Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

487
ISBN-978-93-84003-98-2
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
(eer ieewlecemJeeceer efJejefele elegLe&keeueerve JeeCeer ewleYeefe mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
SJeb DeeefohegjeCe Deeefo ebLeeW mes) kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
-mebkeueveke$eea- ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSB Yeer
eer %eeveceleer ceeleepeer ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

$e+<eYeefieefj ceebieerlegib eer efme#es$e hej efJejepeceeve 108 heg Gegib e YeieJeeve $e+<eYeosJe cetel| e efvecee&Ce -: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-
keer esjCeeeesle efoJeMeefe eeefj$eeefvkee hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
meeefveOe ceW Deeeesepf ele hetpe e%eeeceCeer Deee|ekeeeer evoveeceleer ceeleepeer kes 59JeW pevceefoJeme hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
pes<" Jeoer DeceeJeme (5 petve 2016) kes MegYe DeJemej hej ekeeefMele (oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer
(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)
-ekeeMeke-
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve -: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.heesve veb.- (01233) 280184, 280994 kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com, rk195057@yahoo.com
Website : www.jambudweep.org , www.encyclopediaofjainism.com -: eyebOe mecheeoke :-
Facebook : divyashaktigyanmatimataji

COURTESY-JAIN BOOK DEPOT peerJeve ekeeMe pewve

C/o Shri Nabhi Kumar Manav Kumar Jain
C-4, Opp. PVR Plaza, Cannaught Place, New Delhi-1 meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
Ph.-011-23416101-02-03/Website : www.jainbookdepot.com
kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&
eLece mebmkejCe Jeerj efve. meb. 2542 cetue
1100 eefleeeB pes<" Jeoer DeceeJeme-5 petve 2016 20/-.
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
 (3)
mecheeokeere
kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Fme
yeermeJeeR meoer ceW veeefjeeW ceW meJe&eLece ebLe uesKeve kee keee& kejkes 400 ebLeeW kee uesKeve
kejkes meeefnle Yeb[ej kees mece= kejves ceW Ske keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~ Deheves 63
Je<e& kes oeref#ele peerJeve ceW efvejvlej egle keer DeejeOevee kejves Jeeueer hetpe ceeleepeer keer
uesKeveer DeYeer Yeer keer veneR nw leLee 82 Je<e& keer DeJemLee ceW Yeer uesKeve keee& kejkes efvele
veeer ke=efleeeB Gvekeer uesKeveer mes emetle nes jner nQ, efpeveceW efJeefYeVe mlees$e hee", mJeeOeee
kes ebLe SJeb hetpee efJeOeeve Deeefo nQ~ Yeefe ceeie& kees eMemle kejves Jeeueer hetpeeDeeW ceW Yeer
hetpe ceeleepeer Gme Devegeesie mebyebOeer mebhetCe& efJe<eeJemleg kees ieeiej ceW meeiej keer lejn
meceeefnle kejves ceW Delevle efve<Ceele nQ~ ceeleepeer eje jefele Deveske ess-ye[s efJeOeeveeW kees
kejkes ueesie Yeefe meefjlee ceW DeJeieenve kejkes Deevebo keer DevegYetefle kejles nQ~
eeJekeeW kes <edkele&Je DeeeeeeX ves yeleeS nQ
osJehetpee iegheeefmle: mJeeOeee: mebecemlehe:~
oeveb esefle ie=nmLeeCeeb, <edkecee&efCe efoves efoves~~
DeLee&led osJehetpee, iegDeeW keer Gheemevee, mJeeOeee, mebece, lehe SJeb oeve ie=nmLeeW kees
eefleefove kejles jnvee eeefnS efpememes Gvekee ie=nmLe Oece& meeLe&ke ceevee nw~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes ceeOece mes ekeeefMele kejkes efvele veF& ke=efleeeB eefleefyecyeeW kees eCeceve kejlee ntB~
hee"keeW leke hengBeeves kee meewYeeie efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes heoeefOekeeefjeeW
kees eehle neslee nw pees nceej efuees ieewjJe keer yeele nw~
Gmeer ece ceW en efpeveceefvoj cete|le efvecee&Ce hejcheje hegmleke kee ekeeMeve nes
jne nw~ Fme hegmleke ceW hetpe ceeleepeer ves efpeveceefvoj-cete|le efvecee&Ce keer ceefncee Deewj
Gmekes heue kees yeleeles ngS meYeer YeJe peerJeeW kees hegCe Ske$e kejves kee megvenje DeJemej
eoeve efkeee nw~ Fme hegmleke kee mJeeOeee kejkes meYeer ceveg<e Deheves Je kee
meogheeesie kejles ngS ceeveJe peerJeve kees meeLe&ke kejW, ener cebieue YeeJevee nw~
hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW, mJemLe jnW Deewj Deeies Yeer Fmeer lejn Deheves %eeve mes
YeeeW kees eEmeefele kejleer jnW, ener efpevesv osJe mes cebieue eeLe&vee nw~
N:M
(4)
emleeJevee
-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
$ewkeeefuekeke=leeved Jevos, efpeveewleefpeveeueeeved~
Devevleevevleeeskeleebmlee- vevevleiegCeueyOees~~
efpeveceefvoj-cete|le efvecee&Ce keer hejcheje Deveeefokeeue mes eueer Dee jner nw Deewj
Devevlekeeue leke eueleer jnsieer~ Fme yeele kees yeleeves kes efueS pewve meceepe keer
meJeexe meeOJeer efoJeMeefe eeefj$eeefvkee hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer ves Deveske eeeerve ebLeeW kee mJeeOeee, ceveve, efevleve kejkes efpeveceefvoj
cete|le efvecee&Ce hejcheje hegmleke ceW DeveskeeW eceeCe efoS nQ~
meJe&eLece hetpe ceeleepeer ves elegLe&keeueerve eer ieewlecemJeeceer kes cegKe mes
efvekeueer ewleYeefe kee eceeCe efoee nw efpemeceW eer ieewlecemJeeceer ves mJeeb ke=ef$ece-
Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Jevovee kejles ngS efueKee nw
Deke=leeefve ke=leeefve eeecese-egefleceefvle egeflecelmeg ceefvojs<eg~
cevegpeecejhetefpeleeefve Jebos, eefleefyecyeeefve peiel$ees efpeveeveeced~~
DeLee&led leerve peiele ceW efJeeceeve eegjeYee mes meceefvJele ceefvojeW ceW efmLele
ceveg<eeW Deewj osJeeW eje hetpe, eegjlej eYeeegkele ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpevesv kes
Fmekes yeeo ceW DeeefohegjeCe ebLe mes eceeCe efoS nQ efke egie keer Deeefo ceW Fv
ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe efpeveceefvoj yeveees~ GejhegjeCe ebLe mes kewueeMe heJe&le
hej Yejle eeJeleea eje yeveJeeS ieS jlveeW kes eewyeerme ceefvojeW kee JeCe&ve nw~
heehegjeCe ebLe ceW Yeer efueKee nw efke kewueeMe heJe&le hej Yejle eeJeleea ves veevee ekeej
kes meJe&jlveceeer TBes-TBes efpeveceefvoj yeveJeees nQ~ hegve: DeeefohegjeCe ebLe mes efueKee
nw efke megueesevee ves Deveske ekeej keer jlveceeer yengle meer eefleceeSB yeveJeeF~ nefj<esCe
eeJeleea ves Yeer DeieefCele efpevecebefoj yeveJeeS~ eer jeceevpeer ves kegbLeueefieefj hej
Deveske efpevecebefoj yeveJeeS SJeb efpevesv YeieJeeve keer npeejeW eefleceeSB yeveJeeF& LeeR,
Ssmee heehegjeCe ceW efueKee nw
jsefpejs eefleceemle$e meJe&ueeskevecemke=lee:~
heeJeCee& efpevesveCeeb meJe&ue#eCeYetef<elee:~~32~~
heehegjeCe heJe&-40~
 (5)
DeLee&led Gve ceefvojeW ceW meye ueesieeW kes eje vecemke=le leLee meye ekeej kes ue#eCeeW
mes ege hebeJeCe& keer efpeveeefleceeSB megMeesefYele LeeR~
