Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
11AnliseDimensionaleSemelhanaDinmica
11.1AnliseDimensional
AAnliseDimensionalummtododereduodonmeroedacomplexidadedasvariveis
fsicas envolvidas num determinado fenmeno fsico. O princpio da Anlise Dimensional o
PrincpiodaHomogeneidadeDimensional(PHD)quetemoseguinteenunciado:
Todosostermosaditivosdeumaequaofsicadevemterasmesmasdimensesfsicas.
AdimensofsicadeumagrandezafsicaArepresentasepor[A]ousejaAentreparntesis
retos. As dimenses fundamentais usadas em termohidrodinmica (conjuno da
termodinmica e da mecnica de fluidos) so: Massa (M), Comprimento (L), Tempo (T), e
temperaturaabsoluta()ouseja:MLT,aquecorrespondemrespectivamenteasunidadesm
(metro),s(segundo),kg(kilograma)eK(kelvin)noSistemaInternacionaldeUnidades(SI).Por
exemploadimensofsicadepressop:
[p]=[Fora/rea]=[massa][acelerao]/[rea]=MLT2/L2=ML1T2.
Emalternativamassapodeusarsecomograndezafundamentalafora(F=MLT2 ,M=FL1T2),
usada no sistema Anglosaxnico (English System) e que utiliza as dimenses fundamentais
FLT.AsunidadesfundamentaisdosistemaInglsso:librafora(1lbf=4.44822162N)para
fora,p(foot,1ft=0.3048m)paracomprimento,segundo(s)paratempoegrausRankine(R,
1R=2/9K)paratemperaturaabsoluta.Oequivalenteparamassa:
ParaumagrandezaAsemdimenses(adimensional),asdimensesrepresentamsenaforma
[A]=1.
Todas as grandezas devem ser expressas num sistema coerente de unidades ou seja devem
corresponder a produtos de monmios (potncias) das unidades fundamentais (ex ms2,
J/(KgK)etc.)
TemseentooseguintequadrocomasdimenseseunidadesdoSistemaInternacional(SI)
Asgrandezasintervenientesemfsicapodemser:
Parmetros:valoresquesotomadosfixosnumcertoconjuntodeexperinciasounumcerto
mbito.
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
OPrincpiodaHomogeneidadeDimensionalexigequenumaequaofsica,ostermosdeuma
equao tenham dimenses bem definidas. Por exemplo a expresso do deslocamento s de
um corpo em movimento uniformemente acelerado com a=acelerao, v=velocidade inicial,
t=tempovem:
s=so+vt+at2/2,
UmaexpressoquenosatisfazaoPHDporexemplo:
st+cos(vt2/a)+exp(t3)sin(at)+t2.5
Naverdadehtermosquenotmdimensesbemdefinidascomost,exp(t3),sin(at).Assim
numaexpresso,todosostermostmdeterdimensesfsicasbemdefinidasouseja,tmde
ser dadas por um produto de potncias das dimenses fundamentais: MaLbTcd onde a,b,c,d
sonmerosinteirospositivosounegativos(ouzero:M0=L0=T0=0=[1]).
Vemosassimalgumasregrastaiscomo:
SeAadimensionalentorepresentase[A]=1.
Se A,B forem grandezas dimensionais, ento s podem ser somveis se tiverem as mesmas
dimensese[A+B]=[A]=[B].Hnoentantograndezascomasmesmasdimensesfsicasmas
cujasomanotemsignificadomatemticotil(ex.somadascomponentesdeumvector).
ExisteapenasumconjuntolimitadodefuneseoperaesentregrandezasdimensionaisA,B
que so consistentes com o PHD. Assim as funes e operaes possveis, assim como as
correspondentesdimensesfsicasso:
Potnciasinteiras:An(ninteiro),[An]=[A]n
Produtos:AB,[AB]=[A][B]
Quocientes:A/B,[A/B]=[A]/[B]
Integral:AdB,[AdB]=[A][B]
Derivada:dnA/dBn(derivada,ninteiro1),[dnA/dBn]=[A]/[B]n
Mediante certas operaes e funes, podese obter grandezas adimensionais. Por exemplo
temseaseguintegrandezaadimensional:
1 dB 1 B
B 2 dA A dB A B 1
B A
2
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
Umafunoarbitrriadepvariveisadimensionais1,2,,padimensional,fisicamente
vlidaesatisfazaoPHD.svariveisadimensionaiscostumechamarnmerospi,umavez
queasuadimensoamesmadasconstantesmatemticascomoo(pi).
