mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o : Jeer.efve.meb. 2542, efJe.meb.

2073 ISSN 0973-9459

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer
Founder & Auspicious Blessings :
mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke
Pujya Ganini Pramukh Aryika
SHRI GYANMATI MATAJI SAMYAKGYAN
meceeeespeve : MONTHLY MAGAZINE

e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer
Co-ordination :
efJe<eeevegeceefCekee
Pragya Shramni Aryika e. efJe<ee he=.e.
SHRI CHANDNAMATI MATAJI 1. efoiecyej pewve je<^ere egJee meccesueve 4
efveoxMeke SJeb mecheeoke :
2. mecheeokeere-Deeeee& Meebelf emeeiej heefjee 6
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe
3. eLeceevegeesie-Deveeefo leerLe& DeeesOee 9
jJeerv keerefle& mJeeceer peer
keer
Director & Editor :
4. kejCeevegeesie-ceveg<e ueeske 12
Swastishri Karmayogi Peethadheesh 5. ejCeevegeesie-mehle Jemeve leeie 15
Ravindrakirti Swami Ji
6. mee{s 3 Iebs ceW Debespeer Meebefle efJeOeeve keer jevee 17
eyebOe mecheeoke :
7. Jeevegeesie-JeJenejvee kes efyevee cees#e keer eeefhle..... 18
[e@. peerJeve ekeeMe pewve
Managing Editor :
8. Nav Devta Poojan 20
Dr. Jeevan Prakash Jain 9. veJejeef$e ele Deeefo 4 eleeW keer efJeefOe Je keLee 25
Je<e& -43 YEAR -43 10. eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej heefjee 29
efmelecyej -2016 SEPTEMBER -2016
Debke -3 ISSUE -3 11. ceebieerlegbieer ceW yeve ieee meye leerLeeX...... 32

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke 12. peerJeve ekeeMe pewve kees heerSe.[er. 33

Jeeef<e&ke meomelee Meguke 200/-. 13. $e+<eYeosJe eeflecee kes oMe&ve nsleg heOeejs efJeosMeer mkee@ueme& 34
hebeJe<eeae meomelee Meguke 800/-.
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS 1500/-. 14. efJeefYeVe meej meceeeej 35
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS 5100/-. 15. mebJesovee mebosMe 38
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve 11000/-.
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (3)
 mecemle efoiecyej pewve egJeeDeeW kees DeeJeMeke efveceb$eCe
Oece&esceer egJee meeefLeeeW,
mechetCe& je^, meceepe Deewj heefjJeej kes efJekeeme ceW egJee Meefe kee eesieoeve Delevle cenlJehetCe& neslee nw~ eefo nceejer egJeeMeefe
mener efoMeeyeesOe Deewj ceeie&oMe&ve kes meeLe Deeies ye{leer nw, lees meceepe ceW mebmkeejeW kee efJekeeme neslee nw Deewj efJekeejeW mes meceepe kees cegef e
efceueleer nw~ Fmeer cetue efmeevle kees peeie=efle osves kes efueS Fme Je<e& egJeeDeeW keer ceneve DeeoMe& SJeb pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer 83JeeR pevcepeebleer MejoheteCf e&cee kes MegYe DeJemej hej 108 heg
YeieJeeve $e+<eYeosJe eeflecee leerLe& ceebieerlegbieer (veeefmeke) cene. ceW efoveeBke 15 Je 16 Deketyej 2016 kees efoiecyej pewve je^ere egJee
meccesueve kee Ssefleneefmeke Deeeespeve efkeee pee jne nw~
Jele&ceeve heefjefmLeefleeeW kes DeeOeej hej hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fme egJee meccesueve kees meheue kejves nsleg efvecve DeeJeMeke
GsMe-efyevog efveOee&ejf le efkees iees nQ-
(1) Oeeefce&ke mebmkeejeW kes GVeeve ceW egJeeDeeW keer Yetefcekee
(2) efoiecyej pewve meeceeefpeke mebie"ve keer meMeelee ceW egJeeDeeW keer Yetefcekee
(3) hebLe Deeen ceW efyeKejles meceepe kees mebJeejves ceW egJeeDeeW keer DeeJeMeke Yetefcekee
(4) meppeeleere efJeJeen keer efveleeble DeeJeMekelee hej mecyeesOeve
(5) Ieleer pewve Deeyeeoer kes meboYe& ceW peeiekelee kee mebosMe
(6) egJeke-egJeefleeeW keer Ge efMe#ee heefjJeej Je meceepe kee Jejoeve yeveW, DeefYe<eehe veneR, hej mecyeesOeve
(7) Meemeve-eMeemeve mes DeuhemebKeke pewve meceepe kees efceueves Jeeues ueeYe hej efoMee-efveoxMe
(8) DeeefLe&ke he mes kecepeesj egJeeDeeW keer efMe#ee SJeb jespeieej hej eee&
yebOegDeeW, Ghejese efJe<eeeW kes meeLe Deve efJeeejCeere efyevogDeeW hej Yeer eee& keer pee mekeleer nw~ Dele: meceepe kes meYeer egJeeDeeW
mes efJevece efveJesove SJeb efJeMes<e esjCee nw efke Deehe meceepe kes eefle Deheves GejoeefelJeeW kees cenlJe oskej kesJeue leerve efove kee mecee Deheves
JeJemeee mes efvekeeueW Deewj ieg meeefVeOe ceW meceepe efnle kes efueS Deeeesepf ele efkees pee jns Fme je^er e egJee meccesueve kees meheue yeveeves
ceW Deheveer cenlJehetCe& GheefmLeefle DeJeMe eoeve kejW~
DeeMee nw meceepe kes meYeer egJee meeefLeeeW kes meneesie mes Ge meccesueve yengheeesieer efme nesiee Deewj YeefJe<e ceW egJeeDeeW kee
meefee eesieoeve meceepe ceW cepeyetle mebie"ve SJeb Deehemeer esce, meewne& mLeeefhele kejves kes meeLe ner efJeefYeVe efJeke=efleeeW kees Yeer meceepe mes
otj neves ceW Yeer mejenveere jnsiee~
efJeMes<e - Fme DeJemej hej Deehe meYeer kees efJee keer meyemes TBeer-108 heg YeieJeeve $e+<eYeosJe eeflecee kes cenecemlekeeefYe<eske
kee Yeer mJeefCe&ce DeJemej eehle nesiee~
(4) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3
 efoiecyej pewve je^ere egJee meccesueve ceW Deeieblegke egJeeDeeW kes efueS
efJeMes<e metevee
(1) Deeves Jeeues meYeer egJee meeLeer SJeb yebOegDeeW kes DeeJeeme SJeb Yeespeve keer mecegef ele JeJemLee Deeeespeke eje efve:Meguke keer peeesieer~
(2) ke=heee Deehe Deheves Deeieceve keer metevee 09405525003 ceesyeeFue hej SMS kejW ee Ghejese F&cesue hej YespeW~
cewmespe ceW YS efueKekej Dehevee (1) veece, (2) mLeeve, (3) Deeves JeeueeW keer mebKee, (4) Deeves keer efleefLe Je (5) Dehevee
ceesyeeFue veb. efueKekej YespeW~ ke=heee heesve hej metevee osves keer Dehes#ee SMS kee ner eeesie kejW, JeedmeDehe veneR kejWb~
(3) Deve efkemeer peevekeejer kes efueS ceesyeeFue veb.-09405232008 hej mebheke& kejW~
(4) egJee meccesueve ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebelf emeeiej peer cenejepe kes mehlece heeeee& eer Deveskeeblemeeiej peer cenejepe
SJeb Deve 27 meeOegDeeW kee memebIe cebieue meeefVeOe Yeer eehle nesiee~
(5) egJee meeefLeeeW kees efJeefYeVe efJe<eeeW hej mecyeeseOf ele kejves nsleg hetpe Deeeee&eer, ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer, e%eeeceCeer
Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer SJeb kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer kes meeLe efJeefMe JeeeieCe Yeer
JeeJe eoeve kejWies~
(6) en egJee meccesueve 15 Je 16 Deketyej kees efJeefYeVe me$eeW ceW mecheVe efkeee peeesiee Dele: Deehekees 14 Deketyej keer jeef$e leke
$e+<eYeefieefj, ceebieerlegib eer DeJeMe heOeejvee nesiee~ 14 Dekeyt ej mes meccesueve kes efueS jefpem^Ms eve eejbYe kej efoee peeesiee~ Deehe
Dehevee Jeehemeer efke 17 Deketyej kees efkemeer Yeer mecee kee kejJee mekeles nQ~
(7) ceebieerlegbieer kes efvekelece jsueJes msMeve/Sejhees& keer otjer Je ee$ee mecee-
mLeeve otjer ee$ee mecee msMeve
cevecee[ 90 efkeceer. 2 Iebs jsueJes msMeve
veeefmeke 120 efkeceer. 2.5 Iebs jsueJes msMeve
Deewjib eeyeeo 200 efkeceer. 4 Iebs jsueJes msMeve SJeb Sejhees&
metjle 200 efkeceer. 4 Iebs jsueJes msMeve SJeb Sejhees&
cegcyeF& 300 efkeceer. 6 Iebs jsueJes msMeve SJeb Sejhees&
Fboewj 350 efkeceer. 6 Iebs jsueJes msMeve SJeb Sejhees&
(8) cevecee[ mes ceebieerlegib eer Jeeee ceeuesieebJe, meeCee, lenejeyeeo neskej hengB e mekeles nQ~ ceebieerlegib eer mes ceeuesieebJe 70 efkeceer., meeCee
35 efkeceer. leLee lenejeyeeo 10 efkeceer. keer otjer hej efmLele nw~
veeefmeke mes ceebieerlegib eer Jeeee DeesPejieebJe, efhebheueieebJe, meeseme heee neskej osJeuee, meeCee Je lenejeyeeo kes jemles hengB e mekeles nQ~
cegcyeF& mes Deeves kes efueS Jeeee veeefmeke nesles ngS ceebieerlegbieer hengBe mekeles nQ~
metjle mes ceebieerlegbieer Jeeee yeej[esueer, meesveie{, veJeehegj, efhebheuevesj nesles ngS hengBe mekeles nQ~ ceebieerleggbieer mes efhebheuevesj
22 efkeceer. keer otjer hej efmLele nw~
Fboewj mes neFJes hej Jeeee ceevehegj, Oeeceveeso, meWOeJee, efmejhegj, Oeteuf eee (Oegues), meeeer nesles ngS efhebheuevesj mes ceebieerlegib eer hengB ee pee mekelee nw~
-Deeeespeke-
YeieJeeve eer $e+<eYeosJe 108 heg efJeMeeuekeee efoiecyej pewve cetefle& efvecee&Ce keceser SJeb
DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo (jefpe.)
hees.-ceebieerlegib eer, lee.-meeCee (veeefmeke) cene.-423302, keeee&uee mebheke&-09405232008
Website : www.highestjainidolinworld.com Email : djyuvasammelan@gmail.com

Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (5)

 mecheeokeere....
yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer kes meJeexheefj, DeodYegle SJeb ceneve JeefelJe
eeefj$eeeJeleea eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe
(Deeeee&eer kes 92JeW (Deeefeve Meg. 11, meved 1924) Deeeee& heoejesnCe kes DeJemej hej emlegle)
-peerJeve ekeeMe pewve, pecyeterhe
(je^ere DeOe#e-De.Yee.efo. pewve egJee heefj<eo)
meeleieeQ[e veece heekej Deheves peerJeve kees
meeeflJekelee kes DeeoMe& he ceW emlegle kejkes
meejs efJeMJe kes mece#e Ske Ssmee GoenjCe emlegle
efkeee efpemekees Deepe Yeer pevepeve ceW efcemeeue
ceevekej peevee-heneevee peelee nw SJeb Gvekes
yeleueees heLe hej euekej Deepe Yeer Deveske YeJeelceeSb Deheves
peerJeve kees meeLe&ke kej jner nQ~
peer neB, nce yeele kej jns nQ yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes yeejs ceW, efpevekes
ceelee-efhelee YeerceieeW[e heeerue SJeb meleJeleer heeerue Yeespeeece kes
efveJeemeer Les~ eeefhe Deeeee& cenejepe kee pevce Deheves veevee kes Iej
esUiegU eece ceW ngDee Lee uesekf eve hewle=ke mLeeve Yeespe nesves kes keejCe
Gvekeer pevcemLeueer Yeespeeece (yesueieebJe-kevee&ke) kes he ceW eefme
nw~ yeeueeJemLee mes ner efpeveOece& kes eefle Deiee{ee nesves kes
keejCe YeieJeeve keer Yeefe-hetpee, leeieerJe=efleeeW kees Deenejoeve,
JeweeJe=ef e leLee oerve-ogeKf eeeW keer meneelee Deeefo ceW Deehekeer efJeMes<e
efe jnleer Leer~ Deeheves Deheves hetpe ceelee-efhelee kes eje yeeheve
mes ner Ge mebmkeej eehle efkeS keeeWefke Deehekes efhelee ves mJeeb
es-s ye[s JemeveeW mes otj jnkej 16 Je<e& leke ueieeleej efove ceW Ske
yeej Yeespeve kejves kee ele efueee Lee Dele: Ssmeer Oece&evf e YeeJeveeDeeW
mes Deesleeesle jnves Jeeues ceelee-efhelee kes eje meleieeW[e ceW Ge
mebmkeej Deevee keesF& Deeee& keer yeele veneR Leer~
eeefhe meeleieeW[e keer ueewekf eke efMe#ee yengle kece Leer uesekf eve
eejbeYf eke peerJeve keer efJeue#eCe keneveer- Jes Delevle yege f Meeueer Les, efpevneWves Oece&mebmkeejeW kees Deheves peerJeve
keYeerkeYeer Fme egie ceW keg Ssmeer ceneve DeelceeSB pevce kee DeeOeej yeveeee Deewj es efJeeeLeea kes he ceW eefmeef heeF&~
uesleer nw, pees Ske Ssmes heLe kee efvecee&Ce kej osleer nQ efpeme hej Deeves yeeuekeeue ceW ner peye Gvekes pes YeeF& osJeieeW[e Deewj DeeoieeW[e
Jeeues npeejeW Je<eeX leke Deve Gheemeke peve euekej Deheves peerJeve kee efJeJeen mecheVe nes jne Lee leYeer meeleieeW[e kee Yeer 9 Je<e& keer
kees Oeve kejles nQ SJeb Gece ue#e keer eeefhle kej heeles nQ~ Deuhe Deeeg ceW heefjJeej eje peyejomleer efJeJeen kej efoee ieee
yeermeJeeRFkekeermeJeeR Meleeyoer ceW pewve mebmke=efle kes mebj#eCe nsleg uesefkeve efJeJeen kes cee$e 6 ceen Ghejeble ner meeleieeW[e keer Gme
Dee<ee{ke=<Cee <e<"er, meved 1872 ceW Deheveer ceeB meleJeleer kes heernj efJeJeeefnlee kee osJeueeske ieceve nes ieee Deewj efve:meie& mes ner meeleieeW[e
esUiegU eece ceW Ske Ssmes ner ceneheg<e kee pevce ngDee efpevneWves ves yeeue yeeeejer jnkej Deeies hegve: efJeJeen veneR kejves kee efveCe&e
(6) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3
OeejCe kej efueee~
efJeeejeW ceW Jewjeie keer eebelf e kee GodYeJe-
meeleieeW[e eejbYe mes ner DeelceevegMeemeve Deewj meceemeej Fve
oes ebLeeW kee mJeeOeee DeJeMe kejles Les, efpemekes keejCe GvnW 17-
18 Je<e& keer egJeeJemLee ceW ner efoiecyejer oer#ee uesves kes menpe YeeJe
nesves ueies~ meeleieeW[e kee leerLe& ee$eeDeeW kes eefle efJeMes<e ueieeJe Yeer
Gvekeer Jewjeieceeer YeeJeveeDeeW kees yeue eoeve kejves ceW meowJe efJeMes<e
keejCe yevee~ eueles-eueles hegve: 5-6 Je<e& kes Ghejeble Gvekes ceve ceW
oer#ee uesves kes leere YeeJeveeSB peeele ngF Deewj GvneWves Deheves hetpe
ceelee-efhelee kes mece#e Gve YeeJeveeDeeW kees Gpeeiej kej efoee~ eteB kf e
ceelee-efhelee keer Gce DeefOeke Leer Deewj GvnW Deheves mehetle mes Delevle
heej Yeer Lee Dele: GvneWves kene efke yese! nceejer Fme Gce ceW eefo
legce oer#ee uesJeesies, lees nceW ceeveefmekehe mes Delevle og:Ke nesiee
SJeb Fme Gce ceW Fleveer iebYeerj yeele menve kejves ceW lekeueerhe nesieer,
Dele: legce Lees[ e Oewe& jKekej yeeo ceW oer#ee OeejCe kejvee~ hetpe
efheleepeer keer Fve YeeJeveeDeeW kees megvekej meeleieeW[e ves Deheves heg$elJe
kes kele&Je kee Yeeve efkeee Deewj oer#ee uesves kes efJeeejeW kees mLeefiele
kej efueee~
eceCe hejcheje ceW henuee keoce : #eguueke oer#ee- ceeveJe peerJeve kes meJeexece ue#e keer eeefhle : efoiecyejer
efpemekes oe ceW Ske yeej peye Jewjeie keer peesefle peue cegevf e oer#ee-
egkeer nes, lees efveefele ner mebmeej kes jeie-JewYeJe Yeuee Gme Jeefe kees hegve: heeuiegve Megkeuee elego&Meer, meved 1920 ceW Ssueke peer
kewmes Deekeef<e&le kej mekeles nQ, Ssmee ner meeleieeW[e kes meeLe ngDee~ eece ejveeue (yesueieebJe) kevee&ke ceW cegevf e eer osJesvkeerelf e& peer kes
meved 1912 ceW meeleieeW[e keer ceelee kee mJeie&Jeeme nes ieee leLee meeefVeOe ceW nes jns hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe kes DeJemej
Fmekes keg Je<e& henues ner efheleepeer kee Yeer mJeie&Jeeme nes ieee Lee hej JeneB hengBes Deewj GvneWves cegefve eer osJesvkeerefle& mJeeceer peer mes
Dele: meeleieeW[e ves Deheves kele&JeeW kee hetCe& efveJe&nve kejkes 41 Je<e& efoiecyej oer#ee uesves nsleg eeLe&vee keer~ meceepe ves Yeer Fme DeJemej
keer Gce ceW meved 1914 ceW pes Megkeuee $eeesoMeer kes efove Getj hej Ssueke peer keer hetCe& eesielee osKekej cegefveoer#ee kes efueS Ske
(keesunehegj) cene. ceW efoiecyej mJeeceer eer osJesvkeerefle& peer mes mJej mes Devegceesovee keer~ yeme efhej hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe
#eguueke oer#ee eehle keer~ Fme ekeej Deye mJeleb$elee kes meeLe cebW oer#ee keueeCeke kes DeJemej hej kesMeueeWehetJe&ke Ssueke meeleieeW[e
meeleieeW[e kee Jewjeieceeer peerJeve eejbYe ngDee~ keer cegevf eoer#ee mecheVe ngF& Deewj GvnW ieg eje Meebelf emeeiej veece
cees#eceeie& hej ye{s keoce : Ssueke oer#ee- eoeve efkeee ieee~ Fmeer kes meeLe cegefve Meebeflemeeiej peer heeBe
cees#eceeie& hej ye{les ngS meved 1917 ceW peye #eguueke peer eer ceneele, heeBe meefceefle, heeBe FefveeW kes efJe<ee hej efJepee, n
efiejveej efme#es$e keer ee$ee nsleg hengBes, lees YeieJeeve vesefceveeLe kes DeeJeMeke leLee meele Mes<eiegCe Fleeefo 28 cetueiegCeeW kes Oeejke nes
ejCeeW kee oMe&ve kejles ner #eguueke peer kes ceve ceW Jewjeie keer iees~
YeeJeveeSB Deewj Yeer DeefOeke yeueJeleer nesves ueieer Deewj GvneWves mJeeb ner Ssefleneefmeke lehe: meeOevee-Deeeee&eer kes 27 Je<eeX mes Yeer
YeieJeeve vesecf eveeLe kes ejCeeW kes mee#eer ceW Ssueke oer#ee OeejCe kejkes DeefOeke efove kes GheJeemeeW kee efJeJejCe-
Deheves Jewjeie kes ceeie& kees Je=efbiele efkeee~ Deeies Ssueke peer ves Deeeee& cenejepe ves Deheves oeref#ele peerJeve ceW meeOevee kees
efiejveej efme#es$e mes ueewles ngS eer oef#eCe kegC[ue #es$e keer Jebovee Delevle cenlJe efoee Deewj kece& keer efvepe&je nsleg GheJeemeeW kes
keer Deewj YeieJeeve heee&veeLe kes mece#e GvneWves meYeer JeenveeW kee ceeOece mes keeekeuesMe kejles ngS DeelceefevleJeve ceW oere#f ele peerJeve
DeepeerJeve heefjleeie kej efoee Deewj Deeies Deheveer ee$ee heo efJenej kee DeefOekelece efnmmee Jeleerle efkeee~ Deeeee& cenejepe ves meved
kes he ceW eejbYe keer~ 1914 ceW #eguueke oer#ee ueer SJeb meved 1955 ceW Gvekeer meceeefOe ngF&
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (7)
DeLee&led GvneWves Deheves oer#eeceeer peerJeve kes ueieYeie 41 Je<e& Jeleerle Fme JeeleeJejCe kees osKe Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceve
efkees, efpeveceW ueieYeie meeeF&me Je<e& 2 ceen kes keeue ceW Deeeee& ceW en DevegYeJe ngDee efke en lees efvee&vLe cegefve keer eee& veneR nes
cenejepe ves GheJeeme jKekej meoer kes Delevle Deeee&peveke SJeb mekeleer nw~ GvneWves GheeOeee kes eje hetJe& efveCeeale Iej ceW peevee
Ske Ssefleneefmeke Je efJeue#eCe ceneheg<e kes he ceW Deheves DeeoMe& Skeoce es[ efoee~ efoiecyej cege OeejCe kej GvneWves Deenej kes
JeefelJe kees emlegle efkeee~ DeeFes osKeles nQ Deeeee& cenejepe efueS efJenej kejvee eejbYe efkeee~ ueesieeW kees efJeefOe ceeuetce ve nesves
eje efkees iees 27 Je<eeX kes GheJeemeeW kee efJeJejCe- mes Jes Gvekees eLee Meee efJeefOe mes veneR he[ieenles Les~ Fmemes
GheJeemeeW keer mebKee efkeleveer yeej GheJeeme kes kegue efove cenejepe ueew kejkes egheeehe Dee peeles Deewj MeebleYeeJe mes Jen efove
1) 16 efove kee 3 yeej 48 GheJeemehetJe&ke Jeleerle kejles Les~ otmejs efove Yeer Ssmee ner ngDee~
2) 10 efove kee 1 yeej 10 Oecee&lcee ie=nmLeeW ceW efevlee GlheVe nes ieF&~ efhej Yeer Jes veneR peeveles
3) 9 efove kee 6 yeej 54 Les efke Fvekes GheJeeme kee keee keejCe nw ? keeeWefke Jes iegosJe
4) 8 efove kee 7 yeej 56 Meevle Les Deewj efkemeer mes Deheveer yeele veneR kenles Les~ Gvekeer eee&
5) 7 efove kee 6 yeej 42 kees osKekej keesF& Yeer DeeefoeYeg kes egie kees mcejCe kejsiee~ Ssmeer
6) 6 efove kee 6 yeej 36 heefjefmLeefle kes ceOe peye eej efove yeerle iees, leye eece kes ecegKe
7) 5 efove kee 6 yeej 30 heeerue ves GheeOeee kees yegueekej ke[s MeyoeW ceW kene-meeOetuee
8) 4 efove kee 6 yeej 24 ceejleesme keee? efJeefOe kee meebiele veener? meeOeg kees ceejsiee keee?
9) Debeflece 36 efove leke kes efJeefOe keeeW veneR yeleelee ? peye GheeOeee ves "erke-"erke efJeefOe
GheJeeme ceW mJeie&Jeeme 1 yeej 36 yeleeF&, leye he[ieenve Meg ngDee~
eesie-336 efove Ssmeer efJeke efmLeefle ceW peye efke Deve Deveske cegevf e DeeieceefJe
e. ele veece GheJeemeeW keer mebKee Jee OeejCe kej efveCeeale efkees ngS Iej ceW, Ske ekeej mes Deecebe$f ele
1. eeefj$eMege f ele 1234 eosMe ceW Deenej kejles Les, leye efveie&v& Le ieg keer eee& kes Devegmeej
2. leerme eewyeermeer ele 720 eJe=efe kejvee Deewj ceeie& efvekeeuevee efkelevee keef"ve keece Lee,
3. kece&onve ele (leerve yeej) 468 Fmekeer meeceeve ceveg<e keuhevee veneR kej mekelee nw~ Ssmes Deeeee&
4. efmebnefve<eeref[le ele (leerve yeej) 270 Meebeflemeeiej peer cenejepe ves cegefve hejcheje kees Deeieceevegketue
5. meesuenkeejCe ele (1616) 256 hegveppeereJf ele efkeee Deewj Gvekeer eee& kees osKekej mecee eceCe
6. eglehebeceer ele 36 hejcheje kee Gej ngDee, Fmeer kee eefleheue nw efke Deepe nce meyekes
7. efJenjceeve ele (20 leerLekej ele) 20 yeere ceW ueieYeie 1250 efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeerieCe Jele&ceeve egie
Deeeee&eer ves Deheves peerJeve ceW 33696029938 efove ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe mes YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer leke eueer Dee
DeLee&led ueieYeie 27 Je<e& 2 ceen kes GheJeeme efkees nQ~ jner cegevf e hejcheje kee JeemleefJeke mJehe Fve mebleeW kes ceeOece mes
JeemleefJeke eceCe hejcheje kes hegveejke Deeeee&eer- osKe jns nQ~
Deeeee& Meebeflemeeiej peer cenejepe ves eceCe hejcheje kee Deeeee& cenejepe ves efoiecyejlJe kes hegveej kes meeLe ner
mebj#eCe kejkes pewveOece& SJeb pewve meceepe kees meeer efoMee eoeve efvee&vLe efoiecyej cegevf e kes he ceW oef#eCe mes ueskej Gej Yeejle ceW
keer, efpemekee nce hej Devevle Ghekeej nw~ GvneWves Fme egie ceW SJeb meccesoefMeKej peer leke heo efJenej efkeee, efpememes DebespeeW kes
cegevf eOece& kee meee mJehe DeeejCe kejkes yeleueeee~ Gvekes hetJe&, Meemevekeeue ceW Yeer pewveOece& keer eYeeJevee ngF& Deewj Gej Yeejle kes
Gej Yeejle ceW lees cegefveeeW kee oMe&ve veneR neslee Lee Deewj oef#eCe Yeer ieeBJe-ieeBJe, Menj-Menj ceW jnves Jeeues pewve Oecee&Jeuecyeer yebOegDeeW
ceW peneB keneR Yeer cegefve Les, Gvekeer eee& efJeefe$e ekeej keer Leer~ Jes kees mee#eeled cenecegevf e kes he ceW efkemeer efvee&vLe meeOeg kee oMe&ve nes
efoiecyej cegefve kenueeles Yej Les, efkevleg Thej mes Ske Jee Dees{s heeee~ Fmemes Yeejleere pewve meceepe kes Deheves mJeleb$e DeefmlelJe leLee
jnles Les~ Jes cegevf e Deenej kees Gme peien peeles Les, peneB GheeOeee Oeeefce&ke DeefOekeejeW keer Yeer j#ee ngF& Deewj meveeleve efoiecyejlJe kes
peekej henues mes Deenej keer hekekeer JeJemLee kej ueslee Lee Deewj Thej nesves Jeeues DeeeceCe kee eeflekeej ngDee~ Ssmes pewveOece&, mebmke=efle
Deekej kenlee Lee Jej jer mJeeceer (cenejepe euees) ueesieeW kees SJeb Deeiece kes ceneve j#eke, cenelcee heg<e Deeeee&eer Meebelf emeeiej
he[ieenves keer efJeefOe veneR ceeuetce Leer~ peer cenejepe kee iegCeieeve efpelevee efkeee peees, Glevee kece ner nw~
(8) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3
 eesie Deveeefo leerLe&-DeeesOee
eeve
g
e Lec
Fme ceOeueeske ceW DemebKeele erhe meceg nQ~ GveceW meJe&eLece
erhe kee veece pecyeterhe nw~ FmeceW oef#eCe efoMee ceW Yejle#es$e kes
n KeC[eW ceW Ske Deee& KeC[ nw~ FmeceW DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer
kes eje n keeue leke heefjJele&ve nesles jnles nQ~ meg<ecee, meg<ecee,
meg<ecee Deewj meg<ecee-og:<ecee Fve leerve keeueeW ceW Gece, ceOece Deewj
peIeve YeesieYetefce keer JeJemLee jnleer nw~ Deeies kes og:<eceemeg<ecee,
og:<ecee Deewj og:<eceeog:<ecee FveceW DeLee&led eewLes, heebeJeW Deewj "s
keeueeW ceW kece&Yetefce keer JeJemLee jnleer nw~ Fme eeuet DeJemeefhe&Ceer
ceW keg DeIeefle IeveeDeeW kes nes peeves mes Fmes ngC[eJemeefhe&Ceer
veece efoee nw~ en DemebKeeleeW DeJemeefhe&Ceer kes yeeo Deeleer nw~
peye le=leere keeue ceW heue kee Dee"Jeeb Yeeie Mes<e jn ieee
Lee, leye ece mes eefleegelf e, mevceefle, #escebkej, #escebOej, meercebkej,
meercebOej, efJeceueJeenve, e#eg<ceeve, eMemJeer, DeefYeeb, eveYe,
ceosJe, emesveefpeled Deewj veeefYejepe es eewon keguekej ngS nQ~
YeesieYetefce ceW egieefueee pevce uesles nQ Deewj Jes ner heefle-helveer kee
peerJeve Jeleerle kejles nQ~ yeejnJeW ceosJe keguekej kes emesveefpeled
veece kes Dekesues heg$e ngS Les~ hegve: efhelee ves Deheves heg$e kee kegueJeleer
kevee kes meeLe efJeJeen efkeee Lee~ Ssmes ner emesveefpeled kes Ske
Dekesues veeefYejee ngS Les~ Fv ves veeefYejee kee efJeJeen ceosJeer
kevee kes meeLe kejeee Lee~ nefjJebMehegjeCe ceW ceosJeer kees Megkegue
keer kevee ceevee nw~1
peye keuheJe=#eeW kee DeYeeJe nes ieee, leye veeefYejee Deewj
ceosJeer mes Deuebke=le heefJe$e mLeeve ceW Fv ves Ske veiejer keer jevee
kejkes Gmekee veece DeeesOee jKe efoee~ Fmekes meekeslee, mJeerke=efle os oer~ leye eer veeefYejee ves Fv keer Devegceefle ueskej
efJeveerlee Deewj megkeewMeue Ssmes leerve veece Deewj nQ~2 Jeweof ke ebLeeW kes
eeceue ebLe ceW Fmes efJe<Ceg YeieJeeve kee cemleke ceevee nw3~
nefjJebMehegjeCe kes Devegmeej cenejepe veeefYejee kee keuheJe=#e
he eemeeo-YeJeve yevee jn ieee~ en Fkeeemeer Keve kee Tbee
Lee~ Fmekee veece meJe&leesYe Lee~ Fmeer YeJeve ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
ves pevce efueee Lee~
Deveeefo leerLe& DeeesOee-Deveeefokeeue mes Fme DeeesOee ceW
Deveble-Deveble leerLekej pevce ues egkes nQ~ keeeWekf e eleske elegLe&keeue pevce efoee Lee~ Fmekes yeeo yeeeer heg$eer kees pevce efoee Lee,
ceW eewyeerme-eewyeerme leerLekej eneR DeeesOee ceW ner pevce uesles nQ Deewj
Deeies YeefJe<ekeeue ceW Yeer Yejle#es$e keer eleske eewyeermeer eneR hej
emlegefleieefCeveerecegKe Deeefe&kee %eeveceleer
nesJeWieer~ Jele&ceeve ceW ngb[eJemeefhe&Ceer veece kes keeue oes<e mes eneB hej
eer $e+<eYeosJe, DeefpeleveeLe, DeefYeveboveveeLe, megceefleveeLe Deewj
DevebleveeLe es heeBe leerLekej ner pevceW nQ~ Mes<e GVeerme leerLekejeW ves
Deve$e pevce efueee nw~ efhej Yeer hegve: Fmeer Yetefce hej DeeesOee
veiejer keer jevee keer peeleer nw~ en jevee Fv keer Dee%ee mes
osJeieCe kejles nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe-n ceen yeeo meJee&Le&emf eef efJeceeve
mes egle neskej Denefcev kee peerJe eneB ceelee ceosJeer kes ieYe& ceW
DeeeWies~ Ssmee peevekej Fv ves kegyesj kees DeeesOee ceW ceelee kes
Deebieve ceW jlveeW keer Je<ee& kejves kes efueS Dee%ee oer Leer~ Dee<ee{
ke=<Cee efleeree kes efove Denefcev kee peerJe ceelee kes ieYe& ceW Deeee
Lee, leye FveW ves YeieJeeve kee ieYe& ceneslmeJe ceveeee Lee~ eer, er,
Oe=efle Deeefo osefJeeeW ves ceelee keer mesJee keer Leer~
ew$e ke=<Cee veJeceer kes efove YeieJeeve kee pevce ngDee Lee~ leye
FveW kes Deemeve kebefhele ngS Les~ FvieCe ves DemebKe osJeeW kes meeLe
efceuekej YeieJeeve kee pevceeefYe<eske megcesheJe&le keer heeb[gke efMeuee
hej efkeee Lee Deewj pevcepeele efMeMeg kee veece Je=<eYeosJe ee
$e+<eYeosJe jKee Lee~ YeieJeeve kes DeeefoveeLe, Deeoerej, hegosJe,
veeefYevebove Deewj Deeefoyeee Ssmes veece Yeer eefme ngS nQ~
Fv keer Dee%ee mes Deveske osJeieCe leerLekej yeeueke kes meeLe
eer[e kejles jnles Les~
YeieJeeve kes egJee nesves hej cenejepee veeefYejee ves Gvekes
meeceves efJeJeen kee emleeJe jKee, leye YeieJeeve ves Deesced kenkej
ke, ceneke keer yenveW eMemJeleer Deewj megveboe keveeDeeW kes
meeLe leerLekej $e+<eYeosJe keer efJeJeen efJeefOe mecheVe keer Leer~ leYeer
FveW ves Deewj osJeeW ves efceuekej yengle ye[e GlmeJe ceveeee Lee~ Gme
efJeJeeneslmeJe ceW ceveg<e lees keee osJeeW ves Yeer yengle ner Deevebo kee
DevegYeJe efkeee Lee~
cenejeveer eMemJeleer ves ew$e ke=<Cee veJeceer kes efove Yejle
heg$e kees pevce efoee Lee hegve: Je=<eYeosJe Deeefo efveveeveJeW heg$eeW kees
DeLee&led eMemJeleer jeveer ves meew heg$e, Ske heg$eer kees pevce efoee Lee
leLee otmejer jeveer megveboe ves yeengyeueer heg$e Deewj megbojer heg$eer kees