DeejeOevee keLeekees<e ceW kejkeC[g jepee keer keLee ceW OeejeefMeJe veiej ceW 1008
KecYeeW Jeeues efpevecebefoj kee JeCe&ve Deeee nw~ ejeJeleer ceW kegyesj eje Ske npeej
efMeKejeW Jeeues efpevecebefoj efvecee&Ce kee JeCe&ve nw~ jepee oMejLe ves Yejle Deeefo
jepeeDeeW eje yeveJeees efpevecebefoj kee peerCeexej kejeee, Ssmee heehegjeCe ebLe ceW
efueKee nw~ DeeefohegjeCe ebLe ceW efueKee nw efke YejleeeJeleea ves yengcetue jlveeW mes yeves
ngS, megJeCe& keer jefmmeeeW mes yebOes ngS Deewj efpevesvosJe keer eefleceeDeeW mes mepes ngS
yengle mes IeCs yeveJeees Deewj FvnW jepeYeJeve kes ceneej SJeb ieeshegjejeW hej
bieJeeeW
efvecee&efheleemlelees IeCe efpeveefyecyewjuebke=lee:~
hejeIe&jlveefvecee&Cee: mebyee nscejppegefYe:~~87~~
(DeeefohegjeCe Yeeie-2~
eer jeceev kes mecee DeeesOee ceW eer DejveeLe YeieJeeve kes cebefoj kee JeCe&ve
nw~ DeeesOee ceW eer cegefvemegeleveeLe kee Yeer cebefoj Lee peneB hej Je<ee&keeue ceW mehlee|<e
DeeS Deewj YeieJeeve kee oMe&ve efkeee~ peye ceLegje ceW ceneceejer hewue ieF& Leer leye
mehlee|<e kes Deeves mes Jen Meevle ngF&, Dele: mehlee|<e cegefveeeW ves jepee Me$egIve kees GheosMe
efoee efke Fme veiejer keer eejeW efoMeeDeeW ceW mehlee|<e keer eeflecee mLeeefhele kejes Deewj
Iej-Iej ceW ewleeuee yeveJeeDees, efpememes ceneceejer veneR DeeSieer~ GejhegjeCe ebLe ceW
efueKee nw efke OejCesv osJe ves mebpeeble cegefve keer eeflecee yeveJeeF&~
efpevesvosJe kes oMe&ve kes heue kee JeCe&ve kejles ngS FmeceW heehegjeCe ebLe mes
efueKee nwpees YeieJeeve kes oMe&ve kejlee nw Gmes Devevle GheJeeme kee heue efceuelee
nw~ efpevecebefoj SJeb eeflecee efvecee&Ce kee heue heehegjeCe SJeb Jemegveefvo eeJekeeeej
ebLe mes yengle ner megvoj efoee nw~ OeJeuee heg. 6 mes efpevesvosJe kes oMe&ve kes heue
kee JeCe&ve kejles ngS efueKee nw
oMe&vesve efpevesveCeeb heehemebIeelekegbpejced~
MeleOee Yesoceeeeefle efieefjJe&enlees eLee~~
DeLee&led efpevesveW kes oMe&ve mes heehe mebIeeleheer kegbpej kes meew gke[s nes peeles
nQ, efpeme ekeej efke Jee kes DeeIeele mes heJe&le kes meew gke[s nes peeles nQ~
Fme hegmleke ceW eefle<"e ebLeeW kes DeeOeej mes e#e-e#eer meefnle efpeveeeflecee kee
(6)
JeCe&ve nw~ efleueeseheCCeefe Deeefo ebLeeW mes Meemeve osJe-osJeer kes eceeCe nQ~ 16 DeefYe<eske
hee" meben SJeb eefleeefleueke Deeefo mes hetpee kes ekejCe ceW eceeCe efoS nQ, eewyeerme
e#e-e#eer keer hetpee kes eceeCe, efoiheeue hetpee, #es$eheeue hetpee Deeefo kes eceeCe nQ~
Fmekes meeLe ner FmeceW hetpe ceeleepeer ves hebeece=le DeefYe<eske kes eceeCe, evove uesheve kes
eceeCe, heg<he e{eves kes eceeCe, meefee hetpee efveoex<e nw Fmekes eceeCe, efm$eeeW kes eje
efpeveeefYe<eske kes eceeCe, pevesT OeejCe kes eceeCe Deeefo keF& ebLeeW mes efoS nQ~
ke=ef$ece efpevecebefoj Je efpeveeefleceeDeeW kee JeCe&ve kejles ngS hetpe ceeleepeer ves
nefmleveehegj ceW efvee|cele pecyeterhe kes efpeveceefvojeW kee JeCe&ve kejles ngS pecyeterhe ceW
efJejepeceeve 222 efpeveeefleceeDeeW kees veceve efkeee nw~ Fmekes meeLe ner nefmleveehegj
ceW efvee|cele mJee|Cece lesjnerhe kes efpeveceefvojeW kee JeCe&ve kejles ngS lesjnerhe ceW
efJejepeceeve 2127 efpeveeefleceeDeeW kees veceve efkeee nw~ hegve: nefmleveehegj ceW efvee|cele
Meem$eeskele leerveueeske jevee kes efpeveceefvojeW kee JeCe&ve kejles ngS GmeceW efJejepeceeve
448 efpeveeefleceeDeeW kees veceve efkeee nw~ Fmekes yeeo Deefle mebef#ehle leerveueeske kee
Oeeve eefleefove kejves keer esjCee eoeve keer nw, efpememes nceeje Mejerj-ceve Deewj Jeeve
heefJe$e nesiee Deewj nce Ske efove Deheveer Deelcee kees hejceelcee yeveeves ceW meheue neWies~
Devle ceW eMeefmle nw~ eMeefmle ceW hetpe ceeleepeer ves efueKee nw efke $e+<eYeefieefj
ceebieerlegbieer efme#es$e ceW ceQves Jeerj efve. meb. 2542 kees heew<e Jeoer efleeree kees Fme ebLe
kee mebkeueve kejkes hetCe& efkeee nw~ Fme ebLe kee mJeeOeee meYeer kes peerJeve ceW
cebieuekeejer nes, Ssmeer cebieue YeeJevee nw~
Fme ebLe kees he{kej meYeer YeJepeerJe Deheves peerJeve ceW DeJeMe ner efpevecebefoj
SJeb efpevecete|le kee efvecee&Ce kejekej ceneve meeefleMee hegCe kee yebOe kejkes hejcheje
mes Deheveer Deelcee kees hejceelcee yeveeves ceW meheue neW, Ssmeer cebieue keecevee nw~ mejmJeleer
keer eefleke=efle hetpe ceeleepeer kes oerIee&eg keer keecevee kejles ngS ener YeieJeeve mes eeLe&vee
nw efke hetpe ceeleepeer keer $eeee SJeb Jejonmle nce meYeer hej meowJe yevee jns~ FvneR
MeyoeW kes meeLe hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesef-2 Jebove~
N:M
 (7)
oes Meyo
-Deee|ekee megeleceleer
mJeoes<eMeevlee JeefnleelceMeebefle: Meevlese|JeOeelee MejCeb ieleeveeced~
Yeteeod YeJekeuesMe YeeesheMeevlew Meebefleefpe&vees ces YeieJeevMejCe:~~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer ceW pewve meceepe
keer meJeexe meeOJeer egieeJee|lekee, eeefj$eeefvkee, Deee|ekee efMejesceefCe, Jele&ceeve ceW Deee|ekee oer#ee kees eehle kej %eeveceleer veece kees meeLe&ke kejves Jeeueer, yeermeJeeR meoer keer egieeJee|lekee,
heererOeejer meYeer meeOegDeeW ceW meyemes eeeerve oeref#ele, efoJeMeefe hejcehetpe 105 ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer ves efpeveOece&, efpeveeiece keer efJeMes<e eYeeJevee keer nw~ eefle#eCe hetpe
ceeleepeer keer en YeeJevee jnleer nw efke efkeme lejn mes ceQ Jele&ceeve ceW meYeer YeJe peerJeeW kees
Deeiece kes %eeve mes, hetJee&eeeeX keer JeeCeer mes eEmeefele keB~
emlegle hegmleke efpeveceefvoj cete|le efvecee&Ce hejcheje ceW hetpe ceeleepeer ves hetJee&eeeeX
keer JeeCeer kees mebkeefuele efkeee nw, efpevekee meerOee mecyevOe YeieJeeve ceneJeerj keer JeeCeer mes
nw~ cetueeeej ceW eer kegbokegboosJe ves yengle megvoj yeele efueKeer nw
eqpeCeJeeCeceesmenefceCeb, efJemeemegnefJejseCeb DeefceoYeteb~
pejcejCeyeeef n Jes eCe-KeekejCeb meJJeog k e K eeCeb ~ ~843~~
DeLee&led efpevesv YeieJeeve kes Jeeve ner ceneDeew<eefOe nQ, es efJe<ee megKe kee efJejseve
kejeves Jeeues nQ, Dece=lehe nw, pejecejCeheer JeeefOe keer Jesovee Deewj meJe&og:KeeW kee #ee
kejves Jeeues nQ~
osJe, Meem$e, ieg keer Yeefe-hetpee efJeMes<e heue kees osves Jeeueer nw~ hetpe ceeleepeer keer
JeeCeer efpeveJeeCeer nw~ uesKeveer ceW mejmJeleer kee Jeeme nw~ efpeveeiece kee meej yeleeves Jeeueer,
%eeveece=le kee efJelejCe kejves Jeeueer, <edKeC[eiece keer 16 hegmlekeeW hej efmeevleefevleeceefCe
veece keer mebmke=le erkee efueKeves Jeeueer, je<^ieewjJe, egieveeefekee, efmeevleeesejer, yevee ueW Deewj eens Gmekee ogheeesie kejkes Deheves Mejerj kees peuee Yeer mekeles nQ~ Fmeer ekeej mees
JeeiosJeer, [er. efued, efoJeMeefe Deeefo Devekes GheeefOeeeW mes Deuebke=le hetpe ceeleepeer Fme egie
