en az sahip olandan en ok sahip olana ya da en ok sahip olandan en az

sahip olana doru bir sralama yapmak mmkndr. Yani bir nesnenin belirli bir zellii az m
yoksa ok mu tadn sylemek mmkndr.

Ordinal lekte llm verilere rnek olarak gnlk gazeteleri tercih derecesine gre
sralayabiliriz. En fazla tercih edilen A gazetesine 1, ikinci tercih edilen gazeteye 2, ninci srada
tercih edilen gazeteye n saysn verirsek gazetelerin tercih edilirliklerine gre ordinal
sralamalarn elde ederiz. Bunu da aadaki eitsizlikler sistemi ile ifade ederiz:

1>2>3>..>n

Ordinal lekte llm objeler arasnda belirlenen nitelik (bu rnekte gazete tercih
sras) itibariyle ne kadarlk bir fark bulunduunu saysal olarak saptama olana yoktur.

Nominal lekte llm verilerden daha fazla bilgi verir, ancak saylarn eitlii
koullar aynen nominal lekte olduu gibidir.

9.2.3. Aralkl (Interval) lek/lm

Saysal olarak eit aralklarn eit mesafeleri temsil ettii bir lek olup nesnelerin
sralanmasnda kullanlmaktadr. Aralkl lekte nesneler eit mesafelerde temsil edilerek
sralanr. Sral lekteki tm bilgiler burada da geerlidir. Fakat bu lekte objeler arasndaki
farklar kyaslanabilir durumdadr. 1 ile 2 arasndaki mesafe ile 4 ile 5 arasndaki mesafe eittir.

Aralkl lekte llm verilere birok istatistik teknik uygulanabildiinden bu lek

ok nemlidir. Aralkl lee gemekle srasal anlamda saysal olan bir lee geilmi olunur.
Aralkl lein en nemli nitelikleri, balang noktasnn gelii gzel seilmi olmasna karn
l biriminin sabit olmasdr.

Sfr noktas sabit olmad iin balang noktas grecelidir. Burada sfr noktas
saysallatrmay kolaylatran bir balang noktasdr, doal ya da mutlak sfr noktas
deildir. rnein hava scakl 0 derecedir dendiinde buradaki sfr gerek deildir, nk
hava scaklnn olmad sylenemez.

9.2.4. Oransal (Rasyo) lek/lm

Oransal lek, daha nce dier lein tm zelliklerini tar ve ek olarak da mutlak
0 noktasna sahiptir. Bylece nesneleri tanmlayabilir, snflandrabilir, sralayabilir ve
mesafelerini veya farklarn karlatrabiliriz.

207

Oransal lek ilk lekten daha gl bir lektir. Oransal lein en nemli
nitelikleri, balang sfr noktasnn olmas ve l biriminin deimez olmasdr. Oransal
lek zerinde llm objeler veya noktalar birbirinin kat olarak ifade edilebilir. Boy, kilo,
ya ve yllk kazan gibi zellikler buna rnektir.

Oransal lek zerinde llm verilere tm aritmetik ilemler ve pozitif oransal

dnmler uygulanabilir. rnek olarak; arlk ls kg veya uzunluk ls olarak metre
verilebilir. Bu leklerin balang noktalar objektif ve deimezdir.

Oransal lek trnn iletme aratrmalarnda da kullanlmas mmkndr. rnein;

A rnnden 100, B rnnden 50 adet satld veya A Bnin 2 kat sat hacmine sahiptir gibi
durumlarda biri dierinin kat olarak ifade edilebildii iin oransal lek sz konusudur.

9.3. lek Trleri

letme aratrmalarnda kullanlan lekleri 3 balkta ele almak mmkndr. Bu
snflandrmalar aada detayl olarak aklanmaktadr:

ekil 8.2: lek Trlerinin Snflandrlmas

208

9.3.1. Srekli lekler

Cevaplaycnn iki u arasnda uzanmakta olan bir izgi zerindeki uygun bir yere iaret
koymas beklenmektedir. Deerlendirme aamasnda aratrmac cevap izgisini gereken
sayda arala bler ve cevaplaycnn cevabn rakamsal olarak ortaya koyar.

Oluturulmas kolay fakat skorlarn belirlenmesi zor ve gvenilir deildir.

9.3.2. Tekli lekler

Tek madde veya sorudan ibaret olan lekleri ifade etmektedir. Farkl kategorilerde ele
almak mmkndr. Bunlar;

Kategorili lekler: Cevap seenekleri kategoriler hlinde verilmektedir.

Kategoriler arasnda akma olmamaldr yani her cevaplayc sadece bir seenee ait
olmaldr.

Sralama lekleri: Cevaplayclara inceleme konusuyla ilgili zellikler listesi

verilir ve onlardan listedeki zellikleri tercih, nem sras veya baka bir lte gre sralamas
istenir.

Sabit-Toplam lekler: Cevaplayclarn, kendilerine verilen 100 tam puann

nem derecesi veya holanma seviyesine gre listede verilen zelliklere datlmas istenir.
Verilen puanlarn toplam tam olarak 100 olmak durumundadr.

Grafiksel/ekilsel lekler: zellikle okuma yazma bilmeyen ve kk

ocuklar zerinde yaplan bu anketlerde cevaplar kelime hlinde deil ekiller ve skelerle
verilmektedir.

kili-karlatrmal lekler: Cevaplayclardan kendilerine sunulan ikililer

arasnda seim yapmas istenmektedir.

9.3.3. oklu lekler

Birden ok maddeden meydana gelen ve maddelerin ayn lee gre deerlendirildii
leklere denir.

Tek boyutlu olarak llmesi mmkn olmayan ok boyutlu kavramlarn llmesinde

kullanlmaktadr. letme aratrmalarnda en yaygn olarak kullanlan trleri ise Likert lei
ve Semantik farkllklar leidir.

9.3.3.1. Likert Tipi lek

Cevaplayclara eitli yarglar ve ifadeler yneltilir ve bu yarglara katlp katlmama
derecelerini belirtmeleri istenir. Likert tipi leklerde cevaplar katlyorum-katlmyorum
eklindedir.

Aada likert tipi lek iin bir rnek yer almaktadr.

209

Tablo 8.4: Likert Tipi lek rnei

Ne katlyorum Ne
Katlmyorum

Katlmyorum

Katlmyorum
Katlyorum

Katlyorum
Kesinlikle

Kesinlikle
(1) (2) (3) (4) (5)
X yksek kalitede rn satar X
Xin maaza ii hizmeti
X
zayftr
Xte alveri etmeyi
X
seviyorum

Sosyal bilimlerde en yaygn kullanlan lek tipi likert tipi leklerdir. Daha ok
kiilerin tutum ve eilimlerini lme amal kullanlr. En nemli dezavantaj ise doldurma iin
gerekli srenin uzunluudur.

Kategori says olarak 5,7,9 ve 11li olabilir. Sosyal bilimlerde kullanm asndan en
sk kullanlan 5li olandr.

Analiz, e bana tek tek (profil analizi) veya toplam (toplam alnm) puan olarak
hesaplanabilir. Toplam puana eriirken, kategoride negatif ifadelere iaret eden kategorilerin
lek tersine evrilerek puanlandrlmas gerekir.

Likert tipi leklerde nemli olan baz noktalar unlardr:

Yarglar kesinlik tar.

Olumlu veya olumsuz olabilirler.

Olumsuz yarglara verilen cevaplar doru noktaya getirmek iin (5-n+1)

forml kullanlr.

Bu lekten bir baka yararlanma yeri, lei aratrma n almalarnda kullanarak

yksek ve dk (toplam) deerli cevaplayclar birbirlerinden en iyi ayran yarglar
saptamaktr. Bylece yksek ve dk toplam deerli cevaplayclar birbirlerinden en iyi
ayran yarglar seilerek esas aratrmada kullanlr.

Son olarak aratrmaclar arasnda likert tipi lee, lm seviyeleri asndan eitli
eletiriler getirildii grlmektedir. Likert tipi lekteki katlm seviyeleri ayrmnn daha ok
sralama (ordinal) lek trne uyduu ve bu nedenle Likert tipi leklerden elde edilen verilere

210

parametrik analizlerin yaplamayaca ncelikle dile getirilen eletiridir. Bu zellikle temel ve

saysal bilimlerle uraan aratrmaclar tarafndan belirtilmektedir.

Ancak sosyal bilimlerde likert tipi lekleri kullanan aratrmaclarn bir blm, likert
leindeki kategori yapsnn sralama yerine eit aralkl lek tipine uygun olduunu ve bu
nedenle parametrik analizlerin uygulanabileceini belirtmektedir.

Burada, Kesinlikle katlmyorum (1) ile kesinlikle katlyorum (5) arasnda deien
5li likert lei ele alndnda, her bir derece iin verilen saysal deerin okuyucu iin eit
yorumlanmas sz konusu olabilecei sylenmektedir.

Dier taraftan, kesinlikle katlmyorum (1) ile katlmyorum (2) diyen kiilerin
dnceleri arasndaki farkn, kesinlikle katlyorum (5) ile katlyorum (4) diyen kiilerin
dnceleri arasndaki fark ile saysal olarak eit olsa bile dnsel/psikolojik olarak eit
olamayaca da savunulmakta, bu sebeple bu lein aralk lei varsaylamayaca
sylenmektedir.

Buna karn bu tipteki leklerin aralk lei olduu varsaymna dayal olarak yaplan
almalarda ciddi bir hata ile karlalmad, ortaya kan kk hatalarn daha gl, daha
duyarl, daha gelimi ve daha anlalr yorumlarn yaplabildii istatistik tekniklerin
kullanlmas ile dengelendii belirtilmektedir.

9.3.3.2. Semantik Farkllklar lei

Cevaplaycnn ilgili konudaki tutumunun younluk ve ieriinin derecesini ortaya
koymaya yarayan bir lektir. Bu, cevaplaycnn ilgili konu hakkndaki tutumunun belirli
nitelikler itibariyle saptanmas ile elde edilir.

Bu lek ile eit aralk seviyesinde lm yapmak amalanmaktadr. Her nitelik iin 7
aralkl bir lek oluturulur ve bu lein ilgili bir ucunda en olumlu yarg dier ucunda ise en
olumsuz yarg yer alr. Aralklarn eit olarak 1-7 eklinde veya -3-+3 eklinde
leklendirilebilmesi mmkndr.

ncelenen nesnelere ait eitli zelliklere ilikin nitelendirmeler/sfatlar zt kutuplara

gelecek ekilde yedi noktal bir doru zerine yerletirilmitir. Cevaplayc kendine uygun bir
seviyeye iaret koyarak cevaplandrma yapmaktadr.

211

Tablo 8.4: Semantik Farkllklar lek rnei

Kaba :---:---:---:---:---:---:---: Hassas

Uyarlabilir :---:---:---:---:---:---:---: Serinkanl

Rahatsz :---:---:---:---:---:---:---: Rahat

Dominant :---:---:---:---:---:---:---: taatkr

Tutumlu :---:---:---:---:---:---:---: Msamahal

Ho :---:---:---:---:---:---:---: Ho olmayan

Gncel :---:---:---:---:---:---:---: Eskimi

Organize olmu :---:---:---:---:---:---:---: Organize olmam

Rasyonel :---:---:---:---:---:---:---: Duygusal

Taze :---:---:---:---:---:---:---: Olgun

Resmi :---:---:---:---:---:---:---: Gayri resmi

Kompleks :---:---:---:---:---:---:---: Basit

Renksiz :---:---:---:---:---:---:---: Renkli

Mtevaz :---:---:---:---:---:---:---: Kibirli

Negatif sfat veya ibare bazen lein solunda, bazen de sanda yer alr. Bu durum
baz cevaplayclarn eilimlerini kontrol etmek iin yaplmaktadr. zellikle ok olumlu veya
ok negatif olan tutumlarn sa veya sol tarafta yer almasna bal olarak, cevaplayclarn olas
sfatlar okumadan iaretleme yapmasn tespit etmek iin kullanlabilir.

Semantik farkllklar lei kullanlarak elde edilen yantlarn her boyut itibariyle
ortalamalar hesaplanarak bu deerler ematik olarak gsterilebilir. Bylece eitli boyutlardaki
ortalama deerler birbirleriyle birletirilerek ilgili objenin profili kartlabilir.

212

9.3.3.3. Yn (Stapel) lei

Yn (stapel) lei, -5 ten + 5 kadar ntr (0) noktas olmakszn numaralandrlm 10
kategoriden oluan dereceleme leidir. Bu lek genelde dikey olarak sunulur. letme
aratrmalarnda ok yaygn kullanlmamaktadr.

Nesnelerin tek bir kritere gre derecelenmesini salamaktadr. Konuya ilikin tutumun
ayn anda hem ynn hem de iddetini lebilmek mmkndr. Sadece 1 tane sfat
kullanlmaktadr.

Aada rnek kullanm yer almaktadr:

Tablo 8.5: Yn (Stapel) lei rnei

X MARKA

+5 +5

+4 +4

+3 +3

+2 +2 X

+1 +1

Yksek Kalite Zayf Hizmet

-1 -1

-2 -2

-3 -3

-4 X -4

-5 -5

Yn (stapel) lek kullanlarak edinilen veriler semantik farkllklar verilerle ayn

yntemle analiz edilir.

213

9.4. leklerde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

Kategori says; lekte kullanlan kategori says arttka incelenen konuya
ilikin olarak gruplar arasndaki farkllklarn ayrt edilmesi kolaylamaktadr ancak kategori
says arttka cevaplayclarn kategoriler aras ayrm yapmas zorlamaktadr. Dolaysyla bu
iki hususun dikkate alnmas nemlidir.

leklerde denge; Olumlu ve olumsuz kategorilerin birbirine eit olduu

leklere dengeli lek, aksi takdirde dengesiz lek ad verilmektedir.

Tek veya ift sayda kategori; aratrmac cevaplayclarn kararsz olma

durumunda uzaklatrmak istiyorsa veya taraf olmaya zorlamak istiyorsa ift sayda kategori
ieren lekler kullanabilir. Tek sayda lekler tarafsz ve kararsz seeneini temsil eder.

Zorlanm veya zorlanmam lek; aratrmac bilerek fikrim yok seeneini

cevap alternatifleri arasnda vermemise bu lee zorlanm lek, aksi hlde zorlanmam
lek denir.

Kategorilerin yaps ve yazl gsterimi; lek kategorilerinin saysal, kelime

veya resimsel olarak gsterilmesi mmkndr. lekte yer alan kategorileri kelime olarak verip
vermeyeceine karar vermelidir.

lein fiziksel formu; kategoriler yatay dikey olarak sralanabilir veya

kutucuklar, satrlar, srekli izgiler, pozitif/negatif deerler eklinde de ifade edilebilir.

214

Uygulamalar

KOZMETKLER YAAM KALTESN ARTTIRIYOR

Kozmetikler yaam kalitesini arttrr m? Bilimsel aratrma sonularna gre bu

sorunun cevab, evet. Kozmetikle bilim birleerek ortaya pratik sonular kyor ve biz
tketiciler de hayat kalitemizin arttnn ayrdna varyoruz!

Peki nasl?

Bilimciler bir ilki gerekletirdi ve kozmetik rnlerin kresel boyutta insanlarn iyi
hissetmesine nasl katkda bulunduunu aratrd. Bu aratrmaya girien bilim insanlarnn ilk
yapt ey bir lek gelitirmek oldu. BeautyQol ad verilen lein amac kozmetik rnleri
ve iyi bir fiziksel grnmn hayat kalitesi zerindeki etkisini lmekti.

Archives of Dermatology (JAMA Network USA) dergisinde yaynlanan aratrma

sonularna gre kozmetik rnler ve iyi bir d grn kiinin hayat kalitesini belirgin bir
ekilde arttryor.

Byle bir aratrma nasl yaplmtr dersiniz?

nce yukarda belirttiim gibi hayat kalitesini lmeye yarayan bir lek gelitirildi. Bu
lek Fransa, ngiltere, Almanya, spanya, talya, sve, Rusya, Amerika Birleik Devletleri,
Brezilya, Japonya, Hindistan, in ve Gney Afrikada yaayan 3231 kii zerinde denendi.
Bylece lein gerekten alp almad, geerlii ve gvenirlii kantland.

lek; sosyal hayat, zgven, duygudurum, enerji ve ekicilik konularnda

katlmclarn verdii cevaplar deerlendirmekte kullanld.

Takdir edersiniz ki fiziksel grnn z gveni arttrd ve ruhsal durumu iyiletirdii

antik alardan beri bilinir ancak bunun doruluu bilimsel bir almayla ilk kez kantland.
Hlihazrda toplanan veriler pigmenter bozukluklar, kamuflaj, yal cilt, sa boyas ve makyaj
ierikli birka pilot almada kullanlm durumda.

Aratrmaclarn aklamalarna gre kozmetik rnlerin hayatmzdaki yerini bilimsel

tarihe kazyan BeautyQol isimli lek altn standart olarak literatre gemi durumda. Yine
aratrmaclara gre bu lek sayesinde kiilerin genel salk durumunda [kozmetie bal]
deime olup olmad ve hangi boyutlarda dzelme grld de llebilecek.

Altn standart olarak tanmlanan yeni lek BeautyQol baka lkelerde de denenmek
suretiyle kltrel farkllklarn kozmetik kullanm zerindeki etkileri llecek. Bylece
aratrmaclar kozmetik rnlerini kresel anlamda bilimle buluturmaya devam edecekler.
Deien zamanlar her eyi deitiriyor, bu deiiklikleri alglayamayan irketler, zaten artk
ksalm olan irket yaamn herkesten nce kepenk kapatarak tamamlyor.

215

Kaynak: Tufan Karaca, http://www.fuzyonblog.com/2012/11/21/kozmetikler-yasam-

kalitesini-arttiriyor/, Eriim Tarihi: 05.08.2014

216

Uygulama Sorular

1. Yukarda bahsedilen lek trn ve lme seviyesini, temel lek yaplarn

dikkate alarak snflandrmak mmkn mdr? Tartnz.

2. lek gelitirmek iin dikkat edilmesi gereken noktalar nelerdir? Aratrnz.

217

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde iletme aratrmalarnda lme ve lekleme kavramlarnn ne olduu

aklanmtr. lmenin nemine vurgu yaplarak, temel lm seviyelerinin aklamalarna
yer verilmitir.

letme aratrmalarnda ska kullanlmalar asndan Likert tipi lek ile Semantik
farkllklar leklerinin karlatrmal stnlklerine yer verilmitir.

218

Blm Sorular

1. Objelere ya da bireylere herhangi bir zellie sahip olu miktarlarn belirtmek

amacyla say veya sembolle deer verme ilemidir

Yukarda tanmlanan kavram, aadaki seeneklerden hangisinde doru olarak

verilmitir?

a. lme

b. lm

c. Deerlendirme

d. lme ve deerlendirme

e. lt

2. Aadakilerden hangisi lmenin fonksiyonlarndan deildir?

a. Daha duyarl olmay salar.

b. Daha kesin veriler oluturur.

c. Deerlendirmeye olanak salar.

d. lme aracn denemeyi salar.

e. Performans saysallatrr.

3. Mutlak sfr noktasnn bulunduu lek tr aadakilerden hangisidir?

a. Snflama

b. Oran

c. Aralk

d. Sralama

e. Dereceleme

4. Aadakilerden hangisi, bir snflama lei verisi deildir?

a. Eitim durumu

b. Kiinin alp almamas

c. Alveri yaplan maaza tr

219

d. Cinsiyet

e. Medeni durum

5. alma ylnz? [ ] 1-5 [ ] 6-10 [ ] 11-15 [ ] 16-20 [ ] 21 ve zeri

Yukardaki soru aadaki anket sorusu trlerinden hangisine bir rnektir?

a. Liste

b. Kategori

c. Sralama

d. Nicelik

e. Oranlama

6. letme aratrmalarnda lme kavramnn nemini tartnz.

7. leklerde temel lm seviyeleri nelerdir? En gvenilir veriler hangi lek

yapsndan elde edilebilir? Tartnz

8. lek trlerini birbirleriyle karlatrarak ksaca aklaynz.

9. lek seiminde dikkat edilmesi gereken noktalar nelerdir? Her bir noktay
ksaca aklaynz.

10. Likert lei, semantik farkllklar lei ve stapel leini rnek vererek ksaca
aklaynz

Cevaplar

1) a, 2) d, 3) b, 4) a, 5) c

220

10. ANKET FORMU TASARIMI VE ARATIRMA SORULARININ

HAZIRLANMASI

221

Bu Blmde Neler reneceiz?

10. ANKET FORMU TASARIMI VE ARATIRMA SORULARININ

HAZIRLANMASI

10.1. Anket ve zellikleri

10.2. Anketin Genel Yaps

10.3. Anket Tasarm ve Oluturulmas

10.3.1. ncl Hususlar

10.3.2. Soru erii

10.3.3. Anketin Konuya Uygunluu ve Dili

10.3.4. Cevap Format Tipleri

10.3.5. Soru Dzeni

10.3.6. Soru Yerleimi

10.3.7. Anketin ntesti ve Yeniden Gzden Geirilmesi

10.3.8. Anketin Sunumu

222

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Anket formunun zellikileri ve genel yaps nasl olmaldr? Anlatnz.

2. Anket tasarm srecinde bulunan aamalar nelerdir? Aklaynz.

3. Anket formu hazrlarken nelere dikkat edilmelidir? Tartnz.

223

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei

Konu ile ilgili okuma ve

Anketin ne olduu ve
Anket ve zellikleri aratrma yapmak vastasyla
zelliklerini anlamak
elde edilir.

lgili kavramlar, sreler ve

Anketin genel yapsn eitli rnekler hakknda
Anketin genel yaps
kavramak aratrma ve tartma yolu
ile elde edilecektir.
Anket tasarm srecinin
lgili kavramlar, sreler ve
aamalarn ve dikkat
Anket tasarm ve eitli rnekler hakknda
edilmesi gereken noktalar
oluturulmas aratrma ve tartma yolu
kapsaml olarak ele
ile elde edilecektir.
alabilmek

224

Anahtar Kavramlar

Anket

Cevaplayc

Aratrmac

Anket yaps

Anket tasarm

Soru ierii

Soru birimi

Yant format tipleri

Soru dzeni

Soru yerleimi

Anketin ntesti

Anketin sunumu

225

Giri

Anket, cevaplayclardan bilgi almak iin formle edilmi ve ieriinde soru kmelerini
barndran formlardr.

Anket ksaca, bir projenin hedeflerini tamamlamada gerekli olan verilerin toplanmas
iin dzenlenen bir dizi sorulardan olumaktadr.

Anket ynteminde kullanlan formlarn hazrlanmasnda nemli olan hususlar

bulunmaktadr:

Bilgileri cevaplayclarn yantlayabilecei belirli soru kmelerine evirmesi

gerekir.

Anketin cevaplaycy grmeye katlm iin, i birlii iin ve grmenin

tamamlanmas iin tevik etmesi, motive etmesi ve cesaretlendirmesi gerekir.

Anket yantlama hatasn en aza indirmelidir.

Bu amala anket tasarm veri toplama iin son derece nem tamaktadr. Bu blmde
anket tasarmnda nemli noktalarn zerinde durulmaktadr.

226

10.1. Anket ve zellikleri

Anket ile toplanan verilerin doruluu iki tr iletiim srasnda oluan bozulmadan
byk lde etkilenmektedir, bu iletiim trleri:

Cevaplayc Aratrmac

ekil, anket yoluyla cevaplayc ve aratrmac arasnda oluan nemli konumu

gstermektedir. Ankete gerekli nemin verilmemesi bu iletiim aklarnda aksaklklara sebep
olacaktr.

10.2. Anketin Genel Yaps

Anketin ana blm u ekilde sralanabilir.

Tantm: Baarl olmak iin anketin tantm iki eyi baarmaldr.

(1) nandrc, ikna edici olmaldr

(2) Genellikle denekler rnee uygun olarak seilmelidir.

Anketin balama noktas kendini tantmadr. Birebir grmelerde, aratrmac kim

olduunu ve firmann almasn aklamaldr. Tantm alma konusunu belirtir. Eer bu
bire-bir bir inceleme ise, kiilerin gerekten o rnee ait olup olmadklar bilinmelidir.

Yap veya ierik: Yap veya ierik aratrma problemini zmek iin ihtiya
duyulan bilgiyi kapsayan sorulardan olumaktadr. Konularn alan gerekleri, bilgiyi, fikirleri
ve davranlar, gdleri ve mmkn gelecek davranlar kapsamaktadr. Sorular fikirleri ve
davranlar lmeyi dener. Gdlerin llmesinde, sonularn gvenirlii halen zor ve pheli
bir durumdur. Son olarak, mmkn gelecek davranlar vardr. Gelecek davrann kesin bir
ifadesi mmkn deildir. Kiiler genellikle planlarn tanmlamaya isteklidirler ancak bu
planlar ounlukla gerekletirme frsat bulamazlar.

