Michaelowi Howardowi

Yang Ky oungjong, Koreaczy k przy musowo wcielony do japoskiej

Armii Kwantuskiej, a nastpnie do Armii Czerwonej i potem Wehrmachtu.
Ostatecznie w czerwcu 1944 roku dosta si w Normandii
do niewoli amery kaskiej (na zdjciu)
 Wprowadzenie

W czerwcu 1944 roku pewien mody onierz podda si amerykaskim

spadochroniarzom po alianckiej inwazji na Normandi. Pocztkowo Amerykanie sdzili,
e to Japoczyk, ale w istocie by Koreaczykiem. Nazywa si Yang Kyoungjong.
W 1938 roku Japoczycy przymusowo wcielili osiemnastoletniego Yanga do swojej
Armii Kwantuskiej w Mandurii. Rok pniej Armia Czerwona wzia go do niewoli po
bitwie nad Chalchyn gol i zesaa do obozu pracy. Radzieckie wadze militarne
w kryzysowym okresie 1942 roku wcieliy go wraz z tysicami innych winiw do
sowieckiego wojska. Potem, na pocztku 1943 roku, znalaz si jako jeniec u Niemcw po
bitwie pod Charkowem na Ukrainie. W roku 1944, ju w niemieckim mundurze, zosta
wysany do Francji, aby suy w Ostbataillon, teoretycznie majcym wzmacnia obron
Wau Atlantyckiego u podstawy pwyspu Cotentin, koo play Utah. Po okresie
spdzonym w obozie jenieckim w Wielkiej Brytanii wyjecha do Stanw Zjednoczonych,
nie wspominajc o swojej przeszoci. Osiad tam i ostatecznie zmar w Illinois w 1992
roku.
W tej wojnie, w trakcie ktrej zgino ponad szedziesit milionw ludzi i ktra
obja prawie cay wiat, owemu nieskoremu do wojaczki weteranowi armii japoskiej,
radzieckiej i niemieckiej dopisao wzgldne szczcie. A jednak historia Yanga zapewne
w najbardziej uderzajcy sposb ilustruje bezradno zwyczajnych miertelnikw
w obliczu tego, co sprawia wraenie nieuchronnych dziejowych wydarze.

Wojna w Europie nie wybucha ot tak, przypadkowo 1 wrzenia 1939 roku. Niektrzy
historycy mwi o wojnie trzydziestoletniej, trwajcej od 1914 do 1945 roku, a o
pierwszej wojnie wiatowej jako o pierwotnej katastrofie . Inni utrzymuj znowu, e
1

dugotrwaa wojna, ktra rozpocza si od bolszewickiej rewolty w 1917 roku, miaa

si cign jako europejska wojna domowa po rok 1945, lub nawet trwaa a do upadku
2

komunizmu w 1989 roku.

Jednake historia nigdy nie jest prosta. Michael Howard argumentuje przekonujco, e
napa Hitlera na Francuzw i Brytyjczykw na froncie zachodnim w 1940 roku bya pod
wieloma wzgldami dalszym cigiem pierwszej wojny wiatowej . Gerhard Weinberg
3

take twierdzi stanowczo, e wojna, rozpoczta od ataku na Polsk w 1939 roku, stanowia
dla Hitlera wstp do zdobycia Lebensraum (przestrzeni yciowej) na wschodzie, co byo
jego gwnym celem . To niewtpliwie prawda, jednak rewolucje i wojny domowe
4

w latach 19181939 ukaday si w skomplikowany wzorzec. Na przykad lewica zawsze

wicie uwaaa, e hiszpaska wojna domowa znamionowaa faktyczny pocztek drugiej
wojny wiatowej, natomiast dla prawicy byo to pierwsze starcie w trzeciej wojnie
wiatowej midzy komunizmem a cywilizacj zachodni. Jednoczenie zachodni
historycy zazwyczaj lekcewa wojn japosko-chisk (19371945) i to, jak naoya si
ona na wiatowy konflikt zbrojny. Z kolei grupa historykw z Azji przekonuje, e druga
wojna wiatowa rozpocza si od japoskiej agresji na Manduri.
Padaj przerne argumenty w tej kwestii, niemniej jednak druga wojna wiatowa
niewtpliwie bya fuzj wielu konfliktw. Wikszo z nich miao charakter star dwch
pastw czy narodw, przy tym midzynarodowa wojna lewicy z prawic przenikaa te
spory, a nawet zdominowaa wiele z nich. Wane zatem, aby przyjrze si pewnym
okolicznociom, ktre przywiody do tego najokrutniejszego i najbardziej destruktywnego
konfliktu, jaki wydarzy si w dziejach wiata.

Straszliwe skutki pierwszej wojny wiatowej sprawiy, e jej gwni europejscy

zwycizcy, wyczerpane Francja i Wielka Brytania, byli zdecydowani za wszelk cen nie
dopuci do powtrnej hekatomby. Amerykanie, przyczyniwszy si w duej mierze do
pobicia cesarskich Niemiec, woleli odci si od tego, co postrzegali jako zepsuty
i perfidny Stary wiat. rodkowa Europa, rozczonkowana przez nowe granice wykrelone
w Wersalu, stana w obliczu upokorzenia i ndzy wywoanych przez klsk. Uraeni
w swej dumie oficerowie Kaiserlich und Kniglich (cesarsko-krlewskiej) armii austro-
wgierskiej dowiadczyli czego na ksztat przeciwiestwa bajki o Kopciuszku zmuszeni
zamieni baniowe mundury na znoszone ubrania bezrobotnych. Rozgoryczenie wikszoci
niemieckich oficerw i onierzy z powodu klski potgowa fakt, e a do lipca 1918 roku
ich wojska nie zaznay poraki, co czynio nage wewntrzne zaamanie tym bardziej
niewytumaczalnym i zowrogim. W ich odczuciu bunty i rewolty w Niemczech jesieni
1918 roku, ktre przyspieszyy abdykacj kajzera, byy w zupenoci dzieem ydowskich
bolszewikw. Lewicowi agitatorzy istotnie odegrali w tym pewn rol, a najbardziej
prominentni niemieccy rewolucjonici z lat 19181919 byli ydami, jednak gwnym
podoem rozruchw pozostaway zmczenie wojn i gd. Zgubna w skutkach teoria
spiskowa niemieckiej prawicy legenda o ciosie noem w plecy wzia si czciowo
ze wiadomego pomieszania przyczyn ze skutkami.
Hiperinflacja z lat 19221923 podkopaa podstawy funkcjonowania oraz prawo
niemieckiego mieszczastwa. Gorycz z powodu narodowego i osobistego upadku
zaowocowaa wielowymiarowym poczuciem wzburzenia. Niemieccy nacjonalici marzyli
o dniu, w ktrym uda si obali upokorzenia wersalskiego dyktatu. Poziom ycia
poprawi si w Niemczech w drugiej poowie lat dwudziestych, gwnie dziki wielkim
amerykaskim poyczkom. Ale wiatowy kryzys, ktry rozpocz si od krachu giedowego
na Wall Street w 1929 roku, uderzy w Niemcy szczeglnie mocno po tym, jak Wielka
Brytania i inne kraje zarzuciy we wrzeniu 1931 roku parytet zota. Silna obawa przed
kolejn fal hiperinflacji skonia rzd kanclerza Heinricha Brninga do utrzymania
powiza marki niemieckiej z cen zota, co sztucznie zawyao warto tej waluty.
Amerykaskie poyczki si skoczyy, a polityka protekcjonizmu odcia Niemcy od
rynkw eksportowych. To doprowadzio do masowego bezrobocia, ktre z kolei bardzo
uatwio rnym demagogom nawoywania do podjcia radykalnych rozwiza.
Ten kryzys kapitalizmu przyspieszy kryzys liberalnej demokracji, ktra okazaa si
nieefektywna, w wielu europejskich krajach doprowadzajc do fragmentaryzacji
i podziaw w obieranych wedle proporcjonalnego klucza parlamentach. Wikszo
systemw parlamentarnych, ktre wyrosy po rozpadzie trzech kontynentalnych imperiw
w 1918 roku, upada, nie mogc sobie poradzi ze spoecznymi konfliktami i sporami.
Z kolei mniejszociom etnicznym, yjcym wczeniej we wzgldnym spokoju w dawnych
imperialnych reimach, teraz zagroziy hasa narodowej czystoci.
wiee wspomnienia rewolucji rosyjskiej i krwawego przebiegu innych wojen
domowych na Wgrzech, w Finlandii i w krajach nadbatyckich oraz w samych Niemczech
znacznie nasiliy ten proces politycznej polaryzacji. Poczenie lku i nienawici grozio
przeobraeniem bojowej retoryki w spenion przepowiedni, co wkrtce miay wykaza
wypadki w Hiszpanii. Manichejskie, skrajne alternatywy kruszyy demokratyczny centryzm
opierajcy si na kompromisach. W tej nowej, kolektywistycznej erze brutalne rozwizania
wyday si intelektualistom lewicy i prawicy, a take zgorzkniaym weteranom pierwszej
wojny wiatowej, czym wielce bohaterskim. W obliczu finansowej katastrofy pastwa
autorytarne nagle zday si w wikszej czci Europy naturalnym i nowoczesnym adem
spoecznym oraz odpowiedzi na chaos wywoany przez frakcyjne podziay.
We wrzeniu 1930 roku odsetek gosw uzyskanych przez Narodowosocjalistyczn
Niemieck Parti Robotnikw (NSDAP) wzrs z 2,5 do 18,3 procent. Konserwatywna
prawica w Niemczech, majca mao szacunku dla demokracji, w praktyce zniszczya
Republik Weimarsk, tym samym otwierajc drzwi Hitlerowi. Fatalnie lekcewac
bezwzgldno Hitlera, politycy prawicy sdzili, e zdoaj go wykorzysta jako
populistyczn marionetk do obrony wasnej idei Niemiec. On jednak w przeciwiestwie
do nich doskonale wiedzia, czego chce. Trzydziestego stycznia 1933 roku zosta
kanclerzem i rycho przystpi do eliminacji caej potencjalnej opozycji.
Tragedi przyszych ofiar Niemiec byo to, e wikszo ludnoci tego kraju,
rozpaczliwie zakniona porzdku i poszanowania prawa, gorliwie podya za jednym
z najbardziej bezlitosnych zbrodniarzy w dziejach wiata. Hitler zdoa poruszy najnisze
instynkty Niemcw: resentymenty, nietolerancj, arogancj oraz, co najgorsze, poczucie
rasowej wyszoci. Resztki wiary w Rechtsstaat, pastwo praworzdne, legy w gruzach
pod wpywem sloganw Fhrera, e system sdowy musi suy nowemu porzdkowi.
Instytucje uytecznoci publicznej sdy, uniwersytety, urzdy pastwowe, prasa
paszczyy si przed nowym reimem . Jego przeciwnicy znaleli si w osamotnieniu,
5

zepchnici na margines, zniewaani jako zdrajcy zdefiniowanej na nowo ojczyzny;

zdefiniowanej nie tylko przez sam reim, lecz i przez tych wszystkich, ktrzy te wadze
popierali. Gestapo, w odrnieniu od stalinowskiej tajnej policji (OGPU, pniej NKWD),
miao zaskakujco niewiele do roboty. Wikszoci aresztowa dokonywano na podstawie
donosw, denuncjowania ludzi przez ich rodakw.
 Korpus oficerski, ktry chlubi si swoj tradycyjn apolitycznoci, rwnie da si
omami obietnic rozbudowy wojska i masowych zbroje, mimo e pogardza Hitlerem
wulgarnym, le ubranym adoratorem. Wobec wadzy oportunizm szed rka w rk
z tchrzostwem. Dziewitnastowieczny kanclerz Otto von Bismarck swego czasu zauway,
e moralna odwaga to w Niemczech rzadka zaleta, a opuszcza ona Niemca cakowicie
w chwili, gdy zakada mundur . Nic zatem dziwnego, e nazici chcieli wystroi w mundury
6

niemal wszystkich, w tym i dzieci.

Najwikszy talent Hitlera sprowadza si do dostrzegania i umiejtnoci
wykorzystywania saboci oponentw. Lewica, podzielona na wrogie wobec siebie
Komunistyczn Parti Niemiec (KPD) i Socjaldemokratyczn Parti Niemiec (SPD),
realnie mu nie zagraaa. Hitler atwo wyprowadzi w pole konserwatystw, ktrzy
z naiwn arogancj sdzili, e zdoaj nad nim zapanowa. Gdy tylko skonsolidowa
zdobyt wadz, wprowadzajc w kraju radykalne dekrety i dokonujc masowych
aresztowa, zaj si amaniem postanowie traktatu wersalskiego. Obowizkow sub
wojskow przywrcono w 1935 roku, Brytyjczycy zgodzili si na rozbudow niemieckiej
floty wojennej, a Luftwaffe oficjalnie powoano do istnienia. Wielka Brytania i Francja nie
zdobyy si na powane protesty wobec tego programu przyspieszonych zbroje.
W marcu 1936 roku niemieckie wojska wkroczyy do Nadrenii, co stanowio
pierwsze tak jawne zamanie traktatw z Wersalu i Locarno. Ten policzek wymierzony
Francuzom, ktrzy okupowali w region dekad wczeniej, zyska Fhrerowi powszechny
podziw w Niemczech, nawet pord wielu z tych, ktrzy dotd na niego nie gosowali.
Takie poparcie oraz niemrawa reakcja Brytyjczykw i Francuzw zachciy Hitlera do
kontynuacji obranego kursu. Samodzielnie przywrci Niemcom poczucie dumy,
a zbrojenia, znacznie bardziej od wychwalanego programu robt publicznych, zahamoway
bezrobocie. Brutalno nazistw i utrata swobd osobistych wydaway si wikszoci
Niemcom niewygrowan zapat.
Uwiedzenie narodu niemieckiego, ktrego z uyciem siy dokona Hitler, krok po
kroku odaro ten kraj ze wszystkiego, co ludzkie. W niczym nie zaznaczyo si to wyraniej
ni w przeladowaniach ydw, postpujcych stopniowo. A jednak, wbrew
powszechnemu przekonaniu, dziao si to bardziej z inicjatywy szeregowych czonkw
partii nazistowskiej ni za spraw odgrnych rozkazw. Apokaliptyczne tyrady wodza pod
adresem ydw nie oznaczay jeszcze, e zdecydowa si ju wtedy na ostateczne
rozwizanie, czyli fizyczne ich unicestwienie. Zadowoli si zezwalaniem oddziaom
szturmowym NSDAP (Sturmabteilung, SA) na atakowanie ydw i ich sklepw, okradanie
ich dla dania upustu niespjnej mieszaninie chciwoci, zawici i wyimaginowanych
resentymentw. W owym stadium nazistowska polityka zmierzaa do pozbawienia ydw
praw obywatelskich oraz wszystkiego, co posiadali, a take zmuszenia ich przez
upokorzenia i szykany do opuszczenia Niemiec. ydzi musz znikn z Niemiec,
waciwie z caej Europy , powiedzia Hitler do swojego ministra propagandy Josepha
7

Goebbelsa 30 listopada 1937 roku. To jeszcze troch potrwa, ale musi nastpi i nastpi.
Hitlerowski program uczynienia z Niemiec dominujcego mocarstwa europejskiego
zosta wyoony do jasno w Mein Kampf, ksice bdcej poczeniem autobiografii
z manifestem politycznym, opublikowanej po raz pierwszy w 1925 roku. Najpierw Fhrer
zamierza zjednoczy Niemcy i Austri, nastpnie opanowa zamieszkane przez Niemcw
obszary poza granicami Rzeszy. Ludzie tej samej krwi powinni by w jednej Rzeszy,
owiadczy. Dopiero po osigniciu tego Niemcy zyskaj moralne prawo do
zawadnicia obcym terytorium. Pug zostanie wtedy przekuty na miecz, a zy wojny
przynios codzienny chleb przyszym pokoleniom .8

Swoj agresywn polityk sformuowa bez osonek ju na pierwszej stronie. Jednak,

mimo e wszyscy niemieccy nowoecy musieli nabywa egzemplarz tej ksiki podczas
zalubin, najwyraniej niewiele osb potraktowao powanie wojownicze przewidywania
Hitlera. Ludzie woleli uwierzy w jego pniejsze i czsto powtarzane zapewnienia, e nie
pragnie wojny. miae poczynania wodza w obliczu brytyjskiej i francuskiej saboci
umacniay Niemcw w nadziejach, e osignie wszystko, co chce, bez wywoywania
wielkiego konfliktu zbrojnego. Nie dostrzegano faktu przegrzania niemieckiej gospodarki
i determinacji Fhrera, aby wykorzysta przewag uzyskan przez Niemcy w wycigu
zbroje do faktycznego zaatakowania ssiadujcych pastw.
Hitler nie by zainteresowany wycznie odzyskaniem obszarw utraconych przez
Niemcy w wyniku traktatu wersalskiego. Odnosi si z pogard do takiego ograniczonego
planu. Kipia ze zniecierpliwienia, przekonany, e nie doyje urzeczywistnienia swoich
marze o niemieckiej supremacji. Chcia caej rodkowej Europy i Rosji a po Wog na
niemiecki Lebensraum, dla zapewnienia Niemcom samowystarczalnoci i statusu
czoowego mocarstwa. Jego pragnienie podporzdkowania sobie wschodnich terytoriw
zostao w znacznej mierze rozbudzone przez krtkotrwa okupacj krajw batyckich,
czci Biaorusi, Ukrainy i poudniowej Rosji a do Rostowa nad Donem w 1918 roku.
Wkrtce potem doszo do zawarcia traktatu w Brzeciu, dyktatu narzuconego przez Niemcy
modemu radzieckiemu reimowi. Zainteresowanie Niemcw przycigaa zwaszcza
chlebodajna Ukraina, po tym jak brytyjska blokada morska podczas pierwszej wojny
wiatowej nieomal zagodzia Rzesz. Hitler by zdecydowany nie dopuci do
demoralizacji, ktrej ulegli Niemcy w 1918 roku i ktra doprowadzia do rewolucji oraz
zaamania frontw. Tym razem godowa miay inne nacje. Ale jednym z gwnych
punktw planu zdobycia przestrzeni yciowej byo pozyskanie z ropy naftowej na
wschodzie. Rzesza musiaa importowa okoo osiemdziesiciu piciu procent ropy, nawet
w czasach pokojowych, co stanowio niemieck bolczk i sabo w warunkach wojny.
Wschodnioeuropejskie kolonie wydaway si najlepszym sposobem na zapewnienie
Niemcom samowystarczalnoci, a jednak ambicje Hitlera wybiegay znacznie dalej ni
plany innych niemieckich nacjonalistw. Zgodnie ze swoj przesiknit darwinizmem
wiar, e byt narodw sprowadza si do walki o rasow dominacj, chcia
zdziesitkowania ludnoci sowiaskiej poprzez rozmylne jej zagodzenie i uczynienie
z ocalaych Sowian niewolnikw.
Jego decyzja o interwencji w hiszpaskiej wojnie domowej latem 1936 roku nie bya
tak oportunistycznym krokiem, jak to si czsto przedstawia. Hitler ywi bowiem
przekonanie, e zbolszewizowana Hiszpania, wraz z rzdzon przez lewic Francj,
stanowi dla Niemiec strategiczne zagroenie z zachodu, podczas gdy na wschodzie
znajdowa si Zwizek Radziecki Stalina. W ten sposb znowu zdoa zagra na gbokiej
niechci zachodnich demokracji wobec wojny. Brytyjczycy bali si, e konflikt
w Hiszpanii moe wywoa nastpn europejsk wojn, natomiast Front Ludowy, ktry
nieco wczeniej przej wadz we Francji, obawia si dziaania w pojedynk.
Umoliwio to Niemcom udzielanie jawnej pomocy militarnej nacjonalistom
generalissimusa Francisco Franco, a Luftwaffe Hermanna Gringa wyprbowywaa
w Hiszpanii nowe samoloty i now taktyk. Ponadto hiszpaska wojna domowa zbliya
Hitlera i Benita Mussoliniego, gdy woski faszystowski rzd wysya korpusy
ochotnikw do walki u boku frankistw. Ale Mussoliniego, przy caej jego
pompatycznoci i zakusach dotyczcych basenu rdziemnomorskiego, niepokoiy
bezkompromisowe denia Hitlera do przeamania istniejcego status quo. Wosi nie byli
gotowi, pod wzgldem militarnym i psychologicznym, do nowej wojny w Europie.

Dc do zyskania kolejnego sojusznika w nadchodzcej wojnie ze Zwizkiem

Radzieckim, Hitler w listopadzie 1936 roku zawar pakt antykominternowski z Japoni.
Japonia rozpocza kolonialn ekspansj na Dalekim Wschodzie w ostatnim
dziesicioleciu XIX wieku. Korzystajc z rozkadu chiskiego imperialnego reimu,
Japoczycy usadowili si w Mandurii, zajli Tajwan i okupowali Kore. Klska carskiej
Rosji w wojnie z lat 19041905 uczynia z Japonii gwn potg militarn
w dalekowschodnim regionie. Antyzachodnie nastroje narastay w tym kraju wraz
z nasilaniem si skutkw krachu giedowego na Wall Street i oglnowiatowego kryzysu
gospodarczego. Nastawiona coraz bardziej nacjonalistycznie cesarska kasta oficerska
postrzegaa Manduri i Chiny podobnie, jak nazici zapatrywali si na Zwizek
Radziecki: jako rozlege ziemie, z ludnoci, ktr naley podporzdkowa w celu
zapewnienia dostatku japoskim wyspom.
Konflikt chisko-japoski od dawna przywodzi na myl brakujcy element mozaiki,
jak bya druga wojna wiatowa. Owe zmagania w Chinach, rozpoczte na dugo przed
wybuchem walk w Europie, czsto bywaj traktowane jak zupenie odrbne zjawisko,
mimo e uczestniczy w nich najwikszy kontyngent japoskich wojsk ldowych na
Dalekim Wschodzie, a w jego przebieg zaangaowali si zarwno Amerykanie, jak
i Sowieci.
We wrzeniu 1931 roku japoskie oddziay wywoay tak zwany incydent mukdeski,
wysadzajc w powietrze tory kolejowe, eby usprawiedliwi zajcie caej Mandurii.
Japoczycy liczyli na przeksztacenie tego obszaru w wany region produkcji rolnej,
poniewa rolnictwo w Kraju Kwitncej Wini katastrofalnie podupado. Podbitemu
obszarowi nadali nazw Mandukuo i ustanowili tam marionetkowe wadze, z narzuconym
cesarzem Pu Yi jako nominaln gow pastwa. Wadze cywilne w Tokio, do ktrych
japoscy oficerowie odnosili si pogardliwie, uznay e s zobowizane do poparcia
armii. Z kolei Liga Narodw w Genewie odrzucia chiskie wezwania do naoenia
sankcji na Japoni. Cesarscy kolonici, gwnie chopi, napynli do Mandurii, by
przejmowa tam ziemi, do czego zachca ich rzd. Tokijskie wadze chciay
zorganizowania miliona gospodarstw przez napywowych rolnikw w trakcie
nadchodzcych dwudziestu lat. Japoskie dziaania doprowadziy do dyplomatycznej
izolacji Mandukuo, niemniej sam kraj radowa si swoimi sukcesami. Wszystko to
oznaczao wstp do dalszych dramatycznych wydarze zwizanych z japosk ekspansj
terytorialn oraz wzmoonym wpywem wojskowych na tokijskie wadze.
Rzdy objli bardziej wojowniczy ludzie, a Armia Kwantuska w Mandurii
rozszerzya swe wpywy niemal po sam Pekin. Wadze Kuomintangu Chiang Kai-sheka
w Nankinie zostay zmuszone do wycofania swoich wojsk. Chiang by samozwaczym
nastpc Sun Yat-sena, ktry chcia wprowadzi w Chinach demokracj w zachodnim
stylu; w istocie jawi si jako generalissimus stojcy na czele kasty watakw.
Japoscy wojskowi zaczli popatrywa asym okiem na radzieckiego ssiada na
pnocy, a take na poudnie, ku Oceanii. Ich celem byy dalekowschodnie kolonie Wielkiej
Brytanii, Francji i Holandii, wraz ze zoami ropy Holenderskich Indii Wschodnich.
Kruchy spokj w Chinach zosta nagle przerwany 7 lipca 1937 roku przez japosk
prowokacj na mocie Marco Polo koo starej chiskiej stolicy w Pekinie. Imperialna
armia w Tokio zapewniaa cesarza Hirohito, e Chiny mona podbi w cigu kilku
miesicy. Posano posiki wojskowe na azjatycki kontynent i rozpocza si okrutna
kampania, sprowokowana czciowo przez masakr japoskich cywilw przez
Chiczykw. Cesarsk Armi Japosk spuszczono ze smyczy. Jednak wbrew
przewidywaniom tokijskich generaw wojna japosko-chiska nie zakoczya si szybkim
triumfem. Zatrwaajce okruciestwa agresorw wzmagay zawzity opr. Hitler nie
wycign z tego nauki podczas napaci dokonanej na Zwizek Radziecki cztery lata
pniej.
Niektrzy ludzie Zachodu zaczli postrzega wojn japosko-chisk jako azjatyck
wersj hiszpaskiej wojny domowej. Robert Capa, Ernest Hemingway, Wystan Hugh
Auden i Christopher Isherwood, filmowiec Joris Ivens oraz wielu reporterw odwiedzio
Chiny, wyraajc wspczucie i poparcie dla Chiczykw. Lewicowcy, ktrzy wszak
rzadko zagldali do kwatery gwnej chiskich komunistw w Yananie, popierali Mao
Zedonga, mimo e Stalin udziela wsparcia Chiang Kai-shekowi i jego partii
Kuomintangowi. Ale ani Brytyjczycy, ani wadze amerykaskie nie byli gotowi do podjcia
jakichkolwiek konkretnych krokw w sprawie Chin.

Rzd Nevillea Chamberlaina, jak wikszo brytyjskiego spoeczestwa, nadal godzi si

na tolerowanie dozbrojonych i oywionych Niemiec. Wielu konserwatystw uwaao
nazistw za ochron przed bolszewizmem. Chamberlain, byy burmistrz Birmingham,
odznaczajcy si troch staromodn rzetelnoci i prawoci, popeni powany bd,
oczekujc od przywdcw innych pastw, e i oni zaprezentuj takie cechy i cofn si
przed okropnociami wojny. Wczeniej wykaza si jako wietny minister zdrowia
i kanclerz skarbu, ale nie zna si na polityce midzynarodowej czy sprawach zwizanych
z obronnoci. W swoim sztywnym konierzyku, z wsami z epoki edwardiaskiej i ze
starowieckim parasolem okaza si kim zupenie nie na miejscu w konfrontacji z rac
bezwzgldnoci nazistowskiego reimu.
Inni, nawet ci o sympatiach lewicowych, rwnie nie wykazywali zapau do stawienia
czoa wadzom Hitlera, wci przewiadczeni, e Niemcw potraktowano nadzwyczaj
niesprawiedliwie na konferencji w Wersalu. Trudno te byo im si sprzeciwi goszonemu
przez Fhrera pragnieniu wczenia w skad Rzeszy terenw zamieszkanych przez
niemieck mniejszo, na przykad t w czechosowackich Sudetach. Przede wszystkim
jednak Brytyjczykw i Francuzw przeraaa myl o nastpnej europejskiej wojnie.
Przyzwolenie na aneksj Austrii przez nazistowskie Niemcy w marcu 1938 roku wydawao
si niewygrowan cen za wiatowy pokj, zwaszcza e wikszo Austriakw
zagosowaa ju w 1918 roku za anszlusem, czyli uni z Niemcami, a dwadziecia lat
pniej radonie witaa wkraczajcych nazistw. Austriackie zapewnienia, zgaszane pod
koniec drugiej wojny wiatowej, e kraj ten okaza si pierwsz ofiar Hitlera, byy
wyssane z palca.
W padzierniku Hitler postanowi zaatakowa Czechosowacj . Por wybrano tak, by
9

niemieccy rolnicy zakoczyli niwa, poniewa nazistowscy ministrowie obawiali si

trudnoci na lokalnym rynku ywnociowym. Jednak, ku irytacji Hitlera, Chamberlain
i francuski premier douard Daladier w trakcie wrzeniowych monachijskich negocjacji
zaoferowali mu Sudety w nadziei na utrzymanie w ten sposb pokoju. W tej sytuacji Hitler
nie rozpta wojny, ale zdoa ostatecznie zaj cae Czechy bez walki. Chamberlain
popeni jeszcze jeden fundamentalny bd, nie chcc skonsultowa si ze Stalinem.
Wpyno to na decyzj sowieckiego dyktatora, podjt w sierpniu nastpnego roku, by
zgodzi si na pakt z nazistowskimi Niemcami. Chamberlain, podobnie jak pniej
Franklin Delano Roosevelt w swoich kontaktach ze Stalinem, uwierzy z niestosown
prostodusznoci, e sam zdoa przekona Hitlera, i dobre stosunki z Zachodem le
w interesie niemieckiego przywdcy.
Niektrzy historycy utrzymuj, e gdyby Wielka Brytania i Francja byy gotowe do
walki jesieni 1938 roku, wypadki mogyby potoczy si zupenie inaczej. To z pewnoci
moliwe z niemieckiej perspektywy. Jednak pozostaje faktem, e ani Brytyjczycy, ani
Francuzi nie byli w sensie psychologicznym przygotowani do wojny, gwnie z powodu
dezinformowania przez politykw, dyplomatw i pras. Kadego, kto prbowa ostrzega
przed planami Hitlera, osoby w rodzaju Winstona Churchilla, uwaano po prostu za
podegacza wojennego.
Dopiero w listopadzie opady uski z oczu i ujrzano prawdziw natur reimu Hitlera.
Po zabjstwie pracownika niemieckiej ambasady w Paryu przez modego polskiego yda
nazistowscy bojwkarze dokonali w Niemczech pogromu znanego jako Kristallnacht
(krysztaowa noc) od potuczonego szka ze sklepowych okien. Gdy owej jesieni
burzowe chmury zawisy nad Czechosowacj, w partii nazistowskiej zakipiaa
gwatowna energia . Bojwkarze z SA palili synagogi, atakowali i mordowali ydw,
10

rozbijali okna wystawowe w ich sklepach, co skonio Gringa do narzeka na konieczno

zapaty w obcej walucie za przywoone z Belgii nowe szyby. Wszystko to wywoao
wstrzs u wielu zwykych Niemcw, lecz nazistowska polityka izolowania ydw rycho
zaowocowaa przekonaniem zdecydowanej wikszoci ich wspobywateli, e naley
odnie si do losu ludnoci ydowskiej z obojtnoci. Nadzwyczaj wielu ulego wkrtce
pokusie atwego zajmowania pozostawionych przez ydw rzeczy, zawaszczonych
mieszka czy te aryzacji ydowskich firm. Nazici wykazali si wyjtkow
przebiegoci w wyszukiwaniu coraz to nowych metod wcigania kolejnych grup
obywateli Niemiec w swj zbrodniczy krg.
Zajcie przez Hitlera reszty Czech i Moraw w marcu 1939 roku co stanowio race
pogwacenie porozumie monachijskich ostatecznie dowiodo, e zgaszane przeze
roszczenia do objcia granicami Rzeszy etnicznych Niemcw to zaledwie pretekst
uzasadniajcy ambicje terytorialne. Oburzenie Brytyjczykw zmusio Chamberlaina do
zaproponowania gwarancji Polsce, co miao odstrczy Hitlera od nowych zaborw.
Hitler uala si pniej, e nie rozpocz wojny w 1938 roku, poniewa Brytyjczycy
i Francuzi zaakceptowali wszystkie moje dania w Monachium . Na wiosn roku 1939
11

wyjani powody swego zniecierpliwienia i popiechu rumuskiemu ministrowi spraw

zagranicznych: Mam teraz pidziesit lat powiedzia. Wol prowadzi wojn teraz,
ni kiedy skocz lat pidziesit pi albo szedziesit .
12

Tym samym Hitler ujawni, e zamierza zrealizowa cel zapanowania nad Europ
jeszcze za swojego ycia, a nie sdzi, i poyje dugo. Z powodu obsesyjnej prnoci nie
mg powierzy nikomu innemu przeprowadzenia tej misji. Uwaa si, i to dosownie, za
niezastpionego, oznajmi wic swoim generaom, e losy Rzeszy spoczywaj wycznie
w jego rkach. Partia nazistowska i zaprowadzona chaotyczna forma rzdw wcale nie
miay na celu zapewnienia stabilnoci i cigoci. Retoryka Hitlera o tysicletniej
Rzeszy ujawniaa natomiast powan psychologiczn sprzeczno, wynikajc
z rozumowania zatwardziaego starego kawalera, odczuwajcego przewrotny rodzaj dumy
z tego, e stanowi kres swojej linii genetycznej, i przejawiajcego niezdrow fascynacj
samobjstwem.
Trzydziestego stycznia 1939 roku, w szst rocznic przejcia wadzy, Hitler wygosi
wane przemwienie do deputowanych w Reichstagu . Zawar w nim zowieszcze
13

proroctwo, do ktrego w przyszoci kompulsywnie odwoywali si jego zausznicy po

przystpieniu do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Stwierdzi, e ydzi
wymiewali jego przewidywania, i stanie na czele Niemiec, a take doprowadzi problem
ydowski do rozwizania. Nastpnie owiadczy: Dzi znw chc by prorokiem: jeli
midzynarodowemu ydostwu w Europie i poza ni uda si raz jeszcze wpltanie narodw
w wiatow wojn, to jej wynikiem nie bdzie bolszewizacja wiata, a wic i zwycistwo
ydostwa, lecz unicestwienie rasy ydowskiej w Europie. Takie niebywae pomieszanie
przyczyn ze skutkami leao u podstaw obsesyjnej sieci kamstw i samooszukiwania si
Hitlera.
Mimo e Hitler sposobi si do wojny i chcia jej wybuchu przy okazji konfliktu
o Czechosowacj, nadal nie potrafi zrozumie, dlaczego postawa Brytyjczykw ulega tak
nagej zmianie z ugodowej na nieprzejednan. Wci zamierza zaatakowa pniej
Francj i Wielk Brytani, tyle e w czasie wybranym przez siebie. Nazistowski plan,
uwzgldniajcy gorzk lekcj wyniesion przez Niemcy z pierwszej wojny wiatowej,
zakada lokalizowanie konfliktw zbrojnych w celu uniknicia jednoczesnej walki na kilku
frontach.
Zaskoczenie Hitlera z powodu brytyjskiej reakcji ujawnia jake niedoskonae
zrozumienie wiatowej historii przez tego samouka. Analiza brytyjskiego angaowania si
w niemal kady wikszy kryzys europejski, poczwszy od XVIII wieku, powinna wyjania
now polityk rzdu Chamberlaina. Owa zmiana nie miaa nic wsplnego z ideologi czy
idealizmem. Wielka Brytania nie stawiaa sobie za cel przeciwstawienia si faszyzmowi
czy antysemityzmowi, nawet jeeli moralny aspekt jej dziaa okaza si z czasem
uyteczny w ujciu propagandowym. Zasadniczy motyw brytyjskich poczyna tkwi
w tradycyjnej strategii tego kraju. Zajcie Czechosowacji przez Niemcy jasno wykazao
denia Hitlera do zdominowania Europy i stanowio zagroenie dla status quo, ktrego
nawet osabiona i niewojowniczo usposobiona Wielka Brytania nie moga tolerowa.
Hitler nie doceni te wzburzenia Chamberlaina z powodu tak oczywistego oszukania go
w Monachium. Duff Cooper, ktry ustpi ze stanowiska pierwszego lorda Admiralicji po
zdradzeniu Czechw, napisa, e Chamberlain nie spotka nigdy w Birmingham nikogo, kto
cho troch przypominaby Adolfa Hitlera. (...) Nikt w Birmingham nie ama obietnic
zoonych burmistrzowi . 14

Zamiary Hitlera stay si bolenie jasne, a wstrzs wywoany za spraw jego paktu ze
Stalinem w sierpniu 1939 roku potwierdzi, e nastpn ofiar bdzie Polska. Pastwa
buforowe jak pisa w Mein Kampf s tworzone przez czowieka i przez czowieka
zmieniane. Retrospektywnie mona uzna, e resentymenty wywoane przez traktat
wersalski mogy z pozoru czyni wybuch kolejnej wojny wiatowej nieuchronnym, ale nic
w historii nie jest okrelone z gry. Nastpstwami pierwszej wojny wiatowej z pewnoci
byo powstanie niestabilnych granic i napicia w wikszoci regionw Europy. Jednak
niewtpliwie to Adolf Hitler by gwnym sprawc nowego i o wiele straszliwszego
konfliktu, ktry rozprzestrzeni si na wszystkie kontynenty, pochaniajc ycie milionw
a w kocu i samego Hitlera. Mimo to, co stanowi intrygujcy paradoks, do pierwszego
starcia drugiej wojny wiatowej w trakcie ktrego Yang Kyoungjong po raz pierwszy
trafi do niewoli doszo na Dalekim Wschodzie.

1 Autorstwo tego zwrotu przy pisuje si Georgeowi Kennanowi; zob. Der Erste Weltkrieg. Die Urkatastrophe des 20. Jahrhunderts, red. S. Burgdorff, K. Wiegrefe, Mnchen 2004, s. 2335, cy t. za: I. Kershaw,
Punkty zwrotne. Decyzje, ktre zmieniy bieg drugiej wojny wiatowej, tum. M. Romanek, Krakw 2009, s. 23.
2 E. Nolte, Der europische Brgerkrieg, 19171945, Frankfurt am Main 1988.
3 M. Howard, A Thirty Years War? The Two World Wars in Historical Perspective, w: idem, Liberation or Catastrophe? Reflections on the History of the Twentieth Century, London 2007, s. 35, 67.
4 G. Weinberg, wiat pod broni. Historia powszechna II wojny wiatowej, t. 1: 19391941, tum. M. Jania et al., Krakw 2001, s. 6.
5 Na temat upadku praworzdnoci w Rzeszy zob.: M. Burleigh, Trzecia Rzesza. Nowa historia, wy d. 2, tum. G. Siwek, Krakw 2010, s. 163222; R.J. Evans, The Coming of the Third Reich, London 2005; I. Kershaw,
Hitler, 18891936. Hybris, tum. P. Bandel, Pozna 2001.
 6 Wy powied Bismarcka o niemieckim moralny m tchrzostwie zob. w: S. Haffner, Defying Hitler, London 2002, s. 72.
7 TBJG, cz. I, t. III, s. 351. Najlepsz analiz rde Holokaustu i sporw history czny ch na ten temat mona znale w: I. Kershaw, The Nazi Dictatorship. Problems and Perspectives of Interpretation, London 2000,
s. 93133; oraz idem, Hitler, Niemcy i ostateczne rozwizanie, tum. R. Bartod, Pozna 2010.
8 Zob. A. Hitler, Mein Kampf, Mnchen 1943, s. 1.
9 Na temat planw Hitlera zwizany ch z napaci na Czechosowacj w padzierniku 1938 roku zob. A. Tooze, The Wages of Destruction. The Making and the Breaking of the Nazi Economy, London 2006, s. 264.
10 Ibidem, s. 274.
11 S. Haffner, Rozwaania o Hitlerze, tum. W. Jeewski, Warszawa 1994, s. 20.
12 Ibidem, s. 22.
13 Tekst przemwienia Hitlera z 30 sty cznia 1939 roku w: Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 1058, cy t. za: I. Kershaw, Hitler, 19361945. Nemezis, tum. P.
Bandel, Pozna 2002.
14 Cy t. za: R. Overy, 1939. Nad przepaci, tum. J. Skowroski, Warszawa 2009, s. 44.
 ROZDZIA 1

Wybuch wojny
czerwiecsierpie 1939

Pierwszego czerwca 1939 roku Gieorgij ukow, niski i krzepki dowdca kawaleryjski,
dosta pilne wezwanie do Moskwy. Stalinowska czystka w Armii Czerwonej, rozpoczta
w 1937 roku, wci trwaa, wic ukow, na ktrego ju pado oskarenie, przypuszcza, e
zosta zadenuncjowany jako wrg ludu. Oczekiwa, e wpadnie w tryby maszynki do
mielenia misa, jak nazywano przesuchania w NKWD awrientija Berii . 1

W obdzie wielkiego terroru wysi rang sowieccy oficerowie znaleli si pord

pierwszych ofiar, rozstrzelanych jako trockistowsko-faszystowscy szpiedzy. Aresztowano
okoo trzydziestu tysicy oficerw. Wielu z czoowych dowdcw stracono, a wikszo
poddawano torturom w celu zmuszenia ich do groteskowych zezna. ukow, ktry zna si
dobrze z wieloma ofiarami, przygotowa sobie pakunek na wypadek uwizienia ju dwa
lata wczeniej, gdy zaczy si czystki. Od dawna spodziewajc si nadejcia takiej
chwili, napisa poegnalny list do ony: Miabym do ciebie takie yczenie tak brzmia
pocztek tego listu. Nie popadaj w biadolenie i postaraj si z godnoci i uczciwie
znie t przymusow rozk .
2

Ale kiedy nazajutrz ukow dotar pocigiem do Moskwy, nie zosta aresztowany
i przewieziony do wizienia na ubiance. Polecono mu stawi si na Kremlu i spotka si
tam ze starym kamratem Stalina z 1. Armii Konnej z okresu wojny domowej, marszakiem
Klimentem Woroszyowem, w 1939 roku ludowym komisarzem obrony. Podczas czystek
ten nijaki, bezbarwny, niezbyt rozgarnity wojak umocni swoj pozycj w wojsku,
3

zawistnie usuwajc bardziej uzdolnionych oficerw. Nikita Chruszczow, z typow dla

siebie dosadnoci, okreli go potem mianem najwikszej kupy gwna w wojsku .4

ukow dowiedzia si, e ma polecie do radzieckiego pastwa satelickiego, jakim

bya Mongolia Zewntrzna. Tam winien obj dowdztwo nad 57. Korpusem Specjalnym,
w ktrego skadzie znajdoway si formacje radzieckie i mongolskie, po czym
przeprowadzi decydujce uderzenie na oddziay Cesarskiej Armii Japoskiej. Stalin
zoci si, e jego dotychczasowy dowdca wojsk na froncie dalekowschodnim
najwyraniej nie wskra wiele. Wobec zagroenia wojn z Hitlerem na zachodzie chcia
pooy kres japoskim prowokacjom z marionetkowego pastwa Mandukuo. Rywalizacja
midzy Rosj a Japoni datowaa si ju od czasw carskich, a sowiecki reim
z pewnoci nie zapomnia o upokarzajcej klsce doznanej przez Rosj w 1905 roku. Pod
rzdami Stalina radzieckie wojska na Dalekim Wschodzie zostay znacznie wzmocnione.
 Tymczasem japoscy wojskowi obsesyjnie bali si bolszewizmu. Od czasu
podpisania w listopadzie 1936 roku paktu antykominternowskiego midzy Niemcami
i Japoni na mongolskiej granicy nasiliy si starcia pogranicznikw Armii Czerwonej
z oddziaami japoskiej Armii Kwantuskiej. Napicie wzroso znacznie po serii
granicznych potyczek w roku 1937, a w 1938 doszo do powanej bitwy nad jeziorem
Chasan, oddalonej o sto dziesi kilometrw na poudniowy zachd od Wadywostoku.
Japoczykw rozdraniao i to, e Zwizek Radziecki wspomaga ich chiskich
wrogw nie tylko ekonomicznie, ale take dostarczajc im czogi T-26, podsyajc licznych
doradcw wojskowych i ochotnicze eskadry lotnicze. Dowdztwo Armii Kwantuskiej
byo coraz bardziej sfrustrowane z tego powodu, e w sierpniu 1936 roku cesarz Hirohito
odnis si z wielk niechci do planw silnego uderzenia na Zwizek Radziecki.
Arogancja Japoczykw wynikaa z przewiadczenia, e ZSRR nie odpowie zbrojnie na
taki atak. Zadali wolnej rki w podejmowaniu dziaa, ktre uznaj za stosowne w razie
nastpnych incydentw granicznych. Niewypowiedziany konflikt zbrojny ze Zwizkiem
Radzieckim zmusiby Tokio do rozbudowy Armii Kwantuskiej, a nie do jej zmniejszenia.
Japoscy wojskowi ywili obawy, e w przeciwnym razie cz ich oddziaw moe
zosta skierowana na poudnie, do walki z armiami chiskich nacjonalistw pod wodz
Chiang Kai-sheka .
5

W onie Cesarskiego Sztabu Generalnego w Tokio zaznaczao si pewne poparcie dla

agresywnych ambicji kwantuskiego dowdztwa. Jednak szefostwo marynarki wojennej
i cywilni politycy byli gboko zaniepokojeni. Naciski ze strony nazistowskich Niemiec
wywierane na Japoni, aby uznawa Zwizek Radziecki za gwnego przeciwnika, byy im
nie w smak. Nie chcieli wika si w wojn na pnocy, wzdu mongolskiego
i syberyjskiego pogranicza. Owe podziay doprowadziy do upadku rzdu ksicia
Fumimary Konoe. Ale spory w krgach rzdowych i dowdczych nie ucichy, gdy Europa
wyranie zmierzaa ku wojnie. Armia i skrajne ugrupowania prawicowe informoway
opini publiczn, nierzadko uciekajc si do przesady, o coraz czstszych potyczkach na
pnocnych granicach. Tymczasem w Armii Kwantuskiej wydano rozkaz, nie informujc
o tym Tokio, zezwalajcy lokalnym dowdcom na podejmowanie samodzielnych dziaa
odwetowych. Bya to tak zwana prerogatywa frontowej inicjatywy, ze wzgldu na wymogi
bezpieczestwa umoliwiajca armiom przemieszczanie oddziaw w swojej strefie
operacyjnej bez koniecznoci konsultowania tego z Cesarskim Sztabem Generalnym.
Do incydentu w Nomonhanie, okrelanego potem w Zwizku Radzieckim jako bitwa
nad rzek Chalchyn gol, doszo 11 maja 1939 roku . Mongolski puk kawalerii przekroczy
6

t rzek z zamiarem wypasu swoich kudatych konikw na otwartym, pagrkowatym stepie.

Nastpnie oddali si na okoo dwudziestu kilometrw od rzeki, ktr Japoczycy uznawali
za granic, docierajc do duej osady Nomonhan, ktr z kolei wadze Mongolskiej
Republiki Ludowej uwaay za obszar graniczny. Mandurskie oddziay Armii
Kwantuskiej zepchny Mongow nad Chalchyn gol, a nastpnie Mongoowie przeszli do
kontrataku. Nieregularne starcia trway okoo dwch tygodni. Armia Czerwona cigna
posiki wojskowe. Dwudziestego smego maja wojska radzieckie i mongolskie rozbiy
dwustuosobowy oddzia, niszczc kilka starych samochodw pancernych. W poowie
czerwca sowieckie bombowce przeprowadziy naloty na liczne cele, a oddziay wojsk
ldowych Armii Czerwonej natary na Nomonhan.
Rycho nastpia eskalacja konfliktu. Lokalne jednostki radzieckie zostay
wzmocnione oddziaami z Zabajkalskiego Okrgu Wojskowego, czego ukow zada zaraz
po swoim przybyciu 5 czerwca. Zasadniczy problem, przed ktrym stanli Sowieci,
sprowadza si do tego, e najblisza stacja kolejowa znajdowaa si w odlegoci ponad
szeciuset pidziesiciu kilometrw, co nastrczao wielkich kopotw natury logistycznej
konieczno przewozu onierzy ciarwkami po nieutwardzonych drogach, ktre byy
tak ze, i przejazd trwa pi dni. Ale owe gigantyczne trudnoci przynajmniej upiy
czujno Japoczykw, ktrzy zlekcewayli warto bojow wojsk koncentrowanych przez
ukowa .
7

Posali oni do Nomonhanu 23. Dywizj generaa porucznika Michitar Komatsubary,

a take elementy 7. Dywizji. Armia Kwantuska domagaa si znacznego wzmocnienia
wsparcia lotniczego dla swoich oddziaw. To wzbudzio zaniepokojenie w Tokio.
Cesarski Sztab Generalny wystosowa rozkaz zabraniajcy odwetowych kontrakcji
i obwieci, e wysya swego przedstawiciela, aby zapozna si na miejscu z sytuacj.
Wieci te skoniy dowdztwo Armii Kwantuskiej do przyspieszenia operacji, zanim
zwierzchnictwo powcignie jego zamiary. Rankiem 27 czerwca japoskie dywizjony
lotnicze uderzyy na radzieckie bazy w Mongolii. Sztabowcy z Tokio kipieli ze wciekoci
i skierowali seri rozkazw zabraniajcych podejmowania jakichkolwiek dalszych atakw
powietrznych.
Noc 1 lipca Japoczycy sforsowali Chalchyn gol i opanowali majce strategiczne
znaczenie wzgrze, zagraajc sowieckiej flance. Jednake w wyniku trzydniowych
cikich walk ukow zepchn ich za rzek i przeprowadzi kontrnatarcie z uyciem
czogw. Nastpnie zaj wycinek wschodniego brzegu rzeki i rozpocz wielk akcj
pozorujc to, co w Armii Czerwonej nosio miano maskirowki. Gdy ukow szykowa
si po cichu do duej ofensywy, jego onierze na pozr przygotowywali umocnienia
obronne. Rozsyano marnie zaszyfrowane rozkazy z daniami materiaw do budowy
bunkrw, przez goniki emitowano odgosy pracy kafarw do wbijania pali, broszury
zatytuowane Co radziecki onierz musi wiedzie o prowadzeniu obrony byy rozdawane
w takich ilociach, e cz z nich musiaa wpa w rce wroga. Tymczasem ukow pod
oson ciemnoci koncentrowa czogi i maskowa ich pozycje. Kierowcy radzieckich
ciarwek znaleli si na skraju wyczerpania, przewoc bardzo kiepskimi drogami
z kocowych stacji kolejowych zapasy amunicji na potrzeby zaplanowanej ofensywy.
Dwudziestego trzeciego lipca Japoczycy znw przypucili gwatowny szturm, lecz
nie zdoali przeama sowieckich linii. Sami mieli problemy z zaopatrzeniem, wobec czego
musieli ponownie odczeka z przeprowadzeniem trzeciego ataku. Jednak nie wiedzieli
o tym, e wojska ukowa zostay do tego czasu wzmocnione, liczc pidziesit osiem
tysicy onierzy, prawie piset czogw i dwiecie pidziesit samolotw.
O godzinie 5.45 w niedziel 20 sierpnia ukow przystpi do niespodziewanego
uderzenia; zaczo si ono od trzygodzinnego przygotowania artyleryjskiego, potem ruszyy
do natarcia czogi i samoloty oraz piechota i kawaleria. Panowa piekielny upa.
W temperaturze powyej czterdziestu stopni Celsjusza podobno zacinay si zamki
karabinw maszynowych i dzia, a kurz i dym eksplozji przesaniay pole bitwy.
Podczas gdy radziecka piechota, w tym trzy dywizje strzeleckie i brygada
spadochronowa, bronia zawzicie centralnego wycinka frontu, starajc si powstrzyma
gwne japoskie siy, ukow rzuci do walki trzy brygady pancerne i mongolsk dywizj
kawalerii, ktre miay okry przeciwnika. Wrd jego czogw, ktre z marszu
sforsoway dopyw Chalchyn gol, znajdoway si lekkie T-26, uyte wczeniej po stronie
republikaskiej w hiszpaskiej wojnie domowej, oraz znacznie szybsze egzemplarze
prototypowej wersji T-34, czyli najskuteczniejszego czogu redniego drugiej wojny
wiatowej. Przestarzae japoskie wozy bojowe byy bez szans. Ich dziaa nie strzelay
zreszt amunicj przeciwpancern.
Japoska piechota, mimo e rwnie pozbawiona efektywnej broni przeciwpancernej,
walczya desperacko. Widziano, jak porucznik Tetsuo Sadakaji zaatakowa czog,
wymachujc samurajskim mieczem, pki nie pad skoszony seri pociskw. Japoscy
onierze strzelali z ziemnych schronw, zadajc dotkliwe straty atakujcym, ktrzy
czasami niszczyli gniazda oporu, cigajc na miejsce walk czogi z miotaczami ognia.
ukow by skonsternowany wysokimi stratami wasnymi. Kiedy naczelny dowdca Frontu
Zabajkalskiego, ktry przyby, by poobserwowa batali, zasugerowa chwilowe
wstrzymanie ofensywy, ukow szybko go usadzi. Gdyby przerwa atak, a potem podj go
na nowo, argumentowa, radzieckie straty byyby dziesiciokrotnie wysze z powodu
naszego niezdecydowania .8

Pomimo japoskiej determinacji, by si nie poddawa, archaiczna taktyka i uzbrojenie

Armii Kwantuskiej doprowadziy do upokarzajcej klski. Wojska Komatsubary znalazy
si w okreniu i ulegy prawie cakowitemu zniszczeniu w trakcie dugotrwaej masakry,
ktra przyniosa szedziesit jeden tysicy ofiar. Armia Czerwona stracia 7974 zabitych
i 15 251 rannych. Do rana 31 sierpnia bitwa si zakoczya . W czasie jej trwania
9

w Moskwie podpisano pakt nazistowsko-sowiecki, a zaraz potem niemieckie wojska,

zmasowane u polskich granic, rozpoczy wojn w Europie. Odosobnione starcia na
Dalekim Wschodzie cigny si do poowy wrzenia, jednak w obliczu zmienionej
sytuacji na wiecie Stalin zadecydowa, e rozsdniej bdzie przysta na zaproponowane
przez Japoczykw zawieszenie broni.
ukow, ktry wczeniej jecha do Moskwy, obawiajc si aresztowania, teraz
powrci do stolicy, by odebra z rk Stalina zot gwiazd Bohatera Zwizku
Radzieckiego. Jego pierwsze zwycistwo, radosny moment w straszliwym dla Armii
Czerwonej okresie, zaowocowao dalekosinymi skutkami. Japoczykami wstrzsna do
gbi niespodziewana poraka, natomiast dodaa ona skrzyde ich chiskim przeciwnikom,
zarwno nacjonalistom, jak i komunistom. W Tokio frakcja opowiadajca si za
uderzeniem na pnocy, ktra chciaa wojny ze Zwizkiem Radzieckim, doznaa silnego
niepowodzenia. Od tej pory doszo do gosu ugrupowanie opowiadajce si za ekspansj
na poudnie, kierowane przez dowdztwo floty. W kwietniu 1941 roku, ku konsternacji
Berlina, planowano zawrze sowiecko-japoski pakt o nieagresji, sygnowany zaledwie na
kilka tygodni przed rozpoczciem operacji Barbarossa czyli niemieckiej inwazji na
ZSRR. W zwizku z tym bitwa nad Chalchyn gol wywara znaczny wpyw na pniejsze
japoskie postanowienie, aeby zaatakowa kolonie francuskie, holenderskie i brytyjskie
w poudniowo-wschodniej Azji i w Oceanii, a nawet flot amerykask na Pacyfiku.
Konsekwentne odmawianie przez Tokio uderzenia na Zwizek Radziecki zim 1941 roku
miao zatem odegra arcywan rol w geopolitycznym punkcie zwrotnym tej wojny, i na
Dalekim Wschodzie, i w prowadzonych przez Hitlera miertelnych zmaganiach z ZSRR.

Strategia Hitlera w okresie przedwojennym nie bya spjna. Czasami ywi nadzieje na
zawarcie zawczasu sojuszu z Wielk Brytani w razie ewentualnego zamiaru zaatakowania
Zwizku Radzieckiego, to znw planowa pozbawienie Brytyjczykw wpyww na
kontynencie europejskim za spraw niespodziewanego uderzenia na Francj. W celu
zabezpieczenia niemieckiej wschodniej flanki, na wypadek gdyby zdecydowa si
przypuci atak najpierw na zachodzie, Hitler poleci swemu ministrowi spraw
zagranicznych Joachimowi von Ribbentropowi zaproponowanie przymierza Polakom.
Polacy, w peni wiadomi niebezpieczestw zwizanych z prowokowaniem Stalina
i susznie podejrzewajcy, e Niemcy chc sprowadzi ich kraj do poziomu pastwa
satelickiego, wykazali w tym wzgldzie wyjtkow ostrono. A jednak polskie wadze
popeniy przy tym powany bd, kierujc si krtkowzrocznym oportunizmem. Ot kiedy
Niemcy wkroczyli do Sudetw w 1938 roku, polskie oddziay zajy lsk Cieszyski
(Zaolzie), do ktrego Warszawa rocia pretensje ju od 1918 roku jako do prowincji
zamieszkanej gwnie przez ludno polsk, a take prboway skorygowa przebieg
granicy w Karpatach. Posunicia te wrogo usposobiy Sowietw i wprawiy
w konsternacj rzdy francuski i brytyjski. Przesadna wiara we wasne siy, jak
prezentowali Polacy, bya Hitlerowi bardzo na rk. Snute przez Polsk plany stworzenia
rodkowoeuropejskiego bloku celem powstrzymania niemieckiej ekspansji trzeciej
Europy, jak go czasem nazywano okazay si mrzonk.
smego marca 1939 roku, na krtko przed tym, jak niemieckie oddziay wkroczyy do
Pragi i zajy reszt Czech i Moraw, Hitler owiadczy dowdcom Wehrmachtu, e
zamierza zniszczy Polsk. Przekonywa, e dziki temu Niemcy bd mogy korzysta
z polskich surowcw i zdominowa poudniowe regiony rodkowoeuropejskie. Postanowi
podporzdkowa Polsk zbrojnie, a nie rodkami dyplomatycznymi, przed przystpieniem
do ofensywy na zachodzie. Doda rwnie, e planuje zniszczenie ydowskiej
demokracji w Stanach Zjednoczonych.
10

Dwudziestego trzeciego marca Hitler poleci zajcie okrgu Kajpedy oderwanie go

od Litwy i przyczenie do Prus Wschodnich. Przygotowania do wojny nabray tempa,
poniewa Hitler obawia si, e wkrtce Wielka Brytania i Francja zd si dozbroi.
Mimo to nie potraktowa powanie gwarancji udzielonych Polsce przez Chamberlaina,
ogoszonych oficjalnie w Izbie Gmin 31 marca. Trzeciego kwietnia Hitler poleci swoim
generaom opracowanie planw operacji o kryptonimie Fall Weiss (Plan Biay), czyli
inwazji na Polsk, ktre miay by gotowe na koniec sierpnia.
Chamberlain, z racji swego instynktownego antykomunizmu niechtny do ukadw ze
Stalinem, a take przeceniajcy siy Polski, nie spieszy si zanadto z tworzeniem
antyhitlerowskiego bloku defensywnego w Europie rodkowej i na Bakanach. W istocie
brytyjskie gwarancje dla Polski wprost wykluczay wspdziaanie ze Zwizkiem
Radzieckim. Rzd Chamberlaina zareagowa na to jawne zaniedbanie dopiero pod
wpywem doniesie o niemiecko-sowieckich rozmowach handlowych. Stalina, ktry
nienawidzi Polakw, gboko zaniepokoia ustpliwo wadz brytyjskich i francuskich
wobec Hitlera. Fakt, e rok wczeniej nie zaproszono sowieckiego przywdcy do
negocjacji na temat przyszych losw Czechosowacji, tylko umocni go w nieprzychylnym
nastawieniu. Podejrzewa ponadto, e Brytyjczycy i Francuzi chcieli wmanewrowa go
w konflikt z Niemcami, aby tym samym unikn walki. Naturalnie Stalin wola, aby to
pastwa kapitalistyczne uwikay si w wyczerpujc wojn midzy sob.
Osiemnastego kwietnia Stalin, dc do wyjanienia zamiarw rzdw brytyjskiego
i francuskiego, zaoferowa im zawarcie sojuszu w ramach paktu, ktry obiecywaby pomoc
jakiemukolwiek pastwu rodkowoeuropejskiemu zagroonemu agresj. Brytyjczycy nie
byli pewni, jak na to zareagowa. W pierwszym odruchu zarwno minister spraw
zagranicznych lord Halifax, jak i stay podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw
Zagranicznych Alexander Cadogan uznali te radzieckie zabiegi dyplomatyczne za
rozmylnie podstpne . Chamberlain ywi obawy, e zgoda na taki sojusz po prostu
11

sprowokowaaby Hitlera. W istocie skonia Fhrera do tego, by samemu porozumie si

z sowieckim dyktatorem. Tak czy owak, Polacy i Rumuni odnieli si do tego podejrzliwie.
Susznie si lkali, e Zwizek Radziecki zada prawa wkroczenia na ich terytoria
oddziaw Armii Czerwonej. Z kolei Francuzi, uwaajc Rosj za swoj naturaln
sojuszniczk przeciwko Niemcom ju od czasw sprzed pierwszej wojny wiatowej,
wyrazili znacznie wiksze zainteresowanie ewentualnym przymierzem z Sowietami.
Uznajc, e nie mog dziaa samodzielnie, bez porozumienia z Wielk Brytani,
wywierali na Londyn naciski, chcc, aby Brytyjczycy zgodzili si na wsplne rokowania
wojskowe z przedstawicielami radzieckiego reimu. Na Stalinie nie wywara dobrego
wraenia podszyta wahaniami brytyjska reakcja, niemniej sam rzeczywicie po cichu dy
do przesunicia sowieckich granic dalej na zachd. Planowa ju zagarnicie rumuskiej
Besarabii, Finlandii, krajw nadbatyckich oraz wschodniej Polski, zwaszcza czci
Biaorusi i Ukrainy utraconych przez Moskw w wyniku przegranej wojny polsko-
bolszewickiej w latach 19191921. Brytyjczycy, ostatecznie zaakceptowawszy
konieczno paktowania ze Zwizkiem Radzieckim, rozpoczli negocjacje dopiero pod
koniec maja. Stalin podejrzewa jednak, i wcale nie bezpodstawnie, e rzd brytyjski gra
na zwok.
Jeszcze bardziej rozczarowa go skad francusko-brytyjskiej delegacji, ktra 5
sierpnia wyruszya do Leningradu na pokadzie powolnego parowca. Genera Aim
Doumenc i admira Reginald Plunkett-Ernle-Erle-Drax nie mieli uprawnie do
podejmowania wicych decyzji. Mogli tylko przesya raporty do Parya i Londynu. Ich
misja zreszt i tak bya skazana na niepowodzenie z innych powodw. Ot Doumenc
i Drax stanli przed problemem nie do przezwycienia, gdy Stalin domaga si prawa
tranzytu wojsk Armii Czerwonej przez polskie i rumuskie obszary. Oba te kraje nie
dopuszczay takiego rozwizania. Odnosiy si bardzo podejrzliwie do komunistw,
a przede wszystkim do samego Stalina. Czas upywa na bezowocnych rozmowach, ktre
potrway do drugiej poowy sierpnia, ale nawet Francuzi, ktrym bardziej zaleao na
zawarciu ukadu, nie potrafili skoni rzdu w Warszawie do ustpstw w tym wzgldzie.
Polski naczelny wdz marszaek Edward migy-Rydz stwierdzi, e w [przypadku
wojny] z Niemcami ryzykujemy utrat niepodlegoci, lecz z Rosjanami utrat duszy .12

Hitler, rozdraniony brytyjsko-francuskimi prbami wcignicia Rumunii do

obronnego paktu przeciw niemieckiej agresji, uzna, i czas na rozwaenie kroku nie do
pomylenia w wymiarze ideologicznymi paktu nazistowsko-sowieckiego. Drugiego
sierpnia Ribbentrop po raz pierwszy napomkn o moliwoci poprawy stosunkw midzy
Niemcami a ZSRR w rozmowie z radzieckim charg daffaires w Berlinie. Nie ma
takiego problemu na obszarze od Batyku po Morze Czarne powiedzia wtedy Ribbentrop
ktrego wsplnie nie moglibymy rozwiza . 13

Ribbentrop nie ukrywa agresywnych niemieckich zamiarw wobec Polski

i wspomnia o moliwoci podziau upw. Dwa dni pniej niemiecki ambasador
w Moskwie da do zrozumienia, e Trzecia Rzesza mogaby uzna kraje nadbatyckie za
cz radzieckiej strefy wpyww. Czternastego sierpnia Ribbentrop stwierdzi, e
chciaby uda si do Moskwy na rokowania. Wiaczesaw Mootow, nowy radziecki
komisarz spraw zagranicznych, wyrazi zaniepokojenie z powodu niemieckiego poparcia
dla Japoczykw, wci toczcych walki z Armi Czerwon nad Chalchyn gol, niemniej
jednak zgosi gotowo do kontynuowania rozmw, zwaszcza w kwestii pastw
nadbatyckich.
Stalinowi korzyci z takiego obrotu spraw wydaway si coraz wyraniejsze.
W rzeczywistoci sam rozwaa pomys dogadania si z Hitlerem ju od czasw ukadu
monachijskiego. Wstpne przygotowania do takiej wolty podjto wiosn 1939 roku.
Trzeciego maja oddziay NKWD obstawiy siedzib Ludowego Komisariatu Spraw
Zagranicznych. Oczyci komisariat z ydw nakaza Stalin. Posprzta
synagog . Mootow zastpi na stanowisku komisarza spraw zagranicznych weterana
14

radzieckiej dyplomacji Maksima Litwinowa, a wielu innych ydw aresztowano.

Porozumienie z Hitlerem umoliwioby Stalinowi zajcie krajw batyckich oraz
Besarabii, nie wspominajc ju o wschodniej Polsce, na wypadek niemieckiej inwazji na
zachodzie. Wiedzc, e Hitler skieruje si nastpnie przeciwko Francji i Wielkiej Brytanii,
Stalin liczy na osabienie niemieckiej potgi w, jak oczekiwa, krwawej wojnie
z kapitalistycznym Zachodem. To daoby mu czas na odbudow Armii Czerwonej,
osabionej i zdemoralizowanej przeprowadzonymi w niej czystkami.
Hitlerowi ukad ze Stalinem mia pozwoli na przeprowadzenie wojennych kampanii,
najpierw w Polsce, a nastpnie przeciwko Francji i Wielkiej Brytanii, nawet samodzielnie,
bez udziau sprzymierzecw. Tak zwany pakt stalowy z Wochami, podpisany 22 maja,
mia w praktyce bardzo niewielkie znaczenie, gdy Mussolini uwaa, e jego kraj nie
bdzie gotowy do wojny a do roku 1943. Jednake Hitler wci polega na swoim
przeczuciu, e Wielka Brytania i Francja nie przystpi do dziaa zbrojnych, kiedy uderzy
na Polsk pomimo zoonych Polakom przez kraje zachodnie gwarancji.

Tymczasem nasilia si antypolska wojna propagandowa nazistowskich Niemiec. Polakw

obwiniano za szykowan na nich napa. Hitler za wszelk cen unika wszelkich
negocjacji, poniewa nie chcia, by zgoszone w ostatniej chwili ustpstwa uniemoliwiy
mu wojn.
Aby pocign za sob nard niemiecki, erowa na gbokiej niechci Niemcw do
Polski, gdy ta dostaa Prusy Zachodnie i cz lska na mocy znienawidzonego traktatu
wersalskiego. Wolne Miasto Gdask i tak zwany polski korytarz, majcy zapewnia Polsce
dostp do Batyku i oddzielajcy Prusy Wschodnie od reszty Rzeszy, pitnowano jako dwie
najwiksze niesprawiedliwoci, narzucone Niemcom w Wersalu. Jednak 23 maja Fhrer
oznajmi, e nadchodzca wojna nie rozegra si o Gdask, lecz o przestrze yciow na
wschodzie. Doniesieniami o przeladowaniach osiemsettysicznej mniejszoci niemieckiej
w Polsce cynicznie manipulowano. Nie powinno dziwi, e groby Hitlera pod adresem
Polski sprowokoway pewne dyskryminujce kroki przeciwko etnicznym Niemcom,
z ktrych pod koniec sierpnia zbiego do Rzeszy okoo siedemdziesiciu tysicy. Polskie
owiadczenia, e etniczni Niemcy angaowali si w dziaalno wywrotow przed
wybuchem konfliktu zbrojnego, byy prawie na pewno nieprawdziwe. Tak czy owak,
nazistowska prasa w dramatycznym tonie donosia o przeladowaniach Niemcw
w Polsce.
Siedemnastego sierpnia, gdy armia niemiecka przeprowadzaa manewry nad ab,
zaproszeni jako obserwatorzy dwaj brytyjscy kapitanowie z ambasady stwierdzili, e
niemieccy modsi oficerowie s bardzo pewni siebie i przekonani, e niemiecka armia
poradzi sobie z kadym [przeciwnikiem] . Ale generalicja i starsi urzdnicy niemieckiego
15

Ministerstwa Spraw Zagranicznych obawiali si powanie, i uderzenie na Polsk wywoa

europejsk wojn. Hitler by przewiadczony, e Brytyjczycy nie podejm walki.
Ostatecznie, argumentowa, zawarty pakt ze Zwizkiem Radzieckim powinien uspokoi
tych dowdcw, ktrzy bali si wojny na dwa fronty. Mimo to 19 sierpnia, na wypadek
gdyby Brytyjczycy i Francuzi jednak wypowiedzieli wojn, admira Erich Raeder rozkaza
pancernikom kieszonkowym Deutschland i Admiral Graf Spee, a take szesnastu U-
Bootom wyj w morze i skierowa si na Atlantyk .16

Dwudziestego pierwszego sierpnia o 11.30 w niemieckim MSZ przy Wilhelmstrasse

poinformowano o propozycji zawarcia radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji. Gdy
wiadomo o zgodzie Stalina dotara do Hitlera w Berghofie, jego alpejskiej rezydencji
koo Berchtesgaden, w pono zacisn triumfalnie pici i uderzy w blat stou, zwracajc
si do swojej wity: Teraz ich mam! Teraz ich mam! . Niemcy w kawiarniach byli
17

zachwyceni, gdy, jak sdzili, oznacza to pokj , zauway pewien pracownik ambasady
18

brytyjskiej. A sam ambasador Nevile Henderson poinformowa niebawem Londyn, e

najpierw w Berlinie zapanowao poczucie wielkiej ulgi. (...) Raz jeszcze znalaza
potwierdzenie wiara niemieckiego narodu w zdolno Herr Hitlera do osigania celw
bez wojny .
19

Brytyjczykami wstrzsny te nowiny, a dla Francuzw, ktrzy liczyli o wiele bardziej

na pakt z ich tradycyjnym sojusznikiem, czyli z Rosj, stanowiy one istny grom z jasnego
nieba. Jak na ironi, najbardziej przeraeni byli Franco w Hiszpanii oraz przywdcy
Japonii. Poczuli si zdradzeni, gdy nikt ich nie uprzedzi, e pomysodawca paktu
antykominternowskiego dy teraz do sojuszu z Moskw. Doprowadzio to do upadku
gabinetu rzdowego w Tokio, lecz wspomniane wieci okazay si rwnie dotkliwym
ciosem dla Chiang Kai-sheka i chiskich nacjonalistw.
Dwudziestego trzeciego sierpnia Ribbentrop uda si samolotem na historyczn wizyt
w radzieckiej stolicy. Podczas rokowa wyonio si kilka kwestii spornych, gdy dwa
totalitarne reimy dzieliy midzy siebie rodkow Europ, zawierajc tajny protok.
Stalin domaga si caej otwy, na co Ribbentrop wyrazi zgod, szybko uzyskawszy przez
telefon aprobat Hitlera. Ju po podpisaniu jawnego paktu o nieagresji oraz tajnego
protokou Stalin wznis toast za Hitlera. Powiedzia do Ribbentropa, i wie, jak bardzo
niemiecki nard wielbi swojego Fhrera.
Tego dnia Nevile Henderson polecia do Berchtesgaden z listem od Chamberlaina,
w ostatniej prbie uniknicia wojny. Ale Hitler po prostu oskary Brytyjczykw o to, e
zachcili Polakw do przyjcia antyniemieckiej postawy. Henderson, cho zalicza si do
czoowych ugodowcw, przekona si w kocu, e temu kapralowi z ostatniej wojny pilno
do wykazania, i poradzi sobie jako zwyciski generalissimus w nastpnej . Tego samego
29

wieczoru Hitler wyda swoim armiom wstpne rozkazy do uderzenia na Polsk trzy dni
pniej.
O trzeciej nad ranem 24 sierpnia brytyjska ambasada w Berlinie odebraa depesz
z hasem Rajah. Dyplomaci, niektrzy jeszcze w piamach, zajli si paleniem tajnych
dokumentw. W poudnie polecono wszystkim Brytyjczykom w Niemczech opuszczenie
tego kraju. Ambasador, cho niewyspany po wizycie w Berchtesgaden, gra tego wieczoru
w bryda z ludmi ze swojego personelu.
Nazajutrz Henderson znowu widzia si z Hitlerem, ktry wrci do Berlina. Fhrer
zaoferowa Wielkiej Brytanii zawarcie paktu po zajciu Polski, ale zirytowa si, syszc
odpowied Hendersona, e aby osign jakiekolwiek porozumienie, bdzie musia
odstpi od planw agresji, a ponadto ewakuowa niemieckie wojska z Czechosowacji.
Ponownie owiadczy, e jeli ma wybuchn wojna, to powinno do niej doj wkrtce,
a nie wtedy, gdy on sam skoczy pidziesit pi czy szedziesit lat. Wieczorem, ku
szczeremu zaskoczeniu wstrznitego Hitlera, formalnie podpisano ukad angielsko-
polski.
W Berlinie brytyjscy dyplomaci spodziewali si najgorszego. Przenielimy
wszystkie bagae osobiste do sali balowej w ambasadzie napisa jeden z nich ktra
teraz przypomina Victoria Station po przyjedzie pocigu towarowego . Niemieckie
21

ambasady i konsulaty w Wielkiej Brytanii, Francji i Polsce otrzymay dyspozycj, by

poleci Niemcom w tych krajach powrt do Rzeszy albo wyjazd do neutralnego pastwa.
W sobot 26 sierpnia wadze niemieckie odwoay uroczystoci upamitniajce
dwudziest pit rocznic bitwy pod Tannenbergiem. Tak naprawd przygotowania do tej
ceremonii posuyy jedynie za przykrywk do koncentracji wojsk w Prusach Wschodnich.
Stary pancernik Schleswig-Holstein przypyn do Gdaska dzie wczeniej, rzekomo
z kurtuazyjn wizyt, jednak bez poinformowania o tym polskich wadz. Pod pokadem
znajdowaa si amunicja artyleryjska do ostrzau polskiej placwki na Westerplatte
w pobliu ujcia Wisy.
W w weekend mieszkacy Berlina korzystali ze wspaniaej pogody. Plae
grunewaldzkiego brzegu jeziora Wannsee zapchane byy ludmi, ktrzy opalali si i kpali.
Sprawiali wraenie niepomnych groby wybuchu wojny, pomimo obwieszcze
o wprowadzeniu racjonowania ywnoci. W brytyjskiej ambasadzie personel zaj si
wypijaniem zapasw szampana przechowywanych w piwnicach. Brytyjscy dyplomaci
zwrcili uwag na tumy onierzy na ulicach; wielu z tych ostatnich nosio nowe, tawe
wojskowe kamasze, ktrych skry jeszcze nie poczerniono past.
Pocztek inwazji zaplanowano na ten wanie dzie, jednak Hitler, wytrcony
z rwnowagi twardym postanowieniem Brytyjczykw i Francuzw, aby udzieli pomocy
Polsce, poprzedniego wieczoru przeoy rozpoczcie ataku na pniejszy termin. Cigle
z nadziej wypatrywa oznak brytyjskiego niezdecydowania. Tymczasem jeden ze
zorganizowanych przez Abwehr oddziaw dywersanckich, do ktrego nie dotar na czas
rozkaz wstrzymujcy akcj, zdy wkroczy do Polski i przechwyci stacj kolejow
w Mostach koo Jabonkowa.
Hitler, wci liczc na zrzucenie na Polsk winy za inwazj, udawa, e zgadza si na
negocjacje z Wielk Brytani i Francj, a take z Polsk. Ale bya to tylko ponura farsa.
Odmwi przedstawienia jakichkolwiek warunkw do przedyskutowania z polskim
rzdem, nie chcia przyj emisariusza z Warszawy i da Polakom czas do pnocy 30
sierpnia. Odrzuci rwnie ofert mediacyjn rzdu Mussoliniego. Dwudziestego smego
sierpnia ponownie rozkaza armii przygotowanie si do ataku rankiem 1 wrzenia.
Tymczasem Ribbentrop sta si niedostpny dla ambasadorw Polski i Wielkiej
Brytanii. Przybra typow dla siebie postaw, popatrujc wyniole z oddalenia i ignorujc
wszystkich wok, jak gdyby nie byli godni poznania jego myli. Ostatecznie zgodzi si
przyj Hendersona o pnocy 30 sierpnia, kiedy akurat wygasa termin przyjcia niejasno
sformuowanych warunkw pokojowych. Henderson zada ich przedstawienia.
Ribbentrop doby obszerny dokument, jak poinformowa pniej Henderson, ktry
odczyta po niemiecku, a raczej wybekota tak szybko, jak potrafi, tonem najwyszego
poirytowania. (...) Kiedy skoczy, poprosiem, aby da mi ten dokument do przejrzenia.
Herr von Ribbentrop kategorycznie odmwi, pogardliwym gestem rzuci dokument na st
i powiedzia, e to ju nieaktualne, gdy do pnocy nie zjawi si w Berlinie polski
wysannik . Nastpnego dnia Hitler wyda dyrektyw nr 1, nakazujc rozpoczcie
22

operacji Weiss, czyli inwazji na Polsk, do ktrej Niemcy czyniy przygotowania

w trakcie minionych piciu miesicy.
W Paryu zapanowa nastrj ponurej rezygnacji, gdy pamitano tam ponad milion
ofiar miertelnych poprzedniej wojny. W Wielkiej Brytanii na 1 wrzenia zarzdzono
masow ewakuacj dzieci z Londynu, ale wikszo ludnoci nadal wierzya, e
nazistowski przywdca blefuje. Polacy nie mieli podobnych zudze; a jednak
w Warszawie nie byo oznak paniki, tylko atmosfera determinacji.
Podjta ostatecznie przez nazistw prba sprokurowania casus belli bya wielce
reprezentatywna dla ich metod. w obliczony na skutki propagandowe akt zosta
zaplanowany i zorganizowany przez Reinharda Heydricha, zastpc Reichsfhrera SS
Heinricha Himmlera. Heydrich starannie wyselekcjonowa do tego zadania grup
najbardziej zaufanych esesmanw. Mieli upozorowa atak na niemiecki urzd celny oraz
rozgoni radiow w przygranicznych Gliwicach, by nastpnie wygosi stamtd ordzie
po polsku. Esesmani dostali rozkaz zastrzelenia grupy oszoomionych narkotykami
winiw obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, przebranych w polskie mundury,
i pozostawienia ich zwok na miejscu incydentu jako dowodu. Popoudniem 31 sierpnia
Heydrich zatelefonowa do oficera, ktremu powierzy przeprowadzenie akcji, przekazujc
mu umwione haso: Babcia nie yje . Uderzajco wymowne jest to, e pierwszymi 23

ofiarami drugiej wojny wiatowej w Europie okazali si winiowie kacetu, na ktrych

mord mia posuy kamstwu.

1 Na temat zawezwania ukowa do Moskwy zob. O.P. Chaney, Zhukov, Norman, OK 1971, s. 6265.
2 Cy t. za: E. ukowa, Intieriesy otca, w: Marsza ukow. Pokowodiec i czeowiek, t. 1, red. I.G. Aleksandrow, Moskwa 1988, s. 38.
3 D. Wokogonow, w: Stalins Generals, red. H. Shukman, London 1993, s. 313.
4 Cy t. za: R. Edwards, White Death. Russias War on Finland, 19391940, London 2006, s. 96.
5 Wicej na temat tego konfliktu zbrojnego zob.: A.D. Coox, Nomonhan. Japan against Russia, 1939, t. 12, Stanford 1985; K.H. Young, The Nomonhan Incident. Imperial Japan and the Soviet Union, Monumenta
Nipponica, t. 22: 1967, nr 1/2, s. 82102.
6 M.R. Peattie, The Dragons Seed, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 55.
7 Peniejsza biografia ukowa zob. O.P. Chaney, Zhukov, op. cit., s. 6970. Szczegowy opis tej bitwy zob.: E.J. Drea, Nomonhan. Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939, Fort Leavenworth 1981; A.D. Coox,
Nomonhan, op. cit.; G. ukow, Marsza ukow. Kakim my jego pomnim, Moskwa 1988.
8 Cy t. za: O.P. Chaney, Zhukov, op. cit., s. 73.
9 Na temat ofiar Armii Czerwonej nad Chalchy n gol: G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, London 1997, s. 53.
10 GSWW, t. I, s. 685.
11 The Diaries of Sir Alexander Cadogan, red. D. Dilks, London 1971, s. 175.
12 Cy t. za: T. Charman, Outbreak 1939. The World Goes to War, London 2009, s. 46.
13 Nazi-Soviet Relations, 19391941, red. R.J. Sontag, J.S. Beddie, New York 1948, s. 38.
14 Cy t. za: S. Sebag Montefiore, Stalin. Dwr czerwonego cara, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 2004, s. 298.
15 JJG, 17 sierpnia 1939 r.
16 Rozkazy admiraa Raedera: GSWW, t. II, s. 153.
17 Relacja Alberta Speera, cy t. za: G. Sereny, Albert Speer. His Battle with Truth, London 1995, s. 207.
18 JJG, 21 sierpnia 1939 r.
19 FRNH, s. 9.
20 Ibidem, s. 10.
21 JJG, 25 sierpnia 1939 r.
22 FRNH, s. 17.
23 R. Overy, 1939. Nad przepaci, op. cit., s. 90.
 ROZDZIA 2

Cakowite zniszczenie Polski1

wrzesiegrudzie 1939

Wczesnym rankiem 1 wrzenia 1939 roku niemieckie wojska stay w gotowoci do

przekroczenia polskiej granicy. Dla zdecydowanej wikszoci onierzy, poza weteranami
pierwszej wojny wiatowej, mia to by chrzest ogniowy. Jak prawie wszyscy onierze
rozmylali w panujcych ciemnociach o swych szansach na przeycie i o tym, czy stan na
wysokoci zadania. Gdy tak oczekiwali na rozkaz uruchomienia silnikw, dowdca jednej
z formacji pancernych na lskiej granicy tak opisa widmowe otoczenie: Ciemny las,
penia ksiyca i delikatna mga tu nad ziemi tworzyy fantastyczny widok .
2

O 4.48 pierwsze strzay pady od strony morza w pobliu Gdaska. Pancernik

Schleswig-Holstein, weteran bitwy jutlandzkiej z 1916 roku, pod oson mroku ustawi
si naprzeciwko pwyspu Westerplatte. Ostrzela tamtejsze polskie fortyfikacje z dzia
artylerii gwnej kalibru 280 mm. Kompania szturmowa Kriegsmarine, wczeniej stoczona
pod pokadem Schleswiga-Holsteina, wkrtce znalaza si na brzegu, ale jej atak zosta
krwawo odparty. W samym Gdasku polscy ochotnicy zebrali si do obrony gmachu poczty
gwnej przy placu Heweliusza, ale nie mieli adnych szans w starciu z nazistowskimi
oddziaami szturmowymi, esesmanami i oddziaami regularnego wojska po cichu
wprowadzonymi do tego miasta. Po stoczonej walce prawie wszystkich ocalaych polskich
obrocw rozstrzelano.
Nazistowskie sztandary zawisy na gmachach publicznych i uderzono w dzwony, kiedy
aresztowano duchownych, nauczycieli i innych prominentnych Polakw w tym miecie,
a take gdaskich ydw. Budowa obozu koncentracyjnego w pobliskim Sztutowie
(Stutthof) miaa zosta przyspieszona, aby pomieci nowych winiw. Pniej w trakcie
wojny zwoki ofiar ze Stutthofu dostarczano do gdaskiego Instytutu Anatomicznego, gdzie
eksperymentowano z wytwarzaniem myda z ludzkiego tuszczu .3

Przesunicie przez Hitlera terminu inwazji o sze dni dao Wehrmachtowi okazj do
zmobilizowania i skierowania na front dwudziestu jeden rezerwowych dywizji piechoty
oraz dwch dodatkowych dywizji zmotoryzowanych. cznie Niemcy powoali pod bro
prawie trzy miliony ludzi, dysponujc take czterystoma tysicami koni i dwustoma
tysicami pojazdw . Ptora miliona onierzy znalazo si nad polsk granic, a wielu
4

z nich zaopatrzono w lep amunicj pod pozorem, e chodzi o manewry. Wtpliwoci co

do ich misji rozwiay si, gdy wydano im ju na miejscu ostre naboje.
 Z kolei polskie siy zbrojne zostay postawione w stan penej gotowoci, poniewa
rzdy brytyjski i francuski ostrzegay Warszaw, e przedwczesna mobilizacja moe da
Hitlerowi pretekst do napaci. Polacy zwlekali wic z ogoszeniem cakowitej mobilizacji
do 28 sierpnia, lecz i nastpnego dnia ograniczyli jej skal, gdy ambasadorowie Wielkiej
Brytanii i Francji nakonili ich do powcigliwoci w nadziei na podjcie w ostatniej
chwili negocjacji. Ostatecznie mobilizacj zarzdzono 30 sierpnia. Owe zmiany wywoay
chaos. Zaledwie okoo 70 procent pierwszorzutowych polskich oddziaw zajo pozycje
do 1 wrzenia.
Jedyn nadziej Polakw byo wytrwanie do czasu, a Francuzi bd mogli podj
obiecan ofensyw na froncie zachodnim. Genera Maurice Gamelin, francuski naczelny
wdz, zapewnia 19 maja, e armia francuska przystpi do ataku wikszoci si nie 5

pniej ni pitnacie dni od chwili ogoszenia mobilizacji przez rzd w Paryu. Ale czas,
a take warunki geograficzne dziaay na niekorzy Polakw. Niemcy mieli szybko
wedrze si w gb Polski z Prus Wschodnich od pnocy, Pomorza i lska od zachodu
oraz z ulegej wobec Rzeszy Sowacji na poudniu. Polskie wadze, nie wiedzc o tajnym
protokole paktu Ribbentrop-Mootow, nie prboway powaniej osoni wschodniej
granicy. Perspektywa podwjnej inwazji koordynujcych dziaania si nazistowskich
i radzieckich wydawaa si nie do pomylenia.
 Agresja na Polsk i rozbir Polski (wrzesielistopad 1939)

Pierwszego wrzenia o godzinie 4.50, gdy niemieckie oddziay czekay na sygna do

ataku, onierze usyszeli nad sob dwik lotniczych silnikw. Kiedy fale stukasw,
messerschmittw i heinkli przelatyway ponad ich gowami, radowali si na myl, e
Luftwaffe zaatakuje zawczasu polskie lotniska. Niemieccy onierze dowiedzieli si od
swoich oficerw, e Polacy bd walczyli podstpnie, uciekajc si do metod
partyzanckich oraz sabotau . Polscy ydzi rzekomo mieli by przyjani wobec
6

bolszewikw i nienawidzi Niemcw . 7

Plan Wehrmachtu polega na rwnoczesnym uderzeniu na Polsk od pnocy, zachodu

i poudnia. Postpy wojsk winny by szybkie i bezwzgldne , a kolumny pancerne 8

i samoloty Luftwaffe miay pomiesza szyki Polakom, nim ci zdoaj zaj pozycje
obronne. Jednostki Grupy Armii Pnoc (Heeresgruppe Nord) nacieray z Pomorza i Prus
Wschodnich. Ich gwnym zadaniem byo opanowanie korytarza pomorskiego i marsz na
poudniowy wschd ku Warszawie. Grupa Armii Poudnie (Heeresgruppe Sd) pod
dowdztwem generaa pukownika Gerda von Rundstedta dostaa zadanie szybkiego
marszu szerszym frontem z poudniowego lska w kierunku stolicy. Zamiar polega na
oskrzydleniu przez te dwie grupy armii wikszoci wojsk polskich na zachd od Wisy.
Dziesita Armia, tworzca rdze poudniowego zgrupowania, miaa w swoim skadzie
najwiksz liczb jednostek pancernych i zmotoryzowanych. Na jej prawym skrzydle 14.
Armia miaa naciera na Krakw, natomiast trzy dywizje grskie, jedna dywizja pancerna
i jedna dywizja lekka oraz trzy dywizje sowackie uderzyy na pnoc z terytorium
marionetkowego pastwa sowackiego.

W centrum Berlina w godzinach porannych pierwszego dnia inwazji oddziay SS obstawiy

Wilhelmstrasse i Pariser Platz na czas przejazdu Hitlera z Kancelarii Rzeszy do gmachu
opery Krolla (Krolloper). Tam wanie miecia si siedziba Reichstagu po sawnym
poarze, w wyniku ktrego spon budynek niemieckiego parlamentu, co wydarzyo si
zaledwie niespena miesic po dojciu nazistw do wadzy w 1933 roku. Hitler oznajmi,
e jego niewygrowane dania wobec Polski, ktrych w istocie z rozmysem wcale nie
przedstawi wadzom w Warszawie, zostay odrzucone . w szesnastopunktowy plan
9

pokojowy opublikowano nastpnego dnia w cynicznej prbie zademonstrowania, e to

rzd warszawski ponosi odpowiedzialno za wybuch konfliktu. Wielk owacj wywoao
owiadczenie Hitlera o powrocie Gdaska do Rzeszy. Doktor Carl Jakob Burckhardt,
wysoki komisarz Ligi Narodw w Wolnym Miecie Gdasku, musia opuci to miasto.
W Londynie, gdy ju upewniono si, e doszo do napaci na Polsk, Chamberlain
wyda rozkaz powszechnej mobilizacji. W trakcie poprzednich dziesiciu dni Wielka
Brytania poczynia ju wstpne przygotowania do wojny. Chamberlain zwleka jednak
z powszechn mobilizacj, poniewa mogo to wywoa reakcj acuchow w Europie,
tak jak si to zdarzyo w 1914 roku. Naczelnym zadaniem byo postawienie w stan
gotowoci obrony przeciwlotniczej i obrony wybrzea. Nastawienie ulego radykalnej
zmianie, kiedy tylko dotary wieci o niemieckiej agresji. Teraz ju nikt nie udzi si, e
Hitler blefuje. Nastroje w caym kraju i w Izbie Gmin byy o wiele bardziej bojowe anieli
podczas kryzysu monachijskiego rok wczeniej. Mimo to gabinet rzdowy i brytyjskie
Ministerstwo Spraw Zagranicznych powiciy wikszo tego dnia na narady nad treci
ultimatum z daniem od Hitlera wycofania wojsk z Polski. Dokument ten, nawet kiedy ju
by gotowy, nie do koca brzmia jak ultimatum, gdy nie wyznaczono w nim jasnego,
ostatecznego terminu.
Po tym jak francuska rada ministrw odebraa raport od ambasadora Roberta
Coulondrea z Berlina, douard Daladier rozkaza ogoszenie nastpnego dnia
powszechnej mobilizacji. Sowo wojna nie pado w trakcie tego posiedzenia , 10

zauway jeden z obecnych. Zamiast tego posugiwano si rnymi eufemizmami. Wydane

zostao take polecenie ewakuowania dzieci z obu alianckich stolic. Spodziewano si
powszechnie, e dziaania wojenne zostan poprzedzone zmasowanymi nalotami
bombowymi. Tego samego wieczoru w obydwu stolicach wprowadzono obowizkowe
zaciemnienie.
 W Paryu nowiny o niemieckiej agresji wywoay szok, gdy w trakcie poprzednich
dni zapanoway nadzieje, e europejskiego konfliktu zbrojnego uda si jednak unikn.
Georges Bonnet, francuski minister spraw zagranicznych i czoowy ugodowiec, obwini
Polakw za niemdr i upart postaw . Nadal chcia zaangaowa Mussoliniego w roli
11

mediatora w doprowadzeniu do nowego porozumienia w monachijskim stylu. Jednake

mobilisation gnrale ju trwaa, a pocigi pene rezerwistw wyruszay z Gare de lEst
w Paryu ku Metz i Strasburgowi.
Nie powinno dziwi, e polskie wadze w Warszawie zaczy si obawia, i
sojusznicy znowu si wystrasz. Nawet niektrzy politycy w Londynie ywili podejrzenia,
na podstawie mao wyrazistej noty dyplomatycznej skierowanej do Niemcw i braku
okrelenia w niej terminu upywu ultimatum, e Chamberlain wci moe usiowa
wykrci si od zobowizania udzielenia pomocy Polsce. Ale Wielka Brytania i Francja
trzymay si tradycyjnych w dyplomacji procedur, jak gdyby chciay podkreli, e
pogrki ordownika blitzkriegu nie robi na nich wraenia.
W Berlinie pnym wieczorem 1 wrzenia wci byo niezwykle ciepo. Ksiyc
w peni owietla zaciemnione, na wypadek polskich nalotw, ulice niemieckiej stolicy.
Wprowadzono take inn form zaciemnienia. Ot Goebbels ogosi wprowadzenie
surowych kar za suchanie zagranicznych stacji radiowych. Ribbentrop nie zgodzi si na
to, by przyj rwnoczenie ambasadorw brytyjskiego i francuskiego, wic o 21.20
Henderson dorczy not z daniem niezwocznego wycofania niemieckich wojsk z Polski.
Coulondre dostarczy francusk wersj tego dokumentu p godziny pniej. Hitler,
zapewne nieco podbudowany na duchu niezbyt ostrym tonem obu tych not, pozosta
przekonany, e alianckie rzdy raz jeszcze poniechaj w ostatniej chwili wypowiedzenia
wojny.
Nazajutrz personel brytyjskiej ambasady poegna si z niemieckimi sucymi
i przenis si do pobliskiego hotelu Adlon. W trzech stolicach Berlinie, Londynie
i Paryu zapanowa rodzaj dyplomatycznej prni. Pogoski o powrocie do polityki
appeasementu zrodziy si na nowo w Londynie, lecz zwoka z wypowiedzeniem wojny
wynika w rzeczywistoci z dania wysunitego przez Francuzw, ktrzy stwierdzili, i
potrzeba im wicej czasu na mobilizacj rezerwistw i ewakuacj ludnoci cywilnej.
Obydwa rzdy alianckie byy przewiadczone o potrzebie cisej wsppracy, niemniej
jednak Georges Bonnet i jego polityczni sprzymierzecy nadal starali si opni
przystpienie do wojny. Niestety znany z niezdecydowania Daladier pozwala Bonnetowi
na kontynuowanie de do zorganizowania midzynarodowej konferencji z udziaem
faszystowskich wadz w Rzymie. Bonnet telefonowa w tej sprawie do Londynu, aby
zyska brytyjskie poparcie dla owej inicjatywy, ale zarwno minister spraw zagranicznych
lord Halifax, jak i Chamberlain stwierdzili stanowczo, e adnych rokowa nie bdzie,
dopki niemieckie oddziay pozostaj na polskim terytorium. Halifax zatelefonowa take
do szefa woskiej dyplomacji, hrabiego Galeazza Ciano, by rozwia wszelkie wtpliwoci
w tej kwestii.
Wystosowanie mglistego w treci ultimatum, bez okrelenia konkretnej daty, pnym
popoudniem doprowadzio do kryzysu gabinetowego w Londynie. Chamberlain i Halifax
tumaczyli si koniecznoci wspdziaania z Francj, co oznaczao w praktyce, e
ostateczna decyzja leaa w gestii Francuzw. Ale sceptycy, popierani przez obecnych na
posiedzeniu sztabowcw, odrzucali tak logik. Obawiali si, e bez zdecydowanej
brytyjskiej inicjatywy Francuzi pozostan bierni. Naleao okreli limit czasowy.
Chamberlainem jeszcze bardziej wstrzsna reakcja Izby Gmin niecae trzy godziny
pniej. Jego wyjanie przyczyn zwlekania z wypowiedzeniem wojny wysuchano
w nieprzyjaznym milczeniu. Potem, kiedy Arthur Greenwood, wystpujcy jako lider Partii
Pracy, wsta, aby mu odpowiedzie, nawet z aw zajmowanych przez konserwatystw dao
si sysze okrzyki: Mw w imieniu Anglii!. Greenwood nie pozostawi wtpliwoci, e
Chamberlain winien nastpnego ranka zoy w Izbie Gmin formaln deklaracj
przystpienia do wojny.
Tego wieczoru, gdy za oknami rozptaa si burza, Chamberlain i Halifax wezwali na
Downing Street ambasadora Francji Charlesa Corbina. Zadzwonili te do Parya, aby
rozmwi si z Daladierem i Bonnetem. Rzd francuski nadal nie przejawia popiechu,
mimo e Daladier otrzyma w Izbie Deputowanych pene poparcie w sprawie kredytw
wojennych kilka godzin wczeniej. (Sowa wojna nadal przesdnie wystrzegano si we
francuskich oficjalnych krgach. Zamiast tego podczas debat w Paacu Burboskim, czyli
siedzibie Zgromadzenia Narodowego, posugiwano si takimi zawoalowanymi zwrotami
jak obligations de la situation internationale [zobowizania wynikajce z sytuacji
midzynarodowej]). A poniewa Chamberlain nabra przekonania, e jego rzd upadnie
nastpnego przedpoudnia, jeli nie przedstawi ucilonego ultimatum, Daladier ostatecznie
uzna, i Francja te nie moe duej czeka. Obieca, e rwnie jego kraj wystosuje
nastpnego dnia ultimatum. Nastpnie Chamberlain zwoa kolejne posiedzenie gabinetu
rzdowego. Na krtko przed pnoc przygotowano i uzgodniono ostateczn wersj
ultimatum. Miao zosta dorczone Niemcom o 9.00 nazajutrz przez Nevilea Hendersona
w Berlinie, a termin zastosowania si do zawartych w tym dokumencie da upywa
dwie godziny pniej.

Rankiem w niedziel 3 wrzenia Nevile Henderson cile wypeni dane mu instrukcje.

Hitler, wczeniej nieustannie zapewniany przez Ribbentropa, e Brytyjczycy nie przystpi
do wojny, by wyranie wstrznity. Po tym jak zapozna si z treci ultimatum, zapado
dugotrwae milczenie. Wreszcie zwrci si ze zoci do Ribbentropa i ostro zapyta: I
co teraz? . Ribbentrop, arogancki pozer, ktrego jego teciowa okrelia mianem
12

nadzwyczaj niebezpiecznego gupca , od dawna przekonywa Hitlera, i wie, jaka bdzie

13

brytyjska reakcja. Teraz zabrako mu sw. Po tym jak Coulondre dorczy nieco pniej
francuskie ultimatum, Gring odezwa si do tumacza Hitlera: Jeli przegramy t wojn,
to niech Bg ma nas w opiece.
Po burzy poprzedniego wieczoru poranek w Londynie by pogodny i soneczny.
Z Berlina nie nadesza odpowied na ultimatum do czasu, gdy Big Ben rozbrzmia
jedenacie razy. Henderson w Berlinie potwierdzi w rozmowie telefonicznej, e do niego
take nic nie dotaro. W siedzibie brytyjskich dyplomatw trzeci sekretarz ambasady
zatrzyma zegar o jedenastej i woy za szklane wieko kartk z informacj, by nie
uruchamia ponownie tego zegara, pki Hitler nie zostanie pokonany.
O 11.15 Chamberlain przemwi do narodu przez radio z sali posiedze rzdu na
Downing Street 10. W caym kraju ludzie stanli na baczno na dwik zagranego na
koniec tego wystpienia brytyjskiego hymnu. Wielu pakao. Przemwienie premiera
odznaczao si jednoczenie prostot i elokwencj, lecz liczni zwrcili uwag, jak
smutnym i zmczonym gosem mwi Chamberlain. Zaraz po tej krtkiej audycji zawyy
syreny alarmu przeciwlotniczego. Londyczycy zbiegli do piwnic i schronw,
spodziewajc si potnego nalotu. Ale by to faszywy alarm, ktry niebawem odwoano.
Powszechn i jake brytyjsk reakcj na to byo nastawienie czajnikw z wod na herbat.
A jednak bynajmniej nie wszyscy prezentowali flegmatyczn postaw, o czym wiadcz
badania przeprowadzone przez organizacj Mass Observation: Kryy pogoski, e
niemal kade waniejsze miasto zostao zburzone przez bomby w pierwszych dniach wojny.
Setki naocznych wiadkw widziao spadajce ponce samoloty . 14

onierze w trzytonowych wojskowych ciarwkach piewali na gos Its a Long

Way to Tipperary, ktra to pie mimo wesoej melodii przypominaa o koszmarze
pierwszej wojny wiatowej. Londyn poniekd przywdzia wojenny strj. W Hyde Parku,
naprzeciwko koszar w Knightsbridge, koparki zaczy adowa na skrzynie ciarwek
ziemi, ktr, upakowan w worki, obkadano rzdowe gmachy. Krlewscy gwardzici
w paacu Buckingham zdjli charakterystyczne futrzane czapy i czerwone kurtki, zakadajc
stalowe hemy i starannie odprasowane mundury polowe. Srebrzyste balony zaporowe
unosiy si nad miastem, cakowicie zmieniajc widok nieba. Na czerwonych skrzynkach
pocztowych wymalowano te pasy specjaln farb, zmieniajc kolor pod wpywem
gazw bojowych. Szyby w oknach zaklejono paskami papieru, chronicymi przed
odpryskami szka. Wygld ulicznych tumw te uleg zmianie: pojawio si duo wicej
mundurw, a cywile nosili w tekturowych pudekach na sznurku maski przeciwgazowe.
Dworce kolejowe byy zapchane ewakuowanymi dziemi, ktre miay na ubraniach
karteczki z nazwiskami i adresami, a w rkach ciskay szmaciane lalki i pluszowe misie.
Nocami, po zaciemnieniu, niczego nie dawao si rozpozna. Tylko nieliczni kierowcy
decydowali si na bardzo ostron jazd, z czciowo przesonitymi wiatami przednimi
w samochodach. Wielu ludzi po prostu przesiadywao w domach, za zacignitymi
w oknach kotarami, suchajc rozgoni BBC .
15

Tego samego dnia Australia i Nowa Zelandia take wypowiedziay Niemcom wojn,
podobnie jak kontrolowane przez Brytyjczykw wadze Indii, cho bez porozumienia
z czoowymi hinduskimi dziaaczami politycznymi. Poudniowa Afryka wypowiedziaa
wojn trzy dni pniej, po zmianie tamtejszego rzdu, a Kanada oficjalnie przystpia do
wojny po tygodniu. Owej nocy brytyjski liniowiec Athenia zosta zatopiony przez
niemiecki okrt podwodny U-30; zgino w tym incydencie sto dwanacie osb, w tym
dwudziestu omiu obywateli USA . Opisywane wydarzenia przymiy nieco inne:
16
Chamberlain bez entuzjazmu wprowadzi w skad gabinetu rzdowego swego najbardziej
nieprzejednanego krytyka. Powrt Churchilla do Admiralicji, ktr kierowa take
w chwili wybuchu poprzedniej wojny, skoni pierwszego lorda morskiego do przesania
na wszystkie okrty Royal Navy depeszy: Winston powrci!.

Wiadomo o wypowiedzeniu wojny przez Wielk Brytani nie wywoaa zbytniej radoci
w Berlinie. Wikszo Niemcw bya oszoomiona i przybita z tego powodu. Wczeniej
liczyli na to, e Hitlerowi nadal bdzie sprzyjao nadzwyczajne szczcie, i uwaali, e
przyniesie mu ono zwycistwo nad Polsk bez wikania si w europejski konflikt. Nieco
pniej, o 17.00, upyn termin francuskiego ultimatum (w ktrego tekcie nie byo
budzcego groz sowa wojna), pomimo prb lawirowania, podejmowanych przez
Bonneta. Chocia we Francji przewaay nastroje wyraane podszytym zniechceniem
zwrotem il faut en finir (trzeba z tym skoczy), to prezentujca antywojenne
nastawienie lewica zdawaa si zgadza z defetystami z prawicy, e nie ma sensu gin za
Gdask. Jeszcze bardzo niepokojce byo to, e niektrzy starsi rang francuscy
oficerowie zaczli sobie wmawia, i to Brytyjczycy popchnli ich ku tej wojnie. Chodzi
o postawienie nas przed faktem dokonanym , pisa genera Paul de Villelume, oficer
17

cznikowy francuskiego dowdztwa przy rzdzie, poniewa Anglicy boj si, e moemy
zmikn. Dziewi miesicy pniej tene genera mia wywrze silnie defetystyczny
wpyw na nastpnego francuskiego premiera, Paula Reynauda.
Wieci o wypowiedzeniu wojny przez obydwu sojusznikw wzbudziy z kolei
euforyczn rado w Warszawie. Wiwatujcy Polacy, niewiadomi wtpliwoci
targajcych Francuzami, zgromadzili si przed ambasadami obu aliantw. Hymny
pastwowe trzech sprzymierzonych krajw nadawano przez radio. Przesadny optymizm
kaza wielu Polakom sdzi, e obiecana francuska ofensywa szybko zmieni przebieg
wojny na ich korzy.
Jednake w innych miejscach rozgryway si mniej podniose sceny. Niektrzy Polacy
zwrcili si przeciwko etnicznym Niemcom, aby zemci si za napa na Polsk.
W atmosferze strachu, wzburzenia i chaosu wywoanego przez nag wojn ludno
pochodzenia niemieckiego atakowano w wielu miejscowociach. Trzeciego wrzenia
w Bydgoszczy przypadkowe strzay do Polakw na ulicach pocigny za sob masakr,
w ktrej zgino dwustu dwudziestu trzech etnicznych Niemcw (a wedug oficjalnej
niemieckiej historii okoo tysica ). Szacunki dotyczce cznej liczby zabitych osb
18

pochodzenia niemieckiego w caej Polsce wahaj si od dwch do trzynastu tysicy,

a prawdopodobnie wynosia ona okoo szeciu tysicy. Pniej Goebbels zawyy j do
pidziesiciu omiu tysicy, aby w ten sposb usprawiedliwi niemiecki program czystek
etnicznych wymierzony przeciwko Polakom.