kes efueS Jejoeve nQ~ Fme hegmleke keer ethe jereE[ie kes ceeOece mes cegPes pees mJeeOeee kee KeueefceLeeef< peve Deheves efee kees ceefueve kej uesles nQ~
ueeYe eehle ngDee nw, Jen cesjs YeJe YeceCe kees otj kej MeerIe ner egle%eeve keer eeefhle kejeJes,
FvneR cebieue YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe ceeleepeer kes heeJeve ejCeeW ceW keesefkeesef veceve~
N:M
(8)
nee|oke Godieej
-Deee|ekee mJeCe&celeer
yeermeJeeR meoer ceW cegefve hejcheje kees peerJevle kejves Jeeues egieeJele&ke eLeceeeee& eeefj$e eeJeleea
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes 3 yeej oMe&ve kejves Jeeueer, Gvemes DevegYeJe %eeve eehle kejves
Jeeueer, eLece hedefMe<e eeefj$e et[eceefCe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW mes
eLece yeeueyeeeeefjCeer Deee|ekee, eeefj$eeefvkee, Deee|ekee efMejesceefCe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer nQ~
hetpe ceeleepeer ves efpeveOece&, efpeveeiece keer efJeMes<e eYeeJevee kejles ngS Deye leke ueieYeie 400
ebLeeW keer jevee keer nQ efpeveceW mes DeYeer keg ebLe DeekeeefMele nQ~ Deepe kes Yeewefleke egie ceW ueesieeW kees
Oece&ceeie& ceW ueieeves kes efueS YeieJeeve keer Yeefe, hetpee efJeOeeve, mlegefle Deeefo meMee ceeOece nQ~
ceeleepeer keer uesKeveer mes efueKee ieee SkeSke Meyo ceesleer keer ceeuee kes meceeve megMeesefYele nw~
hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve kes meneveece ceb$e mes uesKeveer kee MegYeejcYe efkeee~ De<meneer ebLe hej
meeeo efevleeceefCe veece mes efnvoer erkee efueKeer~ <edKeC[eiece met$e ebLe hej efmeevle efevleeceefCe
veece mes mebmke=le erkee 16 hegmlekeeW keer 3100 he=<"eW ceW efueKekej Ske keere|leceeve mLeeefhele efkeee nw~
efveecemeej ebLe hej meeeoeefvkee veece mes mebmke=le erkee SJeb meceemeej ebLe hej %eevepeesefle
efnvoer erkee efueKeer nw~
mJeeOeee kes efJe<ee ceW hetpe ceeleepeer keF& yeej kene kejleer nQ
Meem$eeiveew ceefCeJeodYeJe: efJeMeges Yeeefle efveJe=l& e:~
DebieejJeledKeuees oerhlees, ceueer Jee Yemce Jee YeJesled~~
DeLee&led DeeeeeeX ves Meem$eegle kees Deefive keer meb%ee oer nw~ pewmes-Deefive Yeespeve Yeer hekeeleer nw
Deewj peueeves kee Yeer keece kejleer nw~ nce eens Gmekee eLeeeesie meogheeesie kejkes Gmes peerJeveesheeesieer
Meem$eeW kees YeJe meceief< eeCeer he{kej Deheves ceve kees efJeMeg kejkes keceeX kee #ee kej uesles nQ Deewj
en hegmleke efpeveceefvoj cete|le efvecee&Ce hejcheje yengle ner megvoj SJeb meYeer ceveg<eeW kes efueS
Gheeesieer nw~ Dele: Fmekee mJeeOeee kejkes Deehe meYeer Deheves Je kees efpeveceefvoj-cete|le efvecee&Ce ceW
ueieekej hegCe Ske$ekej mJeie& SJeb cees#e megKe kees eehle kejW~ hetpe ceeleepeer kee efevleve Jele&ceeve ceW
meYeer peerJeeW kes keueeCe keer YeeJevee kees efueS ngS nw, Ssmeer ceneve meeOJeer kes eer ejCeeW ceW yeejcyeej
veceve~
N:M
 (9) ( 10 )

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe hegmleke ceW eege ebLeeW kes veece

eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee 1. eer ieewlecemJeeceer efJejefele-ewleYeefe 13. Jemegvevoer eefleehee"
-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer 2. DeeefohegjeCe Yeeie-1 14. ef$eueeskemeej
pevcemLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
pevceefleefLe-Deemeespe megoer 15 (MejohetefCe&cee) efJe. meb. 1991, (22 Deketyej meved 1934) 3. GejhegjeCe 15. efleueeseheCCeefe
peeefle-DeeJeeue efo. pewve, iees$e-ieeseue, veece-keg. cewvee 4. heehegjeCe-Yeeie-1 16. GceemJeeceer eeJekeeeej
ceelee-efhelee-eerceleer ceesefnveer osJeer SJeb eer essueeue pewve 5. DeeefohegjeCe Yeeie-2 17. DeefYe<eske hee" meben
Deepevce yeeee& ele-F&. meved 1952, yeejeyebkeer ceW MejohetefCe&cee kes efove
#egefuuekee oer#ee-ew$e ke=. 1, F&. meved 1953 kees ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e (jepe.) ceW Deeeee&jlve 6. heehegjeCe Yeeie-2 18. eefle<"eefleueke
eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekee Jeerjceleer 7. DeejeOevee keLeekees<e-mebmke=le 19. ef$eueeskeYeemkej
Deeefe&kee oer#ee-JewMeeKe ke=. 2, F&. meved 1956 kees ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW eeefj$eeeJeleea 108 8. DeejeOevee keLeekees<e-efnvoer 20. YeeJemeben
Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer keer hejcheje kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes 21. nefjJebMehegjeCe
kejkeceueeW mes~
9. Jemegveefvo eeJekeeeej
meeefnefleke ke=eflelJe-Demeneer, meceemeej, efveecemeej, cetueeeej, keeleb$e-JeekejCe, <edKeC[eiece 10. OeJeuee hegmleke-6 22. efpeveoe eefj$e
Deeefo ebLeeW kes DevegJeeo/erkeeSb SJeb ueieYeie 400 ebLeeW keer uesefKekee~ 11. eefle<"emeejesej 23. eerheeue eefjle
[er.efued. keer ceeveo GheeefOe-meved 1995 ceW DeJeOe efJe.efJe. (hewpeeyeeo) eje SJeb leerLekej ceneJeerj 12. efpevesv keueeCeeYegoe
efJeeefJeeeuee cegjeoeyeeo eje 8 Deewue 2012 kees [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leerLe& efvecee&Ce esjCee-nefmleveehegj ceW pebyeterhe, lesjnerhe, leerveueeske Deeefo jeveeDeeW kes efvecee&Ce,
Meeele leerLe& DeeesOee kee efJekeeme SJeb peerCeexej, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW leerLekej $e+<eYeosJe N:M
lehemLeueer leerLe& kee efvecee&Ce, leerLekej pevceYetefceeeW kee efJekeeme eLee-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
(veeueboe-efyenej) ceW vebeeJele& cenue veeceke leerLe& efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer leerLe&
(efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeeme, YeieJeeve heee&veeLe kesJeue%eeveYetefce Deefn$e leerLe& hej leerme eewyeermeer
cebefoj, nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie
Ke[dieemeve eeflecee, ceebieerlegbieer ceW efvee|cele 108 heg Gebgbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee, ceneJeerj
cebieueeejCe
peer leerLe& hej ceneJeerj Oeece ceW hebeyeeueeefle cebefoj, efMe[ea ceW %eeveleerLe&, meccesoefMeKej ceW Deeeee& eer efpeCeefmeeCeb heef[cee Deefkeefcee efkeefcee leg Deefomeesne~
Meebeflemeeiej Oeece, iJeeefueej ceW efevceeceefCe heee&veeLe DeefleMee #es$e Fleeefo~
ceneslmeJe esjCee-hebeJe<eeae pecyeterhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce jeCeceee nsceceee hheceee leeefCe Jeboeefce~~1~~
ceneceneslmeJe, DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbYe cemlekeeefYe<eske, kegC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve
heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve kee Sself eneefmeke efmeebm$ewueeskeecetOe&mLeeb-m$ewkeeefuekeeveefhe mlegce~
Deeeespeve Fleeefo~ efJeMes<ehe mes 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe mLeue hej efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve Devevleevevleceeveebmleeved, meJee&ved jlve$eeehlees~~2~~