1. nefjJebMehegjeCe meie& 7~ 2. cenehegjeCe heJe& 12~ 3. Sleod yeeefJeoes Jeoefvle cegveeeseesOeehegjer cemlekeced~
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (9)
pevce efoee Lee~ FveceW mes Yejle eLece eeJeleea Deewj yeengyeueer
eLece keeceosJe ngS nQ~
efJeeeDeeW kee GodYeJe mLeue-efkemeer mecee leerLekej $e+<eYeosJe
ves efkeMeesjeJemLee kees eehle yeeeer Deewj megbojer heg$eer kees De Dee
Deeefo De#ej efJeee SJeb FkeeF&, oneF& Deeefo ieefCele efJeee he{ekej
efJeee DeOeeve kees pevce efoee~ leYeer mes De Dee Deeefo De#ej
efJeee kees yeeeer efueefhe kenves keer hejcheje nes ieF& Leer~ YeieJeeve ves
Deheves Yejle Deeefo heg$eeW kees Yeer mechetCe& efJeeeDeeW Deewj keueeDeeW ceW
efvehegCe yevee efoee Lee~ Dele: meJe&efJeeeDeeW kee GodYeJe mLeue en
DeeesOee ner nw~
peerves keer keuee kee GheosMe-YeesieYetecf e meceehle nesves Jeeueer
Leer, leYeer cenew<eefOe Deeefo keuheJe=#e heue veneR osves Jeeues nes iees,
leye epee kes ueesie #egOee-le=<ee mes Jeekegue nes cenejepee veeefYejepe
keer Dee%ee mes YeieJeeve kes meceerhe Deees Deewj peerves kee Gheee peeveves
kes efueS eeLe&vee kejves ueies, leYeer epee kes oerve Jeeve megvekej
YeieJeeve ves Deheves DeJeefOe%eeve mes hetJe&eJf eosn, heefeceefJeosn keer meejer
JeJemLee peevekej Deewj eneB Yeer Ssmeer JeJemLee yeveevee Gefele nw,
Ssmee efebleve kej Fv kee mcejCe efkeee~ Gmeer #eCe meewOece& Fv
Deveske osJeeW kes meeLe GheefmLele nes ieee~
YeieJeeve kees vecemkeej kej Gvekeer Fevegmeej Gmeves ceebieefueke
efJeefOehetJe&ke meJe&eLece DeeesOee veiejer kes ceOe ceW Ske efpevecebeof j
keer jevee kejkes veiejer kes hetJe&, oef#eCe, heefece Deewj Gej Ssmeer
eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer Ske-Ske efpevecebeof j yevee efoes~ hegve: keewMeue,
keeMeer Deeefo ceneosMe Deewj DeeesOee, nefmleveehegj, Gppefeveer,
yeveejme Deeefo veieefjeeW kees jekej ieebJe, Kes[ e, Jeve, Geeve Deeefo
keer jevee kej oer~ Fme ekeej meewOece& Fv ves Deveske osMe, veiej
Deeefo kees yeveekej e$e-le$e jnles ngS peveeW kees YeieJeeve keer Dee%eevegmeej
eLeeeesie mLeeveeW ceW yemeekej eYeg keer Dee%ee ues Deheves mJeie& kees
euee ieee~
lelheeeled YeieJeeve ves epee kees Deefme, ceef<e, ke=ef<e, JeeefCepe,
efMeuhe Deewj efJeee Fve n efeeeDeeW kee GheosMe oskej Yeespeve
yeveeves Deeefo keer efJeefOe yeleeF& Deewj Keeves eesie, ve Keeves eesie
Oeeve heue Deeefo yeleekej YetKe heeme otj kejves keer efMe#ee oer~
Deveblej #eef$ee, JewMe Deewj Met JeCe& mLeeefhele kej Gve-Gvekes
eesie j#ee kejvee, Jeeheej kejvee, mesJee kejvee Deeefo kele&JeeW kee
GheosMe efoee~ Jen efleefLe Dee<ee{ ke=<Cee eefleheoe Leer, Gmeer efove
kece&Yetecf e keer me=e
f kee eejbYe ngDee Lee~ leYeer mes epee ves YeieJeeve
kees egieeefoheg<e, egieee, yeee, efJeOeelee Deeefo Deveske veeceeW mes
hegkeeje Lee~
jepe JeJemLee-efkemeer mecee mJeie& mes Fv ves Deekej
(10) mecei%eeve (efmelecyej 2016)
cenejepee veeefYejepe keer Devegceefle ueskej YeieJeeve kee jepeeefYe<eske
kej efoee~ Gme mecee Fme Yejle#es$e ceW cenecegkegye jepeeDeeW kes
DeefOeheefle leerLekej $e+<eYeosJe ner nQ, Ssmee kenkej Gvekes cemleke hej
cegkeg yeebOe efoee~ Fv ves Gme mecee ceneceneslmeJe ceveeee Lee~
lelheeeled kece&Yetefce ceW veee kejves Jeeues jepeeDeeW keer
DeeJeMekelee mecePekej YeieJeeve ves eej ceneYeeieMeeueer #eef$eeeW
kees yegueekej jepeeefYe<eske efJeefOe mes GvnW ceneceeC[ueerke jepee yevee
efoee~ meesceeYe, nefjkeeble, eerOej Deewj ceIeJee Gvekes veece Les SJeb
kegJebMe, nefjJebMe, veeLeJebMe Deewj GeJebMe, ece mes es Gvekes JebMe
Les~ YeieJeeve epee kees F#egjme efvekeeueves keer efJeefOe yeleueeves mes,
meYeer kes eje Jes F#Jeekeg kenueees Les~ Dele: YeieJeeve F#JeekegJebMeer
ceeves iees nQ~ YeieJeeve kes heg$e Yejle eeJeleea kes ye[s heg$e kee veece
Deke&keerefle& nesves mes eneR mes Deke& veece mes mete&JebMe euee nw~
YeieJeeve keer oer#ee-Ske mecee Fv ves jepe meYee ceW
veerueebpevee Dehmeje kee ve=le eejbYe efkeee Lee~ Gmeer mecee veerueebpevee
keer Deeeg meceehle nesles ner Jen efJeueerve nes ieF& Deewj Gmeer #eCe Fv
ves otmejer Dehmeje GheefmLele kej oer~ ve=le yejeyej eeuet jne efkevleg
YeieJeeve ves DeJeefOe%eeve mes en meye peeve efueee Dele: Jes Gmeer #eCe,
mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW mes efJeje nes iees~ Yejle kees jepe
oskej SJeb Deve heg$eeW kees eLeeeesie jepe oskej Jeve ceW peeves kes
efueS leweej ngS, efke ueewkeebelf eke osJeeW ves Deekej eYeg kes Jewjeie keer
Devegceesovee keer~ meewOece& Fv Deeefo osJeieCe Dee iees~
YeieJeeve Fv eje ueeF& megoMe&vee heeuekeer ceW yew"kej DeeesOee
mes yeenj efvekeues~ peneB YeieJeeve ves oer#ee ueer Leer, Gmes eeeie1
Fme veece mes peevee peelee nw~ YeieJeeve ves meJe& JeeeYet<eCe leeie
kej Deheves kesMeeW kees GKee[kej hesW ke efoee Deewj vece: efmesYe:
kenkej owiecyejer oer#ee ues ueer~ hegve: <edceeme kee eesie ueskej Oeeve
ceW ueerve nes iees~
eYeg keer osKeeosKeer GvneR kee DevegmejCe kejles ngS eej
npeej jepeeDeeW ves Yeer cegevf e oer#ee ueskej veive DeJemLee OeejCe kej
ueer~ efkevleg keg ner efoveeW ceW Jes YetKe-heeme mes Jeekegue nes Pejves
kee heeveer heerves ueies Deewj Jeve kes heue Keeves ueies leye JeveosJelee ves
Deehe ueesieeW kees efoiecyej cegefvecege ceW en mJebo eJe=efe kejvee
Gefele veneR nw~ Ssmee kenkej cevee efkeee, leye Fve ueesieeW ves
efoiecyej Jes<e es[kej yeukeue Deeefo OeejCe kej veevee Jes<e yevee
efuees~
Deenejeee&-YeieJeeve $e+<eYeosJe n cenerves yeeo eesie meceehle
kej Fme egie ceW cegefveeee& yeleueeves kes efueS Deenej nsleg efvekeues
efkevleg efkemeer kees efoiecyej pewve cegefve keer DeenejefJeefOe kee %eeve ve
1. heehegjeCe heJe& 3~
Debke-3
nesves mes YeieJeeve kes n ceen Deewj Jeleerle nes iees~ hegve: nefmleveehegj
hengBeles ner JeneB kes jepee meesceeYe kes Yeelee eseebmekegceej kees
YeieJeeve kes eerejCeeW ceW vecemkeej kejles ner GvnW Dee" YeJe hetJe& kee
peeeflemcejCe nes ieee, leye jepekegceej eseebme ves veJeOeeYeefe
kejkes YeieJeeve kees F#egjme kee Deenej efoee~ osJeeW ves hebeeee&
Je=ef keer~ Jen efove JewMeeKe Megkeuee le=leeree kee Lee, pees efke Deepe
Yeer De#eele=leeree kes veece mes eefme nw~
YeieJeeve kees kesJeue%eeve-Ske npeej Je<e& leke leheejCe
kejles ngS YeieJeeve ves Ske efove MegkeueOeeve kes yeue mes Ieeefleee
keceeX kees ve kej kesJeue%eeve eie kej efueee~ leYeer kegyesj ves
Deekej DeOe&evf eefce<e ceW DeekeeMe ceW DeOej meceJemejCe keer jevee kej
oer~ Gmeer mecee hegefjceleeuehegj kes jepee Je=<eYeosJe YeieJeeve kes
le=leere heg$e JeneB Deees Deewj YeieJeeve mes pewvesejer oer#ee ueskej
YeieJeeve kes eLece ieCeOej nes iees~
jepee Yejle ves Gmeer #eCe leerve meceeeej efJeefole efkees~
YeieJeeve kees kesJeue%eeve, eejlve keer Glheefe Deewj heg$ejlve keer
eeefhle~ meJe&eLece jepee Yejle ves YeieJeeve kes kesJeue%eeve keer hetpee
kejkes efoJeOJeefve kees megvee, hegve: eejlve keer hetpee kej heg$e kee
pevceeslmeJe ceveeee~
FOej pees eej npeej jepee oere#f ele neskej mJewjeeejer yeve
iees Les~ GveceW mes cejerefekegceej, Yejle kes heg$e kees es[kej Mes<e
meYeer YeieJeeve kes meceJemejCe ceW Deekej hegve: cegefveoer#ee ueskej
mJeie&-cees#e kes hee$e yeve iees efkevleg cejeref ekegceej Deveske heeKeC[celeeW
kee eJele&ve kejlee ner jne~
YeieJeeve kee efveJee&Ce-peye le=leere keeue ceW leerve Je<e& mee{s
Dee" ceeme yeekeer Les, leye YeieJeeve $e+<eYeosJe meYeer DeIeeefleee keceeX
kee veeMe kejkes kewueeMeheJe&le mes cees#e eues iees~ leYeer FveW ves
Deekej leerve Deefive mJehe leerve kegC[eW keer mLeehevee kejkes YeieJeeve
kes Mejerj kee mebmkeej efkeee Deewj ceneceneslmeJe ceveekej mJemLeeve
eues iees~
pewveefmeevle kes Devegmeej cees#e iees peerJeeW kee hegve: Deveble-
Deveble keeue kes yeeo Yeer mebmeej ceW Deeieceve- hegvejeieceve veneR neslee
nw~ Jes YeieJeeve Deveble-Deveble keeue leke Deveble megKe kee DevegYeJe
kejles jnles nQ~ Jes pevcecejCe mes jefnle %eeveMejerjer DevebleiegCeeW kes
hegbpe nes peeles nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe Ske ef ceW-
1. pevceYetefce-DeeesOee, oer#eemLeue-eeeie, kesJeue%eeve
mLeue-hegejf celeeuehegj kee Geeve, cees#emLeeve-kewueeMeheJe&le~
2. efhelee-veeefYejee, ceelee-ceosJeer, helveer-eMemJeleer, megveboe,
heg$e-Yejle, yeengyeueer Deeefo 101, heg$eer-yeeeer, megvojer~
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016)
3. Mejerj keer TBeeF&-oes npeej neLe, Deeeg-eewjemeer ueeKe
Je<e& hetJe&, JeCe&-mJeCe&meMe, JebMe-F#Jeekeg, efevn-yewue~
4. ieYe&efleefLe-Dee<ee{ ke=<Cee efleeree, pevceefleefLe Deewj
oer#eeefleefLe-ew$e ke=<Cee veJeceer, kesJeue%eeve efleefLe-heeuiegve ke=<Cee
ieejme, efveJee&Ce efleefLe-ceeIe ke=<Cee elegoM& eer~
5. meceJemejCe ceW ieCeOej-84, cegevf e-84800, Deeefe&kee-
350000, eeJeke-3000000, eeefJekee-500000~
F#JeekegJebMe ceW cegefeieceve keer hejcheje-YeieJeeve kes
cees#eieceve kes yeeo eeJeleea Yejle cees#e iees nQ~ hegve: Gvekes heg$e
Deke&keerelf e& ves owiebyejer oer#ee ueskej cees#e eehle efkeee nw~ Fme ekeej
Fme DeeesOee kes eewon ueeKe jepee Deheves-Deheves heg$eeW kees jepe
oskej cees#e iees nQ~
eeJeleea Yejle-jepee Yejle ves eeJeleea neskej n KeC[
he=LJeer kee Ske$e Meemeve efkeee Lee~ FvneWves yeeeCe JeCe& keer
mLeehevee keer Leer~ oer#ee uesles ner FvnW Debleceg&ntle&-48 efceve kes
Deboj ceW ner kesJeue%eeve eie nes ieee Lee~ FvneWves Yeer kewueeMeheJe&le
mes cees#e eehle efkeee nw~
keeceosJe yeengyeueer-eer yeengyeueer ves Yejle kees hejeefpele
kej hegve: efJeje neskej pewvesejer oer#ee ues ueer~ Jeve ceW peekej Ske
Je<e& kee eesie ueskej Oeeve ceW ueerve nes iees~ Gvekes ceve ceW Ske en
efJekeuhe Lee efke Yejle kees cesjs eje ke nes ieee, Dele: GvnW
efveefJe&keuhe Oeeve veneR nes mekee, efhej Yeer es YeeJeefuebieer, efve:Meue,
cenecegefve Les, ceve:hee&e%eeveer Les Je veevee $e+efeeW mes meefnle Les~
Ske Je<e& yeeo Yejle ves Deekej Fvekeer hetpee keer Deewj es kesJeue%eeveer
yeve iees~ Fvekes Meue veneR Leer, Ssmee cenehegjeCe ceW JeefCe&le nw~ Ske
Je<e& kes Oeeve ceW Fvekes Mejerj ceW yesueW efuehe ieF& LeeR, meheeX ves Jeeceer
yevee ueer LeeR~ Dele: Fvekeer eeflecee ceW Deepe Yeer es efevn yeves efoKeles
nQ~ FvneWves Yeer kewueeMeheJe&le mes cees#e eehle efkeee nw~
Ssmes ner YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Je=<eYemesve Deeefo meYeer heg$eeW ves
cees#e eehle efkeee nw~
yeeeer-megvojer Deeefe&kee oer#ee ueskej eerheee&e kees sokej
mJeie& ieF& LeeR~ hegve: JeneB mes egle neskej ceveg<e heee&e ceW oer#ee
ueskej cees#e eehle kej egkeer nQ~
Fmeer lejn Yejle mecee kes veew meew lesFm& e heg$e pevce mes ietib es Les~
FvneWves henues keYeer $emeheee&e heeF& ner veneR Leer~ es YeieJeeve kes
meceJemejCe ceW hengB es, yeesue he[s Deewj JeneB hej pewvesejer oer#ee ueskej
leheejCe kes yeue mes keceeX kees ve kej cees#e kees eehle nes egkes nQ~1
eceMe:.......
1. nefjJebMehegjeCe meie&-12 ~
(11)
 ksx
ceveg<e ueeske
q;
kku emlegefleieefCeveerecegKe Deeefe&kee %eeveceleer
dj.
$emeveeueer kes yengceOe Yeeie ceW efe$ee he=LJeer kes Thej yeere-yeere ceW ece mes hee, cenehee, efleefie_, kesmejer, cenehegC[jerke
heQleeueerme ueeKe eespeve eceeCe efJemleej Jeeuee Deefleieesue ceveg<e Deewj hegC[jerke es n mejesJej nQ~ Fve mejesJejeW mes 14 ceneveefoeeB
ueeske nw~ Fme ceveg<e ueeske keer TbeeF& Ske ueeKe eespeve nw~ efvekeueleer nQ pees efke oes-oes egieue mes meele #es$eeW ceW yenleer nQ~ Gvekes
Fmekeer heefjefOe Ske kejes[ yeeeueerme ueeKe, leerme npeej oes meew veece-iebiee-efmevOeg, jesenf le-jesenf leemee, nefjle-nefjkeevlee, meerlee-meerleesoe,
Gveeme eespeve (1,42,30,249 eespeve) nw Deewj Fmekee #es$eheue veejer-vejkeevlee, megJeCe&ketuee-heketuee Deewj jee-jeesoe nQ~
Ske meew Dee" Kejye, veew Dejye, 3 kejes[, Ske ueeKe heeerme Yejle#es$e kes : KeC[-Yejle#es$e ceW "erke yeere ceW hetJe&-
npeej eespeve (16009030125000) nw~1 heefece uebyee, 50 eespeve eew[ e Deewj 25 eespeve Tbee, leerve keveer
ceveg<eueeske kes erhe meceg-Fme 45 ueeKe eespeve eceeCe Jeeuee efJepeeeOe& heJe&le nw~ efnceJeeved heJe&le mes iebiee-efmevOeg veoer
ceveg<eueeske kes yeereeWyeere ceW pecyeterhe nw pees efke Ske ueeKe efvekeuekej veeres efiejkej Fme efJepeeeOe& keer iegHee mes yeenj efvekeuekej
eespeve Jeeme Jeeuee ieesueekeej nw~ Fmekees eejeW lejHe mes Jesefle #es$e ceW yenleer ngF& hetJe&-heefece keer lejHe ueJeCe meceg ceW eJesMe kej
kej oes ueeKe eespeve efJemle=le et[ er meMe Deekeej Jeeuee ueJeCemeceg peeleer nw~ Fmemes Yejle#es$e kes : KeC[ nes peeles nQ~ FmeceW mes
nw~ Fmes Jesefle kej eej ueeKe eespeve efJemle=le OeelekeerKeC[ oef#eCe keer lejHe kes yeere kee Deee&KeC[ nw Deewj Mes<e heebe cues
nw~ Fmes Iesj kej Dee" ueeKe eespeve efJemleej Jeeuee keeueeso KeC[ nQ~ Ssmes ner SsjeJele #es$e kes Yeer : KeC[ nQ~
meceg nw~ Fmekees Jesefle kej meesuen ueeKe eespeve efJemle=le Fve Yejle Deewj SsjeJele kes Deee&KeC[ ceW ner <edkeeue
heg<kejJej erhe nw~ Fme erhe kes "erke yeere ceW et[er kes meMe heefjJele&ve neslee nw~
Deekeej Jeeuee Ske ceeveg<eesej heJe&le nw~ Fme heJe&le leke ner Fme efJeosn#es$e-efJeosn kes "erke yeere ceW megoMe&ve ces nesves mes
ceveg<e ueeske keer meercee nw FmeefueS Ske ueeKe eespeve pecyeterhe, Gmekes hetJe&efJeosn-heefece efJeosn Ssmes oes Yeeie nes peeles nQ~ megoMe&ve
oes-oes ueeKe oesveeW lejHe kee ueJeCe meceg Ssmes eej ueeKe Deeefo ces kes oef#eCe ceW osJekeg Deewj Gej ceW Gejkeg nw Jeneb Gece
meYeer kees pees[ osves mes 12244888845 ueeKe YeesieYetecf e nw~ megoMe&ve ces keer eejeW efJeefoMeeDeeW ceW Ske-Ske iepeoble
eespeve eceeCe en ceveg<eueeske nes peelee nw~ nQ pees efke efve<eOe, veerue heJe&le kees mheMe& kej jns nQ~ hetJe&-heefece
{eF& erhe SJeb oes meceg-Fme ceveg<e ueeske ceW Ske efJeosn ceW meesuen Je#eej Deewj yeejn efJeYebiee veefoeeW kes efveefcee mes
pecyeterhe, efleere OeelekeerKeC[ leLee le=leere heg<kejJej erhe kee 32 osMe nes peeles nQ~ Fve yeeermeeW efJeosneW ceW Yeer ceOe ceW efJepeeeOe&
DeeOee heg<kejeOe& erhe es efceuekej {eF& erhe nQ~ ueJeCe meceg Deewj Deewj iebiee-efmevOeg veefoeeW kes efveefcee mes :-: KeC[ nes iees nQ~
keeueeso meceg es oes meceg nQ~ Jeneb kes Deee&KeC[ ceW meoe ner elegLe&keeue kes eejcYe pewmeer kece&Yetecf e
pecyeterhe-Ske ueeKe eespeve efJemle=le Fme pecyeterhe kes jnleer nw FmeerefueS es yeeerme Meeele kece&Yetefce nQ~ Jeneb hej meoe
"erke yeere ceW megoMe&ve ces heJe&le nw~ en Ske ueeKe eeueerme ner leerLekej, eeJeleea, veejeeCe, eefleveejeeCe, yeueYe nesles ner
eespeve Tbee nw, Fmekeer veeRJe Ske npeej eespeve nw Deewj etefuekee jnles nQ~ meoe ner kesJeefueeeW kee Deewj cegefveeeW kee efJenej eeuet
40 eespeve nw~ Fmekeer eew[eF& he=LJeer hej 10 npeej eespeve nw, jnlee nw~
Ieles ngS DeeYeeie hej 4 eespeve cee$e nw~ Deve #es$eeW keer JeJemLee-nwceJele Deewj nwjCeJele ceW peIeve
Fme pecyeterhe ceW oef#eCe mes ueskej Yejle, nwceJele, nefj, YeesieYetefce nw~ Jeneb kes ceveg<e egieue ner GlheVe nesles nQ Deewj meeLe
efJeosn, jceked , nwjCeJele Deewj SsjeJele es meele #es$e nQ~ ner cejles nQ~ Fvekeer Ske heue keer Glke= Deeeg nw Deewj Mejerj keer
efnceJeeved, ceneefnceJeeved, efve<eOe, veerue, keceer Deewj efMeKejer Fve TBeeF& Ske keesMe nw~ es ceveg<e oMe ekeej kes keuheJe=#eeW mes
n heJe&leeW mes es meele #es$e efJeYeeefpele nQ~ Fve heJe&leeW hej "erke YeesieesheYeesie keer meeceeer eehle kejles nQ~ nefj Deewj jceke #es$e ceW
1. efleueeseheCCeefe, ceneefOekeej 4, ieeLee 6, 7, 8
(12) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3
ceOece YeesieYetefce nw~ Jeneb kes ceveg<eeW keer Glke= Deeeg oes heue
Deewj Mejerj keer TBeeF& oes keesMe nw~ efJeosn ceW efmLele osJekeg-
Gejkeg ceW Gece YeesieYetefce nw~ Jeneb kes ceveg<eeW keer Glke= 32 efJepeeeOeeX hej oesveeW esefCeeebs ceW 55-55 Ssmeer 110-110
Deeeg leerve heue Deewj Mejerj keer TBeeF& leerve keesMe nw~ es neW
YeesieYetecf eeeb meoekeeue Ske meer jnves mes Meeele YeesieYetecf e kenueeleer
nQ~
pecyet-Meeuceueer Je=#e-Gejkeg ceW F&Meeve keesCe ceW
he=LJeerkeeefeke jlveceeer pecyetJe=#e nw Deewj osJekeg ceW Deeie>se keesCe
ceW Meeuceueer Je=#e nw~
keeue heefjJele&ve keneb-keneb-Fme ekeej pecyeterhe ceW Meeele
kece&Yetecf e 32, Meeele YeesieYetecf e 6 nQ~ Jeneb <edkeeue heefjJele&ve veneR
nw~ Yejle, SsjeJele kes Deee&KeC[eW ceW <edkeeue heefjJele&ve neslee nw~
DeJemeefhe&Ceer, Glmeefhe&Ceer kes Yeso mes keeue oes ekeej kee nw~ meg<ecee-
meg<ecee, meg<ecee, meg<eceeog:<ecee, og:<ecee-meg<ecee, og:<ecee Deewj
Deefleog:<ecee, es DeJemeefhe&Ceer kes Yeso nQ~ Ssmes Deefleog:<ecee mes ueskej
meg<eceemeg<ecee leke Glmeefhe&Ceer kes Yeso nQ~ Yejle-SsjeJele kes Deee&KeC[
ceW eLecekeeue ceW Gece YeesieYetecf e keer JeJemLee nw, efleere keeue ceW
ceOece SJeb le=leere keeue ceW peIeve YeesieYetefce keer JeJemLee jnleer
nw~ elegLe&keeue ceW efJeosn pewmeer kece&Yetefce JeJemLee nes peeleer nw~
Fme keeue ceW leerLekej, eeJeleea Deeefo ceneheg<e nesles nQ, kesJeefueeeW #es$e, efnceJeeved Deeefo kegueeeue Deewj iebiee Deeefo ceneveefoeeb nQ Dele:
kes meodYeeJe ceW cees#eieceve eeuet jnlee nw~ hegve: hebecekeeue ceW
leerLekej leLee kesJeefueeeW kee DeYeeJe nesves mes Oece& kee eme nesves
ueielee nw~ "s keeue ceW Oece&, jepee Deewj Deefie> kee meJe&Lee DeYeeJe
nes peeves mes ceveg<e heMegJeled peerJeve eeheve kejles nQ Deewj yengle ner
og:Keer, Iej, Jem$e Deeefo mes jefnle nesles nQ~ en keeue heefjJele&ve
Yejle, SsjeJele kes efmeJeee Deve$e veneR neslee nw1~
cues KeC[-pecyeterhe kes efJeosn kes 5-5 cuesKeb[ Ssmes
(325160) Ske meew mee" cuesKeb[ nQ leLee Yejle Deewj SsjeJele
kes 5-5 cues KeC[ efceuekej 170 cues KeC[eW ceW meoe elegLe&keeue
kes Deeefo pewmeer SJeb Yejle-SsjeJele kes cues KeC[eW ceW elegLe&keeue
kes Deeefo mes ueskej Deble pewmeer JeJemLee jnleer nw~
efJeeeOej eseCf eeeb-Yejle-SsjeJele kes efJepeeeOe& ceW oef#eCe