W pierwszym dniu europejskiej wojny niemiecka 4. Armia nacierajca z Pomorza

przecia pomorski korytarz u jego podstawy. Oznaczao to fizyczne poczenie Prus
Wschodnich z reszt Rzeszy. Czoowe oddziay 4. Armii opanoway take przyczki
wzdu dolnego biegu Wisy.
Trzecia Armia, atakujca z Prus Wschodnich, posuwaa si na poudniowy wschd
w kierunku Narwi, aby oskrzydli Modlin i Warszaw. Tymczasem Grupa Armii
Poudnie zmusia do odwrotu polskie Armie d i Krakw, zadajc im cikie
straty. Luftwaffe, po unicestwieniu znacznej czci polskiego lotnictwa (pozostae samoloty
przebazowano zawczasu na lotniska polowe), skoncentrowaa si na taktycznym wsparciu
wojsk ldowych Wehrmachtu i bombardowaniu polskich miast na tyach, siejc chaos na
szlakach komunikacyjnych.
Niemieccy onierze wkrtce zaczli odczuwa odraz na widok mijanych ubogich
polskich wiosek. Wiele z tych miejscowoci sprawiao wraenie opuszczonych przez
Polakw, lecz przy tym penych ydw. onierze opisywali te miasteczka jako pene
brudu i smrodu oraz bardzo zacofane . Reakcje te nasiliy si jeszcze po natkniciu si
19

na wschodnich ydw, brodatych i ubranych w kaftany. Ich wygld, nieszczere oczy 20

i przymilnie przyjacielski sposb bycia, kiedy z szacunkiem zdejmowali czapki

21

z gw , wydawa si bardziej odpowiada karykaturom zamieszczanym przez

22

nazistowsk propagand w zawzicie antysemickiej gazecie Der Strmer ni 23

wizerunkowi zasymilowanych ydw spotykanych w Rzeszy. Kady pisa pewien

Gefreiter (starszy szeregowy) kto jeszcze nie by bezwzgldnym wrogiem ydw, musi
sta si nim tutaj . Zwykli niemieccy onierze, nie tylko esesmani, znajdowali rozrywk
24

w maltretowaniu ydw, biciu ich, cinaniu brd starcom, upokarzaniu, a nawet gwaceniu
modych kobiet (pomimo obowizujcych ustaw norymberskich, zakazujcych stosunkw
z przedstawicielkami niszych ras) i podpalaniu bonic.
Przede wszystkim jednak niemieccy onierze mieli w pamici ostrzeenia, ktrych im
udzielono, na temat niebezpieczestwa akcji sabotaowych i strzelania im w plecy przez
partyzantw. Kiedy pada pojedynczy strza, podejrzenie kierowano czsto na okolicznych
ydw, nawet jeli byo o wiele bardziej prawdopodobne, e podziemne dziaania zbrojne
podjli raczej Polacy. Doszo do licznych masakr po otwarciu ognia przez jakiego
niespokojnego wartownika; potem inni wczali si do strzelaniny, a czasem niemieccy
onierze pomykowo strzelali do siebie nawzajem. Oficerw przeraa taki brak
dyscypliny, lecz wydawali si bezsilni, nie potrafic powstrzyma tej
Freischrlerpsychose obsesyjnego strachu przed atakiem uzbrojonych cywilw . 25

(Czasami nazywano to Heckenschtzenpsychose lkiem przed strzaami zza

ywopotw). Niewielu niemieckich oficerw starao si powstrzymywa akty lepego
odwetu po takich incydentach. Granaty wrzucano do piwnic, gdzie chroniy si bezbronne
rodziny, a nie partyzanci. onierze uwaali to za uprawnione dziaania w obronie wasnej,
nie za za zbrodnie wojenne.
Zadawniony w niemieckim wojsku obsesyjny strach przed partyzantk prowadzi do
zbiorowych egzekucji i puszczania wiosek z dymem. W bardzo niewielu jednostkach
zadawano sobie trud trwonienia czasu na prawne procedury. W odczuciu Niemcw
Polakom i ydom po prostu nie przysugiway podobne subtelnoci. Niektre formacje
mordoway ludno cywiln ze szczeglnym zapaem. W tym wzgldzie wyrniaa si
zwaszcza gwardia przyboczna Hitlera, Leibstandarte SS Adolf Hitler. Jednake
wikszoci mordw dokonyway na tyach oddziay Einsatzgruppen SS, tajnej policji oraz
paramilitarnej Volksdeutscher Selbstschutz (samoobrony etnicznych Niemcw);
czonkowie tej ostatniej organizacji od dawna aknli zemsty.
rda niemieckie wskazuj, e w trakcie piciotygodniowej kampanii w Polsce
stracono szesnacie tysicy cywilw . W rzeczywistoci liczba ofiar musiaa by znacznie
26

wysza, do koca roku dochodzc do szedziesiciu piciu tysicy. Niemieckie bojwki

dokonay masakry okoo dziesiciu tysicy Polakw i ydw w wyrobisku wiru koo
miejscowoci Mniszek na Pomorzu , a kolejnych osiem tysicy ofiar zamordowano
27

w lasach opodal Karolewa (Karlshof). W ramach zbiorowych represji niszczono domy,

a czasem i cae wsie. cznie Niemcy spalili doszcztnie ponad piset wiosek
i miasteczek. Tu i wdzie lini niemieckiego natarcia wyznaczaa na horyzoncie czerwona
una poncych wsi i gospodarstw rolnych.
Wkrtce ydzi, a take Polacy zaczli si ukrywa na widok nadcigajcych
niemieckich wojsk. To czynio onierzy Wehrmachtu jeszcze bardziej niespokojnymi, gdy
nabierali przekonania, e nie tylko s ukradkowo obserwowani przez okna i okienka, ale
i niewidoczny wrg celuje do nich z broni. Czasami mona byo odnie wraenie, i wielu
onierzy chciao zniszczy te niechlujne i wrogie wioski, aby zaraza, ktra wedug nich
tam si wylgaa, nie rozprzestrzenia si na pobliskie ziemie niemieckie. Nie
powstrzymywao ich to wszak przed rabowaniem przy kadej okazji pienidzy, odziey,
kosztownoci, prowiantu i pocieli. O pomyleniu przyczyn ze skutkami wiadczyo to, e
wszystko, co widzieli w trakcie tej kampanii, a co wzbudzao w nich tak gbok odraz,
jako wydawao si usprawiedliwia sam akt agresji.

Polskim wojskom, cho te czsto prezentoway rozpaczliw odwag w walce, utrudniay

skuteczne dziaania nie tylko brak nowoczesnej broni, ale przede wszystkim przestarzae
rodki cznoci. O odwrocie jednej formacji nie dowiadyway si na czas inne na jej
skrzydach, co przynosio katastrofalne rezultaty. Naczelny wdz marszaek migy-Rydz
szybko nabra przekonania, e wojna jest ju przegrana. Nawet jeli Francuzi przeszliby do
obiecanej ofensywy, to nastpiaby ona za pno. Czwartego wrzenia coraz bardziej
pewny siebie Hitler powiedzia Goebbelsowi, e nie obawia si uderzenia z zachodu.
Przewidywa, i dojdzie tam do Kartoffelkrieg okopowej wojny ziemniaczanej . 28

Zabytkowy uniwersytecki Krakw zosta zdobyty 6 wrzenia przez 14. Armi,

a natarcie Grupy Armii Poudnie Rundstedta rozwijao si bez wikszych przeszkd, gdy
bronicy si Polacy prowadzili trudne walki odwrotowe. Ale trzy dni pniej naczelne
dowdztwo niemieckich wojsk ldowych Oberkommando des Heeres (OKH) zaczo
si niepokoi, e polskie armie mog si wyrwa z kota, w jakim Niemcy chcieli je
zamkn na zachd od Wisy. Wobec tego dwa korpusy ze skadu Grupy Armii Pnoc
otrzymay rozkaz wyruszenia dalej na wschd, w razie koniecznoci wyjcia nad Bug
i przekroczenia tej rzeki w celu zamknicia wojsk przeciwnika w nowych kleszczach.
W Gdasku bohaterscy obrocy Westerplatte, ktrym koczya si amunicja,
ostatecznie zostali zmuszeni do kapitulacji 7 wrzenia, po ostrzale z cikich dzia okrtu
Schleswig-Holstein. Potem ten stary pancernik skierowa si na pnoc, aby wesprze
atak na portow Gdyni i Oksywie, ktre bronio si do 19 wrzenia.
W centralnej Polsce opr ta, gdy Niemcy zbliali si do stolicy. Kolumna czogw
4. Dywizji Pancernej dotara na obrzea tego miasta 8 wrzenia, ale zostaa szybko
zmuszona do wycofania si. O determinacji Polakw, by broni Warszawy, wiadczyo
skoncentrowanie artylerii na wschodnim brzegu Wisy, by stamtd mc ostrzeliwa
wdzierajcych si do miasta napastnikw. Jedenastego wrzenia Zwizek Radziecki
odwoa z Warszawy swojego ambasadora i personel dyplomatyczny, jednak Polacy nadal
nie mieli pojcia o ciosie noem w plecy szykowanym ze wschodu.
W innych rejonach polskie oddziay, okrone przez zmechanizowane jednostki
niemieckie, zaczy ju masowo si poddawa. Szesnastego wrzenia Niemcy zamknli
wielki kocio osiemdziesit kilometrw na zachd od Warszawy, schwytawszy w puapk
dwie polskie armie w rozwidleniu Bzury i Wisy. Zmasowane naloty Luftwaffe ostatecznie
zamay opr bronicych si tam jednostek. Dzielne polskie lotnictwo, dysponujce
zaledwie dwustu siedemdziesicioma przestarzaymi myliwcami samoloty P-11
z wygldu przypominay nieco lysandery nie miay wikszych szans w walkach
29

z szybkimi i smukymi messerschmittami.

Niebawem legy w gruzach resztki ywionych przez Polakw nadziei na ocalenie,

zwizanych z alianck ofensyw na froncie zachodnim. Genera Gamelin, popierany przez
francuskiego premiera Daladiera, odrzuca pomys jakiejkolwiek wikszej akcji zaczepnej
do czasu przerzucenia na kontynent Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego oraz mobilizacji
wszystkich rezerwistw. Twierdzi take, i Francja musi naby sprzt wojskowy od
Stanw Zjednoczonych. Tak czy owak, w armii francuskiej obowizywaa zasadniczo
defensywna doktryna. Gamelin, pomimo zoonych Polakom obietnic, wzdraga si na myl
o przeprowadzeniu wikszej ofensywy, uwaajc, e doliny Renu i umocnie niemieckiego
Wau Zachodniego nie uda si przeama. Brytyjczycy prezentowali niewiele bardziej
agresywn postaw. Zwali Wa Zachodni Lini Zygfryda, na ktrej, zgodnie ze sowami
ich wesoej pieni z okresu dziwnej wojny, chcieli suszy pranie. Brytyjczykom
wydawao si, e czas pracuje na ich korzy, i obstawali przy osobliwym przekonaniu, e
najskuteczniejsza strategia polega na morskiej blokadzie Niemiec tyle tylko, e oczywiste
byo, i Zwizek Radziecki mg zaopatrywa Hitlera we wszelkie surowce niezbdne dla
niemieckiego przemysu wojennego.
Wielu Brytyjczykw czuo zawstydzenie z powodu takiej pasywnoci i braku
energicznej pomocy Polakom. Samoloty RAF-u zaczy lata nad Niemcy, zrzucajc ulotki
propagandowe, co zrodzio dowcipy o Mein Pamph i wojnie na konfetti . Nalot
30 31

bombowy na niemieck baz floty wojennej w Wilhelmshaven, przeprowadzony 4

wrzenia, okaza si aonie nieskuteczny. Pierwsze oddziay Brytyjskiego Korpusu
Ekspedycyjnego (British Expeditionary Force, BEF) tego samego dnia znalazy si we
Francji, a w cigu nastpnych piciu tygodni ogem sto pidziesit osiem tysicy
brytyjskich onierzy przerzucono na kontynent przez kana La Manche. Ale do pierwszych
star z niemieckimi oddziaami doszo dopiero w grudniu.
Francuzi ograniczyli si do wejcia na zaledwie kilka kilometrw w gb
niemieckiego terytorium koo Saarbrcken. Z pocztku Niemcy obawiali si silnego ataku.
Szczeglnie martwio to Hitlera, ktry zaangaowa wikszo swoich wojsk w Polsce, ale
bardzo ograniczony zakres alianckiej ofensywy wykaza, e to tylko rodzaj symbolicznego
gestu. Naczelne dowdztwo niemieckich si zbrojnych Oberkommando der Wehrmacht
(OKW) niebawem przestao si niepokoi. Francuzi i Brytyjczycy haniebnie uchylili si
od wypenienia swych zobowiza, a przecie Polacy w lipcu przekazali Wielkiej Brytanii
i Francji posiadane informacje wywiadowcze na temat Enigmy niemieckiej maszyny
szyfrujcej.
Siedemnastego wrzenia polskie cierpienia si dopeniy, kiedy wojska radzieckie
przekroczyy dug wschodni granic, zgodnie z postanowieniami tajnego protokou
podpisanego z Niemcami w Moskwie zaledwie miesic temu. Niemcw zdziwio nieco, e
Sowieci nie wkroczyli wczeniej, ale Stalin skalkulowa, e jeli radziecki atak nastpi
zbyt szybko, to zachodni alianci mog poczu si zobligowani do wypowiedzenia wojny
take Zwizkowi Radzieckiemu. Sowieci utrzymywali, z do typowym dla siebie
cynizmem, e to polskie prowokacje zmusiy ich do interwencji w celu ochrony ludnoci
biaoruskiej i ukraiskiej. Ponadto Kreml stwierdzi, e ZSRR nie jest ju zwizany
traktatem o nieagresji z Polsk, poniewa wadze w Warszawie przestay istnie. Polski
rzd rzeczywicie opuci kraj tego samego przedpoudnia, aby unikn schwytania przez
oddziay radzieckie. Ministrowie spieszyli ku granicy z Rumuni, nim droga nie zostaa
odcita przez jednostki Armii Czerwonej nadcigajce z Kamieca Podolskiego na
poudniowo-zachodniej Ukrainie.
Na granicy rumuskiej pojazdy wojskowe i cywilne auta utworzyy gigantyczny zator,
lecz ostatecznie w nocy pokonanym Polakom zezwolono na jej przekroczenie. Prawie
kady bra na pamitk kamie lub gar polskiej ziemi. Wielu pakao; zdarzay si
samobjstwa. Ludno rumuska okazywaa Polakom przychylno, ale Niemcy wywierali
naciski na tamtejsze wadze, by wyda im uciekinierw. apwki ocaliy wikszo
uchodcw od aresztowania i internowania, chyba e trafili na rumuskiego oficera, ktry
by stronnikiem faszystowskiej elaznej Gwardii. Niektrzy Polacy uciekali maymi
grupkami . Wiksze grupy, organizowane przez polskie wadze w Bukareszcie, przemycano
32

z Konstancy i innych portw nad Morzem Czarnym, skd przedostaway si do Francji. Inni
uciekali przez Wgry, Jugosawi i Grecj, a mniej liczni, borykajc si w trakcie ucieczki
z powaniejszymi problemami, przedzierali si przez kraje nadbatyckie do Szwecji.
Na polecenie Hitlera OKW pospiesznie wystosowao rozkazy dla tych niemieckich
formacji, ktre znalazy si za Bugiem, aby si wycofay. O cisej wsppracy Berlina
i Moskwy wiadczy fakt, e Niemcy opucili zajte obszary, przyznane na mocy tajnego
protokou, a ruchy niemieckich wojsk byy skoordynowane z natarciem formacji Armii
Czerwonej.
Do pierwszego kontaktu midzy tymi osobliwymi sprzymierzecami doszo na pnoc
od Brzecia. Dwudziestego drugiego wrzenia potn brzesk twierdz przekazano Armii
Czerwonej, czemu towarzyszya uroczysta defilada. Na nieszczcie dla uczestniczcych
w niej radzieckich oficerw to zetknicie z Niemcami sprawio, i wkrtce padli ofiar
aresztowa dokonywanych przez NKWD Berii.
Polacy nadal stawiali opr, gdy jednostki staray si przebija z okrenia,
a pojedynczy onierze tworzyli nieformalne oddziay, aby walczy na trudniej dostpnych
terenach lesistych, bagiennych i grskich. Drogi na wschodzie byy zapchane uchodcami,
ktrzy z rejonw objtych walkami prbowali ucieka wozami drabiniastymi, zuytymi
samochodami, a nawet na rowerach. Wrg zawsze nadlatywa z powietrza pisa pewien
mody polski onierz ale nawet kiedy lecia bardzo nisko, by poza zasigiem naszych
starych mauzerw. Ten wojenny spektakl rycho sta si monotonny; dzie po dniu
widywalimy te same sceny: cywile uciekajcy przed nalotami, rozpraszajce si konwoje,
ponce ciarwki i konne zaprzgi. Swd wyczuwany po drodze te by niezmienny. By
to odr martwych koni, ktrych nikt nie grzeba i ktre cuchny na kilometr.
Przemieszczalimy si tylko nocami i nauczylimy si przysypia w marszu. Palenie tytoniu
byo zabronione z obawy, e ar z papierosa moe cign na nas wszechpotn
Luftwaffe .
33

Tymczasem Warszawa pozostawaa gwnym bastionem polskiego oporu. Hitler

chcia moliwie najszybciej zdoby polsk stolic, wic maszyny Luftwaffe rozpoczy
intensywne naloty bombowe. W powietrzu byy ju prawie bezkarne, a miastu zabrako
skutecznej obrony przeciwlotniczej. Dwudziestego wrzenia Warszaw i Modlin
zaatakowao szeset dwadziecia niemieckich samolotw. Nastpnego dnia Gring wyda
rozkaz 1. i 4. Flocie Powietrznej przeprowadzenia ponownych zmasowanych nalotw.
Nieustpliwe bombardowania Luftwaffe wykorzystywaa nawet samoloty transportowe
Junkers Ju 52 do zrzucania adunkw zapalajcych trway do czasu, a Warszawa
skapitulowaa 28 wrzenia. Fetor rozkadajcych si pod gruzami i rozdtych koskich cia
na ulicach stawa si nie do zniesienia. W wyniku tych nalotw zgino okoo dwudziestu
piciu tysicy cywilw i sze tysicy onierzy.
Dwudziestego smego wrzenia, gdy Warszawa si poddawaa, Ribbentrop znowu
uda si samolotem do Moskwy i podpisa tam uzupeniajcy traktat o granicach
i przyjani, w ktrym Stalin dokona rnych zmian w przebiegu linii demarkacyjnej.
Doprowadzio to do oddania Zwizkowi Radzieckiemu niemal caej Litwy w zamian za
nieznaczne powikszenie terytoriw polskich pod okupacj niemieck. Etniczni Niemcy na
ziemiach zajtych przez Sowietw mieli zosta przesiedleni do strefy pod kontrol
nazistowsk. Stalinowski reim wyda te Rzeszy wielu niemieckich komunistw i innych
opozycjonistw. Rzdy obu pastw zaapeloway o zakoczenie wojny w Europie, po tym
jak kwestia polska zostaa rozwizana.
Nie ma wtpliwoci, kto zyska najwicej na tych dwch porozumieniach, ktre
zoyy si na pakt nazistowsko-sowiecki. Niemcy, zagroone brytyjsk blokad morsk,
zdobyy dostp do wszelkich zasobw nieodzownych do prowadzenia wojny. Poza tym, co
dostarcza Rzeszy Zwizek Radziecki, w tym zboem, rop naftow i manganem, rzd
Stalina poredniczy te w dostawach innych surowcw, zwaszcza kauczuku, ktrych
Niemcy nie byli w stanie naby za granic.
Ju w trakcie moskiewskich rozmw Sowieci zaczli wywiera naciski na pastwa
nadbatyckie. Dwudziestego smego wrzenia Estonii zosta narzucony traktat
o wzajemnej pomocy. W cigu nastpnych dwch tygodni otwa i Litwa musiay
zawrze podobne ukady. Pomimo skadanych osobicie przez Stalina zapewnie, e
suwerenno tych pastw zostanie uszanowana, wszystkie trzy zostay wchonite przez
ZSRR na pocztku lata nastpnego roku, a NKWD rozpoczo deportowanie okoo
dwudziestu piciu tysicy wrogw ludu .34

Chocia nazici przystali na zajcie przez Stalina krajw nadbatyckich, a nawet na

oderwanie rumuskiej Besarabii, to uznali jego zakusy, zmierzajce do zawadnicia caym
czarnomorskim wybrzeem i okolicami ujcia Dunaju w pobliu pl naftowych koo
Ploeszti, nie tylko za prowokacyjne, ale i niebezpieczne.

Polacy bronili si w odosobnionych punkach oporu a do padziernika, lecz w kampanii

ponieli straszliw klsk. Wedle szacunkw polskie siy zbrojne straciy w walce
z Niemcami we wrzeniu 1939 roku 70 tysicy polegych, 133 tysice rannych i 700 tysicy
wzitych do niewoli. czne straty niemieckie wynosiy 44 400 onierzy, w tym 11 tysicy
zabitych. Sabe polskie lotnictwo zostao cakowicie zniszczone, niemniej Luftwaffe
utraciy podczas kampanii wrzeniowej 560 samolotw, gwnie w wyniku katastrof
i ognia przeciwlotniczego, ktry okaza si zaskakujco silny . Dostpne zestawienie strat
35

zwizanych z radzieck inwazj jest przeraajce. Armia Czerwona podobno stracia 996
zabitych i 2002 rannych, natomiast Polacy we wschodniej czci kraju 50 tysicy
zabitych (bez znanej liczby rannych). Tak dysproporcj mona zapewne wyjani tylko
dokonywanymi tam egzekucjami, w tym i masakrami, jakich dopuszczono si nastpnej
wiosny, take w Lesie Katyskim.
Hitler nie od razu ogosi likwidacj pastwa polskiego. W padzierniku 1939 roku
mia nadziej, e uda mu si skoni Brytyjczykw i Francuzw do porozumienia. Militarna
bierno aliantw na froncie zachodnim i fakt, e sprzymierzeni nie udzielili pomocy
Polakom, podsuwaa mu wniosek, e Brytyjczycy, a jeszcze bardziej Francuzi, nie chc tak
naprawd cign tej wojny. Pitego padziernika po odebraniu defilady zwycistwa
w Warszawie, w towarzystwie generaa majora Erwina Rommla, Hitler przemwi do
zagranicznych dziennikarzy. Panowie powiedzia ujrzelicie ruiny Warszawy. Nieche
bdzie to ostrzeeniem dla tych politykw w Londynie i Paryu, ktrzy nadal myl
o kontynuowaniu wojny . Nazajutrz przedstawi w Reichstagu ofert pokojow. Ale
36

kiedy odrzuciy j obydwa alianckie rzdy i gdy stao si jasne, e Zwizek Radziecki jest
zdecydowany wykorzeni polsko w zajtej przez siebie strefie, Hitler ostatecznie take
podj decyzj o cakowitym unicestwieniu Polski.
Okupowane przez Niemcy polskie terytoria zostay podzielone na Generalne
Gubernatorstwo, stworzone z ziem centralnej i poudniowo-zachodniej Polski, i obszary
przyczone do Rzeszy (Prusy Zachodnie z Gdaskiem i cz Mazur na pnocy,
Wielkopolska na zachodzie i Grny lsk na poudniu). Rozpocza si realizacja
zakrojonego na masow skal programu czystek etnicznych w celu germanizacji
wczonych w skad Rzeszy ziem. Miay zosta skolonizowane, zasiedlone folksdojczami
z pastw nadbatyckich, Rumunii i Bakanw. Polskim miastom nadano nowe nazwy. d
nazwano Litzmannstadt, od nazwiska niemieckiego generaa dowodzcego w tamtych
okolicach podczas pierwszej wojny wiatowej. Pozna powrci do pruskiej nazwy Posen
i zosta stolic Kraju Warty (Warthegau).
Koci katolicki w Polsce, symbolizujcy polski patriotyzm, bezwzgldnie
przeladowano, aresztujc i deportujc ksiy. W prbie likwidacji polskiej kultury
i potencjalnych kadr przywdczych pozamykano szkoy i wysze uczelnie. Niemcy
dopuszczali edukacj tylko na najniszym poziomie, wystarczajcym dla klasy przyszych
niewolnikw. Profesur i personel Uniwersytetu Jagielloskiego wywieziono
w listopadzie do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Polskich winiw
politycznych zsyano do zorganizowanego w byych koszarach kawalerii obozu
w Owicimiu, wkrtce przemianowanego na Auschwitz.
Urzdnicy partii nazistowskiej przystpili do masowych wywzek do robt
przymusowych w Niemczech, a take selekcji modych kobiet do suby domowej. Hitler
oznajmi gwnodowodzcemu wojsk ldowych generaowi Waltherowi von
Brauchitschowi, e potrzebni s mu tani niewolnicy i e trzeba wymie miecie
37

z nowo nabytych niemieckich obszarw. Jasnowose dzieci, odpowiadajce wygldem

ideaom aryjskoci, byy wywoone i adoptowane przez niemieckie rodziny. Jednake
Albert Frster, gauleiter Gdaska i Prus Zachodnich, wzbudzi oburzenie nazistowskich
purystw, sankcjonujc masowe uznawanie Polakw za etnicznych Niemcw. Dla Polakw
z Pomorza takie przekwalifikowanie, cho upokarzajce i budzce niech, stanowio
jedyny sposb na uniknicie deportacji i utrat domostw. Tyle e owi nowi Niemcy
rycho musieli si liczy z przymusowym poborem do Wehrmachtu.
Czwartego padziernika Hitler amnestionowa tych niemieckich onierzy, ktrzy
wczeniej dopucili si zabijania jecw i cywilw. Uznano, e dziaali pod wpywem
afektu wywoanego zbrodniami popenianymi przez Polakw . Wielu oficerw
38

odczuwao zaniepokojenie tym, co postrzegali jako rozlunienie wojskowej dyscypliny.

Smutkiem napenia nas widok niemieckich onierzy, ktrzy bezmylnie podpalaj,
morduj i rabuj pisa dowdca jednego z dywizjonw artylerii. Doroli ludzie, ktrzy
nawet nie zdaj sobie sprawy z tego, co robi, bez skrupuw amic prawo i przepisy
i plamic honor niemieckiego onierza .
39

Genera porucznik Johannes Blaskowitz, dowdca 8. Armii, energicznie protestowa

przeciwko zabijaniu ludnoci cywilnej przez SS i pokrewne formacje Sicherheitspolizei
(Policj Bezpieczestwa) i Volksdeutscher Selbschutz. Hitler, po zapoznaniu si z treci
memorandum Blaskowitza, stwierdzi rozwcieczony, e nie da si prowadzi wojny
metodami Armii Zbawienia . Zjadliwie gani te wszelkie inne obiekcje wysuwane przez
40

wojsko. Mimo to wielu niemieckich oficerw nadal uwaao, e Polska nie zasuguje na
istnienie. Prawie nikt nie sprzeciwia si agresji na ten kraj z pobudek moralnych.
Niektrzy ze starszych oficerw, jako byli czonkowie Freikorpsw w okresie krwawego
chaosu tu po pierwszej wojnie wiatowej, uczestniczyli wczeniej w zaartych
zmaganiach z Polakami w regionach granicznych, zwaszcza na lsku.
Pod wieloma wzgldami kampania w Polsce oraz jej bezporednie nastpstwa
stanowiy dla Hitlera wstp do pniejszej Rassenkrieg wojny rasowej ze Zwizkiem
Radzieckim. Zastrzelono okoo czterdziestu piciu tysicy polskich i ydowskich cywilw,
a najczciej dopuszczali si tego szeregowi niemieccy onierze. Einsatzgruppen SS
zabijay z broni maszynowej pacjentw zakadw dla umysowo chorych. Poszczeglne
Einsatzgruppen dziaay na tyach armii, przeprowadzajc operacj pod kryptonimem
Tannenberg, polegajc na wyapywaniu, a czasem nawet zabijaniu ziemian, sdziw,
znanych dziennikarzy, profesorw i wszystkich innych osb, ktre w przyszoci mogy
stan na czele polskiego ruchu oporu. Dziewitnastego wrzenia Obergruppenfhrer SS
Reinhard Heydrich bez ogrdek wyjawi generaowi artylerii Franzowi Halderowi,
szefowi sztabu wojsk ldowych, e dojdzie do czystki: [likwidacji] ydw, inteligencji,
kleru, arystokracji. Pocztkowo terror mia do chaotyczny charakter, zwaszcza kiedy
zbrodni dopuszczali si czonkowie niemieckich paramilitarnych milicji, jed nak z kocem
roku sta si bardziej zorganizowany i celowy.
Mimo e Hitler nigdy nie wyzby si nienawici do ydw, to pocztkowo nie
planowa masowego, zorganizowanego ludobjstwa, ktre zaczo si w 1942 roku.
Wieci swj obsesyjny antysemityzm i rozwija nazistowsk teori oczyszczenia 41

Europy ze wszelkich ydowskich wpyww, ale jego przedwojenne koncepcje nie

obejmoway masowej, fizycznej eksterminacji ludnoci ydowskiej. Polegay na
stworzeniu warunkw tak nieznonych i wprowadzeniu takich przeladowa, ktre
zmusiyby ydw do emigrowania.
Nazistowska polityka w kwestii ydowskiej miaa niestay, zmienny charakter.
W istocie sam termin polityka jest cokolwiek zwodniczy w odniesieniu do
zinstytucjonalizowanego chaosu panujcego w Trzeciej Rzeszy. Lekcewace nastawienie
Hitlera do administracji doprowadzio do mnoenia si rywalizujcych z sob
departamentw i ministerstw. Taka rywalizacja, zwaszcza midzy gauleiterami a innymi
partyjnymi oficjelami, SS i wojskiem, owocowaa zdumiewajco marnotrawnym brakiem
spjnych dziaa, co stao w jawnej sprzecznoci z wizerunkiem bezwzgldnej
skutecznoci nazistowskiego reimu. Podchwytujc rzucane mimochodem przez Fhrera
uwagi lub starajc si odgadywa jego yczenia, osoby z otoczenia wodza konkurujce
o jego wzgldy inicjoway takie czy inne akcje, nie konsultujc tego z innymi
zainteresowanymi organizacjami.
Dwudziestego pierwszego wrzenia 1939 roku Heydrich wyda zarzdzenie podjcia
wstpnych przygotowa do rozprawy z populacj polskich ydw, ktra do chwili
niemieckiej agresji liczya okoo trzech i p miliona osb i stanowia dziesi procent
ludnoci Polski najwyszy odsetek w Europie. W sowieckiej strefie okupacyjnej znalazo
si okoo ptora miliona ydw, plus trzysta pidziesit tysicy ydw zbiegych na
wschd przed niemieckimi armiami. Heydrich poleci, aby tych ydw, ktrzy jeszcze
pozostawali na niemieckich terytoriach, przesiedli do wikszych miast majcych dobre
poczenia kolejowe. Przewidywano masowe wysiedlenia i migracje ludnoci.
Trzydziestego padziernika Himmler zarzdzi, aby wszystkich ydw z Kraju Warty
przetransportowa przymusowo do Generalnego Gubernatorstwa. Opuszczone przez nich
domy i mieszkania miay przypa osadnikom-volksdeutschom, ktrzy dotd mieszkali poza
granicami Rzeszy i nierzadko mwili po niemiecku tak le, e nie sposb ich byo
zrozumie.
Hans Frank, butny i skorumpowany nazista, ktry rzdzi Generalnym
Gubernatorstwem z krakowskiego Wawelu, czerpic przy tym osobiste zyski, wzburzy si,
kiedy polecono mu przygotowa si na przyjcie setek tysicy wysiedlanych ydw
i Polakw. Nie powsta wczeniej aden plan zakwaterowania i wyywienia tej fali
przesiedlecw i nikt nie zastanowi si, co z nimi pocz. Teoretycznie dostatecznie
sprawni fizycznie ydzi mogli si przyda jako przymusowa sia robocza. Pozostali mieli
zosta zamknici w tymczasowych gettach w wikszych miastach a do czasu ponownego
wysiedlenia. ydzi w puapce gett, bez pienidzy i prawie pozbawieni ywnoci, czsto
ginli z godu i chorb. Mimo e nie istnia jeszcze plan bezporedniego ich unicestwienia,
to podjte inicjatywy stanowiy wany krok w tym kierunku. A poniewa problemy
z przesiedleniem ydw do jeszcze niewyznaczonej kolonii okazay si wiksze, ni
wczeniej zakadano, wkrtce zacza kiekowa myl, i wymordowanie ich moe by
rozwizaniem prostszym od przesiedlania z miejsca na miejsce.

Jeli rabunki, morderstwa i chaos na obszarach okupowanych przez nazistw czyniy ycie
tamtejszych Polakw przeraajcym, to niewiele lepiej dziao si po radzieckiej stronie
nowej rozbiorowej granicy.
Nienawi Stalina do Polakw sigaa swoimi korzeniami wojny polsko-
bolszewickiej i klski zadanej Armii Czerwonej w bitwie warszawskiej w 1920 roku,
ktr Polacy zw cudem nad Wis. Stalina ostro krytykowano za rol, jak odegra
w fiasku wsparcia wojsk Michaia Tuchaczewskiego przez 1. Armi Konn; Stalin nakaza
straci Tuchaczewskiego pod faszywymi zarzutami na pocztku czystek przeprowadzonych
w sowieckim wojsku w 1937 roku. W latach trzydziestych radziecka tajna policja
aresztowaa jako szpiegw bardzo wielu Polakw przebywajcych w Zwizku
Radzieckim.
Nikoaj Jeow, szef NKWD podczas tak zwanego wielkiego terroru, uleg obsesji
rzekomych polskich spiskw. Z NKWD usunito wszystkich czekistw polskiego
pochodzenia, a rozkazem nr 00485 z 11 sierpnia 1937 roku Polakw okrelono, cho nie
wprost, mianem wrogw ludu . Kiedy Jeow skada raport z pierwszych dwudziestu dni
42

aresztowa, tortur i egzekucji, Stalin pochwali jego starania: Bardzo dobrze! Wyapujcie
i likwidujcie te polskie szumowiny. Eliminujcie je dla dobra Zwizku Radzieckiego . Na
43

fali antypolskich represji w trakcie wielkiego terroru w ZSRR aresztowano pod zarzutem
szpiegostwa 143 810 osb, z ktrych 111 091 stracono. W tym okresie Polacy w Zwizku
Radzieckim byli czterdziestokrotnie bardziej naraeni na fizyczn likwidacj ni
przedstawiciele innych nacji w pastwie sowieckim.
Na mocy traktatu ryskiego z 1921 roku, ktry zakoczy wojn polsko-bolszewick,
zwyciskim Polakom przypady zachodnie obszary Biaorusi i Ukrainy. Nastpnie obszary
te zostay zasiedlone wieloma legionistami marszaka Jzefa Pisudskiego. Jednake po
inwazji Armii Czerwonej jesieni 1939 roku ponad pi milionw polskich obywateli
znalazo si pod panowaniem radzieckim, a Sowieci z definicji traktowali polski
patriotyzm jako kontrrewolucyjny. NKWD aresztowao 109 400 osb, z ktrych wikszo
zesano do agrw, a 8513 stracono. Radzieckie wadze represjonoway tych wszystkich,
ktrzy mogli odegra rol w podtrzymaniu polskoci, w tym ziemian, prawnikw,
nauczycieli, ksiy, dziennikarzy i oficerw. Bya to rozmylna polityka wojny klasowej
i dekapitacji podbitego narodu. Wschodni Polsk, okupowan przez Armi Czerwon,
podzielono i wczono w skad Zwizku Radzieckiego; obszary pnocne stay si czci
sowieckiej Biaorusi, a poudniowe zostay przyczone do Ukrainy.
Masowe deportacje na Syberi albo do rodkowej Azji rozpoczy si 10 lutego 1940
roku. Puki strzeleckie NKWD wywleky z domw 139 794 polskich cywilw
w temperaturze poniej minus trzydziestu stopni Celsjusza. Pierwsz grup rodzin
przeznaczonych do wywzki obudzono wrzaskami i waleniem w drzwi kolbami karabinw.
Czerwonoarmici lub ukraiscy milicjanci pod komend oficerw NKWD wdzierali si do
mieszka z broni gotow do strzau, wykrzykujc pogrki. Wywracali pociel i grzebali
w szafach, rzekomo w poszukiwaniu ukrytej broni. Jestecie polsk elit powiedzia
pewien enkawudzista do rodziny Adamczykw. Jestecie polskimi szlachcicami
i panami. Jestecie wrogami ludu . Czciej powtarzanym w NKWD zwrotem byo: Jak
44

Polak, to i kuak (kuak to sowieckie pogardliwe okrelenie bogatego i reakcyjnego

45

chopa).
Rodzinom dawano mao czasu na przygotowania do straszliwej podry, opuszczenie
na zawsze domw i gospodarstw. Widmo koszmarnej przyszoci paraliowao wikszo
ofiar. Ojcw i synw zmuszano do klczenia twarz do ciany, podczas gdy kobiety
zbieray dobytek, taki jak maszyny do szycia , ktre mogy przyda si do zarobkowania
46

tam, gdzie mieli si znale, sztuce, pociel, rodzinne fotografie, dziecice szmaciane
lalki i szkolne podrczniki. Niektrzy sowieccy onierze byli wyranie zaenowani
z powodu zadania, jakie im powierzono, i mamrotali sowa przeprosin. Nielicznym
rodzinom zezwolono na wydojenie krw lub zarnicie kilku kurczt albo prosit, ktrych
miso stanowio prowiant na trzytygodniow jazd w bydlcych wagonach. Wszystko inne
trzeba byo pozostawi. Zacza si polska diaspora.

1 Hitler, 22 sierpnia 1939 r., DGFP, Seria D, t. VII, nr 193.

2 BA-MA, RH39/618, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce: wrzesie 1939. Wojna totalna, tum. P. Piekowska-Wiederkehr, Krakw 2009, s. 59.
3 Aresztowania w Gdasku: R. Overy, 1939. Nad przepaci, tum. J. Skowroski, Warszawa 2009, s. 9598. Na temat gdaskiego Insty tutu Anatomicznego i Sztutowa zob. GARF 9401/2/96 i RGWA 32904/1/19.
4 Liczebno niemieckich wojsk, zob. GSWW, t. II, s. 90.
5 SHD-DAT, cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, 19181940, Paris 2010, s. 196.
6 BA-MA RH37/1381; RH26-208/5, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 3842.
7 NA II RG 242, T-79, R.131, 595.
8 GSWW, t. II, s. 82.
9 Hitler do deputowany ch Reichstagu, 1 wrzenia 1939 r., zob. Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 1307.
10 A. de Monzie, Ci-devant, Paris 1941, cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, op. cit., s. 204.
11 G. Bonnet, Dans la tourmente, 19381948, Paris 1971, cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, op. cit., s. 195.
12 P. Schmidt, Statysta na dyplomatycznej scenie, tum. H. Batowski, Krakw 1965, s. 189191.
13 Cy t. za: H. Nicolson, Friday Mornings, 19411944, London 1944, s. 218.
14 Sonda Mass Observation, cy t. za: D. Swift, Bomber County. The Poetry of a Lost Pilots War, London 2010, s. 118.
15 Zmiany w Londy nie zob. M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, London 1971, s. 36.
16 Zatopienie Athenii zob. R. Overy, 1939. Nad przepaci, op. cit., s. 130131.
17 P. de Villelume, Journal dune dfaite: aot 1939juin 1940, Paris 1976, cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, op. cit., s. 211.
18 Zabicie ty sica Niemcw w By dgoszczy zob. GSWW, t. II, s. 138; trzy sta ofiar stumienia rewolty por. R.J. Evans, The Third Reich at War. How the Nazis Led Germany from Conquest to Disaster, London 2008, s.
8.
19 Cy t. z listu z 17 wrzenia 1939 r., BfZ-SS 28774, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 43; zob. te BA-MA RH37/5024; RH53-18/152; RH37/5024.
20 Cy t. za: K. Latzel, Deutsche Soldaten nationalsozialistischer Krieg? Kriegserlebnis Kriegserfahrung 19391945, Paderborn 1998, s. 153.
21 BA-MA RH41/1012 (katzenfreundlich).
22 BA-MA RH37/6891, s. 11 (zogen respektvoll den Hut).
23 BA-MA RH28-1/255.
24 BA-MA RH53-18/17.
25 BA-MA RH26-4/3, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 110112.
26 J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 240245.
27 Zob. R.J. Evans, The Third Reich at War, op. cit., s. 1415.
28 TBJG, cz. I, t. VII, s. 92.
29 Powolne bry ty jskie maszy ny rozpoznawczo-cznikowe (przy p. tum.).
30 Pamph skrt od angielskiego sowa pamphlet, oznaczajcego broszurk (przy p. tum.).
31 M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, op. cit., s. 19.
32 Na temat Polakw w Rumunii zob. A. Zamoy ski, Ory nad Europ. Losy polskich lotnikw w czasie drugiej wojny wiatowej, tum. T. Kubikowski, Krakw 2004, s. 3846.
33 K.S. Karol, A Polish Cadet in Inaction, w: idem, Between Two Worlds. The Life of a Young Pole in Russia, 19391946, New York 1987, cy t. za: J.E. Lewis, Eyewitness World War II, Philadelphia 2008, s. 3637.
34 W.N. Ziemskow, Prinuditielnyje migracii iz Pribatiki w 19401950-ch godach, Otczestwienny j Archiw 1993, nr 1, s. 4, cy t. za: G. Roberts, Stalins Wars. From World War to Cold War, 19391953, New Haven
2006, s. 45.
35 Dane na temat strat polskich i niemieckich por.: GSWW, t. II, s. 124; straty radzieckie zob. G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, London 1997, s. 59.
36 J.W. Grigg, Poland. Inside Fallen Warsaw, agencja United Press, 6 padziernika 1939 r.
37 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 1: Od kampanii polskiej do zakoczenia ofensywy na Zachodzie (14.8.193930.6.1940), tum. B. Woniecki,
Warszawa 1971, s. 102.
38 GSWW, t. IX/1, s. 811.
39 12 padziernika 1939 r., BA-MA RH41/1177, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 5.
40 GSWW, t. IX/1, s. 811.
41 F. Halder, Dziennik wojenny, op. cit., t. 1, s. 82.
42 Na temat rozkazu nr 00485 i anty polskiej polity ki zob. T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2010, s. 91109.
43 L. Naumow, Stalin i NKWD, Moskwa 2007, s. 299300.
44 W. Adamczy k, Kiedy Bg odwrci wzrok, tum. E. Ledchowicz, Pozna 2010, s. 2832.
45 Cy t. za: T. Sny der, Skrwawione ziemie, op. cit., s. 89.
46 Por. M. Kelly, Ocaleni. Wojenna tuaczka kresowej rodziny, tum. M. Mikowski, Warszawa 2011, s. 6570. Por. te Association of the Families of the Borderland Settlers, Stalins Ethnic Cleansing in Eastern
Poland. Tales of the Deported, 19401946, London 2000.
 ROZDZIA 3

Od dziwnej wojny do blitzkrieguna Zachodzie

wrzesie 1939marzec 1940

Kiedy tylko stao si jasne, e zmasowane naloty nieprzyjacielskich bombowcw nie od

razu zrwnaj z ziemi Londyn i Pary, ycie w tych miastach niemal wrcio do normy. Ta
wojna miaa w sobie co dziwnego, lunatycznego , jak napisa jeden z komentatorw
1

wczesnej londyskiej codziennoci. Poza ryzykiem wpadnicia na uliczn latarni

podczas zaciemnienia, najwiksze zagroenie wizao si z wypadkami samochodowymi.
W Londynie ponad dwa tysice pieszych zgino pod koami aut w ostatnich czterech
miesicach 1939 roku. Warunki penego zaciemnienia zachcay niektre mode pary do
miosnych igraszek przed drzwiami zamknitych sklepw, ktre to zajcie wkrtce stao si
tematem musicalowych dowcipw . Kina i teatry stopniowo otwierano na nowo.
2

Londyskie puby pkay w szwach. Take w Paryu kawiarnie i restauracje byy pene
klientw, a Maurice Chevalier piewa przebj tamtych dni: Paris sera toujours Paris.
O losie Polski prawie zapomniano.
O ile dziaania wojenne na ldzie i w powietrzu toczyy si niemrawo, o tyle wojna
na morzu nabieraa coraz bardziej zaciekego charakteru. Dla Brytyjczykw zacza si
tragicznie. Dziesitego wrzenia brytyjski okrt podwodny HMS Triton storpedowa inny
okrt podwodny, HMS Oxley, gdy jego zaoga sdzia, e to U-Boot . Pierwszy 3

niemiecki U-Boot zosta zatopiony 14 wrzenia przez niszczyciele eskortujce lotniskowiec

HMS Ark Royal. Jednak 17 wrzenia U-29 posa na dno stary lotniskowiec HMS
Courageous. Niecay miesic pniej na Royal Navy spad znacznie bardziej dotkliwy
cios, gdy U-47 przedosta si do brytyjskiej bazy morskiej Scapa Flow na Orkadach
i zatopi tam pancernik HMS Royal Oak. Brytyjskie zaufanie w potg wasnej floty
zostao powanie nadwerone.
Tymczasem dwa niemieckie pancerniki kieszonkowe pywajce po Atlantyku,
Deutschland i Admiral Graf Spee, odebray rozkaz podjcia intensywnych dziaa
zaczepnych. Jednake dowdztwo Kriegsmarine popenio powany bd 3 padziernika,
kiedy Deutschland zaj amerykaski frachtowiec jako up wojenny. Po brutalnej agresji
na Polsk incydent ten przyczyni si do bardziej niechtnego nastawienia opinii publicznej
w Stanach Zjednoczonych do Ustawy o neutralnoci, zabraniajcej sprzeday uzbrojenia
ktrej z wojujcych stron co byo wielce korzystne dla aliantw potrzebujcej
alianckiej broni.
Szstego padziernika Hitler przedstawi w Reichstagu propozycje pokojowe, zoone
Wielkiej Brytanii i Francji, zakadajc, e alianci pogodz si z niemieck okupacj Polski
i Czechosowacji. Ju nastpnego dnia, nie czekajc nawet na odpowied na t ofert,
Hitler podj dyskusje z szefem sztabu wojsk ldowych generaem artylerii Franzem
Halderem na temat ofensywy na froncie zachodnim. Naczelne Dowdztwo Wojsk
Ldowych, czyli OKH, otrzymao polecenie sporzdzenia planu Fall Gelb (Plan ty),
a operacja pod takim kryptonimem miaa si rozpocz za pi tygodni. Argumenty
wyszych dowdcw Wehrmachtu, zwracajcych uwag na trudnoci z przerzutem wojsk,
zaopatrzeniem i zbyt pn por roku jak na tak operacj, irytoway wodza. Zapewne te
skonfundowaa go pogoska, jaka gruchna w Berlinie 10 padziernika, e Brytyjczycy
zgodzili si na jego warunki pokojowe. Spontaniczne oznaki radoci na ulicznych skwerach
i w hotelach ustpiy miejsca przygnbieniu, kiedy Hitler w niecierpliwie wyczekiwanym
przemwieniu radiowym zdementowa te wieci jako wymysy. Goebbels by wcieky,
przede wszystkim z powodu tego, i wyszo na jaw, jak mao entuzjazmu wzbudza trwajca
wojna.
Pitego listopada Fhrer zgodzi si przyj generaa pukownika Walthera von
Brauchitscha, gwnodowodzcego wojsk ldowych. Brauchitsch, ktrego inni
generaowie przekonywali wczeniej, aby stanowczo si sprzeciwi rychemu rozpoczciu
inwazji na froncie zachodnim, ostrzeg Hitlera, by ten nie lekceway Francuzw.
Uzupenienie brakw w zakresie amunicji i sprztu w niemieckiej armii wymagao czasu.
Hitler przerwa mu, aby wyrazi sw pogard dla Francji. Wtedy Brauchitsch wysun
argument, e w trakcie kampanii polskiej armia niemiecka okazaa si nie najlepiej
zdyscyplinowana i wyszkolona. Na to wdz wybuchn zoci, dajc konkretnych
przykadw. Roztrzsiony Brauchitsch nie potrafi ich przytoczy z pamici. Hitler odesa
podenerwowanego i upokorzonego szefa wojsk ldowych, rzucajc pogrk, i zna
panujcego w Zossen [kwaterze gwnej OKH] ducha i jest zdecydowany go skruszy . 4
 Wojna zimowa (listopad 1939marzec 1940)

Halder, szef sztabu si ldowych, ktry nosi si z mglistymi zamiarami

zorganizowania wojskowego puczu i odsunicia Hitlera od wadzy, teraz przelk si, e te
sowa Fhrera wskazyway, i Gestapo wie co o takich planach. Zniszczy wic wszystko,
co mogo go inkryminowa. Halder, ktry z wygldu przypomina raczej
dziewitnastowiecznego niemieckiego profesora, z wosami obcitymi na jea
i w binoklach, mia w przyszoci zapaci za zniecierpliwienie Hitlera z powodu
konserwatyzmu niemieckiego Sztabu Generalnego.
W tym okresie Stalinowi spieszyo si, by zagarn upy, zaoferowane mu na mocy
ukadu Ribbentrop-Mootow. Zaraz po tym jak Sowieci zajli wschodni Polsk i umocnili
swoje panowanie, Kreml przystpi do narzucania traktatw o wzajemnej pomocy
pastwom nadbatyckim. Pitego padziernika od rzdu fiskiego zadano przysania do
Moskwy specjalnych emisariuszy. Tydzie pniej Stalin przedstawi im list da
w postaci szkicu traktatu radziecko-fiskiego. Obejmoway one wydzierawienie
Zwizkowi Radzieckiemu pwyspu Hanko i przekazanie ZSRR kilku wysp w Zatoce
Fiskiej, a take czci Pwyspu Rybackiego w pobliu Murmaska oraz portu Petsamo.
Kolejnym daniem byo przesunicie granicy w Przesmyku Karelskim koo Leningradu
o trzydzieci pi kilometrw na pnoc. W zamian zaproponowano Finom prawie
niezamieszkan cz radzieckiej pnocnej Karelii .
5

Negocjacje w Moskwie potrway do 13 listopada i nie przyniosy porozumienia.

Stalin, przekonany o tym, e Finowie nie mog liczy na midzynarodow pomoc i brakuje
im woli walki, postanowi dokona zbrojnej agresji. Nacigany pretekst stanowi apel
o bratersk pomoc, skierowany do Zwizku Radzieckiego przez marionetkowe wadze
emigracyjne, zoone z garstki fiskich komunistw. Wojska radzieckie sprowokoway
incydent graniczny w pobliu wsi Mainila w Karelii. Finowie zwrcili si o wsparcie do
Niemiec, ale nazistowskie wadze odmwiy jakiejkolwiek pomocy i doradziy pjcie na
ustpstwa wobec Sowietw.
Dwudziestego dziewitego listopada Zwizek Radziecki zerwa stosunki
dyplomatyczne z Finlandi. Nastpnego dnia oddziay leningradzkiego okrgu wojskowego
uderzyy na fiskie pozycje, a radzieckie bombowce przeprowadziy nalot na Helsinki.
Rozpocza si wojna zimowa. Sowieccy przywdcy przypuszczali, e kampania ta bdzie
spacerkiem, podobnie jak zajcie wschodniej Polski. Komisarz obrony Kliment
Woroszyow chcia jej zakoczenia do dnia szedziesitych urodzin Stalina, ktre
wypaday dwudziestego pierwszego grudnia. Dymitrowi Szostakowiczowi polecono
skomponowanie utworu muzycznego upamitniajcego to wydarzenie.
W Finlandii marszaek Carl Gustaf Mannerheim, byy oficer carskiego Gwardyjskiego
Puku Uanw i bohater fiskiej wojny niepodlegociowej z bolszewikami, ponownie
obj naczelne dowdztwo fiskich wojsk. Finowie, niespena sto pidziesit tysicy
onierzy, z ktrych wielu byo rezerwistami albo nastolatkami, stawili opr
ponadmilionowej Armii Czerwonej. Ich umocnienia polowe na Przesmyku Karelskim na
poudniowy zachd od jeziora adoga, znane jako Linia Mannerheima, skaday si
gwnie z okopw, drewnianych schronw i nielicznych betonowych bunkrw. Finom
sprzyja te lesisty i penej niewielkich jezior teren, a wskie podejcia do pozycji
obronnych starannie zaminowano.
Pomimo silnego wsparcia artyleryjskiego atakujc radzieck 7. Armi czekaa
przykra niespodzianka. Natarcie jej dywizji piechoty spowolniy pocztkowo fiskie
oddziay osonowe i snajperzy rozmieszczeni w pobliu granicy. Bez wykrywaczy min
i wobec rozkazw podjcia niezwocznego natarcia sowieccy dowdcy po prostu nacierali
frontalnie przez zanieone pola minowe na Lini Mannerheima. Rzeczywiste warunki,
w jakich toczyy si walki, podkopay morale onierzy Armii Czerwonej, ktrym
wmawiano, e Finowie powitaj ich jak braci i wyzwolicieli od kapitalistycznych
wyzyskiwaczy. Czerwonoarmici brnli przez zaspy niegu ku brzozowym zagajnikom,
gdzie skryway si niektre punkty umocnionej Linii Mannerheima. Finowie, mistrzowie
zimowego kamuflau, dziesitkowali ich ogniem broni maszynowej.
Na dalekiej pnocy Finlandii radzieckie wojska z Murmaska zaatakoway tamtejszy
okrg grniczy i port Petsamo, ale radzieckie prby, by przeci Finlandi na dwie poowy
atakiem od wschodu i dotrze do Zatoki Botnickiej, podejmowane nieco dalej na poudnie,
przyniosy katastrofalne fiasko. Stalin, zdumiony tym, e Finowie od razu nie skapitulowali,
rozkaza Woroszyowowi zniszczenie wojsk przeciwnika przewaajcymi liczebnie siami
Armii Czerwonej. Sowieccy dowdcy, sterroryzowani przez czystki i skrpowani sztywn
radzieck doktryn wojskow, jak im narzucono, wysyali kolejne zastpy swoich
onierzy na mier. W temperaturze poniej minus czterdziestu stopni Celsjusza
czerwonoarmici, le wyposaeni i sabo przeszkoleni do prowadzenia dziaa
w warunkach zimowych, stanowili w swoich brzowych paszczach widoczny cel,
zapadajc si w gbokim niegu. Pord zamarznitych jezior i lasw centralnej
i pnocnej Finlandii radzieckie kolumny mogy posuwa si naprzd tylko po nielicznych
lenych drogach. Tam wpadali w puapki, ulegajc byskawicznym atakom fiskich
narciarzy uzbrojonych w pistolety maszynowe typu Suomi, granaty i noe myliwskie,
ktrymi dobijano ofiary.
Finowie zastosowali taktyk rozbijania nieprzyjacielskich kolumn na czony
i odcinania drg zaopatrzenia, ktre nie docierao do wygodzonych radzieckich
oddziaw. Wyaniajc si po cichu z mronej mgy, fiscy narciarze obrzucali radzieckie
czogi i dziaa granatami i butelkami z benzyn, po czym byskawicznie znikali. By to
rodzaj ppartyzanckich zmaga, do ktrych prowadzenia Armia Czerwona bya zupenie
nieprzygotowana. Finowie palili farmy, obory i stodoy, aby nacierajcy czerwonoarmici
nie mieli gdzie si schroni. Drogi zaminowywano i zastawiano puapki. Kady radziecki
onierz ranny podczas ataku szybko zamarza. Sowieccy onierze zaczli okrela
zamaskowanych fiskich narciarzy mianem biaej mierci. Radziecka 163. Dywizja
Strzelecka znalaza si w okreniu pod Suomussalmi, a idc jej z odsiecz 44. Dywizj
Strzeleck Finowie rozbili w serii kontratakw, niemal cakowicie unicestwiajc j pord
zasypanych niegiem lasw.
Na odcinku czterech mil relacjonowaa amerykaska reporterka Virginia Cowles,
ktra znalaza si potem na miejscu tej walki droga i lasy byy zasane trupami ludzi
i koni, wrakami czogw, kuchni polowych, ciarwek, lawet armatnich, mapami,
ksikami i czciami ubiorw. Ciaa zabitych byy zesztywniae jak drewno, a ich skra
miaa ciemnobrzowe zabarwienie. Niektre zwoki leay w stosach jak gra odpadw,
przysypana miosiernym nienym puchem; inne zalegay pod drzewami w groteskowych
pozach. Wszystkie ofiary zamarzy tam, gdzie kuliy si przed mrozem. Widziaam jedn
z nich, jak przyciskaa donie do rany na brzuchu; inna prbowaa rozpi konierz swojego
paszcza .
6

Podobny los spotka 122. Dywizj Strzeleck, nacierajc na poudnie z Pwyspu

Kolskiego w kierunku Kemijrvi, gdzie zostaa zaskoczona i zmasakrowana przez oddziay
generaa Kurta Marttiego Walleniusa. Jake dziwne byy zwoki na tej drodze pisa
pierwszy z zagranicznych dziennikarzy, ktry przekona si o skutecznoci dzielnego
fiskiego oporu. Ld zamrozi je w pozach, w jakich padli. Poza tym mrz troch
obkurczy ich ciaa i rysy twarzy, nadajc im sztuczny, woskowaty wygld. Caa ta droga
przypominaa jaki wielki gabinet figur woskowych, przedstawiajcy starannie
zaaranowan scen batalistyczn. (...) Jeden z [zabitych] ludzi zastyg oparty o koo wozu,
z dugim drutem w rkach; inny adowa akurat magazynek w swoim karabinie . 7

Potpienie inwazji przez opini midzynarodow doprowadzio do usunicia Zwizku

Radzieckiego z Ligi Narodw w ostatnim akcie dziejw tej organizacji. Ludno Wielkiej
Brytanii i Francji bya prawie tak oburzona t agresj jak niemieck napaci na Polsk.
Niemcy, wczesny sojusznik Stalina, znalazy si w do niezrcznej sytuacji. Cho
otrzymyway coraz wicej dostaw ze Zwizku Radzieckiego, to obawiay si teraz, e
wojna radziecko-fiska zaszkodzi ich relacji z krajami skandynawskimi, zwaszcza ze
Szwecj. Przede wszystkim jednak nazistowskie przywdztwo byo zaniepokojone
rozlegajcymi si w Wielkiej Brytanii i Francji apelami o udzielenie militarnej pomocy
Finlandii. Aliancka obecno wojskowa w Skandynawii zagraaa zakceniem dostaw
szwedzkiej rudy elaza do Niemiec surowca wysokogatunkowego i nieodzownego dla
niemieckiego przemysu wojennego.

Jednake Hitler w tym czasie zachowywa spokj i pewno siebie. Nabra

przewiadczenia, e sprzyja mu opatrzno, zachowujc go przy yciu dla wypenienia
wielkiego zadania. Oto bowiem 8 listopada wygosi doroczne przemwienie
w monachijskiej piwiarni Brgerbrukeller, gdzie w 1923 roku nazici zainicjowali
nieudany pucz. Georg Elser, stolarz, potajemnie umieci wczeniej w kolumnie w pobliu
mwnicy adunek wybuchowy. Ale akurat tego dnia Hitler skrci swoje wystpienie, aby
wrci do Berlina, a dwadziecia minut po tym jak opuci piwiarni, potna eksplozja
wstrzsna tym miejscem, zabijajc wielu nazistowskich starych bojownikw. Wedug
jednego z komentatorw, w Londynie reakcj na te nowiny podsumowano flegmatycznym
brytyjskim A to pech, jak gdyby kto spudowa, strzelajc do baanta . Z zupenie
8

nieuzasadnionym optymizmem Brytyjczycy pocieszali si myl, e to tylko kwestia czasu

i Niemcy sami obal odraajcy nazistowski reim.
Elsera aresztowano jeszcze tego samego wieczoru, gdy usiowa przekroczy granic
szwajcarsk. Mimo e dziaa na wasn rk, nazistowska propaganda natychmiast
oskarya brytyjsk Specjaln Sub Wywiadowcz (Secret Intelligence Service, SIS)
o zorganizowanie zamachu na ycie Fhrera. Himmler zyska doskona okazj do
wykorzystania takiego fikcyjnego powizania. Walter Schellenberg, as wywiadu SS,
nawiza ju kontakt z dwoma brytyjskimi oficerami SIS, przekonawszy ich, e uczestniczy
w antyhitlerowskim spisku w onie Wehrmachtu. Nazajutrz skoni ich do spotkania
w Venlo, na granicy holenderskiej. Tam obydwaj Brytyjczycy zostali schwytani
i uprowadzeni przez grup esesmanw. Kierowa ni Sturmbannfhrer Alfred Naujocks,
ktry wczeniej, pod koniec sierpnia, poprowadzi upozorowany atak na radiostacj
gliwick. Opisany incydent z Venlo nie by jedyn akcj brytyjskich tajnych sub
w Holandii, ktre zakoczyy si kompromitujcym fiaskiem.
Wpadk t ukryto przed brytyjsk opini publiczn, ktra nieco pniej w tym samym
miesicu moga przynajmniej odczuwa dum z odzyskanej wiary w potg Royal Navy.
Dwudziestego trzeciego listopada krownik pomocniczy HMS Rawalpindi stoczy
walk z niemieckimi krownikami liniowymi Gneisenau i Scharnhorst. Wykazujc
si wielk dzielnoci w beznadziejnym pojedynku artyleryjskim, ktry nieuchronnie
przyrwnano do wyczynu Richarda Grenvillea, atakujcego na okrcie Revenge wielkie
hiszpaskie galeony, brytyjska zaoga bia si a do mierci. Rawalpindi, ponc od
dziobu po ruf, zaton z bander powiewajc na maszcie.
Wkrtce potem, 13 grudnia, opodal wybrzey Urugwaju eskadra komandora
Henryego Harwooda, zoona z krownikw HMS Ajax, Achilles i Exeter,
wytropia niemiecki pancernik kieszonkowy Admiral Graf Spee, ktry wczeniej zatopi
dziewi alianckich statkw. Dowdc tej jednostki komandora Hansa Langsdorffa wysoce
szanowano, gdy dobrze traktowa zaogi zniszczonych okrtw przeciwnika. Ale
Langsdorff bdnie uzna, e w skad brytyjskiej eskadry wchodziy tylko niszczyciele, i nie
uchyli si od walki, co powinien by uczyni, mimo e dysponowa przewag ogniow
dziaa wie artylerii gwnej tego okrtu miay kaliber 280 mm. Exeter, cignwszy na
siebie ostrza Grafa Spee, dozna powanych uszkodze, podczas gdy Ajax oraz
obsadzony nowozelandzk zaog Achilles staray si podej na odlego skutecznego
ataku torpedowego. Cho brytyjskiej eskadrze solidnie si dostao, to i Admiral Graf
Spee nie unikn trafie, przerywajc walk po postawieniu zasony dymnej, i skierowa
si do portu Montevideo.
W trakcie nastpnych dni Brytyjczycy zwiedli Langsdorffa, ktry nabra przekonania,
e ich eskadra zostaa znacznie wzmocniona. Siedemnastego grudnia, po odesaniu na brzeg
jecw i wikszoci zaogi, Langsdorff wyprowadzi Grafa Spee w ujcie La Platy
i dokona zatopienia okrtu. Wkrtce potem odebra sobie ycie. Brytyjczycy witowali
ten sukces, odniesiony w okresie, gdy dobrych wieci nie nadchodzio zbyt wiele. Hitler,
z obawy, e Deutschland moe spotka podobny los, rozkaza przemianowanie tego
okrtu na Ltzow. Nie chcia, aby gazety na caym wiecie napisay o zatopieniu okrtu
o nazwie Niemcy. Symbole miay dla wielkie znaczenie, co zaznaczyo si jeszcze
silniej, kiedy losy wojny obrciy si na jego niekorzy.
Niemcy usyszeli wczeniej od ministra propagandy Goebbelsa, e bitwa u ujcia La
Platy zakoczya si zwycistwem, wic wiadomo o zatopieniu Grafa Spee stanowia
dla nich prawdziwy wstrzs. Wadze nazistowskie dokaday wszelkich stara, aby ta
przykra nowina nie zepsua Niemcom wojennej Gwiazdki. Racjonowanie ywnoci
zagodzono na czas tych wit, a ludno zachcano do rozpamitywania byskawicznego
zwycistwa nad Polsk. Wikszo wmawiaa sobie, e wkrtce nastanie pokj, poniewa
zarwno Zwizek Radziecki, jak i Niemcy wezway zachodnich aliantw do pogodzenia
si z likwidacj pastwa polskiego.
Prezentujc w kronikach filmowych scenki z dziemi wok witecznych choinek,
nazistowskie Ministerstwo Propagandy cynicznie grao na niemieckim sentymentalizmie.
Jednak wiele rodzin w Rzeszy trawi straszliwy niepokj. Mimo e oficjalnym powodem
mierci kalekich dzieci lub ich sdziwych krewnych w niektrych zakadach lecznictwa
byo zapalenie puc, zaczy si szerzy podejrzenia, i w rzeczywistoci te
niepenosprawne ofiary zagazowano w ramach programu realizowanego przez SS
i niektrych lekarzy. Hitlerowski rozkaz eutanazyjny zosta podpisany w padzierniku, ale
antydatowano go na dzie wybuchu wojny, czyli 1 wrzenia, eby uprawomocni dokonan
przez SS masakr okoo dwch tysicy polskich pacjentw z zakadw dla umysowo
chorych; niektrych z nich zastrzelono w kaftanach bezpieczestwa. Ta nazistowska
potajemna akcja eksterminacyjna, wymierzona przeciwko degeneratom, bezuytecznym
gbom [do wykarmienia], czy te osobom niewartym ycia, oznaczaa pierwszy krok ku
planowemu unicestwieniu tak zwanych podludzi. Hitler zaczeka do wybuchu wojny
z wprowadzeniem tego radykalnego programu eugenicznego. Ponad sto tysicy
niesprawnych umysowo i fizycznie Niemcw miao zgin w ramach jego realizacji do
sierpnia 1941 roku. W Polsce zabijanie trwao w najlepsze; ofiary najczciej
likwidowano strzaem w ty gowy, cho czasami wykorzystywano w tym celu szczelnie
zamykane nadbudwki na ciarwkach, do ktrych wntrza wnikay spaliny, w Poznaniu
natomiast po raz pierwszy zostaa uruchomiona komora gazowa Himmler osobicie
przyby tam, by obserwowa egzekucj . Poza kalekami zamordowano te wiele prostytutek
9

i Cyganw.
Hitler, ktry na czas wojny wyrzek si swojego zamiowania do fabularnych filmw,
zrezygnowa te ze witowania Boego Narodzenia. W witecznym okresie niespodziane
odwiedzi liczne jednostki Wehrmachtu i SS czemu niemiecka propaganda nadaa duo
rozgosu w tym dywizj Grossdeutschland, lotniska Luftwaffe i baterie
przeciwlotnicze, a take formacj Leibstandarte SS Adolf Hitler, oddelegowan na
wypoczynek po zbrodniczych dziaaniach w Polsce. W sylwestra przemwi przez radio
do narodu. Goszc powstanie nowego adu w Europie, stwierdzi: Bdziemy
rozmawia o pokoju dopiero wtedy, gdy wygramy t wojn. ydowski kapitalistyczny
wiat nie przetrwa dwudziestego wieku. Nie wspomnia wprawdzie
o ydobolszewizmie, nieco wczeniej przesawszy Stalinowi powinszowania z okazji
szedziesitych urodzin, w ktrym to przesaniu nie zabrako rwnie najlepszych ycze
wietnej przyszoci narodom zaprzyjanionego Zwizku Radzieckiego. Stalin
odpowiedzia, e przyja narodw niemieckiego i radzieckiego, scementowana krwi,
winna by trwaa i mocna. Nawet w przesiknitych hipokryzj nienaturalnych relacjach
tych dwch pastw zwrot scementowana krwi, odnoszcy si do wsplnej, niemiecko-
sowieckiej napaci na Polsk, stanowi szczyt bezwstydu, a take zy omen na przyszo.
Z kocem owego roku Stalinowi raczej nie dopisywa dobry humor. Wojska fiskie wdary
si na radzieckie terytorium, a dyktator musia pogodzi si z tym, e klski Armii
Czerwonej w wojnie zimowej czciowo wynikay z niedostwa jego niekompetentnego
kamrata, marszaka Woroszyowa. Blama wojsk radzieckich na oczach caego wiata
naleao zmaza, zwaszcza e Stalina bardzo niepokoia niszczycielska skuteczno taktyki
niemieckiego blitzkriegu podczas kampanii polskiej.
Wobec tego postanowi postawi na czele Frontu Pnocno-Zachodniego
komandarma (generaa armii) Siemiona Konstantynowicza Timoszenk. Timoszenko,
podobnie jak Woroszyow, nalea do grona weteranw 1. Armii Konnej, w ktrej Stalin
suy jako komisarz podczas rosyjskiej wojny domowej, ale odznacza si przynajmniej
pewn wyobrani. Wojska walczce na froncie otrzymay now bro i wyposaenie,
w tym najnowsze karabiny, motorowe sanie i cikie czogi KW. Zamiast przeprowadza
zmasowane ataki z uyciem piechoty, wojska radzieckie zaczy niszczy fiskie
umocnienia ogniem artylerii.
Nowa sowiecka ofensywa, majca na celu przeamanie Linii Mannerheima,
rozpocza si 1 lutego. Wojska fiskie tym razem ulegy przewaajcym siom
nieprzyjaciela. Cztery dni pniej fiski minister spraw zagranicznych nawiza wstpny
kontakt z Aleksandr Koontaj, radzieck ambasador w Sztokholmie. Brytyjczycy,
a jeszcze bardziej Francuzi liczyli na podtrzymanie fiskiego oporu. W zwizku z tym
zwrcili si do rzdw norweskiego i szwedzkiego o pozwolenie na tranzyt wojsk
ekspedycyjnych, wysanych na pomoc Finom. Niemcw wielce to zaniepokoio, przystpili
wic do analizowania moliwoci wysania wasnych oddziaw do Skandynawii w celu
uprzedzenia alianckiego ldowania.
Wadze brytyjskie i francuskie rozwaay te ewentualno zajcia norweskiego
Narwiku i okrgw wydobywczych w pnocnej Szwecji, aby w ten sposb odci
Niemcy od dostaw rud elaza. Rzdy Norwegii i Szwecji obawiay si jednak wcignicia
ich krajw w wojn, dlatego nie wyraziy zgody na to, by Brytyjczycy i Francuzi
przepucili przez ich terytoria wsparcie dla Finw.
Dwudziestego dziewitego lutego Finowie, pozbawieni nadziei na zagraniczn
pomoc, postanowili negocjowa warunki rozejmowe, godzc si na dania postawione
przez Zwizek Radziecki przed wybuchem wojny zimowej, a 13 marca podpisali
w Moskwie traktat pokojowy. Jego warunki byy dla nich surowe, ale mogy by znacznie
gorsze. Finowie wykazali, jak stanowczo s gotowi broni niepodlegoci, lecz istotniejsze
byo to, e Stalin nie chcia przedua wojny, ktra moga wcign w konflikt zbrojny
z ZSRR zachodnich aliantw. Musia rwnie pogodzi si z tym, e propaganda
Kominternu miaa groteskowo mao wsplnego z rzeczywistoci, i zarzuci myl
o ustanowieniu w Helsinkach marionetkowego rzdu zoonego z fiskich komunistw.
W caej wojnie zimowej Armia Czerwona stracia 84 994 zabitych i zaginionych oraz 248
090 rannych i kontuzjowanych . Straty fiskie wynosiy okoo dwudziestu piciu tysicy
10

polegych.
Jednoczenie Stalin nadal mci si na Polakach. Pitego marca 1940 roku wraz
z Biurem Politycznym zaaprobowa zgoszony przez Beri plan wymordowania polskich
oficerw i innych potencjalnych przywdcw, ktrzy nie chcieli podda si komunistycznej
reedukacji. Byo to elementem prowadzonej przez Stalina polityki zmierzajcej do
udaremnienia odzyskania przez Polsk niezawisoci w przyszych latach. Z wizie
wywieziono ciarwkami 21 892 ofiary do piciu miejsc strace. Najbardziej znane
spord nich to lasy w Katyniu koo Smoleska w zachodniej Rosji. NKWD zebrao adresy
rodzin ofiar, ktrym wczeniej zezwolono na korespondencj z bliskimi. Owe rodziny take
aresztowano, a 60 667 osb deportowano do Kazachstanu. Wkrtce potem wywzka obja
rwnie ponad szedziesit pi tysicy polskich ydw, ktrzy uciekli przed SS, ale nie
chcieli przyj radzieckich paszportw; wywieziono ich do Kazachstanu i na Syberi .
11

Tymczasem rzd francuski dy do prowadzenia wojny moliwie najdalej od granic swego

kraju. Daladier, rozdraniony poparciem francuskich komunistw dla paktu nazistowsko-
radzieckiego, sdzi, e alianci mog osabi Niemcy, atakujc nowego sojusznika Hitlera.
Opowiada si za przeprowadzeniem nalotw bombowych na sowieckie okrgi wydobycia
ropy naftowej w Baku i na Kaukazie, ale Brytyjczycy przekonali Francuzw do zarzucenia
takiego pomysu, gdy jego urzeczywistnienie grozio wcigniciem ZSRR do wojny po
stronie niemieckiej. Nieco pniej Daladier ustpi ze stanowiska premiera, zastpiony 20
marca przez Paula Reynauda.
Armia francuska, ktra stanowia gwn alianck si zbrojn podczas pierwszej
wojny wiatowej, bya powszechnie uwaana za najpotniejsz w Europie i z pewnoci
zdoln do skutecznej obrony terytorium swego kraju. Jednak bystrzejsi obserwatorzy nie
podzielali tej opinii. Ju w marcu 1935 roku marszaek Tuchaczewski przewidywa, e
Francuzi nie bd w stanie powstrzyma niemieckiej ofensywy. Jego zdaniem fataln
uomnoci francuskich wojsk byo to, e reagoway zbyt opieszale na dziaania zaczepne
nieprzyjaciela . Wynikao to nie tylko ze sztywnego, defensywnego nastawienia francuskich
12

strategw, lecz i z niemal cakowitego braku cznoci radiowej w wojsku. W kadym

razie Niemcy ju w 1938 roku zamali starowieckie wojskowe szyfry Francuzw.
Prezydent Roosevelt, ktry pilnie studiowa depesze amerykaskiej ambasady
w Paryu, rwnie by w peni wiadomy saboci Francuzw. Siy powietrzne Francji
dopiero rozpoczy zastpowanie przestarzaych samolotw nowszymi modelami. Armia
ldowa, cho najliczniejsza na wiecie, bya ociaa, nienowoczesna i pokadaa
przesadne zaufanie w obronnej Linii Maginota, przebiegajcej wzdu niemieckiej granicy,
ktrej istnienie sprzyjao kultywowaniu pasywnej strategii. U rde takiej fortecznej
mentalnoci leay gigantyczne straty, jakie Francja poniosa podczas pierwszej wojny
wiatowej sama tylko bitwa pod Verdun przyniosa czterysta tysicy ofiar. Poza tym, jak
zauwayo wielu dziennikarzy, attach wojskowych i komentatorw, niezdrowa atmosfera
polityczna i spoeczna w tym kraju, panujca w wyniku licznych skandali i upadkw
rzdw, podkopywaa nadzieje na zjednoczenie Francuzw i determinacj w kryzysowym
okresie.
Roosevelt, wykazujc si godn podziwu dalekowzrocznoci, uzna, e dla dobra
demokracji i w strategicznym interesie Stanw Zjednoczonych naley poprze Wielk
Brytani i Francj przeciwko nazistowskim Niemcom. Ostatecznie 4 listopada 1939 roku
Kongres ratyfikowa ustaw znan jako Cash and Carry. Ta pierwsza poraka
izolacjonistw umoliwia obu pastwom alianckim zakup uzbrojenia w USA.

We Francji trwa nastrj osobliwego oderwania od rzeczywistoci. Korespondent Agencji

Reutera, ktry odwiedzi zastygy w bezruchu front, pyta francuskich onierzy, dlaczego
nie strzelaj do Niemcw, ktrych przecie dobrze wida. Zagadnici Francuzi sprawiali
wraenie wstrznitych. Ils ne sont pas mchants [Oni nie s li] odpar jeden z nich.
Jeli bdziemy strzela, oni odpowiedz ogniem . Niemieckie patrole, wyszukujce
13

sabsze punkty na linii frontu, rycho si przekonay o nieporadnoci i braku agresywnego

instynktu onierzy wikszoci francuskich oddziaw. Niemiecka propaganda za
nieustannie przekonywaa, e Brytyjczycy chc zrzuci na Francuzw ciar prowadzenia
wojny.
Poza niemrawym umacnianiem defensywnych pozycji francuska armia niewiele
wiczya. onierze po prostu si nudzili. Bierno osabiaa morale i wprawiaa w stan
przygnbienia le cafard. Do politykw zaczy dociera informacje o pijastwie,
samowolnym oddalaniu si z jednostek i zapuszczonym wygldzie onierzy na
przepustkach. Nie da si spdza caego czasu na graniu w karty, piciu i pisaniu listw do
ony napisa jeden z francuskich onierzy. Wylegujemy si na sianie i ziewamy, i nawet
zaczynamy gustowa w takim lenistwie. Myjemy si coraz rzadziej, ju nie przejmujemy si
goleniem i nie potrafimy si zmusi do pozamiatania albo posprztania stou po jedzeniu.
Wraz z nud w bazie zapanowa brud . 14

Jean Paul Sartre, ktry akurat peni sub w wojskowej stacji meteorologicznej,
znalaz czas na napisanie pierwszego tomu Drg wolnoci i czci Bytu i nicoci. Tej zimy,
jak zanotowa, liczyo si tylko to, aby wyspa si, naje i nie zmarzn. I nic ponadto .
15

Genera douard Ruby zauway: Wszelkie wiczenia uwaano za udrk, kad prac za
mczc. Po kilku miesicach zastoju nikt ju nie wierzy w [prawdziw] wojn . Nie 16

kady francuski oficer popada w podobny bogostan. Elokwentny pukownik Charles de

Gaulle, energiczny ordownik tworzenia dywizji pancernych, takich jak w armii
niemieckiej, przestrzega, e by pasywnym oznacza naraanie si na pobicie . Ale jego
17

apele byy lekcewaone przez poirytowanych generaw.

Wszystkim, co francuskie naczelne dowdztwo uczynio dla podtrzymania morale
wojska, byo organizowanie na froncie wystpw rozrywkowych z udziaem tak znanych
aktorw i piosenkarzy jak dith Piaf, Josphine Baker, Maurice Chevalier czy Charles
Trenet. W Paryu, gdzie restauracje i kabarety wprost pkay w szwach, rekordy
popularnoci bia piosenka Jattendrai (Poczekam). Jednak alianckiej sprawie jeszcze
bardziej zagraali prawicowcy na wanych stanowiskach, ktrzy powiadali, e lepszy
Hitler ni Blum, majc na myli socjalistycznego przywdc Frontu Ludowego z 1936
roku Lona Bluma, polityka ydowskiego pochodzenia.
Georges Bonnet, czoowy ugodowiec z Quai dOrsay (siedziby francuskiego MSZ),
mia bratanka, ktry przed wojn poredniczy w przekazywaniu nazistowskich pienidzy
na subsydiowanie antybrytyjskiej i antysemickiej propagandy we Francji . Przyjaciel 18

Bonneta Otto Abetz, pniejszy nazistowski ambasador w Paryu w okresie okupacji,

uwikany w tego typu dziaalno, zosta wydalony z Francji. Nawet nowy francuski
premier Paul Reynaud, mocno wierzcy w sens wojny z nazizmem, mia pewn
niebezpieczn sabostk. Ot jego kochanka, baronowa Hlne de Portes, kobieta, ktrej
nieco szorstka powierzchowno emanowaa niezwyk ywotnoci i pewnoci siebie , 19

uwaaa, e Francja wcale nie powinna wypeni swoich zobowiza wobec Polski.
Polska, a waciwie jej wadze emigracyjne, znalaza si we Francji, z generaem
Wadysawem Sikorskim jako premierem i naczelnym wodzem. Kierujc dziaaniami
Polskiego Rzdu na Uchodstwie z siedzib w Angers, Sikorski przystpi do odtwarzania
polskich si zbrojnych z osiemdziesiciu czterech tysicy onierzy, ktrzy zbiegli, gwnie
przez Rumuni, po upadku ojczyzny. Tymczasem w ich rodzinnym kraju zacz si rozwija
polski ruch oporu; w istocie zorganizowa si tam najszybciej spord wszystkich
okupowanych przez Niemcy pastw. W poowie 1940 roku polska armia podziemna liczya
ju, w samym tylko Generalnym Gubernatorstwie, okoo stu tysicy czonkw. Polska bya
jednym z bardzo nielicznych krajw w nazistowskim imperium, gdzie kolaboracja
z najedc bya zjawiskiem praktycznie nieznanym . 20

Francuzi bynajmniej nie zamierzali podzieli losu Polski. A jednak wikszo ich
przywdcw i znaczna cz ludnoci zupenie nie pojmowali, e ta wojna bdzie
niepodobna do wczeniejszych konfliktw zbrojnych. Nazistw miay nie zadowoli
reparacje wojenne, czy te oddanie jednej lub dwch prowincji. Planowali przeobraenie
Europy wedle swoich bezwzgldnych wzorcw.

1 M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, London 1971, s. 21.

2 T. Charman, Outbreak 1939. The World Goes to War, London 2009, s. 322323.
3 SWWEC, Every ones War, nr 20, zima 2009, s. 60.
4 Cy t. za: A. Tooze, The Wages of Destruction. The Making and the Breaking of the Nazi Economy, London 2006, s. 330.
5 GSWW, t. II, s. 12.
6 V. Cowles, Sunday Times, 4 lutego 1940 r.
7 G. Cox, Countdown to War. A Personal Memoir of Europe, 19381940, London 1988, s. 176177.
8 M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, op. cit., s. 25.
9 Nazistowski program eutanazji zob.: G. Weinberg, wiat pod broni. Historia powszechna II wojny wiatowej, t. 1: 19391941, tum. M. Jania et al., Krakw 2001, s. 101106; oraz R.J. Evans, The Third Reich at War.
How the Nazis Led Germany from Conquest to Disaster, London 2008, s. 75105.
10 G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, London 1997, s. 58.
11 Deportacje Polakw i polskich y dw w roku 1940 zob. T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2010, s. 150153.
12 Prawda, 29 marca 1935 r.
13 G. Waterfield, What Happened to France, London 1940, s. 16.
14 G. Sadoul, Journal de guerre, Paris 1972, wpis z 12 grudnia 1939 r.
15 J.P. Sartre, Carnets de la drle de guerre (2 septembre 193920 juillet 1940), Paris 1983, s. 142.
16 . Ruby, Sedan, terre dpreuve, Paris 1948, cy t. za: A. Horne, To Lose a Battle. France 1940, London 1969, s. 163.
17 Cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, 19181940, Paris 2010, s. 253.
18 G. Cox, Countdown to War, op. cit., s. 142.
19 Ibidem, s. 138.
20 GSWW, t. II, s. 141142.
 ROZDZIA 4

Chiski smok i Kraj Wschodzcego Soca

19371940

Cierpienia nie byy niczym nowym dla ubogich mas chiskiego chopstwa. Wiedzieli oni
a za dobrze, co to takiego gd, ktry nastpowa po powodziach, suszach, w wyniku
wyrbu lasw, erozji gleby oraz grabieach, jakich dopuszczay si wojska watakw.
Mieszkali w walcych si lepiankach, a na ich yciu odciskay pitno choroby, niewiedza,
przesdy i ucisk, ktremu byli poddawani przez posiadaczy ziemskich, zabierajcych
w ramach czynszu poow do dwch trzecich zebranych plonw.
Mieszkacy chiskich miast, w tym nawet wielu lewicujcych intelektualistw,
zazwyczaj rzadko traktowali wiejsk ludno jako co wicej ni bezimienne, cice
krajowi zbiorowisko. Wspczucie dla ludu nie prowadzi do niczego oznajmi
komunistyczny tumacz odwanej amerykaskiej dziennikarce i dziaaczce Agnes Smedley.
Lud jest stanowczo zbyt liczny . Sama Smedley przyrwnaa egzystencj ubogich
1

w Chinach do losu paszczynianych chopw ze redniowiecza . ywili si maymi

2

porcjami ryu, prosa lub kabaczkw, gotowanymi w eliwnych kociokach, ktre byy ich
najcenniejszym dobytkiem. Wielu chodzio boso, nawet w zimie, nosili trzcinowe
kapelusze latem, podczas pracy, zgici w p na poletkach. Ich ycie trwao krtko, wic
rzadko spotykao si stare, pomarszczone wieniaczki, kutykajce na wykolawionych,
krpowanych w dziecistwie stopach. Mao ktry chiski chop widzia kiedykolwiek
samochd albo samolot, czy choby elektryczne owietlenie. W wikszoci kraju na
prowincji kacykowie i ziemianie nadal sprawowali feudaln wadz.
ycie w miastach nie byo wcale lepsze dla biedoty, nawet tej pracujcej. W
Szanghaju pisa pewien amerykaski dziennikarz w Chinach widok ciby
wycieczonych modocianych pracownikw rankiem u bram fabryk nie jest niczym
nadzwyczajnym . Ubodzy byli ponadto uciskani przez chciwych poborcw podatkowych
3

i urzdnikw. W Harbinie ebracy nawoywali: Daj! Daj! Oby si wzbogaci! Oby

zosta urzdnikiem!. Czasami woali te: Oby by bogaty! Oby zosta dowdc! . 4

Fatalizm zakorzeni si tak silnie, e prawdziwe przemiany spoeczne wydaway si

nierealne. Rewolucja roku 1911, ktra doprowadzia do upadku dynastii Qing
i proklamacji republiki pod przywdztwem doktora Sun Yat-sena, miaa charakter
mieszczaski. To samo odnosio si pocztkowo do chiskiego nacjonalizmu, oywionego
przez jawne plany Japoczykw dcych do wykorzystania saboci Chin.
Wang Jingwei, ktry w latach trzydziestych na krtko stan na czele Kuomintangu po
mierci Sun Yat-sena w 1924 roku, by gwnym rywalem rosncego w si dowdcy
wojskowego Chiang Kai-sheka. Chiang, dumny i nieco paranoiczny, przejawia wielkie
ambicje i dy to tego, by zosta wybitnym chiskim przywdc. Ten szczupy, ysawy
czowiek z przystrzyonymi wsikami by wietny w politycznych machinacjach, ale nie
zawsze si sprawdza jako naczelny wdz. Wczeniej sta na czele Akademii Wojskowej
w Huangpu, a swoich ulubionych studentw wyznaczy na najwaniejsze stanowiska
dowdcze. Ze wzgldu na rywalizacj i walki frakcyjne w onie Narodowej Armii
Rewolucyjnej, oraz te toczone przez sojusze prowincjonalnych watakw, Chiang stara si
kierowa swoim ugrupowaniem politycznym z oddali, co czsto skutkowao zamieszaniem
i opnieniami.
W 1932 roku, czyli rok po incydencie mukdeskim i zajciu Mandurii przez Japoni,
Japoczycy bardzo szybko przerzucili swoje oddziay piechoty morskiej do wydzielonej im
strefy w Szanghaju. Chiang przewidzia, e to tylko wstp do znacznie bardziej
agresywnych posuni, i podj odpowiednie przygotowania. Genera Hans von Seeckt,
byy naczelny dowdca Reichsheer (wojsk ldowych Rzeszy) z czasw Republiki
Weimarskiej, ktry przyby do Chin w maju 1933 roku, doradza w sprawach modernizacji
i profesjonalizacji chiskich nacjonalistycznych armii. Seeckt oraz jego nastpca, genera
Alexander von Falkenhausen, opowiadali si za prowadzeniem dugotrwaej wojny na
wyczerpanie, ktra ich zdaniem stanowia jedyn szans w zmaganiach z lepiej wyszkolon
Cesarsk Armi Japosk. Nie dysponujc prawie zagranicznymi walutami, Chiang
postanowi naby niemieckie uzbrojenie w zamian za chiski wolfram.
 Chiny

Chiang Kai-shek by w tym okresie niestrudzonym ordownikiem unowoczeniania

kraju, kierujc si szczerym idealizmem. Podczas tak zwanej dekady nankiskiej (1928
1937) kierowa przyspieszonym programem industrializacji, budowy drg, modernizacji si
zbrojnych i rolnictwa. Dy te do przeamania tradycyjnej dyplomatycznej izolacji Chin.
Jednak wiadom chiskiej saboci militarnej stara si rwnie moliwie najduej unika
wojny z Japoni.
W 1935 roku Stalin, za porednictwem Kominternu, poleci chiskim komunistom
utworzenie wsplnego frontu z nacjonalistami przeciwko japoskiemu zagroeniu. Bya to
strategia, ktra nie moga zbytnio przypa do gustu Mao Zedongowi, zwaszcza po tym jak
Chiang zaatakowa wojska komunistyczne, co zmusio Mao w padzierniku 1934 roku do
tak zwanego Dugiego Marszu, aby uchroni przed zagad chisk Armi Czerwon.
W istocie Mao, postawny Chiczyk o osobliwie piskliwym gosie, by uwaany na Kremlu
za dysydenta, poniewa rozumia, e interesy Stalina i Chiskiej Partii Komunistycznej s
nieco odmienne. Wyznawa leninowsk doktryn, zgodnie z ktr wojna stanowi wstp do
przejcia wadzy na drodze rewolucji.
Z kolei Moskwa nie chciaa wojny na Dalekim Wschodzie. Interesy Zwizku
Radzieckiego uznawano tam za o wiele waniejsze od trwaego zwycistwa chiskich
komunistw. Wobec tego Komintern zarzuci Mao brak internacjonalistycznej
perspektywy. Mao dopuci si niemale herezji, twierdzc, e marksistowsko-
leninowska zasada przewodniej roli wielkomiejskiego proletariatu nie sprawdza si
w Chinach, gdzie na czele rewolucji musi stan chopstwo. Opowiada si za
prowadzeniem samodzielnej walki partyzanckiej i organizowaniem podziemnej siatki na
japoskich tyach.
Chiang Kai-shek wysa swoich przedstawicieli na spotkanie z komunistami. Chcia,
aby wojska tych ostatnich poczyy si z armi Kuomintangu. W zamian proponowa im
oddanie ich ziem na pnocy i zaprzestanie zbrojnych atakw na oddziay komunistyczne.
Mao podejrzewa, e Chiang zamierza pchn ich na obszar, gdzie zostaliby zmiadeni
przez Japoczykw nacierajcych z Mandurii. Z kolei Chiang wiedzia, e komunici nie
pjd na kompromis, ani te na dusz met nie podejm wsppracy z adnym innym
ugrupowaniem. Byli bowiem zainteresowani wycznie zagarniciem penej wadzy.
Komunici to choroba serca powiedzia pewnego razu. Japoczycy to schorzenie
skry .
5

W trakcie prb porozumienia z komunistami w poudniowych i rodkowych Chinach

Chiang mg zrobi niewiele, eby powstrzyma japoskie najazdy i prowokacje na
pnocnym wschodzie kraju. Dowdztwo Armii Kwantuskiej w Mandukuo wiodo spory
z Tokio, przekonujc, e nie czas na kompromisy z Chinami. Jej szef sztabu genera Hideki
Tj, przyszy premier, stwierdzi, e przygotowania do wojny ze Zwizkiem Radzieckim
bez uprzedniej likwidacji zagroenia na naszych tyach, w postaci rzdu w Nankinie, to
dopraszanie si o kopoty .
6
 Jednoczenie ostrona polityka Chiang Kai-sheka wobec japoskich agresorw
wywoaa powszechne oburzenie i studenckie demonstracje w chiskiej stolicy. Pod koniec
1936 roku japoskie wojska wkroczyy do prowincji Syczuan niedaleko granicy
mongolskiej, zamierzajc zawadn kopalniami wgla i zoami rud elaza w tamtym
regionie. Oddziay nacjonalistw przypuciy kontratak i wypary stamtd Japoczykw. To
wzmocnio pozycj Chianga, ktry postawi komunistom twardsze warunki wspdziaania
w ramach zjednoczonego frontu. Wtedy komunici wraz z watakami z aliansu pnocno-
zachodniego zaatakowali od tyu formacje nacjonalistyczne. Chiang chcia cakowicie
rozbi wojska komunistw, mimo e wci prowadzi z nimi rokowania. Ale na pocztku
grudnia polecia do Xianu na rozmowy z dwoma dowdcami armii nacjonalistw, ktrzy
domagali si stawienia twardszego oporu Japoczykom i przerwania wojny domowej
z komunistami. Obaj uprowadzili go i uwizili na dwa tygodnie, a przysta na ich warunki.
Komunici dali postawienia Chiang Kai-sheka przed trybunaem ludowym.
Uwolniony Chiang po powrocie do Nankinu musia zmieni swoj polityk. Nard
chiski szczerze si radowa z perspektywy antyjaposkiego zjednoczenia. Szesnastego
grudnia Stalin, gboko zaniepokojony zawarciem paktu antykominternowskiego przez
nazistowskie Niemcy i Japoni, wywar nacisk na Mao i Zhou Enlaia, jego subtelniejszego
i bardziej dyplomatycznego wsppracownika, by utworzyli z nacjonalistami zjednoczony
front. Radziecki przywdca ba si, e jeli chiscy komunici rozptaj wojenn
zawieruch na pnocy kraju, wwczas Chiang Kai-shek moe zawrze skierowany
przeciwko nim sojusz z Japoczykami. Gdyby za udao si usun Chianga, wtedy Wang
Jingwei, ktry nie chcia walczy z Japoni, mgby stan na czele Kuomintangu. Stalin
skania nacjonalistw do przypuszcze, e mgby ich poprze w walce z Japoczykami,
w istocie cynicznie zachcajc ich do wytrwania w oporze. Macha t polityczn
marchewk, nie majc najmniejszego zamiaru angaowa Zwizku Radzieckiego w wojn
na Dalekim Wschodzie.
Zawarcie porozumienia midzy Kuomintangiem a komunistami nadal nie nastpowao,
a 7 lipca 1937 roku doszo do nowego starcia midzy wojskami chiskimi i japoskimi na
mocie Marco Polo na poudniowy zachd od Pekinu . Ten incydent znamionowa pocztek
7

gwnej fazy wojny chisko-japoskiej. Faktycznie zajcie to przypominao ponur fars,

ktra dowioda, e wypadki tocz si nieprzewidywalnie i lawinowo w okresach napicia
midzynarodowego. Oto podczas nocnych wicze zagin jeden z japoskich onierzy.
Dowdca jego kompanii zada zezwolenia na wkroczenie do miasta Wanping w trakcie
prowadzonych poszukiwa. Kiedy mu odmwiono, przypuci atak, na ktry chiscy
onierze odpowiedzieli ogniem. Tymczasem zaginiony Japoczyk sam wrci do koszar.
Jak na ironi, to sztab generalny w Tokio stara si w trakcie tego zdarzenia powciga
wojownicze zapdy fanatycznych japoskich oficerw w Chinach, natomiast Chiczycy
wywierali na Chianga siln presj, aby skoczy z kompromisow polityk.
Generalissimus Chiang Kai-shek nie by pewien japoskich intencji i zwoa narad
chiskich przywdcw. Z pocztku wrd samych japoskich wojskowych nie byo
jednolitej opinii co do dalszych celw. Armia Kwantuska w Mandurii dya do
eskalacji konfliktu zbrojnego, natomiast tokijski sztab generalny obawia si reakcji wojsk
radzieckich na pnocnych granicach. Zaledwie tydzie wczeniej doszo do star nad
rzek Amur, jednake ju niebawem japoscy sztabowcy zdecydowali si na otwarte
dziaania wojenne. Uwaali, e Chiny mona szybko pokona, przed rozszerzeniem si
skali konfliktu, czyli ewentualn interwencj Zwizku Radzieckiego lub pastw
zachodnich. Japoscy dowdcy popenili ten sam bd, ktrego nieco pniej dopuci si
Hitler, napadajc na ZSRR, i zdecydowanie nie doceniajc determinacji oraz woli oporu
zaatakowanych Chiczykw. Japoczykom nie przyszo na myl, e Chiczycy uciekn si
do strategii prowadzenia dugotrwaej, wyniszczajcej wojny podjazdowej.
Chiang Kai-shek, w peni wiadomy niedostatkw swojej armii i nieobliczalnoci jej
sprzymierzecw z pnocy kraju, rozumia kolosalne ryzyko zwizane z wojn z Japoni,
ale nie mia wikszego wyboru. Japoczycy dwukrotnie wystosowali ultimatum, odrzucone
przez rzd w Nankinie, i 26 lipca cesarskie wojska zaatakoway. Pekin pad trzy dni
pniej. Formacje nacjonalistw i ich sojusznikw wycofay si, stawiajc tylko
sporadyczny opr, gdy Japoczycy nacierali na poudnie.
Nagle spada na nas wojna pisaa Agnes Smedley, przewieziona donk na
pnocny brzeg Huang He (Rzeki tej) do penej stojcych to tu, to tam lepianek mieciny
Fenglingtohkow. Liczylimy na znalezienie noclegu w tym miasteczku, zapchanym masami
onierzy, cywilw, wozw, muw, koni i ulicznych sprzedawcw. Gdy szlimy botnist
ciek do tego miasta, widzielimy po obu stronach dugie rzdy rannych onierzy
lecych na ziemi. Byy ich setki, poowijanych w brudne, zakrwawione bandae, niektrzy
nieprzytomni. (...) Nie byo przy nich lekarzy, pielgniarzy czy sanitariuszy .
8

Pomimo wszelkich podejmowanych przez Chianga wysikw, zmierzajcych do

zmodernizowania wojsk nacjonalistycznych, byy one, podobnie jak oddziay ich
prowincjonalnych sojusznikw, znacznie gorzej wyszkolone i wyposaone od japoskich
dywizji, z ktrymi musiay si zmierzy. onierze piechoty nosili latem niebieskoszare
mundury, a w zimie ci, ktrym poszczcio si bardziej, dostawali waciaki albo owcze
kubraki mongolskich wojsk. Ich obuwie stanowiy szmaciane apcie lub sanday z yka.
Cho mona si w nich byo podkrada, nie czynic wikszego haasu, to nie chroniy
przed ostrymi bambusowymi kolcami, wysmarowanymi ekskrementami, aby powodowa
zakaenie krwi, ktrymi Japoczycy obstawiali swoje pozycje obronne.
Chiscy onierze nosili okrge czapki ze zwizywanymi na czubku gowy
nausznikami. Nie mieli stalowych hemw, jeli nie liczy tych zdjtych z zabitych
Japoczykw, ktre obnosili z dum. Wielu ubierao take kurtki zabrane polegym
onierzom wroga, co czasami powodowao zamieszanie na polu walki. Najbardziej
cenionymi trofeami byy japoskie pistolety. W rzeczywistoci nierzadko chiskim
onierzom atwiej przychodzio znajdowanie amunicji do zdobycznej japoskiej broni
anieli do wydawanych im karabinw, wyprodukowanych w rnych krajach i przez
rozmaite wytwrnie. Najwiksz bolczk stanowi brak suby medycznej, artylerii
i lotnictwa.
W bitwach i na co dzie chiskimi onierzami dowodzono za pomoc sygnaw na
trbkach. cznoci radiow dysponoway tylko waniejsze dowdztwa, a i ta bywaa
zawodna. Japoczycy bez trudu amali chiskie szyfry, wobec czego znali stan i zamiary
przeciwnika. Chiski transport wojskowy skada si z nielicznych ciarwek, ale
wikszo jednostek polowych korzystaa z jucznych muw, poganianych i bitych przy
akompaniamencie przeklestw, mongolskich kucykw oraz cignionych przez woy wozw
na masywnych drewnianych koach. Tych prymitywnych rodkw transportu zawsze byo za
mao, co oznaczao, e onierze czsto zostawali bez ywnoci. Poniewa z odem, nieraz
przywaszczanym przez oficerw, zalegano caymi miesicami, odbijao si to fatalnie na
morale wojska. Jednak owego lata chiskie oddziay wykazay niewtpliw odwag
i determinacj w bitwie o Szanghaj.
Nadal tocz si spory, co doprowadzio do tego wielkiego starcia. Utrwalio si
przekonanie, e Chiang Kai-shek chcia, poprzez otwarcie nowego frontu pod Szanghajem
i nie przerywajc zmaga na pnocny oraz w centrum Chin, spowodowa rozproszenie
japoskich si, aby te nie mogy si skoncentrowa w celu osignicia szybkiego
zwycistwa. Oznaczao to prowadzenie wojny podjazdowej, co doradza genera von
Falkenhausen. Uderzenie na Szanghaj miao rwnie zmusi komunistw i inne wojska
sojusznicze do zaangaowania si w wojn w obronie kraju, cho cigle istniao ryzyko, e
wycofaj si z walki, aby nie wytraci swoich onierzy i kadr. Taki manewr zapewni
ponadto uzyskanie sowieckiego wsparcia w postaci doradcw wojskowych oraz dostaw
myliwcw, czogw, artylerii, karabinw maszynowych i pojazdw. Chiczycy mieli za to
paci surowcami eksportowanymi do Zwizku Radzieckiego.
Inne wyjanienie take brzmi przekonujco. Stalin, powanie zaniepokojony
japoskimi sukcesami w pnocnych Chinach, by tym, ktremu naprawd zaleao na
przesuniciu rejonu gwnych zmaga na poudnie, z dala od radzieckiej granicy
dalekowschodniej. Mg to uczyni za porednictwem chiskiego regionalnego
nacjonalistycznego dowdcy, generaa Zhang Zhingzhonga, agenta Sowietw . Kilkakrotnie
9

Zhang prbowa nakoni generalissimusa Chiang Kai-sheka do przeprowadzenia

zaskakujcego uderzenia na liczcy trzy tysice onierzy piechoty morskiej japoski
garnizon w Szanghaju. Przywdca Kuomintangu zabroni mu podobnej akcji bez wyranego
rozkazu. Atak na Szanghaj wiza si zreszt z gigantycznym ryzykiem. Miasto to ley
bowiem zaledwie dwiecie dziewidziesit kilometrw od Nankinu, a ewentualna klska
poniesiona w pobliu ujcia rzeki Jangcy moga skutkowa szybkim natarciem
Japoczykw na wczesn stolic kuomintangowskich Chin i marszem ku rodkowym
regionom kraju. Dziewitego sierpnia Chang posa wyselekcjonowany oddzia wojska na
szanghajskie lotnisko, gdzie zastrzelili japoskiego porucznika piechoty morskiej oraz
jednego onierza. Zgodnie z relacj samego Zhanga nastpnie zabili take chiskiego
winia skazanego na mier, aby stworzy wraenie, e to Japoczycy pierwsi otworzyli
ogie. Japoczycy, ktrym nie zaleao na podejmowaniu walk w okolicach Szanghaju,
pocztkowo nie zareagowali zbrojnie, wzywajc jedynie posiki wojskowe. Chiang
ponownie zakaza Zhangowi atakowania. Trzynastego sierpnia japoskie okrty wojenne
rozpoczy ostrza chiskich dzielnic Szanghaju. Nastpnego ranka dwie nacjonalistyczne
dywizje przypuciy szturm na miasto. Z powietrza zaatakowano take flagowy okrt
japoskiej 3. Floty, stary krownik Izumo, zakotwiczony opodal rdmiejskiego portu . 10

By to niepomylny dla Chiczykw pocztek walk. Ogniem ze wspomnianego okrtu

odpdzono przestarzae chiskie samoloty. Kilka pociskw uszkodzio przedzia bombowy
jednej z chiskich maszyn, a gdy przelatyway nad dzielnic cudzoziemsk, adunek bomb
spad na hotel Palace, ulic Nankisk i inne miejsca zapchane uciekinierami. W taki do
przypadkowy sposb zgino lub odnioso obraenia okoo tysica trzystu osb.
Obie strony zaczy pospiesznie gromadzi siy, a starcie rycho przeobrazio si
w najwiksz bitw wojny chisko-japoskiej. Dwudziestego trzeciego sierpnia
Japoczycy, wzmocniwszy swj kontyngent w Szanghaju, wyldowali na wybrzeu na
pnoc od miasta, aby oskrzydli pozycje chiskich nacjonalistw. Opancerzone barki
desantowe wysadziy na brzeg czogi, a japoski ostrza z morza by zabjczo skuteczny,
tym bardziej e nacjonalistycznym dywizjom brakowao artylerii . Podejmowane przez
11