Ana(Temel)Veri: Anketin son ksm ev halk ve bireyler hakkndaki balca

bilgidir. Bu hemen hemen daima ev halk nfusu, aile says, aile bireylerinin cinsiyeti, yalar
ve gelirleri gibi bilgileri ierir. Tipik olarak, genellikle deneklerin nfusunu kapsar ve yaam
stilleri ve psikolojisiyle ilgili sorular ierir.

Anketin bu blmnn amac vardr:

1. rnein seildii anaktle hakknda bilinen ve gvenilir istatistikler olduunda

bu veriler rnein temsilcileri zerinde bize kabaca bilgi verirler.

2. Alt gruplarn analizi yaplabilir. Cinsiyet ve ya gibi alt gruplarn cevaplarndaki

anahtar farkllklarn belirlenmesi iin bir metot-salayabilir.

3. Denein ad, adresi ve telefon numaras gibi tanmlayc bilgiler de vardr.

227

10.3. Anket Tasarm ve Oluturulmas

Anket tasarm ve oluumu aadaki aamalar iermektedir:

1. ncl hususlar

2. Soru ierii

3. Anketin konuya uygunluu ve dili

4. Yant format tipleri

5. Soru dzeni

6. Soru yerleimi

7. Anketin ntesti ve yeniden gzden geirilmesi

8. Anketin sunumu

10.3.1. ncl Hususlar

Bilginin eidine, incelenecek deneklerin zelliklerine ve inceleme yaplacak metodun
trne dikkat edilerek anketler oluturulmaldr. Bu unsur birbiriyle bamldr. Mantkl
cevaplar alabilmek iin denein konuyla ilgisi olmaldr ancak bu durumda mantkl bir tepki
verebilir.

Ankette aratrma amalarnda belirlenen tm veri talepleri listelenmeli ve dikkatle ilk

nce bir defa gzden geirilmelidir. Anketin veri toplamadan sonra nasl izelgelendii ile ilgili
raporlama nemlidir.

Bir anket tamamyla amacn gerektirdii kadar uzun olmaldr. Bundan baka, anketin
amac anket oluturulurken aklda kalmaldr ve her soru aratrma amalaryla balantl
olmaldr.

Bilginin doruluu denein isteine ve yeteneine baldr. Grmecinin amac

kardakinin ne sorduunu anlamas ve bunlara anlaml cevaplar vermesini salayacak sorular
sormaktr.

Hedef olarak bu sorulan yalnzca doru cevaplar verebilecek kiilere sormaldr.

Kardakinin cevap vermede istekli olmas her zaman verilen cevaplarn doru olduunu
gstermez.

10.3.2. Soru erii

Sorularn ieriine bakarken u sorular sorulmaldr:

Soru gerekli mi?

228

Eer soruya verilen cevap aratrma amalarn karlamaya katkda bulunmuyorsa, o

soru dlanmaldr.

Cevaplayc soruyu anlyor mu?

Sorunun dili grlen denein seviyesinde olmaldr.

Soru talep edilen bilgiyi ortaya karmada yeterli olacak m?

Sorular belirlenen bilgiyi ortaya koymada ok kt bir biimde ifade edilmi ve ya ok

belirsiz olabilir, rnein ne zaman alveri ettin? gibi.

Ayrca ayn soruyu, kelimeleri farkl dzende kullanarak sormak farkl cevaplar
dourur, rnein imek ve srmek doru mudur, srmek ve imek doru mudurdan daha
farkl cevaplar ortaya karabilecektir.

Birden fazla cevab ortaya karan sorulardan kanlmaldr, rnein ne zaman ve

nereden alveri yaptnz?

Cevaplaycnn sorulara cevap vermek iin yeterli bilgisi var m?

Mantkl bir cevab salamak iin denein yetenei unlar yanstr:

Denein bilgilendirilecei derece nedir?

Denein hafzas ne kadar iyidir?

Denek ne kadar anlalrdr?

Denek sorular cevaplandrabilir mi ve sorular cevaplandrmaya istekli mi?

10.3.3. Anketin Konuya Uygunluu ve Dili

Anket tasarmnda kullanlan dilin slubu hedef anaktleye uygun olmaldr. Anketrler
deneklere ok tepeden bakmamaldr, nk denekler de en az anketrler veya bu aratrmay
yaptran kiiler kadar ilgili konuda bilgi sahibi olabilirler.

1. Sorularn Uzunluu: Cmleleri ksa tutmak her zaman iin sorularn daha rahat
anlalmasn salar.

2. Belirsizlik ve Anlalmazlk. Sorularn anlatm biimlerinde belirsizlik ve

anlalmazlktan uzak durulmaldr. Eer bir sorunun anlalmas net deilse, denekten ak ve
belirli bir cevap vermesi beklenemez.

nyargl Kelimeler ve Ynlendirici veya Hileli Sorular: nyargl

kelimelerin duygusal anlamlar vardr ki, burada denek soruya tepki vermektense bu kelimeye
tepki verir. Bu tip kelimelerden kanlmaldr.

229

Tahminleme veya Genelletirme in Sorma: Bu sorular potansiyel hata

kayna olduu iin bu tip sorulardan kanlmaldr.

Varsayma Dayanan Sorular:-ecek,-acak ve ebilir-abilir gibi eklerden

sorularda kanlmaldr nk bu ekler kiileri tahminde bulunmaya tevik eder.

3.Negatif Sorular: Denein katlp katlmadnn sorulduu negatif tasarml sorular

artc olabilir. Kafa kartrc ynlendirmeler denei tahmine ve buradan da lm hatalarna
gtrr. Negatif biimdeki sorulardan kanlmaldr.

Her soru, elde edilecek olan verilerin aratrma amacna uygun olmas iin dikkatlice
incelenmelidir.

10.3.4. Cevap Format Tipleri

Ankette yer alan sorularn iki ana biimi bulunmaktadr. Bunlar; yapsal olmayan(ak
ulu) ve yapsal sorulardr.

Yapsal Olmayan (Ak Ulu) Sorular:

Ak ulu sorular bir yant nermezler ve kiilerin ne istediklerini yazmalarna izin

verirler.

Yapsal olmayan sorular serbest cevaplara izin verebilecei hlde, hepsi uzun veya
kelime ieren cevaplar gerektirmeyebilirler. Bu yzden ok geni bir kitle iin hazrlanm
standart bir anket formunda ak ulu sorular sorulabilir. (ya)

Bu tip sorularn asl amac denein rnein, reklamlar, rnler, kavramlar hakkndaki
grlerini kendi szleri ile ifade etmesidir.

Bir grmeye ak ulu sorularla balamak, grmenin kalan ksmn tamamlamada

kolaylk salayacaksa, faydal olacaktr.

Yapsal (Kapal Ulu) Sorular

Tm mmkn cevaplarn nceden belirlendii kapal-ulu sorular eklindedir. Bu tip

sorularn kullanm daha kolaydr, grmeci sapmasn azaltr ve denein sorular
cevaplandrmasn kolaylatrr. Ayrca bu tip sorular kodlama ve tablolatrma daha kolaydr.

ki ana biimi bulunmaktadr. Bunlar; iki seenekli ve ok seenekli sorulardr. Yapsal

sorularda dikkat edilmesi gereken noktalar aadaki gibi sralayabiliriz:

a. Cevaplama Sras: Sralama, cevaplaycnn tercihini etkileyebilir.

b. Cevap Seeneklerinin erii: Cevap seenekleri kapsaml ve birbiriyle

akmayacak ekilde dzenlenmelidir. (olas tm cevaplar kapsamaldr ve cevaplar
rtmemelidir.)

230

c. Cevap seeneklerinin says: Cevaplarn olas sralar bulunmal ve gemi

almalar incelenmelidir. ok fazla cevap seenei olmas hlinde sadece en muhtemel
cevaplar listelenmelidir (bunun dnda kalanlar dier bal altnda toplanabilir)

10.3.5. Soru Dzeni

Bu zellik cevaplayclarn ibirlii yapma derecesini etkilemenin yan sra toplanan
verilerin kalitesini de etkilemektedir. zellikle e-posta yoluyla yaplan aratrmalarda soru
dzeni ok nemlidir.

ncelikle sorular denekte ilgi uyandrmaldr. Sorular mantkl bir sra izlemelidir.
Genellikle ya ve maa gibi zellikler anketin son ksmnda yer almaldr, ancak kota
rneklemesi yardmyla bir eyler zmlyorsak bunlar esas plana alnmaldr.

nceki sorular ilgiyi arttrmak iin gven vermelidir. Mahcup edici, can skc sorular
anketin sonunda olmaldr. Sonraki sorular iin cevaplarn nerilmesinden kanlmaldr.
Sorularn tm genelden zele gitmelidir ve sorudan soruya, konudan konuya mantkl bir sra
izlenmelidir. Baka bir konuya geilmeden nce o konuya ait tm belirli sorular sorulmaldr,
bu denein ak izlemesinde ve dndklerini bir izgiye oturtmasnda kolaylk salar.

Huni ve ters yz edilmi huni; dzenin nemli bir belirleyici zelliidir, buna karn bu
yaklam yalnzca kiisel ve telefon grmeleri iin uygundur. Huni bir dzen denein konu
hakknda baz fikirlere sahip olduu varsayldnda benimsenir, lk nce konu hakkndaki
genel sorular sorulur daha sonra birbiri ardnca daha spesifik ve snrl sorulara geilir. Bu tip
bir yaklam nceki sorularda sapmay minimum eder.

10.3.6. Soru Yerleimi

Anketlerin cevaplandrlmas kolay olmaldr ve denekleri grmeci tarafndan sorulan
sorular cevaplandrmaya cesaretlendirecek ekilde ankete yerletirilmelidir.

Sorular mantkl bir sra ierisinde olmadr.

Demografik ve hassas sorularn yerletirilmesi: Cevaplayclarn kiisel ve

demografik zellikleri ile ilgili sorular anketin sonunda yer almaldr.

lgili sorularn Dzenlenmesi: Eer anket, birok bala iaret ediyorsa, ayn
balklara odaklanan sorular bir araya toplamak nerilmektedir.

Genelden zele doru sralama: Bir balk ierisinde sorularn genelden zele
doru sralanmasdr.

Atlanan Blmler: ou ankette cevaplayclarn tm sorular cevaplamas

gerekmemektedir. Bu sorular atlanacaktr.

Ek olarak iyi bir yerleim aadaki etmenleri iermektedir.

yi kalitede kt kullanm
231

Anketin gvdesini mmkn olduu kadar ksaltmak

Metini blmek iin aralk brakmak ve bunun sunumunu gerekletirmek

Okumaya yardmc olmak iin farkl yaz tipleri kullanmak

Sorular cevaplandrmay denekler iin kolaylatrmak

10.3.7. Anketin ntesti ve Yeniden Gzden Geirilmesi

Anketin snrl sayda potansiyel cevaplaycya ve anketin eksikliklerini grebilecek
kiilere uygulanmasndan olumaktadr.

Anketler ilk tasarlandnda genellikle kararsz, kullansz ve belirsiz sorular ierirler.

ntest anket sunulmadan nce hatalarn ortaya karlmas amacn gder.

Anketin ntesti iin istekli cevaplayc grubundan bir kk rnek seilir. yi

cevaplayclardan olumu bir sahaya ihtiya duyulur. ntest bir bilgi veya protokol
metodundan olumaktadr.

Bilgi Metodu: Burada anket cevaplayclar iin gerek almadakine ok

benzer bir ekilde hazrlanr. Anketi tamamladktan sonra cevaplayclar tamamlarken ki
dnce sreleri ve sorular anlama ve ynlendirme gibi eylerde herhangi bir problem olup
olmad sorulur.

Protokol Metodu: Bu metot denein anketi doldururken ya da grme

srerken yksek sesle dnmesini ierir.

Anketin ntestini yaparken aadaki durumlara dikkat edilmesi gerekmektedir:

Anket ile ilgili yerleme, soru ak, kelime anlam, soru zorluu, dallanma
talimatlar gibi her konuya dikkat edilmelidir

ntest aratrmada kullanlacakla benzer bir evrede yrtlmelidir.

ntest grmelerinin byk ounluu benzer karakteristiklere, davranlara

ve fikirlere sahip olmal ve konuyla alakal olmaldrlar.

ntestteki cevaplayclar hedef anaktlenin temsilcileri olmaldr, yani hedef

anaktledekilere benzer karakteristiklere, davranlara ve fikirlere sahip olmal ve konuyla
alakal olmaldr.

ntestte kullanlan rnek hacmi hedef anakltenin deikenliine dayanr.

Hedef anaktle ne kadar heterojen ise o kadar geni ntest hacmi gerekir ve anket ne kadar
karmak ise ntest hacmi o kadar byk olmaldr.

232

10.3.8. Anketin Sunumu

Her anket kullanlan veri toplama metodu ne olursa olsun denee uygun bir biimde
sunulmaldr. Grmeciler kendilerini denee tantmal, almann amacn belirtmeli ve
onaylarn almaldr. Bu posta ile yaplan bir anketler iin de geerlidir. Ya anketin giri blm
bu ii yapmaldr ya da anketin yannda gnderilen bir mektup amacn ve faydalarn
aklamaldr.

233

Uygulamalar

BAZI ARATIRMALAR TEHLKELDR!

yi yaplm bir aratrmaya paha biilmez.

Stratejiden rn gelitirmeye, taktiksel pazarlamadan marka ynetmeye kadar her

alanda iyi bir aratrma, etkili kararn en nemli yardmcsdr. Mevcut rnlerle ilgili aratrma
yaplabilecei gibi piyasaya kacak yeni rnlerle ilgili de aratrma yaplabilir. Aratrmalar
sadece tketicilerle deil alanlarla ya da fikir liderleriyle de yaplabilir.

Ama her aratrmann kendine zg bir yaps vardr. Btn aratrmalar ayn deildir.

Ben kendi deneyimlerime dayanarak baz aratrmalarn daha iyi altn bazlarnn
ise yaplmasnda ok byk zorluklar olduunu biliyorum. Kendi iinde birok zorluk ve
sapma barndran baz aratrmalarn gelii gzel kullanldnda hi fayda salamad gibi son
derece tehlikeli olduunu da gryorum. Byle yaplan aratrmalar hem yapana hem yaptrana
byk zarar veriyor.

Aratrma baz alanlarda kullanldnda ok yol gsterici ve zihin ac olurken baz

alanlarda fevkalade yanltc hatta ykc olabilir.

letme aratrmalarnda soru soran da cevaplayan da insandr. Bu zellik aratrmalar

ok tehlikeli klar; nk insan doasndan kaynaklanan yanlglar, zayflklar, nyarglar,
bilinsiz davranlar aratrmay arptr, bozar. Aratrmalarn gereklerden sapmasnn en
nemli nedeni budur. Ama usta aratrmaclar bu engeli aabilen aratrmaclardr.
Kullandklar yntemin zayf ve gl ynlerini bilirler. Onlarn elinden kan aratrmalar fark
yaratr.

Doru bir yntemle iinin ehli bir aratrmacnn, gerekten ne istediini bilen bir marka
yneticisiyle yapt aratrma paha biilmezdir. Byle bir ibirlii, ounluun yanl
kulland bir aleti doru kullanmak gibi mthi bir rekabet stnl yaratr. Bu koullarda
yaplan aratrmalar irkete deer katar. Byle yaplan aratrmalar irket iin bir dl gibidir.

Aslnda bu dle kavumak hi de zor deildir. Yeter ki bu teknii renmeye biraz

emek verelim.

Kaynak: Temel Aksoy, http://www.temelaksoy.com/bazi-arastirmalar-tehlikelidir/, Eriim

Tarihi: 11.07.2014

234

Uygulama Sorular

1. Aratrmalar tehlikeli yapan unsurlar nelerdir? Bunlarn stesinden nasl

gelinir?

2. Aratrmalarn baars iin veri toplama aralarnn etkin ekilde

dzenlenmesinin nemini inceleyiniz?

235

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde anket formunun zellikleri ve genel yaps detayl olarak incelenmitir.

Anketlerin hazrlanmas srecindeki nemli noktalar listelenmitir.

Tasarm aamasnda yer alan tm aamalar detayl olarak aklanmtr.

236

Blm Sorular

1. Anket tasarmnda sorunun ieriine ilikin aadaki sorulardan hangisine gerek

yoktur?

a. Soru gerekli mi?

b. Cevaplayc soruyu anlyor mu?

c. Soru talep edilen bilgiyi ortaya karmada yeterli olacak m?

d. Soruyu cevaplamak ok zaman alr var m?

e. Cevaplaycnn sorulara cevap vermek iin yeterli bilgisi var m?

2. Anket tasarmna ilikin aadakilerden hangisi yanltr?

a. Cmleleri ksa tutmak her zaman iin sorularn daha rahat anlalmasn salar.

b. Negatif tasarml sorulardan olabildiince yararlanlmaldr.

c. Cevap seenekleri kapsaml ve birbiriyle akmayacak ekilde dzenlenmelidir.

d. Sorularn tm genelden zele gitmelidir.

e. Cevaplayclarn kiisel ve demografik zellikleri ile ilgili sorular anketin

sonunda yer almaldr

3. Aadakilerden hangisi anket sorularn gelitirirken dikkat edilmesi gereken

ilkelerden biri deildir?

a. Olumsuz tmcelere arlk verilmeli

b. Sorular basit ve anlalr olmal

c. Ynlendirme ieren ifadelerden kanlmal

d. Yantlamas kolay sorular sorulmal

e. Gerekd varsaymlara dayanan sorular sorulmamal

4. Aadakilerden hangisi anket tasarm ve oluumu aamalar arasnda yer

almaz?

a. Soru ierii

b. Soru dzeni

c. Soru yerleimi
237

d. Anketin ntesti

e. Veri girii

5. Anketin tasarmnda kullanlan dil ve slup ile ilgili aadakilerden hangisi

dorudur?

a. Soru cmlelerin olabildiince detayl olmas gerekir.

b. nyargl kelimeler hataya neden olur.

c. Ynlendirici sorular etkin cevap almay salar.

d. ebilir-abilir ekleri cevaplaycnn daha rahat yant vermesini salar.

e. Tahminleme sorular cevaplaycnn arka plandaki dncelerini alma olana

salar.

6. Anket yntemini ve zelliklerini ksaca aklaynz.

7. Anket Tasarm srecindeki aamalar nelerdir?

8. Anketin genel yapsnda bulunacak zellikler nelerdir?

9. letme aratrmalarnda kullanlan anket formlarnda soru dzeni ve

sralamasnn nemini tartnz.

10. Anketlerde ntest niin kullanlr? nemini tartnz.

Cevaplar

1) d, 2) b, 3) a, 4) e, 5) b

238

11. ARATIRMADA HATA, GEERLK- GVENRLK

KAVRAMLARI VE GEERSZLK KAYNAKLARI

239

Bu Blmde Neler reneceiz?

11. ARATIRMADA HATA, GEERLK- GVENRLK KAVRAMLARI VE

GEERSZLK KAYNAKLARI

11.1. Aratrmada Hata Kavram

11.1.1. Hata Kaynaklar

11.1.2. Hata Trleri

11.1.3. Hatalar ndirgeme/nleme Yollar

11.2. Bir Aratrmada Bulunmas Gereken Nitelikler

11.3. Gvenirlik

11.3.1. Gvenirlik Bileenleri

11.3.2. Gvenirlik lme Yaklamlar

11.3.3. Gvenirlii Ykseltme Yollar

11.4. Geerlik

11.4.1. Geerlik Trleri

11.4.2. Geerlik-Gvenirlik likisi

11.5. Aratrmay Geersiz Klan Faktrler

11.5.1. Gemiin Etkisi

11.5.2. Olgunlama Etkisi

11.5.3. Test Etkisi

11.5.4. Ara Etkisi

11.5.5. Seim Etkisi

240

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Aratrmada hata kavramn aklaynz. Bir hata aratrma sonucunu nasl

etkiler?

2. Aratrmada karlalan hata trleri ve bunlarn yer ald kaynaklar ksaca

aklaynz?

3. Bir aratrmada bulunmas gereken nitelikler nelerdir?

4. Aratrmay geersiz klan faktrler nelerdir? Karlatrarak inceleyiniz.

241

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
Aratrma srecinde
Konu ile ilgili okuma ve
karlalabilecek hatalar,
Aratrmada hata aratrma yapmak vastasyla
trlerini ve kaynaklarn
elde edilir.
anlamak

Aratrmada bulunmas lgili kavramlar, sreler ve

gereken gvenirlik nitelii eitli rnekler hakknda
Gvenirlik
hakknda kapsaml bilgi aratrma ve tartma yolu
sahibi olmak ile elde edilecektir.

Aratrmada bulunmas lgili kavramlar, sreler ve

gereken geerlik nitelii eitli rnekler hakknda
Geerlik
hakknda kapsaml bilgi aratrma ve tartma yolu
sahibi olmak ile elde edilecektir.

lgili kavramlar, sreler ve

Aratrmay geersiz klan Aratrmay geersiz klan eitli rnekler hakknda
faktrler faktrleri anlamak aratrma ve tartma yolu
ile elde edilecektir.

242

Anahtar Kavramlar

Aratrmada hata

Doru skor modeli

Hata kaynaklar

Kapsam d hatalar

Tepkisiz hatalar

Cevaplandrma hatas

Gzlem hatalar

Hata trleri

Sabit hata

Sistematik hata

Tesadfi hata

Gvenirlik

Test-tekrar test yntemi

Edeerformlaryntemi

seltutarllkyntemi

Testi yarlama

Cronbach alpha katsays

Geerlik

Kapsam geerlii

Kriter geerlii

Kestirimsel geerlik

Uyum geerlii

Yap geerlii

243

Grn geerlii

Gemiin etkisi

Olgunlama etkisi

Test etkisi

Ara etkisi

Seim etkisi

244

Giri

Bu zellikler hakknda bilgi vermeden nce, aratrma srecinde hata kavramnn

aklanmas gerekir.

Aratrma srecinin yaplandrlmasnda, aratrma sorusu ve hipotezlerin

kurulmasnda, anaktle ve rneklemin belirlenmesinde, veri toplama aralarnn
gelitirilmesinde ve elde edilen verilerin analizinde yaplan hatalar, aratrmada elde edilen
bilgilerin doruluunu tehlikeye atmakta ve aratrmaya glge drmektedir.

Ayrca bir aratrmada bulunmas gereken temel nitelikler bulunmaktadr. Aratrma

srelerinde bunlarn dikkate almas gerekmektedir. Bunlar Geerlik ve Gvenirliktir.

Bu blmde aratrmada hata kavram, geerlik-gvenirlik kavramlar detay olarak ele

alnmaktadr.

245

11.1. Aratrmada Hata Kavram

Aratrmalar pek ok ilemden geerler ve bu ilemlerden her biri bir hata kaynadr.
Bu hatalarn tmnden tamamen kanmak mmkn olmasa da, aratrma sonularn etkileyen
hatalarn llmesi ve azaltlmas iin aba harcanmas gerekir. Analiz aamasna getirilmi bir
aratrmann hatalardan ne lde arnd ve yantlarn gvenirlii aratrmann ne kadar iyi
dzenlendiinin bir ltdr.

Aratrmalarn amac elde edilen verilerden gerek deeri elde etmektir. Fakat
yantlaycdan, anketrden, yantlayc-anketr etkileiminden ve anket formundan
kaynaklanan hatalar nedeniyle, aratrmac gerek deer yerine kaydedilen deeri elde
edebilmektedir. Gerek deer ile kaydedilen deer arasndaki fark, bir aratrmann rnekleme
d hatasn verir.

Hatann kayna lme aracndan veya lme arac dndaki unsurlardan

kaynaklanabilir. lme aracyla ilgili hata kaynaklarn azaltmak iin lme aracnn baz
yntemlerle gvenirliinin aratrlmas gerekir.

lme sonucunu tamamyla hatal kabul etmek mmkn olmad gibi, tamamyla
hatasz kabul etmek de mmkn deildir. Doa bilimlerinde bile somut ve kararl zelliklerin
llmesinde bir miktar hata vardr. O hlde herhangi bir lme srecinden elde edilen lm
deerinde bir miktar gerek ve bir miktar da lme hatas vardr. Bu durum lmn gerek ve
hata olmak zere iki eden olutuunu gstermektedir.

Doru skor modeli lmn kesinliinin yani hatalardan ne seviyede arndrldnn

anlalmas iin ereve salamaktadr.

XO = XT + XS + XR

XO = Gzlenen Skor veya lm (llen Deer)

XT = zelliin Doru Skoru (Gerek Deer)

XS = Sistematik Hata

XR = Tesadfi (rastlantsal) hata

Aratrma tasarmn etkileyen birok potansiyel hata kaynaklar vardr. yi bir aratrma
tasarm hata kaynaklarn kontrol etmesi eklinde yaplmaldr.

