3;

ffi.il *; d Ftrn .n* * gr ffiFd

I#*.FlHffiTffi
d'atr^ift
ktfuftffidi4fuFP6Ed'
F1. afi* r"l@E

*g**aff" g r;*-;Et;ii f#;# #

mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o : Jeer.efve.meb. 2541, efJe.meb. 2071 ISSN 0973-9459

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer
Founder & Auspicious Blessings :
mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke
Pujya Ganini Pramukh Aryika
SHRI GYANMATI MATAJI SAMYAKGYAN
meceeeespeve : MONTHLY MAGAZINE

e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer efJe<eeevegeceefCekee
Co-ordination :
e. efJe<ee he=. e.
Pragya Shramni Aryika
SHRI CHANDNAMATI MATAJI 1. mecheeokeere-hebekeueeCeke ceW Yeeie ueskej
efveoxMeke SJeb mecheeoke : meeefleMee hegCe Deefpe&le kejW 4
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe 2. $e+<eYeosJe hebekeueeCeke ve=le veeefkee 6
jJeerv keerefle& mJeeceer peer
keer 3. hebekeueeCeke keee nw ? 13
Director & Editor : 4. kece&eesieer heer"eOeerMe eer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer kee
Swastishri Karmayogi Peethadheesh
Deblejbie SJeb yeefnjbie heefjee 17
Ravindrakirti Swami Ji
5. efJeveeebpeefue 23
eyebOe mecheeoke :
6. onspe kee ecelkeej : Ske veeefkee 24
peerJeve ekeeMe pewve
Managing Editor :
7. heevebeof hebeefJebMeeflekee ebLe mJeeOeee eefleeeseif elee
Jeevan Prakash Jain kes mener Gej 29
Je<e& -42 YEAR -42 8. meesuen mJehve oMe&ve 37
efomecyej -2015 DECEMBER -2015 9. MejohetefCe&cee ceneslmeJe-2015 n<eexuueemehetJe&ke mecheVe 38
Debke -6 ISSUE -6

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke ceebieerlebigb eer hebekeueeCeke keer mecemle peevekeejer nsleg
Visit us at
Jeeef<e&ke meomelee Meguke 100/-. www.highestjainidolinworld.com
hebeJe<eeae meomelee Meguke 500/-.
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS 1100/-. Email
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS 5100/-. badimurtimangitungi@gmail.com
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve 11000/-.
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (3)
 mecheeokeere....

hebekeueeCeke ceW Yeeie ueskej meeefleMee hegCe Deefpe&le kejW!

-peerJeve ekeeMe pewve, eyebOe mecheeoke
efee hee"keeW! Deehe meyekees %eele ner nw efke ceebieerlegbieer efme#es$e keer $e+<eYeefieefj hene[er hej YeieJeeve $e+<eYeosJe
keer 108 heg Gegbie Ke[dieemeve efoiecyej pewve eeflecee kee Debleje&^ere hebekeueeCeke SJeb cenecemlekeeefYe<eske
ceneslmeJe keer Ieef[eeB vepeoerke Dee ieF& nQ~ nce meYeer kes efueS en DemeeOeejCe mJeefCe&ce DeJemej Deeee nw peye
hebecekeeue ceW Ske vetleve Fefleneme kee efvecee&Ce nes jne nw~ en Fefleneme cee$e pewve meceepe kes efueS ner veneR, elegle
Yeejleere mebmke=efle kes ieewjJe kees Je=efbiele kejves pee jne nw~ nce mecee-mecee hej Deehe ueesieeW kees efJeefYeVe eeej
ceeOeceeW kes eje Fme ceneceneslmeJe kes mebyebOe ceW %eele keje jns nQ, Fmeer e=BKeuee ceW pecyeterhe-nefmleveehegj mes ekeeefMele nesves Jeeueer Fme
mecei%eeve heef$ekee kes eje Yeer Oeeefce&ke DeeuesKeeW kees emlegle kejkes pevemeeceeve kees hegCe eeefhle kee meeOeve eoeve kejles nQ~ Fme Debke
ceW nce YeieJeeve $e+<eYeosJe keer ve=leveeefkee, hebekeueeeCeke keee nQ ? Gvekeer efJeMes<e peevekeejer emlegle kej jns nQ~ Fmekes meeLe-meeLe
hetpe Deeefe&kee eer jlveceleer ceelepeeer (ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer peveveer) kes pevce Meleeyoer Je<e& kes meceeheve DeJemej hej
onspe kee ecelkeej veeceke heke FmeceW nw efpemes he{kej Deehe peeveWies efke Ske kevee kes efJeJeen ceW ceelee-efhelee eje efoes iees Ske
ebLe kes onspe ves mebmeej kees %eeveceleer ceeleepeer pewmeer ceneve efveefOe eoeve efkeee nw~ emlegle Debke ceW pecyeterhe Oece&heer" kes ueeskeefee
kece&" heer"eOeerMe eer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer kes heeBeJeW heer"eOeerMe heoejesnCe efoJeme (ceieefmej ke=. oMeceer, 5 efomecyej 2015) kes
Gheue#e ceW mJeeceerpeer kee heefjee emlegle efkeee ieee nw~ eneB Fme mecheeokeere ceW hebekeueeCeke keer mebef#ehle peevekeejer Yeer Deehe
he{iW es-
keesF& Yeer eeJeke ee cegevf e oMe&veefJeMege
f Deeefo meesuen keejCe YeeJeveeDeeW kees Yeeles ngS kesJeueer YeieJeeve ee eglekesJeueer kes heeocetue
ceW leerLekej veeceke kece& eke=efle kes yebOe kej uesles nQ~ Deeeg hetCe& nesves hej cejkej mJeie& ceW osJe nes peeles nQ~ eefo efkemeer ves vejke keer
Deeeg yeeBOe ueer nw, efhej meceief neskej leerLekej eke=efle yeeBOeer nw lees Jes cejkej vejke ceW Yeer peeles nQ, pewmes jepee esefCeke~
ieYe& keueeCekeJes leerLekej eke=efle Jeeues peerJe peye ceelee kes ieYe& ceW Deeves Jeeues nesles nQ, Gmemes n cenerves henues ner Fv keer
Dee%ee mes kegyesj, mJeie& mes Deekej veiejer kees mepeekej ceelee kes DeeBieve ceW eefleefove jlveeW keer Je<ee& kejlee nw~
efkemeer mecee jeef$e kes efheues Yeeie ceW ceelee kees meesuen mJehve nesles nQ~ Jes eele: Deheves heefle mes mJehveeW kee heue hetleer nw~ jepee
kenles nQ, efke ns osJeer! legcnejs ieYe& ceW leerLekej kee peerJe Dee ieee nw~ Gmeer mecee mJeie& mes Fv Deeefo osJe Deekej YeieJeeve kes ceelee-
efhelee keer hetpee kejkes Gece JeeeYet<eCe YeW oskej eues peeles nQ~ eer, er Deeefo osefJeeeB ceelee keer mesJee kejles nges Ketye leJe- eee&eW
Deewj iet{ eMve kejles nges ceelee kee ceveesjbpeve kejkes hegCe yebOe kejleer jnleer nQ~ yeeueke kes ieYe& ceW jnves mes ceelee kees ee yeeueke kees
eEkeefeled ke veneR neslee nw~
pevce keueeCekepeye YeieJeeve kee pevce neslee nw, Gmeer mecee eejeW ekeej kes osJeeW kes eneb IeCs, efmebnveeo, MebKe Deewj veiee[s
efyevee yepeees ner yepeves ueieles nQ~ Fv kee Deemeve kecheeeceeve nes peelee nw~ Gvekes cegkeg Pegke peeles nQ Deewj keuheJe=#eeW mes heg<heeW keer
Je<ee& nesves ueieleer nw~ leye DeJeefOe%eeve eje YeieJeeve kes pevce kees peevekej meewOece& Fv Deheveer FveCeer Deewj eejeW ekeej kes DemebKeeleeW
osJeeW meefnle SsjeJele neLeer hej yew"kej Deeles nQb~ veiejer keer leerve eoef#eCee oskej FveCeer eje emetefleie=n ceW ueees iees YeieJeeve efMeMeg
kees ueskej neLeer hej yew"kej megces heJe&le hej peeles nQ~ JeneB heeb[kg e efMeuee kes efmebnemeve hej YeieJeeve kees hetJe&cegKe kejkes efye"eles nQ~ #eerj
meceg mes osJeeW eje Yej-Yejkej ueees 1008 jlveceeer keueMeeW mes meewOece& Fv Deeefo osJeieCe YeieJeeve kee DeefYe<eske kejles nQ~ GvnW Jee
DeeYet<eCeeW mes mepeekej Gvekee veece jKekej Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees meeQhekej yengle ner GlmeJe kejles ngS meYeer osJe Deheves-Deheves
mLeeve kees eues peeles nQ~ YeieJeeve keer mesJee kes efuees osJeeW kees efveege kej peeles nQ~ ie=nmLeeece ceW leerLekejeW kes efuees Yeespeve-Jee
Deeefo mechetCe& meeceeer mJeie& mes Deeleer nw~

(4) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6

 lehe keueeCekepeye leerLekej YeieJeeve kees efkemeer efveefcee mes Jewjeie nes peelee nw Gmeer mecee ueewkeebelf eke osJe Deekej Jewjeie keer
DeleefOeke eMebmee kejles ngS YeieJeeve keer mlegefle kejles nQ~ eejeW ekeej kes osJe Deekej Yeefe kejles nQ~ YeieJeeve Deheves yevOeg JeieeX mes
Devegceefle ueskej osJeeW eje ueeF& ieF& heeuekeer hej yew" peeles nQ~ heeuekeer kees henues Yetefceieesejer jepee G"eles nQ hegve: efJeeeOej jepee G"eles
nQ hegve: osJe ueskej Jeve ceW hengBeles nQb~ JeneB jlveefMeuee hej hetJe& ee Gej efoMee ceW cegBn kejkes vece: efmesYe: ceb$eeseejCehetJe&ke mechetCe&
JeeeYet<eCeeW kees Gleejkej Jes kesMeueeWe kejles nQ Deewj efoiecyej oer#ee ueskej Oeeve ceWs ueerve nes peeles nQ~ Fv Gve kesMeeW kees jlve efheejs
ceW ues peekej #eerjmeceg ceW #esheCe kej oslee nw~
kesJeue%eeve keueeCekeleheMejCe kejles ngS YeieJeeve MegkeueOeeve ceW efmLej neskej Ieeefleee keceeX kee veeMe kej osles nQb~ leye
ueeskeeueeske kees Ske meeLe peeveves Jeeuee kesJeue%eeve eke nes peelee nw~ Gme mecee Fv keer Dee%ee mes kegyesj Deekej DeekeeMe ceW DeOej
yengle ner megvoj meceJemejCe keer jevee kejlee nw~ GmeceW eejeW lejhe eej ceevemlecYe jnles nQ efpevekes oMe&ve kejles ner efceLeeefeeWs
kee ceeve ieue peelee nw~ meceJemejCe ceW DeieefCele efJeYetelf eeeB jnleer nQ~ yeejn meYeeDeeW ceW cegevf e, Deeefe&kee, eeJeke, eeefJekee, DemebKeeleeW
osJe, osefJeeeB Deewj efleeeieCe yew"kej GheosMe megveles nQ~ YeieJeeve efmebnemeve hej Thej eej Debiegue DeOej efJejepeceeve jnles nQ~ YeieJeeve
kee GheosMe 718 Yee<eeDeeW ceW neslee nw~ YeieJeeve kes efJenej kes mecee osJeieCe YeieJeeve kes ejCeeW kes veeres mJeCe&cee keceueeW keer jevee
kejles peeles nQ~ kesJeue%eeve nesves kes heMeeled YeieJeeve kee he=LJeer mes TOJe&ieceve neslee nw~
efveJee&Ce keueeCekepeye YeieJeeve keer Deeeg meceehle nesves kees nesleer nw, leye meceJemejCe efJeIeefle nes peelee nw~ YeieJeeve Oeeve
ceW ueerve nes peeles nQ, yees ngS Mes<e DeIeeefleee keceeX kee veeMe nesles ner Gvekeer Deelcee Ske mecee ceW meerOes efmeefMeuee kes Thej ueeske kes
DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes peeleer nw~ Gmeer mecee ner eejeW ekeej kes osJe Deekej ye[er Yeefe mes Mejerj kee Deefive mebmkeej kejles nQ Deewj
Yemce kees ueuee ceW ueieekej Dehevee pevce meheue ceeveles nQ~
es heeBeeW keueeCeke elegLe&keeue ceW leerLekej YeieJeeve kes pevceeefo kes mecee mJeie& mes mee#eeled Fv-osJe ueesie Deekej ceveeles nQ~
efkevleg Jele&ceeve ceW hebekeueeCeke eefleeDeeW ceW efpeveeefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee ceW ceveg<eeW kes eje ner mLeehevee efve#eshe mes
Fveefo heo OeejCe kej hebekeueeCeke kes Me GheefmLele efkees peeles nQ, Gvemes Yeer mee#eeled hebekeueeCeke kejves kes meceeve ner hegCe
Deefpe&le neslee nw~
en hebekeueeCeke nce meyekes peerJeve ceW Yeer Ske efove hebekeueeCeke kees eehle kejeJes, ener YeieJeeve efpevesv mes eeLe&vee nw~

Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (5)