Chiczykw prby zablokowania ujcia Jangcy take na nic si zday, a sabe chiskie
lotnictwo nie miao wikszych szans wobec dominacji Japoczykw w powietrzu.
Poczynajc od 11 wrzenia, wojska nacjonalistycznych Chin walczyy bardzo dzielnie
pod dowdztwem Falkenhausena, mimo ogromnych strat. Wikszo dywizji, zwaszcza
elitarnych formacji Chiang Kai-sheka, utracio ponad poow stanu osobowego, w tym
dziesi tysicy modszych oficerw i podoficerw. Chiang, nie mogc si zdecydowa,
czy kontynuowa bj, czy te si wycofa, rzuci do walki kolejne dywizje. Liczy, e w ten
sposb zwrci uwag midzynarodowej opinii publicznej na zmagania w Chinach, tu
przed zaplanowan sesj Ligi Narodw.
cznie Japoczycy wprowadzili do walk na froncie szanghajskim prawie dwiecie
tysicy ludzi, czyli wicej ni uyli w pnocnych Chinach. W trzecim tygodniu wrzenia
dokonali wyomw w liniach obronnych wojsk nacjonalistycznych, zmuszajc je
w padzierniku do odwrotu nad Suzhou powan przeszkod wodn, mimo e umownie
okrelano j mianem rzeczki. Jeden z batalionw pozostawiono do obrony godown, czyli
magazynw, aby stworzy wraenie, i chiscy nacjonalici wci broni si w Szanghaju.
Ten samotny batalion urs do roli wielkiego propagandowego mitu w walce o chisk
spraw.
Na pocztku listopada, po nowej fali zaartych walk, Japoczycy sforsowali rzek
Suzhou przy uyciu maych metalowych odzi szturmowych i w kilku miejscach umocnili
si na przyczkach. Nastpnie, za spraw kolejnego desantu na wybrzeu nieco dalej na
poudniu, zmusili nacjonalistw do wycofania si. Dyscyplina i morale, ktre utrzymyway
si na wysokim poziomie podczas krwawych, okupionych wielkimi stratami zmaga, nagle
si zaamay. Chiscy onierze porzucali karabiny, a uciekinierzy tratowali si w popochu
wywoanym przez japoskie bombowce i myliwce. W trakcie trzech miesicy walk pod
Szanghajem Japoczycy stracili ponad siedemdziesit tysicy onierzy. Straty chiskie
przekraczay sto osiemdziesit siedem tysicy ludzi, to jest byy co najmniej dwa i p raza
wysze.
Byskawicznie posuwajc si naprzd, podpalajc po drodze mijane wioski,
japoskie dywizje urzdziy rodzaj wycigu do Nankinu. Cesarska Marynarka Wojenna
skierowaa traowce i kanonierki w gr Jangcy, aby ostrzeliway to miasto.
Nacjonalistyczny rzd chiski ucieka po Jangcy, gwnie rzecznymi parostatkami
i donkami, do Hankou, ktre ogoszono tymczasow stolic. Pniej rol t mia przej
Chongqing w grnym biegu Jangcy w Syczuanie.
Chiang Kai-shek nie potrafi si zdecydowa, czy broni Nankinu, czy opuci to
miasto bez walki. Nie nadawao si do obrony, ale porzucenie tego majcego rang
symbolu miejsca byoby upokorzeniem. Podlegli mu generaowie te nie byli co do tego
zgodni. W kocu wybrano najgorsze z moliwych, poowiczne wyjcie, a saby chiski
opr tylko rozdrani atakujcych Japoczykw. W istocie japoscy dowdcy planowali
uycie iperytu i bomb zapalajcych przeciwko Nankinowi, gdyby doszo do walk o takiej
intensywnoci jak wczeniej w okolicach Szanghaju .12

Chiczycy z pewnoci mieli pojcie o bezwzgldnoci swoich przeciwnikw, ale

nawet oni nie wyobraali sobie skali okruciestw, do jakich doszo. Trzynastego grudnia
chiskie wojska ewakuoway si z Nankinu, lecz za miastem wpady w zasadzk i zostay
okrone. Oddziay japoskie wkroczyy do miasta, otrzymawszy rozkaz, by nie okazywa
wrogom litoci. onierze jednego z pododdziaw 16. Dywizji wymordowali pitnacie
tysicy chiskich jecw, a jedna z kompanii urzdzia rze tysica trzystu ofiar . Pewien
13

niemiecki dyplomata donosi do Berlina, e oprcz masowych egzekucji z uyciem broni

maszynowej zastosowano te inne metody, zabijajc ludzi pojedynczo, na przykad
oblewajc ofiary benzyn i podpalajc je . Zabudowania w miecie pldrowano
14

i puszczano z dymem. Aby ocali ycie i unikn gwatw oraz zniszcze, cywile usiowali
si schroni w wyznaczonej midzynarodowej strefie bezpieczestwa.
Taki przejaw japoskiej furii zaszokowa wiat; przeraajce masakry i zbiorowe
gwaty stanowiy odwet za krwawe walki pod Szanghajem, gdy japoska armia nie
spodziewaa si tak zacitego oporu po Chiczykach, ktrymi pogardzaa. Szacunki
dotyczce liczby ofiar znacznie si od siebie rni. Niektre chiskie rda podaj, e
byo ich a trzysta tysicy, cho bardziej prawdopodobne, i w Nankinie zgino okoo
dwustu tysicy ludzi. Japoskie wadze wojskowe, uciekajc si do nieudolnych garstw,
twierdziy, e zabijano tylko tych chiskich onierzy, ktrzy przebierali si w cywilne
ubrania, i e zgino ich tylko niewiele ponad tysic. Rozgryway si icie dantejskie
sceny, zwoki ofiar rozkaday si na ulicach i placach, czasami zjadane przez na poy
zdziczae psy. Kady staw, wszystkie strumienie i rzeki byy zatrute gnijcymi ciaami.
Japoskich onierzy wychowywano w warunkach typowych dla zmilitaryzowanego
spoeczestwa. Mieszkacy caych wsi lub kwartaw domw w miastach zazwyczaj
uroczycie egnali poborowych powoywanych do wojska. Tak wic onierze na og
walczyli o honor swoich rodzin i lokalnych spoecznoci, a nie za cesarza, jak zazwyczaj
uwaano w krajach Zachodu. Podstawowe szkolenie w siach zbrojnych obliczone byo na
eliminacj wszelkiego indywidualizmu. Podoficerowie nagminnie zniewaali i bili
rekrutw, aeby uczyni ich twardszymi i by ich prowokowa, co z kolei wywoywao
rodzaj reakcji pokrewnej do efektu domina upokarzani japoscy onierze wyywali si
z kolei na jecach i cywilach pokonanego wroga . Wszystkich modych Japoczykw ju
15

od szkoy podstawowej utwierdzano w przekonaniu o tym, e Chiczycy s znacznie gorsi

od boskiej rasy japoskiej, e s gorsi od wi . W trakcie powojennych przesucha
16

jeden z japoskich onierzy zezna, e cho przeraao go bezmylne torturowanie

pewnego chiskiego jeca, to sam z wasnej woli uczestniczy w tym drczeniu pojmanego,
by odpaci za rzekomo doznan zniewag.
W Nankinie rannych Chiczykw dgano bagnetami tam, gdzie leeli. Oficerowie
kazali jecom klka w rzdach, a potem kolejno cinali im gowy samurajskimi mieczami.
Szeregowcom rozkazywano wiczenie si w atakowaniu bagnetami na tysicach chiskich
winiw skrpowanych lub przywizanych do drzew. Kady, kto odmawia wykonania
takiego rozkazu, by katowany przez przeoonego podoficera. W Cesarskiej Armii
Japoskiej proces dehumanizowania onierzy nabiera tempa po ich przybyciu do Chin
z ojczystych wysp. Kapral Nakamura, ktry zosta przymusowo wcielony do wojska,
opisywa w swoim dzienniku, jak on i piciu jego towarzyszy broni zmuszali rekrutw do
patrzenia na torturowanie piciorga chiskich cywilw, ktre doprowadzio do mierci
drczonych ofiar. Modzi onierze byli przeraeni, ale Nakamura zapisa: Wszyscy
rekruci reaguj podobnie, lecz wkrtce sami bd wyprawia takie rzeczy . Starszy
17

szeregowy Toshio Shimada wspomina swj krwawy chrzest po doczeniu nieco

pniej do 226. Puku w Chinach. Pewnego chiskiego winia przywizano za rce
i kostki do supw. Prawie pidziesiciu rekrutw ustawio si w rzdzie, aby
zaatakowa go bagnetami. Musiaem stumi wszelkie emocje. Nie czuem dla niego
litoci. W kocu sam zacz nas prosi: No, ju. Szybciej!. Nie udawao nam si zada
mu miertelnej rany. Wic mwi: Prdzej!, co oznaczao, e chcia szybciej umrze .
18

Shimada twierdzi, e zadanie byo trudne, gdy bagnet utkn w ofierze jak w tofu.
John Rabe, niemiecki przedsibiorca z firmy Siemens, ktry organizowa
midzynarodow stref bezpieczestwa w Nankinie, wykazujc si przy tym osobist
odwag i humanitaryzmem, poczyni taki oto wpis w swoim diariuszu: Nijak nie mog
poj postpowania Japoczykw. Z jednej strony chc si cieszy uznaniem i by
traktowani jak mocarstwo, na rwni z europejskimi potgami, a z drugiej przejawiaj
obecnie tak surowo, brutalno i bestialstwo, ktre przyrwna mona tylko do
postpkw hord Czyngis-chana . Dwanacie dni pniej napisa: Wprost nie mona
19

oddycha z odrazy, gdy czowiek natyka si co rusz na ciaa kobiet z bambusowymi

tyczkami wetknitymi w pochwy. Gwacone s nawet ponad siedemdziesicioletnie
staruszki .
20

Zbiorowy etos Cesarskiej Armii Japoskiej, wpajany w trakcie szkolenia za pomoc

kar, poskutkowa rwnie hierarchizacj, cisym podziaem midzy dowiadczonymi
onierzami a tymi nowo wcielonymi do wojska. Starsi onierze organizowali gangi,
trzydziestoosobowymi grupami gwacc pojedyncze kobiety, ktre zazwyczaj ju po
wszystkim zabijali. Modszym staem nie wolno byo bra udziau w tym procederze.
Dopiero gdy zyskiwali akceptacj jako czonkowie grupy, zapraszano ich do
uczestniczenia w jej zbrodniczych wyczynach.
 Modzi onierze nie mogli te odwiedza pocieszycielek w wojskowych
burdelach, czyli dziewczt i modszych matek porywanych na ulicach albo oddawanych
przez przywdcw wiosek z rozkazu budzcej postrach japoskiej andarmerii, Kempeitai,
narzucajcych osadom okrelone normy w tej mierze. Po masakrze i gwatach w Nankinie
japoskie wadze wojskowe zaday kolejnych trzech tysicy kobiet na potrzeby armii .
21

Ponad dwa tysice uprowadzono ju z samego Suzhou po zdobyciu tego miasta

w listopadzie . Poza miejscowymi kobietami, zmuszanymi do nierzdu, Japoczycy
22

przywozili take wiele mdek ze skolonizowanej Korei. Dowdca jednego z batalionw

37. Dywizji nawet trzyma w swojej kwaterze trzy chiskie niewolnice, ktre usugiway
tylko jemu. Aby ukry prawdziw rol, jak peniy, prbowano upodobni je do mczyzn
i w tym celu ogolono im gowy . 23

Wadze wojskowe dyy do zmniejszenia liczby przypadkw chorb wenerycznych

i gwatw dokonywanych publicznie przez japoskich onierzy, co mogo pobudzi
chisk ludno do stawiania oporu. Preferowano nieustanne zmuszanie do nierzdu
zniewolonych kobiet w zamknitych domach uciechy. Jednak koncepcja, e zapewnienie
damskiego towarzystwa odwiedzie japoskich onierzy od gwacenia, okazaa si
cakowicie bdna. onierze zdecydowanie woleli uczestniczy w sporadycznych aktach
gwatu, ni wystawa w kolejkach do burdeli, a oficerowie uwaali, e gwaty wpywaj
korzystnie na ducha bojowego.
W tych rzadkich wypadkach, kiedy Japoczycy musieli wycofa si z jakiego miasta,
mordowali pocieszycielki, dajc upust antychiskiej mciwoci . Przykadowo po
24

chwilowym odbiciu z rk japoskich miasteczka Xuancheng niedaleko Nankinu chiskie

oddziay weszy do budynku, w ktrym po wyparciu Japoczykw odkryto nagie zwoki
tuzina Chinek. Napis na framudze drzwi od ulicy nadal gosi: Dom Pociechy [Uciech]
Wielkiej Armii Cesarskiej .
25

W pnocnych Chinach Japoczycy doznawali pewnych niepowodze niemal wycznie

w starciach z oddziaami chiskich nacjonalistw. Wojska komunistyczne, sformowane
w 8. Armi Marszow, ktra utrzymywaa, e jest w stanie przebywa ponad setk
kilometrw, na wyrany rozkaz Mao trzymay si z dala od najbardziej krwawych walk. Do
koca roku japoska Armia Kwantuska opanowaa miasta w prowincjach Chahar
i Suiyuan oraz pnocny rejony Shanxi. Na poudnie od Pekinu Japoczycy z atwoci
zdobyli prowincj Szantung wraz z jej stolic, gwnie za spraw tchrzostwa
regionalnego chiskiego dowdcy generaa Han Fu-chu.
Genera Han, ktry uciek samolotem, zabierajc z sob zawarto lokalnego skarbca
i srebrn trumn, zosta aresztowany przez nacjonalistw i skazany na mier. W trakcie
egzekucji musia uklkn, a wtedy jeden z generaw strzeli mu w gow. Stanowio to
ostrzeenie dla innych dowdcw, przyjte z uznaniem przez wszystkie ugrupowania, ktre
znacznie zacienio chisk jedno. Coraz bardziej zaskoczeni Japoczycy przekonywali
si, jak determinacj Chiczycy wykazuj w toczonej nadal walce, nawet po utracie
stolicy oraz niemal caych si powietrznych. Agresora zirytowao te to, e Chiczycy
zdoali po bitwie szanghajskiej unikn okrenia, a tym samym cakowitej klski.
W styczniu 1938 roku Japoczycy rozpoczli natarcie na pnoc wzdu linii
kolejowej z Nankinu do Xuzhou, miasta bdcego wanym wzem komunikacyjnym
i majcego wielkie strategiczne znaczenie, gdy miao poczenia z portami na wschodnim
wybrzeu i leao w pobliu szlaku kolejowego wiodcego na zachd. W razie utraty
Xuzhou zagroone zostayby wielkoprzemysowe miasta Wuhan i Hankou . Tak jak 26

w czasie wojny domowej w Rosji linie kolejowe w Chinach miay nadzwyczajne

znaczenie dla przerzutu i zaopatrywania wojsk. Chiang Kai-shek, ktry od dawna wiedzia,
e Xuzhou stanowi gwny cel japoskiej ofensywy, skoncentrowa w tym regionie okoo
czterystu tysicy onierzy armi zoon czciowo z oddziaw nacjonalistycznych, po
czci za z wojsk lokalnych watakw.
Chiski generalissimus by wiadomy znaczenia zbliajcej si batalii. Konflikt
zbrojny w Chinach przycign wielu zagranicznych korespondentw i by uwaany za
azjatycki odpowiednik hiszpaskiej wojny domowej. Niektrzy z dziennikarzy i pisarzy,
fotoreporterw i filmowcw, ktrzy wczeniej znaleli si w Hiszpanii Robert Capa,
Joris Ivens, W.H. Auden i Christopher Isherwood przybyli, aby rejestrowa chiski opr
przeciwko japoskiej agresji. Obron Wuhanu porwnywano do obrony Madrytu przez
wojska republikaskie, gdy afrykaska armia Franco zaatakowaa jesieni 1936 roku
hiszpask stolic. Lekarze, ktrzy udzielali pomocy medycznej rannym w walkach
hiszpaskim republikanom, wkrtce przybyli na pomoc onierzom wojsk
nacjonalistycznych i komunistycznych w Chinach. Najbardziej znanym spord tych lekarzy
by kanadyjski chirurg dr Norman Bethune, ktry zmar w Chinach wskutek zakaenia krwi.
Cho Stalin take dostrzega pewne podobiestwa walk w Chinach z hiszpask
wojn domow, niemniej jednak jego przedstawiciele w Moskwie zwodzili Chianga, ktry
stanowczo nazbyt optymistycznie wierzy, e Zwizek Radziecki przystpi do wojny
z Japoni. Gdy walki trway, Chiang rozpocz zakulisowe negocjacje z Japoczykami za
porednictwem niemieckiego ambasadora czciowo po to, by pobudzi Stalina do
dziaania ale Japoczycy stawiali stanowczo zbyt ostre warunki. Stalin, przypuszczalnie
dobrze poinformowany o tych rokowaniach przez jednego ze swoich agentw, wiedzia, e
nacjonalici nie mogli ich zaakceptowa.
W lutym cesarskie dywizje 2. Armii nadcigajcej z pnocy sforsoway Jangcy, aby
zamkn w okreniu wojska chiskie. Z kocem marca Japoczycy wkroczyli do Xuzhou,
gdzie zacieke walki trway przez kilka dni. Chiczykom brakowao broni do zwalczania
japoskich czogw, ale zaczo ju dociera radzieckie uzbrojenie i szedziesit
kilometrw na wschd od Taierzhuang udao si przeprowadzi kontruderzenie, ktre
chiscy nacjonalici uznali za swoje wielkie zwycistwo. Japoczycy szybko przerzucili
wsparcie z Japonii i Mandurii. Siedemnastego maja uznali, e zamknli w kotle wikszo
chiskich dywizji, ale dwiecie tysicy nacjonalistycznych onierzy, podzieliwszy si na
mae grupki, wyrwao si z okrenia. Xuzhou ostatecznie pado 21 maja, a wojska
japoskie wziy do niewoli trzydzieci tysicy jecw.
 W lipcu nad jeziorem Chasan miay miejsce pierwsze powaniejsze starcia graniczne
midzy Japoczykami a Armi Czerwon. I znowu w chiskich nacjonalistach rozbudzio to
nadzieje, e Zwizek Radziecki przystpi do wojny, lecz te rycho si rozwiay. Stalin po
cichu uzna nawet japoskie panowanie w Mandurii. W zwizku z agresywnymi planami
Hitlera wobec Czechosowacji niepokoi si powanie niemieckim zagroeniem na
zachodzie. Niemniej wysa do sztabu Chianga swoich doradcw wojskowych. Pierwsi
z nich przybyli w czerwcu, tu przed wyjazdem generaa von Falkenhausena i jego ludzi,
odwoanych do Niemiec przez Gringa.
Wtedy Japoczycy zaplanowali atak na przemysowe miasto Wuhan, czego wczeniej
obawia si Chiang. Postanowili take powoa do istnienia marionetkowe wadze
chiskie. W celu spowolnienia nieprzyjacielskiego natarcia na Wuhan Chiang Kai-shek
wyda rozkaz zniszczenia zapr wodnych na Jangcy, aby jak to okrelio chiskie
naczelne dowdztwo wykorzysta wod zamiast onierzy . Ta taktyka zalanej ziemi
27

opnia marsz Japoczykw o okoo pi miesicy, ale spustoszenia i straty wrd

ludnoci cywilnej na obszarze o powierzchni siedemdziesiciu tysicy kilometrw
kwadratowych, ktre znalazy si pod wod, byy straszliwe. W okolicy nie byo
wzniesie, na ktrych mogli schroni si ludzie. Oficjalna liczba osb, ktre utony
i zmary w wyniku wygodzenia bd chorb, signa omiuset tysicy, a ponad sze
milionw ludzi ucieko w inne rejony kraju.
Gdy grunty nieco wyschy, japoskie pojazdy i wozy bojowe mogy ponownie ruszy
na Wuhan, wspierane przez siy cesarskiej floty operujce na Jangcy oraz oddziay 11.
Armii, maszerujce wzdu pnocnego i poudniowego brzegu tej rzeki. Jangcy staa si
bardzo wan lini zaopatrzeniow japoskich wojsk, niezagroon atakami chiskiej
partyzantki.
Do tego czasu nacjonalici Chianga otrzymali okoo piciuset samolotw
pilotowanych przez stu pidziesiciu radzieckich ochotnikw, ci jednak walczyli
w Chinach przez trzy miesice i wracali do kraju, kiedy tylko nabrali odpowiedniego
dowiadczenia. Jednorazowo suyo tam od stu pidziesiciu do dwustu sowieckich
lotnikw, a cznie okoo dwch tysicy odbyo loty bojowe nad Chinami . Zastawili na
28

nieprzyjaciela udan puapk 29 kwietnia 1938 roku, trafnie przewidujc, e Japoczycy

przeprowadz duy nalot na Wuhan w dniu urodzin cesarza Hirohito, ale generalnie
japoscy lotnicy utrzymali przewag w powietrzu nad centralnymi i poudniowymi
Chinami. Chiscy piloci, zasiadajcy za sterami przestarzaych samolotw, czsto
przeprowadzali desperackie ataki na wrogie okrty wojenne, ginc w ich trakcie.
W lipcu Japoczycy zbombardowali rzeczny port w Jiujiang, niemal na pewno
posuywszy si broni chemiczn, ktr eufemistycznie okrelili mianem specjalnego
dymu. Dwudziestego szstego lipca, po zdobyciu wspomnianego miasta oddzia Namita
dokona kolejnej straszliwej masakry ludnoci cywilnej. Jednak w panujcym upale
natarcie 11. Armii ulego spowolnieniu, ze wzgldu na zacity opr stawiany przez wojska
chiskie i zapadnicie bardzo wielu japoskich onierzy na malari i choler. To dao
Chiczykom czas na oderwanie si od przeciwnika i przetransportowanie oddziaw
w gr rzeki Jangcy, ku miastu Chongqing. Dwudziestego pierwszego padziernika
japoska 21. Armia w rezultacie operacji desantowej zdobya wielkie portowe miasto
Kanton na poudniowym wybrzeu. Cztery dni pniej 6. Dywizja 11. Armii wkroczya do
Wuhanu, a wojska chiskie przystpiy do odwrotu.
Chiang Kai-shek ali si z powodu nieudolnoci swoich sztabowcw, cznikw,
wywiadowcw i sub komunikacyjnych. Dowdztwa poszczeglnych dywizji usioway
unika wykonania rozkazw ataku. Pozycje obronne nie byy rozbudowane w gb,
a tworzyy je pojedyncze linie okopw, atwe do przeamania; zapasy rzadko docieray we
waciwe miejsca. Ale nastpna katastrofa wynika zasadniczo z winy samego Chianga.
Po utracie Wuhanu szczeglnie zagroone wydawao si miasto Changsha. Japoskie
lotnictwo zbombardowao je 8 listopada. Nazajutrz Chiang poleci rozpoczcie
przygotowa do spalenia tego miasta, na wypadek gdyby Japoczycy przeamali front.
Posuy si przykadem Rosjan, ktrzy w 1812 roku zniszczyli w ten sam sposb Moskw.
Trzy dni pniej rozesza si faszywa pogoska, e Japoczycy s ju blisko, a wczesnym
rankiem 13 listopada miasto stano w ogniu. Changsha pona przez trzy doby. Dwie
trzecie obszaru ulego cakowitemu zniszczeniu, w tym magazyny pene ryu i zboa.
Zgino dwadziecia tysicy ludzi, wrd nich wszyscy ranni onierze, a dwiecie tysicy
pozostao bez dachu nad gow.
Pomimo odnoszonych zwycistwo armia japoska bynajmniej nie osiadaa na laurach.
Jej dowdcy wiedzieli, e dotd nie udao im si zada przeciwnikowi decydujcego
ciosu. Japoskie linie zaopatrzeniowe byy nadmiernie rozcignite i przez to naraone na
ataki. Ponadto Japoczycy a za dobrze zdawali sobie spraw z faktu radzieckiej pomocy
militarnej dla chiskich nacjonalistw, gdy sowieccy piloci myliwscy zestrzeliwali
wiele samolotw nalecych do cesarskich si powietrznych. Japoczycy zastanawiali si
z niepokojem, co knuje Stalin. Takie obawy skoniy ich w listopadzie do wysunicia
propozycji wycofania swoich wojsk za Wielki Mur Chiski na pnocy kraju, pod
warunkiem e nacjonalici zreformuj swe wadze, uznaj japoskie prawa do Mandurii,
zezwol Japoczykom na eksploatacj chiskich z i zgodz si na utworzenie wsplnego
frontu przeciwko komunistom. Rywal Chianga, Wang Jingwei, wyruszy w grudniu do
Indochin, aby nawiza kontakt z japoskimi wadzami w Szanghaju. Uwaa, e sam, jako
lider frakcji pokojowej Kuomintangu, jest oczywistym kandydatem na nastpc Chiang
Kai-sheka. Jednake tylko nieliczni chiscy politycy opowiedzieli si za nim, gdy przeszed
na stron nieprzyjaciela. Wikszy posuch znalazy emocjonalne apele Chianga
o kontynuacj walki w imi wyzwolenia kraju.
Japoczycy, zarzuciwszy strategi niespodziewanych atakw w celu osignicia
szybkiego zwycistwa, postpowali teraz ostroniej. Wobec zbliajcego si wybuchu
wojny w Europie przypuszczali, e niebawem przyjdzie im przerzuci cz znacznych si,
zaangaowanych w Chinach, na inne fronty. Uwaali rwnie, bardzo naiwnie, jeli wzi
pod uwag zbrodnie popenione przez ich onierzy w Chinach, e uda im si zjedna sobie
chisk ludno. Tak wic cho wojska nacjonalistw dalej ponosiy gigantyczne straty,
a rzesze chiskich cywilw wci giny okoo dwudziestu milionw Chiczykw miao
straci ycie do koca wojny w 1945 roku to Japoczycy ograniczyli skal swoich
dziaa wojskowych w Chinach, koncentrujc si gwnie na zwalczaniu ugrupowa
partyzanckich na swoich tyach.
Komunici rekrutowali wielkie zastpy cywilw do swojej partyzantki zgrupowa
w rodzaju 4. Nowej Armii, dziaajcej w dolinie rodkowego biegu Jangcy. Wielu z tych
partyzantw, wywodzcych si z grona lokalnych chopw, byo uzbrojonych tylko
w narzdzia rolnicze albo bambusowe wcznie. Ale po plenum Komitetu Centralnego,
ktre odbyo si w padzierniku 1938 roku, Mao obra konsekwentn strategi . Oddziay
29

komunistyczne miay zaprzesta walki z Japoczykami, chyba e same zostan

zaatakowane. Winny za to gromadzi siy do odbierania terytoriw nacjonalistom. Mao
wyjani, e Chiang Kai-shek to ich gwny przeciwnik, wrg numer jeden.
Japoskie obawy na prowincji wizay si z majcymi na celu sterroryzowanie
chiskiej ludnoci masakrami i zbiorowymi gwatami. Cesarscy onierze rozpoczynali od
zabijania wszystkich modych mczyzn w wioskach. Powizali ich razem, a potem
rozupywali im czaszki mieczami . Potem zajmowali si kobietami. Kapral Nakamura
30

napisa w swoim dzienniku we wrzeniu 1938 roku o ekspedycji do Lukuochen,

miejscowoci na poudnie od Nankinu: Wkroczylimy do wsi i przeszukalimy kade
domostwo. Prbowalimy wyapywa najadniejsze dziewczta. Takie uganianie si trwao
dwie godziny. Niura zastrzeli jedn, bo to by jej pierwszy raz i bya brzydka, a reszta
z nas si naigrywaa . Zarwno gwaty w Nankinie, jak i niezliczone zbrodnie dokonane
31

w okolicach wywoay wrd chopstwa patriotyczny gniew, niewyobraalny przed wojn,

kiedy to tamtejsi wieniacy nie wiedzieli prawie nic o Japonii, a nawet nie traktowali Chin
jako jednolitego kraju.

Nastpna wiksza bitwa rozegraa si dopiero w marcu 1939 roku, kiedy Japoczycy
przerzucili znaczne siy do prowincji Jiangxi, aby zaatakowa jej stolic Nanchang.
Chiczycy stawiali zacity opr, mimo e Japoczycy ponownie uyli gazw bojowych.
Dwudziestego sidmego marca miasto zostao zdobyte po zaartych zmaganiach o kady
dom. Setki tysicy uciekinierw wyruszyo na zachd, uginajc si pod ciarem dobytku
w tobokach dwiganych na plecach albo pchajc drewniane taczki z tym, co posiadali
kodrami, narzdziami i miseczkami do ryu. Wosy kobiet zmatowiay od kurzu, a staruszki
utykay na swoich wykolawionych stopach.
Generalissimus Chiang Kai-shek rozkaza przeprowadzenie kontrataku w celu
odzyskania Nanchangu. To zaskoczyo Japoczykw; nacjonalici wdarli si do miasta pod
koniec kwietnia, ale to wszystko, na co ich byo sta. Chiang, ktry wczeniej zagrozi
dowdcom oddziaw mierci, jeeli nie odbij miasta, musia wyda zgod na odwrt.
Wkrtce po radziecko-japoskich starciach w maju nad Chalchyn gol, ktrych
przebieg skoni Stalina do powierzenia dowdztwa nad wojskami dalekowschodnimi
ukowowi gwny sowiecki doradca wojskowy przy Chiang Kai-sheku przekona
chiskiego generalissimusa do przeprowadzenia duej kontrofensywy, by odzyska Wuhan.
Stalin zwodzi Chianga, dajc mu do zrozumienia, e jest bliski zawarcia porozumienia
z Brytyjczykami, podczas gdy w istocie skania si ju ku ukadowi z nazistowskimi
Niemcami. Ale Chiang gra na zwok, susznie podejrzewajc, e Stalin po prostu chce
zaagodzenia sytuacji na sowieckich obszarach granicznych. Chiskich nacjonalistw
bardzo niepokoia rozbudowa si komunistycznych i wzmoone wsparcie Stalina udzielane
Mao. A jednak Chiang wykalkulowa, i zasadniczy cel radzieckiego dyktatora to
podtrzymanie Kuomintangu w wojnie z Japoni, uzna wic, e moe powstrzyma
ekspansj wojsk komunistycznych. Doprowadzio to do wielu krwawych potyczek,
w ktrych, wedle danych chiskich komunistw, zgino jedenacie tysicy ludzi .
32

Mimo e Changsha zostaa w poowie strawiona przez tragiczny w skutkach poar,

Japoczykom nadal zaleao na zdobyciu tego miasta ze wzgldu na jego znaczenie
strategiczne. Changsha stanowia oczywisty cel, lec na szlaku kolejowym czcym
Kanton z Wuhanem oba te orodki byy w tym czasie okupowane przez silne japoskie
zgrupowania. Zdobycie Changshy odcioby wojska nacjonalistyczne w ich zachodniej
syczuaskiej twierdzy. Japoczycy rozpoczli atak w sierpniu, czyli w tym samym czasie,
gdy ich towarzysze broni z Armii Kwantuskiej walczyli z formacjami generaa ukowa
daleko na pnocy.
Trzynastego wrzenia, kiedy wojska niemieckie wdzieray si w gb Polski,
Japoczycy uderzyli na Changsh siami stu dwudziestu tysicy onierzy zgrupowanych
w szeciu dywizjach. Plan nacjonalistw polega na pocztkowym powolnym,
zorganizowanym odwrocie bez przerywania walk, skonieniu Japoczykw do szybkiego
wkroczenia do miasta i wreszcie na niespodziewanym chiskim kontrataku oskrzydlajcym.
Chiang Kai-shek ju wczeniej zauway, e Japoczycy przejawiaj skonno do
zbytniego rozpraszania si. Ich rywalizujcy z sob dowdcy, dni zwycistw, nacierali,
nie liczc si z pooeniem innych formacji na ich flankach. Szkolenie, prowadzone
w wojsku chiskim po utracie Wuhanu, wydao owoce i puapka zadziaaa. Strona chiska
twierdzia, e japoskie wojsko stracio w tej bitwie czterdzieci tysicy onierzy.

Owego sierpnia, kiedy ukow zwycia w walkach nad Chalchyn gol, Stalin za
najwaniejsze uwaa uniknicie eskalacji konfliktu z Japoni w czasie, gdy podejmowa
tajne rokowania z Niemcami. A jednak oficjalna wiadomo o zawarciu paktu
nazistowsko-sowieckiego wstrzsna japoskimi przywdcami do gbi. Wprost nie
potrafili uwierzy, e ich niemieccy sprzymierzecy mogli pj na ukady
z komunistycznym diabem. Rwnoczenie niech Stalina do dalszej walki
z Japoczykami po zwycistwie odniesionym przez ukowa stanowia silny cios dla
chiskich nacjonalistw. Rozejm na mongolskich i syberyjskich granicach umoliwi
Japoczykom skupienie si na zmaganiach z Chiczykami bez koniecznoci ogldania si na
Sowietw na pnocy.
Chiang Kai-shek lka si, e Zwizek Radziecki i Japonia mog zawrze potajemne
porozumienie i dokona rozbioru Chin, na podobiestwo nazistowsko-radzieckiego
podziau Polski we wrzeniu. Z kolei Mao taka ewentualno bya na rk, gdy dziki
temu znacznie zwikszyby zakres swojej wadzy kosztem nacjonalistw. Chianga wielce
zaniepokoi te fakt znacznego ograniczenia pomocy militarnej dla Kuomintangu.
Wrzeniowy wybuch wojny w Europie oznacza natomiast, e gasy nadzieje na wsparcie
ze strony Brytyjczykw i Francuzw.
Dla chiskich nacjonalistw brak pomocy zagranicznej stawa si coraz bardziej
dotkliwy, zwaszcza po utracie przez nich gwnych orodkw przemysowych i wpyww
z podatkw. Japoska inwazja niosa nie tylko zagroenie czysto militarne. Niszczay plony
i zapasy ywnoci. Narasta bandytyzm, a dezerterzy i maruderzy tworzyli grasujce gangi.
Dziesitki milionw uchodcw prbowao ucieka na zachd kraju, choby po to, aby
uchroni ony i crki przed okruciestwami japoskich onierzy. Fatalne warunki
sanitarne panujce w przeludnionych miastach prowadziy do wybuchw epidemii cholery.
Malaria rozprzestrzeniaa si na regiony objte masowymi wdrwkami ludnoci.
Rozpanoszy si te dur plamisty, to przenoszone przez wszy przeklestwo uciekinierw.
Chocia podejmowano wielkie starania na rzecz poprawy stanu chiskich sub
medycznych, wojskowych i cywilnych, to nieliczni lekarze nie mogli zbytnio pomc
uchodcom, ktrzy cierpieli na grzybic, wierzb, jaglic i inne choroby wywoane ndz
pogarszan przez skrajne niedoywienie.
A jednak nadzwyczaj uskrzydleni sukcesami w Changshy nacjonalici przeprowadzili
seri kontrnatar w ramach zimowej ofensywy w caych rodkowych Chinach.
Zamierzali przeci linie zaopatrzeniowe wysunitych japoskich garnizonw, zakcajc
transport rzeczny na Jangcy i niszczc poczenia kolejowe. Ale kiedy tylko w listopadzie
zaczy si ataki wojsk Kuomintangu, Japoczycy przeprowadzili desant morski
w poudniowo-zachodniej prowincji Kuangsi. Dwudziestego czwartego listopada zajli
miasto Nanning i zagrozili linii kolejowej czcej Chiny z Indochinami Francuskimi.
Nieliczne oddziay nacjonalistw w tym regionie zostay zaskoczone i pospiesznie si
wycofay. Chiang Kai-shek rzuci tam do walki odwody, a zmagania, ktre trway przez
dwa tygodnie, miay bardzo krwawy przebieg. Japoczycy utrzymywali, e tylko w jednej
z bitew zabili dwadziecia pi tysicy Chiczykw. Inne japoskie akcje zaczepne dalej
na pnocy doprowadziy do opanowania przez najedcw obszarw wanych dla
nacjonalistw, skd czerpali zboe i rezerwy ludzkie. Ponadto Japoczycy rozbudowywali
w Chinach swoje lotnictwo bombowe, przeprowadzajc naloty na gbokie zaplecze
Kuomintangu i niszczc now stolic nacjonalistw w Chongqingu. Tymczasem komunici
potajemnie wynegocjowali z Japoczykami w centralnych Chinach porozumienie, na mocy
ktrego zobowizywali si nie atakowa linii kolejowych, pod warunkiem e Japoczycy
pozostawi w spokoju komunistyczn 4. Now Armi, dziaajc na terenach wiejskich.
Sytuacja na wiecie nie sprzyjaa chiskim nacjonalistom, gdy Stalin zawar sojusz
z Niemcami i ostrzeg Chiang Kai-sheka, aby ten nie prbowa konszachtw z Wielk
Brytani i Francj. Radziecki przywdca obawia si, e Brytyjczycy, podobnie jak
Chiczycy, chc go wplta w wojn z Japoni. W grudniu 1939 roku, w czasie wojny
zimowej ZSRR z Finlandi, chiscy nacjonalici stanli przed powanym dylematem, gdy
gosowano nad wydaleniem Zwizku Radzieckiego z Ligi Narodw. Chiczycy nie chcieli
prowokowa Stalina, a zarazem nie mogli skorzysta z prawa weta, gdy rozdranioby to
zachodnie demokracje. Ostatecznie chiski przedstawiciel wstrzyma si od gosu. To
zirytowao Moskw, a rwnoczenie nie zadowolio Brytyjczykw i Francuzw. Sowieci
znacznie zredukowali dostawy sprztu wojskowego do Chin, ktre dopiero po upywie
roku osigny wczeniejszy poziom. Aby zmikczy nieco Stalina, Chiang Kai-shek
rozsiewa pogoski o swoim deniu do rokowa pokojowych z Japoczykami.
Mimo wszystko nacjonalici z Chin pokadali coraz wiksze nadzieje na przyszo
w Stanach Zjednoczonych, ktre zaczy potpia japosk agresj i wzmacnia wasne
bazy na Pacyfiku. Jednak Chiang Kai-shek sta te w obliczu wewntrznych trudnoci.
Chiska Partia Komunistyczna pod wodz Mao stale rosa w si, umacniajc si na
obszarach pooonych za japoskimi liniami i goszc, e pokona Kuomintang po
zakoczeniu wojny chisko-japoskiej. Trzydziestego marca 1945 roku Japoczycy
zorganizowali w Nankinie narodowy rzd Wang Jingweia, zoony z przedstawicieli
odamu zwanego Zreformowan Chisk Parti Narodow. Prawdziwi chiscy
nacjonalici uznali jego szefa za przestpczego zdrajc . Obawiali si przy tym jednak, 33

e rzd Wanga moe zosta uznany nie tylko przez Niemcy i Wochy, czyli jedynych
europejskich sprzymierzecw Japonii, ale i przez inne pastwa.

1 A. Smedley, China Fights Back, London 1938, s. 30.

2 Ibidem, s. 28.
3 T.H. White, A. Jacoby, Thunder Out of China, New York 1946, s. xiii.
4 A. Smedley, China Fights Back, op. cit., s. 31.
5 Cy t. za: S. Mackinnon, The Defense of the Central Yangtze, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 184.
6 Cy t. za: E.J. Drea, The Japanese Army on the Eve of War, w: ibidem, s. 107.
7 Zob. T. Yang, Chiang Kai-shek and the Battles of Shanghai and Nanjing, w: ibidem, s. 143.
8 A. Smedley, China Fights Back, op. cit., s. 132.
9 J. Chang, J. Halliday, Mao. The Unknown Story, London 2007, s. 245246.
10 D. Lary, The Chinese People at War. Human Suffering and Social Transformation, 19371945, Cambridge 2010, s. 2223.
11 Walki o Szanghaj zob. T. Yang, Chiang Kai-shek and the Battles of Shanghai and Nanjing, op. cit., s. 145154.
12 Na temat uy cia ipery tu i bomb zapalajcy ch zob.: H. Satoshi, Japanese Operations from July to December 1937, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 176.
13 Ibidem, s. 179.
14 Doktor Rosen do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagraniczny ch, 20 sty cznia 1938 r., cy t. za: J. Rabe, The Good German of Nanking. The Diaries of John Rabe, New York 1998, s. 145. Dziennik Rabego,
dy rektora lokalnej filii Siemensa i organizatora midzy narodowej strefy bezpieczestwa w Chinach, stanowi najbardziej wiary godn relacj na temat zbrodni popeniony ch w Nankinie.
15 O przy gotowaniu japoskich onierzy zob. H. Kawano, Japanese Combat Morale, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 332334.
16 Kondo Hajime, cy t. za: L. Rees, Kaci i ofiary. Okruciestwa II wojny wiatowej i ich sprawcy, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 2008, s. 69.
17 Ze zdoby tego przez Chiczy kw dziennika kaprala Nakamury, cy t. za: A. Smedley, Battle Hymn of China, London 1944, s. 186.
18 Toshio Shimada, cy t. za: H. Kawano, Japanese Combat Morale, op. cit., s. 341.
19 J. Rabe, The Good German of Nanking, op. cit., s. 148 (22 sty cznia 1938 r.).
20 Ibidem, s. 172.
21 A. Smedley, China Fights Back, op. cit., s. 227 i 230.
22 D. Lary, The Chinese People at War, op. cit., s. 25.
23 H. Kawano, Japanese Combat Morale, op. cit., s. 351.
24 Na temat markietanek i gwatw zob. Y. Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Crimes in World War II, Oxford 1996, s. 9497.
25 A. Smedley, Battle Hymn of China, op. cit., s. 206.
26 R. Tobe, The Japanese Eleventh Army in Central China, 19381941, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 208209.
27 Cy t. za: D. Lary, The Chinese People at War, op. cit., s. 61.
28 J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945. The Diplomacy of Chinese Nationalism, Oxford 1988, s. 4041; oraz M. Hagiwara, Japanese Air Campaigns in China, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven,
The Battle for China, op. cit., s. 245246.
29 Na temat plenum Komitetu Centralnego, wrzesiepadziernik 1938, zob. J. Chang, J. Halliday, Mao, op. cit., s. 260264.
30 A. Smedley, China Fights Back, op. cit., s. 156.
31 Dziennik Nakamury, cy t. za: A. Smedley, Battle Hymn of China, op. cit., s. 185186.
32 Starcia nacjonalistw z komunistami w 1939 roku zob. J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945, op. cit., s. 8182.
33 H. van de Ven, War and Nationalism in China, 19251945, London New York 2003, s. 237.
 ROZDZIA 5

Norwegia i Dania
styczemaj 1940

Hitler chcia pocztkowo, aby atak na Niderlandy i Francj rozpocz si ju

w listopadzie 1939 roku, od razu po przerzuceniu niemieckich dywizji z Polski. Przede
wszystkim pragn uchwyci porty i lotniska nad kanaem La Manche, eby mc uderzy na
Wielk Brytani, ktr uznawa za najgroniejszego przeciwnika. Rozpaczliwie spieszno
mu byo do osignicia rozstrzygajcego zwycistwa na froncie zachodnim, zanim Stany
Zjednoczone zdoaj zainterweniowa.
Niemieckich dowdcw wojskowych ogarn niepokj. Uwaali oni, e starcie
z wielk armi francusk moe doprowadzi do militarnego pata, takiego jak podczas
pierwszej wojny wiatowej. Niemcy nie miay ani zapasu paliw, ani te surowcw na
dugotrwa kampani. Niektrzy z generaw odnosili si te cokolwiek niechtnie do
planw zaatakowania pastw neutralnych, Holandii i Belgii, jednak Hitler ze wciekoci
odrzuca takie skrupuy podobnie jak nieliczne protesty przeciwko zabijaniu polskich
cywilw przez SS. Jeszcze bardziej piekli si na wie, e Wehrmachtowi pozostao
niebezpiecznie mao amunicji i uzbrojenia, zwaszcza bomb i czogw. Nawet krtka
polska kampania uszczuplia ich zapasy, przy okazji wykazujc nisk warto bojow
niemieckich lekkich czogw typu PzKpfw I i II .
1

Hitler obarczy win za to wojskowe suby zaopatrzeniowe, ktre niebawem

powierzy pieczy swego gwnego budowniczego doktora Fritza Todta. Podejmujc
bardzo typow dla siebie decyzj, Fhrer postanowi zuy wszelkie rezerwy surowcw
bez ogldania si na przyszo i koszty pniejszych wojennych lat . Mona je bdzie
2

uzupeni, utrzymywa, gdy tylko Wehrmacht zajmie grnicze i hutnicze obszary Holandii,
Belgii, Francji i Luksemburga.
Mglista pogoda pn jesieni 1939 roku zmusia jednak Hitlera do pogodzenia si
z tym, e Luftwaffe nie moga zapewni niezbdnego wsparcia powietrznego w czasie
wyznaczonej na listopad nowej kampanii. (Intrygujcy charakter maj spekulacje, na ile
odmienny przebieg miaaby owa kampania, gdyby Hitler uderzy na froncie zachodnim
wtedy, a nie sze miesicy pniej). Wdz poleci zatem przygotowanie planw ataku na
neutraln Holandi w poowie stycznia 1940 roku. Zdumiewajce, e i Holendrzy,
i Belgowie zostali o tym ostrzeeni przez woskiego ministra spraw zagranicznych.
Wynikao to z faktu, e wielu Wochw, zwaszcza ministra spraw zagranicznych
Mussoliniego hrabiego Ciano zirytowao pospieszne denie Niemiec do rozptania wojny
we wrzeniu. Obawiali si sami, e w basenie rdziemnomorskim Brytyjczycy
przeprowadz prewencyjne uderzenie na ich kraj. Ponadto pukownik Hans Oster,
antynazista z Abwehry (niemieckiego wywiadu wojskowego), przekaza stosowne
informacje holenderskiemu attach wojskowemu w Berlinie. Nastpnie, 10 stycznia 1940
roku, zaoga niemieckiego samolotu cznikowego zagubia si w gstych chmurach
i przymusowo wyldowaa na belgijskim terytorium. Oficer sztabowy Luftwaffe, ktry mia
przy sobie kopi planw ataku na Holandi, usiowa zniszczy te dokumenty, ale belgijscy
onierze przybyli na miejsce, zanim mu si to udao.
Jak na ironi, taki obrt wypadkw okaza si wyjtkowo niefortunny dla aliantw.
Przypuszczajc, e niemiecka agresja nastpi ju wkrtce, niezwocznie przesunli nad
sam granic swoje wojska w pnocno-wschodniej Francji, tym samym zdradzajc
wasne plany. Hitler i OKW uznali, e trzeba przemyle na nowo strategi. Alternatywnym
planem bya byskotliwa koncepcja generaa porucznika Ericha von Mansteina, zgodnie
z ktr naleao rzuci do ataku niemieckie dywizje pancerne przez Ardeny, a potem
zwrci si ku kanaowi La Manche, odcinajc brytyjskie i francuskie armie wkraczajce
na obszar Belgii. Wielokrotnie odraczany przez Hitlera termin ataku upi czujno wojsk
sprzymierzonych, prnujcych na francuskim pograniczu. Wielu alianckich onierzy,
a nawet stratedzy z brytyjskiego Ministerstwa Wojny, zaczynali wierzy, e Hitler nigdy nie
zdobdzie si na odwag uderzenia na Francj.
 Niemiecka inwazja na Dani i Norwegi (kwiecieczerwiec 1940)

Admira Raeder, w odrnieniu od starszych rang dowdcw niemieckich wojsk

ldowych, w peni popiera agresywn strategi Hitlera. Poszed w tym jeszcze dalej,
przekonujc Fhrera, i naley wczy w plany inwazj na Norwegi, aeby zabezpieczy
flanki niemieckiej marynarce wojennej w celu przeprowadzenia atakw na brytyjskie
transporty morskie. Posuy si te argumentem, e trzeba uchwyci Narwik, port na
pnocy Norwegii, przez ktry przechodzi szwedzka ruda elaza, tak nieodzowna dla
niemieckiego przemysu wojennego. Sprowadzi Vidkuna Quislinga, przywdc
pronazistowskiej norweskiej partii, na spotkanie z Hitlerem, by ten przekona Fhrera, e
zajcie Norwegii przez Niemcy jest konieczne. Raedera niepokoia bowiem groba
brytyjsko-francuskiej interwencji w Norwegii w ramach planu niesienia pomocy Finom.
Gdyby brytyjska flota usadowia si na pnocy Norwegii, mogaby odci akwen Batyku.
Take Himmler zerka asym okiem na Skandynawi, chcc prowadzi tam rekrutacj do
formacji wojskowych Waffen-SS. Jednake nazistowskie prby infiltrowania pastw
skandynawskich nie przynosiy takiego powodzenia, jakiego spodziewano si
w Niemczech.
Nazici nie wiedzieli, e Churchill pocztkowo planowa nie tylko odcicie Batyku.
Wojowniczy pierwszy lord Admiralicji chcia przenie dziaania zbrojne na Morze
Batyckie za spraw skierowania tam floty nawodnej, jednak, na szczcie dla Royal Navy,
z operacji Catherine nic nie wyszo. Churchill domaga si rwnie przerwania dostaw
szwedzkiej rudy elaza do Niemiec z portu w Narwiku, ale Chamberlain i jego gabinet
wojenny przeciwstawiali si zdecydowanie pogwaceniu norweskiej neutralnoci.
Wtedy Chamberlain postanowi podj skalkulowane ryzyko. Szesnastego lutego
HMS Cossack, brytyjski niszczyciel klasy Tribal, przechwyci na norweskich wodach
Altmarka, jednostk zaopatrujc okrt liniowy Admiral Graf Spee, uwalniajc
przewoon na Altmarku grup brytyjskich jecw marynarzy z zatopionych statkw
transportowych. Sawne zawoanie oddziau abordaowego, skierowane do winiw
przetrzymywanych pod pokadem Flota przybywa! wywoao zachwyt brytyjskiej
opinii publicznej, znoszcej utrudnienia zwizane z wojn, ktra na razie miaa tak
niemrawy przebieg. W odpowiedzi Kriegsmarine wysaa w morze wicej okrtw. Ale 22
lutego dwa niemieckie niszczyciele zostay zaatakowane przez bombowce Heinkel He 111,
poniewa Luftwaffe nie powiadomiono w por, e operoway na tamtych akwenach.
Niszczyciele te, uszkodzone, weszy na miny; oba zatony .
3

Wtedy niemieckie okrty wojenne wezwano do powrotu do baz, cho z nieco innego
powodu. Pierwszego marca Hitler wyda rozkazy podjcia przygotowa do inwazji na
Dani i Norwegi operacji wymagajcej zaangaowania prawie caych dostpnych si
nawodnych Kriegsmarine. Jego decyzja bardzo zaniepokoia dowdcw niemieckich
wojsk ldowych oraz Luftwaffe, ktrzy uwaali, e ju stoj przed powanymi problemami,
zwizanymi z planami uderzenia na Francj. Dywersyjny atak na Norwegi, podjty tu
wczeniej, mg si okaza katastrofalny. Wcieka si zwaszcza Gring, cho gwnie
dlatego, e poczu si zlekcewaony. Uzna, e zawczasu nie skonsultowano z nim naleycie
tej decyzji.
Sidmego marca Hitler podpisa stosown dyrektyw. Niemcy byli przekonani, e
trzeba si spieszy, gdy rozpoznanie lotnicze donosio o koncentracji si Royal Navy
w Scapa Flow zakadano, e w ramach przygotowa do desantu na norweskim wybrzeu.
Jednak kilka dni pniej nowiny o zakoczeniu sowiecko-fiskiego konfliktu zbrojnego
wywoay w niemieckim naczelnym dowdztwie mieszane uczucia. Nawet stratedzy
z Kriegsmarine, ktrzy od dawna naciskali na interwencj militarn w Norwegii, teraz
uznali, e napicie nieco si rozadowao, gdy Brytyjczycy i Francuzi utracili pretekst
uzasadniajcy ewentualne ldowanie w Skandynawii. Ale Hitler i niektrzy inni, w tym
admira Raeder, uwaali, e przygotowania zaszy ju tak daleko, i zaplanowan operacj
trzeba przeprowadzi. Poza tym niemiecka okupacja Norwegii wywieraaby bardzo
skuteczny nacisk na Szwecj, aby ta nie przerywaa dostaw rud elaza do Rzeszy.
Hitlerowi za przypad do gustu pomys zorganizowania niemieckich baz niedaleko
wschodnich wybrzey Wielkiej Brytanii, uatwiajcych Kriegsmarine dostp do wd
pnocnego Atlantyku.
Termin jednoczesnej inwazji na Norwegi (Weserbung Nord), siami szeciu dywizji
piechoty, oraz na Dani (Weserbung Sd), z uyciem dwch dywizji piechoty
i zmotoryzowanej brygady, ustalono na 9 kwietnia. Transportowce, eskortowane przez
okrty Kriegsmarine, miay wysadzi na brzeg wojska w kilku punktach, w tym w Narwiku,
Trondheim i Bergen. Dziesity Korpus Lotniczy Luftwaffe otrzyma zadanie zrzucenia
spadochroniarzy i oddziaw powietrznodesantowych w innych miejscach, zwaszcza
w Oslo. Kopenhag i siedem innych waniejszych miast w Danii miano zaatakowa z ldu
i morza. W OKW sdzono, e trwa swoisty wycig z Brytyjczykami, ale w istocie Niemcy
znacznie wyprzedzili przeciwnika.
Chamberlain, niewiadomy tych niemieckich planw, poniecha skierowania
brytyjsko-francuskich si ekspedycyjnych do Norwegii i Finlandii po zawarciu rozejmu
przez Sowietw i Finw. Byo to sprzeczne z sugestiami szefa Sztabu Imperialnego
generaa Edmunda Ironsidea. Chamberlain, ktry lka si rozszerzenia dziaa wojennych
na neutraln Skandynawi, liczy na rozpad sojuszu Niemiec ze Zwizkiem Radzieckim.
Ale bierno aliantw i ich pobone nadzieje, e uda si prowadzi t wojn w zgodzie
z zasadami ustalonymi przez Lig Narodw, raczej nie mogy zrobi wraenia na ich
przeciwnikach.
Daladier, podwczas nadal francuski premier, opowiada si za przyjciem duo
agresywniejszej strategii, byle tylko oznaczaa ona utrzymanie dziaa wojennych z dala od
Francji. Oprcz pomysu zbombardowania Baku i kaukaskich pl naftowych ktry to
zamys przeraa Chamberlaina Daladier chcia te zajcia okrgu grniczego Petsamo
w pnocnej Finlandii w pobliu radzieckiej bazy morskiej w Murmasku. Ponadto
opowiada si stanowczo za ldowaniem na norweskim wybrzeu i roztoczeniem cisej
kontroli na wodach Morza Pnocnego, aby szwedzka ruda elaza nie moga dociera do
Niemiec. Jednake Brytyjczycy podejrzewali, e francuskiemu premierowi chodzi
o przeniesienie dziaa zbrojnych do Skandynawii, aby tym samym ograniczy ryzyko
niemieckiego ataku na Francj. Uwaali tak czciowo dlatego, e Daladier uparcie
sprzeciwia si brytyjskiemu planowi sparaliowania transportu rzecznego na Renie za
pomoc zrzucenia min. Tak czy owak, Daladier zosta zmuszony do ustpienia ze
stanowiska premiera 20 marca. Paul Reynaud przej po nim ten urzd, a tymczasem
Daladier zosta ministrem wojny.
Spory toczone przez aliantw na temat planw rnych operacji oznaczay
marnowanie cennego czasu. Daladier zmusi Reynauda do dalszego przeciwstawiania si
minowaniu Renu. Brytyjczycy przystali na francusk koncepcj zaminowania wd opodal
Narwiku, co przeprowadzono 8 kwietnia. Churchill domaga si postawienia w stan
gotowoci si desantowych i by pewien, e Niemcy zareaguj, lecz Chamberlain nadal
wykazywa si przesadn ostronoci.
Brytyjczycy nie wiedzieli, e silny niemiecki zesp morski, z zaokrtowan piechot,
wypyn ju 7 kwietnia z Wilhelmshaven do Trondheim i Narwiku w pnocnej czci
Norwegii. Krownikom liniowym Gneisenau i Scharnhorst towarzyszyy ciki
krownik Admiral Hipper i czternacie niszczycieli. Cztery inne grupy skieroway si
ku portom na poudniu Norwegii.
Brytyjskie lotnictwo wykryo gwne nieprzyjacielskie zgrupowanie pod
dowdztwem wiceadmiraa Gnthera Ltjensa. Bombowce RAF-u przeprowadziy atak,
ale ani jedna bomba nie trafia w cel. Brytyjska Home Fleet (Flota Atlantycka) pod
komend admiraa Charlesa Forbesa wysza w morze ze Scapa Flow, ale nie moga
dogoni niemieckich okrtw. Interweniowa by w stanie tylko krownik liniowy HMS
Renown wraz z eskort niszczycieli, osaniajcy minowanie wd w pobliu Narwiku.
Jeden z tyche niszczycieli, HMS Glowworm, dostrzeg niemiecki niszczyciel i puci
si w pogo, ale Ltjens wprowadzi do walki Hippera, ktry zatopi Glowworma,
usiujcego staranowa wrogi okrt.
Dowdztwo Royal Navy, zdecydowane skoncentrowa swoje siy do walnej bitwy
morskiej, wydao rozkaz zejcia na ld oddziaom gotowym do wyruszenia do Narwiku
i Trondheim. Jednake okrtom Home Fleet nie powiodo si przechwycenie gwnych
niemieckich si inwazyjnych. To dao Ltjensowi czas na skierowanie swoich niszczycieli
do Narwiku, a o wicie 9 kwietnia jego eskadra natkna si na krownik Renown.
Zaoga Renowna, prezentujc imponujc skuteczno w prowadzeniu ostrzau na
penym morzu, trafia Gneisenaua i uszkodzia Scharnhorsta, co zmusio Ltjensa do
przejciowego wycofania si z walki, by przeprowadzi dorane naprawy na obu tych
okrtach.
Tymczasem niemieckie niszczyciele, zatopiwszy dwa mniejsze norweskie okrty
wojenne, wysadziy onierzy na ld, a ci zajli Narwik. Dziewitego kwietnia Hipper
i towarzyszce mu niszczyciele wysadziy desant w Trondheim, a jeszcze inny zesp
wpyn do portu w Bergen. Spadochroniarze i dwa przewiezione drog powietrzn
bataliony piechoty opanoway Stavanger. Zdobycie Oslo okazao si znacznie trudniejszym
zadaniem, mimo e Kriegsmarine skierowaa tam nowy ciki krownik Blcher
i pancernik kieszonkowy Ltzow (wczeniej noszcy nazw Deutschland). Norweskie
nabrzene baterie artyleryjskie i wyrzutnie torpedowe zatopiy Blchera, a uszkodzony
Ltzow musia si wycofa.
Nastpnego poranka w Narwiku pi brytyjskich niszczycieli zdoao niespostrzeenie
wpyn do tamtejszego fiordu. Intensywne opady niegu sprawiy, e nie dostrzegy ich
zaogi U-Bootw patrolujcych przybrzene wody. W rezultacie brytyjskie okrty
zaskoczyy pi niemieckich niszczycieli, na ktrych akurat uzupeniano paliwo. Zatopiy
dwa z nich, lecz nastpnie same zostay zaatakowane przez dwa niemieckie niszczyciele
z pobliskich fiordw. Dwa okrty Royal Navy poszy na dno, a trzeci dozna powanych
uszkodze. Nie mogc si wydosta na otwarte morze, pozostae niszczyciele musiay
czeka do 13 kwietnia, kiedy przybyy im z odsiecz pancernik HMS Warspite
i dziewi niszczycieli, zatapiajc znajdujce si tam okrty niemieckie.
W trakcie innych star wzdu norweskiego wybrzea zostay zatopione jeszcze dwa
niemieckie krowniki, Knigsberg i Karlsruhe pierwszy przez bomby
z pokadowych samolotw typu Blackburn Skua, a drugi storpedowany przez okrt
podwodny. Znacznych uszkodze dozna te Ltzow, ktry musia zosta odholowany do
Kilonii. Jednak te poowiczne sukcesy Royal Navy nie udaremniy przerzutu do Norwegii
ponad stu tysicy niemieckich onierzy w cigu jednego miesica.

Zajcie Danii okazao si dla Niemcw atwiejsze. Zdoali wysadzi desant

w Kopenhadze, zanim tamtejsze baterie obrony wybrzea postawiono w stan gotowoci.
Rzd duski poczu si zmuszony do przyjcia warunkw kapitulacyjnych narzuconych
przez Berlin. Jednake Norwedzy nie zgodzili si na pokojow okupacj . Krl, 4

ewakuowany wraz z wadzami z Oslo 9 kwietnia, zarzdzi mobilizacj. Mimo e

niemieckie wojska uchwyciy podczas przeprowadzonego z zaskoczenia ataku wiele baz, to
pozostay w nich izolowane do czasu przybycia silniejszych odwodw.
Ze wzgldu na wspomnian ju, podjt przez Royal Navy decyzj wyokrtowania
onierzy w portach 9 kwietnia, pierwsze alianckie oddziay desantowe wyszy w morze
dopiero dwa dni pniej. Sytuacji nie poprawiaa niecierpliwo Churchilla, co rusz
zmieniajcego zdanie i ingerujcego bez ustanku w plany operacyjne, ku irytacji generaa
Ironsidea i dowdztwa Royal Navy. Tymczasem norweskie wojska zaatakoway bardzo
odwanie niemieck 3. Dywizj Grsk. Poniewa jednak nazistowskie oddziay ju
zdyy si umocni w Narwiku i w Trondheim, Brytyjczycy i Francuzi musieli prbowa
je oskrzydli. Bezporedni szturm na porty znajdujce si w rkach nieprzyjaciela uznano
za zbyt ryzykowny. Dopiero 28 kwietnia brytyjskie formacje, wsparte przez dwa bataliony
francuskiej Legii Cudzoziemskiej i polsk Samodzieln Brygad Strzelcw Podhalaskich,
przystpiy do ldowania. Uchwyciy Narwik i zdoay zniszczy tamtejszy port, lecz
supremacja Luftwaffe w powietrzu spowodowaa, e aliancka operacja bya skazana na
niepowodzenie. W trakcie nastpnego miesica niemiecka ofensywa w Niderlandach i we
Francji wymusia ewakuacj wojsk sprzymierzonych z pnocy kontynentu i kapitulacj si
norweskich.
Norweska rodzina krlewska wraz z rzdem odpyna do Anglii, by stamtd
kontynuowa wojn z najedc. Obsesja Raedera na punkcie koniecznoci zdobycia
Norwegii, ktr to obsesj zarazi Hitlera, przyniosa nazistowskim Niemcom tyle
korzyci, ile problemw. Dowdztwo niemieckich si ldowych przez cay okres wojny
utyskiwao, e okupacja Norwegii wymaga utrzymywania tam bardzo licznych oddziaw,
ktre o wiele bardziej przydayby si na innych frontach. Z perspektywy alianckiej
kampania norweska bya wprost katastrofalna. Chocia okrty Royal Navy zdoay zatopi
poow niszczycieli Kriegsmarine, to czona operacja desantowa sprzymierzonych
wykazaa nieumiejtno wspdziaania rnych rodzajw alianckich si zbrojnych. Poza
tym wielu starszych stopniem oficerw podejrzewao, e za przesadnym entuzjazmem
okazywanym przez Churchilla dla tej akcji krya si niejawna ch wymazania wspomnie
o jego nieudanej ekspedycji dardanelskiej podczas pierwszej wojny wiatowej. Sam
Churchill, do czego pniej prywatnie si przyznawa, ponosi znacznie wiksz
odpowiedzialno za norweskie fiasko ni ta, ktr obarczano Nevillea Chamberlaina.
A jednak, co wiadczy o okrutnej przewrotnoci polityki, wanie za spraw tego
niepowodzenia mia zastpi Chamberlaina na stanowisku premiera Wielkiej Brytanii.

Na granicy francuskiej dziwna wojna, czyli drle de guerre albo, jak nazywali j
Niemcy, Sitzkrieg (wojna na siedzco), potrwaa duej, anieli zaplanowa to Hitler.
Pogardza francusk armi i by pewien, e opr Holendrw uda si przeama
byskawicznie. Potrzebowa do tego odpowiedniego planu, ktry zastpiby ten przekazany
aliantom przez Belgw.
Gwnym dowdcom Wehrmachtu nie podoba si miay projekt generaa von
Mansteina i prbowali go utrci. Ale Manstein, gdy w kocu uzyska dostp do Hitlera,
przekonywa, e niemieckie uderzenie na Holandi i Belgi cignie siy brytyjskie
i francuskie nad granic francusko-belgijsk. Wtedy bdzie mona je odci za spraw
natarcia przez Ardeny i Moz, w kierunku ujcia Sommy oraz Boulogne-sur-Mer. Hitler
podchwyci ten plan, poniewa chcia zada nieprzyjacielowi nokautujce uderzenie . 5

Charakterystyczne, e pniej utrzymywa, i by to wycznie jego pomys. Zoony

pocztkowo z czterech dywizji Brytyjski Korpus Ekspedycyjny (BEF) zaj pozycje wzdu
belgijskiej granicy ju w padzierniku 1939 roku. Do maja 1940 roku zosta powikszony
do jednej dywizji pancernej i dziesiciu dywizji piechoty pod dowdztwem generaa Johna
Verekera Gorta. Lord Gort, mimo e mia pod swoj komend znaczne siy, podlega
formalnie francuskiemu dowdcy sektora pnocno-wschodniego generaowi
Alphonseowi Georgesowi, a take osobliwie niemrawemu francuskiemu
gwnodowodzcemu, generaowi Mauriceowi Gamelinowi. Nie byo wsplnego
alianckiego dowdztwa, znanego z lat pierwszej wojny wiatowej.
Najwikszy problem, przed jakim stanli Gort i Georges, sprowadza si do tego, e
rzd belgijski uparcie nie pozwala na naruszenie neutralnoci Belgii, mimo i wiedzia
o niemieckich planach ataku. Gort i francuscy dowdcy musieli zatem czeka na
rozpoczcie niemieckiej inwazji, by przyj Belgom w sukurs. Holendrzy, ktrym udao si
utrzyma neutralno w pierwszej wojnie wiatowej, jeszcze bardziej starali si nie
prowokowa Niemcw i nie opracowali wsplnych planw obronnych z Francuzami czy
z Belgami. Mieli jednak nadziej, e wojska alianckie udziel zbrojnej pomocy ich maej
i sabo wyposaonej armii, gdy wybuchn walki. Wadze Wielkiego Ksistwa
Luksemburga, cho sympatyzoway ze sprzymierzonymi, wiedziay, e nie mog uczyni
wiele poza zamkniciem swojej granicy i poinformowaniem niemieckich agresorw, i ci
pogwacili luksembursk neutralno.
Plany francuskie miay jeszcze jedn bardzo powan skaz. Linia Maginota
rozcigaa si tylko od granicy szwajcarskiej po poudniowy skraj granicy belgijskiej
naprzeciwko Ardenw. Ani francuscy, ani brytyjscy sztabowcy nie wyobraali sobie, e
Niemcy sprbuj przedrze si przez ten gsto zalesiony, grzysty region. Wprawdzie
Belgowie uprzedzali Francuzw o takim niebezpieczestwie, ale zadufany Gamelin
zlekceway t informacj. Reynaud, ktry przezywa Gamelina filozofem bez nerww , 6

chcia wprawdzie pozbawi go dowdztwa, ale minister wojny Daladier stanowczo si

temu sprzeciwia. Kierownictwo francuskie ogarn parali decyzyjny.
We Francji nietrudno byo zauway, e ta wojna nie cieszy si zbytnim poparciem.
Twierdzenia niemieckiej propagandy, e to Brytyjczycy wcignli Francuzw w ten
konflikt, skutecznie podkopyway wol walki. Nawet francuski sztab generalny pod
kierownictwem generaa Gamelina nie przejawia zbytniego entuzjazmu. Symboliczny gest
solidarnoci, polegajcy na lokalnej akcji zbrojnej koo Saarbrcken we wrzeniu 1939
roku, stanowi niemal zniewag dla Polakw.
Defensywne nastawienie Francji znajdowao odzwierciedlenie w samej organizacji
francuskich si zbrojnych. Wikszo jednostek pancernych, cho francuskie czogi nie
ustpoway parametrami technicznymi niemieckim, bya niedostatecznie wyszkolona. Poza
trzema dywizjami zmotoryzowanymi plus czwart organizowan pospiesznie pod
komend pukownika Charlesa de Gaullea francuskie czogi przydzielono formacjom
piechoty. Wojskom francuskim i brytyjskim brakowao skutecznych dzia
przeciwpancernych brytyjskie armaty dwufuntowe powszechnie okrelano mianem pea-
shooters (rurek do strzelania z ziaren grochu) a ich czno radiowa bya, delikatnie
mwic, prymitywna. W wojnie manewrowej telefony polowe i naziemne linie
telefoniczne okazay si niezbyt przydatne.
Francuskie siy powietrzne nadal znajdoway si w do opakanym stanie. Genera
Joseph Vuillemin pisa do Daladiera ju w czasie kryzysu czechosowackiego w 1938
roku, ostrzegajc, e Luftwaffe szybko zniszczy francuskie eskadry. Od tamtej pory sytuacja
tylko nieznacznie si poprawia. W zwizku z tym Francuzi oczekiwali, e to RAF wemie
na siebie gwny ciar dziaa powietrznych, ale genera broni Air Chief Marshal Hugh
Dowding, szef brytyjskiego lotnictwa myliwskiego (Fighter Command), by zdecydowanie
przeciwny skierowaniu myliwcw RAF-u do Francji. Gwne zadanie Fighter Command
polegao na obronie Wielkiej Brytanii, a poza tym na francuskich lotniskach brakowao
skutecznej obrony przeciwlotniczej. Ponadto ani lotnicy RAF-u, ani te piloci francuskich
si powietrznych nie byli przeszkoleni we wspieraniu wojsk ldowych. Alianci nie
wycignli odpowiednich wnioskw z przebiegu z polskiej kampanii wrzeniowej oraz
z wczeniejszych walk, lekcewac kunszt Luftwaffe w przeprowadzaniu wyprzedzajcych
atakw na nieprzyjacielskie lotniska oraz byskawicznych zagonw jednostek pancernych
niemieckiej armii, ktre dezorientoway siy przeciwnika.
Po kolejnych odroczeniach terminu ataku, spowodowanych po czci kampani
norwesk, a czciowo niesprzyjajcymi prognozami pogody, ustalono ostateczny dzie
niemieckiej inwazji na froncie zachodnim. Pitek 10 maja mia by dniem X. Hitler,
z typow dla siebie nieskromnoci, przewidywa najwiksze zwycistwo w dziejach
wiata . 7

1 O kry zy sie w zaopatrzenia w amunicj zob. A. Tooze, The Wages of Destruction. The Making and the Breaking of the Nazi Economy, London 2006, s. 328357.
2 Gring do generaa majora Thomasa, 30 sty cznia 1940 r., cy t. za: ibidem, s. 357.
3 GSWW, t. II, s. 170171.
4 Ibidem, s. 212.
5 K.H. Frieser, The Blitzkrieg Legend. The 1940 Campaign in the West, Annapolis, MD 2005, s. 7981.
6 A. Horne, To Lose a Battle. France 1940, London 1969, s. 155.
7 GSWW, t. II, s. 280.
 ROZDZIA 6

Ofensywa na Zachodzie
maj 1940

Czwartek 9 maja 1940 roku na wikszoci obszarw pnocno-zachodniej Europy by

piknym wiosennym dniem. Pewien korespondent wojenny zauway, e belgijscy onierze
sadz bratki wok swoich koszar . Wczeniej kryy pogoski o niemieckim ataku,
1

a Niemcy pono dowozili nad granic mosty pontonowe, ale w Brukseli doniesienia te
uznano za nieprawdziwe. Wielu sdzio, e Hitler uderzy na poudnie, na Bakany, a nie na
froncie zachodnim. Tak czy owak, raczej nie wyobraano sobie, e za jednym zamachem
zaatakuje cztery kraje Holandi, Belgi, Luksemburg i Francj.
W Paryu ycie toczyo si normalnie. Stolica wygldaa wyjtkowo piknie.
Kasztanowce zazieleniy si limi. W kawiarniach byo peno klientw. Nadal
rozbrzmiewa szlagier Jattendrai, w ktrego sowach jako nie dopatrywano si ironii.
Na hipodromie Auteuil odbyway si wycigi konne, a eleganckie kobiety toczyy si
w Ritzu. Szczeglnie uderza widok wielu oficerw i onierzy na ulicach. Genera
Gamelin wanie przywrci w wojsku urlopy . Przedziwnym zbiegiem okolicznoci
2

premier Paul Reynaud tego samego przedpoudnia zoy na rce prezydenta Alberta
Lebruna swoj rezygnacj, poniewa Daladier znowu nie zgodzi si na dymisj
gwnodowodzcego.
W Wielkiej Brytanii rozgonia BBC obwiecia, e poprzedniego wieczoru
trzydziestu omiu konserwatystw gosowao przeciwko rzdowi Chamberlaina w Izbie
Gmin po debacie na temat fiaska operacji w Norwegii. Wystpienie Leo Ameryego
atakujce Chamberlaina okazao si ostatecznym ciosem dla brytyjskiego premiera. Amery
zakoczy swoj mow sowami Cromwella rozwizujcego Dugi Parlament w 1653 roku:
Odejd, powiadam, nieche przyjdzie twj kres. W imi Boga, odejd!. Pord tumultu
i skandowania Odejd! Odejd! Odejd! roztrzsiony Chamberlain opuci sal, ledwie
skrywajc emocje.
W trakcie tego sonecznego dnia politycy w Westminsterze i w klubach Saint James
omawiali nastpne kroki albo przyciszonymi, albo wzburzonymi gosami. Kto ma zastpi
Chamberlaina: Churchill czy lord Halifax, minister spraw zagranicznych? Dla wikszoci
konserwatystw osoba Halifaxa stanowia naturaln kandydatur. Wielu nadal nie ufao
Churchillowi, uwaajc go za niebezpiecznego, a nawet pozbawionego skrupuw
indywidualist. Jednake Chamberlain wci prbowa utrzyma ster wadzy. Szuka
porozumienia z parti laburzystowsk, proponujc jej utworzenie koalicji, ale laburzyci
owiadczyli mu wprost, e nie zaakceptuj go jako szefa rzdu. Tego wieczoru
Chamberlainowi przyszo pogodzi si z faktem, e musi ustpi. W ten sposb w Wielkiej
Brytanii zapanowaa polityczna prnia w przededniu potnej niemieckiej ofensywy na
zachodzie.
W Berlinie Hitler dyktowa tekst proklamacji, ktr nazajutrz miano odczyta
niemieckim armiom na froncie zachodnim. Koczya si takimi sowami: Bitwa, ktra
zaczyna si dzisiaj, zadecyduje o losach niemieckiego narodu na nastpne tysic lat . 3

Fhrer z kadym dniem nabiera optymizmu, zwaszcza po sukcesie kampanii norweskiej.

Przewidywa, e Francja skapituluje w cigu szeciu tygodni. miay szturm desantu
szybowcowego na najwaniejsz belgijsk fortec Eben-Emael nad granic holendersk
ekscytowa go najbardziej. Tego popoudnia wyruszy pocigiem specjalnym Amerika do
swojej nowej kwatery gwnej, znanej jako Felsennest (Skalne Gniazdo), na lesistych
wzgrzach masywu Eifel w pobliu Ardenw. O 21.00 haso Danzig rozesano do
dowdztw poszczeglnych grup armii. Prognozy meteorologiczne potwierdzay, e
w nastpnym dniu widoczno bdzie znakomita, co sprzyjao dziaaniom Luftwaffe.
Ofensyw do tego stopnia utrzymywano w tajemnicy, e po odroczeniu ostatniego terminu
ataku niektrzy oficerowie znajdowali si poza swoimi pukami i nie mogli na czas dotrze
do jednostek.
Na pnocnym odcinku, po obu stronach Renu niemiecka 18. Armia szykowaa si do
uderzenia na Holandi, ku Amsterdamowi i Rotterdamowi. Jedna trzecia tych si winna
poda na pnoc od Tilburga i Bredy w kierunku morza. Dalej na poudnie staa 6. Armia
generaa pukownika Waltera von Reichenaua. Celem jej natarcia byy Antwerpia
i Bruksela. W skadzie dowodzonej przez generaa pukownika Gerda von Rundstedta
Grupy Armii A, liczcej cznie czterdzieci pi dywizji, znajdoway si gwne
niemieckie siy pancerne. Czwarta Armia generaa pukownika Gnthera von Klugego
miaa wkroczy do Belgii i maszerowa na Charleroi i Dinant. Uderzenie tych armii od
wschodu na Niderlandy miao w zamierzeniu sprowokowa wojska brytyjskie i francuskie
do szybkiego marszu na pnoc w celu poczenia si z siami belgijskimi i holenderskimi.
Wtedy wanie mia wej w ycie Sichelschnitt, czyli opracowany przez Mansteina plan
cicia sierpem. Dwunasta Armia generaa pukownika Wilhelma Lista otrzymaa zadanie
natarcia przez pnocn cz Luksemburga i belgijskie Ardeny ku Mozie na poudnie od
Givet i okolicom Sedanu scenie wielkiej klski militarnej Francji w 1870 roku.
Po wyjciu nad Moz grupa pancerna pod komend generaa kawalerii Ewalda von
Kleista winna ruszy w kierunku Amiens, Abbeville i ujcia Sommy nad kanaem La
Manche. Powodzenie takiej akcji oznaczao odcicie Brytyjskiego Korpusu
Ekspedycyjnego oraz francuskich 7., 1. i 9. Armii. Tymczasem niemiecka 16. Armia miaa
przedosta si przez poudniowy Luksemburg i ubezpiecza odsonite lewe skrzydo
zgrupowania von Kleista. Grupie Armii C generaa pukownika Wilhelma von Leeba,
dysponujcej dwiema armiami, powierzono zadanie wywierania nacisku na Lini Maginota
nieco dalej na poudniu, aby Francuzi nie mogli skierowa wojsk na pnoc, na pomoc
jednostkom odcitym we Flandrii.
 A zatem lewy sierpowy Mansteina stanowi poniekd zwierciadlane odbicie
prawoskrzydowego planu Schlieffena, zastosowanego przez Niemcw w 1914 roku,
a ktrego powtrki spodziewali si Francuzi. Admira Wilhelm Canaris, szef Abwehry,
prowadzi bardzo skuteczn kampani dezinformacyjn, rozsiewajc w Belgii i gdzie
indziej pogoski, e Niemcy zaplanowali wanie tak operacj. Manstein by przekonany,
e Gamelin skieruje wikszo swoich mobilnych si do Belgii, poniewa alianci
przemiecili wojska ku granicy belgijskiej po zdobyciu niemieckich dokumentw w wyniku
wspomnianej wczeniej katastrofy lotniczej. (Pniej wielu wyszych stopniem oficerw
alianckich uwaao, e wypadek ten zosta wiadomie zaaranowany przez Niemcw,
podczas gdy w istocie tak nie byo, o czym wiadczy furia, w jak wpad na wie o nim
Hitler). W kadym razie przedstawiony przez Mansteina plan wcignicia aliantw na
terytorium Belgii odpowiada jeszcze innym zaoeniom francuskiej strategii. Ot genera
Gamelin, podobnie jak wikszo jego rodakw, wola walczy na obszarze belgijskim,
a nie we francuskiej Flandrii, ktra ucierpiaa tak straszliwie podczas pierwszej wojny
wiatowej.
 Niemiecka inwazja na Niderlandy i Francj (maj 1940)

Hitler chcia take, aby w kampanii powaniejsz rol odegray wojska

powietrznodesantowe i oddziay specjalne. Ju w padzierniku 1939 roku wezwa do
Kancelarii Rzeszy generaa porucznika Kurta Studenta i rozkaza mu podjcie przygotowa
do zdobycia fortecy Eben-Emael i najwaniejszych mostw na Kanale Alberta
z wykorzystaniem grup szturmowych w szybowcach. onierze ze specjalnej formacji
Brandenburg, przebrani w holenderskie mundury, winni uchwyci mosty, podczas gdy
inni, przebrani za turystw, mieli przenikn na obszar Luksemburga tu przed ofensyw.
Gwn operacj desantow, przeprowadzon przez jednostki 7. Dywizji Lotniczej i 22.
Powietrznodesantowej Dywizji Piechoty Luftlande pod dowdztwem generaa
porucznika Hansa von Sponecka, mia by jednak szturm na trzy lotniska koo Hagi.
Oddziaom tym powierzono opanowanie miasta oraz pojmanie czonkw tamtejszego rzdu
i rodziny krlewskiej.
Niemcy prowadzili wiele dziaa dywersyjnych: rozpowszechniali plotki
o koncentrowaniu si gwnie przeciwko Holandii i Belgii, szykowaniu si do szturmu na
Lini Maginota, a nawet pogoski o planach obejcia tego pasma fortyfikacji od poudnia,
z pogwaceniem neutralnoci Szwajcarii. Gamelin by pewien, e niemieckie uderzenie na
Holandi i Belgi okae si gwn operacj Wehrmachtu. Nie zwraca zbytniej uwagi na
sektor Ardenw, przewiadczony, e tamte gsto zalesione wzgrza s nie do przebycia.
Tymczasem ardeskie drogi i drki okazay si wystarczajco dobre dla lekkich
niemieckich czogw, natomiast korony bukw, jode i dbw stanowiy znakomit oson
pancernego zgrupowania von Kleista.
Genera pukownik von Rundstedt dowiedzia si od pewnego eksperta w dziedzinie
analizy zdj lotniczych, e francuskie umocnienia obronne nad Moz znajduj si dopiero
w fazie przygotowywania. W odrnieniu od Luftwaffe, ktra nieustannie przeprowadzaa
loty rozpoznawcze nad alianckimi liniami, lotnictwo francuskie nie chciao posya
samolotw nad terytoria niemieckie. A jednak wywiad wojskowy Gamelina Deuxime
Bureau opracowa uderzajco trafny obraz schematu organizacyjnego niemieckich wojsk.
Ustalono, e Niemcy zgrupowali dywizje pancerne na masywie Eifel opodal Ardenw;
nadto Francuzi odkryli, e przeciwnika szczeglnie interesuj szlaki wiodce z Sedanu do
Abbeville. Francuski attach wojskowy w Bernie, informowany przez bardzo skuteczne
szwajcarskie suby wywiadowcze, ju 30 kwietnia ostrzega sztab Gamelina, e Niemcy
zaatakuj midzy 8 a 10 maja, a Sedan bdzie lea na gwnej osi ich natarcia .
4

Gamelin i inni czoowi francuscy dowdcy mimo wszystko nie liczyli si z tak
grob. Francja to nie Polska, twierdzili. Genera Charles Huntziger, ktrego 2. Armii
powierzono oson okolic Sedanu, dysponowa na tym odcinku frontu zaledwie trzema
zapasowymi dywizjami. Dodatkowo wiedzia, e jego rezerwici nie pal si do walki
i nie s do niej odpowiednio przygotowani. Huntziger doprasza si u Gamelina o cztery
kolejne dywizje, gdy obrona na jego odcinku bya saba, ale Gamelin odmawia . Jednake
5

wedle niektrych relacji Huntziger take okazywa beztrosk, a bardziej wiadom

zagroenia mia by genera Andr Corap, dowodzcy ssiedni 9. Armi . W kadym razie
6

betonowe umocnienia nad Moz, budowane przez cywilnych podwykonawcw, nie miay
nawet otworw strzelniczych skierowanych w odpowiednim kierunku. Pola minowe
i zasieki z drutu kolczastego byy zupenie niewystarczajce, a sugestie utworzenia na
lenych drogach na wschodnim brzegu rzeki doranych zapr ze citych drzew odrzucono,
gdy mogy one przeszkodzi francuskiej kawalerii w kontrnatarciu.
We wczesnych godzinach porannych w pitek 10 maja wieci o niemieckiej napaci dotary
do Brukseli. W caym miecie rozdzwoniy si telefony. Policjanci biegali od hotelu do
hotelu, polecajc portierom budzi wszystkich przebywajcych tam wojskowych.
Oficerowie, pospiesznie ubierajc mundury, wybiegali na ulice, by zatrzyma takswki,
ktre miay ich zawie do odpowiednich pukw i sztabw. O wicie pojawiy si
samoloty Luftwaffe. Belgijskie dwupatowe myliwce wystartoway, aby je przechwyci,
ale ich przestarzae karabiny maszynowe niewiele mogy wskra. Ludno cywiln
w Brukseli obudziy odgosy strzelajcych dzia przeciwlotniczych.
Raporty o nieprzyjacielskim ataku dotary te bardzo wczenie rano do sztabu
Gamelina, lecz tam je zlekcewaono, uznajc za paniczn reakcj na kolejny faszywy
alarm. Gwnodowodzcego wojsk francuskich zbudzono dopiero o 6.30. Jego kwatera
gwna, zorganizowana w redniowiecznym zamku Vincennes na wschodnich obrzeach
Parya, znajdowaa si daleko od rejonu walk, za to blisko orodka wadzy politycznej.
Gamelin by bowiem politykujcym wojskowym, umiejcym utrzyma si na wysokim
stanowisku w bizantyjskim wiecie francuskiej Trzeciej Republiki. W odrnieniu od
zaciekle prawicowego generaa Maximea Weyganda, ktrego zastpi w 1935 roku,
enigmatyczny Gamelin wystrzega si reputacji przeciwnika ustroju republikaskiego.
Gamelinowi, w 1914 roku stosunkowo modemu, zdolnemu sztabowcowi,
przypisywano zasugi w planowaniu bitwy nad Marn; w roku 1940 by drobnej budowy,
skrupulatnym szedziesicioomiolatkiem w nieskazitelnie odprasowanych bryczesach.
Wiele osb zwracao uwag na jego zaskakujco delikatny ucisk doni. Uwielbia
wyrafinowane towarzystwo swoich ulubionych oficerw sztabowych, podzielajcych jego
intelektualne zainteresowania, rozprawiajc z nimi o sztuce, filozofii i literaturze, zupenie
jakby wszyscy oni odgrywali role w nadtym dramacie scenicznym, oderwanym od
realnego wiata. Poniewa Gamelin nie wierzy w czno radiow i nie mia w swoim
sztabie radiostacji, rozkazy wkroczenia na obszar Belgii przekazywano telefonicznie.
Owego poranka francuski naczelny wdz wyraa przekonanie, e Niemcy postpuj
zgodnie z jego przewidywaniami. Pewien sztabowiec widzia go, jak nuci wojskow pie,
przechadzajc si korytarzami.
Wie o niemieckim ataku dotara rwnie do Londynu. Jeden z ministrw uda si
o szstej rano do siedziby Admiralicji, gdzie zasta Winstona Churchilla palcego cygaro
i zajadajcego jajka na boczku. Churchill wyczekiwa na wyniki narady u Chamberlaina.
Podobnie jak krl i wielu czoowych konserwatystw Chamberlain chcia, aby w razie
gdyby sam musia ustpi, jego nastpc zosta lord Halifax. Ale Halifax, oddany sprawie
suenia krajowi, przypuszcza, e Churchill bdzie lepszym od niego wojennym
przywdc, i odmwi objcia premierostwa. Churchill zwrci te uwag na fakt, e
Halifax jako czonek Izby Lordw nie mgby efektywnie kierowa rzdem spoza Izby
Gmin. Tamtego dnia w Wielkiej Brytanii dramatyczne zmiany polityczne przymiy o wiele
powaniejsze wypadki po drugiej stronie kanau La Manche.
Plan Gamelina zakada, e 7. Armia generaa Henriego Girauda na skraju lewego skrzyda
frontu przejdzie szybkim marszem wzdu wybrzea, omijajc Antwerpi, i w okolicach
Bredy poczy siy z armi holendersk. Taki uzupeniajcy element koncepcji wkroczenia
do Niderlandw mia w powany sposb przyczyni si do katastrofy, ktra nastpia, gdy
7. Armia stanowia jedyny wikszy odwd Gamelina w pnocno-wschodniej Francji.
Holendrzy spodziewali si wydatniejszej pomocy, lecz takie oczekiwania byy nader
optymistyczne po ich wczeniejszej odmowie skoordynowania planw dziaa i wobec
znacznej odlegoci do przebycia od francuskiej granicy.
Zgodnie z tak zwanym planem D Gamelina liczce dwadziecia dwie dywizje wojska
belgijskie miay broni linii rzeki Dijle (Dyle) od Antwerpii po Leuven (Louvain). Dalej
Brytyjski Korpus Ekspedycyjny Gorta, z jego dziewicioma dywizjami piechoty i jedn
dywizj pancern, osania praw flank Belgw i lini Dyle na wschd od Brukseli, od
Louvain do Wavre. Na poudniowym skrzydle BEF francuska 1. Armia generaa Georgesa
Blancharda zapeniaa luk midzy Wavre a Namur, natomiast 9. Armia generaa Corapa
miaa utrzyma si na linii Mozy od okolic na poudnie od Namur do obszarw na pnoc
od Sedanu. Niemcy znali ten plan w najdrobniejszych szczegach, bez trudu zamawszy
francuskie szyfry wojskowe .
7

Gamelin zakada, e belgijskie oddziay bronice Kanau Alberta od Antwerpii po

Maastricht zdoaj powstrzymywa Niemcw na tyle dugo, by wojska alianckie zdyy
si przemieci na uprzednio przygotowane, jak sobie wyobraano, pozycje. W teorii plan
D wydawa si zadowalajcym kompromisem, jednak w rzeczywistoci zupenie nie
uwzgldnia tempa i perfidii poczonych operacji Wehrmachtu, przeprowadzonych
z wielk bezwzgldnoci. Sprzymierzeni nie wycignli adnych wnioskw z przebiegu
kampanii w Polsce.
O wicie na froncie zachodnim samoloty Luftwaffe niespodziewanie uderzyy na
lotniska w Holandii, Belgii i we Francji. Messerschmitty niszczyy z broni pokadowej
francuskie maszyny na pasach startowych. Polskich pilotw przeraaa niefrasobliwo
Francuzw i wykazywany przez sojusznikw brak entuzjazmu wobec podejmowania
8

walki z nieprzyjacielem. Dywizjony RAF-u startoway na rozkaz, ale ju w powietrzu nie

bardzo wiedziay, co robi. Bez skutecznych urzdze radarowych naziemna kontrola lotw
niewiele moga dopomc. Mimo to ju pierwszego dnia hurricaney RAF-u zdoay
zestrzeli trzydzieci niemieckich bombowcw, pozbawionych eskorty myliwskiej
jednak dowdztwo Luftwaffe nie powtrzyo ju takiego bdu i rycho zapewnio
samolotom bombowym odpowiedni oson.
Najwiksz odwag wykazali si ci brytyjscy lotnicy, ktrzy w do nowoczesnych,
ale nieudanych lekkich bombowcach Fairey Battle atakowali niemieckie kolumny
nacierajce przez Luksemburg. Samoloty typu Battle, powolne i sabo uzbrojone, okazay
si nadzwyczaj wraliwe na ataki nieprzyjacielskich myliwcw oraz na ogie
przeciwlotniczy. Trzynacie z 32 zostao zestrzelonych, a wszystkie pozostae doznay
uszkodze. Tego dnia Francuzi stracili 56 samolotw z 879, a RAF 49 z 384. Holenderskie
siy powietrzne postraday owego przedpoudnia poow swoich maszyn. Jednake walki
w powietrzu bynajmniej nie miay jednostronnego przebiegu. Luftwaffe te utracia 126
samolotw, w wikszoci transportowych junkersw Ju 52 . 9

Pocztkowo Luftwaffe przeprowadzia gwne uderzenia na Holandi, liczc na

szybkie wyeliminowanie tego kraju z walk, ale take po to, by wzmc wraenie, e do
zasadniczego ataku dojdzie na pnocnym odcinku frontu. Byo to czci tego, co brytyjski
analityk wojskowy Basil Liddell Hart okreli mianem taktyki matadora, majcej na celu
zwabienie w puapk mobilnych si Gamelina.
Niemcy po raz pierwszy na tak skal zastosowali nowatorski element w dziaaniach
zbrojnych: samoloty transportowe Junkers Ju 52, eskortowane przez messerschmitty,
przeprowadziy zrzut oddziaw spadochronowych. Realizacja kluczowego zadania tych
ostatnich, czyli opanowania Hagi przez jednostki 7. Dywizji Lotniczej i 22. Dywizji
Piechoty Luftlande, przyniosa wszak kosztowne fiasko. Wiele z powolnych maszyn
transportowych zostao zestrzelonych podczas lotu i zaledwie poowa desantu dotara na
trzy lotniska w pobliu holenderskiej stolicy. Holendrzy podjli bj, zadajc
spadochroniarzom powane straty, a holenderska rodzina krlewska i rzd tego kraju
zdoay uciec. Inne oddziay wspomnianych niemieckich dywizji opanoway lotnisko
Waalhaven koo Rotterdamu, a take najwaniejsze mosty. Ale operujce nieco dalej na
wschodzie kraju wojska holenderskie zareagoway bardzo szybko, wysadzajc
w powietrze mosty w pobliu Maastricht, zanim onierze niemieckich jednostek
specjalnych w holenderskich mundurach zdyli je opanowa.
Podobno Hitler w swojej kwaterze polowej Felsennest paka z radoci na
wiadomo, e alianci podjci marsz wprost w belgijsk puapk. By te zachwycony tym,
e szturmowemu oddziaowi desantu powietrznego w szybowcach udao si wyldowa
w twierdzy Eben-Emael u zbiegu Mozy i Kanau Alberta. Unieszkodliwi on silny tamtejszy
belgijski garnizon do czasu nadejcia niemieckiej 6. Armii nastpnego wieczoru. Inne
jednostki spadochroniarzy zdobyy mosty na Kanale Alberta, a Niemcy szybko przeamali
gwn lini belgijskiej obrony. Mimo e nie powiodo si zdobycie Hagi przez wojska
powietrznodesantowe, to jednak ldowanie niemieckich spadochroniarzy w gbi Holandii
wywoao popoch i zamieszanie. Kryy niestworzone pogoski o tym, e
spadochroniarze byli przebrani za zakonnice, e Niemcy zrzucali zatrute sodycze,
a czonkowie pitej kolumny dawali sygnay lotnikom przez okienka na poddaszach;
podobne paniczne plotki powtarzano take w Belgii, Francji, a pniej i w Wielkiej
Brytanii.

W Londynie tego dnia, czyli 10 maja, Gabinet Wojenny obradowa a trzykrotnie.

Chamberlain pocztkowo chcia pozosta na stanowisku premiera, twierdzc, e nie
powinno dochodzi do zmian we wadzach, kiedy toczy si bitwa za kanaem La Manche,
ale gdy nadesza wiadomo, i Partia Pracy odmwia mu poparcia, zrozumia, e musi
ustpi. Halifax ponownie odrzuci propozycj objcia premierostwa, wic Chamberlain
pojecha do paacu Buckingham, aby doradzi krlowi Jerzemu VI zawezwanie Churchilla.
Krl, przygnbiony, e jego przyjaciel Halifax nie obejmie najwyszego urzdu
w pastwie, nie mia wyboru.
Gdy tylko Churchill upewni si, e przejmie wadz, niezwocznie zaj si
prowadzeniem wojny i operacj wkroczenia BEF do Belgii. Dwunasty Krlewski Puk
Lansjerw, wyposaony w samochody pancerne, wyruszy o 10.20 jako pierwszy
z zadaniem rozpoznania i osony. Wikszo pozostaych jednostek brytyjskich
wymaszerowaa tego samego dnia. Czoow kolumn 3. Dywizji Piechoty zatrzyma na
granicy belgijski urzdnik, dajc zezwolenia na wjazd do Belgii . W odpowiedzi
10

brytyjska ciarwka po prostu staranowaa graniczny szlaban. Prawie wszystkie drogi

w Belgii zapeniay kolumny pojazdw wojskowych zmierzajcych na pnoc ku linii rzeki
Dijle, do ktrej 12. Puk Lansjerw dotar o osiemnastej.
Fakt, e samoloty Luftwaffe pocztkowo bombardoway lotniska, a potem inne cele
w Holandii, wiza si przynajmniej z tym, i wkraczajce do Belgii armie alianckie nie
byy na razie atakowane z powietrza. Francuzi dziaali nieco bardziej opieszale. Wiele
francuskich formacji wyruszyo dopiero wieczorem . Okazao si to powanym bdem,
11

gdy szosy wkrtce si zapchay uciekinierami podajcymi w przeciwnym kierunku.

Z kolei 7. Armia pospieszya wzdu wybrzey kanau La Manche ku Antwerpii, ale ju
niebawem, dotarszy do poudniowej Holandii, ucierpiaa od skoncentrowanych nalotw
Luftwaffe.
Tamtego upalnego dnia Belgowie wyaniali si z przydronych kawiarni, podajc
strudzonym maszerujcym onierzom kufle z piwem by to gest szczodroci, ktry jednak
nie wzbudzi entuzjazmu wszystkich oficerw i podoficerw. Niektre brytyjskie jednostki
przeszy ulicami Brukseli o zmierzchu. Belgowie stali i wiwatowali pisa pewien
obserwator a onierze w ciarwkach i lekkich transporterach opancerzonych
pozdrawiali ich, machajc rkami. Wszyscy onierze mieli liliowe bzy powtykane w siatki
na hemach i w lufy karabinw. Umiechali si i salutowali, unoszc kciuki gest ten
pocztkowo szokowa Belgw, dla ktrych ma on bardzo nieprzyzwoit wymow, ale
wkrtce zorientowali si, e to tylko oznaka radosnej pewnoci siebie. By to wspaniay
widok, zy cisny si do oczu, gdy ta wojskowa machina podaa naprzd ca swoj
si, skutecznie, w porzdku, z brytyjskimi andarmami wskazujcymi drog na kadym
skrzyowaniu, zupenie jakby kierowali ruchem ulicznym w Londynie w godzinie szczytu .
12

Jednake wielka batalia miaa si rozegra znacznie dalej na poudniowy wschd,

w Ardenach, gdzie atakowaa Grupa Armii A Rundstedta. Dugie kolumny niemieckich
pojazdw przeciskay si przez lasy, ktre skryway je przed wzrokiem alianckich
lotnikw. Powietrzna osona, zoona z myliwskich messerschmittw, bya gotowa do
ataku na nieprzyjacielskie bombowce i samoloty rozpoznawcze. Kady wz czy czog,
ktry uleg awarii, by spychany z drogi. Przestrzegano cile szybkiego tempa marszu,
sama operacja za mimo obaw wielu sztabowcw przebiegaa nawet lepiej, ni si tego
spodziewano. Wszystkie pojazdy Grupy Pancernej von Kleista miay wymalowane
z przodu i z tyu kaduba mae, biae litery K, co zapewniao im bezwzgldne
pierwszestwo przejazdu. Maszerujca piechota i cay pozostay transport musiay
ustpowa im z drogi.
O 4.30 genera wojsk pancernych Heinz Guderian, dowdca XIX Korpusu
Pancernego, przekroczy granic luksembursk wraz z 1. Dywizj Pancern. onierze
z jednostki Brandenburg ju wczeniej opanowali waniejsze skrzyowania i przeprawy.
Luksemburscy andarmi mogli tylko oznajmi onierzom Wehrmachtu, i ci pogwacili
neutralno maego kraju, po czym szli do niewoli. Wielki ksi wraz z rodzin zdoa
w por uciec, nierozpoznany przez niemieckich komandosw.
Nieco dalej na pnocy XLI Korpus Pancerny naciera w kierunku Montherm nad
Moz, a jeszcze dalej, na ich prawym skrzydle, XV Korpus generaa wojsk pancernych
Hermanna Hotha, z 7. Dywizj Pancern generaa majora Erwina Rommla, poda ku
Dinant. Ale kilka niemieckich dywizji pancernych ku swojej konsternacji i powanemu
zaniepokojeniu von Kleista meldowao o opnieniach z powodu wysadzenia mostw
przez belgijskich saperw przydzielonych do formacji szaserw ardeskich.
O wicie 11 maja 7. Dywizja Pancerna Rommla, wraz z 5. Dywizj Pancern
podajc tu za ni i na jej prawej flance, ponownie ruszya naprzd i wysza nad rzek
Ourthe. Osonowe jednostki francuskiej kawalerii zdyy na czas ze zniszczeniem mostw,
ale potem wycofay si po krtkiej wymianie ognia. Dywizyjni saperzy niebawem
zbudowali most pontonowy i rozpocza si przeprawa przez Moz. Rommel zauway, e
w trakcie star jego dywizji z Francuzami Niemcy osigaj najlepsze rezultaty, gdy
niezwocznie otwieraj zmasowany ogie do nieprzyjaciela.
Troch dalej na poudnie XLI Korpus Pancerny generaa porucznika Georga-Hansa
Reinhardta, nacierajcy ku Bastogne i dalej ku Montherm, musia si przejciowo
zatrzyma, gdy cz si Guderiana przejechaa przed jego frontem. W samym XIX
Korpusie Pancernym Guderiana wybucho pewne zamieszane, wywoane zmienianymi co
rusz rozkazami. Ale we francuskich jednostkach osonowych, zoonych z oddziaw
kawalerii wspieranych przez lekkie czogi, take zapanowa niead. Cho stawao si coraz
bardziej oczywiste, e Niemcy nacieraj ku Mozie, francuskie lotnictwo nie atakowao ich
z powietrza. RAF posa do walki osiem kolejnych bombowcw Fairey Battle. Siedem
z nich zostao zestrzelonych, gwnie przez naziemny ogie przeciwlotniczy.
Alianckie lotnictwo, przeprowadzajce naloty na Maastricht i mosty na Kanale
Alberta nieco dalej na pnocnym zachodzie, rwnie ponioso cikie straty, cho ataki te
byy zbyt niemrawe i nastpiy za pno. Niemiecka 18. Armia wdara si do tego czasu
gboko na holenderskie terytorium, kruszc stawiany jej opr. Dowodzona przez
Reichenaua 6. Armia przeprawia si przez Kana Alberta, omina Lige, natomiast inny
korpus zmierza w kierunku Antwerpii.
Brytyjski Korpus Ekspedycyjny, ktry zaj pozycje nad aonie wsk rzeczk Dijle,
oraz maszerujce na wyznaczone stanowiska formacje francuskie nie byy specjalnie
nkane przez Luftwaffe. To zaniepokoio niektrych bystrzejszych oficerw, ktrzy zaczli
si zastanawia, czy przypadkiem nie wpadli w zastawione sida. Chwilowo jednak
najwikszym utrapieniem byy powolne postpy francuskiej 1. Armii, dodatkowo
nadzwyczaj utrudniane przez coraz liczniejsze zastpy belgijskich uchodcw. Miao ich
napyn jeszcze wicej, na co wskazyway sceny rozgrywajce si w Brukseli. Szli,
jechali autami albo na wozach lub osach, niektrych wieziono w wzkach lub nawet na
taczkach. Byli tam modzi na rowerach, starcy i staruszki, niemowlta, wieniaczki
z chustami na gowach, powoono chopskimi zaprzgami obadowanymi materacami,
meblami, garnkami. Dugi rzd zakonnic, z zaczerwienionymi, spoconymi twarzami pod
kornetami, strzepywa kurz z dugich szarych habitw. (...) Obrazy na dworcach
przypominay te z Rosji z czasw rewolucji; ludzie spali na posadzce, toczyli si przy
cianach; kobiety z zapakanymi oseskami, mczyni bladzi i wyczerpani .
13

Dwunastego maja zarwno w Paryu, jak i w Londynie artykuy w gazetach daway do

zrozumienia, e niemieckie natarcie zostao powstrzymane. Sunday Chronicle
obwieszczaa: Rozpacz w Berlinie . Ale w rzeczywistoci niemieckie wojska przebyy
14

Holandi i wyszy nad morze, a niedobitki armii holenderskiej wycofay si na obszar

midzy Amsterdamem, Utrechtem i Rotterdamem. Sidma Armia generaa Girauda, ktra
dotara do poudniowej Holandii, nadal bya intensywnie atakowana przez Luftwaffe.
W Belgii Korpus Kawalerii generaa Rengo Priouxa, stanowicy awangard
opnionej 1. Armii, zdoa odeprze nadmiernie rozcignite niemieckie zagony pancerne
nacierajce na lini Dijle. Ponownie jednak alianckie dywizjony prbujce bombardowa
mosty i nieprzyjacielskie kolumny zostay zdziesitkowane przez niemieckie lekkie baterie
przeciwlotnicze, wyposaone w poczwrne dziaka 20 mm.
Ku pewnemu rozgoryczeniu onierzy Wehrmachtu walczcych o przeprawy na Mozie
niemieckie rozgonie wspominay tylko o zmaganiach w Holandii i pnocnej Belgii.
Mao si mwio o gwnym uderzeniu dalej na poudniu. Byo to przemylan czci
planu odcignicia uwagi aliantw od sektorw koo Sedanu i Dinant. Gamelin wci nie
chcia przyj do wiadomoci zagroenia w grnym biegu Mozy, mimo kilku ostrzee,
niemniej genera Alphonse Georges, dowdca frontu pnocno-wschodniego, stary oficer
o smutnej twarzy wielce szanowany przez Churchilla, zainterweniowa, aby lotnictwo
wsparo sektor pod komend Huntzigera wok Sedanu. Georges, ktrego Gamelin nie
cierpia, w istocie nie powrci do peni zdrowia po powanym zranieniu w pier, jakiego
dozna podczas zamachu na jugosowiaskiego krla Aleksandra w 1934 roku.
Sytuacji nie uatwia niejasny system dowodzenia obowizujcy we francuskiej armii,
opracowany gwnie przez Gamelina, ktry chcia osabi uprawnienia swego zastpcy.
Nawet jednak Georges zareagowa na niebezpieczestwo zbyt pno. Francuskie jednostki
na pnocny wschd od Mozy zostay odrzucone za rzek, a odwrt ten mia miejscami
cakowicie chaotyczny charakter. Pierwsza Dywizja Pancerna Guderiana wkroczya do
Sedanu, nie napotkawszy powaniejszego oporu. Wycofujce si wojska francuskie zdoay
przynajmniej wysadzi w powietrze mosty pod Sedanem, ale ju wczeniej niemieckie
kompanie saperw dowiody sprawnoci w budowie przepraw pontonowych.
 Tego popoudnia 7. Dywizja Pancerna Rommla take wysza nad Moz, nieco bliej
jej ujcia, koo Dinant. Mimo e belgijska stra tylna zniszczya gwny most, strzelcy
niemieckiej 5. Dywizji Pancernej odkryli star grobl w pobliu Houx. Owej nocy, pod
oson gstej nadrzecznej mgy, kilka kompanii przeprawio si przez Moz
i zorganizowao przyczek. Francuska 9. Armia generaa Andrgo Corapa nie zdoaa
w por skierowa oddziaw do obrony tego odcinka.