esCeer ceW 50 Deewj Gej esCeer ceW 60 Ssmeer 110 veieefjeeb nQ peneb hej
ceveg<eeW kee efveJeeme nw~ es ceveg<e kece&Yetecf epe nQ~ peeefle, kegue Deewj
cev$eeW mes efJeeeDeeW kees eehle kej efJeeeOej kenueeles nQ~ eneb hej
leLee Yejle-SsjeJele kes 5-5 cuesKeC[eW ceW elegLe&keeue kes Deeefo
1. leeYeeceheje YetefceeesJeefmLelee:~ leJeeLe&met$e De.-3~
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016)
mes Devle leke heefjJele&ve neslee jnlee nw hegve: Glmeefhe&Ceer ceW elegLe&keeue
kes Devle mes Deeefo leke JeJemLee jnleer nw~ Ssmes ner 32 efJeosneW kes
veieefjeeW ceW efJeeeOej ceveg<e jnles nQ~ Jeneb hej meoe elegLe&keeue
kes Deeefo pewmeer ner JeJemLee jnleer nw~
Je=<eYeeeue-heebe cues KeC[eW kes ceOe kes cues KeC[
ceW Ske Je=<eYeeeue heJe&le nw~ eeJeleea <edKeC[ efJepee kejkes Fme
hej Deheveer eMeefmle efueKelee nw~ Ssmes 34 Deee&KeC[ kes meMe 34
Je=<eYeeeue nQ~
veeefYeefieefj-nwceJeled, nefj, jceked Deewj nwjCeJele Fve eejeW
#es$eeW ceW "erke yeere ceW Ske-Ske veeefYeefieefj heJe&le nesves mes 4 veeefYeefieefj nQ~
Deke=ef$ece ewleeuee-megoMe&ve ces kes 16iepeoble kes 4pecyet
Meeuceefue Je=#e kes 2Je#eej kes 16efJepeeeOe& kes 34Deewj kegueeeueeW
kes 6 Ssmes78 Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~
OeelekeerKeb[-en efleere erhe eej ueeKe eespeve efJemle=le
nw~ Fmekes oef#eCe-Gej ceW eej ueeKe eespeve eew[s oes F<Jeekeej
heJe&le nQ~ Fvekes efveefcee mes OeelekeerKeC[ kes hetJe& OeelekeerKeC[
Deewj heefece OeelekeerKeC[ Ssmes oes Yeeie nes ieS nQ~ oesveeW Yeeie ceW
efJepee, Deeue veece kes megces heJe&le, Yejle, nwceJeled Deeefo meele
OeelekeerKeb[ ceW eleske jevee pecyeterhe mes otveer nw~ Devlej Flevee
ner nw efke Jeneb hej #es$e Deejs kes meceeve Deekeej Jeeues nQ leLee oes
F<Jeekeej heJe&le kes oes efpevecebeof j DeefOeke nQ~ eneb hej pecyetJe=#e kes
mLeeve hej Oeelekeer Je=#e nQ~
heg<kejeOe& erhe-heg<kejeOe& erhe ceW Yeer oef#eCe Deewj Gej ceW
Dee" ueeKe eespeve uecyes oes F<Jeekeej heJe&le nQ~ yeekeer Mes<e jevee
OeelekeerKeC[Jeled nw~ eneb hej ces kes ceboj ces Deewj efJeegvceeueer ces
veece nQ leLee eneb kes #es$e Yeer Deejs kes meceeve nQ~ eneb pecyetJe=#e kes
mLeeve hej heg<kej Je=#e nw~ pecyeterhe kes #es$e heJe&leeW keer efpeleveer uecyeeF&
eew[ eF& nw Gvekeer Dehes#ee OeelekeerKeC[ kes #es$eeefo keer DeefOeke nw leLee
heg<kejeOe& kes #es$eeefo keer Gvemes Yeer DeefOeke nw~ pewmes pecyeterhe kes
Yejle#es$e kee efJe<kecYe 526,6/19 eespeve nw~ OeelekeerKeC[ kes Yejle#es$e
kee yeee efJe<kecYe 18547, 155/212 eespeve nw~ heg<kejeOe& kes
Yejle#es$e kee yeee efJe<kecYe 65446, 13/212 eespeve nw~
kegYeesieYetecf e-ueJeCe meceg kes DeYevlej le keer efoMeeDeeW
ceW 500 eespeve peekej 100-100 eespeve efJemle=le eej erhe nQ leLee
eejeW efJeefoMee ceW 500 eespeve peekej 55 eespeve efJemle=le eej
(13)
erhe nQ~ Fve efoMee-efJeefoMee kes Deblejeue ceW 550 eespeve peekej nwjCeJele) Meeele kece&Yetefce 325160 (efJeosn mecyevOeer)
50-50 eespeve efJemle=le Dee" erhe nQ leLee efnceJeeve heJe&le, Yejle DeMeeele YeesieYetefce 10 (5 Yejle 5 SsjeJele kes Deee&KeC[ ceW
mebyebOeer efJepeeeOe&, efMeKejer heJe&le Deewj SsjeJele mebyebOeer efJepeeeOe& <edkeeue heefjJele&ve kes 3-3 keeue ceW)
Fve eejeW heJe&leeW kes oesveeW-oesveeW leeW kes efveke meceg ceW 600 DeMeeele YeesieYetecf e 10 (5 Yejle, 5 SsjeJele kes Deee&KeC[
eespeve peekej 25-25 eespeve efJemle=le Dee" erhe nQ~ Fme ekeej ceW <edkeeue heefjJele&ve kes 3-3 keeue ceW)
448824 kegceeveg<eerhe nQ~ DeMeeele kece&Yetefce 10 (5 Yejle 5 SsjeJele kes Deee&KeC[
ueJeCe meceg kes yeee le hej Yeer Ssmes ner 24 erhe nQ~ kes n keeue heefjJele&ve kes 3-3 keeue ceW)
Fmeer lejn keeueeso meceg kes DeYeblej Deewj yeee oesveeW le Deee&KeC[ 170 (efJeosn 160Yejle 5SsjeJele 5170)
mecyevOeer 24-24 erhe nQ~ kegue efceueekej 2424242496 cuesKeC[ 850 (eneb kes ceveg<e #es$e mes cues nQ, peeefle
kegceeveg<e erhe nQ~ es meYeer erhe peue mes Ske eespeve Thej nQ~ Deewj efeee mes veneR)
efoMeeiele erhe ceW pevce uesves Jeeues ceveg<e ece mes Ske efJeeeOej esCeer 240 (eneb kes ceveg<e DeekeeMeieeceer Deeefo
pebIee Jeeues, hetb Jeeues, meeRie Jeeues Deewj ietbies nesles nQ~ efJeefoMeeiele efJeee mes meefnle nesles nQ~)
erheeW ceW ece mes Me<kegefue meMe keCe& Jeeues, keCe& eeJejCe-efpevnW kegYeesieYetefce 96 (ueJeCe meceg keer 48keeueeso meceg keer
Dees{ ueW Ssmes keeve Jeeues, uecyes keeve Jeeues Deewj KejieesMe meMe 4896)
keeve Jeeues ceveg<e nQ~ Dee" Devlej efoMeeDeeW ceW ece mes efmebncegKe, {eF& erhe kes cegKe-cegKe heJe&le-
DeecegKe, YeQmeecegKe, metkejcegKe, JeeIecegKe, IegiIetcegKe Deewj yevojcegKe 1. megces heJe&le 5
Jeeues ceveg<e nQ leLee heJe&leeW kes le mebyebOeer heefece efoMee ceW ece mes 2. pecyet Meeuceueer Deeefo Je=#e 10
keeuecegKe, ieescegKe, efJeeglecegKe Deewj neLeercegKe Jeeues ceveg<e jnles 3. iepeoble 20
nQ~
4. kegueeeue (efnceJeeve Deeefo) 30
efoMeeiele erheeW kes ceveg<e iegHeeDeeW ceW efveJeeme kejles nQ
5. Je#eej 80
Deewj Jeneb keer Delevle ceer"er efceer kee Yeespeve kejles nQ~ efJeefoMeeiele
6. efJepeeeOe& 170
Deeefo Mes<e erheeW kes ceveg<e Je=#eeW kes veeres efveJeeme kejles nQ Deewj
7. Je=<eYeeeue 170
keuheJe=#eeW mes eoe HeueeW kee Yeespeve kejles nQ~ eneb hej egieefueee
8. F<Jeekeej 4
m$eer-heg<e pevce uesles nQ Deewj Ske heue keer Deeeg kees Yeesiekej
9. veeefYeefieefj 20
egieue ner cejCe kejles nQ~ eneB keer meejer JeJemLee peIeve
Deke=ef$ece ewleeuee 398 nQ ({eF& erhe mebyebOeer)-
YeesieYetefce kes meMe nw~ Fve ceveg<eeW kes pees keeve Deewj cegKe kes
Deekeej heMeg Deeefo kes meMe yeleees nQ, Gvemes Deefleefje Mes<e 1. heebe megces kes 80
meYeer Mejerj kee Deekeej ceveg<e meMe ner nw FmeerefueS es 2. pecyet Deeefo oMeJe=#e kes 10
kegceeveg<e kenueeles nQ~ eneb kece&Yetefce ceW keesF& Yeer peerJe kegeflmele 3. yeerme iepeoble kes 20
hegCe mebefele kejkes kegceeveg<e eesefve ceW pevce ues uesles nQ1~ 4. leerme kegueeeue kes 30
Fme ekeej {eF& erhe Deewj oes meceg ceW YeesieYetecf e, kegYeesieYetecf e, 5. Demmeer Je#eej kes 80
Deee&KeC[, cuesKeC[ leLee efJeeeOej esCeer keer Dehes#ee ceveg<eeW 6. Ske meew meej efJepeeeOe& kes 170
kes efveJeeme mLeeve heebe ekeej kes nes ieS nQ~ pecyeterhe ceW efpeleveer 7. eej F<Jeekeej kes 4
jevee nw mebKee ceW Gmekeer Dehes#ee otveer jevee OeelekeerKeC[ ceW 8. ceeveg<eesej heJe&le keer eej efoMee kes 4
leLee Jewmeer ner heg<kejeOe& ceW nw~ pewmes efke pecyeterhe ceW YeesieYetefce 6 kegue 801020308017044398, FvneR ceW
nw, lees OeelekeerKeC[ ceW 12 Fleeefo~ meyekee mheerkejCe Meeele veboerej erhe kes 52, kegC[ueefieefj kes 4 Deewj ekeefieefj kes 4
YeesieYetecf e 6530 (nwceJele, nefj, osJekeg, Gejkeg, jceke, ewleeuee efceuee osves mes ceOeueeske kes meJe& efpeveewleeuee 458 nes
peeles nQ~ Fvekees cesje efmej Pegkeekej vecemkeej nesJes~
1. ef$eueeskemeej ieeLee 913 mes 921 leke~
(14) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3
 eesie mehleJemeve leeie
eeveg
jC (heeveefvoheeefJebMeeflekee ebLe kes DeeOeej mes efJeMes<eeLe& meefnle)
e
emlegefleieefCeveerecegKe Deeefe&kee %eeveceleer
meele JemeveeW kes veece
-Deveghg ed-
etleceebmemegjeJesMee-Keseewe&hejevee: ~ ceneheeheeefve mehlesefle, Jemeveeefve lepesod yegOe:~~16~~
pegDee Kesuevee, ceebme Keevee, ceefoje heervee, JesMeemesJeve kejvee, efMekeej Kesuevee, eesjer kejvee Deewj hejm$eer mesJeve kejvee es meeleeW
Jemeve ceneheehe kees GlheVe kejves Jeeues nQ DeleSJe yegefceeve heg<eeW kees Fvekee leeie DeJeMe kej osvee eeefnS~
mebmke=le ceW Jemeve kee DeLe& og:Ke nw, pees og:Ke kes keejCe nQ DeLeJee og:Kehe ner nQ Jes Jemeve kenueeles nQ DeLeJee Jemeve kee DeLe&
Deeole Yeer nw, pees yegjer Deeole peerJeve ceW peuoer ve t mekes Gmes ner Jemeve kenles nQ~ Fme ef mes es meeleeW ner Jemeve peerJeve ceW og:Ke
kes keejCe nQ, og:Kehe nQ Deewj FveceW mes eefo Ske Jemeve Yeer peerJeve ceW ueie peees lees Gmekee tvee keef"ve nes peelee nw Fmeereuf eS es Jemeve
veece mes kens iees nQ~ Fvekee leeie efkees yeiewj keesF& Yeer eeJeke veneR yeve mekelee nw~
Deye pegDee Jemeve kes oes<e efoKeeles nQ
-ceeefueveer-
YegJeveefceocekeerle&s eewe&JesMeeefomeJe&JemeveheeflejMes<eeheefVeefOe: heeheyeerpeced~
efJe<ecevejkeceeiex<Jeeeeeerelf e celJee ke Fn efJeMeoyege f etl& eceerkejeself e~~17~~
Fve JemeveeW ceW henuee Jemeve pees pegDee nw Jen Dehekeerefle& kee mLeeve nw, eesjer SJeb JesMeemesJeve Deeefo Deve meJe& JemeveeW kee jepee
nw, mecemle DeeheefeeeW kee Kepeevee nw, heehe kee yeerpe nw leLee efJe<ece vejke ceeie& ceW emLeeve kejeves kes efueS Deemej nw Ssmee peevekej Fme
mebmeej ceW keewve mee efvece&ue yegef Jeeuee ceveg<e Fme pegDee Jemeve kees mJeerkeej kejsiee ?
pegDee Kesueves mes ueeske ceW efvevoe nesleer nw, pegDeeefjeeW keer mebieefle mes JesMeemesJeve, ceefojeheeve Deeefo Jemeve menpe ner ueie peeles nQ~
pegS ceW nej peeves mes eesjer kejves keer Deeole he[ peeleer nw DeleSJe en Ske pegDee ner meye JemeveeW kees kejeves Jeeuee cegefKeee yeve peelee
nw, pegDee Kesueves mes oefjolee, cetKe&lee Deeefo Deheefeeeb mJeecesJe efyevee yegueees Dee peeleer nQ~ meYeer heeheeW ceW eJe=efe kejeves mes en heeheeW kee
cetue keejCe nes peelee nw Deewj lees keee vejke, efveieeso Deeefo ogie&elf eeeW ceW ues peeves kes efueS Deeieeceer-Deeies euekej ceeie& efoKeeves Jeeuee yeve
peelee nw, Fve meye og:KeeW kes mLeeveYetle Ssmes pegDee ogJe&meve kees Gece yege f Jeeues ueesie keYeer veneR Kesueles nQ~ pees pegDee Kesueles nQ Jes ogyege&
f
ner nQ Ssmee mecePevee eeefnS~
-Meeotu& eefJeeere[f le-
keJeekeerelf e&: keJe oefjolee keJe efJeheo: keJeeesOeueesYeeoeeewee&eof Jemeveb keJe e keJe vejkes og:Keb ce=leeveeb ve=Ceeced~
esleesoid egceesnlees ve jceles etles JeovlegVelee%ee egeJf e ogve&es<eg efveefKeue<Jeslegejf mcee&les~~18~~
eefo efee ceneceesn mes pegDee ceW veneR ueielee nw lees Yeuee Gme ceveg<e keer efvevoe keneb mes nesieer ? efveOe&velee keneb jn mekesieer ?
efJeheefeeeb keneb mes Dee mekeWieer ? eesOe, ueesYe Deeefo ke<eeeW keneb mes hewoe neWieer ? eesjer, efMekeej Deeefo Deve Jemeve Yeer keneb mes Dee mekeWies
? leLee ceveg<eeW kees cejkej vejke ceW peekej og:Ke keneb mes G"eves he[iW es ? DeLee&led pegDee Jemeve kes leeie kej osves mes Gheeg& e efvevoe Deeefo
oes<e veneR neWies, Ssmee es yegef kes Oeejke efJeeve kenles nQ, mees "erke ner nw keeeWefke Fme he=LJeerleue hej mecemle ogJe&meveeW ceW en pegDee
iee[er keer Oegje kes meceeve cegKe ceevee ieee nw~
pees pegDee Kesueles nQ Jes Dehekeerefle&, efveOe&velee, veevee efJeheefeeeW, eesOe, ueesYe Deeefo ke<eeeeW leLee eesjer Deeefo JemeveeW mes meefnle nes
peeles nQ Deewj lees keee, cejkej vejke ceWs peekej DemebKe og:Keebs kees Yeesieles nQ efkevleg pees pegS kee leeie kej osles nQ Jes efvevoe, efveOe&velee
Deeefo mes yee peeles nQ Dele: DeeeeeeX kee kenvee nw efke en pegDee ner meJe& ogJe&meveeW kee Deewj meJe& og:KeeW kee mLeeve nw Ssmee mecePekej Fmemes
otj ner jnvee eeefnS~
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (15)
 ceebme Jemeve kes oes<e efoKeeles nQ
-meiOeje-
yeerYelmegeeefCeIeeleesJeceMegef e ke=efcemLeeveceMueeIecetueb, nmlesvee#Ceeefhe Mekeeb eefon ve cenleeb mhe=cg eeueesekf elegb e~
levceebmeb Ye#ecesleeveceefhe meleeb ieefnl& eb eme mee#eelheeheb, lemee$e hegmb ees YegeJf e YeJeefle efkeelkeeieefleJee& ve efJee:~~19~~
pees ceebme Ie=Cee kees GlheVe kejlee nw, efnjCe Deeefo eeefCeeeW kes Ieele mes GlheVe neslee nw, DeheefJe$e nw, ke=efce Deeefo veevee keer[eW kee
mLeeve nw, efpemekeer Glheefe Deleble efveboveere nw, efpemes ceneheg<e neLe mes mheMe& Yeer veneR kejles Deewj ve DeebKe mes osKe ner heeles nQ~ Ssmee
ceebme Keeves eesie nw Ssmee yeesuevee Yeer meppeve heg<eeW kes efuees efveboepeveke nw efHej Ssmes DeMegef e ceebme kees pees heg<e mee#eeled Keelee nw Gmekees
eneb mebmeej ceW efkelevee heehe neslee nw ? leLee Gmekeer keee DeJemLee nesleer nw ? Fme yeele kees nce veneR peeve mekeles nQ~
en ceebme Ssmeer Jemleg nw efke pees efyevee peerJe efnmb ee kes GlheVe ner veneR nes mekeleer nw~ efnjCe, efmebn, yekeje, ieee, YeQme, cegiee& Deeefo
eeefCeeeW kees ceejkej Gvekes keuesJej kees ner ceebme kene peelee nw~ Ssmes ceebme kees osKeles ner iueeefve Deeleer nw~ eefle#eCe GmeceW met#ce lees met#ce,
mLetue Yeer keer[s GlheVe nesles jnles nQ~ Fme ekeej en ceebme Deveble peerJeeW kee efheb[ ceevee peelee nw~ eerDece=leeb metefj ves kene Yeer nw-
DeeceemJeefhe hekeJeemJeefhe, efJeheeceeveemeg ceebmehesMeer<eg~ meelelesveeslheeomleppeeleerveeb efveieesleeveeced~~67~~
Deeceeb Jee hekeJeeb Jee, Keeoefle e: mhe=Meefle Jee efheefMelehesMeerced~ me efvenefvle meleleefveefeleb, efheb[b yengpeerJekeeserveeced~~68~~
eens keee ceebme nes, eens hekeeee ngDee nes, eens hekeeee pee jne nes, ceebme keer [efueeeW keer meJe& ner DeJemLeeDeeW ceW eeflemecee
Gme-Gme peeefle kes Deveble efveieeso peerJe GlheVe nesles ner jnles nQ FmeefueS pees keesF& Yeer kees ee hekes ngS kewmes Yeer ceebme kes gke[s kees Keelee
nw Jen Deveske kejes[eW peerJeeW keer efnbmee kee heehe mebefele kej ueslee nw~
Fmeer ekeej en ceebme keYeer Yeer efkemeer efmLeefle ceW Yeer eMebmeveere veneR nQ elegle efvebe ner nw~
ee-eefo keesF& mJeeb peerJeeW keer efnbmee ve kejs Deewj ve ner otmejeW mes kejeJes efkevleg mJeeb cejs ngS eeCeer kee ceebme Kee uesJes leye lees
yengle heehe veneR ueievee eeefnS ?
Gej-Deehekee Ssmee eMve Yeer "erke veneR nw, eteb kf e Jen ceebme Yeer Deveble peerJeeW kee efheb[ nesves mes ceneve efnmb ee kees GlheVe kejves Jeeuee nw~
eerDece=leeb metefj ves kene nw-
eoefhe efkeue YeJeefle ceebmeb, mJeecesJe ce=leme ceefn<eJe=<eYeeos:~ le$eeefhe YeJeefle efnmb ee, leoeefeleefveieesleefvece&Leveeled1~~66~~
mJeeb ner cejs ngS YeQmee, yewue Deeefo eeefCeeeW kes ceebme ceW Yeer Gmeer peeefle kes efpeme peerJe kee Jen ceebme nw Devebleeveble efveieeseof ee peerJe pevce
uesles jnles nQ Deewj Gme ceebme kes Keeves mes Gvekee Ieele nesves mes ceneved efnmb ee kee heehe ueielee nw FmeefueS ceebme keLeceefhe eee veneR nw~
ee-keg cegieea, keyetlej Deeefo kes Deb[s efvejeefce<e ceeves peeles nQ DeLee&led peerJe jefnle efvepeeaJe ceeves peeles nQ, Gvekes Keeves ceW keesF& heehe
veneR nesvee eeefnS ?
Gej-pees cegieea, keyetlej Deeefo kes ieYe& ceW yevekej GlheVe nesles nQ Jes ner Deb[e kenueeles nQ~ es keesF& Yeer Deb[e keYeer Yeer efvepeeaJe veneR
nQ~ neb, pevce uesves kes yeeo eefo cegieea Deeefo Gvekeer ceeleeeW GvnW mesleer veneR nQ lees Jes cej peeles nQ hegve: Gvemes cegiee& ee keyetlej Deeefo hewoe
veneR nes mekeles nQ efHej Yeer Jes henues peerJe kee keuesJej nesves mes mJeecesJe ner cejs ngS eeefCeeeW kes keuesJej kes meceeve ner Devebleeveble efveieeso
peerJeeW kes mLeeve nQ, ce=le eeCeer kes keuesJej nesves mes ceebme ner nQ Dele: Gvekee Ye#eCe Yeer ceneve heehe nw, etbefke keesF& Yeer Deb[s efvejeefce<e nesles
ner veneR nQ~ en lees mJeeb kees Yeefcele kejves kee Ske kegeeeme nw~ ieYe& ceW peerJe Deeves kes yeeo ner Deb[e kee Deekeej yevelee nw, efyevee peerJe
kes Deb[e yeve ner veneR mekelee nw Ssmee mecePekej Deb[s kee Yeer meJe&Lee leeie kej osvee eeefnS Deewj efpeve Keeves keer eerpeeW ceW Deb[e he[lee nw
Ssmes keske [yeuejeser Deeefo heoeLeeX kees keleF& veneR Keevee eeefnS~
Deheves mebyebOeer Yeer efee nQ hegve: otmejs kee ceebme kewmes Keevee ?
-efMeKeefjCeer-
ielees %eeles: keefeefnjefhe ve eeself e menmee, efMejes nlJee nlJee keuege<f elecevee jeseof efle peve:~
hejs<eeceglke=le ekeeflecegKeb Keeoefle heueb, keues js! efveefJe&CCee JeeefcenYeJeefe$eeefjlew:~~20~~
eefo keesF& Dehevee yebOeg-keggyb e kee ceveg<e keneR yeenj peekej eLeemecee Jeeheme veneR Deelee nw lees ceveg<e Jeekegue neslee ngDee Gmekes
1. heg<eeLe&efmeegheee~
(16) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3
Deefve keer DeebMekee mes efMej kees heer-heerkej jesves ueielee nw~ hegve: Jener ceveg<e Deve eeefCeeeW kees ceejkej Gvekes ceebme kees Deheves cegKe ceW
jKekej Keelee nw~ Dejs keefuekeeue! nce ueesie lesjer Fve efJeefe$e eJe=ef eeeW mes Fme mecee yengle ner efveJexo kees-Jewjeie kees eehle nes jns nQ~
ueeske ceW osKee peelee nw efke Deheves mebyebOeer YeeF&, Yeleerpee Deeefo keesF& Yeer Jeefe eefo efkemeer keee&JeMe keneR yeenj eues peeles nQ hegve:
mecee hej peuoer veneR Deeles nQ lees Gvekee keneR cejCe lees veneR nes ieee ? Ssmeer DeeMebkee mes ueesie Deekegue-Jeekegue neskej efMej heer-heerkej
jesves ueieles nQ, nenekeej ceee osles nQ~ Deeeee& kenles nQ-osKees, Ssmes Yeer Jeefe Deve efkemeer Yeer peerJe kees Gvekes ceelee-efhelee Deeefo mes
g[ ekej Gvekees ceejkej Gvekee ceebme Keeles mecee Dehevee cegnb Hee[-Hee[ kej ceebme [efueeeb Yeuee kewmes Keeles nQ ? Dejs keefuekeeue! es meye
lesjer efvebe eseSB nQ DeLee&led Fme keefuekeeue kes eYeeJe mes ner Deepe Fleves DeefOeke ceebmeenejer efoKe jns nQ~ Yeejle ceW Deveske peeefleeeW cebs yengle
mebKee Ssmeer nw pees efke ceebmeenejer nw~ efJeosMeeW ceW lees Meekeenejer ueesieeW keer mebKee yengle ner cegefMkeue mes efoKeleer nw~
efpevnW Deheves keggyb eer, F-efce$eeW kes eefle Ketye ner esce nw, Gvekes megKe ceW megKeer Deewj og:Ke ceW og:Keer nes G"les nQ Ssmes ueesie Yeer Deb[,s
ceueer Deeefo kees Keeles ngS oee veneR ueeles nQ~ en meye Fme og:<ecekeeue kee ner eYeeJe nw~ efHej Yeer Ssmes keefuekeeue ceW Yeer pees ceebme kes
veece mes Yeer keebhe G"les nQ, tves Deewj osKeves keer yeele yengle otj nw Ssmes ceneheg<e Yeer yengle osKes peeles nQ~ Jes Yeer Fme keefuekeeue kes kegeYeeJe
mes yeekej Deheveer Deelcee keer GVeefle-meodieefle kejves Jeeues nQ~ Deepe nj efkemeer efvejeefce<eYeespeer-MeekeenejerpeveeW kees yeepeej keer yeveer ngF&
eerpeW, [eue[e Ieer, Deeefo efpeveceW ceebme, Deb[eW keer DeeMebkee nw Ssmeer JemlegeW ve Keevee eeefnS, ve Deheves Iej ceW ueevee eeefnS Deewj ve Deheves
yeeebs kees ner efKeueevee eeefnS~ eceMe:.............