11.1.1. Hata Kaynaklar

Bir lme aracnn lmlerine birok kaynaktan hata karabilir. Bunlar u ekilde
snflandrmak mmkndr:

lmeciden kaynaklanan hatalar

246

lme aracndan kaynaklanan hatalar

llen zellikten veya ortamdan kaynaklanan hatalar

Ayn zamanda veri toplamada da eitli hatalar yaplabilir. phesiz ki, anaktledeki
doal deiim hata olarak dnlmelidir. Bu anaktlenin kanlmaz bir zelliidir. Fakat
hatalar, seilmi rnek tasarm gereklerine ulamad zaman da ortaya kar. Kapsam d
hatalar, tepkisiz hatalar ve gzlem hatalar olmak zere bu durum asndan eit hata
kayna vardr.

Kapsam D Hatalar

Hedef anaktlenin belirli yeleri rnekte bulunmad zaman ortaya kmaktadr,

rnein milli man olduu saatlerde sokaklarda bir kamuoyu aratrmas yapmak, ulalabilir
anaktleyi byk lde datacak ve ciddi olarak aratrma sonularnn sapmal olmasna yol
aacaktr.

Temel olarak kapsam d hatalar, hedef anaktle ile rnekleme erevesi arasnda ciddi
bir rtmezlik olduu zaman ortaya kar.

Tepkisiz Hatalar / Cevaplandrma hatas

Bu durum zellikle kendi kendine doldurulan anketlerde yani posta anketlerinde

gzlemlenir. Cevaplandrma hatas her zaman olas bir belirsizlik kaynadr.

Kapsam d ve tepkisizlik hatalarnn her ikisi de Gzlem D Hatalar a rnektir.

Gzlem Hatalar:

Seilmi rnek yelerinden bilgi edinilir fakat bu bilgi yanltr. Bu durum ok eitli
ekillerde ortaya kabilir:

- Soru kiiye yanl ynlendirilmi olabilir veya soru, yanl vurgulanm olabilir
ve doru olmayan cevap alnr (grmeci hatas veya soru hatas).

- Cevap doru olmasna ramen yanl kaydedilmi olabilir( kayt hatas),

- Yanl kodlanm olabilir(kodlama hatas) veya

- Veri tabanna yanl girilmi olabilir (nakil hatas).

Bu hatalar yanl rnek seiminden kaynaklanan hatalar deildir. Dier yandan ok iyi
sorulmu bir soruya birey, eer sorular; duygusal konular ieriyorsa, sulama douruyorsa,
yapsal olarak ok ayrntl ise ve psikolojik kavramlarla yklyse zel sebeplerden dolay
yanl cevap verebilir.

yi bir aratrma tasarm, hata kaynaklarn kontrol edecek eklinde yaplmaldr.

247

11.1.2. Hata Trleri

Her lme sonucuna mutlaka bir miktar hata karr. lmelere karan hatalar e
ayrlmaktadr:

11.1.2.1. Sabit Hata

Her lme birimi iin miktar deiiklik gstermeyen hatalara sabit hata denir. Her bir
lmde ayn ynde etki yapan ve miktar deimeyen hatalardr. rnein: anketteki sorulardan
birinin yanl olmas, terazinin lt her nesneyi 10gr fazla lmesi, retmenin her snav
kdna 5 puan fazla vermesi vb.

Her lmde ayn dzeyde hata yapldndan gvenirlik deimez. Fakat yaplan ilem
amaca hizmet etmediinden geerlik dmektedir.

Hata miktar lmden lme deimez.

Hata miktar her lme ileminde ayn orandadr.

Daha ok lmenin geerlii ile ilgilidir.

11.1.2.2. Sistematik Hata

Bu hatalar anaktle bireylerinin tamsaym yaplsa dahi verilerin tanmlanmasnda,
gzlenmesinde, toplanmasnda ortaya kmaktadr ve geri dn mmkn deildir. Anaktle
parametresinin gerek deeri ile anaktleden elde edilecek btn rneklerden hesaplanacak
ortalama deer arasndaki farkla llr. Doruluk szc sistematik hatann ls olarak
kullanlr.

Ayrca yanl soru tarz da sistematik hataya yol aabilir. Baz sorular dorudan sormak
yerine 3. kiiye atfta bulunmak daha doru sonu verecektir. rnein Parfm kullannca
ekici olduunuzu dnyor musunuz? gibi direkt bir soru sormak sistematik bir hatadr.
Onun yerine Sizce parfm kullanmak ekicilik salar m? diye sormak daha doru olacaktr.

11.1.2.3. Tesadfi Hata

rnek bireylerinin deerlerindeki deimelerin neden olduu hatalardr. Bu tr hata,
ayn anaktleden alnacak deiik rnek deerlerinden elde edilecek tahminler arasndaki
248

farklar esas alnarak llr. Bu tr hatann bykl rnek hacmine ve ele alnan
anaktledeki deimelere baldr. Gvenirlik szc tesadfi hatann ls olarak kullanlr.

Uyguladmz ankette rencinin cinsiyetinin, snfnn yanllkla farkl yazlmas bu

tr hataya rnek verilebilir

11.1.3. Hatalar ndirgeme/nleme Yollar

Aratrmalarda karlalan hatalar nlemek iin aada baz neriler sunulmutur:

Aratrmann banda amalar, hipotezler, deikenler, lekler, aratrma

yntemi ve istatistiksel teknikler doru belirlenmelidir.

Problemler ve hipotezler, deiken ve lek trne uygun olarak yazlmaldr.

rneklem seilirken anaktlenin snrlar tam olarak belirlenmeli, anaktlenin

yapsna uygun rneklem seim yntemi kullanlmal ve rnekte yer alacak birey says
istatistiksel hesaplama yaplarak bulunmaldr.

Aratrmann uygulama aamasnda literatrden veya bir uygulamal istatistik

uzmanndan yardm alnmaldr.

statistiksel teknikler hakknda temel dzeyde bilgi edinilmelidir. Analiz iin

kullanlan SPSS ve benzeri paket programlar, sadece program kullanmay bilen deil ayn
zamanda istatistik konusunda da uzman olan kiilerce kullanlmaldr.

11.2. Bir Aratrmada Bulunmas Gereken Nitelikler

Aratrma, belirli bir ama iin yaplmaktadr. Ama, lme konusu olan zellik
bakmndan bireyler, olaylar ya da nesneler hakknda deerlendirme yapmak ve elde edilen
deerlendirme sonularna dayanarak belli kararlar vermektir.

Bilimsel aratrmalarn temel amac aratrmacnn cevabn arad soru veya probleme
doru cevap verebilmektir.

Verilen kararlarn doruluu ve uygunluu kararlarn dayand deerlendirme

sonularna, dolaysyla deerlendirmede kullanlacak olan lm sonularna ve ltn
uygun olmasna baldr. Bunun iinde lm aracnn standardize olmas istenir.

Bir aratrmada elde edilen bilginin salaml, lein standardize olabilmesi ve

sonrasnda uygun bilgiler retme yeteneine sahip olmas iki temel koula baldr. Bunlardan
birincisi gvenirlik ikincisi de geerliktir.

Gvenirlik, bir lekte, tm deikenlerin birbiri ile tutarlln ve i uyumunu

ortaya koyan bir kavramdr.

Geerlik ise en genel anlamda lme aracnn konusuna uygunluudur. lme

aracnn lmek istediini doru olarak lmesi geerlik olarak tanmlanr
249

Soyut zelliklerin llmesi amacyla gelitirilecek leklerin uygun gvenirlik analiz

yntemleriyle nce analiz edilmesi ve sonra da geerlik yntemlerinden uygulanmas mmkn
olanlarla geerliinin incelenmesi gerekmektedir.

Ancak gvenirlik ve geerlii test edilerek yeterli bulunan lekler lei uygulayan
iin geerli veri salayacaktr. lein gvenirlii ykseldike ilgilenilen zellie ait anaktle
parametresine iin minimum varyansl tahminlerde bulunmamz salayacaktr.

Bir aratrmada, elde edilen verilerin doru analiz edilmesinin yan sra bu verilerin elde
edilmesi gereken lme aralarnn nitelii de ok nemlidir. Bir aratrmada geerlik ve
gvenirlik almas yaplmam veya geerlii ve gvenirlii dk olan lme aralar
kullanlm ise bu almann btn sonular bu durumdan olumsuz etkilenecektir.

Bu yzden eer almada bir lme arac kullanlacaksa bu arala elde edilecek lme
sonularnn geerlii ve gvenirliinin tespit edilmesi ile ilgili yeterince bilgiye sahip olunmas
gerekir.

11.3. Gvenirlik
Gvenirlik, bir zelliin deiik zamanlarda ayn koullar altnda ve ayn bireyler
zerinde ayn arala llmesi durumunda ayn sonularn elde edilebilmesidir.

Aslnda gvenirlik, bir lme arac ile elde edilen sonularn ne derecede tesadfi
hatalardan arndrlm olduunu gstermektedir.

Bir lme aracnn lmlerine birok kaynaktan hata karabilir. Gvenirlik lme
aracnn hatalardan arnklk dzeyidir. lme sonucunda hata miktar dtke gvenirlik
artar. Hata miktar arttka gvenirlik de der.

Gvenilir bir lek hatasz lme yapan lektir. Hatasz bir lme olmas mmkn
olmadndan, lmenin gvenirliini arttrmak hatay en aza indirmekle mmkn
olabilecektir. Hatay en aza indirmenin temel art, hata kaynaklarn belirleyip kontrol altna
almaya almaktr. Aratrmada karlalan hata kaynaklar daha nce belirtilmiti.

11.3.1. Gvenirlik Bileenleri

tutarllk: lek veya testtin iindeki maddelerin belli bir kavramsal yapya
sahip olmas. Yani lek maddelerinin birbirleriyle ilikili olarak ayn yapy lmelidir.

stikrarllk: lm sonularnn ayn ve farkl koullarda kararllk gstermesi

ve deimemesidir.

Temsil Edicilik: Testin ayn anaktleye ait farkl rneklemlerde uygulandnda

benzer sonular vermesidir.

E deerlilik: Ayn zamanda uygulanan iki veya daha fazla testin benzer
sonular vermesidir.

250

Nesnellik: Gzlemciler arasndaki deerlendirme gvenirliidir. Farkl

deerlendiricilerin ayn kiilerle ilgili olarak benzer puanlar vermeleridir.

11.3.2. Gvenirlik lme Yaklamlar

lein gvenirlii farkl yollarla incelenebilir. Gvenirlik katsaysn dolayl yoldan,
farkl durumlara ynelik olarak, hesaplamak iin yntemler gelitirilmitir. lein gvenirlii
bir lek bir kez uygulanarak, bir lek iki kez uygulanarak veya iki edeer lek bir kez
uygulanarak incelenebilir. Bir lein bir kez uygulanmas durumunda i tutarllk gvenirlilii
incelenir. Gvenirlik katsays saysal olarak 0 ile 1 arasnda deimektedir.

Gvenirliin hesaplanmasnda kullanlan yaygn yntemler, test tekrar, edeer formlar

ve isel tutarllk yntemleridir. Tablo 11.1de, bu yntemler ayrntl olarak sunulmutur.

Kullanlan lme aracna gre, belirtilen yntemlerden biri kullanlarak gvenirlik

hesaplanmal ve almada mutlaka belirtilmelidir.

Sosyal bilimlerde en ok kullanlan yntem isel tutarlk yntemidir ve genellikle

Cronbach a hesaplanr.

Tablo 11.1. Gvenirlik Hesaplama Yntemleri

Veri Toplama Temel Hata Gvenirlik Verilerin

Yntem
lemi Kaynaklar Katsays statistiksel Analizi

Test uygulanr, bir Bireylerde

sre beklendikten zamanla Pearson Product
Test tekrar Kararllk
sonra ayn test ayn deiiklik Moment Korelasyon
yntemi Katsays
gruba tekrar meydana Katsays (p12)
uygulanr. gelebilir
Ayn zellikleri
Her iki formda
veya davranlar
da ieriin ve
Edeer yoklayan iki test Pearson Product
maddelerin Edeerlik
formlar gelitirilir ve uygun Moment Korelasyon
edeerliini Katsays
yntemi zaman aralklaryla Katsays (p12)
salama
ayn gruba
problemi vardr.
uygulanr.

Tek lekte Spearman Brown

sel Tek bir lme arac kapsam dzeltme forml
sel tutarllk
tutarllk bir defada geerliinin Cronbach
katsays
yntemi uygulanr. salanmas Kuder Richardson -
gerekir. 20 veya 21

251

11.3.2.1. Test Tekrar Yntemi

Test Tekrar (Test-Retest Method) yaklamnda, bir lme aracnn ayn denek grubuna
ayn koullarda, nemli derecede hatrlamalar nleyecek kadar uzun, fakat llecek zellikte
nemli deimeler olmasna izin vermeyecek kadar ksa bir zaman aralnda iki kez
uygulanmasdr.

ki uygulamadan elde edilen lm deerleri korelasyon katsays lein gvenirlik

katsaysdr. Bu uygulamalarda puanlar birbirine yaknsa lme aracnn gvenirlii yksektir
diyebiliriz.

Bu tr yaklamn en kritik yn, iki lme arasnda braklmas gereken zaman

aralnn iyi ayarlanabilmesidir. Her iki test arasnda geen zaman ne kadar uzun tutulursa
gvenirlik katsays o derecede dk olacaktr.

Zamann ok ksa olmas, yeniden hatrlamay kolaylatracandan, yapay (suni) olarak

ykselmi bir gvenirlik lt kmasna; zamann uzamas ise, llen zelikte baz
deimelerin meydana gelmesi sonucu, iki lme iin ayn koullarn salanmasn
olanakszlatrabileceinden gvenirlik ltnn yorumunun glemesine neden olur.

11.3.2.2. Edeer (Paralel) Formlar Yntemi

Esas olarak edeer olan iki farkl lein ayn gruba uygulanmas sonucu ile elde edilen
verilerin korelasyonuna dayanmaktadr.

Paralel formlar ynteminde ayn davran kalplarn temsil edebilecek farkl maddeler
rneklenerek iki edeer form oluturulmaktadr. ki formun edeer olabilmesi iin, formlarn
kapsamlarnn, yapsnn, zorluk derecesinin, talimatlarn, puanlamann, madde saysnn ve
yorumlamann ayn olmas gerekir.

Bu yntemde de ayni deiken iki kez llr. Fakat ikinci lmde ayn test yerine bu
testin paraleli baka bir test kullanlr.

Her iki lmede elde edilen puanlar arasndaki korelasyonun hesaplanmasyla

lmlerin gvenirlii tahmin edilir. Bu iki lmden elde edilen puanlarn korelasyon
katsays +1.00e ne kadar yaknsa lme aralarnn gvenirlik katsays da o kadar yksek
olur yorumu yaplabilir.

Edeer formlarn uygulannda, aradaki zaman aralnn artmas olumsuz ynde

etkileyecekse, formlar deneklerin sklmalarn ve yorulmalarn engelleyecek kadar ara sre
verilerek ard arda uygulanmaldr.

Testtekrar test metodunda bir zamandan dierine deiiklerle ilgilenilirken, paralel

form metodu tek bir zamandaki deiikliklerle ilgilenir.

252

11.3.2.3. Tutarllk Yntemleri

imdiye kadar ki metotlar iki uygulama gerektiren metotlard. tutarllk metodu ise
gvenirlik katsays tespitinde sadece tek bir lm gerektiren bir metottur.

tutarln dayand temel gr, her lme aracnn, belli bir amac gerekletirmek
(btn oluturmak) zere, birbirinden deneysel olarak bamsz nitelerden (rnein test
maddelerinden, anket sorularndan) olutuu ve bunlarn, btn iinde, bilinen ve birbirlerine
eit arlklara sahip olduu varsaymdr.

Yani lek maddelerinin birbirleriyle ilikili olarak ayn yapy ltkleri dnlr.

tutarll saysal olarak saptayabilmek iin, belli bal teknik gelitirilmitir

Blnm Test zmlemesi (Split-half Procedure)

Kuder-Richardson Formlleri

Cronbach Alpha Katsays

Blnm Test zmlemesi

En basit gvenirlik belirleme yntemidir. Bilimsel olmayan almalarda tercih

edilen bir yntemdir. Bu yntemde bir gruba uygulanan lme aracndan toplanan veriler iki
eit paraya blnr ve bu paralar karlatrlr. Karlatrlan iki eit parann puanlar
birbirine yaknsa o testin gvenirlii yksektir.

Cronbach Alpha Katsays

Cronbach Alpha Katsays, lekte yer alan tm deikenlerin varyanslarnn

genel lek toplam varyansna oranlanmas ile bulunur. Cronbach Alpha katsays 0 (sfr) ve 1
(bir) deerleri arasnda deimektedir. lek gvenirliini dren deikenler gerekiyorsa
lekten karlabilir.

Eer Cronbach Alpha deeri (a),

< a < 0.40 ise lek Gvenilir Deil.

0.40 < a < 0.60 ise lek Dk Gvenilirlikte

0.60 < a < 0.80 ise lek Olduka Gvenilir

0.80 < a < 1.00 ise lek Yksek Gvenirlikte

eklinde yorumlanabilecektir.

Cronbach Alpha deerinin en az %70 olmas istenmekle beraber, kefedici

aratrmalarda bu snr %60a kadar ekilebilir. Cronbach Alpha deerinin %80i getii
253

durumlarda, veri kaybna neden olmamak iin, lein gvenirliini arttran deikenler
lekten kartlmayabilir. Eer bir soru lekten karldnda Alpha ykseliyorsa o zaman o
soru gvenirlii azaltan bir sorudur. Eer soru karldnda azalyorsa o zaman o soru olmazsa
olmaz bir sorudur.

11.3.3. Gvenirlii Ykseltme Yollar

Aratrmada yaplan lmn ve elde edilen sonularn gvenirliinin arttrlmasna
ilikin aada baz nemli noktalar vurgulanmaktadr:

lekte kullanlan sorularn/maddelerin says arttka gvenirlik artar.

rneklem bykl arttka gvenirlik artar.

Uygulanacak lme ynteminin ierii, katlmc kiilerin bilgi ve alglama

seviyesine uygunsa gvenirlik artar.

Sorular ak ve anlalr ise gvenirlik artar.

11.4. Geerlik
Toplanan verilerin tarafszlnn ve llen olayn veya deikenin niteliklerine
uygunluunun lsdr. lme aracnn amaca hizmet etme derecesidir. Bylece bir lek
llmek istenen eyi lyor ise o lein geerlii vardr denilebilir. Yani bir lek sistematik
hatadan arndrlabilinirse geerlii artacaktr.

Bir testin geerli olabilmesi iin gvenilir olmas gerekir ama bir testin gvenilir olmas
o testin geerli olmas iin yeterli deildir.

Uygun bir yntemle, lme aracnn gvenirlii saptansa bile, gvenirliin lme
aracnn kararll ile ilgili olmasndan dolay, yaplan ilem Kullanlan lm aracyla neyi
lmek istiyoruz?, Maddelerimiz, ama dorultusunda lmek istediimizi doru olarak
lebilir mi? sorularna cevap veremez. Bu nedenle, davransal zellikleri ve bunlardan da
zellikle bilisel ve duyusal yn baskn olanlar lerken kullanlan lme aracnn, lmek
istediimiz zellie ynelik lme dereceleri aratrlmaldr

Geerliin davransal zelliklerin llmesinde nemli bir yeri vardr. Davransal

zelliklerin llmesinde kullanlan leklerin hi birinin geerlii tam deildir. Fakat
leklerin geerlii yeterli saylabilecek dorulukta lmler verecek dzeye getirilebilir

Yaplan ilem amaca ne kadar uygun olursa geerlik o kadar yksek, amatan ne kadar
uzak olursa geerlik o kadar dk olur.

Geerlik lme aracnda aranan en nemli zelliktir. nk bir testin sonularnn doru
bir ekilde yorumlanabilmesi ve uygulanabilmesi iin testin geerli olmas nemlidir.

254

Bir lein geerlii, bir derece problemidir, yani lein geerlii vardr veya yoktur
eklinde dnlemez. Bu nedenle lein geerliini zel bir ama dnda yksek, orta ve
dk olarak da nitelememek gerekir.

Geerlik, bir lme aracnn kullanld amaca hizmet etme derecesi olduundan,
lme aralarndan elde edilecek lmler hangi amala kullanlacaksa lme geerlii de o
amaca bal olarak deiecektir. Bir lein geerlii sadece kendisiyle de belirlenemez. O
lein, kullan amacna, uyguland gruba, uygulama ve puanlama biimine de baldr.

Geerliin yksek olmas, byk lde, llmek istenen deikenin ifade

edilebilmesine baldr. Bu yn ile dorudan lmelerde geerlik daha yksek, dolayl
lmelerde ise deikenin yeterince tanmlanamamas ve kriterlerinin yeterince duyarl
olmamas nedeniyle, geerlik daha dk olabilmektedir.

11.4.1. Geerlik Trleri

Grn geerlii, kapsam geerlii, bir lte dayal geerlik, yap geerlii en yaygn
ifade edilen geerlik trleridir. Aratrmada kullanlan aralarn btn bu geerlik zelliklerini
tamas beklenmez. Hangi zellikleri tamas gerektii aratrmann amac ile ilgilidir.

11.4.1.1. Kapsam Geerlii

Kapsam geerlii (Content Validity), testin lmek istedii zellikleri ve davranlar
ne derecede kapsamas ile ilgilidir. Bir btn olarak lein ve lekteki her bir maddenin
amaca ne derece hizmet ettiinin ifadesidir.

Bu sebeple, ncelikle asl llmek istenen alan ve bu alanla ilgili zellikler ve

davranlar belirlenmelidir. Her alan iin btn davranlar belirlemek mmkn olmayabilir
ama en azndan lein hangi davran veya zellikleri temsil ettii belirtilmelidir.

Bir lein kapsam geerlii mantki yoldan ve istatistiki yoldan olmak zere iki trl
incelenebilir.

1. Mantki yoldan lein kapsam geerliini aratrmak: Bu yaklamla lei

uygulamadan, lein geerlii tahmin edilmektedir. lm konusu kavramsal olarak
tanmlanr. Tanmlanan kavram dorudan lye vurulamayaca iin lekteki her maddenin
ve bunlarn dalmnn lm konusunu rnekleyip rneklemeyecei aratrlr.

2. statistiki yoldan lein kapsam geerliini aratrmak: lgilenilen alanda

daha nceden gelitirilmi olan ve ilgilenilen alann geerli ls olarak kabul edilen standart
bir lek ve yeni gelitirilen lek ayn anda bireylere uygulanr ve bireylerin her iki lekten
aldklar puanlara gre iliki katsays hesaplanr. Hesaplanan iliki katsays kapsam geerlii
belirlenmeye allan lein geerlik katsays olarak nitelendirilir. Bu ilem, lt alnan
lein kapsamnn geerli olduu varsaymna dayanr. Bu nedenle, varlan sonu temeldeki
bu varsaymn salaml orannda geerli olacaktr.

255

11.4.1.2. Kriter Geerlii

Kriter Geerlii (ltsel Geerlik, Criterion Validity), kullanlan lme aracndan
elde edilen sonularn daha nceden elde edilen baka lmlerle iliki derecesidir. lein
etkinliini belirlemek amacyla, lekten elde edilen puanlarla belirlenen kriter arasnda,
gelecekteki veya o andaki, ilikiyi inceler.

Kriter geerliinin, kestirimsel geerlik (predictive validity) ve uyum geerlii

(concurrent validity) olmak zere iki alt grubu vardr.

a. Kestirimsel Geerlik (Yordama Geerlii, Predictive Validity)

Bir lein kestirimsel geerlii, o lekten elde edilen kestirimsel puan ile
llmek istenen zellikleri lt bilinen kriter arasndaki korelasyonun hesaplanmasyla
elde edilir.

rnein, aratrmada i almnda kullanlan bir kiilik testi kullanlyorsa ve bu

testten elde edilen lm sonular ile bu kiilerin iyerindeki performans deerlendirme
ltleri arasnda bir iliki bulunabilirse o zaman bu kiilik testinin bireylerin performanslarn
yordama geerlii vardr denir.

b. Uyum Geerlii (Concurrent Validity)

Ezamanl olarak, gelitirilen lekten elde edilen puanlarla, belirlenen kriter

arasndaki korelasyon uyum geerlii olarak deerlendirilir.

rnein, aratrmada benlik tasarm ile ilgili bir lek gelitirilmise ve bu

lekten elde edilen sonular ile daha nce gelitirilmi ve gvenirlik ve geerlii salanm
benzer baka bir testten elde edilen sonular arasndaki korelasyon yksek ise gelitirilen
lein uygunluk geerlii salanm denilebilir. .

Eer aratrmada lek uygunluu veya baka bir zellii yordamas ile ilgili bir alma
yaplyorsa bu geerliklerin salanmas gerekir.

11.4.1.3. Yap Geerlii

Yap geerlii (Construct Validity)i, bir teoriye dayal olarak gelitirilmi bir lein
(zellikle, psikoloji alannda) o teoride yer alan yaplar ne derecede lebildiidir.

Yap birbirleriyle ilgili olduu dnlen belli elerin ya da eler arasndaki

ilikilerin oluturduu bir rntdr. Bir lein yap geerliini belirleme sreci bir lde,
bilimsel kuram gelitirme sreciyle ayndr.