Trzynastego maja wojska Rommla rozpoczy forsowanie Mozy w dwch innych punktach,
ale znalazy si pod intensywnym ostrzaem zajmujcych dogodne pozycje regularnych
francuskich oddziaw. Rommel postanowi uda si w okolic przeprawy pod Dinant
omiokoowym samochodem pancernym, aby na miejscu oceni sytuacj. Zorientowawszy
si, e w jego opancerzonym pojedzie nie ma granatw dymnych, rozkaza swoim
onierzom podpali kilka pobliskich domw, by wiatr nanis dymy poarw nad
przepraw. Nastpnie, po cigniciu ciszych czogw PzKpfw IV, poleci ich zaogom
ostrzeliwanie francuskich stanowisk po drugiej stronie rzeki i osanianie ogniem
niemieckiej piechoty w duych szturmowych pontonach. Ledwie pierwsze pontony
opuszczono na wod, rozptao si istne pieko pisa pewien oficer z batalionu
rozpoznawczego 7. Dywizji Pancernej. Snajperzy i cika artyleria ostrzeliway
bezbronnych onierzy na rzece. Strzelajc z czogw i swoich dzia, usiowalimy
zneutralizowa opr nieprzyjaciela, ten jednak by dobrze osonity. Atak piechoty utkn
w martwym punkcie .15

Ten dzie zapocztkowa legend Rommla. Jego oficerom wydawao si, e jest
niemal wszdzie: wdrapywa si na czogi, eby kierowa ogniem, towarzyszy saperom
i sam przeby rzek. Jego energia i odwaga sprawiay, e onierze nie ustawali
w wysikach, kiedy szturm wytraca impet. W pewnym momencie Rommel osobicie obj
dowodzenie jednym z batalionw piechoty przeprawiajcych si za Moz, gdy pojawiy
si francuskie czogi. Zgodnie z owianymi legend relacjami Rommel mia nakaza
podkomendnym, niemajcym broni przeciwpancernej, ostrzelanie wozw bojowych
przeciwnika z rac. Zaogi francuskich czogw, mylc, e to smugowe pociski
kumulacyjne, pospiesznie si wycofay. Straty niemieckie byy dotkliwe, jednak do
wieczora Rommel umocni si na dwch przyczkach, pod Houx oraz w rejonie cikich
walk o przepraw w Dinant. Tej nocy saperzy zbudowali mosty pontonowe, po ktrych
mogy przejecha na drugi brzeg rzeki niemieckie czogi.
Tymczasem Guderian, przygotowujc si do przeprawy w okolicach Sedanu, wda si
w gwatowny spr ze swoim zwierzchnikiem, generaem pukownikiem von Kleistem.
Guderian postanowi zignorowa rozkazy Kleista i przekona dowdztwo Luftwaffe, aby
wspomogo realizacj jego planu zmasowanymi atakami samolotw II i VIII Korpusu
Lotniczego. Tym drugim korpusem dowodzi genera major Freiherr Wolfram von
Richthofen, krewniak Czerwonego Barona asa powietrznego z okresu pierwszej wojny
wiatowej oraz byy dowdca Legionu Cndor odpowiedzialnego za zniszczenie
Guerniki. To wanie stukasy Richthofena, uruchamiajc podczas nurkowania swoje syreny,
przezywane trbami jerychoskimi, zasadniczo podkopay morale francuskich oddziaw
bronicych sektora pod Sedanem.
Zdumiewajce, ale francuska artyleria, majc w zasigu ostrzau skupiska niemieckich
pojazdw i onierzy, dostaa rozkaz oszczdzania amunicji. Dowdca tamtejszej
francuskiej dywizji spodziewa si, e Niemcom zajmie kolejne dwa dni podcignicie
dzia polowych i e dopiero wtedy przystpi do forsowania rzeki. Nie zdawa sobie
sprawy, e to stukasy przejy rol latajcej artylerii wspierajcej pancerne szpice; poza
tym niemieckie bombowce nurkujce wykazyway si wielk precyzj w atakowaniu
stanowisk nieprzyjacielskich dzia. Gdy w Sedanie rozszalay si poary w wyniku
cikiego ostrzau i bombardowa, Niemcy zaczli forsowanie rzeki w cikich gumowych
pontonach, wiosujc energicznie. Ponieli spore straty, ale ostatecznie oddziay szturmowe
saperw przedostay si na drugi brzeg i zaatakoway betonowe bunkry miotaczami ognia
i adunkami burzcymi.
Kiedy zapada zmierzch, wrd przeraonych francuskich rezerwistw rozeszy si
pogoski, e niemieckie czogi ju przebyy rzek i wkrtce odetn oddziay obrocw.
czno midzy jednostkami frontowymi a dowdztwami zaamaa si, gdy bomby
uszkodziy napowietrzne linie telefoniczne. Najpierw do odwrotu przystpiy oddziay
francuskiej artylerii, a nastpnie sztab dywizyjny. Francuzw owadna panika. Zapasy
amunicji, oszczdzane na nastpny dzie zmaga, wpady bez walki w rce wroga. Starsi
rezerwici, przezywani krokodylami, ktrzy przeyli pierwsz wojn wiatow, nie
mieli ochoty gin w nierwnej, jak sdzili, walce. Antywojenne broszury Francuskiej
Partii Komunistycznej wywary na wielu defetystyczny wpyw, ale najwicej w tym
wzgldzie zdziaaa niemiecka propaganda, ktra rozgaszaa, e to Brytyjczycy wcignli
Francuzw w now wojn. Zoone przez Reynauda jeszcze w marcu rzdowi w Londynie
solenne zapewnienia, e Francja nie bdzie si staraa o zawarcie separatystycznego
pokoju z Niemcami, tylko wzmogy podejrzenia Brytyjczykw.
Francuscy generaowie, yjcy wspomnieniami wielkiego zwycistwa z roku 1918,
zostali cakowicie zaskoczeni przez byskawiczny rozwj wypadkw. Gamelin, wizytujc
tego dnia sztab generaa Georgesa, wci uwaa, e gwne niemieckie uderzenie nastpi
przez obszar Belgii. Dopiero wieczorem przekona si, e Niemcy przekroczyli ju Moz.
Rozkaza wtedy 2. Armii Huntzigera przeprowadzenie przeciwnatarcia, jednak do czasu
gdy Huntziger odpowiednio rozwin swoje formacje, moliwe okazay si tylko sabe,
lokalne kontrataki.
Zreszt genera Huntziger i tak cakowicie bdnie odczyta zamiary Guderiana.
Przypuszcza, e Niemcom po przeamaniu frontu chodzio o zwrcenie si na poudnie
i wyjcie na tyy Linii Maginota. Wobec tego wzmocni wasne siy na prawym skrzydle,
podczas gdy Guderian atakowa znacznie sabsz lew flank. Upadek Sedanu,
przywoujcy echa kapitulacji Napoleona III w 1870 roku, zasia trwog w sercach
francuskich dowdcw. Nazajutrz wczesnym rankiem 14 maja kapitan Andr Beaufre,
towarzyszcy generaowi Aimmu Doumencowi, zjawi si w kwaterze gwnej generaa
Georgesa. Panowaa atmosfera jak w rodzinie, w ktrej kto umar, napisa pniej
Beaufre. Nasz front zaama si pod Sedanem! oznajmi przybyym Georges. To
katastrofa . Nastpnie wyczerpany nerwowo genera opad na fotel i zapaka.
16

Wraz z uchwyceniem przez wojska niemieckie trzech przyczkw koo Sedanu,

Dinant oraz trzeciego, mniejszego, pod Montherm, gdzie XLI Korpus Pancerny Reinhardta
zaczyna dogania po cikich walkach pozostae zgrupowania pancerne we francuskiej
linii frontu zacz si tworzy prawie osiemdziesiciokilometrowy wyom. Istniaa przy
tym dogodna okazja do zniszczenia wysunitych niemieckich czowek, gdyby francuscy
dowdcy zareagowali szybciej. W rejonie Sedanu generaowi Pierreowi Lafontaineowi,
dowdcy 55. Dywizji Piechoty, ju przydzielono dwa dodatkowe puki piechoty oraz dwa
bataliony lekkich czogw, lecz w przez dziewi godzin zwleka z wydaniem rozkazu
przeprowadzenia kontrataku. Ponadto przemarsz wspomnianych batalionw pancernych na
pozycje by spowolniony przez tarasujcych drogi uciekajcych onierzy z 51. Dywizji
Piechoty, a take przez niesprawn czno. W nocy Niemcy nie marnowali czasu,
przerzucajc swoje wozy bojowe za Moz. Ostatecznie francuskie czogi wczyy si do
walki wczesnym rankiem, ale wikszo z nich zostaa zniszczona. Tymczasem klska 51.
Dywizji wywoaa panik w ssiednich francuskich jednostkach.
Owego poranka alianckie lotnictwo rzucio sto pidziesit dwa bombowce
i dwiecie pidziesit myliwcw do ataku na mosty pontonowe na Mozie. Cele te
okazay si jednak za trudne do zniszczenia, osaniane przez silne formacje
messerschmittw, a niemieckie baterie dzia przeciwlotniczych wykazay si mordercz
skutecznoci. RAF nigdy nie ponis a tak dotkliwych strat: Niemcy zestrzelili
czterdzieci z siedemdziesiciu jeden brytyjskich bombowcw. Wtedy zdesperowani
Francuzi ponowili nalot z uyciem formacji bardzo przestarzaych samolotw bombowych,
ktre dosownie zmasakrowano. Georges rzuci do boju niedostatecznie przeszkolon
dywizj pancern i dywizj piechoty zmotoryzowanej, ktrymi dowodzi genera Jean
Flavigny, jednake dziaania tych jednostek paraliowa niedostatek paliwa. Flavigny
otrzyma rozkaz zaatakowania przyczka pod Sedanem z poudnia, poniewa Georges,
podobnie jak Huntziger, uwaa, e zagroone jest gwnie prawe skrzydo.
Nieco dalej na pnoc przyczek Rommla usiowaa atakowa francuska 1. Dywizja
Pancerna (1re Division Cuirasse 1. DCR). Jednak znowu jej dziaania fatalnie opniay
tumy belgijskich uciekinierw na drogach, przez ktre nie mogy si przecisn cysterny
z paliwem. Nastpnego przedpoudnia, 15 maja, czoowe oddziay Rommla zaskoczyy
cikie czogi Char B1-bis z owej francuskiej dywizji pancernej w trakcie tankowania.
Rozpta si chaotyczny bj, w ktrym francuskie zaogi znalazy si w wyranie
niekorzystnym pooeniu. Rommel nakaza 5. Dywizji Pancernej kontynuowanie tego
starcia, a sam pody naprzd. Gdyby francuskie czogi byy gotowe do stoczenia tej
walki, mogyby odnie wane zwycistwo. Ostatecznie jednak, mimo e 1. DCR zdoaa
zniszczy prawie sto niemieckich wozw bojowych, to do koca dnia w praktyce ulega
unicestwieniu, w czym gwn rol odegray niemieckie dziaa przeciwpancerne.
Alianckie wojska w Belgii i Holandii nadal nie miay wikszego pojcia, co dziao si na
ich tyach. Trzynastego maja zmechanizowany Korpus Kawalerii generaa Priouxa wycofa
si, prowadzc zaarte walki, na lini rzeki Dijle, nad ktr pozycje zajmowaa te reszta
1. Armii Blancharda. Cho czogi typu Somua S-35 w oddziaach Priouxa byy dobrze
opancerzone, to niemieckie czogi miay lepsze dziaa i okazay si znacznie zwrotniejsze,
a brak radiostacji we francuskich wozach bojowych stanowi powany minus. Utraciwszy
prawie poow swojego stanu w trakcie zaciekych walk, korpus Priouxa wycofa si;
wbrew planom Gamelina nie by ju w stanie przeprowadzi kontrataku na poudniowy
wschd, przeciwko wyomowi ardeskiemu.
Francuska 7. Armia rozpocza odwrt ku Antwerpii po bezowocnej prbie natarcia
na Bred i poczenia z okronymi wojskami holenderskimi. Oddziay holenderskie,
chocia le wyszkolone i sabo uzbrojone, walczyy dzielnie z 9. Dywizj Pancern,
nacierajc na Rotterdam. Dowdc niemieckiej 18. Armii irytowa opr stawiany przez
Holendrw, lecz w kocu wieczorem czogi przeamay obron.
Nastpnego dnia Holendrzy zgodzili si na poddanie Rotterdamu, jednak niemiecki
dowdca nie powiadomi o tym Luftwaffe. Na miasto przeprowadzono silny nalot
bombowy. Zgino ponad omiuset cywilw. Holenderski minister spraw zagranicznych
poda, e stracio ycie a trzydzieci tysicy ludzi, co wywoao popoch w Paryu
i Londynie. Ostatecznie gwnodowodzcy holenderskich wojsk ldowych genera Henri
Winkelman zdecydowa si na kapitulacj, by unikn dalszych ofiar. Fhrer,
dowiedziawszy si o tym, niezwocznie poleci zorganizowanie parady zwycistwa
w Amsterdamie jednostkom Leibstandarte SS Adolf Hitler i 9. Dywizji Pancernej.
Hitlera w rwnej mierze rozbawi i zirytowa telegram otrzymany od byego cesarza
Rzeszy Wilhelma II, wci przebywajcego na wygnaniu w Apeldoorn w Holandii. Mj
wodzu brzmiaa tre tej depeszy gratuluj i licz, e pod twoim wspaniaym
przywdztwem nastpi pene odtworzenie niemieckiej monarchii . Fhrer by zdumiony,
17

e stary kajzer uwaa go za nowego Bismarcka. Co za idiota! powiedzia do swojego

ordynansa Lingego.

Zaplanowane na 14 maja francuskie kontrnatarcie na wschodni flank wyomu pod

Sedanem zostao najpierw przeoone na pniej, a nastpnie odwoane przez generaa
Flavignyego, dowdc XXI Korpusu. Flavigny podj katastrofaln w skutkach decyzj
rozproszenia oddziaw 3. Dywizji Pancernej (3. DCR) po to tylko, aby utworzy lini
obronn midzy Chmery a Stonne. Huntziger wci ywi przekonanie, e Niemcy
zmierzaj na poudnie, na zaplecze Linii Maginota. Zgodnie z takim przewiadczeniem tam
wanie przegrupowa swoj armi, eby blokowaa nieprzyjacielowi drog na poudnie.
W ten sposb tylko uatwi wojskom niemieckim dalszy marsz, otwierajc im szlaki na
zachd.
Poinformowany o pojawieniu si francuskich odwodw genera von Kleist rozkaza
Guderianowi zatrzyma si do czasu nadejcia oddziaw drugiego rzutu dla ochrony
flanki. W wyniku kolejnej gwatownej sprzeczki Guderian zdoa przekona von Kleista, e
moe kontynuowa natarcie siami 1. i 2. Dywizji Pancernej, pod warunkiem, e skieruje
si 10. Dywizj Pancern i Puk Piechoty Grossdeutschland pod dowdztwem grafa
Gerharda von Schwerina ku pooonej na grujcym nad okolic wzgrzu miejscowoci
Stonne. Wczesnym rankiem 15 maja Puk Grossdeutschland bezzwocznie przystpi do
natarcia, nie czekajc na 10. Dywizj Pancern. Czogi Flavignyego podjy walk,
a Stonne kilkakrotnie przechodzio z rk do rk w cigu tego dnia; obie strony poniosy
znaczne straty. Na wskich uliczkach dziaa przeciwpancerne Puku Grossdeutschland
ostatecznie zniszczyy francuskie cikie czogi B1, a wyczerpanych niemieckich
piechurw wsparli zmotoryzowani strzelcy z 10. Dywizji Pancernej. Puk
Grossdeutschland straci stu trzech zabitych i czterystu pidziesiciu dziewiciu
rannych adna inna niemiecka jednostka nie doznaa wikszych strat w cigu jednego dnia
podczas tej kampanii.
Francuska 9. Armia generaa Corapa przystpia do odwrotu, ale pocigno to za
sob szybkie rozsypanie si linii obronnych i dalsze powikszenie luki na froncie. Korpus
Pancerny Reinhardta w centrum prowadzcego natarcie niemieckiego ugrupowania nie
tylko dogoni 16 maja dwa pozostae korpusy, ale nawet 6. Dywizja Pancerna z jego skadu
znacznie wyprzedzia inne jednostki, posuwajc si o szedziesit kilometrw
i dochodzc do Montcornet, gdzie rozbia na dwie czci niefortunn francusk 2. Lekk
Dywizj Zmechanizowan. Wanie to wdarcie si gboko na francuskie tyy przekonao
generaa Roberta Touchona, ktry usiowa zebra 6. Armi i zatka wyom w linii frontu,
e ju na to za pno. Rozkaza wic swoim formacjom odwrt na lini rzeki Aisne. W tej
sytuacji midzy niemieckimi jednostkami pancernymi a wybrzeem kanau La Manche
pozostao bardzo niewiele francuskich wojsk.
Guderianowi polecono, aby nie naciera dalej, dopki nie nadcignie znad Mozy
wystarczajca liczba dywizji piechoty. Wszyscy jego przeoeni: von Kleist, Rundstedt
i Halder, gboko niepokoili si tym, e wysforowane daleko naprzd pancerne czowki
byy naraone na silny francuski kontratak z poudnia. Nawet Hitler obawia si takiego
zagroenia. Ale Guderian wyczuwa, e w wojskach francuskich zapanowa chaos.
Nadarzaa si zbyt dobra okazja, eby j zaprzepaci. To, co bdnie okrelane bywa
mianem strategii blitzkriegu, stanowio w znacznej mierze rezultat improwizowanych
dziaa.
Niemieckie czowki pancerne ruszyy dalej, poprzedzane przez bataliony
rozpoznawcze wyposaone w omiokoowe samochody opancerzone i motocykle
z koszami. Te zajmoway mosty, do ktrych wysadzenia Francuzi nie mieli czasu si
przygotowa. Niemieccy czogici w czarnych mundurach byli brudni, nieogoleni
i wyczerpani. Rommel dawa onierzom 5. i 7. Dywizji Pancernej mao chwil na
odpoczynek, a nawet na zajcie si pojazdami. Wikszo Niemcw na froncie
przyjmowaa tabletki previtinu (amfetaminy) i znajdowaa si w stanie oszoomienia pod
wpywem odnoszonych wspaniaych sukcesw. Napotykani francuscy onierze byli tak
wstrznici, e od razu si poddawali. Kazano im po prostu rzuca bro i maszerowa
przed siebie, aby podajca z tyu niemiecka piechota moga wzi ich do niewoli.
Drugi rzut, nacierajcy tu za dywizjami pancernymi, tworzya piechota
zmotoryzowana. Alexander Stahlberg, podwczas porucznik 2. Dywizji Piechoty
(Zmotoryzowanej), a pniej adiutant Mansteina, patrzy na szcztki pobitej francuskiej
armii: podziurawione pociskami pojazdy, rozbite i spalone czogi, porzucone dziaa,
niekoczcy si cig zniszcze . Niemcy przejedali przez opustoszae wsie, tak mao
18

obawiajc si napotkania prawdziwego nieprzyjaciela jak na manewrach. Znacznie dalej

maszerowaa piechota w uwierajcych kamaszach, poganiana przez oficerw. Marsz
i marsz. Cigle dalej, dalej na zachd, zapisa jeden z piechurw w swoim dzienniku . 19

Nawet konie byy miertelnie zmczone.

Ten sukces pod Sedanem stanowi prawdziwy cud dla niemieckiej armii, ktrej
powoli brakowao amunicji. Jednostki Luftwaffe miay zapas bomb na zaledwie
czternacie dni walk. Ponadto formacje zmotoryzowane i pancerne Wehrmachtu mogy si
znale w bardzo trudnym pooeniu. Ciszych czogw PzKpfw III i IV zdolnych do
podjcia rwnorzdnego boju z czogami francuskimi i brytyjskimi Niemcy wci mieli
niewiele. Kilka minionych miesicy nadzwyczaj si za przydao do przeszkolenia kadr,
zwaszcza oficerskich, w armii rozbudowanej ze stu tysicy do piciu i p miliona
onierzy. Dwudziestodziewiciokrotne odsuwanie w czasie terminu rozpoczcia Fall
Gelb umoliwio Wehrmachtowi odpowiednie uzupenienie rezerw i poczynienie
stosownych przygotowa. Gdyby Hitler postawi na swoim i uderzy na Francj pn
jesieni poprzedniego roku, niemal na pewno ponisby klsk . 20

W Londynie 14 maja nawet Gabinet Wojenny nie orientowa si zbytnio, jak wygldaa
sytuacja na zachd od Mozy. Zupenie przypadkowo Anthony Eden, minister wojny, ogosi
tamtego dnia utworzenie Local Defence Volunteers (LDV, wkrtce przemianowanego na
Home Guard). Do tej stray terytorialnej zgosio si w cigu niespena tygodnia okoo
dwustu pidziesiciu tysicy ludzi. A jednak rzd Churchilla zacz rozumie skal
kryzysu dopiero po otrzymaniu z Parya depeszy od Reynauda pnym popoudniem 14
maja. Francuski premier zada od Brytyjczykw przysania kolejnych dziesiciu
dywizjonw myliwskich, majcych osania wojska przed nalotami stukasw. Przyzna, e
Niemcy przeamali front na poudnie od Sedanu i jak stwierdzi, kierowali si ku
Paryowi.
Genera Ironside, szef Imperialnego Sztabu Generalnego, rozkaza wysanie oficera
cznikowego do kwatery gwnej Gamelina lub Georgesa. Napywao stamtd niewiele
informacji, wic Ironside doszed do wniosku, e Reynaud troch histeryzuje . Ale 21

Reynaud ju niebawem przekona si, e sytuacja jest jeszcze bardziej katastrofalna, ni si

tego obawia. Daladier, penicy funkcj ministra wojny, dopiero co porozumia si
z Gamelinem wytrconym z samozadowolenia przez raport o tym, e 9. Armia posza
w rozsypk. Nadesza rwnie wiadomo, e korpus pancerny Reinhardta dotar do
Montcornet. Pnym wieczorem Reynaud zwoa narad w Ministerstwie Spraw
Wewntrznych, z udziaem Daladiera i gubernatora wojskowego Parya. Jeli Niemcy
zmierzali w kierunku Parya, to naleao omwi metody zapobieenia panice i utrzymania
prawa i porzdku.
O 7.30 nastpnego ranka Churchilla obudzi telefon od Reynauda. Zostalimy
pokonani oznajmi francuski premier bez ogrdek. Jestemy pobici; przegralimy t
batali mwi z naciskiem.
Chyba nie mogo do tego doj tak szybko? odrzek Churchill.
Front zaama si pod Sedanem; przedarli si przez nasze linie znacznymi siami,
z czogami i samochodami pancernymi. Wedug Rolanda de Margeriego, doradcy
Reynauda do spraw midzynarodowych, francuski premier mia doda: Droga na Pary
stoi otworem. Przylijcie nam wszystkie samoloty i tyle wojska, ile moecie .
22

Churchill postanowi polecie do Parya, by tam osobicie podnie Reynauda na

duchu, ale wpierw zwoa posiedzenie Gabinetu Wojennego, aby przedyskutowa danie
przerzucenia do Francji jeszcze dziesiciu dywizjonw myliwskich. Chcia uczyni
wszystko, co w jego mocy, aby dopomc Francuzom. Jednak genera Dowding, szef Fighter
Command, stanowczo sprzeciwi si kierowaniu na kontynent kolejnych brytyjskich
samolotw. Po gorczkowej sprzeczce obszed st obrad i przedstawi Churchillowi
pewien dokument, wykazujcy przypuszczalne tempo strat, obliczone na podstawie
dotychczasowych wskanikw zuycia sprztu lotniczego. Jak tak dalej pjdzie,
przekonywa, to w cigu dziesiciu dni zabraknie myliwskich hurricanew i we Francji,
i w Wielkiej Brytanii. Na czonkach Gabinetu Wojennego argumentacja Dowdinga zrobia
wraenie, mimo to wci uwaali, e trzeba posa Francuzom cztery dodatkowe
dywizjony myliwcw.
Owego dnia brytyjski rzd podj ostatecznie inn decyzj. Bomber Command, czyli
lotnictwo bombowe RAF-u, powinno w kocu rozpocz prawdziwe naloty na niemieckie
terytorium. Naleao zbombardowa Zagbie Ruhry w odwecie za atak Luftwaffe na
Rotterdam. Wprawdzie tylko nieliczne brytyjskie samoloty dotary nad wyznaczone cele,
ale w kadym razie oznaczao to wstp do pniejszej kampanii bombardowa
strategicznych.
Powanie zaniepokojony perspektyw upadku Francji Churchill wysa telegram do
prezydenta Roosevelta w nadziei, i skoni go to do czynnego wystpienia zbrojnego po
stronie aliantw. Bez wtpienia ma pan wiadomo, e sytuacja szybko staa si
dramatyczna. W razie koniecznoci bdziemy kontynuowali t wojn samotnie i nie lkamy
si tego. Ufam jednak, e zdaje sobie pan spraw, panie prezydencie, i gos i potga
Stanw Zjednoczonych mog przesta si liczy, jeeli zbyt dugo nie dadz o sobie zna.
Moe doj do tego, e zdumiewajco szybko staniemy w obliczu cakowicie podbitej,
znazyfikowanej Europy, i bdzie do brzemi zbyt wielkie, abymy zdoali je podwign .
23

Roosevelt udzieli odpowiedzi utrzymanej w przyjaznym tonie, niemniej jednak nie

zobowiza si do interwencji. Churchill napisa kolejny list, podkrelajc w nim
determinacj Brytyjczykw w wytrwaniu do samego koca, bez wzgldu na rezultat
toczcej si we Francji wielkiej batalii, i znowu wspomnia o pilnej potrzebie szybkiej
amerykaskiej pomocy.
Wyczuwajc nadal, e Roosevelt nie pojmuje, jak naglca jest sytuacja, 21 maja
napisa kolejne posanie, z ktrego skierowaniem jednak si zawaha. Mimo e podkrela,
i jego rzd bynajmniej nie rozwaa kapitulacji, to zwrci uwag na inne zagroenie.
Jeli czonkowie obecnej administracji ustpi, a inni podejm rokowania w obliczu
klski, to nie wolno przymyka oczu na fakt, e jedynym atutem w ewentualnych
negocjacjach z Niemcami bdzie nasza flota, a jeeli ten kraj zostanie pozostawiony
wasnemu losowi przez Stany Zjednoczone, to nikomu nie bdzie wolno obwinia tych,
ktrzy przejm odpowiedzialno, za przyjcie optymalnych warunkw z myl o ocaleniu
ludnoci. Prosz mi darowa, panie prezydencie, e przedstawiam tak jasno t koszmarn
perspektyw. To jednak oczywiste, e nie bd odpowiada za swoich nastpcw, ktrzy
w poczuciu zupenej rozpaczy i bezsilnoci bd zmuszeni podporzdkowa si
niemieckiej woli .
24

Ostatecznie Churchill wysa t depesz, ale jak si pniej zorientowa, zastosowana

przeze taktyka roztaczania ponurych wizji i sugestii, e Niemcy mog przej okrty Royal
Navy i zagrozi Stanom Zjednoczonym, przyniosa efekty przeciwne do zamierzonych.
Osabia bowiem wiar Roosevelta w determinacj Wielkiej Brytanii do wytrwania
w samotnej walce i skonia amerykaskiego prezydenta do rozpatrzenia ze swoimi
doradcami moliwoci przebazowania brytyjskiej floty do Kanady. Roosevelt skontaktowa
si nawet z Williamem Mackenziem Kingiem, kanadyjskim premierem, by przedyskutowa
t kwesti. Bd Churchilla mia pocign za sob tragiczne skutki kilka tygodni pniej.

Popoudniem 16 maja Churchill polecia do Parya. Nie wiedzia o tym, e Gamelin

wczeniej zadzwoni do Reynauda z informacj, i Niemcy mog dotrze do Parya jeszcze
tej nocy. Ju podchodzili do Laon, miejscowoci lecej niespena sto dwadziecia
kilometrw od stolicy. Gubernator wojskowy Parya doradzi caej administracji rzdowej
moliwie najszybsze opuszczenie miasta. Na podwrzach ministerstw przystpiono do
palenia dokumentw, a urzdnicy wyrzucali przez okna stosy papierw.
Wirujcy wiatr pisa Roland de Margerie rozdmuchiwa iskry i skrawki papieru,
ktre wkrtce zasnuy ca dzielnic . Odnotowa, e defetystyczna kochanka Reynauda
25

hrabina de Portes poczynia kliw uwag na temat idioty, ktry wyda takie polecenie.
Chef de service odpar, e uczyni to sam Reynaud: Cest le Prsident du Conseil,
Madame (To szef rzdu, prosz pani). Jednak w ostatniej chwili Reynaud zadecydowa,
e rzd pozostanie na miejscu. Niewiele dobrego to przynioso, gdy wieci ju si
rozeszy. Ludno Parya, ktra nie wiedziaa nic o katastrofie na froncie z powodu cisej
cenzury prasy, wkrtce ogarna panika. Rozpocza si wielka ucieczka. Zaadowane pod
dachy samochody z kuframi wyruszyy ku paryskim stacjom metra: Porte dOrlans i Porte
dItalie.
Churchill w towarzystwie nowego szefa Imperialnego Sztabu Generalnego generaa
Johna Dilla oraz sekretarza Gabinetu Wojennego generaa majora Hastingsa Ismaya
przylecia samolotem typu Flamingo i przekona si, e sytuacja bya nieporwnywalnie
gorsza, ni to sobie wyobraalimy. Na Quai dOrsay Brytyjczycy spotkali si
z Reynaudem, Daladierem i Gamelinem. Panowaa taka atmosfera, e nikt nawet nie usiad.
Na wszystkich twarzach malowao si cakowite zniechcenie , napisa pniej
26

Churchill. Gamelin sta przy rozwieszonej mapie, na ktrej zaznaczono wyom w linii
frontu pod Sedanem, i prbowa objani pooenie.
A gdzie odwody strategiczne? zapyta Churchill, nastpnie za powtrzy to
pytanie swoj specyficzn francuszczyzn: O est la masse de manoeuvre?.
Gamelin zwrci si do niego i krcc gow oraz wzruszajc ramionami, odpar:
Nie ma ich. Wtedy Churchill zauway dym unoszcy si za oknem. Z okna spostrzeg
urzdnikw Ministerstwa Spraw Zagranicznych wocych na taczkach stosy akt, by spali
je w wielkich ogniskach. By wstrznity, e plan Gamelina nie przewidywa wydzielenia
potnych odwodw, ktre mogyby przeprowadzi przeciwuderzenie w razie przeamania
frontu przez nieprzyjaciela. Zaszokoway go te wasna niewiadomo skali zagroenia
i opakany stan wzajemnego porozumienia w ramach alianckiego sojuszu.
Kiedy spyta Gamelina o przygotowania do kontrataku, francuski gwnodowodzcy
mg tylko bezradnie wzruszy ramionami. Francuska armia znajdowaa si w stanie
rozkadu. Teraz oczekiwano, e to Brytyjczycy wydobd j z tarapatw. Roland de
Margerie na osobnoci uprzedzi Churchilla, e w istocie sytuacja prezentuje si jeszcze
gorzej, ni przedstawiaj to Daladier czy Gamelin. A gdy doda, e Francuzi mog wycofa
si za Loar lub nawet kontynuowa wojn z Casablanki, Churchill spojrza na niego jak
oniemiay .
27

Reynaud zapyta o dziesi dywizjonw, ktrych si domaga. Churchill, pomny

ostrzee Dowdinga, wyjani, e pozbawianie Wielkiej Brytanii obrony powietrznej
byoby katastrofalne. Przypomnia Francuzom o bardzo cikich stratach, jakich doznay
jednostki RAF-u usiujce bombardowa przeprawy na Mozie, i stwierdzi, e w drodze
do Francji znajduj si ju cztery dywizjony, a pozostae podejm dziaania nad
kontynentem z baz w Wielkiej Brytanii, ale nie zadowolio to jego rozmwcw. Tego
wieczoru Churchill wysa z brytyjskiej ambasady depesz do Gabinetu Wojennego
z daniem przysania pozostaych szeciu dywizjonw. (A poniewa skorzystano w tym
celu z usug cznoci cywilnej, tekst tej depeszy zosta podyktowany przez generaa
Ismaya w jzyku hindustani, a odebra go pewien hinduski oficer w Londynie). Uzyskawszy
zgod czonkw rzdu na krtko przed pnoc, Churchill uda si znw na spotkanie
z Reynaudem i Daladierem, chcc ich podtrzyma na duchu. Reynaud przyj go
w szlafroku i bamboszach.
Ostatecznie wspomniane dywizjony miay zosta wycofane z powrotem do Wielkiej
Brytanii i codziennie startowa stamtd do lotw nad Francj. Wraz z niemieckimi
postpami na froncie we Francji zaczynao brakowa lotnisk, a na tych, z ktrych mona
byo jeszcze korzysta, odnotowano niedobr warsztatw naprawczych. Ogem sto
dwadziecia uszkodzonych w walkach hurricanew z baz po europejskiej stronie kanau
La Manche trzeba byo porzuci w trakcie pospiesznego odwrotu. Piloci byli kracowo
wyczerpani. Wikszo z nich startowaa po pi razy dziennie do lotw bojowych,
a poniewa francuskie myliwce nie miay wikszych szans w walce z messerschmittami
Bf 109, to dywizjony hurricanew musiay dwiga brzemi prowadzenia bardzo
nierwnych zmaga powietrznych.
Nadchodziy coraz to nowe raporty o niesubordynacji i zej dyscyplinie w armii
francuskiej. Podejmowano prby zmuszenia oddziaw do podjcia walki, rozstrzeliwujc
oficerw oskaronych o dezercj. Zapanowaa istna szpiegomania. Wielu alianckich
oficerw i onierzy natykao si na chaotyczny ogie zatrwoonych wojsk, przekonanych,
e maj przed sob Niemcw w mundurach sprzymierzonych. rdem popochu byy
niestworzone pogoski o niemieckich tajnych broniach i strach przed pit kolumn. Zdrada
wydawaa si jedynym logicznym wytumaczeniem przyczyn tak straszliwej klski, dlatego
syszao si gniewne okrzyki: Nous sommes trahis! (Zostalimy zdradzeni!).
Chaos narasta wraz z napywem coraz wikszej liczby uciekinierw z pnocno-
wschodniej Francji. Szacuje si, e owego lata wyruszyo na tuaczk okoo omiu
milionw Francuzw, Holendrw i Belgw, godnych, spragnionych i wymczonych
zamoniejsi w autach, pozostali konnymi wozami lub pchajc obadowane rowery i rczne
wzki, w ktrych unosili skromny dobytek. Widok to najbardziej aosny zapisa
w swoim diariuszu genera porucznik Alan Brooke, dowdca II Korpusu BEF. Kobiety
utykajce na obolaych stopach, mae dzieci wyczerpane tuaczk, ale przyciskajce lalki,
starcy i kalecy wlokcy si przed siebie . Los Rotterdamu wzbudzi strach w wielu 28

ludziach. Wiksza cz ludnoci Lille ucieka z tego miasta przed Niemcami. I cho nie
ma dowodw, e szefowie Luftwaffe wydawali rozkazy swoim pilotom myliwskim, aby
ostrzeliwali kolumny uchodcw, to alianccy lotnicy widywali takie incydenty. Armia
francuska, wierna statycznej strategii obronnej, tym bardziej nie bya w stanie odpowiednio
reagowa na niespodziewany obrt wydarze w sytuacji, gdy drogi zatoczone byy
zatrwoonymi cywilami.

1 G. Cox, Countdown to War. A Personal Memoir of Europe, 19381940, London 1988, s. 194195.
2 Pary na pocztku maja 1949 roku zob. A. Horne, To Lose a Battle. France 1940, London 1969, s. 171172.
3 N. von Below, Byem adiutantem Hitlera, 19371945, tum. Z. Ry bicka, Warszawa 1990, s. 240.
4 A. Horne, To Lose a Battle, op. cit., s. 169.
5 Ibidem, s. 165.
6 J. Jackson, The Fall of France. The Nazi Invasion of 1940, Oxford 2003, s. 35.
7 K.H. Frieser, The Blitzkrieg Legend. The 1940 Campaign in the West, Annapolis, MD 2005, s. 87.
8 A. Zamoy ski, Ory nad Europ. Losy polskich lotnikw w czasie drugiej wojny wiatowej, tum. T. Kubikowski, Krakw 2004, s. 60.
9 J. Holland, The Battle of Britain, London 2010, s. 6768.
10 R. McNish, Iron Division. The History of the 3rd Division, London 2000, s. 77.
11 Na temat opnie w wy marszu francuskich jednostek zob. GSWW, t. II, s. 283.
12 G. Cox, Countdown to War, op. cit., s. 203.
13 Ibidem, s. 213.
14 Cy t. za: A. Horne, To Lose a Battle, op. cit., s. 209.
15 H. von Luck, Panzer Commander, London 1989, s. 38.
16 A. Beaufre, 1940. The Fall of France, London 1967, s. 183.
17 Cy t. za: L. Kopelev, Ease My Sorrows. A Memoir, New York 1983, s. 198199.
18 A. Stahlberg, Bounden Duty. The Memoirs of German Officer, 19321945, London 1990, s. 132.
19 Szeregowy Riedel, 20 maja 1940 r., BfZ-SS.
20 K.H. Frieser, The Blitzkrieg Legend, op. cit., s. 2123.
21 Cy t. za: A. Horne, To Lose a Battle, op. cit., s. 331.
22 R. de Margerie, Journal, 19391940, Paris 2010, s. 180181.
23 TNA PREM 3/468/201.
24 Ibidem.
25 R. de Margerie, Journal, 19391940, op. cit., s. 181.
26 W.S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t. 2: Ich najwspanialsza chwila, tum. K. Mostowska, Gdask 1995, s. 58.
27 Ibidem, s. 212.
28 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 67.
 ROZDZIA 7

Upadek Francji
majczerwiec 1940

Nastroje panujce w niemieckim wojsku nigdy nie byy lepsze. Czogici w czarnych
mundurach wiwatami pozdrawiali swoich dowdcw, kiedy napotykali ich w trakcie
natarcia ku kanaowi La Manche przez opustoszae tereny, tankujc paliwo do wozw
pancernych na pozostawionych stacjach benzynowych i w porzuconych skadnicach armii
francuskiej. Niemieckie linie zaopatrzeniowe pozostaway bez jakiejkolwiek osony.
Opnienia w docieraniu do czoowych oddziaw wynikay gwnie z tego, e zniszczone
francuskie pojazdy oraz tumy uciekinierw blokoway szosy.
Gdy czogi von Kleista pdziy w kierunku wybrzey La Manche, Hitlera coraz
bardziej niepokoio to, e Francuzi mog zaatakowa ich flank od poudnia. Cho z natury
uwielbia ryzyko, to teraz wprost nie mg uwierzy, jak bardzo dopisuje mu szczcie.
Wspomnienia roku 1914, kiedy przebieg inwazji na Francj pokrzyowa kontratak ze
skrzyda, drczyy te starszych niemieckich dowdcw. Genera pukownik von Rundstedt
przyzna racj Hitlerowi i 16 maja rozkaza von Kleistowi zatrzyma swoje dywizje
pancerne, aeby piechota moga je dogoni. Ale genera Halder, ktry cokolwiek pno
podchwyci sens miaego planu Mansteina, nakania go, by nie przerywa natarcia. Kleist
i Guderian wdali si w kolejn ktni nastpnego dnia, w trakcie ktrej von Kleist
powoywa si na rozkazy Hitlera . Ostatecznie jednak osignito kompromis, zezwalajc
1

wartociowym formacjom rozpoznawczym podjcie prb dotarcia do wybrzea, podczas

gdy sztab XIX Korpusu pozosta na miejscu. To dao Guderianowi szans, ktrej
wypatrywa. W odrnieniu od Fhrera tkwicego w Felsennest wiedzia, e Francuzw
obezwadniaa miao niemieckiego uderzenia. Na tyach frontu pozostay tylko
pojedyncze punkty oporu, gdzie niedobitki francuskich dywizji kontynuoway walk
w obliczu katastrofy.
Przypadkiem tego samego dnia, w ktrym niemieckie dywizje pancerne si zatrzymay
(co zreszt dao im jake potrzebn okazj do odpoczynku oraz napraw sprztu), Francuzi
przeprowadzili kontratak z poudnia. Pukownik Charles de Gaulle, czoowy ordownik
dziaa manewrowych wojsk zmechanizowanych w armii francuskiej (wskutek czego
cign na siebie niech starszych, przywykych do walk pozycyjnych generaw), nieco
wczeniej obj dowdztwo dopiero organizowanej 4. Dywizji Pancernej (4. DCR).
Namitne propagowanie przez de Gaullea mechanizacji wojsk sprawio, i przylgn do
przydomek pukownik Motor . Jednak 4. DCR bya faktycznie zaimprowizowan
2
formacj o sile brygady, zoon z batalionw czogw, ze sabymi tylko oddziaami
piechoty i niemal bez artylerii.
Genera Georges wyda de Gaulleowi dyspozycje i odesa go ze sowami: Niech
pan rusza, de Gaulle! Nadarza si panu, ktry od tak dawna wyznawa idee wprowadzane
teraz w czyn przez wroga, okazja do dziaania . De Gaulle rwa si do ataku, syszc
3

o tupecie niemieckich pancerniakw. Gdy ci ostatni napotykali francuskich onierzy na

drogach, po prostu kazali im skada bro i maszerowa dalej na wschd. Na koniec
woali: Nie mamy czasu wzi was do niewoli opowieci takie rozwcieczay
patriotycznie usposobionego de Gaullea.
Postanowi uderzy z Laon na pnocny wschd, w kierunku Montcornet, wanego
wza drogowego, z ktrego korzystao zaopatrzenie wojsk Guderiana. Nagy kontratak
francuskiej 4. Dywizji Pancernej zaskoczy Niemcw, a w rce Francuzw nieomal wpada
kwatera gwna niemieckiej 1. Dywizji Pancernej. Ale Niemcy zareagowali bardzo
szybko, rzucajc do walki naprawione czogi i pewn liczb dzia przeciwlotniczych 88
mm. Wezwali wsparcie powietrzne, a zdziesitkowane oddziay de Gaullea, bez armat
przeciwpancernych i pozbawione osony piechoty, musiay si wycofa. Nie trzeba
dodawa, e Guderian nie poinformowa tego dnia kwatery gwnej grupy armii
Rundstedta o owym starciu.

W dowdztwie Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, ktry odpiera niemieckie ataki

w swoim sektorze nad Dijle, wieczorem 15 maja ze zdumieniem usyszano przypadkowo,
e genera Gaston Billotte, dowodzcy francusk 1. Armi, przygotowywa si do odwrotu
na lini Skaldy. Oznaczao to oddanie nieprzyjacielowi Brukseli i Antwerpii. Belgijscy
generaowie dowiedzieli si o tym dopiero nastpnego rana i byli wciekli, e nie zostali
zawczasu uprzedzeni.
W kwaterze Billottea panowaa atmosfera skrajnego przygnbienia, a wielu oficerw
pakao. Szef sztabu lorda Gorta by przeraony tym, co usysza od brytyjskiego oficera
cznikowego, ktry telefonowa do Gabinetu Wojennego w Londynie i uprzedzi, e moe
zaj konieczno ewakuacji BEF z kontynentu. Dla Brytyjczykw 16 maja oznacza
pocztek zorganizowanego odwrotu. Nieco na poudnie od Brukseli, na wzniesieniach
opodal Waterloo, zajy pozycje baterie Krlewskiej Artylerii
z dwudziestopiciofuntowymi dziaami. Tym razem dziaa te wycelowano w kierunku
Wavre, skd Prusacy przybyli w sukurs sprzymierzecom w 1815 roku. Ale ju nastpnej
nocy niemieckie oddziay wkroczyy do belgijskiej stolicy.

Owego dnia Reynaud wysa depesz do generaa Maximea Weyganda w Syrii, proszc go
o przylot do Francji i objcie naczelnego dowdztwa. Reynaud postanowi pozby si
Gamelina bez wzgldu na opini Daladiera. Zamierza take wymieni kilku ministrw.
Georges Mandel, wczeniej prawa rka byego premiera Georgesa Clemenceau
i zwolennik prowadzenia walki do koca, mia zosta ministrem spraw wewntrznych.
Reynaud osobicie przej kierowanie Ministerstwem Wojny, a jego protegowany, Charles
de Gaulle, jeszcze nieoficjalnie awansowany do najniszej rangi generalskiej, zosta
w tyme ministerstwie podsekretarzem stanu. Reynaud upewni si co do susznoci
podjtych przez siebie decyzji ju nazajutrz, gdy usysza od pisarza Andr Maurois,
penicego funkcj oficera cznikowego, e cho Brytyjczycy walcz dzielnie, to utracili
wiar we francusk armi, a zwaszcza w jej naczelne dowdztwo .4

A jednak Reynaud popeni rwnoczenie fatalny bd, zapewne pod wpywem swej
nastawionej kapitulancko kochanki Hlne de Portes. Ot posa emisariusza do Madrytu,
aby nakoni marszaka Philippea Ptaina, wczesnego ambasadora przy generale Franco,
do objcia stanowiska wicepremiera. Ptain syn jako bohater, zwycizca spod Verdun.
Jednak podwczas osiemdziesicioczteroletni ju marszaek by, podobnie jak Weygand,
bardziej pochonity strachem przed rewolucj i dezintegracj francuskiej armii anieli
perspektyw klski w starciu z Niemcami. Tak jak wielu przedstawicieli prawicy uwaa,
e Francja zostaa podstpnie wcignita do tej wojny przez Brytyjczykw.

Rankiem 18 maja 1940 roku, zaledwie osiem dni po tym jak Churchill zosta premierem
i w czasie gdy Niemcy zagraali okreniem BEF w pnocnej Francji, Randolph Churchill
odwiedzi swojego ojca. Premier, ktry akurat si goli, kaza synowi poczyta gazet,
zanim sam nie skoczy porannej toalety. Ale po chwili nagle powiedzia: Zdaje si, e
widz wyjcie, i powrci do golenia. Jego zdumiony syn odpar: Czy to znaczy, e
moemy unikn klski? (...) Albo pokona tych drani?.
Churchill odoy brzytw i odwrci si. Oczywicie, e moemy ich pobi.
C, jestem cakowicie za tym, ale nie rozumiem, jak ci si to uda.
Jego ojciec otar twarz rcznikiem, a potem stwierdzi bardzo dobitnie: Wcign
w to Stany Zjednoczone .
5

Zbiegiem okolicznoci byo to w tym samym dniu, kiedy rzd brytyjski, pod wpywem
nalega Halifaxa, wysa do Moskwy ascetycznego socjalist Stafforda Crippsa w celu
polepszenia relacji Wielkiej Brytanii ze Zwizkiem Radzieckim . Churchill uwaa, e
6

Cripps to za kandydatura, poniewa Stalin nienawidzi socjalistw jeszcze bardziej ni

konserwatystw. Sdzi te, i odznaczajcy si szlachetnoci Cripps jest
nieodpowiednim czowiekiem do rokowa z nieokrzesanym, podejrzliwym
i wyrachowanym cynikiem w rodzaju Stalina. A jednak Cripps pod pewnymi wzgldami
okaza si o wiele bardziej dalekowzroczny od premiera. Ju wtedy przewidywa, e
trwajca wojna pooy kres imperium brytyjskiemu i przyniesie fundamentalne przemiany
spoeczne.

Dziewitnastego maja pancerny korytarz, jak okrelano niemiecki wyom na froncie,

rozcign si za Canal du Nord. Czogici Guderiana i Rommla wymagali odpoczynku,
jednak Rommel przekona dowdc swojego korpusu, e jeszcze tej nocy naley wyruszy
ku Arras.
Kontyngent RAF-u we Francji by w tym czasie cakowicie odcity od brytyjskich si
ldowych, wic zapada decyzja o ewakuowaniu sprawnych hurricanew z Francji do
Wielkiej Brytanii. Oczywicie Francuzi potraktowali to jak zdrad, ale utrata przez
aliantw lotnisk i wyczerpanie pilotw uczyniy takie posunicie koniecznym. W bitwie
o Francj RAF ju do tego czasu straci jedn czwart swoich myliwcw.
Tego dnia dalej na poudniu 1. Armia generaa Erwina von Witzlebena dokonaa
pierwszego wyomu w Linii Maginota. Miao to na celu zapobiec przerzuceniu przez
Francuzw wojsk na poudniow flank pancernego korytarza, mimo e niemieckie
dywizje piechoty, strudzone forsownymi marszami, zaczyniay ju osania to skrzydo.
Pukownik de Gaulle przypuci tego dnia kolejny kontratak siami stu pidziesiciu
czogw, nacierajc na pnoc, w kierunku Crcy-sur-Serre. Obiecano mu oson
powietrzn zoon z francuskich myliwcw, ktre miay strzec przed nalotami stukasw,
ale problemy z cznoci sprawiy, e samoloty myliwskie zjawiy si za pno. De
Gaulle musia wycofa niedobitki swoich wojsk za rzek Aisne.
czno midzy armiami sprzymierzonych nadal szwankowaa, co nasuwao stronie
francuskiej podejrzenia, e Brytyjski Korpus Ekspedycyjny ju si szykuje do ewakuacji.
Genera Gort nie wyklucza takiej moliwoci, ale w tej fazie kampanii jeszcze nie byo
konkretnych planw akcji ewakuacyjnej. Gort nie mg uzyska od generaa Billottea
prostych wyjanie na temat sytuacji na poudniu oraz tego, jakimi odwodami dysponowali
Francuzi. Tymczasem w Londynie genera Ironside rozmawia z przedstawicielami
Admiralicji, aby si zorientowa, jakie mniejsze okrty mona wykorzysta do cignicia
wojsk z kontynentu.
Mimo e Brytyjczycy jeszcze nie zdawali sobie sprawy z dramatyzmu sytuacji, to
nagle zaczy kry niepokojce pogoski: e krl i krlowa odsyaj ksiniczki Elbiet
i Magorzat do Kanady; e Wochy ju przystpiy do wojny, a ich armia wkroczya do
Szwajcarii, oraz e lord Haw-Haw (pronazista William Joyce) przesya tajne informacje
niemieckim agentom w Wielkiej Brytanii w swoich audycjach radiowych z Berlina.

Owej niedzieli, bdcej ostatnim dniem sprawowania naczelnego dowdztwa przez

generaa Gamelina, francuski rzd wzi udzia we mszy w katedrze Notre Dame, modlc
si o Bosk interwencj. Amerykaski ambasador i zarazem frankofil William Bullitt
paka podczas tej ceremonii.
Genera Weygand, drobnej budowy ciaa, energiczny czowiek o pomarszczonej, nieco
lisiej twarzy, stwierdzi, e musi najpierw si wyspa po dugim locie z Syrii. Pod
wieloma wzgldami wybr tego monarchisty na gwnodowodzcego stanowi
zaskoczenie, gdy Weygand nie cierpia Reynauda, ktry wyznaczy go na nowego szefa
francuskiej armii. Ale zdesperowany Reynaud zwraca si do tych, ktrzy uosabiali
zwycistwo w poprzedniej wojnie do Ptaina i Weyganda, kojarzonego, jako zastpca
marszaka Ferdinanda Focha, z triumfem Francji z 1918 roku.
 W poniedziaek 20 maja, pierwszego dnia, kiedy Weygand sprawowa naczelne
dowdztwo, niemiecka 1. Dywizja Pancerna dotara do Amiens, miasta, ktre dzie
wczeniej byo intensywnie bombardowane. Batalion Krlewskiego Puku z Sussex, jedyna
aliancka jednostka w Amiens, zosta rozbity po skazanej na niepowodzenie obronie.
Ponadto wojska Guderiana opanoway przyczek nad Somm, szykujc si ju do
kolejnego etapu batalii. Nastpnie Guderian skierowa austriack 2. Dywizj Pancern do
Abbeville, gdzie wspomniana dywizja dotara tego samego wieczoru. Mansteinowski
Sichelschnitt zosta uwieczony penym powodzeniem. Hitler, ktry nie posiada si
z radoci, niemal nie mg uwierzy w te wieci. Zaskoczenie przebiegiem operacji byo
tak wielkie, e wiele osb z niemieckiego naczelnego dowdztwa nie potrafio
zadecydowa, co robi dalej.
Na pnocnym skraju pancernego wyomu 7. Dywizja Pancerna Rommla nacieraa
w kierunku Arras, ale zostaa przejciowo powstrzymana przez batalion Gwardii
Walijskiej. Tego wieczoru genera Ironside dotar do kwatery gwnej Gorta z rozkazem
Churchilla, aby przebija si przez opanowany przez Niemcw korytarz i poczy si
z Francuzami dalej na poudniu. Ale Gort wskaza, e wikszo jego dywizji broni linii
Skaldy i w tej fazie nie mona ich wycofa. Cho organizowa kontruderzenie pod Arras
siami dwch dywizji, to nie mia pojcia, co planuj Francuzi .
7

Wtedy Ironside uda si do sztabu Billottea. Masywny Ironside, zastawszy

francuskiego generaa w stanie gbokiego przygnbienia, chwyci go za kurtk munduru
i potrzsn nim. Ostatecznie Billotte zgodzi si na wyprowadzenie rwnoczesnego
kontrnatarcia, wyznaczajc do niego dwie francuskie dywizje. Gort powanie
powtpiewa, czy Francuzi rzeczywicie podejm dziaania zaczepne. I mia racj. Genera
Ren Altmayer, dowodzcy francuskim V Korpusem, ktry dosta rozkaz wsparcia
Brytyjczykw, wedle relacji francuskiego oficera cznikowego lea w ku i rozpacza.
W kocu do akcji wkroczyy tylko nieznaczne siy doborowego korpusu kawaleryjskiego
generaa Priouxa.
Brytyjskie przeciwuderzenie pod Arras miao na celu opanowanie terenw na
poudnie od tego miasta i odcicie pancernych czowek Rommla. Uderzeniowe siy
Brytyjczykw skaday si z siedemdziesiciu czterech czogw typu Matilda z 4. i 7.
Krlewskiego Puku Czogw, dwch batalionw Puku Lekkiej Piechoty z Durham,
oddziaw fizylierw z Northumberland oraz samochodw pancernych z 12. Puku
Lansjerw. Ponownie kontratakujce wojska nie doczekay si obiecanego wsparcia
lotniczego i artyleryjskiego. Rommel na wasne oczy widzia uciekajcych niemieckich
piechurw i artylerzystw, a oddziay nieco wczeniej przybyej na front zmechanizowanej
3. Dywizji Pancernej SS Totenkopf ogarna panika. Niemiecki dowdca szybko
wprowadzi jednak do walki dziaa przeciwpancerne i przeciwlotnicze, z ktrych otwarto
ogie do powolnych czogw Matilda. W strzelaninie omal sam nie zgin, a jednak ryzyko
zwizane z tak interwencj na pierwszej linii walk popacio i niemal na pewno uchronio
Niemcw od taktycznej poraki.
Inne brytyjskie kolumny odnosiy wiksze sukcesy, cho kosztem utraty przewaajcej
liczby posiadanych czogw. Niemieckie pociski przeciwpancerne odbijay si od grubych
pancerzy matild, ale ostatecznie wiele brytyjskich czogw, po zniszczeniu licznych
niemieckich lej opancerzonych pojazdw, ulego mechanicznym awariom. Kontruderzenie
pod Arras, cho odwanie przeprowadzone, byo po prostu zbyt sabe, aby mogo osign
zamierzony cel. Z kolei to, e Francuzi (z chlubnym wyjtkiem zmechanizowanej kawalerii
Priouxa) nie wczyli si do walki, przekonao brytyjskie dowdztwo, i francuskie wojska
utraciy wol walki. Sojusz, ku wielkiemu przygnbieniu Churchilla, przeobrazi si we
wzajemne podejrzenia i oskarenia. W rzeczywistoci Francuzi przeprowadzili inny
kontratak na Cambrai, lecz i ta akcja na niewiele si zdaa.
Owego przedpoudnia gwne siy BEF odpieray z wielk determinacj silne
niemieckie ataki wzdu Skaldy. W trakcie tych walk nadano dwa Krzye Wiktorii. Niemcy
woleli nie podejmowa nastpnego, okupionego takimi stratami w ludziach szturmu
i ograniczyli si do ostrzeliwania brytyjskich pozycji z dzia i modzierzy. Caa aliancka
linia obrony bya bliska zaamania z powodu zej cznoci i nieporozumie midzy
wyszymi dowdcami, kiedy tamtego popoudnia Weygand zwoa narad w Ypres. Chcia,
aby Brytyjczycy wycofali si przejciowo, aby pniej mona byo przeprowadzi
silniejszy kontratak na niemiecki wyom, ku Sommie. Jednak poczenie z Gortem ulego
przerwaniu, a on sam przyby na miejsce zdecydowanie za pno. Porozumienie, zawarte
przez Weyganda z belgijskim krlem Leopoldem III, na mocy ktrego wojska tego
ostatniego miay pozosta na terytorium Belgii, przynioso natomiast katastrofalne skutki.
Co gorsza, mier ponis genera Billotte, gdy jego wz sztabowy zderzy si z zapchan
uchodcami ciarwk. Genera Weygand i niektrzy francuscy komentatorzy sugerowali
pniej, e Gort rozmylnie unika spotkania w Ypres, gdy ju potajemnie planowa
ewakuacj Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, lecz nie ma wiadectw, ktre by to
potwierdzay.
Oblicze wojny jest straszne napisa 20 maja w licie do domu pewien onierz
niemieckiej 269. Dywizji Piechoty. Miasta i wsie zrujnowane przez ostrza, wszdzie
spldrowane sklepy, wartoci zdeptane wojskowymi buciorami, wasajce si, porzucone
bydo i psy przemykaj smutno koo domostw. (...) yje nam si tu, we Francji, jak bogom.
Jak zechce nam si misa, to zarzynamy krow, wybieramy tylko najlepsze kawaki,
a reszt wyrzucamy. Szparagi, pomaracze, saata, orzechy, kakao, kawa, maso, szynka,
czekolada, szampan i wino, spirytualia, piwo, tyto, cygara i papierosy oraz cae komplety
bielizny wszystkiego tutaj pod dostatkiem. Podczas dugich okresw, kiedy musimy
maszerowa, tracimy kontakt z naszymi [innymi] jednostkami. Z karabinami w rkach
wamujemy si do domw, eby zaspokoi gd. Straszne, prawda? Ale do wszystkiego
mona przywykn. Bogu dziki, e czego takiego nie ma u nas w kraju .
8

Na poboczach rozbite i spalone francuskie czogi i pojazdy zalegajce

niezmierzonymi rzdami pisa pewien kapral artylerii do ony. Oczywicie s wrd
nich i niemieckie, ale zaskakujco niewiele . Niektrzy onierze uskarali si, jak mao
9

maj do roboty. Jest bardzo duo dywizji, ktre nie odday nawet jednego strzau
napisa kapral z 1. Dywizji Piechoty. A na froncie nieprzyjaciel ucieka. Francuzi
i Anglicy, rwnorzdni przeciwnicy w [pierwszej] wojnie wiatowej, teraz nie chc si
z nami bi. Faktycznie nasze lotnictwo panuje na niebie. Nie widzielimy ani jednego
wrogiego samolotu, tylko nasze. Pomyl tylko: miejsca takie jak Amiens, Laon, Chemin des
Dames pady w cigu niewielu godzin. W latach 19141918 walczylimy o nie
10

bezustannie .
11

W tych triumfalnych listach nie wspominao si o sporadycznych masakrach

brytyjskich czy francuskich jecw wojennych, a nawet cywilw. Nie byo w nich te
wzmianek o czstszym zabijaniu pojmanych onierzy francuskich oddziaw kolonialnych,
zwaszcza senegalskich tirailleurs, ktrzy walczyli dzielnie, wzbudzajc rasistowsk furi
w Niemcach. Senegalczycy bywali rozstrzeliwani, czasem po pidziesiciu lub stu, przez
niemieckie formacje, w tym przez Dywizj Totenkopf, jednostki 10. Dywizji Pancernej
i Puk Grossdeutschland. Szacuje si, e ogem w czasie bitwy o Francj zastrzelono do
trzech tysicy onierzy wojsk kolonialnych wzitych do niewoli .
12

Na tyach wojsk brytyjskich i francuskich, w Boulogne, panowa chaos; niektrzy onierze

tamtejszego francuskiego garnizonu byli pijani w sztok, a inni niszczyli baterie artylerii
nabrzenej. Batalion Gwardii Irlandzkiej i inny, Gwardii Walijskiej, skierowano do obrony
tego miasta. Gdy niemiecka 2. Dywizja Pancerna posuwaa si 22 maja na pnoc ku
portowi Boulogne, wpada w puapk zastawion przez oddzia francuskiego 48. Puku,
gwnie sztab tej jednostki, nie najlepiej obznajomiony z obsug armat
przeciwpancernych. Stanowio to akt odwagi, jake kontrastujcy z haniebnymi scenami
rozgrywajcymi si w Boulogne, niemniej jednak obrona zostaa przeamana, a 2. Dywizja
Pancerna podja natarcie na port.
Wspomniane dwa brytyjskie bataliony gwardyjskie miay niewiele dzia
przeciwpancernych i niebawem zostay zmuszone do wycofania si do miasta, a nastpnie
w bezporednie okolice portu. Kiedy stao si jasne, e nie zdoaj utrzyma Boulogne, 23
maja niszczyciele Royal Navy przystpiy do ewakuacji eszelonw tyowych. Doszo do
niecodziennego boju midzy brytyjskimi okrtami wpywajcymi do portu a niemieckimi
czogami, ostrzelanymi z dzia artylerii okrtowej. Ale miejscowy francuski dowdca,
ktremu wydano rozkaz walki do koca, by oburzony. Oskary Brytyjczykw o dezercj,
co jeszcze bardziej zaostrzyo wzajemne relacje aliantw. Skonio te Churchilla do
zorganizowania za wszelk cen obrony Calais.
Calais, mimo e wzmocnione czterema batalionami i pewn liczb czogw, nie
mogo utrzyma si zbyt dugo, pomimo rozkazu, i w imi sojuszniczej solidarnoci nie
13

dojdzie do ewakuacji. Dziesita Dywizja Pancerna wezwaa 25 maja na pomoc stukasy

i cik artyleri Guderiana i zaczo si bombardowanie starego miasta, gdzie wycofay
si resztki obrocw. Obrona Calais trwaa przez cay nastpny dzie. un nad poncym
miastem wida byo z Dover. Oddziay francuskie broniy si a do wyczerpania amunicji.
Dowdca francuskiego garnizonu morskiego postanowi si podda, a Brytyjczycy, ktrzy
ponieli ogromne straty, nie mieli wyboru i take musieli zoy bro. Obrona Calais, cho
skazana na niepowodzenie, przynajmniej opnia marsz niemieckiej 10. Dywizji
Pancernej wzdu wybrzea ku Dunkierce.

Wrd brytyjskiej ludnoci cywilnej panoway nie najgorsze nastroje, gwnie dlatego, e
nie wiedziano, jak naprawd wyglda sytuacja po drugiej stronie kanau La Manche.
Jednak zacytowana w doniesieniach uwaga Reynauda, e tylko cud moe ocali Francj , 14

wywoaa 22 maja ogromne zaniepokojenie. W kraju zapanowao nage otrzewienie.

Z powszechnym uznaniem przyjto wprowadzenie stanu wyjtkowego (Emergency Powers
Act) oraz aresztowanie Oswalda Mosleya, przywdcy Brytyjskiej Unii Faszystowskiej.
Organizacja Mass Observation, zajmujca si sondowaniem opinii publicznej, odnotowaa,
e generalnie wiksz determinacj wykazywaa ludno wiejska, prowincjonalna, anieli
w wielkich miastach, i e kobiety znacznie bardziej ni mczyni lkay si o przyszo.
Nadto klasa rednia wykazywaa wiksz nerwowo w porwnaniu z robotnikami: Im
bielszy konierzyk, tym mniej pewnoci siebie , stwierdzano. W istocie wikszo
15

brytyjskich defetystw wywodzia si z zamonych sfer.

Wielu ludzi nabrao przekonania, e pogoski, choby o tym, e genera Gamelin zosta
rozstrzelany za zdrad albo popeni samobjstwo, byy celowo rozgaszane przez pit
kolumn. Ale Mass Observation donosia Ministerstwu Informacji, i zebrane przez nas
obecnie wiadectwa wskazuj, e to ludzie prni i leniwi, zastraszeni i wystraszeni
rozsiewaj wikszo krcych plotek .
16

Dwudziestego trzeciego maja genera Brooke, dowdca brytyjskiego II Korpusu, zapisa

w swoim dzienniku: Nic innego tylko cud moe teraz ocali BEF, a koniec nie moe by
odlegy! . Jednake, na szczcie dla Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, nieudany
17

aliancki kontratak pod Arras sprawi przynajmniej tyle, e Niemcy stali si ostroniejsi.
Rundstedt i Hitler upierali si, e trzeba zabezpieczy opanowane obszary do czasu
ponownego podjcia natarcia. Przejciowe powstrzymanie 10. Dywizji Pancernej pod
Boulogne i Calais oznaczao natomiast, e wojska niemieckie nie zdobd Dunkierki,
zanim dotr tam oddziay BEF.
Wieczorem 23 maja genera pukownik Gnther von Kluge zatrzyma trzynacie
niemieckich dywizji wzdu tego, co Brytyjczycy nazywali lini kanau po zachodniej
stronie kota dunkierskiego. Linia ta rozcigaa si na odcinku ponad pidziesiciu
kilometrw, od La Manche, wzdu rzeki Aa i jej kanau, przebiegajc przez Saint-Omer,
Bthune i La Basse. Pojazdy dwch korpusw pancernych von Kleista pilnie wymagay
napraw. Jego Grupa Pancerna utracia do tej pory poow wozw bojowych. W trakcie
trzech tygodni szeset czogw, co stanowio nieco ponad jedn szst cznej liczby
niemieckich wozw bojowych na wszystkich frontach, ulego zniszczeniu wskutek
nieprzyjacielskich dziaa lub te awarii mechanicznych .
18

Hitler zaaprobowa ten rozkaz nastpnego dnia, jednake wbrew temu, co si

powszechnie uwaa, dyspozycji takiej nie wydano na jego osobist interwencj. Genera
pukownik Walther von Brauchitsch, gwnodowodzcy niemieckich wojsk ldowych,
popierany przez Haldera, wyda noc 24 maja polecenie wznowienia ofensywy, ale
Rundstedt nalega, e wpierw piechota powinna dogoni czogi, a Hitler si z nim zgadza.
Obaj chcieli zachowa wojska pancerne do forsowania Sommy i Aisne, zanim wikszo
armii francuskiej zdy si zreorganizowa. Szturm na poprzecinanych kanaami
i podmokych terenach Flandrii wydawa si im obu niepotrzebnym ryzykiem, zwaszcza e
Gring zapewnia, i jego Luftwaffe zdoa przeszkodzi wszelkim prbom ewakuowania
brytyjskich oddziaw. Cho niemieckie dywizje piechoty maszeroway w bardzo
forsownym tempie, to trudno im byo dotrzyma kroku pancernym formacjom. Uderzajce
jest to, e BEF i wikszo francuskich jednostek miaa wicej pojazdw motorowych od
tych w armii niemieckiej, a tylko szesnacie ze stu pidziesiciu siedmiu dywizji
Wehrmachtu byo cakowicie zmotoryzowanych. Wszystkie pozostae musiay korzysta
z zaprzgw konnych, cigncych dziaa i tabory.
Brytyjczykom znowu dopisao szczcie. W rce aliantw wpad niemiecki wz
sztabowy, przewocy dokumenty wskazujce, e nastpne uderzenie nastpi nieco na
wschd od Ypres, pomidzy wojskami belgijskimi a brytyjsk lew flank . Lord Gort
19

zosta przekonany przez generaa Brookea, e naley przerzuci jedn z dywizji,

wyznaczonych do kolejnego przeciwuderzenia, w celu zatkania wspomnianej luki.
Dowiedziawszy si, e Francuzi nie s w stanie zaatakowa nad Somm, Anthony
Eden, minister wojny w brytyjskim rzdzie, pnym wieczorem 25 maja poinstruowa
Gorta, i ocalenie BEF musi zosta uznane za najwaniejsze . Gort powinien zatem
20

wycofywa si w stron wybrzey kanau La Manche z myl o ewakuacji. Gabinet

Wojenny, stanwszy w obliczu tego, e francuska armia ju si nie pozbiera, musia
rozway konsekwencje samotnego kontynuowania wojny przez Wielk Brytani. Gort ju
wczeniej ostrzega Londyn, e BEF najprawdopodobniej utraci cay swj ciki sprzt,
i powtpiewa, czy powiedzie si ewakuacja wikszej czci wojsk, ktrymi dowodzi.
Eden nie wiedzia, e na coraz bardziej znkanego Reynauda zastawili sida
marszaek Ptain i genera Weygand. Ptain skontaktowa si z Pierreem Lavalem,
politykiem, ktry nienawidzi Brytyjczykw i czeka tylko na okazj, by samemu zaj
miejsce Reynauda. Z kolei Laval porozumia si z pewnym woskim dyplomat, sondujc
moliwo nawizania rokowa z Hitlerem za porednictwem Mussoliniego.
Gwnodowodzcy Weygand obwinia francuskich politykw o zbrodniczy brak
przezornoci i przystpienie do wojny. Majc poparcie Ptaina, zada wycofania si ze
21

zoonych gwarancji, e Francja nie nawie na wasn rk negocjacji rozejmowych.

Zaleao im przede wszystkim na tym, aby nie doszo do cakowitego rozkadu francuskiej
armii. Reynaud zgodzi si polecie nazajutrz do Londynu na konsultacje z brytyjskim
rzdem.
Nadzieje Weyganda, e uda si nakoni Mussoliniego do tego, aby Wochy nie
wdaway si w konflikt zbrojny, za spraw obietnicy przekazania im nowych kolonii,
okazay si wielce bezzasadne. Zapewnienia Hitlera, e ju osign zwycistwo,
sprowokoway wahajcego si dotd Mussoliniego do owiadczenia Niemcom oraz
woskim sztabowcom, i Wochy przystpi do wojny wkrtce po 5 czerwca. Zarwno sam
Duce, jak i dowdcy jego armii wiedzieli, e Wosi nie s zdolni do przeprowadzenia
jakiejkolwiek skutecznej zaczepnej operacji militarnej. Wprawdzie rozwaali
zaatakowanie Malty, ale potem doszli do wniosku, i to zbyteczne, skoro bd mogli zaj
t wysp, gdy tylko upadnie Wielka Brytania. W trakcie kolejnych dni Mussolini mia
podobno powiedzie: Tym razem wypowiem wojn, ale nie bd jej prowadzi . 22

Gwnymi ofiarami takiej niefortunnej strategii miay si okaza jego rozpaczliwie sabo
uzbrojone armie. Bismarck zauway pewnego razu, rzucajc jedn ze swych celnych uwag,
e Wosi maj wielkie apetyty, ale marne zby . Suszno tego spostrzeenia mia
23

potwierdzi dobitnie przebieg drugiej wojny wiatowej.

Niedzielnym rankiem 26 maja, gdy brytyjskie wojska wycofyway si do Dunkierki

w trakcie silnej burzy pioruny zleway si z grzmotem artylerii w Londynie zebra
24

si Gabinet Wojenny, niewiadomy wojowniczych zapdw Mussoliniego. Lord Halifax

zwrci uwag na moliwo rozwaenia ewentualnoci wybadania za porednictwem
Mussoliniego, jakie warunki pokojowe byby skonny zaakceptowa Hitler. Poprzedniego
popoudnia spotka si nawet prywatnie w tej sprawie z woskim ambasadorem. Halifax
ywi przekonanie, e skoro nie ma co liczy na pomoc Stanw Zjednoczonych
w najbliszej przyszoci, Wielkiej Brytanii brakuje si, aby samotnie przeciwstawia si
Hitlerowi.
Churchill odpar na to, e najwaniejsza jest brytyjska wolno i niezawiso.
Posuy si pewnym dokumentem, sporzdzonym przez szefw sztabw i zatytuowanym
Brytyjska strategia na pewn ewentualno pod takim eufemizmem krya si
25

kapitulacja Francji. W rzeczonym dokumencie przewidywano moliwo samotnego

kontynuowania wojny przez Wielk Brytani. Niektre kwestie potraktowano, jak si miao
okaza, z przesadnym pesymizmem. Raport w przewidywa, e BEF ulegnie zniszczeniu
we Francji. Admiralicja nie spodziewaa si, aby udao si wywie stamtd wicej ni
czterdzieci pi tysicy onierzy, a szefostwo sztabw obawiao si, e Luftwaffe
zniszczy zakady lotnicze w rodkowej Anglii. Inne przypuszczenia byy z kolei nazbyt
optymistyczne: przykadowo brytyjscy sztabowcy przewidywali, e niedostatek surowcw
osabi niemieck gospodark wojenn osobliwy wniosek, skoro Niemcy zajli wikszo
krajw zachodniej i rodkowej Europy. Zasadnicza konkluzja bya jednak taka, e Wielka
Brytania przypuszczalnie mogaby odeprze inwazj, pod warunkiem, e RAF i Royal
Navy zachowaj posiadane siy. By to kluczowy argument Churchilla w sporze
z Halifaxem.
Churchill uda si do siedziby Admiralicji na lunch z Reynaudem, ktry wanie
przylecia do Londynu. Ze sw Reynauda jasno wynikao, e genera Weygand, jeszcze
kilka dni wczeniej zapatrujcy si na ogln sytuacj z nadzwyczajnym optymizmem, teraz
popad w jawny defetyzm. Francuzi ju liczyli si z utrat Parya. Reynaud stwierdzi
wrcz, e cho sam nigdy nie zawrze separatystycznego pokoju, to moe zosta zastpiony
przez kogo, kto to uczyni. Ju naciskano na, aeby przekona Brytyjczykw w celu
proporcjonalnego ograniczenia naszego [wojennego] zaangaowania do przekazania
26

Gibraltaru i Suezu Wochom.

Kiedy Churchill wrci do Anglii i zrelacjonowa Gabinetowi Wojennemu t
rozmow, Halifax ponowi sugesti szukania porozumienia z woskim rzdem. Churchill
musia ostronie prowadzi swoj rozgrywk. Nie mg ryzykowa otwartego konfliktu
z Halifaxem, ktry mia po swojej stronie wielu konserwatystw, podczas gdy pozycja
samego Churchilla bya niezbyt pewna. Na szczcie Chamberlain zacz si przychyla do
stanowiska Churchilla, ktry traktowa go z wielkim szacunkiem i wspaniaomylnoci,
pomimo dzielcych ich dawniej sporw.
Churchill przekonywa, e Wielka Brytania powinna zerwa sojusz z Francj, gdyby ta
ostatnia dya na wasn rk do rozejmu. Nie moemy wplta si w sytuacj tego
rodzaju, zanim uwikamy si w powaniejsze walki . Nie naleao podejmowa
27

przeomowych decyzji politycznych, nim wyjani si, ile onierzy BEF uda si uratowa.
Tak czy owak, Hitler z pewnoci narzuciby Wielkiej Brytanii takie warunki pokojowe,
ktre uniemoliwiyby temu krajowi zakoczenie naszych zbroje. Churchill susznie
zakada, e Hitler byby skonny zaoferowa znacznie agodniejsze warunki Francji anieli
Brytyjczykom. Jednak minister spraw zagranicznych, czyli Halifax, bynajmniej nie chcia
si pogodzi z myl o odrzuceniu idei negocjacji. Jeliby doszo do dyskutowania
warunkw pokojowych, ktre nie zakadayby utraty naszej niezawisoci, bylibymy
gupcami, nie przyjmujc ich. I znw Churchill musia da do zrozumienia, e zgadza si
na pomys nawizania kontaktw z Wochami, chocia w istocie gra na zwok. Gdyby
wikszo BEF udao si ocali, wwczas jego wasna pozycja, a take sytuacja caego
kraju znacznie by si poprawiy.
Tego wieczoru Anthony Eden wysa do Gorta depesz potwierdzajc, e Gort
powinien wycofywa si ku wybrzeu (...) we wspdziaaniu z armiami francusk
i belgijsk . Mniej wicej w tym samym czasie wiceadmira Bertram Ramsay w Dover
28

rozkaza rozpoczcie operacji Dynamo, to jest ewakuacji BEF drog morsk. Niestety
w tekcie posania, jakie Churchill skierowa do Weyganda, gdzie bya mowa o odwrocie
do portw nad kanaem La Manche, nie wspomniano o planach ewakuacji. Nierozsdnie
zaoono, e to oczywiste w zaistniaych okolicznociach. Konsekwencje psujcych si
stosunkw z Francuzami miay si okaza tragiczne.

Zatrzymanie niemieckich dywizji pancernych dao sztabowi Gorta szans zorganizowania

nowej obrony obrzenej na linii ufortyfikowanych miejscowoci, osaniajcej odwrt
wikszoci si BEF. Ale francuskich dowdcw we Flandrii ogarno wzburzenie, gdy
przekonali si, e Brytyjczycy chc si ewakuowa. Gort przypuszcza, e Londyn
poinformowa o tym generaa Weyganda w tym samym czasie, kiedy sam otrzyma
polecenie wycofania wojsk ku wybrzeu. Sdzi rwnie, e i Francuzi mieli by
ewakuowani, a ponadto przerazi si, kiedy stwierdzi, i w istocie instrukcja ta nie
dotyczy francuskich sojusznikw.
Poczynajc od 27 maja, 2. batalion Puku z Gloucestershire oraz batalion Puku
Lekkiej Piechoty z Oksfordu i Buckinghamshire broniy Cassel na poudnie od Dunkierki.
Niewielkie pododdziay zajy oddalone farmy, tu i wdzie a przed trzy dni odpierajc
przewaajce siy przeciwnika. Nieco dalej na poudnie na brytyjsk 2. Dywizj,
przesunit do obrony linii kanau z La Basse do Aire, spady bardzo silne niemieckie
ataki. Po zuyciu zapasu pociskw przeciwpancernych onierze wyczerpanego
i zdziesitkowanego 2. Krlewskiego Puku Norfolskiego musieli rzuca granaty rczne
pod gsienice nieprzyjacielskich wozw bojowych. Niedobitki jednego z batalionw
zostay otoczone przez jednostk SS Totenkopf i wzite do niewoli. Tej nocy esesmani
zmasakrowali dziewidziesiciu siedmiu brytyjskich onierzy. Owego dnia w belgijskim
sektorze niemiecka 255. Dywizja Piechoty w odwecie za straty poniesione koo wsi Vinkt
zamordowaa siedemdziesiciu omiu cywilw, faszywie utrzymujc, e niektrzy z nich
byli uzbrojeni. Nazajutrz oddzia Leibstandarte SS Adolf Hitler pod dowdztwem
Hauptsturmfhrera Wilhelma Mohnkego zabi w Wormhout prawie dziewidziesiciu
brytyjskich jecw, gwnie z Krlewskiego Puku z Warwick, walczcych w stray tylnej.
Tak wic mordowanie, do jakiego dochodzio w Polsce, miao te miejsce, na mniejsz
skal, na rzekomo cywilizowanym froncie zachodnim.
Na poudnie od Sommy brytyjska 1. Dywizja Pancerna przeprowadzia kontruderzenie
na niemiecki przyczek . Znowu francuska artyleria i lotnictwo nie udzieliy obiecanego
29

wsparcia, a 10. Puk Huzarw i 2. Puk Dragonw Gwardii (Queens Bays) straciy
szedziesit pi czogw, zniszczonych gwnie przez niemieckie armaty
przeciwpancerne. Nieco skuteczniejszego przeciwuderzenia przeciwko niemieckiemu
przyczkowi pod Abbeville dokonaa 4. Dywizja Pancerna de Gaullea, lecz i ono zostao
odparte.
W Londynie 27 maja Gabinet Wojenny znw zebra si trzykrotnie. Drugie z tych
posiedze, popoudniowe, prawdopodobnie mona uzna za jeden z krytycznych momentw
tej wojny, ktry mg zadecydowa o zwycistwie nazistowskich Niemiec. Wanie wtedy
doszo do otwartego starcia midzy Halifaxem a Churchillem. Ten pierwszy stanowczo
opowiedzia si za wykorzystaniem Mussoliniego w roli mediatora, ktry mgby
wybada, jakie warunki pokojowe Hitler byby skonny zaproponowa Francji i Wielkiej
Brytanii. Halifax uwaa, e jeli bdzie si z tym zwleka, owe warunki bd coraz
ostrzejsze.
Churchill wystpowa zdecydowanie przeciwko takiemu okazywaniu saboci
i twierdzi, e trzeba walczy dalej. Jeli nawet zostaniemy pobici powiedzia nie
wyjdziemy na tym gorzej, ni gdybymy mieli teraz zaprzesta walki. Nie wstpujmy zatem
na rwni pochy, po ktrej stacza si Francja . Rozumia, e kiedy zacznie si ju
30

negocjowa, to nie bdzie odwrotu i szans na oywienie bojowego ducha wrd

ludnoci. Churchilla poparli jednoznacznie liderzy laburzystowscy Clement Attlee i Arthur
Greenwood, a take Archibald Sinclair, przywdca liberaw. Rwnie Chamberlain uzna
za suszny zasadniczy argument Churchilla. W trakcie tego burzliwego posiedzenia Halifax
jasno stwierdzi, e zoy dymisj, jeli jego pogldy zostan odrzucone, ale Churchillowi
udao si pniej nieco go uspokoi.
Tamtego wieczoru spad nastpny cios. Po przeamaniu belgijskiej linii obrony na
rzece Leie (Lys) krl Leopold postanowi skapitulowa. Nastpnego dnia bezwarunkowo
podda swoje wojska dowdztwu niemieckiej 6. Armii. Genera pukownik Walter von
Reichenau i jego szef sztabu genera porucznik Friedrich Paulus podyktowali warunki
zawieszenia ognia w swojej kwaterze polowej. Do kolejnego aktu podpisania kapitulacji
z udziaem Paulusa dojdzie pod Stalingradem dwa lata i osiem miesicy pniej, ale wtedy
to ju Paulus zoy bro.
Wadze francuskie oficjalnie pomstoway z powodu zdrady krla Leopolda, jednak
po cichu cieszyy si z tego. Jeden z kapitulantw wyrazi powszechnie panujce nastroje,
kiedy rzek: Wreszcie mamy koza ofiarnego! . Z kolei Brytyjczykw niezbyt zaskoczyo
31

zaamanie si belgijskiej obrony. Gort, za rad generaa Brookea, zawczasu roztropnie

przegrupowa swoje wojska za belgijskimi liniami, aby zapobiec przedarciu si
niemieckich oddziaw midzy Ypres (Ieper) a Comines na wschodniej flance.
Genera Weygand, teraz ju oficjalnie poinformowany o tym, e Brytyjczycy
postanowili si wycofa, wcieka si z powodu niejawnych kombinacji sojusznika.
Niestety nie wydawa swoim oddziaom rozkazu ewakuacji a do nastpnego dnia
i w rezultacie francuskie wojska dotary na plae znacznie pniej, anieli znaleli si tam
Brytyjczycy. Marszaek Ptain przekonywa, e postawa koalicjantw powinna skoni
Reynauda do rewizji porozumienia zawartego w marcu, na mocy ktrego ani Francja, ani
Wielka Brytania miay nie zawiera pokoju bez zgody drugiego alianta.
Dwudziestego smego maja w godzinach popoudniowych Gabinet Wojenny
obradowa ponownie, ale tym razem, na danie premiera, w Izbie Gmin. Spr midzy
Halifaxem a Churchillem rozgorza na nowo, a Churchill jeszcze ostrzej przeciwstawi si
wszelkim pomysom podejmowania rokowa z Niemcami. Jeli Brytyjczykom przyszoby
zerwa takie negocjacje, argumentowa, to przekonamy si, e caa stanowczo [ludnoci
kraju], na ktr teraz moemy liczy, zniknie bezpowrotnie .
32

Po zakoczeniu posiedzenia Gabinetu Wojennego Churchill zwoa narad caego

rzdu. Oznajmi ministrom, e rozwaa kwesti podjcia negocjacji z Hitlerem, ale nabra
przekonania, i narzucone przez Fhrera warunki rozejmu sprowadz Wielk Brytani do
poziomu pastwa niewolniczego , rzdzonego przez marionetkowe wadze. Czonkowie
33

rzdu stanowczo go poparli. Halifax ponis w tej konfrontacji zdecydowan porak.

Wielka Brytania miaa walczy do koca.

Hitler, nie chcc osabia swoich formacji pancernych, powstrzymywa je w ich marszu na
Dunkierk. Dywizje pancerne miay si zatrzyma, gdy tylko port w Dunkierce znajdzie si
w zasigu dzia ich pukw artylerii. Rozpoczo si intensywne ostrzeliwanie
i bombardowanie miasta, ktre jednak nie przerwao operacji Dynamo, czyli akcji
ewakuacyjnej. Bombowcom Luftwaffe, ktre nadal musiay najczciej startowa z baz
w Niemczech, brakowao efektywnej eskorty myliwskiej i czsto byway przechwytywane
przez dywizjony spitfirew, operujce ze znajdujcych si znacznie bliej Dunkierki
lotnisk w hrabstwie Kent.
Bezradni brytyjscy onierze toczyli si na piaszczystych wydmach i w samym
miecie, oczekujc na swoj kolej do wejcia na pokady statkw i okrtw; przeklinali
RAF, nie zdajc sobie sprawy, e brytyjskie myliwce walcz z niemieckimi bombowcami
nad ldem. Luftwaffe, mimo chepliwych zapewnie Gringa o tym, e sam pokona
Brytyjczykw, zadawaa przeciwnikowi stosunkowo nieznaczne straty. Sypkie piaski na
wydmach redukoway zabjcze skutki eksplozji bomb i pociskw artyleryjskich. Na
plaach wicej alianckich onierzy zgino od ostrzau z broni maszynowej ni w wyniku
bombardowa.
Do czasu kiedy Niemcy podjli natarcie z udziaem piechoty, silna obrona, zoona
z oddziaw zarwno brytyjskich, jak i francuskich, powstrzymaa przeciwnika. Nieliczni
z alianckich onierzy, ktrzy wycofali si z bronionych wsi, byli wyczerpani, godni,
spragnieni i nierzadko kontuzjowani. Ciej rannych trzeba byo pozostawi. W warunkach
niemieckiego okrenia odwrt mia nerwowy przebieg, a onierze nie wiedzieli, czy
i kiedy natkn si na nieprzyjacielskie oddziay.
Ewakuacja rozpocza si ju 19 maja, gdy wywieziono rannych i jednostki tyowe,
ale pocztek gwnej akcji ewakuacyjnej przypad na noc 26 maja. Po ogoszonym przez
rozgoni BBC apelu Admiralicja skontaktowaa si z ochotnikami posiadajcymi mae
jednostki pywajce, takie jak jachty, rzeczne barki i odzie motorowe z kabinami.
Polecono im zebra si na morzu, najpierw w pobliu Sheerness, a potem opodal
Ramsgate. Okoo szeciuset takich jednostek wzio udzia w operacji Dynamo, a ich
zaogi skaday si niemal cakowicie z niedzielnych eglarzy; wspomogy one w akcji
ewakuacyjnej ponad dwiecie okrtw Royal Navy.
Dunkierka bya dobrze widoczna z daleka, zarwno z morza, jak i od strony ldu.
Supy dymu wzbijay si w niebo z tego poncego miasta, atakowanego przez niemieckie
bombowce. Nad palcymi si zbiornikami z rop unosiy si czarne, skbione dymy.
Wszystkie drogi prowadzce do Dunkierki byy zablokowane przez porzucone lub
zniszczone wojskowe pojazdy.
Relacje midzy wyszymi oficerami brytyjskimi i francuskimi, zwaszcza tymi ze
sztabu admiraa Jeana Abriala, dowdcy pnocnego zgrupowania francuskich si
morskich, staway si coraz gorsze. Sytuacj pogarszao to, e niektrzy onierze brytyjscy
i francuscy dopuszczali si w Dunkierce rabunkw, obwiniajc o to siebie nawzajem. Nie
brakowao pijanych, po prbach ugaszenia pragnienia winem, piwem i mocnymi trunkami,
gdy ujcia wody pitnej ulegy zniszczeniu.
Plae i port zapchane byy onierzami, oczekujcymi w kolejkach na wejcie na
pokady statkw i okrtw. Podczas kadego nalotu Luftwaffe syreny stukasw wyy
w trakcie lotu nurkowego jak stado wielkich piekielnych mew , a ludzie rozbiegali si
34

w poszukiwaniu schronienia. Panowa oguszajcy haas, gdy strzelay wszystkie dziaa

przeciwlotnicze na niszczycielach zakotwiczonych opodal falochronu. Kiedy tylko nalot si
koczy, onierze pdzili z powrotem, bojc si straci swoje miejsce w kolejce.
Niektrzy zaamywali si psychicznie pod wpywem nerwowego napicia. Niewiele
mona byo pomc ofiarom wyczerpania walkami.
Po nocach onierze czekali w wodzie po szyj, a szalupy i mae odzie podpyway,
aby zabiera ich na pokady. Wikszo oczekujcych bya tak strudzona i bezsilna
w nasiknitych wod mundurach polowych i butach, e marynarze, przeklinajc, musieli
wciga nieszcznikw przez nadburcia, chwytajc ich za parciane pasy.
Zaogi Royal Navy naraay si tak samo jak onierze podczas akcji ratunkowej.
Dwudziestego dziewitego maja, kiedy naciskany przez Hitlera Gring zintensyfikowa
dziaania lotnicze majce udaremni operacj ewakuacyjn, samoloty Luftwaffe zatopiy
lub ciko uszkodziy dziesi brytyjskich niszczycieli, a take wiele innych jednostek
pywajcych. Straty te skoniy Admiralicj do chwilowego wycofania z akcji wikszych,
penomorskich niszczycieli, niezbdnych do obrony poudniowych wybrzey Anglii. Te
jednak wrciy do Dunkierki ju dzie pniej, gdy tempo ewakuacji natychmiast spado,
a kady z duych niszczycieli mg kadorazowo zabra na pokad do tysica onierzy.
Tego dnia trway rwnie zaarte walki na wewntrznym krgu obrony, toczone przez
grenadierw Gwardii, Krlewski Puk Gwardii Pieszej (Coldstream Guards) i Krlewski
Puk z Berkshire z 3. Dywizji Piechoty. Jednostki te z wielkim trudem powstrzymyway
niemieckie ataki, ktre w razie powodzenia pooyyby kres dalszej ewakuacji. Oddziay
francuskiej 68. Dywizji Piechoty nadal trzymay si na zachodnich i poudniowo-
zachodnich rubieach Dunkierki, jednak napicia w relacjach midzy Francuzami
i Brytyjczykami coraz ostrzej dochodziy do gosu.
Francuzi byli przekonani, e Brytyjczycy ewakuuj w pierwszej kolejnoci swoich
ludzi, cho w tym czasie nadchodziy z Londynu instrukcje, aby postpowa wrcz
przeciwnie. Francuskich onierzy w brytyjskich punktach zaadunkowych czsto nie
wpuszczano na okrty, co rzecz jasna prowadzio do wciekych wani. Z kolei onierze
brytyjscy, zirytowani, e Francuzi wnosz plecaki mimo polecenia pozostawienia
wszystkich rzeczy osobistych, spychali ich z nabrzea do wody. Zdarzao si i tak, e
Brytyjczycy pchali si na okrt przeznaczony dla Francuzw, a wielu francuskich onierzy,
usiujcych dosta si na pokad brytyjskiego statku, zrzucano do morza .
35

Nawet syncy z uroku osobistego genera major Harold Alexander, dowdca

brytyjskiej 1. Dywizji Piechoty, nie by w stanie zaagodzi gniewu dowdcy francuskiego
XVI Korpusu generaa Roberta Fagaldea oraz admiraa Abriala, kiedy wspomnia im
o otrzymanych rozkazach zaokrtowania maksymalnej liczby onierzy brytyjskich. Obaj
Francuzi przedstawili list od lorda Gorta, zapewniajcy, e trzy brytyjskie dywizje
pozostan na ldzie do obrony miasta. Admira Abrial zagrozi nawet zamkniciem portu
w Dunkierce dla brytyjskich oddziaw.
O sporze tym powiadomiono Londyn i Pary, gdzie Churchill spotka si
z Reynaudem, Weygandem i admiraem Franois Darlanem, dowdc francuskiej floty
wojennej. Weygand przyj do wiadomoci, e Dunkierki nie da si utrzymywa
w nieskoczono. Churchill nalega, aby ewakuacja odbywaa si na rwnych zasadach,
ale jego nadziei na podtrzymanie sojuszniczego ducha nie podzielano w Londynie. Tam po
cicho zakadano, e skoro Francja najprawdopodobniej zaniecha walki, to Brytyjczycy
powinni zadba przede wszystkim o wasne interesy. Sojusze nastrczaj dostatecznie
wiele komplikacji, gdy sojusznicy odnosz zwycistwa; w warunkach klski s rdem
najgorszych wzajemnych oskare.
Trzydziestego maja wygldao na to, e poowa Brytyjskiego Korpusu
Ekspedycyjnego bdzie musiaa pozosta na kontynencie. Nazajutrz jednak u wybrzey
Francji pojawia si masa okrtw Royal Navy i rnych stateczkw: niszczycieli,
stawiaczy min, jachtw, parostatkw, holownikw, odzi ratunkowych, kutrw rybackich
i statkw wycieczkowych. Wiele z tych mniejszych jednostek przewozio onierzy z pla
na wiksze okrty. Wacicielem jednego z jachtw, Sundownera, by komandor Charles
H. Lightoller, najstarszy z oficerw ocalaych z katastrofy Titanica. Cudowi Dunkierki
sprzyjao spokojne na og morze w trakcie dni i nocy, gdy ewakuacja sza pen par .
36

Na pokadach niszczycieli marynarze Royal Navy wydawali wyczerpanym

i wygodzonym onierzom kubki z kakao, konserwy woowe oraz chleb. Jednake
w sytuacji gdy formacje Luftwaffe nasilay naloty, kiedy tylko odlatywaa myliwska
osona RAF-u, wejcie na okrt nie zawsze oznaczao jeszcze oddalenia
niebezpieczestwa. Opisy straszliwych obrae, doznawanych w rezultacie niemieckich
atakw z powietrza, dramatu tych, ktrzy tonli na zatapianych statkach i okrtach,
bezsilnych nawoywa o pomoc wryy si w pami. Sytuacja rannych pozostawionych
w Dunkierce bya jeszcze gorsza, a sanitariusze i lekarze nie mogli zbytnio uly
umierajcym w cierpieniach.
Nawet ewakuowani nie zaznawali zbytniej ulgi po dotarciu do Dover. Masowa
ewakuacja przeciya system transportu i opieki medycznej. Pocigi szpitalne rozwoziy
rannych po caym kraju. Pewien ranny onierz, wydostawszy si z pieka Dunkierki,
wprost nie mg uwierzy wasnym oczom, kiedy z okna pocigu zobaczy mecz krykieta
rozgrywany przez zawodnikw w biaych strojach, zupenie jakby w Wielkiej Brytanii
nadal panowa pokj. W doranie opatrzonych na polu walki zranieniach u wielu
poszkodowanych lgy si czerwie albo rozwijaa si gangrena, wymagajca amputacji
koczyny.
Rankiem 1 czerwca stra tylna pod Dunkierk, w ktrej skad wchodzia 1. Brygada
Gwardii, zostaa pobita w trakcie silnego niemieckiego uderzenia, przeprowadzonego
wzdu kanau Bergues-Veurne. Niektrzy brytyjscy onierze, a nawet cae plutony
ustpoway pola, ale inni walczyli dzielnie i tego dnia przyznano Krzy Wiktorii i kilka
innych odznacze. Ewakuacj za dnia trzeba byo przerwa ze wzgldu na cikie straty
Royal Navy, w tym utrat dwch okrtw szpitalnych, jednego zatopionego, a drugiego
uszkodzonego. Ostatnie alianckie jednostki dopyny do pla opodal Dunkierki w nocy 3
czerwca. Genera major Alexander opyn motorwk plae i port, nawoujc onierzy,
ktrzy pozostali, eby wyszli na brzeg. Na krtko przed pnoc towarzyszcy mu oficer
floty, komandor William Tennant uzna, e moe zadepeszowa do admiraa Ramsaya
w Dover, i zadanie zostao wykonane.
 Pocztkowo Admiralicja liczya, e uda si ocali 45 tysicy onierzy; w istocie
okrty Royal Navy i cywilne jednostki pywajce wywiozy ich 338 tysicy, z czego 193
tysice Brytyjczykw. Okoo 80 tysicy onierzy, gwnie francuskich, pozostao na
miejscu, przede wszystkim wskutek panujcego zamieszania i opieszaoci ich dowdcw.
W trakcie kampanii w Belgii i pnocno-wschodniej Francji armia brytyjska stracia 68
tysicy ludzi. Zasza konieczno zniszczenia na brzegu niemal wszystkich ocalaych
z bitew czogw i caego taboru motorowego BEF, wikszoci dzia i prawie caych
zapasw. Take cz polskiego wojska we Francji przedostaa si do Wielkiej Brytanii,
co skonio Goebbelsa do okrelenia ich pogardliwym mianem turystw Sikorskiego . 37

Reakcje na Wyspach Brytyjskich byy dziwnie mieszane; panoway nieco przesadne

obawy, lecz i odczuwano ulg z powodu uratowania BEF. Ministerstwo Informacji
martwio si tym, e nastroje ludnoci s niemal za dobre . A jednak naprawd zaczto
38

sobie uzmysawia grob niemieckiej inwazji. Kryy pogoski o niemieckich

spadochroniarzach przebranych za zakonnice. Niektrzy najwyraniej uwierzyli w to, e
w Niemczech upoledzonych umysowo rodzicw wcielano do korpusu samobjcw [tj.
kierowano do samobjczych zada] i e Niemcy zrobili podkop pod Szwajcari
i wyonili si w Tuluzie. Zagroenie inwazj nieuchronnie wywoywao bezadn
szpiegomani. Organizacja Mass Observation odnotowaa take tu po ewakuacji
z Dunkierki, e brytyjska ludno serdecznie witaa francuskich onierzy, zarazem
trzymajc si z daleka od holenderskich i belgijskich uchodcw.

Niemcy prawie od razu przeszli do nastpnej fazy dziaa zbrojnych. Szstego czerwca
zaatakowali alianckie linie obronne wzdu Sommy i Aisne, majc znaczn przewag
liczebn i panujc w powietrzu. Dywizje francuskie, otrzsnwszy si nieco po pierwszych
katastrofach, walczyy teraz bardzo dzielnie, ale byo ju za pno. Churchill, uprzedzony
przez Dowdinga o braku dostatecznej liczby myliwcw do obrony Wielkiej Brytanii,
odrzuci francuskie dania przerzucenia przez kana La Manche nastpnych dywizjonw.
Na poudnie od Sommy wci znajdowao si ponad sto tysicy brytyjskich onierzy,
w tym 51. Dywizja Piechoty (Highland), ktra niebawem miaa zosta odcita pod Saint-
Valry wraz z francusk 41. Dywizj Piechoty.
Starajc si podtrzyma dziaania wojenne we Francji, Churchill wysa za kana La
Manche nastpny korpus si ekspedycyjnych pod dowdztwem generaa Alana Brookea.
Przed opuszczeniem Anglii Brooke uprzedzi Edena, e cho sam pojmuje dyplomatyczny
aspekt swojej misji, to rzd powinien zrozumie, i w wymiarze militarnym nie ma ona
najmniejszych szans na powodzenie. Mimo e niektre francuskie oddziay walczyy
dobrze, wiele innych zaczo porzuca lini frontu i docza do kolumn uchodcw,
cigncych na poudniowy zachd Francji. Paniczne nastroje rozprzestrzeniay si wraz
z pogoskami o zastosowaniu gazw bojowych i o niemieckich zbrodniach.
Na czele tych kolumn jechay samochody wiozce bogatszych Francuzw, ktrzy
wydawali si zawczasu dobrze przysposobieni do ucieczki. Wyruszyli wczenie i mogli po
drodze korzysta z kurczcych si zapasw benzyny. Przedstawiciele klas rednich
podali za nimi w skromniejszych pojazdach, z materacami przypasanymi do dachw aut,
ktrych wntrze wypenia najcenniejszy osobisty dobytek, czasem take pies albo kot lub
kanarek w klatce. Ubosze rodziny wyruszay pieszo, przewoc swoje rzeczy rowerami,
wzkami dziecicymi i wozami zaprzonymi w konie. Szosy byway zablokowane na
odcinkach liczcych nawet setki kilometrw, wobec czego samochody, z silnikami
rozgrzanymi w upale, toczyy si naprzd wcale nie szybciej od pieszych uciekinierw,
posuwajc si co chwila o kilka metrw.
Gdy te tumy przeraonych ludzi, na ktre skadao si okoo omiu milionw
uchodcw, przemieszczay si na poudniowy zachd, uciekinierzy szybko si
zorientowali, e nie sposb zdoby nie tylko benzyn, ale i prowiant. Masa mieszkacw
miast, wykupujca cae pieczywo i wszelkie jarzyny i owoce, rycho przestaa wzbudza
wspczucie i zaczto j kojarzy z plag szaraczy i to pomimo wielu rannych, ktrzy
padali ofiarami niemieckich lotnikw, bezkarnie ostrzeliwujcych i bombardujcych
zatoczone drogi. I znowu to kobiety najdotkliwiej odczuway skutki militarnej katastrofy,
a jednak znosiy to dzielnie, z powiceniem i opanowaniem. Mczyni czciej ronili zy
rozpaczy.
Dziesitego czerwca Mussolini wypowiedzia wojn Francji i Wielkiej Brytanii, cho
by wiadom wojskowej i gospodarczej saboci swojego kraju. Jednake nie mia zamiaru
nie wykorzysta okazji do zdobyczy terytorialnych, zanim nastanie pokj. Woska ofensywa
w Alpach, o ktrej rozpoczciu Mussolini nie powiadomi Niemcw, okazaa si jednak
dla Wochw katastrofalna. Francuzi stracili zaledwie nieco ponad dwustu onierzy,
natomiast Wosi ponad sze tysicy, z czego powyej dwch tysicy doznao powanych
odmroe .
39

Podejmujc decyzj, ktra tylko pogbia panujce zamieszanie, francuskie wadze

przemieciy si do doliny Loary, a rne ministerstwa i sztaby zakwateroway si
w tamtejszych zamkach. Jedenastego czerwca Churchill uda si samolotem do Briare nad
Loar na spotkanie z francuskimi przywdcami. Eskortowany przez dywizjon
hurricanew, wraz z towarzyszc mu ekip wyldowa na opuszczonym pobliskim
lotnisku. Churchill zabra z sob nowego szefa brytyjskiego Imperialnego Sztabu
Generalnego generaa Johna Dilla, sekretarza Gabinetu Wojennego generaa majora
Hastingsa Ismaya oraz generaa majora Edwarda Spearsa, swego osobistego
przedstawiciela przy francuskim rzdzie. Zawieziono ich do chteau du Muguet, gdzie
genera Weygand zaoy swoj tymczasow kwater gwn.
W mrocznym salonie czeka na przybyszw Paul Reynaud, drobnej budowy czowiek
z charakterystycznymi ukowatymi brwiami i twarz obrzmia ze zmczenia . Reynaud
40

znajdowa si w stanie bliskim nerwowego wyczerpania. Towarzyszyli mu rozdranieni

Weygand i marszaek Ptain. Nieco z tyu sta genera brygady Charles de Gaulle, nowy
wiceminister wojny w rzdzie Reynauda, protegowany Ptaina a do czasu, gdy tu przed
wojn obaj si pornili. Spears zwrci uwag, e cho Reynaud grzecznie powita
brytyjsk delegacj, to jej czonkowie czuli si jak ubodzy krewni na stypie .
41

Weygand przedstawi sytuacj w najbardziej pesymistycznym ujciu. Churchill,

pomimo upalnego dnia ubrany w czarny garnitur z grubego materiau, stara si ze
wszelkich si oywi zebranych poczuciem humoru i entuzjazmem, posugujc si
oryginaln mieszanin angielszczyzny i jzyka francuskiego. Nie wiedzc, e Weygand ju
wyda dyspozycj oddania Parya bez walki Niemcom, Churchill zaleca prowadzenie
w stolicy walki o kady dom i dziaania partyzanckie. Takie pomysy zatrwoyy
Weyganda, a take Ptaina, ktry odezwa si po dugim milczeniu: Oznaczaoby to
zniszczenie tego kraju! . Gwn trosk Francuzw byo zachowanie dostatecznie silnych
42

oddziaw wojskowych do zgniecenia rewolucyjnych zamieszek. Ulegali obsesyjnym

mylom, e w opuszczonym Paryu mog przej wadz komunici.
Weygand, usiujc zrzuci na innych odpowiedzialno za zaamywanie si
francuskiego oporu, zada kolejnych dywizjonw myliwskich RAF-u, wiedzc, e
Brytyjczycy nie zgodz si na ich przysanie. Ledwie kilka dni wczeniej obwinia za
klsk Francji nie dowdcw, ale Front Ludowy i szkolnych nauczycieli, ktrzy nie
rozbudzili w dzieciach patriotyzmu i ofiarnego ducha . Ptain prezentowa podobne
43

nastawienie. Ten kraj powiedzia do Spearsa przegni do cna przez polityk . By

44

moe mia nieco susznoci, gdy ju przed wojn we Francji zarysoway si takie
podziay, e musiay pada wzajemne oskarenia o zdrad.
Churchill i towarzyszce mu osoby odlecieli do Londynu, wyzbywszy si resztek
zudze, aczkolwiek zdoali wymusi na Francuzach obietnic porozumienia si
z Brytyjczykami przed ewentualnym podjciem rokowa rozejmowych. Z brytyjskiej
perspektywy zasadnicze znaczenie miaa przyszo francuskiej floty wojennej oraz to, czy
rzd Reynauda bdzie kontynuowa wojn we francuskich posiadociach w pnocnej
Afryce. Jednak Weygand i Ptain byli stanowczo temu przeciwni, poniewa ywili
przekonanie, e bez naczelnych wadz Francja pogry si w chaosie. Nastpnego
wieczoru, 12 czerwca, Weygand otwarcie domaga si zawieszenia broni podczas
posiedzenia rady ministrw, w ktrej skad oficjalnie nie wchodzi. Reynaud prbowa mu
wytumaczy, e Hitler to nie starowiecki dentelmen w rodzaju Wilhelma I w 1871 roku,
tylko nowy Czyngis-chan. Jak si jednak okazao, bya to ostatnia podjta przez Reynauda
prba okieznania zapdw francuskiego gwnodowodzcego.
Pary niemale opustosza. Wielki sup czarnego dymu wznosi si nad rafineri
koncernu Standard Oil, podpalon na danie francuskiego sztabu generalnego
i amerykaskiej ambasady, aby zapasy paliwa nie dostay si w rce Niemcw. Stosunki
francusko-amerykaskie byy w roku 1940 nadzwyczaj kordialne. Ambasador Stanw
Zjednoczonych William Bullitt cieszy si takim zaufaniem francuskiej administracji, e ta
wyznaczya go na tymczasowego mera stolicy i poprosia o porozumienie si z Niemcami
w sprawie kapitulacji Parya. Po tym jak niemieccy oficerowie z bia flag zostali
ostrzelani w pobliu stacji metra Porte Saint-Denis na pnocnych obrzeach miasta,
genera artylerii Georg von Kchler, dowdca 18. Armii, nakaza zbombardowanie
francuskiej stolicy. Bullitt interweniowa i zdoa uchroni miasto przed zniszczeniami.
Trzynastego czerwca, kiedy Niemcy szykowali si do wkroczenia do Parya,
Churchill polecia do Tours na nastpne spotkanie z Francuzami. Tam utwierdzi si
w swoich najgorszych obawach. Za namow Weyganda Reynaud zapyta, czy Wielka
Brytania wyraziaby zgod na zawarcie przez Francj odrbnego pokoju z Rzesz. Tylko
nieliczni, w tym minister spraw wewntrznych Georges Mandel i najniszy rang genera
de Gaulle, byli zdecydowani kontynuowa walk za wszelk cen. Reynaud, mimo e
pozornie si z nimi zgadza, to wyglda, by przytoczy sowa Spearsa, jak mumia
skrpowana bandaami przez defetystw . 45

W obliczu francuskich de do przerwania walk Churchill stwierdzi, e rozumie

stanowisko sojusznikw. Stronnicy zawieszenia broni prbowali przeinaczy jego sowa,
uznajc je za zgod, na co Churchill energicznie zaprotestowa. Nie by wcale gotw
zwolni Francuzw z ich sojuszniczych zobowiza, dopki Brytyjczycy nie zyskaliby
pewnoci, e Niemcy nie przejm francuskiej floty. Gdyby wpada w rce nieprzyjaciela,
to prawdopodobiestwo udanej niemieckiej inwazji na Wielk Brytani wzrosoby
niepomiernie. Zada, aby Reynaud porozumia si z prezydentem Rooseveltem w celu
ustalenia, czy Stany Zjednoczone byyby skonne udzieli wsparcia Francji in extremis, bez
oficjalnego angaowania si w wojn. Kady kolejny dzie zbrojnego oporu stawianego
przez Francj sprzyja lepszemu przygotowaniu si Wielkiej Brytanii do odparcia
nazistowskiej agresji.
Owego wieczoru posiedzenie francuskiej rady ministrw odbyo si w chteau de
Cang. Weygand, nalegajc na przerwanie walk, twierdzi, e komunici przejmuj wadz
w Paryu, a ich przywdca Maurice Thorez obra sobie za siedzib Paac Elizejski. Byo
to czczym wymysem. Mandel niezwocznie zatelefonowa do prefekta policji w stolicy,
ktry powiedzia, e to nieprawda. Cho Weygand zamilk, marszaek Ptain wyj
z kieszeni jaki dokument i zacz go odczytywa. Ptain nie do, e obstawa przy
zawieszeniu broni, to jeszcze odrzuca wszelkie myli o opuszczeniu kraju przez rzd.
Pozostan z narodem francuskim, aby wsplnie z nim znosi bl i cierpienia . 46

Powracajc na scen polityczn, ujawni zamiar przewodzenia zniewolonej Francji.