vn~Hkqr izfrHkk dh /kuh

izKkJe.kh vkf;Zdk
Jh panukerh ekrkth }kjk
ek= lk<+s 3 ?kaVs esa
vaxt
sz h 'kkafr fo/kku dh jpuk
fo'o esa izFke ckj fons'kh ewy ds tSu cPpks]a ;qokvksa o lHkh ds fy,
iwtk&HkfDr dk ,d u;k volj iwT; izKkJe.kh vkf;Zdk Jh panukerh
ekrkth ds midkjksa ls gesa izkIr gqvk gSA iwT; ekrkth us nwjn`f"V ds lkFk
ns'k vkSj fons'k ds lHkh Jkod&Jkfodkvksa rFkk ubZ ih<+h ds fy, vaxt sz h Hkk"kk
esa 'kkafrukFk fo/kku dh jpuk dh gSA ;g jpuk iwT; panukerh ekrkth ds
O;fDrRo dk egku ifjp; iznku djrh gS D;ksfa d mUgksua s viuh vk'kqdfo
izfrHkk dks f{kfrt rd igqp a krs gq, ek= lk<+s 3 ?kaVs ds le; esa vaxt sz h Hkk"kk
dk ;g fo/kku iw.kZ fd;k gSA Jko.k d`".kk vekoL;k] fnukad 2 vxLr 2016
dh jkf= esa vpkud mUkds eu essa izjs .kk tkx`r gqbZ vkSj jkf=dky esa gh 1
cts ls 4-30 cts rd ds vR;Ur vYi le; esa mUgksua s vaxt sz h Hkk"kk dk ;g
fo/kku lrr fy[krs gq, iw.kZ dj fn;kA ;g iwT; ekrkth ds eu esa Hkxoku
dh HkfDr vkSj cs'kd izfrHkk'kfDr dk peRdkj gS] ftlds dkj.k vkt
fnxEcj tSu lekt esa egku miyfC/k dh 'kq:vkr gqbZ gSA ,slh iwT;
ekrkth ds pj.kksa esa 'kr&'kr ueu ds lkFk ge lE;XKku ifjokj dh vksj
ls muds izfr viuh vknjkatfy vfHkO;Dr djrs gSAa
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (17)
 JeJenej vee kes efyevee cees#e keer eeefhle
ve
g eesie
ee DemebYeJe nw
J
emlegefleieefCeveerecegKe Deeefe&kee %eeveceleer
JeJenejmme ojermeCecegJeSmees JeefCCeoes efpeCeJejsenf ~b JeJenejvee yeee Je kee DeJeuebyeve uesves mes DeYetleeLe& nw lees Yeer
peerJee Sos meJJes DepPeJemeeCeeoDees YeeJee1~~46~~ jeieeefo yeee Je kes DeJeuebyeve mes jefnle Deewj efJeMeg %eeve oMe&ve
DeLe&-es meye DeOeJemeeve Deeefo YeeJe nQ Jes peerJe nQ Ssmee pees mJeYeeJehe Deheves DeJeuebyeve mes meefnle pees hejceeLe& nw, Gme hejceeLe&
eer efpevesvosJe ves GheosMe efoee nw Jen JeJenej vee kee cele nw~ kee eefleheeoke nw~ Fmeefuees Fme JeJenejvee kees efoKeueevee Gefele
pees jeie s<e Deeefo heefjCeece nQ es kece& kes efveefcee mes GlheVe ner nw Deewj peye JeJenejvee veneR ceevee peeJesiee lees Meg efveeevee
nges nQ efhej Yeer efmeeble ebLeeW ceW Fve heefjCeeceeW kees Yeer peerJe kene mes $eme, mLeeJej peerJe veneR nes mekeWies lees efhej ueesie Gve peerJeeW kee
ieee nw Deewj Jen meJe&%e YeieJeeve kee GheosMe nw~ eneB efMe<e kee efve:Mebkehe ceo&ve kejWies~ leye hegCehe Oece& kee DeYeeJe nes peeJesiee
ener eMve nw efke Fve YeeJeeW kees keLeb peerJelJesve metef elee: peerJehe mes en Ske ot<eCe Deeesiee~ Gmeer ekeej Meg efveeevee mes peerJe
kewmes metef ele efkeee nw~ Gmeer kee Gej eer Dece=leebmetejf os jns nQ- henues mes ner jeie, s<e, ceesn mes jefnle efmehe jnlee nw Fmeefuees
es meye DeOeJemeeve Deeefo YeeJe peerJe nQ Ssmee pees YeieJeeve cees#e keer eeefhle kes efuees Devegeve keesF& veneR kejsiee lees hegve: cees#e
meJe&%eosJe ves kene nw Jen DeYetleeLe&he JeJenej kee cele nw keeeWekf e kee DeYeeJe nes peeJesiee, en otmeje ot<eCe DeeJesiee~ Fmeefuees
JeJenej JeJenejer peerJeeW kees hejceeLe& kee eefleheeoke nw~ pewmes JeJenejvee kee JeeKeeve Gefele ner nw Ssmee DeefYeeee mecePevee2~
cues Yee<ee cueseW kees Jemleg mJehe yeleueeleer nw, Gmeer lejn en leelhee& ener nw efke Meg efveeevee keer ef ceW eleske
vee nw Fmeefuees DehejceeLe&Yetle nesves hej Yeer Oece&leerLe& keer eJe=efe peerJe Deveeefokeeue mes Meg ner nw~ en Megvee ner hejceeLe&vee
kejves kes efuees JeJenejvee kee efoKeueevee veemebiele ner nw~ kenueelee nw eteB kf e en vee Jemleg kes Meg menpe mJeYeeJe cee$e kees
hejceeLe&vee mes lees Mejerj mes peerJe kee Yeso osKee peelee nw~ JeJenejvee osKelee nw hej kes mebyebOe mes nesves Jeeueer efJeYeeJe DeJemLee Fmekeer ef
kes efyevee eefo cee$e Fmeer hejceeLe&vee kee Skeeble enCe kejW leye lees ceW ieewCe nw etBefke Jen Deve vee kee efJe<ee nw Dele: en vee peerJe
$eme Deewj mLeeJej peerJeeW kee Yemce kes meceeve efve:Mebke neskej Ieele kees Mejerj, jeie, s<e, ceesn, Deeefo YeeJe kece&, veeskece& leLee Jekece&
kejves mes Yeer efnbmee kee oes<e veneR nesiee~ hegve: efnbmee kee heehe veneR mes he=Leked ner osKelee nw~ eefo Fmeer vee kees Skeeble mes enCe kej
ueieves mes Gme peerJe kes kece& kee yebOe Yeer veneR nesiee~ Gmeer ekeej efueee peeJes lees Mejerj leLee jeie s<e Deeefo heguecee "njWies Deewj
jeieer, s<eer, ceesner peerJe kece& mes yebOelee nw Jen g[ eves eesie nw Ssmee hegue mes Ieele mes efnbmee nes veneR mekeleer SJeb jeie, s<e, ceesn peerJe
kene ieee nw~ hejceeLe& mes jeies<e, ceesn mes peerJe kees efYeVe efoKeueeves mes he=Leked nesves mes Gvemes yebOe Yeer veneR nes mekelee~ peye yebOe veneR
hej cees#e kes Gheee kee GheosMe JeLe& nes peeJesiee leye cees#e kee Yeer nesiee leye Gmekes tves kes efuees jlve$ee kee Devegeve keeeW kejvee
DeYeeJe "njsiee~ Fmeefuees JeJenejvee kes efyevee cees#e keer eeefhle leye lees Fme lejn mes yebOe Deewj cees#e keer JeJemLee ve yeve mekeves
veneR nes mekeleer nw~ mes mebmeej Deewj cees#e kee ner meJe&Lee DeYeeJe nes peeSiee~
leelhee&Je=ef ekeej Yeer kenles nQ- efkevleg pewve efmeeble ceW Ssmee Skeeble Jemleg kee mJehe veneR
eefo DeOeJemeeve jeie-s<e Deeefo heefjCeece hegoid eue kes mJeYeeJe nw Deewj DeJemleg kee eeve, %eeve, DeeejCe efceLee nw-DeJemleghe
nQ lees jeieer, s<eer, ceesner peerJe nQ Fme lejn efmeeble ebLeeW ceW Fve ner nw Fmeefuees JeJenejvee kee GheosMe veee eehle nw~ etBefke
heefjCeeceeW kees peerJehe mes kewmes kene nw ? pewveOece& kee eeCe meeeo GYeevee kes DeJeuebyeve kees uesves Jeeuee
Fme eMve kee Gej osles nQ-efpevesvosJe ves pees Fve heefjCeeceeW nw~ Fmeer nsleg mes oesveeW veeeW kee efJejesOe efceekej meeeo kes
kees peerJe kene nw Jen JeJenejvee kee DeefYeeee nw~ eeefhe en DeJeuebyeve mes JemlegleJe kees mecePevee, Gmehe eeve kejvee ner
1. meceemeej ieeLee-46~ 2. JeJenejes efn JeJeneefjCeeb cuesYee<esJe cueseveeb hejceeLe&-eefleheeokelJeeohejceeLeexefhe leerLe&eJe=efeefveefceeb oMe&efelegb veee SJe~
leceblejsCe leg MejerjeppeerJeme hejceeLe&lees YesooMe&veeled $ememLeeJejeCeeb Yemceve FJe efve:Mebkecegheceo&vesve efnbmeeYeeJeeod YeJelesJe yebOemeeYeeJe:~ leLee jees efes efJecet{es peerJees
yeOeceevees ceeseveere Fefle jeies<e ceesnsYees peerJeme hejceeLe&lees YesooMe&vesve cees#eesheee heefjenCeeYeeJeeled YeJelesJe cees#emeeYeeJe:~ (meceemeej ieeLee 46 keer erkee)
(18) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3
mecekelJe nw~ Fme ieeLee kes DeefYeeee kees nce iegCemLeeveeW keer
Dehes#ee mes efJeeej kejW lees elegLe& iegCemLeeveJeleea Deeleer eeJeke Fve
oesveeW veeeW mes Jemleg leJe kee efJeeej kejlee nw, Jen mecePelee nw efke
hejceeLe&vee peerJe kes Meg mJeYeeJe kees kenlee nw Deewj JeJenejvee
DeewheeefOeke heewoid eefueke kece& mes mebyebeOf ele peerJe kees Yeer peerJe kenlee
nw, Gvekes Gve YeeJeeW Deewj heee&eex kees Yeer peerJe kenlee nw keeeWekf e Jen
yeee Je kes mebyebOe mes ege Jemleg kees ner enCe kejlee nw~ oesveeW
vee Deheves-Deheves efJe<ee kees enCe kejles nQ Dele: mele nQ, Demele
eueehe veneR kejles nQ Dele: Meg leJe kes efJeeej kes mecee meeceeefeke
ceW efmLele neskej Deelcee kees Meg, efme meMe mecePevee leLee
JeJenej efeeeDeeW keer, ie=nmLe mebyebOeer Jeeheej Deeefo kejles mecee
JeJenej vee kee DeJeuebyeve uesvee neslee nw~
hebeceiegCemLeeveJeleea osMeeleer eeJeke Yeer ee ceW Megvee-
efveeevee kee DeJeuebyeve ueslee nw efkevleg MegelcelelJe kes DeJeuebyevehe
DeJemLee kees eehle kejves keer YeeJevee jKeles ngS Yeer Deheves eeJekeesef ele
<ed DeeJeMeke efeeeDeeW kees Gheeose ceevekej ner kejlee nw ve efke
nse ceevekej~ Gmekes efueS nse lees hebesefve kes efJe<ee nQ efkevleg
Gvekees es[ veneR hee jne nw~ es osJehetpee, ieg Gheemevee Deeefo
efeeeeW lees hejcheje mes cees#e kes efueS meeOeke nQ pewmes efke pewveeiece
kee mJeeOeee cees#e kes efueS meeOeke nw, Jen mJeeOeee Yeer lees Ske
DeeJeMeke efeee nw leLee mebece Deewj lehe Yeer eeJeke kes <ed
DeeJeMeke ceW Dee peeles nQ~ eLee-
osJehetpee, iegheeefmle, mJeeOeee, mebece, lehe Deewj oeve es
eeJeke kes <edkece& nQ~
Fmeer ekeej cegevf e Yeer peye "s iegCemLeeve ceW nQ leye Jes Deheveer
meeceeefeke, mlegelf e, Jebovee, eefleeceCe eleeKeeve Deewj keeeeslmeie&
Fve efeeeDeeW ceW lelhej jnles nQ Deewj melele Megesheeesie keer YeeJevee
kejles jnles nQ~ mejeieer cegefveeeW keer eee&, mebIe mebeeueve, efMe<eeW
kee meben, Gve hej Devegen Deewj efpevesv hetpee kee GheosMe, Deenej-
efJenej Deeefo efeeeeW Yeer kejles nQ, keeeWekf e Jes DeefOeke mecee Oeeve
ceW efmLej nes veneR heeles nQ~1
Deepe kes egie ceW Gece mebnveve kee DeYeeJe nesves mes MegkeueOeeve,
Skeekeer efJeejCe, efieefj ieghee Deeefo ceW efveJeeme Fleeefo Gvekes efueS
mebYeJe veneR nQ~ es meye yeeleW efpevekeuheer cegevf e ceW ner nes mekeleer nQ~
peye leke cegefve meefJekeuhe DeJemLee ceW nQ Gvekes efueS oesveeW
vee meceevehe mes Gheeose nQ~ Deeies efveefJe&keuhe DeJemLee ceW veeeW
kee efJekeuhe ner veneR jnlee nw efkevleg Megvee keer oMee mJehe
MeglelJe kee ner cee$e DeJeuebyeve jn peelee nww~ Jen efveefJe&keuhe
1. obmeCeCeeCegJeosmees efmemmeiienCeb e heesmeCeb lesefmeb~ eefjee efn mejeieeCeb efpeefCebo
hetpeesJeosmees e~~248~~ eJeevemeej~~
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016)
DeJemLee meeleJeW iegCemLeeve mes eejbYe neskej yeejnJeW leke hengBeleer
nw~ Deepe kes egie ceW meeleJeW iegCemLeeve mes Deeies kes iegCemLeeve
DemebYeJe nQ keeeWefke Gece mebnveve veneR nw~
Dele: peye JeJenej vee kes DeJeuebyeve kes efyevee Oece&leerLe& keer
eJe=ef e Je cees#eceeie& kee Devegeve DemebYeJe nw leye nce JeJenejvee
kees nse ceevekej Gvekee efve<esOe kewmes kej mekeles nQ ? nceW eefo
meceief yeves jnvee nw lees oesveeW veeeW kee DeJeuebyeve ueskej ner
euevee eeefnes~ Deheveer eJe=efe Deeeej ebLe kes Devegketue yeveeves ceW
JeJenej ner keee&keejer nw Deewj Deheveer YeeJevee GppJeue jKeves kes
efuees, efevleeDeeW kees Meceve kejves kes efueS efveeevee mes JemlegleJe
kees mecePevee Yeer efveleeble DeeJeMeke nw leLee efveeevee keer DeJemLee
keer eeefhle kejves kes efueS JeJenejvee kes Deeefele eJe=ef e-meceked
eeefj$e ner keejCe nw, en yeele efveefJe&Jeeo efme nes peeleer nw~
cebieue ieerle:
-Deeefe&kee evoveeceleer
lepe&-veeefieve Oegve.......
pee $e+<eYeefieefj:, pee $e+<eYeeYeg:, pee peeleg Meleehegesegib e:,
megKeeehleLe Jeeceeeece:~~ske.~~
eer leerLekejhejchejeeeb, Je=<eYesMemleg eLece:~
Demeew kece&Yetces: peveeveeb, Gheose e eLece:~~
eYees! lJeb Gheos<e e eLece:.....
Yees peieoerMe:, Yees Je=<eYesMe:, pee peeleg Meleehegesegib e:,
megKeeehleLe Jeeceeeece:~~1~~
meJeexeeeflecee lemewJe, efme#es$es efveefce&lee~
%eeveceleerceeleg: esjCeee, eeflecee hetCee& peelee~~
eYees! leJe eeflecee hetCee& peelee......
ceebieerlegib eer efme#es$es, pee peeleg Meleehegesegib e:,
megKeeehleLe Jeeceeeece:~~2~
mebmeejsef mceved eLecee cetelf e&:, DeKeC[hee<eeCesefmle~
Dele: efJeejskee[& efveefce&le:, Deefmceved YeejleJe<ex~~
ns efpeveJej, Deefmceved YeejleJe<ex.......
evoveeceefle:, Jee_efle megceefle:, pee peeleg Meleehegesegib e:
megKeeehleLe Jeeceeeece:~~3~
(19)
 Nav Devta
Poojan
-Written By-
Aryika Shri Chandnamati Mataji

-Sthaapna-
Music - Om Jai Mahavir Prabho........
Om Jai nine devas, Swami Jai nine devas.
We are doing your worship, to get nine virtues.
Om Jai.......
Arhat Siddhacharya Upadhyaya, Sadhu-five Parmeshthis. Swami..
Jindharm Jinagam Jinchaitya Chaityalayas-devas.
Om Jai.........(1)
These are nine devas, we do Ahwanan. Swami we do.....
Sthapan and Sannidhikarnam, Jai Jai Jindevas.
Om Jai.........(2)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalaya Samooh! Atra avtar avtar samvaushat.
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalaya Samooh! Atra tishth tishth thah thah sthapnam.
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalaya Samooh! Atra mam sannihito bhav bhav vashat sannidhikarnam
sthapnam.
-ASHTAK (Sher Chhand)-
We bring the pure water from river Ganga,
To end our birth and death we offer pure water.

(20) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3

 Who worship nine devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation. (1)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo Janm Jara Mrityu Vinashnaya Jalam nirvapameeti swaha.
We bring pure Sandal mixed camphor for worship,
To end the heatness of soul and to get coolness.
Who worship nine devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation. (2)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo sansar taap vinashnaya Chandnam nirvapameeti swaha.
We bring pure Akshat in form of white rice,
To get immortal post we offer Akshat by hands.
Who worship nine devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation. (3)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo Akshayapad Praptaye Akshatam nirvapameeti swaha.
Taking many flowers we have come for worship,
To get the virtues and to end all desires.
Who worship nine devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation. (4)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo Kaambaan vinashnaya Pushpam nirvapameeti swaha.
Taking many dishes we have come for worship,
To get self power and to end the hunger.
Who worship nine devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation. (5)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo Kshudha rog vinashnaya Naivedyam nirvapameeti swaha.
Taking a deepak thal for doing your Aarti,
To get Samyakdarshan and to end darkness.

Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (21)

 Who worship nine devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation. (6)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo Mohaandhakaar vinashnaya Deepam nirvapameeti swaha.
Taking the scented Dhoop we have come for your worship.
To get scented life and to burn eight Karmas.
Who worship nine devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation. (7)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo Asht Karm vinashnaya Dhoopam nirvapameeti swaha.
Taking the sweet fruits we have come for your worship,
To get Samyakgyan and to end ignorance.
Who worship nine devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation. (8)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo Mokshfal praptaya Falam nirvapameeti swaha.
Taking the eight dravyas we have come for your worship,
To get Anarghya post says "Chandnamati".
Who worship nine devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation. (9)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo Anarghya Pad praptaya Arghyam nirvapameeti swaha.
Taking the water pot for doing Jaldhara,
To get self enjoyment and ending the sorrows.
Who worship nine Devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation.
Shantaye Shantidhara.
Taking the flowerpot for doing pushpanjali,
To get fragrant life and to be pleasant forever.
Who worhip nine Devas with hearty devotion,
They get happiness and utmost salvation.
Divya Pushpanjali.

(22) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3

 Jaapya Mantra-Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-
Jindharm-Jinagam-JinChaitya-Chaityalayebhyo Namah. (Recite it nine times.)
-JAIMALA-
Music-Kabhi Ram banke...
Nine Devas in the world, and in whole universe,
Supreme Devas are for all of us.
First Devta is Arihant Prabhuji,
They have forty six virtues.
Give us some virtues, give us nine Labdhees,
Supreme Devas are for all of us.(1)
Second Devta is Siddhaprabhuji,
They live on Siddhashilaji.
Give us Siddhi Prabhuvar, give us Riddhi Prabhuvar,
Supreme Devas are for all of us.(2)
Third Devta is Acharya Guruvar,
Thirty Six Moolguns of their.
Give us Ratnatraya, with your blessings,
Supreme Devas are for all of us.(3)
Fourth and fifth are Upadhyaya-Sadhus,
They are called Parmeshthi Guruvar.
Give us right knowledge, as religious college,
Supreme Devas are for all of us.(4)
Jin Dharm is also sixth Devta,
Which is going on from the eternity.
That is called Dharmchakra, that is going on today,
Supreme Devas are for all of us.(5)
Jain Aagam is seventh Devta,
Available today in four Anuyogas.
We want to get knowledge, may my faith be solid,
Supreme Devas are for all of us.(6)

Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (23)

 Eighth-Ninth are Chaitya-Chaityalayas,
These are called Idols and temples.
Give us Samyakdarshan, We do Jinvar darshan,
Supreme Devas are for all of us.(7)
Who will worship these nine Devtas,
Their soul will achieve Supremacy.
Give us self power, and physical power,
Supreme Devas are for all of us.(8)
Gautam Gandhar remembered nine Devtas,
You should read these in Chaitya Bhakti.
Says 'Chandnamati', wants Siddhagati,
Supreme Devas are for all of us.(9)
Om Hreem Arhat-Siddh-Acharya-Upadhyaya-Sarv Sadhu-Jindharm-Jinagam-
JinChaitya-Chaityalayebhyo Jaimala Poornarghyam nirvapameeti Swaha.
Music-O maa.....
Deva.......Deva.......
These are nine Devas, these are true Devas,
All are supreme in world, Deva......
Who Worship these nine Devas,
They get infinite happiness in their life.
They give us salvation, and peaceful actions,
All are supreme in world. Deva......(1)
We bow to them 'Aryika Chandnamati',
You should also bow your head to these nine Devas.
They give us real power, and supreme tower*.
All are supreme in world. Deva......(2)
Ityaasheervaadah, Pushpanjalih.