kee Deeeespeve ngDee, efpemekee GodIeeve Yeejle keer lelkeeueerve je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue
eje efkeee ieee~ $ewueeskeeske=leewleeefve, eke=ef$ecee efpeveeueee~
Mew#eefCeke esjCee-pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mebieeser, je^ere kegueheefle DemebKeeleeMe leeefve leeved, Jevos $esOee ef$eMeges~~3~~
meccesueve, Feflenemekeej meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve SJeb Deve Deveske je^ere-Debleje&^ere mlej kes
mesefceveej, Dee@veueeFve pewve FvemeeFkeueesheeref[ee Deeefo~ $ewkeeefuekeke=leeved Jevos, efpeveewleefpeveeueeeved~
jLe eJele&ve esjCee-pecyeterhe %eevepeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe eerefJenej (1998 mes
2002), ceneJeerj peesefle (2003-2004) Deeeee& eer Meebeflemeeiej mecceso efMeKej peesefle jLe (2014)
Devevleevevleeeskeleebmlee - vevevleiegCeueyOees~~4~~
YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeeMeebefle keueMe ee$ee jLe-ceebieerlegbieer (2015) kes oes jLeeW kee Yeejle YeceCe~
Fme ekeej efvele vetleve YeeJeveeDeeW keer peveveer hetpe ceeleepeer efejkeeue leke Fme JemegOee kees
megMeesefYele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~
 ( 11 ) ( 12 )

efJe<eeevegeceefCekee efJe<ee he= mebKee

efJe<ee he= mebKee

17. efpevecebefoj SJeb eeflecee efvecee&Ce kee heue (heehegjeCe mes) 35
18. efpevecebefoj Je eeflecee yeveJeeves keer ceefncee (Jemegveefvo eeJekeeeej mes) 36
1. efpeveceefvoj cete|le efvecee&Ce hejcheje 1 19. efpevecebefoj Je eeflecee yeveJeeves keer ceefncee (heehegjeCe mes) 36
eer ieewlecemJeeceer efJejefele-ewleYeefe, eefleeceCe Yeefe 20. efpevesv osJe kes oMe&ve kee heue (OeJeuee heg. 6 mes) 37
SJeb owJeefmeke eefleeceCe mes ke=ef$ece-Deke=ef$ece efpeveeeflecee Jebovee 1 21. efpeveeeflecee kee ue#eCe (e#e-e#eer mecesle) eefle<"e ebLeeW mes 39
2. egie keer Deeefo ceW Fv ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe 8 22. Meemeve osJe-osJeer kes eceeCe (efleueeseheCCeefe mes) 41
efpevecebefoj yeveees (DeeefohegjeCe mes) 23. hetpee kes ekejCe ceW eceeCe (16 DeefYe<eske hee" meben SJeb 43
3. kewueeMe heJe&le hej Yejleeeer eje yeveJeees ieS efpevecebefoj 9 eefle<"eefleueke Deeefo mes)
(Gej hegjeCe mes) 24. hebeece=le DeefYe<eske kes eceeCe 51
4. kewueeMe heJe&le hej Yejle eeJeleea ves efpevecebefoj yeveJeees Les 10 25. ebove uesheve kes eceeCe 52
(heehegjeCe mes) 26. heg<he e{eves kes eceeCe 53
5. megueesevee ves efpevecebefoj Je efpeveeeflecee yeveJeeF (DeeefohegjeCe mes) 15 27. meefee hetpee efveoex<e nw 53
6. nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeees 16 28. efm$eeeW kes eje efpeveeefYe<eske kes eceeCe 54
7. eer jeceev ves kegbLeueefieefj hej Deveske efpevecebefoj yeveJeees 19 29. pevesT OeejCe kes eceeCe 55
(heehegjeCe mes) 30. nefmleveehegj ceW efvee|cele pecyeterhe ceW efpeveeefleceeSb 56
8. OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KecYeeW kee efpevecebefoj 21 31. nefmleveehegj ceW efvee|cele lesjnerhe ceW efpeveeefleceeSb 57
(DeejeOevee keLeekees<e mes) 32. nefmleveehegj ceW efvee|cele leerve ueeske jevee ceW efpeveeefleceeSb 59
9. ejeJeleer ceW kegyesj eje Ske npeej efMeKejeW Jeeues efpevecebefoj kee efvecee&Ce 23 33. leerveueeske kee Oeeve 62
(heehegjeCe mes) 34. eMeefmle 63
10. jepee oMejLe eje efpevecebefoj kee peerCeexej 24 35. Yepeve-efpevecebefoj kee efvecee&Ce kejes meye efceue kes kejes.... 64
(heehegjeCe mes)
11. Yejle eeJeleea ves ieeshegjejeW SJeb ceneejeW hej Iebs yebOeJeees, 25 N:M
GveceW efpeveefyebye yeveJeees (DeeefohegjeCe mes)
12. DeeesOee ceW eer DejveeLe YeieJeeve kee cebefoj Lee (heehegjeCe mes) 27
13. DeeesOee veiejer ceW eer cegefvemegeleveeLe kee ceefvoj Lee 29
(heehegjeCe mes)
14. ie=newleeuee SJeb mehlee|<e eeflecee efvecee&Ce keer esjCee 30
(heehegjeCe mes)
15. OejCesvosJe ves mebpeeble cegefve keer eeflecee yeveJeeF& 31
(Gej hegjeCe mes)
16. efpevesvosJe kes oMe&ve kee heue (heehegjeCe mes) 34
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje (1) (2) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

egefleceb[ueYeemegjeeer: eeflecee Deeeflecee efpeveeseceeveeced~

efpevecebefoj cete|le efvecee&Ce hejbheje
(eer ieewlecemJeeceer efJejefele-ewleYeefe mes)
ke=ef$ece-Deke=ef$ece efpeveeeflecee Jevovee
eer ieewleceieCeOej osJe ewleYeefe ceW leerveeW ueeskeeW keer Deke=ef$ece Deewj ke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer
Jebovee kej jns nQ
Deke=leeefve ke=leeefve eeeceseegefleceefvle egeflecelmeg ceefvojs<eg~
cevegpeecejhetepf eleeefve Jebos eefleefyecyeeefve peiel$ees efpeveeveeced1~~11~~
heeevegJeeo (ieefCeveer %eeveceleer)
egeflekej efpeveie=n ceW Deke=ef$ece, ke=ef$ece Deecese egefleceeve~
vej megj hetefpele YegJeve$ee kes, meye efpeve efyebye vecetB iegCeKeeve~~11~~
DeLe&-leerve peiele ceW efJeeceeve eegjeYee mes meceefvJele ceefvojeW ceW efmLele
ceveg<eeW Deewj osJeeW eje hetpe, eegjlej eYeeegkele ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpevesv
kes eefleefyebyeeW kees eCeceve kejlee ntB ~~11~~
1. ewleYeefe Mueeske 11 mes 22 leke~
YegJeves<eg efJeYetlees eJe=ee Jeheg<ee eeeefuejefmce Jevoceeve:~~12~~
egefleceb[ue Yeemegj leveg MeesefYele, efpeveJej eeflecee Deeeflece nQ~
peie ceW JewYeJe nsleg GvnW, JebotB Debpeefuekej efMej vele ceQ~~12~~
DeLe&-pees leerve YegJeve ceW efJeeceeve nQ efpevekee Mejerj-eef eYeeceb[ue
mes owoerheceeve nw, Ssmeer DenleeW keer Deveghece eefleceeDeeW kees Jevovee kejves Jeeuee ceQ
hegCe keer eeefhle kes efveefcee Mejerj mes Debpeefue yeebOelee nBt DeLee&led Ssmeer eefleceeDeeW
kees neLe pees[kej vecemkeej kejlee ntB~~12~~
leerLekej YeieJebleeW keer eefleceeeW DeeegOe-ieoe Deeefo mes jefnle Jeerlejeie cege ceW nQ
efJeieleeegOeefJeefeeeefJeYet<ee: eke=eflemLee: ke=efleveeb efpevesejeCeeced~
eeflecee: eefleceeie=ns<eg keebleeeeflecee: keuce<eMeevleesefYeJevos~~13~~
DeeegOe efJeefee Yet<ee efJejefnle, efpeveie=n ceW eeflecee eeke=le~
keeb l eer mes Deveg h ece nQ keuce<e, Meeb e f l e ns l eg ceQ vecet B melele~~13~~
DeLe&-pees DeeegOe, efJekeej, DeeYet<eCeeW mes jefnle nQ~ Deheves ner mJeYeeJe ceW efmLele nQ
leLee keeefvle kej Delegue nQ Ssmeer ke=leer DeLee&led ke=leke=le efpevesejeW keer eefleceeie=neW ceW
efJejepeceeve eefleceeDeeW kees heehe keer Meeefvle kes efuees Jevove kejlee nt~B ~13~~
es eefleceeeW eesOeeefo mes jefnle Meeble efJe oMee&leer nQ
keLeebefle ke<eeecegefeue#ceeR hejee Meevleleee YeJeevlekeeveeced~
eCeceeceefYehecetefle&cebefle eefleheeefCe efJeMeges efpeveeveeced~~14~~
hejce Meebefle mes ke<eeecegeer, kees kenleer cevenj DeefYehe~
YeJe kes Debleke efpeve keer eeflecee, eCecetB ceve efJeMegef kes nsleg~~14~~