Reynaud, cho mia poparcie wikszoci ministrw, a take przewodniczcych Izby
Deputowanych oraz senatu, nie odway si na zdymisjonowanie Ptaina. Uzgodniono
fatalny kompromis. Francuzi postanowili poczeka na odpowied prezydenta Roosevelta
przed podjciem ostatecznej decyzji o zawieszeniu broni. Nazajutrz rzd wyjecha do
Bordeaux, gdzie mia si rozegra ostatni akt tragedii.

Najgorsze obawy generaa Brookea znalazy potwierdzenie zaraz po jego wyldowaniu

w Cherbourgu. Dotar do kwatery gwnej Weyganda w pobliu Briare wieczorem 13
czerwca, ale Weygand przebywa w tym czasie w zamku de Cang na posiedzeniu rady
ministrw. Brooke spotka si z nim nastpnego dnia. Weyganda mniej drczya kwestia
klski francuskiej armii, bardziej za to, e jego kariery wojskowej nie zwieczya
triumfalna nuta .
47

Brooke zatelefonowa do Londynu, eby zakomunikowa, i nie zgadza si na to, by

drugi kontyngent BEF broni reduty w Bretanii, ktry to pomys przypad do gustu de
Gaulleowi i Churchillowi. Genera Dill zrozumia to od razu. Przerwa zatem kierowanie
do Francji nowych brytyjskich jednostek. Obydwaj generaowie uzgodnili rwnie, e
trzeba wycofa wszystkie brytyjskie oddziay, pozostajce jeszcze w pnocno-zachodniej
Francji, do portw w Normandii i Bretanii i stamtd je ewakuowa.
Churchill po powrocie do Londynu by zaszokowany takimi nowinami. Poirytowany
Brooke musia przez p godziny objania mu przez telefon zaistnia sytuacj. Premier
upiera si, e Brooke zosta posany do Francji po to, aby Francuzi mieli wraenie, i
Brytyjczycy nadal ich wspieraj. Brooke odpar na to, e nie sposb oywi nieboszczyka
i wszystko wskazuje na to, i armia francuska jest ju martwa . Dalsze wspomaganie jej
48

przyniosoby tylko w rezultacie niepotrzebne marnowanie dobrego wojska. Brookea

rozdrania sugestia, e si wystraszy i nie chcia ustpi. Ostatecznie Churchill
przyzna, e propozycje Brookea to jedyne rozsdne wyjcie.
Niemcy nadal byli rozbawieni zapaem, z jakim poddawaa si wikszo francuskich
oddziaw. Weszlimy jako pierwsi do pewnego miasta pisa onierz 62. Dywizji
Piechoty a francuscy onierze siedzieli tam w barach od dwch dni, oczekujc na
wzicie ich do niewoli. I wydarzyo si to we Francji, wychwalanej jako Grande nation
[wielki nard] .
49

Szesnastego czerwca marszaek Ptain owiadczy, e poda si do dymisji, jeli rzd

nie podejmie niezwocznie rokowa rozejmowych. Przekonano go, aby zaczeka z tym do
momentu, a przyjdzie odpowied z Londynu. Prezydent Roosevelt odnis si do
wczeniejszego apelu Reynauda z pen sympati, ale wstrzyma si z jakimikolwiek
obietnicami. Z Londynu genera de Gaulle przedstawi przez telefon pewn propozycj,
przypuszczalnie wysunit po raz pierwszy przez Jeana Monneta, pniej uznawanego za
pomysodawc i architekta powojennej wsplnoty europejskiej, a podwczas obarczonego
zadaniem zakupu uzbrojenia dla Francji. Zgodnie z tym pomysem Wielka Brytania
i Francja miay utworzy zjednoczone pastwo ze wsplnym rzdem wojennym. Churchill
odnis si do tego planu entuzjastycznie, aby podtrzyma dziaania zbrojne we Francji, a i
w Reynaudzie wzbudzi on nadziej. Ale kiedy przedstawi t propozycj swoim
ministrom, wikszo z nich potraktowaa j wyjtkowo wzgardliwie. Ptain okreli j
mianem zalubin z trupem, natomiast inni bali si, e perfidny Albion usiuje w ten
sposb zaj ich kraj i kolonie w chwili najwikszej saboci Francji.
Zupenie przybity Reynaud uda si do prezydenta Lebruna i zoy swoj rezygnacj.
Znajdowa si na skraju zaamania nerwowego. Lebrun stara si go przekona do
pozostania na stanowisku, lecz Reynaud utraci wszelkie nadzieje na dalsze skuteczne
opieranie si daniom przerwania walk. Zasugerowa nawet, eby to marszaek Ptain
zosta powoany do utworzenia nowego rzdu, ktry zawrze rozejm. Lebrun, cho
zasadniczo trzyma stron Reynauda, uzna, e powinien tak wanie postpi. Ju
o godzinie 23.00 Ptain przewodniczy posiedzeniu nowej rady ministrw. Oznaczao to
w praktyce kres Trzeciej Republiki. Niektrzy historycy utrzymuj, nie bez dozy susznoci,
e w istocie Trzecia Republika upada nieco wczeniej, w wyniku wewntrznego
wojskowego puczu, przeprowadzonego przez Ptaina, Weyganda i admiraa Darlana 11
czerwca w Briare. Rola Darlana polegaa na zapewnieniu, aby francuska flota nie
posuya do ewakuacji rzdu i wojsk do pnocnej Afryki i kontynuowania stamtd wojny.
Tej nocy de Gaulle przylecia do Bordeaux samolotem dostarczonym mu na polecenie
Churchilla. Na miejscu przekona si, e jego patron zoy dymisj, a on sam nie wchodzi
ju w skad rzdu. W kadej chwili mg dosta rozkazy od Weyganda, ktremu, jako e
sam by onierzem, trudno byoby mu si przeciwstawi. Starajc si zatem nie rzuca
w oczy (co nie byo takie atwe, zwaywszy na jego wzrost i charakterystyczn twarz), uda
si na spotkanie z Reynaudem i powiedzia mu, e zamierza wrci do Anglii i tam podj
na nowo walk z Niemcami. Reynaud wyda mu sto tysicy frankw z rzdowych funduszy.
Spears prbowa nakoni do wyjazdu razem z de Gaulleem Georgesa Mandela, ten
jednak nie zgodzi si na opuszczenie kraju. Bdc ydem, nie chcia zosta uznany za
dezertera, ale zlekceway antysemityzm, ktry znw mia doj do gosu we Francji.
Ostatecznie Mandel przypaci to yciem.
De Gaulle wraz ze swoim adiutantem oraz Spearsem wystartowali z lotniska, na
ktrym stay zniszczone samoloty. Gdy przylecieli do Londynu tras przez Wyspy
Normandzkie, Ptain obwieci przez radio o swoich deniach do zawieszenia broni.
Francja stracia pidziesit dziewi tysicy zabitych i sto dwadziecia trzy tysice
rannych. Prawie dwa miliony onierzy trafio do niewoli. Armia francuska, podzielona
wewntrznie, czciowo za spraw komunistw, a czciowo na skutek skrajnie
prawicowej propagandy, oddaa Niemcom atwe zwycistwo, nie wspominajc ju nawet
o wielkim parku motorowym, ktry rok pniej mia zosta uyty podczas niemieckiej
ofensywy na Zwizek Radziecki.
Ludno Wielkiej Brytanii oniemiaa na wie o kapitulacji Francji. Skutki tego
wydarzenia pobrzmieway w obwieszczeniu wadz, e odtd kocielne dzwony w caym
kraju zamilkn i zaczn bi tylko w razie rozpoczcia wrogiej inwazji. Oficjalne broszury,
rozdawane przez listonoszy wszystkim mieszkacom, ostrzegay, e na wypadek
niemieckiego desantu ludzie powinni pozosta w domach. Jeli zaczn ucieka i blokowa
drogi, to padn ofiar broni maszynowej, ostrzeliwani przez lotnikw Luftwaffe.
Genera Brooke bezzwocznie rozpocz organizowanie ewakuacji resztek brytyjskich
oddziaw z Francji. To bya suszna decyzja, gdy obwieszczenie Ptaina postawio
onierzy Brookea w nieszczeglnej sytuacji. Do rana 17 czerwca pidziesit siedem
tysicy ludzi ze studwudziestoczterotysicznego kontyngentu wojsk ldowych, z personelem
RAF-u wcznie, wydostao si z Francji. Przystpiono do wielkiej operacji morskiej,
majcej na celu zabranie moliwie najwikszej liczby pozostaych Brytyjczykw z Saint-
Nazaire w Bretanii. Szacuje si, e tego dnia na pokadzie liniowca Lancastria,
nalecego do przedsibiorstwa eglugowego Cunard, znalazo si ponad sze tysicy
brytyjskich onierzy i cywilw. Niemieckie lotnictwo zbombardowao ten statek, a ponad
trzy i p tysica osb, w tym wiele uwizionych pod pokadem, utono. Bya to
najwiksza katastrofa morska w caej brytyjskiej historii. Pomimo tej przeraajcej
tragedii podczas drugiej fazy ewakuacji cignito z powrotem do Anglii sto
dziewidziesit jeden tysicy alianckich onierzy . 50

Churchill powita de Gaullea w Londynie, skrywajc rozczarowanie z powodu tego,

e nie przylecieli wraz z nim ani Reynaud, ani Mandel. Osiemnastego czerwca, dzie po
swoim przybyciu do Wielkiej Brytanii, de Gaulle wygosi za porednictwem rozgoni
BBC przemwienie do Francuzw a dat t miano witowa w nadchodzcych latach.
(Zdaje si, e de Gaulle nie by wiadom tego, i zbiego si to ze 125. rocznic bitwy pod
Waterloo). Duff Cooper, minister informacji i frankofil, stwierdzi, e w brytyjskim
Ministerstwie Spraw Zagranicznych zdecydowanie przeciwstawiano si wystpieniu de
Gaullea. Obawiano si prowokowania wadz Ptaina w momencie, gdy przyszo
francuskiej floty wojennej pozostawaa niejasna. Jednak Cooper, popierany przez
Churchilla i gabinet rzdowy, poleci BBC emisj tego przemwienia.
W owej synnej mowie, cho wysuchao jej na ywo wzgldnie niewiele osb, de
Gaulle posuy si falami radiowymi do wzniesienia sztandaru Wolnej Francji, czy te
la France combattante (Francji walczcej). Mimo niemonoci bezporedniego
zaatakowania administracji Ptaina byo to poruszajce wezwanie do broni, nieco
poprawione w jego pniejszej wersji: La France a perdu une bataille! Mais la France
na pas perdu la guerre! (Francja przegraa bitw, ale nie przegraa wojny!).
W kadym razie mwca nadzwyczaj trafnie przewidywa dalszy przebieg dziaa
wojennych. Uznajc, e Francja zostaa pobita w nowym rodzaju zmaga z uyciem wojsk
zmechanizowanych, de Gaulle przewidzia, i przemysowa potga Stanw Zjednoczonych
zadecyduje o ostatecznym wyniku tego konfliktu zbrojnego, ktry stopniowo nabiera
wiatowego charakteru. Tym samym zaprzecza twierdzeniom francuskich kapitulantw, e
Wielka Brytania poniesie klsk w cigu nastpnych trzech tygodni, a Hitler podyktuje
warunki pokoju w Europie.
Churchill w swoim przemwieniu, w ktrym wspomina o tym, e wybia
najwietniejsza godzina, wygoszonym tego dnia w Izbie Gmin, take napomkn
o koniecznoci przystpienia Stanw Zjednoczonych do wojny w obronie wolnoci. Bitwa
o Francj dobiega koca, a wkrtce zacz si miaa bitwa o Angli.

1 Kleist i Guderian w Saint-Quentin: GSWW, t. II, s. 287.

2 R. de Margerie, Journal, 19391940, Paris 2010, s. 12.
3 Ch. de Gaulle, Mmoires de guerre, t. 1: LAppel, 19401942, Paris 1940, s. 30.
4 R. de Margerie, Journal, 19391940, op. cit., s. 201.
5 Cy t. za: M. Gilbert, Finest Hour. Winston S. Churchill, 19401941, London 1983, s. 358.
6 Na temat poby tu Crippsa w Moskwie zob. G. Gorodetsky, Grand Delusion. Stalin and the German Invasion of Russia, New Haven London 1999, s. 1922.
7 Wicej o kontrataku pod Arras w: H. Sebag-Montefiore, Dunkierka. Walka do ostatniego onierza, tum. A. Krawiec, Pozna 2010, s. 158170.
8 Szeregowy Hans B., 7. kolumna konwoju zaopatrzeniowego, 269. Dy wizja Piechoty, BfZ-SS.
9 Starszy szeregowy Ludwig D., sztab 69. Puku Arty lerii Przeciwlotniczej, wtorek, 21 maja 1940 r., BfZ-SS.
10 Potoczne okrelenie szosy z Laon do Soissons, okolicy szczeglnie zaarty ch zmaga podczas pierwszej wojny wiatowej (przy p. tum.).
11 Gefreiter (starszy szeregowy ) Konrad F., 5. kompania, 43. Puk Piechoty, 1. Dy wizja Piechoty, roda, 22 maja 1940 r., BfZ-SS.
12 Ch. Dutrne, Ils se sont battus: maijuin 1940, Paris 2010, s. 150.
13 TNA WO 106/1693 i 1750, cy t. za: H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 247.
14 Listening to Britain, red. P. Addison, J. Crang, London 2010, s. 19 (22 maja 1940 r.).
15 Ibidem, s. 39.
16 Ibidem, s. 31.
17 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 67.
18 BA-MA, W 6965a i Wi/1F5.366, cy t. za: GSWW, t. II, s. 290.
19 K.H. Frieser, The Blitzkrieg Legend. The 1940 Campaign in the West, Annapolis, MD 2005, s. 29.
20 TNA WO 106/1750, cy t. za: H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 211.
21 J. Paul-Boncour, Entre deux guerres, t. 3, Paris 1946; cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, 19181940, Paris 2010, s. 303.
22 Cy t. za: GSWW, t. III, s. 62.
23 Cy t. za: J. Lukacs, Five Days in London. May 1940, New Haven 1999.
24 Szeregowy Riedel, 26 maja 1940 r., BfZ-SS.
25 TNA CAB 6667.
26 R. de Margerie, Journal, 19391940, op. cit., s. 239.
27 TNA CAB 65/13.
28 TNA WO 106/1750.
29 Na temat 1. Dy wizji Pancernej zob. H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 289295.
30 TNA CAB 65/13/161, cy t. za: M. Gilbert, Finest Hour, op. cit., s. 412.
31 Cy t. za: R. de Margerie, Journal, 19391940, op. cit., s. 253.
32 TNA CAB 65/13.
33 Ibidem.
34 Porucznik P.D. Elliman, cy t. za: H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 398.
35 Na temat napi midzy Bry ty jczy kami a Francuzami pod Dunkierk zob. ibidem, s. 410421.
36 GSWW, t. II, s. 293 i 295; H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 530 i n.
37 SHD-DAT 1 K 543 1.
38 Listening to Britain, op. cit., s. 53, 71.
39 GSWW, t. III, s. 247.
40 G. Cox, Countdown to War. A Personal Memoir of Europe, 19381940, London 1988, s. 236.
41 E. Spears, Assignment to Catastrophe, t. 2: The Fall of France, June 1940, London 1954, s. 138.
42 Cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, op. cit., s. 330.
43 Cy t. za: P. Baudouin, Private Diaries. March 1940January 1941, London 1948, w: J. Jackson, The Fall of France. The Nazi Invasion of 1940, Oxford New York 2003, s. 135.
44 E. Spears, Assignment to Catastrophe, t. 2, op. cit., s. 171.
45 Kapitulacja Pary a zob. Ch. Glass, Americans in Paris. Life and Death under Nazi Occupation, 19401944, London 2009, s. 1122.
46 Ph. Ptain, Actes et crits, Paris 1974, s. 365.
47 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, op. cit., s. 80.
48 Ibidem, s. 81.
49 Szeregowy Paul Lehmann, 62. Dy wizja Piechoty, 28 czerwca 1940 r., BfZ-SS.
50 H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 489510.
 ROZDZIA 8

Operacja Lew Morski i bitwa o Angli

czerwieclistopad 1940

Osiemnastego czerwca 1940 roku Hitler spotka si w Monachium z Mussolinim, aby

poinformowa go o warunkach rozejmu z Francj. Nie chcia, aby warunki te byy zbyt
surowe, wic nie dopuci do tego, by Wochy przejy francusk flot lub ktr
z francuskich kolonii, wbrew nadziejom Mussoliniego. Nie przewidywano nawet
uczestnictwa Wochw w ceremonii podpisania zawieszenia broni. Tymczasem Japonia
szybko postanowia wykorzysta klsk Francji. Rzd tokijski ostrzeg administracj
Ptaina, e dostawy kierowane do wojsk nacjonalistycznych Chin przez Indochiny maj
zosta niezwocznie przerwane. W kadej chwili spodziewano si zbrojnej inwazji na t
francusk koloni. Francuski gubernator generalny Indochin ugi si pod naciskiem
Japoczykw i zezwoli, aby japoskie oddziay i samoloty bojowe stacjonoway
w Tonkinie.
Dwudziestego pierwszego czerwca zakoczono przygotowania do zawarcia
porozumienia koczcego konflikt niemiecko-francuski. Hitler, ktry od dawna marzy o tej
chwili, rozkaza, aby cignito z muzeum do lasku Compigne wagon kolejowy marszaka
Focha, w ktrym przedstawiciele Niemiec podpisali w 1918 roku zawieszenie broni.
Fhrer mia si w ten sposb odegra za upokorzenie kadce si cieniem na caym jego
dotychczasowym yciu. Zaj miejsce w tym wagonie, wraz z Ribbentropem, swoim
zastpc Rudolfem Hessem, Gringiem, Raederem, Brauchitschem i szefem OKW
generaem pukownikiem Wilhelmem Keitlem, oczekujc na przybycie francuskiej
delegacji na czele z generaem Huntzigerem. Adiutant Hitlera z SS Otto Gnsche mia przy
sobie pistolet, na wypadek gdyby francuscy delegaci prbowali zgadzi lub zrani
niemieckiego wodza. Podczas gdy Keitel odczytywa warunki zawieszenia broni, Hitler
zachowywa milczenie. Potem wyszed i zatelefonowa do Goebbelsa. Haba zostaa
zmyta zanotowa Goebbels w swoim dzienniku. Czuj si jak nowo narodzony . 1

Huntzigera poinformowano, e Wehrmacht bdzie okupowa pnocn cz Francji

oraz wybrzee atlantyckie. Administracji marszaka Ptaina pozostawiono pozostae dwie
trzecie kraju, zezwalajc na zachowanie stutysicznej armii. Francja musiaa paci koszty
niemieckiej okupacji, a przelicznik marki do franka ustalono na groteskowym poziomie.
Jednake Niemcy nie tknli francuskiej floty ani kolonii. Hitler domyla si, e w tych
dwch kwestiach Ptain i Weygand nie pjd na ustpstwa. Chcia te na dobre porni
Francuzw z Brytyjczykami i mie pewno, e ci pierwsi nie przeka floty wojennej
swoim niedawnym sojusznikom mimo e dowdztwu Kriegsmarine zaleao na przejciu
francuskiej marynarki wojennej, by kontynuowa wojn z Wielk Brytani . 2

Po podpisaniu, zgodnie z instrukcjami Weyganda, porozumienia o zawieszeniu broni

genera Huntziger czu si bardzo nieswojo. Jeli Wielka Brytania nie zostanie rzucona na
kolana w cigu trzech miesicy rzekomo mia powiedzie to wyjdziemy na
najwikszych zbrodniarzy w historii . Ukad rozjemczy oficjalnie zacz obowizywa od
3

wczesnych godzin porannych 25 czerwca. Hitler wyda ordzie wysawiajce

najwspanialsze zwycistwo wszech czasw . Codziennie przez tydzie w caych
4

Niemczech miay bi dzwony, a przez dziesi dni powiewa wcignite na maszty flagi.
Nastpnie, wczesnym rankiem 28 czerwca, Hitler objecha Pary w towarzystwie
rzebiarza Arno Brekera oraz architektw Alberta Speera i Hermanna Gieslera. Jak na
ironi eskortowa ich genera major Hans Speidel, ktry cztery lata pniej nalea do
grona gwnych antyhitlerowskich konspiratorw w okupowanej Francji. Pary nie zrobi
na Hitlerze wikszego wraenia. Fhrer twierdzi, e jego nowa stolica Rzeszy, Germania,
bdzie nieporwnywalnie wietniejsza. Potem wyjecha do Niemiec, gdzie zaplanowa
swj triumfalny powrt do Berlina, i rozwaa zaproponowanie Wielkiej Brytanii ukadu,
ktr to ofert mia oficjalnie zoy podczas wystpienia w Reichstagu.
Jednake Hitlera gboko zaniepokoio zagarnicie 28 czerwca przez Zwizek
Radziecki rumuskiej Besarabii i pnocnej Bukowiny. Ambicje Stalina w owym regionie
mogy stanowi zagroenie dla okolic delty Dunaju i pl naftowych koo Ploeszti,
niezwykle wanych dla niemieckiej gospodarki. Trzy dni pniej rumuskie wadze
wypowiedziay brytyjsko-francuskie gwarancje i wysay emisariuszy do Berlina. O miaa
zyska kolejnego sojusznika.
Churchill, nadal nieugity w postanowieniu kontynuowania walki, podj tymczasem
bardzo trudn decyzj. Najwyraniej poaowa telegramu wysanego Rooseveltowi 21
maja, w ktrym wspomnia o ewentualnoci brytyjskiej klski i utraty Royal Navy. Teraz
potrzebny mu by jaki spektakularny gest, za spraw ktrego dowidby Stanom
Zjednoczonym i caemu wiatu swego niewzruszonego zamiaru zbrojnego opierania si
Niemcom. Poniewa za ryzyko przejcia francuskiej floty przez Niemcy nadal bardzo go
zajmowao, zdecydowa si na siowe rozwizanie tego problemu. Jego kierowane do
nowych francuskich wadz apele, aby przeniosy swoje okrty wojenne do brytyjskich
portw, pozostaway bez odzewu. Wczeniejsze zapewnienia admiraa Darlana ju nie
przekonyway Churchilla, zwaszcza e Darlan skrycie przystpi do grona kapitulantw.
Skadane przez Hitlera gwarancje warunkw rozejmowych byy natomiast warte tyle co
wszystkie jego wczeniejsze obietnice. Francuska flota wojenna nadzwyczaj przydaaby si
Niemcom w inwazji na Wielk Brytani, tym bardziej e Kriegsmarine poniosa dotkliwe
straty u wybrzey Norwegii. Wraz z przystpieniem do wojny Woch mona byo rzuci
wyzwanie dominacji Royal Navy na Morzu rdziemnym.
Neutralizacja potnych francuskich si morskich wydawaa si niemal niewykonalna.
Powierzamy panu jedno z najbardziej niewdzicznych i trudnych zada, jakie
kiedykolwiek postawiono przed brytyjskim admiraem , depeszowa Churchill do
5
admiraa Jamesa Somervillea, dowodzcego eskadr H, ktra poprzedniej nocy wysza
w morze z Gibraltaru. Somerville, podobnie jak wikszo oficerw Royal Navy, by
przeciwny uyciu siy przeciwko sojuszniczej flocie, z ktr jeszcze do niedawna cile
i bez zadranie wspdziaa. Poda w wtpliwo celowo przeprowadzenia operacji
Catapult w depeszy do Admiralicji, otrzymujc w odpowiedzi bardzo konkretne
polecenia. Francuzom miano da do wyboru: poczenie si z Brytyjczykami w celu
dalszego prowadzenia wojny z Niemcami i Wochami; przejcie do ktrego z brytyjskich
portw; przepynicie do jednego z portw francuskich na Antylach, na przykad na
Martynice, albo do Stanw Zjednoczonych; wreszcie zatopienie swoich okrtw w cigu
najbliszych szeciu godzin. Gdyby nie zgodzili si na adne z tych rozwiza, wwczas
Somerville mia na rozkaz rzdu Jego Krlewskiej Moci uy koniecznej siy, by
zapobiec dostaniu si [francuskich] okrtw w rce niemieckie lub woskie .
6

Na krtko przed witem we rod 3 lipca Brytyjczycy przystpili do dziaania.

Oddziay szturmowe opanoway francuskie okrty wojenne, skoncentrowane w portach na
poudniu Wielkiej Brytanii, przy czym obyo si bez wikszych strat podczas tej akcji.
W Aleksandrii admira Andrew Cunningham zorganizowa bardziej dentelmesk
operacj, polegajc na zablokowaniu francuskiej eskadry w tamtejszej zatoce. Najwiksza
tragedia miaa si wydarzy w Afryce Pnocnej we francuskim porcie Mers el-Kbir (Al-
Marsa al-Kabir) koo Oranu, dawnej bazie piratw z wybrzea berberyjskiego. Tam,
opodal zatoki, pojawi si o wicie niszczyciel HMS Foxhound, a kiedy tylko podniosa
si poranna mga, emisariusz Somervillea komandor Cedric Holland nada sygna, i
chciaby si rozmwi. Francuski admira Marcel Gensoul dowodzi zespoem zoonym
z flagowego okrtu Dunkerque, a take starych pancernikw Bretagne i Provence,
nowoczeniejszego krownika liniowego Strasbourg oraz niewielkiej flotylli szybkich
penomorskich niszczycieli. Gensoul nie chcia przyj Hollanda, wobec czego ten ostatni
do nieudolnie stara si nawiza rokowania za porednictwem pewnego oficera
z pokadu Dunkerque, ktrego bardzo dobrze zna.
Gensoul twierdzi stanowczo, e francuska flota nigdy nie dopuci, aby jej okrty
zostay przejte przez Niemcw czy Wochw. Jeli za Brytyjczycy nadal bd grozili, to
jego eskadra podejmie z nimi walk. Mija czas, Gensoul nadal odmawia przyjcia
Hollanda, wic ten przekaza mu pisemne ultimatum z wyszczeglnieniem rozwiza
akceptowanych przez stron brytyjsk. O moliwoci odpynicia na Martynik lub do
Stanw Zjednoczonych, co rozwaa nawet admira Darlan, rzadko si wspomina we
francuskich relacjach na temat przebiegu tego incydentu. By moe dlatego, e Gensoul
wcale o niej nie wspomnia w swoim meldunku przesanym Darlanowi.
Dzie robi si coraz bardziej upalny, Holland nie ustawa w prbach porozumienia,
lecz Gensoul wci nie chcia zmieni swej odpowiedzi. Gdy zblia si termin upywu
ultimatum, wyznaczony na pitnast, Somerville poleci zaogom samolotw typu
Swordfish z lotniskowca Ark Royal zrzucenie min magnetycznych u wejcia do zatoki.
Liczy, i przekona w ten sposb Gensoula, e nie blefuje. Ostatecznie Gensoul przysta na
osobiste spotkanie z Hollandem, a Brytyjczycy zgodzili si poczeka do 17.30. Francuzi
grali na zwok, lecz Somerville, wypeniajcy powierzone mu zadanie z najwysz
niechci, bra to pod uwag. Gdy Holland wszed na pokad Dunkerque, bez wtpienia
zastanawiajc si nad zbienoci nazwy tego okrtu (Dunkierka) z miejscem niedawnej
akcji ewakuacyjnej, zwrci uwag, e na francuskich jednostkach zarzdzono stan
gotowoci bojowej, a holowniki szykoway si do odcignicia czterech okrtw
liniowych od przystani.
Gensoul ostrzeg Hollanda, e otwarcie ognia przez Brytyjczykw bdzie
rwnoznaczne z wypowiedzeniem wojny . Mia zamiar zatopi swoje okrty tylko na
7

wypadek, gdyby Niemcy usiowali je przej. Ale Admiralicja wywieraa naciski na

Somervillea, aby szybko zaatwi spraw, poniewa nasuch radiowy przechwyci
meldunki o wyruszeniu z Algieru eskadry francuskich krownikw. Somerville
powiadomi wic Gensoula, e jeli natychmiast nie wybierze jednej z przedstawionych mu
opcji, to brytyjskie okrty zgodnie z ostrzeeniem o 17.30 rozpoczn atak. Holland musia
szybko wraca. Somerville odczeka jeszcze prawie kolejne p godziny w nadziei, e
francuski dowdca jednak zmieni zdanie.
O 17.54 krownik liniowy HMS Hood oraz pancerniki Valiant i Resolution
otworzyy ogie z gwnych dzia kalibru 381 mm. Szybko wstrzeliy si w cele.
Dunkerque i Provence doznay powanych uszkodze, natomiast Bretagne
eksplodowa i wywrci si do gry dnem. Pozostae francuskie okrty niemal cudem
unikny zniszczenia, a Somerville przejciowo wstrzyma ogie, aby da Gensoulowi
jeszcze jedn szans. Nie zauway przy tym, e Strasbourg i dwa z trzech duych
niszczycieli pod oson gstej zasony dymnej zdoay wydosta si na otwarte morze.
Kiedy zaoga samolotu obserwacyjnego uprzedzia brytyjsk jednostk flagow o ich
ucieczce, Somerville pocztkowo nie chcia w to uwierzy, gdy przypuszcza, e
zapobiega temu postawiona zapora minowa. W kocu Hood ruszy w pocig, a samoloty
Fairey Swordfish i Skua wystartoway z pokadu Ark Royal, ale przeprowadzone przez
nie ataki si nie powiody, poniewa brytyjskie samoloty zostay przechwycone przez
francuskie myliwce, poderwane w powietrze z lotniska w Oranie. Wkrtce potem nad
afrykaskim wybrzeem zapad zmrok.
Los zag trafionych okrtw w Mers el-Kbir, zwaszcza tych marynarzy, ktrzy nie
mogli si wydosta z maszynowni pod pokadem, by straszny. Wielu udusio si dymem.
Ogem zgino 1297 Francuzw, a dalszych 350 odnioso rany. Wikszo ofiar
miertelnych to skutek wybuchu na Bretagne. W Royal Navy susznie uznano operacj
Catapult za najbardziej haniebne zadanie, jakie przyszo kiedykolwiek wykona
brytyjskiej flocie wojennej. Jednake to nierwne starcie wywoao niezwyke wraenie na
caym wiecie, demonstrujc, e Wielka Brytania jest gotowa w razie koniecznoci
wykazywa w walce wielk bezwzgldno. W szczeglnoci Roosevelt nabra
przekonania, e Brytyjczycy nie skapituluj. A w Izbie Gmin zgotowano Churchillowi
owacj i bynajmniej nie z powodu gbokiej niechci do Francuzw za to, i skapitulowali
przed Niemcami.
Po Mers el-Kbir anglofobia szerzca si we wadzach Ptaina, ktra zreszt
wywoaa wstrzs wrd amerykaskich dyplomatw, przeobrazia si w gwatown
nienawi. Ale nawet Ptain i Weygand zdawali sobie spraw, e wypowiedzenie wojny
Brytyjczykom nie przyniosoby adnych korzyci. Ograniczyli si wic po prostu do
zerwania stosunkw dyplomatycznych z Londynem. Dla Charlesa de Gaullea by to rzecz
jasna nadzwyczaj trudny okres. Bardzo nieliczni francuscy marynarze i onierze, ktrzy
znaleli si w Wielkiej Brytanii, zgosili akces do organizowanych przeze wojsk, ktre
pocztkowo liczyy zaledwie kilkuset ludzi. Tsknica za krajem wikszo
ewakuowanych domagaa si repatriacji.

Take Hitlerowi wypadki te musiay da do mylenia w trakcie przygotowa do jego

triumfalnego wjazdu do Berlina. Mia zamiar zoy Wielkiej Brytanii ofert pokojow
tu po powrocie do stolicy, ale teraz jakby si zawaha.
Wikszo Niemcw, lkajc si wczeniej kolejnej krwawej ani we Flandrii
i w Szampanii, nie posiadaa si z radoci po zdumiewajco szybkim zwycistwie nad
Francuzami. Tym razem nabrali ju pewnoci, e wojna niebawem si skoczy. Podobnie
jak francuscy kapitulanci byli przewiadczeni, e Wielka Brytania samotnie si nie obroni.
Uwaano, e Churchill zostanie obalony przez frakcj dc do zawarcia pokoju.
W sobot 6 lipca dziewczta w uniformach Bund Deutscher Mdel (BDM), eskiego
odpowiednika Hitlerjugend, usay kwiatami ulice wiodce od Anhalter Bahnhof, dworca
kolejowego, na ktrym oczekiwano przyjazdu Hitlera, a do samej Kancelarii Rzeszy.
Niezliczone tumy zebray si ju na sze godzin przed jego przybyciem. Panowao
niezwyke podniecenie, zwaszcza wobec osobliwie stonowanych reakcji w Berlinie na
wie o zajciu Parya przez niemieckie wojska. Rado znacznie przewyszaa ferwor,
jaki zapanowa w Niemczech po anszlusie, czyli przyczeniu Austrii do Rzeszy. Nawet
przeciwnikw nazistowskiego reimu ogarna powszechna rado ze zwycistwa. Tym
razem podgrzewaa j nienawi do Wielkiej Brytanii, jedynej przeszkody pozostaej na
drodze do zaprowadzenia w caej Europie Pax Germanica.
W icie antycznorzymskim pochodzie triumfalnym Hitlera zabrako tylko jecw
skutych acuchami i niewolnika podszeptujcego wodzowi na ucho, e te jest miertelny .8

Przybywa w soneczne popoudnie, co znw zdawao si potwierdza cud pogody

Fhrera, dopisujcej w Trzeciej Rzeszy na wyjtkowe okazje. Pod drodze mija
wiwatujce tysiczne tumy, ktre krzyczay i pakay w rozgorczkowanej histerii . Po
9

tym jak kawalkada z szeciokoowym mercedesem Hitlera dojechaa do Kancelarii Rzeszy,

oguszajce, wyraajce podziw okrzyki dziewczt z BDM wymieszay si z owacj
zgromadzonych, wzywajcych Fhrera do pokazania si na balkonie gmachu.
Kilka dni pniej Hitler ostatecznie si zdecydowa. Roztrzsajc moliwe strategie
przeciwko Wielkiej Brytanii i po omwieniu planw dziaa z dowdztwem Wehrmachtu,
wyda dyrektyw nr 16 dotyczc przygotowa do operacji desantowej w Anglii.
Wstpne zaoenia planu inwazji na Wielk Brytani, znane pod nazw Studie Nordwest,
opracowano ju w grudniu 1939 roku . Jednak jeszcze przed tym jak Kriegsmarine opacia
10
dotkliwymi stratami kampani norwesk, admira Raeder uzalenia przeprowadzenie
operacji inwazyjnej od uprzedniego wywalczenia przez Luftwaffe panowania w powietrzu.
Halder, wypowiadajc si w imieniu wojsk ldowych, przekonywa, e inwazja na Angli
to ostateczno.
Kriegsmarine stana w obliczu niemal niewykonalnego zadania zgromadzenia
wystarczajcej liczby okrtw i barek do przerzutu za kana La Manche pierwszej fali stu
tysicy onierzy z czogami, transportem motorowym i sprztem wojskowym. Naleao te
uwzgldni zdecydowan przewag si nawodnych Royal Navy. Pocztkowo OKH
wyznaczyo do skadu wojsk inwazyjnych 6., 9. i 16. Armi, rozmieszczone wzdu
wybrzey La Manche od Cherbourga na pwyspie Cotentin do Ostendy. Pniej
zredukowano te siy do 9. i 16. Armii, ktre miay wyldowa w Anglii na odcinku
pomidzy Worthing a Folkestone.
Spory dzielce poszczeglne rodzaje niemieckich si zbrojnych, a dotyczce
problemw nie do przezwycienia, czyniy przeprowadzenie desantu na Angli coraz
mniej prawdopodobnym przed nastaniem niesprzyjajcej jesiennej pogody. Jedynym
czonem nazistowskiej administracji, ktry wydawa si powanie traktowa plany inwazji
na Wyspy Brytyjskie, by Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy
(Reichssicherheitshauptamt, RSHA) dowodzony przez Reinharda Heydricha, w ktrego
skad wchodziy Gestapo i Suba Bezpieczestwa (Sicherheitsdienst, SD). Wydzia
kontrwywiadowczy tej organizacji kierowany przez Waltera Schellenberga sporzdzi
nadzwyczaj szczegowe (miejscami wrcz groteskowo drobiazgowe) dossier na temat
Wielkiej Brytanii, wraz z list specjaln poszukiwanych 2820 osb, ktre Gestapo
11

zamierzao aresztowa od razu po zakoczeniu inwazji.

Hitlera skaniay do ostronoci inne powody. Martwi si, e rozpad brytyjskiego
imperium mgby uatwi Stanom Zjednoczonym, Japonii i Zwizkowi Radzieckiemu
zagarnicie brytyjskich kolonii. Postanowi, e do operacji Lew Morski (Seelwe)
dojdzie tylko wtedy, jeli Gring, niedawno awansowany do nowej rangi marszaka
Rzeszy, zdoa rzuci Brytyjczykw na kolana za pomoc swojej Luftwaffe. W rezultacie
inwazji na Wielk Brytani nigdy nie traktowano na najwyszych szczeblach Trzeciej
Rzeszy pierwszoplanowo.
Luftwaffe nie bya jeszcze w peni gotowa do walki. Gring przypuszcza, e
Brytyjczycy zgodz si na porozumienie pokojowe po klsce Francji, a jego Luftflotten
(floty powietrzne) potrzeboway czasu na uzupenienia sprztu. Niemieckie straty
w Holandii, Belgii i we Francji byy znacznie wysze od oczekiwanych. cznie Luftwaffe
stracia 1284 maszyny, natomiast RAF 931 samolotw. Take przemieszczenie jednostek
myliwskich i bombowych na lotniska w pnocnej Francji potrwao duej, ni zakadano.
Na pocztku lipca Luftwaffe koncentrowaa si wic na atakowaniu eglugi na kanale La
Manche, u ujcia Tamizy i na Morzu Pnocnym. Dziaania te Niemcy okrelali mianem
Kanalkampf (walki o kana La Manche). Dziaania zaczepne, przeprowadzane gwnie
przez bombowce nurkujce Stuka oraz Schnellbooty (szybkie kutry torpedowe, nazywane
przez Brytyjczykw E-boats), w praktyce uniemoliwiy brytyjskim konwojom korzystanie
z kanau La Manche.
Dziewitnastego lipca Hitler wygosi dugie przemwienie do deputowanych
Reichstagu oraz czoowych dowdcw wojskowych podczas zorganizowanego z wielk
pomp zlotu w gmachu opery Krolla. Wychwala nazistowsk generalicj i niemieckie
osignicia militarne, po czym zaj si kwesti Anglii, atakujc Churchilla jako
podegacza wojennego i apelujc do rozsdku , ktry to apel zosta niezwocznie
12

odrzucony przez brytyjski rzd. Hitler zupenie nie rozumia, e Churchill zapewni sobie
w Wielkiej Brytanii pozycj niepodwaalnego przywdcy, gdy uosabia niewzruszon
determinacj caej ludnoci brytyjskiej.
Frustracja Hitlera bya tym silniejsza, e dziao si to wkrtce po kapitulacji
Francuzw podpisanej w wagonie kolejowym w lasku Compigne i w warunkach
wielkiego wzrostu niemieckiej potgi. Okupowanie przez Wehrmacht pnocnej
i zachodniej Francji zapewnio Niemcom uatwiony dostp do hiszpaskich surowcw oraz
bazy morskie na wybrzeach Atlantyku. Alzacja, Lotaryngia, Wielkie Ksistwo
Luksemburga oraz region Eupen i Malmedy we wschodniej Belgii zostay wcielone do
Rzeszy. Wosi kontrolowali cz poudniowo-wschodniej Francji, a reszt poudniowo-
rodkowej czci tego kraju, tak zwan stref nieokupowan, pozostawiono pastwu
francuskiemu marszaka Ptaina, ze stolic w uzdrowisku Vichy.
Dziesitego lipca, tydzie po wydarzeniach w Mers el-Kbir, francuskie
Zgromadzenie Narodowe zebrao si w gmachu Grand Casino w Vichy. Deputowani oddali
peni wadzy Ptainowi, przy sprzeciwie zaledwie osiemdziesiciu z szeciuset
czterdziestu dziewiciu gosujcych. Trzecia Republika ostatecznie przestaa istnie.
Pastwo Francuskie (Ltat Franais), rzekomo odradzajce tradycyjne cnoty pod hasami
pracy, rodziny i ojczyzny, w istocie wytworzyo atmosfer moralnej i politycznej
dusznoci, ksenofobiczn i represyjn. Nigdy nie przyznano oficjalnie, e rzd Vichy
pomaga nazistowskim Niemcom, sprawujc wadz policyjn w nieokupowanej Francji
w zgodzie z niemieckimi interesami.
Francja nie tylko musiaa finansowa okupacj wasnego kraju przez Niemcw, ale
rwnie spaci pit cz kosztw prowadzonej do tej pory wojny. Sporzdzane
w Berlinie szacunki i kalkulacje oraz sztucznie zawyony kurs marki w stosunku do franka
nie podlegay adnym dyskusjom. Stawiao to w wielce uprzywilejowanej sytuacji
okupacyjn armi. Mona tu teraz kupi mnstwo za nasze pienidze pisa pewien
niemiecki onierz i wydajemy sporo grosza. Stacjonujemy w duej wsi, a w tutejszym
sklepie prawie wszystko zostao wykupione . W sklepach w Paryu znika z pek cay
13

towar, gwnie za spraw niemieckich oficerw na urlopach. Ponadto wadze nazistowskie

mogy korzysta ze wszelkich zapasw surowcw niezbdnych dla przemysu wojennego
Rzeszy. Z kolei upy militarne, w postaci broni, pojazdw i koni, zaspokoiy znaczn cz
potrzeb Wehrmachtu przed inwazj na Zwizek Radziecki, ktra rozpocza si rok pniej.
Tymczasem przemys francuski przeorganizowa si stosownie do wymaga
zwycizcw, a dziki francuskiemu rolnictwu ludnoci Niemiec zaczo si y dostatniej
ni w ktrymkolwiek okresie od czasu pierwszej wojny wiatowej. Przydziay misa,
tuszczw i cukru dla Francuzw byy mniej wicej o poow mniejsze od tych, ktre
przysugiway ich okupantom. Niemcy uznawali taki stan rzeczy za odpat za godne lata
po poprzedniej wojnie. Z kolei Francuzw pocieszano, e kiedy tylko Wielka Brytania
zgodzi si na zawarcie ostatecznego porozumienia pokojowego, wwczas warunki ycia
wszdzie ulegn poprawie.

Po Dunkierce i kapitulacji Francji Brytyjczycy byli w stanie szoku podobnym do tego,

jakiego doznaje raniony onierz, ktry chwilowo nie odczuwa blu. Wiedzieli, e sytuacja
jest rozpaczliwa lub wrcz katastrofalna, a armia brytyjska porzucia niemal cae
uzbrojenie i wszystkie pojazdy za kanaem La Manche. A jednak podniesieni na duchu
przez sowa Churchilla prawie godzili si z surowymi realiami. Dawaa pewn pociech
wiara, e cho Brytyjczykom zawsze le szo na pocztku kadej wojny, to wygraj
ostatni bitw jeli nawet nikt nie mia pojcia, jakim cudem. Wielu, w tym krl,
odczuwao ulg, e Francuzi nie s ju brytyjskimi sojusznikami. Dowdca RAF-u
Dowding stwierdzi pniej, e na wie o poddaniu si Francji uklkn i dzikowa
Bogu, i nie trzeba ju wystawia na ryzyko zniszczenia za kanaem La Manche kolejnych
brytyjskich myliwcw .14

Brytyjczycy spodziewali si, e Niemcy dokonaj inwazji zaraz po podboju Francji.

Genera Alan Brooke, obarczony odpowiedzialnoci za obron poudniowego wybrzea
Anglii, nadzwyczaj niepokoi si brakiem broni, wozw opancerzonych i wyszkolonych
oddziaw. Brytyjskich szefw sztabw jeszcze bardziej drczyo widmo zagroenia
wytwrni lotniczych, produkujcych dla RAF-u samoloty na miejsce tych utraconych we
Francji. Jednak okres, jaki Luftwaffe przeznaczya na szykowanie uderzenia na Wielk
Brytani, umoliwi poczynienie niezbdnych przygotowa take stronie brytyjskiej.
W owym czasie Brytyjczycy mieli prawdopodobnie zaledwie okoo siedmiuset
myliwcw, niemniej jednak Niemcy nie docenili faktu, e ich przeciwnik jest w stanie
produkowa czterysta siedemdziesit samolotw myliwskich miesicznie, czyli
dwukrotnie wicej, ni wytwarza przemys zbrojeniowy Rzeszy. Poza tym dowdztwo
Luftwaffe byo przekonane o zdecydowanej wyszoci swoich pilotw i maszyn. RAF
straci stu trzydziestu szeciu pilotw, zabitych lub wzitych do niewoli we Francji. Nawet
wzmocnione lotnikami innych narodowoci brytyjskie lotnictwo odczuwao dotkliwe braki
kadrowe. Do szk pilotau kierowano maksymalnie wielu ludzi, lecz w istocie
niedowiadczeni piloci pierwsi padali ofiar nieprzyjacielskich lotnikw.
Najliczniejszy zagraniczny kontyngent stanowili Polacy: do Wielkiej Brytanii przyby
liczcy osiem tysicy osb personel polskich si powietrznych. Wprawdzie polscy lotnicy
mieli dowiadczenie bojowe, ale wprowadzanie ich w skady RAF-u przebiegao powoli.
Toczyy si trudne negocjacje z generaem Sikorskim, ktry domaga si zorganizowania
niezalenego polskiego lotnictwa wojskowego. Jednake kiedy pierwsze grupy polskich
pilotw znalazy si ju w skadzie Ochotniczej Rezerwy RAF-u (Royal Air Force
Volunteer Reserve, RAFVR), szybko dowiody swej wartoci. Brytyjscy piloci czsto
wspominali o szalonych Polakach, ze wzgldu na odwag i niesubordynacj tych
ostatnich. Polacy nie skrywali poirytowania z powodu biurokracji w RAF-ie, lecz zarazem
przyznawali te, e w brytyjskim lotnictwie wojskowym panuj duo lepsze porzdki ni
we francuskich siach powietrznych .
15

Dyscyplina nierzadko nastrczaa problemy, czciowo dlatego, e polscy piloci

nadal krytykowali swoich dowdcw za fatalny stan polskiego lotnictwa w czasie
niemieckiej agresji we wrzeniu poprzedniego roku. Palili si wtedy do walki z Luftwaffe
przewiadczeni, e cho ich myliwce typu PZL P.11 s powolne i sabo uzbrojone, to
braki te mona byo nadrobi umiejtnociami i osobist odwag. Jednak w 1939 roku
polskie lotnictwo musiao ulec liczebnej i technicznej przewadze niemieckich flot
powietrznych. To gorzkie dowiadczenie, nie wspominajc ju o okrutnym potraktowaniu
ich kraju przez Hitlera i Stalina, wzbudzio w Polakach gorce pragnienie odwetu, kiedy
w Wielkiej Brytanii otrzymali nowoczesne myliwce. Wysi rang oficerowie RAF-u
mylili si wielce, arogancko zakadajc, e na Polakw wpyna demoralizujco
poniesiona przez nich klska; w dowdztwie RAF-u chciano przeszkoli polskich pilotw
myliwskich i skierowa ich do dywizjonw bombowych.
Dla Polakw powanym wstrzsem okazay si postawa i sposb bycia, a take
kuchnia Brytyjczykw. Ledwie mogli przekn kanapki z past rybn, ktrymi ich
poczstowano, gdy znaleli si w Anglii, a jeszcze bardziej przeraziy ich takie typowo
brytyjskie specjay kulinarne jak rozgotowana baranina z kapust czy wszechobecne
puddingi (ktre odstrczay te onierzy Wolnej Francji). Ale Polakw ujo i zdumiao
gorce przyjcie zgotowane im przez brytyjsk ludno, wznoszc okrzyki: Niech yje
Polska!. Polscy piloci, uwaani za atrakcyjnych, penych werwy i dzielnych, wzbudzali
wielkie zainteresowanie modych Brytyjek, ktre w warunkach wojny korzystay po raz
pierwszy z pewnej obyczajowej swobody. Bariera jzykowa stwarzaa mniej kopotw na
parkietach tanecznych ni w powietrzu.
Opinie o polskich pilotach jako o odwanych ryzykantach byy nieco mylce.
W rzeczywistoci Polacy ponosili mniejsze straty ni inni lotnicy RAF-u, czciowo ze
wzgldu na swoje dowiadczenie, a po czci dlatego, e mieli zwyczaj nieustannego
rozgldania si w powietrzu, unikajc puapek zastawianych przez niemieckie myliwce.
Z pewnoci byli indywidualistami i odnosili si bardzo niechtnie do przestarzaej taktyki
RAF-u operowania w przestrzeni powietrznej w ciasnych szykach trjkowych, na ksztat
litery V. Musiao upyn sporo czasu, okupionego wieloma niepotrzebnymi stratami, zanim
w RAF-ie zaczto kopiowa niemiecki system, wypracowany podczas hiszpaskiej wojny
domowej, ktry polega na operowaniu w podwjnych parach, znanych jako formacja
czterech palcw (finger four).
Do 10 lipca w dywizjonach myliwskich RAF-u znalazo si czterdziestu polskich
pilotw, a liczba ta stale wzrastaa, gdy z przeszkolenia napywali do jednostek kolejni,
ktrzy przybywali z Francji. W szczytowym okresie powietrznej bitwy o Angli ponad
dziesi procent pilotw myliwskich dywizjonw w poudniowo-wschodniej czci
Wielkiej Brytanii stanowili Polacy. Trzynastego lipca sformowano pierwszy polski
dywizjon. W cigu kolejnego miesica brytyjskie wadze zgodziy si na to, by Sikorski
utworzy osobne dywizjony myliwskie i bombowe w skadzie polskich si powietrznych,
tyle e podlege dowdztwu RAF-u.

Trzydziestego pierwszego lipca Hitler wezwa dowdcw Wehrmachtu do Berghofu koo

Berchtesgaden. Wci by zdumiony tym, e Wielka Brytania odrzucia jego pokojowe
propozycje. Skoro perspektywy przystpienia Stanw Zjednoczonych do wojny
w najbliszej przyszoci byy mae, Hitler domyla si, e Churchill liczy na Zwizek
Radziecki. To wanie w znacznym stopniu skonio Fhrera do przystpienia do realizacji
najambitniejszego projektu zniszczenia ydobolszewizmu na wschodzie. Tylko rozbicie
sowieckiego kolosa za pomoc wielkiej inwazji zmusioby Wielk Brytani do ugody
z Niemcami, rozumowa. A zatem determinacja, wykazana pod koniec maja przez
Churchilla, ktry dy do tego, aby Brytyjczycy samotnie kontynuowali walk, miaa
znacznie powaniejsze skutki od przesdzenia o losie Wysp Brytyjskich.
Wraz ze zgnieceniem Rosji mwi Hitler dowdcom swoich wojsk ostatnia
nadzieja Wielkiej Brytanii legnie w gruzach. Niemcy zapanuj wtedy w Europie i na
Bakanach . Tym razem niemiecka generalicja, ktra wczeniej, przed uderzeniem na
16

Francj, okazywaa nerwowo, zaprezentowaa jednomyln postaw wobec perspektyw

ataku na Zwizek Radziecki. Nie czekajc nawet na bezporednie rozkazy Hitlera, Halder
poleci swoim sztabowcom opracowanie wstpnych planw takiej operacji.
W atmosferze euforii po zwycistwie nad Francj i penego rewanu za upokorzenie
w Wersalu dowdztwo Wehrmachtu wychwalao Fhrera jako pierwszego onierza
Rzeszy , ktry mia na wieczno zapewni bezpieczestwo Niemcom. Dwa tygodnie
17

pniej Hitler, po cichu podkpiwajc z tego, jak atwo przychodzi mu zjednywanie sobie
czoowych dowdcw zaszczytami, orderami i pienidzmi, wrczy buawy marszakw
polowych dwunastu generaom, ktrzy podbili Francj. Zanim jednak wystpi przeciwko
Zwizkowi Radzieckiemu, co po podbiciu Francji wydawao mu si dziecic zabaw , 18

wci czu si zobowizany do zawarcia porozumienia z Wielk Brytani, by unikn

wojny na dwch frontach. Dyrektywa OKW polecaa Luftwaffe rozpoczcie przygotowa
do zniszczenia RAF-u wraz z ich naziemnymi strukturami i brytyjskim przemysem
lotniczym , a take do ataku na porty i okrty wojenne przeciwnika. Gring przewidywa,
19

e ta kampania powietrzna potrwa niecay miesic. Morale jego pilotw byo wysokie
wobec zwycistwa nad Francj i posiadanej przewagi liczebnej. Formacje Luftwaffe
w okupowanej Francji miay 656 myliwcw Messerschmitt Bf 109, 168 dwusilnikowych
myliwskich Bf 110, 769 bombowcw Dornier Do 17, Heinkel He 111 i Junkers Ju 88 oraz
316 bombowcw nurkujcych Ju 87 Stuka. Dowding mg im przeciwstawi tylko 504
hurricaney i spitfirey.
Zanim doszo do zasadniczej konfrontacji na pocztku sierpnia, dwa Fliegerkorps
z pnocnej Francji skupiy si na lokalizowaniu lotnisk RAF-u. Niemcy przeprowadzali
wstpne naloty, aby zmusi do podjcia walk powietrznych brytyjskie myliwce i osabi
ich formacje jeszcze przed rozpoczciem walnej bitwy, ponadto atakowali stacje radarowe
na wybrzeu. Dziki radarom, a take subie Korpusu Obserwacyjnego i dobrej cznoci
z centrami dowodzenia, samoloty RAF-u nie musiay trwoni czasu na loty patrolowe nad
kanaem La Manche. Przynajmniej teoretycznie brytyjskie dywizjony myliwskie po
alarmowym starcie miay dostatecznie duo czasu na osignicie odpowiedniego puapu,
w dodatku mogy zjawia si w rejonie walk z zapasem paliwa umoliwiajcym wzgldnie
dugotrwae loty bojowe. Na szczcie dla Brytyjczykw wiee radarowe okazay si
celami do trudnymi do zniszczenia, jeli za nawet byy uszkadzane, to szybko
przywracano je znowu do stanu uywalnoci.

Dowding zatrzyma w Anglii dywizjony wyposaone w nowoczeniejsze spitfirey

w czasie walk nad Francj, wprowadzajc je do walki dopiero dla osony ewakuacji
z Dunkierki. Pniej te oszczdza siy RAF-u, domylajc si celw niemieckiej taktyki.
Dowding mg sprawia wraenie czowieka wyniosego i zgorzkniaego po mierci ony
w 1920 roku, niemniej jednak w istocie bardzo si troszczy o swoich drogich chopcw
z dywizjonw myliwskich , ci za odwzajemniali t lojalno. Dobrze wiedzia, co si
20

szykuje. Dooy rwnie wszelkich stara, aeby odpowiedni czowiek obj dowodzenie
11. Grup Myliwsk, bronic Londynu i poudniowo-wschodniej Anglii. By nim Air
Marshal (genera dywizji) Keith Park, Nowozelandczyk, ktry w poprzedniej wojnie
wiatowej osobicie zestrzeli dwadziecia niemieckich samolotw. Podobnie jak
Dowding Park umia sucha swoich pilotw i pozwala im na odrzucanie przestarzaej
przedwojennej taktyki prowadzenia walk powietrznych oraz rozwijanie wasnej,
skuteczniejszej.
Tamtego przeomowego lata brytyjskie lotnictwo myliwskie przeobrazio si
w wielonarodowe siy powietrzne. Z 2917 lotnikw, ktrzy walczyli w bitwie o Angli,
tylko 2334 byo Brytyjczykami. Pozostaa cz to: stu czterdziestu piciu Polakw, stu
dwudziestu szeciu Nowozelandczykw, dziewidziesiciu omiu Kanadyjczykw,
osiemdziesiciu omiu Czechw, trzydziestu trzech Australijczykw, dwudziestu
dziewiciu Belgw, dwudziestu piciu Poudniowoafrykaczykw, trzynastu Francuzw,
jedenastu Amerykanw, dziesiciu Irlandczykw oraz przedstawiciele kilku innych nacji.
Do pierwszego wikszego starcia doszo jeszcze przed oficjalnym rozpoczciem
niemieckiej ofensywy powietrznej. Dwudziestego czwartego lipca Adolf Galland
poprowadzi formacj czterdziestu Bf 109 i osiemnastu bombowcw Dornier Do 17 do
ataku na konwj koo ujcia Tamizy. Do walki z tym zgrupowaniem wystartoway spitfirey
z trzech dywizjonw myliwskich. Cho faktycznie zestrzeliy tylko dwa niemieckie
samoloty zgaszajc strcenie szesnastu to Galland by wstrznity determinacj
ustpujcych liczebnie Niemcom brytyjskich pilotw. Zbeszta swoich lotnikw po
powrocie do bazy za niech do wdawania si w bj ze spitfireami i zacz podejrzewa,
e nadchodzca batalia nie bdzie wcale taka atwa, wbrew przewidywaniom marszaka
Rzeszy Gringa.
 Niemiecka ofensywa powietrzna otrzymaa typowy dla nazistw szumny kryptonim
Adlerangriff (Atak Ora), a dat jej rozpoczcia, czyli Adlertag (Dzie Ora),
wyznaczono na 13 sierpnia, wczeniej kilkukrotnie odraczajc ten termin. Po okresie
niepewnoci, wywoanej niejasnymi prognozami pogody, formacje niemieckich
bombowcw i myliwcw poderwano w powietrze. Najwiksze zgrupowanie miao
uderzy na baz floty wojennej w Portsmouth, a pozostae zaatakowa lotniska RAF-u.
Pomimo rozpoznania powietrznego Luftwaffe dysponowaa niecisymi danymi
wywiadowczymi. Wikszo niemieckich samolotw przeprowadzia naloty na pomniejsze
lotniska i bazy, ktre nie podlegay Fighter Command. Gdy tego popoudnia pogoda si
poprawia, radary na poudniowym wybrzeu Anglii pokazay okoo trzystu
nieprzyjacielskich samolotw kierujcych si ku Southampton. Rzucono przeciwko nim
osiemdziesit myliwcw liczb niewyobraaln w poprzednich tygodniach. Szeset
dziewity Dywizjon RAF-u zdoa dopa grup stukasw i zestrzeli sze z nich.
Ogem myliwce RAF-u strciy tego dnia czterdzieci siedem niemieckich
samolotw, tracc trzynacie wasnych i trzech polegych pilotw. Ale niemieckie straty
w ludziach byy znacznie dotkliwsze i wynosiy osiemdziesiciu dziewiciu zabitych lub
wzitych do niewoli lotnikw. Teraz kana La Manche stanowi czynnik korzystny dla RAF-
u. Podczas kampanii francuskiej powracajcy do bazy piloci uszkodzonych w walce
brytyjskich samolotw bali si przymusowego wodowania na wodach La Manche. Obecnie
to Niemcy stanli w obliczu takiego niebezpieczestwa, majc take pewno, e trafi do
niewoli, jeli przyjdzie im skaka ze spadochronem nad Angli.
Gring, ktremu dopieky do ywego rozczarowujce rezultaty operacji Adlertag,
postanowi przeprowadzi jeszcze wikszy nalot 15 sierpnia, z udziaem 1790 myliwcw
i bombowcw, atakujcych z lotnisk w Norwegii i Danii oraz w pnocnej Francji.
Jednostki 5. Floty Powietrznej z baz w Skandynawii straciy prawie dwadziecia procent
swego stanu i w praktyce wypady z uczestnictwa w bitwie o Angli. W Luftwaffe
okrelono w dzie mianem czarnego czwartku, ale i w RAF-ie miano niewiele
powodw do witowania. Brytyjskie straty rwnie byy znaczne, a dziki utrzymanej
przewadze ilociowej niemieckie lotnictwo nadal przedzierao si przez defensyw
przeciwnika. W rezultacie nieustannych nalotw na lotniska ginli take monterzy,
mechanicy, ordynansi, a nawet kierowcy oraz personel Pomocniczej Lotniczej Suby
Kobiet (Womens Auxiliary Air Force, WAAF). Osiemnastego sierpnia 43. Dywizjon
RAF-u odegra si czciowo na przeciwniku, kiedy myliwce tej jednostki dopady grup
bombowcw nurkujcych typu Stuka atakujcych stacj radarow. Zestrzeliy osiemnacie
tych stosunkowo powolnych samolotw, zanim wesza do walki eskorta zoona
z myliwskich Bf 109.

wieo przeszkoleni piloci, ktrymi uzupeniano skad osobowy jednostek, gorczkowo

wypytywali o wszystko tych, ktrzy brali ju udzia w walkach. Wpadali w rodzaj kieratu.
Budzeni przed witem na filiank herbaty przez ordynansw, jechali nastpnie do punktu
zbornego, gdzie jedli niadanie, a potem wyczekiwali na wschd soca. Na nieszczcie
dla Fighter Command w trakcie tamtego sierpnia i wrzenia pogoda nad Angli
zdecydowanie sprzyjaa Luftwaffe niebo byo czyste i bezchmurne.
To oczekiwanie byo najgorsze. Wanie wtedy pilotom zasychao w ustach i czuli
metaliczny posmak strachu. Wtedy nagle rozlega si budzcy postrach dzwonek polowego
telefonu i okrzyk: Alarm dla dywizjonu!. Piloci biegli do swoich samolotw,
a spadochrony ciyy im na plecach. Personel naziemny pomaga lotnikom wgramoli si
do kabin, gdzie sprawdzano, czy wszystko jest w naleytym porzdku. Kiedy silniki typu
Merlin zaczynay hucze, zabierano klocki blokujce podwozie, a maszyny kooway na
pozycj do startu; przynajmniej w owej chwili mieli za duo na gowie, eby si ba.
Ju w powietrzu, gdy silniki pracoway na penych obrotach, a samoloty nabieray
wysokoci, nowicjusze w gronie pilotw musieli pamita o tym, aby pilnie rozglda si
wokoo. Rycho zaczynali rozumie, e ich bardziej dowiadczeni koledzy nie nosili
jedwabnych szalikw tylko dla ozdoby. Od nieustannego krcenia gow przepisowe
konierzyki i krawaty ocieray szyje. Nowym pilotom myliwskim powtarzano cigle, eby
bez przerwy mieli oczy szeroko otwarte. Jeli przeywali pierwszy lot bojowy a wielu
nie przeywao wracali do baz, by tam znowu czeka na start, posilajc si kanapkami
z woowin konserwow popijan kubkami herbaty, podczas gdy w ich samolotach
uzupeniano paliwo i amunicj. Wikszo natychmiast zasypiaa z wyczerpania na ziemi
albo na leakach .
21

Po pewnym czasie znowu byli w powietrzu, a kontrola lotw w danym sektorze

naprowadzaa ich na formacj bandytw (samolotw nieprzyjaciela). Okrzyk Tally-
ho! na falach radiowych oznacza wypatrzenie grupy czarnych punkcikw na niebie.
22

Piloci wczali celowniki, a napicie narastao. Najwaniejsze byo zdyscyplinowanie

i okieznanie strachu, w przeciwnym razie szybko si gino.
Gwne zadanie polegao na rozbiciu formacji bombowcw, zanim Bf 109 z ich
osony zdyy zainterweniowa. Jeli kilka dywizjonw myliwskich naprowadzano na
zgrupowanie przeciwnika, wtedy nieco szybsze spitfirey atakoway myliwce wroga,
a hurricaney staray si poradzi sobie z bombowcami. W jednej chwili wycinek nieba
stawa si scen chaosu, a piloci nurkujcych samolotw dyli to zajcia pozycji
umoliwiajcej oddanie krtkiej serii z broni maszynowej, jednoczenie uwaajc na to, co
si dzieje za nimi. Przesadne koncentrowanie si na celu ataku dawao nieprzyjacielskim
myliwcom sposobno do wejcia lotnikowi na ogon. Niektrzy z niedowiadczonych
pilotw czuli si sparaliowani, gdy przyszo im strzela po raz pierwszy. Jeeli nie
potrafili si otrzsn z takiego paraliu, ju byo po nich.
W momencie gdy trafiony zosta silnik, tryskay glikol lub olej i zaleway owiewk.
Najbardziej obawiano si poaru samolotu. ar mg spowodowa zacicie si osony
kabiny, lecz nawet jeli pilotowi udawao si j odrzuci i porozpina pasy, musia
obrci maszyn grzbietem w d, aby z niej wypa. Wielu byo tak zdezorientowanych
oszaamiajcymi wydarzeniami, e musiao przypomina sobie o koniecznoci
pocignicia linki otwierajcej spadochron. Jeli mieli okazj rozejrze si wok podczas
opadania ze spadochronem, nierzadko przekonywali si, e niebo, na ktrym dopiero co
roio si od samolotw, jest ju zupenie opustoszae.
O ile walka nie toczya si nad wodami kanau La Manche, to zestrzeleni piloci RAF-
u wiedzieli przynajmniej, e spadaj na wasne terytorium. Polacy i Czesi pojmowali
jednak, i pomimo mundurw, jakie mieli na sobie, mog zosta uznani za Niemcw przez
nadgorliw miejscow ludno czy te czonkw Home Guard. Zdarzyo si tak, e
spadochron jednego z polskich pilotw, Czesawa Tarkowskiego, zaplta si w koronie
dbu. Nadbiegli ludzie z widami i sztachetami wspomina. Jeden z nich, uzbrojony
w strzelb, wrzeszcza: Hnde hoch! (Rce do gry!). Odpowiedziaem mu w swojej
najlepszej angielszczynie: Fuck off (Odpieprz si). Ponure twarze natychmiast si
rozweseliy. To jeden z naszych! zakrzyknli chrem . Inny Polak wyldowa
23

pewnego popoudnia na kortach bardzo szacownego klubu tenisowego. Zosta wpisany na

list goci, wrczono mu rakiet, wypoyczono biay strj i zaproponowano rozegranie
meczu. Rozgromi swoich przeciwnikw na korcie, zanim przyjecha wz RAF-u, eby
zabra go do bazy.
Szczerzy piloci przyznawali si do odczuwania dzikiego, prymitywnego uniesienia24

na widok spadajcego samolotu wroga, ktrego zestrzelili. Polacy, ktrym Brytyjczycy

surowo zabronili ostrzeliwania niemieckich lotnikw wyskakujcych ze strconych
maszyn, przelatywali czasem tu ponad czasz spadochronu, aby ten rozerwa si
w strumieniu zamigowym, a nieprzyjaciel zgin. Inni cofali si przed tak zemst, gdy
przypominali sobie, e zabijaj lub okaleczaj czowieka ju po zniszczeniu wrogiego
samolotu .
25

Poczenie wyczerpania i strachu podnosio poziom stresu do niebezpiecznego

poziomu. Wielu pilotom niy si po nocach koszmary. Niektrzy nieuchronnie zaamywali
si pod wpywem napicia. Niemal kady miewa, prdzej czy pniej, napady
nerwowych drgawek i opanowywa si z najwyszym trudem. Jednake liczni unikali
walki, tumaczc to rzekomymi awariami silnikw. Po kilku takich incydentach zwrcono
na to uwag. W oficjalnym argonie RAF-u przypisywano to brakowi krgosupa
moralnego, a winnego pilota kierowano do mniej wanych zada.
Zdecydowana wikszo brytyjskich pilotw myliwskich nie przekroczya
dwudziestego drugiego roku ycia. W wojennej rzeczywistoci musieli szybko dojrze,
cho nadal zwracali si do siebie po przezwisku i zachowywali w mesie haaliwie
niczym w szkole publicznej, ku zdumieniu pilotw z innych krajw. Kiedy jednak nasiliy
si naloty Luftwaffe na Wielk Brytani i gino coraz wicej cywilw, w gronie lotnikw
Fighter Command zapanowa nastrj zacitej wciekoci.

Niemieckim pilotom myliwskim take daway si we znaki stres i wyczerpanie. Operujc

z zaimprowizowanych i nie najlepszych lotnisk w okolicach Pas-de-Calais, naraali si na
liczne wypadki. Bf 109 byy doskonaymi samolotami w rkach dowiadczonych pilotw,
ale dla tych, ktrych pospiesznie kierowano do jednostek ze szk lotniczych, okazyway
si trudnymi do okieznania bestiami. W odrnieniu od Dowdinga, ktry stosowa system
rotacji dywizjonw, aby piloci mogli odpoczywa w spokojniejszej strefie, Gring
bezlitonie eksploatowa zaogi Luftwaffe, a rosnce straty podkopyway morale
niemieckich lotnikw. Eskadry bombowe uskaray si, e Bf 109 za wczenie zawracaj
do baz, pozostawiajc bombowce bez osony, ale dziao si tak po prostu dlatego, e
niemieckim myliwcom zapas paliwa nie pozwala na pozostawanie nad Angli duej ni
przez p godziny, a nawet krcej w przypadku wywizania si zaciekej walki
powietrznej.
Z kolei zaogi dwusilnikowych cikich myliwcw Bf 110 byy zgnbione faktem, jak
atwo maszyny tego typu paday upem jednostek pocigowych RAF-u, i domagay si
eskorty zoonej z Bf 109. Ci z brytyjskich pilotw, ktrzy mieli szczeglnie mocne nerwy,
przekonali si, e czoowy atak to najskuteczniejszy sposb zwalczania Bf 110.
Rozwcieczony Gring by zmuszony wycofa z dziaa przeciwko Anglii bombowce
nurkujce Stuka po masakrze z 18 sierpnia. Mimo to marszaek Rzeszy, pod wpywem
przesadnie optymistycznych ocen oficerw wywiadu Luftwaffe, nadal by przekonany, e
RAF znajduje si na krawdzi zaamania. Rozkaza zintensyfikowanie nalotw na lotniska.
Jednake niemieckim lotnikom znudzio si nieustanne suchanie o tym, e Krlewskie Siy
Powietrzne walcz resztkami si, gdy sami podczas kadej akcji bojowej napotykali
zacieky opr przeciwnika.
Dowding zawczasu przewidzia, e zmagania nabior charakteru walk na wyczerpanie
przeciwnika, a nasilajce si niemieckie ataki na lotniska spdzay mu sen z powiek. Cho
myliwce RAF-u niemal codziennie zestrzeliway wicej niemieckich samolotw, ni same
traciy, to mogy korzysta z coraz bardziej kurczcej si liczby baz. Imponujce
przyspieszenie produkcji myliwcw rozwiao tylko jedn z trosk; najwikszym
utrapieniem Dowdinga pozostay straty wrd pilotw. Jego lotnicy byli tak zmczeni, e
zasypiali przy posikach, a nawet w trakcie rozmowy. W celu ograniczenia ponoszonych
strat dywizjonom myliwskim RAF-u polecono nie ciga niemieckich wypraw
bombowych nad kanaem La Manche, aby nie prowokowa gronych kontratakw,
przeprowadzanych przez mae grupy messerschmittw.
W dowdztwie Fighter Command rozgorza te spr wok stosowanej taktyki.
Genera RAF-u Trafford Leigh-Mallory, dowdca 10. Grupy Myliwskiej stacjonujcej na
pnoc od Londynu, opowiada si za operowaniem formacjami skrzyde lotniczych,
zoonych z kilku dywizjonw. Po raz pierwszy t opcj zaproponowa podpukownik
Douglas Bader, dzielny, acz zawzity oficer, ktry zasyn z tego, e powrci w skad
lotnictwa myliwskiego mimo utraty obu ng przed wojn wskutek wypadku. Ale zarwno
Keith Park, jak i Dowding byli zdecydowanie niechtni takiej innowacji. Do czasu kiedy
10. Grupa utworzya w powietrzu formacj skrzyda bojowego, niemieccy napastnicy na
og uciekali ju znad Anglii.
Noc 24 sierpnia zgrupowanie zoone z ponad stu niemieckich bombowcw
przeleciao nad wyznaczonymi celami i pomykowo zrzucio bomby na wschodnie
dzielnice i centrum Londynu. To skonio Churchilla do wydania rozkazu przeprowadzenia
serii odwetowych nalotw na Niemcy. Konsekwencje takiej decyzji miay si okaza
zgubne dla londyczykw, niemniej jednak przyczynia si ona rwnie do pniejszej,
fatalnej dla Niemcw zmiany strategii przez Gringa, czyli osabienia nalotw na lotniska
RAF-u. To z kolei ocalio brytyjskie lotnictwo myliwskie w przeomowej fazie bitwy
o Angli.
Pod naciskiem Gringa Luftwaffe jeszcze bardziej nasilia ataki z kocem sierpnia
i w pierwszym tygodniu wrzenia. Tylko jednego dnia w tym okresie Fighter Command
stracio czterdzieci samolotw, dziewiciu pilotw zostao zabitych, a osiemnastu
powanie rannych. Wszyscy znajdowali si u kresu si, ale wiadomo, e bitwa bdzie
si toczya do samego koca, a brytyjskie lotnictwo myliwskie zada jeszcze wiksze straty
Luftwaffe, wzmagaa determinacj pilotw RAF-u.
Popoudniem 7 wrzenia Gring obserwowa z klifw pod Calais, jak tysic maszyn
Luftwaffe grupuje si w powietrzu w celu przeprowadzenia zmasowanego nalotu. Fighter
Command poderwao w powietrze jedenacie dywizjonw myliwskich. Na caym
obszarze Kentu robotnicy rolni, zmobilizowane i zatrudnione do pracy na roli kobiety (tak
zwane Land Girls) oraz wieniacy wpatrywali si w niebo, obserwujc smugi
kondensacyjne w trakcie toczcej si w powietrzu walki. Z ziemi nie sposb byo
rozpozna sylwetki niemieckich i brytyjskich myliwcw, jednak ilekro spada
bombowiec cigncy za sob smug dymu, wznoszono radosne okrzyki. Wikszo eskadr
bombowych Luftwaffe zmierzaa ku londyskim dokom. By to odwet Hitlera za ataki
Bomber Command na Niemcy. Dymy rozlegych poarw wywoanych przez adunki
zapalajce naprowadzay kolejne fale bombowcw nad wyznaczony cel. Na Londyn, gdzie
zgino okoo trzystu cywilw, a tysic trzystu odnioso rany, spad pierwszy ciki cios.
Ale wiara Gringa w to, e Fighter Command zostao pokonane, i jego decyzja o nalotach,
zwaszcza nocnych, na wielkie miasta oznaczaa w praktyce, e Luftwaffe nie udao si
odnie zwycistwa w powietrznej batalii.
Jednake Brytyjczycy nadal spodziewali si lada chwila usysze bicie kocielnych
dzwonw oznaczajce inwazj na ich kraj. Lotnictwo bombowe RAF-u kontynuowao ataki
na niemieckie barki desantowe, skoncentrowane w portach po przeciwnej stronie kanau La
Manche. Nikt nie zna wtpliwoci, ktre drczyy w tym czasie Hitlera. Jeli nie udaoby
si zniszczy RAF-u do poowy wrzenia, wwczas naleao odoy na pniejszy termin
przeprowadzenie operacji Lew Morski. Gring, dobrze wiedzc o tym, e to na niego
spadnie wina za fiasko w pokonaniu Krlewskich Si Powietrznych, przeczce jego
wczeniejszym chepliwym zapewnieniom, rozkaza przeprowadzenie kolejnego wielkiego
szturmu w niedziel 15 wrzenia.
Na w dzie Churchill zaplanowa wizyt w kwaterze gwnej 11. Grupy w Uxbridge,
gdzie zaj miejsce na stanowisku dowodzenia u boku Parka. Patrzy zafrapowany, jak
informacje napywajce ze stacji radarowych i z posterunkw Korpusu Obserwacyjnego s
nanoszone na ustawion poniej wielk poziom tablic demonstracyjn, pokazujc ruchy
niemieckiego zgrupowania. Do poudnia Park, wiedziony przeczuciem, e Niemcy rzucili
do walki prawie wszystkie siy, poderwa w powietrze dwadziecia trzy dywizjony
myliwcw. Tym razem spitfirey i hurricaney miay wystarczajco duo czasu na nabranie
wysokoci. Kiedy za eskortowe Bf 109 musiay zawrci ze wzgldu na brak paliwa,
niemieckie bombowce znalazy si na asce samolotw myliwskich si powietrznych
przeciwnika, ktre jak im mwiono, zostay ju pokonane.
Wszystko to powtrzyo si w godzinach popoudniowych, a Park wezwa na pomoc
samoloty 10. i 12. Grupy Myliwskiej z zachodniej Anglii. Do koca tego dnia RAF
zestrzeli pidziesit sze niemieckich samolotw, tracc przy tym dwadziecia dziewi
myliwcw i dwunastu pilotw. Kilka dni pniej miay miejsce ponowne naloty, ale ju
nie na tak skal. Mimo to 16 wrzenia optymistycznie nastawiony szef wywiadu Luftwaffe
przekonywa Gringa, e Fighter Command pozostao zaledwie sto siedemdziesit siedem
sprawnych maszyn.
Obawa przed inwazj nie ustpowaa, niemniej w istocie 19 wrzenia Hitler
zadecydowa o odoeniu operacji Lew Morski na czas nieokrelony. Dowdztwa
Kriegsmarine i OKH jeszcze mniej paliy si do przeprowadzania inwazji na Angli po
tym, jak stao si jasne, e Luftwaffe nie udao si zgnie Fighter Command. Gdy
w dziaaniach zbrojnych na zachodzie nastpi impas, zaczy si wyania oznaki, i
wojna nabiera wiatowego charakteru. Nieco wczeniej Japoczykw w pnocnych
Chinach zaskoczya seria kontratakw przeprowadzonych przez chiskich komunistw.
Konflikt chisko-japoski rozgorza z now moc i rozpocza si tam kolejna faza
brutalnych walk. Dwudziestego sidmego wrzenia Japoczycy sygnowali w Berlinie tak
zwany pakt trzech, w oczywisty sposb wymierzony przeciwko Stanom Zjednoczonym.
Prezydent Roosevelt niezwocznie wezwa swoich doradcw wojskowych, by
przedyskutowa ewentualne konsekwencje tego wydarzenia, a dwa dni pniej Wielka
Brytania otwara na nowo Drog Birmask szlak, ktrym zaopatrywano w sprzt
wojenny chiskich nacjonalistw.

Uznaje si, e powietrzna bitwa o Angli zakoczya si w ostatnich dniach padziernika,

kiedy Luftwaffe skupia si na nocnych nalotach na Londyn i cele przemysowe
w rodkowej Anglii. Zgodnie z zestawieniami liczbowymi z sierpnia i wrzenia, to jest
z okresu szczytowego nasilenia zmaga nad Wielk Brytani, RAF straci 723 samoloty,
a Luftwaffe ponad dwa tysice. Bardzo znaczny odsetek tych strat wynika nie z dziaa
nieprzyjaciela, tylko z innych przyczyn najczciej wypadkw. W padzierniku
samoloty RAF-u zestrzeliy 206 niemieckich myliwcw i bombowcw, jednak cznie
straty Luftwaffe wyniosy owego miesica 375 maszyn . 26

Tak zwany Blitz, czyli naloty na Londyn i inne wielkie miasta w Anglii, potrwa przez
ca nastpn zim. Trzynastego listopada bombowce RAF-u na rozkaz Churchilla
przeprowadziy nalot na Berlin. Powodem byo to, e dzie wczeniej przyby tam na
rozmowy z nazistami radziecki minister spraw zagranicznych Wiaczesaw Mootow.
Stalina niepokoia obecno niemieckich wojsk w Finlandii oraz nazistowskie wpywy na
Bakanach. Chcia take od Niemcw gwarancji, e sowieckie transporty bd mogy
przepywa przez Dardanele z Morza Czarnego na Morze rdziemne. Wielu wiadkom
wyda si osobliwy widok orkiestry Wehrmachtu odgrywajcej Midzynarodwk na cze
Mootowa przybywajcego pocigiem na Anhalter Bahnhof, przystrojony czerwonymi
radzieckimi flagami.
Spotkanie to nie zakoczyo si sukcesem i rozdranio tylko obydwie strony.
Mootow domaga si wyjanienia konkretnych kwestii. Dopytywa si, czy sowiecko-
nazistowski pakt sprzed roku nadal obowizuje. Gdy Hitler odpowiedzia twierdzco,
Mootow wskaza, e Niemcy zacieniaj stosunki z wrogiem ZSRR, Finlandi. Ribbentrop
namawia Sowietw na przeprowadzenie ofensywy na poudniu, ku Indiom i Zatoce
Perskiej, gdzie mogli si wzbogaci kosztem brytyjskiego imperium. Mootow nie
potraktowa powanie propozycji, aby w tym celu Zwizek Radziecki przystpi do paktu
trzech z Wochami i Japoni. Poza tym nie zgadza si z Hitlerem, gdy w, snujc
charakterystyczny dla siebie monolog, tumaczy mu na spk z Ribbentropem, e Wielka
Brytania zostaa ju praktycznie pobita. Kiedy zawyy syreny alarmu lotniczego,
a Mootowa zaprowadzono do bunkra pod Wilhelmstrasse, nie powstrzyma si przed
wypowiedzeniem do nazistowskiego ministra spraw zagranicznych kliwej uwagi: Mwi
pan, e Anglia pokonana. W takim razie dlaczego siedzimy teraz tu, w schronie
przeciwlotniczym? .
27

Samoloty Luftwaffe zaatakoway nastpnej nocy Coventry, a nalot ten zaplanowano ju

wczeniej i nie w odwecie za zbombardowanie Berlina. Na jego skutek zniszczeniu ulego
dwanacie zakadw zbrojeniowych i zabytkowa katedra oraz zgino trzystu
osiemdziesiciu cywilw. Jednake kampania nocnych bombardowa nie zamaa ducha
brytyjskiego narodu, cho w jej trakcie do koca roku miao straci ycie dwadziecia trzy
tysice cywilw, a trzydzieci dwa tysice odnioso powane rany. Wielu uskarao si na
alarmowe syreny, ktrych przecige upiorne wycie , by zacytowa sowa Churchilla,
28

niebawem skrcono, aby ludzie mogli sypia. Syreny odzyway si co wieczr mniej
wicej w tym samym czasie, a w uboszych dzielnicach kolejki ludzi z kocami, termosami
i niemowltami ustawiay si do wczenie przed schronami przeciwlotniczymi . Na 29

zabitych deskami sklepowych wystawach, porozbijanych przez podmuchy bomb, wisiay

kartki z napisem Czynne jak zwykle, a mieszkacy zniszczonych budynkw we
wschodniej czci Londynu wywieszali brytyjskie flagi na gruzach tego, co wczeniej byo
ich domami.
Gorsza od uciliwoci naszych dni pisa Peter Quennell zatrudniony
w Ministerstwie Informacji bya udrka niespokojnych nocy. Bardzo czsto musielimy
pracowa na zmiany spdzajc tak wiele godzin w przenikliwie zimnych podziemnych
noclegowniach pod kosmatymi, zuytymi kocami; tymczasem wielu ponad powierzchni
ziemi gniedzio si przy biurkach albo, w chwilach przerwy, zasypiao na pododze,
budzeni przez starszego biurowego posaca, ktry przynosi okropne nowiny na przykad
o tym, e bomba trafia wprost w jaki zatoczony schron a my musielimy jako agodzi
ich sens. A jednak to dziwne, jak szybko wyrabiaj si nawyki, jak atwo przystosowa si
do nieznanego trybu ycia i jak czsto rzeczy rzekomo nieodzowne okazuj si czym
zbytecznym . 30

Cho londyczycy znacznie lepiej, ni si tego spodziewano, znosili trudnoci,

prezentujc ducha Blitzu na podziemnych stacjach metra, to nadal utrzymywa si strach
przed niemieckimi spadochroniarzami, ywiony zwaszcza przez kobiety na obrzeach
Londynu. Pogoski o inwazji rozchodziy si z tygodnia na tydzie. W istocie 2
padziernika operacja Lew Morski zostaa przeoona na nastpn wiosn. Jej groba
odegraa podwjn rol. Niebezpieczestwo niemieckiej inwazji dopomogo Churchillowi
w zjednoczeniu ludnoci kraju i nastawieniu jej na dugotrwa wojn. Ale Hitler
przebiegle nie ustawa w psychologicznych naciskach na Brytyjczykw jeszcze dugo po
tym, jak ostatecznie zarzuci pomys desantu na Angli. W zwizku z tym Brytyjczycy
utrzymywali w Zjednoczonym Krlestwie znacznie liczniejsze, ni dyktowaa to
konieczno, siy do obrony kraju.
W Berlinie nazistowscy przywdcy pogodzili si z faktem, e nawet kampania
bombardowa raczej nie rzuci Wielkiej Brytanii na kolana. Obecnie przewaa
przekonanie zapisa 17 listopada w swoim dzienniku Ernst von Weizscker, sekretarz
stanu w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych e to gd wywoany przez
[morsk] blokad jest najwaniejsz broni przeciwko Wielkiej Brytanii, a nie prby
wykurzenia Brytyjczykw . Samo sowo blokada w Niemczech kojarzyo si
31

z odwetem, gdy przetrway tam wspomnienia pierwszej wojny wiatowej i blokady

kontynentalnej, utrzymywanej przez Royal Navy. Strategi t miano teraz zastosowa
przeciwko Wyspom Brytyjskim przy uyciu broni podwodnej.

1 TBJG, cz. I, t. VIII, s. 186.

2 BA-MA RM 7/255, cy t. za: GSWW, t. III, s. 131.
3 Cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, 19181940, Paris 2010, s. 384.
4 Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 1533, cy t. za: I. Kershaw, Hitler, 19361945. Nemezis, tum. P. Bandel, Pozna 2002, s. 304.
5 Cy t. za: C. Smith, Englands Last War against France. Fighting Vichy 19401942, London 2009, s. 62.
6 TNA ADM 399/192.
7 TNA ADM 199/391.
8 Na temat powrotu Hitlera do Berlina zob. I. Kershaw, Hitler, 19361945, op. cit., s. 305311; por. take R. Moorhouse, Stolica Hitlera. ycie i mier w wojennym Berlinie, tum. J. Wsiski, Krakw 2011, s. 8991.
9 The New York Times, 7 lipca 1940.
10 Studium ukoczone 13 grudnia 1940 r.; BA-MA RM 7/894, cy t. za: GSWW, t. IX/1, s. 525, przy p. 11.
11 Na temat tej Sonderfahndungsliste zob. W. Schellenberg, Invasion 1940. The Nazi Invasion Plan for Britain, London 2000.
12 Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, op. cit., s. 1558.
13 Szeregowy Paul Lehmann, 62. Dy wizja Pancerna, 28 czerwca 1940 r., BfZ-SS.
14 Cy t. za: M. Hastings, Finest Years. Churchill as Warlord, 194045, London 2009, s. 67.
15 Wicej na temat polskich lotnikw w Wielkiej Bry tanii zob. np. A. Zamoy ski, Ory nad Europ. Losy polskich lotnikw w czasie drugiej wojny wiatowej, tum. T. Kubikowski, Krakw 2004.
16 Cy t. za: F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 2: Od planw inwazji na Angli do pocztku kampanii na Wschodzie (1.7.194021.6.1941), tum. W.
Kozaczuk, Warszawa 1973, s. 53.
17 BA-MA RH 191/50, cy t. za: GSWW, t. IX/1, s. 529.
18 A. Speer, Wspomnienia, tum. M. Fijakowski et al., Warszawa 1973, s. 203.
19 BA-MA RL 2/v. 3021, cy t. za: GSWW, t. II, s. 378.
20 P. Bishop, Fighter Boys. The Battle of Britain, 1940, London 2003, s. 239.
21 y cie codzienne pilotw dy wizjonw my liwskich RAF-u zob.: P. Bishop, Fighter Boys, op. cit.; J. Holland, The Battle of Britain, London 2010; L. Forrester, Fly for Your Life. The Story of Bob Stanford Tuck,
London 1956.
22 W argonie my liwy ch Heje!, czy te By waj! (przy p. tum.).
23 A. Zamoy ski, Ory nad Europ, op. cit., s. 118.
24 Cy t. za: P. Bishop, Fighter Boys, op. cit., s. 204.
25 A. Zamoy ski, Ory nad Europ, op. cit., s. 78.
26 Straty z sierpnia i wrzenia zob. GSWW, t. II, s. 388; z padziernika: ibidem, s. 403.
27 W.N. Pawow, Awtobiograficzeskije zamietki, Nowaja i Nowiejszaja Istorija 2000, s. 105.
28 Cy t. za: M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, London 1971, s. 9798.
29 Ibidem.
30 P. Quennell, The Wanton Chase. An Autobiography from 1939, London 1980, s. 15.
31 E. von Weizscker, Die Weizscker-Papiere, 19331950, Berlin 1974, s. 225.
 ROZDZIA 9

Reperkusje
czerwiec 1940luty 1941

Upadek Francji latem 1940 roku wywoa gone reperkusje, bezporednie i porednie,
na caym wiecie. Stalin by mocno zaniepokojony. Jego rachuby, e potga Hitlera ulegnie
bardzo powanemu osabieniu podczas dugotrwaej wojny pozycyjnej z Francj i Wielk
Brytani, okazay si cakowicie bdne. Niemcy wyszy z tego starcia jeszcze silniejsze,
zdobywajc mnstwo francuskich pojazdw i innego nienaruszonego sprztu wojennego.
Na Dalekim Wschodzie klska Francuzw stanowia szczeglnie dotkliwy cios dla
Chiang Kai-sheka i chiskich nacjonalistw. Po utracie Nankinu musieli oni przemieci
swoj przemysow baz do poudniowo-zachodnich prowincji Junnan i Kuangsi,
w pobliu granicy z Indochinami Francuskimi, uwaajc, e to wzgldnie
najbezpieczniejszy obszar, majcy poczenie ze wiatem zewntrznym. Ale nowy reim
Vichy pod kierownictwem marszaka Ptaina zacz ju w lipcu ugina si pod japoskimi
daniami i zgodzi si na przyjcie japoskiej misji wojskowej w Hanoi. Tym samym
zosta przecity szlak zaopatrzeniowy chiskich nacjonalistw przebiegajcy przez
Indochiny.
Ofensywa japoskiej 11. Armii, przeprowadzona latem 1940 roku ku dolinie Jangcy,
rozbia nacjonalistyczne armie na dwa ugrupowania i zadaa Chiczykom kolosalne straty.
Dwunastego czerwca utracili oni rzeczny port Yichang, co stanowio dla nich straszliwy
cios. Odcio bowiem stolic nacjonalistw w Chongqingu i umoliwio japoskiemu
lotnictwu morskiemu przeprowadzanie nieustannych nalotw na to miasto . O tej porze roku
1

rzeczne mgy nie utrudniay cesarskim lotnikom widocznoci. Poza bombardowaniem miast
i wiosek nad Jangcy japoskie samoloty atakoway te parowce i donki, pene rannych
i uchodcw, uciekajcych rzek pync przez malownicze wwozy.
Agnes Smedley spytaa o to, jak przedstawiaa si sytuacja pewnego lekarza
z Czerwonej Krzya. Przyzna, e ze stu pidziesiciu polowych lazaretw na centralnym
froncie przetrwao zaledwie pi. A co z rannymi? zainteresowaa si Smedley. Nie
odpowiedzia i zrozumiaam to milczenie. mier bya wszdzie wok. Codziennie
widzielimy opuchnite ludzkie zwoki powoli spywajce rzek, dryfujce obok donek
i odpychane przez przewonikw na odziach dugimi, zaostrzonymi tyczkami . 2

Kiedy Smedley dotara do Chongqingu, miasta pooonego wysoko na skaach

u zbiegu rzek Jangcy i Jialing Jiang, przeraziy j odgosy eksplozji, cho nie byy skutkiem
wybuchu bomb. To chiscy saperzy dryli w klifach tunele, majce posuy za schrony
przeciwlotnicze. Przekonaa si, e w czasie jej nieobecnoci wiele si tam zmienio,
zarwno na dobre, jak i na ze. W stolicy prowincji, liczcej normalnie dwiecie tysicy
mieszkacw, przebywao ponad milion ludzi. Wprawdzie rozwj przemysowych
spdzielni by zjawiskiem pozytywnym, lecz coraz bardziej wpywowy prawicowy odam
Kuomintangu uwaa je za tajne komunistyczne komrki. Poczyniono postpy w rozwoju
wojskowych sub medycznych, a na terenach, gdzie rzdzili nacjonalici, zorganizowano
oglnodostpne kliniki, niemniej jednak szefowie Kuomintangu chcieli roztoczy nadzr
nad sub zdrowia, gwnie po to, aby si wzbogaci.
Najbardziej niepokojce byo wzronicie w si szefa sub bezpieczestwa,
generaa Dai Li, ktry pono mia ju pod swoj komend trzysta tysicy ludzi,
umundurowanych i tajniakw. Roztacza wpywy tak znaczne, e podejrzewano wrcz, i
ma w rku samego generalissimusa Chiang Kai-sheka. Genera Dai zwalcza nie tylko
dysydentw, ale wszelk wolno sowa. Chiscy intelektualici zaczli ucieka do
Hongkongu. W kryzysowej atmosferze, jaka zapanowaa, zamykano nawet tak apolityczne
organizacje jak chiska filia YWCA (Zwizek Dziewczt i Kobiet Chrzecijaskich).
Wedug Smedley obcokrajowcy przebywajcy w Chongqingu traktowali chiskie
wojska z lekcewaeniem. Chiny, powiadaj, nie potrafi walczy; ich dowdcy s
skorumpowani; ich onierze to niepimienni kulisi albo modociani; lud jest ciemny,
a z rannymi obchodz si tu okropnie. Niektre z tych zarzutw s suszne, inne nie, ale
prawie wszystkie wynikaj z braku zrozumienia dla strasznego brzemienia, pod ktrym
uginaj si Chiny . Europejczycy i Amerykanie zupenie nie pojmowali, o co toczy si
3

walka, i czynili niewiele, by udzieli w niej wsparcia. Jedyna powaniejsza pomoc

medyczna nadchodzia od Chiczykw z innych krajw z Malajw, Jawy czy ze Stanw
Zjednoczonych. Chiscy emigranci wspomagali szczodrze swoich pobratymcw, a w 1941
roku japoscy zdobywcy poddali ich za to krwawym przeladowaniom.
Chiang Kai-shek kontynuowa bezowocne negocjacje pokojowe w nadziei na
wywarcie nacisku na Stalina, aeby ten zwikszy swoj pomoc militarn do dawnego
poziomu. Jednak w lipcu 1940 roku doszo w Tokio do zmiany rzdu, a w nowym gabinecie
rzdowym tek ministra wojny obj genera Hideki Tj. Przynioso to zerwanie
potajemnych rokowa z Chiczykami. Tj chcia zagodzi nacjonalistw poprzez
popraw japoskich stosunkw ze Zwizkiem Radzieckim i odcicie Chiczykw od
innych rde zaopatrzenia. W Tokio dowdcy wojskowi zerkali asym wzrokiem na
poudnie, ku Oceanii, oraz na poudniowy zachd, w stron brytyjskich, francuskich
i holenderskich zamorskich posiadoci w regionie Morza Poudniowochiskiego.
Zdobycie ich zapewnioby Japoczykom ry i zarazem pozbawioby moliwoci importu
ywnoci chiskich nacjonalistw, przede wszystkim jednak Japonii zaleao na zoach
ropy naftowej Holenderskich Indii Wschodnich. Wszelki kompromis ze Stanami
Zjednoczonymi, zwizany z wymogiem wycofania japoskich wojsk z Chin, by dla reimu
tokijskiego nie do przyjcia po tym jak w rezultacie incydentu chiskiego zginy do tej
pory szedziesit dwa tysice japoskich onierzy .
4

W drugiej poowie 1940 roku Chiska Partia Komunistyczna, dziaajc wedle

wytycznych Moskwy, przeprowadzia na pnocy kraju tak zwan kampani tysica pukw
z udziaem prawie czterystu tysicy onierzy . Cel polega na podkopaniu tajnych rokowa
5

Chiang Kai-sheka z Japoczykami: komunici nie wiedzieli, e negocjacje te ju zostay

zerwane, a poza tym nigdy nie byy zbyt powane. W wielu miejscach chiscy komunici
zdoali odrzuci Japoczykw, opanowujc odcinek linii kolejowej z Pekinu do Hankou,
niszczc kopalnie wgla, a nawet dokonujc zbrojnych wypadw do Mandurii. Ta dua
operacja militarna o bardziej konwencjonalnym od wczeniejszych dziaa partyzanckich
charakterze zostaa okupiona stratami dwudziestu dwch tysicy ludzi, ktre trudno byo
uzupeni.

W Europie Hitler demonstrowa zdumiewajc lojalno wobec Mussoliniego, nierzadko

ku rozgoryczeniu niemieckiej generalicji. Ale Duce, jego niegdysiejszy mentor, ucieka si
do wszelkich sztuczek, aby tylko nie znale si w cieniu Fhrera. Faszystowski przywdca
zapragn prowadzenia rwnolegej wojny , niezalenie od nazistowskich Niemiec. Nie
6

uprzedzi Hitlera o swoich planach zajcia Albanii w kwietniu 1939 roku i usiowa
wywiera wraenie, e bya to akcja rwnorzdna z wchoniciem Czechosowacji przez
Rzesz. Z kolei nazistowscy przywdcy niechtnie dopuszczali Wochw do swoich
sekretw. Mimo to Niemcy zaledwie miesic pniej ponownie wyrazili ch podpisania
paktu stalowego.
Niczym nieszczerzy kochankowie, liczcy na osobiste korzyci ze wsplnego zwizku,
obaj liderzy w rwnym stopniu oszukiwali kontrpartnera, jak i sami czuli si przeze
oszukani. Hitler nie uprzedzi Mussoliniego o zamiarze zgniecenia Polski, oczekiwa
jednak, e Duce poprze go w konflikcie z Francj i Wielk Brytani, podczas gdy woski
przywdca uwaa, e w Europie nie dojdzie do wielkiego konfliktu zbrojnego jeszcze
przez co najmniej dwa lata. Niech Mussoliniego do przystpienia do wojny we wrzeniu
1939 roku po niemieckiej stronie gboko rozczarowaa Hitlera. Duce wiedzia, e jego
kraj po prostu nie jest gotowy do konfliktu zbrojnego, a jako jedyn wymwk posuy si
skierowanym do Niemiec daniem wielkich dostaw sprztu wojskowego.
Jednake w istocie Mussolini by zdecydowany w stosownym momencie podj
zbrojne dziaania, aby zdoby wicej kolonii i wprowadzi Wochy do grona mocarstw.
Wobec tego nie chcia zaprzepaci okazji, powizanej z klsk dwch potg kolonialnych
Wielkiej Brytanii i Francji, wczesnym latem 1940 roku . Szokujce tempo niemieckich
7

sukcesw militarnych we Francji i rozpowszechnione przewiadczenie, e Wielka Brytania

wkrtce uoy si z Hitlerem, wprowadziy Mussoliniego w stan gorczkowej
niepewnoci. To Niemcy miay nakreli ksztat przyszych granic w Europie, niemal na
pewno stajc si dominujcym czynnikiem na Bakanach, natomiast Wochom zagraao
zepchnicie na boczny tor. Ju tylko z tego powodu Duce rozpaczliwie dy do uzyskania
prawa do udziau w negocjacjach pokojowych. Wykalkulowa, e kilka tysicy polegych
woskich onierzy zapewni mu miejsce przy stole rokowa.
Nazistowski reim z pewnoci nie mia nic przeciwko przystpieniu Woch do
wojny, nawet w ostatniej chwili. Hitler znacznie jednak przecenia si militarn swojego
sprzymierzeca. Mussolini chwali si wczeniej omioma milionami bagnetw, podczas
gdy faktycznie jego armia liczya niespena 1,7 miliona ludzi, a wielu z nich nie miao
nawet karabinu, na ktry mona byoby osadzi bagnet. Wochom rozpaczliwie brakowao
zasobw finansowych, surowcw i transportu motorowego. Aby zwikszy liczb dywizji,
Mussolini zmniejszy w kadej z nich liczb pukw z trzech do dwch.
Z siedemdziesiciu trzech woskich dywizji tylko dziewitnacie byo w peni
wyekwipowanych. W rzeczy samej woskie wojska byy sabsze i gorzej uzbrojonej ni
wwczas, gdy w 1915 roku przystpiy do pierwszej wojny wiatowej.
Hitler nierozsdnie przyj na wiar goszone przez Mussoliniego sowa o woskiej
sile. W jego bardzo ograniczonej wyobrani militarnej, uwarunkowanej oznakowanymi
mapami w kwaterze gwnej, dywizja oznaczaa dywizj, nawet jeli chodzio o jednostk
niepen kadrowo, le wyposaon czy niedostatecznie wyszkolon. Mussolini fatalnie si
przeliczy, wierzc latem 1940 roku, e wojna dobiega koca, podczas gdy w istocie
ledwie si zacza. Nie przypuszcza te, e dawniejsza retoryka Fhrera o przestrzeni
yciowej na wschodzie przeobrazi si w konkretne plany. Dziesitego czerwca woski
przywdca wypowiedzia wojn Wielkiej Brytanii i Francji. Podczas bombastycznego
przemwienia, wygoszonego z balkonu Paacu Weneckiego w Rzymie, wypra pier
i twierdzi, e mode i podne narody zmiad zmczone demokracje. Wywoao to
owacj tumu lojalnych czarnych koszul, ale wikszo Wochw bynajmniej si nie
radowaa.
Na Niemcach nie zrobia wraenia podjta przez Mussoliniego prba pawienia si
w blasku sawy Wehrmachtu. Sekretarz stanu na Wilhelmstrasse postrzega woskiego
partnera w osi jako cyrkowego klauna, ktry zwija dywan po popisie akrobaty i dzikuje
za oklaski, jakby byy przeznaczone dla niego . Wiele innych osb przyrwnywao
8

wypowiedzenie przez Duce wojny pokonanej ju Francji do akcji szakala, starajcego

si uszczkn kawaek zwierzyny upolowanej przez lwa. Mussolini istotnie wykaza si
bezwstydnym oportunizmem, lecz pod nim skrywa co znacznie gorszego uczyni swj
kraj niewolnikiem i ofiar wasnych wybujaych ambicji. Zdawa sobie spraw, e nie
moe unikn aliansu z odnoszcym zwycistwa Hitlerem, ale obstawa przy pobonych
yczeniach prowadzenia przez Wochy niezalenej polityki ekspansji kolonialnej, podczas
gdy reszta Europy pozostawaa uwikana w miertelnych zapasach. Sabo Woch miaa
przynie im samym katastrof i nastrczy bardzo powanych problemw Niemcom.