Yap geerliini belirleme sreci aadaki admlar kapsar.

lek performansn lmede kullanlacak yapnn tanmlanmas (kavram-

psikolojik yapy tanmlama).

256

Tanmlanm yapnn altnda yatan teoriden lek performans ile ilgili

snanabilir hipotezler karmak (kavram ya da yapy belirleyen lek sonularna ilikin
hipotezleri teoriden karma).

karlan hipotezleri snamak iin deneysel ve istatistiki almalar yapma ve

yorumlamalarda bulunmak.

Yap geerliinin deerlendirilmesi iin;

Alan uzmanlar tarafndan sorular incelenebilir.

Ayn yapy lt bilinen baka bir test ile elde edilen sonular arasndaki
korelasyon hesaplanabilir (korelasyonun yksek kmas beklenir).

llecek yap asndan birbirinden farkl olduu bilinen iki gruba lek
uygulanarak sonular karlatrlabilir (gruplar aras farkn anlaml olmas beklenir).

Testin lt yap veya yaplar ortaya karan faktr analizi de yaplabilir

(teori ile rten yaplarn ortaya kmas beklenir).

11.4.1.4. Grn Geerlii

Grn Geerlii (Face Validity), bir lekte yer alan maddelerdeki ifadelerin her
okuyucu ve aratrmac tarafndan ayn ekilde anlalmasdr. lme aracnn neyi ltn
deil de neyi ler grndn belirtmektedir.

lein grn geerliinin baz durumlarda ykseltilmesi baz durumlarda ise

gizlenmesi gerekir.

Uygulama ncesinde sorularn gerek cevaplayclarn zelliklerine yakn kiilerce

okunmas ve uzman grnn alnmas grn geerliini salamada kullanlacak yollardr.

11.4.2. Geerlik-Gvenirlik likisi

Bir lme ileminde geerlik ne llecek? gvenirlik ise nasl llecek?
sorusunun cevabn inceler.

Bir lmenin geerli saylabilmesinin ilk koulu onun gvenilir olmasdr. Gvenirlik,
geerlik iin gerekli koul olmasna ramen, yeterli koul deildir. Gvenilir bir lek her
zaman geerli olmayabilir. Hatta bazen, lei gvenilir yapma amac, lei geerli klma
amacyla atabilir. Bu nedenle geerlii yksek olan lme aracnn bir dereceye kadar
gvenirlii de yksektir. Fakat gvenirliin yksek olmas aracn, geerliinin de yksek
olaca hakknda tam bir bilgi vermez.

Geerlik ayn eyi farkl yntemlerle lme ve ayn sonucu elde etme amacna
dayanrken, gvenirlik ayn eyi ayn yntemlerle lme ve ayn sonucu elde etme amacna
dayaldr. Bu yzden eer lm geerli ise gvenirlik zaten salanm saylr.

257

Btn hata trleri geerlii drrken, gvenirlik yalnzca tesadfi hatalardan

etkilenmektedir.

11.5. Aratrmay Geersiz Klan Faktrler

Aratrmay geersiz klan d etkenler veya isel geersizlik kaynaklar be balk
altnda toplanabilir. Bunlar; gemiin etkisi, olgunlama etkisi, test etkisi, ara etkisi ve
seim etkisi eklinde ifade edilebilir.

11.5.1. Gemiin Etkisi

llmek istenen baml veya kriter deikene etki etmesi olana bulunan tm
aratrma d deikenler bu tr geersizlik kaynan oluturur. rnein, reklamn satlar
zerindeki etkisi llrken ekonomik durum, fiyat, kalite, datm, dier tutundurma eylemleri
satlar etkilemesi olana olan reklam dndaki tm faktrler gemiin etkisini oluturur.

Aratrmann veya lmelerin yapld zaman sresi uzadka gemiin etkisinin

sonular etkilemesi olasl artar.

11.5.2. Olgunlama Etkisi

Olgunlama etkisi, aratrmaya katlan bireylerde aratrma sresince meydana gelen
deiiklikler sonucu oluan bir geersizlik kaynadr. Aratrmann yapld zaman sresi
uzadka olgunlama etkisinin derecesi de artacaktr.

Gemiin etkisi ile olgunlama etkisi arasndaki fark, gemiin etkisinde olaylar
aratrma srecinin dnda cereyan ederken, olgunlama etkisinde deney srecinde cereyan
etmektedir.

11.5.3. Test Etkisi

Test etkisi, aratrmaya katlan bireylerin tutum ve/veya davranlarnn gzlendiini
veya lldn bilmeleri sonucunda koullanarak gerek d davranmalar sonucunda ortaya
kan bir geersizlik kaynadr.

Birden ok gzlem veya lme yapldnda bu tr geersizlik kaynann sz konusu

olma olasl artar.

Direkt test etkisi, birinci gzlemin ikinci gzleme (lmeyi) etkilemesi

durumunda ortaya kar. Burada, lme kar bir davrann ve bilincin doal olarak gelimesi
sz konusudur.

nteraktif test etkisi ise, bireylerin kendilerine ilk aamada sorulan sorular
nedeniyle konuya zel ilgi gelitirmeleri, daha sonra yaplan bir lmde bunun sonulara
yansmas eklinde ortaya kar.

11.5.4. Ara Etkisi

Ara etkisi, gzlemleri veya lmeleri etkileyen ve aratrma sresince lme yntem
ve/veya aralarnda ortaya kan deiikliklerin neden olduu bir geersizlik kaynadr. Bu tr
258

geersizlik kaynann birden ok lmelerin yapld aratrmalarda sz konusu olma olasl

daha fazladr.

11.5.5. Seim Etkisi

Seim etkisi, aratrma kapsamna alnacak bireylerle ilgilidir. Bireyler tesadfi olarak
seilmi ise seim etkisi llebilir bir tesadfi deikene yani rnekleme hatasna dnr.
Seim yntemi tesadfi deilse seim etkisi llemez. Bu durumda nemli bir sistematik hata
kayna ortaya km olur.

Seim etkisi temelde, aratrmaya dhil olacak olan bireylerin, tesadfi olarak aratrma
gruplarna atanmalar ile ilgilidir. Eer bu atama tesadfi olarak yaplmazsa seim etkisi ortaya
kar. zellikle deney gurubuna alnacak olan test birimleri, bu birimlerin olaan d tepki veya
skorlarna gre seilirse, maniplasyon sonras lmler byk lde tarafl olacaktr.

259

Uygulamalar

AKLIMIZDAN GEENLE AZIMIZDAN IKAN AYNI MIDIR?

Temel Aksoy anlatyor: 1980lerin sonuydu. Rahmetli Ercan Arkl, dnemin en

popler dergisi Erkekeyi ynetiyordu. Benden Trk insannn cinsel davranlarn
aratrmam istedi. Kendisine gelen youn okur mektuplarndan etkilenmiti, bu konunun
zerine gitmek istiyordu. Aratrma sonularn dergide yaynlayacak ve Trkiyenin
gereklerini mercek altna alacakt. Bunun iin bilimsel yntemler kullanan bir aratrmaya
ihtiyac vard.

Proje beni inanlmaz heyecanlandrd. Elimde kaynak olarak ABDde cinsel davranlar
inceleyen ve herkesin referans olarak kulland nl Kinsey aratrmas vard. Aratrma
modelini bu rapordan rendiklerime gre kurguladm ve aratrmay balattm. Bilgilerin
toplanmas birka hafta srecekti. Aratrma sonularn grmek iin sabrszlanyordum. im
iime smyordu. Kim bilir Trkiyenin cinsellik konusunda ne ok sorunu vard? Btn bu
sorunlar gn na kartacaktm. Trkiyede bir ilki gerekletirecektim.

Aratrmann bilgileri topland, anketrlerin ilerini doru yaptklar kontrol edildi.

Bilgiler bilgisayara girildi ve sonu tablolar alnd.

Bu aama bir aratrmac iin en heyecan verici andr. Aklnz, deneyiminizi, emeinizi
vererek kurguladnz aratrmann ilk sonularn greceiniz andr.

Tablolar incelemeye baladm. Her tabloya baktmda iim daha da daralmaya balad.
Sonular inanlmazd. Evet inanlmaz! Aratrmama gre Trkiyede yaayan erikin nfusun
hibir cinsel sorunu yoktu(!). Benim bilimsel yntemlerle kurguladm aratrmama gre
Trkiye insanlar mutlu mesut(!) bir cinsellik yayorlard. Kinsey aratrmas, Amerikan
toplumunun yarsndan fazlasnn ciddi cinsel sorunlar yaadn ispatlarken benim
aratrmama gre Trkiyede, maallah, cinsel hibir sorun yaamyorduk(!).

nsan yanl yaparak reniyor! Benim espriyle sylediim gibi Aratrmacnn en ok

hata yapm olan makbuldr.

Zaman iinde aratrma tekniklerini renmenin yetmeyeceini asl nemli olann

insan tanmak olduunun ayrmna vardm. nsanlara soru sorarak yaplan btn
aratrmalarda, aratrmacnn karsnda da gibi duran engelin aslnda insan doasnn kendisi
olduunu anladm.

Bu engeli grmezden gelerek yaplan aratrmalarn gerei aydnlatmak bir yana

mteriyi de yanl kararlara srklediini grdm. Aratrmacnn farknda olmayarak yapt
bu tr hatalarn ayn zamanda ynetim evrelerinde ve toplumda aratrmaya gveni
zedelediini rendim.

Kaynak: Temel Aksoy, http://www.temelaksoy.com/aklimizdan-gecenle-agzimizdan-cikan-

ayni-midir/, Eriim Tarihi: 12.06.2014
260

Uygulama Sorular

1. Aratrmalarda cevaplayclarn gerek durumlar ile beyan ettikleri durum

arasndaki farklar neden kaynaklanmaktadr? Tartnz.

2. rnek olaydaki hatalarn nne gemek iin neler yaplmaldr? Aklaynz.

261

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde aratrmada hata kavram ve bir aratrmada bulunmas gereken nitelikler

detaylca incelenmitir.

Aratrmalarda hatann oluum sreci, hata trleri ve hata kaynaklarna yer verildikten
sonra hatalar indirgeme yollar tartlmtr.

Aratrmada bulunmas gereken en nemli niteliklerden olan Geerlik ve Gvenirlik

kavramlar detayl olarak aklanmtr.

Ek olarak aratrmay geersiz klan faktrler ksaca aklanmtr.

262

Blm Sorular

1. Geerlik ile ilgili olarak aada yer alan ifadelerden hangisi yanltr?

a. Uyum geerlii analizinde, ayn amaca ynelik iki l arac birbiriyle

karlatrlr.

b. erik geerlii analizinde, bilgi len bir l aracnn, ilikili olduu alandaki
ierii yanstma dzeyi belirlenir.

c. Geerlik, istatistiksel analizlerle yzde olarak hesaplanr.

d. Yap geerlii, gzlenemeyen deikenleri lmeyi hedefleyen l aralar iin

sz konusudur.

e. erik geerlii analizinde, uzman grne bavurulabilir.

2. Bir lme aracnn lmeyi amalad zellii, baka herhangi bir zellikle
kartrmadan doru olarak lebilme derecesine ne ad verilir?

a. Kullanllk

b. Gvenirlik

c. Nesnellik

d. nemlilik

e. Geerlik

3. Aadakilerden hangisi gvenirlik trlerinden biri deildir?

a. Test-tekrar test

b. Bamsz gzlemciler aras uyum

c. Uyum-benzer lekler

d. tutarllk

e. E deer (paralel) formlar

4. ki ya da daha ok puanlaycnn, farkl bireylere, durumlara ya da nesnelere

ilikin yaptklar puanlamalar arasndaki tutarlk derecesi aadakilerden hangisidir?

a. Cronbach alfa gvenirlii

b. Puanlayc gvenirlii

263

c. Blnm yarlar gvenirlii

d. Paralel formlar gvenirlii

e. Test-tekrar test gvenirlii

5. Aadakilerden hangisi geerlik trlerinden biri deildir?

a. Kapsam

b. Kriter

c. Yap

d. E deer (paralel)

e. Grn

6. Aratrmalarda karlalabilecek hata trleri nelerdir? Karlatrarak

aklaynz.

7. letme aratrmalarndaki hata kaynaklar nelerdir? Hatalar aza indirgemek iin

neler yaplabilir? Tartnz.

8. Aratrmada Geerlik ve gvenirlik kavramlarn rnek vererek aklaynz.

9. Aratrmada olgunlama etkisini rnek vererek ksaca aklaynz.

10. Bir aratrma ortaya kabilecek geersizlik kaynaklarn sayp, bir tanesine
rnek veriniz.

Cevaplar

1) c, 2) e, 3) c, 4) d, 5) d

264

12. VER HAZIRLAMA VE ANALZ

265

Bu Blmde Neler reneceiz?

12. VER HAZIRLAMA VE ANALZ

12.1. Veri Hazrlama

12.1.1. Dzenleme

12.1.2. Kodlama

12.1.3. Veri Girii

12.2. Veri Analizi

12.2.1. Uygun statistiksel Tekniklerin Seimi

12.2.2. Tanmlayc (Betimleyici) statistikler

12.3. letme Aratrmalarnda Kullanlan statistiksel Yntemler

12.3.1. Tek Deikenli Analizler

12.3.2. ok Deikenli Analizler

266

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Veri hazrlama hangi amala kullanlmaktadr? Bir aratrmada veri hazrlama

srecindeki aamalar nelerdir?

2. letme aratrmalarnda uygun istatistiksel tekniklerin seiminde dikkat

edilecek noktalar nelerdir?

3. letme aratrmalarnda kullanlan tek deikenli ve ok deikenli analizleri

ksaca aklaynz.

267

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
Aratrma srecinde veri
Konu ilgili kavramlar
hazrlamann kapsam,
Veri hazrlama aratrmak ve tartmak yolu
nemi ve sreci hakknda
ile elde edilecektir.
bilgi sahibi olmak

Veri analizi srecini ve Konu ilgili kavramlar

Veri analizi dikkat edilmesi gereken aratrmak ve tartmak yolu
noktalar kavramak ile elde edilecektir.

letme aratrmalarnda
letme aratrmalarnda Konuyu, eitli rnekleri ile
kullanlan istatistiksel
kullanlan istatistiksel birlikte tartmak vastasyla
yntemler hakknda bilgi
yntemler elde edilecektir.
sahibi olmak

268

Anahtar Kavramlar

Veri hazrlama

Dzenleme

Kodlama

Veri girii

Kayp gzlemler

Aykr gzlemler

Veri analizi

Tanmlayc (betimleyici) istatistikler

Frekans ve yzde

Aritmetik ortalama

Modmedyan (ortanca)

Varyans

Standart sapma

Tek deikenli analizler

Metrik (parametrik) analizler

Metrik olmayan (non-parametrik) analizler

ok deikenli analizler

269

Giri

Verilerin zmlenmesi, toplanan verilerin snflanmas, kodlanmas, izelge veya

grafiklerle gsterilmesi ve sonunda, bu istatistiksel verilere dayanarak, aratrma hipotezinin
snanmas ilemlerinden oluan sretir.

Aratrmada elde edilecek verileri dzenlemesi, analize uygun hle getirilmesi,

istatistiksel veya ieriksel analizlerin uygulanmas ve sonularn yorumlanmas, aratrmann
son aamalarndan biridir.

Veri dzenleme ve analizi teknik bir aamadr. Gerekli veri analiz ynteminin
aratrmac tarafndan iyi bilinmesini gerektirir. Bu blmde verilerin dzenlenmesi,
kodlanmas ve deiik veri analizi yntemlerine yer verilmitir.

270

12.1. Veri Hazrlama

Veriler toplandktan sonra, gzden geirilmesi ve ilenmesi sonrasnda da analize hazr
hle getirilmesi gerekir. Bunun iin Dzenleme, Kodlama ve Veri girii ilemleri yaplmaktadr

Veri hazrlama ilemi verilerin kayd, verilerin doruluunun kontrol, gerektiinde

dzenleme, verileri dntrme ve bir veri taban yaps gelitirme ve belgelemeyi
iermektedir.

ncelikli olarak elde edilen verilerin kendi ierisinde dzenlenmesi ve yorumlanmaya

uygun hle getirilmesi gereklidir. Veri toplamak iin kullanlan ynteme gre deiiklik
gsterse de veriler kat zerinde veya kaytl bulunmaldr. Bu kaytlar kullanlacak veri analizi
aracna ve yntemine bal olarak gerekli ekillerde dzenlenip, kodlama ve benzeri
ilemlerden geirilmeleri gerekebilir.

12.1.1. Dzenleme
Dzenleme ilemi ile doldurulan her bir anket formu (gzlem ve dier formlar iin de
geerli) ayr ayr incelenerek her bir grmenin doruluu ve tam olma durumu gzden
geirildikten sonra, veriler kodlamaya hazr hle getirilir. Bu ilem veriler toplandktan hemen
sonra, uygulama aamasnn sonunda yaplr.

Elde edilen verinin kalitesinin ykseltilmesi iin tamamlanm anketlerin incelenmesi

ve gerekli dzeltmelerin yaplmasna gereksinim vardr. Veri toplamada karlalabilecek
problemlerin fark edilmesi ve ok ge olmadan dzeltilmesi iin bu aama ok nemli ve
gereklidir.

Veri toplamada karlalabilecek problemlerin fark edilmesi ve ok ge olmadan

dzeltilmesi iin bu aama ok nemli ve gereklidir. ki aamada gerekletirilir:

n (ya da alan/saha) dzenleme henz sahadayken tamamlanm anketlerin hzl bir

biimde incelenmesidir.

Uygun olmayan cevaplayclar

Tamamlanmam grmeler

Net olmayan / belirsiz cevaplar

Verinin kalannda ortaya kacak hatann dzeltilmesi iin hz nemlidir.

Son (ya da ofis) dzenleme cevaplarn tutarllnn ve geerliinin dorulanmas,

gerekli dzeltmelerin yaplmas ve baz anketlerin deerlendirme d braklmasna karar
verilmesini ierir.

Aratrmac verilerin analizi iin hazr oluncaya kadar bu verilerin tmnn tek bir
yerde saklanmas ok nemli olmaktadr. Verilerin dzenlenmesi yantlardaki atlamalar,
belirsizlikleri ve hatalar belirlemek iin yaplmaktadr. Bu hatalar birok kaynaktan ortaya
271

kabilmektedir. Grmeciler baz talimatlar atlam olabilirler ve bu nedenle yantlarda

hatalara neden olabilmektedir.

Cevaplayclar bazen baz blmleri veya belirli sorular yantlamada kastsz olarak
veya kasten baarsz olabilmektedirler. Cevaplayclar tarafndan doldurulan yantlarda
tutarszlklar olabilmekte ve cevaplayclarn almaya katlmak iin uygun nitelikte olmad
durumlar olabilmektedir. Bu sorunlar zmek iin;

Tercih edilen yntem yantlayclarla tekrar ilikiye gemektir.

kinci en iyi zm, bir ekilde kusurlu olmu olan ve yantlayclarn almann
amacn anlamadklar ortaya km olan anketleri atmaktr.

Daha az u bir nlem de yalnzca kabul edilemez sorular karmak ve bunlara

verilen yantlar anketin kalanndan ayr tutmaktr.

12.1.2. Kodlama
Kod ilemi, anket formundaki cevaplar harf veya say eklindeki sembollerle
tanmlamay ve snflandrmay gerektiren bir sretir. Kod aamasnda oluabilecek hatalar,
kodlamay yapan kiiden kaynaklanan hatalardr.

Kantitatif verilerde, ak ulu cevaplar ya da dier ise ltfen belirtiniz, ksmlar

kodlamada byk nem tamaktadr. Bunlara istatistiksel analizler/karlatrmalar
yapabilmek iin kodlama ilemlerinin dzenli ve sistemli ekilde yaplmas gereklidir.

Eer sosyal bilimler aratrmalarnda ska kullanlan paket programlar (SPSS vb.) ile
veri analizi gerekletirilecekse, verilerin toplandklar ekilden bu paket programn ierisinde
anlalabilecei ekle geirilmesi, yani kodlamalarn yaplmas gerekir. Kodlama ilemi
bitirildikten sonra yine ayn programlar ile istenen analizler gerekletirilerek, sonular yazl
veya tablo formlarnda elde edilebilir.

Her anket veya gzlem formu denetlenmeli veya dzenlenmeli eer gerekli ise
dzeltilmelidir. Numara veya sayfa kodlar anketteki her soruya verilen tepkiyi belirtmek zere
tahsis edilmitir. Bu anketlerden elde edilen veriler ya bir manyetik ortama aktarlr ya da direk
bilgisayara girilir.

12.1.2.1. Kodlamann Aamalar

1. Cevaplarn anlaml kategorilere dntrlmesi: Eer anket yapsal olarak
gerekletirilmise dntrlmesi kolaydr. Cevap kategorileri birbirleriyle badak
olmamal ve ayrntl olmaldr.

2. Saysal kod atanmas

3. Dntrlm deikenlerin oluturulmas: Dntrlm deikenler yeni

deikenler zerinden oluturulabilir. (Gelir, eitim, meslek vb. temelli sosyo-ekonomik
gruplarn yaratlmas)
272

4. Verinin kodlama sayfalarna aktarlmas

5. Veri setinin ya da veri dosyasnn oluturulmas

Her sorunun, bir olas cevab iin bir kod [genelde rakam] verilir. (1: kadn, 2: erkek
gibi.) Birden fazla k iaretleyebilirsiniz sorularnda, her k ayr soruymu gibi kodlanr.
aretlenmi olanlar[1] iaretlenmiler [0] olarak kodlanr.

Kategori kodlar, karlkl ayrml ve btn seenekleri kapsayc olmaldr. Her cevap
sadece bir kategoriye uymal, kategoriler st ste binmemelidir. Her cevap kategorilere
yerletirile ilmelidir. Dier ya da hibiri maddeleri eklenerek bu salanabilir.

Ancak Diere den cevaplar yzde 10dan fazla olmamaldr. Aratrmac her
cevab anlaml kategorilere koymaya almaldr.

Kimsenin iaretlemedii cevaplar, kritik sorunlar olarak belirlenmektedir.

12.1.2.2. Ak Ulu Sorular Kodlama

Yapsal sorularn kodlanmas, nceden belirlenmi cevap seeneklerinden oluan
tekli/oklu tercihlerden dolay kolaydr. Aratrmac her sorunun her cevab iin bir kod belirler,
her satr ve stunda grneceini ve kod numaralar hazrlar.

Yapsal olmayan ve ak ulu sorular daha karmaktr. Ankete cevaplayclarn verdii

cevaplarn aynlar kaydedilir.

Ak ulu sorularda aratrmac o soru iin beklenen tm yantlarn bir listesini karmak
zorundadr. Eer yantlar tam olarak elemiyorsa aratrmac mantn kullanarak yantlar
daha nceden listelenmi kategorilerin iine yerletirmelidir.

Aratrmacnn bir seenei, anketlerin bitmesini beklemek ve verilen ayn cevaplar

listelemek ve bu cevaplara gre kod hazrlamak olabilir.

Dier bir seenek, baz veri giri paketlerinde olan, cevab bilgisayara aynen girerek,
cevaplarn ve btn anketler girilmeden nce belirlenmi kodlarn n izleme/kt/negatif
filminin programa hazrlatlmasdr. rnein 1000 anketten alnan 1000 farkl cevap var ise
ancak kelimeler farkl olsa da temelde 20 balkta toplanabilirler ve bu 20 bala kod girilir.

12.1.3. Veri Girii

Veri girii, kodlama ileminin tamamlanmas sonunda verilerin bilgisayar ortamna
aktarlarak analizi yaplacak hle getirilmesi aamasdr.

Analiz ortamna aktarlan verilerin bir yandan srekli kontrol edilmesini ve

dzenlenmesini de kapsamaktadr. Burada iki farkl durum karmza kmaktadr. Bunlar
Kayp Gzlemler ve Aykr Deerlerdir.

273

12.1.3.1. Eksik Cevaplarn Dzeltilmesi (Kayp Gzlemler)

Eksik cevaplar, deikenlerin deerinin bilinmedii durumlardr. Cevaplarn belirsiz
olmas ya da kaydedilmemi olmasndan kaynaklanr. Eksik cevaplar yzde 10dan fazla olursa
problem oluturmaktadr. Bununla ilgili farkl yntemler sz konusudur.

Ntr deer verme

Eksik cevaplarn yerine deikenin ortak cevab verilir. Bylece deikenin ortalamas
deimez. korelasyon gibi dier deerleri ok etkilemeyecektir.

Emsal cevap verme

Cevaplaycnn deer cevaplar incelenerek, eksik cevab iin uygun bir cevap
hesaplanr, verilir. Cevaplaycnn verdii cevaplardan anlam kartlmaya allr. Keyfilik
durumu sz konusu olduundan hata seviyesini arttrabilecektir.

rnei silme

Eksik cevaplar olan olay ya da cevaplaycy analiz d brakmaktr. Hangi durumda

eksik cevaplarn atlaca konusu aratrmacnn takdirindedir. Ancak ideal olan kayp gzlem
saysnn %10 ve zeri olmas durumunda rnein silinmesidir.