lepe&yengle heej kejles nQ........
$e+<eYeosJe eYeg kees nw, cesje veceve~
ejCe ceW mecee|hele-2, nQ Yeefe megceve~~
$e+<eYeosJe~~ske.~~
ceosJeer ceelee kes Iej, jlve Ketye yejmes~
DeeesOeehegjer ceW efhelee, veeefYejee nj<es~~
ew$e Jeoer veJeceer kees-2, ngDee eYeg pevece~~
$e+<eYeosJe.~~1~~
Fme egie kes Deeefoyeee, $e+<eYeosJe mJeeceer nQ~
hegosJe leerLekej keer, heoJeer mes veeceer nQ~~
DeJeOe keer epee De Oejleer-2, ngF& OeveOeve~~ yeerles egie keer yeeleW yeleeTB, $e+<eYeosJe kes iegCeeW kees ceQ ieeTB~
$e+<eYeosJe.~~2~~
(6) mecei%eeve (efomecyej-2015)
$e+<eYeosJe hebekeueeCeke
ve=le veeefkee
jepemegKe kees Yeesie Gmekees, leeie efoee #eCe ceW~
yevekej kes efpeveJej jepeW, meceJemejCe ceW~~
evovee ngS Jes Deheves, Deehe ceW ceieve~~
$e+<eYeosJe.~~3~~
MebYeg bo(met$eOeej kes eje)
en Yeejle Deepe veneR egie mes $e+ef<eeeW keer ieeLee kenlee nw~
eneB iebiee ecegvee mejmJeleer veefo kee heeJeve peue yenlee nw~~
Fme Oejleer keer evove jpe kees cesje ceve Jevove kejlee nw~
metjpe Yeer Deheveer efkejCeeW mes Fmekee DeefYevevove kejlee nw~~1~~
Fmekeer heeJevelee kees MeyoeW keer meercee veeEn ken mekeleer nw~
meleegie mes Deepe kes keefueegie leke efoKe jner eneB lehe Mekeleer nw~~
eenW neW heg<e leLee veejer meyeves kele&Je efveYeeee nw~
Yeejleere mebmke=efle kee cenlJe meejs peie ceW yeleueeee nw~~2~~
pewmes ef$eueeske ceW efieefj megces meyemes TBee kenueelee nw~
OeceeX ceW Oece& DeeEnmee peeW eeke=efleke Oece& kenueelee nw~~
osMeeW ceW Yeejle osMe pees meesves keer efeef[ee kenueelee nw~
Jewmes ner $e+<eYeosJe eYeg kee ceenelce es megKeoelee nw~~3~~
efpeveJej ceW es Je pes<" eLece leerLekej $e+<eYeosJe ceeves~
Gvekees ner Deehe egieeoer kes ee hegosJe osJe peeveW~~
Deefme ceefme ke=ef<e Deeefo efeeeDeeW kes Jes DeeefoefJeOeelee kenueeS~
ke=leegie keer Deeoer ceW pevceW Jes Deeefoyee Yeer kenueeS~~4~~
Gve $e+<eYeosJe kes peerJeve hej keg DeefYevee eneB efoKeevee nw~
yeerles egie keer yeeleeW kee ner mcejCe legcnW kejJeevee nw~~
ns yevOeg ! cesje en ueIeg eeeme metjpe kees oerhe efoKeevee nw~
yeme YeeJe cesje eYeg mevosMeeW kees peve peve ceW hengBeevee nw~~5~~
(osKeW Deye, le=leere keeue kes Devle kee Me, peye Oejleer hej
YeesieYetefce kee meceeheve SJeb kece&Yetefce kee MegYeejcYe nes jne Lee)
lepe&oeroer lesje.......
leerLekej keer ceefncee yeleeTB, $e+<eYeosJe kes iegCeeW kees ceQ ieeTB~~
pee pee pee, pee pee pee pee nes eYees...........~~ske.~~
Debke-6
Oeje hej Leer peye YeesieYetefce JeJemLee,
meYeer keuheJe=#eeW mes heue ceeBieles Les~
efJe<ee YeesieeW kes megKe yengle Les JeneB hej,
ve Jes kece&Yetefce kes ogKe peeveles Les~~
Jener ieeLee legcekees megveeTB, $e+<eYeosJe kes iegCeeW kees ceQ ieeTB~~yeerles....
leYeer Ske efove Ssmee Deeee efke peye,
keuheJe=#eeW ves heue osvee yevo kej efoee Lee~
meYeer YeesieYetefce kes vej veeefjeeW kees,
heefjefmLeefle ves efevleeceieve kej efoee Lee~~
Gvekee ogKe Deye kewmes yeleeTB, $e+<eYeosJe kes iegCeeW kees ceQ ieeTB~~yeerles...~~
(YeesieYetefce ceW henues ceelee kes ieYe& mes heg$e-heg$eer kee egieue pevce
neslee Lee efkevleg JeneB mebece ve nesves mes cees#e keer hejcheje veneR
eueleer Leer hegve:)
Oeerjs Oeerjs YeesieYetefce ceW,
yeejn keguekej kes heeeled~
lesjnJeW keguekej emesveefpele,
hewoe ngS Ske mevleeve~
yeme, JeneR mes YeesieYetefce kes,
egieefueee keer hejcheje n ieF&~
emesveefpele kes MegYe efJeJeen mes,
kece&Yetefce eejcYe nes ieF&~
efhej Fmekes heeeled keee ngDee Lee ? Deehe peevevee eenles nQ ve!
veeefYejee Yeer pevceW Dekesues,
Oejleer kes keguekej eewonJeW~
GOej ceosJeer heg$eer Yeer ceelee efhelee keer uee[ueer Leer,
oesveeW ves peye egJeeJemLee eehle keer Leer~~
-MebYeg bo-
meewOece& Fv ves peevee peye, es leerLekej kees pevece oWies~
ceosJeer kes ner Deebieve ceW, eYeg $e+<eYeosJe peer KesueWies~~
leye mJeie&hegjer mes Dee Gmeves, oesveeW kee yeen jeeee Lee~
meejer veiejer kees osJeeW ves, leesjCe Deeefo mes mepeeee Lee~~6~~
ievOeJe& megjeW kes Jeee yepes, efkeVeefjeeW ves mebieerle jee~
DehmeefjeeB ve=le kejW megvoj, mJeeiele kejW veeefYejee peer kee~~
jelee nw veiej DeeesOee leye, meewOece& Fv ceevees efhej mes~
Meeele veiejer kees vetleve kej, TBes efpeveYeJeve yevee kejkes~~7~~
meJe&leesYe veeceke Fkeeemeer Keve kee cenue yevee megvoj~
jepee jeveer kees Fv ves GmeceW yemee efoee GlmeJehetJe&ke~~
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015)
kejkes jepeeefYe<eske Gvekee megjheefle efvepe Deuekeehegjer euee~
Deye veeefYejee ceosJeer kees meebmeeefjke megKe meeceepe efceuee~~8~~
keeueee euelee jne,
yeerle jns peerJeve kes megKe #eCe
helee veneR euee efkemeer kees,
leYeer Ske efove neslee keee nw ?
(Thej DeekeeMe mes jlveeW keer Oeej efiejleer ngF& efoKeeJeW)
-MebYeg bo-
ceosJeer ceeB kes DeeBieve ceW jlveeW keer Oeej yejmeleer nw~
ceeB mecePe ieF& Gmekee keejCe efvepe Yeeie kees Oeve mecePeleer nw~~
Deye mes n ceefnves yeeo ieYe& ceW leerLekej efMeMeg DeeSiee~
leye cesje SJeb peie Yej kee meewYeeie mJeeb peie peeSiee~~9~~
Fke efove ceelee Meeve kej jner,
Dee<ee{ Jeoer ogefleee keer efleefLe Leer~
jeef$e kes efheues enj ceW,
Fke Ievee Ieleer nw
(ieYe&keueeCeke)
Fke oes ee leerve veneR meesuen, meheves osKes ceosJeer ves~
ceer"er-ceer"er efvebefoee mes G", eYegOeeve efkeee ceosJeer ves~~
Dee iees jele kes mJehve eeo leye meefKeeeW mes Jen kenleer nQ~
ues euees cegPes heefleosJe heeme peneB jepeue#ceer jnleer nw~~10~~
ieF& keevle kes efveke,
Deewj yew"er efvepe Deemeve hej peekej~
hetves hej veeefYejee kes,
kenves ueieer megvees cece efeelece !
(ieerle)
lepe&Pegcekee efieje js.....
meheves osKes js,
ns mJeeceer ! ceQves Deepe jele ceW meheves osKes js~
henues ceW SsjeJele neLeer, hegve: yewue De Mesj efoKee~
ue#ceer osJeer nej egieue evcee leLee Fke mete& efoKee~~
Fke ceueer kee egieue keueMe oes Yejs ngS peue kes osKes~
keceueeW mes mebege mejesJej meeiej De efmebnemeve Les~~
neB meeiej De efmebnemeve Les.................
meheves osKes js, ns mJeeceer ceQves Deepe jele ceW meheves osKes js~~1~~
(7)
mJeie& mes Deelee Fke efJeceeve, veeiesv YeJeve Je jlevejeMeer~
efyevee OegSb keer Deefive mJehve ceW kenleer keee yeeleW meebeer~~
Fve mJehveeW kes yeeo veeLe Fke yewue ves cegKe ceW eJesMe efkeee~
Fvekee heue ns eYees ! Deehemes, megveves kee MegYe YeeJe ngDee~~
neB megveves kee MegYe YeeJe ngDee..........
meheves osKes js, ns mJeeceer ceQves Deepe jele ceW meheves osKes js~~2~~
Oeve nes, Oeve nes, osJeer ! legce Oeve nes,
legcnejs Goj mes leerLekej kee pevce nes~
osJeer legce Oeve nes, osJeer legce Oeve nes~
mJehve kee heue megvees !
legcneR Skecee$e veneR,
meYeemeoeW ! legce Yeer megvees !
-MebYeg vo-
ns ceosJeer ! legce eLece mJehveheue ceW ef$eYegJeve ieg heeDeesieer~
peie Yej ceW pes<", eleeheer leerLekej keer ceeB kenueeDeesieer~~
Jen Oece&leerLe&kelee&, megces hej Gmekee nes pevceeefYe<eske~
peie kees Deevevoeoeeke jefJe mece keeefvle Oeje kee mete& Ske~~11~~
meye efveefOeeeW kee mJeeceer SJeb Jen hejce megKeeW kees heeSiee~
Jen menme ue#eCeeW mes MeesefYele, kesJeue%eeveer yeve peeSiee~~
eEmenemeve kee heue ns osJeer ! Jen peieodieg kenueeSiee~
DeJeleerCe& mJeie& mes nesiee DeJeefOe%eeve meefnle Jen DeeSiee~~12~~
jlveeW keer jeefMe osKeves mes mechetCe& iegCeeW kee Deekej nw~
efveOet&ce Deefive mes kece& peueeSiee Jen mJeeb eYeekej nw~~
cegKe ceW pees yewue eefJe< ngDee Gmekee heue ener mecePe uees legce! ~
hegveemegjheefle Jebeof le Jes leerLekej Deye ieYe& ceW Deeve yemeWies legce~~13~~
(kegyesj eje jlveJe=ef<, peepeekeejYeieJeeved $e+<eYeosJe keer
pee, ceosJeer ceelee keer pee, DeeesOee veiejer keer pee)
ieYe&keueeCeke kee meecetefnke ve=leieerle
lepe&meheves ceW...
eYeg ieYe&keueeCe ceW yejmes jleve keer Oeeje js~
kens Oevekegyesj Yeer Oeve nw, Yeeie nceeje js~~ske.~~
Fke hegCeMeeefueveer ceeB peye, osKes meesuen meheves leye~
leerLekej megle kees heeleer, efvepe pevce Oeve kej heeleer~~
Gme mecee efhelee kee Kegue peelee YeC[eje js~
kens Oevekegyesj Yeer Oeve nw, Yeeie nceeje js~~
eYeg...~~1~~
(8) mecei%eeve (efomecyej-2015)
$ee %eeve meefnle leerLekej, Deeles nQ ceeB kes iejYe peye~
ceeB keer ceefncee ye{ peeleer, Jes eMve menpe meguePeeleeR~~
De%eeve efleefcej nj, osleeR %eeve Gpeeje js~
kens Oevekegyesj Yeer Oeve nw, Yeeie nceeje js~~
eYeg...~~2~~
eYeg ieYe&keueeCe ceveeSb, nce Yeer Ssmee heue heeSb~
Deye Ssmeer ceeB mes pevceW, pees osKes meesuen meheves~~
eboveeceleer en GlmeJe efkelevee heeje js~
kens Oevekegyesj Yeer Oeve nw Yeeie nceeje js~~
eYeg...~~3~~
pevcekeueeCeke
MegYe ew$e Jeoer veJeceer efleefLe kee heeJeve heefJe$e efove nw Deeee~
peye leerLekej eer $e+<eYeosJe mee megle ceosJeer ves heeee~~
yepe G"s veiee[s mJeieeX ceW FveW kes Deemeve keebhe G"s~
megjkeuheJe=#e mes heg<he mJeeb efiejkej eYeg kee mecceeve kejW~~13~~
Gme #eCe keer KegeMf eeeW kee JeCe&ve, veeEn mejmJeleer Yeer kej mekeleer~
leerLekej kes efheleg ceele keer ceefncee, en efpee keee ken mekeleer~~
keeser-keeser pevceeW ceW mebefele, hegCe Goe Deye Deeee nw~
FmeefueS efhelee ceelee yeveves kee, mJee|Cece DeJemej heeee nw~~14~~
eer veeefYejee peer heg$e pevce kee, GlmeJe DeodYegle cevee jns~
meejer pevelee kees oeve efkeefceke yeeB-yeeB Oeve uege jns~~
Dee ieee mJeie& mes Fv leYeer SsjeJele neLeer hej e{kej~
pee peekeejeW mes iegpb ee efoee osJeeW ves veieefj DeeesOee leye~~15~~
kej vecemkeej efheleg veeefYejee kees,
pevceeslmeJe ceveeves keer Dee%ee ceebieer~
Meefe kees Yespee emetefleie=n ceW
efpeveefMeMeg osKeves keer Fe peeieer~
kenlee nw Fv leye
-MebYeg vo-
ns FveCeer peeDees Devoj, legce eLece eYet kee oMe& kejes~
efvepe eereEueie so nslet, leerLekej kee mheMe& kejes~~
peuoer ueekej os oes cegPekees, eYeg oMe&ve Fe hetCe& keB~
eYeg kees megces hej ues peekej, Gvekee pevceeslmeJe Ketye keB~~16~~
newues-newues Meeer ieF& Devoj,
ceelee kees ceeeecee efvee ceW megueekej
Gvekes heeme mes eYeg kees G"ekej~
Debke-6
 osKe efueee henues peer Yejkej,
efhej Jen ueskej DeeF& yeenj~
Fv kejs cevegnej,
os os eYeg kees cegPes cesjer veej~
cesjer Deekeguelee kee veneR nw Deye heej,
Deye cegPes eYeg kee pevceeslmeJe ceveeves kee
efceuee nw hetje DeefOekeej
FveCeer keer ieesoer mes ueskej
Petce G"e Fv Deheveer efJepee hej
kenves ueiee Jen veee kej
Yepeve
veece efleneje leejCeneje, keye lesje oMe&ve nesiee~
lesjer eeflecee Fleveer megvoj, let efkelevee megvoj nesiee~~
peeves efkeleveer ceeleeDeeW ves, efkeleves megle pevceW nQ~
hej Fme JemegOee hej lesjs mece, keesF& veneR yeves nQ~~
hetJe& efoMee ceW mete& osJe mece, meoe lesje megefcejve nesiee~
lesjer eeflecee Fleveer megvoj, let efkelevee megvoj nesiee~~
-MebYeg vo-
ues euee Fv SsjeJele hej, leerLekej eYeg efpeveyeeueke kees~
eejeW efvekeee kes osJe osefJeeeB GlmeJe eues ceveeJeve kees~~
efmej hej nw $e ebJej {gjles, eYeg kes JewYeJe kee heej veneR~
meewOece& Fv mece pevceeslmeJe, veefnb cevee mekes mebmeej keneR~~16~~
ces keer heeb[gefMeuee Thej eYeg kees ues peekej efye"e efoee~
Thej mes veeres #eerjesoefOe leke osJehebefe kees yevee efoee~~
#eerjesoefOe kes Fke menme Dee", keueMeeW kees eYeg hej {gje efoee~
efJeefee $e+er mes Ske meeLe, Gve meye keueMeeW kees G"e efueee~~18~~
efhej Meefe ves kej e=bieej efMeMet kees JeeeYet<eCe henveeS~
ueekej ceeB kees meeQhee yeeueke efhej meye efceue heuevee PegueJeeSb~
ceosJeer etces yeej-yeej Deheves ueuevee kees heuevee ceW~
keefnb vepej ve ueie peeJes ueuuee kees vepej Gleejs heuevee ceW~~19~~
heeuevee ieerle
Deeoerej PetueW heeuevee, ceosJeer ueesjer ieeJeW~
ceosJeer ueesjer ieeJeW, meye osJeer GvnW PegueeJeW~~Deeoerej.~~ske.~~
keneB eYet kees pevece Yeees nw-2
keewve PegueeJes heeuevee, ceosJeer ueesjer ieeJeW~~Deeoerej.~~1~~
veieefj DeeesOee ceW pevece Yeees nw-2
Fv PegueeJes heeuevee, ceosJeer ueesjer ieeJeW~~Deeoerej.~~2~~
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015)
veieefj DeeesOee kes vej-veejer-2
meYeer PegueeJeW heeuevee, ceosJeer ueesjer ieeJeW~~Deeoerej.~~3~~
osKees ! eYeg Deye ye{ves ueies,
Oejleer hes Lees[e mejkeves ueies,
Lees[e IegveeW kes yeue Jes lees eueves ueies,
leesleueer yeesueer ceW yeele kejves ueies,
Gvekeer yeeue eer[ e ueKekej,
ceeB hetueer veneR meceeleer nw~
leerLekej yeeueke kees heekej,
Jen Oeve Oeve nes peeleer nw~
-MebYegbo-
Oeerjs-Oeerjs efMeMeg $e+<eYeosJe keer otpe ev mece keeefvle ye{er~
heueves mes efvekeuekej IegveeW kes yeue eueves keer eefeee ye{er~~
mJeieeX mes megjyeeueke Deekej eYeg kes mebie Kesue Kesueles Les~
Yeespeve Jes Iej kee veeEn kejles mJeieeX mes Fv Yespeles Les~~20~~
Jes mJeebyeg yeee Kego ner meye efJeeeDeeW ceW eJeerCe ngS~
yeeheve mes egJee DeJemLee heeves leke meyeceW heefjhetCe& ngS~~
Oejleer hej leye leke keuheJe=#e kee Devle keeue Yeer Dee hengBee~~
mechetCe& epee ceW $eeefn $eeefn peerJeve j#ee mJej ietBpe G"e~~21~~
meye vej veejer efheleg veeefYejee kes heeme ceW pee Dejoeme efkeee~
leye veeefYejee ves $e+<eYeosJe kes efveke meYeer kees Yespe efoee~~
yeesues ! peeDees leerLekej eYeg Deye meceeOeeve Fmekee oWies~
Oejleer kes ceeveJe kees peerJeve peerves keer keuee efmeKeeSbies~~22~~
ieF& epee eYeg kes meccegKe,
nceW efmeKeeDees legce ner keg,
ns eYees ! efpeeW kewmes ?
keee KeeSb Je jnW kewmes ? j#ee kejes, j#ee kejes~
-MebYegbo-
yeesues eYeg mecePe ieee ceQ meye keg legce meye efevleecege jnes~
ns epeepeveeW, Deye keuheJe=#e pee jns Je=#e keer MejCe ienes~~
Oejleer legcekees meye keg osieer keg kece& legcnW kejvee nesiee~
Deye YeesieYetefce mes kece&Yetefce kee cevegpe legcnW yevevee nesiee~~23~~
KesleeW ceW DeVe GieeDees legce Fme ieVes kee jmeheeve kejes~
iesntb eeJeue, cesJee, heue kees Kee peerJeve ceW keg keece kejes~~
Deefme, ceefme, ke=ef<e, efJeee, efMeuhe Deewj JeeefCepe efeee yeleueelee nt~B
Fvemes peerJeve mebeeefuele kejves keer ner efJeOeer yeleelee ntB~~24~~
(9)
(pee nes, YeieJeeved $e+<eYeosJe keer pee nes, hejceefhelee hejcesej
keer pee nes)
meecetefnke mJej eYees ! legceves pees yeleeF& keueeSb nceW nQ~
leovegmeej peerJeve ceW nce eue he[Wies~
legcneR nes efJeOeelee epee kes nes heeueke!
legcneR kece&Yetefce kes mees megOeejke !
legcnejer megkeerel| eheleekee peiele ceW~
meoe hewueleer ner jns Fme ieieve ceW!
(pee eYees, pee eYees, meye efceue yeesueespee Deeoerej, pee
Je=<eYesej-2)
(yeme, eneB mes kece&Yetefce kee ceeveJe Deheves heg<eeLe&hetJe&ke peerJeve
kee mebeeueve kejves ueiee~ Jeeheej kejvee, Kesleer kejvee, leueJeej
eueevee, cegveerceer kejvee, efueKevee-he{vee, Mem$e eueevee, efe$e
yeveevee es meejer efeeeSB YeieJeeved $e+<eYeosJe ves ner lees yeleeF& LeeR
pees Deepe leke Yeer eueer Dee jner nQ FmeefueS FvnW nce mechetCe&
mebmke=efle kes DeeeeCeslee kenles nQ~)
-MebYegbo-
keg Deewj keeue yeerlee JewJeeefnke #eCe Yeer peerJeve ceW DeeS~
meewOece& Fv efheleg veeefYejee keer Dee%ee uesves kees DeeS~~
efheleg Dee%ee mes eYeg keer mJeerke=efle efceueles ner Ieef[eeB yeoue ieF~
meekeslehegjer ceW $e+<eYeosJe keer heefjCee yesuee eie ngF&~~25~~
oes megvoj yeeuee Fmeer osMe kes jepee keer keveeSb nQ~
leerLekej mee heefle heeves kees efpevekeer Glke FeSb nQ~~
Dehevee meewYeeie mejen jneR Jes eMemJeleer Je megvevoe nQ~
Gvekee pees peerJeve Oeve ngDee ueieleer Jes metjpe evoe nQ~~26~~
eer $e+<eYeosJe ves efvepe ie=nmLe peerJeve kees Deye eejcYe efkeee~
mecei<er kes eesie efJe<ee YeesieeW kee keg Deevevo efueee~~ nes peeJeW JewYeJe mes Jes efJecegKe, Ssmee megke=le Deye ceQ kej otB~~
Yejleeefo heg$e Mele Ske hegef$e kees eMemJeleer ves pevce efoee~
megle yeengyeueer Je megvojer ves megvevoe ceeB mes pevce efueee~~27~~
eue jner keLee Gve $e+<eYeosJe keer pees leve megKe ceW [tyes nQ~
eer veeefYejee Yeer heg$e-heew$e kes mebie megKeeW ceW [tyes nQ~~
Fke efove efJeeej Deeee Gvekees efvepe jepecegkeg lepevee eefnS~
egJejepe $e+<eYe kees jepee kenkej jepeefleueke kejvee eefnS~~28~~
yeme MegYe cegntle& ceW Fv ves Dee jepeeefYe<eske kejJeeee nw~
Deye jepe mebYeeuees jepekegbJej legcemes ve efheer keg ceeee nw~~
meye osMe-osMe kes jepeeieCe efvepe YeW e{eves Deeles nQ~~
eYeg kes ejCeeW ceW MeerMe Pegkee, efheleg keer Yeer eMebmee ieeles nQ~~29~~
(10) mecei%eeve (efomecyej-2015)
eEmenemeve hej cenejepe efJejepes,
veeefYejee kes heg$e efJejepes~
peneB kee nes jepee leerLekej,
Fv peneB kees Gvekee eEkekej~
JeneB keceer keee nes mekeleer nw ?
meYeer epee ceW esce hejmhej~
meecetefnke ieerle
lepe&efueee eYet DeJeleej........
ueiee eYeg ojyeej, peepeekeej peepeekeej peepeekeej~
DeJeOe kes $e+<eYekegceej, peepeekeej peepeekeej peepeekeej~~
Deepe KegMeer nw Deepe KegMeer nw, nceW KegMeer nw legcnW KegMeer nw~
KegeMf eeeB Dehejbheej, peepeekeej peepeekeej peepeekeej~~1~~
heg<he Deewj jlveeW keer Je<ee&, megjheefle kejles n<ee&-n<ee&~
yepes ogvogYeer meej, peepeekeej peepeekeej peepeekeej~~2~~
DeeJees nce meye eYeg iegCe ieeJeW, mele Deefnbmee OJepe henjeJeW~
meye peie cebieuekeej, peepeekeej peepeekeej peepeekeej~~3~~
-MebYegbo-
eYeg Dee%ee mes megjheefle ves Dee meye veiej eece Yeer yevee efoS~
eYeg ves Deveske jepeeDeeW kees efhej he=Leked-he=Leked Les jepe efoS~~
Gve meyekees os GheosMe Oece&cee jepeveerefle yeleueeF& nw~
Kego veeeveerelf e mebeeefuele kej jepee keer eLee efveYeeF& nw~~30~~
(oer#eekeueeCeke)
oesne yengle mecee leke jepe ceW, yeerlee eYeg kee keeue~
Ske efoJeme leye Fv kees, Deeee Gvekee Keeue~~31~~
meesee Gmeves eYeg kes meccegKe, Ssmee efveefcee emlegle kej otB~
peye jepemeYee ceW DeeefoveeLe, efmebnemeve hej Les MeesYe jns~
Deheveer pevelee keer KegeMf eeeW kees megve megKemeeiej ceW [esue jns~~32~~
megjheefle ves ve=lensleg Deuheeet veerueebpevee kees Yespe efoee~
Gmekes cejles ner lel#eCe otpeer osJeebievee kee eJesMe ngDee~~
veeEn peeve mekee keesF& uesefkeve Je=<eYesej ves heneeve efueee~
yeme Gmeer mecee Gvekees Fme ebeue JewYeJe mes Jewjeie ngDee~~33~~
(Yepeve)
lepe&efoue kes DejceeB........
eYeg peer efmeerkeeblee Jejves eue efoS,
mebie ceW eej npeej jepee eue efoS~~ske.~~
Debke-6
 meejer Oejleer hej eYet kee jepe Lee,
efkevleg eYeg kees nes ieee Jewjeie Lee~
lepe kes meye mebmeej Jes lees eue efoS,
mebie ceW eej npeej jepee eue efoS~~1~~
Jeve ceW peekej veive oer#ee Oeejueer,
DeJeOe keer pevelee Yeer ogKeer Deheej Leer~
hebeceg<er kesMeuegbeve kej efueS,
mebie ceW eej npeej jepee eue efoS~~2~~
-MebYegbo-
Jen efleefLe Leer ew$e Jeoer veJeceer peye oer#ee eYeg ves enCe efkeee~
<edceeme eesie ceW ueerve ngS veiejer eeeie kees Oeve efkeee~~
Gvekes mebie eej npeej Deewj jepee Yeer oeref#ele ngS leYeer~~
hej YetKe heeme keer yeeOee ves meyekees efJeeefuele kej efoee keYeer~~34~~
<edceeme eesie heeeled eYees cegefveeee& yeleueeves efvekeues~
uesekf eve keesF& veeEn peeve mekes keeeW veeLe YeceCe kejves efvekeues~~
keesF& kenles eYeg cesjer kevee enCe kejes Yeespeve kejuees~
keesF& osles Jem$eeYet<eCe keg kenles eYees Jeeve yeesuees~~35~~
hej leerLekej lees oer#ee kes heeeled ceewve ner jnles nQ~
kesJeue%eeveer yevekej ner Jes TBkeej efoJeOJeefve kenles nQ~~
Gvekees ve eeefnS Lee JewYeJe, Jem$eeYet<eCe Jes keee kejles~
pees Fe Leer Jen keg ve efceuee, n ceeme YeceCe kejles kejles~~36~~
mebeesie osefKeS Ske efoJeme nefmleveehegjer ceW hengBe ieS~
meesceeYe ve=he eseebme Gmeer #eCe Fvlepeej ceW Ke[s ngS~~
keg hetJe& YeJeeW keer mce=efleJeMe eseebme legjle ner yeesue he[s~
ns mJeeceer ! De$e efle<" Deeefoke Gvekes mJej Pejves het he[~s ~37~~
Lee Fvlepeej Fme #eCe kee ner leerLekej cegefve nes ieS Ke[s~
veJeOee Yekeleer keer Meeer mes eYeg heo jepee kes cenue he[s~~
Gme eLece heejCee ceW jepee ves F#etjme Deenej efoee~
hebeeMeeeX keer Je=ef< ngF& peie Yej ceW peepeekeej ngDee~~38~~
JewMeeKe Megkeue le=efleee De#ee le=efleee mes peie ceW Keele ngF&~
Deenejoeve keer efJeOeer Oeje hej henueer yeej efJeKeele ngF&~~
YejlesMe ves Gve jepee eseebme kee yengle ye[e mecceeve efkeee~
legce oeveleerLe& kes ngS eJele&ke kenkej peie ceW veece efoee~~39~~
Deenej efJeOeer peye %eele ngF& leye mes cegefveOece& euee peie ceW~
Jen Deye leke Yeer eue jne egieeW leke euee kejsiee ece-ece mes~~
nefmleveehegjer keer en Ievee meleegie mes keefueegie nw Deeee~
hej Fme Oejleer kes F#etjme ves De#eelee kees nw heeee~~40~~
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015)
(kesJeue%eeve)
Deye Deeies ceQ ues euetB eYet keer leheMekeleer yeleueeves kes~
lehe kejles kejles yeerle ieS Fke menme Je<e& leerLekej kees~~
Fke efove eeeie kes hegefjceleeuehegj kes Geeve ceW Ke[s ngS~
leye MegkeueOeeve keer Deiveer mes Gve Ieeefle kece& meye ve< ngS~~41~~
lel#eCe kewJeuejcee ves Dee Gvekees Jejceeuee henveeF&~
Oeveheefle ves meceJemejCe jevee kej efoJe efJeYetleer eieeF&~~
Devlej yeenj oesveeW ue#ceer efpeveJej kes ejCe heKeej jneR~
eYegpeer keer efoJeOJeveer megveves kees pevelee GvnW efvenej jner~~42~~
DeekeeMeiepe&vee mece efoJeOJeefve TBkeejcee eie ngF&~
heMeg-he#eer, osJe-cevegpe meyeves efvepe-efvepe Yee<ee ceW enCe kejer~~
Gme efpeveJej JeeCeer kees ner Deye meejs peie ceW hengBeevee nw~
Fme meceJemejCe kes ceeOece mes eeke=efleke Oece& hewueevee nw~~43~~
cesjs heejs YeeFeeW, yenveeW !
Deepe ve meee meceJemejCe nw
Deewj ve leerLekej oMe&ve nw
efhej Yeer efpeveeeflecee ceW DeefleMee
meceJemejCe jevee ceW DeefleMee
Fmekeer ner Yeefe kejes
heue heeDeesies Deewj
Fke efove Decej yeve peeDeesies,
lees ieeDees meye efceue kejkes
Yepeve
lepe&hetueeW mee esnje lesje........
efpeveJej keer JeeCeer Decej, peie kees megveevee nw,
Deehe mJeeb Yeer efpeDees otmejeW kees peerves oes, meyekees yeleevee nw~~ske.~~
keefueegie ceW efpeveJej nesles veneR hej,
cegefveJej keer heoJeer ogue&Ye veneR nw~
efpeveJej kes ueIegvevove cegefveJejeW keer,
JeeCeer meYeer kees megueYe nes jner nw~~
%eeve efheheemet kees, Deelce efpe%eemet kees, Yeeleer nw eYeg keer Decej Yeejleer~
ceeB JeeCeer kees ceve ceW Oej, efvepe peerJeve yeleevee nw~
Deehe mJeeb Yeer efpeDees, otmejeW kees peerves oes......~~1~~
$e+<eYeosJe keer efoJe meYee ceW,
ieCeOej cegefveJej ner eOeeve Les~
pees Yeer Deelee Jen "iee JewYeJe kees osKekej~
Jen efleefLe Oeve ngF&,
(11)
 -MebYegbo-
heeuiegve ke=<Cee ieejme efleefLe Leer peye eYeg kees kesJeue%eeve ngDee~
eYeg meceJemejCe kes eerefJenej mes peve-peve kee keueeCe ngDee~~
jlveeW keer Je=ef< kejs kegyesj peve peve kees Yeer efJeleefjle kejlee~
meewOece& Fv eEkekej yevekej eYeg meccegKe meoe Ke[e jnlee~~44~~
peye meceJemejCe efJeIeefle neslee efpevejepe DeOej ner eueles nQ~
Gve ejCe keceue leue mJeCe& keceue mJeecesJe Fv leye jeles nQ~~
keceueeW mes Thej DeOej eej Debiegue Gvekes heie he[les nQ~
JewYeJe ceW jnkej Jeerlejeielee kee Deevevo Jes eKeles nQ~~45~~
ogefveee ceW meyemes Gece SJeb efnlekeejer nw meceJemejCe~
FmeefueS %eeveceefle ieefCeveer ceeleepeer kee nw en mele keLeve~~
eYeg $e+<eYeosJe kes meceJemejCe kee eerefJenej nes Yeejle ceW~
eEnmee kee leeb[Je otj Yeies keCee kee eesle yens peie ceW~~46~~
peneB Mesj ieee Yeer Jewj YeeJe lepe Ske Iee peue heerles nQ~
peneB mehe& vesJeuee etj heMet Yeer meeLe-meeLe ner peerles nQ~~
Gme meceJemejCe kee keg eYeeJe ceeveJe ceve hej efveefele nesiee~
pees oMe&ve Fmekee kej uesiee Gmekes heeheeW kee #ee nesiee~~47~~
(cees#ekeueeCeke)
es eerefJenej keer eee&Sb efpeleveer Yeer megvees Gleveer kece nQ~
uesefkeve efveJee&CekeueeCeke Yeer osKees Deye legcnW mecee kece nw~~
meyekees efMeJeheLe yeleueeves ceW eerefpeveJej keYeer ve Lekeles nQ~
efvepe Deeegkece& kees efveke peeve kewueeMeefiejer pee yemeles nQ~~48~~
leerveeW eesieeW keer efeee jeske Skeee Oeeve ceW jceles nQ~
eewon efove kes heeeled $e+<eYeeYeg efMeJeue#ceer kees Jejles nQ~~
Deelcee ves efmeefMeuee hej peekej efmeef Oeece kees eehle efkeee~
De#ee Devevle megKe ceW efveceive veeEn hegveYe&JeeW kees meeLe efoee~~49~~
Jes cees#e iees leye Yeer FveW ves oerheeJeueer ceveeF& Leer~
efveJee&CekeueeCeke keer hetpee kej peie ceW Oetce ceeeF& Leer~~
efhej Gvekes ieCeOej Je=<eYemesve ves Yejlejepe kees mecyeesOee~
Dehemeesme kejes cele ns jepeved ! legceves lees yengle %eeve meerKee~~50~~
Gvekes megle Yejle eLece eeer efpevemes en osMe eefme ngDee~
Les keeceosJe eYeg yeengyeueer efpevekee lehe leeie eefme ngDee~~
megle Je=<eYemesve eYeg meceJemejCe ceW ieCeOej eLece keneS nQ~
DevevleJeere& megle Fme egie ceW ner eLece cees#eheo heeS nQ~~51~~
heg$eer yeeeer ieefCeveer henueer Deeee&D eeW ceW DeeCeer ngF~
megvojer Yeer oer#ee OeejCe kej mebece heLe keer Fke ceCeer ngF~~
(12) mecei%eeve (efomecyej-2015)
en ieeLee leerLekej kegue keer meye heg$eeW ves efMeJeOeece efueee~
YeJe YeJe kes mebmkeejeW ves Fme YeJe ceW Deekej efJeeece efueee~~52~~
eYeg $e+<eYeosJe lees cees#e ieS meyekees Yeer Jen heLe efoKee ieS~
eewon ueKe jepee Gmeer e=bKeuee ceW ece-ece mes cees#e ieS~~
ns veeLe ! cegPes Yeer hejcheje mes cegefeOeece efoueJee oerpes~
evoveeceleer Gmemes henues legce Yekeleer keer Mekeleer oerpes~~53~~
-oesne-
$e+<eYeosJe eYeg kee eefjle, en mebef#ehle megpeeve~
le=efleekeeue kes Devle kee, nw en keLeve ceneve~~54~~
Yepeve
jeefe$eer-Deeefe&kee eboveeceleer
lepe&eebovehegj kes ieeBJe ceW. ..............
$e+<eYeosJeefieefj leerLe& mes Deeceb$eCe Deeee nw,
nce meye ceebieerlegbieer peeSbies~
ceebieerlegbieer peeSbies, mJeefCe&ce Fefleneme yeveeSbies~~
$e+<eYeosJeefieefj.~~ske.~~
eeflecee kes efvecee&Ce ceW Deheves, Oeve kees meeLe&ke kejvee nw~
efJee kes meyemes TBes eYeg hej, Ske keueMe lees kejvee nw~~
Fv-FveCeer yeveves kee MegYe DeJemej Deeee nw,
nce meye ceebieerlegbieer peeSbies~~1~~
efJeMJe keer meyemes TBeer eeflecee, $e+<eYeefiejer hej eie ngF&~
$e+<eYeosJe YeieJeeve keer Fke meew De" heg eeflecee eceke jner~~
Gmeer kes hebekeueeCeke kee Deye DeJemej Deeee nw,
nce meye ceebieerlegib eer peeSbies~~2~~
efJeMJeefJeYetleer %eeveceleer, ceeleepeer keer en ceefncee nw~
meved Gefvveme meew efeeveJes kes, eelegcee&me keer ieefjcee nw~~
Gvekeer ner esjCee kee eefleheue meccegKe Deeee nw,
nce meye ceebieerlegib eer peeSbies~~3~~
efJeMJe kes DeeMeeeX ceW en DeeMee& eLece nw Yeejle kee~
meeje peie Fme Jeerlejeie eeflecee kes meccegKe nw Pegkelee~~
hebecekeeue ceW henuee mJee|Cece DeJemej Deeee nw,
nce meye ceebieerlegib eer peeSbies~~4~~
meYeer efoiecyej pewveeW ves Deheveer DeLeepeefue oer FmeceW~
leYeer evoveeceleer Deepe eeflecee eieer nw heJe&le ceW~~
Deye jJeervkeerel| e mJeeceer ves, meyekees yegueeee nw,
nce meye ceebieerlegib eer peeSbies~~5~~
Debke-6
 hebekeueeCeke keee nw?
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
YeJeelceeDeeW! Fme Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW elegLe&keeue ceW ncesMee 24 leerLekejeW kee DeJeleej neslee jnlee nw~ keesF& Yeer
ceneheg<e leerLekej kes heeocetue ceW jnkej oMe&ve efJeMegef Deeefo meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kees Yeeles nQ Deewj Gmekes emeeo mes leerLekej
eke=efle kee yebOe kejkes mJeieeX ceW osJe heo kees eehle kej uesles nQ~
Gve leerLekej nesves Jeeues kes ceOeueeske ceW ieYee&Jeleej kes n ceen hetJe& ner ceelee kes Deebieve ceW Fv keer Dee%ee mes kegyesj jlveeW keer
Je<ee& kejves ueielee nw~ eer, er, Oe=efle, keerefle& Deeefo De efokekegceejer osefJeeeB ye[s n<e& mes JeneB Dee peeleer nQ Deewj efpevesvosJe kes nesvenej
ceelee-efhelee kees vecemkeej kejkes Deheves Deeves kee keejCe efveJesove kejleer nQ hegve: veevee ekeej mes ceelee keer mesJee ceW lelhej nes peeleer nQ~ keesF&
ceelee kes iegCeeW kee ieeve kejleer nQ, keesF& hewj oyeeleer nQ, keesF& efoJe Yeespeve keer JeJemLee kejleer nQ, keesF& $e ueieeleer nQ, keesF& ecej {esjleer
nQ keesF& leueJeej-ee Deewj mJeCe&ceeer yeWle neLe ceW ueskej ejheeue kee keece kejleer nQ~
ieYe&keueeCeke-n cenerves kes Deveblej Ske efove jeef$e kes efheues Yeeie ceW ceelee kees meesuen mJehve efoKeeF& osles nQ~ pees efke ece
mes Fme ekeej nQ-
1. SsjeJele neLeer 2. yewue 3. efmebn 4. neefLeeeW eje DeefYeef<ee nesleer ngF& ue#ceer 5. oes ceeueeSb 6. evcee 7. Gielee ngDee mete&
8. ceerve egieue 9. peue mes Yejs oes keueMe 10. keceue meefnle mejesJej 11. cenemeceg 12. megJeCe&cee efmebnemeve 13. osJeefJeceeve 14.
veeiesv YeJeve 15. cenejlvejeefMe 16. efveOet&ce Deefive~
Fve mJehveeW kees osKekej ceelee efvee kees
otjkej eele: efeee mes efveJe=e neskej jepeojyeej
ceW jepee kes heeme hengBeleer nQ Deewj eLeeeesie
Deemeve hej yew"kej neLe pees[kej efJeveehetJe&ke
Deheves mJehveeW kees efveJesefole kejleer nQ~ GvnW
megvekej cenejepee elegej ceW kenles nQ efke-
ns efees! efveee ner Deepe legcnejs ieYe&
ceW leerveueeske kes veeLe leerLekej ves DeJeleej ues
efueee nw~ ueieeleej n ceeme mes nesves Jeeueer
jlveeW keer Je<ee& Deewj osefJeeeW kes eje keer ngF&
Meget<ee mes nce oesveeW kees efpevesvosJe kes efpeme
pevce keer metevee efceueer Leer Jen Deepe meheue ngF&
nw~ en megvekej keebelf e kees OeejCe kejleer ngF&
ceelee DeleerJe emeVelee kees eehle nes peeleer nw~
ece-ece mes ieYe& keer Je=ef nesves hej Yeer ceelee keer ef$eJeefue keer MeesYee Yebie veneR nesleer nw~ leerLekej efMeMeg kee ieYe& ceW efveJeeme Jewmee
ner neslee nw pewmee efke peue ceW eefleefyebefyele mete& kee neslee nw~ ceefle, egle, DeJeefOe Fve leerve %eeveheer ves$eeW kes eje peiele kees osKeles ngS
efpeveyeeueke, efokekegceeefjeeW kes eje Meg efkees ngS ieYe& ceW veew ceeme leke megKe mes efmLele jnles nQ~ ieYe& ceW Deeves kes veew ceen hetCe& nesves
leke ueieeleej jlveeW keer Je<ee& nesleer jnleer nw~
pevcekeueeCeke-Deveblej meJeexe MegYe eneW ceW, MegYe ve#e$e ceW hetJe& efoMee kes meMe efpeveceelee efpeveyeeuekeheer mete& kees pevce
osleer nQ~ Gmeer mecee YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB Deheves Deehe MebKeeW kee Meyo, JeblejeW kes YeJeveeW ceW Yesjer kee Meyo, peesefle<eer osJeeW kes eneB
efmebnveeo Deewj keuheJeemeer osJeeW kes eneB IebeW kee peesjoej Meyo nesves ueielee nw~ leerveeW ueeskeeW ceW efmLele meYeer FveW kes cegkeg Pegke peeles
nQ, Gvekes Deemeve kebefhele nes G"les nQ Deewj Gvekes keuheJe=#eeW mes heg<heJe=ef nesves ueieleer nw~ DeJeefOe%eeve mes peevekej Fv cenejepe YeieJeeve

Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (13)

 keer efoMee ceW meele heie euekej Gvnsb hejes#e ceW
vecemkeej kejkes Gvekes pevcekeueeCeke kees
ceveeves nsleg meYeer osJeeW kees eueves keer metevee
kej osles nQ~
GOej ceelee keer mesJee ceW lelhej ngF&
osefJeeeb MeerIe ner kejves eesie peelekece& cesW ueie
peeleer nQ~ mesveeheefle kes eje meewOece& Fv kee
DeeosMe megveeee peeves hej mJeie& kes mecemle osJe
Deheveer-Deheveer mesvee Deewj heefjJeej meefnle meewOece&
Fv kes efveke Dee peeles nQ~ mecemle YeJeveJeemeer,
JeblejJeemeer Deewj peesefle<eer osJe Deheves-Deheves
mLeeveeW mes yeenj Dee peeles nQ~ meesuen mJeie&
leke kes Fv Deheves-Deheves heefjkej meefnle eue he[les nQ~ Gme mecee neLeer, Iees[ e, jLe, heoeefle, yewue, iebOeJe& Deewj vele&keer Fve meele ekeej
keer mesveeDeeW mes DeekeeMe ceb[he Jeehle nes peelee nw~
meewOece& Fv Deheves SsjeJele neLeer hej e{kej eue he[lee nw~ DemebKe osJeeW kee mecetn efveefce<e cee$e ceW leerLekej osJe keer
pevceveiejer ceW Dee peelee nw~ Gme veiej keer leerve eoef#eCee oskej Fv Yeerlej eJesMe kejlee nw Deewj efpevesv efMeMeg kees ueeves kes efueS
FveCeer kees Dee%ee oslee nw~ FveCeer ceelee kes emetefle ie=n ceW eJesMe kej ceeee mes ceelee kees megKe efvee ceW efveceive kej Gvekes heeme
ceeeeceeer otmeje yeeueke megueekej efpeveyeeueke kees eCeece kej hegve: GvnW oesveeW neLeeW mes G"e uesleer nw Gme mecee DeleerJe n<e& mes
jesceebefele ngF& Gme osJeer kees Flevee Deevebo neslee nw efke lel#eCe ner mebefele ngDee hegCe Gmes cee$e Ske YeJeeJeleejer yevee oslee nw~ FveCeer
yeeueke kees ieeso ceW ueskej yeenj Deekej Fv kees meeQhe osleer nw~ Fv Gme #eCe npeej ves$e yeveekej efpeveosJe kes he kees osKeles ngS Yeer
le=hle veneR neslee nw hegve: eYeg kees ieeso ceW ueskej SsjeJele neLeer hej yew" peelee nw Deewj ceneJewYeJe kes meeLe DeOe&efveefce<e cee$e ceW megoMe&ve ces
hej hengBe peelee nw~ henues cesheJe&le keer leerve eoef#eCee oslee nw hegve: Gmekes heeb[gkeJeve ceW heeb[gkeefMeuee hej efmLele efmebnemeve hej
efpeveyeeueke kees efJejepeceeve kejkes DeefYe<eske kes Jes<e ceW meewOece& Fv YeieJeeve kee DeefYe<eske kejlee nw~
#eerjesoefOe mes Yejkej ueees iees Ske npeej Dee" keueMeeW kee Me DeleerJe ceveesjce efoKelee nw~ meyemes eLece meewOece& Fv eYeg
kee DeefYe<eske kejles nQ hegve: npeejeW osJe efceuekej DeefYe<eske kejles nQ Deewj FveCeer Deeefo oseJf eeeB Yeer megiebeOf ele peue mes Yejs keueMeeW eje
YeieJeeve kee DeefYe<eske kejleer nQ hegve: YeieJeeve kes Mejerj kees heeWkej veevee ekeej kes megvoj JeeeW kees Deewj DeeYet<eCeeW kees henveekej
Deuebke=le kejleer nQ~ Deveblej Fv efpeveyeeueke kee veece jKekej Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees meeQhekej JeneB hej Deebveo ve=le Deeefo kejles
ngS ceneve GlmeJe ceveeles nQ~ heeeled efpeveyeeueke keer mesJee kejves kes efueS osJeeW kees Gvekes heeme es[kej Deewj YeieJeeve kes neLe kes Debiet"s
ceW Dece=le Deejesefhele kej Fbeefo osJe Deheves-Deheves mLeeveeW hej eues peeles nQ~ YeieJeeved Gme Debiet"s kees etmekej Je=ef kees eehle nesles nQ, Jes
ceelee kes mleve kee heeve veneR kejless nQ~ YeieJeeve kes ye[s nesves hej Gvekes efueS Yeespeve Deewj Jee Deeefo meeceeer osJe ueesie mJeie& mes ner ueeles
nQ~ egJeeJemLee ceW keesF&-keesF& lees yeen kejkes ie=nmLeeece ceW eJesMe kejles nQ Deewj keesF& yeeue-yeeeejer ner jnles nQ~ Gvekes jepehe
kes mecee Yeer Fbeefo osJeieCe Deekej Gvekee jepeeefYe<eske kejles nQ~ eYeg kes jepeMeemeve ceW epee hejce megKe Deewj meewYeeie kee DevegYeJe
kejleer nw~
oer#eekeueeCeke-peeeflemcejCe, cesIeefJeuee Deeefo efkevneR keejCeeW mes peye leerLekej osJe kees mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes Jewjeie
GlheVe neslee nw leye Gmeer #eCe ueewkeebelf eke osJe Dee peeles nQ Deewj YeieJeeve kees vecemkeej kej Gvekes Jewjeie keer eMebmee kejles ngS meeefleMee
hegCe mebee kejkes Jeeheme eues peeles nQ hegve: meewOece& Fv Deeefo osJeieCe Deekej eYeg kee ceneefYe<eske kejkes GvnW heeuekeer cesW efJejepeceeve
kejles nQ~ henues jepeeieCe hegve: efJeeeOej Gme heeuekeer kees ues eueles nQ Gmekes yeeo Fbeefo osJe Deheves kebOeeWb hej jKekej DeekeeMe ceeie&
mes oer#eeJeve ceW hengBe peeles nQ~ JeneB hej henues mes ner FbeCeer eewke hetjkej jKeleer nQ~ Gme hej efJejepeceeve neskej YeieJeeved meJe&
JeeeYejCeeW kee leeie kejkes hebecegef kesMeueeWe kej [eueles nQ~ Fb Gve kesMeeW kees jlveefheejs ceW jKekej ues peekej GvnW #eerjmeeiej

(14) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6

 ceW efJemeefpe&le kej oslee nw~ YeieJeeved Gme mecee
yesuee, lesuee Deeefo GheJeeme kee efveece ueskej
Oece&Oeeve ceW ueerve nes peeles nQ~ Debleceg&ntle& ceW
ner GvnW ceve: hee&e%eeve eie nes peelee nw~
peye Oeeve meceehle neslee nw leye Jes heejCee kes
efueS eece, veiej ceW eJesMe kejles nQ~ keesF&
ceneYeeieMeeueer jepee GvnW he[ieenve kej efveoex<e
Deewj eemegke Deenej eoeve kejkes osJeeW eje
hebeeee& Je=ef kees eehle kejlee nw~ Jen oeleej
efveece mes cees#eieeceer neslee nw~ Deveblej YeieJeeved
ceewvehetJe&ke leheejCe kejles ngS Dehevee emLe
keeue Jeleerle kejles nQ~
%eevekeueeCeke-eee: oer#ee Jeve ceW
efveeue Oeeve mes Dee{ ngS YeieJeeved #eheke esCeer hej DeejesnCe kejkes Ieeefleee keceeX kee veeMe kej osles nQ Deewj kesJeue%eeve kees eehle
kej uesles nQ~ Gmeer #eCe meewOece& Fv keer Dee%ee mes kegyesj eneB Deekej meceJemejCe keer jevee kej oslee nw~ Gme meceJemejCe ceW YeieJeeved
eej Debiegue DeOej efJejepeceeve jnles nQ~ Gme mecee keesF& jepee, cenejepee oer#ee ueskej YeieJeeved kes ieCeOej nes peeles nQ~ leye YeieJeeve
keer efoJeOJeefve efKejleer nw pees efke meele meew De"ejn Yee<eeDeeW ceW nesleer nw DeLeJee meceJemejCe keer yeejn meYee ceW yew"s ngS DemebKe eeCeer
Gmes Deheveer-Deheveer Yee<ee ceW mecePe uesles nQ~ Fme meceJemejCe ceW eejeW efoMeeDeeW ceW eej ceevemlebYe nesles nQ efpevekes oMe&ve mes efceLeeef
ueesieeW kee ceeve ieefuele nes peelee nw~ yeejn meYee ceW oeefnveer Deesj mes ueskej ece mes 1. cegefve 2. keuheJeeefmeveer osefJeeeB 3. Deeefe&keeSb
4. pees e f l e<eer os J eeW keer os e f J eeeB
5. Jeblej osJeeW keer osefJeeeB 6. YeJeveJeemeer osJeeW
keer osefJeeeB 7. YeJeveJeemeer osJe 8. Jeblej osJe
9. peeself e<eer osJe 10.keuheJeemeer osJe 11. ceveg<e
Deewj 12. efleee es he=Leked-he=Leked Deheves-Deheves
ke#e ceW yew"kej YeieJeeve kee efoJe GheosMe
eJeCe kejles nQ~ YeieJeeve kee peneB-peneB eer
efJenej neslee nw JeneB-JeneB ogefYe&#e, DeefleJe=ef,
DeveeJe=ef , jesie, Meeske Deeefo mebkeeW kee DeYeeJe
nes peelee nw~ yeefuke 50 Je<e& leke Gme Yetefce ceW
keesF& GheJe Deeefo veneR nesles nQ1~ heeheer, efJe
keee& kejves Jeeues, heeKeb[er, vehegmb eke, efJekeueebie
Deewj efJekeuesefve peerJe Gme meceJemejCe ceW
eJesMe veneR kej heeles nQ Jes yeenj ner yeenj
eoef#eCee osles nQ~ meceJemejCe Yetecf e leue mes
yeerme npeej neLe eceeCe TBee jnlee nw Dele: FmeceW 20 npeej meere{f eeB jnleer nQ~ Je=, yeeueke Deeefo keesF& Yeer vej-veejer Yeefe mes Deblecegn& lt e&
cee$e ceW mechetCe& meere{f eeW kees heejkej peeles nQ~ en meye YeieJeeved kes kesJeue%eeve kee ner ceenelce nw~
cees#ekeueeCeke-DeefOeke mes DeefOeke Ske ceen Deewj kece mes kece oes efove keer peye Deeeg Mes<e jn peeleer nw leye YeieJeeve efveeue
Oeeve ceW Dee{ neskej eesieeW kee efvejesOe kej uesles nQ~ Gme mecee meceJemejCe efJeIeefle nes peelee nw~ YeieJeeve Devle ceW Mes<e DeIeeefleee
keceeX kee Yeer efJeveeMe kej Ske mecee cee$e ceW TOJe&ueeske kes DeeYeeie hej hengB e peeles nQ JeneB hej De#ee, Deveble, DeefJeveeMeer, Meeele megKe kees

Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (15)

 eehle kej uesles nQ~ Gmeer mecee cegevf eeeW kee
es mebIe, osJeeW kee mecetn Deewj eeJeleea Deeefo
ecegKe jepeeDeeW kee mecetn es meye leere YeefeJeMe
iebOe, heg<he, Oethe, De#ele Deewj osoerheceeve oerheke
Deeefo kes eje peieodieg osJeeefOeosJe kes Mejerj
keer hetpee kej vecemkeej kejles nQ Deewj Deefivekegceej
osJe kes cegkegeveue mes Gmekee mebmkeej kejkes
Gme heefJe$e Yemce kees Deheves ueuee Deeefo Gece
mLeeveeW ceW ueieekej Deheves kees heefJe$e kejkes ke=leke=le
nesles ngS Deheves-Deheves mLeeve hej eues peeles nQ~
peneB hej leerLekej ceneheg<e pevce uesles
nQ, oer#ee enCe kejles nQ, kesJeue%eeve kees
eehle kejles nQ Deewj efveJee&Ce kees eehle kejles nQ
es keueeCeke mLeeve kenueeles nQ~ es heefJe$e mLeeve ceveg<eeW ner keee osJe Deewj FveW kes eje leLee cenecegefveeeW kes eje Yeer hetpelee kees
eehle ngS ceneleerLe& nQ~ Gvekes keueeCekeeW kees osKeves kee DeJemej veneR efceuelee nw efhej Yeer peye efpeveeefleceeDeeW keer eeflee efJeefOe keer
peeleer nw Gme mecee Gve leerLekejeW kes hebekeueeCekeeW kee Me efoKeeee peelee nw~ pees Fme hebekeueeCeke eeflee kees kejles nQ, kejeles
nQ, Devegceesovee kejles nQ Deewj osKeles nQ leLee megveles nQ Jes meYeer ceneved hegCe kes Yeeieer nesles nQ FmeceW keesF& mebosn veneR nw~

ceeveveere cegKeceb$eer eer osJesv he[CeJeerme keer DeOe#elee ceW

Debleje&e^ r e ceebieerlegib eer ceneslmeJe keer ceeref ib e mecheVe
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes efveefce&le nes jner efJee keer meyemes TBeer
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 108 heg efoiecyej pewve eeflecee kee efvecee&Cekeee& ceebieerlegbieer efme#es$e hej gleieefle mes eue jne nw, efpemekee
hebekeueeCeke Deeieeceer Je<e& 2016 ceW 11 hejJejer mes 17 hejJejer leke nesvee efveefele ngDee nw SJeb 18 hejJejer mes cenecemlekeeefYe<eske
eejbYe nesiee, efpemeceW osMe-efJeosMe kes ueeKeeW YeeieCe heOeejWies~ Gmeer kes meboYe& ceW efoveeBke 7 veJecyej 2015 kees Ske ceerefbie kee
Deeeespeve ceeveveere cegKeceb$eer peer keer DeOe#elee ceW cegcyeF& meer.Sce.Dees. (ceb$eeuee) ceW mecheVe keer ieF&~ ceeveveere cegKeceb$eer peer ves
ceneslmeJe kes efueS ceneje^ mejkeej keer lejhe mes meneesie kejves kee hetje-hetje Deeeemeve efoee SJeb ceneslmeJe kees Meemekeere
ceneslmeJe kes he ceW Ieesef<ele efkeee~ FmeceW eMeemeve keer lejhe mes efJeefYeVe meneesie osves keer Iees<eCee keer SJeb efyepeueer, heeveer, heeefkeie,
emeeOeve, me[ke Deeefo keer megeJf eOeeSb osves kee Yeer hetCe&he mes Deeeemeve efoee~ Fme DeJemej hej ceneslmeJe meefceefle kes DeOe#e heer"eOeerMe
jJeervkeerefle& mJeeceerpeer ves cegKeceb$eer peer kees hebekeueeCeke ceW heOeejves kee meeoj efveceb$eCe efoee~
Fme ceerefbie ceW ceneslmeJe mes peg[s cegKe henuegDeeW hej efJeeej-efJeceMe& efkeee ieee, efpemeceW cegKehe mes Deeves Jeeues eeef$eeeW keer
megefJeOee kes efueS eMeemeve eje megefJeOeeSb cegnwee kejeF& peeSb~ Fme hej efJeMes<e peesj efoee ieee~ ceebieerlegbieer ceneslmeJe meefceefle kee
eefleefveefOe ceC[ue heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer kes vesle=lJe ceW ceeveveere cegKeceb$eer peer keer Gemlejere ceerefbie ceW
meefcceefuele ngDee, efpemeceW cegKehe mes ueeskeeefleveefOe ceeveveere eer Meece peer peepet (je^ere GheeOe#e-Yeepehee), ceeveveere eer megYee<e
peer Yeecejs (meebmeo-Oegefueee), hee&ve efJeYeeie kes ecegKe DeefOekeejer eer hejeie pewve-cegcyeF&, [er.Sce.-veeefmeke eer oerhesv kegMeJeene,
meefceefle kes mJeeieleeOe#e eer pes.kes. pewve (hetJe& meebmeo), efouueer, efJeOeeeke eer jepesv heeCeer-JeeefMece, meefceefle kes ceb$eer mebpee
heehe[erJeeue, mebIeheefle eer eceeso kegceej keemeueerJeeue, Yet<eCe keemeueerJeeue, mebpee pewve oerJeeve-metjle, ees. [er. S. heeerue-peeefmebnhegj,
efJepee pewve-nefmleveehegj GheefmLele Les~ ceerefbie ceW eMeemeve kes meYeer efJeYeeieeW kes Jeefj heoeefOekeejer meefcceefuele ngS~
-efJepee pewve (je^ere ceb$eer-ceneslmeJe meefceefle)
(16) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6
 hetpe eer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee
Deblejbie SJeb yeefnjbie heefjee
(ceieefmej ke=. oMeceer, YeieJeeve ceneJeerj oer#eekeueeCeke efleefLe kes heefJe$e efoJeme meved 2011 ceW pecyeterhe Oece&heer" hej efleere
heer"eOeerMe kes he ceW DeefYeef<ee eer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer kes elegLe& heoejesnCe kes DeJemej hej emlegle-5 efomecyej 2015)
emleglekelee&-peerJeve ekeeMe pewve (eyebOe mecheeoke)
meceepe ceW meeceeve eeJekeeW keer mebKee SJeb Yetefcekee DeJeMe ner meceepe kes efJekeeme kes efueS ueeYeoeeke efme nesleer nw~
uesefkeve keg DeodYegle eefleYeemecheVe efJejues ceneceveeDeeW keer Keespe keer peeJes, lees meceepe ceW Ssmes heg<e efpevnW ceneheg<e keer meb%ee oer
pee mekeleer nw, Jes yengle kece mebKee ceW ner efceueles nQ~ en yeele Yeer efveefele nw efke nj keeue SJeb mecee ceW meceepe, Oece& SJeb
mebmke=efle kes GlLeeve nsleg Ssmes cenevegYeeJeeW kee DeefmlelJe DeJeMe ner osKeves kees efceuelee nw~ Fmeer e=BKeuee ceW Fme Jele&ceevekeeueerve egie
kees Yeer Deveske efJeYetelf eeeB eehle ngF Deewj Fme yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer ceW Yeer Deveske efve<keece mesJee kes Oeveer cenevegYeeJeeW ves meceepe
keer mesJee kejkes Fmekee efJekeeme efkeee~
Fme e=BKeuee ceW yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kee ceneve JeefelJe SJeb ke=eflelJe
Fme meceepe eje keYeer efJemce=le veneR efkeee pee mekelee nw keeeWekf e GvneWves pewve mebmke=efle kes mebj#eCe ceW pees DeJeoeve efoes nQ, Jes meoe
Delegue ner jnWies~ Deeies Fmeer hejcheje kes ecekeles efmeleejs kes he ceW nceW hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer
ceeleepeer kee Jejonmle eehle ngDee Deewj Gvekes eje Jele&ceeve ceW keer ieF& Oece&eYeeJevee SJeb mebmke=efle mebj#eCe kes keee& meceepe kes
mece#e GheefmLele nQ~ Ssmeer hetpe ceeleepeer kes GhekeejeW mes Yeer en meceepe keYeer G$e+Ce veneR nes mekelee~ Deewj Yeer Oece& kes eefle efJeefYeVe
meceefhe&le JeefelJeeW ves Dehevee meceepe efJekeeme nsleg eesieoeve efoee, GveceW Ske nQ hetpe kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer~
DeeFS nce peeveles nQ Deveske iegCeeW mes MeesYeeeceeve nesves Jeeues Gve hetpe eer peer kee Deblejbie SJeb yeefnjbie heefjee-