Dwudziestego sidmego wrzenia 1940 roku Niemcy podpisay pakt trzech z Wochami
i Japoni. Zamys sprowadza si czciowo do odstrczenia Stanw Zjednoczonych od
angaowania si w wojn, ktra wesza w faz impasu po tym, jak nie udao si zmusi
Wielkiej Brytanii do kapitulacji. Kiedy 4 padziernika Hitler spotka si z Mussolinim na
przeczy Brenner, zapewnia go, e ani Moskwa, ani Waszyngton nie zareagoway wrogo
na wiadomo o zawartym pakcie. Fhrerowi zaleao na europejskim sojuszu przeciwko
Brytyjczykom.
Hitler zamierza pozostawi basen rdziemnomorski we woskiej strefie wpyww,
ale po upadku Francji przekona si, e kwestia wcale nie jest taka prosta. Musia
prbowa rwnoway cierajce si ambicje Woch, rzdu Vichy i frankistowskiej
Hiszpanii. Franco chcia Gibraltaru, a take dy do przejcia francuskiego Maroka
i innych afrykaskich terytoriw. Hitler nie zamierza jednak prowokowa Ptaina
i wiernych marszakowi wojsk we francuskich posiadociach kolonialnych. Z jego punktu
widzenia znacznie lepiej by byo, gdyby sam reim Vichy utrzymywa porzdek na swoich
obszarach i w pnocnoafrykaskich koloniach, strzegc tam interesw Niemiec, dopki
trwaa wojna. Dopiero po odniesieniu w niej ostatecznego zwycistwa mg przekaza
francuskie kolonie Wochom albo Hiszpanii. Jednak Hitler, mimo z pozoru bezgranicznej
potgi, jak dysponowa po pobiciu Francji w 1940 roku, w padzierniku nie by w stanie
nakoni swojego dunika Franco, swego wasala Ptaina i swojego sojusznika
Mussoliniego do aktywnego poparcia strategii utworzenia kontynentalnego antybrytyjskiego
bloku.

Dwudziestego drugiego padziernika opancerzony pocig specjalny Hitlera, Amerika,

z dwiema lokomotywami i dwoma wagonami przeciwlotniczymi, zatrzyma si na stacji
Montoire-sur-le-Loir. Tam nazistowski przywdca rozmawia z zastpc Ptaina Pierreem
Lavalem, ktry usiowa uzyska gwarancje utrzymania dotychczasowego statusu reimu
Vichy. Hitler uchyla si od jakichkolwiek rkojmi, rwnoczenie starajc si wcign
Vichy do koalicji przeciwko Wielkiej Brytanii.
Lnice wagony Ameriki ruszyy dalej ku hiszpaskiej granicy w Hendaye, gdzie
nazajutrz Hitler spotka si z Franco . Pocig tego ostatniego okaza si opniony
9

z powodu rozpaczliwego stanu hiszpaskich kolei, a dugie oczekiwanie na caudillo nie

wprawio Hitlera w dobry humor. Obaj dyktatorzy przeprowadzili inspekcj kompanii
honorowej osobistej ochrony wodza Rzeszy, Fhrerbegleitkommando, ustawionej na
peronie. Niemieccy onierze w czarnych mundurach growali wzrostem nad brzuchatym
hiszpaskim przywdc, z ktrego twarzy nie schodzi umiech, wyraajcy zarwno
samozadowolenie, jak i pochlebczo.
Gdy Hitler i Franco rozpoczli dyskusj, potok sw z ust caudillo nie dopuszcza
jego gocia do gosu, do czego Fhrer raczej nie przywyk. Franco mwi o braterstwie
broni w czasie hiszpaskiej wojny domowej i o wdzicznoci za wszystko, co Hitler
uczyni, powoujc si na alianza espiritual (sojusznictwo duchowe) czce oba
kraje . Nastpnie wyrazi gboki al z powodu tego, e nie moe od razu przystpi do
10

wojny po stronie Niemiec, a to ze wzgldu na niedostatek, z jakim borykaa si Hiszpania.

Przez prawie trzy godziny Franco rozprawia o swoim yciu i dowiadczeniach, a Hitler
mia pniej przyzna, e wolaby, aby wyrwano mu ze trzy albo cztery zby, ni odby
nastpn rozmow z hiszpaskim dyktatorem.
Hitler w kocu zabra gos i stwierdzi, e Niemcy ju wygray wojn. Wielka
Brytania trzymaa si jedynie nadziei, e ocal j Zwizek Radziecki albo Stany
Zjednoczone, a Amerykanie potrzebowaliby ptora roku do dwch lat na przygotowania
do dziaa wojennych. Jedyne zagroenie wizao si z tym, e Brytyjczycy mogli zaj
wyspy na Atlantyku albo te, z pomoc de Gaullea, wznieci zamieszki we francuskich
koloniach. Dlatego wanie Fhrer chcia utworzenia szerokiego frontu przeciw Wielkiej
Brytanii.
Hitlerowi zaleao na Gibraltarze, podobnie jak Franco i hiszpaskim generaom, lecz
ci ostatni nie byli zachwyceni pomysem przeprowadzenia operacji zdobycia Gibraltaru
pod dowdztwem Niemcw. Franco obawia si rwnie, e Brytyjczycy w odwecie za
tak akcj zajm Wyspy Kanaryjskie. Szczeglnie jednak odstrczyy go nachalne
niemieckie dania przekazania Rzeszy jednej z tych wysp, a take baz w hiszpaskim
Maroku. Hitler interesowa si te portugalskimi Azorami oraz Wyspami Zielonego
Przyldka. Azory nie tylko mogy stanowi dogodn atlantyck baz morsk dla
Kriegsmarine. W dzienniku wojennym OKW zanotowano pniej: Fhrer uznaje, e Azory
maj podwjn warto. Zaley mu na nich celem ataku na Ameryk i zatrzymania ich po
wojnie . Wdz ju wtedy snu marzenia o nowej generacji bombowcw o zasigu
11

szeciu tysicy kilometrw do nalotw na wschodnie wybrzea Stanw Zjednoczonych.

Oczekiwania Franco, e francuskie Maroko i Oran zostan mu przyobiecane jeszcze
przed wejciem Hiszpanii do wojny, wyday si Fhrerowi, delikatnie rzecz ujmujc,
bezczelne. Podobno Hitler przy innej okazji mia stwierdzi, e postawa Franco sprawia,
i poczu si niemal jak yd, targujcy si o najcenniejsze z posiadanych rzeczy . Nieco
12

pniej, w przypywie szczeroci podczas rozmw ze wit po powrocie do Niemiec,

okreli Franco mianem jezuickiej wini . Cho ideologicznie Hiszpanii blisko byo do
13

Niemiec, a nowy hiszpaski pronazistowski minister spraw zagranicznych Ramn Serrano

Ser chcia przystpienia swego kraju do wojny, to rzd Franco ba si prowokowania
Brytyjczykw. Przetrwanie Hiszpanii byo uzalenione od importu, take z Wielkiej
Brytanii, ale przede wszystkim od amerykaskiego zboa i ropy naftowej. Hiszpania
znajdowaa si w opakanym stanie, spustoszona przez wojn domow. Widywao si tam
ludzi mdlejcych na ulicach z niedoywienia. Brytyjczycy, a potem take Amerykanie
nadzwyczaj zrcznie stosowali metody nacisku ekonomicznego na Hiszpani, wiedzc, e
Niemcy nie mogli jej dostarcza niezbdnych surowcw. Kiedy zatem stawao si coraz
bardziej oczywiste, e Wielka Brytania nie ma zamiaru zawiera ugody z Rzesz, wadze
frankistowskie, ktre w owym czasie zmagay si z dotkliwymi brakami ywnoci i paliw,
nie mogy zrobi wiele ponad zgaszaniem werbalnego poparcia dla osi i obietnic wejcia
do wojny europejskiej w pniejszym, bliej niesprecyzowanym terminie. Nie
powstrzymao to Franco od snucia planw wasnej wojny rwnolegej inwazji na
tradycyjnego sojusznika Wielkiej Brytanii, czyli Portugali. Na szczcie pomys ten
pozosta w sferze teoretycznych rozwaa.

Po spotkaniu w Hendaye pocig specjalny wyruszy w drog powrotn do Montoire, gdzie

na Hitlera oczekiwa Ptain. w powita Fhrera jak rwnego sobie, co oczywicie nie
spodobao si wcale niemieckiemu dyktatorowi. Sdziwy marszaek wyrazi nadziej, e
relacje z Berlinem bd przebiegay pod znakiem wsppracy, ale jego danie
zagwarantowania nienaruszalnoci francuskich posiadoci kolonialnych zostao
bezceremonialnie odrzucone. To przecie Francja rozpocza wojn z Niemcami,
przypomnia Hitler, wic teraz przyjdzie jej za to zapaci terytorialnie i materialnie .
14

Jednak Hitler, wyranie mniej zirytowany rozmow z Ptainem anieli wczeniejszymi

negocjacjami z Franco, ostatecznie pozostawi t kwesti otwart. Nadal chcia
przyczenia si rzdu Vichy do antybrytyjskiego aliansu, ale w kocu nabra przekonania,
e nie moe liczy na kraje aciskie przy montowaniu europejskiego bloku militarnego.
Hitler ywi do mieszane odczucia dotyczce strategii kontynuowania zmaga
z Wielk Brytani na peryferyjnym teatrze wojny, ktrym by basen Morza rdziemnego,
w okresie gdy w Niemczech uwaano, e inwazja na poudniow Angli raczej si nie
powiedzie. Przemyliwa gwnie uderzenie na Zwizek Radziecki, cho nadal si waha
i rozwaa odroczenie tej operacji. Mimo wszystko na pocztku listopada w OKW
opracowano zarysy awaryjnego planu, opatrzonego kryptonimem Felix, zajcia
Gibraltaru i wysp na Oceanie Atlantyckim.

Jesieni 1940 roku Hitler liczy na blokad Wielkiej Brytanii i wyparcie Royal Navy
z Morza rdziemnego do czasu podjcia nadrzdnej operacji, czyli ataku na Zwizek
Radziecki. Potem doszed do przekonania, e najprostszym sposobem zmuszenia
Brytyjczykw do ulegoci jest pokonanie ZSRR. Dla Kriegsmarine byo to niekorzystne,
gdy oznaczao, e priorytet w dostawach uzbrojenia bd miay wojska ldowe oraz
Luftwaffe.
Hitler z pewnoci by gotw wspomc Wochw w realizacji ich planw
przeprowadzenia z ich kolonii w Libii ataku na wojska brytyjskie w Egipcie i w strefie
Kanau Sueskiego, gdy to zwizaoby siy Brytyjczykw i zagrozio przeciciem ich
szlakw komunikacyjnych, wiodcych do Indii i Australazji. Jednake Wosi, cho chtnie
przyjli wsparcie lotnicze, nie palili si do wprowadzania wojsk ldowych Wehrmachtu
w rejon swoich operacji. Wiedzieli, e Niemcy chcieliby wszystkim pokierowa.
Hitlera szczeglnie interesoway Bakany, poniewa stanowiy oparcie dla jego
poudniowej flanki w planowanej inwazji na Zwizek Radziecki. Po tym jak Sowieci zajli
Besarabi i pnocn cz Bukowiny, Hitler, na razie jeszcze nieskory do zrywania paktu
radziecko-nazistowskiego, doradzi rumuskim wadzom tymczasowe pogodzenie si ze
wszystkim . Postanowi skierowa misj wojskow oraz oddziay do Rumunii w celu
15

ochrony pl naftowych koo Ploeszti. Jeli czego nie chcia, to tego, aby Mussolini
zakci sytuacj na Bakanach atakiem na Jugosawi bd Grecj z okupowanej przez
Wochw Albanii. Nieroztropnie liczy na wosk opieszao.
Pocztkowo rzeczywicie wydawao si, e Mussolini nie zrobi wiele. Woska flota
wojenna, pomimo wczeniejszych zapewnie o swojej agresywnej strategii, nie
wychodzia w morze, poza eskortowaniem konwojw pyncych do Libii. Nie chcc
konfrontacji z Royal Navy, Wosi pozostawili lotnictwu bombardowanie Malty. W Libii
tamtejszy gubernator generalny, marszaek Italo Balbo, wstrzymywa dziaania zbrojne,
twierdzc stanowczo, e uderzy na Brytyjczykw w Egipcie dopiero wwczas, gdy Niemcy
rozpoczn inwazj na Angli.
Tymczasem w Egipcie wojska brytyjskie, nie zwlekajc, postanowiy si rozprawi
z nowym przeciwnikiem. Wieczorem 11 czerwca, zaraz po wypowiedzeniu wojny przez
Mussoliniego, 11. Puk Huzarw w starych samochodach pancernych typu Rolls-Royce
wyruszy na zachd i wkrtce po zmierzchu przekroczy granic libijsk. Kierowali si ku
fortom Maddalena i Capuzzo, dwm gwnym woskim granicznym twierdzom.
Zorganizowawszy zasadzk, Brytyjczycy wzili siedemdziesiciu jecw.
To nadzwyczaj rozdranio Wochw. Nikt nie zada sobie trudu powiadomienia
libijskiego garnizonu, e woski rzd wypowiedzia wojn. Trzynastego czerwca obydwa
forty zostay zdobyte i zniszczone. W trakcie nastpnego wypadu wzdu drogi midzy
Bardij a Tobrukiem Brytyjczycy z 11. Puku Huzarw pojmali kolejnych stu woskich
onierzy. Wrd wzitych do niewoli znajdowa si pewien otyy woski genera, ktremu
w sztabowej lancii towarzyszya niezamna przyjacika w zaawansowanej ciy.
16

Incydent ten wywoa skandal we Woszech. Dla Brytyjczykw waniejsze byo to, e
wspomniany genera mia przy sobie plany caych woskich umocnie w okolicach Bardiji.
Marszaek Balbo dowodzi w Libii do krtko. Dwudziestego smego czerwca
otwierajce ogie do kadego zauwaonego samolotu woskie baterie przeciwlotnicze
w Tobruku pomykowo zestrzeliy jego maszyn. W niecay tydzie pniej jego nastpca
marszaek Rodolfo Graziani z przeraeniem odebra rozkaz Mussoliniego, aby 15 lipca
rozpocz natarcie na Egipt. Duce uwaa ten marsz na Aleksandri za operacj o z gry
przesdzonym wyniku . Jak atwo si domyli, Graziani robi wszystko, aby odwlec
17

w czasie jej podjcie, najpierw twierdzc, e nie moe atakowa w najgortszym okresie
lata, a potem, e brakuje mu sprztu.
W sierpniu ksi Aosty, zarazem wicekrl Woskiej Afryki Wschodniej (Africa
Orientale Italiana, AOI), uzyska atwe zwycistwo, wkraczajc z Abisynii do Somali
Brytyjskiego i zmuszajc nielicznych obrocw do wycofania si nad Zatok Adesk. Ale
Aosta wiedzia, e jego sytuacja stanie si beznadziejna, o ile marszaek Graziani nie
podbije Egiptu. Majc od zachodniej strony angielsko-egipski Sudan i brytyjsk Keni,
a na wschodzie kontrolowane przez Royal Navy Morze Czerwone i Ocean Indyjski, nie
mg spodziewa si zaopatrzenia do czasu zdobycia Egiptu przez Wochw.
Mussolini traci cierpliwo, gdy Graziani nadal odkada w czasie rozpoczcie
dziaa zaczepnych. Wreszcie 13 wrzenia Wosi podjli natarcie. Mieli wyran
przewag liczebn, dysponujc picioma dywizjami przeciwko trzem niepenym dywizjom
krajw Wsplnoty Brytyjskiej. Brytyjska 7. Dywizja Pancerna, ktrej onierzy nazywano
pustynnymi szczurami, posiadaa zaledwie siedemdziesit sprawnych czogw.
Wosi zdoali si pogubi jeszcze przed dotarciem do egipskiej granicy. Brytyjskie
oddziay wycofyway si, prowadzc walki obronne, i nawet odday Sidi Barrani, gdzie
Graziani zatrzyma natarcie. Mussolini naciska, aby woskie wojska atakoway dalej po
przebiegajcej wzdu wybrzea drodze w kierunku Marsa Matruh. Ale tak samo jak
podczas rozpocztego niebawem uderzenia na Grecj oddziay Grazianiego nie otrzymay
zaopatrzenia umoliwiajcego kontynuowanie ofensywy.

Niemcy kilkukrotnie starali si wyperswadowa Mussoliniemu atakowanie Grecji.

Dziewitnastego wrzenia Duce zapewnia Ribbentropa, e zdobdzie Egipt, zanim uderzy
na Grecj lub Jugosawi. Wosi z pozoru przyznawali racj, e wpierw naley upora si
z Brytyjczykami. Nieco pniej, 8 padziernika, Mussoliniego wzburzya jednak wie
o tym, e Niemcy wysali swoje oddziay do Rumunii. Jego minister spraw zagranicznych,
hrabia Ciano, zapomnia mu przekaza, e Ribbentrop wspomnia mu o tym wczeniej.
Hitler cigle stawia mnie w obliczu faktw dokonanych rzek Duce do Ciano 12
padziernika. Tym razem odpac mu jego wasn monet .
18

Nazajutrz Mussolini rozkaza Comando Supremo (naczelnemu dowdztwu woskich

si zbrojnych) pilne zaplanowanie inwazji na Grecj z obszaru okupowanej przez Wochw
Albanii. aden z jego wyszych rang oficerw, a zwaszcza komendant wojsk w Albanii
genera Sebastiano Visconti Prasca, nie mia odwagi przestrzec Duce przed wielkimi
problemami zwizanymi z transportem i zaopatrzeniem podczas zimowej kampanii
w grzystym Epirze. Przygotowania przebiegay nieskadnie. Znaczn cz armii woskiej
demobilizowano, gwnie z przyczyn ekonomicznych. Jednostki, w ktrych brakowao
onierzy, naleao zreorganizowa. Plan przewidywa uycie dwudziestu dywizji, ale
przerzut wikszoci z nich przez Adriatyk mia zaj trzy miesice. Mussolini tymczasem
chcia zaatakowa ju 26 padziernika, czyli przed upywem dwch tygodni.
Niemcy wiedzieli o tych przygotowaniach, ale zakadali, e uderzenie na Grecj nie
nastpi, zanim Wosi nie wkrocz do Egiptu i zdobd Marsa Matruh. Hitler znajdowa si
akurat w swoim opancerzonym pocigu, powracajc ze spotka z Franco i Ptainem, kiedy
dowiedzia si, e szykowany jest atak na Grecj. Sonderzug, ktry zmierza do Berlina,
zawrcono na poudnie. Hitler uda si nim do Florencji, gdzie niemiecki minister spraw
zagranicznych pilnie domaga si od Mussoliniego, aby w spotka si z Fhrerem.
Wczesnym rankiem 28 padziernika, na krtko przed rozmow z Mussolinim,
powiadomiono Hitlera, e wanie rozpocza si inwazja na Grecj. Wdz wpad w sza.
Domyla si, e Mussolini z zawici odnosi si do niemieckich wpyww na Bakanach,
i przewidywa, i Wochw moe tam oczekiwa bardzo przykra niespodzianka. Przede
wszystkim jednak ywi obawy, e takie posunicie cignie brytyjskie wojska do Grecji,
skd bombowce RAF-u bd mogy atakowa rumuskie pola naftowe koo Ploeszti.
Nieprzemylany krok Mussoliniego mg nawet narazi na ryzyko operacj Barbarossa.
Jednake Hitler opanowa wcieko, nim jego pocig specjalny zajecha na peron we
Florencji, gdzie czeka na Mussolini. W rezultacie w dyskusji, ktr obydwaj przywdcy
przeprowadzili w Palazzo Vecchio, ledwie poruszono temat ataku na Grecj, a Hitler
zaoferowa wsparcie w postaci dywizji powietrznodesantowej i spadochronowej, ktre
miay uchroni Kret przed zajciem jej przez Brytyjczykw.

O trzeciej tego samego poranka woski ambasador w Atenach przedstawi greckiemu

dyktatorowi generaowi Joanisowi Metaksasowi ultimatum, ktrego termin upywa za trzy
godziny. Metaksas odpowiedzia lakonicznym nie, lecz woskiego reimu
faszystowskiego w istocie nie interesowaa jego odmowa lub zgoda. Dwie i p godziny
pniej sto czterdzieci tysicy woskich onierzy wkroczyo do Grecji.
Woskie oddziay maszeroway w ulewnym deszczu. Nie zaszy daleko. Deszcz pada
ju od dwch dni. Wezbrana woda w strumieniach i rzekach zerwaa niektre mosty,
a Grecy, spodziewajc si agresji, ktra w Rzymie bya tajemnic poliszynela, wysadzili
w powietrze pozostae. Niewybrukowane drogi zamieniy si w grzskie i nieprzejezdne
bota.
Grecy, nie majc pewnoci, czy z pnocnego wschodu nie zaatakuj ich take
Bugarzy, musieli pozostawi cztery dywizje we wschodniej Macedonii i Tracji.
Przeciwko woskiemu uderzeniu bronili si na linii przebiegajcej od jeziora Prespa koo
jugosowiaskiej granicy przez gry Gramos i dalej wzdu szybko pyncej rzeki Kalamas
(Thyamis),wpadajcej do morza na wysokoci poudniowego skraju wyspy Korfu
(Kerkyry). Grekom brakowao czogw i armat przeciwpancernych. Mieli niewiele
wzgldnie nowoczesnych samolotw. Ich najwiksz si by powszechny wrd onierzy
zapa i zdecydowanie, by odeprze napa pogardzanych macaronides (makaroniarzy),
jak nazywali Wochw . Nawet grecka spoeczno w Aleksandrii daa si ponie
19

patriotycznemu ferworowi. Okoo czternastu tysicy tamtejszych Grekw udao si do kraju

przez morze, aby wzi udzia w walkach, a fundusze zebrane przez nich na rzecz wysiku
wojennego przewyszyy cay egipski budet na obron .20

Wosi wznowili ofensyw 5 listopada, lecz zdoali poczyni postpy tylko na

wybrzeu i na pnoc od Konitsy, ale tam Dywizja Alpejska Julia, jedna z doborowych
woskich formacji, nie doczekaa si wsparcia i ju niebawem znalaza si w okreniu.
Tylko jej cz unikna rozbicia, a genera Prasca rozkaza swoim oddziaom przej do
defensywy na stuczterdziestokilometrowym froncie. Comando Supremo w Rzymie musiao
przeoy termin ofensywy w Egipcie i przerzuci wojska do wzmocnienia armii
w Albanii. Chepliwe zapewnienia Mussoliniego, e podbije Grecj w cigu pitnastu dni,
okazay si pustosowiem, niemniej Duce nadal wmawia sobie, i odniesie zwycistwo
w tej kampanii. Hitlera nie zaskoczya ta kompromitacja sojusznika, gdy ju wczeniej
przewidywa, e Grecy wyka, i s lepszymi onierzami od Wochw. Genera
Aleksandros Papagos, szef greckiego sztabu gwnego, koncentrowa ju odwody, szykujc
si do kontruderzenia.
Kolejny cios spad na Wochw w nocy 11 listopada, kiedy Royal Navy zaatakowaa
baz morsk w Tarencie, a w operacji tej wziy udzia samoloty Fairey Swordfish
z lotniskowca HMS Illustrious oraz eskadra zoona z czterech krownikw i czterech
niszczycieli. Trzy woskie pancerniki Littorio, Cavour i Duilio zostay trafione
torpedami, a Brytyjczycy stracili dwa swordfishe. Cavour osiad na dnie. Admira
Andrew Cunningham, brytyjski gwnodowodzcy na rdziemnomorskim teatrze dziaa
wojennych, mg si przekona, e woska flota w istocie nie stanowi powaniejszego
zagroenia.
Czternastego listopada genera Papagos przystpi do kontrofensywy, wiadom
greckiej przewagi na froncie albaskim a do czasu wzmocnienia wojsk woskich. Jego
onierze zaatakowali, wykazujc si wielk dzielnoci i hartem. Do koca roku Grecy
wyparli najedcw z powrotem do Albanii, odrzucajc ich o pidziesit do
siedemdziesiciu kilometrw od granicy. Podniesienie liczebnoci woskiego kontyngentu
w Albanii do czterystu dziewidziesiciu tysicy ludzi niewiele zmienio. Do czasu gdy
w kwietniu 1941 roku Hitler uderzy na Grecj, Wosi mieli prawie czterdzieci tysicy
zabitych oraz sto czternacie tysicy rannych, chorych i ofiar odmroe . Woskie pretensje
21

do statusu supermocarstwa legy w gruzach. Wszelkie pomysy prowadzenia wojny

rwnolegej okazay si mrzonk. Mussolini nie by ju sojusznikiem Hitlera, a tylko jego
pomocnikiem.

Operacja Compass (grudzie 1940luty 1941)

Beznadziejna sabo militarna Woch niebawem ujawnia si te w Egipcie. Na generale

Archibaldzie Wavellu, gwnodowodzcym na Bliskim Wschodzie, spoczywaa wielka
odpowiedzialno za wojska brytyjskie w pnocnej i wschodniej Afryce oraz nad Zatok
Persk. Z pocztku dysponowa zaledwie trzydziestoma szecioma tysicami onierzy
w Egipcie, majcymi broni tego kraju przed dwustu pitnastoma tysicami Wochw
z armii w Libii. Dalej na poudniu ksi Aosty komenderowa wiermilionowymi
woskimi siami, zoonymi czciowo z miejscowej ludnoci. Wkrtce jednak do Egiptu
zaczy napywa wiee oddziay z Wielkiej Brytanii i z krajw Wsplnoty Brytyjskiej,
wzmacniajc wojska Wavella.
Wavell, maomwny i inteligentny wielbiciel poezji, nie wzbudza zaufania
u Churchilla. Wojowniczy brytyjski premier chcia powierzy swoje wojska poykaczom
ognia, zwaszcza na Bliskim Wschodzie, gdzie przeciwnikami byli sabi Wosi. Nadto
Churchilla cechowaa niecierpliwo. Nie w peni rozumia kwatermistrzowsk zmor
prowadzenia wojny na pustyni. Wavell, ktry obawia si, e premier bdzie si wtrca
w jego militarne plany, nie zdradzi Churchillowi, i przygotowuje si do kontruderzenia
opatrzonego kryptonimem operacja Compass. Oznajmi o tym jedynie Anthonyemu
Edenowi, podwczas wizytujcemu Egipt, i dopiero wtedy, gdy polecono mu posa bro
bardzo jej potrzebujcym Grekom. Churchill, gdy usysza o planie Wavella po powrocie
Edena do Londynu, pono z zadowolenia mrucza jak sze kotw . Od razu te zacz
22

ponagla Wavella, by atak rozpocz moliwie najszybciej, najdalej w cigu miesica.

Dowdc zgrupowania znanego jako Western Desert Force by genera porucznik
Richard OConnor. Ten niewysoki, szczupy i krzepki genera dowodzi 7. Dywizj
Pancern i hindusk 4. Dywizj Piechoty, ktre rozmieci w odlegoci okoo czterdziestu
kilometrw na poudnie od gwnych woskich pozycji pod Sidi Barrani. Wydzielony
oddzia, Selby Force, naciera na Sidi Barrani od zachodu, nadmorsk drog z Marsa
Matruh. Okrty Royal Navy operoway w pobliu wybrzea, gotowe do udzielenia
wsparcia ogniowego. OConnor przygotowa zawczasu blisko rejonu walk zamaskowane
skady zaopatrzenia.
Poniewa wiedziano o tym, e w Kairze roio si od woskich agentw, ktrych nie
brako nawet w wicie egipskiego krla Faruka, trudno byo utrzyma cakowit tajemnic.
W tej sytuacji, aby stworzy wraenie, i nic si nie szykuje, genera Wavell
w towarzystwie ony i crek tu przed bitw wybra si na tor wycigw konnych do
Geziry. Tego samego wieczoru wyda przyjcie w Turf Club.
Kiedy operacja Compass rozpocza si wczenie rano 9 grudnia, Brytyjczycy
stwierdzili, e udao im si zupenie zaskoczy przeciwnika. Dywizja hinduska, ktr
poprzedzay czogi Matilda z 7. Krlewskiego Puku Czogw, przechwycia gwne
woskie pozycje na samym skraju Sidi Barrani w cigu niespena trzydziestu szeciu
godzin. Oddzia 7. Dywizji Pancernej, atakujcy na pnocny zachd, przeci
przebiegajc wzdu wybrzea drog z Sidi Barrani do Buqbuq, a zasadnicze siy teje
dywizji uderzyy na wosk Dywizj Catanzaro na podejciach do Buqbuq. Do wieczora
10 grudnia hinduska 4. Dywizja zdobya Sidi Barrani, a cztery woskie dywizje operujce
w okolicy podday si nastpnego dnia. Zajto take Buqbuq, niszczc Dywizj
Catanzaro. Tylko Dywizja Cirene, znajdujca si o czterdzieci kilometrw dalej na
poudnie, zdoaa unikn rozbicia, wycofujc si pospiesznie ku przeczy Halfaja.
Wojska OConnora odniosy byskotliwe zwycistwo. Tracc zaledwie 624 ludzi,
wziy do niewoli 38 300 jecw, zdobyy 237 dzia i 73 czogi. OConnor chcia
niezwocznie kontynuowa dziaania ofensywne, ale musia z tym zaczeka. Wikszo 4.
Dywizji hinduskiej przerzucono bowiem do Sudanu, aby tam stawia czoo siom ksicia
Aosty w Abisynii. W zamian OConnorowi przydzielono australijsk 16. Brygad Piechoty
ze skadu australijskiej 6. Dywizji Piechoty.
Bardija (Al-Bardi), port tu nad granic libijsk, stanowia gwny cel dziaa obu
stron. Na rozkaz Mussoliniego marszaek Graziani skoncentrowa w okolicy sze dywizji.
Piechota OConnora zaatakowaa 3 stycznia 1941 roku, wspierana przez pozostae matildy.
Po trzech dniach walk Wosi poddali si australijskiej 6. Dywizji Piechoty, ktra wzia do
niewoli czterdzieci pi tysicy ludzi, zdobya czterysta szedziesit dwa dziaa polowe
i sto dwadziecia dziewi czogw. Dowdca woskiego zgrupowania genera Annibale
Bergonzoli, przezywany Naelektryzowanym Wsem ze wzgldu na sterczcy zarost,
zdoa umkn na zachd. Atakujcy stracili zaledwie stu trzydziestu zabitych i trzystu
dwudziestu szeciu rannych.
Tymczasem 7. Dywizja Pancerna podja natarcie, aby odci Tobruk. Dwie
australijskie brygady pospieszyy z Bardiji, by zamkn piercie okrenia. Wkrtce
i Tobruk skapitulowa, a w rkach brytyjskich znalazo si dwadziecia pi tysicy
jecw, dwiecie osiem dzia, osiemdziesit siedem wozw opancerzonych oraz
czternacie wiadczcych usugi woskim onierzom prostytutek, ktre odesano do
klasztoru w Aleksandrii, gdzie nudziy si aonie do koca wojny. OConnor
z przeraeniem dowiedzia si o tym, e Churchill zaproponowa Grecji pomoc w postaci
wojsk ldowych i lotnictwa, co wystawiao na ryzyko oddziay prowadzce ofensyw
w Libii. Na szczcie Metaksas odrzuci t ofert, uwaajc, e wsparcie sabsze od co
najmniej dziewiciu dywizji sprowokuje tylko Niemcw, nie dajc adnych nadziei na ich
powstrzymanie.

Rwnoczenie trwa rozpad woskiego imperium we wschodniej Afryce. Dziewitnastego

stycznia wojska generaa majora Williama Platta w Sudanie, wzmocnione gotow do walki
hindusk 4. Dywizj, uderzyy na izolowan i nieruchaw armi ksicia Aosty w Abisynii.
Dwa dni pniej cesarz Hajle Sellasje powrci w towarzystwie majora Ordea Wingatea
z wygnania, aby uczestniczy w wyzwalaniu swojego kraju. Na poudniu z kolei
zgrupowanie pod dowdztwem generaa majora Alana Cunninghama, modszego brata
admiraa Cunninghama, zaatakowao z obszaru Kenii. Armia Aosty, sparaliowana przez
brak zapasw, nie bya w stanie broni si zbyt dugo.

W Libii OConnor postanowi przej do zdecydowanej ofensywy i zamkn w potrzasku

wikszo woskich wojsk nad wybrzuszeniem wybrzea w Cyrenajce, kierujc 7. Dywizj
Pancern przez ten obszar ku Wielkiej Syrcie na poudnie od Bengazi. Ale wiele czogw
byo niesprawnych, a sytuacja zaopatrzeniowa przedstawiaa si rozpaczliwie linie
komunikacyjne rozcigay si na dystansie ponad tysica trzystu kilometrw a do Kairu.
OConnor rozkaza dywizji zatrzyma si chwilowo przed silnymi woskimi pozycjami pod
Mechili, na poudnie od masywu Al-Dabal al-Achdar. Jednak wanie wtedy patrole
w samochodach pancernych i samoloty RAF-u dostrzegy oznaki tego, e Wosi przystpili
do generalnego odwrotu. Marszaek Graziani ewakuowa wszystkie swoje wojska
z Cyrenajki.
Czwartego lutego rozpocz si, jak to okrelali onierze brytyjskich pukw
kawalerii, wycig do Bengazi. Poprzedzana przez 11. Puk Huzarw 7. Dywizja
Pancerna nacieraa przez niegocinne tereny, aby odci drog ucieczki niedobitkom
woskiej 10. Armii. Australijska 6. Dywizja Piechoty cigaa umykajcego nieprzyjaciela
na wybrzeu i 6 lutego wkroczya do Bengazi.
Na wie o tym, e Wosi zaczli si wycofywa z Bengazi, dowodzcy 7. Dywizj
Pancern genera major Michael Creagh posa naprzd lotn kolumn, eby odci
przeciwnikowi drog koo Beda Fomm. W skad tego zgrupowania weszy 11. Puk
Huzarw, 2. batalion Brygady Strzeleckiej oraz trzy baterie Krlewskiej Artylerii Konnej;
owa zaimprowizowana formacja dotara na czas do wyznaczonej drogi. Majc przed sob
dwadziecia tysicy Wochw rozpaczliwie prbujcych wyrwa si z okrenia,
Brytyjczycy obawiali si, e ulegn tak wielkiej przewadze liczebnej przeciwnika. Ale
w chwili gdy spodziewali si kontrataku od strony ldu, pokazay si lekkie czogi
brytyjskiego 7. Puku Huzarw. Uderzyy na lewe skrzydo zmasowanych w ugrupowaniu
liniowym woskich oddziaw, wywoujc panik i wielkie zamieszanie. Walki ustay
dopiero po zachodzie soca.
Bitwa rozgorzaa na nowo o wicie, gdy przybyo wicej woskich czogw. Ale
take do brytyjskiej lotnej kolumny zaczy dociera wzmocnienia, gdy nadcigay kolejne
szwadrony kawalerii zmotoryzowanej z 7. Dywizji Pancernej. W trakcie prb przeamania
frontu zniszczeniu ulego ponad osiemdziesit woskich czogw. Tymczasem
Australijczycy prowadzcy natarcie z Bengazi wzmogli nacisk na nieprzyjaciela od drugiej
strony. Po tym jak zakoczya si fiaskiem ostatnia prba uniknicia okrenia podjta
rankiem 7 lutego, genera Bergonzoli skapitulowa przed podpukownikiem Johnem
Combeem z 11. Puku Huzarw. Naelektryzowany Ws by jedynym ocalaym starszym
rang oficerem woskiej 10. Armii.
Zmczeni i wymizerowani woscy onierze siedzieli na ziemi jak okiem sign,
kulc si przed deszczem. Jeden z podwadnych Combea, zapytany przez radio, ilu jecw
wzi 11. Puk Huzarw, pono odpar z typowo kawaleryjsk niefrasobliwoci: C,
powiedziabym, e kilka akrw. Pi dni pniej w Trypolisie wyldowa genera
porucznik Erwin Rommel, a niebawem znalazy si tam te pierwsze jednostki formacji,
ktra wkrtce zasyna pod nazw Afrikakorps.

1 Na temat operacji w Chongqingu zob. R. Tobe, The Japanese Eleventh Army in Central China, 19381941, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-
Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 207229.
2 A. Smedley, Battle Hymn of China, London 1944, s. 343344.
3 Ibidem, s. 348.
4 I. Kershaw, Punkty zwrotne, tum. M. Romanek, Krakw 2009, s. 143.
5 J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945. The Diplomacy of Chinese Nationalism, Oxford 1988, s. 140141.
6 GSWW, t. III, s. 2.
 7 Woskie siy zbrojne w 1940 roku: ibidem, s. 68.
8 E. von Weizscker, Die Weizscker-Papiere, 19331950, Berlin 1974, s. 206.
9 Franco i Hitler w Henday e zob. S.G. Pay ne, Franco and Hitler. Spain, Germany and World War II, New Haven 2008, s. 9094; oraz J. Tusell, Franco, Espaa y la II Guerra Mundial. Entre el eje y la neutralidad,
Madrid 1995, s. 83201.
10 J. Tusell, Franco, Espaa y la II Guerra Mundial, op. cit., s. 159.
11 KTB OKW, t. I, 15 listopada 1940 r., s. 177.
12 Ibidem, s. 144 (como un judo que quiere traficar con las ms sagradas posesiones).
13 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 1: Od kampanii polskiej do zakoczenia ofensywy na Zachodzie (14.8.193930.6.1940), tum. B. Woniecki,
Warszawa 1971, s. 671.
14 GSWW, t. III, s. 194.
15 The Times, 2 lipca 1940 r.
16 D. Clarke, The Eleventh at War, London 1952, s. 95; oraz M. Carver, Out of Step, London 1989, s. 5455.
17 G. Ciano, Cianos Diplomatic Papers, London 1948, s. 273.
18 Ibidem, s. 297 (12 maja 1940 r.).
19 M. Mazower, Inside Hitlers Greece. The Experience of Occupation 194144, New Haven 1993.
20 O Grekach w Egipcie zob. A. Cooper, Cairo in the War, 19391945, London 1989, s. 59.
21 Straty woskie w Grecji i Albanii zob. GSWW, t. III, s. 448.
22 W.S. Churchill, Druga wojska wiatowa, t. 2: Ich najwspanialsza chwila, tum. K. Mostowska, Gdask 1995, s. 212.
 ROZDZIA 10

Bakaska wojna Hitlera

marzecmaj 1941

Kiedy Hitler nabra przekonania, e prby pokonania Wielkiej Brytanii nie powiody si,
skupi uwag na najwaniejszym dla celu. Ale zanim uderzy na Zwizek Radziecki,
postanowi zabezpieczy si na obydwu flankach. Podj negocjacje z Finlandi, lecz
znacznie waniejsza bya sytuacja na poudniu, na Bakanach. Pola naftowe koo Ploeszti
miay dostarczy paliwa dla jego dywizji pancernych, natomiast rumuska armia marszaka
Iona Antonescu bya zasobem rezerw ludzkich. Poniewa Zwizek Radziecki take uwaa
poudniowo-wschodnie regiony Europy za swoj stref wpyww, Hitler mia
wiadomo, e powinien postpowa ostronie i unika prowokowania Stalina, nim sam
nie bdzie gotw do inwazji.
Kompletnie nieudany atak Mussoliniego na Grecj doprowadzi do tego, czego Hitler
si obawia mianowicie do brytyjskiej obecnoci militarnej na poudniowym wschodzie
Europy. W kwietniu 1939 roku Wielka Brytania udzielia Grecji gwarancji pomocy
wojskowej, wobec czego genera Metaksas zwrci si o takie wsparcie. Brytyjczycy
zaproponowali przysanie myliwcw pierwsze dywizjony RAF-u przyleciay do Grecji
w drugim tygodniu listopada 1940 roku a brytyjskie wojska ldowe wyldoway na
Krecie, aby umoliwi tamtejszemu greckiemu garnizonowi udzia w walkach na froncie
albaskim. Hitler, coraz bardziej zaniepokojony tym, e Brytyjczycy wykorzystaj greckie
lotniska do nalotw na zoa ropy naftowej wok Ploeszti, poprosi rzd bugarski
o zorganizowanie na granicy posterunkw obserwacyjno-ostrzegawczych. Jednak Metaksas
zabroni brytyjskiemu lotnictwu atakowania rumuskich pl naftowych z terytorium
greckiego z obawy przed sprowokowaniem odwetu nazistowskich Niemiec. Jego kraj mg
oprze si Wochom, ale nie Wehrmachtowi.
Jednake Fhrer sam zacz w tym czasie myle o uderzeniu na Grecj, czciowo po
to, by wybawi z kompromitujcych opresji Wochw, ktrych niepowodzenia stawiay
w niekorzystnym wietle cae przymierze pastw osi, ale przede wszystkim aeby ustrzec
Rumuni. Dwunastego listopada nakaza OKW opracowanie planw uderzenia przez
obszar Bugarii i przechwycenia pnocnych wybrzey Morza Egejskiego. Operacji tej
nadano kryptonim Marita. Dowdztwa Luftwaffe i Kriegsmarine rycho przekonay go
o potrzebie zajcia caego obszaru kontynentalnej Grecji.
Marita miaa dopeni operacj Felix, czyli atak na Gibraltar, zamierzony na
wiosn 1941 roku, wraz z opanowaniem pnocno-zachodniej Afryki siami dwch
dywizji. Z obawy, e francuskie kolonie mog si zbuntowa przeciwko wadzom Vichy,
Hitler wyda te rozkaz awaryjnego zaplanowania operacji Attila, to jest zajcia
francuskich posiadoci w Afryce i francuskiej floty wojennej. Akcja ta, w razie
koniecznoci, winna bya mie bardzo stanowczy charakter.
Wobec tego, e Gibraltar stanowi klucz do brytyjskiej obecnoci na Morzu
rdziemnym, Hitler zadecydowa, i pole na rozmowy z generaem Franco admiraa
Canarisa, szefa Abwehry. Canaris mia uzyska zgod na przerzut w lutym niemieckich
wojsk drog biegnc wzdu hiszpaskiego rdziemnomorskiego wybrzea. Ale
przewiadczenie Hitlera, e Franco ostatecznie przystpi do wojny, okazao si przesadnie
optymistyczne. Caudillo da jasno do zrozumienia, e moe wzi udzia w konflikcie
tylko w obliczu rychego zaamania si Wielkiej Brytanii . Hitler nie chcia rezygnowa ze
1

wspomnianych planw, lecz skoro chwilowo pokrzyowano mu zamiary dotyczce

zachodniej czci basenu rdziemnomorskiego, skupi uwag na poudniowej flance przed
rozpoczciem operacji Barbarossa.

Pitego grudnia 1940 roku Hitler potwierdzi, e skieruje tylko dwa puki Luftwaffe na
Sycyli i do poudniowych Woch, aby atakoway brytyjskie siy morskie we wschodniej
czci Morza rdziemnego. W owej fazie wojny przeciwstawia si jeszcze pomysowi
wysania wojsk ldowych do Libii, na pomoc Wochom. W drugim tygodniu stycznia 1941
roku byskotliwy sukces operacji zaczepnej OConnora sprawi jednak, e Fhrer si
rozmyli. Libia mao go obchodzia, ale jeli pod wpywem klski Mussolini miaby
zosta obalony, stanowioby to silny cios dla osi i uskrzydlio przeciwnikw nazistowsko-
faszystowskiego przymierza.
Siy Luftwaffe na Sycylii zostay wzmocnione jednostkami caego X Korpusu
Lotniczego, a 5. Dywizja Lekka otrzymaa rozkaz przygotowania si do przerzutu do Afryki
Pnocnej. Tymczasem do 3 lutego stao si jasne, e w wyniku spektakularnego
zwycistwa generaa Richarda OConnora zagroona okazaa si take Trypolitania. Hitler
poleci wysanie do Afryki korpusw pod dowdztwem generaa porucznika Rommla,
ktre dobrze zna z kampanii w Polsce i we Francji. Jego wojskom nadano nazw
Deutsches Afrikakorps (DAK), a ca operacj opatrzono kryptonimem Sonnenblume
(Sonecznik).
Mussolini nie mia wyboru i zgodzi si na przekazanie Rommlowi komendy nad
woskim wojskami w Afryce. Po spotkaniu w Rzymie 10 lutego Rommel dwa dni pniej
polecia do Trypolisu. Od razu odrzuci woskie plany obrony tego miasta. Front naleao
utrzyma znacznie dalej, nad Wielk Syrt, do czasu wyokrtowania niemieckich
oddziaw, co jednak, o czym Rommel rycho si przekona, miao troch potrwa. Pita
Dywizja Lekka uzyskaa gotowo bojow dopiero na pocztku kwietnia.
Tymczasem X Korpus Lotniczy, operujcy z baz na Sycylii, bombardowa Malt,
zwaszcza tamtejsze lotniska i baz morsk w Valletcie, oraz atakowa brytyjskie konwoje
na Morzu rdziemnym. Dowdztwo Kriegsmarine usiowao skoni wosk marynark
wojenn do zaatakowania brytyjskiej Floty rdziemnomorskiej, ale argumenty Niemcw
nie znalazy posuchu a do koca marca.

Przygotowania do operacji Marita, czyli inwazji na Grecj, potrway przez trzy pierwsze
miesice 1941 roku. Formacje 12. Armii pod komend feldmarszaka Wilhelma Lista
przemaszeroway przez Wgry do Rumunii. W obu tych krajach rzdziy antykomunistyczne
reimy, ktre sprzymierzyy si z pastwami osi pod wpywem niemieckich energicznych
zabiegw dyplomatycznych. Bugari take naleao przecign na stron Rzeszy, aeby
niemieckie wojska mogy przej przez terytorium tego kraju. Stalin z wielk
podejrzliwoci obserwowa taki rozwj wydarze. Nie przekonyway go zapewnienia
Niemcw, e obecno Wehrmachtu na Bakanach jest wymierzona wycznie przeciwko
Brytyjczykom, ale niewiele mg na to poradzi.
Brytyjczycy, a za dobrze zdajc sobie spraw z koncentracji niemieckich wojsk nad
dolnym Dunajem, postanowili dziaa. Churchill, majc na wzgldzie kwesti brytyjskiej
wiarygodnoci i w nadziei wywarcia odpowiedniego wraenia na Amerykanach, rozkaza
Wavellowi zrezygnowa z wszelkich planw natarcia w Trypolitanii i zamiast tego
skierowa trzy dywizje do Grecji. Zmar Metaksas, a nowy grecki premier, Aleksandros
Korizis, w obliczu realnej groby niemieckiego uderzenia by teraz gotw do przyjcia
wszelkiej pomocy, choby i niewielkiej. Ani przygnbiony Wavell, ani admira
Cunningham nie wierzyli, e tak nieznaczne siy ekspedycyjne maj jak szans
powstrzymania Niemcw, lecz Churchill uwaa, i chodzi o brytyjski honor, a w peni
popiera go w tym Eden, wic 8 marca obaj dowdcy musieli si zgodzi na
przeprowadzenie takiej operacji. W rzeczywistoci ponad poow onierzy
pidziesicioomiotysicznego kontyngentu, ktry mia wypeni brytyjskie gwarancje
udzielone Grecji, stanowili Australijczycy i Nowozelandczycy. Takie formacje byy akurat
pod rk, ale uycie w Grecji wojsk z Antypodw stao si pniej podoem wielu alw
i niesnasek.
 Niemiecka inwazja na Grecj i Kret (kwieciemaj 1941)

Dowodzenie tymi siami ekspedycyjnymi obj genera Henry Maitland Wilson, znany
jako Jumbo z powodu wielkiego wzrostu i znacznej tuszy. Wilson nie mia zudze co do
wyniku czekajcej go batalii. Po odprawie w Atenach, na ktrej brytyjski pose w Grecji
Michael Palairet odmalowa przesadnie optymistyczny obraz sytuacji, Wilson mia
podobno rzec: C, nie jestem tego taki pewien. Ju zamwiem mapy Peloponezu . 2
Wanie z tej czci kontynentalnej Grecji jego wojska miay zosta ewakuowane w razie
klski. Wysi rang brytyjscy oficerowie przypuszczali, e grecka operacja
prawdopodobnie okae si nastpn Norwegi. Jednake wielu modszych stopniem
australijskich i nowozelandzkich oficerw z entuzjazmem zapoznawao si z mapami
Bakanw, analizujc szlaki prowadzce przez Jugosawi do Wiednia.
Zgrupowanie Wilsona, W Force, szykowao si do stawienia czoa niemieckiemu
uderzeniu z obszaru Bugarii. Jego oddziay zajy pozycj na linii Aliakmon,
przebiegajcej wzdu rzeki o tej samej nazwie i ukonie od granicy jugosowiaskiej ku
egejskiemu wybrzeu na pnoc od Olimpu. Nowozelandzka 2. Dywizja generaa majora
Bernarda Freyberga znajdowaa si na prawym skrzydle, 6. Dywizja australijska na
lewym, a oson frontu stanowia brytyjska 1. Brygada Pancerna na wysunitych pozycjach.
Alianccy onierze wspominali dni poprzedzajce t kampani jako niemal idyll. Cho
nocami panowa chd, to pogoda bya wspaniaa, polne kwiaty porastay grskie stoki,
a przyjani greccy wieniacy umilali obrocom oczekiwanie na atak nieprzyjaciela.
Gdy oddziay brytyjskie i brytyjskich dominiw czekay w Grecji na niemiecki atak,
Kriegsmarine wywieraa naciski na wosk flot wojenn, aby ta zaatakowaa okrty Royal
Navy i odcigna ich uwag od transportowcw przewocych wojska Rommla do Afryki
Pnocnej. Wochw mia wspomaga niemiecki X Korpus Lotniczy stacjonujcy na
poudniu Italii; Niemcy zachcali sojusznika do wzicia odwetu na Royal Navy za
zbombardowanie Genui.
Dwudziestego szstego marca woska eskadra, zoona z pancernika Vittorio
Veneto, szeciu cikich i dwch lekkich krownikw oraz trzynastu niszczycieli, wysza
w morze. Cunningham, uprzedzony o zagroeniu dziki przechwyceniu i rozszyfrowaniu
meldunkw Luftwaffe, posa do walki okrty, ktrymi dysponowa: Force A zesp,
ktrym osobicie dowodzi, zoony z pancernikw HMS Warspite, Valiant
i Barham, lotniskowca HMS Formidable i dziewiciu niszczycieli, oraz Force B
cztery lekkie krowniki i cztery niszczyciele.
Dwudziestego smego marca zaoga woskiego wodnosamolotu z okrtu liniowego
Vittorio Veneto dostrzega krowniki Force B. Eskadra morska admiraa Angela Iachina
przystpia do pocigu. Iachino nie mia pojcia o tym, e na wschd od Krety i na
poudnie od przyldka Matapan (Tenaron) znajdowa si znacznie silniejszy zesp
Cunninghama. Samoloty torpedowe z pokadu HMS Formidable uszkodziy Vittorio
Veneto, lecz pancernik ten zdoa uciec. Druga fala samolotw uszkodzia ciki
krownik Pola, zmuszajc go do zatrzymania si. Pozostae woskie okrty dostay
rozkaz przyjcia tej jednostce z pomoc, co dao szans Brytyjczykom. W wyniku
niszczycielskiego ostrzau artyleryjskiego zostay zatopione trzy woskie cikie
krowniki, w tym Pola, oraz dwa niszczyciele. Mimo e Cunningham by powanie
sfrustrowany ucieczk Vittorio Veneto, to bitwa morska koo przyldka Matapan
stanowia wane pod wzgldem psychologicznym zwycistwo Royal Navy.
Niemieckie uderzenie na Grecj miao si rozpocz na pocztku kwietnia, ale tymczasem
doszo do nieoczekiwanego kryzysu w Jugosawii. Wczeniej Hitler stara si przecign
ten kraj na swoj stron, a zwaszcza tamtejszego regenta ksicia Pawa, w ramach swojej
dyplomatycznej ofensywy, chcc zapewni sobie spokj na Bakanach przed podjciem
operacji Barbarossa. Jednak wrd samych Jugosowian narastaa niech wobec
Niemcw, gwnie pod wpywem bezceremonialnych usiowa Rzeszy zawadnicia
wszystkimi jugosowiaskimi surowcami. Hitler nakania rzd w Belgradzie do
przystpienia do paktu trzech, a 4 marca wraz z Ribbentropem wywar w tej sprawie siln
presj na ksicia Pawa.
Jugosowiaskie wadze gray na zwok, wiadome wzmagajcego si w ich kraju
nieprzychylnego nastawienia do Niemiec, ale napywajce z Berlina dania staway si
coraz bardziej natarczywe. Wreszcie ksi Pawe i przedstawiciele belgradzkiego rzdu
podpisali 25 marca w Wiedniu akt przystpienia do paktu trzech. Dwa dni pniej serbscy
oficerowie dokonali w Belgradzie zamachu stanu. Ksicia Pawa obalono, a tron obj
mody krl Piotr II. W Belgradzie doszo do antyniemieckich demonstracji; tum
zaatakowa midzy innymi samochd niemieckiego posa. Hitler, jeli wierzy jego
tumaczowi, paa dz zemsty . Nabra przekonania, e Brytyjczycy maczali palce
3

w tym przewrocie. Ribbentropa niezwocznie wezwano ze spotkania z japoskim

ministrem spraw zagranicznych, ktremu tumaczy, e cesarskie wojska powinny
opanowa Singapur. Nastpnie Hitler poleci OKH rozpoczcie przygotowa do agresji na
Jugosawi. Miao si obej bez ultimatum czy wypowiedzenia wojny. Luftwaffe winna
bya zbombardowa Belgrad tak szybko, jak si da. Caej operacji nadano kryptonim
Strafgericht.
Hitler uzna belgradzki zamach stanu z 27 marca za ostateczny dowd na istnienie
spisku ydowskich anglosaskich podegaczy wojennych oraz ydw u wadzy
w moskiewskiej bolszewickiej centrali . Zdoa nawet wmwi sobie, e doszo do
4

perfidnego zamania niemiecko-radzieckiego paktu o przyjani ktrego przecie sam nie

zamierza przestrzega.
Cho rzd jugosowiaski ogosi Belgrad miastem otwartym, operacja Strafgericht
rozpocza si w Niedziel Palmow 6 kwietnia. W cigu dwch dni 4. Flota Powietrzna
zniszczya wikszo miasta. Liczby ofiar wrd ludnoci cywilnej nie sposb oszacowa;
waha si ona od tysica piciuset do trzydziestu tysicy zabitych przypuszczalnie
wynosia kilkanacie tysicy ludzi . Jugosowiaskie wadze pospiesznie podpisay ukad
5

ze Zwizkiem Radzieckim, ale Stalin nie uczyni nic poza tym, gdy obawia si
sprowokowania Hitlera.
Gdy niedzielnego poranka piset samolotw bombardowao Belgrad, niemiecki
pose w Atenach poinformowa greckiego premiera, e wojska Wehrmachtu niebawem
wkrocz do Grecji z powodu obecnoci oddziaw brytyjskich na terytorium tego kraju.
Korizis odpowiedzia, e Grecja bdzie si bronia. Tu przed brzaskiem 6 kwietnia 12.
Armia Lista rozpocza rwnoczesn ofensyw na kierunku poudniowym, przeciwko
Grecji, i zachodnim, atakujc Jugosawi. O godzinie 5.30 zaczo si uderzenie na
Jugosawi zapisa w swoim dzienniku pewien starszy szeregowy z 11. Dywizji
Pancernej. Ruszyy czogi. Lekkie dziaa otworzyy ogie, cika artyleria wesza do
akcji. Pojawi si samolot rozpoznawczy, potem czterdzieci stukasw zbombardowao
pozycje [przeciwnika], koszary zaczy si pali. (...) Pikny to widok o poranku .
6

Wczenie tego samego ranka syncy z arogancji genera lotnictwa Wolfram von
Richthofen, dowdca VII Korpusu Lotniczego, wybra si, aby popatrze na natarcie 5.
Dywizji Grskiej na przecz Rupel na granicy jugosowiaskiej i obejrze swoje stukasy
w akcji. Na stanowisku dowodzenia o 4.00 napisa w dzienniku. Gdy si przejaniao,
zacza strzela artyleria. Wspaniae fajerwerki. Potem bomby. Przemyka myl, czy
przypadkiem nie przykadamy si za bardzo do Grekw . Ale niemieck 5. Dywizj
7

Grsk spotkaa przykra niespodzianka, kiedy samoloty Richthofena pomykowo

zbombardoway wasne oddziay. Grecy stawili znacznie twardszy opr, ni si
spodziewano.
Pospiesznie zmobilizowana armia jugosowiaska, ktrej brakowao samolotw
i armat przeciwpancernych, nie miaa adnych szans w walce z potg Luftwaffe
i niemieckich dywizji pancernych. Niemcy zwrcili uwag, e jednostki serbskie broniy
si z wiksz zacitoci ni chorwackie czy macedoskie, ktre poddaway si przy
pierwszej sposobnoci. Jedna z kolumn, zoona z tysica piciuset jecw, zostaa przez
pomyk zaatakowana przez stukasy, ktre zabiy przeraajc liczb wzitych do
niewoli. C, tak to ju jest na wojnie! skonstatowa Richthofen .
8

Inwazja na Jugosawi nieoczekiwanie zagrozia linii Aliakmon w Grecji. Gdyby

Niemcy ruszyli na poudnie i przedarli si przez luk w ugrupowaniu obronnym koo Bitoli
i Floriny, co z pewnoci zaplanowali, wwczas alianckie pozycje zostayby natychmiast
oskrzydlone. Naleao wycofa oddziay z linii Aliakmon, aby zaradzi takiemu
zagroeniu.
Hitler chcia odci od morza alianckie siy ekspedycyjne w Grecji i zniszczy je. Nie
wiedzia, e genera Wilson mia pewien tajny atut. Ot po raz pierwszy niemieckie
meldunki, zakodowane przy uyciu Ultry i rozszyfrowane w orodku Bletchley Park,
9

umoliwiy zawczasu uprzedzenie alianckiego dowdcy o zamiarach Wehrmachtu.

Zarwno brytyjskich, jak i greckich dowdcw wprawio w konsternacj szybkie
zaamanie si armii jugosowiaskiej, ktrej onierze w trakcie caej kampanii zdoali
zabi zaledwie stu pidziesiciu jeden Niemcw.
Greckie wojska bronice Linii Metaksasa przebiegajcej w pobliu granicy
bugarskiej walczyy bardzo dzielnie, ale ostatecznie jednostki niemieckiego XVIII
Korpusu Grskiego przedary si przez poudniowo-wschodni skraj terytorium
jugosowiaskiego i otwary sobie drog do Salonik. Rano 9 kwietnia do Richthofena
dotary zdumiewajce nowiny o tym, e 2. Dywizja Pancerna znalaza si na rogatkach
tego miasta . A jednak Grecy przeprowadzili kontratak w pobliu przeczy Rupel, co
10

zmusio Richthofena, ktry tymczasem nabra ju nieco szacunku do przeciwnika, do

rzucenia tam bombowcw w celu rozbicia greckiego przeciwuderzenia.
Jedenastego kwietnia brytyjska 1. Brygada Pancerna, operujca na poudnie od Wewi,
stara si z jednostk SS, podwczas w sile brygady, Leibstandarte Adolf Hitler. Major
Gerry de Winton, dowdca szwadronu cznoci, wspomina, e dolina w wieczornym
wietle bya akurat jak na obrazie lady Butler, ze socem zachodzcym z lewej strony,
Niemcami atakujcymi od czoa i dziaami ustawionymi na stanowiskach po prawej.
11

Przechwycony i rozszyfrowany meldunek niemiecki wskazywa, e Brytyjczycy bronili si

skutecznie: Koo Wewi jednostka Schutzstaffel [SS] Adolf Hitler napotkaa zdecydowany
opr . Ale do takich star dochodzio tylko sporadycznie. Rozpocz si odwrt przez
12

kolejne grskie przecze, a alianckie formacje nie daway si dopdzi Niemcom.

Jednostkom greckim brakowao transportu motorowego, wic nie byy w stanie dotrzyma
kroku sojusznikom, za midzy zgrupowaniem Wilsona a greck armi Epiru wytworzya
si na albaskim froncie wielka luka.
Czogi i inne pojazdy, uszkodzone na kamienistych drogach, trzeba byo pozostawi
i zniszczy, a wycofujce si kolumny byy nieustannie nkane z powietrza. Nieliczne
dywizjony myliwskie RAF-u, wyposaone w hurricaney, zdecydowanie ustpujce
liczebnie messerschmittom Richthofena, niewiele mogy zdziaa. W trakcie odwrotu,
polegajcego na cigych przelotach z jednych zaimprowizowanych lotnisk na inne,
brytyjskim pilotom musiaa si przypomina przegrana kampania francuska. Zestrzeleni
niemieccy lotnicy bywali okrutnie traktowani przez dnych zemsty greckich wieniakw.
Siedemnastego kwietnia Jugosawia skapitulowaa. Jej rozproszone wojska,
zaatakowane od pnocy z terytorium austriackiego, a take z obszaru Wgier, Rumunii oraz
przez armi Lista z Bugarii, nie miay wikszych szans. onierze niemieckiej 11. Dywizji
Pancernej byli z siebie bardzo zadowoleni. W cigu niecaych piciu dni rozbilimy
siedem dywizji nieprzyjaciela zanotowa w swoim dzienniku pewien starszy szeregowiec
zdobylimy wielk ilo sprztu wojskowego, wzilimy do niewoli trzydzieci tysicy
jecw, a Belgrad musia si podda. Straty wasne bardzo mae . Jeden z onierzy
13

Dywizji SS Das Reich nie mg si nadziwi: Czyby [Serbowie] wierzyli, e ze swoj

niepen, starowieck i le wyszkolon armi mogliby przeciwstawi si niemieckiemu
Wehrmachtowi? To zupenie tak, jakby ddownica chciaa pokn boa dusiciela! .14

Pomimo atwego zwycistwa Hitler, z pochodzenia Austriak, paa dz zemsty na

ludnoci serbskiej, ktr uwaa za terrorystw odpowiedzialnych za pierwsz wojn
wiatow i wszystkie jej nieszczcia. Jugosawia miaa ulec rozczonkowaniu, a skrawki
jej terytorium oddano wgierskim, bugarskim i woskim sojusznikom Rzeszy. Chorwacja,
pod faszystowskimi rzdami, zostaa woskim protektoratem, a Niemcy okupowali Serbi.
Brutalne traktowanie Serbw przez nazistw przynioso skutki odwrotne do zamierzonych,
gdy doprowadzio do wybuchu okrutnej wojny partyzanckiej i przeszkodzio Niemcom
w eksploatacji tamtejszych surowcw.

W czasie odwrotu w Grecji, gdzie uciekajcy Jugosowianie mieszali si z wojskami

alianckimi i greckimi, zdarzay si obdne sceny. W jednej z wojskowych kolumn na
zatoczonej drodze zauwaono w luksusowym dwumiejscowym buicku z opuszczonym
dachem jakiego belgradzkiego playboya w golfowych butach wraz z kochank. Pewien
brytyjski oficer myla, e ni na jawie, kiedy ujrza w wietle ksiyca szwadron
serbskich uanw w dugich pelerynach przejedajcych niczym duchy onierzy
pokonanych w dawno minionych wojnach . 15

Gdy doszo do zerwania wszelkiej cznoci midzy armi greck na lewym skrzydle
a W Force, genera Wilson wyda rozkaz wycofania si na lini Termopil. Byo to moliwe
wycznie dziki dzielnej obronie doliny Tempi, w ktrej nowozelandzka 5. Brygada
zdoaa powstrzymywa przez trzy dni niemieck 2. Dywizj Pancern i 6. Dywizj
Grsk. Ale przechwycone i rozszyfrowane depesze nazistowskie wskazyway, e Niemcy
przedzierali si ku wybrzeom adriatyckim w kierunku Zatoki Korynckiej.
Alianccy onierze w Grecji czuli si gboko zaenowani koniecznoci niszczenia
mostw i linii kolejowych podczas odwrotu, mimo to miejscowa ludno nadal traktowaa
ich nader przyjanie i wyrozumiale. Prawosawni popi bogosawili brytyjskie pojazdy,
a wieniaczki wrczay wojsku kwiaty oraz chleb na dalsz drog, cho im samym
perspektywa wrogiej okupacji musiaa wydawa si bardzo przygnbiajca. Jednak Grecy
nie zdawali sobie jeszcze w peni sprawy z tego, jak straszny bdzie ich los. Ju kilka
miesicy pniej bochenek chleba mia kosztowa dwa miliony drachm, a w pierwszym
roku okupacji ponad czterdzieci tysicy mieszkacw Grecji zmaro z wygodzenia .
16

Dziewitnastego kwietnia, dzie po tym jak grecki premier odebra sobie ycie,
genera Wavell polecia do Aten na konsultacje. Ze wzgldu na niepewn sytuacj w Grecji
jego sztabowcy nie rozstawali si ze subowymi rewolwerami. Decyzja o ewakuowaniu
wszystkich wojsk Wilsona zapada nazajutrz rano. Owego dnia nad Atenami ostatnich
pitnacie hurricanew podjo walk ze stu dwudziestoma niemieckimi samolotami.
Personel brytyjskiego poselstwa i misji wojskowej w hotelu Grande Bretagne zacz pali
dokumenty, w tym najwaniejsze rozszyfrowane niemieckie meldunki.
Mimo rozejcia si wieci o ewakuacji alianckich onierzy nadal pozdrawiano na
drogach. Wracajcie szczliwie! woali Grecy. Powrcie jako zwycizcy! Wielu
oficerom i onierzom zy cisny si do oczu na myl o pozostawieniu Grekw ich losowi.
Tylko popiech podczas chaotycznego odjazdu sprawia, e nie skupiano si na takich
refleksjach. Gdy silna stra tylna, zoona z Australijczykw i Nowozelandczykw,
wstrzymywaa atakujcych Niemcw, reszta zgrupowania Wilsona zmierzaa ku punktom
zaokrtowania w Rafina na poudnie od Aten i w Porto Rafti na poudniowym wybrzeu
Peloponezu. Tym razem Niemcy byli zdecydowani nie dopuci do nowego Dnkirschen-
Wunder, czyli cudu Dunkierki .
17

Chocia genera Papagos i krl Grecji Jerzy II chcieli walczy dalej, pki alianckie
siy ekspedycyjne pozostaway w kontynentalnej czci kraju, to dowdztwo armii Epiru,
zmagajce si z Wochami, postanowio podda si Niemcom. Dwudziestego kwietnia
genera Jeorios Tsolakoglu podj rokowania z feldmarszakiem Listem, pod warunkiem e
greckie wojska nie bd zmuszone ukada si z Wochami. List zgodzi si na to.
Dowiedziawszy si o tym, oburzony Mussolini poskary si Hitlerowi, ktry znowu nie
chcia dopuci do upokorzenia swojego sojusznika. Posa do Grecji generaa porucznika
Alfreda Jodla z OKW, aby to on, a nie rozwcieczony List, przyj kapitulacj Grekw
w obecnoci woskich oficerw.
Podniecenie z powodu atwego zwycistwa znalazo wyraz w sowach pewnego
niemieckiego oficera artylerii z 11. Dywizji Pancernej, ktry 22 kwietnia napisa do ony:
Kiedy tylko widziaem nieprzyjaciela, strzelaem do niego, a walka zawsze dostarczaa
mi dzikiej, prawdziwej przyjemnoci. To bya radosna wojna. (...) Jestemy opaleni
i pewni zwycistwa. Jakie to wspaniae nalee do takiej dywizji . Hauptmann (kapitan)
18

z 73. Dywizji Piechoty przypuszcza, e wraz z nastaniem nowego europejskiego adu

pokj zapanuje nawet na Bakanach, aby nasze dzieci nie zaznay wicej wojen . Zaraz
19

po tym jak 26 kwietnia pierwsze niemieckie oddziay wjechay do Aten, wielka czerwona
flaga ze swastyk zawisa nad Akropolem.
Tego dnia o wicie niemieckie formacje powietrznodesantowe wyldoway po
poudniowej stronie Kanau Korynckiego, prbujc odci aliantom drog odwrotu.
Rozgorzay chaotyczne walki, a Niemcy ponieli cikie straty z rk Nowozelandczykw
z baterii dzia przeciwlotniczych Boforsa i nielicznych lekkich czogw 4. Puku Huzarw.
Spadochroniarze nie wypenili gwnego zadania, polegajcego na uchwyceniu tamtejszego
mostu. Dwaj oficerowie saperzy, ktrzy wczeniej zaoyli adunki wybuchowe, podeszli
w poblie mostu i wysadzili go w powietrze.
Gdy Niemcy witowali zwycistwo w Attyce, trwaa przeprowadzona w szaleczym
tempie ewakuacja wojsk Wilsona. Korzystano ze wszelkich dostpnych rodkw. Lekkie
bombowce typu Blenheim oraz odzie latajce Short Sunderland bray na pokad onierzy,
stoczonych w lukach bombowych i wieyczkach strzeleckich. Kaiki, stare parowce
i wszelkie inne jednostki pywajce wyruszay na poudnie, w kierunku Krety. Royal Navy
skierowaa sze krownikw i dziewitnacie niszczycieli, ktre raz jeszcze wziy na
pokady pobit armi. Drogi wiodce do portw zaadunkowych na poudniu Peloponezu
byy zatarasowane przez pospiesznie unieruchamiane pojazdy wojskowe. Ostatecznie do
niemieckiej niewoli trafio zaledwie czternacie tysicy z pidziesiciu omiu tysicy
alianckich onierzy przerzuconych do Grecji. Kolejne dwa tysice polego lub odnioso
rany podczas walk. Pod wzgldem strat w ludziach klska nie bya jeszcze taka dotkliwa,
jednak utrata opancerzonych pojazdw, ciarwek, broni i innego sprztu okazaa si
katastrofalna w okresie, gdy Rommel podj natarcie na Egipt.
Hitler odetchn z ulg, zabezpieczywszy sw poudniow flank, jednak pod sam
koniec drugiej wojny wiatowej przypisa zwok w rozpoczciu operacji Barbarossa
kampanii bakaskiej. Powojenni historycy prowadzili i nadal prowadz spory na temat
wpywu operacji Marita na inwazj na Zwizek Radziecki. Wikszo uznaje, e by on
stosunkowo nieznaczny. Przesunicie Barbarossy z maja na czerwiec zazwyczaj
przypisuje si innym czynnikom, takim jak opnienia w przydzielaniu transportu
motorowego, zwaszcza pojazdw zdobytych na armii francuskiej w 1940 roku, problemy
z dystrybucj paliwa czy te trudnoci z organizowaniem lotnisk polowych dla Luftwaffe
w zwizku z ulewnymi deszczami, padajcymi pn wiosn 1941 roku . Jednake nie ma
20

najmniejszych wtpliwoci, e operacja Marita przekonaa Stalina, i niemieckie

uderzenie na poudniu to wstp do planowanego przez nich opanowania rejonu Kanau
Sueskiego, a nie inwazji na Zwizek Radziecki.

Pync po Morzu Egejskim, przeadowane okrty i statki przewoce niedobitki W Force

usioway, z ograniczonym powodzeniem, unika atakw stukasw, junkersw Ju 88
i messerschmittw Richthofena. Dwadziecia sze jednostek zostao zatopionych, w tym
dwa okrty szpitalne, a na morzu zgino ponad dwa tysice ludzi w tym okoo
siedmiuset, kiedy dwa niszczyciele Royal Navy, HMS Diamond i HMS Wryneck,
prboway ratowa rozbitkw z toncego holenderskiego statku. Oba wspomniane okrty
poszy na dno, zatopione po ponawianych przez niemieckie lotnictwo atakach.
Wikszo ewakuowanych onierzy, okoo dwudziestu omiu tysicy, wysadzono na
brzeg w wielkiej naturalnej zatoce Suda na pnocnym wybrzeu Krety w ostatnich dniach
kwietnia. Wyczerpani ludzie schronili si w gajach oliwnych, gdzie zaopatrzono ich
w suchary i konserwy z woowin. Maruderzy, mechanicy, onierze pododdziaw bez
dowdcw i brytyjscy cywile wszyscy oni zbili si w chaotyczn gromad, nie wiedzc,
dokd si uda. Nowozelandzka dywizja generaa Bernarda Freyberga zesza na ld
w naleytym porzdku, podobnie jak kilka australijskich batalionw. Wszyscy ci onierze
spodziewali si, e trafi z powrotem do Egiptu, aby kontynuowa zmagania z Rommlem.

Plany desantu na Malt studiowano w OKW ju na pocztku lutego. Zarwno dowdztwo

niemieckich wojsk ldowych, jak i Kriegsmarine popieray plan zabezpieczenia szlakw
konwojowych do Libii. Jednak Hitler uzna, e naley z tym zaczeka na pniejsz por
roku, ju po pokonaniu Zwizku Radzieckiego. Brytyjczycy na Malcie mogli utrudnia
zaopatrywanie wojsk osi w Libii, ale alianckie bazy na Krecie stwarzay wiksze
zagroenie, gdy, w odczuciu Fhrera, z wyspy tej mona byo korzysta, by
przeprowadza naloty bombowe na pola naftowe koo Ploeszti. Z podobnych powodw
Hitler nakania Wochw, aby za wszelk cen utrzymali si na wyspach Dodekanezu.
Ponadto zajcie Krety przez Niemcw zapewnioby im wymierne korzyci. Ot po
zorganizowaniu baz na tej wyspie Luftwaffe moga przystpi do bombardowa portu
w Aleksandrii oraz Kanau Sueskiego.
Jeszcze przed upadkiem Aten szefostwo Luftwaffe analizowao moliwo
powietrznego desantu na Kret. Genera lotnictwa Kurt Student, wsptwrca niemieckich
wojsk powietrznodesantowych, gorco optowa za tak operacj. Uwaano, e podreperuje
ona presti Luftwaffe, nadszarpnity porak w walkach z RAF-em w bitwie o Angli.
Gring popar ten plan i zabra Studenta na spotkanie z Hitlerem 21 kwietnia. Student
nakreli plan uycia XI Korpusu Lotniczego do opanowania Krety i pniejszego zrzutu na
Egipt, po wkroczeniu Afrikakorps Rommla do tego kraju. Fhrer odnis si do tego
pomysu troch sceptycznie i przewidywa cikie straty. Od razu odrzuci drug, egipsk
cz planu Studenta, ale zaaprobowa desant na Kret, pod warunkiem e akcja ta nie
opni operacji Barbarossa. Operacji nadano kryptonim Merkur (Merkury).
 Kreta, o czym dobrze wiedzieli zarwno Wavell, jak i admira Cunningham, bya
wysp trudn do obrony. Wszystkie tamtejsze zatoki i funkcjonujce lotniska znajdoway
si niemal bez wyjtku na pnocnym wybrzeu, dlatego byy nadzwyczaj naraone na ataki
z lotnisk wojsk osi na wyspach Dodekanezu, a to samo dotyczyo rwnie statkw
zaopatrujcych wysp. Pod koniec marca na podstawie przechwyconych i rozszyfrowanych
niemieckich meldunkw Brytyjczycy dowiedzieli si o obecnoci w Bugarii XI Korpusu
Lotniczego, w ktrego skad wchodzia 7. Dywizja Lotnicza. W poowie kwietnia kolejna
przejta informacja ujawnia, e Niemcy przerzucili do tego kraju take dwiecie
pidziesit samolotw transportowych. Najwyraniej zaplanowali powan operacj
powietrznodesantow, ktrej celem najprawdopodobniej bya Kreta, o ile Niemcy
zamierzali wykorzysta j do pniejszego zaatakowania strefy Kanau Sueskiego.
Nastpne odszyfrowane meldunki z pierwszego tygodnia maja potwierdziy, e faktycznie
chodzio o Kret.
Ju od czasu zajcia tej wyspy przez Brytyjczykw w listopadzie 1940 roku dla
brytyjskich strategw jasne byo, e Niemcy mogli zdoby Kret wycznie za spraw
desantu powietrznego. Silne zgrupowanie Royal Navy we wschodniej czci Morza
rdziemnego i brak powaniejszych si nawodnych pastw osi na tamtych akwenach
wykluczay desant morski. Brygadier Ord Henderson Tidbury, pierwszy komendant
garnizonu kreteskiego, przeprowadzi staranne rozpoznanie i okreli wszystkie
prawdopodobne strefy zrzutu: byy to lotniska w Heraklionie, Retimnie i Maleme oraz
dolina na poudniowy zachd od Chanii. Szstego maja brytyjski wywiad potwierdzi, e
koo Maleme i Heraklionu nastpi ldowanie pozostaych jednostek XI Korpusu
Lotniczego, w tym sztabu i podporzdkowanych [korpusowi] formacji wojsk ldowych , 21

oraz prba utworzenia polowych lotnisk dla bombowcw nurkujcych i myliwcw.

Brytyjskie wojska znajdoway si na Krecie ju od szeciu miesicy, lecz wbrew daniom

Churchilla niewiele zrobiono, by przeksztaci t wysp w fortec. Wynikao to po czci
z pewnej inercji, niejasno nakrelonych planw oraz faktu, e Kreta zajmowaa do
odleg pozycj na licie priorytetowych zada Wavella. Dopiero rozpoczto budow
drogi z mniej naraonego na atak poudniowego wybrzea, a przygotowywanie nowego
lotniska byo znacznie opnione. Nawet w zatoce Suda, ktr Churchill uznawa za
drugie Scapa Flow dla floty wojennej, brakowao odpowiednich urzdze.
Genera major Bernard Freyberg, dowdca nowozelandzkiej dywizji, dotar na Kret
na pokadzie HMS Ajax dopiero 29 kwietnia. Znamienne, e pozostawa
w kontynentalnej Grecji niemal do ostatniej chwili, nadzorujc ewakuacj swoich
onierzy. Potnie zbudowany Freyberg ju od dawna cieszy si wielkim uznaniem
Churchilla, pamitajcego jego odwag wykazan w czasie niefortunnej kampanii
w Gallipoli podczas pierwszej wojny wiatowej. Churchill nazywa Freyberga wielkim
bernardynem. Dzie po swoim przybyciu Freyberg zosta wezwany na narad przez
Wavella, ktry tego samego przedpoudnia polecia na Kret bombowcem Blenheim.
Generaowie spotkali si w nadmorskiej willi. Ku konsternacji Freyberga Wavell poprosi
go, aby pozosta ze swoimi Nowozelandczykami na Krecie i obj dowodzenie obron
wyspy. Przedstawi mu uzyskane informacje wywiadowcze na temat spodziewanego
niemieckiego ataku, ktry jak podwczas oceniano, mia zosta dokonany siami piciu do
szeciu tysicy spadochroniarzy, wspartymi przez ewentualne uderzenie z morza .
22

Freyberga jeszcze bardziej przygnbio odkrycie, e wyspa nie moe liczy na oson
powietrzn, a do tego obawia si, i Royal Navy nie bdzie w stanie zapewni mu
ochrony przed desantem z morza . Wydaje si, e od samego pocztku uczepi si
23

bdnych zaoe. Nie potrafi sobie wyobrazi, i Kret mona zdoby, przeprowadzajc
desant powietrzny, wic coraz bardziej skupia si na zagroeniu ze strony desantu
morskiego. Z kolei sam Wavell doskonale wiedzia (o czym wiadczyy jego meldunki
wysyane do Londynu), e pastwa osi nie dysponuj na Morzu rdziemnym
dostatecznymi siami nawodnymi, aby w miar bezpiecznie wysadzi desant na plaach
Krety. Fundamentalny bd w rachubach Freyberga mia wpyn zarwno na pocztkowe
rozmieszczenie jego wojsk, jak i na prowadzenie bitwy w jej przeomowej fazie.
Dowodzone przez Freyberga alianckie siy na wyspie okrelono nieoficjalnym
mianem Creforce. Lotniska pod Heraklionem we wschodniej czci Krety broniy
brytyjska 14. Brygada Piechoty i australijski batalion. Lotnisko w Retimnie znajdowao si
pod oson dwch batalionw Australijczykw i dwch pukw greckich. Z kolei na
lotnisku w Maleme w pobliu zachodniego skraju wyspy, stanowicym gwny cel
niemieckiego desantu, pozostawiono tylko jeden batalion nowozelandzki. Wynikao to
z faktu, e Freyberg uwaa, i desant morski wylduje na brzegu nieco na zachd od
Chanii. W rezultacie tam wanie skoncentrowa wikszo swej dywizji, wraz z pukiem
walijskim i jeszcze jednym batalionem nowozelandzkim w odwodzie. Po drugiej stronie
Maleme nie byo adnych oddziaw.
Szstego maja ustalono na podstawie rozszyfrowanych meldunkw, e Niemcy planuj
desant powietrzny siami dwch dywizji dwukrotnie wikszymi od tych pocztkowo
przewidywanych przez Wavella. Nastpnie udao si przechwyci dalsze potwierdzenie
i szczegy niemieckiego planu, co rozwiao wszelkie wtpliwoci: nieprzyjaciel szykowa
operacj powietrznodesantow. Niestety Dyrektoriat Wywiadu Wojskowego (Directorate
of Military Intelligence, DMI) w Londynie pomykowo zawyy liczebno niemieckich
rezerw, ktre miay by przetransportowane morzem w drugim dniu akcji. Freyberg
bynajmniej nie poprzesta na przyjciu takich wiadomoci; wyobraa sobie moliwo
ldowania z uyciem czogw na plaach , o ktrej nikt nie wspomina. Ju po bitwie
24

przyzna: Najbardziej zajmowaa nas kwestia desantu morskiego, a nie zagroenie ze

strony desantu powietrznego . Z kolei Churchill radowa si z powodu szczegowych
25

danych o nieprzyjacielskim ldowaniu, uzyskanych dziki zamaniu niemieckich kodw.

Wynika nieczsta na wojnie sposobno dokadnego poznania terminu i gwnych celw
ataku wroga. Powinna nadarzy si wietna okazja do pozabijania tych [niemieckich]
spadochroniarzy , oznajmi Wavellowi w depeszy.
26

O ile alianckim obrocom przejte informacje teoretycznie zapewniay wielk

przewag, o tyle niemiecki wywiad wojskowy wykaza si w danym wypadku
nadzwyczajn niezdarnoci, by moe pod wpywem przesadnej wiary w siy Wehrmachtu
po serii atwych niemieckich zwycistw. W podsumowujcym raporcie z 19 maja, to jest
w przeddzie ataku, oceniono, e na wyspie znajdowao si tylko pi tysicy alianckich
onierzy, przy czym zaledwie czterystu w okolicach Heraklionu. Na podstawie zdj
lotniczych, wykonanych przez rozpoznawcze dorniery, nie udao si dostrzec dobrze
zamaskowanych pozycji oddziaw z Wielkiej Brytanii i brytyjskich dominiw.
Najbardziej zdumiewajce w rzeczonym raporcie byo to, i zgodnie z jego treci
Kreteczycy mieli wita chlebem i sol niemieckich najedcw.
Z powodu opnie w dostawach paliwa lotniczego termin operacji przeoono z 17
na 20 maja. W trakcie ostatnich dni przed atakiem naloty stukasw i messerschmittw
Richthofena bardzo si nasiliy. Ich gwnym celem byy stanowiska alianckich baterii
przeciwlotniczych. Artylerzyci z obsugi przeciwlotniczych boforsw przeywali cikie
chwile, z wyjtkiem tych wok lotniska w Heraklionie, ktrym polecono pozostawi
dziaa i upozorowa ich zniszczenie. Postpujc niezwykle roztropnie, 14. Brygada
Piechoty chciaa mie je w gotowoci, gdy nadlec niemieckie samoloty transportowe ze
spadochroniarzami. Jednake Freyberg, dajc nowe wiadectwo swego braku rozeznania
w sytuacji, pomimo ostrzee wywiadowczych, e Niemcy nie zamierzaj bombardowa
lotnisk, gdy chc od razu je wykorzysta, nie wyda rozkazu zniszczenia pasw
startowych.

Po wicie 20 maja niebo nad Kret byo bezchmurne. Zapowiada si kolejny pikny
i upalny dzie. Jak zwykle naloty rozpoczy si o szstej rano i trway przez ptorej
godziny. Po ich zakoczeniu onierze wypezli z okopw i zajli si pichceniem niadania.
Wielu z nich sdzio, e desant powietrzny, do ktrego miao doj 17 maja, moe wcale
nie nastpi. Cho Freyberg wiedzia, e przeciwnik zaplanowa atak na poranek owego
dnia, postanowi nie przekazywa tej informacji oddziaom.
Tu przed sm usyszano odgosy silnikw lotniczych odmiennych od brytyjskich,
gdy transportowe junkersy Ju 52 zbliay si do wyspy. onierze chwycili za karabiny
i pobiegli na wyznaczone stanowiska. Pod Maleme i na pwyspie Akrotiri, w pobliu
kwatery gwnej Freyberga, bezgonie przemkny w powietrzu samoloty o osobliwym
ksztacie, z dugimi, zwajcymi si skrzydami. Rozlegy si okrzyki: Szybowce!.
Karabiny, kaemy typu Bren i cikie karabiny maszynowe otworzyy ogie. W Maleme
czterdzieci szybowcw przeleciao nad lotniskiem i wyldowao za zachodnim skrajem
tamtejszego ldowiska, w wyschnitym korycie rzeki Tawronitis i na jej przeciwlegym
brzegu. Wiele z tych maszyn si rozbio, a kilka z nich zostao strconych dziki ostrzaowi
z ziemi. Bd Freyberga, ktry nie rozmieci swoich oddziaw na zachd od Maleme, od
razu wyszed na jaw. Szybowce transportoway 1. batalion Puku Szturmowego Strzelcw
Spadochronowych pod dowdztwem majora Kocha tego samego, ktry rok wczeniej
poprowadzi atak na belgijsk twierdz Eben-Emael. Zaraz potem jeszcze dononiejszy
warkot lotniczych silnikw zwiastowa pojawienie si gwnego kontyngentu
spadochroniarzy.
Ku zdumieniu modszych oficerw w sztabie Creforce genera Freyberg, syszc te
odgosy, nie przerwa niadania. Spojrza w gr i rzuci tylko: Zjawili si bardzo
punktualnie . Jego niewzruszona postawa wydaa si obecnym zarwno imponujca, jak
27

i niepokojca. Sztabowcy Freyberga obserwowali przez lornetki, jak fale nadlatujcych

transportowych junkersw zrzucaj spadochroniarzy, a na pasie wybrzea wybuchaj
walki. Kilku modszych rang oficerw przyczyo si do polowania na zaogi
szybowcw, ktre rozbiy si nieco na pnoc od kamienioomw, gdzie miecia si
kwatera polowa Creforce.
Nowozelandczycy z zapaem strzelali do opadajcych powoli spadochroniarzy.
Oficerowie rozkazywali onierzom celowa w buty, gdy Niemcy usiowali przyspieszy
ldowanie. Pod Maleme dwa kolejne niemieckie bataliony wyldoway za Tawronitis.
Nowozelandzki 22. batalion, obarczony zadaniem strzeenia lokalnego lotniska, rozmieci
wok ldowiska tylko jedn kompani i pojedynczy pluton w najsabszym punkcie, po
jego zachodniej stronie. Nieco na poudnie od lotniska znajdowao si skaliste Wzgrze
107, na ktrym podpukownik Leslie W. Andrew zorganizowa swoje stanowisko
dowodzenia. Dowdca kompanii po zachodniej stronie tego wzniesienia bardzo dobrze
kierowa ogniem swoich onierzy, lecz kiedy zasugerowa wprowadzenie do walki dwch
dzia przybrzenych, otrzyma odpowied, e mona ich uy wycznie przeciwko celom
na morzu. Obsesja Freyberga na punkcie desantu morskiego sprawia, e nie wprowadzi
w por do bitwy artylerii i odwodw byo to cikim bdem, gdy najrozsdniejsza
taktyka polegaa na niezwocznym przeprowadzeniu kontruderzenia, zanim nieprzyjacielscy
spadochroniarze zdoaj zebra szyki.
Wielu Niemcw zrzuconych na poudniowy zachd od Chanii wprost w tak zwan
Dolin Wizienn, na dobrze zamaskowane pozycje alianckie, zgino w trakcie
prawdziwej masakry. Jedn z druyn zrzucono na kwater gwn 23. batalionu, ktrego
dowdca osobicie zastrzeli piciu niemieckich skoczkw, natomiast jego adiutant
dwch kolejnych. Zewszd dobiegay okrzyki: Trafiem drania!. W ogniu walk prawie
nie dawano pardonu.
Nikt nie by bardziej bezlitosny w swej determinacji bronienia wyspy od samych
Kreteczykw. Starcy, kobiety i podrostki, uzbrojeni w strzelby, stare karabiny, opaty
i kuchenne noe, podjli bj z niemieckimi spadochroniarzami na otwartych polach
i z tymi, ktrzy zapltali si w linki spadochronw w gajach oliwnych. Wielebny Stylianos
Frantzeskakis, usyszawszy o desancie, pobieg do wityni, aby zaalarmowa
mieszkacw biciem w dzwon. Sam wzi do rki karabin i poprowadzi parafian z okolic
na pnoc od Paleochory do walki z wrogiem. W pniejszym czasie Niemcy, znani
z pruskiej nienawici do partyzantki, zrywali koszule i suknie z plecw kreteskich
cywilw. Jeli zauwaali na ciele lady spowodowane przez odrzut broni palnej albo
ukryty n, zabijali winnych na miejscu, bez wzgldu na ich wiek czy pe.

Dziaania Creforce utrudniay problemy z cznoci, spowodowane niedostatkiem

radionadajnikw, ktrych nie dostarczono z Egiptu w cigu trzech tygodni przed
niemieckim atakiem. W rezultacie Australijczycy pod Retimnem i onierze brytyjskiej 14.
Brygady Piechoty w Heraklionie dowiedzieli si o desancie na zachodniej czci wyspy
dopiero o 14.30.
Na szczcie dla Brytyjczykw problemy z zatankowaniem paliwa na lotniskach
w Grecji opniy start 1. Puku Strzelcw Spadochronowych pukownika Brunona
Bruera. Wskutek tego nalot stukasw i messerschmittw nastpi znacznie wczeniej, nim
nad Kret dotara fala transportowych junkersw Ju 52. Trbacze sygnalici zagrali na
alarm tu przed 17.30. onierze skierowali si biegiem na swoje dobrze zamaskowane
pozycje. Obsuga dzia przeciwlotniczych Bofors, ktre wczeniej nie strzelay podczas
nalotu, teraz nakierowaa lufy armat na ociae i powolne samoloty transportowe.
W trakcie nastpnych dwch godzin zestrzelono pitnacie Ju 52.
Bruer, pod wpywem niecisych danych wywiadowczych, postanowi rozproszy
zrzut; spadochroniarze 3. batalionu skakali na poudniowy zachd od Heraklionu, 2.
batalion wyldowa na lotnisku na wschd od tego miasta, a 1. batalion w okolicach
wioski Gurnes jeszcze dalej na wschodzie. Drugi batalion kapitana Burckhardta dosownie
zmasakrowano. Grale ze szkockiego Puku Black Watch otworzyli morderczy ogie.
Nieliczne ocalae niemieckie pododdziay zostay nastpnie rozbite przez jednostk z 3.
Puku Huzarw wspart przez przestarzae brytyjskie czogi Whippet, ostrzeliwujce
wszystkich, ktrzy prbowali uciec.
Trzeci batalion majora Schulza, zrzucony na pola kukurydzy i winnice, przebi si do
Heraklionu pomimo zaartej obrony na starych weneckich murach miejskich, jak podjli
onierze greccy i cywilni uzbrojeni Kreteczycy. Burmistrz podda miasto, ale wtedy
przypucili kontratak Brytyjczycy z Puku York and Lancaster oraz Puku z Leicestershire,
zmuszajc niemieckich spadochroniarzy do wycofania si. Zanim zapad zmrok, pukownik
Bruer zda sobie spraw, e prowadzona przez niego operacja przybraa bardzo
niepomylny obrt.

W Retimnie, miecie midzy Heraklionem a Chani, cz 2. Szturmowego Puku

Strzelcw Spadochronowych pukownika Alfreda Sturma take wpada w puapk.
Podpukownik Ian Campbell rozmieci swoje dwa australijskie bataliony na wzniesieniu,
grujcym nad poblisk nadbrzen drog i lotniskiem, a pomidzy nimi znalazy si sabo
uzbrojone pododdziay greckie. Gdy junkersy nadlatyway wzdu linii brzegowej, obrocy
otworzyli niszczycielski ogie. Zestrzelono siedem samolotw. Inne, usiujc uciec,
zrzuciy spadochroniarzy w morze, a wielu skoczkw potono, zapltujc si w czasze
spadochronw. Niektrzy wyldowali na skalistym podou i doznali kontuzji, a kilku
spotkaa straszna mier, gdy nadziewali si na zaostrzone bambusowe tyczki. Oba
australijskie bataliony przeszy do kontruderzenia. Niedobitki niemieckich oddziaw
usioway uciec na wschd i zajy pozycje obronne w toczni oliwy. Inna grupa, zrzucona
bliej Retimna, wycofaa si do wsi Periwolia, bronic si tam przed atakami kreteskiej
andarmerii i uzbrojonych cywilw ze wspomnianego miasta.

Na Krecie szybko zapada noc, a onierze obu walczcych stron dosownie padali
z wyczerpania. Strzelanina ustaa. Niemieckich spadochroniarzy mczyo straszliwe
pragnienie. W mundurach przystosowanych do walki w chodniejszych strefach
klimatycznych wielu z nich doznao powanego odwodnienia. Kreteczycy zastawiali
puapki w pobliu studni i nkali ich przez ca noc. Zgino wielu niemieckich oficerw,
w tym sam dowdca 7. Dywizji Lotniczej.
W Atenach rozeszy si wieci o katastrofie na Krecie. Genera Student wpatrywa si
w wielk map wyspy, rozwieszon na cianie sali balowej hotelu Grande Bretagne.
Chocia jego sztab nie zna dokadnych danych, to wiedziano, e straty byy cikie i e nie
udao si opanowa adnego z trzech lotnisk. Jedynie zdobycie Maleme nadal wydawao
si moliwe, ale Pukowi Szturmowemu w dolinie Tawronitis niemal wyczerpaa si
amunicja. W kwaterach gwnych 12. Armii feldmarszaka Lista i VIII Korpusu Lotniczego
Richthofena zapanowao przekonanie, e operacj Marita naley przerwa, nawet gdyby
miao to oznacza pozostawienie niemieckich spadochroniarzy na Krecie. Jeden z wzitych
do niewoli oficerw oznajmi wprost dowdcy australijskiego batalionu: My nie
przysyamy wojskowych posikw stracecom . 28

Tymczasem genera Freyberg zameldowa o 22.00 do Kairu, e z tego, co mu

wiadomo, jego wojska wci trzymaj si na trzech lotniskach i w dwch portach.
Jednake mia zupenie bdne pojcie o sytuacji pod Maleme. Zdziesitkowany batalion
pukownika Andrew walczy tam bardzo dzielnie, ale jego proby o przeprowadzenie
kontrataku na lokalne lotnisko ignorowano. Przeoony Andrew, brygadier James Hargest,
zapewne pod wpywem Freyberga, ktry obawia si desantu morskiego, nie wysa mu
pomocy. Kiedy Andrew ostrzeg go, e bdzie zmuszony si wycofa, jeeli nie dostanie
wsparcia, Hargest odpar: Jak trzeba, to trzeba. Wobec tego Maleme i Wzgrze 107
opuszczono w cigu nocy.
Genera Student, zdecydowany nie poddawa si, podj pewn decyzj, nie
konsultujc jej z feldmarszakiem Listem. Wezwa kapitana Tilmanna Kleyego, najbardziej
dowiadczonego pilota pod jego komend, i poleci mu dokona prbnego ldowania na
lotnisku w Maleme o wicie. Kleye powrci i zameldowa, e nie dosta si tam pod
bezporedni ostrza. Zaodze innego junkersa rozkazano dostarczenie amunicji Pukowi
Szturmowemu na Krecie i ewakuowanie niektrych rannych. Ponadto Student niezwocznie
poleci 5. Dywizji Grskiej, ktr dowodzi genera major Julius Ringel, przygotowa si
do wylotu, ale wpierw wyda rozkaz przeprowadzenia zrzutu wszystkich pozostaych
oddziaw 7. Dywizji Lotniczej pod dowdztwem pukownika Hermanna-Bernharda
Ramckego pod Maleme. Po opanowaniu tamtejszego lotniska pierwsze transportowce
z onierzami 100. Puku Grskiego zaczy ldowa o siedemnastej.

Freyberg, nadal wypatrujc nieprzyjacielskiej floty inwazyjnej, nie chcia rzuca do

przeciwataku swoich rezerw, z wyjtkiem nowozelandzkiego 20. batalionu. Puk Walijski,
najsilniejsza i najlepiej wyekwipowana jednostka, mia pozosta w odwodzie, poniewa
Freyberg w dalszym cigu lka si morskiego desantu w rejonie Canea [Chanii] . Jeden
29

z jego oficerw sztabowych oznajmi mu na podstawie zdobytych niemieckich planw, e

Grupa Lekkich Jednostek Morskich, z wojskiem i zaopatrzeniem, kieruje si ku miejscu na
zachd od Maleme, to jest odlegemu o jakie dwadziecia kilometrw od Chanii . 30

Freyberg nie chcia te sucha zapewnie starszego rang oficera marynarki wojennej na
Krecie, e Royal Navy moe z atwoci poradzi sobie z niewielkimi jednostkami
nawodnymi pyncymi ku wyspie.
O zmierzchu, zaraz po tym jak samoloty Luftwaffe odleciay znad Morza Egejskiego,
trzy zespoy okrtw Royal Navy wyruszyy pen par ku obu kracom Krety. Dziki
przechwyconym meldunkom Ultry znay kurs, ktrym pyny ich ofiary. Force D, zesp
zoony z trzech krownikw i czterech niszczycieli z radarami, dopad flotyll kaikw,
eskortowanych przez may woski niszczyciel. Rozbysy reflektory i rozpocza si rze.
Tylko jeden kaik wyrwa si z matni i dobi do brzegu.
Obserwujc to morskie starcie na pnocnym horyzoncie, Freyberg da si ponie
podekscytowaniu. Ktry z jego sztabowcw wspomina, e genera a podskakiwa pod
wpywem chopicego entuzjazmu. Po tej bitwie Freyberg dawa do zrozumienia, e
wyspie ju nic nie zagraa. Odczuwajc ulg, poszed spa, nie zapytawszy nawet o to, jak
rozwija si kontratak pod Maleme.
To przeciwuderzenie miao si rozpocz o pierwszej w nocy 22 maja, ale Freyberg
upar si, aby 20. batalion nie wkracza do akcji, zanim nie zostanie zastpiony przez
batalion Australijczykw z Jeorjupoli. Australijczycy, ktrym brakowao rodkw
transportu, spniali si, a w rezultacie 20. batalion mg doczy do nacierajcego 28.
batalionu (Maorysw) dopiero o 3.30. Zaprzepaszczono cenne godziny, podczas ktrych
panowaa ciemno. Pomimo wielkiej odwagi atakujcych porucznik Charles Upham
zdoby w czasie tej bitwy pierwszy ze swoich dwch Krzyy Wiktorii nie mieli oni
wikszych szans ze wzmocnionymi oddziaami spadochroniarzy i niemieckimi batalionami
grskimi, nie wspominajc nawet o nieustannym ostrzeliwaniu przez messerschmitty po
wschodzie soca. Popoudniem wyczerpani Nowozelandczycy musieli si wycofa. Mogli
tylko przyglda si z bezsiln wciekoci, jak transportowe junkersy Ju 52 lduj
z zatrwaajc regularnoci po dwadziecia samolotw co godzin. Teraz ju
Brytyjczycy na wyspie byli skazani na porak.
Owego dnia katastrofa oczekiwaa ich rwnie na morzu. Cunningham, zdecydowany
dopa wysan w rejs z opnieniem drug Grup Lekkich Jednostek Morskich
przeciwnika, posa za dnia na Morze Egejskie dwa zgrupowania nawodne, Force C
i Force A1. W kocu udao im si wypatrzy wspomnian grup i zada jej pewne straty,
jednak intensywne niemieckie naloty powietrzne skutkoway narastajcymi stratami
wasnymi. Brytyjska Flota rdziemnomorska utracia dwa zatopione krowniki
i niszczyciel. Dwa pancerniki, dwa inne krowniki i kilka niszczycieli doznay powanych
uszkodze. Marynarka wojenna jeszcze nie pogodzia si z myl, e era okrtw
liniowych odesza w przeszo. Kolejne dwa niszczyciele, HMS Kelly i HMS
Kashmir, zostay zatopione nastpnego dnia.
Wieczorem 22 maja Freyberg nie zdecydowa si na przeprowadzenie ostatecznego
kontrataku siami trzech pozostajcych w odwodzie batalionw. Najwyraniej nie chcia
zosta zapamitany jako dowdca, ktry doprowadzi Dywizj Nowozelandzk do zguby.
Mona sobie wyobrazi rozgoryczenie Australijczykw pod Retimnem i onierzy
brytyjskiej 14. Brygady Piechoty w Heraklionie, ci bowiem sdzili, e udao si wygra
bitw o Kret. Rozpocz si straszny odwrt po kamienistych ciekach wrd gr Lefka
Ori, gdy spragnieni i zmczeni ludzie z Creforce podali do portu w Sfakii, gdzie okrty
Royal Navy ponownie szykoway si do ewakuacji pokonanego wojska. Brygada
komandosw pod dowdztwem brygadiera Roberta Laycocka, majc wzmocni garnizon
na Krecie, wyldowaa w zatoce Suda, ju na miejscu dowiadujc si o rozkazie
opuszczenia wyspy. Jej onierze patrzyli z niedowierzaniem na palenie zapasw na
nabrzeu. Sfrustrowanemu Laycockowi oznajmiono, e jego ludzie maj walczy jako stra
tylna z grskimi formacjami Ringla.
Royal Navy honorowo wypenia zadanie mimo dotkliwych strat poniesionych na
wodach wok Krety. Czternast Brygad Piechoty ewakuowano na pokadzie dwch
krownikw i szeciu niszczycieli, po wietnie przeprowadzonym odwrocie do portu
w Heraklionie noc 28 maja. Oficerowie rozmylali o Pogrzebie sir Johna Moorea w La
Corua angielskim wierszu o najsawniejszej ewakuacji z okresu wojen napoleoskich,
ktrego niegdy musieli si uczy na pami w szkoach . Jednak wszystko szo bardzo
31

dobrze tylko do czasu. Okrty zespou nawodnego, spowalniane przez uszkodzony

niszczyciel, nie wyszy z kanau przy wschodnim kracu wyspy na pene morze przed
wschodem soca. Po wicie zaatakoway stukasy. Dwa niszczyciele poszy na dno, a dwa
krowniki zostay powanie uszkodzone. Eskadra powloka si ku portowi w Aleksandrii,
majc na pokadach wielu zabitych. Jedna pita onierzy 14. Brygady zgina podczas tego
rejsu by to znacznie wyszy odsetek, ni polego w walkach z niemieckimi
spadochroniarzami. Dudziarz Puku Black Watch przy blasku reflektora odegra aobny
hymn. Wielu onierzy nie wstydzio si ez. Niemcy uznali cios zadany Royal Navy
podczas kampanii kreteskiej za rewan za zatopienie Bismarcka . Richthofen i jego
32

go, genera Ferdinand Schrner, uczcili w Atenach zwycistwo szampanem.