Birok kii eksik cevap verebilir, bu durumda rneklem ok az kalr. Byk miktarda
verinin atlmas istenen bir durum deildir. nk veri toplamak maliyetli ve zaman alcdr.
Ayrca eksik cevap verenler, tamamen cevaplayanlardan sistematik olarak farkllk
gsterebilirler. Bu yntem sonular, ciddi ekilde etkiler.

kili silme

Eksik cevab olanlarn hepsini silmek yerine hesaplamada sadece tam cevap verenler
kullanlr. Sonu olarak analizde bir farkl rnek byklklerinde, farkl hesaplamalar
kullanlr.

Bu yntem,

1. rnek bykl ok

2. Eksik cevaplar az

3. Deikenlerin ilikilerinin ok sk olmad

durumlarda kullanlabilir.

12.1.3.2. Aykr Gzlemler

Kapsam d veriler ya da akla uygun tutarszlklar ya da aykr deerleri
tanmlamaktadr. Kapsam d veriler, kabil edilemez ve dzeltilmesi gereklidir.

274

Veriler 1-5 arasnda kodland durumlarda, 5 cevapsz seeneklerin kodlamas iin

ayrld dnlrse, 0, 6, 7 ve 8 gibi deerler kapsam d olarak tanmlanacaktr.

Cevaplar eitli alardan mantkl tutarszlklar ierebilir. Bu cevaplaycya ulamak

iin gerekli bilgiler alnr ve dzeltilmeye allr.

Aykr deerler, yakndan incelenmelidir. Her aykr deer hatadan kaynaklanmaz, ama
verilerle ilgili bir problem olduunu gsterir.

Aykr gzlemler (verinin btnnden ok farkl deerleri olan gzlemler) sonular

saptrabilmektedir, dolaysyla analiz iin veri hazrlamada rnekteki olaan d yantlar
tanmlanmaldr. Aslnda aykr gzlemlerin mutlaka sorun olmas gerekmemektedir, fakat bu
rneklemede bir sorun olduunu gsterebilmektedir.

Aykr gzlem veri giri hatas, aykr gzleme neden olan kiinin hedef kitlenin sra d
bir yesi olmas ve aykr gzlemen neden olan kiinin hedef kitleye mensup olmamas
nedeniyle oluabilmektedir.

Aykr gzlemleri analize dhil etme veya analizin dnda tutma kararn vermek
ounlukla zordur. Vakalar silmek en son atlacak admdr ve almann raporunda ayrca
belirtilmelidir. Hem aykr gzlemlerin etkisi hem de aratrma projesinin amac gz nnde
tutulmaldr.

12.2. Veri Analizi

Bilimsel aratrma srecinin en nemli basamaklarndan biri; toplanm eksiksiz,
gvenilir ve geerli verilerin zmlenmesi aamasdr. Verilerin analizi uygun olarak
yaplmazsa yaplan aratrma doru sonular gstermez.

Veri toplama yntemlerinden herhangi biri veya birka ile elde dilen veriler eitli
istatistik yntemler veya verilerin zelliine gre uzman kiiler ya da iletme yneticileri
tarafndan analiz edilir. Verilerin analiz edilmesindeki ama, elde edilmek istenen bilginin daha
etkin kullanlabilecek duruma getirilmesidir.

Veri analizinin amac, eldeki problemi zmeye yardmc olacak bilgiyi salamaktr.
Analiz edilmeyen veriler hibir anlam ifade etmezler.

Sosyal bilimlerde yaplan almalarda ortaya konan teorik varsaymlarn uygulamadaki

geerliklerinin anlalabilmesi iin yaplacak alan aratrmalar istatistik ile desteklenmeleri
gerekmektedir. Yaplan alan aratrmalar sonucunda bilimsel ve objektif sonularn elde
edilebilmesi iin ise istatistiksel test ve leklere ihtiya vardr.

Bilimin standart dilini oluturan istatistie, en azndan aratrmasnda hangi analizi,

niin yaptn bilecek kadar egemen olmayan bir aratrmac, yapt aratrmaya de egemen
deildir, demektir. Bir aratrmac, hipotezlerine, verilerinin zelliklerine vb. uygun analiz
yaplp yaplmadn, sonularnn ne anlama geldiini de renmek zorundadr. Bilimsel
aratrmalarda ou kez hangi durumda hangi test tekniinin kullanlaca konusunda bilgi
275

sahibi olunmamakta ya da eksik bilgiye sahip olma nedeniyle yanllklar yaplmaktadr. Bu

yanllar nlemek iin her aratrmacnn kendi aratrmasn yrtebilecek dzeyde istatistik
bilgisine sahip olmas gerekir.

12.2.1. Uygun statistiksel Tekniklerin Seimi

Aratrmann tasarm ve leklerin belirlenmesi srecinden sonra hangi istatistik
tekniinin kullanlacana karar verilmektedir.

Ekonomi, iletme, kamu ynetimi, eitim, sosyoloji, psikoloji ve hukuk gibi sosyal
bilimler ierisinde yer alan ou bilim dalnda yaplan almalarda istatistie bavurmadan
geerli ve gvenilir sonular elde edilmesi mmkn olamamaktadr.

Bir aratrma sonucunda elde edilen verilere dayanarak hangi istatistiksel analizlerin
kullanlaca aadaki koullara baldr:

Aratrma sorular ve hipotezlerine

Aratrma soru veya hipotezleri, aratrma probleminin incelenebilir, somut dzeye

indirgenmesinin ilk ve en nemli admdr.

Aratrma sorular genellikle bulunacak sonucun yn hakknda bir ngrde

bulunmadndan ift ynl; aratrma hipotezleri ise genelde tek ynl, bazen de ift ynl
istatistiksel hipotezlere karlk gelirler.

te yandan, aratrma soru ya da hipotezlerinin szel ifadeleri, baml ve bamsz

deikenlerin says ve dzey saylarn da gsterir ki, bunlar da yaplacak analizin ne olmas
gerektii konusunda fikir verir.

Aratrmada kullanlan baml ve bamsz deiken says ile bu

deikenlerin dzey sralarna

Elde edilen baml deiken lmlerinin hangi lme dzeyinde olduu da nemlidir.
Verilerin lme dzeyi yaplacak olan testin parametrik mi yoksa parametrik olmayan bir test
mi olacan belirler.

Elde edilen verilerin lme dzeylerine

Kimi deikenler sadece frekans saymna elverili iken, kimileri de minimum derecede
farkllklar yanstmaya uygundur; dolaysyla kimileri nitel, kimleri de nicel yapdadr.
Doadaki deikenleri drt temel dzeyde lebiliriz: snflama, sralama, eit aralkl, oranl.
Tm bu lek tiplerine gre yaplacak analizler de farkllk gsterecektir.

Gzlem saysna

Hangi analizin yaplacan belirleyen bir dier koul da gzlem saysdr. Parametrik
bir test yapabilmek iin n30 koulu gerekli grlr; ancak kuramsal olarak bu yeterli deildir.

276

Pek ok test baml deikenin gruplarda normal dald ve varyanslarn eitlii

(homojenlii) ilkelerinin karlanmasn gerektirir. Aslnda olanaklar lsnde ulalabilecek
maksimum sayda bireye ulamak ve yine olabildiince gruplardaki n saysn eitlemeye
almak bu ilkelerin karlanmasn byk lde gvence altna alr.

Grld gibi toplanan verilere hangi istatistiksel analizlerin yaplaca eitli

koullara baldr. Bu koullar bilmek yine de yeterli olmaz; asl nemlisi hangi analizin
nerede, niin kullanlacann ve sonularn nasl yorumlanacann bilinmesidir.

Uygun istatistik tekniin seilmesinden nce dikkat edilmesi gereken bir dier konu
deikenlerin trnn belirlenmesidir. Daha nceki blmlerde de akland zere;

Deiken bir nitelii belirtiyorsa nitel veya kategorik, bir nicelik belirtiyorsa
nicel deikendir.

Nicel deikenler, herhangi bir aralktaki bir deere sahip olabiliyorsa (ondalkl
deer alyorsa) srekli, tam say deer alyorsa kesikli deikendir.

Deikenlerin birbirlerinden etkilenme durumlarna gre, dier deikenleri

etkiledii varsaylan deikenler bamsz; bir veya daha fazla bamsz deikenden
etkilendii varsaylan deikenler ise bamldr.

12.2.2. Tanmlayc (Betimleyici) statistikler

Tanmlayc (Betimleyici) istatistik, aratrma sonularnn tablolar ve grafiklerle,
mmkn olduunca dzenli veya bir takm istatistiksel deerlerle younlatrarak (ortalama
deerler, yaylma deerleri, korelasyon katsaylar) sunulmasn hedef alr.

Tanmlayc istatistikler, ele alnan rneklemin ya, cinsiyet, gelir seviyesi, eitim
seviyesi gibi demografik zelliklerinin ya da deikenlere ait deerlerin dalmlarna ait
zellikleri ortaya koyacaktr.

Aratrmac gerek grrse, veri toplama aralar ile sorulan sorulara verilen yantlarla
ilgili tanmlayc istatistikleri de aratrabilir. Burada bilinmesi gereken ey, tanmlayc
istatistiklerin rneklem ve aratrlan deikenlerle ilgili bizlere yalnzca fikir vermekle
kalaca ve herhangi bir ilikiye ya da farklla ynelik hipotezi kantlamayacadr.

Balca tanmlayc istatistikleri aadaki gibi sralayabiliriz:

1. Frekans ve Yzde: Frekans ve yzde belirli bir noktadaki saysal younluun

ifadesidir.

2. Aritmetik Ortalama: Bir serideki gzlem deerlerinin toplamnn, toplam

gzlem saysna blm ile hesaplanan bir deerdir. Aritmetik ortalama, elde edilen sonularn
kii bana den miktarn belirler.

277

3. Mod: Bir veri grubunda en ok tekrarlanan deere mod denir. Her deer yalnz
bir kere elde edilmise mod deeri yoktur.

4. Medyan: Byklklerine gre sralanm gzlemler grubunun merkezi deerine

(ortanca) denir.

5. Varyans ve Standart Sapma: Varyans ve onun karekk olan standart sapma,

bir gruptaki dalmn ne kadar tutarl olduunu belirlemek iin kullanlr. Standart Sapma
bydke, veriler, ortalama deerden o kadar fazla sapma gsterir veya kldke, ortalama
deere o kadar yaklarlar. Genel olarak, standart sapma daha ok uygulamalarda kullanlrken,
varyans karmsal teorilerde kullanlmaktadr.

12.3. letme Aratrmalarnda Kullanlan statistiksel Yntemler

statistiksel testler parametrik ve parametrik olmayan testler olmak zere ikiye ayrlr.
Her testin kullanlmas iin belirli varsaymlar sz konusudur. Parametrik testler, parametrik
olmayan testlere gre her zaman daha gl ve duyarl sonular verdii iin ncelikli olarak bu
testlerin kullanlmas tercih edilir.

Parametrik testlerin kullanlmasnda salanmas gereken koullar; verilerin normal

dalma sahip olmas, varyanslarn homojen olmas, rneklemi oluturan birimlerin
anaktleden yansz olarak seilmesi ve birbirinden bamsz olmas, rneklem byklnn
10dan az olmamasdr. Bu koullarn salanamad durumlarda parametrik olmayan testler
seilmelidir.

Parametrik olmayan testlerin uygulanmasnda da, rneklemi oluturan birimler

anaktleden yansz olarak seilmeli ve birbirinden bamsz olmaldr.

Bu koullarn dnda her bir testin uygulanmasna ilikin kendine zg koullar da

bulunmaktadr.

Test uygulanrken tm bu koullarn salanp salanmadnn kontrol edilmesi

gerekmektedir. Bu aamalar gerekletirildikten sonra verilerin yapsna uygun olan istatistiksel
analizin hangisi olaca belirlenir.

Verilerin analizi amacyla birok analiz teknii gelitirilmitir. Bunlardan; aratrma

yntemlerinde kullanlan istatistiksel yntemleri; tek deikenli analizler ve ok deikenli
analizler olarak iki ana balk altnda toplamak mmkndr. Tek deikenli analizlerde en ok
iki deiken ierirken; ok deikenli analizlerde ikiden fazla deiken sz konusudur.

12.3.1. Tek Deikenli Analizler

Analizler metrik (parametrik) ve metrik olmayan (non-parametrik) eklinde
snflandrlr. Tek deikenli analizlerin snflandrlmasna gz atmak iin, ekil 12.1i
incelemek gerekecektir.

Metrik analizlerde sadece aralkl ve oranl deikenler kullanlabilmektedir. Metrik

olmayan analizlerde ise, sral ve snflamal deikenler kullanlabilir. Bir dier nemli husus
278

da; metrik testlerin kullanld verilerin dalmnn normal dalama uyma varsaymn
gerekletirmesi gerekirken, metrik olmayan testler kullanlacak verilerin dalm ile ilgili
herhangi bir varsaym gerektirmez.

279

280

ekil 12.1: Tek Deikenli Analizlerin Snflanmas

12.3.2. ok Deikenli Analizler

Burada da analizler; bamllk yntemleri ile bamszlklar aras yntemler olarak
ikiye ayrlrlar. ekil 12.2de ok deikenli analizlerin snflanmas grlmektedir.

ekil 12.2: ok Deikenli Analizlerin Snflanmas

281

Tek Deikenli Analizler ve ok Deikenli Analizlerin kullanm alanlarna gre

zetlenmi halini Tablo 12.1de grmek mmkndr.

Tablo 12.1: Tek Deikenli ve ok Deikenli Testlerin Kullanm Alanlarna Gre zet
Tablosu

KULLANIM ALANLARI TESTLER

Ortalama fark/ farklarn nemlilii iin
istatistiksel testler
Oranlar aras fark/ farklarn nemlilii iin
istatistiksel testler
ki ve oklu kategoriler aras kmelenmenin/
ylmann nemlilii iin istatistiksel testler
Medyanlarn benzerlii iin istatistiksel
testler
Dalmlarn benzerlii iin istatistiksel
testler
liki(korelasyon) dzeyinin nemlilii iin
istatistiksel testler
Bantnn nemlilii iin istatistiksel testler
Prototip belirleme, snflandrma ve atama
analizleri iin istatistiksel testler
z testi, Student t testi, ANOVA, Hotelling
T2 testi, MANOVA
z testi, Student t testi, Ki-Kare testi
Ki-Kare testi, Uyum Analizi, Homojenite
Analizi
Mann Whitney U Testi, Kruskal Wallis H
Testi
Ki-Kare testi, Kolmogorov-Smirnov Testi
Pearson Korelasyon Analizi, Spearman
Korelasyon Analizi, Kendal Korelasyon
Analizi, Setleraras Korelasyon Analizi,
Basit Regresyon Analizi, oklu Regresyon
Analizi, Lojistik Regresyon Analizi
Kmeleme Analizi, Ayrma Analizi, ok
boyutlu lekleme Analizi

Sadece ok deikenli analizlerin ne zaman kullanlabilecei ve fonksiyonlar ile ilgili

zet hli ise Tablo 12.2de grlmektedir.

Tablo 12.2: ok Deikenli Analizler iin zet Tablo

ok Deikenli
Ne Zaman Kullanlr Fonksiyon
Analiz
Birbiriyle ilikili ok sayda deikeni
Fazla saydaki deikenler
bir araya getirerek az sayda kavramsal
arasnda isel ilikileri analiz
olarak
Faktr Analizi etmeyi ve bu deikenlerin
Anlaml yeni deikenler (faktrler)
temelinde yatan ortak boyutlar
bulmak ve kefetmek istendiinde
(faktrler) aklar.
kullanlr.
Varlk (bireyler veya nesneler)
Gruplamam verileri benzerliklerine
rneklerini daha kk sayda
Kmeleme gre snflandrmak ve uygun, ie
varlklar arasnda benzerliklere
Analizi yarar, zetleyici bilgiler elde etmek
bal karlkl zel alt gruplar
istendiinde kullanlr.
hlinde snflandrr.
Aratrmacnn grup cevabnn Farkl kategorilerdeki
oklu Varyans
varyansn dikkate alarak hipotezi test bamsz deikenler
Analizi
etmek iin deneysel durumu (genellikle davranlardan
(MANOVA)
tasarlamasnda iki ya da daha fazla bahseder) ve iki veya daha
282

bamsz deikenin, birden fazla fazla baml metrik deiken

baml deiken zerindeki etkisi
incelemede kullanlr.
Diskriminant fonksiyonlar aracl ile
oklu gruplar aras ayrma en fazla etki eden
Diskriminant ayrc deikenleri belirlemede ve
(Ayrma) hangi gruptan geldii bilinmeyen bir
Analizi birimin hangi gruba dhil edileceini
belirlemede kullanlr.
oklu Tek bir baml deikenin bir veya
Regresyon daha fazla bamsz deiken ile
Analizi ilikisini n incelenmesinde kullanlr.
ok Boyutlu Kiisel tercihler, tutumlar, inanlar ve
lekleme bekleyiler gibi verilerin analizinde
Analizi kullanlr.
Daha ok yeni ya da gzden geirilen
bir rn ya da hizmetin niteliklerini
Conjoint
belirlemek, fiyatlarn oluturulmasna
(Bitime)
yardmc olmak, sat ya da kullanm
Analizi
dzeyini tahmin etmek ve yeni bir
rn nermek amacyla kullanlr.
Kanonik
(Setleraras)
oklu regresyon analizinin uzantsdr.
Korelasyon
analizi
arasndaki ilikiyi ezamanl
olarak aratrr.
Grup farkllklarn anlamak ve
bir varln (birey veya nesne)
belirli bir snfa veya birka
metrik bamsz deikene
dayal gruba ait olma
olasln tahmin eder.
Bamsz deikenlerdeki
deimelere yant olarak
baml deikendeki
deimeleri tahmin eder.
Nesnelerin yapsn mmkn
olduunca az boyutla orijinal
ekle yakn bir biimde ortaya
koyar.
Nitelikleri nicel olarak
karlatrr.
Farkl metrik bamsz
deikenler ve farkl baml
metrik deikenleri ezamanl
olarak ilikilendirir.

283

Uygulamalar

GELECEKTE VER ANALZ NEDEN NEML OLACAK?

Bulut biliimi, byk veri ve sanallatrmadan bamsz dnmemek gerekiyor. Her

geen gn artan veri yn, asl istenilen bilgiye eriimi gletiriyor.

Gelecekte veri analizi neden nemli olacak?

Milyonlarca mterisi olan kurumlar samanlkta ine arama misali urayor, baka
biliim uygulamalarna ya da pazarlama faaliyetlerine ayrabilecekleri vakti kaybediyor,
kullanamyor.

Dier yandan verinin analiz edilememesi, kiiye zel kampanya ve frsatlarn

oluturulmasnn da nne geiyor. Bu durum, ister istemez rekabette geri kalmalarna da
neden oluyor.

te bu nedenle sektrn gelecek projeksiyonlarnda kapsaml veri analizi

uygulamalar ve Predictive Analytic denilen tahmine dayal analiz zmlerini ne karyor.
Belirli zmler ne kmakla birlikte nerilen yntemler arasnda farkllklar da bulunuyor
elbet.

Verinin, gnmzde irketlerin en deerli varl hline geldiini ifade eden Turkcell
Kurumsal Pazarlama ve Sattan Sorumlu Genel Mdr Yardmcs Selen Kocaba, byk
verinin doru analiz metotlar kullanlarak ilenmesi durumunda, kurumlarn stratejik
kararlarn en doru ekilde almalarna, alternatif maliyetlerini tespit etmelerine ve inovatif
ktlar yaratmalarna imkn tanyacana dikkat ekiyor.

Kaynak: http://bilgicagi.com/Yazilar/17648-
gelecekte_veri_analizi_neden_onemli_olacak.aspx, Eriim Tarihi: 01.08.2014

284

Uygulama Sorular

1. Byk veri ynteminde istatistiksel tekniklerin kullanmn aratrnz.

2. letme aratrmalarnda byk verinin nemini tartnz.

285

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde veri hazrlama aamasnn aratrma srecindeki yeri ve nemi ksaca

aklanmtr. Veri hazrlama srecinde bulunan alt basamaklarn kapsamlar incelenmitir.

letme aratrmalarnda kullanlan tek ve ok deikenli istatistiksel analizlere yer

verilerek en uygun testine seiminde dikkat edilmesi gereken noktalar tartlmtr.

286

Blm Sorular

1. Aadakilerden hangisi veri hazrlama aamalar arasnda deildir?

a. Veri dzenleme

b. Kodlama

c. Veri girii

d. Veri analizi

e. Kayp gzlemleri dzenleme

2. Tanmlayc (betimsel) istatistikler ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi

yanltr?

a. Tek bir madde ya da deiken hakkndaki saysal veriler zetlenir.

b. Bir deiken ierisinde her bir deerin ka kez tekrar ettii belirtilebilir.

c. Deerlerin merkez nokta etrafnda nasl daldna baklabilir.

d. Bulgular frekans tablolar, stun grafii ya da histogramla zetlenebilir.

e. Deikenler aras ilikilere odaklanlr.

3. Hangi merkezi eilim ls dalm iki eit paraya bler?

a. Aritmetik ortalama

b. Standart sapma

c. Mod

d. Medyan

e. Varyans

4. Aralkl ve oranl dzeyde llm iki ya da daha fazla deiken arasnda iliki
olup olmadn, varsa ynn ve gcn gstermek amacyla kullanlan analiz tr
aadakilerden hangisidir?

a. t testi

b. Korelasyon

c. Ki kare

287

d. Varyans analizi

e. Z testi

5. Aadakilerden hangisi ok deikenli istatistiksel analizler arasnda yer almaz?

a. Faktr Analizi

b. Kmeleme Analizi

c. MANOVA

d. Ayrma Analizi

e. Ki-kare analizi

6. Veri hazrlama aamasnda yer alan ilemler nelerdir?

7. Veri girii aamasnda aykr gzlemler ve kayp deerlere ilikin ne tr ilemler

yaplabilir? Tartnz.

8. Aritmetik ortalama, medyan ve mod kavramlarn rnek vererek ksaca

aklaynz

9. Parametrik ve parametrik olmayan analizler arasndaki farklar nelerdir? Hangi

durumlarda hangisi kullanlmaktadr? Ksaca aklaynz.

10. letme aratrmalarnda kullanlan tek deikenli ve ok deikenli testler

nelerdir? Ksaca kulanm amalarna gre karlatrnz.

Cevaplar

1) a, 2) e, 3) e, 4) d, 5) c

288

13. SONULARIN YORUMLANMASI VE ARATIRMA RAPORUNUN

HAZIRLANMASI

289

Bu Blmde Neler reneceiz?

13. SONULARIN YORUMLANMASI VE ARATIRMA RAPORUNUN

HAZIRLANMASI

13.1. Sonularn Yorumlanmas

13.2. Aratrma Raporunun Hazrlanmas

13.2.1. Raporda Bulunmas Gereken zellikler

13.2.2. Rapor Yazmada Dikkat Edilecek Ana lkeler

13.2.3. Aratrma Raporlarnda Dil ve slup (Akademik Dil)

13.3. Kaynak Kullanm ve Kaynaka Yaps

13.3.1. Kaynak Gsterme Yntemleri

13.3.2. Kaynak Gsterimi Zorunlu mu?

13.3.3. Kaynak Gsterme lkeleri

13.3.4. Kaynaka Yazm

290

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Aratrmada elde edilen bulgularn yorumlanmasnda dikkat edilecek unsurlar

nelerdir?

2. Aratrma raporunun hazrlanmasnda dikkat edilecek noktalar ve aamalar

detayl olarak aklaynz?

3. Rapor yazm aamasnda kaynaka gsterimi nasl olmaldr?

291

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
Aratrma srecinde veri
analizi sonrasnda elde Konu ilgili kavramlar
Sonularn yorumlanmas edilen bulgularn aratrmak ve tartmak yolu
yorumlamasn renmek ve ile elde edilecektir.
nemini kavramak

Aratrma raporu hazrlama eitli rnekleri ile birlikte

Aratrma raporunun
srelerini aama aama tartmak vastasyla elde
hazrlanmas
kavramak edilecektir.

Aratrmalarda kaynak
rnekler ve uygulamalarn
Kaynak kullanm ve kullanmnn nemini ve
incelenmesi vastasyla
kaynaka yaps kaynaka yapsnda dikkat
gelitirilecektir
edilecek noktalar anlamak

292

Anahtar Kavramlar

Sonularn yorumu

Tartma

Aratrma raporu

Akademik dil

Kaynak kullanm

Metin iinde kaynak gsterme

Dorudan alntlama / aktarma

Dipnotla kaynak gsterme

Kaynak gsterme ilkeleri

Kaynaka yaps

293

Giri

Aratrma srecinin son aamas ise veri analizi aamasnda elde edilen bulgularn
yorumlanmas, aratrma raporunun hazrlanmas ve yneticilere sunulmasndan olumaktadr.