Deblejbie heefjee
(1) kegMeee yegef- efoKeueeF& Deewj Deeheves Deheves eleske ue#e ceW meheuelee eehle
ueKeveT efJeeefJeeeuee mes yeer.S. leke keer efMe#ee eehle keer~ Deehekee efebleve DeleefOeke met#celee kes meeLe efkemeer Yeer
kejves Jeeues jJeervkeerefle& mJeeceer peer keer kegMeeelee eejbYe mes ner efJe<ee keer ienjeF& kees lJeefjle t ueslee nw Deewj Gmekes heefjCeece
Deefle efJeMes<e jner Deewj GvneWves ebo efoveeW kes efueS ner ie=n kees peeveles ngS Deehe Deheves efveCe&e kees mener efoMee ceW ues
JeJemeee kees Yeer yengle kegMeuelee kes meeLe mebYeeuee~ hegve: peekej mJeeb meheue nesles nQ Deewj DeveeW kes efueS Yeer ceeie&oMe&ke
Jewjeie YeeJe OeejCekej yeve peeles nQ~ keee&#es$e kes DeueeJee pewveOece& kee efJeMes<e %eeve,
ie=nyebOeve kees es[kej efnvoer-mebmke=le Je Debespeer Yee<ee hej DeefOekeej leLee efJeefYeVe
het p e ieef C eveer eer meeceeefpeke-jepevewefleke Deeefo efJe<eeeW keer ienve peevekeejer Yeer
%eeveceleer ceeleepeer kees Deehekeer kegMeee yegef kes ner heefjCeece nQ~
Dehevee ieg yeveeee~ (2) meewce eke=efle-
Jewjeie heLe hej Yeer eleske heefjefmLeefle kees cegmkejeles ngS mebYeeuevee ee menve
Deehekeer kegMeee yegef kejvee Deehekes JeefelJe kee efJeMes<e iegCe nw~ mebmLeeve kes mebeeueve
ves eleske keee& kees ceW kece&eejer mebyebOeer keesF& mecemee nes, efkemeer keee&ece kees kejles
Gefele mecee ceW Gefele Jee SkeeSke Deeves Jeeueer keesF& mecemee nes ee Deve keesF& Yeer
efveCe&e eoeve kejkes efJeeej-efJeceMe& Deeefo ceW celeefYeVelee nesJes, efkemeer Yeer heefjefmLeefle
eieef l e keer ef o Mee kee meceeOeeve Deehe nbmeles-cegmkejeles ngS Oewe&leehetJe&ke kejles nQ~
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (17)
(3) otjef-
efkemeer Yeer ue#e keer efmeer kes efueS efkeleves heefjece keer
DeeJeMekelee nw SJeb Gmekeer meheuelee ceW efkeve eespeveeDeeW kees
yeveees peeves hej meheuelee eehle nes mekeleer nw, Fme yeele kee
otjieeceer efkeesCe Deehekes ceefmle<ke keer Deveghece Meefe kees
eoefMe&le kejlee nw~ leerLe& efJekeeme nsleg eens cebefoj efvecee&Ce kee
keee& nes, Oece&Meeuee Deeefo kee efvecee&Ce nes ee Deve keesF& efJeMes<e
jevee kees efveefce&le kejvee nes, efkemeer Yeer keee& ceW Deehekee otjef
mes ege efebleve megJeJeefmLele, megefveeesefpele, Deeke<e&ke SJeb Devet"s
Deboepe kee neslee nw~ Fmeer ekeej efkemeer Yeer je^ere DeLeJee
Debleje&^ere mlej kes keee&eceeW kees Deuhe mecee kes Deblejeue ceW
Yeer Deeeesepf ele kejves nsleg Deehekee meg{ efkeesCe SJeb DeelceefJeeeme
keYeer [ieceieelee veneR nw~ mecemle cetueYetle DeeJeMekeleeDeeW hej
Deehekeer ef Delevle hewveer jnleer nw Deewj keesF& Yeer efJe<ee Ssmee
veneR yeelee, efpemekes keejCe Gme keee&ece keer meheuelee ceW keesF&
mebosn nes mekes~
(4) Jeemleg, efMeuhe, Fbpeerefveeefjbie, Deekeeaskeej SJeb
cetefle&keuee Deeefo efvecee&Ce eespeveeDeeW kes Je=nod DevegYeJeer-
kene peelee nw efke efkemeer Deve Jeefe mes keee& uesves nsleg
Gme keee& kes meboYe& ceW mJeeb Yeer %eeve Je peevekeejer nesvee hejce
DeeJeMeke neslee nw~ mJeeceer peer kee JeefelJe Ssmee ner nw, GvneWves
ueewefkeke DeOeeve kes Ghejeble Deheves mece#e Deees efkemeer Yeer
efJe<ee kees Flevee mecehe&Ce YeeJe kes meeLe peeveves, mecePeves Je
kejves kee eeeme efkeee efke Jele&ceeve ceW Deehekee JeefelJe Deeeesheeble
efJeefYeVe efJeeeDeeW mes megmeefppele nes egkee nw~ Deehe efvecee&Ce kes
#es$e ceW Jeemleg efJeee, efMeuhekeuee, Fbpeerefveeefjbie, Deekeeaskeej,
cetelf e&keuee Deeefo efJe<eeeW kes Fleves heejKeer nes egkes nQ efke efJeMes<e%eeW
kes meeLe Deehekee hejeceMe& meerke yew"lee nw~
(5) Oeve kee mecegefele meogheeesie-
efkemeer Yeer eespevee nsleg eeueg YeeeW kes efoes iees oeve
kee meogheeesie mJeeceer peer eje Fleveer efkeheeele kes meeLe efkeee
peelee nw efke oeve osves Jeeues eleske cenevegYeeJe kee Ske heee
keee& keer efmeer hej meJee hees kes he ceW eefleheefuele neslee nw~
mJeeceer peer kee en iegCe eeJeke meceepe kees Delevle uegYeelee nw,
efpemekes keejCe Gvekes eje efkemeer Yeer eespevee nsleg keer ieF& oeve SJeb Gmeer mebmLee kes efueS mJeeceer peer eje efkeee peelee nw~
keer Deheerue kees meceepe mejceeLes jKekej Gmekeer meheuelee nsleg mJeeceer peer eje JeJeefmLele kejees iees mecemle mebmLeeDeeW kes
hetCe& Deelce efJeeeme kes meeLe Dehevee meneesie eoeve kejleer nw~ KeeleeW keer JeJemLee mhe veerefle kes meeLe meowJe he=Leked-he=Leked
efJeMes<elee en nw efke efpeme eespevee DeLeJee mebmLee kes efueS ohe&CeJeled osKeer pee mekeleer nw~
Yeepeve oeve osles nQ, Gvekes efoes oeve kee Gheeesie Gmeer eespevee
(18) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6
 (6) megefveeesefpele
DeLe& JeJemLee kes
efJeMes<e DevegYeJeer-
efkemeer Yeer keee&
kees meheue kejves nsleg
Gefele eyebOeve kes
meeLe-meeLe Gefele DeLe&
JeJemLee keer eYeeJeer
veerefle yeveevee en Yeer
Deehekes JeefelJe kee
Delevle efJeMes<e iegCe
nw ~ Fmekee Ske
Delevle cenlJehetCe&
GoenjCe YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj ceW
osKeves kees efceuee~ peye efyenej mejkeej kes cegKeceb$eer ceeveveere
eer efveleerMe kegceej peer kee Deeieceve mee#eeled leerLe&Yetefce hej ngDee
Deewj GvneWves mJeeceer peer mes menpe ner en eMve efkeee efke
Deehekeer efkeleveer OevejeefMe SJeb efkelevee mecee Fme leerLe& efvecee&Ce
nsleg ueiee nw, leye mJeeceer peer eje leerLe& efvecee&Ce keer kegue ueieer
OevejeefMe oes mes {eF& kejes[ leLee mecee peceerve Kejeroves mes
ueskej leerLe& kee mechetCe& efvecee&Ce kejves leke 22 ceen yeleeles ner
cegKeceb$eer cenesoe kes cegKe mes en Meyo efvekeues efke eefo en
keee& mejkeej eje efkeee peelee, lees FmeceW keeheer jeefMe Kee&
nesleer Deewj mecee Yeer DeefOeke ner ueielee~ ceeveveere cegKeceb$eer
peer kes cegKe mes en yeele efvekeuevee efveefele ner mJeeceer peer keer
megefveeesefpele SJeb eYeeJeer DeLe& veerefle kes iegCe kees eke kejlee nw~
Fme ekeej mJeeceer peer eje cebefoj efvecee&Ce, cetefle& efvecee&Ce,
Oece&Meeuee efvecee&Ce, meeefnle ekeeMeve ee ess-ye[s meceejesn-
ceneslmeJe Deeefo efkemeer kes efueS Yeer yeveees iees yepe kees osKekej
Deveske DevegYeJeer ueesie Deeee&eefkele nes peeles nQ~ uesekf eve eleske
keee& mJeeceer peer eje yeveees iees yepe ceW hetCe& Meeueervelee, "e"yee
SJeb ieefjcee kes meeLe mecheVe nesles nQ~
(7) meheue eespevee efMeuheer-
mJeeceer peer kes efveoxMeve ceW Deepe YeejleJe<e& ceW Deveske
mebmLeeDeeW kee mebeeueve nes jne nw Deewj meYeer mebmLeeSB kegMeueleehetJe&ke
meceepe kes meneesie mes mebeeefuele nes jner nQ~ efkeme leerLe& hej
efkeme eespevee kes Deveghe efJeefYeVe ieefleefJeefOeeeW kees mebeeefuele
kejvee en mJeeceer peer kes efJeMes<e efe kee efJe<ee jnlee nw~
Delevle efJeeemehetJe&ke Deehekes ceve ceW meeseer-mecePeer yeeleW Deewj
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015)
efJeMes<ekej oeve eespeveeDeeW keer jeefMe kee Deebke[e YeieJeeve kes
DeeMeerJee&o mes efJeMes<e meheuelee kees eehle kejlee nw~ Deheves Fme
eespevee efMeuhe keer cenlJehetCe& iegCeJeee kes keejCe Deehekes ecegKe
vesle=lJe ceW pecyeterhe-nefmleveehegj, eeeie-Fueeneyeeo, kegC[uehegj
(veeueboe), DeeesOee (hewpeeyeeo), keekeboer (osJeefjee) G.e., ceebieerlegib eer
ceW efvecee&CeeOeerve YeieJeeve $e+<eYeosJe 108 heg Gegbie cetefle& efvecee&Ce
keee&, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee leerLe& ceeOeesjepehegje, efvecee&CeeOeerve
%eeveleerLe&-efMe[ea (cene.) Deeefo leerLe& meheueleehetJe&ke efJekeeme kes
efMeKej kees t jns nQ SJeb eleske leerLe& hej oMe&veeefLe&eeW kees osMe
keer Devet"er jeveeDeeW kes oMe&ve nesles nQ~
(8) mebie"ve meceeeespeve keer DeodYegle keuee-
eleske Jeefe keer efJeeejOeejeSb Deueie-Deueie nesleer nQ,
en yeele nce meYeer peeveles nQ~ uesefkeve keesF& Yeer mebie"ve Ssmes
Deveske JeefeeeW mes efceuekej ner yevelee nw~ Dele: efkemeer Yeer
mebie"ve kees megee mebeeefuele kejves nsleg Ske Ssmes eesie
meceepe-veslee keer DeeJeMekelee nesleer nw, efpemekes Deboj mecemle
Deueie-Deueie efJeeejOeejeDeeW kes ueesieeW kees meceeeesepf ele kejves keer
DeodYegle keuee efJeeceeve nw~ Deewj en iegCe nceW hetCe& heefjhekeJelee
kes meeLe mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceW osKeves kees efceuelee nw~ Deveske
mebmLeeDeeW kees mebeeefuele kejves ceW efJeefYeVe efJeeej OeejeDeeW Jeeues
YeeeW kees, meeceeefpeke keee&kelee&DeeW kees leLee mebmLee kes kece&eeefjeeW
kees efkeme ekeej Ske mebie"ve ceW yeebOekej jKevee, Fme yeele keer
egefe mJeeceer peer kes ceve-ceefmle<ke kee meyemes ye[e iegCe kene pee
mekelee nw~ Gvekes eje mebie"ve ceW yebOes nesves mes eleske Jeefe kee
ue#e mJeeceer peer kee ue#e neslee nw Deewj mJeeceer peer keer keee&#ecelee
keF& iegvee ye{kej keee& kees meheuelee eoeve kejeleer nw~
(9) efve:mJeeLe& SJeb efve<keece mesJee kes Oeveer-
jJeervkeerelf e& mJeeceer peer ves Dehevee mechetCe& peerJeve efve:mebons
ner osJe-Meee SJeb ieg keer mesJee ceW hetCe&hesCe meceefhe&le efkeee nw~
egJeeJemLee ceW ner Jes ie=nefJejle nes iees Deewj GvneWves Deheveer ieg
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee meeefVeOe heekej Deheves
peerJeve kees Oece& kes efueS meceefhe&le kej osves kee efveCe&e efueee~
hegve: ece-ece mes GvneWves Deheves ieg DeeosMe kee heeueve kejles ngS
Deheveer mecemle eee&DeeW ceW efvehegCe jnkej meoe ner Oece& SJeb
meceepe keer efve:mJeeLe& SJeb efve<keece mesJee keer nw~ Jele&ceeve ceW
efpeleveer Yeer mebmLeeSB Deehekes DevegMeemeve ceW mebeeefuele nes jner nQ,
nj mebmLee kee yeQke SkeeGC Gve-Gve mebmLeeDeeW kes veece mes nw
Deewj meYeer kee uesKee-peesKee mhelee kes meeLe megee efkeee
peelee nw~ mJeeceer peer meowJe mebmLee mebeeueve kes eleske keee&
(19)
 Deheveer keceser kes mecemle
heoeefOekeeefjeeW keer peevekeejer
ceW kejles nQ leLee yeQke KeeleeW
kes meb eeueve Yeer
efveeceevegmeej efkevneR leerve
efveege heoeefOekeeefjeeW ceW
mes oes kes nmlee#ej mes ner
nesles nQ~ mecee-mecee hej
meYeer mebmLeeDeeW keer yew"keW
Deeeesepf ele kejvee Deewj keee&
eieefle DeLeJee DeJejesOe keer
nj peevekeejer hetjer keceser kees eoeve kejvee, Gvekes megPeeJeeW kees
uesvee SJeb Deeies keer eespeveeDeeW kees yeleekej meYeer mes meneesie keer
Dehes#ee kejvee en Deehekes meewneo& SJeb Gefele efveece heeueve kee
cenlJehetCe& meteke nw, pees meYeer kes efueS esjCeemheo yevelee nw~
Jeefeiele ueeYe, eeflee DeLeJee keerefle& kes efueS keYeer mJeeceer peer
kes ceve kees leefveke efJeeej Yeer t ve mekee Deewj meowJe GvneWves
mebmLee keer, meceepe keer SJeb ieg mebIe keer mesJee kee ue#e
yeveekej meceepe kes yeere DeeoMe& emlegle efkeee nw~
(10) lJeefjle ieefCeleere Deekeueve ceW o#elee-
mJeeceer peer keer yegef Delevle leere nw, Fme yeele kees Gvekes
eje yeeleeW-yeeleeW ceW efkees peeves Jeeues lJeefjle ieefCeleere Deekeueve
kees osKekej cenmetme efkeee pee mekelee nw~ peceerve kee ceehe nes,
heeC[eue ee ne@ue keer yew"ke #ecelee nes, efyeefu[bie cesejf eue kee
Deekeueve nes, Jeie& nes, Ieve nes, Jeeme nes, heefjefOe nes, efkemeer "esme
heoeLe& kee Jepeve nes, ieesues kee #es$eheue nes, ef$epee nes DeLeJee
efkevneR Yeer jeefMeeeW kee iegCeveheue, Yeeieheue ee pees[ -IeeJe nes,
efkemeer Yeer ekeej kes ieefCeleere Deekeueve ceW Deehekeer kegMeee SJeb
lJeefjle yege
f Deehekes Devet"s JeefelJe kees eoefMe&le kejleer nw~
(11) meenefmeke JeefelJe-
mJeeceer jJeervkeerelf e& peer kee JeefelJe Oeeefce&ke SJeb mesJeeYeeJeer
nesves kes meeLe ner Delevle meenefmeke Yeer nw~ efkemeer Yeer keee& ceW
efkemeer Yeer ekeej kee DeJejesOe eens Meemeve mes, eMeemeve mes,
meceepe mes DeLeJee hejcheje Yeso mes eehle nesves hej Jes meoe mele
Deewj Deheveer Deeiece ceevelee Je hejcheje kes efueS Deef[ie jnles nQ~
keYeer Yeer meceepe, Oece& Deeefo keer efJeefYeVe ieefleefJeefOeeeW ceW efkemeer
efJejesOe kee meecevee kejves ceW Gvekee meenme [ieceieeee veneR Deewj
GvneWves meoe eefleketue heefjefmLeefle kees Deheves Devegketue yeveekej
meheuelee eehle keer~ Fmekes meeLe ner efkemeer Yeer Devegketue
(20) mecei%eeve (efomecyej-2015)
heefjefmLeeflehetJe&ke efkemeer Yeer Yeejer Yejkece keee& kee yeesPe Yeer Jes
Fleveer menpelee kes meeLe G"e uesles nQ, efpemekes Jepeve kee Deboepe
Yeer meeLe eueves JeeueeW kees veneR neslee nw~ Fmekee menpe GoenjCe
nes mekelee nw-mJeeceer peer kes kebOeeW hej ceewpeto ceebieerlegbieer ceW yeve
jner efJee keer meyemes TBeer 108 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe
eeflecee efvecee&Ce kee yeer[e~ meeLe ner nefmleveehegj ceW pecyeterhe
mLeue hej Gkesjer peekej eefleefle nes egkeer 31-31 heg Gegbie
YeieJeeve Meebefle-kegbLeg-DejnveeLe keer leerve-leerve efJeMeeue eefleceeSB
Yeer Fmeer meenefmeke JeefelJe keer Ske Peueke nw~
(12) lJeefjle efveCe&e keer #ecelee-
efkemeer Yeer Deeheelekeeueerve efmLeefle mes MeerIe GYejves kes efueS
Meemeke-eMeemeke ee efkemeer #es$e kes vesle=lJe ceW lJeefjle efveCe&e keer
Ge #ecelee nesvee Delevle DeeJeMeke nesleer nw~ en iegCe mJeeceer
peer kes JeefelJe ceW Yeer heefjheglee kes meeLe osKeves kees efceuelee
nw~ efkemeer Yeer DeJeJemLee DeLeJee Deeeveke yeveleer eefleketue heefjefmLeefle
kees mJeeceer peer efpeme ekeej Meeble SJeb meblegefuele oeieefle kes
meeLe meceeOeeve keer efoMee ceW ueeles nQ, Jen iegCe efkemeer Yeer TBeer
meer{er e{ves Jeeues Jeefe kes efueS esjCeemheo yeve peelee nw~
eefleketue ner veneR Deefheleg efkemeer Yeer Devegketue heefjefmLeefleeeW ceW Yeer
Deehekes lJeefjle efveCe&e meesves kee nej yevekej efkemeer Yeer keee& kees
meheuelee kes meesheeve e{e osles nQ~
(13) eyebOeve keuee keer DeodYegle eefleYee-
meeceeve he mes efkemeer keee& kee yeer[e G"evee Deewj
Gmekees megefveeesefpele {bie mes megee kej osvee, en lees keesF& Yeer
Jeefe efJeMes<e kej mekelee nw uesefkeve Ske mecee ceW Deveske keee&
kee met$eheele kejvee Deewj eleske keee& keer keee&eespevee kees mener
mecee hej mener ieefle eehle nesleer jnvee, eyebOeve keer en keuee
mJeeceer peer kes JeefelJe ceW meoe Jeehle jnleer nw~ ener keejCe nw
efke Jes nefmleveehegj, kegC[uehegj, eeeie, ceebieerlegib eer, keekeboer, DeeesOee,
ceeOeesjepehegje Deeefo leerLe&-mebmLeeDeeW keer efJeefYeVe eespeveeDeeW kees
Ske ner mecee ceW,
Ske ner mLeeve hej
yew"-s yew"s mejuelee kes
meeLe meb eeef u ele
kejles jnles nQ ~
Deehekes efveoxMeve ceW
Fve meYeer leerLeeX keer
eefmeef, Deeke<e&Ce,
meeQ o e& SJeb
Debke-6
 JeJemLeeSB osMe kes
eeueg YeeeW eje
meoe ner eMebmee keer
hee$e jner nQ~
(14) mhet ef l e& u es
keoce-
efkemeer Yeer keee&
kees kejves nsleg efpeme
ekeej mJeeceer peer kee
egmle efoceeie meoe
keee& kejlee nw, "erke Gmeer ekeej Jes Deheves mevlegefuele Meejerefjke
[erue-[ewue kes meeLe meoe mhegjeeceeve vepej Deeles nQ~ Gvekes
eje Deheves Mejerj kees KeeRekej lespe keoce mes euevee efkemeer
efJeMes<e JeefelJe keer hejeF& eoefMe&le kejlee nw~ oeSb-yeeSb kejles
Gvekes keoceeW mes keoce efceueekej euevee veJepeJeeveeW kes efueS Yeer
s[er Keerj kes meceeve vepej Deelee nw~ eesieemeve, Jeeeece leLee
meblegefuele Deenej kes meeLe Deheves efoue-efoceeie Je Mejerj kees
egmle-ogmle jKeves Jeeues mJeeceer peer kee en Meejerejf ke DeYeeme
Yeer Gvekes JeefelJe keer DeefYeJe=ef SJeb efJeMes<elee ceW eej-eebo
ueiee oslee nw~
(15) mecee kes eefle F&ceeveoejer Deewj yesceeveer kee iegCe-
mJeeceer peer ves meowJe mecee kees yesMekeerceleer ceevekej
Gmekeer DeleefOeke keercele keer nw~ Jes meowJe Ie[er kes keebs mes
Deheveer efoveeee& eejbYe kejles nQ uesekf eve keee& kejles Jee Jes keYeer
Ie[er osKeles Yeer veneR nQ~ "erke mecee hej keee& kee MegYeejbYe
kejves nsleg Ie[er kee keebe osKevee Deewj efhej peye leke meesee ieee
keee& hetCe& ve nes peeJes, leye leke hegve: Ie[er kees osKevee Yeer veneR,
mecee kes eefle Deehekeer en F&ceeveoejer Deewj yesceeveer kee iegCe
DeewjeW kes efueS efJeMes<e esjCeeoeeer yeve peelee nw~
(16) efceuevemeeefjlee SJeb Jeelmeue-
Deeves Jeeues eleske heefjefele-Deheefjefele leLee efJeMes<e Je
meeceeve eeueg YeeeW kes eefle meoe hegueefkelecevee jnves Jeeues
mJeeceer peer kee oe meoe Jeelmeue iegCe mes Deesleeesle jnlee nw~
Deehekes meceerhe Deekej efceueves Jeeuee eleske Jeefe eser nes ee
mesJeke nes, mevleg neskej ner Jeeheme ueewlee nw~ Deehekes Deblece&ve
ceW Deeves Jeeues Jeefe kes ceveesYeeJeeW kees he{ves keer DeodYegle keuee nw
Deewj Deehe Gmeer kes Deveghe eleske Jeefe kees Deheves meceerhe
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015)
yew"ekej Gmekeer DeeJeMekelee Je mecemee kee meceeOeeve legjlb e kej
osles nQ~ Deehekes Fme efJeMeeue oe ceW meceepe kes nj Jeie&,
hejcheje Je ceevelee Jeeues ueesieeW kes eefle Yeer efceuevemeeefjlee kee
iegCe meowJe eJeeefnle neslee jnlee nw Deewj Deehe meYeer kees Deheves
ieues ueieekej meceke#e mLeeve osves ceW lelhej jnles nQ~
(17) efvejefYeceevelee-
mJeeceer peer kee JeefelJe DeLeJee Gvekeer ieefjcee efkeleveer
Yeer TBeeFeeW kees mheefMe&le kejleer nes, uesefkeve Gvekes ceve ceW
meowJe efveMue, efve:mJeeLe& SJeb peceerve kees tleer YeeJeveeSB Jeehle
jnleer nQ~ Fleves Jeeheke meeceeefpeke efnmmes hej Deehekee DeefOekeej
nesles ngS Yeer Deehekes ceve ceW keYeer DeefYeceeve keer hejeF& leke
osKeves kees veneR efceueleer nw~ Deehekes peerJeve keer nj eee&
peceerve mes peg[kej eueleer nw uesefkeve Deehekee JeefelJe SJeb
efebleve meoe DeekeeMe keer TBeeF&eeW mes ceefnceecebef[le neslee nw~
yeefnjbie heefjee
(1) pevce-Deehekee pevce pes Megkeuee hebeceer (eglehebeceer)
kees meved 1950 ceW ngDee~
(2) pevce mLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
(3) ceelee-efhelee-ceelee ceesenf veer osJeer (Deeefe&kee eer jlveceleer
ceeleepeer ngF) SJeb efhelee eer essueeue pewve
(4) pevce veece-jJeerv kegceej pewve
(5) efMe#ee-ueKeveT egevf eJeefme&er mes yeer.S. leke DeOeeve
(6) YeeF& yenve-
yenveW-
-keg. cewvee pewve (Jele&ceeve-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer)
-keg. ceveesJeleer pewve (meceeefOemLe-Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer)
-keg. ceeOegjer pewve (Jele&ceeve-Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer)
-eerceleer Meebefle osJeer pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve,
[eueeriebpe, ueKeveT (G.e.)
-meew. eerceleer pewve Oe.he. eer esceebo pewve, yenjeFe (G.e.)
-eerceleer kegcegefoveer pewve Oe.he. mJe. eer ekeeMeebo pewve,
keevehegj (G.e.)
-eerceleer ceeueleer pewve Oe.he. eer eMeJeerj pewve, ceesjeries-
efouueer
-eerceleer keeefceveer pewve Oe.he eer peeekeeMe pewve, oefjeeyeeo
(G.e.)
(21)
 -eerceleer ef$eMeuee pewve Oe.he. eer evekeeMe pewve, veekee
efnC[esuee, ueKeveT (G.e.)
YeeF&-
-eer kewueeMeebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
-mJe. eer ekeeMeebo pewve, efkewleveiej (G.e.)
-eer megYee<eebo pewve meje&he, ueKeveT-efkewleveiej (G.e.)
(7) leeie keer esjCee-meved 1968 ceW hetpe ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer eje 2 Je<e& kee yeeee& ele
(8) Deepevce yeeee& ele-meved 1972 ceW Deeeee& eer
Oece&meeiej peer cenejepe eje, veeieewj (jepe.) ceW
(9) mehlece eeflecee kes ele SJeb ie=n leeie-meved 1987
ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje
(10) oMece eeflecee SJeb heer"eOeerMe heoejesnCe kes mebmkeej-
ceieefmej ke=<Cee oMeceer, 20 veJecyej 2011, hetpe ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer eje
(11) GheeefOe DeuebkejCe-
- kece&eesieer (meved 1992 ceW De.Yee. efo. pewve Meeeer
heefj<eo eje)
- Oece&mebj#eCeeeee& (meved 1996 ceW ceebieerlegbieer-cene.
ceW hebekeueeCeke kes DeJemej hej Jeerj mesJee oue eje)
- mebmke=efle mebj#eke (meved 2006 ceW YeejkeJe=ob eje)
- Oecee&uebkeej (meved 1996, ceebieerlegbieer ceW)
- mebmke=efle meeLe&Jeen (12 petve 2010, pecyeterhe-
nefmleveehegj ceW Deeeesepf ele %eeve peeself e efJeled eefMe#eCe
efMeefJej kes meceeheve DeJemej hej mecemle efJeledpeveeW eje)
- leerLeexejke (30 veJecyej 2011, Deewjib eeyeeo-cene.
ceW mecemle efoiecyej pewve meceepe Deewjbieeyeeo SJeb
ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue ceneje^ eje heer"eOeerMe
heoejesnCe kes Ghejeble Deeeesepf ele mJeeceer peer kes mecceeve
meceejesn ceW eoe)
(12) efJeosMe ee$ee-YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&e^ r e efveJee&Ce
ceneceneslmeJe Je<e& kes Devleie&le meved 2000 ceW veteeke&-Decesefjkee
ceW Deeeesefpele efJeeMeebefle efMeKej meccesueve ceW pewve Oecee&eee& kes
he ceW efJeMes<e menYeeefielee
(13) meeefnefleke DeJeoeve-efJeiele 42 Je<eeX mes mebmLeeve
eje ekeeefMele keer peeves Jeeueer mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee
mecheeove SJeb Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee eje ekeeefMele nesves Jeeues
(22) mecei%eeve (efomecyej-2015)
hetpe ceeleepeer eje efueefKele ebLeeW kee mecheeove kej eefleJe<e& ueeKeeW
keer mebKee ceW heJeekej efJeMes<e Oece&eeej ceW cenlJehetCe& meneesie~
(14) efJeMes<e meewYeeie-Deehekees hetpe ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer pewmeer pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer kes
ueIeg Yeelee nesves kee meewYeeie eehle nw~ Fmekes meeLe ner meyemes
ceneve meewYeeie en nw efke Deehekeer pevce eoe$eer ceeB ves Yeer
lesjn mebleeveeW kee ueeueve-heeueve kejves kes Ghejeble mJeeb Deeefe&kee
oer#ee OeejCe keer Deewj Deheves ceeveJe peerJeve kees meheue efkeee,
Ssmeer hetpe ceneve DeelceeDeeW kes meeLe Deehekee ie=nmLe mebyebOe
nesvee Delevle efJeMes<e meewYeeie SJeb hegCe kee efJe<ee nw~
(15) efJeefYeVe vesle=lJe-
DeOe#e-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-
nefmleveehegj (cesj") G.e.
DeOe#e-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efo.
pewve meefceefle, kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
DeOe#e-leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& eeeie eyebOe
meefceefle, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.)
DeOe#e-efoiecyej pewve DeeesOee leerLe&#es$e keceser, DeeesOee
(hewpeeyeeo) G.e.
DeOe#e-YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keekeboer efo.
pewve meefceefle, keekeboer (osJeefjee-ieesjKehegj) G.e.
DeOe#e-YeieJeeve $e+<eYeosJe 108 heg Gegib e cetelf e& efvecee&Ce
keceser, ceebieerlegbieer (meeCee) cene.
esejcewve-ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer oer#ee
leerLe&, ceeOeesjepehegje (peehegj) jepe.
DeOe#e-leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe
mebj#eke-DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo
DeOe#e-YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce
efJekeeme keceser
keeee&Oe#e-efyenej eevleere efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser,
keeee&uee-Deeje (efyenej)
mebj#eke-YeejleJe<eeae efoiecyej pewve cenemeYee, efouueer
hejeceMe&oelee-YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser
esjCeeeesle-egle mesJee efveefOe veeme, efhejespeeyeeo (G.e.)
esejcewve-DeeJeeue efoiecyej pewve cenemeYee
DeOe#e-Debleje&^ere efo. pewve DeeJeeue cenemeYee
Debke-6
 (heer"eOeerMe heoejesnCe efoJeme kes Gheue#e ceW efJeMes<e emlegle)
efJeveeebpeefue
-eerceleer ceeueleer pewve Oecee&uebkeej
yemeble kegbpe, efouueer
eeflecee yevee-yevee kes, eefleYeeJeeve yeve iees~
mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~
ceeB jlveceleer peer mes mebmkeej efceues mees~ ceeB %eeveceleer peer kes meheves nQ ye[s Des~~
meheveeW kees hetje kejves kee Dejceeve yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~1~~
yeeheve mes ner jJeerv peer eefleYee kes Oeveer nQ~ nes DebkeieefCele, yeerpeieefCele meye ceW iegCeer nQ~~
nj keueeme ceW eLecelee, efve<Ceele yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~2~~
efMe#ee kes meeLe meerKe ueer Jeeheej keer keuee~ YeeF&-efhelee meye KegMe ye[s yese ye[e Yeuee~~
ceelee-efhelee, veiej kee mJeeefYeceeve yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~3~~
ceelee-efhelee ves yeen kee mebeesie yeveeee~ hej YeeF& ceesleerebo ves ieg oMe& kejeee~~
ieg-ceb$e cees#eceeie& kes DeeOeej yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~4~~
ceeB %eeveceleer peer ceW Ssmeer nw keg keuee~ efpeme hej nes ke=hee er Gmekee ngJee Yeuee~~
efMe<elJe De heg<eeLe& keer heneeve yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~5~~
jJeerv-ceesleerebo keer pees[er keceeue keer~ ese nes eens nes ye[e yeme Oegve nw keece keer~~
kej-kejkes keee& Fme Oeje keer Meeve yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerelf e& peer ceneve yeve iees~~6~~
ceeB %eeveceleer, DeYeeceleer, evoveeceleer~ meyekee efceuee DeeMeer<e Deewj Jeelmeue Yeer~~
eer jlveceleer ceele kee mevceeve yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~7~~
esnjs hes Deepe Yeer yengle ner Yeesueeheve efoKelee~ Yee<ee ceW mejuelee kee nw eJeen yejmelee~~
ce=oglee mes meheuelee kee keerefle&ceeve yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~8~~
YeeF& mes cegPes Yeer yengle mvesn efceuee nw~ meyekees efceueekes eueves keer FveceW keuee nw~~
YeeF& peer heer"eOeerMe kes Jejoeve yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~9~~
es heo nw leeie-ceeie& kee jemlee keef"ve ye[e~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kee efvecee&Ce Yeer ye[e~~
leerjLe-efJekeeme keee& kee DeefYeeeve yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerelf e& peer ceneve yeve iees~~10~~
nw veceve ceeueleer meYeer eMeieeve kej jns~ mJeeceer jJeervkeerefle& kee mecceeve kej jns~~
eer %eeveceleer ceele kee efJe%eeve yeve iees~ mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~11~~
eeflecee yevee-yevee kes, eefleYeeJeeve yeve iees~
mJeeceer jJeervkeerefle& peer ceneve yeve iees~~

N:M

Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (23)