Ewakuacja z poudniowego wybrzea Krety rwnie rozpocza si noc 28 maja,
lecz do Australijczykw w Retimnie nie dotar rozkaz odwrotu. Nieprzyjaciel nadal si
ostrzeliwuje, raportowali swemu dowdztwu w Grecji niemieccy spadochroniarze . 33

Ostatecznie zaledwie pidziesiciu Australijczykom udao si wydosta z Krety po

przebyciu gr, cho zostali zabrani przez okrt podwodny dopiero kilka miesicy pniej.
W Sfakii zapanoway chaos i zamieszanie, wywoane przede wszystkim przez tumy
pozbawionych dowdztwa onierzy z baz, ktrzy toczyli si w porcie. Nowozelandczycy,
Australijczycy i onierze brytyjskiej piechoty morskiej, ktrzy wycofali si w naleytym
porzdku, utworzyli kordon, aby zapobiec bezadnemu wchodzeniu na pokady jednostek.
Ostatni okrt odpyn we wczesnych godzinach porannych 1 czerwca, gdy zbliay si ju
niemieckie oddziay piechoty grskiej. Royal Navy zdoaa ewakuowa z Krety
osiemnacie tysicy onierzy, w tym niemal ca Dywizj Nowozelandzk. Dziewi
tysicy ludzi pozostao na wyspie i trafio do niewoli.
Nietrudno sobie wyobrazi ich rozgoryczenie. Tylko pierwszego dnia walk na Krecie
alianckie wojska zabiy 1856 niemieckich spadochroniarzy. Ogem Student straci okoo
szeciu tysicy zabitych i rannych oraz sto czterdzieci sze zniszczonych i sto
szedziesit pi powanie uszkodzonych samolotw transportowych. Tych junkersw Ju
52 bardzo brakowao Wehrmachtowi pniej tego lata podczas inwazji na Zwizek
Radziecki. smy Korpus Lotniczy Richthofena utraci kolejnych szedziesit maszyn . 34

Bitwa o Kret okazaa si najciszym ciosem zainkasowanym przez Wehrmacht od chwili

wybuchu wojny. Jednak mimo zaciekej alianckiej obrony batalia ta ostatecznie przyniosa
Wielkiej Brytanii niepotrzebn i dotkliw porak. O dziwo, obie strony wycigny
zupenie odmienne wnioski z przebiegu kreteskiej operacji powietrznodesantowej. Hitler
ju nigdy wicej nie zdecydowa si na przeprowadzenie podobnej wielkiej akcji
z uyciem zrzutu spadochronowego, natomiast alianci przystpili do tworzenia wasnych
formacji powietrznodesantowych, ktre miay zosta wykorzystane, z bardzo
niejednoznacznymi skutkami, w pniejszym okresie wojny.

1 KTB OKW, t. I, 10 grudnia 1940 r., s. 222.

2 F. de Guingand, Generals at War, London 1964, s. 33.
3 P. Schmidt, Statysta na dyplomatycznej scenie, tum. H. Kurnatowski, Krakw 1965, s. 223.
4 Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 1726 (przy pisy ).
5 Na temat ofiar wrd ludnoci cy wilnej w Jugosawii zob. GSWW, t. III, s. 498.
6 Starszy szeregowy G., 119. Puk Arty lerii, 11. Dy wizja Pancerna, BfZ-SS 13/517A.
7 Richthofen KTB, 6 kwietnia 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 53.
8 Richthofen KTB, 10 kwietnia 1941 r., ibidem, s. 59.
9 Bry ty jskie okrelenie na przechwy cone meldunki niemieckie, kodowane m.in. za pomoc maszy ny Enigma (przy p. tum.).
10 Richthofen KTB, 9 kwietnia 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 58.
11 Cy t. za: A. Beevor, Kreta. Podbj i opr, tum. M. Bielewicz, Krakw 2011, s. 56.
12 OL 2042, TNA DEFE 3/891.
13 Starszy szeregowy G., BfZ-SS 13/517A.
14 Szeregowy Erich N., 8. kompania Puku Zmotory zowanego Dy wizji SS Das Reich, 10 maja 1941 r., BfZ-SS 11 707 E.
15 A. Beevor, Kreta, op. cit., s. 59.
16 M. Mazower, Inside Hitlers Greece. The Experience of Occupation 194144, New Haven 1993, s. xiii.
17 Richthofen KTB, 10 kwietnia 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 60.
18 Cy t. za: GSWW, t. IX/1, s. 536.
19 Kapitan Friedrich M., 73. Dy wizja Pancerna, BfZ-SS 20 305.
20 W kwestii sporw doty czcy ch przy czy n opnienia rozpoczcia operacji Barbarossa zob.: M. van Creveld, Hitlers Strategy, 19401941. The Balkan Clue, London 1973; stenogram sy mpozjum w Salonikach,
maj 1991 r.; GSWW, t. III, s. 525; B. Mller-Hillebrand, Die Improvisierung einer Operation (Dargestellt an der Vorbereitung der deutschen Operation gegen Jugoslawien 1941), Studien der Historical Division
Headquarters, United States Army Europe, Foreign Military Branch, 78, MGFA-P 030; A. Hillgruber, Hitlers Strategie. Politik und Kriegfhrung 19401941, Frankfurt am Main 1965, s. 504 (przy pisy ); A.L. Zapantis,
Greek-Soviet Relations, 19171941, New York 1983, s. 498 (przy pisy ).
21 OL 2167, TNA DEFE 3/891.
22 TNA PREM 3/109.
23 Frey berg do Wavella, cy t. za: W.S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t. 3: Wielka Koalicja, tum. K.F. Rudolf, Gdask 1995, s. 265.
24 Sformuowanie Frey berga, cy t. za: J. Connell, Wavell. Scholar and Soldier, London 1964, s. 454.
25 Cy t. za: I. Stewart, The Struggle for Crete, 20 May 1 June 1941. A Story of Lost Opportunity, Oxford 1955, s. 108.
26 W.S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t. 3, op. cit., s. 266.
27 Woodhouse, cy t. za: C. Hadjipateras, M. Fafalios, Crete 1941, Athens 1989, s. 13.
28 Bry gadier Ray Sandover w rozmowie z autorem przeprowadzonej 12 padziernika 1990 roku.
29 Z dziennika wojennego Dy wizji Nowozelandzkiej, cy t. za: I. Stewart, The Struggle for Crete, op. cit., s. 278.
30 Einsatz Kreta, BA-MA RL 33/98.
31 Wiersz Charlesa Wolfea (przy p. tum.).
32 Zob. nastpny rozdzia.
33 Richthofen KTB, 28 maja 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 115.
34 BA-MA ZA 3/19 i RL2 III/95.
 ROZDZIA 11

W Afryce i na Atlantyku
lutyczerwiec 1941

Pory na przerzut czci wojsk Wavella do Grecji na wiosn 1941 roku nie mona byo
wybra gorzej. Operacja ta bya kolejnym typowym dla Brytyjczykw przykadem
zbytniego rozpraszania niedostatecznych si na zbyt wielu frontach. Brytyjscy dowdcy,
a w gwnej mierze Churchill, wydawali si niezdolni do cisego szeregowania spraw
priorytetowych i konsekwentnego ich realizowania.
Okazja szybkiego wygrania wojny w pnocnej Afryce, jaka nadarzya si
Brytyjczykom w 1941 roku, zostaa zaprzepaszczona wraz z tym, jak cz si przerzucono
z Afryki do Grecji, a Rommel wyldowa w Trypolisie razem z pierwszymi formacjami
Afrika Korps (DAK). Fakt, e Hitler wybra wanie Rommla na dowdc tego
kontyngentu, nie spotka si z uznaniem wyszych rang oficerw OKH. Woleli widzie tam
generaa majora Hansa von Funcka, wysanego do Afryki w celu przedstawienia raportu
o sytuacji w Libii. Ale Hitler nie znosi Funcka , gwnie dlatego, e w niegdy cile
1

wsppracowa z generaem pukownikiem Wernerem von Fritschem, ktrego Fhrer

zdymisjonowa ze stanowiska dowdcy wojsk ldowych w 1938 roku.
Hitlerowi odpowiadao, e Rommel nie wywodzi si z arystokracji. Rommel mwi
z wyranym szwabskim akcentem i mia w sobie co z ryzykanta. Jego zwierzchnicy
w siach ldowych i wielu wspczesnych uwaali go za aroganta szukajcego poklasku.
Nie wzbudzi ich entuzjazmu take sposb, w jaki Rommel wykorzystywa przychylno
Hitlera i Goebbelsa do zapewnienia sobie szybkich awansw. Rozgrywajca si
w pewnym odizolowaniu od innych frontw kampania afrykaska, jak szybko zorientowa
si Rommel, stwarzaa doskona sposobno ignorowania polece wydawanych mu przez
OKH. Ponadto ju zdy narobi sobie wrogw, przekonujc, e Niemcy, zamiast uderza
na Grecj, powinny byy uy wydzielonych do kampanii greckiej wojsk w pnocnej
Afryce, by zawadn Bliskim Wschodem i rop w tym regionie.
Hitler, ktry dugo nie mg wyrobi sobie ostatecznej opinii o znaczeniu Libii
i potrzebie przerzutu wojska do Afryki Pnocnej, teraz uzna to za konieczne, aby zapobiec
upadkowi reimu Mussoliniego. Obawia si rwnie, e Brytyjczycy mog si poczy
z pnocnoafrykaskimi wojskami Francuzw, i e armia Vichy, pod wpywem generaa
Maximea Weyganda, ponownie przejdzie na stron brytyjsk. Nawet po fatalnie
przeprowadzonej ekspedycji dakarskiej z wrzenia poprzedniego roku, kiedy oddziay
Wolnej Francji i brytyjska eskadra morska zostay pokonane przez wojska lojalne wobec
reimu Vichy, Hitler znacznie przecenia wczesne wpywy generaa Charlesa de
Gaullea.
Kiedy Rommel znalaz si 12 lutego 1941 roku w Trypolisie, towarzyszy mu
pukownik Rudolf Schmundt, gwny adiutant Fhrera. Podnosio to znacznie autorytet
Rommla w oczach Wochw oraz starszych oficerw niemieckich. Dzie wczeniej
obydwaj zdumieli si na wiadomo od dowdcy X Korpusu Lotniczego na Sycylii, e
woscy generaowie zaklinali go, aby nie bombardowa Bengazi, gdy wielu z nich ma tam
posesje. Rommel poleci Schmundtowi natychmiastowe telefoniczne poczenie si
z Hitlerem. Ju kilka godzin pniej niemieckie bombowce wystartoway do nalotu na
Bengazi .
2

Niemiecki oficer cznikowy przedstawi Rommlowi aktualn sytuacj w Trypolitanii.

Wikszo wycofujcych si Wochw porzucaa bro i rekwirowaa ciarwki, aby nimi
ucieka. Nastpca Grazianiego, genera Italo Gariboldi, odmwi zorganizowania obrony
w pobliu obszarw zajmowanych przez Brytyjczykw, a nastpnie i pod Al-Ukajl. Wtedy
Rommel wzi sprawy w swoje rce. Dwie woskie dywizje skierowano na wysunite
pozycje, a 15 lutego Rommel wysa w lad za nimi pierwsze niemieckie jednostki, ktre
wyldoway w Afryce oddzia rozpoznania i batalion dzia szturmowych. Terenowe
aziki Kbelwagen upozorowano na czogi w prbie odstraszenia Brytyjczykw przed
kontynuowaniem natarcia.
Z kocem miesica przybycie kolejnych jednostek 5. Dywizji Lekkiej zachcio
Rommla do podjcia pierwszych potyczek z Brytyjczykami. Dopiero pod koniec marca,
gdy mia ju na afrykaskiej ziemi dwadziecia pi tysicy onierzy, uzna, e moe
rozpocz dziaania ofensywne. W trakcie kolejnych szeciu tygodni jego siy zostay
wzmocnione przez reszt 5. Dywizji Lekkiej i 15. Dywizj Pancern, ale linia frontu
przebiegaa siedemset kilometrw na wschd od Trypolisu. Rommel sta przed
gigantycznymi problemami logistycznymi, ktre usiowa zlekceway. Kiedy sytuacja
stawaa si trudna, instynktownie obwinia zawistne szefostwo Wehrmachtu za skpienie
mu rezerw i zapasw. W rzeczywistoci do kryzysw na froncie zazwyczaj dochodzio
wwczas, gdy RAF i Royal Navy zatapiay transportowce pastw osi na Morzu Libijskim.
Rommel nie zdawa sobie te sprawy z tego, e przygotowania do operacji
Barbarossa czyniy z kampanii afrykaskiej drugoplanowy teatr dziaa wojennych.
Innego rodzaju problemy wynikay z koniecznoci zdawania si na pomoc Wochw. Armia
woska odczuwaa dotkliwe braki transportu motorowego. Woskie paliwo byo tak marnej
jakoci, e czsto nie nadawao si do niemieckich silnikw, a racje ywnociowe
tamtejszego wojska cieszyy si z saw. Zwykle skaday si na nie misne konserwy,
opatrzone skrtow nazw AM oznaczajc Amministrazione Militare (Administracja
Wojskowa). Woscy onierze drwili, e wspomniany napis w istocie oznacza Arabo
morte (Martwy Arab), natomiast Niemcy przezywali te konserwy Alter Mann
(Starowina) albo zad Mussoliniego .
3

Rommel mia szczcie, e w tym okresie alianckie Western Desert Force byy takie
sabe. Brytyjska 7. Dywizja Pancerna zostaa wycofana do Kairu w celu przeprowadzenia
uzupenie, a na pierwszej linii zastpia j niepena i niegotowa jeszcze do walki 2.
Dywizja Pancerna, podczas gdy nowo przybya australijska 9. Dywizja Piechoty zaja
miejsce australijskiej 6. Dywizji Piechoty wysanej do Grecji. Jednak dania Rommla, by
wzmocniono jego siy przed uderzeniem na Egipt, odrzucono. Zosta poinformowany, e
otrzyma dodatkowy korpus pancerny w zimie, zaraz po pokonaniu Zwizku Radzieckiego.
Do tego czasu powinien wstrzyma si z przeprowadzeniem walnej ofensywy.
Rommel wkrtce zignorowa te rozkazy. Ku przeraeniu generaa Gariboldiego
uderzy siami 5. Dywizji Lekkiej na Cyrenajk, wykorzystujc osabienie przeciwnika.
Jednym z najwikszych bdw Wavella byo zastpienie OConnora niedowiadczonym
generaem porucznikiem Philipem Neameem. Wavell nie doceni take determinacji
Rommla, ktremu spieszyo si z podjciem akcji zaczepnych. Wavell zakada, e
niemiecki dowdca nie zaatakuje a do pierwszych dni maja. W poudnie temperatura na
pustyni ju dochodzia do pidziesiciu stopni Celsjusza. onierze w stalowych hemach
cierpieli na ostre ble gowy, spowodowane przede wszystkim przez znaczne odwodnienie
organizmu.
Trzeciego kwietnia Rommel postanowi zaatakowa alianckie wojska z wystpu
w linii frontu w Cyrenajce. Gdy woska Dywizja Brescia zostaa rzucona na Bengazi,
skd Neame w popiechu si wycofa, niemiecka 5. Dywizja Lekka dostaa rozkaz
przecicia nadbrzenej drogi w pobliu Tobruku. Alianckie oddziay szybko zostay pobite,
a Tobruk znalaz si w okreniu. Saba brytyjska 2. Dywizja Pancerna stracia w czasie
odwrotu wszystkie czogi, z powodu usterek mechanicznych i braku paliwa. smego
kwietnia pod El-Mechili jej dowdca, genera major Michael Gambier-Parry, trafi do
niewoli wraz z caym sztabem i wikszoci hinduskiej 3. Brygady Zmotoryzowanej. Tego
samego dnia genera Neame i towarzyszcy mu genera OConnor, ktry znalaz si na
froncie, aby doradza Neameowi, take wpadli w rce wroga, gdy ich szofer skrci
w niewaciw drog.
Niemcw uradowaa mnogo upw, ktre znaleli w El-Mechili. Rommel wybra
dla siebie par brytyjskich gogli czogowych, ktre od tej pory niemal zawsze nosi na
czapce. Zdecydowa si na zajcie Tobruku, nabrawszy przewiadczenia, e Brytyjczycy
szykuj si do opuszczenia tego miasta, ale wkrtce si przekona, i australijska 9.
Dywizja Piechoty nie zamierza rezygnowa z walki. Tobruk zaopatrywano od strony morza,
a dowdca tej twierdzy genera major Leslie Morshead mia cznie cztery brygady, siln
artyleri i jednostki armat przeciwpancernych. Morshead, znany z twardego charakteru
i przezywany przez swoich onierzy Bezlitosnym Mingiem, pospiesznie wzmacnia
obron Tobruku. Australijska 9. Dywizja Piechoty, cho niedowiadczona
i niezdyscyplinowana do tego stopnia, e brytyjskich oficerw czasami niemal a zatykao
ze wciekoci, miaa si okaza wielce waleczn jednostk.
W nocy 13 kwietnia Rommel przystpi do szturmu na Tobruk. Nie do koca zdawa
sobie spraw z tego, jak silna jest brytyjska obrona. Pomimo cikich strat i odparcia ataku
ponawia kilkakrotnie prby zdobycia miasta, ku konsternacji podkomendnych oficerw,
ktrzy rycho uznali go za bezwzgldnego dowdc. Aliantom nadarzya si wyborna
okazja do kontrataku, ale Brytyjczycy i Australijczycy dali si zwie przebiegemu
podstpowi, ulegajc zudzeniu, e Rommel dysponuje znacznie wikszymi siami, ni to
byo w rzeczywistoci.
Natarczywe dopominanie si Rommla o przysanie mu wieych oddziaw
i silniejszego wsparcia lotniczego irytowao generaa Haldera i cae OKH, tym bardziej e
Rommel wczeniej lekceway napomnienia, aby nie podejmowa zbyt ambitnych operacji.
Nawet w tym czasie skierowa niektre ze swoich wyczerpanych formacji nad granic
egipsk, ktrej Wavell strzeg siami 22. Brygady Gwardii i innych jednostek
przerzuconych z Kairu. Rommel zdymisjonowa generaa majora Johannesa Streicha,
dowodzcego 5. Dywizj Lekk, za to, e w zbytnio si troska o swoich onierzy.
Genera major Heinrich Kirchheim, ktry zastpi Streicha, rwnie nie by zachwycony
stylem dowodzenia uprawianym przez Rommla. Pniej tego miesica napisa do generaa
Haldera: [Rommel] ugania si przez cay dzie po rozrzuconych na szerokim froncie
oddziaach, nakazuje wypady i rozpoznanie walk, rozczonkowuje swe wojska . 4

Halder, do ktrego docieray takie sprzeczne raporty na temat tego, co si dzieje

w pnocnej Afryce, postanowi wysa tam generaa porucznika Friedricha Paulusa,
podczas pierwszej wojny wiatowej sucego razem z Rommlem w tym samym puku
piechoty. Halder uwaa, e Paulus jest, by moe, jedynym czowiekiem, ktry bdzie
mg przez osobisty wpyw utemperowa tego zwariowanego wojaka . Paulus, typ
5

skrupulatnego sztabowca, stanowi cakowite przeciwiestwo Rommla, agresywnego

frontowca. Obydwu czyo jedynie wzgldnie skromne pochodzenie. Zadanie Paulusa
polegao na przekonaniu Rommla, e nie moe liczy na powane wzmocnienia, i zbadaniu,
co tamten planuje.
Okazao si, e Rommel nie zgadza si na wycofanie wysunitych jednostek znad
granicy z Egiptem, a siami nowo przybyej 15. Dywizji Pancernej zamierza ponownie
uderzy na Tobruk. Doszo do tego 30 kwietnia i znowu szturm zosta odparty, a Niemcy
ponieli cikie straty, zwaszcza w liczbie czogw. Nadto wojskom Rommla zaczynao
brakowa amunicji. Paulus, powoujc si na penomocnictwa udzielone mu przez OKH, 2
maja wyda Rommlowi pisemny rozkaz zabraniajcy ponawiania atakw na Tobruk, o ile
nieprzyjaciel nie przystpi do ewakuacji miasta. Po powrocie do Rzeszy zameldowa
natomiast Halderowi, e istot problemu w Afryce Pnocnej jest nie tyle Tobruk, ile
6

trudnoci z zaopatrywaniem Afrikakorps, a take charakter Rommla. Rommel zwyczajnie

nie przyjmowa do wiadomoci niezmiernych kopotw z przewozem zaopatrzenia przez
Morze rdziemne i wyadunkiem w Trypolisie.
Po stratach poniesionych w Grecji i Cyrenajce Wavella powanie niepokoi
niedostatek czogw, ktre mona by przeciwstawi niemieckiej 15. Dywizji Pancernej.
Churchill zarzdzi operacj Tiger, nakazujc na pocztku maja przetransportowanie
konwojami rdziemnomorskimi niemal trzystu czogw w tym wiele nowej konstrukcji
typu Crusader, i ponad pidziesiciu myliwskich hurricanew. W sytuacji gdy cz X
Korpusu Lotniczego Luftwaffe nadal stacjonowaa na Sycylii, wizao si to ze znacznym
ryzykiem, ale dziki zej widocznoci nad morzem stracono tylko jeden transportowiec.
 Niecierpliwy Churchill naciska Wavella na podjcie ofensywy na granicy libijsko-
egipskiej jeszcze przed dostarczeniem nowych czogw. Jednak cho rozpoczta 15 maja
pod dowdztwem brygadiera Williama Strafera Gotta operacja Brevity rozwijaa si
pocztkowo pomylnie, to sprowokowaa Rommla do szybkiego oskrzydlajcego
kontrataku. Oddziay hinduskie i brytyjskie musiay si wycofa, a Niemcy ostatecznie
odzyskali przecz Halfaja. Gdy tylko w Afryce znalazy si nowe czogi Crusader,
Churchill znw domaga si energicznych dziaa nowej ofensywy pod kryptonimem
operacja Battleaxe. Nie chcia sysze o tym, e wiele z dostarczonych czogw wymaga
napraw i e czogici 7. Dywizji Pancernej potrzebuj czasu na zapoznanie si z nowym
sprztem.
Wavell ponownie stan w obliczu sprzecznych da napywajcych z Londynu. Na
pocztku kwietnia w Iraku przeja wadz lokalna frakcja proniemiecka, pod wpywem
osabienia Brytyjczykw na Bliskim Wschodzie. Szefowie sztabw w Londynie zalecili
zbrojn interwencj. Churchill niezwocznie na to przysta i wojska z Indii wyldoway
w Basrze. Raszid Ali al-Gajlani, przywdca nowego irackiego rzdu, zwrci si o pomoc
do Niemiec, lecz nie uzyska odpowiedzi z powodu zamieszania panujcego w Berlinie.
Drugiego maja wybuchy walki po tym, jak iracka armia oblega baz brytyjskiego
lotnictwa w Al-Habbaniji koo Al-Falludy. Cztery dni pniej OKW postanowio wysa
messerschmitty Bf 110 i bombowce Heinkel He 111 przez Syri do Mosulu i Kirkuku
w pnocnym Iraku, lecz te niebawem okazay si niezdolne do uycia. Tymczasem
brytyjskie oddziay zamorskie z Indii i Jordanii podjy marsz na Bagdad. Wadze al-
Gajlaniego musiay 31 maja zgodzi si na brytyjskie danie staej moliwoci
przemarszu alianckich oddziaw przez irackie terytorium.
Cho iracki kryzys nie osabi wojsk Wavella, to Churchill wyda mu rozkaz uderzenia
na Liban i Syri, gdzie jednostki Francji Vichy pomagay Luftwaffe w niepomylnym
przerzucie samolotw do Mosulu i Kirkuku. Churchill ywi nieuzasadnione obawy, e
Niemcy wykorzystaj Syri jako baz do atakw na Palestyn i Egipt. Admira Franois
Darlan, zastpca Ptaina i wiceminister obrony Vichy, zwrci si do Niemcw z prob
o powstrzymanie si od zaczepnych dziaa w tym regionie, a sam wysa francuskie
oddziay do bliskowschodnich kolonii, aby przeciwstawiy si Brytyjczykom.
Dwudziestego pierwszego maja, dzie po desancie na Kret, grupa myliwcw Pastwa
Francuskiego wyldowaa w Grecji w trakcie lotu do Syrii. Ta wojna staje si coraz
dziwaczniejsza zanotowa Richthofen w swoim dzienniku. Mamy ich [tj. Francuzw]
zaopatrzy i zapewni im rozrywk .
7

Operacja Exporter, czyli alianckie uderzenie na nalece do Vichy Liban i Syri,

przeprowadzone z udziaem si Wolnej Francji, zacza si 8 czerwca od natarcia na
pnoc z obszaru Palestyny wzdu rzeki Litani. Zwierzchnik lokalnego garnizonu wojsk
Vichy, genera Henri Dentz, poprosi Luftwaffe o wsparcie, a take o przekazanie pod jego
komend innych wiernych reimowi Vichy oddziaw z pnocnej Afryki i Francji. Niemcy
stwierdzili, e nie mog zapewni osony powietrznej, ale zezwolili francuskim oddziaom
z dziaami przeciwpancernymi na przejazd kolej przez okupowane Bakany do Salonik,
a stamtd na rejs morzem do Syrii. Jednak brytyjskie siy nawodne byy w tamtym rejonie
zbyt znaczne, a Turcja, unikajc wpltania si w europejski konflikt zbrojny, odmwia
Francuzom prawa tranzytu. Francuska Armia Lewantu wkrtce si zorientowaa, e jest
skazana na porak, ale pozostaa zdecydowana stawi twardy opr. Walki trway do 12
czerwca. Po podpisaniu porozumienia rozejmowego w Akce Syri przekazano pod zarzd
Wolnej Francji.

Brak entuzjazmu Wavella dla kampanii syryjskiej i jego pesymizm co do widokw na

powodzenie operacji Battleaxe stanowiy rdo konfliktu z brytyjskim premierem.
Zniecierpliwienie Churchilla i jego zupeny brak zrozumienia skali problemw,
zwizanych z jednoczesnym przeprowadzeniem dwch ofensyw, doprowadzay Wavella na
skraj rozpaczy. Premier, usposobiony nadto optymistycznie po dostarczeniu czogw
w wyniku operacji Tiger, zby ostrzeenia Wavella o wielkiej skutecznoci niemieckich
dzia przeciwpancernych. To wanie te armaty, a nie niemieckie czogi, niszczyy
wikszo brytyjskich wozw bojowych w Afryce. Tymczasem krlewska armia
niewybaczalnie opieszale opracowywaa bro porwnywaln z siejcym postrach
niemieckim dziaem kalibru 88 mm. Stosowane dotychczas lekkie armatki dwufuntowe byy
prawie bezuyteczne. Konserwatyzm panujcy w brytyjskim wojsku utrudnia dodatkowo
zaadaptowanie armaty przeciwlotniczej 37 mm na bro przeciwpancern.
Pitnastego czerwca operacja Battleaxe rozpocza si w podobny sposb jak
operacja Brevity. Cho Brytyjczycy odzyskali przecz Halfaja i odnieli inne sukcesy
o charakterze lokalnym, to niebawem zostali odtrceni, gdy Rommel rzuci do walki
wszystkie swoje czogi uczestniczce w obleniu Tobruku. Po trzech dniach zacitych
zmaga Brytyjczycy ponownie zostali oskrzydleni i znw musieli si wycofa na rwnin
na wybrzeu, ledwie unikajc okrenia. Wprawdzie Afrikakorps ponis oglnie wiksze
straty, niemniej jednak Brytyjczycy utracili dziewidziesit jeden czogw, gwnie
wskutek ognia dzia przeciwpancernych, a Niemcy zaledwie tuzin. Take RAF straci w tej
batalii o wiele wicej samolotw w porwnaniu z jednostkami Luftwaffe. Niemieccy
onierze znacznie przesadzali, twierdzc, e zniszczyli dwiecie brytyjskich czogw
i zwyciyli w najwikszej bitwie pancernej wszech czasw .
8

Dwudziestego pierwszego czerwca Churchill zastpi Wavella generaem Claudeem

Auchinleckiem, znanym powszechnie jako Auk. Wavell obj opuszczone przez
Auchinlecka stanowisko gwnodowodzcego w Indiach. Wkrtce potem Hitler
awansowa Rommla do rangi generaa wojsk pancernych (General der Panzertruppe), tym
samym, ku konsternacji i gbokiej niechci Haldera, zapewniajc mu jeszcze wiksz
swobod militarnych poczyna w Afryce.

Na irytacj, jak w Churchillu wzbudza Wavell, i przygnbienie dominujce

w dowdztwie brytyjskich wojsk wpyway dwa wakie czynniki. Jednym z nich bya
potrzeba agresywnych dziaa w celu podtrzymania morale ludnoci w kraju
i zapobieenia, by w Wielkiej Brytanii zapanoway nastroje ponurego zniechcenia, drugim
za zamiar wywarcia odpowiedniego wraenia na Stanach Zjednoczonych i prezydencie
Roosevelcie. Przede wszystkim jednak Churchill musia rozwia czciowo uzasadnione
domysy, e Brytyjczycy czekaj na przystpienie USA do wojny i przybycie im z ratunkiem
w trudnej sytuacji.
Ku wielkiej uldze Churchilla w listopadzie 1940 roku Roosevelt ponownie zosta
prezydentem Stanw Zjednoczonych. Brytyjskiego premiera dodatkowo podniosa na duchu
informacja o planie strategicznym, przygotowanym w tym samym miesicu przez szefa
operacji morskich amerykaskiej floty. Plan Dog, jak go nazwano, doprowadzi do
amerykasko-brytyjskich rozmw sztabowych, rozpocztych pod koniec stycznia 1941
roku. Te konsultacje, odbywajce si w Waszyngtonie pod kryptonimem ABC-1, potrway
do marca i stworzyy podstawy alianckiej strategii w chwili przystpienia Stanw
Zjednoczonych do wojny. Jako gwn zasad uzgodniono denie do pokonania
w pierwszym rzdzie Niemiec. Oznaczao to, e nawet w razie wybuchu walk z Japoni na
Pacyfiku USA miay wpierw skupi si na pobiciu nazistowskiej Rzeszy, poniewa bez
powanego zaangaowania amerykaskich si na europejskim teatrze wojny Brytyjczycy
sami nie bd mogli odnie zwycistwa. Brytyjska klska za oznaczaaby zagroenie dla
Ameryki i jej wiatowego handlu.
Roosevelt dostrzega zagroenie stwarzane przez hitlerowskie Niemcy jeszcze przed
porozumieniem monachijskim z 1938 roku. Przewidujc znaczenie lotnictwa
w nadchodzcej wojnie, szybko zainicjowa program budowy pitnastu tysicy samolotw
rocznie dla Korpusu Powietrznego Armii Stanw Zjednoczonych (United States Army Air
Corps, USAAC). Zastpca szefa sztabu armii amerykaskiej, genera George C. Marshall,
uczestniczy w naradzie, na ktrej omawiano to zagadnienie. Marshall, cho zasadniczo
popiera ten plan, zwrci prezydentowi uwag na potrzeb rozbudowy take aonie
niewielkich amerykaskich wojsk ldowych. Armia Stanw Zjednoczonych liczya przed
wojn tylko nieco ponad dwiecie tysicy onierzy i skadaa si z zaledwie dziewiciu
niepenych dywizji Niemcy miay ich a dziesiciokrotnie wicej. Na Roosevelcie
zrobio to wraenie. Niecay rok pniej popar kandydatur Marshalla na stanowisko
szefa Sztabu Si Ldowych, objte przez tego ostatniego w dniu niemieckiego uderzenia na
Polsk.
Marshall by czowiekiem skrupulatnym, wyrniajcym si wielk prawoci oraz
znakomitym organizatorem. Pod jego zwierzchnictwem armia ldowa USA miaa si
rozrosn w trakcie wojny z dwustu tysicy do omiu milionw onierzy. Zawsze mwi
Rooseveltowi to, co myla, i nie poddawa si tak atwo urokowi osobistemu prezydenta.
Najwiksze problemy nastrczao mu to, e Roosevelt czsto nie informowa go
o przebiegu rozmw i o decyzjach podejmowanych wraz z innymi mami stanu, zwaszcza
z Winstonem Churchillem .
9

Dla Churchilla relacje z Rooseveltem byy zdecydowanie najwaniejszym elementem

brytyjskiej polityki zagranicznej. Wkada mnstwo energii, wyobrani, a czasem te
ucieka si do bezwstydnych pochlebstw, aby tylko przecign Roosevelta na swoj
stron i dosta od Stanw Zjednoczonych to, czego jego wasny kraj, stojcy na skraju
bankructwa, potrzebowa najbardziej. W bardzo dugim i szczegowym licie, opatrzonym
dat 8 grudnia 1940 roku, Churchill wzywa USA do decydujcego aktu konstruktywnej
pomocy bez oficjalnego przystpowania do wojny , aby wzmocni opr stawiany przez
10

Brytyjczykw. Miao to si wiza z uyciem amerykaskich okrtw wojennych do walki

z zagroeniem ze strony U-Bootw, a take statkw handlowych o cznej wypornoci
trzech milionw ton w celu utrzymania yciodajnego dla Wielkiej Brytanii szlaku
transatlantyckiego i zrekompensowania strat we flocie transportowej sigajcych dwch
milionw BRT poniesionych przez Brytyjczykw do tej pory. Prosi rwnie o dostawy
dwch tysicy samolotw miesicznie. Na koniec pozostawiam kwesti Francji, pisa
Churchill. Zacignity przez Wielk Brytani kredyt dolarowy mia si wkrtce wyczerpa;
w istocie zamwienia ju zoone lub jeszcze negocjowane wielokrotnie przekraczay
rodki pozostajce w dyspozycji Wielkiej Brytanii. Nigdy wczeniej nikt nie napisa tak
wanego i utrzymanego w tak dostojnym tonie listu bagalnego. Mia upyn prawie
dokadnie rok, nim Stany Zjednoczone oficjalnie przystpiy do wojny.
Roosevelt otrzyma ten list, kiedy znajdowa si na pokadzie USS Tuscaloosa na
Morzu Karaibskim. Przemyliwa tre tego posania, a dzie po powrocie do USA zwoa
konferencj prasow. Siedemnastego grudnia wygosi swoj sawn, cho nader
upraszczajc ca spraw przypowiastk o czowieku, ktrego dom ponie i ktry prosi
ssiada o wypoyczenie sprztu ganiczego. W taki sposb Roosevelt nastawia
amerykask opini publiczn jeszcze przed zaprezentowaniem Kongresowi projektu
ustawy Lend-Lease. W Izbie Gmin Churchill wychwala to jako najszlachetniejszy akt
w dziejach wszystkich narodw . Ale tak naprawd rzd brytyjski by wstrznity
11

surowymi warunkami ukadu Lend-Lease. Oto Amerykanie zadali kontroli nad

wszystkimi brytyjskimi aktywami i uparli si, e nie przystpi do subsydiowania Wielkiej
Brytanii, dopki kraj ten nie zuyje caych swoich rezerw obcych walut i zotego kruszcu.
Jeden z okrtw amerykaskiej floty wojennej zosta wysany do Kapsztadu, aby zabra
stamtd ostatnie zapasy brytyjskiego zota. Brytyjskie przedsibiorstwa w Stanach
Zjednoczonych, przede wszystkim Courtaulds, Shell i Lever, miay zosta odstpione
wadzom USA po bardzo niskich cenach, a nastpnie odsprzedane z wielkim zyskiem.
Churchill wspaniaomylnie przypisywa te wszystkie zabiegi koniecznoci uciszenia przez
Roosevelta wszelkich antybrytyjsko nastawionych krytykw ukadu Lend-Lease, z ktrych
wielu wspominao o tym, e Brytyjczycy i Francuzi nie spacili wszystkich dugw
zacignitych podczas pierwszej wojny wiatowej. Generalnie Brytyjczycy nie do koca
zdawali sobie spraw z tego, jak wielu Amerykanw odnosi si do nich z niechci,
uwaajc ich za imperialistw, snobw i specjalistw w sztuce wcigania innych pastw
w swoje wojny.
Jednake Wielka Brytania bya przyparta do muru, a protesty na nic by si nie zday.
Rozalenie z powodu takich warunkw udzielenia pomocy cigno si jeszcze w latach
powojennych, choby tylko z tego powodu, e zapata czterech i p miliarda dolarw
w gotwce, uiszczona przez Brytyjczykw w zamian za dostawy broni zamwionej w 1940
roku, dopomoga w wycigniciu gospodarki Stanw Zjednoczonych z kryzysu
i rozkrceniu ekonomicznego boomu okresu wojennego. W odrnieniu od sprztu
wojskowego dostarczanego pniej, wyposaenie nabyte od Amerykanw
w rozpaczliwych dniach roku 1940 pozostawiao wiele do yczenia, ani te nie przyczynio
si w wikszym stopniu do poprawy sytuacji militarnej Brytyjczykw. Pidziesit
niszczycieli z okresu pierwszej wojny wiatowej, przekazanych we wrzeniu 1940 roku
w zamian za Brytyjskie Wyspy Dziewicze, wymagao wielu napraw przed skierowaniem
ich do suby na morzu.
Trzydziestego grudnia Roosevelt przemwi do narodu amerykaskiego przez radio
w cyklu popularnych rozwaa przy kominku, argumentujc na rzecz zawartego
porozumienia. Musimy by wielkim arsenaem demokracji, owiadczy. I tak te miao
si sta. Pnym wieczorem 8 marca 1941 roku ustawa Lend-Lease zostaa przegosowana
w amerykaskim Senacie. Nowa, asertywna polityka Roosevelta obejmowaa
wprowadzenie panamerykaskiej strefy bezpieczestwa na zachodnim Atlantyku,
zorganizowanie baz na Grenlandii i plan zastpienia brytyjskich oddziaw na Islandii, do
czego doszo ostatecznie na pocztku lipca. Brytyjskie okrty, poczynajc od uszkodzonego
lotniskowca HMS Illustrious, mogy odtd przechodzi naprawy w amerykaskich
portach, a pilotw RAF-u szkolono w bazach USAAF. Do najwaniejszych zmian naleao
to, e US Navy podja si eskortowania brytyjskich konwojw atlantyckich a po
Islandi .
12

Niemiecka dyplomacja zareagowaa na te wydarzenia, wyraajc nadziej, e Wielka

Brytania zostanie pokonana, zanim amerykaskie uzbrojenie zacznie odgrywa
powaniejsz rol, czyli, jak oceniano, w 1942 roku . Ale Hitler by zanadto zajty
13

przygotowaniami do operacji Barbarossa, eby powica wiksz uwag zacienianiu

stosunkw amerykasko-brytyjskich. W tej fazie wojny obchodzio go gwnie to, aby nie
prowokowa Amerykanw, zanim Niemcy nie pokonaj Zwizku Radzieckiego. Odrzuci
zatem dania admiraa Raedera, by zezwoli U-Bootom na operowanie na zachodnim
Atlantyku a po trzymilow stref amerykaskich akwenw przybrzenych.

Churchill stwierdzi pniej, e zagroenie stwarzane przez U-Booty byo jedyn rzecz,
ktra tak naprawd przeraaa go podczas wojny. W pewnym jej okresie rozwaa nawet
zajcie portw na poudniu neutralnej Irlandii w razie koniecznoci przy uyciu siy.
Royal Navy rozpaczliwie brakowao okrtw eskortowych do osony konwojw. Brytyjska
flota wojenna poniosa dotkliwe straty w trakcie niefortunnej interwencji w Norwegii,
a potem niszczyciele naleao trzyma w pogotowiu, aby odeprze niemieck inwazj.
W czasie masakry u wschodnich wybrzey U-Booty atakoway przybrzene transporty
morskie na Morzu Pnocnym. Stawiano te miny, tak wic o kadej jednostce kraju
neutralnego mona byo w razie potrzeby powiedzie, e wcale nie zostaa storpedowana,
lecz wesza na min.
Od jesieni 1940 roku niemiecka flota U-Bootw zacza zadawa bardzo cikie
straty alianckim konwojom. Nastpio to po zajciu baz na francuskim wybrzeu Atlantyku
i uporaniu si z problemem wadliwych zapalnikw w torpedach, ktry krzyowa dziaania
nazistowskim okrtom podwodnym w pocztkowym okresie wojny. W jednym tylko
tygodniu wrzenia U-Booty zatopiy dwadziecia siedem brytyjskich statkw o cznej
wypornoci ponad stu szedziesiciu tysicy ton. Byy to spektakularne sukcesy,
zwaywszy, jak niewiele okrtw podwodnych mieli wwczas Niemcy na morzu. W lutym
1941 roku Grossadmiral Raeder nadal dysponowa zaledwie dwudziestoma dwoma U-
Bootami przystosowanymi do dziaa oceanicznych . Pomimo licznych prb, jakie
14

kierowa pod adresem Hitlera, program budowy nowych okrtw podwodnych ustpowa
pod wzgldem znaczenia przygotowaniom do inwazji na Zwizek Radziecki.
Dowdztwo niemieckiej marynarki wojennej pocztkowo spodziewao si wiele po
swoich pancernikach kieszonkowych i krownikach pomocniczych. Ku radoci
Brytyjczykw Admiral Graf Spee zosta zatopiony opodal Montevideo, lecz najbardziej
udany dla Niemcw okaza si rajd pancernika kieszonkowego Admiral Scheer. Podczas
trwajcego sto szedziesit jeden dni rejsu po Atlantyku i Oceanie Indyjskim jednostka ta
zniszczya siedemnacie alianckich statkw. Jednak niebawem stao si jasne, e U-Booty
s duo tasze i skuteczniejsze od pancernikw i innych nawodnych jednostek, ktre
zatopiy statki przeciwnika o cznej wypornoci zaledwie pidziesit siedem tysicy ton.
Najlepszy z dowdcw U-Bootw, Otto Kretschmer, posa na dno trzydzieci siedem
alianckich okrtw o tonau dwukrotnie przekraczajcym oglny tona ofiar Admirala
Scheera . Siy eskortowe Royal Navy zwikszyy si dopiero po zmodernizowaniu
15

pidziesiciu starych niszczycieli przekazanych przez Amerykanw i po wodowaniu

w brytyjskich stoczniach pierwszych korwet.
Admira Karl Dnitz, dowdca flotylli U-Bootw w skadzie Kriegsmarine,
upatrywa sw misj w wojnie z tonaem: jego okrty podwodne musiay zatapia
wicej statkw, anieli Brytyjczycy mogli zwodowa. W poowie padziernika 1940 roku
Dnitz wprowadzi taktyk wilczych stad, polegajc na koncentrowaniu zgrupowania
kilkunastu U-Bootw w pobliu wypatrzonego konwoju i atakowaniu go noc. uny ognia
na poncych storpedowanych statkach owietlay sylwetki pozostaych. Pierwsze z takich
wilczych stad zaatakowao konwj SC-7 i zatopio siedem jednostek. Zaraz potem
Gnther Prien, ten sam kapitan U-Boota, ktry posa na dno HMS Royal Oak w Scapa
Flow, poprowadzi grup okrtw podwodnych do ataku na konwj HX-79, pyncy
z Halifaxu w Kanadzie. Cztery U-Booty zatopiy wtedy dwanacie z czterdziestu
dziewiciu statkw. W lutym 1941 roku straty alianckiej floty handlowej znowu bardzo
wzrosy. Dopiero w marcu okrty eskortowe Royal Navy odegray si nieco na
nieprzyjacielu, zatapiajc trzy U-Booty, w tym U-47 pod dowdztwem Priena, i biorc do
niewoli zaog U-99 wraz z jej kapitanem Ottonem Kretschmerem.
Wprowadzenie dalekomorskich okrtw podwodnych typu IX wkrtce sprawio, e
alianckie straty zaczy ponownie wzrasta a do lata, kiedy Brytyjczykom udao si
odczytywa niemieckie meldunki szyfrowane za pomoc Enigmy, a we wrzeniu
eskortowce US Navy rozpoczy osanianie konwojw na zachodnim Atlantyku.
Dekodowanie przechwyconych meldunkw nieprzyjaciela przez orodek w Bletchley Park
w tym stadium dziaa wojennych czsto jeszcze nie skutkowao bezporednio zatapianiem
U-Bootw, niemniej jednak wielce pomagao planistom w wytyczaniu unikowych
szlakw, co oznaczao kierowanie konwojw z dala od koncentrujcych si wilczych
stad. Ponadto dziki swoim kryptologom brytyjski wywiad morski i dowdztwo lotnictwa
morskiego uzyskay jasny wgld w procedury zaopatrywania okrtw podwodnych na
morzu i dziaania bojowe Kriegsmarine.
Bitwa o Atlantyk sprowadzaa si do dugich okresw monotonii, podszytych
nieustannym strachem. Na miano najdzielniejszych z dzielnych zasuyy zaogi tankowcw,
marynarze ci wiedzieli bowiem, e pyn na wielkich bombach zapalajcych. Wszyscy na
tych statkach, od kapitanw po majtkw, pewnie stale si zastanawiali, czy nie zostali
wytropieni przez U-Booty i czy nie zostan wyrwani ze snu na kojach przez wstrzs
spowodowany wybuchem torpedy. Tylko bardzo za pogoda i wzburzone morze zdaway
si nieco zmniejsza zagroenie.
Przemoczeni i zmarznici w kurtkach i kapeluszach przeciwdeszczowych rzadko mieli
okazj przesuszy ubrania. Wachtowych pieky oczy od wpatrywania si w szare wody
w beznadziejnych prbach dostrzeenia peryskopu. Pokrzepiali si tylko kubkami gorcego
kakao i kanapkami z woowin konserwow. Na okrtach eskortowych, gwnie
niszczycielach i korwetach, powiata monitorw radarw, grzechot azdyku czy echo
16

sonaru wzbudzay hipnotyzujc, ale i siejc groz fascynacj. Psychologiczne napicie

odczuwane przez marynarzy statkw handlowych byo jeszcze silniejsze, gdy ci nie mogli
si czynnie broni. Kady wiedzia, e jeli konwj zostanie zaatakowany przez grup U-
Bootw, to po storpedowaniu statku trzeba skaka do oleistej wody, a szanse na
wyowienie z morza bd bardzo niewielkie. Okrt czy statek, ktry zatrzymywa si, by
zabra rozbitkw, stanowi akomy cel dla innych U-Bootw. Ulga zwizana z dotarciem
do ujcia Mersey czy Clyde w Wielkiej Brytanii po rejsie powrotnym od razu zmieniaa
atmosfer panujc na pokadzie.
Zaogi U-Bootw znosiy jeszcze wiksze niewygody. W ciasnych przegrodach byo
duszno i wilgotno od skraplajcej si pary, a powietrze na okrcie zatruwa odr mokrej
odziey i niemytych cia. Ale w tej fazie wojny morale niemieckich marynarzy byo na og
dobre, gdy osigali znaczne sukcesy, a Brytyjczycy dopiero wprowadzali skuteczne rodki
defensywne. Przez wikszo czasu U-Booty pyny w wynurzeniu, co umoliwiao
rozwijanie wikszej prdkoci i redukowao zuycie paliwa. Najwiksze zagroenie
stwarzay alianckie odzie latajce. Natychmiast po zauwaeniu samolotu rozlega si
ostrzegawczy dwik klaksonu, a U-Boot przystpowa do przewiczonego alarmowego
zanurzenia. Jednak dopki na samolotach nie zainstalowano radarw, szanse dostrzeenia
U-Boota przez lotnikw byy do nike.
W kwietniu 1941 roku straty alianckiej floty handlowej signy szeciuset
osiemdziesiciu omiu tysicy ton, niemniej zachodziy pewne pocieszajce zmiany.
Zwikszya si strefa objta oson lotnicz, cho grenlandzka luka, czyli znaczne
akweny rodkowej czci pnocnego Atlantyku, nadal pozostawaa poza zasigiem
kanadyjskich si powietrznych i lotnictwa morskiego RAF-u. Opodal wybrzey Norwegii
zdobyto uzbrojony niemiecki traowiec wraz z ksig kodw i dwiema maszynami
szyfrujcymi Enigma z ustawieniami z poprzedniego miesica. Z kolei 9 maja HMS
Bulldog zmusi do wynurzenia U-110. Na pokadzie tego okrtu podwodnego
uzbrojonemu oddziaowi marynarzy udao si zdoby ksigi kodw i Enigm, zanim
Niemcy zdoali je zniszczy. Na innych opanowanych jednostkach niemieckich statku
meteorologicznym i transportowcu take znaleziono cenne upy. Ale kiedy alianckie
konwoje zaczy si wymyka U-Bootom, a nastpnie gdy trzy niemieckie okrty podwodne
wpady w zastawion na nie puapk w pobliu Wysp Zielonego Przyldka, Dnitz nabra
podejrze, e doszo do zamania szyfrw Kriegsmarine. Enigm poddano dodatkowym
zabezpieczeniom.
W sumie w rok okaza si bardzo trudny dla Royal Navy. Gdy na Morzu
rdziemnym narastay straty podczas bitwy o Kret, wielki krownik liniowy HMS
Hood uleg zniszczeniu w wyniku eksplozji, trafiony pociskiem wystrzelonym 24 maja
z pokadu Bismarcka w trakcie starcia w Cieninie Duskiej midzy Grenlandi
a Islandi. Admira Gnther Ltjens wypyn wczeniej na pokadzie Bismarcka
z Batyku w towarzystwie cikiego krownika Prinz Eugen. Utrata Hooda wywoaa
w Londynie wstrzs. Brytyjczycy zapaali dz odwetu. Ponad sto okrtw wojennych
wzio udzia w pocigu za Bismarckiem, w tym pancerniki HMS King George V
i Rodney oraz lotniskowiec Ark Royal.
Tropicy niemieckiego giganta krownik HMS Suffolk przejciowo zgubi
Bismarcka, ale 26 maja, kiedy brytyjskiej eskadrze nawodnej koczyo si paliwo,
pancernik ten zosta dostrzeony przez zaog odzi latajcej Catalina. Nazajutrz, przy
zej pogodzie, wystartoway z pokadu lotniskowca Ark Royal samoloty torpedowe typu
Swordfish. Dwie torpedy uszkodziy ster Bismarcka, gdy pancernik wzi kurs powrotny
do Brestu; od tej chwili ten wielki niemiecki okrt liniowy mg tylko pywa w kko.
Dziki temu King George V i Rodney, eskortowane przez 4. flotyll niszczycieli, miay
czas na wstrzelenie si w w ruchomy cel z potnych dzia artylerii gwnej. Ostatni
meldunek admiraa Ltjensa brzmia: Okrt utraci zdolno manewrow. Podejmujemy
walk do ostatniego pocisku. Heil Hitler!. Krownik HMS Dorsetshire otrzyma
zadanie dobicia pancernika torpedami. Ltjens, ktry nakaza zatopienie swojego okrtu,
zgin wraz z 2200 niemieckimi marynarzami. Z morza wyowiono tylko stu pitnastu
ocalaych Niemcw.

1 Na temat niechci Hitlera do generaa porucznika von Funcka zob. genera Walter Warlimont, ETHINT 1.
2 W kwestii bombardowania Bengazi zob. A. von Tay sen, Tobruk 1941. Der Kampf in Nordafrika, Freiburg 1976, cy t. za: M. Kitchen, Rommels Desert War. Waging World War II in North Africa, 19411943,
Cambridge 2009, s. 54.
3 M. Kitchen, Rommels Desert War, op. cit., s. 17.
4 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 2: Od planw inwazji na Angli do pocztku kampanii na Wschodzie (1.7.194021.6.1941), tum. W.
Kozaczuk, Warszawa 1973, s. 451452.
5 Ibidem, s. 452 (23 kwietnia 1941 r.).
6 Ibidem.
7 Richthofen KTB, 19 maja 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 100.
8 Starszy szeregowy Wolfgang H., 15. Dy wizja Pancerna, 21 czerwca 1941 r., BfZ-SS 17 338.
9 Wicej na temat Roosevelta i Marshalla zob. A. Roberts, Masters and Commanders. How Roosevelt, Churchill, Marshall and Alanbrooke Won the War in the West, London 2008, s. 2434.
10 Churchill do Roosevelta, cy t. za: W.S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t. 2: Ich najwspanialsza chwila, tum. K. Mostowska, Gdask 1995, s. 512.
11 Ibidem, s. 519.
12 Amery kaskie warunki pomocy sojusznikom w ramach ukadu Lend-Lease zob. M. Hastings, Finest Years. Churchill as Warlord, 194045, London 2009, s. 171174.
13 O niemieckiej reakcji na zawarcie ukadu Lend-Lease: DGFP, seria D, t. XII, nr 146, 10 marca 1941 r., s. 258259.
14 GSWW, t. II, s. 343.
15 Ibidem, s. 353.
16 Rodzaj hy drolokatora do wy kry wania okrtw podwodny ch; prototy p sonaru. Jego nazwa wy wodzi si od angielskiego akronimu ASDIC (przy p. tum.).
 ROZDZIA 12

Barbarossa
kwieciewrzesie 1941

Wiosn 1941 roku, gdy inwazja wojsk Hitlera na Jugosawi zakoczya si szybkim
zwycistwem Wehrmachtu, Stalin postanowi dziaa ostronie. Trzynastego kwietnia
Zwizek Radziecki podpisa na pi lat porozumienie o neutralnoci z Japoni, uznajc
marionetkowe pastwo Mandukuo. Urzeczywistniy si obawy, ywione przez Chiang
Kai-sheka ju od chwili sygnowania paktu Ribbentrop-Mootow. W roku 1940 Chiang
stara si prowadzi podwjn gr, sondujc moliwo zawarcia pokoju z Japoni.
Liczy, e skoni w ten sposb Zwizek Radziecki do zwikszenia znacznie zredukowanej
pomocy dla Chin, a tym samym pokrzyuje pojednanie Moskwy z Tokio. Ale Chiang
wiedzia rwnie, e faktyczne porozumienie z Japoczykami oznaczaoby oddanie
przywdztwa nad chiskimi masami w rce Mao i komunistw, poniewa zostaoby uznane
za straszliw, tchrzliw zdrad.
Po podpisaniu przez Japoni paktu trjstronnego we wrzeniu 1940 roku Chiang,
podobnie jak Stalin, poj, e wzroso prawdopodobiestwo wojny Japoczykw
z Ameryk, a taka perspektywa dodawaa mu otuchy. Ocalenie Chin zaleao teraz od
Stanw Zjednoczonych, mimo i Chiang wyczuwa, e ZSRR take ostatecznie znajdzie si
w antyfaszystowskiej koalicji. wiat, jak przewidywa, mia si niebawem podzieli na
wyrane obozy. Trwajce zawie rozgrywki winny si wreszcie przeobrazi w walk
dwch wrogich sojuszy .
1

Wadze radzieckie i japoskie nienawidziy si wzajemnie, ale chciay zapewni

sobie bezpieczestwo na zapleczu. W kwietniu 1941 roku, po podpisaniu sowiecko-
japoskiego paktu o neutralnoci, Stalin zjawi si na kolejowym Dworcu Jarosawskim
w Moskwie, eby osobicie poegna japoskiego ministra spraw zagranicznych Ysukego
Matsuok, ktry jeszcze nie wytrzewia po gocinnym i suto zakrapianym przyjciu,
zgotowanym mu przez radzieckiego przywdc . W tumie na peronie Stalin nagle zauway
2

pukownika Hansa Krebsa, niemieckiego attach wojskowego (ktry w 1945 roku mia
zosta ostatnim szefem Sztabu Generalnego wojsk ldowych Rzeszy). Ku zdumieniu
Niemca Stalin poklepa go po plecach i powiedzia: Musimy pozosta przyjacimi,
cokolwiek si wydarzy . Do tych dobrodusznych sw sowieckiego dyktatora jako nie
3

pasoway jego podenerwowanie i niezdrowy wygld. Jestem o tym przekonany odpar

Krebs, otrzsnwszy si z zaskoczenia. Najwyraniej nie mg uwierzy, e Stalin jeszcze
nie odgad, i Niemcy szykuj si do uderzenia na ZSRR.
 Hitler by w tym czasie bardzo pewny siebie. Postanowi zlekceway dawne
ostrzeenia Bismarcka, odradzajcego najedanie Rosji, oraz znane niebezpieczestwa
wojny na dwa fronty. Uznawa swoj ywion od dawna ambicj zniszczenia
ydobolszewizmu za najpewniejsz metod narzucenia Wielkiej Brytanii warunkw
pokojowych. Po rozbiciu Zwizku Radzieckiego przez Niemcy Japonia bdzie moga
zwiza militarnie Stany Zjednoczone na Oceanii, z dala od Europy. A jednak gwnym
celem nazistowskich przywdcw byo zapewnienie Rzeszy sowieckiej ropy naftowej
i ywnoci, co, ich zdaniem, uczynioby z Niemiec potg nie do pokonania. Opracowany
przez sekretarza stanu Herberta Backego plan godowy przewidywa, e zawadnicie
przez Wehrmacht sowieck produkcj spoywcz doprowadzi na wschodzie do mierci
trzydziestu milionw ludzi, gwnie w duych miastach .
4

Hitler, Gring i Himmler z entuzjazmem podchwycili nieludzkie plany Backego.

Wydaway si zarwno radykalnym rozwizaniem narastajcych w Niemczech problemw
aprowizacyjnych, jak i wan broni w ideologicznej wojnie ze Sowianami
i ydobolszewizmem. Wehrmacht te nie oponowa. Dziki wyywieniu trzech milionw
onierzy i szeciuset tysicy koni zasobami z podbitych ziem wschodnich odpadoby
mnstwo trudnoci z zaopatrywaniem wojsk na rozlegych terenach, gdzie nie byo
rozwinitej sieci kolejowej. Najwyraniej zgodnie ze wspomnianymi wytycznymi
przewidywano te systematyczne zagodzenie wzitych do niewoli radzieckich onierzy.
Tym samym Wehrmacht jeszcze przed inwazj na ZSRR przystpi do realizacji
ludobjczych planw wojennych.
Czwartego maja 1941 roku Hitler, ze swoim zastpc w partii Rudolfem Hessem
i marszakiem Rzeszy Gringiem u boku, wygosi przemwienie w Reichstagu.
Owiadczy, e pastwo narodowosocjalistyczne przetrwa tysic lat. Sze dni pniej
Hess, nie uprzedzajc nikogo w Berlinie, wylecia samolotem typu Messerschmitt Bf 110.
Podczas ksiycowej nocy przelecia do Szkocji, nad ktr wyskoczy ze spadochronem,
przy ldowaniu amic sobie nog w kostce. Uleg podszeptom astrologw, ci bowiem
przekonali go wczeniej, e uda mu si doprowadzi do zawarcia pokoju z Wielk
Brytani. Cho Hess by nieco nienormalny, to jednak podobnie jak Ribbentrop wyczuwa,
e inwazja na Zwizek Radziecki moe si zakoczy katastrof. Jego podjta na wasn
rk misja pokojowa bya jednak z gry skazana na niesawne fiasko.
Lot Hessa zbieg si w czasie z jednym z najciszych niemieckich nalotw
bombowych na Angli. Luftwaffe, take korzystajc owej nocy z blasku ksiyca w peni,
zaatakowaa Hull i Londyn, uszkadzajc opactwo westminsterskie, siedzib Izby Gmin,
Muzeum Brytyjskie, liczne szpitale, londyskie City, Tower oraz doki. Bomby zapalajce
wywoay ponad dwa tysice rozlegych poarw. Po tym nalocie czna liczba zabitych
w czasie Blitzu cywilw w Wielkiej Brytanii wzrosa do czterdziestu tysicy, a liczba
ciko rannych do czterdziestu szeciu tysicy.
Dziwaczna eskapada Hessa wzbudzia zakopotanie w Londynie, konsternacj
w Niemczech i gbokie, podszyte nieufnoci zaniepokojenie w Moskwie. Brytyjskie
wadze postpoway do nieudolnie w trakcie tego epizodu. Naleao od razu ogosi, e
Hitler wystpi z propozycjami pokojowymi, i niezwocznie je odrzuci. Tymczasem Stalin
nabra przewiadczenia, e samolot Hessa cigny do Szkocji brytyjskie tajne suby
(SIS). Stalin od dawna podejrzewa, e Churchill prbuje skoni Hitlera do zaatakowania
Zwizku Radzieckiego. W tym czasie gowi si, czy znany z antybolszewizmu Churchill
nie spiskuje przypadkiem z Niemcami. Stalin ju wczeniej zbywa wszelkie nadchodzce
z Wielkiej Brytanii ostrzeenia o niemieckich przygotowaniach do uderzenia na ZSRR jako
angielsk prowokacj. Z irytacj odrzuca nawet szczegowe informacje tego rodzaju
otrzymywane od wasnych sub wywiadowczych, nierzadko argumentujc, e radzieccy
agenci za granic ulegaj obcym wpywom.
Stalin wci wierzy w zapewnienia Hitlera, zoone w licie na pocztku roku, e
niemieckie wojska s przerzucane na wschd wycznie po to, aby wyprowadzi je poza
zasig brytyjskich bombowcw. Genera porucznik Filip Golikow, niedowiadczony szef
Gwnego Zarzdu Wywiadowczego (Gawnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije, GRU),
take by przekonany, i Hitler nie zaatakuje Zwizku Radzieckiego, zanim nie pobije
Wielkiej Brytanii. Golikow nie przekazywa adnych informacji o niemieckich
zamierzeniach, uzyskiwanych przez GRU, ukowowi, szefowi sowieckiego Sztabu
Generalnego, ani Timoszence, ktry zastpi Woroszyowa na stanowisku komisarza
obrony. A jednak obaj wiedzieli o koncentracji si Wehrmachtu i opracowali dorany plan,
opatrzony dat 15 maja, dotyczcy uprzedzajcego uderzenia w celu pokrzyowania
niemieckich przygotowa. Ponadto Stalin na wszelki wypadek wyrazi zgod na czciow
mobilizacj, w ramach ktrej powoano pod bro osiemset tysicy rezerwistw
i rozmieszczono na zachodnich granicach Zwizku Radzieckiego prawie trzydzieci
dywizji .
5

Niektrzy historycy rewizjonici usiuj przekonywa, e wszystko to wizao si

z realnym planem zaatakowania Niemiec, w ten sposb prbujc poniekd uzasadni
inwazj Hitlera na ZSRR. Ale latem 1941 roku Armia Czerwona po prostu nie bya
w stanie przeprowadzi wielkiej ofensywy, a w kadym razie Hitler podj decyzj
o uderzeniu na wschodzie znacznie wczeniej. Z drugiej strony nie mona wykluczy, e
Stalin, bardzo zaniepokojony szybk klsk Francji, rozwaa dokonanie prewencyjnego
uderzenia zim 1941 roku lub, co bardziej prawdopodobne, w roku 1942, po naleytym
przeszkoleniu i wyekwipowaniu Armii Czerwonej.
Nadchodziy coraz to nowe dane potwierdzajce niebezpieczestwo niemieckiej
inwazji. Stalin odrzuca raporty Richarda Sorgego z niemieckiej ambasady w Tokio
swojego najlepszego agenta. W Berlinie radziecki attach wojskowy ustali, e wzdu
granicy z ZSRR rozmieszczono sto czterdzieci niemieckich dywizji. Sowiecka ambasada
w Rzeszy wesza nawet w posiadanie prbnego wydania sowniczka jzyka rosyjskiego,
ktry mia zosta wydany onierzom, aby ci umieli wypowiedzie po rosyjsku nastpujce
zwroty: Rce do gry!, Jeste komunist?, Stj, bo strzelam! albo Gdzie naczelnik
kochozu?.
Najbardziej zdumiewajce, e Sowietw ostrzeg niemiecki ambasador w Moskwie,
graf Friedrich von der Schulenburg, antynazista, pniej stracony za wspudzia w spisku
i zamachu na Hitlera dokonanym 20 lipca 1944 roku. Stalin, kiedy mu o tym doniesiono,
z niedowierzaniem wykrzykn: Dezinformacja osigna teraz szczebel ambasad! . 6

Wbrew oczywistym faktom radziecki przywdca wmawia sobie, e Niemcy po prostu

wywieraj na presj, chcc go zmusi do podpisania nowego paktu.
Paradoksalnie szczero Schulenburga bya w istocie odstpstwem od przebiegej,
zwodniczej gry niemieckiej dyplomacji. Nawet pogardzany Ribbentrop chytrze
wykorzystywa podejrzliwo Stalina w stosunku do Churchilla, wobec czego brytyjskie
ostrzeenia o zbliajcej si agresji na ZSRR wywoay u radzieckiego dyktatora reakcj
przeciwn do zamierzonej. Wczeniej Stalina poinformowano take o alianckich planach
zbombardowania pl naftowych w Baku podczas wojny z Finlandi. Z kolei sowiecka
okupacja Besarabii w czerwcu 1940 roku, uznana przez krla Karola pod wpywem
perswazji Ribbentropa, w istocie pchna Rumuni wprost w cyniczne objcia Hitlera.
Stalin kontynuowa ugaskiwanie Hitlera, znacznie zwikszajc dostawy zboa, paliw,
baweny, rud metali oraz nabywanego w Azji Poudniowo-Wschodniej kauczuku ze
Zwizku Radzieckiego do Niemiec, ktre to surowce napdzay gospodark Rzeszy
pomimo brytyjskiej blokady. W okresie obowizywania paktu Ribbentrop-Mootow
Zwizek Radziecki zaopatrzy Niemcy w dwadziecia sze tysicy ton chromu, sto
czterdzieci tysicy ton manganu i ponad dwa miliony ton ropy naftowej. I to pomimo
otrzymania ponad osiemdziesiciu a przypuszczalnie nawet ponad setki jasnych
przestrg o zbliajcym si terminie niemieckiej inwazji, Stalin sprawia wraenie
bardziej zatroskanego problemem bezpieczestwa na naszych pnocno-zachodnich
granicach, to jest w krajach batyckich. Noc 14 czerwca, na tydzie przed niemieck
agresj, szedziesit tysicy Estoczykw, trzydzieci cztery tysice otyszy i trzydzieci
osiem tysicy Litwinw zapdzono do bydlcych wagonw i wywieziono do obozw
w gbi Zwizku Radzieckiego . Stalin nie da si przekona, nawet gdy w trakcie
7

ostatniego tygodnia przed inwazj niemieckie statki pospiesznie wypyny z radzieckich

portw i ewakuowano personel ambasady Rzeszy.

To wojna na wyniszczenie oznajmi Hitler szefostwu Wehrmachtu 30 marca. Dowdcy

musz wymaga od siebie ofiarnoci, aby mc przezwycia wahania . Wyszych rang
8

oficerw niemieckich niepokoi jedynie wpyw takich zarzdze na dyscyplin w wojsku.

Ich wasne instynktowne nastawienie antysowiaskie, antykomunistyczne i antysemickie
szo w parze z nazistowsk ideologi, mimo e wielu z nich nie przepadao za NSDAP
i jej funkcjonariuszami. Gd, jak owiadczono kadrze oficerskiej Wehrmachtu, bdzie
broni w tej wojnie i dojdzie do zagodzenia na mier okoo trzydziestu milionw
radzieckich obywateli. To doprowadzi do zdziesitkowania populacji na wschodzie,
a pozostawi przy yciu tylko niewolnikw w skolonizowanych przez Niemcy rajskich
ogrodach. Hitlerowskie marzenia o Lebensraum wreszcie wydaway si bliski spenienia.
Szstego czerwca Wehrmachtowi wydano niesawny rozkaz o komisarzach,
oznaczajcy jawne zamanie midzynarodowych zasad prowadzenia wojny. Zgodnie z nim
i z innymi instrukcjami wymagano, aby radzieckich politrukw (komisarzy politycznych),
osobnikw z legitymacjami partyjnymi, sabotaystw i ydw pci mskiej likwidowa
jako partyzantw.
W nocy 20 czerwca OKW rozesao haso Dortmund. W dzienniku wojennym OKW
zapisano: Tak wic rozpoczcie ataku zostao nieodwoalnie ustalone na 22 czerwca.
Rozkaz ten naley przekaza do wszystkich grup armii . Hitler, szykujc si na t wielk
9

chwil, czyni przygotowania do wyjazdu do swej nowej kwatery gwnej pod Ktrzynem,
znanej jako Wolfsschanze, czyli Wilczy Szaniec. By przekonany o tym, e Armia
Czerwona zostanie szybko pokonana, a cay radziecki system si zawali. Musimy tylko
kopn w drzwi, a caa ta zmurszaa budowla legnie w gruzach, powiedzia dowdztwu
swoich wojsk.
Bardziej dalekowzroczni oficerowie niemieccy na wschodniej granicy ywili po
cichu wtpliwoci co do tego. Niektrzy czytali na nowo spisan przez generaa Armanda
de Caulaincourta relacj z marszu wojsk Napoleona na Moskw i ze straszliwego odwrotu.
Starsi oficerowie i onierze, ktrzy walczyli na obszarach rosyjskich w latach pierwszej
wojny wiatowej, rwnie odczuwali niepokj. Jednake seria triumfalnych podbojw
dokonanych przez Wehrmacht w Polsce, Skandynawii, Niderlandach, we Francji i na
Bakanach upewnia wikszo Niemcw, e ich armia jest niepokonana. Oficerowie
mwili podwadnym, i s w przededniu najwikszej ofensywy w dziejach . 10

W antybolszewickiej krucjacie miay wzi udzia prawie trzy miliony niemieckich

onierzy, ktrych niebawem wesprze miay wojska Finlandii, Rumunii i Wgier, a nieco
pniej take woskie.
 Operacja Barbarossa (czerwiecwrzesie 1941)

W brzozowych i jodowych lasach, w ktrych rozmieszczono zamaskowane parki

motorowe, namioty sztabw i oddziaw cznoci oraz jednostki bojowe odbyway si
odprawy. Liczni oficerowie zapewniali onierzy, e rozbicie Armii Czerwonej zajmie
tylko trzy do czterech tygodni. Wczesnym rankiem pisa onierz jednej z dywizji
grskich wyruszylimy, Bogu dziki, na naszego miertelnego wroga, bolszewizm. Mnie
samemu naprawd spad kamie z serca. Wreszcie skoczya si ta niepewno i kady
wie, gdzie jest. Jestem peen dobrych myli. (...) I wierz, e jeli uda nam si zdoby
wszystkie te ziemie i surowce a po Ural, wtedy Europa sama si wyywi, a wojna na
morzach moe sobie trwa bez koca . Pewien podoficer oddziaw cznoci z Dywizji
11

SS Das Reich by jeszcze bardziej pewny siebie: Jestem przekonany, e zniszczenie

Rosji nie potrwa duej ni rozbicie Francji, i sprawdzi si moje przypuszczenie, e
w sierpniu dostan urlop .
12

Okoo pnocy w przeddzie najduszego dnia roku pierwsze jednostki przemieciy

si na wysunite pozycje, a ostatnie radzieckie pocigi towarowe mijay je w drodze do
Niemiec. Nad ciemnymi sylwetkami czogw w szyku bojowym unosiy si kby spalin po
uruchomieniu silnikw. Puki artyleryjskie odrzuciy z dzia siatki maskujce, za armaty
i haubice przeholowano na stanowiska w pobliu ukrytych skadw amunicji. Wzdu
zachodniego brzegu Bugu cikie gumowe pontony szturmowe przecignito na bagniste
brzegi, a niemieccy onierze porozumiewali si szeptem, aby ich gosy nie dobiegy nad
wod do stanowisk pododdziaw stray granicznej NKWD. Naprzeciwko wielkiej
twierdzy w Brzeciu na drogach rozsypano piasek, tumicy odgosy wojskowych butw.
By chodny, pogodny poranek, a na kach zalegaa rosa. onierze instynktownie myleli
o swoich dzieciach i onach lub ukochanych i rodzicach, picych w Niemczech i zupenie
niewiadomych rozpoczynajcej si wielkiej kampanii.

Wieczorem 21 czerwca Stalin na Kremlu stawa si coraz bardziej niespokojny. Zastpca

szefa NKWD wanie zameldowa, e poprzedniego dnia odnotowano co najmniej
trzydzieci dziewi przypadkw naruszenia granic ZSRR przez [niemieckie] samoloty . 13

Dowiedziawszy si o pewnym niemieckim dezerterze, byym komunicie, ktry przeszed

przez granic, aby ostrzec Sowietw przed atakiem, Stalin bezzwocznie poleci
rozstrzela go za sianie dezinformacji. Ustpi coraz powaniej zdesperowanym
dowdcom Armii Czerwonej tylko w kwestii ogoszenia stanu alarmowego w bateriach
przeciwlotniczych wok Moskwy i wydania rozkazu dowdcom okrgw nadgranicznych,
by mieli si na bacznoci, ale nie odpowiadali ogniem na ostrza przeciwnika. Stalin
uczepi si myli, e szykowany atak to nie sprawka Hitlera, tylko prowokacja niemieckiej
generalicji.
Tej nocy dyktator wyjtkowo wczeniej pooy si spa w swojej podmoskiewskiej
daczy. ukow zatelefonowa tam o 4.45 i nalega, aby obudzi Stalina. Napyway
meldunki o niemieckim nalocie bombowym na radzieck baz morsk w Sewastopolu
i o innych atakach. Stalin milcza duszy czas, dyszc tylko ciko do suchawki, a potem
poleci ukowowi, aby sowiecka artyleria nie odpowiadaa ogniem. Niebawem mia
zwoa posiedzenie biura politycznego.
Kiedy czonkowie biura politycznego zebrali si na Kremlu o 5.45, Stalin nadal nie
chcia uwierzy, e Hitler wie cokolwiek o tej napaci. Kaza Mootowowi wezwa
Schulenburga, a w poinformowa go o tym, e Niemcy znajduj si w stanie wojny ze
Zwizkiem Radzieckim. Schulenburg ostrzega wczeniej radzieckie kierownictwo, wic
teraz by zaskoczony zdumieniem wywoanym przez to owiadczenie. Wstrznity
Mootow przekaza t wie Stalinowi. Na posiedzeniu politbiura zapada przytaczajca
cisza.

We wczesnych godzinach porannych 22 czerwca wzdu caego pasa granicznego we

wschodniej Europie dziesitki tysicy niemieckich oficerw sprawdzao godzin na
tarczach zsynchronizowanych zegarkw, podwietlajc je przesonitymi latarkami.
O ustalonej porze posyszeli za sob odgosy silnikw lotniczych. Wyczekujcy onierze
spojrzeli na nocne niebo na przelatujce ponad nimi zmasowane eskadry Luftwaffe, lecce
w stron przebyskw witu na rozlegym wschodzie horyzontu.
O 3.15 czasu rodkowoeuropejskiego (rnicego si od czasu moskiewskiego
o godzin) rozpoczo si intensywne przygotowanie artyleryjskie. Zaraz po nim tego
pierwszego dnia wojny niemiecko-radzieckiej formacje Wehrmachtu bez trudu przeamay
umocnienia nadgraniczne na tysicomiusetkilometrowym froncie. Zabijano czonkw
sowieckiej stray granicznej, zaskoczonych w bielinie, a rodziny wartownikw giny
w koszarach ostrzeliwanych przez artyleri. W trakcie tego poranka zapisano
w dzienniku wojennym OKW nasila si wraenie, e udao si zaskoczy nieprzyjaciela
we wszystkich sektorach . Sztaby kolejnych niemieckich armii donosiy o przechwyceniu
14

nienaruszonych mostw na poszczeglnych odcinkach frontu. Ju po kilku godzinach

pancerne czowki zajy radzieckie skady z zaopatrzeniem.
Armia Czerwona bya niemal zupenie nieprzygotowana do stawienia oporu.
W miesicach poprzedzajcych niemieck inwazj radzieckie przywdztwo przesuno
jednostki z Linii Stalina za star granic z Polsk na wysunite pozycje wzdu nowej
granicy, wytyczonej na mocy ukadu Ribbentrop-Mootow. Pomimo energicznych stara
ukowa nie uczyniono wiele, by umocni te pozycje. Mniej ni poowa bunkrw zostaa
zaopatrzona w bro cik. Pukom artyleryjskim brakowao cignikw, odesanych do
pomocy przy niwach. Z kolei zaskoczone na ziemi radzieckie lotnictwo, ktrego samoloty
stay ustawione w rzdach, stanowio atwy cel dla Luftwaffe, przeprowadzajcej
uprzedzajce uderzenie na szedziesit sze lotnisk. Pierwszego dnia agresji zniszczeniu
ulego okoo tysica omiuset sowieckich myliwcw i bombowcw, z tego wikszo na
ziemi. Luftwaffe stracia zaledwie trzydzieci pi maszyn.
Nawet po byskawicznych kampaniach Hitlera w Polsce i we Francji radziecki plan
obrony przewidywa, e Niemcy bd potrzebowali dziesiciu do pitnastu dni na
wprowadzenie do walki swoich gwnych si. Tymczasem inercja Stalina i bezwzgldno
Wehrmachtu nie day Sowietom czasu na przegrupowanie. onierze ze specjalnego 800.
Puku Szkolnego Brandenburg przeniknli na tyy radzieckich pozycji jeszcze przed
atakiem albo zrzuceni ze spadochronami opanowywali mosty i przecinali poczenia
telefoniczne. Na poudniu ukraiscy nacjonalici wywoywali chaos i nakaniali ludno do
zbrojnego powstania przeciw wadzy radzieckiej. W rezultacie sowieccy dowdcy nie
mieli pojcia, co si dzieje, nie mogc samodzielnie wydawa rozkazw ani porozumie
si ze zwierzchnikami.
Znad granicy Prus Wschodnich Grupa Armii Pnoc feldmarszaka Wilhelma von
Leeba wkroczya do krajw nadbatyckich i maszerowaa na Leningrad. Szybkim postpom
w trakcie tego natarcia bardzo dopomogli komandosi z jednostki Brandenburg
w oliwkowych radzieckich mundurach, ktrzy 26 czerwca uchwycili przeprawy, w tym
mosty kolejowe, na Dwinie. Pidziesity szsty Korpus Pancerny generaa porucznika
von Mansteina, posuwajcy si naprzd w tempie prawie osiemdziesiciu kilometrw na
dob, znalaz si w poowie drogi do wyznaczonego celu ju po piciu dniach. To
brawurowe natarcie napisa pniej byo spenieniem marze dowdcy wojsk
pancernych .
15

Na pnoc od bagien Prypeci Grupa Armii rodek dowodzona przez feldmarszaka

Fedora von Bocka wkroczya szybko na Biaoru, ju wkrtce toczc wielk bitw
z okronymi wojskami radzieckimi pod Miskiem, w ktrej gwn rol odegray grupy
(armie) pancerne Guderiana i generaa pukownika Hermanna Hotha. Niemcy natrafili na
zaarty opr jedynie w wielkiej granicznej twierdzy brzeskiej. Austriacka 45. Dywizja
Piechoty poniosa tam cikie straty, znacznie wiksze ni w caej kampanii francuskiej,
gdy jej oddziay szturmowe prboway wykurzy zawzitych obrocw za pomoc
miotaczy ognia, gazw zawicych i granatw. Zaoga fortecy w Brzeciu, niemal
pozbawiona wody pitnej, banday i lekarstw, walczya przez trzy tygodnie, a do
wyczerpania amunicji. Jednak po powrocie ocalaych obrocw twierdzy z niemieckiej
niewoli w 1945 roku wykazana przez nich niewiarygodna odwaga nie uchronia przed
zesaniem do obozw Guagu. Zgodnie z rozkazem Stalina poddanie si przeciwnikowi
oznaczao zdrad ojczyzny.
Podlege NKWD oddziay stray granicznej te walczyy rozpaczliwie tam, gdzie nie
zostay zaskoczone. Ale wcale nierzadko oficerowie Armii Czerwonej pozostawiali
podkomendnych i uciekali w popochu. W warunkach gdy czno prawie nie dziaaa,
radzieckich dowdcw paraliowa albo brak jasnych instrukcji, albo otrzymywane
rozkazy przejcia do kontrataku, ktre miay si nijak do faktycznej sytuacji na froncie.
Czystka przeprowadzona w Armii Czerwonej spowodowaa, e dowodzenie caymi
dywizjami i korpusami armijnymi przypado oficerom bez dowiadczenia bojowego, a lk
przed denuncjacjami i aresztowaniem przez NKWD odstrasza przed wykazaniem
jakiejkolwiek inicjatywy. Nawet najdzielniejsi sowieccy dowdcy dreli i oblewali si
potem ze strachu, gdy enkawudzici z zielonymi wyogami i wstgami na czapkach zjawiali
si w ich kwaterach. Z kolei w wojsku niemieckim obowizywaa Auftragstaktik, zgodnie
z ktr dowdcom frontowym niszego szczebla pozostawiano maksymaln swobod
w wypenianiu powierzonych im zada.
Grupa Armii Poudnie pod dowdztwem feldmarszaka von Rundstedta wkroczya
na Ukrain. Wojska Rundstedta niebawem uzyskay wsparcie ze strony dwch armii
rumuskich dcych do odebrania Sowietom Besarabii. Rumuski dyktator i naczelny
wdz, marszaek Ion Antonescu, zapewnia Hitlera dziesi dni wczeniej: Oczywicie,
przyczymy si [do inwazji] od samego pocztku. Kiedy chodzi o dziaania przeciwko
Sowianom, zawsze mona liczy na Rumuni .16

Stalin, przygotowawszy szkic przemwienia obwieszczajcego niemieck agresj, poleci

w poudnie odczyta je w radzieckim radiu Mootowowi. Suchay go przez goniki tumy
na ulicach. Wygoszone wyzutym z emocji tonem wystpienie ministra spraw zagranicznych
koczyo si sowami: Walczymy o suszn spraw, wrg zostanie rozbity, odniesiemy
zwycistwo. Mootowowi moe i brakowao talentw oratorskich, ale nard rosyjski by
wzburzony z powodu napaci na jego ojczyzn. Przed punktami rekrutacyjnymi od razu
ustawiy si gigantyczne kolejki ochotnikw. Pojawiy si take i inne, mniej
uporzdkowane kolejki, gdy owadnici panik ludzie wykupywali konserwy i suchy
prowiant oraz wypacali oszczdnoci z bankw.
Odczuwano te osobliw ulg z powodu tego, e ta zdradziecka napa uwolnia
Zwizek Radziecki od nienaturalnego sojuszu z nazistowskimi Niemcami. Mody fizyk
Andriej Sacharow napotka nieco pniej swoj ciotk w schronie przeciwlotniczym
podczas jednego z nalotw Luftwaffe na Moskw. Po raz pierwszy od lat powiedziaa
znowu czuj si Rosjank! . Podobne odczucia wyraano rwnie w Berlinie; uwaano
17

tam, e oto w kocu rozpocza si walka z prawdziwym wrogiem.

Puki myliwskie radzieckich si powietrznych, zoone z niedowiadczonych pilotw
i przestarzaych samolotw, nie miay wikszych szans w zmaganiach z Luftwaffe. Asy
niemieckiego lotnictwa myliwskiego wkrtce zaczy zapisywa na swoich kontach
mnstwo zestrzele, okrelajc z przeksem te atwe zwycistwa mianem
dzieciobjstwa. Ich sowieccy przeciwnicy czuli si skazani na porak jeszcze przed
podjciem powietrznej walki. Ale cho wielu radzieckich pilotw unikao walki, to
zaczynao si te wzmaga pragnienie zemsty. Nieliczni najodwaniejsi lotnicy po prostu
taranowali niemieckie maszyny, kiedy tylko nadarzaa si sposobno, wiedzc, jak
niewielkie maj szanse na zestrzelenie samolotu nieprzyjaciela w typowej walce
powietrznej.
Prozaik i korespondent wojenny Wasilij Grossman opisa oczekiwanie na powrt
samolotw puku myliwskiego na lotnisko koo Homla na Biaorusi. Wreszcie, po
udanym ataku na niemieck kolumn, myliwce wrciy i wyldoway. W chodnicy
samolotu dowdcy [puku] utkwiy ludzkie szcztki. Znalazy si tam dlatego, e jego
skrzydowy trafi ciarwk z amunicj, ktra rozerwaa si dokadnie w chwili, gdy
prowadzcy nad ni przelatywa. Poppe, dowdca, wyciga je pilnikiem. Przywouj
lekarza, ktry uwanie przyglda si krwawej masie i nazywa j aryjskim misem!
Wszyscy wybuchaj miechem. Tak, nadeszy bezlitosne, okrutne czasy! .
18

Rusek to twardy przeciwnik napisa pewien niemiecki onierz. Prawie nie

bierzemy jecw, zamiast tego rozstrzeliwujemy schwytanych . W czasie przemarszu
19
niektrzy strzelali dla zabawy do tumw wzitych do niewoli czerwonoarmistw,
stoczonych w prowizorycznych obozach, gdzie pozostawiano ich pod goym niebem bez
poywienia. Wielu niemieckich oficerw to przeraao, najczciej jednak niepokoili si
rozlunieniem dyscypliny w swoim wojsku.
Po radzieckiej stronie NKWD Berii masakrowao ludzi zamknitych w wizieniach
w pobliu zbliajcego si frontu, aeby nie odzyskali wolnoci za spraw Niemcw.
Wymordowano prawie dziesi tysicy polskich jecw. W samym Lwowie NKWD zabio
okoo czterech tysicy osb. Odr zwok rozkadajcych si w upale pod koniec czerwca
unosi si nad caym miastem. Rzezie urzdzane przez NKWD sprowokoway ukraiskich
nacjonalistw do rozpoczcia wojny partyzanckiej z radzieckimi okupantami. Pod
wpywem gorczkowego strachu i nienawici enkawudzici zmasakrowali kolejnych
dziesi tysicy winiw w Besarabii i w krajach batyckich, to jest na obszarach
zajtych przez ZSRR rok wczeniej. Innych uwizionych zmuszano do przemarszu na
wschd, a enkawudzici zabijali kadego, kto nie wytrzymywa tej wdrwki . 20

Dwudziestego trzeciego czerwca Stalin powoa do istnienia naczelne dowdztwo, nadajc

mu carsk nazw Stawka. Kilka dni pniej w towarzystwie Berii i Mootowa uda si
do siedziby Komisariatu Obrony. Zastali tam Timoszenk i ukowa, usiujcych
bezskutecznie uporzdkowa sytuacj na rozlegym froncie. Pad Misk. Stalin wpatrywa
si w map z naniesionym aktualnym pooeniem i przeczyta kilka meldunkw. Wyranie
wstrznity przekona si, e sytuacja jest znacznie bardziej katastrofalna, ni si tego
obawia. Skl Timoszenk i ukowa, ktrzy odpacili mu t sam monet. Lenin zaoy
nasze pastwo mia podobno powiedzie Stalin a mymy je przesrali .21

Sowiecki przywdca zaszy si w swojej daczy w Kuncewie, wprawiajc tym

w zdumienie i konsternacj pozostaych czonkw biura politycznego. Szeptano, e
Mootow powinien przej wadz, ale przywdcy partii bali si wystpienia przeciwko
dyktatorowi. Trzydziestego czerwca uzgodnili, e naley zorganizowa Pastwowy Komitet
Obrony ZSRR i przekaza temu organowi wadz absolutn. Pojechali do Kuncewa
zobaczy si ze Stalinem. Powita ich wymizerowany i niespokojny, najwyraniej
uwaajc, e przybyli go aresztowa. Zapyta, co ich sprowadza. Kiedy wyjanili, e musi
stan na czele wojennych wadz, wydawa si zaskoczony, ale zgodzi si na podjcie tej
roli. Kryy pogoski, e wyjazd Stalina z Kremla by podstpem w stylu Iwana Gronego,
e Stalin chcia w ten sposb zdemaskowa swoich oponentw w skadzie politbiura, aby
nastpnie ich zniszczy ale to tylko czyste spekulacje.
Stalin wrci na Kreml nazajutrz, 1 lipca. Dwa dni pniej sam wygosi
przemwienie radiowe do radzieckiej ludnoci. Instynkt polityczny nie zawid go.
Zdumia suchajcych, zwracajc si do nich: Towarzysze, obywatele, bracia i siostry....
aden wadca na Kremlu nie odezwa si jeszcze do Rosjan w tak bezporedni sposb.
Stalin wezwa lud do obrony ojczyzny, do zastosowania strategii spalonej ziemi
i powstania do wojny totalnej, przywoujc echa niegdysiejszej wojny ojczynianej
z Napoleonem. Rozumia, e ludno pastwa radzieckiego chtniej odda ycie za swj
kraj ni w obronie komunistycznej ideologii. Majc wiadomo, e wojna rozbudza
nastroje patriotyczne, Stalin liczy na oywienie ich pod wpywem niemieckiej agresji. Nie
skrywa te, i sytuacja jest bardzo powana, cho w niczym nie da do zrozumienia, e
sam po czci odpowiada za t katastrof. Rozkaza te zorganizowa pospolite ruszenie
narodnoje opoczenije. Te le uzbrojone bataliony milicyjne miay zatrzyma niemieckie
dywizje pancerne, choby rzucajc si pod gsienice czogw.
Stalina nie obeszy straszliwe cierpienia ludnoci cywilnej, ktra znalaza si w wirze
walk. Uciekinierzy, pdzc przed sob kochozowe bydo, usiowali na prno umkn
przed dywizjami pancernymi wroga. Dwudziestego szstego czerwca pisarz Aleksandr
Twardowski ujrza z okna wagonu niecodzienny widok, kiedy jego pocig zatrzyma si na
jednej z bocznic na Ukrainie. Cae pole byo zasane ludmi, ktrzy leeli, siedzieli,
toczyli si zapisa w swoim diariuszu. Mieli z sob toboki, plecaki, walizki, dzieci
i rczne wzki. Nigdy jeszcze nie widziaem takiego mnstwa podrcznych rzeczy, ktre ci
ludzie wzili z sob, opuszczajc w popiechu domostwa. Na tym polu byy pewnie
dziesitki tysicy osb. (...) Cae to mrowie powstao, zaczo si porusza, skierowao ku
torom kolejowym, ku pocigowi, i zaczo omota w ciany i okna wagonw. Zdawao
si, e moe zepchn pocig z torw. I wtedy pocig ruszy... .
22

Setki, o ile nie tysice ludzi zginy w zbombardowanych miastach Biaorusi.

Ocalaym z nalotw nie wiodo si duo lepiej w trakcie prb ucieczki na wschd. Po tym
jak Misk zacz pon zanotowa pewien dziennikarz lepcy z zakadu dla inwalidw
szli szos dugim rzdem, powizani wzajemnie rcznikami . Byo te bardzo wiele
23

wojennych sierot, dzieci, ktrych rodzice zginli lub zaginli w panujcym chaosie.
Podejrzewajc, e niektre z nich szpieguj dla Niemcw, enkawudzici nie okazywali im
specjalnego wspczucia.

Po zdumiewajcych sukcesach odniesionych we Francji niemieckie formacje pancerne

pdziy naprzd w idealnych letnich warunkach, pozostawiajc z tyu dywizje piechoty,
ktre robiy, co mogy, aby je dogoni. Czasami, kiedy pancernym czowkom brakowao
amunicji, bombowce Heinkel He 111 zrzucay im zaopatrzenie na spadochronach. Lini
walk toczonych w panujcym upale wyznaczay ponce wsie, tumany kurzu wzbijane przez
gsienicowe pojazdy i miarowy odgos krokw maszerujcej piechoty i konnej artylerii.
Kanonierzy na lawetach dzia byli pokryci warstw jasnego kurzu, ktry upodabnia ich do
terakotowych figur, a ociae i spragnione zwierzta pocigowe ray i parskay co
chwila. Ponad szeset tysicy koni, zebranych z caej Europy, jak niegdy dla Grande
Arme Napoleona, stanowio gwn si pocigow Wehrmachtu w tej kampanii. Dostawy
racji ywnociowych, amunicji, a nawet polowe ambulanse korzystay z konnych
zaprzgw. Gdyby nie wielka liczba pojazdw motorowych, ktrych francuska armia nie
zniszczya przed zawieszeniem broni co wzbudzio wielkie rozgoryczenie Stalina
mechanizacja wojsk niemieckich ograniczyaby si niemal wycznie do czterech grup,
czyli armii pancernych.
Do tego czasu dwie z tych wielkich formacji pancernych, wchodzce w skad Grupy
Armii rodek, zamkny pierwsze z gigantycznych okre, schwytawszy w puapk
liczce czterysta siedemnacie tysicy onierzy cztery radzieckie armie na zachd od
Miska, w kotle biaostockim. Trzecia Grupa Pancerna Hotha stanowica pnocne rami
tych kleszczy i 2. Grupa Pancerna Guderiana zamykajca piercie okrenia od poudnia
spotkay si 28 czerwca. Wwczas bombowce i nurkujce stukasy z 2. Floty Powietrznej
zaatakoway otoczone wojska Armii Czerwonej. Sukces ten oznacza, e Grupa Armii
rodek otworzya sobie drog ku rozlegym obszarom midzy wpywajc do Batyku
Dwin a Dnieprem, ktry wpada do Morza Czarnego.
Genera Dymitr Pawow, zwierzchnik radzieckich oddziaw pancernych podczas
hiszpaskiej wojny domowej, a w 1941 roku bezradny dowdca Frontu Zachodniego,
zosta zastpiony przez marszaka Siemiona Timoszenk (w Armii Czerwonej front by
zgrupowaniem operacyjnym, ktre odpowiadao grupie armii). Wkrtce Pawow zosta
aresztowany wraz z grup jego wyszych rang podkomendnych, nastpnie osdzony
w trybie doranym i stracony przez NKWD. Kilku czoowych radzieckich oficerw
popenio samobjstwo, a jeden z nich wpakowa sobie kul w eb w obecnoci Nikity
Chruszczowa, komisarza ludowego odpowiedzialnego za Ukrain.
Na pnocy wojska grupy armii Leeba powszechnie witano w krajach nadbatyckich
jako wyzwolicieli po falach sowieckich przeladowa i deportacji, ktre trway jeszcze na
tydzie przed niemieck inwazj. Grupy nacjonalistw atakoway wycofujce si oddziay
radzieckie i opanowyway niektre miasta. Pity Zmotoryzowany Puk Strzelecki NKWD
posano do Rygi w celu przywrcenia tam porzdku, co oznaczao natychmiastowy odwet
na otewskiej ludnoci. Nad ciaami naszych polegych towarzyszy onierze naszego
puku zoyli przysig, e bez litoci zmiad faszystowskie gady i jeszcze tego samego
dnia buruje z Rygi odczuli na swojej skrze smak naszej zemsty . Ale i te formacje
24

zostay niebawem zmuszone do odwrotu znad batyckich wybrzey.

Na pnocy od Kowna na Litwie radziecki korpus zmechanizowany zaskoczy
nacierajcych Niemcw kontratakiem z uyciem cikich czogw KW. Pociski
wystrzeliwane przez niemieckie wozy pancerne odbijay si od pancerzy tych sowieckich
tankw, ktrym daway rad tylko pospiesznie cignite na miejsce przeciwlotnicze dziaa
kalibru 88 mm. Wojska radzieckiego Frontu Pnocno-Zachodniego wycofay si do
Estonii, nkane przez zaimprowizowane formacje nacjonalistw, ktrych dziaa nie
przewidzieli ani czerwonoarmici, ani te Niemcy. Jeszcze przed wkroczeniem oddziaw
niemieckich rozpoczy si krwawe pogromy ydw, oskaranych o sprzyjanie
bolszewikom.
Grupie Armii Poudnie Rundstedta powodzio si nieco gorzej. Genera pukownik
Michai Kirponos, ktry dowodzi Frontem Poudniowo-Zachodnim, zosta zawczasu
ostrzeony przez enkawudzistw ze stray granicznej o niemieckim ataku. Dysponowa te
wikszymi siami, gdy Timoszenko i ukow oczekiwali gwnego uderzenia wanie na
odcinku powierzonym Kirponosowi, ktremu wydano rozkaz przeprowadzenia potnego
przeciwnatarcia przy pomocy piciu zmechanizowanych korpusw. Najsilniejszym z nich,
wyposaonym w cikie czogi KW i nowe T-34, dowodzi genera major Andriej Wasow.
Jednake Kirponos nie zdoa skutecznie pokierowa swymi wojskami z powodu
przerwanej cznoci, utrzymywanej przez naziemne linie telefoniczne, i znacznego
rozproszenia jego formacji.
Dwudziestego szstego czerwca 1. Grupa Pancerna generaa kawalerii von Kleista
podja natarcie na Rwne, a gwny cel tej operacji stanowia stolica Ukrainy Kijw.
Kirponos wprowadzi do walki pi swoich korpusw zmechanizowanych, ktre spisay
si bardzo rnie. Niemcami wstrzsno odkrycie, e czogi T-34 oraz cikie KW
okazay si lepsze od wszystkich typw wozw pancernych Wehrmachtu, ale nawet
radziecki Ludowy Komisariat Obrony przyznawa, i wyszkolenie strzeleckie sowieckich
czogistw byo w przededniu wojny niedostateczne , a z czternastu tysicy radzieckich
25

czogw tylko 3800 byo gotowych do walki 22 czerwca 1941 roku . Pod wzgldem
26

wyszkolenia, taktyki, cznoci radiowej i szybkoci reagowania zaogi niemieckich

czogw zazwyczaj zdecydowanie przewyszay przeciwnikw. Ponadto mogy liczy na
bardzo skuteczne wsparcie eskadr stukasw. Czasami Niemcw wystawiao na
niebezpieczestwo zbytnie zadufanie. Generaowi majorowi Konstantemu
Rokossowskiemu, byemu oficerowi kawalerii i Polakowi z pochodzenia, ktry pniej
mia zyska saw jednego z najwybitniejszych dowdcw tej wojny, udao si wcign
niemieck 13. Dywizj Pancern w zastawion przez artyleri puapk dzie po tym, jak
jego przestarzae czogi zostay zniszczone przez nieprzyjaciela.
Wobec nieopanowanej paniki, jaka owadna wojska, i masowych dezercji Kirponos
wprowadzi oddziay zaporowe, ktre zmuszay formacje radzieckie do podejmowania
walki. Niestworzone pogoski wywoyway chaos, tak jak wczeniej we Francji. Jednak
sowieckie kontrataki, cho okupione znacznymi stratami i zakoczone niepowodzeniem,
doprowadziy przynajmniej do spowolnienia niemieckiego natarcia. Na rozkaz Stalina
Nikita Chruszczow ju rozpocz masowy wywz maszynerii z ukraiskich fabryk
i warsztatw. Akcja ta, przeprowadzona z ca bezwzgldnoci, doprowadzia do
ewakuowania kolej wikszoci zakadw przemysowych tej republiki za Ural. Na
mniejsz skal podobne ewakuacje miay miejsce na Biaorusi i w innych regionach.
Ogem w trakcie roku przemieszczono 2593 zakady przemysowe. Miao to umoliwi
Zwizkowi Radzieckiemu podjcie produkcji uzbrojenia na obszarach znajdujcych si
poza zasigiem niemieckich bombowcw.
Biuro polityczne zadecydowao rwnie o przewiezieniu, w najwikszej tajemnicy,
zmumifikowanego ciaa Lenina oraz rezerw zota i carskiego skarbca z Moskwy do
Tiumenia w zachodniej Syberii. Specjalny pocig z niezbdnymi chemikaliami oraz
z zespoem naukowcw, ktry mia zapobiec rozkadowi zwok wodza rewolucji, wyruszy
ze stolicy na wschd w pierwszych dniach lipca pod stra NKWD .27
Trzeciego lipca genera Halder zapisa w swoim dzienniku: chyba nie przesadzam, jeli
twierdz, e kampania przeciwko Rosji zostaa wygrana w cigu czternastu dni. Halder
pojmowa jednak, e sam ogrom podbitych ziem i nadal stawiany tam zbrojny opr zawi
siy inwazyjne na wschodzie na jeszcze wiele tygodni . W Niemczech raporty SS na
28

temat panujcych nastrojw informoway, e ludno Rzeszy zakada si o to, jak szybko
skoczy si ta wojna. Niektrzy Niemcy przekonywali, e ich wojska znalazy si ju
w odlegoci stu kilometrw od Moskwy, ale Goebbels stara si rozwiewa takie
spekulacje. Nie chcia pomniejszania zwyciskiej chway przez wraenie, e triumfalna
kampania potrwaa duej, ni oczekiwano.
Pobyt na niezmierzonych ziemiach opanowanych przez Wehrmacht, bezkresach na
wschodzie, zacz odciska pitno na Landserze typowym niemieckim piechurze. Ci,
ktrzy wywodzili si z regionw podalpejskich, odczuwali przygnbienie na widok
rwnin, ktre wydaway si nieskoczonym ldowym oceanem. Polowe formacje wkrtce
si przekonay, e w odrnieniu od tego, co byo we Francji, sowieccy onierze
kontynuowali walk w okreniu na tyach linii frontu. Sowieci nagle otwierali ogie
z kryjwek na rozlegych polach uprawnych i atakowali transporty z zaopatrzeniem albo
przemieszczajce si sztaby. Czerwonoarmistw schwytanych na zapleczu rozstrzeliwano
na miejscu jako partyzantw.
Wielu radzieckich obywateli take prezentowao przesadny optymizm. Niektrzy
powiadali sobie, e niemiecki proletariat powstanie przeciwko swoim nazistowskim
panom, ktrzy teraz zaatakowali ojczyzn uciskanych z caego wiata. A ci, ktrzy
rozwieszali mapy, aby zaznacza na nich sukcesy Armii Czerwonej, rycho musieli je
zdejmowa, gdy stao si jasne, jak gboko Wehrmacht wdar si na radzieckie terytorium.
Jednake i triumfalne nastroje w niemieckim wojsku niebawem zaczy sabn.
Wielkie bitwy z okronymi armiami wroga, zwaszcza ta pod Smoleskiem, byy coraz
bardziej wyczerpujce. Wprawdzie formacje pancerne bez wikszych trudnoci
dokonyway gbokich zagonw, ale brakowao im dostatecznej liczby oddziaw
grenadierw pancernych, czyli zmotoryzowanej piechoty, do utrzymania piercieni
okrenia, kontratakowanych z wewntrz i z zewntrz. Wiele radzieckich oddziaw
wymykao si z potrzasku przed nadejciem stale popdzanej niemieckiej piechoty,
wyczerpanej i strudzonej forsownymi marszami, przemierzajcej w penym rynsztunku do
pidziesiciu kilometrw dziennie. Jednak nawet ci czerwonoarmici, ktrzy znaleli si
w puapce okrenia, nie skadali broni. Walczyli, prezentujc desperack odwag, nawet
jeli nierzadko zmuszani byli do tego przez komisarzy i oficerw. Po wyczerpaniu amunicji
wielkie zastpy sowieckich onierzy z wrzaskiem rzucay si na wroga, liczc na
przerwanie kordonu. Niektrzy z nich biegli, trzymajc si za rce, a niemieckie karabiny
maszynowe, ktre nieustannie si przegrzeway, kosiy ich seriami. Krzyki rannych
rozlegay si caymi godzinami, szarpic nerwy przemczonych niemieckich onierzy.
Dziewitego lipca pad Witebsk. Podobnie jak Misk, Smolesk, a pniej te Homel
i Czernihw miasto to przeobrazio si w pieko poncych drewnianych domw, na ktre
samoloty Luftwaffe zrzucay bomby zapalajce. Poary byy tak rozlege, e wielu
niemieckich onierzy musiao zawrci swoje pojazdy. cznie trzydzieci dwie
niemieckie dywizje uczestniczyy w likwidacji smoleskiego Kessel, czyli kota, jak
okrelano okrenie. Owa Kesselschlacht potrwaa do 11 sierpnia. Nieodwracalne
straty radzieckie wynosiy trzysta tysicy ludzi zabitych lub wzitych do niewoli, a take
3200 czogw i 3100 dzia. Ale sowiecki kontratak ze wschodu dopomg wyrwaniu si
z tego okrenia ponad stu tysicom onierzy, a spowolnienie niemieckiej ofensywy
okazao si mie decydujce znaczenie.
Pisarz i korespondent wojenny Wasilij Grossman odwiedzi w tym okresie jeden ze
szpitali polowych. Byo tam okoo dziewiciuset rannych na polance wrd modych osik.
Okrwawione szmaty, kawaki cia, jki, zduszone zawodzenie, setki oszoomionych,
przepenionych cierpieniem oczu. Moda rudowosa doktorka stracia gos operowaa
przez ca noc. Na twarzy bya tak blada, jakby miaa zemdle lada chwila. Opowiedziaa
Grossmanowi z umiechem, jak zoperowaa jego przyjaciela, poet Josifa Utkina. Kiedy
robiam nacicie, recytowa mi poezj. Ledwie si syszao jej gos, pomagaa sobie
gestami. Cigle napywali ranni. Byli cali mokrzy od krwi i deszczu .
29

Pomimo gigantycznych postpw i ustawiania znakw wskazujcych drog do Moskwy

niemieckie wojska Ostfrontu (frontu wschodniego) nagle zaczy si lka, e w 1941 roku
moe si nie uda osign ostatecznego zwycistwa. Trzy grupy armii utraciy cznie
dwiecie trzynacie tysicy onierzy. Cho rwnao si to zaledwie jednej dziesitej strat
radzieckich, to wyczerpujce zmagania znacznie si przeduay, a Wehrmacht mia
trudnoci z obron swoich wyduonych linii zaopatrzeniowych i pokonaniem pozostaych
sowieckich si. Perspektywa wojowania w warunkach rosyjskiej zimy bya bardzo
niepokojca. Niemcy nie zdoali rozbi Armii Czerwonej w zachodniej czci Zwizku
Radzieckiego, a teraz rozcigay si przed nimi bezkresne obszary Eurazji.
Tysicosiemsetkilometrowy front wyduy si do dwch i p tysica kilometrw.
Przedstawione przez wydzia wywiadowczy armii niemieckiej szacunki dotyczce
radzieckich si wydaway si nadzwyczaj zanione. Na pocztku wojny zapisa 11
sierpnia genera Halder liczylimy si z okoo dwustoma dywizjami nieprzyjaciela.
Obecnie zakadamy ju trzysta szedziesit. Ponadto niezbyt podnosi go na duchu fakt, e
radziecka dywizja prezentowaa wyranie mniejsz warto bojow od niemieckiej. I
jeli tuzin dywizji zostanie rozbitych, Rosjanie wystawi nowy tuzin .
30

Dla Rosjan myl, e Niemcy maszeruj na Moskw szlakiem Napoleona, bya

wstrzsajca. A jednak rozkaz Stalina, aby przeprowadzi zmasowane kontruderzenia
w kierunku zachodnim, pod Smoleskiem, wywar pewien skutek, cho okupiony strat
mnstwa onierzy i wielkich iloci sprztu. Przyczyni si do podjtej przez Hitlera
decyzji o tym, e Grupa Armii rodek powinna przej do defensywy, podczas gdy GA
Pnoc winna kontynuowa natarcie na Leningrad, a GA Poudnie maszerowa na
Kijw. Trzeci Grup Pancern przerzucono na pnocny, leningradzki odcinek frontu.
Hitler, zdaniem generaa porucznika Alfreda Jodla ze sztabu OKW, chcia si ustrzec
powtrzenia bdw Napoleona.
Feldmarszaek von Bock by zatrwoony t radykaln korekt planu strategicznego,
podobnie jak inni czoowi niemieccy dowdcy polowi, ktrzy zakadali, e Moskwa,
gwny radziecki orodek, pozostanie najwaniejszym celem ofensywy. Ale wielu
generaw uwaao te, e przed podjciem natarcia na Moskw naley wyeliminowa
z walki potne sowieckie zgrupowania pod Kijowem, ktre mogy przeprowadzi
kontruderzenie z poudniowej flanki.
Dwudziestego dziewitego lipca ukow przestrzeg Stalina, e Kijowowi grozi
okrenie, i nakania do wycofania wojsk z ukraiskiej stolicy. Wod (wdz), jak zwano
Stalina, odpar, e ukow wygaduje brednie. Wtedy ukow zada zwolnienia go ze
stanowiska szefa Sztabu Generalnego. Stalin powierzy mu dowdztwo Frontu
Rezerwowego, ale przy tym zatrzyma ukowa w skadzie Stawki.
Niemieckiej 2. Grupie Pancernej Guderiana powierzono zadanie przeprowadzenia
nagego zwrotu w prawo z wystpu w linii frontu pod Jarosawiem i czterystukilometrowy
marsz na poudnie ku ochwicy. Tam, dwiecie kilometrw na wschd od Kijowa, wojska
Guderiana miay si spotka z 1. Grup Pancern von Kleista, ktra rozpocza obejcie
stolicy Ukrainy od poudnia. Byskawiczne natarcie przeprowadzone przez Guderiana
wywoao zamt po radzieckiej stronie. Sowieci musieli w popiechu opuci Homel,
ostatnie wiksze miasto na Biaorusi. Ale wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego, na
rozkaz Stalina wzmocnione przez odwody, nadal nie otrzymyway zezwolenia na wycofanie
si z Kijowa.
Wasilij Grossman, towarzyszcy wojskom radzieckim w ich ucieczce z Ukrainy,
ledwie unikn wzicia do niewoli przez oddziay dywizji pancernych Guderiana
napierajcych ku poudniu. W zamieszaniu w pocztkowej fazie niemieckiej inwazji
niektrzy z Rosjan sdzili, e Guderian to dowdca radziecki, ze wzgldu na jego nazwisko
o ormiaskim brzmieniu. Grossman, w odrnieniu od wikszoci sowieckich
korespondentw wojennych, by gboko poruszony cierpieniami ludnoci cywilnej. Czy
to jadc gdzie, czy te stojc przy ogrodzeniach, wybuchaj paczem, kiedy tylko si
odezw, a wtedy ma si ochot zapaka samemu. Ile rozpaczy! Odnosi si ze wzgard
do powtarzania propagandowych sloganw przez innych dziennikarzy, ktrzy na froncie
krcili si tylko w pobliu kwater dowdztw i szermowali spreparowanymi
i groteskowymi zwrotami w rodzaju: Pobity wrg kontynuuje swoje tchrzliwe natarcie .31

Grupa Armii Poudnie Rundstedta ju wzia sto siedem tysicy jecw 10 sierpnia
w okolicach Humania na Ukrainie. Stalin wyda rozkaz skazujcy na mier dowdcw
Armii Czerwonej, ktrzy si tam poddali. Lekcewac zagroenie zwizane
z przeprowadzonym przez Guderiana uderzeniem na poudnie, Stalin nadal nie pozwala
Kirponosowi na wycofanie si z linii Dniepru. Ogromn zapor wodn i hydroelektrowni
w Zaporou, owe wielkie symbole sowieckiego postpu, wysadzono w powietrze
w ramach strategii spalonej ziemi.
Nadal trwaa pilna ewakuacja ludnoci cywilnej, byda i rnych urzdze, ktr
opisywa Grossman. Noc niebo czerwienio si od kilkunastu odlegych poarw, a szara
ciana dymu wisiaa nad caym horyzontem za dnia. Kobiety z dziemi na rkach, starcy,
stada owiec, krw i kochozowych koni zapadajce si w piachu poday na wschd
wiejskimi drogami, na wozach i pieszo. Traktorzyci kierowali swoimi maszynami, ktre
huczay oguszajco. Pocigi z wyposaeniem fabryk, silnikami i bojlerami jechay na
wschd co dzie i co noc .
32

Szesnastego wrzenia grupy pancerne Guderiana i von Kleista spotkay si pod

ochwic, zamykajc w okreniu ponad siedemset tysicy onierzy nieprzyjaciela.
Operujca w okolicy 3. Dywizja Pancerna rozbia sztab Kirponosa, chroniony przez
oddzia okoo dwch tysicy czerwonoarmistw. Szsta Armia feldmarszaka von
Reichenaua wkroczya do ruin zbombardowanego Kijowa. Ludnoci cywilnej, ktra
pozostaa w miecie, grozio zagodzenie. ydzi ginli od razu, rozstrzeliwani przez
plutony egzekucyjne. Dalej na poudnie niemiecka 11. Armia i rumuska 4. Armia
zaatakoway Odess. Nastpnym celem ofensywy Grupy Armii Poudnie mia by Krym,
z wielk radzieck baz morsk w Sewastopolu, oraz Rostw nad Donem, stanowicy
wrota na Kaukaz.
Kijowski Kessel by najwikszym kotem w historii wojen. Zwycistwo to ponownie
uskrzydlio Niemcw. Zdobycie Moskwy znw wydawao si realne. Halder stwierdzi
z ulg, e Hitler da si o tym przekona. Szstego wrzenia Fhrer podpisa dyrektyw nr
35, autoryzujc natarcie na Moskw. Szesnastego wrzenia, czyli w tym samym dniu,
w ktrym dwie niemieckie grupy pancerne zamkny piercie okrenia koo ochwicy,
feldmarszaek von Bock wyda rozkaz wstpnych przygotowa do operacji Tajfun.