Aratrmac, verilerin analizini tamamladktan sonra, bulgular yorumlayp, sonular

dzenler ve rapor hline getirerek ynetime sunar.

Bu blmde verilerin yorumlanmas ve aratrma raporunun hazrlanmas srecinde

dikkat edilmesi gereken noktalar aklanmaktadr.

294

13.1. Sonularn Yorumlanmas

Veri zmleme aamasn verilerin yorumlanmas izlemektedir. Uygun bir yorumla
btnlemeyen veriler aratrma problemine bir zm nerisi getiremeyecei gibi, dank,
ilikisiz ve havada kalm grnm sergileyecektir.

Aratrma sreleri, temelde, bireyin aratrlan konuda daha youn bir biimde
dnmesine, sonucu etkileme olasl yksek deikenlerin bulunmas ile problem zm
iin verilecek karar kolaylatrma amacna dnktr. Bu ise, hemen her aamada ve zellikle
zmlemeden sonra dikkatli bir yorumlamaya zorunlu klar.

Bu aamada veri analizinden kan sonularn yorumlanarak nihai karara varlr. Elde
edilen sonulara gre kurulan hipotezin gerekleip gereklememe durumu incelenir. Bu
karmlara dayanarak, aratrmac sorunun zmne ynelik nerilerde bulunabilir.

Yorum ve tartma blm aratrmann amacnn gerekletirildii blmdr, bu

nedenle bu blmn yalnzca bulgularn basit bir zetinden ibaret olmas yeterli deildir. Hangi
yorumlara hangi bulgulardan ulald, yorumlarn genellenebilirlii ve snrllklar, alanda
daha nce yaplm olan aratrmalar balamnda bulgularn ne anlama geldii, literatre nasl
bir bak as getirebilecei, konuya ilikin bundan sonraki aratrmalar iin bulunabilecei
ngrler bu blmde dikkatlice ele alnmaldr.

Bu aamada analizlerin bulgular zetlenir, bu bulgularla ilgili gerekli yorumlar yaplr

ve son olarak da incelenen problem ile ilgili varlan bulgular gz nnde tutularak nerilerde
bulunulur. zetlenmi sonularn verilerin elde edildii koullar ierisinde deerlendiren
aratrmacnn aratrma sonularn hem kendisi iin hem de konu ile ilgili bilgisi daha az
dzeyde olan kiiler iin zetlemesi gereklidir.

Karar alclarn kullanm iin, sonularn genellenebilirlii, hangi koullarda

aratrmann gerekletirildii bilgilerini de ieren, ok uzun olmayan, saylardan ok karar
almay ynlendirici sonular zerinde duran bir ynetici zet/raporu hazrlanmaldr. Sonular
hata paylarn ve aratrmann kstlarn ak bir ekilde iermelidir.

Bu blme hipotezlerin ne ekilde doruland veya yanlland bilgisiyle

girilmelidir. Sizin aratrmanzn bulgular ile benzer aratrmalar yapanlarn bulgular
arasndaki benzerlikler veya kartlklar belirtilmelidir.

Aratrmanzn eksik ynleri de, gl ynleri ve literatre katks ile birlikte

sunulmaldr. Bulgularnzdan yola klarak ne tur kuramsal ve uygulamaya ynelik sonularn
olabilecei ve benzer aratrmalarn iyiletirilerek nasl daha iyi yaplabilecei tartlmaldr.

Genel olarak tartmada u sorulara yant verilmelidir:

Benim bu bulgu sayesinde bilime ne tur bir katkm oldu?

Yaptm alma, aratrma problemini zmlememe ne ekilde yardmc

oldu?
295

almamdan ne tur sonular ve kuramsal sonular kyor?

13.2. Aratrma Raporunun Hazrlanmas

Aratrmann sonularnn aratrmac tarafndan anlalr ve zet bir ekilde organize
edilmesi aamasdr. Aratrmacnn da kendisinin bu sonular zet ve organize bir hlde
grmesi sonular yorumlayabilmesi iin nemli bir ihtiyatr.

Bir bilimsel alma sreci, o aratrmaya ilikin bir rapor yazldktan ve yaynlandktan
sonra sonlanr. Aratrma srecinin nasl her aamas ok nemliyse, yazlma ve yaynlanma
sreci de o denli nemlidir.

Problem ve ama ortaya konulduktan sonra, analizler sonucunda elde edilen bilgiler
rapor hline getirilerek sunulur.

Verilerin toplanp analizinden sonra son aama olan raporlama aamasnda aratrma
projesini zetleyen bir rapor hazrlanr. Genellikle aratrmay yapanlar tarafndan yaplan szl
sunumlarn yannda genellikle yazl bir rapor metninin hazrlanmas istenir. zelikle yazl
raporda almann her aamasnn ksaca belirtilmesi beklenir.

Tm proje, belirli aratrma sorularnn tanmland, yaklamlarn anlatld,

aratrma tasarm, veri toplama ve veri analizi prosedrlerinin benimsendii ve sonular ile
temel bulgularn sunulduu bir yazl rapor hlinde belirtilmelidir.

Aratrma raporunun ne dzeyde olaca, ierisinde yer alacak bilgilerin kapsamnn ne

olaca, raporu kullanacak kiiye gre aratrmac tarafndan da belirlenir. ounlukla zet ve
bulgular en bata verilerek raporu okuyacak kiilerin arad bilgilerin varln grmeleri ve
zamann ok kstl olduu durumlarda yneticilere zaman kazandracaktr.

Raporu yazacak olan aratrmac elindeki bilgileri iyice kavramaldr. Aratrma,

srekli ayr konular zerinde yaplr. Oysa bir aratrmac her konuda uzman olamaz; bu
nedenle konu hakknda okumal ve o konunun terminolojisine almaldr.

Rapor yazmak da szcklerle dncelerin akland bir tr ilevdir. Szcklerin

ynetiminde ok nemli yeri vardr ve bir i hakknda konuurken onun terminolojisini bilmek
zorunludur.

Rapor kimin iin hazrlanyorsa onun anlayabilecei ve yararlanabilecei bir dille

yazlmaldr. Yneticilerin fazla okumaya vakitleri yoktur, raporun bana bu sebeple bir zet
konulabilir.

Aratrma blmnde alanlar veya pazarlamaclar da rapordan daha ayrntl bilgi

bekleyebilirler. Onlar iin de geni bilgi yeren ve sorular yantlayan bir rapor hazrlanmaldr.
Bu kiiler de btn tablolara bakmaya vakit bulamayabilirler ve bu sebeple btn bilgisayar
tablolar teknik ek ad altnda ayrca verilebilir. Bu bazen iki veya ayr rapor hazrlamak
demektir.

296

13.2.1. Raporda Bulunmas Gereken zellikler

Aratrma srecinin uygun ekilde rapor hline getirilebilmesi iin bir takm ortak
kurallar oluturulmutur.

Aratrma ne kadar iyi allm ne kadar amaca uygun olursa olsun eer yazlrken
bakalarnn anlayaca ve kabullenecei bir biimde kaleme alnmamsa eksik kalm
demektir. nk aratrmalarn bir amac da bilgiyi paylaabilmektir. yi yazlarak paylama
sunulamayan bir aratrma amacn tamamlayamam demektir.

Aratrmalar neticesinde elde edilen bulgularn paylamnda anlalrl salamak

amacyla genellikle kabul gren baz kurallar oluturulmutur. Bunlara rapor yazma kurallar
denir.

Yaps ile ilgili olarak bakldnda bir aratrma raporu, balk, zet, giri, yntem,
bulgular, tartma, sonu ve neriler ile kaynaka blmlerinden olumaktadr.

ekil 13.1: Aratrma Raporunun Blmleri

Yukardaki ekilde yer alan aamalar temel balkta da toplamak mmkndr.

Bunlar; birinci ksm, metin ksm ve son ksmdr.

Raporun birinci ksmnda aadaki blmler bulunur.

Kapak sayfas
297

Hazrlanan bir raporun ilk sayfas kapak sayfasdr. Genel olarak kapak sayfasnda u
bilgiler bulunur:

Raporun hazrland kurumun ad.

Raporun ad.

Raporu hazrlayan kii veya grubun ad.

Varsa raporu denetleyen kii ya da gurup ad.

Raporun yazld yer ve yl.

zet

Aratrma hakknda genel bilgilerin, amacnn, kullanlan yntemlerin ve elde edilen

bulgularn ksa ve genel bir biimde tantld blmdr. Bu blm genelde uzun tutulmaz.
zet blm yazlrken aratrmann nemli noktalar n plana karlr. Okuyan kii bu blm
sayesinde tm rapor ierisinde neleri bulabileceine dair genel fikirler edinir. Baz aratrmalara
zetin yabanc dile evrilmi eklide eklenir.

Anahtar Kelimeler

Baz raporlar belli kurulular ya da ktphaneler tarafndan saklanr. Bu raporlarn

ieriklerini grmek isteyen, almalarn temel konularn taramak isteyen kii ya da
aratrmaclarn aradklar konularla ilgili almalara ulamalarn kolaylatrmak amacyla
raporda kullanlan esas kavramlar anahtar kelimeler blmne yazlr. Anahtar kelimeler.
Raporlarn ilgilenenler tarafndan kolayca bulunmasn salamak amacyla yazlr. Raporu
yazan kii kendi raporunda bulunabilecek temel konular belirler ve bunlar anahtar kelimeler
blmne yazar. Anahtar kelimeler genelde be kelime civarnda oluturulur.

nsz

Bu blm her rapor yazmnda oluturulmas zorunlu bir blm deildir. almann
hazrlan ortam karlalan glkler almada emei geen kiiler varsa eksik ya da snrl
kalan konular bu blmde belirtilir. almann oluumunda katks olan kii ya da kurululara
bu blmde teekkr edilir.

indekiler

Rapor ieriinin bir sra dhilinde ve sayfa numaralarna gre yer ald konu balklar
ve alt balklarn bir sra ve dzen ierisinde gsterildii ksmdr.

Ksaltmalar

Eer yazar genellikle herkes tarafndan bilinenlerin dnda ksaltmalar yapmsa bunlar
bir liste hlinde aratrmann n ksmnda gsterebilir. Ksaltmalar listesi alfabetik sraya gre

298

oluturulur. Yalnz unutulmamas gereken nokta, ksaltmalar listesi oluturulmu olsa bile
metin ierisinde ksaltmayla ifade edilen kelimeler ilk kez kullanldklar yerde uzun ekliyle
yazlr. Daha sonra ksaltlm biimi kullanlr.

Metin Ksm

Aratrmann yer ald blmdr. Raporda ifade edilecek bulgular bu blmde aktarlr.
Metin ksm girile balar ve sonula biter. Raporda aklanmak istenen fikirler blm ya da
blmler hlinde sunulur.

Giri; aratrmann metin ksmnn balangcdr. Girite aratrmann

zmlemeye alt soru ya da sorunlar aklanr. Raporun hangi blmlerden olutuu,
blmlerde nelerin ele alnd gibi konular girite ilenir.

Blmler; raporun ana gvdesidir. Raporu hazrlayan kiinin anlatmak,

aklamak, ispatlamak istedii grlerini ifade ettii metin ksmdr. Blmlerin ierii ve
says aratrmaya gre deiir. Her blm raporun vermek istedii ana dnceyi
desteklemelidir. Blmler bazen alt blmlere de ayrlabilir. Blmlendirmede rakam ya da
harf gibi semboller kullanlr. Baz ksa almalarda ise alt blmler bulunmayabilir.

Sonu; inceleme sayesinde elde edilen bulgularn net bir ekilde anlatld ya
da varsa hipotezlerin ispatland ksmdr. Bu ksmda zlen sorun ya da sorunlar, retilen
bilgiler, gelitirilen yntemler veya elde edilen faydalar ksa ve net bir biimde dile getirilir.

Son Ksm

Ekler; metinde verilmesi aratrmann btnl ya da akcl asndan sakncal olan

ama incelemeyi destekleyecek bulgular metin sonunda ek olarak konulabilir. Eklerde uzun,
ayrntl tablolar, anket formlar, izelgeler, belgeler, uzun alntlar vb. verilebilir. Her ek ayr
bir sayfada ve numaralandrlarak verilir.

Kaynaka; aratrmann oluturulmasnda yararlanlan tm kaynaklarn sistemli bir

biimde yazld blmdr.

Dizin; baz raporlarda aranan konularn kolaylkla bulunabilmesi iin hazrlanan her
kelimenin yer ald sayfay gsteren bir dzenlemedir.

13.2.2. Rapor Yazmada Dikkat Edilecek Ana lkeler

Aratrma, var olan alan literatr ile ilikilendirilmelidir. Problem durumunun
aklanmasnda, kuramsal erevenin oluturulmasnda ve bulgularn yorumlanmasnda ilgili
literatrden yararlanlmaldr. Bu noktada 4. Blmde bahsedilen literatr tarama sonularndan
yararlanlabilecektir.

Raporda bilgi birbirini tamamlayacak ekilde yerletirilmelidir. Birbiriyle ilikili,

birbirini kapsayan bilgiler, bu ilikileri gz nnde bulundurularak metne yerletirilmelidir.
Bilgi ve bulgular, metindeki tutarll salayacak ekilde bir araya getirilmelidir.
299

Aratrma raporlarnn yazlma amac, bir alanda elde edilen bilginin ilgililerle
paylalmasdr. Bu amala hazrlanan raporlarn blmlerinin de zaman kavram asndan
planlanmas gerekir.

Hangi blm iin ne kadar zaman harcanaca bir i takvimi vastasyla planlanabilir.
Byle bir i takvimi, alma disiplinini ve dzenli alma alkanln da beraberinde
getirecektir. Aratrma raporunu oluturulmasnda hangi blmden balanaca, birden ok
deikene bal olarak belirlenebilir. Yine de hazr olan blmden balamak ileri
kolaylatracaktr.

13.2.3. Aratrma Raporlarnda Dil ve slup (Akademik Dil)

Rapor, akc bir dille yazlmaldr. Uzun cmlelerden kanlmal, ksa ve tek yargl
cmlelere yer verilmelidir.

Cmle ve paragraf oluturulmasnda badakl salayacak unsurlar kullanlmal,

badakl bozacak ifadelerden kanlmaldr.

Cmlelerde znel ifadeler yer almamaldr. Terimleri ve teknik kavramlar sk ve

gereksiz yere kullanlmamaldr. nandrc bir dil kullanlmaldr.

Dil asndan nemli bir dier nokta da sluptur. Belirli bir kesime ait bir dil
kullanmaktan (jargon), argo ve abartl ifadelerden, konuyla ilgisiz resim ve ekillerden yaz
ierisinde kanmak gerekir. Bu noktalar gz nne alnarak oluturulacak bir slup,
okuyucunun iini kolaylatracaktr.

13.3. Kaynak Kullanm ve Kaynaka Yaps

Rapor ierisinde kullanlan farkl kaynaklardan edinilen bilgilerin nereden alndnn
gsterilmesi gerekir. Raporda farkl bir kaynaktan alnan ve olduu gibi kullanlan cmlelerin
ya da rapor hazrlayan kiinin faydaland dncelerin hangi kaynaklardan elde edildii
gsterilmelidir.

Rapor yazarken kaynak gsterilmesi; savunulan grlerin doruluunu desteklemeyi,

aratrmacnn kendi katksnn ne olduunu belirtmeyi, sunulan bilgilerin denetimine imkn
vermeyi, yeni aratrmaclara yol gstermeyi mmkn klar.

Rapor yazlrken kaynak gsterilmesi gereken bilgiler genellikle unlardr;

Genel bilgilerin dnda kalan ve bakalar tarafndan ifade edilmi grler

Baka kaynaklardan edinilen fikir ya da dnceler

Tablo ya da izelgenin alnd kaynaklar

Kaynak gsterme metin ierisinde yaplabilecei gibi dipnotlarla da gerekletirilebilir.

Kaynaklar metin ierisinde gsterilirken kullanlan kaynaktan aktarlan cmle ya da cmlelerin
sonunda parantez alarak gsterilir.
300

13.3.1. Kaynak Gsterme Yntemleri

Kaynak gsterme; dipnotla kaynak gsterme, metin iinde kaynak gsterme ve
dorudan alntlama / aktarma olarak deiik biimde yaplmaktadr.

13.3.1.1. Metin inde Kaynak Gsterme (Gnderme)

Bu yntem Harvard yntemi olarak da bilinir ve 1960lardan sonra sklkla kullanlr
hle gelmitir. Bu ynteme temel olarak benzeyen ancak baz ayrntlarda farkllklar gsteren
APA (American Psychological Association) ve MLA (Modern Language Association) gibi
baka yntemler de bulunmaktadr. Bu yntemde gnderme btnyle metin iinde yaplr.

Bu yntemde; aratrma raporunda, bir ya da daha fazla kaynaktan yararlanlarak

yazlan her cmle blmnn, cmlenin, paragraf blmnn ya da paragrafn sonunda,
yararlanlan tm kaynaklar, parantez iinde verilmelidir.

Metin ierisinde kaynaklara atfta bulunurken yazarlarn soyadlar ve yayn tarihi

kullanlr. Metin ierisinde kaynaklar, ya dorudan atf yaplarak ya da cmlenin sonunda
parantez iinde verilerek kullanlr. Metin sonunda ise kaynan tam knyesi yer alr.

13.3.1.2. Dipnotla Kaynak Gsterme

Bu yntemde gnderme yaplaca zaman, gndermenin yaplaca yere bir rakam
konulur ve bu rakama o sayfann sonunda (dibinde) yer verilir. Rakamdan sonra gnderme
yaplan kaynan knyesi verilir. Bu yntem geleneksel bir yntemdir ve gerek yabanc gerekse
de Trk niversitelerinde uzun yllar kullanlmtr.

Kaynak gsterme ya da gnderme amacnn dnda da dipnot kullanlabilmektedir.

Anlamnn aklanmas zorunlu grlen ya da zel bir balamda ya da anlamda kullanlan bir
kavram, cmlenin btnln bozmamak iin kavramn getii yerde (*), (+) gibi zel bir
iaret kullanlarak, aada sayfa sonunda aklanabilir. Bu kullanma aklama dipnotu
denilmekte ve hem klasik dipnot gnderme ynteminde, hem de metin ii gnderme siteminde
kullanlabilmektedir.

Dipnotlu sistemden bahsetmeden nce u aklamann yaplmas faydal olacaktr.

Dipnotlar yalnzca yararlanlan kaynaklar gstermede kullanlmaz. Rapor hazrlayan kii
bahsettii konuda ayrntl bilgi, farkl gr, hatrlatma vb. yapmak istediinde de dipnot
kullanabilir. Metin ierisinde ilgili blme dipnot numaras vererek gerekli aklamay o
numaral dipnotta yapabilir.

Dipnotlar raporlarda ayr ekilde dzenlenebilir.

1. Sayfa sonunda; metin ierisine dipnot numaras konulur ve ayn sayfann alt
ksmna yararlanlan kaynakla ilgili aklamalar yazlr.

2. Blm sonunda; metin ierisinde verilen rakamlar blm sonunda dipnotlar

olarak toplanr ve blm sonlarnda toplu olarak gsterilir. Eer birden ok blm varsa her

301

blmde dip not numaralandrlmas tekrar birden balatlarak verilir ve her blmle ilgili
dipnotlar o blmn sonuna yerletirilir.

3. Rapor sonunda; Metin ierisinde kullanlan dipnotlar bir araya getirilir ve

aratrmann sonunda ayr bir blm olarak dzenlenir.

13.3.1.3. Dorudan Alntlama / Aktarma (Atf)

Bilgilerin veya alntnn, zgn biim ve ierik ynnden deitirilmeden aktarlmasna
dorudan aktarma denir.

Eer 40 kelimeden az ise (yaklak satr ya da daha ksa), alnt, metin

ierisinde ve trnak iaretleri iinde gsterilir.

zgn kaynaktan cmle ya da sz beklerinin karlmas durumunda ise,

karmann yapld yere nokta (...) konur.

Eer 40 kelimeden fazla ise (yaklak satrdan daha uzun), alnt, sktrlm
paragraf ve blok biiminde, soldan ieride olacak ekilde yazlr.

13.3.2. Kaynak Gsterimi Zorunlu mu?

Bilimsel veya mesleki nitelikte bir yayn (yaz, kitap, tez, proje, bildiri, vb.) hazrlayan
bir yazarn baka kaynaklardan yapt alntlar o kaynaklara gnderme yaparak vermesi
bilimsel ve mesleki ahlak kurallar asndan zorunludur. Buna uyulmamas bilim veya meslek
alan iinde ciddi bir durum oluturur.

Bakalarnn bilgi birikiminden ve dncelerinden yararlanlan her almada (kitap,

tez, makale, rapor, bildiri, dev, web sayfas, vb.) yararlanlan bilginin kayna, neyin nereden
dn alnd aka belirtilmelidir.

Kaynak gsterilmedii srece, ortaya atlan dncenin yazara ait olduu varsaylr.
Kaynak gsterme yoluyla bilginin gerek sahibinin hakk teslim edildii gibi, aratrmacnn
kendi katksnn ne olduu da aka gsterilmi olur.

Dorudan yaplan alntlarda sayfa numaras da verilmelidir.

Tm dnyada olduu gibi lkemizde de sanat eserleri 5846 Sayl Fikir ve sanat Eserleri
Kanunu ile korunmaktadr.

Ancak alnt yapldnn belirtilmesi gerekmeyen durumlar da bulunmaktadr. Bunlar

aadaki sralayabiliriz:

Herkese bilinen, herkese tekrarlanan terimler.

zerinde ok konuulmu ve yazlm bulgular.

Szlk, ansiklopedi, el kitab bilgilerindeki anonim yazlar.

302

Orijinallii olmayan gzlem ve fikirler.

Telif hakk korumas bitmi eserler.

Kamuoyuna ak, genel bilgiler.

Ataszleri, deyiler

13.3.3. Kaynak Gsterme lkeleri

Her alma kendinden nce yaplanlara, bir baka deyile var olan bilgi birikimine
dayanr. nemli olan, dn alnan bilginin kime ait olduunu akla kavuturmak ve bize
aitmi gibi grnmesine engel olmaktr.

Yorumlar, deerlendirmeler, veriler ve yarglar bakalarna ait olduu srece kaynak

gsterilmesi zorunludur, aksi takdirde yazara ait olduu yanlgsn getirir. Kaynak gsterilirken
aadaki ilkelere uyulmas gereklidir:

1. Her bilimsel almada, yararlanlan kaynaklarn listelendii bir kaynaka

blm bulunmaldr.

2. Metin iinde gnderme yaplan her kaynak kaynakada yer almal, kaynakada
yer verilen her kaynaa da metin iinde gnderme yaplmaldr.

3. Kaynakaya alnacak yaptlar, yazarn bizzat okuyup yararland yaptlar

olmaldr.

4. Aratrmada kullanlmayan, ancak aratrmacnn konu iin yararl olabileceini

dnd dier kaynaklar ek kaynaka veya yardmc kaynaka gibi farkl bir balk
altnda verilmelidir.

5. Kaynakada, ilgili yaynn knyesi kurallara uygun olarak verilmeli, knye

iindeki bilgi eleri tam ve doru olmaldr.

6. Kaynakada her kaynaa yalnz bir kez yer verilmelidir.

7. Kaynaka, hangi bilginin hangi kaynaktan alnd konusunda fikir vermez. Bu

bilgi, metnin iinde ilgili yerde, sz konusu bilgi kaynana gnderme yaplarak aktarlmaldr.

8. Herkes tarafndan bilinen gerekler iin (dnyann yuvarlak, gnn 24 saat,

Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk cumhurbakannn Atatrk olmas gibi) kaynak belirtmeye gerek
yoktur. Ancak, bazen neyin genel bilgi kapsamna girdiini deerlendirmek zor olabilir. Genel
bilginin ierii, disiplinden disipline deiebildii iin kiinin bilmedii bir disiplinde neyin
genel bilgi kapsamnda deerlendirilmesi gerektiine karar vermesi zellikle gtr. Bu tip
durumlarda kiiyi etik adan yanl bir ey yapmaktan koruyaca iin kaynak gsterilmesi
tercih edilmelidir.

303

9. Bir kaynaktan deitirilmeden yaplan alntlar, zgn kaynakta getii

biimiyle trnak iareti iinde gsterilmelidir.

10. Aratrcnn bilimsel yeterlilii, sentez yapma ya da yazma becerisi konusunda

soru iareti uyandrabileceinden ok sk ve ok uzun alntlardan kanmak gereklidir.

11. Aratrcnn, bir kaynaktan ald bilgiyi metnin genel akna uygun biimde,
yeniden ifade ederek, kimi durumlarda da zetleyerek aktarmas gerekebilir. Yeniden ifadeyle
bilginin aidiyeti deimez; bu nedenle, kaynaa gnderme yaplmas zorunludur.

12. Yabanc dildeki kaynaklardan Trkeye evrilerek yaplan alntlarda metnin

eviri olduunun belirtilmesi gerekir.