Asrelaesentrenmerosadimensionaisounmerospipodemserdevriostipostaiscomo
equaesalgbricas,equaesdiferenciais,equaesintegrodiferenciais(juntandoderivadas
eintegrais)etc.Paraoilustrarconsideremos3nmerospinaforma:
1 dv at s
1 ; 2 ; 3
vo d ln t vo so ,
emques,sosodeslocamentos,v,vosovelocidades,a=acelerao,t=tempo.
Uma funo ou uma equao envolvendo esses p=3 nmeros pi perfeitamente admissvel
emfsicaesatisfazaoPHD.
Uma relao algbrica entre nmeros pi envolve apenas funes algbricas (potncias,
polinmios,funestrigonomtricasetc.),comonoseguinteexemplo:
Umaequaodiferencialenvolvederivadascomonoexemplo:
d1 d 1
exp 2 sin 31 ou f 1 , 2 , 3 exp 2 sin 31 0
d 3 d 3
Umaequaointegrodiferencialenvolveintegraisederivadascomonoexemplo:
1 1
d 1 d 1
3 (u) du tgh 3 2 ou f 1 , 2 , 3 3 (u ) du tgh 3 2 0
1
d 3 1
d 3
Qualquerrelaof(q1,q2,,qn)=0entrengrandezasfsicasq1,q2,,qn(constantes,parmetros,
variveis dependentes ou independentes) com determinadas dimenses fsicas cada uma,
pode exprimirse como uma relao g(1,2,,p)=0 entre p<n nmeros adimensionais
1,2,,p. Estas grandezas adimensionais so obtidas a partir das n grandezas dimensionais
atravs de funes e operaes consistentes com o PHD (produtos, potncias, quocientes,
derivada e integrais). Este resultado ser formalizado e enunciado no Teorema de
BuckinghamdaAnliseDimensional.
Antesvamosilustraralgunsproblemasdeanlisedimensional.Osproblemasconsistemem:1)
Determinar quantos nmeros pi (valor de p); 2) Quais os nmeros pi e como obtlos. Por
vezesnohumaformanicadeobterosnmerospie3)Qualarelaogentreosnmeros
pi.Existemsituaesemqueafunofentreasgrandezasdimensionaisconhecidaeoutras
em que desconhecida. Se f conhecida, ento o processo de obteno de g chamase
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
AsimplificaodoproblemaporviadaAnliseDimensionalpermitepoupartempoecustos.
Para proceder anlise dimensional necesrio construir a Matriz Dimensional D que
permiteobterosnmerospi.
MatrizdimensionalD
qi M L T
i i i i
, i , i , i , i inteiros , i=1,...,n
11.1
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
M L T
q 1 1 1
1 1
D q2 2 2 2 2
....
qn n n n n
11.2
TeoremadeBuckinghamdaAnliseDimensional
MtododoProdutodePotnciasdaAnliseDimensional
Nocasoemqueasngrandezasq1,q2,,qnsodimensionais(nosoadimensionais),entoos
nmeros pi so da forma de monmios das n grandezas. H ento que determinar os
expoentes racionais a que so elevadas as grandezas fundamentais de forma a obter
grandezasadimensionais.Assimconstriseumnmeroadimensionalnaforma:
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
7
n
j q1 q2 ...qn qi
a1 j a2 j anj aij
( produtrio ou pietrio das grandezas q)
i 1
n aij n aij
n
j qi qi M i Li T i i
aij
i 1 i 1 i 1
n n n n
i ij i ij i ij
i aij a a a
Aspotnciasinteirasaijsatisfazemaequaesdaforma:
n n
0 i aij Para M ; 0 i aij Para L
i 1 i 1
n n
0 i aij Para T ; 0 i aij Para
i 1 i 1 11.5
As potncias aij (incgnitas a determinar) podem ser no inteiras, isto serem nmeros
fraccionrios.Emgeralpodemformarsevriosconjuntosindependentesdenmerospi,uma
vezqueonmeromdeequaesinferioraonmero(pxm)deincgnitaseoproblemafica
indeterminado. Para levantar esta indeterminao recorrese ao mtodo do produto de