Tymczasem grupa armii dowodzona przez Leeba, po szybkim przemarszu przez kraje
batyckie, napotykaa coraz twardszy opr na drodze do Leningradu. W poowie lipca
kontratak przeprowadzony przez wojska generaa lejtnanta Nikoaja Watutina zaskoczy
Niemcw nad jeziorem Ilmen. Nawet pomimo wsparcia udzielonego przez 3. Grup
Pancern Hotha ofensyw Leeba spowalnia trudny teren brzeziny, jeziora i rojce si od
komarw bagna. P miliona mczyzn i kobiet z zagroonego Leningradu zmobilizowano
do kopania tysica kilometrw transzei i szeciuset czterdziestu piciu kilometrw roww
przeciwpancernych. smego sierpnia Hitler rozkaza Leebowi przystpi do oblenia
miasta, podczas gdy Finowie odebrali Sowietom terytoria wok jeziora adoga, utracone
wczeniej w wyniku wojny zimowej. Sowieci rzucili do morderczych kontratakw
niewyszkolone i bardzo sabo uzbrojone oddziay pospolitego ruszenia, traktujc je
dosownie jak miso armatnie. Ogem ponad sto trzydzieci pi tysicy leningradczykw,
robotnikw i naukowcw, zmuszono do ochotniczego wstpienia do tych formacji. Owe
oddziay nie przechodziy przeszkolenia wojskowego, nie mogy liczy na pomoc
medyczn, nie miay umundurowania, rodkw transportu ani systemu zaopatrzenia. Ponad
poowie tych onierzy nie wydano nawet karabinw, a jednak rozkazano im atakowa
niemieckie dywizje pancerne. Wikszo uciekaa w popochu na widok czogw,
przeciwko ktrym nie mieli si czym broni. Ta gigantyczna ofiara pod Leningradem
zgino okoo siedemdziesiciu tysicy czonkw radzieckiego pospolitego ruszenia nie
zdaa si na nic i nie ma nawet dowodw, e mier tych ludzi opnia wyjcie Niemcw
nad rzek ug. Sowiecka 34. Armia zostaa rozbita. Jej onierze rzucili si do ucieczki,
cztery tysice z nich aresztowano pod zarzutem dezercji, a poowa rannych, jak
podejrzewano, okaleczya si sama. Tylko w jednym ze szpitali czterystu szedziesiciu
spord tysica pacjentw miao rany postrzaowe lewej doni lub lewego przedramienia . 33

Stolica Estonii Tallinn zostaa odcita wskutek niemieckiego natarcia, ale Stalin
zabroni ewakuacji jej radzieckich obrocw drog morsk przez Zatok Fisk do
Kronsztadu. Po pewnym czasie zmieni zdanie, lecz wtedy byo ju za pno na
uporzdkowany odwrt. Dwudziestego smego sierpnia statki i okrty Czerwonej Floty
Batyckiej w Tallinnie zabray na pokady dwadziecia trzy tysice sowieckich obywateli,
gdy niemieckie wojska wdzieray si ju do miasta . Pozbawiona osony lotniczej ta
34

zaimprowizowana flotylla ewakuacyjna wysza w morze. cznie na skutek wpynicia na

niemieckie miny, atakw fiskich kutrw torpedowych i nalotw Luftwaffe zatono
szedziesit pi z tych jednostek, a liczba ofiar miertelnych sigaa czternastu tysicy
ludzi. Bya to najwiksza katastrofa morska w rosyjskiej i radzieckiej historii, gorsza
nawet od klski pod Cuszim w 1905 roku.
Na poudnie od Leningradu Niemcy opanowali gwn lini kolejow wiodc do
Moskwy. Pierwszego wrzenia Leningrad znalaz si w zasigu dzia niemieckiej cikiej
artylerii i rozpocz si ostrza miasta. Sowieckie ciarwki wojskowe zapchane rannymi
i ostatnie grupy uchodcw dotary do Leningradu; wrd tych ostatnich znaleli si chopi
z obadowanymi wozami i dwigajcy na plecach zawinitka z dobytkiem, a nawet
chopiec cigncy na sznurku oporn koz uciekinierzy pozostawili za sob ponce
wioski .
35

Stalin ruga Andrieja danowa, zwierzchnika partii komunistycznej w Leningradzie,

i Woroszyowa, dowodzcego obron tego miasta, kiedy dowiadywa si, e kolejne
miejscowoci wpaday w rce Niemcw, gdy ci otaczali Leningrad od poudnia. Dawa do
zrozumienia, e to musi by sprawk zdrajcw. Nie wydaje si wam, e kto umylnie
otwiera drog Niemcom? depeszowa do Mootowa, ktry wizytowa miasto w celu
ustalenia faktw. Nieporadno dowdztwa Leningradu jest zupenie niezrozumiaa . 36

Ale zamiast postawienia przed trybunaem Woroszyowa czy danowa w miecie nastaa
fala terroru, a NKWD wyapywao podejrzanych, w tym nierzadko osoby o obco
brzmicych nazwiskach.
Sidmego wrzenia niemiecka 20. Dywizja Zmotoryzowana przypucia uderzenie na
pnoc od Mgy, aby zaj wzgrza Siniawino. Nastpnego dnia, wzmocniona czci 12.
Dywizji Pancernej, dotara do Szlisselburga, carskiej twierdzy na poudniowo-zachodnim
skraju adogi, w miejscu, gdzie do jeziora wpywa Newa. Leningrad zosta cakowicie
odcity od strony ldu. Otwarty pozostawa jedynie szlak wodny przez wielkie jezioro
adoga. Woroszyowowi i danowowi zajo cay dzie zebranie si na odwag, aby
powiadomi Stalina, e Niemcy zdobyli Szlisselburg. Rozpoczo si oblenie
Leningradu, najdusze i najbardziej okrutne we wspczesnej historii.
 W miecie tym, oprcz p miliona onierzy, znajdowao si ponad dwa i p miliona
cywilw, w tym czterysta tysicy dzieci. W kwaterze gwnej Fhrera postanowiono, e
niemieckie wojska nie bd okupoway Leningradu. Niemcy mieli bombardowa miasto
i odci je od reszty kraju, aby jego ludno wymara z godu i chorb. Potem zamierzali je
zburzy, a okoliczne obszary przekaza Finom.
Stalin tymczasem doszed do wniosku, e powinien wprowadzi zmiany w zarzdzie
Leningradu. Powierzy tamtejsz komend ukowowi, ufny w jego bezwzgldno. ukow
wylecia samolotem z Moskwy natychmiast po otrzymaniu rozkazw. Na miejscu pojecha
od razu do siedziby rady wojskowej w Instytucie Smolnym, gdzie jak stwierdzi, zasta
defetyzm i pijastwo. Wkrtce posun si nawet dalej ni Stalin, zagroziwszy surowymi
karami rodzinom tych onierzy, ktrzy poddali si nieprzyjacielowi. Rozkaza dowdcom
na froncie pod Leningradem: Wyjanijcie wszystkim onierzom, e cae rodziny tych,
ktrzy skapituluj przed wrogiem, zostan rozstrzelane, a i oni sami bd straceni po
powrocie z niewoli .
37

Najwyraniej ukow nie zdawa sobie sprawy z tego, e gdyby rozkaz potraktowa
dosownie, oznaczaoby to konieczno egzekucji czonka rodziny samego Stalina. Oto
bowiem do niewoli dosta si wraz z jednym z okronych oddziaw syn radzieckiego
dyktatora porucznik Jakow Dugaszwili. Stalin mia prywatnie powiedzie, i byoby
lepiej, gdyby Jakow w ogle si nie urodzi. Nazistowska suba propagandowa wkrtce
poczynia uytek z tak cennego jeca. Nadlecia niemiecki samolot zapisa w swoim
dzienniku czerwonoarmista Wasilij Czurkin. Dzie by soneczny i zobaczylimy wielk
stert ulotek wypadajcych z tego samolotu. Widniao na nich zdjcie syna Stalina z dwoma
umiechnitymi niemieckimi oficerami u boku. Co takiego zostao spreparowane przez
Goebbelsa i nie odnioso skutku . Stalin zmieni nieco nastawienie do syna dopiero
38

w 1945 roku, kiedy wyszo na jaw, e Jakow rzuci si na druty kolczaste w obozie, gdzie
przebywa, a stranicy musieli go zastrzeli.
Stalina nie obchodzi los ludnoci cywilnej. Usyszawszy, e Niemcy pdz przed
swoimi oddziaami starcw i kobiety, matki i dzieci jako ywe tarcze albo w roli
emisariuszy domagajcych si zoenia broni przez czerwonoarmistw, rozesa rozkazy,
aby otwiera ogie do tych ludzi. Moja odpowied brzmi: adnych sentymentw. Zamiast
tego naley bi wroga i jego wsplnikw, chorych czy zdrowych, prosto w gb. Wojna
jest bezlitosna, a ci, ktrzy okazuj sabo i chwiejno, pierwsi ponosz klski . 39

Pewien Gefreiter z 269. Dywizji Piechoty napisa 21 wrzenia: Tumy cywilw uciekaj
z oblenia i trzeba zamyka oczy, eby nie widzie ich nieszczcia. Nawet na froncie,
gdzie w tej chwili dochodzi do ostrej wymiany ognia, jest wiele dzieci i kobiet. Kiedy
tylko gdzie blisko zawyje pocisk, szukaj schronienia. To wyglda komicznie i miejemy
si z tego, ale tak naprawd jest przygnbiajce .
40

Gdy ostatni ranni i maruderzy cignli do miasta, leningradzkie wadze prboway

zaprowadzi rzdy elaznej rki przy pomocy enkawudzistw, zawsze gotowych do
rozstrzeliwania na miejscu dezerterw i defetystw. Stalinowska paranoja narastaa,
a NKWD wydano rozkazy aresztowania dwudziestu dziewiciu kategorii potencjalnych
wrogw. Pod wpywem fantastycznych pogosek w miecie zapanowaa gorczkowa
szpiegomania, gwnie dlatego, e sowieckie wadze skpiy oficjalnych informacji. Ale
cho mniejszo leningradczykw po cichu liczya na to, e reim Stalina moe upa, to
nic nie wskazuje na to, by w miecie faktycznie dziaaa niemiecka czy fiska agentura.
ukow wyda rozkazy, aby dziaa Czerwonej Floty Batyckiej w Kronsztadzie zostay
wykorzystane w roli pywajcych baterii artyleryjskich albo zdemontowane i ustawione na
wzniesieniach Pukowa pod Leningradem w celu ostrzeliwania pozycji nieprzyjacielskiej
artylerii. Ich ogniem kierowa z kopuy soboru witego Izaaka genera artylerii Nikoaj
Woronow. T lnic kopu, widoczn a z wybrzea Finlandii, wkrtce pomalowano
szar maskujc farb.
smego wrzenia, w dniu zdobycia Szlisselburga przez Niemcw, bombowce
Luftwaffe zaatakoway magazyny ywnoci w poudniowej czci miasta. Supy gstego
dymu wznosz si wysoko zapisa Czurkin w dzienniku, zatrwoony przyszymi skutkami
tego nalotu. To pon badajewskije magazyny. Ogie trawi proczne zapasy ywnoci
dla caej ludnoci Leningradu . Zaniedbanie rozlokowania prowiantu w rnych
41

miejscach okazao si powanym niedopatrzeniem. Trzeba byo radykalnie zmniejszy

przydziay produktw spoywczych. Poza tym uczyniono niewiele, by zgromadzi zimowe
zapasy drewna na opa. Ale najwikszym bdem byo to, e nie ewakuowano wikszej
liczby mieszkacw. Jeli nie liczy uciekinierw, tylko niespena p miliona
leningradczykw odesano na wschd, zanim poczenie kolejowe z Moskw zostao
odcite na skutek niemieckiego natarcia. Ponad dwa i p miliona cywilw pozostao
w oblonym miecie.
W drugiej poowie wrzenia Niemcy podjli zacieke szturmy, wspomagane przez
intensywne naloty. Sowieccy piloci w przestarzaych samolotach znowu musieli taranowa
niemieckie bombowce. Jednake obrocy miasta, przede wszystkim dziki wsparciu
artylerii, zdoali odeprze ataki. Zasuya si w tym najbardziej piechota morska Floty
Batyckiej. onierzy tej formacji rozpoznawano po ciemnogranatowych marynarskich
czapkach zawadiacko noszonych na bakier, spod ktrych wystaway na czoo kosmyki
wosw.
Dwudziestego czwartego wrzenia feldmarszaek von Leeb przyzna, e brakuje mu
dostatecznie silnych wojsk do przeamania obrony Leningradu. Zbiego si to w czasie
z naciskami wywieranymi przez innych niemieckich dowdcw, aeby wznowi ofensyw
na Moskw. Grupa pancerna Hotha znalaza si ponownie w skadzie Grupy Armii
rodek. Wraz ze zblianiem si zimy obie strony przeszy do defensywy, a gdy nocami
zapanoway silne przymrozki, walki nabray pozycyjnego, okopowego charakteru.
Z kocem miesica zacite zmagania na froncie leningradzkim w zasadzie ustay
i ograniczay si tylko do sporadycznych pojedynkw artyleryjskich.
Sowieci ponieli na pnocy kolosalne straty nie do uzupenienia 214 078
zabitych i ciko rannych. Rwnao si to od jednej trzeciej do poowy wojsk
skierowanych tam do walki. Lecz straty te oka si znikome w porwnaniu z liczb ofiar
masowego godu, jaki mia zapanowa w Leningradzie. Nawet gdyby miasto
skapitulowao, Hitler nie mia zamiaru go zajmowa, a tym bardziej ywi jego
mieszkacw. Chcia sprawi, by i Leningrad, i leningradczycy zniknli z powierzchni
ziemi.

1 Chiang Kai-shek a Stalin zob. J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945. The Diplomacy of Chinese Nationalism, Oxford 1988, s. 112118.
2 V.M. Berezhkov, At Stalins Side. His Interpreters Memoirs from the October Revolution to the Fall of the Dictators Empire, New York 1994, s. 205.
3 List Krebsa z 15 kwietnia 1941 r., BA-MA MSg1/1207.
4 Na temat Backego i jego planw zagodzenia ludnoci podbity ch obszarw ZSRR zob.: L. Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food, London 2011, s. 3238; A. Tooze, The Wages of
Destruction. The Making and the Breaking of the Nazi Economy, London 2006, s. 173175, 476480.
5 Peniejsza analiza wspomnianego dokumentu z 15 maja zob. Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Zwizek Sowiecki w II wojnie wiatowej, tum. M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 100129;
a take: K. Pleszakow, Szalestwo Stalina. Pierwsze 10 dni wojny na froncie wschodnim, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 2005, s. 7691; oraz Prventivkrieg? Der deutsche Angriff auf die Sowjetunion, red. B. Pietrow-
Ennker, Frankfurt am Main 2000, a ponadto prace zwolennikw teorii spiskowej dziejw: W. Suworow, Lodoamacz, tum. A. Mietkowski, P. Halbersztat, Warszawa 1992; H. Magenheimer, Hitlers War. Germanys Key
Strategic Decisions 19401945, London 2002, s. 5164. Caa ta kwestia zostaa poddana drobiazgowy m analizom przez rosy jskie Stowarzy szenie History kw Drugiej Wojny wiatowej 28 grudnia 1997 roku (Biulety n
Informacy jny 1998, nr 4), ktre doszo do susznego wniosku, e Armia Czerwona w ty m okresie po prostu nie by a w stanie przeprowadzi powanej ofensy wy przeciwko Niemcom. Chciaby m wy razi wdziczno
przewodniczcemu wspomnianej organizacji profesorowi O.A. Reszewskiemu za przy sanie mi stenogramu obrad rzeczonego stowarzy szenia.
6 Prawda, 22 czerwca 1989 r.
7 Ch. Andrew, O. Gordievsky, KGB. The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev, London 1990, s. 203.
8 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 2: Od planw inwazji na Angli do pocztku kampanii na Wschodzie (1.7.194021.6.1941), tum. W.
Kozaczuk, Warszawa 1973, s. 402405 (30 marca 1941 r.).
9 KTB OKW, t. I, s. 417.
10 Szeregowy Paul B., 13. baon arty lerii przeciwlotniczej, 22 czerwca 1941 r., BfZ-SS L 46 281.
11 Szeregowy Kurt U., 1. kompania 91. baonu 6. Dy wizji Grskiej, 21 czerwca 1941 r., BfZ-SS.
12 Sierant Herbert E., 2. kompania cznoci Dy wizji SS Das Reich, BfZ-SS.
13 Maslennikow, RGWA 38652/1/58.
14 KTB OKW, t. I, s. 417.
15 E. von Manstein, Stracone zwycistwa. Wspomnienia 19391944, tum. J. Babor, Warszawa 2001, s. 21.
16 P. Schmidt, Statysta na dyplomatycznej scenie, tum. H. Kurnatowski, Krakw 1965, s. 233.
17 Cy t. za: R. Lourie, Sakharov. A Biography, Hanover, NH 2002, s. 52.
18 RGALI 1710/3/43.
19 Szeregowy Rudolf B., kompania sztabowa 553. baonu cznoci, 27 lipca 1941 r., BfZ-SS.
20 A. Applebaum, Guag, tum. J. Urbaski, Warszawa 2005, s. 389412; na temat polskich jecw zob. T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2011, s. 199
219.
21 Cy t. za: R. Overy, Russias War. A History of the Soviet Effort, 19411945, London 1999, s. 78.
22 A. Twardowski, Dniewniki i pisma, 19411945, Moskwa 2005, s. 32.
23 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/43.
24 RGWA 32904/1/81, s. 28, cy t. za: A. Reid, Leningrad. Tragedia oblonego miasta 19411944, tum. W. Ty szka, Krakw 2012, s. 49.
25 CAMO 35/107559/5, s. 364.
26 Ibidem.
27 I. Zbarski, W cieniu mauzoleum. Wstrzsajce wspomnienia konserwatora zwok Lenina, tum. A. Ku, Katowice Chorzw 2007, s. 111127.
28 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 3: Od kampanii rosyjskiej do marszu na Stalingrad (22.6.194124.9.1942), tum. B. Woniecki, Warszawa
1974, s. 68 (3 lipca 1941 r.).
29 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/43.
30 F. Halder, Dziennik wojenny, t. 3, op. cit., s. 221.
31 RGALI 1710/3/43.
32 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/49.
33 O klsce radzieckiej 34. Armii i samookaleczeniach sowieckich onierzy zob. RGASPI 558/11/49, s. 1, cy t. za: A. Reid, Leningrad, op. cit., s. 6976.
34 O ewakuacji Tallinna: D.M. Glantz, The Battle for Leningrad, 19411944, Lawrence, KS 2002, s. 46.
35 Opis Wasilija Czekrizowa, zob. A. Reid, Leningrad, op. cit., s. 119136.
36 RGASPI 558/11/492, s. 27.
37 RGASPI 83/1/18, s. 18.
38 WCD, 21 sierpnia 1941 r.
39 20 wrzenia 1941 r., RGALI 1817/2/185.
40 Starszy szeregowy Hans B., 269. Dy wizja Pancerna, BfZ-SS.
41 WCD, 4 wrzenia 1941 r.
 ROZDZIA 13

Rassenkrieg
czerwiecwrzesie 1941

Niemieccy onierze, przeraeni ndz polskich wsi w 1939 roku, nie kryli jeszcze
wikszej odrazy na widok tego, co napotykali na sowieckich terytoriach. Od masakr
dokonywanych na winiach przez NKWD po prymitywne warunki panujce w kochozach
wszystko w sowieckim raju, jak Goebbels ze zjadliwym sarkazmem okrela ZSRR,
umacniao ich w uprzedzeniach. Nazistowski minister propagandy, wykazujc si
diabolicznym geniuszem, przewidzia, e pogarda i odraza do wroga to za mao. Poczenie
nienawici i strachu stanowio najskuteczniejszy sposb na rozbudzenie ludobjczej
mentalnoci. Suyy temu wszelkie wymylane przez Goebbelsa epitety, takie jak
podstpni Azjaci, ydobolszewicy, bestie czy podludzie. Wikszo niemieckich
onierzy wierzya w zapewnienia Hitlera, e to ydzi rozptali t wojn.
Atawistyczna i podszyta lkiem fascynacja, jak wielu Niemcw, o ile nie prawie
wszyscy, odczuwao wobec wschodnich Sowian, bya oczywicie wzmacniana
doniesieniami o niewiarygodnych okruciestwach dokonywanych w czasie bolszewickiej
rewolucji i wojny domowej w Rosji. Nazistowska propaganda staraa si prezentowa
obraz kulturowego zderzenia midzy niemieckim porzdkiem a bolszewickim chaosem,
ubstwem i ateizmem. Pomimo powierzchownych podobiestw obu reimw ideologiczne
i kulturowe podziay midzy Niemcami a Rosj przebiegay gboko i rzucay si w oczy
rnice zarwno o zasadniczym, jak i trywialnym charakterze.
Podczas upalnego lata niemieccy motocyklici jedzili po podbitych obszarach
wschodnich, majc na sobie tylko spodenki i gogle. Na Biaorusi i Ukrainie starsze kobiety
szokowa widok ich obnaonych torsw. Byy jeszcze bardziej wstrznite, kiedy
niemieccy onierze spacerowali nago po ich izbach i napastowali dziewczta. Cho
wydaje si, e we wsiach w pobliu linii frontu Niemcy stosunkowo rzadko gwacili
kobiety, to znacznie czciej dopuszczali si gwatw na zapleczu, zwaszcza na modych
ydwkach.
Najcisze zbrodnie popeniano przy oficjalnej aprobacie wadz. Wyapywano mode
Ukrainki, Biaorusinki i Rosjanki i zmuszano je do nierzdu w burdelach dla wojska. Tam,
zniewolone, byy cigle gwacone przez niemieckich onierzy na przepustkach. Jeli si
opieray, karano je surowo, a nawet zabijano. Mimo tego, e kontakty pciowe
z Untermenschen (podludmi) stanowiy przestpstwo w wietle nazistowskiego prawa,
kierownictwo Wehrmachtu uwaao przyfrontowe domy publiczne za pragmatyczne
rozwizanie, pomocne w utrzymaniu dyscypliny i korzystne dla zdrowia niemieckich
onierzy. Lekarze wojskowi mogli przynajmniej okresowo bada zatrudnione w nich
mode kobiety i sprawdza, czy nie s zaraone zakanymi chorobami wenerycznymi.
Jednak niemieccy onierze czasami litowali si te nad radzieckimi kobietami, ktre
pozostay na zajtych przez Wehrmacht obszarach i musiay sobie radzi bez mczyzn,
zwierzt pocigowych i maszyn rolniczych. Widuje si nawet kobiety cignce sklecon
soch, ktr kieruje inna [kobieta] pisa kapral z oddziau cznoci w licie do domu.
Caa masa kobiet reperuje drog pod nadzorem czowieka z Organizacji Todt. Trzeba
posugiwa si knutem, eby wymusi posuszestwo! Prawie nie ma tu rodziny, w ktrej
pozostaby jaki mczyzna. W dziewidziesiciu procentach przypadkw odpowied na
takie pytanie brzmi zawsze: M zgin na wojnie!. Przeraajce. Rosjanie stracili
straszliwe mnstwo ludzi . 1

Wielu radzieckich obywateli, zwaszcza Ukraicw, nie spodziewano si, e

niemiecka okupacja bdzie miaa tak okrutny charakter. Na Ukrainie liczni wieniacy
pocztkowo witali wrogich onierzy tradycyjnym chlebem i sol. Po przeprowadzonej
przez Stalina przymusowej kolektywizacji i strasznym godzie w latach 19321933,
w ktrego trakcie zgino co najmniej trzy i p miliona ludzi, nienawi do komunistw
bya w tym kraju powszechna . Starszych, bardziej religijnych Ukraicw podnosi na
2

duchu widok krzyy na niemieckich pojazdach opancerzonych; uwaali, e Niemcy podjli

krucjat przeciwko bezbonemu bolszewizmowi.
Oficerowie Abwehry mieli wraenie, e wobec ogromu zajtych obszarw optymaln
strategi bdzie zorganizowanie milionowej armii ukraiskiej. Hitler odrzuci jednak t
sugesti, nie chcc wydawa broni sowiaskim Untermenschen, ale zakaz ten rycho
zaczto po cichu ama w regularnych wojskach ldowych i Waffen-SS obie te
organizacje rozpoczy rekrutacj na terenach wschodnich. Z kolei dziaalno Organizacji
Ukraiskich Nacjonalistw (OUN), ktrej czonkowie pomagali Niemcom tu przed
inwazj i na samym jej pocztku, tpiono. W Berlinie chciano rozwia nadziej OUN na
uzyskanie niepodlegoci przez Ukrain.
Po latach sowieckiej propagandy, sawicej przemysowy postp w ZSRR, Ukraicy
i przedstawiciele innych radzieckich nacji byli zdumieni jakoci i rnorodnoci
niemieckiego wyposaenia. Wasilij Grossman opisa tum wieniakw, przypatrujcy si
schwytanemu austriackiemu motocyklicie: Kady podziwia jego dugi, mikki, szarobury
skrzany paszcz. Wszyscy go dotykaj i krc gowami. A to oznacza: jak, u licha, mamy
walczy z narodem, ktry nosi takie paszcze? Ich samoloty pewnie musz by tak dobre
jak ich skrzane kapoty .
3

W listach do domw niemieccy onierze ualali si, e w Zwizku Radzieckim

prawie nie ma czego rabowa poza ywnoci. Lekcewac podarki otrzymane
w pierwszych dniach kampanii, uganiali si za gmi, kurcztami i prositami. Rozbijali
ule, aby dobra si do miodu, i nie zwaali na bagania ograbianych, ktrym nie
pozostawiali nic na przetrwanie zimy. Niemiecki Landser (piechur) tsknie wspomina
walki we Francji i bogate tamtejsze upy. I w odrnieniu od kampanii francuskiej
czerwonoarmici nadal stawiali opr, nie chcc przyj do wiadomoci, e zostali pobici.
Kady niemiecki onierz, ktry okazywa wspczucie dla cierpie radzieckich
jecw, naraa si na drwiny kolegw. Zdecydowana wikszo uznawaa setki tysicy
wzitych do niewoli Sowietw za zgraj ludzkich szkodnikw. aosny stan jecw, brud
wynikajcy z braku rodkw higienicznych, umacnia tylko Niemcw w uprzedzeniach,
wpojonych im przez nazistowsk propagand w trakcie poprzednich omiu lat. Ofiary
wojny byy dehumanizowane w ramach samospeniajcej si przepowiedni. onierz
pilnujcy kolumny radzieckich jecw pisa do domu, e arli traw niczym bydo.
A kiedy mijali pole, na ktrym rosy ziemniaki, rzucali si na ziemi, ktr rozgrzebywali
palcami, i jedli surowe kartofle . Pomimo tego, e istot planu operacji Barbarossa byo
4

zamknicie w okreniach gwnych si przeciwnika, niemieckie wadze wojskowe

celowo poczyniy niewiele przygotowa zwizanych z przewidywanym wziciem do
niewoli mas jecw. Im wicej ich miao umrze z powodu takich zaniedba, tym mniej
miao pozosta do wyywienia.
Pewien francuski jeniec wojenny opisa przybycie grupy sowieckich bracw do
obozu Wehrmachtu w Generalnym Gubernatorstwie: Rosjanie szli pitkami po piciu
w szeregu, trzymajc si za rce, jakby aden z nich nie by w stanie i o wasnych siach
okrelenie idce szkielety byo tu rzeczywicie odpowiednie. (...) Ich twarze nie byy
nawet te, byy zielone. Prawie wszyscy mruyli oczy, jak gdyby nie mieli do siy, by
skupi na czym wzrok. Padali rzdami, po piciu. Niemcy rzucali si na nich i bili
kolbami karabinw i batami .5

Niemieccy oficerowie starali si pniej usprawiedliwia nieludzkie traktowanie

trzech milionw jecw wojennych wzitych do niewoli do padziernika 1941 roku
brakiem onierzy do ich strzeenia i rodkw transportu do dowozu ywnoci. W istocie
tysice czerwonoarmistw w niewoli zmaro podczas przymusowych, forsownych
marszw, poniewa dowdztwo Wehrmachtu nie yczyo sobie, by wojskowe pocigi czy
pojazdy zostay zainfekowane przez te cuchnce masy. Nie przygotowano obozw,
wic jecy przebywali tysicami stoczeni pod goym niebem, na polach ogrodzonych
drutem kolczastym. Dawano im mao jedzenia i wody. Byo to zgodne z nazistowskim
planem zagodzenia trzydziestu milionw radzieckich obywateli, by w ten sposb
rozwiza problem przeludnienia na okupowanych terytoriach. Ranni pozostawali pod
opiek pojmanych lekarzy Armii Czerwonej, tym jednak brakowao jakichkolwiek
rodkw medycznych. Kiedy niemieccy stranicy rzucali za ogrodzenie z drutu zupenie
niewystarczajce iloci chleba, znajdowali rozrywk w przypatrywaniu si, jak jecy
walcz z sob o bochenki. Tylko w 1941 roku ponad dwa miliony sowieckich jecw
zmaro z godu, chorb i zimna.
Radzieccy onierze postpowali nie lepiej, rozstrzeliwujc i dgajc bagnetami
jecw pod wpywem gniewu wywoanego przez niemieck inwazj i okruciestwa
nieprzyjaciela. W kadym razie graniczce z niemoliwoci zadanie wykarmienia
i upilnowania wzitych do niewoli w warunkach chaotycznego odwrotu oznaczao, e
niewielu z nich oszczdzono. Starszych stopniem dowdcw irytowa brak jzyka
jecw, ktrych mona by byo przesucha w celu rozeznania si w sytuacji przeciwnika
na froncie.

Wspomniane poczenie strachu i nienawici odgrywao take wan rol w okrutnych

zmaganiach z partyzantk. Tradycyjna niemiecka doktryna wojenna od dawna odnosia si
bardzo wrogo do wszelkich form walk podjazdowych jeszcze na dugo przed tym jak
OKW wydao instrukcje zabijania radzieckich komisarzy i partyzantw. Zanim Stalin
wezwa do zbrojnego powstania na niemieckim zapleczu w przemwieniu z 3 lipca 1941
roku, ominite przez nacierajcego nieprzyjaciela grupy czerwonoarmistw przystpiy do
samorzutnego organizowania ruchu oporu. W lasach i na bagnach zaczy si tworzy
partyzanckie bandy, do ktrych napywali cywile uciekajcy przed przeladowaniami
i ludno ze zniszczonych wiosek.
Wykorzystujcy znajomo terenu i umiejtno maskowania si, naturaln dla
mieszkacw wsi i lasw, sowieccy partyzanci ju wkrtce zaczli stanowi znacznie
wiksze zagroenie, anieli wyobraali to sobie stratedzy, ktrzy opracowali plany
operacji Barbarossa. Na pocztku wrzenia 1941 roku tylko na Ukrainie operoway na
niemieckich tyach szedziesit trzy partyzanckie oddziay, liczce cznie prawie pi
tysicy mczyzn i kobiet. NKWD planowao rwnie przerzucenie na zaplecze wroga
czterystu trzydziestu czterech kolejnych pododdziaw przeszkolonych w dziaaniach
partyzanckich. Ogem w tym czasie ponad dwadziecia tysicy partyzantw ju walczyo
lub szykowao si do udziau w zmaganiach z Niemcami . Wrd nich znajdowali si
6

specjalnie wyszkoleni zabjcy w umundurowaniu niemieckich oficerw. Celem atakw

byy linie kolejowe, wagony i lokomotywy, niemieckie jednostki zaopatrzeniowe, kurierzy
na motocyklach, mosty, skady paliw, amunicji i ywnoci, linie telefoniczne, stacje
telegraficzne oraz lotniska. Uywajc zrzucanych na spadochronach radionadajnikw,
oddziay partyzanckie, dowodzone na og przez oficerw NKWD z formacji ochrony
pogranicza, przekazyway do Moskwy dane wywiadowcze i odbieray instrukcje.
Nic dziwnego, e ta partyzancka kampania uczynia z hitlerowskiej idei kolonizacji
Wschodu i przeobraenia go w rajskie ogrody niezbyt kuszc perspektyw dla
potencjalnych niemieckich osadnikw i folksdojczw, ktrym obiecano tam farmy. Cay
plan zdobycia przestrzeni yciowej na obszarach wschodnich wymaga oczyszczenia
wybranych regionw i sprowadzenia miejscowego chopstwa do roli poddaczej.
Nazistowskie represje staway si zatem coraz bardziej okrutne. Wioski w okolicach, gdzie
atakowali partyzanci, puszczano z dymem. Zakadnikw zabijano. Wymierzane bez
opamitania kary obejmoway publiczne wieszanie modych kobiet i dziewczt
oskaronych o pomaganie partyzantom. Ale im ostrzejsza bya reakcja okupantw, tym
wzmagaa si determinacja okupowanych. Nierzadko dowdcy radzieckich zgrupowa
partyzanckich wiadomie prowokowali niemieckie represje, aby rozbudzi nienawi do
najedcw. Zaiste nadeszy czasy elaza . ycie ludzkie stracio na znaczeniu po obu
7

stronach frontu, a zwaszcza dotyczyo to z perspektywy Niemcw ycia osb

pochodzenia ydowskiego.

Holokaust rozegra si zasadniczo w dwch stadiach ktre zostay okrelone pniej

przez Wasilija Grossmana jako zagada z uyciem kul i zagada z uyciem gazu 8

a proces, ktry mia ostatecznie doprowadzi do masowego mordowania ludzi w obozach

mierci, przebiega, by tak rzec, nierwnomiernie. Do wrzenia 1939 roku nazici liczyli
na zmuszenie niemieckich, austriackich i czeskich ydw do emigracji, uciekajc si do
ucisku, upokarzania i rekwirowania ydowskiej wasnoci. Wraz z wybuchem wojny stao
si to coraz trudniejsze. Podbj Polski doprowadzi za do tego, e pod niemieck
jurysdykcj znalazo si 1,7 miliona polskich ydw.
W maju 1940 roku, w trakcie inwazji na Francj, Himmler przygotowa dla Hitlera
dokument zatytuowany Kilka przemyle na temat traktowania obcej ludnoci na
wschodzie . Zaproponowa przesianie polskiej ludnoci, aby osoby wartociowe
9

rasowo podda germanizacji, natomiast pozostae przeksztaci w niewolnicz si

robocz. W kwestii ydw napisa: Licz na cakowite wyeliminowanie kwestii
ydowskiej za spraw moliwoci wielkiej emigracji [ydw] do kolonii w Afryce lub
gdzie indziej. W owym okresie Himmler uznawa ludobjstwo bolszewick metod
fizycznej eksterminacji za nieniemieckie i niewykonalne.
Himmlerowski zamys wywozu europejskich ydw wiza si ze szczeglnym
zainteresowaniem francuskim Madagaskarem . (Adolf Eichmann, wwczas jeszcze niszy
10

funkcjonariusz SS, myla raczej o Palestynie, bdcej brytyjskim terytorium

mandatowym). Reinhard Heydrich, zastpca Himmlera, take przekonywa, e problem
3,75 miliona ydw na okupowanych w tym czasie przez Niemcy obszarach mona
rozwiza poprzez przymusow emigracj, a wic pojawia si potrzeba terytorialnego
rozwizania . Rzecz w tym, e nawet gdyby Pastwo Francuskie zgodzio si na projekt
11

madagaskarski, to by on nie do przeprowadzenia ze wzgldu na brytyjsk przewag na

morzach. Mimo to idea deportowania ydw do jakiego rezerwatu pozostawaa
preferowan opcj.
W marcu 1941 roku, gdy warszawskie getto dosownie pkao w szwach, rozwaano
pomys masowej sterylizacji ludnoci ydowskiej. Nastpnie kiedy Hitler zacz snu
plany operacji Barbarossa, czoowi nazici podchwycili ide przesiedlenia europejskich
ydw oraz trzydziestu jeden milionw Sowian gdzie w gb obszarw Zwizku
Radzieckiego po osigniciu zwycistwa na wschodzie. Oznaczao to dotarcie przez
niemieckie armie do linii od Archangielska do Astrachania, skd samoloty Luftwaffe mogy
bombardowa dziaajce jeszcze radzieckie fabryki broni i orodki komunikacyjne za
Uralem i na Syberii. Dla Hansa Franka, zarzdcy Generalnego Gubernatorstwa, inwazja na
ZSRR stwarzaa moliwo wywozu wszystkich ydw spdzonych wczeniej na
podlegajce mu obszary.
 Innych, w tym Heydricha, bardziej zajmoway pilniejsze sprawy, a szczeglnie
pacyfikacja podbitych ziem. Dla Hitlera okrelenie to byo do jednoznaczne.
Najlepiej to osign oznajmi Alfredowi Rosenbergowi, ministrowi do spraw
terytoriw wschodnich poprzez zastrzelenie kadego, kto choby patrzy na nas z ukosa .
12

onierzy miano nie kara za zbrodnie na ludnoci cywilnej, chyba e wizay si one
z racym zamaniem dyscypliny.
Dowdcy Wehrmachtu cakowicie podporzdkowujcy si wizjom Hitlera po
niemieckim triumfie we Francji, w ktry wczeniej otwarcie powtpiewali, nie wyrazili
sprzeciwu. Niektrzy z nich wrcz entuzjastycznie podchwycili ide wojny wyniszczajcej
Vernichtungskrieg. Ucichy wszelkie wyrazy oburzenia z powodu mordw SS
dokonanych w Polsce. Feldmarszaek von Brauchitsch, gwnodowodzcy wojsk
ldowych, wsppracowa cile z Heydrichem w kwestii wspdziaania wojska z SS
w trakcie operacji Barbarossa. Niemiecka armia miaa zaopatrywa Einsatzgruppen
(eksterminacyjne oddziay specjalne) i utrzymywa z nimi czno za porednictwem
wyszego rang oficera wywiadu w dowdztwie kadej armii polowej. Wobec tego nikt
w tyche dowdztwach i wyszych sztabach nie mg utrzymywa, e nic nie wie
o poczynaniach wspomnianych oddziaw.
Zagad z uyciem kul zazwyczaj kojarzy si z dziaalnoci trzech tysicy
czonkw esesowskich Einsatzgruppen . Wskutek tego czsto zostaj przeoczone masakry
13

dokonane przez jedenacie tysicy ludzi z dwudziestu jeden batalionw Ordnungspolizei

(policji porzdkowej), wchodzcych w skad drugiego rzutu si okupacyjnych, daleko za
frontowymi armiami. Poza tym do pomocy owym jednostkom skierowano brygad
kawalerii SS i dwie inne brygady Waffen-SS. Dowdc 1. Puku Kawalerii SS by
Hermann Fegelein, ktry w 1944 roku polubi siostr Evy Braun i w ten sposb znalaz si
w bezporednim otoczeniu Fhrera. Himmler poleci swoim kawalerzystom z SS
likwidacj wszystkich napotkanych ydw pci mskiej i zapdzanie ydwek na bagna
nad Prypeci. Do poowy sierpnia 1941 roku owa brygada zabia w walce dwustu Rosjan
i rozstrzelaa 13 788 cywilw, w wikszoci ydw, okrelonych mianem rabusiw.
W lad za kad z grup armii niemieckich wojsk inwazyjnych podaa jedna
Einsatzgruppe. Czwart przerzucono nieco pniej na poudnie, nad wybrzee Morza
Czarnego, gdzie dziaaa na zapleczu wojsk rumuskich oraz 11. Armii. Personel
Einsatzgruppe rekrutowano z wszystkich organizacji skadajcych si na imperium
Himmlera, w tym z Waffen-SS, ze suby bezpieczestwa (Sicherheitsdienst, SD), policji
bezpieczestwa (Sicherheitspolizei, Sipo), policji kryminalnej (Kriminalpolizei, Kripo)
oraz policji porzdkowej. Kada Einsatzgruppe liczya okoo omiuset ludzi i bya zoona
z dwch Sonderkommando, operujcych w pobliu frontu, oraz dwch Einsatzkommando,
dziaajcych troch dalej na tyach.
Heydrich poinstruowa dowdcw Einsatzgruppen, ktrzy wywodzili si
z intelektualnej elity SS wikszo z nich miaa doktoraty aby zachcali lokalne
ugrupowania antysemickie do zabijania ydw i komunistw. Okrelono to mianem
samooczyszczania (Selbstreinigungsbestrebungen) . Jednoczenie mieli nie udziela
14
takim poczynaniom oficjalnej aprobaty i nie dawa do zrozumienia, e tego rodzaju akcje
mog zapewni miejscowym spoecznociom jakkolwiek form politycznej niezalenoci.
Same Einsatzgruppen miay likwidowa funkcjonariuszy partii komunistycznej, komisarzy,
partyzantw i sabotaystw oraz ydw na stanowiskach partyjnych i pastwowych . 15

Przypuszczalnie Heydrich zasugerowa, e nie powinny si ogranicza do wymienionych

kategorii osb i wykazywa inicjatyw w wypenianiu swoich obowizkw
z bezprecedensow surowoci, na przykad zabijajc ydw w wieku poborowym.
Jednake wydaje si, e w tej fazie nie byo oficjalnego nakaniania do mordowania
ydowskich kobiet i dzieci.
Zabijanie ydw pci mskiej zaczo si, kiedy tylko niemieckie wojska
przekroczyy 22 czerwca radzieck granic. Wielu z tych pierwszych masakr dopucili si,
zgodnie z przewidywaniami Heydricha, litewscy i ukraiscy antysemici. W zachodniej
czci Ukrainy nacjonalici pozabijali dwadziecia cztery tysice ydw. W Kownie
doszo do rzezi 3800 ydowskich ofiar. ydzi byli wyapywani i drczeni, czasami na
oczach niemieckich onierzy; rabinw szarpano za brody albo podpalano je. Radosne
okrzyki motochu towarzyszyy katowaniu nieszcznikw na mier. Niemcy rozpuszczali
wieci, e zabjstwa te to zemsta za masakry dokonane przez NKWD tu przed ucieczk
Sowietw. Einsatzgruppen i bataliony policyjne te wczay si w apanki
i rozstrzeliwanie setek, a nawet tysicy ydw.
Ofiary same musiay kopa sobie masowe groby. Ci, ktrzy nie kopali dostatecznie
szybko, byli natychmiast rozstrzeliwani. Wczeniej jednak rozbierali si do naga, poniewa
ich odzie bya rozdawana przez oprawcw, a dodatkowo w ten sposb zapobiegano
ukrywaniu przy sobie kosztownoci bd pienidzy. Potem zmuszano ich do klczenia na
skraju dou, po czym strzelano im w ty gowy, a zwoki bezwadnie same toczyy si do
wykopanej w ziemi jamy. Niektre oddziay SS i policji uznaway za czystsz metod
egzekucji polegajc na przymuszaniu ofiar do ukadania si na dnie dugiego wykopu,
a potem rozstrzeliwaniu ich in situ z pistoletw maszynowych. Nastpna grupa kada si
na zwokach pierwszych ofiar, tyle e w przeciwn stron, i take gina od kul. Zwano to
metod sardynkow . Sporadycznie ydzi byli zapdzani do pobliskiej synagogi, ktr
16

podpalano, strzelajc do tych, ktrzy usiowali uciec.

Himmler co rusz wizytowa swoje oddziay, udzielajc ludziom niesprecyzowanej
zachty do dziaania, a sam ten morderczy proces stale nabiera rozmachu. Pierwotnie
okrelon kategori ofiar ydw z partyjnych i pastwowych stanowisk szybko
rozszerzono na wszystkich mczyzn pochodzenia ydowskiego w wieku poborowym,
a potem rwnie modszych i starszych. Pod koniec czerwca i na pocztku lipca ydowskie
kobiety i dzieci byy zabijane gwnie przez lokalne grupy antysemitw, lecz z kocem
lipca proceder ten uprawiay systematycznie take Einsatzgruppen, podlege Himmlerowi
brygady Waffen-SS i bataliony policyjne. Wspomniane formacje, i to wbrew instrukcjom
Hitlera, aby nie uzbraja Sowian, byy wspomagane przez okoo dwadziecia sze
batalionw organizowanej na miejscu milicji, do ktrej wstpowali przewanie osobnicy
skuszeni perspektyw okradania ofiar.
 onierze Wehrmachtu, a nawet czonkowie personelu Luftwaffe rwnie brali udzia
w zabijaniu, o czym pniej dowiedzieli si ledczy z VII wydziau NKWD przesuchujcy
niemieckich jecw. Pewien pilot z trzeciej eskadry lotniczej zezna, e uczestniczy
w egzekucji grupy ydw w jednej ze wsi koo Berdyczowa na pocztku wojny. Stracono
ich za kar, e wydali czerwonoarmistom innego niemieckiego pilota. Starszy szeregowy
o nazwisku Traxler z 765. batalionu saperw by wiadkiem egzekucji ydw przez
esesmanw koo Rwnego i Dubna. Kiedy jeden z nich stwierdzi, e to straszny widok,
podoficer z tej samej jednostki, niejaki Graff, powiedzia, e ydzi to winie
i likwidujemy ich, aby wykaza, e jestemy cywilizowani . 17

Ktrego dnia pewien niemiecki starszy szeregowy z oddziau transportowego,

ktremu towarzyszy kompanijny buchalter, natkn si na mczyzn, kobiety i dzieci
z rkami powizanymi drutem, prowadzonych drog przez esesmanw. Obaj wspomniani
onierze poszli popatrze, co si wydarzy. Za wsi ujrzeli wykopany rw
stupidziesiciometrowej dugoci i gboki na okoo trzy metry. Spdzono tam setki
ydw. Ofiary zostay zmuszone do uoenia si w tym rowie rzdami, aby esesmani na
obu skrajach wykopu mogli, idc wzdu rowu, rozstrzeliwa je ze zdobycznych
radzieckich pistoletw maszynowych. Wtedy popdzono nastpnych ludzi, ktrzy musieli
zej do rowu i pooy si na zabitych. W tamtej chwili jaka dziewczynka moga mie
ze dwanacie lat krzykna dononym, aosnym, drcym gosem: Darujcie mi ycie,
jestem jeszcze dzieckiem!. Dziecko to pochwycono, wrzucono do rowu i zastrzelono . 18

Nielicznym udawao si ocale z tych masakr. Nic dziwnego, e byli do gbi

wstrznici tym, co przeyli. Na pnocno-wschodnich rubieach Ukrainy Wasilij
Grossman spotka jedn z takich osb. Dziewczyna ydowska pikno, ktra zdoaa
uciec od Niemcw z jasnymi, zupenie szalonymi oczami , zapisa w swoim dzienniku.
19

Modsi oficerowie Wehrmachtu zdawali si akceptowa zabijanie ydowskich dzieci

atwiej od przedstawicieli starszej generacji wojskowych, gwnie pod wpywem
przewiadczenia, e oszczdzone, niedosze ofiary zemszcz si w przyszoci. We
wrzeniu 1944 roku potajemnie nagrano rozmow generaa wojsk pancernych Heinricha
Eberbacha z jego synem, sucym wczeniej w Kriegsmarine, gdy obaj znaleli si
w brytyjskiej niewoli. Moim zdaniem powiedzia genera Eberbach mona posun
si do stwierdzenia, e zabicie tych milionw ydw, czy ilu ich tam zlikwidowano, leao
w ywotnym interesie naszego narodu. Ale nie byo potrzeby zabija kobiet i dzieci. To ju
przesada. Na co jego syn odpar: C, jak chce si wytuc ydw, to trzeba pozabija
i kobiety z dziemi, a przynajmniej dzieci. Nie ma potrzeby robi tego publicznie, ale co da
likwidowanie starcw? .20

Generalnie frontowe formacje nie bray udziau w takich masakrach, ale byy i znane
wyjtki od tej reguy: zbrodnie popeniaa na Ukrainie 5. Dywizja Pancerna SS Wiking,
a take niektre dywizje piechoty, uczestniczce midzy innymi w rzeziach w Brzeciu.
Chocia nie pozostawia wtpliwoci cisa wsppraca midzy SS a dowdztwami grup
armii, to zarazem wysi rang oficerowie wojsk ldowych starali si dystansowa od
owych makabrycznych czynw. Wydawano rozkazy zakazujce personelowi Wehrmachtu
udziau, nawet biernego, w masowym zabijaniu, lecz mimo to coraz liczniejsi onierze na
przepustkach przygldali si popenianym okruciestwom i fotografowali je. Niektrzy
nawet zastpowali oprawcw, gdy ci chcieli odpocz.
Poza Litw, otw i Biaorusi masowe mordowanie trwao na caej Ukrainie, czsto
przy asycie miejscowej ludnoci rekrutowanej do jednostek pomocniczych. Antysemityzm
wzmg si tam niezwykle w okresie wielkiego godu, poniewa sowieccy agenci
rozgaszali wtedy, i to ydzi s najbardziej winni, prbujc w taki sposb zdj
odpowiedzialno ze stalinowskiej polityki kolektywizacji i rozkuaczania. Ponadto
ukraiscy ochotnicy pilnowali wzitych do niewoli czerwonoarmistw. Ochoczo
pomagaj i s [wobec nas] dobrze usposobieni pisa pewien niemiecki starszy
szeregowy. Bardzo nam uatwiaj zadanie .
21

Po masakrach we Lwowie i w innych miastach Ukraicy denuncjowali i uczestniczyli

w apankach na ofiary Einsatzgruppe C w Berdyczowie, jednym z najwikszych skupisk
ukraiskich ydw. Kiedy niemieckie wojska wkraczay do tego miasta, onierze
krzyczeli z ciarwek Jude kaputt! i wymachiwali broni, jak dowiedzia si
w pniejszym okresie wojny Wasilij Grossman . Ponad dwadziecia tysicy ydw
22

zabijano partiami opodal tamtejszego lotniska. Wrd ofiar bya te matka Grossmana,
a w wyrzuca sobie przez reszt ycia, e nie cign jej do Moskwy w czasie, gdy
rozpocza si niemiecka inwazja na ZSRR.
ydwka Ida Bieozowskaja opisaa, jak Niemcy weszli 19 wrzenia do jej
miasteczka pod Kijowem. Ludzie z przymilnymi, radosnymi, usunymi minami stali po
obu stronach drogi, witajc wyzwolicieli. Tamtego dnia wiedziaam ju, e nasze ycie
dobiega koca, e rozpoczyna si nasza gehenna. Wszyscy wpadlimy jak myszy
w puapk. Dokd i? Nie byo gdzie uciec . ydw denuncjowano wadzom niemieckim
23

nie tylko pod wpywem antysemityzmu, ale take ze strachu, jak zawiadczaa
Bieozowskaja. Niemcy zabijali cae rodziny udzielajce schronienia ydom, wic nawet
ci, ktrzy wspczuli przeladowanym i byli gotowi dawa im jedzenie, nie odwayli si
ukrywa ich u siebie.
Cho armia wgierska przydzielona do skadu Grupy Armii Poudnie Rundstedta
nie uczestniczya w masowym zabijaniu, to Rumuni atakujcy Odess, miasto z bardzo
liczn populacj ydw, dopuszczali si koszmarnych okruciestw. Ju latem 1941 roku
rumuscy onierze podobno wymordowali okoo dziesiciu tysicy ydw na wczeniej
okupowanych przez Sowietw ziemiach Besarabii i Bukowiny. Nawet niemieccy
oficerowie uwaali ich poczynania za chaotyczne i niepotrzebnie sadystyczne. W Odessie
Rumunii zamordowali trzydzieci pi tysicy ludzi.
Niemiecka 6. Armia pod komend feldmarszaka von Reichenaua, najbardziej
przekonanego nazisty w gronie czoowych dowdcw Wehrmachtu, miaa w swym skadzie
1. Brygad SS. andarmeria polowa i inne jednostki tej armii te popeniay masowe
zbrodnie w czasie prowadzonej ofensywy. Dwudziestego sidmego wrzenia, wkrtce po
zdobyciu Kijowa, Reichenau wzi udzia w spotkaniu z komendantem tego miasta oraz
z oficerami SS z Sonderkommando 4a. Uzgodniono, e kijowska komendantura wywiesi
afisze nakazujce ydom stawienie si w celu ewakuacji i zabranie z sob dokumentw
tosamoci, pienidzy, kosztownoci oraz ciepej odziey.
Morderczym zamierzeniom nazistw nieoczekiwanie sprzyja pewien osobliwy skutek
uboczny paktu Ribbentrop-Mootow. Stalinowska cenzura usuwaa po jego zawarciu
wszelkie wzmianki na temat zaciekego antysemityzmu Hitlera. W rezultacie kiedy ydom
z Kijowa polecono zebranie si w celu przesiedlenia, usuchao tego wezwania a 33
771 osb. Dowdztwo 6. Armii, ktre dostarczyo rodki transportu, nie spodziewao si
przybycia wicej ni siedmiu tysicy. Sonderkommando SS zajo trzy dni wymordowanie
wszystkich tych ofiar w Babim Jarze pod Kijowem . 24

Ida Bieozowskaja, ktra wysza za m za goja, opisaa ten spd kijowskich ydw,
wrd ktrych nie zabrako jej krewnych. Dwudziestego smego wrzenia mj m i jego
siostra, Rosjanka, odprowadzili moich nieszczsnych bliskich w ich ostatni drog.
Wydawao im si, a wszyscy chcielimy w to wierzy, e ci niemieccy barbarzycy po
prostu wywioz ich gdzie, dlatego te przez kilka dni ludzie zmierzali wielkimi grupami
ku swemu ocaleniu. Poniewa zabrako czasu na zabranie wszystkich zgromadzonych,
kazano im powrci na miejsce zbirki nazajutrz (Niemcy woleli nie przecia si prac).
I ludzie napywali dzie po dniu, a wreszcie przysza kolej na nich .
25

Rosyjski maonek Bieozowskiej pojecha za jednym z tych transportw do Babiego

Jaru, aby si przekona, co si tam dzieje. Oto, co ujrza przez szczelink w wysokim
ogrodzeniu. Ludzi rozdzielano: mczyznom kazano i w jedn stron, a kobietom
i dzieciom w drug. Byli nadzy (musieli zostawi swoje rzeczy w innym miejscu), a wtedy
rozstrzeliwano ich seriami z automatw i karabinw maszynowych, odgosy za strzelaniny
tumiy ich krzyki i wycie.
Szacuje si, e ponad ptora miliona radzieckich ydw unikno plutonw
egzekucyjnych. Jednak to, e gwne skupiska ludnoci ydowskiej znajdoway si
w zachodnich regionach Zwizku Radzieckiego, zwaszcza w duych miejscowociach,
znacznie uprocio zadanie Einsatzgruppen. Dowdcy tych formacji byli take mile
zaskoczeni pomoc, czsto nader gorliw, udzielan im przez oddziay wojska. Do koca
roku 1942 czna liczba sowieckich ydw zabitych przez Einsatzgruppen SS, policj
porzdkow, jednostki do walki z partyzantami i regularne formacje niemieckiej armii
przekroczya, wedle szacunkowych ocen, 1,35 miliona.

Zagada przez zagazowanie rwnie bya cokolwiek chaotycznym przedsiwziciem. Ju

w 1935 roku Hitler da do zrozumienia, e kiedy dojdzie do wojny, wprowadzi program
eutanazji. Chorzy psychicznie przestpcy, sabi na umyle, upoledzeni i dzieci z wadami
wrodzonymi wszyscy ci ludzie byli, w ujciu nazistw, niewarci ycia. Pierwszej
eutanazji dokona 25 lipca 1939 roku osobisty lekarz Hitlera dr Karl Brandt, ktremu
Fhrer poleci zorganizowanie komitetu doradczego. Na niespena dwa tygodnie przed
agresj na Polsk Ministerstwo Spraw Wewntrznych Rzeszy rozkazao szpitalom
informowanie wadz o wszystkich przypadkach zdeformowanych noworodkw . Mniej 26
wicej w tym samym czasie zarzdzenie to rozszerzono na upoledzonych dorosych.
Jednake pierwsi pacjenci zakadu dla umysowo chorych mieli zgin w Polsce trzy
tygodnie po rozpoczciu inwazji na ten kraj. Zastrzelono ich w pobliskim lesie. Wkrtce
potem miay miejsce rzezie w innych szpitalach dla obkanych; w ramach tej akcji
zamordowano ponad dwadziecia tysicy osb. Nastpnie przysza kolej na upoledzonych
umysowo pacjentw niemieckich placwek na Pomorzu, ktrych take rozstrzelano.
Oprnione w ten sposb dwa szpitale przeksztacono w koszary Waffen-SS. Pod koniec
listopada uruchomiono komory gazowe, do ktrych wtaczano tlenek wgla, a w grudniu
Himmler obserwowa jedn z takich egzekucji. Na pocztku 1940 roku przeprowadzono
eksperymenty z uyciem szczelnie zamknitych mobilnych komr zamontowanych na
ciarwkach. Zostay ocenione pozytywnie, gdy zmniejszay komplikacje zwizane
z transportem przewidzianych do likwidacji pacjentw. Organizatorowi tej akcji obiecano
po dziesi marek od gowy.
Kierowana z Berlina akcja eksterminacyjna w Rzeszy nosia oznaczenie T4.
Rodzicw przekonywano, e niepenosprawne dzieci, z ktrych cz miaa po prostu
trudnoci z nauk, znajd si pod lepsz opiek w specjalnych instytucjach. Po pewnym
czasie rodzice dowiadywali si, e ich dziecko rzekomo zmaro na zapalenie puc.
W komorach gazowych do sierpnia 1941 roku zamordowano okoo siedemdziesiciu
tysicy dorosych i nieletnich obywateli Niemiec, w tym niemieckich ydw, ktrzy od
duszego czasu przebywali w szpitalach.
Ta wielka liczba ofiar i nieporadnie prokurowane wiadectwa ich zgonu
spowodoway, e program eutanazji nie zosta utrzymany w tajemnicy. Hitler poleci
przerwanie jego realizacji w sierpniu wspomnianego roku po tym, jak duchowni pod
przewodnictwem biskupa Clemensa Augusta von Galena zaczli mwi o tym z ambon.
Jednak eutanazja, w ograniczonym zakresie, nadal trwaa, do koca wojny przynoszc
mier kolejnym dwudziestu tysicom ofiar. Personel uczestniczcy w programie
eutanazyjnym zwerbowano do kierowania obozami zagady w okupowanej wschodniej
Polsce w 1942 roku. Kilku historykw zwrcio uwag na to, e nazistowski program
eutanazji nie tylko stanowi punkt wyjcia do ostatecznego rozwizania (Endlsung), ale
i podstawowy element ideologii stworzenia czystego rasowo i genetycznie spoeczestwa.
Ze wzgldu na niech Hitlera do potwierdzania kontrowersyjnych dyrektyw na
papierze historycy rozmaicie interpretuj niejasny i czsto eufemistyczny jzyk
zachowanych drugorzdnych dokumentw nazistowskich, prbujc ustali dokadn dat
wydania decyzji o przystpieniu do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej.
Okazao si to niewykonalne, zwaszcza e do podjcia ludobjczej polityki przyczyniy
si ustne zalecenia odgrne, a nadto nieskoordynowane, dorane mordercze dziaania
i eksperymenty, przeprowadzane ad hoc przez rne szwadrony mierci. W osobliwy
sposb odzwierciedlao to zasad Auftragstaktik (wykazywania osobistej inicjatywy)
obowizujc w niemieckim wojsku, gdzie oglnikowe instrukcje byy wprowadzane
w czyn przez nisze szare na linii frontu.
Niektrzy z historykw do przekonujco argumentuj, e zasadnicza decyzja
o przejciu do urzeczywistniania ludobjczych planw zostaa podjta w lipcu lub sierpniu
1941 roku, gdy osignicie szybkiego zwycistwa przez Wehrmacht na wschodzie nadal
wydawao si realne. Inni z kolei sdz, i nastpio to dopiero jesieni, kiedy tempo
niemieckiej ofensywy przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu ulego widocznemu
spowolnieniu, a rozwizanie terytorialne (to jest masowe przesiedlenie ludnoci
ydowskiej) stawao si coraz mniej realne. Jeszcze inni uwaaj, e miao to miejsce
pniej, okoo drugiego tygodnia grudnia, gdy wojska niemieckie zostay zatrzymane pod
Moskw, a Hitler wypowiedzia wojn Stanom Zjednoczonym.
Fakt, e poszczeglne Einsatzgruppen nieco inaczej pojmoway swoj misj,
wskazuje, i nie dziaay one na podstawie ujednoliconej, odgrnej instrukcji. Dopiero
poczynajc od sierpnia, nieskrpowane ludobjstwo stao si na froncie wschodnim czym
powszednim i zaczto masowo mordowa rwnie ydowskie kobiety i dzieci. Ponadto 15
sierpnia Himmler obserwowa po raz pierwszy egzekucje setek ydw koo Miska
makabryczny spektakl urzdzony na jego yczenie przez Einsatzgruppe B. Nie mg znie
tego widoku. Pniej Obergruppenfhrer Erich von dem Bach podkrela, e przy owej
okazji rozstrzelano zaledwie setk ofiar. Prosz spojrze w oczy ludziom z tego komanda
powiedzia von dem Bach do Himmlera. Jake s wstrznici! Ci ludzie s ju
skoczeni, do niczego przez reszt ycia. Jakich nastpcw tu szkolimy? Neurotykw albo
dzikusw! Sam von dem Bach, drczony koszmarami i skurczami odka, zosta potem
27

odesany do szpitala, gdzie z rozkazu Himmlera zajmowa si nim naczelny lekarz SS.
Nastpnie Himmler wygosi przemwienie do esesmanw, uzasadniajc ich czyny
i zaznaczajc, e Hitler wyda rozkaz likwidacji wszystkich ydw na wschodnich
obszarach. Przyrwna ich krwawe dzieo do odpluskwiania i deratyzacji. Tego samego
popoudnia omawia z dowdc Einsatzgruppe B Arthurem Nebe oraz von dem Bachem
alternatywy dla rozstrzeliwa. Nebe zaproponowa eksperymentalne wykorzystanie
materiaw wybuchowych, co Himmler zaaprobowa. Skoczyo si to makabrycznym,
krwawym fiaskiem. Potem pad pomys wykorzystania komr gazowych zamontowanych na
ciarwkach, w ktrych truto ofiary tlenkiem wgla zawartym w spalinach. Himmler
chcia wynalezienia metody bardziej humanitarnej dla katw. Zatroskany stanem ich dusz
nakania dowdcw Einsatzgruppen do organizowania wieczornic poczonych ze
piewaniem pieni. Jednake wikszo zabjcw wolaa poszuka zapomnienia w wdce.
Intensyfikacja rzezi ydw zbiega si te w czasie z coraz brutalniejszym
traktowaniem przez Wehrmacht radzieckich jecw wojennych i ich jawnym zabijaniem.
Trzeciego wrzenia po raz pierwszy wyprbowano na sowieckich i polskich winiach
w Auschwitz (Owicim) cyklon B, rodek owadobjczy produkowany przez koncern
chemiczny IG Farben. W tym samym okresie ydzi z Niemiec i podbitych krajw
zachodnioeuropejskich wywoeni na wschodnie terytoria bywali mordowani po przybyciu
na miejsce przez wyszych niemieckich urzdnikw policji, ktrzy twierdzili, e tylko tak
mog sobie poradzi z masami narzuconych im przesiedlecw. Wysi rang oficjele na
okupowanych przez Niemcy ziemiach wschodnich, z Komisariatu Rzeszy
(Reichskommissariat) Ostland (obejmujcego pastwa nadbatyckie i Biaoru) oraz
Komisariatu Rzeszy Ukraina, nie mieli pojcia, jaka obowizuje oficjalna polityka
w stosunku do ludnoci ydowskiej. Miao si to wyjani dopiero na konferencji
w Wannsee w styczniu nastpnego roku.

1 Kapral Hans W., 387. Dy wizja Pancerna, 31 maja 1942 r., BfZ-SS 45 842.
2 Zob. T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2011, s. 5560.
3 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/49.
4 Szeregowy Josef Z., 3. kompania, 619. baon rezerwowy, 12 wrzenia 1941 r., BfZ-SS 20 355 D.
5 Zeznanie Paula Rosera, IMT VI, s. 291, cy t. za: P. Padfield, Himmler, Reichsfhrer-SS, t. 2, tum. S. Baranowski, Warszawa 1997, s. 280.
6 Zob. Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Zwizek Sowiecki w II wojnie wiatowej, tum. M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 271285.
7 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/43.
8 W. Grossman, ycie i losy, tum. I. Piotrowska, S. Pollak, Warszawa 1959, s. 509.
9 Ch.R. Browning, Nazi Resettlement Policy and the Search for a Solution to the Jewish Question, 19391941, w: idem, The Path to Genocide. Essays on Launching the Final Solution, Cambridge 1992, s. 1617, cy t.
za: M. Mazower, Dark Continent. Europes Twentieth Century, London 1998, s. 170.
10 Ch.R. Browning, Geneza ostatecznego rozwizania. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec ydw, wrzesie 1939marzec 1942, tum. B. Gutowska-Nowak, Krakw 2012, s. 8087.
11 Cy t. za: I. Kershaw, The Nazi Dictatorship. Problems and Perspectives of Interpretation, London 2000, s. 112.
12 Ibidem, s. 266.
13 Ibidem, s. 224243.
14 Ibidem, s. 228.
15 Ibidem, s. 219.
16 R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, New York 1985, s. 146.
17 CAFSB 14/4/326, s. 264267.
18 Starszy szeregowy Hans R., zapis przesuchania opatrzony ty tuem Die Deutschen im Zweiten Weltkrieg, SWF TV, 1985, cy t. za: R. Kershaw, War without Garlands. Operation Barbarossa, 19411942, London
2009, s. 285286.
19 RGALI 1710/3/49.
20 TNA WO 208/4363.
21 Starszy szeregowy Ludwig B., 563. baon zaopatrzeniowy, 27 lipca 1942 r., BfZ-SS 28 743.
22 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/1/123.
23 I.S. Bieozowskaja, GARF 8114/1/965, s. 6875.
24 Na temat niemieckiej 6. Armii i zbrodni w Babim Jarze zob. Vernichtungskrieg. Verbrechen der Wehrmacht 1941 bis 1944, red. H. Heer, Hamburg 1996.
25 I.S. Bieozowskaja, GARF 8114/1/965, s. 6875.
26 H. Friedlander, The Origins of Nazi Genocide. From Euthanasia to the Final Solution, Chapel Hill 1995, s. 43. Wspomniana praca Friedlandera stanowi gwne rdo przedstawiony ch w niniejszy m rozdziale
informacji na temat programu eutanazji.
27 Cy t. za: R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, op. cit., s. 137.
 ROZDZIA 14

Wielka Koalicja
czerwiecgrudzie 1941

Churchill syn z niepohamowanej fali pomysw dotyczcych prowadzenia wojny.

Jeden z jego kolegw zauway, e cay problem w tym, i Churchill nie wie, ktre z nich
s dobre. A jednak brytyjski premier nie by tylko, by powoa si na okrelenie
wprowadzone przez Isaiaha Berlina, lisem. Okaza si take jeem, ktry wiedzia
jedno i najwaniejsze od samego pocztku. Rozumia, e Wielka Brytania w pojedynk nie
ma szans w walce z nazistowskimi Niemcami. Pojmowa, e musi wcign Amerykanw
do udziau w tej wojnie, tak jak powiedzia swemu synowi Randolphowi w maju 1940
roku.
Nie zbaczajc z drogi wiodcej ku gwnemu celowi, Churchill bezzwocznie
zawiza sojusz z reimem bolszewickim, do ktrego zawsze odnosi si z odraz. Nie
cofn adnego sowa, ktre wypowiedziaem na jego temat owiadczy w przemwieniu
radiowym wygoszonym 22 czerwca 1941 roku, po nadejciu wieci o niemieckim ataku na
Zwizek Radziecki. Ale wszystko to traci znaczenie wobec spektaklu, jaki si teraz
rozgrywa. I jak rzek nieco pniej do swojego prywatnego sekretarza Johna Colvillea,
gdyby Hitler najecha pieko, to w Izbie Gmin przynajmniej napomknbym w ciepych
sowach o diable. Jego wystpienie z owego wieczoru, przygotowane wesp
z amerykaskim ambasadorem Johnem G. Winantem, obiecywao Zwizkowi Radzieckiemu
wszelk techniczn bd ekonomiczn pomoc, na jak nas sta . Mowa ta zrobia
1

znakomite wraenie w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i w Moskwie, cho Stalin

i Mootow pozostali przewiadczeni, e Brytyjczycy nadal skrywaj rzeczywisty charakter
misji Rudolfa Hessa.
Dwa dni pniej Churchill poinstruowa Stewarta Menziesa, szefa brytyjskiej tajnej
suby wywiadowczej (SIS), aby ten przesa Kremlowi rozszyfrowane przez Ultr
niemieckie meldunki i depesze. Menzies ostrzega, e moe to mie fatalne skutki . Armia
2

Czerwona nie korzystaa z dobrych szyfrw, wobec czego Niemcy szybko wyledz rdo
zdobytych u Sowietw informacji wywiadowczych. Churchill przyzna mu racj, niemniej
jednak dane wywiadowcze i tak zaczto przesya niebawem do ZSRR, tyle e
odpowiednio zakamuflowane. Porozumienie o wsppracy wojskowej midzy obydwoma
krajami wynegocjowano wkrtce potem, cho w owej fazie kampanii wschodniej brytyjski
rzd nie przypuszcza, by Armia Czerwona przetrwaa nazistowsk agresj.
Churchilla napaway optymizmem wydarzenia za Atlantykiem. Sidmego lipca
Roosevelt poinformowa Kongres, e amerykaskie wojska wyldoway w Islandii, gdzie
zluzoway oddziay brytyjskie i kanadyjskie. Dwudziestego szstego lipca Stany
Zjednoczone wesp z Wielk Brytani zamroziy japoskie aktywa bankowe
w odpowiedzi na zajcie przez Japoni Indochin Francuskich. Japoczycy dyli do
zaoenia tam baz lotniczych, by atakowa z nich Drog Birmask szlak, ktrym
dostarczano wojskom chiskich nacjonalistw bro i inne zaopatrzenie. Rooseveltowi
zaleao na wspieraniu Kuomintangu Chiang Kai-sheka, a w USA sformowano ochotnicz
jednostk lotnicz Latajcych Tygrysw, ktrej piloci mieli broni Drogi Birmaskiej na
odcinku z Mandalaju oraz podajcych ni transportw. Ale kiedy Stany Zjednoczone
i Wielka Brytania naoyy embargo na sprzeda Japonii ropy naftowej i innych surowcw,
stawka bardzo posza w gr. Japoczycy zagraali wtedy uderzeniem na Malaje, Syjam
i zasobne w zoa ropy Holenderskie Indie Wschodnie (pniejsz Indonezj), ktre
wydaway si nastpnym celem ich agresji. Nic dziwnego, e rwnie Australijczycy
poczuli si zagroeni.
Nikt nie przygotowaby si staranniej od Churchilla do pierwszego wojennego
spotkania z amerykaskim prezydentem na pocztku sierpnia. Obie strony utrzymyway te
przygotowania w cisej tajemnicy. Churchill i ludzie z jego otoczenia, z ktrych wielu nie
wiedziao, co si szykuje, weszli na pokad pancernika HMS Prince of Wales. Premier
zabra z sob jako prezent dla prezydenta USA nieco upolowanych jeszcze przed sezonem
owieckim kurakw, a take zote jaja rozszyfrowane przez Ultr niemieckie meldunki,
aby zaimponowa Rooseveltowi. Konsultowa si z Harrym Hopkinsem, bliskim
przyjacielem Roosevelta i jego doradc, ktry mu towarzyszy, i stara si dowiedzie od
niego moliwie najwicej o amerykaskim przywdcy. Churchill nie pamita swojego
pierwszego zetknicia si z Rooseveltem w 1918 roku, kiedy to nie zrobi najlepszego
wraenia na przyszym prezydencie.
Take Roosevelt, wraz ze swoimi sztabowcami, popracowa solidnie przed tym
spotkaniem. Przechytrzy reporterw i przesiad si z prezydenckiego jachtu Potomac na
pokad cikiego krownika USS Augusta. Nastpnie okrt ten, pod siln eskort
niszczycieli, wypyn 6 sierpnia ku zatoce Placentia opodal Nowej Fundlandii. Tam obaj
przywdcy rycho nawizali serdeczne relacje, a wsplna msza na pokadzie rufowym
okrtu Prince of Wales, starannie zaaranowana przez Churchilla, rozbudzia podniose
emocje. Mimo wszystko Roosevelt, cho oczarowany przez brytyjskiego premiera,
pozostawa grzecznie obojtny. Mia, jak zauway jeden z jego biografw, dar
traktowania kadej nowej znajomoci tak, jak gdyby obaj znali si od zawsze, talent do
pozorowania zayoci, ktry bezwzgldnie wykorzystywa . W interesie utrzymania
3

przyjaznych stosunkw unikano draliwych kwestii, zwaszcza dotyczcych brytyjskiego

imperium, do ktrego Roosevelt odnosi si z dezaprobat. Wsplny dokument, znany jako
Karta atlantycka, podpisany 12 sierpnia, gosi zasad samostanowienia w powojennym
wiecie, ktra wszak najwyraniej nie dotyczya zamorskich posiadoci brytyjskich i bez
wtpienia Zwizku Radzieckiego.
W dyskusjach, ktre trway kilka dni, poruszono mnstwo tematw, od
niebezpieczestwa zwizanego z przystpieniem Hiszpanii do obozu pastw osi po
japoskie zagroenie na Oceanii. Dla Churchilla do najwaniejszych rezultatw naleaa
amerykaska zgoda na zapewnienie eskorty konwojom transatlantyckim na zachd od
Islandii, dostarczenie Wielkiej Brytanii bombowcw oraz na udzielenie kolosalnej pomocy
ZSRR, aby kraj ten nie uleg niemieckiemu naporowi. Jednake w samych Stanach
Zjednoczonych Roosevelt sta w obliczu powszechnej niechci wobec przystpowania do
wojny przeciwko nazistowskim Niemcom. W trakcie powrotu z Nowej Fundlandii
prezydent dowiedzia si, e Izba Reprezentantw uchwalia Selective Service Bill,
pierwszy w okresie pokojowym przymusowy pobr do wojska, wikszoci zaledwie
jednego gosu.
Amerykascy izolacjonici nie przyjmowali do wiadomoci, e nazistowska inwazja
na Zwizek Radziecki oznacza rozszerzenie skali toczcej si wojny poza Europ.
Dwudziestego pitego sierpnia wojska Armii Czerwonej i oddziay brytyjskie z Iraku
wkroczyy do neutralnego Iranu, aby opanowa tamtejsze zoa ropy i zabezpieczy szlak
zaopatrzeniowy biegncy znad Zatoki Perskiej na Kaukaz i do Kazachstanu. W trakcie lata
1941 roku nasiliy si obawy Brytyjczykw zwizane z perspektyw japoskiego natarcia
na ich kolonie. Idc za rad Roosevelta, Churchill wstrzyma zaplanowany przez
Kierownictwo Operacji Specjalnych (Special Operations Executive, SOE) atak na
japoski frachtowiec Asaku Maru, przewocy z Europy zaopatrzenie nieodzowne dla
japoskiej machiny wojennej. Wielka Brytania nie moga ryzykowa samotnej wojny
z Japoni na Pacyfiku. wczenie jej gwne zadanie sprowadzao si do umocnienia
swojej pozycji w pnocnej Afryce i w basenie Morza rdziemnego. Do momentu
przystpienia Stanw Zjednoczonych do dziaa wojennych Churchill i jego sztabowcy
musieli skupi si na przetrwaniu wasnego kraju, tworzeniu si bombowych do nalotw
strategicznych na Rzesz i wspieraniu Zwizku Radzieckiego walczcego z Niemcami.

Ofensywa bombowa przeciwko Niemcom odpowiadaa jednej z gwnych nadziei Stalina

na alianck pomoc w czasie, gdy Wehrmacht latem 1941 roku zadawa dotkliwe ciosy
Armii Czerwonej. Stalin domaga si take desantu na pnocn Francj w najbliszym
moliwym terminie, by w pewnym stopniu odciy front wschodni. Podczas spotkania ze
Staffordem Crippsem, odbytego pi dni po rozpoczciu agresji niemieckiej na ZSRR,
Mootow prbowa zmusi brytyjskiego ambasadora do skonkretyzowania zakresu pomocy
oferowanej przez Churchilla. Jednak Cripps nie zosta do tego upowaniony. Sowiecki
minister spraw zagranicznych naciska go znowu dwa dni pniej, po rozmowie, ktr
w Londynie przeprowadzili lord Beaverbrook, brytyjski minister zaopatrzenia, i radziecki
ambasador Iwan Majski. Wydaje si, e Beaverbrook omawia wtedy z Majskim
moliwo inwazji na Francj, nie konsultujc tego z brytyjskim dowdztwem. Od owej
pory jednym z gwnych celw radzieckiej polityki zagranicznej byo nakanianie
Brytyjczykw do wywizania si ze zoonej obietnicy. Rosjanie nie bez powodw
podejrzewali, i brytyjska powcigliwo w tej mierze braa si z przekonania, e
Zwizek Radziecki nie wytrwa w walce duej ni pi lub sze tygodni .
4
 Inne, jeszcze bardziej nierealne wyobraenia sowieckiej strony zatruway alianckie
relacje a do pocztkw 1944 roku. Stalin, oceniajc sprzymierzonych wasn miar,
oczekiwa przeprowadzenia operacji desantowej nad kanaem La Manche bez wzgldu na
straty i trudnoci. Niech Churchilla wobec akcji inwazyjnej w pnocno-zachodniej
Europie budzia w Stalinie podejrzenia, e Wielka Brytania chce przerzuci na Armi
Czerwon brzemi prowadzenia gwnych dziaa wojennych. Oczywicie byo w tym
sporo prawdy, lecz i dua dawka hipokryzji ze strony radzieckiej, gdy sam Stalin
wczeniej liczy na to, i zachodni kapitalici i Niemcy miertelnie wykrwawi si
nawzajem w 1940 roku. Jednake sowiecki dyktator zupenie nie rozumia presji
wywieranej na demokratyczne rzdy. Bdnie zakada, e Churchill i Roosevelt dysponuj
w swoich krajach wadz absolutn. Fakt, e odpowiadali przed Izb Gmin czy Kongresem
i e musieli liczy si z pras, stanowi w jego oczach aosn wymwk. Nie by w stanie
pogodzi si z myl, e Churchill moe zosta zmuszony do ustpienia, jeeli
przeprowadzi operacj wojskow, ktra zaowocuje katastrofalnymi stratami.
Nawet po kilkudziesiciu latach namitnego pochaniania rnych publikacji Stalin
nie pojmowa te tradycyjnej brytyjskiej strategii prowadzenia wojen na peryferiach
imperium, o czym bya mowa wczeniej. Wielka Brytania nie bya mocarstwem
kontynentalnym. Jej pozycja w wiecie nadal opieraa si na potdze morskiej i polityce
sojuszy dla utrzymania rwnowagi si w Europie. Poza znamiennym wyjtkiem pierwszej
wojny wiatowej Brytyjczycy unikali powaniejszego angaowania si w wielkie zmagania
ldowe, o ile nie rokoway one rychego zakoczenia wojny. Churchill by zdecydowany
kontynuowa t strategi, nawet jeli zarwno jego amerykascy, jak i radzieccy sojusznicy
uznawali diametralnie odmienn doktryn militarn, zgodnie z ktr naleao moliwie
najszybciej doprowadzi do decydujcego starcia.
Dwudziestego smego lipca, zaledwie dwa tygodnie od podpisania brytyjsko-
radzieckiego porozumienia, Harry Hopkins na yczenie Roosevelta uda si do Moskwy
z misj majc na celu ustalenie pewnych faktw. Hopkins mia si przekona, czego
potrzeba Zwizkowi Radzieckiemu do kontynuowania wojny w bliszej i dalszej
perspektywie. Od razu przypad do gustu sowieckim przywdcom, gdy podway
niezmiennie pesymistyczne raporty amerykaskiego attach wojskowego w Moskwie,
wedle ktrych Armia Czerwona miaa wkrtce pj w rozsypk. Sam te niebawem
nabra przekonania, e Zwizek Radziecki przetrzyma niemieck ofensyw.
Podjta przez Roosevelta decyzja udzielenia pomocy ZSRR bya szczerze
altruistyczna i szczodra. Uruchomienie dostaw dla Sowietw w ramach programu Lend-
Lease zabrao troch czasu, ku powanej irytacji amerykaskiego prezydenta, ale ich
rozmiary i zakres miay odegra wan rol w radzieckim zwycistwie (a z faktem tym
wikszo rosyjskich historykw nie chce si pogodzi). Poza wysokogatunkow stal,
dziaami przeciwlotniczymi, samolotami oraz dowozem wielkich partii ywnoci, ktre
ocaliy Zwizek Radziecki przed godem zim 1942/1943 roku, Amerykanie
w najwikszym stopniu przyczynili si do zapewniania Armii Czerwonej mobilnoci. Jej
spektakularne ofensywy w pniejszym okresie wojny byy moliwe tylko dziki
amerykaskim jeepom i ciarwkom.
Z kolei goszone przez Churchilla deklaracje maksymalnego wspierania Sowietw nie
doczekay si penej realizacji, w znacznej mierze z powodu niedostatkw w samej
Wielkiej Brytanii oraz jej wasnych potrzeb. Wikszo sprztu wojennego dostarczonego
przez Brytyjczykw do ZSRR bya przestarzaa lub nie nadawaa si do uytku
w tamtejszych warunkach. Brytyjskie wojskowe szynele byy nieprzydatne podczas
rosyjskiej zimy, podkute stalowymi wiekami buty powodoway odmroenia, czogi typu
Matilda zdecydowanie ustpoway radzieckim T-34, a w sowieckim lotnictwie
krytykowano zuyte hurricaney, dopytujc si, dlaczego Brytyjczycy nie przysyali zamiast
nich spitfirew.
Pierwsza wiksza konferencja zachodnich aliantw z wadzami radzieckimi
rozpocza si w Moskwie pod koniec wrzenia, po tym jak lord Beaverbrook i wysannik
Roosevelta Averell Harriman dotarli do Archangielska na pokadzie krownika HMS
London. Stalin przyj ich na Kremlu i zacz od odczytania spisu caego sprztu
wojskowego i pojazdw, jakie byy potrzebne Zwizkowi Radzieckiemu. Kraj, ktry
zdoa wyprodukowa najwicej silnikw, odniesie ostateczne zwycistwo, stwierdzi . 5

Nastpnie powiedzia Beaverbrookowi, e Wielka Brytania powinna przysa wojska do

pomocy w obronie Ukrainy, a pomys ten wyranie odstrczy bliskiego wsppracownika
Churchilla.
Stalin, wci czepiajc si sprawy Hessa, wypytywa Beaverbrooka o zastpc
Hitlera i o to, co w mwi, kiedy znalaz si w Anglii. Sowiecki przywdca wywoa te
zaskoczenie sugesti, e naley przedyskutowa powojenny ad. Stalin chcia uznania
radzieckich granic z 1941 roku, czyli wchonicia przez ZSRR pastw batyckich,
wschodniej Polski oraz Besarabii. Beaverbrook uchyli si od omawiania tego tematu,
gdy wydao mu si to zdecydowanie przedwczesne, skoro niemieckie armie podeszy na
niespena sto kilometrw od Kremla. I cho o tym nie wiedzia, to 2. Armia Pancerna
Guderiana dzie wczeniej przystpia do pierwszej fazy operacji Tajfun, czyli uderzenia
na Moskw.

Brytyjskich dyplomatw irytoway docinki Stalina, e ich kraj odmawia podjcia

aktywnych dziaa militarnych przeciwko hitlerowskim Niemcom, podczas gdy wojska
imperium i krajw Wsplnoty Brytyjskiej walcz w Afryce Pnocnej. Jednak w oczach
Sowietw, w sytuacji gdy trzy niemieckie grupy armii wdary si w gb ich kraju,
zmagania pod Tobrukiem i na granicy libijskiej musiay wydawa si marginalne.
Wkrtce po niemieckim uderzeniu na Zwizek Radziecki Rommel zaj si
planowaniem nowego ataku na oblony port w Tobruku, ktry nabra kluczowego
znaczenia w walkach w Afryce Pnocnej. Tobruk by mu potrzebny do zaopatrywania
wojsk, a jego zdobycie eliminowao zagroenie dla niemieckich tyw. Miasta bronia
w owym czasie brytyjska 70. Dywizja Piechoty, wzmocniona przez Samodzieln Brygad
Strzelcw Karpackich i czeski batalion piechoty.
 Podczas pustynnego lata, gdy fatamorgana draa nad ziemi pod rozpalonym niebem,
nasta okres swoistej dziwnej wojny, ograniczonej zasadniczo do sporadycznych
potyczek wzdu zasiekw na granicy libijskiej. Brytyjskie i niemieckie patrole
zwiadowcze rozmawiay z sob przez radio, pewnego razu uskarajc si nawet, kiedy
nowo przybyy niemiecki oficer zmusi swoich onierzy do otwarcia ognia pomimo
uzgodnionego po cichu rozejmu. Dla piechoty obydwu walczcych stron bytowanie
w takich warunkach byo nader trudne, gdy kademu z onierzy wydawano dziennie po
litrze wody do picia i mycia. W okopach musieli radzi sobie ze skorpionami, pchami
piaskowymi i natarczywymi pustynnymi muchami, ktre roiy si nad kadym kawakiem
jedzenia i kadym fragmentem odsonitego ciaa. Dyzenteria stawaa si powanym
problemem, zwaszcza wrd Niemcw. Rwnie obrocom Tobruku brakowao wody,
gdy stukasy zrwnay z ziemi zakady jej odsalania. Miasto byo znacznie zniszczone
wskutek ostrzau artyleryjskiego i bombardowa, a zatoka pena podtopionych statkw
i okrtw. Zaopatrzenie docierao tylko dziki determinacji zag Royal Navy. onierze
australijskiej brygady przystpowali do wymiany upw wojennych na piwo u marynarzy
zaraz po przybyciu kolejnego statku.
Rommel mia o wiele wiksze problemy z zaopatrywaniem swoich wojsk przez
Morze rdziemne. Midzy styczniem a kocem sierpnia 1941 roku Brytyjczycy zniszczyli
pidziesit dwa transportowce pastw osi i uszkodzili trzydzieci osiem jednostek . We
6

wrzeniu okrt podwodny HMS Upholder zatopi dwa wielkie statki pasaerskie ze
wieymi oddziaami. (Weterani Afrikakorps zaczli nazywa Morze rdziemne
niemieckim basenem ). To, e siy osi nie opanoway Malty w 1940 roku, okazao si
7

teraz powanym bdem. Zwaszcza dowdztwo Kriegsmarine byo skonsternowane

wczeniejszym uporem Hitlera, by uy wojsk powietrznodesantowych do desantu na
Kret, a nie na Malt, poniewa Fhrer obawia si alianckich nalotw na pola naftowe
pod Ploeszti. Od tamtej pory nieustanne bombardowania lotnisk na Malcie i wielkiego
portu w Valletcie okazywao si nieefektywnym substytutem zaniechanej akcji inwazyjnej.
Zdobycie przez Brytyjczykw szyfrw woskiej marynarki wojennej okazao si
nadzwyczaj cenne. Dziewitego listopada zesp nawodny K Force, ktry wypyn
z Malty, majc w swoim skadzie dwa lekkie krowniki Aurora i Penelope oraz dwa
niszczyciele, zaatakowa konwj zmierzajcy do Trypolisu. I cho transport ten by
eskortowany przez dwa cikie krowniki i dziesi niszczycieli, brytyjskie zgrupowanie
przeprowadzio atak nocny, korzystajc z radaru. W cigu niespena trzydziestu minut trzy
okrty Royal Navy zatopiy siedem frachtowcw i niszczyciel, bez strat wasnych.
Dowdztwo Kriegsmarine wpado we wcieko, groc Wochom odebraniem nadzoru
nad dziaaniami morskimi. onierze Afrikakorps take traktowali swoich sojusznikw
z pobaaniem. Do Wochw trzeba si odnosi jak do dzieci pisa pewien porucznik
z 15. Dywizji Pancernej w licie do domu. Nie s dobrymi onierzami, ale za to
najlepszymi kompanami. Mona od nich uzyska wszystko . 8

Po okresie zwlekania i wyczekiwania na zaopatrzenie, ktre nie dotaro, Rommel

zaplanowa szturm na Tobruk na 21 listopada. Nie dowierza woskim ostrzeeniom, e
Brytyjczycy szykuj si do duej ofensywy, ale uzna, i musi na wszelki wypadek
pozostawi 21. Dywizj Pancern pomidzy Tobrukiem a Bardi. To przypuszczalnie
sprawio, e zostao mu nie do si do skutecznego ataku na Tobruk. Tak czy owak 18
listopada, trzy dni przed planowanym niemieckim uderzeniem na port, nowa brytyjska 8.
Armia pod dowdztwem generaa porucznika Alana Cunninghama przekroczya granic
libijsk i rozpocza operacj Crusader. Po zajciu noc wyjciowych pozycji,
utrzymujc cis cisz radiow, a w cigu dnia skrywajc si przed wzrokiem
przeciwnika dziki burzom, w tym piaskowym, 8. Armii udao si cakowicie zaskoczy
nieprzyjaciela.
Afrikakorps skada si w tym czasie z 15. i 21. Dywizji Pancernej oraz dywizji
mieszanej, przemianowanej pniej na 90. Dywizj Lekk. Do wspomnianej formacji
nalea midzy innymi puk piechoty zoony gwnie z Niemcw, ktrzy wczeniej suyli
we francuskiej Legii Cudzoziemskiej. Jednake wskutek niedoywienia i chorb liczcemu
nominalnie czterdzieci pi tysicy ludzi Afrikakorps w istocie brakowao w jednostkach
pierwszej linii a jedenastu tysicy onierzy. Katastrofalna sytuacja zaopatrzeniowa
oznaczaa take, i dywizje pancerne korpusu, z dwustu czterdziestu dziewicioma
czogami, wymagaj pilnego wzmocnienia. Wosi wprowadzili do walki Dywizj Pancern
Ariete oraz trzy poowicznie zmotoryzowane dywizje.
Z kolei Brytyjczykom tym razem nie brakowao rezerw i zapasw; dysponowali na
froncie afrykaskim trzystoma czogami pocigowymi (cruiser tank) oraz trzystoma
amerykaskimi lekkimi czogami typu Stuart, ktre nazywali Honeys (Skarbeka), a take
ponad setk matild i valentinew. Ich pustynne siy powietrzne miay piset pidziesit
zdolnych do walki samolotw, podczas gdy jednostki Luftwaffe mogy im przeciwstawi
zaledwie siedemdziesit sze maszyn. Wobec takiej przewagi Churchill spodziewa si od
dawna wyczekiwanego zwycistwa, zwaszcza e pilnie musia wykaza si jakim
sukcesem przed Stalinem. Cho Brytyjczycy byli wreszcie w peni wyposaeni, to jednak
ich bro zdecydowanie ustpowaa niemieckiej pod wzgldem jakoci. Nowe stuarty
i czogi szybkie z dwufuntowymi dziaami nie miay szans w pojedynkach z niemieckimi
armatami 88 mm, owym dugim ramieniem Afrikakorps, ktre z atwoci eliminoway
z walki wozy bojowe wspomnianych typw, nim te podeszy na odlego umoliwiajc
prowadzenie skutecznego ostrzau. Jedynie brytyjskie dwudziestopiciofuntowe
haubicoarmaty polowe (kalibru 87,6 mm) wykazay sw wielk przydatno, a alianccy
dowdcy w kocu nauczyli si uywa ich na otwartych przestrzeniach do odpierania
atakw niemieckich czogw. Niemcy zwali je Ratsch-bum . 9

Brytyjski plan przewidywa skoncentrowanie XXX Korpusu, z wikszoci broni

pancernej, do uderzenia w kierunku pnocno-zachodnim znad libijskiej granicy. Siy te
miay pokona niemieckie dywizje pancerne, a nastpnie uderzy na Tobruk i przeama
oblenie tego miasta. Sidma Brygada Pancerna winna poprowadzi natarcie 7. Dywizji
Pancernej ku Sidi Rezegh na skarpie na poudniowo-wschodnim skraju piercienia obrony
wok Tobruku. Na prawym skrzydle XIII Korpus dosta zadanie zaatakowania niemieckich
pozycji nad wybrzeem, w pobliu przeczy Halfaja i As-Sallum. W zasadzie byoby
najlepiej, gdyby brytyjska 8. Armia odczekaa, a Rommel sam rozpocznie atak na Tobruk,
lecz Churchill nie pozwoli generaowi Claudeowi Auchinleckowi na dalsze zwlekanie.
Sidma Brygada Pancerna dotara do Sidi Rezegh, zaja tamtejsze lotnisko i zdobya
na ziemi dziewitnacie samolotw, nim Niemcy zdyli zareagowa. Ale na 22. Brygad
Pancern na jej lewej flance spado niespodziewane uderzenie woskiej Dywizji Ariete,
natomiast na prawym skrzydle brytyjska 4. Brygada Pancerna natkna si na oddziay
niemieckich 15. i 21. Dywizji Pancernych, nacierajcych na poudnie z nadmorskiej drogi
via Balba. Na szczcie dla Brytyjczykw Niemcom brakowao oleju napdowego.
W trudnym terenie wozy bojowe zuyway duo paliwa. Pewien nowozelandzki oficer
okreli libijsk pustyni jako jaow, pask rwnin z kpkami dzikich cierni,
rozlegymi akrami nagich skalistych piargw i pytkimi, krtymi wadi [korytami
sezonowych rzek] . Zalegao te na niej coraz wicej wojskowych odpadw, poczwszy
10

od porzuconych puszek po konserwach, przez puste beczki po nafcie, skoczywszy na

spalonych pojazdach.
Dwudziestego pierwszego listopada genera Cunningham optymistycznie zdecydowa
si na prb przeamania oblenia Tobruku, mimo e nie doszo jeszcze do rozbicia
niemieckich si pancernych. Przynioso to cikie straty zarwno wrd obleganych, jak
i w oddziaach brytyjskiej 7. Brygady Pancernej jeden z jej pukw utraci trzy czwarte
swoich czogw, zniszczonych ogniem dzia 88 mm przydzielonych do niemieckiego
batalionu rozpoznawczego. Dwie niemieckie dywizje pancerne niebawem zagroziy tyom
7. Brygady, ktrej o zmierzchu pozostao zaledwie dwadziecia osiem wozw bojowych.
Niewiadomy tych strat Cunningham przystpi do nastpnej fazy operacji, zwizanej
z natarciem XIII Korpusu na pnoc i wyjciem na tyy woskich pozycji wzdu granicy.
Atak ten zosta energicznie poprowadzony przez Dywizj nowozelandzk generaa
Freyberga, wspieran przez brygad czogw typu Matilda. Cunningham rozkaza take
ponowi prb przeamania okrenia od strony Tobruku, jednak 7. Brygadzie Pancernej,
atakowanej z dwch stron pod Sidi Rezegh, zostao w tym czasie tylko dziesi czogw,
a 22. Brygada Pancerna, ktra przysza jej w sukurs, miaa ich zaledwie trzydzieci cztery.
Musiay one wycofa si na poudnie i poczy si z poudniowoafrykask 5. Brygad
Piechoty zajmujc pozycje obronne. Rommel chcia je zgnie pomidzy swoimi
dywizjami pancernymi z jednej strony i Dywizj Ariete z drugiej.
Dwudziestego trzeciego listopada, kiedy wypada Totensonntag, czyli niedziela, gdy
w Niemczech upamitniano zmarych i polegych, zacza si na poudnie od Sidi Rezegh
batalia z poudniowoafrykask 5. Brygad Piechoty i resztkami dwch brytyjskich brygad
pancernych. Przyniosa ona Niemcom pyrrusowe zwycistwo. Z brygady
poudniowoafrykaskiej nie pozostao prawie nic, ale wczeniej zdoaa wesp z 7.
Brygad zada bardzo cikie straty atakujcym. Niemcy utracili siedemdziesit dwa
czogi, ktre trudno byo zastpi, a take nadzwyczaj znaczny odsetek oficerw
i podoficerw. Hinduska 4. Dywizja Piechoty i Nowozelandczycy nieco dalej na
wschodzie rwnie skutecznie zwizali walk wojska przeciwnika, a nowozelandzkie
oddziay Freyberga wziy do niewoli cz sztabu Afrikakorps.
 Dowiedziawszy si o stracie mnstwa brytyjskich czogw, Cunningham chcia si
wycofa, ale Auchinleck zabroni mu tego. Poleci Cunninghamowi kontynuowanie
operacji zaczepnej za wszelk cen. Bya to miaa i jak si miao okaza suszna decyzja.
Nastpnego ranka Rommel, dc do cakowitego zniszczenia brytyjskiej 7. Dywizji
Pancernej i zmuszenia nieprzyjaciela do generalnego odwrotu, da si ponie
przedwczesnej wierze w zwycistwo. Osobicie poprowadzi 21. Dywizj Pancern
w trakcie pocigu za przeciwnikiem ku granicy, sdzc, e uda mu si okry wikszo 8.
Armii. Jednake przywiodo to do chaosu, spowodowanego przez sprzeczne rozkazy
i kopoty z cznoci. W pewnym momencie zepsu si wz, z ktrego Rommel dowodzi,
i niemiecki genera, pozbawiony cznoci radiowej, znalaz si w puapce po egipskiej
stronie umocnionej gstymi zasiekami granicy. Jego upr, aby kierowa walk na pierwszej
linii, ponownie wywoa powane trudnoci w oglnym bitewnym zamieszaniu.
Dwudziestego szstego listopada Rommel dowiedzia si od sztabu Afrikakorps, e
dywizja n