13. zgn kaynaa erimenin olanaksz olduu durumlarda bilginin ikinci elden
aktarld belirtilmelidir.

14. Kaynak gsterilse bile, bir yaptn tamam veya tamamna yakn bir blm bir
baka almada aktarlamaz.

15. Patent ve telif hakk sz konusu olan yapt, resim, izelge, forml, ekil, vb. gibi
eler iin, kaynak gstermenin yan sra, izin alnmasnn da gerekli olabilecei
unutulmamaldr.

13.3.4. Kaynaka Yazm

Kaynakada aratrma olutururken yararlanlan tm kaynaklara yer verilir. Dolaysyla
gnderme yaplmayan ama metinimizin olumasnda yararlandmz kaynaklar da kaynakada
yer alabilir.

almann kaynaka blmnde alma srasnda gnderme yaplan ya da alntlanan

kaynaklarn tm eksiksiz biimde verilir.

Yararlanlan kaynaa eriimi salayacak lde bilgiye yer verilir. Bu bilgiler kaynak
trne gre deiiklik gstermesine karn genellikle yazar ad, yayn yl, yapt ad, yayn yeri,
yaynevi gibi bilgilerden oluur.

304

Uygulamalar

VIKIPEDIAYI KAYNAK OLARAK KULLANMAK

Geenlerde bir TV programnda yorumcu, Vikipediay tezinde kaynak gsteren bir

renciden bahsediyordu. Bir an glmsedim Tezde Vikipediay kaynak olarak gstermek
mi? Enteresan

Geri dne kadar btn renciler Vikipedia zerinden dev yapmyor muydu?
retmenler Vikipediay fark edene kadar baya bir rencilere yardm dokunmutu
Vikipediann

Sonradan hocalarmz Vikipediay fark etti, rendi Neyse, halen daha Vikipediaya
ansiklopedik bilgi kayna olarak bakyoruz

Yalnz aklmzn bir kesine de unu yazmak gerekiyor!

Vikipedia insan bilgisi dhilinde ortak bir kaynak hazrlamak isteyen kiilerin veya
gruplarn oluturduu ve herkesin ortak paydasnda birleen evrim ii bir ansiklopedidir.
Ltfen burada yer alan hibir bilginin alannda uzman profesyoneller tarafndan
deerlendirilmediini, ieriin size tam, kesin ve gvenilir bir bilgi sunmadn unutmaynz.
Bilgiler imece usul herkesin katklar ile oluturulur.

Yani o makaleyi, bilgiyi ya da ansiklopediyi yazan bir uzman olmayabilir! O konuda

derme atma bilgi sahibi olabilir. Yazlan bilgi gerek olmayaca gibi yalan veya yanl da
ynlendirici de olabilir.

Vikipedia sorumluluk reddi sayfasn dikkatle okuduumuz zaman;

Ltfen, Vikipedia da Karlaacanz Herhangi Bir Bilginin YANLI, YANLI

YNLENDRC, TEHLKEL, YANLI YAZILMI ya da YASA DII Olabileceinin
Farknda Olun.

Bilgisine yer verilmektedir!

Ksacas Vikipediay kullanrken, kaynak olarak verirken mutlaka bu noktann

bilincinde olmamz gerekiyor!

Vikipedia gnll kiiler tarafndan oluturulmu bir sistemdir. Gnlller baz

durumlarda kiileri veya olaylar manple etmek amac ile de kt niyetli olarak yazlar
yazabiliyorlar.

byle olunca insann pek de Vikipediaya inanas gelmiyor. Elbette ki doru bilgi var,
hem de byk ounlukta ancak bir o kadar da dezenformasyon yapldn unutmamanz
gerekiyor!

305

Kaynak: Hamza amlolu, http://www.teakolik.com/vikipediyi-kaynak-olarak-kullanmak,

Eriim Tarihi: 06.07.2014

306

Uygulama Sorular

1. Vikipedia ve dier kullanc katklarn kullanan internet sitelerinin kaynak

olarak kullanlmasnn douraca skntlar inceleyiniz. Bu skntlarn stesinden gelme
yollar nelerdir? Tartnz.

2. Aratrmalarda internet kaynaklarn kaynak gsterme sreci nasl olmaldr?

307

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde aratrma yntemlerinde elde edilen bulgularn nasl yorumlanaca ve

dikkat edilmesi gereken unsurlar belirtilmitir.

Elde edilen bulgular ve yorumlardan sonra bir btn olarak aratrma raporunun
sunulmas gerekmektedir. Bu raporun hazrlanmas sreci detayl olarak incelenmitir.

Aratrma srecinde ve yazmnda kaynak ve kaynak gstermenin nemi zerinde

durulmutur. .

308

Blm Sorular

1. Aratrmadan elde edilen verilerin ilenmesi ve zmlenmesinden sonra elde

edilen bilgiye ne ad verilir?

a. Bulgu

b. Veri

c. Hipotez

d. Yarg

e. Varsaym

2. Aadakilerden hangisi rapor yazmnda dikkat edilmesi gereken hususlardan

deildir?

a. Ak ve anlalr bir dille yazlmal

b. Subjektif yarglardan kanlmal

c. Aratrmacnn duygularn da iermeli

d. Metin iinde slup birlii salanmal

e. lgi ekici ve akc bir slupla yazlmal

3. Aratrmay ksaca tantmak zere hazrlanan zet sayfasna ne ad verilir?

a. Kapak sayfas

b. Bulgular

c. Tartma

d. z

e. Ekler

4. Bilimsel bir rapor yazmnda, bir kaynaktan yaplan dorudan alnt, aadaki
durumlarn hangisinde dorudur?

a. Aratrmac kendi grlerini belirtiyorsa

b. Aratrmac bir baka yazarn grlerini kendi cmleleriyle belirtiyorsa

c. Aratrmac konuyla ilgili bir rnek veriyorsa

309

d. Aratrmac elindeki istatistiki bilgileri yorumluyorsa

e. Aratrmac bir ifade, tanm veya kavram bir kaynaktan olduu gibi alp,
almasnda kullanyorsa

5. Bilimsel rapor hazrlamada uluslararas kabul gren iki yazm tekniinden biri
aadakilerden hangisidir?

a. Word

b. Excel

c. APA

d. SSCI

e. Scopus

6. Veri analizi sonrasnda yorumlamada dikkat edilecek noktalar nelerdir?

7. Aratrma raporunun kapsam nedir? Hangi blmlerden olumaktadr.

8. Rapor yazmnda alnt ile gnderme arasndaki farkllklar rnek ile

aklaynz.

9. Aratrma raporlarnda kaynak gsterimi zorunlu mudur? Hangi durumlarda

kaynak gsterimi yaplmayabilir? rnek vererek aklaynz.

10. Kaynaka yazmnda dikkat edilecek noktalar nelerdir? Ksaca aklaynz.

Cevaplar

1) a, 2) c, 3) d, 4) e, 5) c

310

14. ARATIRMA ET VE ETK HLALLER

311

Bu Blmde Neler reneceiz?

14. ARATIRMA ET VE ETK HLALLER

14.1. Bilimsel Etik ve Aratrma

14.1.1. Aratrma Etii

14.1.2. Bilimsel Drstlk ve Bilimsel Yanltma

14.2. letme Aratrmalarnda Etik D Davranlar

14.2.1. Kamuoyu

14.2.2. Aratrmaya Katlan Cevaplayclar

14.2.3. Aratrmac - letme

14.3. Akademik Etik D Davranlar

14.4. ntihal

14.4.1. ntihal Yntemleri

14.4.2. Kiilerin ntihale Bavurma Sebepleri

14.4.3. ntihali Belirleme Yntemleri

14.4.4. Telif Haklar ve ntihal Kavram

312

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. Etik kavramnn aratrma yntemleri asndan kapsam nedir?

2. Aratrma etiinin kapsam nedir?

3. letme aratrmalarnda etik d davranlar nelerdir?

4. ntihal ve intihal yntemlerini inceleyiniz?

313

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
Bilimde ve bilimsel
Konu ilgili kavramlar
Bilimsel etik ve aratrma aratrma srecilerin etik
aratrmak ve tartmak yolu
etii unsurlarn nemini
ile elde edilecektir.
kavramak

letme aratrmalarnda etik lgili konuyu, eitli

letme aratrmalarnda etik
d davranlara sebep olan rnekler ile incelemek
d davranlar
unsurular anlamak vastasyla elde edilecektir.

Akademik alanda etik d Konu ilgili kavramlar

Akademik etik d
davranlarn kapsamn aratrmak ve tartmak yolu
davranlar
anlamak ile elde edilecektir.

ntihal kavramnn ne olduu

Konu ilgili kavramlar
hakknda bilgi sahibi olmak
ntihal aratrmak ve tartmak yolu
ve aratrmaya ynelik
ile elde edilecektir.
olumsuz etkilerini kavramak

314

Anahtar Kavramlar

Bilimsel etik

Aratrma etii

Bilimsel drstlk

Bilimsel yanltma

Muvazaa

ntihal

Kendinden intihal

Bilinsiz intihal

ntihali belirleme yntemleri

Telif haklar

315

Giri

Aratrma yntemlerinde, srecin her aamasnda yer alan kii ve unsurlarn bilimsel
etik deerleri tamas ve buna gre aratrmann planlanmas gerekmektedir. Sre ierisinde
yer alan aratrma planlamacs, anketr-grmeci, analizci gibi her unsurun bu deerleri
benimsemesi gerekmektedir. Kullanlan aratrma aygtlarnn da bu dorultu da hazrlanmas
ve uygulanmas gerekmektedir.

Etik, insanlarn ahlakl yaamann temelleri zerine akl yorduklar ve bu temellerden

yola karak doru ve yanl ayrt etmeye, doru davran biimlerini bulmaya ve uygulamaya
yarayabilecek kuramsal ve toplumsal aralar gelitirdikleri bir dn alandr.

316

14.1. Bilimsel Etik ve Aratrma

Etik, evrensel kabul gren kurallar btndr. Szlk anlam olarak ahlaki bilim ya da
ahlakla ilgili olarak tanmlanmaktadr. Ancak ahlak daha ok sosyal yaamla ilgiliyken etik ise
her trl insan ilikisini iermektedir.

lkemizde bilim etii konusunda son yllarda nemli ve etkin almalar yapan en
nemli kurum TBA ( Trkiye Bilimler Akademisi )dir. TBAnn 14 Aralk 2001 tarihinde
yaynlad Bilim Etii Konusunda basn duyurusundaki temel etik ilkeler bugn de aynen
geerlidir ve aadaki ekilde sralanmaktadr:

Geree Uygunluk: Veriler, sadece bilimsel yntemlerle yrtlen gerek

deney ve gzlemlerden elde edilmelidir. Verilerin deerlendirilmesinde, yorumlanmasnda ve
kuramsal sonularn elde edilmesinde bilimsel yntemlerin dna klamaz. Bu yntemlerle
varlan sonular saptrlamaz, elde edilmemi sonular aratrma sonular gibi gsterilemez.

Bilimsel Aratrmann Zarar Vermemesi: Aratrmann deneklere zarar

vermemesi, deneklerin olas riskler konusunda ak ekilde bilgilendirilmesi ve deneye katlm
kararnn etki ve bask olmakszn zgrce alnmas gereklidir. Deneyin deneklere, deneyi
yapanlara, evreye ve insan salna zarar vermemesi elzemdir. Hayvanlar zerine yaplan
almalarda deney hayvannn gereksiz yere zarar ve ac grmemesi gzetilmelidir.

Sorumluluk ve Haklar: Bilim insanlar aratrma sonular ile ilgili olarak

toplumu bilgilendirmek, olas zararl uygulamalar konusunda toplumu uyarmakla
ykmldrler. Kendi vicdani dncelerine gre zararl sonulara ve onaylamadklar
uygulamalara yol aabilecek aratrmalara katlmamak bilim insanlarnn hakkdr.

Yazarlar: Aratrma sonular, aratrmay yapanlarn tmnn isimleriyle

yaynlanr. Aratrmann tasarlanmas, planlanmas, yrtlmesi ve yayna hazrlanmas
aamalarnda etkin olarak katkda bulunmam kiilerin isimleri yazar isimleri arasna
katlamaz.

Kaynak Gsterme ve Alntlar: Bilimsel yaynlarda ya da genel kamuoyuna

ynelik yaynlanan her trl bilimsel yaz, derleme, kitap ve benzeri yaynlarda daha nce
yaynlanmam veya yaynlanm bir almadan yararlanrken, o alma bilimsel yayn
kurallarna uygun biimde kaynak olarak gsterilmelidir. Evrensel olarak tannan bilim
kuramlar, matematik teoremleri ve ispatlar gibi nermeler dnda, hibir yapt tmyle ya da
bir blm ile izin alnmadan ve asl kaynak gsterilmeden eviri veya zgn ekilde
yaynlanamaz.

Bilim insan ve Akademik Etkinliklerde Etik: Bilim insan, akademik

yaamnn btn evrelerinde ve retim, ynetim ve akademik deerlendirmelere ilikin
grevlerde bilimsel liyakati temel lt olarak kabul eder, etik kurallarn dna klmasna gz
yummaz. Eitimin eksik verilmesi, kopyaclk, akademik ilerleme ve dl jrilerinde bilimsel
liyakat ltlerinin dna kmak, kiileri kayrmak gibi benzeri davranlar kabul edilemez.

317

Akademik ortamlarda etik; bilimsel ve akademik yaamn en nemli temel

talarndandr. Bu sebeple; akademik anlamda ilgilenilmesi, incelenmesi, dikkate alnmas ve
retilmesi gereken bir kavram olarak ele alnmas gerekmektedir.

Akademik etik, bilimsel yanltma, zensiz ve disiplinsiz aratrma, bilimsel sahtekrlk

ve yalanclk, yayn intihalleri, kar atmalar, ikram yazarl yazarlk hakk ve srasnn
gzetilmemesi gibi konular iermektedir.

14.1.1. Aratrma Etii

Aratrma etii ve bilim etii kavramlar i ie kavramlardr. Bilimsel bir yaynn ve
onun dayana olan bir aratrmann doruluk dzeyi sadece dergi editrlerini, akademik
yneticileri veya bilimsel okuyucular deil tm toplumu ilgilendirmektedir. Bu durum iletme
aratrmalar iin de geerlidir.

Aratrma etiinde genellikle bilimsel yanltma durumu ile karlalmaktadr. Aslnda

bilimsel yanltmann genelde iki biimi olduu bilinmektedir. Bunlar 1- zensiz Aratrma, 2-
Disiplinsiz Aratrmadr. Bu ekilde yaplan aratrmalarda aslnda kt bir niyet yoktur.
Ancak bilimsel metodolojiye uymayarak yanl sonulara ulama durumu sz konusudur.

Bilerek yaplan yanltc yaynlar iin ise bilimsel sahtekrlk, bilimsel yalanclk,
bilimsel saptrma gibi tanmlamalar kullanlmaldr. Ancak burada unutulmamas gereken bir
husus da her iki durumda da bilim evrelerinin ve toplumun yanltlyor olmasdr.

14.1.2. Bilimsel Drstlk ve Bilimsel Yanltma

Aratrmaclarn, yaptklar aratrmayla ilgili yeterli kuramsal bilgisi ve becerisi olmas,
bunun yannda aratrmann her aamasnda drst davranmas ve aratrmada etik ilkelere
uymaya zen gstermesi gerekmektedir. Aksi hlde baz aratrmaclarn yrtt
aratrmalarda bilimsel yanltmalar gzlenebilmektedir.

Bilimsel yanltma disiplinsiz aratrma ve bilimsel hile seklinde ortaya kmaktadr.

Disiplinsiz aratrma, aratrma yapmay bilmeyen bir aratrmacnn yanllar

yapmas ve gvenilmez sonular retmesidir.

Bilimsel hile ise, aratrmacnn aratrmann yntemini ya da sonularn kastl

olarak saptrmas ya da deitirmesidir.

Aratrmaclarn aratrma sonular ile oynamas ya da aratrma yapmadan sahte

veriler retmesi etik deildir. Bu tip aratrmalar, aratrma fonlarnn ziyan edilmesini, bilim
evrelerinin ve dolaysyla toplumun yanltlmasn ve bilimin ilerlemesi ile insanln bu
ilerlemeden yararlanmasn geciktirir.

14.2. letme Aratrmalarnda Etik D Davranlar

Tm insan ilikilerinde olduu gibi, iletme aratrma srelerinde de etik sorunlar
bulunmaktadr. Ancak, kiilerden isteksiz bir ekilde bilgi salanmas ve iletmelerin

318

cevaplayclarn vermeyi arzu etmediklerini ortaya karmas gibi etik sorunlara iletme
aratrmalarnda ok nem verilmemektedir.

Etik sorunlar iletme aratrmasnn hemen hemen her alann kapsamakla birlikte
genellikle aratrmacnn dier taraflarla ilikilerinden domaktadr.

Aratrma srecinde aratrmacnn cevaplayclar, iletme ve genel kamuoyu gibi

taraflarla ilikilerinden ve bu taraflar arasndaki ykmllk ve sorumluluklarn
uyumamasndan etik sorunlar ortaya kmaktadr.

Veri tabanlarnn kullanm, gizli teyp kaytlar, gizli mteriler ve video kaytlar gibi
karmak aratrma aralarndaki ilerlemelerin srmesi de etik ikilemlerin meydana geliini
arttrmaktadr.

letme aratrmalarndaki etik konular genellikle iki nedenden kaynaklanr. lki,

aratrmaclar, aratrmalar esnasnda kamuoyu ile sk sk iliki kurma durumunda olup,
kamudan elde edilen ok sayda bilginin duygusal ya da yanl anlamda kullanlma riski ile
kar karya olunmasdr. kincisi ise, ou iletme aratrmasnn ticari endielerle
gerekletiriliyor olmasdr. Bu ticari endieler ve dolaysyla kar elde etme basks,
aratrmaclar, yneticileri ya da mterileri karsnda amatan saptrc uygulamalara
ynlendirebilmektedir.

Birok aratrmada aratrmac, aratrmay yaptran kurum ve cevaplayc gibi taraf

bulunmaktadr Bunlara ilave olarak kamuoyu da drdnc bir taraf olarak gsterilmektedir.

14.2.1. Kamuoyu
Aratrmacnn kamuoyuna sunulan raporunda iletilmesi gereken bilgiler raporda yer
almad zaman eksik raporlama sorunu meydana gelebilmektedir. Eksik raporlama ile
yakndan ilikili olan aldatc raporlama, rapor sonularnn aldatc bir sonuca ekilerek
rapordan yararlanacak taraflara sunulmasn iermektedir.

Aratrma almalar ok gl ikna aralar olabilmektedir. Bu nedenle iletmeler

reklam ve promosyon amacyla aratrma sonularn ok sk kullanmaktadrlar. Ancak, baz
olaylarda aratrmalar sadece amalanan etkiyi salamak iin tasarlanabilmektedir.

Sorularn, kelimelerin veya seeneklerin hileli bir ekilde dzenlenmesi, ksaca objektif
bir aratrmann yaplmamas aratrmann sonucunu byk lde etkilemektedir.

Aratrmaclarnn geerli olmayan aratrma bulgularyla gerekletirdikleri etik

olmayan uygulamalar, geersiz ve gvenilir olmayan veriye dayal ynetim kararlaryla
sonulanr. Benzer ekilde, yneticiler tarafndan aratrma verisinin yorumlanmasndaki etik
olmayan uygulamalar kiileri aldatmaya ve gvenilir olmayan kararlara katk salar.

319

14.2.2. Aratrmaya Katlan Cevaplayclar

Aratrma sreci, aratrmaya katlan cevaplayclarn haklarn ihmal etme ynnde
frsatlar sunar. ou zaman kastl veya kastsz olarak bu frsatlardan yararlanarak etik
olmayan faaliyetleri yerine getiren aratrmaclar mevcuttur.

Drst aratrmaclar bile baz durumlarda etik adan pheli ya da etik olmayan
uygulamalarda bulunabilmektedirler.

Aratrmaclar, yanl bir inan oluturmak amacyla doru olmayan, yanltc veya
tamamlanmam bilgileri katlmclara sunduklar zaman aldatma meydana gelir.

Objektif bir aratrma ak ilkelere sahip olmaldr. Ancak iletmelerin uyguladklar

yasal aratrmalarda bile kastl olarak cevaplayclarn haklar inenebilmektedir. Bunlar
aadaki gibi maddeler hlinde sralanabilir:

zel bir lmn amacnn gizlenmesi,

Grmeye devam edebilmek iin grmecinin cevaplaycya yalan sylemesi,

birlii salamak iin yalan sunu,

Bir grme daha yaplacann cevaplaycya sylenmemesi,

Cevaplaycnn iznini almadan projektif testlerin kullanlmas ve gzle

grlmeyen lmlerin yaplmas,

Ayn rnde belirli zelliklerin dndaki (rnein renk gibi bir rnn kalitesini
etkilemeyen deiikliklerin) deiikliklerin cevaplaycda denenmesi veya rn testlerinin
yalandan yrtlmesi,

Kiisel grmeleri kaydetmek iin gizli kayt aralarnn kullanm ya da

cevaplaycnn izni olmadan telefon grmelerinin kaydedilmesi,

Konunun cevaplaycya tamamen anlatlmamas.

Cevaplayc istekli olarak aratrma projesine katlmay kabul ettiinde genellikle

cevaplaycdan beklenen doru cevaplar vermesidir. Drst ibirlii cevaplaycnn temel
ykmlldr. Ayrca cevaplayc, bir aratrma projesinde yer alp almama kararn kendisi
verecektir. Benzer ekilde cevaplayc hassas bir soruyu cevaplamaktan ekinebilir. Fakat
cevaplar zerinde oynamak ve verilen cevaplar deitirmek etik olarak yanltr.

14.2.3. Aratrmac - letme

letme ile aratrmac arasndaki iliki, taraflarn amalarnn farkl olmas nedeniyle
ou zaman uyumazlk gsterir. Bazen iletmeler, istedikleri sonular elde edebilecekleri
aratrmaclarla alrlar. Bu tr bir durumda iletmeler, objektif sonularn elde edilmesiyle
deil, daha nceden belirlenen sonularla ilgilenir.
320

Benzer ekilde eer aratrmac, beklenen veriyi salayamadnda bunun iletme

nezdinde kendisi iin olumsuz sonulanacan dnyorsa, bu zor bir karar hline gelebilir.
Ya da belirli sonularn salanmasndaki baarszlk aratrmaclarn kariyer frsatlarna zarar
verebilir veya blm politikalarnda karklklara neden olabilir.

Bir aratrma kuruluu da bir aratrma projesini yrtt zaman etik kurallarn ve
dzenlemelerin yannda olmaldr. nk bir aratrmann baars, byk lde
aratrmacnn objektif olmasna baldr. Onun iin aratrmac gerek verilerin toplanmasnda
gerekse analizinde objektif davranmaldr.

Etik sorunlarn en iyi ekilde zm, kar gruplarnn drst davranmalaryla olur.
Bunun yannda oluturulacak etik kodlar davranlara rehberlik etmede ve etik ikilemleri
zmede yardmc olacaktr

14.3. Akademik Etik D Davranlar

Bir kiinin akademik kurallar ve gelenekleri kendisine haksz bir kar salamak
amacyla istismar etmesi akademik etik d davran olarak ifade edilmektedir. Bu kavram,
ncelikle intihali ve muvazaay iermektedir. Bu kavramlar ksaca aklayacak olursak;

Muvazaa: eser sahibi rnnn kullanlmasndan haberdar olmas ve nc

kiilerin aldatlmasna yardm etmesi anlamna gelen bir aldatma trdr.

ntihal: Kaynak gstermeden, yazarn adn belirtmeden bir eserden paralar

alma, kendininmi gibi gsterme veya bir eserin btnn kendine mal etme, arma demektir.

Her iki tr etik d davran aratrmalardan zellikle bilimsel aratrmalarda ska

karlalan intihal konusu zerinde durulacaktr. Ancak intihal olgusuna gei yapmadan nce
bilimsel drstlkle i ie olan iki kavramn da aklanmasnda yarar grlmektedir. Bunlar atf
ve amlama kavramlardr.

Atf: Bir konuyu, ayn konuyla ilgili baka bir yerle balantl klma, oray iaret
etme, oraya baklmasn isteme, gnderme olarak tanmlanr.

Amlama: Baka birisine ait bir ifadenin aratrmac tarafndan, kendi

kelimeleriyle, tekrar ifade edilip uygun bir ekilde atfta bulunulmas ve kaynaklar listesinde
gsterilmesidir.

Bu iki tr yaklamda akademik etik davran ierisindedir. Ancak bu iki tr dnda

sergilenen davran etik d yaklamlara neden olmaktadr.

14.4. ntihal
Daha nce de belirttiimiz gibi, ntihal, kaynak gstermeden, yazarn adn belirtmeden
bir eserden paralar alma, kendininmi gibi gsterme veya bir eserin btnn kendine mal
etme, arma demektir.