potnciasequeconsistenoseguinte:
2Asp=nmgrandezasadimensionaisobtmsenaformadequocientesentreasgrandezas
nousadas(norepetidas)emonmiosdasgrandezasrepetidasouseja:
qm j
j a a a
, j 1,..., p n m
q1 1 j q2 2 j ...qmmj 11.6
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
8
m m
m j i aij Para M ; m j i aij Para L
i 1 i 1
m m
m j i aij Para T ; m j i aij Para
i 1 i 1
IlustraodaaplicaodaAnliseDimensionaledoMtododoProdutodePotncias
Exemplo1:PerododoPndulo(RelaoentreParmetros)
M L T
m 1 0 0
l 0 1 0
D
g 0 1 2
0 0 1
M 0 0 0
Osnmerospi,emnmerop=nm=53=2sodaforma:
M
1 , 2
m a1 l a2 g a3 mb1 l b2 g b3 ,
Emtermosdedimensestemse:
T M 0 L0T 1
1 a a a a1 a2 1 ,
m l g
1 2 3
M L ( LT 2 ) a3 M a1 L( a2 a3 )T 2 a3
M M 0 L0T 0
2 b Mb b b1 b2 1
m l g
1 2 3
M L ( LT 2 )b3 M b1 L(b2 b3 )T 2b3
dondesetem2sistemaslinearesdeequaesa3equaes,umsistemaparacadanmeropi:
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
0 a1 0 b1 a1 0 b1 0
0 a2 a3 ; 0 b2 b3 a2 1/ 2 ; b2 0
1 2a 0 2b a 1/ 2 b 0
3 3 3 3
Osnmerospisodaforma:
g
1 ; 2 M
l
Arelaoentreos2nmerospiescrevesenasformasequivalentes:
g g l *
0 g , M g * M g M
l l g
Onde g uma funo implcita entre 1 e 2 e g* uma funo de 2=M. Deste modo, a
AnliseDimensionalmostranosofactonotrivialdeoperododopnduloserindependente
damassaedirectamenteproporcionalraizquadradadocomprimentoldopndulo.
Afsicafundamental,nestecasoamecnica,fornecenosaformadafunog*.Emprimeira
aproximaotemse:
l M2 M2
~ 2 1 g M ~ 2 1
*
g 16 16
l
Para ngulos pequenos ou seja M<<1, temse ~ 2 ou seja a independncia do
g
nmero 2=M. Neste caso a relao entre nmeros pi vem: g(1)=0 ou seja 1=k=constante
matemtica=2.
g l
1 k k
l g
A relao de semelhana corresponde igualdade dos nmeros pi. Neste caso, sejam
consideradasduassituaes(l1,m1,g1,M1,1)e(l2,m2,g2,M2,2)dinamicamentesemelhantesou
sejacomosdoisnmerospiidnticos.Admitamosg1=g2=g.Assim:
g g
1 1 2 ; 2 M M1 M 2
l1 l2
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
10
Ousejaosngulosmximossoiguais.Ainfernciade2podeserobtidaapartirde1sem
l2
conhecerafunoimplcitag*.Temseento: 2 1
l1
Tal significa que se poder obter o perodo de oscilao de um pndulo (2) conhecendo o
perododeoscilaodeumoutropndulo(1)eoscomprimentosdeambosospndulos.
Admitesequeavelocidadeangulardeumpnduloemoscilaofunodonguloque
opndulofazcomavertical,docomprimentoldopndulo,damassa,daaceleraogravtica
g e do ngulo mximo M. A velocidade angular =d/dt uma varivel dependente da
varivel independente contnua e de certos parmetros (l,m,g,M). Temse ento uma
relaoimplcitaentren=6grandezascujasdimensesfsicasso:[]=[M]=1(adim),[]=T1,
[m]=M, [l]=L, [g]=LT2. Vamos utilizar o Mtodo do Produto de Potncias para obter as
grandezas adimensionais. Terse ento p=nm=63=3 grandezas adimensionais. A matriz
dimensional:
M L T
m 1 0 0
l 0 1 0
D g 0 1 2
0 0 1
0 0 0
0 0 0
M
Escolhamoscomograndezasrepetidas:l,m,g.Amassamapenasintervmnumadas
grandezaspeloquenocombinacomnenhumaoutraeportantooproblemaindependente
damassadopndulo.Osnmerospiso:
l
1 ; 2 ; 3 M ,
g
donde1seexprimecomoumafunodosoutrosdoisnmerospinaformasequivalentes:
l g
f , M f , M
g l
Amecnicaforneceafunoexplicitamente:
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
11
2 cos cos M .