(hetpe Deeefe&keeeer jlveceleer ceeleepeer kes pevceMeleeyoer
ceneslmeJe Je<e&-2014-2015 kes meceeheve DeJemej hej emlegle)
(eLece Me)
GejeosMe kes meerleehegj efpeues ceW cencetoeyeeo veeceke ueekej heg$eJeOet kes he ceW Deheves Iej keer MeesYee ye{evee~
veiej nw~ JeneB pewve meceepe kes Ske eser megKeheeueoeme pewve kes
Iej ceW oes heg$e Deewj oes hegef$eeeB nQ~ GveceW mes eser heg$eer ceesefnveer
kes efJeJeen kee Me emlegle nw-
(yeejeefleeeW keer Oetce ceeer nw, Meesjiegue eue jne nw,
efJeoeF& keer yesuee efveke nw~)
ceesefnveer-(jesleer ngF& ceeB kes ieues mes efuehe peeleer nw) ceeB!
cegPes DeeMeerJee&o oerefpeS efke ceQ memegjeue ceW Deehekeer efMe#eeDeeW kee
heeueve kej meketB~ cegPes peuoer-peuoer yeguee uesvee ceeB, en Dehevee
Iej es[kej ceQ hejees Iej ceW kewmes jn heeTBieer ceeB~
ceelee ceeesosJeer-(jesles ngS yeser kees mecePeeleer nw) veneR
yeser ceesefnveer! legce Dehevee ceve Flevee ese ve kejes~ legce peneB
pee jner nes, efkewleveiej kes Gme heefjJeej ceW meYeer yengle Des
ueesie nQ, Jes meye legcnW yengle Deer lejn mes jKeWies~ (efmej hej
neLe hesjles ngS) cesjer yeeer hej cegPes hetje Yejesmee nw efke memegjeue
ceW peeles ner JeneB Deheves ceOegj JeJenej mes meyekee ceve ceesn
uesieer~ yeser! legcneje veece ceesefnveer nw ve, osKees cesjer Deesj
(yeser kee esnje Deheves neLeeW mes Thej G"ekej) pewmee veece-Jewmee
keece~ "erke nw ve, Deye jesvee veneR nw, Jevee& DeebKeW metpe peeSbieer
Deewj cesjer jeveer meyekees cegBn kewmes efoKeeSieer~
(ke=ef$ece nbmeer kes meeLe heg$eer kees Deheves mes Deueie kej efJeoe
kejves ueieleer nw)
ceesefnveer-(heeme ceW Ke[s efheleepeer kes ejCe mheMe& kejleer
nw) efheleepeer! Deehe cegPes yengle heej kejles Les ve, efhej keeeW cegPes
Deheves mes otj Yespe jns nQ? Deye Deehekees peuoer-peuoer cesjs heeme
Deevee he[siee~ DeeSbies ve? yeesuees~
efhelee megKeheeueoeme-(bOes keb" mes) neB yeser! keeeW veneR?
Deheveer uee[ueer kes heeme lees ceQ yengle peuoer-peuoer Deeee keBiee~
keee keB heg$eer! en cesjer veneR, nj ceelee-efhelee keer cepeyetjer
(24) mecei%eeve (efomecyej-2015)
onspe kee ecelkeej :
Ske veeefkee
-Deeefe&kee eboveeceleer
nesleer nw efke yeser kees hejees Iej Yespevee Deewj hejees Iej keer yeser
YeeF& ceefnheeueoeme-neB peerpeer! ener Fme me=ef keer
eeeerve hejcheje nw~
ye[er yenve jeceogueejer-ceesenf veer! osKees, cegPes Yeer lees legce
meYeer ves efceuekej hejees Iej Yespee Lee~ Deye cegPes Jener memegjeue
Dehevee Iej ueielee nw Deewj JeneR kes meye ueesie Deheves ceelee-efhelee,
YeeF&-yenve kes he ceW efee ueieles nQ~ Fmeer lejn legce Yeer Lees[s
efove ceW Deheves Iej ceW jce peeDeesieer~
ceesefnveer-(DeeBmet heeWleer ngF&) "erke nw, "erke nw~ Deye ceQ
Deehe meyemes efJeoe ueskej Ske mebmkeeefjle kevee kes he ceW
memegjeue kes eefle Deheves kele&Je kees efveYeeTBieer Deewj ncesMee Deheves
heernj kee veece TBee jKetBieer~
(heefle kes meeLe peeles-peeles hegve: Ske yeej ceelee-efhelee keer
Deesj osKekej ceesefnveer YeeJegke nesleer ngF&)
ceesenf veer-efheleepeer! ceeB! cegPes Deewj keesF& efMe#eeheer Ghenej
oerefpeS leeefke cesjer YeeJeer efpeboieer efyeukegue Oece&ceeer yeves~
efheleepeer-ne@B neB, Deer eeo efoueeF& yeser! Dejs ceefnheeue
keer ceeB! ueeDees ve Jen Meee, Jen lees ceQ osvee ner Yetue ieee Lee~
peuoer ueeDees, ener lees Decetue Ghenej nw Ske efhelee eje Deheveer
heg$eer kes efueS~
(ebbLe osles ngS) ues yeser! en heevebefohebeefJebMeeflekee ebLe
Deheves Iej ceW ye[s hegjeves mecee mes he{ves keer hejcheje jner nw~
Fmekee legce Yeer jespe mJeeOeee kejvee~ yeme, heg$eer! cesje ener
lesjs efueS Decetue Ghenej nw~
(yeser kes efmej hej neLe hesjles ngS) pee yeser! let meoe
megneefieve jns, megKeer jns, ener cesje DeeMeerJee&o nw~
met$eOeej-
ceeveJe meceepe keer ogefveee ceW, Deye Ssmeer veF& uenj Deeeer~
Fme ebLe kees he{kej peerJeve ceW, efpeveOece& keer yeefieee uenjeF&~~
Fmekee ner ecelkeej efeeJej, cegPekees Deye legcnW yeleevee nw~
Debke-6
yeme %eeveceleer hewoe kejves kees, lelhej ngDee peceevee nw~~
(efleere Me)
(Fme ekeej FOej cencetoeyeeo mes yeejele efJeoe nes peeleer
nw Deewj Deye efkewleveiej ceW veF& yent kes Deeieceve kes Gheue#e ceW
KegefMeeeB eF& nQ~ yeepes yepe jns nQ, ceefnueeSB cebieueeeej iee
jner nQ~)
ueeuee Oevekegceej kee Iej, yent kees cebefoj ues peeleer
ceefnueeSB~ cebefoj oMe&ve kejves kes yeeo Iej Deekej meYeer efvele
efeeeDeeW ceW efveceive nes peeles nQ hegve: Ske efove ceesefnveer kees
mJeeOeee kejles osKekej meemet ceeB Deheveer yesef eeW mes kenleer nQ-
(ceesefnveer kees heevebefohebeefJebMeeflekee Meee kee mJeeOeee
kejles efoKeeJeW~)
meemet ceeB-osKees cegVeer! cesjs Iej ceW kewmeer Oecee&lcee yent
DeeF& nw, Fmeves lees Deeles ner Iej kee JeeleeJejCe ner yeoue efoee nw~
cegVeer-neB, ceeB! Oecee&lcee lees yengle efoKe jner nw efkevleg
Keeves-Kesueves, mepeves-mebJejves kes megvenjs efoveeW ceW YeeYeer kes efueS
Flevee Oece&Oeeve kejvee keee Gefele nw? ceeB! cegPes en meye
osKekej keg [j ueielee nw efke keneR Fme Iej ceW keYeer Jewjeieer
yeepes ve yepeves ueie peeSb~
meemet ceeB-veneR veneR cegVeer! Ssmeer keesF& yeele veneR nw Dejs!
legce Fleveer Deeies leke keneB meeseves ueie ieF~ (keg efevleve cege
ceW) Dee osKees, ceQ yent mes hetleer ntB efke Fme Meee ceW ie=nmLe
Oece& kee JeCe&ve nw ee Jewjeie YeeJevee kee?
yent Dees yent! en Meee legcnW yengle Dee ueielee nw~
yeleeDees, FmeceW keee efueKee nw?
ceesefnveer-ceeB peer! en Jener Meee lees nw pees cegPes efJeoeF&
kes mecee onspe kes he ceW cesjs yeehet peer ves efoee Lee~
(neLe pees[kej efJevecelee mes meemet kes heeme Deekej) Fme
Meee ceW ie=nmLeeW kes efueS ye[er Deer-Deer yeeleW efueKeer nQ~
meemet ceeB-cesjer heejer yent! cegPes Yeer lees keg yeleeDeeW efke
keewve meer Deer-Deer yeeleW nQ?
ceesefnveer-(Meee G"ekej heeme ceW ueeleer nw) osefKeS ceeB
peer! FmeceW efueKee nw efke eeJeke-eeefJekeeDeeW kees Iej ceW jnles
ngS Yeer osJehetpee, iegheeefmle, mJeeOeee, mebece, lehe Deewj oeve
Fve n kele&JeeW kee heeueve kejvee eeefnS~ Fmemes Jes Yeer
cees#eceeieea ceeves peeles nQ~
meemet ceeB-efkevleg cesjer hetue pewmeer yent kees DeYeer mes hetpee,
mebece, lehe Fve meyekees peeveves keer keee pejle nw~ yeser! legce
lees DeYeer cesjs ue[kes kees Ketye KegMe jKees~ ie=nmLe veejer kes efueS
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015)
Dehevee heefle ner hejcesej neslee nw Deewj Gmekeer mesJee ner hejceelcee
keer hetpee mecePevee eeefnS~ mecePeeR yent! neB, oMe&ve lees legce jespe
kejleer ner nes, oeve Yeer pees Fe nes kej efueee kejes, uesefkeve
mebece-lehe keer yeele DeYeer efyeukegue cele efkeee kejes~
ceesefnveer-(meemet ceeB kes hewj heke[kej) ceeB peer! ceQ keneB
oer#ee efuees ues jner ntB~ uesefkeve Iej ceW jnkej Yeer YeesieeW keer
le=<Cee Lees[er kece keer peeS lees Yeer mebece kee heeueve nes peelee nw
Deewj hegCe kee yebOe neslee nw~
meemet ceeB-ceQ mecePeer veneR, cesjer yent keee ken jner nw?
ceesefnveer-veneR ceeB peer! keg veneR, yeme ceQ ener ken jner
Leer efke Deceer-eewoMe, Deeefvnkee-oMeue#eCe Deeefo heJeeX ceW
ie=nmLe Yeer mebece kee heeueve kejkes heehe keceeX kees ve kej
mekeles nQ~
meemet ceeB-Dee-Dee yeme, euees yent! Meee yebo
kejes Deewj cesjs efueS veeMlee ueieeDees, megvees! legce Yeer cesjs meeLe
yew"kej veeMlee efkeee kejes~ osKees yese! Meee lees jespe eej-
eej ueeFve he{e peelee nw, yeme ener mJeeOeee nw~ (ceesefnveer
G"kej keece ces ueie peeleer nw Deewj osKeles-osKeles efove, cenerves,
Je<e& efvekeue peeles nQ~ efhej Ske efove ieYe&Jeleer ceesefnveer emeJe
Jesovee mes kejenves ueieleer nw~ keg ner osj ceW meceeeej %eele
neslee nw efke eLece heg<he kes he ceW kegueJeOet ves keveejlve kees
pevce efoee nw~ Devoj mes Oeee keer DeeJeepe Deeleer nw~
Oeee-osKees, osKees ceeueefkeve, Dejs osKees lees mener! eneB
emetefleie=n ceW kewmee Gpeeuee e ieee nw~ Ssmee lees veneR efke legcnejs
Iej ceW keesF& osJeer kee DeJeleej ngDee nes? uesefkeve en keee, en
efyeefee lees jes ner veneR jner nw~
meemet ceeB-ns YeieJeeved! cesjer yent kee henuee hetue nw,
kegcnueeves ve heeS~ eYees! Fmekeer j#ee kejvee~ (Fme ekeej meYeer
keer cebieue keecevee Deewj KegefMeeeW kes meeLe kevee kee pevce Gme
Iej kes efueS Jejoeve yeve ieee~ Oeerjs-Oeerjs yeeefuekee meyekeer ieeso
kee efKeueewvee yeve ieF&~ Gmekee veece he[e-cewvee~
Oeerjs-Oeerjs cewvee ye[er nesves ueieer Deewj 7-8 meeue keer nesles-
nesles GmeceW %eeve keer efkejCeW emhegefle nesves ueieeR, Gme hej ceeB
ceesefnveer ves Gmes Deewj Yeer peeoe mebmkeeefjle nesves kee ceewkee os
efoee~ neslee keee nw Ske efove-
cewvee-(eneB 7 meeue keer yeeefuekee kees eeke henves ngS
efoKeeJeW) ceeB! ceQ mensefueeeW kes meeLe yeenj Kesueves pee jner ntB~
ceeB-Dejer cewvee! keneB peeDeesieer Kesueves, keee jKee nw
Kesue-Jesue ceW~ cegPes en Meee he{kej megveeDees~ osKees! FmeceW
(25)
efkeleveer Deer-Deer yeeleW efueKeer nQ~
cewvee-(ceeB kes heeme yew"kej Meee he{leer nw) meleer ceveesJeleer
ves keJeeBjer DeJemLee ceW ner iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve
kejves keer eefle%ee ues ueer~ hegve: efJeJeen kes yeeo DeveskeeW mebke
Deeves kes yeeo Yeer Jen Deheves efveece ceW Deef[ie jner, lees osJelee Yeer
Gmekes meeceves velecemleke nes iees Deewj Gmekeer eefle%ee hetjer kejves
kes efueS pebieue ceW Yeer Ske leueIej kes Deboj cebefoj eie nes ieee
SJeb e{eves nsleg iepeceesleer Yeer jKe efoS~
(Flevee he{kej kenleer nw) Dees nes! efkeleveer jesceebeke
keneveer nw~ cesjer heejer ceeB! Ssmeer megvoj keneefveeeB lees cegPes jespe
he{ves kees efoee kejes~
ceeB-"erke nw efyeefee! Ssmeer keneveer he{ves ceW pees Deevebo
efceuelee nw Jen Yeuee Kesue ceW efceuesiee keee~
euees, Deye cesjs meeLe Lees[ e jmeesF& kee keece kejes, efpememes
legce yengle peuoer Ske nesefMeeej ue[keer yeve peeDeesieer~ (cewvee ceeB
kes meeLe keece ceW ueie peeleer nw efkevleg keece kejles-kejles Yeer Jen
hegmleke Keesuekej Deeueesevee hee", efJeveleer Deeefo eeo kejves
ueieleer nw)
cewvee-(eeo kejleer nggF& iegveiegveeleer nw) ewheefo kees eerj
ye{eee, meerlee eefle keceue jeeee~ Debpeve meeW efkeees Dekeeceer, Gmemes kenkej ceQ Fmekeer Ketye Deer Meeoer kejeTBiee, efhej lees
ogKe ceses Devleee&ceer~~ (ceeB mes kenleer nw) ceeB! osKees ceQves en
Deeueesevee hee" hetje eeo kej efueee nw~
ceeB-(yeser kes efmej hej neLe hesjleer nw) cewvee! legce Fleveer
eser neskej Yeer yengle nesefMeeej nes ieF& nes~ Dejs! cesjer iegef[ee
kees efkemeer keer vepej ve ueie peeS~ efyeefee! Deye ceQ legcnW Jen
Meee Yeer efoKeeTBieer efpemes legcnejs veevee peer ves cegPes onspe ceW
efoee Lee~ Gmekee veece nw-heevebeof hebeefJebMeeflekee~ DeLee&led Deeeee&
eer heevebefo ves Fmes efueKee nw, FmeceW heeerme DeOeee nQ pees Ske
mes Ske Des nQ~
cewvee-cegPes peuoer efoKeeDees Jen Meee~ veeveepeer keer
Oejesnj, ceQ Gmekee Ske-Ske Meyo he{bieer Deewj Gmes eeo Yeer kej
uetBieer~ "erke nw ve ceeB~ (peekej ceeB kes ieues mes ueie peeleer nw~ ceeB
Deheveer Gme osJeer meer heg$eer kees keuespes mes ueieekej Demeerce megKe
kee DevegYeJe kejves ueieleer nw~ Deieues efove hegve:)-
ceeB-efyeefee cewvee! uees henues otOe efheees (efieueeme osleer
ngF&) efhej ceQ jmeesF& ceW Keevee yeveeves pee jner ntB~ legce Deheves ess
YeeF&-yenveeW kees mebYeeue uesvee~ kewueeMe kees leweej kejkes mketue
Yespe osvee, eerceleer-ceveesJeleer Deewj ekeeMe-megYee<e kees venuee-
Oegueekej cebeof j Yespe oes,efhej meyekees veeMlee kejJeekej veewkej kes
meeLe yeenj Kesueves Yespe osvee~
(26) mecei%eeve (efomecyej-2015)
cewvee-"erke nw ceeB! ceQ Deye Deehekes nj keece ceW meneesie
keBbieer~ ye[er nes ieF& ntB vee, FmeefueS oeoer-yeeyee kee Yeer Oeeve
jKetBieer~ Deehe Dekesueer meye keece kejleer-kejleer Leke peeleer nes
vee~ (yeeeW kees peuoer-peuoer leweej kejkes mketue Deewj cebefoj
Yespeleer nw hegve: oeoer mes kenleer nw)
oeoer peer! Deehe veeMlee kej ueerefpeS, ceeB ves en veeMlee
Deehekes efueS Yespee nw~
oeoer ceeB-pegie pegie efpees cesjer heesleer jeveer, ceQ lees efveneue
nes ieF& ntB~ Ssmeer megvoj Deewj megeesie heesleer heekej~ (efhej Jes
cewvee kes efmej hej neLe efhejeleer nw) YeieJeeved! Fmes Deer meer
memegjeue os, Ketye megKeer jns cesjer uee[ueer~ (cewvee kes yeeyee mes
kenves ueieleer nQ) Depeer! megvees lees mener, osKees! Deheveer cewvee Deye
cesjer efkeleveer mesJee kejves ueieer nw~ Fme Yeesueer meer yeeer kees legce
hewmes-Jewmes lees efoee kejes, en lees yeseejer keYeer keg ceebieleer ner
veneR nw~
yeeyeepeer-Dee pee yeser cesjs heeme~ en lees cesjer meyemes
ogueejer heesleer nw~ (cewvee yeeyee kes heeme eueer peeleer nw) Dejs cewvee
keer oeoer! legce Fmes hewmes osves keer yeele kejleer nes, cesje meye keg
lees Fmeer kee nw~ cesje yese essueeue osKees efkelevee nesefMeeej nw~
cesjer yeeer otOeeW veneesieer~ (cewvee kes efmej hej neLe hesjles nQ,
cewvee Mecee&F& meer efmej veeree kejkes ceeB kes heeme eueer peeleer nw)
cewvee-ceeB!ceeB! oeoer-yeeyee lees yeme meerOes cesjer Meeoer kes
ner meheves mebpeesves ueies~ keee Ske yeser keer ener efveeefle nesleer nw
efke Gmes heeue-heesme kej Meeoer kejkes memegjeue Yespe efoee peeS~
yeme, Fmemes peeoe eneB cesjer keesF& Denefceele veneR nw~ es
Meeoer-Jeeoer keer yeele cegPes efyeukegue Deer veneR ueieleer nw~
ceeB-veneR yeser! Ssmeer yeele veneR nw~ legce meyekeer yengle
uee[ueer yeser nes vee, FmeerefueS meye legcnejs YeefJe<e keer efeblee
kejles nQ~ uesefkeve DeYeer cesjer yeeer keer Gcej ner keee nw~ Dee
peeDees cewvee! legce Lees[er osj mensefueeeW kes meeLe keesF& Kesue Kesue
DeeDees, cet[ yeoue peeSiee~
cewvee-veneR, cegPes Kesueves veneR peevee nw~ Deepe lees ceQ Jees
Deehekee Jeeuee Meee he{btieer Gmeer mes ceve yeoue peeSiee~ (Meee
G"ekej ye[er efJevee mes eewkeer hej jKeleer nw, heeme ceW ceeB Deewj
oeoer oesveeW yew"kej megveves ueieleer nQ)
oeoer-efyeefee! megveeDees, Deepe legcejs cegnb mes ncent Meemlej
megves Keeeflej yeF"er nve~ peevele new, F& Meemlej legcejer cenleejer
kee legcejs veevee efoefnve nQ~ F&kee kee veece nw? peje yeleeJe~
cewvee-oeoer! Fme Meee kee veece nw-heevebeof hebeeEJeMeeflekee~
Debke-6
(keebj efyebog mebegeb keer oes ueeFveW he{kej Meee he{leer nw) Deye
Deehe ueesie OeevehetJe&ke Fmekees megefvees-osKees! FmeceW efueKee nw efke
mebmeej keer eejeW ieefleeeW ceW ceveg<e ieefle meyemes Deer ieefle nw,
keeesbefke ceveg<e kes Devoj efJeJeske neslee nw Deewj cees#e peeves kes
efueS eyeue heg<eeLe& kej mekelee nw~ Deveeefokeeue mes en peerJe
mebmeej ceW efceLeelJe Deewj De%eeve kes keejCe eewjemeer ueeKe
eesefveeeW ceW Ietce jne nw~ (cewvee Deeies kenleer nw)-
mecePeer ceeB! mebmeej ceW efceLeelJe Deewj De%eeve meyemes
peeoe Kejeye neslee nw~ osKees! Deeies keee efueKee nw? FvlJeb
e efveieesoleeb e yengOee ceOes leLee eesvee:..........Dees nes!
efkeleveer megvoj yeele Deeeee&osJe efueKe jns nQ efke ns Deelceved!
letves mebmeej ceW ve peeves efkeleveer yeej mJeieeX ceW Fv kee heo heeee,
efkeleveer ner yeej Skesefve keer efveieeso heee&e heeF&, peneB efkemeer kes
eje keYeer mebyeesOeve Yeer veneR efceue mekelee nw leLee lejn-lejn kes
heMeg-he#eer, veejkeer Deeefo pevceeW kees OeejCe kej og:Ke G"ees
nQ.................~ (keg efebleve cege ceW kenleer nw)-
osKees lees ceeB! Fme Delevle ogue&Ye ceveg<e pevece kees
heekej Yeer kesJeue efJe<ee-YeesieeW ceW eeCeer jce peelee nw Deewj Deheves
Deboj efheer YeieJeeved Deelcee kees heeves kee keesF& heg<eeLe& ner veneR
nes heelee nw~
oeoer-(ceesefnveer mes) Dejer yent! F& ue[keer kee legce et meye
kee he{ee jner new~ F& Jewjeie keer yeele he{-he{kes, kentB ncejer
cewvee Iej mes G[ vee peee~ ncekee lees ye[er efeblee nw~ Deye
Meemlej Fmemes ve he{JeeJe, veener lees Jewjeie F&kes efmej e{kes yeesues
ueefienw~
ceesefnveer-"erke nw ceeB peer! Deye nce Kego Meee he{e
kejWies, Fmemes veneR he{eeWies~ (keg meesekej) uesefkeve ceeB peer!
Fme ue[keer ceW lees mJeeb ner ve peeves keneB mes %eeve Yej ieee nw,
Fmeves lees cegPes mecePee-mecePeekej keF& efceLeelJe efeeeDeeW kee
leeie keje efoee nw~ Deye cegPes Yeer mecePe ceW Dee ieee nw efke
hegjeveer hejcheje mes eueer DeeF kegjerefleeeB nQ GvnW es[kej kesJeue
YeieJeeve keer Yeefe ceW ner { eeve kejvee eeefnS~ "erke nw ve
ceeB peer?
oeoer ceeB-Dejs Jeen! F lees cenleejer Kegow efyeefee kee
Oejce he{ee-he{ee eehej efkees nQ~ Tkee Deheveer ieg yeveefenew
yent, efhej lees et mecePeew ieF& neLe mes~ peneB yeenkes peFnw, ngDeeb
ener cesue jeie hewueFnw~ Dejs YeieJeeved! ncekee lees F& ue[keer keer
ye[er efevlee nw~ megveew, cewvee kes yeeyee! Dees yese essueeue! F&kes
Keeeflej ye[e Oecee&lcee Iej osKesJe, veeF& lees ee peneB peFnw jespe
ue[eF& nesFnw meeme-vevo mes~ (nebheleer ngF& oeoer Deboj peeves
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015)
ueieleer nQ) j#ee kejew j#ee kejew YeieJeeved! ncejer heesleer keer yeger
"erke kej osJe~
ess ueeue-(ceeB kees jeskekej) Dejs Deccee! legce efeblee ve
kejes~ cewvee DeYeer eser nw, Lees[er ye[er nes peeSieer lees meeje ueeske
JeJenej mecePe peeSieer~
yeeyeepeer-neB neB! cewvee keer oeoer! legce yeskeej Ieye[ele
new, Deheveer cewvee lees ye[er Deer ue[keer nw~ Jee memegjeue peeekes
legcejer yeoveeceer ve nese osnw~ yeme Lees[er Oecee&lcee ner lees nw lees
nce ueesie Deheves veiej kes Deemewheeme cee keesF& Oecee&lcee heefjJeej
osKe uesyew~ F&kee ye[er lees nese osJe, meye efeblee otj Deheves Deehe
nesF peFnw~
esus eeue-Dejs efheleepeer! meYeer mebleeve Dehevee-Dehevee Yeeie
ueskej ner peveceles nQ~ Fmekes Yeeie ceW pewmee Jej efueKee nesiee,
Jener lees efceuesiee~ nce ueesie lees kesJeue efveefcee cee$e yevekej
Fvekee ueeueve-heeueve kejles nQ Deewj efhej en ue[keer lees nceejs
efueS heg$eer veneR heg$e kes meceeve nw~ Deccee! peeveleer nes, nceejs
Jeeheej ceW Yeer Fmemes hetje meneesie efceuelee nw, cesjs keceeS ngS
veesesb kees, hewmeeW kees ener lees mebYeeuekej jKeleer nw, efhej cegPes
meyekeer Deueie-Deueie ieefeeB ueieekej osleer nw~
oeoer-Dee Yewee! Deye mecePe cee DeeJee efke ee
efyesJee legcejer eflepees[er mebYeeues nw~ efhej lees ncekee keewvees efevlee
veeF& nw ~
(Fme ekeej Deehemeer Jeelee& ceW efJe<ee eneR meceehle nes
peelee nw)
met$eOeej-Dejs Yewee! cesjer yenvee! meye megve jns nes ve
Oeeve mes, Gme cewvee keer keneveer, efpevneWves Deheves efJeue#eCe keee&keueeheeW
mes %eeveceleer veece kees eehle efkeee nw~ DeLee&led meeOeejCe keveeDeeW
keer lejn mes Fvekee yeeheve veneR yeerlee, yeefuke yeeheve mes ner
FvneWves Deheves #eCe-#eCe kee meogheeesie efkeee Lee~ leYeer lees Fvekes
efueS efueKee ieee nw-
peye yeeuekeeue osKee meyeves, cewvee kee ye[e efvejeuee nw~
Gme veiejer ceW Fme yeeuee mee, keesF& vee eefleYee Jeeuee nw~~
eejbefYeke yesefmeke efMe#ee hej, Leer Ssmeer ke[er vepej [eueer~
kegue Dee" yejme ceW cewvee ves, en efMe#ee hetjer kej [eueer~~1~~
Lee Deeies Deewj veneR meeOeve, hej meeOe ve hetjer nes heeF&~
efhej ieF& pewve Meeuee he{ves, cee ieF& JeneB nueeue YeeF&~~
cewvee Fme lejn JeneB peekej, cesOee kees Deewj efveKeej eueer~
pees Deeies he{ves Jeeueer Leer, nj yeeuee Fvemes nej eueer~~2~~
Gme Meeuee ceW Fme yeeuee kee,he{ves kee Deueie lejerkee Lee~
(27)
leeslee-cewvee keer lejn ve Fme, cewvee ves jvee meerKee Lee~~
pees Gmekees meyeke efceuee kejlee, DeeejCeeW mes kej efoKeueeee~
Depegv& e mece Ske ue#e efmeer, kejves kee ceevees egie Deeee~~3~~
Fme lejn Ske Meee kees onspe ceW YeW kejves kes keejCe
ceelee ceesenf veer osJeer kes mebmkeej DeleefOeke Oeeefce&ke yeves~ leoghejeble
Gvekeer yeser cewvee kes ceve ceW Yeer yeeheve mes ner Oeeefce&ke SJeb mebmeej
keer Demeejlee kes YeeJe pevce uesves ueies~ Gme kevee ves 18 Je<e& keer
ueIegJee ceW ie=nleeie kej Deeies Deeefe&kee oer#ee OeejCe keer, pees
Deepe pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hejce efJeog<eer hejcehetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes he ceW nce meyekes meeceves
efJeeceeve nQ~ ener veneR, ceelee kes Oeeefce&ke mebmkeejeW kes keejCe
ner cewvee keer Deve oes yenveeW keg. ceveesJeleer SJeb ceQ (keg. ceeOegjer)
leLee Ske ueIeg Yeelee jJeerv kegceej ves Yeer Deeies euekej cees#e kee
ceeie& Deheveeee, pees Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer yeveeR leLee
Deeefe&kee eboveeceleer ceeleepeer SJeb kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e&
mJeeceerpeer kes veece mes peeves peeles nQ~
yebOegDeeW! Fme veeefkee kes ceeOece mes ener esjCee eehle
kejvee nw efke nceW Yeer Deheves yeser kes efJeJeen ceW onspe mJehe Ske
heevebeof hebeefJebMeeflekee veece kee Oeeefce&ke ebLe pecyeterhe mes cebieekej
DeJeMe YeW kejvee nw, efpememes efke yeser kes heefjJeej keer JebMe
hejcheje ceW Oeeefce&ke mebmkeejeW kee yeerpeejesheCe neslee jns~