DeLe&-Glke= Meevlelee ege nesves mes ke<eee kee DeYeeJehe ue#ceer kees
kenves Jeeueer, efpevesej kee pewmee he nw Jewmeer cetefle&celeer, Ssmeer mebmeej kee veeMe kej
osves Jeeues efpevesejeW keer cetefle&eeW kees DeelceheefjCeeceeW keer efvece&uelee nesves kes efuees
vecemkeej kejlee ntB~~14~~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
eer ieewlecemJeeceer YeJe-YeJe ceW efpeveOece& keer eeevee kejles nQ
eefoob cece efmeYeefeveerleb megke=leb og<ke=leJelce&jesefOe lesve~
hegvee efpeveOece& SJe YeefeYe&Jeleeppevceefve pevceefve efmLeje ces~~15~~
og<ke=leheLe jesOeke cece efme-Yeefe mes ngDee hegCe pees Yeer~
YeJe-YeJe ceW efpeveOece& efn ceW, { Yeefe jns heue efceues ener~~15~~
DeLe&-leerve peiele ceW eefme DenleeW kes eefleefyebyeeW keer Yeefe kejves mes pees
en hegCe cegPes eehle ngDee nw pees efke heehe kes ceeie& kees jeskeves Jeeeuee nw Gme meceLe&
hegCe mes cesjer Yeefe pevce-pevce ceW efpeveOece& ceW ner efmLej nesJes ~~15~~
elege|Cekeee osJeeW kes ie=neW ceW Je ceOeueeske kes ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Jebovee kejles
nQ
Den&leeb meJe&YeeJeeveeb oMe&ve%eevemecheoeced ~
keerle&efe<eeefce ewleeefve eLeeyegef efJeMeges~~16~~
meye heoeLe&efJeled oMe& %eeve-mecheled egle Den&led keer eeflecee~
eLee yegef ceveMegef nsleg, iegCe keerle&ve keB Delegue ceefncee~~16~~
DeLe&-mechetCe& heoeLe& efpevekes efJe<eeYetle nQ DeLeJee heefjhetCe& eLeeKeeleeeefj$e
efpevekes efJeeceeve nw, #eeefekeoMe&ve Deewj #eeefeke%eevehe mebheoe efpevekes ceewpeto nw
Ssmes DenleeW kes ewleeW kee Deheveer yegef kes Devegmeej heefjCeeceeW keer efvece&uelee kes
efueS DeLeJee kece&ceue kes e#eeueve kes efuees keerle&ve keBiee ~~16~~
eer ieewlecemJeeceer YeJeveJeemeer osJeeW kes efpevecebefojeW keer-efpeveeefleceeDeeW keer Jevovee kejles nQ
eerceodYeeJeveJeememLee: mJeebYeemegjcetle&e:~
Jebefolee vees efJeOeseemeg: eeflecee: hejceeb ieefleced ~~17~~
eerceod YeJeveJeeefme kes ie=n ceW, Yeemegj efpevecetefle& mJeecesJe~
hejce efmeieefle kejW nceejer, JebotB GvnW keB efvele mesJe~~17~~
DeLe&-cesjs eje efpevekeer Jevovee keer ieF& nw pees YeJeveJeemeer osJeeW kes owoerheceeve
YeJeveeW ceW efmLele nQ efpevekee mJehe mJeeb Yeemegjhe nw Ssmeer eefleceeSB cegPe Jeboke
kees hejceieefle DeLee&led cegefe eoeve kejW~~17~~
(3) (4) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
eer ieewlecemJeeceer ceOeueeske kes ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW kees vecemkeej kejles nQ
eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~
leeefve meJee&efCe ewleeefve Jevos Yeteebefme Yetlees~~18~~
Fme peie ceW efpeleveer eeflecee nQ, ke=ef$ece Deke=ef$ece meyekees~
ceQ JebotB efMeJe JewYeJe nsleg, meye efpeveewle efpeveeuee kees~~18~~
DeLe&-Fme eflee&iueeske ceW ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpeleves eegjlej eefleefyebye
nQ Gve meyekees efJeYetefle kes efueS Jebove kejlee nBt ~~18~~
eer ieewlecemJeeceer Jeblej osJeeW kes ie=neW kes efpevecebefojeW kees vecemkeej kej jns nQ
es JevlejefJeceeves<eg mLeseebme: eefleceeie=ne:~
les e mebKeeceefleeevlee: mevleg vees oes<eefJeefos~~19~~
Jeblej kes efJeceeve ceW efpeveie=n, GveceW Deke=ef$ece eeflecee~
mebKeeleerle kener nQ JebotB, oes<e veeMe kes nsleg meoe~~19~~
DeLe&- JeblejeW kes DeeJeemeeW ceW meJe&oe DeJeefmLele pees DemebKeele eefleceeie=n
nQ Jes cesjs oes<eeW keer Meeefvle kes efuees nesJeW ~~19~~
eer ieewlecemJeeceer peesefle<eer osJeeW kes efpevecebefojeW keer Jebovee kejles nQ
peesefle<eeceLe ueeskeme YetleesodYeglemecheo:~
ie=ne: mJeebYegJe: meefvle efJeceeves<eg veceeefce leeved~~20~~
peesefle<e osJeeW kes efJeceeve ceW, DeodYegle mebheledegle efpeveiesn~
mJeebYegJee eeflecee Yeer DeieefCele, GvnW vecetB efvepe JewYeJe nsleg~~20~~
DeLe&- Devevlej peesefle<eer osJeeW kes efJeceeveeW ceW Degle mecheefeOeejer DenleeW
kes pees Meeele ie=n nQ Gvekees ceQ efJeYetefle kes efveefcee vecemkeej kejlee ntB ~~20~~
eer ieewlecemJeeceer Jewceeefveke osJeeW kes efpevecebefojeW keer efpeveeefleceeDeeW kees veceve kej jns nQ
Jevos megjeflejereeceefCeeeeefYe<eseveced~
ee: ecesCewJe mesJevles leoee&: efmeefueyOees~~21~~
megjheefle kes vele cegkegceefCe-eYe mes DeefYe<eske ngDee efpevekee~
Jewceeefveke megj mesefJele eeflecee, efmeef nsleg ceQ vecetB meoe~~21~~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
DeLe&- pees osJeeW kes cegkeg kes Dee Yeeie ceW ueieer ngF& ceefCeeeW keer keeefvle mes
DeefYe<eske kees ejCeeW eje mesJeve kejleer nQ DeLee&led efpevekes ejCeeW ceW Jewceeefveke osJe
efmej Pegkeeles nQ Gve Jewceeefveke osJeeW kes efJeceeve mebyebOeer eefleceeDeeW kees cegefe keer eeefhle
kes efuees vecemkeej kejlee ntB ~~21~~
eer ieewlecemJeeceer mlegefle kee heue ceeBie jns nQ
Fefle mlegefleheLeeleerleeerYe=leecen&leeb cece~
ewleeveecemleg mebkeerefle&: meJee&eJeefvejesefOeveer~~22~~
Fme efJeOe mlegefle heLeeleerle, Devlej yeeefnj eeregle Den&ved~
ewleeW kes mebkeerle&ve mes cece, meJee&eJe kee nes jesOeve~~22~~
DeLe&- Fme ekeej mlegelf e kes ceeie& kees DeefleeceCe kejves Jeeueer DeLee&led efpemekeer mlegelf e
Fveefoke osJe Yeer veneR kej mekeles Ssmeer Deblejbie Deewj yeefnjbie ue#ceer kees OeejCe kejves Jeeues
DenleeW kes ewleeW keer mlegelf e cesjs mechetCe& DeeeJeeW kees jeskeves Jeeueer nesJes ~~22~~
leerve ueeske kes Deke=ef$ece efpevecebefoj Ske ef< ceW
GcenefleefjeueesS efmeeeoCeeefCe Cecebmeeefce~1
DeOeesueeske ceW KejYeeie Je hebkeYeeie ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes meele kejes[,
yenej ueeKe (7,72000000 84,97023) efpevecebefoj nQ~ ceOeueeske ceW
pecyeterhe mes ueskej lesjnJeW ekeJejerhe leke eej meew DeeJeve (458) efpevecebefoj
leLee TOJe&ueeske ceW meewOece& mJeie& mes ueskej meJee&Le&efmeef leke eewjemeer ueeKe,
meeeveJes npeej, lesF&me (84, 97023) efpevecebefoj nQ~
es meJe&77200000 458 8497023 8, 56, 97, 481
DeLee&led Dee" kejes[, hheve ueeKe, meeeveJes npeej, eej meew Fkeeemeer efpevecebefoj
nQ~ Fve meYeer ceW 108-108 efpeveeefleceeeW efJejepeceeve nQ~ Dele: veJe meew heeerme
kejes[, $esheve ueeKe, meeeF&me npeej, veJe meew De[leeueerme efpeveeefleceeeW nQ
8,56,97,481 108 925,53,27 948 efpeveeefleceeeW nes peeleer nQ~
Fve meYeer kees cesje keesef-keesef vecemkeej nesJes~
Fmekes meeLe ner Jevlej osJeeW kes DeOeesueeske ceW DemebKeeleeW YeJeve nQ~ ceOeueeske
1. eer ieewlece mJeeceerke=le eefleeceCe Yeefe mes~
(5) (6) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
ceW pebyeterhe mes ueskej mJeebYetjceCe meceg leke DemebKeeleeW YeJevehegj Je DeeJeeme nQ~
Fve meYeer ceW Deke=ef$ece efpevecebefoj nesves mes Jeblej osJeeW kes DemebKeeleeW efpevecebefoj-
efpeveeefleceeeW nQ~