g g
f , M
1/2
l l
Exemplo 3 : Escoamento de um fluido (Relao entre Parmetros e Variveis
dependenteseindependentes)eadimensionalizaodeequaes
Sejam(u,v,w)ascomponentesdavelocidadesegundo(x,y,z)respectivamente.Consideremosa
equao Euleriana do momento linear vertical num referencial inercial de um fluido viscoso
incompressvel de densidade uniforme 0. A taxa local de variao da velocidade vertical w
vemescritacomo:
w w w w 1 p 2w 2w 2w
u v w g 2 2 2
t x y
z 0 z x y z
Fora gravtica
Adveco=Fora inercial Fora do gradiente Fora vis cos a
de presso
Aocontrriodosdoisexemplosanteriores,aquiconhecidaumarelaoentreasvariveisna
forma de uma equao diferencial parcial, a qual vlida num certo domnio espacial e
sujeitaacertascondiesfronteiraecondiesiniciais.PeloTeoremadeBuckingham,existe
umarelaoentregrandezasadimensionais.
x y z
x' ; y' ; z'
L0 L0 L0
Osvaloresx,yezsovariveisquesodaordemde1,umavezqueL0umaescalaespacial
damesmaordemdegrandezadex,y,ez.Ovalordavelocidadenas3componentesadmite
umaescalaUouseja,ascomponentesadimensionalizadasdavelocidadevm:
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
12
u v w
u' ; v' ; w'
U U U
Asvelocidadesadimensionalizadasu,v,ewcorrespondentesau,vewsoigualmenteda
ordem de 1. Num caso concreto, as escalas das diferentes componentes da velocidade
poderoserdiferentes(ex.escoamentodaatmosferaescalaplanetria).Escolhendoaescala
espacialL0eaescaladevelocidadeU,aescalatemporalT0=L0/Uousejaotempoqueuma
partculalevaparapercorreraescalaespacialL0dodomniovelocidadetpicaU(escalade
velocidade).Otempoadimensionalizado:
t
t'
L0 / U
Para a variao de presso escolhemos uma escala p e portanto a presso ser
adimensionalizadanaforma:
p
p'
p
0 f x, y , z , t , u , v, w, p, U , L, p, g , 0 ,
PeloTeoremadeBuckingham,arelaoanteriorescreveseemtermosdenm=143=p=11
variveis adimensionais. Dentre essas 11 variveis, 4 so variveis independentes
adimensionalizadase4sovariveisdependentesadimensionalizadasnototalde8:
Assimtemseporexemplo:
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
13
w Uw ' U 2 w '
t t L0 / U L0 t '
emultiplicandoporL0/U2,obtemseaequaoadimensionalizada:
ondeaparecemos3nmerospiquefaltamnaanlise:
Aequaoreescrevesenaformacondensadaeadimensional:
ondeseusouooperadorGradiente()eLaplaciano(2)adimensionalizados.Ostermosem
que surgem apenas variveis adimensionalizadas so da ordem de 1 por construo (na
equao usase o smbolo ~1). A soluo das equaes depende crucialmente dos nmeros
adimensionais Eu, Fr e Re e do valor relativo entre eles. Em certos casos podese desprezar
termosnaequaosimplificandoa.
Assimporexemplo,seaforagravticaeaforaviscosaforemambasmuitoinferioresfora
inercialento:
1/2
Fora inercial
Fr 1; Fr 1
-2
Fora gravtica
Fora inercial
Re= 1; Re-1 1
Fora viscosa
EobtemseumaequaoapenasdependendentedonmerodeEuler:
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
14
Dw ' p '
Eu
Dt '
z ' .
~1 ~1
que tem duas possibilidades: 1) Eu~1 2) Dw/dt~0 (se Eu<<1) . No possvel Eu>>1
porque no haver fora para equilibrar o gradiente de presso. Se as foras dominantes
forem a fora gravtica e do gradiente de presso,ento observase o equilbrio hidrosttico
p ' 2
Eu Fr 0 .
z '
11.2SemelhanaGeomtrica,CinemticaeDinmica
O Teorema Pi de Buckingham permite simplificar o estudo e a avaliao quantitativa e
qualitativa de um fenmeno fsico atravs de: poupana de tempo e de custos; auxlio no
planeamento de uma experincia e fornecimento de relaes que permitem converter
informaoobtidanumprottipolaboratorialeminformaosobreummodeloreal.