cebieue ieerle
lepe&-Dee peeDees hebehejceser cesjs cekeeve ceW........
ceebieerlegbieer ceW $e+<eYeefiejer, heJe&le ceneve nw~
eYeg pee megve GejeosMe DeJeOe kes, Yee Dee iees~
peneB meyemes TBes $e+<eYeosJe, eies YeieJeeve nQ~~
yebieeue, efyenej Je PeejKeb[ kes Yee Dee iees~~
eYeg keer peekeeje megvekej, mJeie& mes Fv Dee iees~
Decejerkee Deeefo osMe meYeer kejles eCeece nQ~
eejeW ekeej kes osJe-osefJeeeB efceuekej Dee iees~~
peneB meyemes TBes $e+<eYeosJe, eies YeieJeeve nQ~~
meew FveW mes Jeefvole es eYeg, cesjs YeieJeeve nQ~
peneB meyemes TBes $e+<eYeosJe, eies YeieJeeve nQ~~ ceebieerlegib eer.....~~5~~
ceebieerlegib eer.....~~1~~ eYeg keer pee megve mee#eele %eeveceefle, ceelee Dee ieF~
eYeg keer pee megve efouueer nefjeeCee kes, Yee Dee iees~ Dehevee mehevee meekeej osKe, jesceebefele nes ieF~~
GejeKeC[ nefjej mes meewOece& Fv Dee iees~~ Fme cetefle& esefjkee keer KegefMeeeW kee veneR yeKeeve nw~
yegvosueKeb[ Deewj efemeie{ kejlee eCeece nw~ peneB meyemes TBes $e+<eYeosJe, eies YeieJeeve nQ~~
peneB meyemes TBes $e+<eYeosJe, eies YeieJeeve nQ~~ ceebieerlegib eer.....~~6~~
ceebieerlegib eer.....~~2~~ eYeg keer pee megve efkeleves ner meeOeg-meeOJeer Dee iees~
eYeg keer pee megve Sce.heer. Je ceeueJee kes Yee Dee iees~ eYeg keer pee megve Yeejke heer"eOeerMe Yeer Dee iees~~
jepemLeeve Je cesJee[ kes Yeer, Yee Dee iees~~ meeceeefpeke meYeer mebie"ve Yeer, kejles eCeece nQ~
iegpejele G[ermee ceneje^ kejlee eCeece nw~ peneB meyemes TBes $e+<eYeosJe, eies YeieJeeve nQ~~
peneB meyemes TBes $e+<eYeosJe, eies YeieJeeve nQ~~ ceebieerlegib eer.....~~7~~
ceebieerlegib eer.....~~3~~ ceebieerlegbieer ceW $e+<eYeefiejer hej, DeefleMee eee nw~
eYeg keer pee megve kevee&ke kes meye Yee Dee iees~ meye pewve efoiecyej YeeeW ves eneB, Je ueieeee nw~~
leeefceuevee[g-kesjue mes Yeer meye Yee Dee iees~~ mJeerkeejes eYeg evoveeceleer kee Yeer eCeece nw~
lesuebieevee-Deemeece Je DeevOee kee eCeece nw~ peneB meyemes TBes $e+<eYeosJe, eies YeieJeeve nQ~~
peneB meyemes TBes $e+<eYeosJe, eies YeieJeeve nQ~~ ceebieerlegib eer.....~~8~~
ceebieerlegib eer.....~~4~~