(24) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3

 veJejeef$e ele, veJeosJelee ele, eeefj$eceeuee ele SJeb
Meejoe ele keer efJeefOe SJeb keLee
Yeejleere mebmke=efle ceW heJe&, leewnej, GlmeJe, ceneslmeJe, ele
Deeefo kee efJeMes<e mLeeve nw~ Deceer, elego&Meer, Deeeefvnke,
oMeue#eCe, meesuenkeejCe Deeefo heJe& keer esCeer ceW Deeles nQ, nesueer,
oerheeJeueer, j#eeyebOeve Deeefo leewnej kes he ceW hetjs osMe ceW ceveeS
peeles nQ, pevce, efJeJeen, Fvekeer Je<e&ieeB", jpele- peebleer, mJeCe&peebleer
Deeefo kees ueesie GlmeJe kes he ceW ceveekej Deeveefvole nesles nQ leLee
hetpeve-efJeOeeve, hebekeueeCeke eeflee, JesoerMege f , keueMeejesnCe
Deeefo ceneslmeJeeW kees ceveekej Yeeefekepeve DeefleMeeefe hegCeyebOe
kej uesles nQ, Fmeer e=BKeuee ceW Ske Deewj veece Deelee nw eleeW kee,
meYeer meceoee ceW efJeefYeVe ekeej mes eleeW kee Devegeve kejves keer
hejcheje nw~ DeveeefoefveOeve pewveOece& ceW eleeW kes ceeOece mes Meefe
kes Devegmeej leheejCe kejkes DeelceMeefe kees Je=efbiele kejves kee
efJeOeeve nw, Fmekes Devleie&le Deveske ekeej kes ceefnceeMeeueer ele Deeles
nQ efpevekees efJeefOehetJe&ke kejves mes leoveghe heue keer eeefhle DeJeMe
nesleer nw~
kenves kee leelhee& en nw efke mebmeej cesb eeCeer mevleeve, Oeve,
yege
f Deewj Deejesielee kes DeYeeJe ceW ner og:Keer jnles nQ, Ske jefJeele
kejves mes GvnW meYeer ekeej kes keeW mes gkeeje eehle nes peelee nw~
Fve ele-GheJeemeeW kees kejves keer esjCee osles ngS Deeeee&eer
mecebleYemJeeceer ves FesheosMe ebLe ceW Yeer yengle megvoj yeele kener
nw efke-
eppeerJemeeshekeejee, lesnmeehekeejkeced~
esnmeeshekeejee, leppeerJemeehekeejkeced~~
DeLee&led Yeues ner ele-GheJeeme-lehe Deeefo kejves mes Mejerj kee
Dehekeej neslee nw eeefve efke Mejerj ceW ogye&uelee-ceefuevelee Deeleer nw
hejvleg Fmemes Deelcee kee Ghekeej neslee nw Deewj efJeefYeVe ekeej kes
yeee meeOeveeW mes Mejerj kee Ghekeej lees nes peelee nw hejvleg Gmemes
Deelcee kee Dehekeej neslee nw~
Dele: efkemeer Yeer eer-heg<e-yeeueke-yeeefuekee kees keYeer Yeer
ele-GheJeeme kejves ceW [jvee veneR eeefnS, GvnW keYeer Yeer en veneR
meesevee eeefnS efke ele kejves mes nceeje Mejerj kecepeesj nes peeSiee,
yeefuke GvnW mecee-mecee hej ele-GheJeeme Deeefo kejkes Deheveer
Meejerejf ke Meefe kes meeLe-meeLe Deeeflceke Meefe kees Je=ef ib ele kejles
jnvee eeefnS~
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016)
emlegefle-ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer
eneB mecei%eeve heef$ekee kes Fme Debke ceW veJejeef$e leLee
Meejoe he#e (1 Dekeyt ej mes 16 Dekeyt ej leke efleefLe Deeeve Megkeuee
Skeced mes hetefCe&cee, Ske efleefLe keer Je=ef nesves mes 16 efove kee he#e
nw) ceW efkees peeves Jeeues eleeW kee eneB GuuesKe efkeee pee jne nw~
veJejeef$e ele
(pewvesv ele keLee meben ceje"er hegmleke mes)
eleefJeefOeveJejeef$e ele Deeefeve Meg. Skece mes Deeefeve
Megkeuee veJeceer leke efkeee peelee nw~ eele: mveeveeefo kej Meg Jee
henvekej Meg Je ueskej efpeveeuee ceW peeSB, JeneB efpeveeuee keer
leerve eoef#eCee oskej F&ee&heLe MegefhetJe&ke DeeefoveeLe YeieJeeve keer
eeflecee kee hebeece=leeefYe<eske kejW, DeoJe mes hetpeve kejW hegve: egle
Deewj ieCeOej keer hetpee kej eesejer e#eer Je ieescegKee#e keer
Dee&vee kejW~
eR eeR keueeR SW Den DeeefoveeLe leerLekejee ieescegKee#e-
eesejer e#eer meefnleee vece: mJeene~~ Fme ceb$e keer 108
heg<heeW mes peehe kejW~ eer efpevemeneveece mlees$e he{kej Ceceeskeej
ceb$e keer Yeer peehe kejvee eeefnS, meeLe ner DeeefoveeLe eefj$e Deewj
keLee Yeer he{vee eeefnS~ eLeeMeefe GheJeeme Deeefo kejW~ ele keer
Gece efJeefOe GheJeeme, ceOece Deuheenej Je peIeve SkeeMevee nw~
Fme ekeej veew efove hetpee kejkes omeJeW efove efJemepe&ve kejsb leLee ome efove
yeeee& kee heeueve kejW~ jeef$e peeiejCe kejles ngS mecee kees Jeleerle
kejW~ hegve: melhee$e kees Deenej oeveeefo oskej heejCee kejW~ 9 Je<e& leke Fme
ele kees kejves kes heeeled eLeeMeefe Geeheve kejW~ Geeheve ceW DeeefoveeLe
YeieJeeve keer e#e-e#eer meefnle eeflecee yeveJeekej hebekeueeCeke eeflee
kejW, elegeJf e&Oe mebIe kees eej ekeej kee oeve osJeW, vetleve efpevecebeof j
yeveJeeJeW, hegjeCe-ebLeeW kee peerCeexej kejeJeW Deewj iejeryeeW kees Yeespeveeefo
DeYeeoeve osJeW~ Fme ekeej en ele keer efJeefOe nw~
keLeeYejle#es$e kes DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer oesveeW keeue
meJe&oe eeefuele nQ~ DeJemeefhe&Ceer keeue ceW meg<ecee-meg<ecee, meg<ecee,
meg<ecee-og<ecee, og<ecee-meg<ecee, og<ecee Deewj og<ecee-og<ecee Ssmes :
Yeso nQ Deewj Glmeefhe&Ceer kes Fvemes Gus Yeso nQ~ DeveskeeW DeJemeefhe&Ceer-
Glmeefhe&Ceer kes yeerle peeves hej Ske keuhekeeue Deelee nw~ Yejle#es$e
ceW DeJemeefhe&Ceer keeue ceW eLece leerve keeue cesW YeesieYetefce nesleer nw
(25)
efpemeceW eeCeer kes Mejerj keer keebefle, Meefe Deeefo keeueevegmeej
ece mes eme kees eehle nesles nQ, leermejs keeue ceW 14 ceveg nesles nQ,
pees eeefCeeeW kees peerJeveesheeesieer ceeie& efoKeeles nQ FvnW keguekej Yeer
kenles nQ, eewLes keeue kes eejbYe ceW eewonJeW keguekej nesles nQ leye
kece&Yetefce eejbYe nesleer nw~ leye Fb keer Dee%ee mes kegyesj eece,
veiej, hegj, heCe Deeefo keer jevee kejlee nw Deewj DeeesOee
veeceke megvoj veiej keer jevee kejlee nw~ GmeceW eewonJeW keguekej
cenejepee veeefYejee Deheveer cenejeveer ceosJeer kes meeLe megKehetJe&ke
keeue Jeleerle kejles Les~
Ske efoJeme jeef$e kes efheues enj ceW ceosJeer ves meesuen
MegYe mJehve osKes Deewj MegYe efleefLe ceW Gvekes ieYe& ceW DeeefoveeLe
leerLekej kes peerJe ves mJeie& mes DeJeleej efueee~ eele: heefle mes Gve
mJehveeW kee heue peevekej cenejeveer Delevle emeVe ngF~ 9 ceen
hetCe& nessves hej DeeefoveeLe leerLekej ves pevce efueee, Gme mecee
eejeW efvekeee kes osJeeW ves Deekej YeieJeeve kee pevceeslmeJe ceveeee,
20 ueeKe Je<e& kee YeieJeeve kee kegceej keeue Lee hegve: eewJeveeJemLee
ceW Deeves hej peye keuheJe=#e ueghle nesves ueies leye jepee veeefYejee
kes kenves hej epee $e+<eYekegceej kes heeme hengBeer leye GvneWves
efJeosn #es$e ceW pewmeer JeJemLee Leer, DeJeefOe%eeve mes peevekej epee
kees <edefeee Deeefo kee GheosMe efoee, #eef$ee, JewMe Deewj Met
leerve JeCeeX keer mLeehevee keer~ cenejepee veeefYejee ves Gvekee
efJeJeen eMemJeleer Deewj megvevoe veeceke oes keveeDeeW mes kejekej
meeje jepeYeej GvnW meeQhe efoee Deewj MegYe cegntle& ceW Gvekee
jepeeefYe<eske kej efoee~ Gvekeer eMemJeleer jeveer mes 100 heg$e
Deewj Ske heg$eer leLee megvevoe jeveer mes yeengyeueer heg$e Je megbojer heg$eer
ves pevce efueee~
Ske efoJeme jepemeYee ceW veerueebpevee kes ve=le kees osKekej
YeieJeeve kees mebmeej, Mejerj, YeesieeW mes Jewjeie GlheVe nes ieee
leye lelkeeue ner ueewkeeefvleke osJeeW ves Deekej Gvekes Jewjeie keer
Devegceesovee Deewj eMebmee keer~ YeieJeeve ves pes heg$e Yejle kees
jepehe hej DeefYeef<ee kej yeengyeueer heg$e kees egJejepe heo hej
megMeesefYele efkeee Deewj eej npeej jepeeDeeW kes meeLe efoiecyejer
oer#ee ues ueer, Gme mecee osJeeW ves oer#eekeueeCeke GlmeJe ceveeee,
YeieJeeve ves Ieesj leheeee& kejkes eej Ieeefleee keceeX kee veeMe
kej efueee leye osJeeW ves Deekej kesJeue%eeve keueeCeke GlmeJe
ceveeee~ Gmeer mecee DeeesOee ceW Yejle kees heg$ejlve keer eeefhle
ngF& Deewj Gvekeer DeeegOeMeeuee ceW eejlve GlheVe ngDee~ en
leerveeW ner meceeeej peye Ske meeLe Yejle kes heeme hengBes leye
GvneWves meJe&eLece DeeefoveeLe YeieJeeve kes kesJeue%eeve keueeCeke
(26) mecei%eeve (efmelecyej 2016)
keer hetpee keer, Gvekeer mlegefle, hetpee, Jebovee kejkes Oecee&sheosMe
megvee Deewj JeneB mes Deekej heg$e pevceeslmeJe ceveekej hegve: DeeegOeMeeuee
ceW peekej eejlve keer hetpee keer~ efoefiJepee kes efueS emLeeve
kejves kes hetJe& GvneWves 9 efove leke ele kejkes efJeefOeJeled Devegeve
efkeee Deewj oMeJeW efove emLeeve efkeee leYeer mes Jen efoJeme
efJepeeeoMeceer kes veece mes eefme nes ieee~
>eJe efove ele kejves mes leLee eewyeerme Iebs Oece&Oeeve kejves
mes Deewj jeef$e ceW peeiejCe hetJe&ke YeieJeeve keer Yeefe kejves mes ner Fmes
veJejeef$e ele kenles nQ~
mecee Yejle ves Fme ele kes Geeheve ceW vetleve efpevecebefoj
yeveJeeS, vetleve efpeveeeflecee efvecee&Ce kejJeekej hebekeueeCeke eeflee
kejJeeF&~ 9 npeej cegevf eeeW Deewj Deeefe&keeDeeW kees Deenejoeve efoee~
Fme ekeej efJeefOeJeled ele kee heeueve efkeee leLee yengle mecee leke
jepeeefOejepe eeJeleea kes heo hej megMeesefYele jnkej megKehetJe&ke
jepeue#ceer kee GheYeesie efkeee~
YeieJeeve DeeefoveeLe ves meceJemejCe kes ceeOece mes Deveske
osMeeW ceW efJenej kej YeJeelceeDeeW kees OeceexheosMe efoee Deewj kewueeMeheJe&le
hej peekej Gvekee efveJee&CekeueeCeke ceveeee ieee, Deeies meceed
Yejle ves Yeer oer#ee ueskej Deblece&ng lt e& ceW kesJeue%eeve eehle kej efueee
Ssmeer Fme ele keer Deefevle ceefncee nw~ Fme ele kees kejves mes
meebmeeefjke megKe, eMe-keerelf e& kes meeLe-meeLe heejueewekf eke megKe Yeer
eehle neslee nw~
veJeosJelee ele
(heeLe&Jeuuejer ele)
(pewvesv ele keLee meben ceje"er hegmleke mes)
eleefJeefOeveJeosJelee ele kee otmeje veece heeLe&Jeuuejer
ele nw~ en Deeefeve Megkeuee Skeced mes Deeefeve Megkeuee veJeceer
leke efkeee peelee nw, hegve: oMeceer kees hetpee kejkes Deenej
oeveeefo oskej ele kee meceeheve kejW, Fme ekeej 9 Je<e& leke en
ele efkeee peelee nw~
eer pewvesv ele keLee meben (ceje"er) kes Devegmeej en
ele nw~ FmeceW mveeve Deeefo kej Meg Jee henvekej cebefoj peeJeW,
JeneB cebeof j keer leerve eoef#eCee oskej YeieJeeve kees hebeebie vecemkeej
kejW~ hegve: veJeosJelee keer eeflecee kee hebeece=le DeefYe<eske, hetpee
kejkes, egle, ieCeOej keer hetpee SJeb #es$eheeue-heeeJeleer keer Dee&vee
kejW~ YeieJeeve kees 9 ekeej kes vewJese e{eJeW, 108 heg<heeW mes ceb$e
peehe kejs,W yeeee&hetJe&ke efoJeme efyeleeJeW, otmejs efove hetpee-oeveeefo
Debke-3
kejkes heejCee kejW~
Fme ekeej 9 efove hetpee kejkes oMeJeW efove efpevehetpee
kejkes hetpee kee efJemepe&ve kejW~ 9 Je<e& kejkes eLeeMeefe Geeheve
kejW, elegefJe&Oe mebIe kees eej ekeej kee oeve osJeW~ Gece efJeefOe
GheJeeme, ceOece Deuheenej Je peIeve efJeefOe SkeeMeve (Ske yeej
Meg Yeespeve) nw~ Fme ele kees kejves mes heg$emegKeeeefhle, Oeve keer
Je=ef, eMe-keerefle& keer eeefhle neskej hejYeJe ceW cees#e megKe keer
eeefhle nesleer nw~
ele keer peehe
mecegee ceb$e eR eeR keueeR SW Den Den&elf meeeeeex-
heeOeeemeJe&meeOeg-efpeveOece&-efpeveeiece-efpeveewle- ewleeueesYees
vece:~
eleske ele kes Deueie-Deueie ceb$e
1. eR Den Den&lhejcesefYees vece:~
2. eR Den efmehejcesefYees vece:~
3. eR Den Deeeee& hejcesefYees vece:~
4. eR Den GheeOeee hejcesefYees vece:~
5. eR Den meJe&meeOeg hejcesefYees vece:~
6. eR Den efpeveOecexYees vece:~
7. eR Den efpeveeiecesYees vece:~
8. eR Den efpeveewlesYees vece:~
9. eR Den efpeveewleeueesYees vece:~
eeefj$eceeuee ele
(MejohetefCe&cee ele)
(pewvesv ele keLee meben ceje"er hegmleke mes)
Deeefeve Megkeuee heteCf e&cee-Mejled heteCf e&cee kees GheJeeme kejkes
en ele efkeee peelee nw~ Fme ele ceW hebehejceser keer eeflecee kee
hebeece=le DeefYe<eske kejW~ hegve: Deoue keceue yeveekej Gmekes
eejeW lejhe eewkeesve ceb[ue yeveeJeW~ Dee" efoMee ceW Dee" cebieue
kegb Ye mLeeefhele kejkes ceOe ceW Ske ye[e cebieue kegb Ye mLeeefhele kejW~
es meYeer kegbYe-keueMe hebeJeCeea met$e mes Jesefle nesJeW~ ceOe ceW
efmebnemeve hej hebehejceser keer eeflecee efJejepeceeve kejkes hebehejceser
efJeOeeve kejvee eeefnS~
Fme ele ceW eej yeej hebeece=le DeefYe<eske kejves kee efJeOeeve
nw~ eele:, ceOeevn, meeeb Deewj De&jeef$e ceW Ssmes eej ceneefYe<eske
kejvee nw~
ele ceb$e- eR Den Den&eflmeeeeeexheeOeee-
meJe&meeOegYees vece: mJeene~
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016)
Fme ceb$e kee 108 yeej megiebefOele heg<heeW mes peehe kejkes
hegve: Ceceeskeej ceb$e keer Ske ceeuee peheW~
Fme efoJeme yeeee& ele heeueve kej jeef$e peeiejCe Deeefo
kejkes Oecee&jeOevee kejW~ en ele 27 Je<e& kejvee Glke= nw, 16
Je<e& ceOece nw Deewj kece mes kece meele Je<e& kejvee peIeve nw~ eefo
GheJeeme keer Meefe veneR nw lees Ske yeej Meg Yeespeve kejkes Yeer ele
kej mekeles nQ~
ele keer otmejer efJeefOe Fme ekeej nw-Mejled heteCf e&cee kes efove
ele kejkes eveYe YeieJeeve keer hetpee kejkes jeef$e ceW eer ebeYe
eeflecee kee otOe mes ceneefYe<eske kejvee eeefnS~ Gmekee ceb$e efvecve
ekeej nw-
eR Den efJepeee#e-pJeeueeceeefueveere#eermeefnleee
eereveYeleerLekejee vece:~
Fme ele kes eYeeJe mes hetCe& evcee kes meceeve GppJeue
keerefle& hewueleer nw~ eeefj$e efove-eefleefove GppJeue neslee peelee
nw~ Fmekes eYeeJe mes mecemle ueewefkeke megKe eehle kej hejcheje
mes cees#e megKe eehle neslee nw~ mebmeej ceW jnles ngS heg$e, heew$e,
megKe, mebleefle Deewj Oeve-mecheefe keer Je=ef nesleer jnleer nw~
DeleSJe en ele eeefj$e keer hetefle& kejkes efveece mes hejceelceheo
kees eehle kejeves Jeeuee nw~
efJeMes<e-FveceW mes Ske ele Yeer kej mekeles nQ DeLeJee oesveeW
ele kejkes Yeer hegCeesheepe&ve kej mekeles nQ~
Meejoe ele
Meejoe-mejmJeleer keer DeejeOevee, Gheemevee, Yeefe Deeefo
mes YeJepeerJe meceereerve %eeve keer Je=ef kejles ngS hejcheje mes
eglekesJeueer, kesJeueer heo kees eehle kejWies~ en ele pes
ceeme ceW Megkeuehe#e ceW Skece mes Dee<ee{ ke=<Cee Skece leke
meesuen efove kejvee nw~ Fmeer ekeej Deeefeve ceeme ceW Megkeuee
Skece mes keeefle&ke ke=. Skece leke hegve: ceeIe ceeme ceW Megkeuee
Skece mes heeuiegve ke=. Skece leke, Ssmes Je<e& ceW leerve yeej ele
kejvee nw~ Fme ele ceW MeeeeW keer hetpee-eoMeebie efpeveJeeCeer
keer hetpee, mejmJeleer keer cetefle& keer hetpee-efpevekes cemleke hej
YeieJeeve DenleosJe keer cetefle& efJejepeceeve nQ Ssmeer mejmJeleer-
Meejoe osJeer keer hetpee kejvee~
Fme ele ceW pes Meg. 5, Deeefeve Meg. 5 Deewj ceeIe Meg. 5
kees ele, GheJeeme ee SkeeMeve kejvee Deewj Gve efoveeW efJeMes<ehe mes
mejmJeleer keer DeejeOevee kejvee nw leLee Mes<e efoveeW ceW Ske yeej DeVe
kee Yeespeve kejvee, Meefe kes Devegmeej otmejer yeej Deuheenej-
(27)
heue-otOe, Deew<eefOe Deeefo uesvee eeefnS~ jeef$e ceW elegefJe&Oe Deenej