321

Trkiye Bilimler Akademisi (2002), intihali bir bakasna ait olan bir fikrin, buluun,
aratrma sonularnn veya aratrma rnlerinin bir blmnn ya da tmnn, hatta
kitaplarn tmnn ya da bir blmnn kaynak gsterilmeksizin istemli olarak kopya ya da
tercme edilip yazarn kendi retimiymi gibi gsterilmesine olarak ifade etmektedir.

ntihal ile ilgili olarak bir takm sonulara ulalabilir.

1. ntihal yapan kii, baka bir kiiye ait fikir ve almalar kullanr.

2. Bu kullanma ii orijinal kaynak uygun bir biimde belirtilmeden yaplmaktadr.

3. ntihal eylemiyle nc ahslar aldatlmak istenir.

4. Eylemin bilinli ya da bilinsiz yaplm olmas eylemin niteliini

deitirmemektedir. Orijinal almann intihalci tarafndan amlanm olmas veya bir ekilde
ifadede deiiklik yaplmas da ilenen suun niteliini deitirmemektedir.

ntihalin tanmlanmas srasnda bazen niyet unsuru da gz nne alnmaktadr.

Aratrmac aldatmak amac ile kasten intihale bavurmu ise durum sehven yaplm bir
intihale gre daha ciddi olarak nitelendirilmektedir.

rnek vermek gerekirse bir internet sitesinden bir makale veya dev satn alp
kullanmak ciddi bir intihal rnei olutururken; bir kaynaktan kk bir ifade alp kaynaa
atfta bulunmamak veya doru bir ekilde atfta bulunamamak daha hafif bir intihal olmaktadr.
nk internetten bir devi tamamen indirmek veya satn almak veya bir baka kaynaktan
tamamen kopyalamak ciddi bir planlama, aratrma ve hazrlk yapmay gerektirir ki burada bir
kt niyetin varl tartlmazdr.

14.4.1. ntihal Yntemleri

ntihal hem niyet bakmndan hem de intihalin boyutlar bakmndan eitlilik
gstermektedir. ntihal, kasten uydurmaclktan balayp, baka bir yazarn grlerini tekrar
ifade ettikten sonra kayna belirtmeyi ihmal etmeye veya unutmaya, hatta orijinal metin
oluturma kurallarn tam olarak bilmemeye veya yanl anlamaya kadar uzanan geni bir
erevede gerekleebilir.

Kendinden intihal: Bir yazarn baka bir eserinde aklam olduu grleri uygun bir
ekilde atfta bulunmadan ve kaynaklarda gstermeden bir baka eserinde tekrar kullanmas

Bilinsiz intihal: Bir yazarn intihalden kanmak iin gerekli becerilere sahip
olmamasna veya bakasna ait olan fikirleri iyice zmseyerek kendisine aitmi gibi
zannetmesine bal olarak yaplm olan intihaldir.

Aratrmaclar, bir eserin olduu gibi kopyala yaptr yntemiyle alnp, dzenlenip
teslim edilmesinden, amlama yaparak atfta bulunmamaya kadar birok intihal eidinin
varlndan sz etmektedirler.

322

Btn bu farkl intihal trlerinin ortak noktasn ise orijinal kaynaklara yeterli veya
uygun referans verilmemesi olduu gze arpmaktadr.

14.4.2. Kiilerin ntihale Bavurma Sebepleri

Aratrmaclarn ve rencilerin yapm olduklar almalarda intihale bavurma
sebepleri farkllk gstermektedir. Bu sebepleri genel olarak aadaki gibi sralamak
mmkndr:

ntihalin kolayca yaplabiliyor olmas,

Tembellik,

Beklentiler,

almann nemli bulunmamas veya ilgi ekmemesi,

Akranlar iindeki stat,

Kt zaman ynetimi

14.4.3. ntihali Belirleme Yntemleri

Teknolojinin ve zellikle internet kullanmnn yaygnlam olmas kiilere intihal
yapabilme konusunda yeni frsatlar oluturmu olsa da intihali belirleme frsatlarn dikkate
deer bir ekilde artrmtr.

Aratrmaclar eitli yazlmlar ve internet sitelerini kullanarak intihali belirlemede ve

nlemede etkili yollar bulabilmektedir.

ntihali belirleme konusunda baz sitelerin yararl olacan belirtmektedir. Metin

eletirme yntemiyle alan bu sitelerin geni bir veri bankas bulunmaktadr ve gnderilen
metinleri buradaki metinlerle eletirmektedirler. Bu sitelerden bazlarna aada yer
verilmitir.

iThenticate

Plagiarismdetect

Turnitin.

DOC cop.

EVE2 - Essay Verification Engine

Glatt Plagiarism Screening

Writeheck

323

Bu tr siteler yararl olmakla beraber iki problem karsnda yetersiz kalmaktadr. Bu

problemlerden birincisi; problem programlarn zerinde oynanm, tekrar ifade edilmi
metinleri tespit etmede tam olarak baarl olmama ihtimalidir. kincisi ise sadece dijital
ortamdan yaplan intihale kar etkili olmasdr.

Sitelerin internetten bir eyler kopyalayp, trl nedenlerden dolay zerinde fazla bir
deiiklik yapmadan yaptrarak yaplan almalar belirlemekte baarldr. Ancak baz
kiiler internetten aldklar malzemeyi dzenlemekte, ifadelerin ve kelimelerin yerini
deitirmekte veya muadil kelimeler ve ifadeler kullanmaktadr. Bu durumda sitelerin
gvenirlik oran da dmektedir.

ntihal belirleme yazlmlarnn verdii raporlar kullanrken dikkatli davranmak

gerekmektedir. Bu raporlarda bildirilen intihalin bykl ile ilgili ifadeler dikkate
alnmamal, onun yerine sadece intihal phesi var eklinde alglanmaldr. ntihalin boyutlar
ile ilgi aratrma sonradan aratrmac tarafndan yaplmaldr. nk bu tr yazlmlar yzde
yz gvenilir deildir.

14.4.4. Telif Haklar ve ntihal Kavram

ntihal kavramnn yannda tartlmas gereken bir baka kavram da telif haklar
kavramdr. Bu kavram zaman zaman intihal kavram ile kartrldndan burada ksaca
aklanmas ve intihal kavram ile ilikisinin ele alnmas faydal bulunmutur.

Dnyada eser sahiplerinin kullanm haklarn kendilerinin belirledii Creative

Commons ( CC) lisansn kullanmalar tevik edilmektedir. Creative Commons (CC), 2001
ylnda San Francisco Center for the Public Domain kuruluunun desteiyle aralarnda hemen
her kesimden insann bir araya gelerek telif haklar alannda esneklik ve paylam
yaygnlatrmak amacyla kurulmu kr amac gtmeyen bir organizasyondur.

lkemizde telif haklar 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile korunmaktadr.

Telif haklar ile ilgili olarak bilinmesi gereken en nemli iki konudan birincisi, bunun
bir kanun ve kanuni bir ilem olduu ve ikincisi de telif haklar ihlalleri ile ilgili ilemlerin
standart yasal sreler ierisinde yrtlddr.

ntihal konusu ise akademik yaz ile ilgilidir ve zaman zaman hukuki srelere konu
olsa da temel olarak niversiteler veya okullar tarafndan takip edilir. Eer bir rencinin veya
akademisyenin intihalden bamsz olarak veya intihal eylemiyle beraber telif haklar ihlali de
yapt belirlenirse bu durum eser sahiplerine bildirilir ve eser sahibi isterse konuyu
mahkemelere tayabilir.

kinci olarak ierik bakmndan intihal ve telif haklar ihlalleri rtmeyebilir. Telif
haklar ihlali yapmyor olmak intihal suu ilenmedii anlamna gelmez.

nc olarak telif haklar kavram bir eserin, eser sahibinin izni olmakszn
oaltlmamasn da iermektedir. Bu durumda telif haklar korunan bir eserin oaltlmas,
zerinde eser sahibinin adna yer verilse bile bir su tekil etmektedir. Dolays ile eser sahibine
324

aka atfta bulunulmu olmas, eser sahibinin aka belirtilmesi, yani intihal yaplmam
olmas bu durumu mahkemeler asndan bir su olmaktan karmamaktadr.

Telif haklar ve intihal ile ilgili drdnc bir husus ise Telif haklarnn sadece somut
eserleri koruyor olmasdr. Trkiyede geerli olan Fikir ve Sanat Eserlerini Koruma Kanunu
sadece eserleri korumakta ve bu hangi eserleri koruduunu da ayrntl olarak aklamaktadr.
Dolays ile telif haklarnn korunmas sadece somut eserler veya bir ekilde somut forma
aktarlm dnceler iin geerlidir. Hlbuki intihal kavram sadece eserlerin deil fikirlerin
de korunmasn gerektirir ve bu fikirlerin somut bir form zerine kayda geirilmemi olmas bu
durumu deitirmez.

Sonu olarak intihal bir kiinin bir eserin bir blmn kullanp, uygun bir ekilde atfta
bulunmamasyla oluur. Eer bunu bilerek yapm ise burada kasti bir intihal vardr. Uygun
atfta bulunma kurallarn bilmedii iin yapm ise kastsz bir intihal vardr ama bilmeden
yaplm olmas intihal yapld gereini deitirmez.

Telif haklar ihlali ise bir eserin hak sahibinden, eserin kullanm konusunda izin
alnmamas durumunda ortaya kar. ntihalden kanmak iin uygun bir ekilde atfta
bulunmak gerekir. Telif haklar ihlalinden ise eser sahibinden izin almak, eseri tekrar retmek
iin ruhsat almak ve benzeri yntemlerle kanlabilir.

325

Uygulamalar

ETK LKELERDE SINIFTA KALMIIZ

Bir gazetenin haberine gre "Etik ilkelerde snfta kalmz". Haberin devam yle:

"Etik Deerler Merkezi Dernei'nin "Ynetici Gzyle Etik" aratrmasndan zc

sonular kt. 202 firmann st ve orta dzey yneticisi toplumun ve kurumlarn etik notunu
10 zerinden 4.5 olarak belirledi.

Yneticilerin yzde 5'i "toplamda" yzde 58'i ise "i hayatnda etik ok nemli" dedi.
Yzde 84' etik ihlaline tank oldu. En etiksiz kurumlar ise srasyla medya, siyasi partiler ve
spor kulpleri oldu."

"Etik" yani "ahlak" konusu toplumlar iin ok nemli. Eer bu zedelenirse toplumdaki
gven duygusu da zedelenir ve karmaaya davetiye karlr. Etik olmad zaman adalet de
bundan byk yara alr ve zararn tm toplum eker. Bu nedenle, Bat i dnyas son yllarda
bu konunun zerinde oka durmakta ve etik standartlar kartmaktadr.

rnein i dnyasna ynelik son yllarda etik ilkeler yaynlanyor. Etik konusunda
SA 8000 gibi standartlar gelitiriliyor. Bunu Birlemi Milletler de nemsiyor, destekliyor ve
getiimiz yllarda "Kresel lkeler Szlemesi" adnda bir bildirge yaynlad. Bu ilkelerin 10.
maddesi de etikle ilgili.

dnyasnda ve giderek toplumda bu ilkelerin daha ok yer almas daha iyi bir
gelecek iin herkese ok yararl olacaktr.

Kaynak:HseyinOkanDurmu,
http://blog.milliyet.com.tr/etikilkelerdesiniftakalmisiz/Blog/?BlogNo=447635,EriimTarihi:15.07.2014

326

Uygulama Sorular

1. Aratrmaclarn etik ilkelere ballnn nemini tartnz.

2. Etik d uygulamalar ile elde edilen verilerin bilime ve topluma etkilerini

inceleyiniz.

327

Bu Blmde Ne rendik zeti

Bu blmde, bilim ve etik kavramlar aklanm ve aratrma etiinin kapsam detayl

olarak incelenmitir.

letme aratrmalarnda karlalan etik d davranlarn oluma sreci incelenmi ve

zm nerileri sunulmutur.

Akademik Etik d davranlar ve intihal kavram detayl olarak tartlmtr.

328

Blm Sorular

1. Aadakilerden hangisi bilimsel aratrma etii asndan uygun bir tutum

deildir?

a. Kantlarn dikkatli bir ekilde toplanmas ve kullanlmas

b. Fikirlerin ve bakalarnn eserlerinin dikkatli kullanlmas

c. Sylemde nezaket ve ikna yolunun tercih edilmesi

d. retilen bilginin, mutlak doruyu gsterdiinin iddia edilmesi

e. Bilgi edinme srecinde cevaplayclara zarar verilmemesi

2. Aadakilerden hangisi bilim insanlarnn etik sorumluluklar arasnda ver

almaz?

a. Kendi dncelerini dorulamaya almaktan kanma

b. Oluturduklar kuramlara gerein deimez bilgisi olarak bakmama

c. Aratrma tasarm ve yrtlmesinde temel ilkelere bal kalma

d. Toplumu ve doay ilgilendiren her trl olgu ve deerle urama

e. Drst davranma

3. ntihal szcnn anlam aadakilerden hangisidir?

a. Kopyalama

b. Arma

c. Akademik hrszlk

d. Bakasnn eserini kendine mal etme

e. Hepsi

4. Bir aratrmann saydamln, gvenirliini, geerliini ve deerini olumsuz

etkileyen hatal, disiplinsiz, kastl ya da zensiz tm giriimler ifadesi hangi kavram
tanmlamaktadr?

a. Bilimsel yanltma

b. Bilimsel ihmal

c. Disiplinsiz aratrma
329

d. Kastl sahtekrlk

e. Bilimsel saptrma

5. Aadakilerden hangisi iletme aratrmalarnda etik d davranlarn taraflar

arasnda yer almaz?

a. Kamuoyu

b. Aratrmac

c. letme

d. Rakipler

e. Cevaplayc

6. Bilim, aratrma ve etik kavramlar arasndaki ilikileri aklaynz.

7. letme aratrmalarnda etik d davranlarn kaynaklar nelerdir? zm

nerilerinizi detaylca aklaynz.

8. ntihalin nedir? Trleri nelerdir? Bilimsel etik ierisindeki yerini tartnz.

9. ntihal belirlemede kullanlacak yntemler nelerdir? Art ve eksileri asndan

inceleyiniz.

10. Telif haklar ve intihal kavramnn farkllklarn detayl olarak irdeleyiniz.

Cevaplar

1) d, 2) d, 3) e, 4) a, 5) d

330

KAYNAKA
AAKER David A., Kumar V., Leone Robert , Day George S. (2012), Marketing Research,
11th ed., New York, John Wiley&Sons.

AKDENZ Fikri (2013), Olaslk ve statistik, Akademisyen Yaynevi, Ankara.

ALPAR Reha (2014). Spor, Salk Ve Eitim Bilimlerinden rneklerle Uygulamal statistik
Ve Geerlik-Gvenirlik. Ankara: Detay Yaynclk;.

ALRECK Pamela L., Robert B. Settle (2003), The Survey Research Handbook, Third Edition,
McGraw-Hill.

ARMUTLULU smail Hakk (2000), letme statistiine Giri, stanbul: Alfa Basm Yayn

ARSLAN Ahmet (2006), bni Haldunda Felsefi-Akli ve Nakli-Vazi limler Ayrm, Bilim
ve topya Dergisi, Say:148,, s. 16.

BAKIR M. Akif, Celal Aydn (2006), statistik, Ankara: Nobel Yayn Datm.

BALCI, Ali (2013), Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntem, Teknik ve lkeler, Pegem
Yaynevi, Ankara

BREWERTON Paul M, MILLWARD Lynne (2001), Organizational Research Methods: A

Guide for Students and Researchers, Sage Publications, London, GBR.

BYKZTRK ener. (2014).Sosyal Bilimler in Veri Analizi El Kitabi,, PegemA

Yaynclk, Ankara

CHAO, Chia-An; Wilhelm, William J.; Neureuther, Brian D. (2009) A Study of Electronic
Detection and Pedagogical Approaches for Reducing Plagiarism, The Journal of
Research in Business Education , Vol. 51, No. 1

CHURCHILL, Gilbert A. (1996). Marketing Research, Dryden Press, Florida

COCHRAN William G. (1977), Sampling Techniques , 3rd edition, USA:John Wiley&Sons.

CRAIG C. Samuel, Douglas Susan P. (2005), International Marketing Research, 3rd ed.,
England, John Wiley&Sons Ltd.

OLAK Ramis (2012), Literatr Taramas Nasl Yaplr, Samsun:

http://www.samsuntabipodasi.org.tr/uploads/dosyalar/file/literat%C3%BCr%20tarams
%C4%B1%20nas%C4%B1l%20yap%C4%B1l%C4%B1r.pdf, Eriim Tarihi:
15.04.2014

DAYMON Christine, Immy Holloway (2010), Qualitative Research Methods in Public

Relations and Marketing Communications, 2nd Edition, Routledge, Florence, KY,
USA.
331

DEDEOLU Ayla zhan, Tketici Davranlar Alannda Kalitatif Aratrmalarn nemi ve

Multidisipliner Yaklamlar, D.E. ..B.F Dergisi, Cilt:17, Say:2, 2002, ss. 75-92.

DNLER Zeynel (2006), Bilimsel Aratrma ve e-kaynaklar, Ekin Kitabevi, Bursa

ELANDER, James, Pittam, Gail, Lusher, Joanne, Fox, Pauline and Payne, Nicola (2010)
'Evaluation of an intervention to help students avoid unintentional plagiarism by
improving their authorial identity', Assessment &Evaluation in Higher Education, 35:
2, 157-171

ERCAN lker, KAN smet (2004) leklerde Gvenirlik ve Geerlik, Uluda niversitesi Tp
Fakltesi Dergisi, 30 (3) 211-216

ERDOAN, rfan (2001), Sosyal Bilimlerde Pozitivist-Ampirik Akademik Aratrmalarn

Tasarm ve Yntem Sorunlar, Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi, 12, 119-134.

ERKU Adnan (2013), Bilimsel Aratrma Sreci, 4.Basm, Ankara: Sekin Yaynclk.

FRAENKEL Jack, Norman Wallen, Helen Hyun (2011), How to Design and Evaluate Research
in Education, McGraw-Hill, New York.

GEGEZ, Ercan ( 2010), Pazarlama Aratrmalar, stanbul: Beta Basm Yaym.

GHAURI Pervez , Dr Kjell Gronhaug (2010), Research Methods in Business Studies, Prentice
Hall, London.

GLINER Jeffrey A, George A. Morgan, Nancy L. Leech (2009), Research Methods in Applied
Settings: An Integrated Approach to Design and Analysis, Lawrence Erlbaum
Associates, New Jersey.

GROVES, Robert. M (2004)., Survey Errors And Survey Costs, John Wiley & Sons Inc.,
New York.

HITZIG Neal B. (2004), Statistical Sampling Revisited, The CPA Journal,

KARAGZ Yaln ve Sleyman Ekici (2004), Sosyal Bilimlerde Yaplan Uygulamal

Aratrmalarda Kullanlan statistiksel Teknikler ve lekler, Cumhuriyet niversitesi
BF Dergisi, Cilt:5, Say:1

KARASAR Niyazi (2013), Bilimsel Aratrma Yntemleri. Ankara: Nobel Yayn

KIRCOVA brahim (2012), nternette Pazarlama, 5. Basm, Beta Basm Yaym, stanbul

KOTLER Philip, ARMSTRONG Gary (2012), Principles of Marketing, 14th edition, Prentice
Hall, Pearson.

KUMAR, V. (2000), International Marketing Research, New Jersey, Prentice Hall, s.55.

332

KURTULU, Kemal, Aratrma Yntemleri, Trkmen Kitapevi, stanbul, 2010

LEIGH, J. H., Martin, C. R. (1987) Dont Know Item Nonresponse In A Telephone Survey:
Effects Of Question Form And Respondent Characteristics, Journal Of Marketing
Research, 24: 418-424.

MALHOTRA, Naresh K. (2010), Marketing Research: An Applied Orientation, Prentice Hall.

MEHRENS, W. A. & LEHMANN, I.J. (1991), Measurement and Evaluation in Education and
Psychology, Harcourt Brace Jonanovich: Forth Worth.

MUCUK smet (2007), Pazarlama lkeleri, 16. Basm, stanbul, Trkmen Kitabevi

ORHUNBLGE Neyran (2000), rnekleme Yntemleri ve Hipotez Testleri, stanbul: stanbul

niversitesi letme ktisad Yayn.1.

NC Hseyin (1994) Eitimde lme ve Deerlendirme. Ankara: Matser Basm.

ZDAMAR Kazm (2013), Paket Programlar le statistiksel Veri Analizi, Eskiehir: Kaan
Kitabevi.

ZDEMR, Erkan, Pazarlama Aratrmasnda Etik Karar Alma, Ankara niversitesi Siyasal
Bilgiler Fakltesi Dergisi, Say 64, No. 2, 2009, ss. 119144.

PEDHAZUR Elazar J., Liora Pedhazur Schmelkin (1991), Measurement, Design and Analysis:
An Integrated Approach, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey.

PERREAULT, D. William, -Mc Carthy, E.Jerome (1996) , Basic Marketing A Global

Managerial Approach, Twelfth Edition, Irwin Series In Marketing.

POLONSKY, M.J. & WALLER, D.S. (2005), Designing and Managing a Research Project,
Sage Publications, U.S.A.

SCHUMAN, Howard., Presser, Stanley (1996)Questions And Answers In Attitude Surveys:

Experiments On Question Form, Wording And Context, Academic Press., New York

SERPER, zer (2010) Uygulamal istatistik, Ezgi Kitabevi, Bursa

SEYDOLU Halil (2009), Bilimsel Aratrma ve Yazma El Kitab.

SHARON L. Lohr (2009), Sampling: design and analysis, USA: Brooks/Cole Publishing
Company.

SYEZ, Didem Mge (2013), PDR'de Kaynak Tarama ve Rapor Yazma, Ankara: Pegem
Akademi

333

STRATEJK FOKUS RESEARCH (2012), Fokus grup mu, derinlemesine grme mi?,
http://www.stratejikfokus.com/images/doc/fokusgrupmu.pdf, Eriim Tarihi:
14.03.2014

ENCAN Hner (2002), Bilimsel Yazm, .. letme Fakltesi, stanbul.

ENCAN Hner (2005), Sosyal ve Davransal lmlerde Gvenilirlik ve Geerlilik, Ankara:

Bilimsel Aratrma.

TANRIVERD, Haluk, Kutay Oktay (2004), '' Pazarlama Aratrmalarnda Veri Toplama
Metotlar zerine Bir Aratrma '', Pazarlama Dnyas Dergisi, Yl 18, Kasm\Aralk

TAVANCL Ezel (2010). Tutumlarn llmesi ve Spss ile Veri Analizi, Nobel Yayn
Datm, Ankara.

TEKN Vasfi Nadir (2007), SPSS Uygulamal Bilimsel Pazarlama Aratrmalar, Ankara:
Sekin Yaynclk, 2007.

TOY Banu YCEL, TOSUNOGLU Nuray GNER, Sosyal Bilimler Alanndaki

Arastrmalarda Bilimsel Arastrma Sreci, statistisel Teknikler Ve Yaplan Hatalar,
Ticaret ve Turizm Egitim Fakltesi Dergisi Yl: 2007 Say: 1

TRAUB Ross E (1994). Reliability for the Social Sciences. London: Sage Publications;

TURBAN, Efraim, R. Kelly Rainer , Richard E. Potter (2004) Introduction To Information

Technology, Second Edition, John Willey&Sons.

TBA - Trkiye Bilimler Akademisi Bilim Etii Komitesi (2002). Bilimsel Aratrmada Etik
ve Sorunlar. Ankara, Ttkiye Bilimler Akademisi Yaynlar

NAL Mehmet, Metin Toprak, Veysel Bapnar (2012), Bilim Etiine Aykr Davranlar ve
Yaptrmlar: Sosyal ve Beeri Bilimler in Bir ereve nerisi*Amme daresi
Dergisi, Cilt 45, Say 3, s. 1-27.

VELDE, Mandy van der, Paul Jansen, Neil Anderson (2004), Guide to Management Research
Methods, Blackwell Publishing, U.K.

WALPOLE Ronald E., Raymond H. Myers, Sharon L. Myers, Keying Ye (2012) Essentials of
Probability & Statistics for Engineers & Scientists, Prentice Hall.

WEBSTER, C. (1996), Hispanic and Anglo Interviewer and Respondent Ethnicity and
Gender: The Impact on Survey Response Quality, Journal of Marketing Research, s.
62-72.

YAMANE, Taro (2009). Temel rnekleme Yntemleri, (Alptekin Esin, M.Akif Bakr, Celal
Aydn ve Esen Grbzsel ev,), Literatr Yaynclk, Ankara.

334

YILDIRIM Cemal (2003) Bilimin ncleri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar Serisi No: 9,
19. Basm, Alper Zarf Matbaaclk, Ankara.

YILDIRIM, A. ve MEK, H. (2003), Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Sekin

Yaynclk, Ankara.

ZIKMUND William G. (2003), Business Research Methods, Thomson/South-Western

335