(28) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6

 ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer keer ie=nmLe ceeB
Deeefe&keejlve eer jlveceleer ceeleepeer kes pevce Meleeyoer Je<e& kes Debleie&le
DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo eje
38 JeW mLeehevee efoJeme-1 peveJejer 2015 kes DeJemej hej Ieesef<ele
heevebeof hebeefJebMeeflekee ebLe mJeeOeee eefleeeseif elee kes mener Gej
peveJejer 2015 mes pegueeF& 2015 ceW Deeefe&keejlve eer jlveceleer ceeleepeer kes pevce Meleeyoer Je<e& kes Debleie&le heevebeof hebeefJebMeeflekee
ebLe kee mJeeOeee kejves Jeeues cenevegYeeJeeW kes efueS eMveeJeueer eefleeeseif elee kee Deeeespeve efkeee ieee Lee~ Fme eefleeeseif elee kee
uekeer [^e 27 Deketyej 2015 kees efvekeeuekej uekeer-efJepesleeDeeW kees hegjmke=le efkeee ieee Lee Dele: meYeer hejer#eeefLe&eeW eje oer
ieF& hejer#ee kee mJele: cetueebkeve kejves nsleg heevebefohebeefJebMeeflekee eMveeJeueer eefleeesefielee kes mener Gej eneB ekeeefMele efkees
pee jns nQ~ meYeer eefleeesefieeeW kees eceeCehe$e [eke eje Yespes pee egkes nQ~
eMve 1 Oece& kee ue#eCe yeleeFS ?
(1) Deheves keggefcyeeeW mes esce kejvee (2) mecemle peerJeeW hej oee kejvee
(3) ogefKeeeW kees Yeespeve kejevee (4) helveer-heefle keer mesJee kejvee
eMve 2 leerve ueeske keer mecheoe mes DeefOeke heeje keee nw ?
(1) Deheves eeCe (2) Oeve mecheoe
(3) Deheves heg$e-helveer Deeefo (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 3 Deenejeefo eej oeveeW ceW mes Glke== oeve keewve mee nw ?
(1) DeYeeoeve (2) %eeveoeve
(3) Deew<eefOeoeve (4) Jeeoeve
eMve 4 cees#e kee Glke= keejCe keee nw ?
(1) mJeeOeee kejvee (2) ye[eW keer efJevee kejvee
(3) Deenejoeve osvee (4) jlve$ee Oece&
eMve 5 eeJeke keer ieejn eefleceeDeeW ceW mes oMeJeeR eeflecee kee veece-
(1) heefjen leeie eeflecee (2) DeejcYeleeie eeflecee
(3) Devegceefleleeie eeflecee (4) Gef leeie eeflecee
eMve 6 Deceer Deeefo eej heJeeX ceW DeejbYe jefnle GheJeeme kejvee.............nw~
(1) otmejer ele eeflecee (2) eewLeer ees<eOe eeflecee
(3) Dee"JeeR DeejbYe leeie eeflecee (4) leermejer meeceeefeke eeflecee
eMve 7 Iej kes keeeeX ceW Deewj Jeeheej Fleeefo ceW Devegceefle ve osvee keewve meer eeflecee nw ?
(1) DeejbYe leeie eeflecee (2) heefjenleeie eeflecee
(3) Devegceefleleeie eeflecee (4) Gefleeie eeflecee
eMve 8 meYeer JemeveeW ceW cegKe Jemeve kee veece-
(1) cebeme Keevee (2) ceefoje heervee
(3) hejeermesJeve kejvee (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 9 DeeeeeeX ves JesMee kees efkemekeer Ghecee oer nw-
(1) eeC[eueer keer (2) Dehmeje keer
(3) vejke keer (4) ogie&efle keer
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (29)
eMve 10 pegDee Jemeve ceW keewve eefme ngDee ?
(1) yeeoe jepee (2) egefOeefj jepee
(3) meleIees<e hegjesefnle (4) yeke jepee
eMve 11 heeBe ekeej kes DeeeejeW ceW mes le=leere Deeeej kee veece-
(1) oMe&veeeej (2) %eeveeeej
(3) Jeeree&eej (4) eeefj$eeeej
eMve 12 Jeerlejeieer ncesMee keee efebleve kejles nQ ?
(1) mJeie& megKeeW kee (2) eer-heg$e-mecheoe kee
(3) eeJeefle&eeW kes JewYeJe kee (4) Deelcee kee
eMve 13 cegefveieCe efkeleves hejer<eneW kees menve kejles nQ ?
(1) 24 (2) 26
(3) 22 (4) 25
eMve 14 ebLe ceW heeveboer Deeeee& ves GheeOeee hejceser kees efkemekeer Ghecee oer nw ?
(1) DeeoMe& heg<eeW keer (2) efveceexner keer
(3) %eelee-e keer (4) DekeejCe Jewe keer
eMve 15 efveboke kees cegefve efveboe kee keee heue efceuelee nw ?
(1) Deelcee kee Ieele kej veke& ceW eues peeles nQ (2) Deheceeefvele nesles nQ
(3) Deelcee kee Gej kej uesles nQ (4) megKeeW keer eeefhle kejles nQ
eMve 16 eceeomeefnle keceeX kes Deeieceve kes ke peeves kees...............kenles nQ ?
(1) meceioMe&ve (2) mecei%eeve
(3) mecekedeeefj$e (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 17 JeemleefJeke jlve keewve mes nQ ?
(1) nerje-heVee (2) ceeefCekee
(3) cetbiee (4) meceioMe&ve, mecei%eeve Je meceked eeefj$e
eMve 18 peeefle, yeue, kegue Deeefo ieJeeX kes leeie keer efMe#ee keewve mee Oece& oslee nw ?
(1) Deepe&Je Oece& (2) Meewe Oece&
(3) ceeo& Je Oece& (4) leeie Oece&
eMve 19 lehe kes cegKe Yeso efkeleves nQ ?
(1) 5 (2) 2
(3) 12 (4) 4
eMve 20 Devlejbie lehe kes YesoeW ceW mes elegLe& lehe kee veece-
(1) jmeheefjleeie (2) efJevee
(3) Oeeve (4) mJeeOeee
eMve 21 mecemle keceeX kee jepee keewve nw ?
(1) veecekece& (2) ceesnveere kece&
(3) %eeveeJejCe kece& (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 22 Debieegle kes efkeleves Yeso nQ ?
(1) 2 (2) Devevle
(3) 12 (4) 5
(30) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6
eMve 23 peerJe kees megKe-og:Ke keewve eoeve kejlee nw ?
(1) yeee (2) Gme osMe kes Meemeke
(3) Gvekes Me$eg (4) Gmekes Deheves kece&
eMve 24 mebmeejheer cenejesie kees otj kejves keer Deew<eefOe keee nw ?
(1) Jewe (2) Oece&heer jmeeeve
(3) [e@kej (4) eesOeeefo ke<eee kee leeie
eMve 25 keeueyeueer kees jeskeves ceW keewve me#ece nw ?
(1) heg$e-eer Deeefo (2) Oeve mecheoe
(3) mees efce$e (4) efpevesv YeieJeeve kee Oece&
eMve 26 elegLe& keeue ceW ele leerLe& kees efkemeves eke efkeee ?
(1) $e+<eYeosJe YeieJeeve ves (2) mecee Yejle ves
(3) ceneJeerj mJeeceer ves (4) jepee eseebme ves
eMve 27 Oeve keer Deer ieefle keee nw ?
(1) mebmeej kes megKe eehle kejvee (2) efvejesieer keeee
(3) oeve osvee (4) osMe-efJeosMeeW ceW YeceCe kejvee
eMve 28 eej heg<eeLeeX ceW mes Ske-
(1) Gece #ecee (2) cees#e
(3) oMe&veefJeMegef (4) eceeo
eMve 29 ce=leg kes heeeled keewve mee Ssmee efce$e nw, pees peerJe kes meeLe peelee nw ?
(1) Oeve (2) yebOegDeeW kee mecetn
(3) Gmekeer efee eer (4) Gmekee Dehevee hegCe
eMve 30 hee$e efkeleves ekeej kes nesles nQ ?
(1) 5 (2) 25
(3) 15 (4) 35
eMve 31 Gece hee$e keewve mes nQ ?
(1) DeCegeleer (2) ceneeleer
(3) meceief (4) efceLeeef
eMve 32 keghee$e kees oeve osves kee keee heue nw ?
(1) mJeie& keer eeefhle (2) Gece YeesieYetefce keer eeefhle
(3) kegYeesieYetefce keer eeefhle (4) peIeve YeesieYetefce keer eeefhle
eMve 33 pevce, peje, ce=leg mes gkeeje keewve efoueelee nw ?
(1) peesefle<eerieCe (2) Oece&
(3) Jewe (4) keggcyeerpeve
eMve 34 n JeeW ceW mes Deefvlece Je kee veece-
(1) hegodieue (2) DeekeeMe
(3) peerJe (4) keeue
eMve 35 ueefyOe efkeleves ekeej keer nesleer nw ?
(1) 5 (2) 8
(3) 2 (4) 4
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (31)
eMve 36 kece& leLee Deelcee kes efceueehe kees keee kenles nQ ?
(1) wle (2) Dewle
(3) jeieer (4) s<eer
eMve 37 meece kee otmeje DeLe& keee nw ?
(1) cecelee (2) mecelee
(3) heefjCecelee (4) efJe<ecelee
eMve 38 Mejo $e+leg ceW cegefvejepe keneB Oeeve kejles nQ ?
(1) Je=#eeW kes cetue ceW (2) hene[eW kes DeeYeeie ceW
(3) cekeeveeW ceW (4) eew[s cewoeve ceW
eMve 39 eLeeLe& jerefle mes Jemleg kee mJehe kewmes peevee peelee nw ?
(1) efce$eeW eje (2) Meee eje
(3) helveer eje (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 40 eej efMe#eeeleeW ceW mes henuee ele-
(1) meeceeefeke (2) osMeeJekeeefMeke
(3) ees<eOeesheJeeme (4) JeweeJe=le
eMve 41 efJevee kees DeeeeeeX ves keee Ghecee oer nw ?
(1) mJeie& kee ej (2) cees#e kee ej
(3) vejke kee ej (4) mecheoe kee Iej
eMve 42 yeejn YeeJeveeDeeW ceW mes heebeJeeR YeeJevee kee veece-
(1) Deefvele (2) DevelJe
(3) DeMegefelJe (4) DeeeJe
eMve 43 Deeles ngS keceeX kee ke peevee..............nw~
(1) efvepe&je (2) DeeeJe
(3) mebJej (4) yebOe
eMve 44 cees#eheer Je=#e kee yeerpe keee nw ?
(1) efceLeelJe (2) meceioMe&ve
(3) DeefJejefle (4) eceeo
eMve 45 DeCegeleer cejkej keewve meer ieefle ceW peelee nw ?
(1) mJeie& ceW (2) ceveg<eieefle ceW
(3) vejkeieefle ceW (4) efleee ieefle ceW
eMve 46 efme hejceser keneB efJejepeceeve jnles nQ ?
(1) JeeleJeuee ceW (2) ceOeueeske ceW
(3) ueeske kes DeeYeeie hej (4) heebe Devegej ceW
eMve 47 De keceesX ceW mes "s kece& kee veece-
(1) ceesnveere (2) Deeeg
(3) veece (4) iees$e
eMve 48 Meue efkeleves ekeej keer nesleer nw ?
(1) 3 (2) 5
(3) 13 (4) 8
(32) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6
eMve 49 Gheeesie kes leerve YesoeW ceW mes Ske........nw ?
(1) oMe&veesheeesie (2) %eeveesheeesie
(3) Meg esheeesie (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 50 Oece& Je kee keee& keee nw ?
(1) "njves ceW menkeejer nw (2) ieceve kejves ceW menkeejer nw
(3) DeJekeeMe osves ceW menkeejer nw (4) heefjJele&ve kejves ceW menkeejer nw
eMve 51 mebmeej ceW Ssmeer keewve meer heoJeer nw pees DeYetlehetJe& nw ?
(1) eeJeleea kee JewYeJe (2) meceioMe&ve, mecei%eeve, mecekedeeefj$e
(3) meewOece& Fv kee heo (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 52 Glke= Oeeve kes hee$e keewve nQ ?
(1) ie=nmLe ceveg<e (2) efveMue yeeueke
(3) eflee e eeCeer (4) Deelceerke Jemleg ceW lelhej ceveg<e
eMve 53 efkeme ekeej kee mebeceer cees#eheo kees eehle kejlee nw ?
(1) heg$e-helveer mes mvesn kejves Jeeuee (2) Oeve mecheoe kee mJeeceer
(3) Deelcee-Deelcee keer j ueieeves Jeeuee (4) efveefJe&keuhe heoJeer kee Deeee enCe kejves Jeeuee
eMve 54 cees#e kes DeefYeuee<eer kees keewve mes YeeJeeW kee leeie kejvee eeefnS ?
(1) wle YeeJeeW kee (2) wle-Dewle oesveeW YeeJeeW kee
(3) Dewle YeeJeeW kee (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 55 jceCeerke mLeeve keewve mee nw ?
(1) Decesefjkee (2) mecei%eeve mJehe Jemleg
(3) keeMceerj (4) efceLeelJe mJehe Jemleg
eMve 56 mecemle eesefieeeW cesW Gece eesieer keewve nw ?
(1) hetpeke (2) ceesnefvee ceW ceive eesieer
(3) mebmeej ceW jnkej megKe meefnle Oeeveer (4) ewleve mJehe Deelcee ceW ueerve ceveg<e
eMve 57 cees#e keer eeefhle ceW efJeIve GlheVe kejves Jeeuee keewve nw ?
(1) eer (2) efce$e
(3) heg$e (4) ceesn
eMve 58 mebmeejveeMeke keewve nw ?
(1) Deheves ceelee-efhelee (2) Dehevee Oeve
(3) Deheves MegYeefevleke (4) eqveee jlve$ee
eMve 59 Deelcee kee DeKeC[ he keee nw ?
(1) eeJeleea kes JewYeJe kees eehle kejvee (2) mJeie& kee megKe eehle kejvee
(3) JeJenejvee kee Deeee uesvee (4) meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e kee nesvee
eMve 60 meceioMe&ve keye meheue neslee nw ?
(1) peye nce Meee he{les nQ~ (2) efpeme mecee nce leerLeeX hej peeles nQ~
(3) peye nce meebmeeefjke megKe Yeesieles nQ~ (4) efpeme mecee meceioMe&ve kes eje meye kece& ve nes peeles nQ~
eMve 61 keewve meer Jemleg meJe&Lee ve kejves eesie nw ?
(1) Oeve mecheoe (2) ceebmeenejer efleee eeCeer
(3) Me$egieCe (4) ceve
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (33)
eMve 62 eEkeefeled megKeer keewve nw ?
(1) Oeveer Jeefe (2) mJemLe eeCeer
(3) cees # e kee Deef Y euee<eer ceveg < e (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 63 efevlee efkeleves ekeej keer nesleer nw ?
(1) 5 (2) 2
(3) 1 (4) 12
eMve 64 cegefveeeW kee efee keewve mes ceeie& kee DeJeuecyeve kejlee nw ?
(1) meebmeeefjke ceeie& kee (2) JeJenej ceeie& kee
(3) efvejeuecye ceeie& kee (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 65 keewve meer YeeJevee cees#e kees eehle kejeleer nw ?
(1) wle YeeJevee (2) Dewle YeeJevee
(3) meefJekeuhe YeeJevee (4) efJe<ee megKe keer YeeJevee
eMve 66 hejceevevo keer eeefhle efkememes nesleer nw ?
(1) meefJekeuhe efee mes (2) Oeve JewYeJe eje
(3) ef v eef J e& k euhe ef ee mes (4) Deelcee-Deelcee keer j ueieeves mes
eMve 67 mecemle heoeLeeX mes efYeVe Deewj %eeve mJehe Deelcee keee kenueeleer nw ?
(1) eer (2) yee
(3) heg$e (4) efce$e
eMve 68 yeeee& efkeleves ekeej kee nw ?
(1) 5 (2) 10
(3) 1 (4) 2
eMve 69 DeeeeeeX ves efkemes cegefeej kes jeskeves kes efueS Deie&uee, mebmeejheer Je=#e kees meeReves kes efueS veeueer Deewj ceveg<eheer ce=ieeW
kees yeebOeves kes efueS ceesnheer JeeIe eje yeveeS ieS peeue keer Ghecee oer nw ?
(1) heg$e (2) eer
(3) Oevemecheoe (4) yebOeg-yeebOeJe
eMve 70 eer kes Mejerj keer MeesYee kewmeer nw ?
(1) meJeeie megvoj (2) mJeie& keer Dehmeje meMe
(3) #eCeYebiegj (4) mee#eeled jefle kes meMe
eMve 71 ceveg<e YeJe kees heekej keee kejvee eeefnS ?
(1) Oeve keceevee eeefnS (2) lehe kejvee eeefnS
(3) meebmeeefjke megKe Skeef$ele kejvee eeefnS (4) ie=nmLe kele&Je efveYeevee eeefnS
eMve 72 efpevesv YeieJeeve keer heg<heeW mes hetpee kejves hej keee heue efceuelee nw ?
(1) osJeebieveeDeeW kes ves$eeW mes hetepf ele neslee nw (2) leerveeW ueeske ceW Jevoveere neslee nw
(3) Fv Yeer Gmekeer mlegefle kejles nQ (4) meYeer mener nw
eMve 73 he=LJeer kee otmeje veece keee nw ?
(1) veerj (2) keceue
(3) Jemegceleer (4) Jeesce
eMve 74 megcesheJe&le keer eoef#eCee keewve kejlee nw ?
(1) he=LJeer (2) Yetefceieesejer ceveg<e
(3) efleee eeCeerieCe (4) mete& Deewj evcee Deeefo
(34) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6
eMve 75 <edefeeeDeeW ceW mes Ske efeee, efpemes YeieJeeve $e+<eYeosJe ves DeepeerefJekee eeefhle
nsleg yeleeee Lee ?
(1) oeve (2) hetpee
(3) JeeefCepe (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 76 cees#eceeie& ceW ieceve kejves Jeeues eeefCeeeW kees jeskeves Jeeuee keewve nw ?
(1) heg$e-hegef$eeeB (2) iegpeve
(3) Oeve mecheoe (4) ceesnheer eesj
eMve 77 mebmeejheer meceg ceW efiejles ngS peerJeeW kees keewve yeeelee nw ?
(1) Ssee&-JewYeJe (2) efpevesv YeieJeeve kee Oece&
(3) mejkeejer megj#ee (4) keggcyeerpeve
eMve 78 pewve efmeevle ceW DeekeeMe kees kewmee ceevee ieee nw ?
(1) SkeeosMeer (2) efJeMeeue
(3) Devevle eosMeer (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 79 ves$eeW keer meheuelee efkemeceW nw ?
(1) megvoj Jee DeuebkeejeW kes osKeves ceW (2) eeke=efleke mLeueeW kes osKeves ceW
(3) efmevescee osKeves ceW (4) efpevesv YeieJeeve mJehe Gece heoeLeeX kes osKeves ceW
eMve 80 egleosJeer kee ceeie& kewmee nw ?
(1) meerOee (2) Deleble efvece&ue, efJemleerCe& Deewj ienve
(3) uecyee (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 81 mecemle heg<eeLeeX kee meeOeve keee nw ?
(1) osJe heee&e (2) efleee ieefle
(3) ceveg<e YeJe (4) cees#emLeueer
eMve 82 egle%eeve keer eeefhle kewmes nesleer nw ?
(1) Oeve mecheoe mes (2) Des mJeYeeJe mes
(3) mejmJeleer keer ke=hee mes (4) leerLe&ee$ee mes
eMve 83 efpememes YeJe peerJe eflejW Gmes......kenles nQ ?
(1) mebmeej (2) Deelcee
(3) megceefle (4) leerLe&
eMve 84 peerJeeW kee Jewjer keewve nw ?
(1) Oece& (2) ieg
(3) meb m eej (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 85 mebmeej ceW meyemes Meerleue Jemleg keee nw ?
(1) evcee (2) yemejs kee ceesleer
(3) evove (4) MeerleueveeLe YeieJeeve kes Jeeve
eMve 86 Deelcee Meeble keye neslee nw ?
(1) peye Deelcee kee keceeX kes meeLe mebyebOe jnlee nw~ (2) efpeme mecee kece& Deelcee mes pegoe nes peeles nQ~
(3) peye Deelcee meebmeeefjke JemlegDeeW ceW jeie kejlee nw~ (4) peye Deelcee JeemleefJeke megKe mes efYeVe nes peelee nw~
eMve 87 YeieJeeve vesefceveeLe kee otmeje veece keee nw ?
(1) keeuevesefce (2) {vesefce
(3) Deefjvesefce (4) megeleveeLe
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015) (35)
eMve 88 YeieJeeve MeebefleveeLe kes Thej efkeleves $e MeesefYele nesles nQ ?
(1) 5 (2) 1
(3) 3 (4) 9
eMve 89 efpevesv YeieJeeve kes meeceves oerheke keeeW peueeles nQ ?
(1) De#ee heo keer eeefhle kes efueS (2) De kece& kes veeMe nsleg
(3) mebmeej mebleehe kees otj kejves nsleg (4) mecemle Ieeefleee keceeX kee veeMe kejves kes efueS
eMve 90 cees#e kes efueS lelJe%eeve keer eeefhle leLee meceieeefj$e keer eeefhle efkememes nesleer nw ?
(1) Oeve mecheoe mes (2) MeeeeW mes
(3) keggcyeerpeveeW mes (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 91 Mejerj keer keebefle kees keewve ve kejlee nw ?
(1) Kejeye meewvoe& emeeOeve (2) Je=eJemLee
(3) mJeemLe keer Kejeyeer (4) DeefOeke Keevee Deewj meesvee
eMve 92 eq$eueeske heer cekeeve ceW Glke= oerheke kes meceeve eceeCe keee nw?
(1) kesJeueer eYeg keer JeeCeer (2) Keess heefjCeece
(3) ceelee-efhelee kes Jeeve (4) efJeee
eMve 93 efkemekeer mce=efle heehe keceeX kees veeMe kejves ceW meceLe& nw ?
(1) Deheveer helveer keer mce=efle (2) meebmeeefjke megKeeW keer mce=efle
(3) Deheves keggefcyeeeW keer mce=efle (4) efpevesvosJe kes ejCe keceueeW keer mce=efle
eMve 94 hebece keeue kee veece keee nw ?
(1) meg<ecee keeue (2) og<ecee meg<ecee keeue
(3) og:<ecee keeue (4) og<ecee og<ecee keeue
eMve 95 Gece mebnveve efkeme keeue ceW neslee nw ?
(1) le=leere keeue ceW (2) elegLe& keeue ceW
(3) efleere keeue ceW (4) eLece keeue ceW
eMve 96 eerieg kes Jeeve kewmes nQ ?
(1) ceve kees ke hengBeeves Jeeues (2) Deevebo mLeeve kees osves Jeeues
(3) veeRo ueeves Jeeues (4) FveceW mes keesF& veneR
eMve 97 ceveg<e kes Mejerj kees Ge yegef kes Oeejke ceveg<e keee kenles nQ ?
(1) efceer kee hegleuee (2) Gece Mejerj
(3) megKe kee DeeOeej (4) vee[ereCe (IeeJe)
eMve 98 Fme ebLe kes mJeeOeee mes efkemes Jewjeie ngDee ?
(1) keg. cewvee kees (2) DeYee kegceej kees
(3) keg. ceesefnveer kees (4) nerjeueeue peer kees
eMve 99 ceesefnveer osJeer kees heeveboerhebeefJebMeeflekee ebLe mJeeOeee nsleg keye Deewj efkememes eehle ngDee ?
(1) cebefoj ceW ieg Jeerjmeeiej peer mes (2) efJeJeen kes mecee Deheves efhelee mes osnpe mJehe
(3) oef#eCe Yeejle ceW Deeeee& Meebelf emeeiej cenejepe mes (4) Deheves memegjeue ceW Deheves emegj mes
eMve 100 ceelee ceesefnveer ves efkeve iegosJe mes oer#ee enCe kejkes Deeefe&kee jlveceleer veece eehle efkeee ?
(1) Deeeee& eer Oece&meeiej peer mes (2) Deeeee& eer efMeJemeeiej peer mes
(3) Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer mes (4) Deeeee& eer efJeceuemeeiej peer mes
(36) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6
 lksyg LoIu n'kZu izfr"Bkfryd ds laLd`r i|ksa dk i|kuqokn
'ksj Nan
igys LoIku esa ekrk xt ns[k jgh gSaA
lqUnj lQsn gkFkh xtZu ls ;qDr gSAA
=SyksD; iwT; iq= dks og izkIr djsxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA1AA
mkq a x o` " kHk ns [ krha f}rh; LoIu es a A
vfr :Unzrj /ouh ls ;qDr 'kqHk xtsUnz gSAA
=;Kku/kkfj Js " B Jq r dks iz k Ir djs x hA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA2AA
ek ns[k jgha flag dks r`rh; LoIu esaA
ioZr leku xt dk Hkh en uk'k djs gSAA
vkuar 'kfDr ;qDr iq= izkIr djsxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA3AA
pkSFks LoIu esa ns[krha deykluh y{ehA
tks Lo.kZdaqHk ls Luku izkIr dj jghaAA
tUekfHk"ksd ;qDr lqr dks izkIr djsxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA4AA
eankj dh ekyk ;qxy ;s ns[k jgh gSaA
lqUnj f[kyha iape LoIku esa ns[k jgh gSaAA
l)eZ izpkjd lqiq= izkIr djsxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA5AA
NV~Bs LoIku esa 'osr nqX/k le gS pUnzekA
ekrk dks ekuks ns jgk ve`r lq[kksiekAA
=S y ks D ; vkYgknd lq i q = iz k Ir djs a x hA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA6AA
lIre LoIku esa lw;Z fcEc ns[k jgh ekA
tx dk frfej fouk'k og iz d k'k Hkj jgkAA
bl Qy esa ek rstLoh iq= izkIr djsaxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA7AA
eNyh ;qxy dks ns[k jgha ekr uhan esaA
v"Ve Loiu esa hM+k djrh gqbZ ehu gSAA
vfr'k; izlUu iq= dks os izkIr djsaxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA8AA
nks Lo.kZ dqaHk ns[krh ek uoe LoIu esaA
lqUnj lts ve`r ls os vkd.B Hkjs gSaAA
Debke-6 mecei%eeve (efomecyej-2015)
i|kuq o knd=hZ & vkf;Z d k pUnukerh
fuf/k;ksa dh izkfIr okys lqr dks ekr ygsaxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA9AA
nlosa esa izQqfYyr dey ls ;qDr ljksojA
ek ns[k jgha LoIu esa lqUnj lk ljksojA
os iq= lgl y{k.kksa ;qr izkIr djsaxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA10AA
jRuksa ls ;qDr lkxj ygjkrk gqvk gSA
ekrk dks X;kjgosa LoIku esa nh[k jgk gSAA
dSoY;Kkuh iq= dks ;s izkIr djsaxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk iz k Ir djs x hAA11AA
jRuksa dh dkafr ;qDr flagihB ns[krhaA
ek ckjgosa LoIku esa flagklu dks ns[krhaAA
=SyksD;irh iq= dks og izkIr djsxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA12AA
ef.k;ksa ls cuk nso dk foeku fn[k jgkA
vc rsjosa LoIku esa ek dks iw.kZ lq[k dgkAA
LoxkZ o rh.kZ iq = dks og iz k Ir djs x hA
tuuh txr tuuh dk ykHk iz k Ir djs x hAA13AA
ns[kk LoIku esa pkSnosa 'kqHk ukx foekukA
ekrk dks og foeku ekuks lw;Z lekukAA
og vof/kKku ;q D r iq = iz k Ir djs x hA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA14AA
iUnzgosa LoIku esa jru dh jkf'k ns[krhaA
tks viuh ped ls fn'kkvksa dks izdk'krhaAA
ekrk vuUrxq . kh iq = iz k Ir djs x hA
tuuh txr tuuh dk ykHk iz k Ir djs x hAA15AA
fu/kwZe vfXu ns[krha lksygosa LoIku esaA
lnhZ o va/ksjs dks nwj tks djs {k.k esaAA
ikiksa ls jfgr iq= dks os izkIr djsaxhA
tuuh txr tuuh dk ykHk izkIr djsxhAA16AA
&'kaHkq Nan&
;s LoIu ns [ kdj ekrk iz k r% lq [ kn uha n ls txrh gS A
cktksa o izHkkrh ds eaxy Loj lqudj funzk rtrh gSAA
mu LoIuksa dk Qy ifr ls fQj lqudj os cgqr izlUu gqbA
pUnukerh os ekuks rhFk d j lq r ikdj r` I r gq b Z a A A17AA
(37)
 'kjniwf.kZek egksRlo&2015 g"kksZYykliwoZd lEiUu
&fot; dqekj tSu] tEcw}hi
ekaxhrqaxh fl){ks= ij fLFkr _"kHknso m|ku esa tSu lekt dh loksZPp lk/oh xf.kuhizeq[k Jh Kkuerh ekrkth dk
64oka R;kx fnol o 82oka tUefnol g"kksYZ ykliwod Z fofHkUu dk;Zdez ksa ds lkFk esa lEiUu fd;s x;sA izkr%dky Hkxoku _"kHknso
ds iapke`r vfHk"ksd ds lkFk izkjaHk gqvk uofufeZr fl)f'kyk fo/kkuA fo/kku esa yxHkx 108 tksMk+ as us cSBdj HkfDrHkkoiwod Z fo/
kku lEiUu fd;k] ftlesa eq[;:i ls lqHkk"kpan tSu lkgw&lkS/keZ bUnz us lkS/keZ bUnz dk in izkIr fd;kA e.My ij v?;Z
p<+kus dk lkSHkkX; ize[q k bUnzkas us izkIr fd;kA e/;kUg esa tUe mRlo dh eq[; lHkk dk vk;kstu fd;k x;k] ftlesa vkf;Zdk
Jh lqorz erh ekrkth ds eaxykpj.k ls izkjaHk gqbZ lHkk ,oa czge~ pkfj.kh cguksa us eaxy xhr xkdj ekrkth ds pj.kksa esa fou;katfy
vfiZr dhA rRi'pkr~ lHkk esa i/kkjs Jh dYyIik vkokM+& s bpydjath dh v/;{krk esa lHkk dh dk;Zokgh izkjaHk dh xbZA lqnjw orhZ
izkUrksa ls i/kkjs gtkjksa dh la[;k esa HkDrx.kksa ls ik.Mky Hkjk gqvk FkkA lHkk dk nhi izTToyu ekuuh; Jh ihBk/kh'k deZ;ksxh
LofLrJh johUnzdhfrZ Lokehth ,oa ekuuh; Jh ts-ds- tSu&fnYyh ,oa dYyIik vkokM+]s Jh izeksn dklyhoky&vkSjx a kckn] MkW-
iUukyky ikiM+hoky&iSB.k] Mh- ,- ikVhy&t;flagiqj vkfn us fd;kA rRi'pkr~ bUnkSj ls i/kkjs MkW- vuqie tSu us iwT;
ekrkth ds pj.kksa esa fou;katfy vfiZr dhA blh dze esa HkfDru`R; izLrqr fd;kA
laLFkku ds ea=h Jh fot; dqekj tSu us crk;k fd fnxEcj tSu f=yksd 'kks/k laLFkku] tEcw}hi&gfLrukiqj }kjk
LFkkfir iqjLdkj tks o"kZ fdlh ,d fo'ks"k izfrHkk'kkyh O;fDrRo dks fn;k tkrk gS] og loksZPp iqjLdkj bl o"kZ xf.kuh
Kkuerh iqjLdkj&2015 Jh jkolkgsc vUuklkgsc ikVhy&cksjxkao] dukZVd v?;{k&nf{k.k Hkkjr tSu lHkk dks muds
dk;Zdykiksa dks ns[krs gq, iznku fd;k x;kA iqjLdkj esa 'kkWYk] JhQy] ekY;kiZ.k] iz'kfLr ,oa ,d yk[k #i;s dh uxn
jkf'k nsdj lEeku fd;k x;kA eq[;:i ls laLFkku ds v/;{k johUnzdhfrZ Lokehth] Lokxrk/;{k&Jh ts-ds- tSu&fnYyh]
MkW- iUukyky ikiM+hoky&iSB.k ,oa Jh eukst dqekj tSu&esjB ea=h&laLFkku ,oa laLFkku ds ofj"B inkf/kdkfj;ksa us
fd;kA jko lkgsc us viuk oDrO; nsrs gq, dgk fd Lokehth dk eSustesaV cgqr gh lqUnj gSA ekrkth dh izsj.kk ls tks
Hkh {ks= lapkfyr gSa] mudh O;oLFkk vR;kf/kd lqpk: ,oa lqUnj gS vkSj ;g Hkxoku _"kHknso dh 108 QqV aph mRrqax
izfrek fo'o dk vn~Hkqr dk;Z gS] tks fd Hkwrks u Hkfo";rh ekrkth dh fnO;'kfDr dk izfrQy vkt ekaxhrqaxh ioZr ij cu
jgh gS Hkxoku _"kHknso dh ewfrZ gS] tks fd fo'o dk vkBoka vk'p;Z gS ,oa Lokehth ds dk;ksZa dh Hkh Hkwfj&Hkwfj iz'kalk
dhA blh dze esa izks- Mh-,-ikVhy us Hkh viuk oDrO; izLrqr fd;kA Jh fueZy dqekj lsBh&fnYyh v/;{k&egklHkk us Hkh
ekrkth ds pj.kksa esa viuh fou;katfy izLrqr dh ,oa ekrkth dks ,d cgknqj Kkuerh ekrkth ds uke ls lEcksf/kr fd;kA
blh dze esa Jh iznhi dklyhoky&bankSjA
lEiw.kZ dk;Zdze izKkJe.kh vkf;Zdk Jh panukerh ekrkth ds dq'ky ekxZn'kZu esa lEiUu fd;s x;sA vkf;Zdk Jh
panukerh ekrkth us mifLFkr lHkh egkuqHkkoksa dks ejkBh esa viuk oDrO; nsdj vkYgkfnr dj fn;kA ihBk/kh'k LofLrJh
johUnzdhfrZ Lokehth us iapdY;k.kd ls tqM+s lHkh igyqvksa ij izdk'k Mkyk ,oa vkus okys egkuqHkkoksa dks iapdY;k.kd
izfr"Bk dh O;oLFkkvksa ls voxr djk;kA dk;Zdze esa vkpk;Z Jh lw;Zlkxj th egkjkt Hkh fojkteku jgsA dk;Zdze dk
lapkyu Jh thou izdk'k tSu ,oa Jh fot; dqekj tSu us dq'kyrkiwoZd fd;kA bl volj ij iwT; ekrkth dks la;e
dk midj.k fiPNh iznku djus dk lkSHkkX; Jh izeksn dqekj tSu&ekWMy Vkmu&fnYyh us izkIr fd;k ,oa de.Myq o 'kkL=
HksaV fd;s x;sA bl volj ij iwT; ekrkth dh v"VnzO; ls lkewfgd iwtu dh xbZA la/;kdkyhu lkaLd`frd dk;Zdze
esa iwT; ekrkth dh 82 nhidksa ls vkjrh djus dk lkSHkkX; Jh enuyky v'kksd dqekj t;dqekj tSu&fVdSRkuxj us izkIr
fd;k ,oa tcyiqj ls vk;s lqizfl) ik'oZxk;d Jh izlUu dqekj th dh Lojygfj;ksa ij iwjk ik.Mky >we mBk ,oa jkf=
9-15 cts iwT; ekrkth ds tUeksRlo ds miyC{k esa fVdSruxj ls vk;s lHkh HkDrx.kksa us Fkkfy;ka vkSj pEep ctkdj viuh
[kq'kh dks O;Dr fd;kA
dk;Zdze esa eq[;:i ls dSyk'kpan tSu pwM+hoky fjVk;MZ tt&vkSjaxkckn] Jh vfuy tSu&fnYyh] Jh deypan
tSu&[kkjhckoyh] fnYyh] Jh izeksn tSu] ekWMy Vkmu] fnYyh] Jh lrsUnz tSu] izhrfogkj] fnYyh] Jh tokgjyky
tSu&fldUnzkckn] Jh dSyk'kpan tSu ljkZQ&y[ku] Jh 'kjn dklyhoky&fnYyh] MkW- lfpu ikVuh&ekysxkao] Jh lat;
ikiM+hoky&iSB.k] fVdSRkuxj ls Jh vejpan tSu] Jh vrqy tSu] Jh 'kqHkpanz tSu] Jh dkseypan tSu] Jh ohj dqekj tSu]
Jh vf[kys'k tSu] Jh fudyad tSu] gSnjkckn ls MkW- fot; ikVksnh] iVuk Jh fpjathyky dklyhoky] Jh fodkl tSUk]
oS'kkyh m-iz-] bankSj ls Jh gleq[k xka/kh] Jherh lk/kuk eknkor] Jh dSyk'kpan tSu] djksyckx&fnYyh] Jh lqjs'kpan
tSu&[k.Mok] Jh vkj-d-s tSu okLrq'kkL=h&eqEcbZ vkfn egkuqHkko eq[;:i ls mifLFkr jgsA
(38) mecei%eeve (efomecyej-2015) Debke-6
 ffirRft4 rrEdf.trffi
ei.hfti'{r<wnriftq4M.

4 t'ia cdr r+ rn tnTt .r

GE**-- !r