kee leeie kejvee nw~ eefleefove mejmJeleer kes meeLe-meeLe ceneue#ceer
osJeer keer leLee eesejer, heeeJeleer Deeefo Meemeve osefJeeeW keer Yeer
DeejeOevee kejvee nw~
mejmJeleer cenehetpee veece mes hegmleke pecyeterhe-nefmleveehegj
mes cebieekej GmeceW efueKes Devegmeej mejmJeleer kes 108 ceb$e Deeefo
efJeefOe mes ceneDeejeOevee kejvee eeefnS~
Fme ele ceW pes Meg. hetefCe&cee, Deeefeve Meg. hetefCe&cee-
Mejo hetefCe&cee Deewj ceeIe Meg. hetefCe&cee kees GheJeeme ee SkeeMeve
mes ele kejkes nefmleveehegj, DeeesOee, eeeie Deeefo leerLeeX hej
peekej Gve-Gve kesJeue%eeve Yetefce keer hetpee kejkes mejmJeleer keer
efJeMes<e DeejeOevee kejW~ Deepe GheueyOe meJe&es ebLe-<edKeC[eiece
ebLeeW keer hetpee kejkes Deieues efove Skece-eefleheoe kees heejCee
kejvee nw~ en ele mecei%eeve keer Je=ef ceW lees efveefcee nw ner, efJeOeeve-DeejeOevee Deeefo kejW~
Fmekes eYeeJe mes lelkeeue ceW meebmeeefjke veevee ekeej kes megKe,
Meebefle, mecheefe, mebleefle Deeefo keer Je=ef nesleer nw Deewj Deeies
hejcheje mes eoMeebie kee %eeve eehle kej efveece mes kesJeue%eeve
kees leLee cees#e kees eehle kejWies~
Fmekee ceb$e-
eR eoMeebieJeeCeermejmJeleeroJs ew vece:~
DeLeJee
eR eeR Jeo Jeo JeeiJeeefoefve YeieJeefle mejmJeefle eR
vece:~
ue#ceer ceb$e-
eR eeR keueeR yuetB SW ceneue#cew vece:~
eesejer ceb$b e-
eR eeR keueeR SW eer eesejer osJew vece:~
heeeJeleer ceb$e-
eR eeR keueeR SW eer heeeJeleer osJew vece: cece F&efhmeleb
keg keg mJeene~
Fme ekeej mes peehe kejW~ mejmJeleer kes 108 ceb$eeW mes
Ske Je<e& ceW leerve yeej Fme ele kees kejkes ye[s he ceW
mejmJeleer keer DeejeOevee kejkes mejmJeleer keer eeflecee yeveJeekej
cebefojeW ceW efJejepeceeve kejW~ en ele meye ekeej kes ceveesjLeeW kees
meheue kejves Jeeuee nw~

ihBk/kh'k johUnzdhfrZ Lokehth dk tUefnol lEiUu

fnxEcj tSu f=yksd 'kks/k laLFkku] tEcw}hi&gfLrukiqj ds ihBk/kh'k ,oa ekaxhrqx a h esa fo'o dh lcls aph]
108 QqV Hkxoku _"kHknso izfrek fuekZ.k ds ;'kLoh v/;{k deZ;ksxh ihBk/kh'k LofLrJh johUnzdhfrZ Lokehth
dk 67oka tUe fnol lekjksg T;s"B lqnh iapeh] fnukad 9 twu 2016 dks Jqriapeh ds 'kqHk volj ij lkuan
lEiUu gqvkA bl fnu izkr%dky ls gh Jqriapeh ds miy{; esa iwT; Lokehth us ftusUnz Hkxoku ,oa ljLorh
ekrk dh fo'ks"k iwtk&vkjk/kuk lEiUu dhA bl fnu fo'ks"k:i ls ljLorh vkSj y{eh ekrk dk iapke`r vfHk"ksd
fd;k x;k vkSj tSu/keZ ds fl)kUr xzFa k "kV~[k.Mkxe dk niZ.k ds izfrfcEc esa vfHk"ksd djds HkDrksa us iq.;ktZu
fd;kA bl volj ij xzFa kjkt "kV~[k.Mkxe dh jFk;k=k o iwtu] JqrLda/k ;a= ds le{k Jqriapeh ioZ dh lkewfgd
fdz;k rFkk Jqrkorkj dh dFkk dk okpu Hkh gqvkA bl fnu iwT; Lokehth ds lkFk cz- v/;kRe tSu] thou izdk'k
tSu] ia- fot; tSu vkfn ds }kjk JqrLda/k fo/kku Hkh HkfDrHkkoiwod Z lEiUu fd;k x;kA
leLr vk;kstu iwT; vkpk;ZJh vusdkarlkxj th egkjkt] ,ykpk;ZJh futkuanlkxj th egkjkt] eqfu Jh
vuqielkxj th egkjkt] eqfu Jh vuarlkxj th egkjkt] xf.kuhize[q k Jh Kkuerh ekrkth lla?k vkfn ds
lkfUu/; esa lEiUu gq,A bl fnu lk;adky lqUnj fou;katfy lHkk dk vk;kstu gqvk] ftlesa MkW- iUukyky
ikiM+hoky] bath- Jh lh- vkj -ikfVy] Jh lat; ikiM+hoky] Jh jktey dklyhoky] Jh fot; tSu] Jh thou
izdk'k tSu vkfn ewfrZ fuekZ.k desVh ds inkf/kdkfj;ksa o i/kkjs HkDrksa us fo'kky ekY;kiZ.k o iq"i xqPN HksVa ds lkFk
Lokehth dk tUefnol euk;kA bl volj ij lk/kqvksa ds lkFk fofHkUu oDrkvksa us viuh fou;katfy vfiZr dh vkSj
var esa iwT; Lokehth ds mn~xkj lqudj muds }kjk fd;s x;s R;kx vkSj dBksj ifjJe dh dgkuh ls lHkh HkDrtu
vfHkHkwr gq,A lHkk esa iwT; ekrkth us vk'khokZn nsdj Lokehth dks Lok/;k; gsrq xzFa k HksVa fd;k ,oa muds LoLFk o
nh?kZ thou dh 'kqHkdkeuk,a dhaA

(28) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3

 yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee& eeefj$e eeJeleea
eer Meebeflemeeiej cenejepe kes eLece heefMe<e
hejcehetpe
Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe
cenejepe eer kes 92JeW cegefve oer#ee efoJeme (Deeefeve Meg. 11)
SJeb 59JeeR hegCeefleefLe (Deeefeve ke=. DeceeJeme) hej emlegle
emlegefle-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
mJeelcewkeefve<"b ve=megjeefohetpeb, <e[dpeerJekeees<eg oee&ef eeced~ mebIe kes veeeke yevekej mecemle osMe ceW efJenej efkeee Deewj pewvelJe
eerJeerjefmevOegb YeJeJeee|Oeheesleceeeee&Jee ef$eefJeOeb veceeefce~~ keer OJepee henjekej Gmekeer Meeve ye{eF&~ Deheves efvece&ue eeefj$e mes
Fme YetceC[ue hej Yeejle osMe Ssmee osMe nw peneB DeOeelce efJeefMe< eefleYee mLeeefhele keves Jeeues Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe
keer iebiee eJeeefnle nesleer jnleer nw, Yeejleere mebmke=efle Ssmeer mebmke=efle Ske Ssmes pes<" Deewj es<" meeOeg Les efpevneWves meJe&eLece Deeeee& eer
nw peneB efJeefJeOelee ceW Skelee kee DeeoMe& efceuelee nw~ eneB Deveske Meeefvlemeeiej peer cenejepe mes mece[esueer ceW eelegcee&me kes mecee
Oece&, JeCe&, meceoee SJeb hebLe kes ueesie Ske iegueomles keer YeeBelf e jnles YeieJeleer efpeveoer#ee OeejCe keer Leer~
nQ, eneB meYeer OeceeX kees meceeve Deeoj keer ef< mes osKee peelee nw~ nwojeyeeo jepe kes Devleie&le Deewjbieeyeeo Menj kes F&j
DeveeefoefveOeve pewveOece& ceW pevceW Devebleeveble leerLekej ceneheg<eeW eece ceW eeJeke efMejesceefCe KeC[sueJeeue peeefle kes Yet<eCe iebieJeeue
keer hegCeYetefce nesves kee ieewjJe Fmeer Yeejle osMe kees eehle nw~ iees$eere mes" jecemegKe keer Oece&helveer YeeietyeeF& keer heefJe$e kegef#e mes
pewveOece& Deveskeevleceeer meeJe&Yeewce Oece& nw, efpemeceW efkemeer Jeefe Gvekee pevce ngDee~ yeeueke nerjeueeue kes pevce kes mecee ceelee ves
efJeMes<e kees vecemkeej veneR kejkes Gvekes iegCeeW kees veceve efkeee ieee mJehve ceW Gece yewue kees osKee Lee pees Gvekes nesvenej YeefJe<e kee
nw~ Devebleeveble leerLekejeW keer e=Kb euee ceW Jele&ceeve eewyeermeer kes eLece ner heefjeeeke Lee~ efJeece meb. 1933 meved 1876 ceW Dee<ee{megoer
leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe mes ueskej Deefvlece leerLekej YeieJeeve hetefCe&cee kes efove pevces Gme yeeueke ves ceelee-efhelee Deewj mecemle
ceneJeerj ves Deheves DeeEnmeeceeer meJeexoeer efmeevleeW mes peve-peve heefjJeej kes n<e&heer meceg kees Je=efbiele kejles ngS Dee" Je<e& keer
kee keueeCe efkeee hegve Gmeer hejcheje ceW eer ieewlece ieCeOej mJeeceer MewMeJeeJemLee ceW efhelee keer Dee%ee mes jlve$ee kee efevn mJehe
mes ueskej Deveske ceneve SJeb efoiiepe Deeeee& ngS efpevekes keejCe en e%eesheJeerle OeejCe kej efueee Deewj MegYe cegntle& ceW hee"Meeuee ceW
efpeveOece& keer hegueJeejer Deepe Yeer hegef<hele Deewj heuueefJele nw~ efJeeeOeeve eejcYe efkeee~ efnvot Deewj Got& Yee<ee ceW efve<Ceele
mevleeW keer Gmeer mlegle hejcheje ceW yeermeJeeR Meleeyoer kes yeeueke nerjeueeue meeleJeeR ke#ee leke DeOeeve kes yeeo Jeeheej ceW
efMejceewe&, efpeveMeemeve kes DeeOeeeflceke mete&, cegefve hejcheje kees ueie ieS~ ceelee-efhelee eje eewJeve DeJemLee ceW efJeJeen kee emleeJe
hegvepeeaeJf ele kejves Jeeues Deeeee& eeefj$e eeJeleea eer Meeefvlemeeiej jKeves hej GvneWves meJe&Lee Fvkeej kej efoee Deewj efJejeefee nesles
cenejepe ngS efpevekee pevce oef#eCe Yeejle kes Yeespeeece ceW ngDee~ ngS evLeeW kee mJeeOeee kejves ueies~ efJe. meb. 1973 meved 1916 ceW
Deeieceege DeeejCe kejves Jeeues Gve Deeeee&osJe kes eLece efMe<e keevesj peer DeefleMee #es$e ceW Oeee|ceke hee"Meeuee Keesuekej Jes yeeeW
SJeb eLece hedeeee& hejce hetpe Deeeee& eJej eer Jeerjmeeiej kees Oeeefce&ke DeOeeve kejeves ueies hegve Deewjbieeyeeo ceW Yeer Ske
cenejepe ngS~ yeermeJeeR meoer kes cenevelece DeOeelceeesieer, ceneeceCe, efJeeeuee Keesuekej Oeee|ceke DeOeeve kejeee Deewj Gme eevle ceW
es<"lece, efJeueghle eceCe mebmke=efle kes peerJeveoelee Gve ceneve meeOeg iegpeer kes veece mes eefme nes ieS~ meved 1921 ceW veeboieebJe ceW Ssueke
heg<e eeefj$e eeer iegosJe kes efMe<e Yeer GvneR keer ner YeeBefle eer hevveeueeue peer kee eelegcee&me ngDee leye GvneWves JeneB hengbekej
efMeJemJehe jlve$ee keer peerleer peeieleer peesefle Deewj efoiecyejlJe Dee<ee{megoer ieejme kes efove Ssueke peer mes mehlece eeflecee kes ele
keer Ske DeeoMe& eeflecee Les efpevneWves Deheves ieg keer ner lejn efJeMeeue enCe kej yeeeejer meb%ee eehle keer~ hegve GvneWves veeboieebJe kes
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (29)
Ske eeJeke KegMeeueebo kees mehlece eeflecee kes ele efoee Deewj
hejmhej esceYeeJe mes jnves ueies~ GvneWves Ieer, veceke, lesue Deewj ceer"s
kee peerJeve hee&vle kes efueS leeie kej efoee Lee~ efJe. meb. 1979
meved 1922 ceW GvneWves keesvvetj ceW efJejepeceeve Deeeee&Jee& eeefj$e
eeJeleea eer Meeefvlemeeiej peer cenejepe kes eLece oMe&ve efkeS Deewj
Gvekes lehe leeieceeer peerJeve mes eYeeefJele neskej iegosJe kes heeme
oer#ee uesves kee efveCe&e efkeee~ meb. 1980 meved 1923 ceW heeuiegve
Megkeuee mehleceer kes efove Deeeee& eer Meeefvlemeeiej cenejepe ves GYee
yeeeejer kees #eguueke oer#ee eoeve keer Deewj ye. nerjeueeue peer kee
veece Jeerjmeeiej Deewj ye. KegMeeueebo kee veece evmeeiej jKee~
hegve meved 1924 ceW mece[esueer veiej ceW Deeeee& eer kee eelegcee&me
ngDee Gme mecee iegosJe mes hejce efoiecyej JesMe keer eeevee kejles
ngS GvneWves cegefveele OeejCe efkeee eeefhe hetpe eer Jeerjmeeiej
cenejepe kes meeLe ner mebIe kes Ske Deewj meeOeg hetpe vesecf emeeiej peer
ves Yeer Deeeee& cenejepe mes YeieJeleer oer#ee OeejCe kej ueer Leer, Jes
Yeer mebIe ceW Ske pes<" DeeoMe& lehemJeer meeOeg Les leLeeefhe Deeeee&
mebIe keer hejcheje kees eueeves kee pees yeerpe cegefve eer Jeerjmeeiej
cenejepe ves De%eelehe mes oer#ee kes mecee yeesee ieee Lee, Jen
yeerpe YeefJe<e ceW DeMeeske Je=#e yevekej meeLe&ke nes ieee~
hetpe cegevf e eer Jeerjmeeiej peer cenejepe Deheves ieg Deeeee&
eer Meeefvlemeeiej peer cenejepe kes DeeosMe mes Deeeee& heo eehle nesves
kes keF& Je<e& henues ner mebIe mes Deueie nes ieS Les~ Gvekes meeLe Yeer mebIe
kes keg meeOeg-meeOJeer mebIe kes he ceW efJenej kejves ueies Les, Fmeer
mebIe ves Oeerjs-Oeerjs Ske efJeMeeue Je=#e kee he OeejCe kej efueee~
Deeeee& cenejepe keer ner lejn cegevf ejepe eer Jeerjmeeiej cenejepe kes
mebIe kee Yeer Yeejle ceW meJe&$e DemeeOeejCe eYeeJe he[ves ueiee, elegeJ| eOe
mebIe meowJe YeefehetJe&ke meeLe euelee Lee~ Oece& keer Ssmeer eYeeJevee
nesleer Leer efke efpemes osKekej ueielee Lee efke osJeeefleMee Oece&ee mebIe
kes Deeies-Deeies eue jne nes~ hejce hetpe eceCejepe eer Jeerjmeeiej
peer cenejepe kes efvece&ue jlve$ee keer eMeesmegjefYe mes meeje osMe
Jeehle nes ieee~
Deeeee& eer Meeefvlemeeiej cenejepe mees ceeveg<e heejKeer
peewnjer Les efpevneWves Deeeee& heo kee oeefelJehetCe& Yeej, mebIe kes
mebeeueve kejves kee megeesie vesle=lJe SJeb Deeiece hejcheje kees efveyee&Oe
he mes eueeves keer eesielee cegefve Jeerjmeeiej peer ceW heeF& DeleSJe
Debeflece meuuesKevee kes mecee kegbLeueefieefj mes peehegj Delevle otj
nesves hej Yeer Dehevee Deeeee& heo ye. metjpeceue peer kes eje peehegj
Yespekej cegefve eer Jeerjmeeiej peer kees Deeeee& heo mes Deuebke=le
efkeee~ Fme mecegefele efveCe&e mes meceepe ceW meJe&$e n<e& keer uenj
(30) mecei%eeve (efmelecyej 2016)
oew[ ieF&~ JeemleJe ceW heg$e kee heg$elJe leYeer meeLe&ke ceevee peelee nw
peyeefke Jen efhelee keer kegue hejcheje kee efveJee&n eLeesef ele eMeefmJelee
kes meeLe kejs~ Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kes Ske pevceoelee
Deewj otmejs oer#ee oelee kes he ceW oes efhelee Les~ pevceoelee efhelee eer
jecemegKe Les Deewj oer#eeoelee efhelee Deeeee& eer Meeefvlemeeiej peer
Les~ Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe ves Deheves peerJeve Yej efkeS ieS
meeOegleehetCe& ke=eflelJe mes ve kesJeue Deheves Jeerjmeeiej veece kees
meeLe&ke efkeee efkevleg Deheves pevceoelee efhelee Deewj oer#eeoelee ieg
oesveeW kes veeceeW kees GppeJeue efkeee~
Deheves Jeerj veece kees lees GvneWves YeieJeeve ceneJeerj keer
lejn ner DeefJeJeeefnle jnkej eepee OeejCe kej meeLe&ke efkeee~
efpeme iecYeerjlee mes GvneWves Deheves efJeMeeue elege|JeOe mebIe kees Deble
leke mecYeeuee Gmemes Gvekee meeiej veece Yeer meeLe&ke ngDee~
oer#ee OeejCe kejves kes henues Yeer yeeee& DeJemLee ceW leeie Deewj
mebece kee ke"esjlee mes heeueve kejles ngS GvneWves keevesj Deewj
Deewjeb ieeyeeo ceW efvemJeeLe& yege f mes %eeveoeve efoee Lee Gvekes he{eS
ngS efMe<eeW ceW mes ner Gvekes efMe<e Deeeee& eer efMeJemeeiej cenejepe
Les efpevneWves yeeo ceW Deheves efMe#eeieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe
peer mes oere#f ele neskej Deheves ieg kes ner efJeMeeue mebIe kes vesle=lJe kee
Yeej mecYeeuekej Deeeee& heo keer hejcheje kees meheueleehetJe&ke
mecYeeuee~ Fme ekeej Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe oer#ee kes
hetJe& Yeer iegpeer yevekej jns Deewj oer#ee kes yeeo Yeer Ske efJeMeeue
mebIe kee Jeelmeue kes meeLe yengle megvoj mebeeueve kej peerJeve kes
Deefvlece mecee leke meyekes ieg kes he ceW hetefpele ngS~ pevce kes
meeLe ner peerJeve kes Deble leke ieglJe kee Ssmee megvoj meefcceeCe
Meeeo ner efkemeer Deve meeOeg kes peerJeve ceW osKeves kees efceues~
Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kes peerJeve kes Deveske iegCeeW
ceW eefo keesF& efJeMes<e iegCe eke<e&lee kes meeLe efveKejlee Lee lees Jen Lee
Gvekeer Jelmeuelee~ Jes eeefhe Deheves ceneele heeueve Deewj leheefmJelee
ceW Delevle ke"esj Les leLeeefhe mebmeej kes eeefCeeeW kes eefle Gvekeer
cegolg ee, oeeueglee Deewj Jelmeuelee Deeeflece Leer~ Fmeer Jelmeuelee kee
en heefjCeece Gvekes efJeMeeue mebIe kes he ceW osKeves kees efceuee efke
pees Ske yeej Gvekee efMe<e yevee, Jen Devle leke Gvekes eefle
Skeefve<" jne, efkemeer ves Yeer Gvekes mebIe kee heefjleeie veneR efkeee~
mebIe keer efJeMeeuelee Deewj YeJelee ye{leer ieF&, keYeer Ieer veneR~
JeemleJe ceW Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer kee Jeelmeue iegCe meyekes efueS
esjCeemheo nw~
Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer Deheves iegosJe eer
Meeefvlemeeiej peer cenejepe kes eefle Demeerce Yeefe Leer~ Deheves ieg
Debke-3