Fmeer ekeej peesefleJee&meer osJeeW kes mete&, evcee, en, ve#e$e Je leejs pebyeterhe mes
ueskej Debeflece DemebKeeleJeW mJeebYetjceCe meceg leke ceeves nQ~ es peesefle<eer osJeeW kes
efJeceeve DemebKeeleeW nQ~ Fve meYeer ceW Ske-Ske efpevecebefoj nesves mes es cebefoj DemebKeeleeW
nes iees nQ~
YeJeveJeemeer osJeeW kes Yeer DeieefCele YeJevehegj-DeeJeeme ceOeueeske ceW nQ~ Gve
meYeer ceW efpevecebefoj nQ~
Fve Jeblej osJeeW kes, YeJeveJeemeer osJeeW kes Je peesefle<eerosJeeW kes DemebKeeleeW
efpevecebefoj Je DemebKeeleeW efpeveeefleceeDeeW kees cesje Deveble-Deveble vecemkeej nesJes~
esFekeKee e esFeeefCe~ (eerieewlecemJeeceer ke=le eefleeceCe Yeefe mes)
Ssmes ner Deke=ef$ece DemebKeeleeW ewleJe=#eeW ceW Deke=ef$ece efpeveeefleceeeW DemebKeeleeW
nQ~ Deke=ef$ece veoer kes efveie&ce mLeeve Je eJesMe mLeeveeW ceW, leesjCeejeW ceW, veoer kes
heleve-efiejves kes mLeeveeW ceW efpeleveer keer Deke=ef$ece efpeveeefleceeeW nQ, Gve meYeer kees
cesje vecemkeej nesJes~
Deke=ef$ece Je ke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer JeeKee
pees Deveeefokeeue mes DevebleeWkeeue leke efJeeceeve nQ, Deeies Yeer Devebleeveble keeue
jnWieer, mJeebefmemJeeb yeveer ngF& eeke=efleke nQ, efpevnW efkevneR ves ve yeveeee nw Deewj
ve efpevekee keYeer efJeveeMe nesiee, efpeveceW mes Ske DeCegcee$e kee Yeer keYeer #ejCe veneR nesiee,
Ssmes efpevecebeof j Je Ssmeer efpeveeefleceeeW Deke=ef$ece kenueeleer nQ~ efpevekee efvecee&Ce efkeee
kejeee peelee nw, Jes efpevecebeof j Je eefleceeeW ke=ef$ece kenueeleer nQ~
Fme ebLe ceW ceOeueeske ceW cee$e {eF&erhe leke pees ke=ef$ece efpevecebefoj nQ, GveceW
Yeer Jele&ceeve ceW Yejle#es$e kes Deee&Keb[ ceW elegLe& keeue ceW keeflehee cee$e pees
efpevecebefoj FbeW eje, eeJeleea Deeefo ceneheg<eeW eje yeveJeees iees nQ~ GvneR ceW mes
eEkeefeled cee$e cebefojeW kee Je efpeveeefleceeDeeW kee JeCe&ve nw, pees efke le=leerekeeue kes
Debeflece mecee ceW eer$e+<eYeosJe kes mecee mes efueee ieee nw~ Gve meYeer efpevecebefoj-
efpeveeefleceeDeeW kees cesje Deveble-Deveble vecemkeej nesJes~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje (7) (8) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eerieewlecemJeeceer ves Yeer Gve-Gve leerLeeX kees Je eefleceeDeeW kees vecemkeej efkeee egie keer Deeefo ceW Fb ves DeeesOee ceW
nw
Cecebmeeefce efmeefCemeerefneeDees DeeJeeheJJeos meccesos ebheeS heeJeeS
meJe&eLece heeBe efpevecebefoj yeveees
cebieueeejCe
ceefpPeceeS neflLeJeeefueemeneS peeDees DeCCeeDees keeDees efJe efCemeerefneeDees
$ewkeeefueke ke=ef$ece meYeer, efpeveeeflecee efpeveOeece~
peerJe-ueeseefcce1~~ kens Devebleeveble ner, eflevnW Deveble eCeece~~1~~
heeevegJeeo (DeeefohegjeCe mes)
TOJe& DeOees De ceOeueeske ceW, efmeeeleve vecetB Gvekees~ eglJesefle leees oerveb keCeeesefjleeMee~
efme#es$e De<eheo meccesoeeue Tpe&evle efieefj kees~~ ceve eefCeoOeeJesJeb YeieJeeveeefohet<e1~~142~~
ebhee heeJee veieefj ceOecee nefmleyeeefuekee ceb[he ceW~ hetJee&hejefJeosns<eg ee efmLeefle meceJeefmLelee~
Deewj Deve Yeer cevegpe ueeske ceW, leerLe& #es$e meyekees eCeceW~~ meee eJee&veeree$e lelees peerJevlecet epee~~143~~
eer Yejle eeJeleea eje yeveJeees iees kewueeMeheJe&le hej pees jlveeW kes efpevecebefoj <edkecee&eCf e eLee le$e eLee JeCee&eceefmLeefle~
Les~ DemebKeeleeW Je<eeX yeeo Deepe mes veJe ueeKe Je<e& hetJe& eerjeceeb kes efhelee jepee eLee eeceie=neoerveeb mebmleeeee he=LeefiJeOee~~~144~~
oMejLe ves Gve cebefojeW kee peerCeexej kejeee Lee, Ssmee heehegjeCe ebLepewve jeceeeCe leLee$eehegefelee Je=efeheeewjsefYejefveeced~
ebLe ceW JeCe&ve Deeee nw~ veesheeeevlejcemles<eeb eeefCeveeb peerefJekeeb eefle~~145~~
Jele&ceeve ceW eewyeerme leerLekejeW keer efveJee&CeYetefce-De<eheokewueeMe heJe&le, kece&Yetje peeleseb Jeleerleew keuheYetneced~
meccesoefMeKej, ebheehegjer, heeJeehegjer, efiejveejheJe&le Fve heefJe$e leerLeeX hej Je Deve lelees$e kece&eYf e <e[deYf e epeeveeb peereJf ekeesef elee~~146~~
ceneheg<eeW keer efveJee&Ce YetefceeeB-ceebieerlegbieer, meesveeefieefj, ye[Jeeveer, heeJeeefieefj Deeefo egie keer Deeefo ceW Fb ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe efpevecebefoj yeveees
efveJee&Ce #es$eeW ceW, leerLekej YeieJebleeW keer pevceYetefce 16 nQDeeesOee mes kegb[uehegj (DeeefohegjeCe mes)
leke, GveceW oer#eeYetefce, kesJeue%eeveYetefce eeeie, Deefn$e, pe=befYekee Deeefo leerLeeX Fme ekeej epeepeveeW kes oerve Jeeve megvekej efpevekee oe oee mes esefjle nes jne nw
hej, Deve$e Yeer Fme YeejleYetefce ceW efpeleves Yeer efveJee&Ce #es$e, DeefleMee #es$e Deeefo nQ Ssmes YeieJeeve DeeefoveeLe Deheves ceve ceW Ssmee efJeeej kejves ueies~~142~~ efke hetJe& Deewj
Je veiejeW ceW, MenjeW ceW, eece Deeefo ceW efpeleves Yeer efpevecebefoj nQ, efpeleveer Yeer efpeveeefleceeeW heefMece efJeosn #es$e ceW pees efmLeefle Jele&ceeve ceW nw Jener efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejves eesie
nQ, Gve meYeer keer eneB Jebovee keer ieF& nw~ nw Gmeer mes en epee peerefJele jn mekeleer nw~143~~ JeneB efpeme ekeej Deefme, ce<eer Deeefo n
nce Yeer meJe&$e $ewkeeefueke meYeer efpevecebefoj-efpeveeefleceeDeeW keer ceve, Jeeve, kece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer efmLeefle nw Deewj pewmeer eece-Iej Deeefo keer he=Leked-
keee mes efMej Pegkeekej Devebleeveble yeej vecemkeej kejles nQ~ he=Leked jevee nw Gmeer ekeej eneB hej Yeer nesveer eeefnS~ FvneR GheeeeW mes eeefCeeeW keer
DeepeerefJekee eue mekeleer nw~ Fvekeer DeepeerefJekee kes efueS Deewj keesF& Gheee veneR nw~~144-
145~~ keuheJe=#eeW kes ve< nes peeves hej Deye en kece&Yetefce eke ngF& nw FmeefueS eneB
N:M
epee kees Deefme, ce<eer Deeefo n keceeX kes eje ner DeepeerefJekee kejvee Gefele nw~~146~~

1. eer ieewlecemJeeceer ke=le owJeefmeke eefleeceCe mes~ 1. DeeefohegjeCe heJe&16, he=. 359~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
Fleekeuee lel#esceJe=egheeeb #eCeb efJeYeg~
cegngjeMJeemeeeceeme Yee Yew<sefle leoe epee~~147~~
DeLeevegOeevecee$esCe efJeYees Mee menecejw~
eehlemleppeerJeveesheeeeefvelekee<eea efYeeiele~~148~~
MegYes efoves megve#e$es megcegntex MegYeesoes~
mJeesemLes<eg ens<etewjevegketues peieodiegjes~~149~~
ke=leeLececeeues megjsves efpeveceefvojced~
veJesMeeled hegjmeeme ceOes efo#Jehevegeceeled~~150~~
keesmeueeoerved ceneosMeeved meekesleeefohegjeefCe e~
meejecemeerceefveieceeved KeseoeRe veJesMeeled~~151~~
Fme ekeej mJeeceer Je=<eYeosJe ves #eCe Yej epee kes keueeCe kejves Jeeueer DeepeerefJekee kee
Gheee meesekej Gmes yeej-yeej DeeMJeemeve efoee efke legce YeeYeerle cele nesDees~~147~~
DeLeevevlej YeieJeeved kes mcejCe kejves cee$e mes osJeeW kes meeLe Fv Deeee Deewj Gmeves veeres