Foradearrastosobrebarco
ConsideremosporexemploamediodaforadeatritoF(drag)produzidasobreumbarcode
comprimento L, sujeito gravidade g, deslocandose velocidade V sobre um fluido de
densidade e viscosidade dinmica . Temse nm=63=p=3 nmeros pi relacionando os
parmetros,V,L,,F,g.
Amatrizdimensional:
M L T
1 3 0
V 0 1 1
D L 0 1 0
1 1 1
F 1 1 2
g 0 1 2
Executandoaanlisedimensionaleescolhendo,VeLcomovariveisrepetidas,obtmseos
nmerospi:
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
15
UL
2 Re Nmero de Reynolds
U
3 Fr Nmero de Froude
gL
Paracadaescolhade3variveisrepetidas,assimhaverumconjuntode63=3nmerospie
portanto h vrias possibilidades de nmeros pi todas igualmente vlidas. Escolheramse
noentanto 3 dos mais usuais (Fr, Re, Cd). A relao implcita entre os nmeros pi pode
escreversenasformasequivalentes:
F U 2 L2
Cd f Re, Fr F f Re, Fr
U 2 / 2 L2 2
11.2.1SemelhanaFsica
A semelhana fsica entre dois fenmenos: modelo real (representado por m) e prottipo
laboratorial(representadoporp)significaaigualdadeentreosparmetrosadimensionaisdo
modelo e do prottipo. Por exemplo no caso discutido em que dois parmetros so
independentes,terseia:
Fr(modelo)=Fr(prottipo)=Fr
Cd (modelo) Cd (prottipo)=Cd
Re(modelo)=Re(prottipo)=Re
Asemelhanafsicacompostadesemelhanageomtrica,cinemticaedinmica.Porvezes
difcil construirprottiposquesejaminteiramentesemelhantesaomodelorealhavendopor
issosemelhanaincompleta.
SemelhanaGeomtrica
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
16
SemelhanaCinemtica
Asemelhanacinemticaasemelhanaentrenmerospienvolvendovelocidadesetempos.
Estesnmerospipodemser:
1) Quocientesentrediferentescomponentesdavelocidades(E.g.Vx/Vy)
2) Quocientesentretemposcaractersticos(E.g.quocienteentreperododerotaoe
perododetranslao).
Semelhanadinmica
Asemelhanacinemticaasemelhanaentrenmerospienvolvendoforas.Osnmerospi
so quocientes entre diferentes tipos de foras (E.g. fora de presso/fora inercial =Eu) ou
quocientes entre diferentes componentes do mesmo tipo de foras (E.g fora de presso
segundox/foradepressosegundoz).
DiscussodaSemelhanaFsicanoproblemadaforadearrastosobrebarco
Considereseumprottipocomfactordeescala=Lp/Lm.
AigualdadedosnmerosdeFroudeconduza:
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
17
Um Up Up Lp
Fr 1/ 2
gLm gL p Um Lm
AigualdadedosnmerosdeReynoldslevaa:
U m Lm U p Lp p U p Lp
Re 3/ 2
m p m U m Lm
PorexemploparaigualdadedonmerodeReynolds:
1
U m Lm U p Lp p Lp
Up p 1
Re
m p U m m Lm m
Destemodo,seosfluidosdomodeloeprottipoferemidnticos(ex.gua),entoseofactor
deescalafor=1/100,avelocidadenoprottipoterdeser100vezessuperior.
AigualdadedenmerosdeFroudelevaa:
1/2
Um Up U p Lp
Fr 1/2
gLm gLp U m Lm
A discusso de qual o nmero mais relevante (Fr ou Re) depende de cada situao. Este
problema pretende ilustrar situaes de semelhana incompleta que exigem algum
planeamentoedeciso.
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
18
11.3NmerosAdimensionaismaisrelevantesemmecnicade
Fluidos
Forneceseumalistadosnmerosadimensionaisrelevantesemmecnicadefluidos
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires
19
MecnicadeFluidosFCULDEGGEProf.CarlosPires