keer Dee%ee mes efJeMeeue mebIe kes meeLe Deveske Je<eeX leke mJelev$e
efJenej kejves hej Yeer GvneWves keYeer Yeer Deheves efMe<eeW eje Deeeee&
heo enCe veneR efkeee~ Ssmee kejvee Jes ieg keer DeJe%ee ceeveles Les~
eke=efle mes Yeer Jes Fleves mejue Deewj efvejhes#e Les efke hetpe iegosJe
108 Deeeee& eer Meeefvlemeeiej cenejepe eje Deeeee& heo efoes
peeves hej Yeer Gmes GvneWves DeefveehetJe&ke elegeJ| eOe mebIe Deewj npeejeW
YeeeW kes efJeMes<e DeeenJeMe enCe efkeee leLee Deheves Fme Deeeee&
heo kes Meemeve kee Gheeesie GvneWves ke"esjlee mes veneR efkeee~ Gvekes
mejue Deewj ce=oug e mJeYeeJeer Meemeve keer MejCe meyekees eee ueieleer
Leer~ Deeeee& eer kee peerJeve Delevle efvejheJeeo Lee, Jes Deeeeke
meeOeg Les, Gvekeer efvece&ue Deewj Deeeeke Je=efe kee ner heefjCeece Lee
efke Jes eueles Les lees eeJeke Deewj YeeieCe mJeeb YeefeJeMe Dehevee-
Dehevee eewkee Deewj Jeenve meeLe-meeLe ueskej eueles Les~ mJeeb esejf le
leeie, mebece, lehe, ele Deewj oeve kee DehetJe& mebiece osKekej meYeer
kee oe ee mes Yej peelee Lee~ meecege Ssmes hejce eesieer kees
heekej ceelee-efhelee kee peerJeve meeLe&ke nes ieee, iegCeebieg Deeeee&
eer Meeefvlemeeiej peer kee eceCe mebmke=efle kees peerefJele jKeves kee
mJehve meekeej ngDee Deewj meceepe kees Yeer eeefj$e eeJeleea iegosJe
kes yeeo Ske meceLe& SJeb efJeMeg eleer, %eeveer, Oeeveer, lehemJeer ieg
kee meceeiece leLee ceeie&oMe&ve kee meewYeeie eehle ngDee~
Deheveer oerIe&keeueerve lehemee kes heMeeled meved 1957 ceW
peehegj Keeefveee eelegcee&me kes ceOe DeeefMJeve ke=<Cee DeceeJemee kes
efove Deeheves peerJeve kes ejce ue#e meceeefOecejCe kees eehle efkeee~
Ssmes iegJej Deepe Jele&ceeve ceW nceejs ceOe Deheves veMJej Mejerj mes
veneR nw efkevleg Deheveer eMekeeee mes nce meYeer kes oe ceW meowJe
efJeeceeve nQ~ Ssmes hejce eesieer, eeefj$e eeJeleea eLeceeeee& iegosJe
Deeeee& eer Meeefvlemeeiej peer cenejepe pewmes DeeOeeeflceke mete& kes
Ske osoerheceeve jlvehe SJeb yeermeJeeR meoer keer eLece yeeue
yeeeeefjCeer, Gej Yeejle keer mete& he egieeJee|lekee eeefj$e eefvkee
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer pewmeer ceneve efJeYetelf e kes eoelee
hejce hetpe Deeeee&osJe eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes hegveerle
ejCeeW ceW eeJevele nes vece DeefYeJevove SJeb keesefMe Jevove~

izKkJe.kh vkf;Zdk Jh panukerh ekrkth dk tUefnol lEiUu

_"kHkfxfj] ekaxhrqaxh esa fofo/k vk;kstuksa ds e/; gh T;s"B onh vekol] fnukWad 5 twu 2016 dks iwT;
xf.kuhizeq[k Jh Kkuerh ekrkth dh f'k";k izKkJe.kh vkf;Zdk Jh panukerh ekrkth dk tUefnol lekjksg
lkuan euk;k x;kA bl fnu e/;kUg esa HkO; fou;katfy lHkk dk vk;kstu gqvk] ftlesa fofHkUu lkSHkkX;'kkyh
HkDrksa us iwT; ekrkth dk ikn iz{kky djds mUgsa fifPNdk] 'kkL= vkfn HksaV fd;kA bl volj ij la?kLFk
cz- cguksa ,oa fo'ks"k HkDrksa us xq#vksa dh iwtk ds lkFk gh vkf;Zdk Jh panukerh ekrkth dh Hkh iwtu lEiUu
dhA dk;Zdze esa MkW- iUukyky ikiM+hoky ds lkFk la?kifr Jh izeksn dklyhoky&Jherh lquhrk dklyhoky]
Jh pUnz'ks[kj dklyhoky] lkS- gsek lsBh] lkS- iq"Ikk cM+tkrs] lkS- v#.kk ikVuh] Jherh pank pwM+hoky] Jherh
vpZuk dklyhoky vkfn vusd HkDrksa us xq#HkfDr dk fo'ks"k iq.; vftZr fd;kA bl volj ij vkSjx a kckn vkfn
fofHkUu LFkkuksa ls cl o vU; lk/kuksa ls lSdM+ksa HkDrksa us i/kkjdj iq.;ktZu fd;kA

Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (31)

 ceebieerlegbieer leerLe& yeve ieee meye leerLeeX kee jepee

lepe&-ceeF& js ceeF&.........................
ceebieerlegbieer leerLe& yeve ieee, meye leerLeeX kee jepee,
peneB efJejepes Fke meew Dee" heg $e+<eYeosJe efpevejepee~
pee-pee $e+<eYeosJe keer pee, pee Deeoerej eYeg keer pee~~

$e+<eYeosJe keer meyemes TBeer, eeflecee yeveer nw peye mes,

$e+<eYeefiejer kes veece mes Gmekeer, eefleYee ye{er nw leye mes~
$e+<eYeefiejer ceebieerlegbieer keer, ye{ ieF& ieewjJe ieeLee,
peneB efJejepes Fke meew Dee" heg $e+<eYeosJe efpevejepee~~
pee-pee $e+<eYeosJe keer pee, pee Deeoerej eYeg keer pee~~1~~

ieefCeveerecegKe %eeveceefle ceelee mes Ghenej efceuee nw,

efJee Deefce jskee[& ceW eYeg $e+<eYes<e kee veece peg[e nw~
efieveerpe yegke Yeer Deye ieeesiee, $e+<eYeosJe keer ieeLee,
peneB efJejepes Fke meew Dee" heg $e+<eYeosJe efpevejepee~~
pee-pee $e+<eYeosJe keer pee, pee Deeoerej eYeg keer pee~~2~~

egie-egie leke eYeg $e+<eYeosJe keer, efoJe osMevee hewues,

nce meye Yeer ceeueleer %eeveceefle ceeB keer efMe#ee ues ueW~
ieeSb nce eboveeceleer De jJeervkeerefle& keer ieeLee,
peneB efJejepes Fke meew Dee" heg $e+<eYeosJe efpevejepee~~
pee-pee $e+<eYeosJe keer pee, pee Deeoerej eYeg keer pee~~3~~

efpeveJej kes ejCeeW ceW veceve, eYeg kes ejCeeW ceW Jebove
pee pee pee....................

-ceeueleer pewve, yemeble kegbpe, efouueer

(32) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3

 je<^ere DeOe#e eer peerJeveekeeMe peer kees
heerSe.[er. hej neefo&ke yeOeeF&
DeefKeue YeejleJe<eeae efo. pewve egJee heefj<eo kes je<^ere DeOe#e eer peerJeveekeeMe
pewve kees 9 Deiemle 2016 kes efoJeme ce.e. Yeespe efJeMJeefJeeeuee, Yeesheeue (ce.e.) mes
heerSe.[er. hetCe& kejves hej neefo&ke MegYekeecevee SJeb yeOeeF& ~
Deeheves osMe-efJeosMe kes peeves-ceeves ieefCele%e [e@. Deveghece pewve-Fvoewj kes
ceeie&oMe&ve ceW Sveeefueefmeme Dee@He mece cewLescesefkeue kevsvdme Fve efHeueesmee@efHekeue
skem Dee@He Fbef[ee efJe<ee hej Dehevee MeesOe eyebOe leweej kejkes en ef[eer eehle keer nw~
kegvokegvo %eeveheer" SJeb ieefCeveer %eeveceleer MeesOeheer"-Fboewj veeceke efjmee& meWme& kes
ceeOece mes Deeheves Dehevee MeesOe keee& hetCe& efkeee~ heeeled 9 Deiemle 2016 kees
efJeeeefJeeeuee kes kegueheefle ceeveveere eer leeefjke peHej, [eejskej ees. Sve.meer. pewve, Skemeve&ue Dee@ypeJe&j ees.
Sve. efMeJekegceej-yeQieueesj leLee ieeF&[ [e@. Deveghece pewve Deeefo GheefmLele efMe#eeefJeoeW ves Deehekees yeOeeF& oskej heerSe.[er.
keer hetCe&lee Ieesef<ele keer~
%eele nesJes efke Deehe pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer
ceeleepeer kes mebIemLe efMe<e nw, efpevnW Fme keee& kes efueS meoe hetpe ceeleepeer kee cebieue DeeMeerJee&o eehle ngDee Deewj
meeLe ceW hejce hetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee efJeMes<e hejeceMe& SJeb DeeMeerJee&o Yeer Fme keee&
keer meHeuelee ceW efveefcee yevee~ Ssmes iegDeeW kes DeeMeerJee&o mes mecheVe ngS Fme keee& hej peerJeveekeeMe peer ves Deheves
ceelee-efhelee eer ueKeceerebo pewve Je esceuelee pewve-Fboewj kes eefle Yeer ke=le%elee %eeefhele keer, efpevekeer efJeMes<e esjCee SJeb
DeeMeerJeeS&o mes GvnW en meHeuelee eehle ngF& ~
Deehe efJeefYeVe Oeeefce&ke SJeb meeceeefpeke ieefleefJeefOeeeW ceW efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-
nefmleveehegj SJeb Fmekes Debleie&le Deve mebmLeeDeeW kes eMemJeer DeOe#e kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle&
mJeeceerpeer kes meeLe meskes^er kes he ceW efJeefYeVe keee&Yeej mecYeeuekej Deheveer mesJeeSb os jns nQ~ hetpe ceeleepeer kes
DeeMeerJee&o mes efJeefYeVe Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW kes mebeespeve kes meeLe mebmLeeve kes Devleie&le efJeiele 44 Je<eeX mes
ekeeefMele nes jner mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee leLee Deve ebLeeW Je meeefnleeW kes ekeeMeve ceW Yeer Jele&ceeve ceW Deehe
eyebOe mecheeoke kes he ceW JeJemLeeDeeW kees osKe jns nQ~
efJeMes<ehe mes HejJejer 2016 ceW $e+<eYeefieefj ceebieerlegbieer ceW 108 Heg YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere
hebekeueeCeke eefle<"e SJeb cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe meefceefle ceW Yeer Deeheves je^ere ceb$eer kes heo kee efveJe&nve
kejkes ceneslmeJe kees mecheVe kejves ceW Dehevee eesieoeve efoee, pees mejenveere nw ~ Ske yeej hegve eer peerJeveekeeMe peer
kees GvnW [e@kejs keer GheeefOe eehle nesves hej {sj meejer yeOeeF&ee@ ~
-[e@. megjsKee efceee
(kegvokegvo %eeveheer", Fboewj)

Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (33)

 _"kHkfxfj&ekaxhrqaxh esa lEiUu gq, fofHkUu dk;Zdzeksa dh ,d fjiksVZ
108 QqV Hkxoku _"kHknso izfrek ds n'kZu gsrq i/kkjs
fons'kh LdkWylZ
fnukad 2 tqykbZ 2016 dks Hkxoku _"kHknso m|ku] _"kHkfxfj&ekaxhrqx a h esa lIre iV~Vkpk;Z Jh vusdkarlkxj
th egkjkt] ,ykpk;Z Jh futkuanlkxj th egkjkt ,oa pkfj=pfUnzdk xf.kuhizeq[k Jh Kkuerh ekrkth ds ikou
lkfUu/; esa ^^baVjus'kuy lej Ldwy QkWj tSu LVMht** ds MkW- lqxu tSu&fnYyh ds la;kstu esa yxHkx 25 dh la[;k
esa fons'kh LdkWylZ ekaxhrqx a h igqp
a As tgka ij larksa ds lkfUu/; esa /keZ ls tqMs+ fofHkUu igyqvksa ds ckjs esa tkudkjh izkIr
dhA lHkk dk izkjaHk ,d eaxy xhr ds }kjk fd;k x;k] ftlesa vk;s gq, fons'kh esgekuksa dk Lokxr fryd] vax oL=
,oa ekY;kiZ.k ds }kjk lfefr ds inkf/kdkfj;ksa us fd;kA ;w-,l-] ;w-ds-] dukMk] MsuekdZ] teZuh]] czkthy vkfn ls fons'kh
esgeku lfEefyr gq,A
blh J`a[kyk esa iwT; vkf;Zdk Jh panukerh ekrkth us fons'kh LdkWylZ dks vaxzsth Hkk"kk esa .keksdkj egkea= dh
efgek ,oa Hkxoku _"kHknso ds thou pfj= ls ifjfpr djok;k ,oa LVspw vkWQ vfgalk ekaxhrqaxh] _"kHkfxfj ioZr
ij fLFkr 108 QqV Hkxoku _"kHknso ds ckjs esa tkudkjh iznku djds la{ksi esa lHkh dks ea= dk /;ku Hkh djk;kA
bl volj ij ekrkth }kjk xk;s x;s lqUnj vaxzsth Hktu ij fons'kh HkDrksa us HkfDr u`R; djds iq.;ksiktZu fd;kA
blh J`[a kyk esa ewfrZ isfzs jdk xf.kuhizeq[k Jh Kkuerh ekrkth us rhuyksd fo"k; ,oa tSu/keZ ds ewyHkwr fl)kUr vfgalk
vkSj 'kkdkgkj ds ckjs esa tkudkjh iznku dh] ftldk fgUnh ls vaxt sz h esa :ikUrj.k la?kLFk vkf;Zdk Jh Lo.kZerh ekrkth
us fd;kA iwT; ekrkth us ekaxhrqaxh ls tqM+s bfrgkl ds ckjs esa Hkh tkudkjh iznku dhA
vkpk;ZjRu Jh vusdkarlkxj th egkjkt us lHkh yksxksa dks viuk vk'khokZn iznku fd;k ,oa ,ykpk;Z Jh
futkuanlkxj th egkjkt us Hkh vk;s gq, fons'kh HkDrksa dks vaxszth esa lEcksf/kr fd;kA lfefr ds v/;{k ihBk/kh'k
LofLrJh johUnzdhfrZ Lokehth us vk;s gq, lHkh LdkWylZ dks /kU;okn Kkfir fd;kA blh dze esa vk;s gq, fons'kh
LdkWylZ us Hkh vius fopkj ekaxhrqx a h rhFkZ ds ckjs esa izLrqr fd;sA fe- Vslk ekSxZu&;w-,l-,- us ekaxhrqxa h rhFkZ dh cgqr
rkjhQ dhA feLVj ,MoMZ iSfVd jkseks&;w-,l-,- us Hkh vius fopkj O;Dr fd;sA fel Xyksjh eSjh equkst&;w-,l-,-
us dgk fd eq>s ekaxhrqaxh vkdj cgqr vPNk eglwl gqvkA larksa dk vk'khokZn cgqr gh lqUnj yxkA dukMk ls dSjh
tWu eSyfLo us ;gkWa dh Hkkjrh; O;atuksa dh cgqr iz'kalk dhA lHkk dk lapkyu Jh thou izdk'k tSu us fd;k ,oa
Lokxr MkW- iUukyky ikiM+hoky] vfuy tSu&fnYyh] lat; ikiM+hoky] fot; tSu us fd;kA blh dze esa leLr
fons'kh efgykvksa dk Lokxr cz- dq- chuk tSu] vydk tSu] nhik tSu] Js;k tSu vkfn us fd;kA
egksRlo lfefr ds jk"Vh; ea=h Jh fot; dqekj tSu izfr"Bkpk;Z us crk;k fd ekaxhrqaxh ioZr ij Hkxoku
_"kHknso dh 108 QqV fo'kkydk; izfrek dk n'kZu djus ds fy, ioZr ij lHkh LdkWylZ lfefr ds inkf/kdkfj;ksa ds
lkFk x;s ,oa LVspw vkWQ vfgalk dks ns[kus ds ckn cgqr gh xn~xn gksdj HkkOkfoHkksj gks x;s ,oa Hkxoku _"kHknso dh
izfrek ds lkFk vius&vius fp= lHkh us fudkys ,oa ekaxhrqaxh izFke iBkj ij yxHkx 5000 o`{k yxk;s x;s] ftUgsa
yxkus dk volj fo'ks"k 'kkldh; vf/kdkfj;ksa ds lkFk bu fons'kh esgekuksa dks Hkh izkIr gqvkA g"kksZYykliwoZd lHkh us
o`{kkjksi.k fd;kA ;gka ds lqjE; vkSj lkSE; okrkoj.k dk [kwc vkuan ,oa larksa dk Lusg vkSj okRlY; ysdj fons'kh esgeku
vius&vius LFkku dks okil ykSV x;sA
&fot; dqekj tSu] _"kHkfxfj&ekaxhrqaxh