efueKes Devegmeej efJeYeeie kej epee keer peerefJekee kes Gheee efkees~~~148~~ MegYe efove, MegYe
ve#e$e, MegYe cegntle& Deewj MegYe ueive kes mecee leLee mete& Deeefo eneW kes Deheves-Deheves Ge
mLeeveeW ceW efmLele jnves Deewj peieodieg YeieJeeved kes nj Ske ekeej keer Devegketuelee nesves hej
Fv ves eLece ner ceebieefueke keee& efkeee Deewj efhej Gmeer DeeesOeehegjer kes yeere ceW
efpeveceefvoj keer jevee keer~ Fmekes yeeo hetJe&, oef#eCe, heefMece leLee Gej Fme
ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer eLeeece mes efpeveceefvojeW keer jevee keer~~149-
150~~ leovevlej keewMeue Deeefo ceneosMe, DeeesOee Deeefo veiej, Jeve Deewj meercee meefnle
ieeBJe leLee KeseW keer jevee keer Leer~~151~~
kewueeMeheJe&le hej Yejleeeer eje yeveJeees iees cebefoj
(GejhegjeCe mes)
je%eehee%eeef h elee et eb kew ueemes Yejles e f M evee~
ie= n e ke= lee cenejlvew eleg e f J e M eef l ejn& l eeced 1~~107~~
les<eeb ieeb ekegJeeaOJeb heefjKeeb heefjlees efieefjced~
Fefle lesefhe leLee kegJe&ved oC[jlvesve melJejced~~108~~
1. GejhegjeCe heJe& 48, he=. 10~
(9) (10) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
DeelceMegef mes Yejs meiej eeJeleea kes heg$eeW ves kene efke eefo Deehe nce ueesieeW kees keesF&
keee& veneR osles nQ lees nce Yeespeve Yeer veneR kejles nQ~~105~~ heg$eeW kee efveJesove megvekej jepee
keg efevlee ceW he[ iees~ Jes meeseves ueies efke FvnW keewve mee keee& efoee peeJes~ Dekemceeled
GvnW eeo Dee ieF& efke DeYeer Oece& kee Ske keee& yeekeer nw~ GvneWves nef<e&le neskej Dee%ee oer efke
Yejle eeJeleea ves kewueeMe heJe&le hej cenejlveeW mes DejnvleosJe kes eewyeerme ceefvoj
yeveJeees nQ, legce ueesie Gme heJe&le kes eejeW Deesj iee veoer kees Gve ceefvojeW keer heefjKee yevee
oes~ Gve jepeheg$eeW ves Yeer efhelee keer Dee%eevegmeej oC[jlve mes Jen keece MeerIe ner kej
efoee~~106-108~~
kewueeMeheJe&le hej Yejle eeJeleea ves efpevecebefoj yeveJeees Les
(heehegjeCe mes1)
DeLeevevlej Ske yeej oMeeveve efveleeueeske veiej ceW jepee efveleeueeske keer eerosJeer mes
meceglhevve jlveeJeueer veece keer heg$eer kees efJeJeen kej ye[s n<e& kes meeLe DeekeeMeceeie& mes Deheveer
veiejer keer Deesj Dee jne Lee~ Gme mecee Gmekes cegkeg ceW pees jlve ueies Les Gvekeer efkejCeeW mes
DeekeeMe megMeesefYele nes jne Lee~~102-103~~ efpeme ekeej ye[e Yeejer JeeegceC[ue ces kes
le kees heekej menmee ke peelee nw Gmeer ekeej ceve kes meceeve ebeue heg<heke efJeceeve
menmee ke ieee~~104~~ peye heg<heke efJeceeve keer ieefle ke ieeer Deewj IeCe Deeefo mes
Glhevve nesves Jeeuee Meyo Yebie nes ieee leye Ssmee peeve he[lee Lee ceevees lespenerve nesves mes
ueppee kes keejCe Gmeves ceewve ner ues jKee Lee~~105~~ efJeceeve kees kee osKe oMeeveve ves
eesOe mes ocekeles ngS kene efke Dejs eneB keewve nw ? keewve nw ?~~106~~ leye meJe& Je=eevle
kees peeveves Jeeues ceejerefe ves kene efke ns osJe! megvees, eneB kewueeme heJe&le hej Ske cegefvejepe
eeflecee eesie mes efJejepeceeve nQ~~107~~ es mete& kes meccegKe efJeeceeve nQ Deewj Deheveer efkejCeeW
mes mete& keer efkejCeeW kees FOej-GOej eef#ehle kej jns nQ~ meceeve efMeueeleue hej es jlveeW kes
mlecYe kes meceeve DeJeefmLele nQ~~108~~ Ieesj leheMejCe kees OeejCe kejves Jeeues es keesF&
ceneved Jeerj heg<e nQ Deewj MeerIe ner cees#e eehle kejvee eenles nQ~ FvneR mes Jen Je=eevle ngDee
nw~~109~~ Fve cegefvejepe kes eYeeJe mes peye leke efJeceeve KeC[-KeC[ veneR nes peelee nw,
leye leke MeerIe keer Fme mLeeve mes efJeceeve kees ueewe ueslee nBt~~110~~ DeLeevevlej ceejere kes
1. heehegjeCe, heJe& 9, he=. 214 mes 221~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
Jeeve megvekej Deheves hejeece kes ieJe& mes ieefJe&le oMeeveve ves kewueeme heJe&le keer Deesj
osKee~~111~~ oMeeveve ves Gme heJe&le hej Glejkej Gve cenecegefve kes oMe&ve efkees~ Jes
cenecegefve Oeeveheer meceg ceW efveceive Les Deewj lespe kes eje eejeW Deesj ceC[ue yeeBOe jns
Les~~126~~ efoiiepeeW kes MegC[eoC[ kes meceeve Gvekeer oesveeW YegpeeSB veeres keer Deesj ueke
jner LeeR Deewj Gvemes Jes Ssmes peeve he[les Les ceevees meheeX mes DeeJesef<le evove kee ye[e Je=#e ner
nes~~127~~ Jes Deeleeheve eesie ceW efMeueeheer" kes Thej efveMeue yew"s Les Deewj eeefCeeeW kes eefle
Ssmee mebMee Glhevve kej jns Les efke es peerefJele nQ Yeer ee veneR~~128~~ leovevlej en yeeefue
nw Ssmee peevekej oMeeveve efheues Jewj kee mcejCe kejlee ngDee eesOeeefive mes epJeefuele nes
G"e~~129~~ pees DeeW" eyee jne Lee, efpemekeer DeeJeepe Delevle keke&Me Leer Deewj pees
Delevle osoerheceeve Deekeej kee Oeejke Lee Ssmee oMeeveve Yekeger yeeBOekej ye[er efveYe&elee kes DeleefOeke t jne Lee, pees ogKe mes Deekegue Lee, efpemekeer ueeue-ueeue ceveesnj DeeBKeW ebeue nes jner
meeLe cegefvejepe mes kenves ueiee~~130~~ efke Denes! legceves en ye[e Dee lehe kejvee
eejcYe efkeee nw efke Deye Yeer DeefYeceeve mes cesje efJeceeve jeskee pee jne nw~~131~~ Oece& keneB
Deewj eesOe keneB ? Dejs ogyeg&ef ! let JeLe& ner ece kej jne nw Deewj Dece=le leLee efJe<e kees
Ske kejvee eenlee nw~~132~~ FmeefueS ceQ lesjs Fme Gle Denbkeej kees Deepe ner ve< efkees
oslee ntB~ let efpeme kewueeme heJe&le hej yew"e nw Gmes GKee[kej lesjs ner meeLe DeYeer meceg ceW
heWkelee nBt~~133~~
leovevlej Gmeves mecemle efJeeeDeeW kee Oeeve efkeee efpememes Deekej GvneWves Gmes Iesj
efueee~ Deye oMeeveve ves Fv kes meceeve ceneYeebkej he yeveeee Deewj ceneyeengheer Jeve mes
meye Deesj meIeve DevOekeej hewueelee ngDee Jen he=efLeJeer kees Yesokej heeleeue ceW eefJe< ngDee~
heehe kejves ceW Jen Gele Lee ner~~134-135~~ leovevlej eesOe kes keejCe efpemekes ves$e
Delevle ueeue nes jns Les Deewj efpemekee cegKe eesOe mes cegKeefjle Lee Ssmes eyeue hejeeceer
oMeeveve ves Deheveer YegpeeDeeW mes kewueeme kees G"evee eejcYe efkeee~~136~~ DeeefKej, he=efLeJeer
kees Delevle ebeue kejlee ngDee kewueeme heJe&le mJemLeeve mes eefuele nes ieee~~137~~
leovevlej peye mecemle mebmeej mebJele&ke veeceke Jeeeg mes ner ceevees Deekegefuele nes ieee Lee leye
YeieJeeved yeeueer cegefvejepe ves DeJeefOe%eeve mes oMeeveve veeceke je#eme kees peeve efueee~~145~~
eeefhe GvnW mJeeb keg Yeer heer[e veneR ngF& Leer Deewj henues keer lejn Gvekee mecemle Mejerj
efveMeue he mes DeJeefmLele Lee leLeeefhe Jes Oeerj, Jeerj Deewj eesOe mes jefnle nes Deheves efee ceW
Fme ekeej efJeeej kejves ueies efke~~146~~
keeefjleb Yejlesvesob efpeveeelevecegececed~
meJe&jlveceeb legb yengheefJejeefpeleced~~147~~
(11) (12) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
elenb Yeefemebegew ke=lehetpeb megjemejw~
Yee efJeveeefMe euelLeefmceved heJe&les efYeVeheJe&efCe~~148~~