(34) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3

 izKkJe.kh vkf;Zdk Jh panukerh ekrkth dk
28ok nh{kk fnol lEiUu
fl){ks= ekaxhrqaxh ukfld egk- ds _"kHknso m|ku ifjlj esa xf.kuhizeq[k vkf;Zdk f'kjksef.k Jh Kkuerh
ekrkth dh f'k";k izKkJe.kh vkf;Zdk Jh panukerh ekrkth dk 28ok vkf;Zdk nh{kk fnol lekjksg Jko.k 'kqDyk
,dkn'kh] 14 vxLr 2016 dks lqUnj vk;kstu iwoZd euk;k x;kA lekjksg esa vkpk;Z Jh 'kkafrlkxj ijEijk ds lIre
iV~Vkpk;Z Jh vusdkarlkxj th egkjkt] ,sykpk;Z Jh futkuanlkxj th egkjkt] eqfuJh vuqielkxj th egkjkt]
eqfuJh vuarlkxj th egkjkt vkfn 27 lk/kq&lkf/o;ksa dk lkfUu/; izkIr gqvkA
nh{kk fnol dk vk;kstu izkr% 6 cts ls 8 cts rd ikjl pSuy ij lh/ks izlkj.k ds lkFk fd;k x;kA dk;Zdze
dk 'kqHkkajHk la?kLFk czg~epkfj.kh cguksa }kjk eaxykpj.k xhr ds lkFk gqvkA iqu% Hkkjrh tSu o xkSjh tSu us lqUnj u`R;
izLrqr djds viuh fou;katfy izLrqr dhA bl volj deZ;ksxh ihBk/kh'k LofLrJh johUnzdhfrZ Lokehth us izkjafHkd
oDrO; nsdj iwT; panukerh ekrkth ds izfr vius mn~xkj O;Dr fd;s vkSj vusd Lej.k lqukdj iwT; panukerh
ekrkth ds izkjaHk ls ysdj vHkh rd ds O;fDRo o d`fRRko ij izdk'k MkykA
lHkk esa vkpk;Z Jh vusdkarlkxj th egkjkt us iwT; panukerh ekrkth dks fiPNh HksaV dh rFkk ,sykpk;Z Jh
futkuanlkxj th egkjkt] vkf;Zdk Jh lqHkw"k.kerh ekrkth] vkf;Zdk Jh lqn'kZuerh ekrkth] vkf;Zdk Jh lqn`f"Verh
ekrkth vkfn lk/kqvksa us 'kkL= HksaV djds iwT; panukerh ekrkth dk vkReh; vfHkuanu fd;kA bl volj ij lHkh
lk/kqvksa us vius oDrO; ds ek/;e ls vknjkatyh izLrqr dh vkSj iwT; ekrkth ds xq.kksa dk o.kZu fd;kA
fo'ks"k:i ls nh{kkxq: xf.kuhize[q k Jh Kkuerh ekrkth us Hkh viuh f'k";k iwT; panukerh ekrkth ds izfr nh?kZ]
LoLF; ,oa ;'kLoh thou dh eaxy dkeukvksa ds lkFk mUgsa lkfgR; HksVa djds eaxy vk'khokZn iznku fd;kA bl volj
ij iwT; panukerh ekrkth us Hkh iwT; xf.kuh Kkuerh ekrkth }kjk laLd`r Hkk"kk esa fyf[kr ^^_"kHknso pfjre~** xzFa k
dk fgUnh vuqokn iw.kZ djds mldh gLrfyf[kr izfr viuh xq: ds djdeyksa esa HksVa dhA lHkk esa vkf;Zdk Jh panukerh
ekrkth us Hkh xq: ds vuar midkjksa dk o.kZu fd;k vkSj vius euq"; thou dh lkFkZdrk ij g"kZ O;Dr djrs gq,
lHkh HkO; vkRekvksa dks Hkh /keZo`f) dk eaxy vk'khokZn iznku fd;kA
lHkk esa la?kifr Jh izeksn dqekj dklyhoky us iwT; ekrkth dk ikniz{kky djds iq.; vftZr fd;k rFkk
mifLFkr MkW- iUukyky ikiM+hoky&iSB.k] Jh lqHkk"kpan tSu lkgw&tEcw}hi] Jh jktey dklyhoky&vkSjaxkckn]
Jh fpjathyky dklyhoky&iVuk] cz- v/;kRe tSu] thouizdk'k tSu vkfn us xq:vksa ds izfr v?;Z lefiZr
fd;sA
fou;katfy dze esa vkf;Zdk Jh Lo.kZerh ekrkth ds lkFk fofHkUu Jkodksa esa Jherh lqefrckbZ dklyhoky&iVuk]
Jherh LofLr tSu&eokuk] lkS- iq"ik cM+tkrs&vkSjx a kckn vkfn us vius oDrO; izLrqr fd;s rFkk fo'ks"k:i ls bl volj
ij mifLFkr izfl) xhrdkj Jh :is'k tSu&bankSj us Hkh lqUnj Hktu ds ek/;e ls lHkk esa viuh Hkkokatfy vfiZr dhA
dk;Zdez esa lkS- gsek lsBh] lkS- eaxyk lkgw] lkS- pank pwMh+ oky] lkS- mftZrk 'kkg vkfn vusd HkDrksa us vkuan euk;kA
blh fnu la?kifr Jh izeksn dklyhoky&vkSjaxkckn dks muds tUefnol ds miy{; esa ewfrZ fuekZ.k desVh ds
inkf/kdkfj;ksa }kjk 'kkWy&ekY;kiZ.k vkfn ds lkFk lEekfur fd;k x;k vkSj lHkh us muds nh?kZ] LoLFk o ;'kLoh thou
dh eaxy dkeuk, Hkh dhaA
&thou iz d k'k tS u ] _"kHkfxfj&eka x hrq a x h
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (35)
 ,ykpk;Z Jh futkuanlkxj th egkjkt dk
63oka tUet;arh lekjksg lEiUu
108 QqV Hkxoku _"kHknso izfrek LFkyh _"kHkfxfj] ekaxhrqx a h esa iwT; xf.kuhize[q k vkf;Zdkf'kjksef.k Jh Kkuerh
ekrkth lla?k ds lkFk gh vusd fiPNh/kkjh lk/kq&lkf/o;ksa dk eaxy pkrqekZl py jgk gSA bl e/; fnukad 28&29
vxLr 2016 dks ,ykpk;Z Jh futkuanlkxj th egkjkt dk 63oka tUet;arh lekjksg fo'ks"k vk;kstu ds lkFk /kwe/
kkeiwoZd euk;k x;kA vk;kstu esa lIre iV~Vkpk;Z Jh vusdkarlkxj th egkjkt dk izeq[k lkfUu/; izkIr gqvkA
fo'ks"k:i ls bl tUet;arh lekjksg esa bankSj e-iz- ls 12 clksa esa HkDrksa dk fo'kky lewg ekaxhrqaxh igqapk vkSj
28 vxLr] jfookj ds fnu lHkh HkDrksa dh mifLFkfr esa ,ykpk;ZJh dh tUet;arh eukbZ xbZA bl fnu ns'k ds fofHkUu
LFkkuksa ls Hkh lSdM+ksa dh la[;k esa HkDrksa us i/kkjdj lk/kq&larksa dk vk'khokZn izkIr fd;kA dk;Ze esa izkr%dky 6 ls
7-30 cts rd ikjl pSuy ij fou;katfy lHkk dk lh/kk izlkj.k fd;k x;k] ftlesa fofHkUu oDrkvksa ,oa lk/kqvksa ds
laHkk"k.k gq,A
i'pkr~ e/;kUg esa 3 cts ls fo'kky fou;katfy lHkk vk;ksftr dh xbZ] ftlesa loZizFke Hkxoku _"kHknso ds
izfr v?;Z lefiZr fd;k x;k iqu% vkpk;ZJh 'kkafrlkxj th ijEijk ds iV~Vkpk;ksZa dks v?;Z lefiZr fd;k x;k vkSj
,ykpk;ZJh ds nh{kk xq# eqfu Jh n;klkxj th egkjkt ds izfr Hkh v?;Z lefiZr djds HkDrksa us xq#HkfDr dhA
fo'ks"k:i ls bl volj ij v"V nzO; ds fo'kky Fkkyksa ds }kjk fof/kor~ ,ykpk;Z Jh futkuanlkxj th egkjkt
dh iwtu Hkh lHkh HkDrksa us laxhre;h /ofu ds lkFk HkfDrHkkoiwoZd lEiUu dhA
bl lHkk dh v/;{krk Jh vfuy tSu] tSudks&bankSj us dh rFkk fo'ks"k vfrfFk ds :i esa Jh iou tSu iwoZ ik"kZn]
Jh fizla iky VksXa ;k&eYgkjxat] Jh dey lsBh&eYgkjxat] Jh egkohj >ka>jh vxjcRRkh okys us i/kkjdj lekjksg dh
xfjek c<+kbZA eq[;:i ls cl dh O;oLFkkvksa gsrq Jh iznhi tSu] Jh nhiw tSu] Jh vjfoan tSu ,MoksdVs ] Jh v#.k tSu]
ijns'khiqjk vkfn egkuqHkkoksa dk ljkguh; lg;ksx jgkA lHkk esa lHkh ca/kqvksa dks lEekfur fd;k x;kA
dk;Zdez dk eaxykpj.k vkf;Zdk Jh Lo.kZerh ekrkth ds }kjk fd;k x;kA i'pkr~ ihBk/kh'k LofLrJh johUnzdhfrZ
Lokehth us viuk oDrO; nsdj iwT; ,ykpk;ZJh ds izfr fou;katfy lefiZr dhA bl volj ij Jh vfuy tSu]
tSudks us vkpk;ZJh ,oa ,ykpk;ZJh dk ikniz{kky fd;k] MkW- iUukyky ikiM+hoky&iSB.k us ,ykpk;ZJh dks fifPNdk
HksVa dh] bath- Jh lh- vkj-ikfVy&iq.ks ,oa Jh pUnz'ks[kj dklyhoky&pkanoM+ us 'kkL= HksVa fd;k rFkk var esa Jh eqd's k]
/kesZUnz cM+tkR;k&lq[knso uxj }kjk ,ykpk;ZJh dh 64 nhidksa ls eaxy vkjrh dh xbZA
lHkk esa xf.kuhizeq[k vkf;Zdkf'kjksef.k Jh Kkuerh ekrkth ds lkFk gh vkf;Zdk Jh lqHkw"k.kerh ekrkth] vkf;Zdk
Jh lqn'kZuerh ekrkth] izKkJe.kh vkf;Zdk Jh panukerh ekrkth] vkf;Zdk Jh lqKkuJh ekrkth vkfn us Hkh vius
oDrO; ls ,ykpk;ZJh ds izfr fou;katfy vfHkO;Dr djrs gq, mudk xq.kkuqokn fd;kA blh izdkj Jkodksa esa bankSj
ds izfl) oDrk Jh dey lsBh dk vkstLoh laHkk"k.k lqudj lHkh HkDrtu izlUu gq,A muds lkFk gh Jh iou tSu]
MkW- iUukyky ikiM+hoky] MkW- thou izdk'k tSu vkfn egkuqHkkoksa us Hkh fou;katfy vfiZr dh rFkk bankSj ds mHkjrs xk;d
Jh e;wj tSu us vius Hktu izLrqr fd,A fo'ks"k:i ls blh fnu e/;kUg esa 2 cts ls 3 cts rd iwuepan
lnHkS;~;k&bankSj ds usr`Ro esa HkDrkej e.Myh }kjk laxhre;h HkDrkej ikB dk lqUnj vk;kstu Hkh fd;k x;kA
bl volj ij dk;Zdze esa izfr"Bkpk;Z Jh fot; tSu] cz- v/;kRe tSu] Jh lat; ikiM+hoky] Jh fpjathyky
dklyhoky] Jherh vpZuk dklyhoky] Jh fot; ikiM+hoky] Jherh laxhrk ikVksnh&bankSj] izfr"Bkpk;Z iznhi
tSu&dkiM.kk] Jherh vatyh tSu&[krkSyh] ia- izoh.k tSu&tEcw}hi vkfn egkuqHkko mifLFkr FksA lHkk dk dq'ky
lapkyu Jh thou izdk'k tSu }kjk fd;k x;kA blh izdkj 29 vxLr] lkseokj ds fnu e/;kUg esa egke`R;qat;
fo/kku ds lqanj vk;kstuiwoZd ,ykpk;ZJh dk tUet;arh lekjksg lkuan lEiUu gqvkA
blh lekjksg esa fnukad 28 vxLr dks MkW- iUukyky ikiM+hoky egkea=h&Hkxoku _"kHknso ewfrZ fuekZ.k desVh]
ekaxhrqxa h dk 83oka tUefnol gksus ij lfefr }kjk mUgsa ,oa mudh /k-i- lkS- dqedqensoh th dks iq"igkj] fryd] oL=
vkfn ds lkFk lEekfur fd;k x;kA bl volj ij muds iq=&iq=o/kw] ikS= vkfn leLr ifjokjtu mifLFkr jgsA

(36) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3

 fgUnh&vaxt
sz h Hkk"kk esa 16 fnu dk 'kkafr fo/kku lEiUu
_"kHkfxfj] ekaxhrqaxh esa >.Mkjksg.kiwoZd Jko.k 'kqDyk ,de~] 3 vxLr 2016 ls Jko.k 'kqDYkk iwf.kZek]
18 vxLr 2016 rd 16 fnolh; 'kkafr fo/kku dk HkO; vk;kstu lEiUu gqvkA lIre iV~Vkpk;Z Jh vusdkarlkxj
th egkjkt ds lkfUu/; esa fo'kky iaMky esa cuk;s x;s HkO; ekaMys ij izfrfnu fofHkUu iq.;ktZd HkO;vkRekvksa us
'kkafr fo/kku djds Hkxoku dh HkfDr dhA lEiw.kZ e.My fo/kku esa fnO; lkefxz;ksa ds lkFk JhQy] cknke] lqikjh]
ykSax] Qy vkfn v"V nzO; p<+k, x, vkSj fo'ks"k tkI;kuq"Bku Hkh lEiUu gqvkA eq[;:i ls blh ds lkFk izfrfnu
iwT; izKkJe.kh vkf;Zdk Jh panukerh ekrkth }kjk vaxzsth Hkk"kk esa fyf[kr 'kkafrukFk fo/kku Hkh HkDrksa }kjk fo'ks"k
#fp ds lkFk lEiUu fd;k x;kA ;g fo/kku iwT; xf.kuhizeq[k Jh Kkuerh ekrkth ds lkfUu/; esa rhFkZ ij cus
pSR;ky; esa izfrfnu lEiUu gqvk] ftldk lHkh us vkuan fy;k vkSj ,ykpk;ZJh futkuanlkxj th egkjkt us
izfrfnu fo'ks"k mifLFkr jgdj leLr ea=ksPpkj fd,A

Hkxoku 'kkafrukFk tUe&nh{kk ,oa eks{k dY;k.kd dk lqUnj mRlo

_"kHkfxfj] ekaxhrqx
a h esa T;s"B onh prqn'Z kh] fnukad 4 twu 2016 ds 'kqHk fnol Hkxoku 'kkafrukFk dk tUedY;k.kd
iwT; vkpk;ZJh vusdkarlkxj th egkjkt ,oa xf.kuhize[q k Jh Kkuerh ekrkth lla?k ds lkfUu/; esa lkuan euk;k x;kA
bl fnu _"kHknso m|ku ls 'kkafrukFk m|ku ifjlj rd lqna j jFk;k=k fudkyh xbZ] ftlesa jFk ij Hkxoku 'kkafrukFk
izfrek dks fojkteku djds ckts&xkts ds lkFk HkDrtu 'kkfey gq,A i'pkr~ 'kkafrukFk m+|ku esa fojkteku 5 QqV mRrqx a
xzus kbV ik"kk.k okyh lqna j Hkxoku 'kkafrukFk izfrek dk HkO; iapke`r vfHk"ksd lEiUu fd;k x;kA bl fnu e/;kUg esa
'kkafrukFk fo/kku ds lkFk lHkh HkDrksa us tUedY;k.kd dk mRlo lkaun euk;k rFkk cM+& s cM+s fuokZ.k ykMw p<+kdj fuokZ.k
dY;k.kd egksRlo Hkh lEiUu fd;kA

iwT; vkf;Zdk Jh lqHkw"k.kerh ekrkth ,oa

vkf;Zdk Jh lqn'kZuerh ekrkth dh nh{kk t;arh lEiUu
iwT; vkpk;ZJh vusdkarlkxj th egkjkt ,oa xf.kuhizeq[k vkf;Zdkf'kjksef.k Jh Kkuerh ekrkth ds lla?k ds
lkfUu/; esa iwT; vkf;Zdk Jh lqHkw"k.kerh ekrkth ,oa vkf;Zdk Jh lqn'kZuerh ekrkth dk 32oka vkf;Zdk nh{kk t;arh
lekjksg _"kHkfxfj] ekaxhrqaxh esa T;s"B onh iapeh] fnukad 27 ebZ 2016 dks lkuan lEiUu gqvkA ;g lekjksg HkO;
fou;katfy lHkk ds :i esa e/;kUg 2 cts ls fo'kky iaMky esa vk;ksftr fd;k x;kA bl fnu fo'ks"k iq.;'kkyh HkDrksa
us nksuksa vkf;Zdk ekrkvksa ds ikniz{kky djds v"VnzO; ls iwtu lEiUu dh rFkk ekrkth}; dks fifPNdk] 'kkL= vkfn
HksVa fd, x, o var esa vkjrh lEiUu gqbZA iwtu dk lqna j vk;kstu Jherh vatyh tSu&[krkSyh ds fo'ks"k la;kstdRo
esa lEiUu gqvk] ftlesa vkf;Zdk Jh lqHkw"k.kerh ekrkth dh la?kLFk cz- dq- f'kokuh tSu] cz- dq- 'osrk tSu] cz- dq- ik;y
tSu us Hkjiwj xq#HkfDRk dk ifjp; fn;kA bl fnu jktLFkku vkfn fofHkUu LFkkuksa ls lSdM+ksa HkDrksa us i/kkjdj iq.;
vftZr fd;kA lHkk esa eapklhu lk/kqvksa ,oa Jkodksa }kjk ekrkth}; ds izfr fou;katfy;kWa Hkh izLrqr dh xbZA fo'ks"k:i
ls bl fnu izkr%dky 108 QqV Hkxoku _"kHknso izfrek dk HkO; iapke`r vfHk"ksd Hkh lEiUu fd;k x;k] ftldk lkSHkkX;
Jherh vatyh tSu&[krkSyh ifjokj us izkIr fd;kA lkFk gh i/kkjs lSdM+k& as gtkjksa HkDrksa us Hkh vfHk"ksd dk iq.; vftZRk
djds vius HkkX; dh ljkguk dhA
Debke-3 mecei%eeve (efmelecyej 2016) (37)
 laosnuk lans'k
lkS- 'kkafr nsoh tSu&y[ku dk lYys[kukiwoZd fu/ku
y[ku dh /keZfu"B Jkfodk Jherh 'kkafr nsoh tSu dk fu/ku Hkknksa d`- "k"Bh panu "k"Bh
ds ifo= fnol fnukad 23 vxLr 2016 dks lk;a yxHkx 4 cts gks x;k gSA Jh jktdqekj tSu]
Mkyhxat fuoklh dh /keZiRuh 'kkafr nsoh th vius ihNs 4 lqi= q lq'khy] iou] ohjdqekj] vt;
iq=o/kq,]a 3 iqf=;ka lkS- xhrk] lkS- jk/kk] lkS- jf'e] ukrh&iksrs vkfn Hkjs iwjs ifjokj dks NksMd
+ j
lYys[kukiwod Z ej.k ds lkFk bl lalkj ls pyh xbZ gSAa vki foxr 4 ekg ls chekj Fkha vkSj
78 o"kZ dh mez esa bl u'oj 'kjhj dks lekf/kej.kiwod Z R;kx djds LoxZLFk gks xbZ gSAa
Kkr gksos fd loksPZ p tSu lk/oh xf.kuhize[q k vkf;Zdkf'kjksef.k Jh Kkuerh ekrkth dh
x`gLFk voLFkk dh vki 13 HkkbZ&cguksa esa nwljs uEcj dh cgu FkhaA vkids g`n; esa izkjaHk ls gh
/keZ ds laLdkj vR;f/kd gksus ds dkj.k vkius 'kk'or rhFkZ v;ks/;k esa Hkjr&ckgqcyh Vksd a ij ftueafnj dk fuekZ.k djk;kA
lkFk gh LFkkuh; Mkyhxat] y[ku ds tSu eafnj esa lok ikp QqV mRrqx a 'osro.khZ Hkxoku 'kkafrukFk dh [kM~xklu izfrek
fojkteku djokbZAa vkius vius x`gLFk y?kqHkzkrk ihBk/kh'k LofLrJh johUnzdhfrZ Lokehth dks lEesnf'k[kj esa cu jgs
vkpk;Z Jh 'kkafrlkxj /kke esa Hkh 3 rhFkZd a j HkxoUrksa dh izfrek,a fojkteku djus gsrq vius ifjokj dh vksj ls /kujkf'k
nsus dh Lohd`fr;ka iznku dh gqbZ gSaA bl izdkj x`gLFk thou esa /ku dk lnqi;ksx djrs gq, lnSo vkius /ku laxzg
djds ,sls egku /keZdk;ksaZ esa lefiZr fd;k] ftlls vkidk vafre le; iw.kZ lYys[kuk&fof/k ds lkFk lEiUu gqvk vkSj
fuf'pr gh vkids bu egku dk;ksZa ls fnoaxr vkRek dks nsoxfr dh izkfIr gqbZ gS] ,slk gesa fo'okl gSA
bl volj ij lekt ds vusd x.kekU; egkuqHkkoksa ds lkFk ifjokj dh vksj ls Jh dSyk'kpan tSu&y[ku] Jh
lqHkk"kpan tSu&y[ku] Lo- Jh izdk'kpan tSu ifjokj] Jherh dqefq nuh tSu&gfLrukiqj] lkS- Jherh tSu&cgjkbp] lkS-
ekyrh tSu&fnYyh] lkS- f='kyk tSu&y[ku] lkS- dkfeuh tSu&nfj;kckn vkfn ifjokjtuksa us HkkoHkhuh J)katfy vfiZr dhA
var esa ge lE;XKku ifjokj dh vksj ls fnoaxr vkRek ds izfr fouez J)katfy vfiZr djrs gq, fujarj
/keZo`f) dh eaxy dkeuk djrs gSa vkSj nsoxfr esa Hkh /keksZiktZu ds lkFk iqu% vkidk euq"; Hko esa tUe gks vkSj dze'k%
riL;k ds lkFk eks{k dh izkfIr gksos] ;gh bu {k.kksa esa ftusUnz Hkxoku ls eaxy izkFkZuk gSA &lEiknd

izfl) lektlsoh Jh ckcwyky igkM+s&gSnjkckn dk fu/ku

;g tkudj vR;Ur vk'p;Z ,oa nq%[k gqvk fd fnukad 12 vxLr 2016 dks tSu lekt
ds tkus&ekus lektlsoh ,oa xq#Hk Jh ckcwyky th igkM+s dk vpkud fuku gks x;k gSA
ckcwyky th vusd o"kksaZ ls iwT; xf.kuheq[k vkf;Zdkf'kjksef.k Jh Kkuerh ekrkth ,oa vU; larksa
ds vuU; Hk jgs gSa vkSj mUgksua s iwT; ekrkth }kjk sfjr fofHkUu ;kstukvksa esa lnSo vius ifjokj
dks 'kkfey djds xq#Hkf dk ifjp; fn;k gSA vusd voljksa ij vki fnxEcj tSu f=yksd 'kksk
laLFkku ls lEc) fofHkUu dk;Zdykiksa ds fy, viuk ijke'kZ Hkh fn;k djrs Fks vkSj lrr laLFkku
dh xfrfofk;ksa ds lkFk ln~Hkko j[krs gq, laLFkku dh mUufr esa ges'kk 'kkfey jgsA
vkt ,sls lektlsoh O;fRo dk ge lcds chp ls vpkud pys tkuk ,d viwj.kh;
{kfr gSA vr% bl lanHkZ esa ge fnxEcj tSu f=yksd 'kksk laLFkku ds lkFk QqV Hkxoku
_"kHknso ewfrZ fuekZ.k desVh] ekaxhrqx
a h vkfn leLr laLFkkvksa ds inkfkdkfj;ksa dh vksj ls fnoaxr vkRek ds fr fouez
J)katfy vfiZr djrs gSa rFkk mudks mPp xfr dh kfIr gksos] ftusU Hkq ls ,slh gkfnZd kFkZuk gSA
bu nq%[kn {k.kksa esa iwT; xf.kuheq[k Jh Kkuerh ekrkth us leLr igkM+s ifjokj dks kS;Z ,oa 'kkafr ds fy,
eaxy vk'khokZn nku fd;k gSA &lEiknd

(38) mecei%eeve (efmelecyej 2016) Debke-3