OeelJesefle ejCee*dieg<heeref[leb efieefjcemlekeced~
ekeej MeesYeveOeeveeootjerke=leesleve~~149~~
eeJeleea Yejle ves es veevee ekeej kes meJe&jlveceeer GBes-GBes efpeveceefvoj yeveJeees
nQ~ Yeefe mes Yejs megj Deewj Demegj eefleefove Fvekeer hetpee kejles nQ mees Fme heJe&le kes efJeeefuele nes peeves
hej keneR es efpeveceefvoj ve< ve nes peeJeW~~147~~ Ssmee efJeeejkej MegYe Oeeve kes efveke ner efpevekeer
eslevee Leer Ssmes cegevf ejepe yeeueer ves heJe&le kes cemleke kees Deheves hewj kes DeBiet"s mes oyee efoee~~148-
149~~ leovevlej efpemekeer YegpeeDeeW kee Jeve (yeue) yengle Yeejer yeesPe mes Deeeevle nesves kes keejCe
LeeR Ssmee oMeeveve Delevle Jeekegue nes ieee~ Gmekes efmej kee cegkeg tkej veeres efiej ieee Deewj Gme
vebies efmej hej heJe&le kee Yeej Dee he[e~ veeres OeBmeleer ngF& he=eLf eJeer hej Gmeves Iegves ske efoes~ mLetue nesves
kes keejCe Gmekeer pebIeeSB ceebmeheseMf eeeW ceW efveceive nes ieeeR~~150-151~~ Gmekes Mejerj mes MeerIe ner
hemeerves keer Oeeje yen efvekeueer Deewj Gmemes Gmeves jmeeleue kees Oees efoee~ Gmekee meeje Mejerj kegS kes
meceeve mebkegefele nes ieee~~152~~ Gme mecee eBet kf e Gmeves meJe& eelve mes efeuueekej mecemle mebmeej
kees Meyoeeceeve kej efoee Lee FmeefueS Jen heers euekej meJe&$e eeefuele jeJeCe Fme veece kees
eehle ngDee~~153~~ jeJeCe keer efm$eeeW kee mecetn Deheves mJeeceer kes Gme DeeglehetCe& oerve-nerve Meyo
kees megvekej Jeekegue nes efJeueehe kejves ueiee~~154~~ cev$eer ueesie eEkekele&JeefJecet{ nes iees~ Jes eg
kes efueS leweej nes JeLe& ner FOej-GOej efhejves ueies~ Gvekes Jeeve yeej-yeej yeere ceW ner mKeefuele nes
peeles Les Deewj nefLeeej Gvekes neLe mes t peeles Les~~155~~ cegevf ejepe kes Jeere& kes eYeeJe mes osJeeW kes
ogvogeYf e yepeves ueies Deewj Yecej meefnle hetueeW keer Je=e<f DeekeeMe kees Deeeefole kej he[ves ueieer~~156~~
eer[e kejvee efpevekee mJeYeeJe Lee Ssmes osJekegceej DeekeeMe ceW ve=le kejves ueies Deewj
osefJeeeW keer mebieerle OJeefve JebMeer keer ceOegj OJeefve kes meeLe meJe&$e G"ves ueieer~~157~~
leovevlej cevoesojer ves oerve neskej cegefvejepe kees eCeece kej eeevee keer efke ns DeodYegle
hejeece kes Oeejer! cesjs efueS heefleefYe#ee oerefpeS~158~~ leye cenecegefve ves oeeJeMe hewj kee
DeBiet"e {eruee kej efueee Deewj jeJeCe Yeer heJe&le kees peneb kee leneb es[ keuesMeheer DeJeer mes
yeenj efvekeuee~~159~~
leovevlej efpemeves lehe kee yeue peeve efueee Lee Ssmes jeJeCe ves peekej cegefvejepe kees
eCeece kej yeej-yeej #ecee ceeBieer Deewj Fme ekeej mlegefle kejvee eejcYe efkeee~~160~~ efke
ns hetpe! Deeheves pees eefle%ee keer Leer efke ceQ efpevesvosJe kes ejCeeW kees es[kej Deve kes
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje (13) (14) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efueS vecemkeej veneR keBiee en Gmeer keer meeceLe& kee heue nw~~161~~ ns YeieJeved! Jeeve-keee mes vecemkeej nes~ Fvekes efmeJeee pees Deve Yetle Deewj YeefJe<eledkeeue mecyevOeer
Deehekes lehe kee ceneheue efveMee mes mechevve nw FmeerefueS lees Deehe leerve ueeske kees DeveLee leerLekej nQ GvnW vecemkeej nes~ meeOegDeeW kes efueS meoe vecemkeej nes~ mecekelJemeefnle %eeve
kejves ceW meceLe& nQ~~162~~ lehe mes mece= cegefveeeW keer Lees[s ner eelve mes Glhevve pewmeer Deewj SkeevleJeeo kees ve< kejves Jeeues oMe&ve kes efueS efvejvlej vecemkeej nes leLee efme
meeceLe& osKeer peeleer nw ns veeLe! Jewmeer meeceLe& FveW keer Yeer veneR osKeer peeleer nw~~163~~ hejcesMJej kes efueS meoe vecemkeej nes~~185-191~~
Fme ekeej mlegefle kej Gmeves cegefvejepe kees eCeece kej leerve eoef#eCeeSB oeR, Deheves Deehekeer
yengle efvevoe keer Deewj ogKeJeMe cegBn mes met-met Meyo kej ove efkeee~~173~~ cegefvejepe kes N:M
meceerhe pees efpeveceefvoj Lee ueppee mes ege Deewj efJe<eeeW mes efJeje jeJeCe Gmeer kes Devoj
euee ieee~~174~~ JeneB Gmeves evneme veeceke Ke[die kees Deveeoj mes he=efLeJeer hej heWke
efoee Deewj Deheveer efm$eeeW mes ege neskej efpevesvosJe keer hetpee keer~~175~~ Gmekes YeeJe
Yeefe ceW Fleves ueerve nes iees Les efke Gmeves Deheveer Yegpee keer vee[erheer lev$eer kees KeeRekej
JeerCee yepeeeer Deewj mewke[eW mlegefleeeW kes eje efpevejepe kee iegCeieeve efkeee~~176~~
$e+<eYeee veYees efveleYeefpeleee vecees vece~
mebYeJeee veceespeeceefYevevove{es~~185~~
vece megcelees heeeYeee meleleb vece~
megheeMJee&e vece MeMJeVeceevmeceeflJe<es~~186~~
veceesmleg heg<heovleee Meerleueee vecees vece~
esemes Jeemeghetpeee vecees ueyOeelcelespemes~~187~~
efJeceueee vecem$esOee veceesvevleee mebleleced~
vecees Oecee&e meewKeeveeb vecees cetueee Meevlees~~188~~
vece kegvLegefpevesvee veceesjmJeeefceves meoe~
vecees ceefuuecensMeee vece megeleoeefeves~~189~~
DevesYee YeefJe<eees YetlesYeMe megYeeJele~
veceesmleg efpeveveeLesYe eceCesYee meJe&oe~~190~~
vece mecekelJeegeee %eeveeewkeevleveeefMeves~
oMe&veee veceespeeb efmesYeesveejleb vece~~191~~
$e+<eYe, Deefpele, mecYeJe, DeefYevevove, megceefle, heeeYe, megheeMJe&, eveYe, heg<heovle,
Meerleue, eseesveeLe, Jeemeghetpe, efJeceue, Devevle, Oece&, meewKeeW kes cetue keejCe MeeefvleveeLe, kegvLeg
efpevesv, DejveeLe, ceefuue cenejepe Deewj cegevf emegele YeieJeeved Fve Jele&ceeve leerLekejeW kees ceve-
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
megueesevee ves efpevecebefoj Je efpeveeefleceeSB yeveJeeF
(DeeefohegjeCe mes)
keejevleer efpevesveee&efe$ee ceefCeceeerye&nt~
leemeeb efnjCceeevesJe efJeMJeeshekejCeeveefhe 1~~173~~
leleef l e<"eef Y e<es k eevles cenehet p ee ekeg Je& l eer ~
cegng mlegefleefYejLee&efYe mlegJeleer Yeefeleesn&le~~174~~
ooleer hee$eoeveeefve ceeveevleer cenecegveerved~
e= C Jeleer Oece& c eekeCe& YeeJeevleer ceg n g c eg & n g ~~175~~
DeehleeieceheoeLeeMe eehlemecekelJeMegefkee~
DeLe heeuiegvevevoerMJejsmeew Yekelee efpevesefMeveeced~~176~~
efJeOeeee<"eefkeeR hetpeeceYeee&ee& eLeeefJeefOe~
ke= lees h eJeemee levJeer Mes < eeb oeleg c eg h eeielee~~177~~
ve=heb eEmenemeveemeerveb meesheglLeee ke=leeeefue~
leeMes<eeceeoee efveOeee efMejefme mJeeced~~178~~
GheJeemeheef j eevlee heg e f $ ekes lJeb eeeef n les ~
MejCeb heejCeekeeue Fefle keveeb Jemepe&eled~~179~~
megueesevee ves efpevecebefoj Je efpeveeefleceeSB yeveJeeF
(DeeefohegjeCe mes)
Gme megueesevee ves eer efpevesvosJe keer Deveske ekeej keer jlveceeer yengle meer eefleceeSB
yeveJeeF& LeeR Deewj Gvekes meye GhekejCe Yeer megJeCe& ner kes yeveJeees Les~ eefle<"e leLee
lelmecyevOeer DeefYe<eske nes peeves kes yeeo Jen Gve eefleceeDeeW keer cenehetpee kejleer Leer, DeLe&hetCe&
mlegefleeeW kes eje eer DenvleosJe keer YeefehetJe&ke mlegefle kejleer Leer, hee$e oeve osleer Leer,
cenecegefveeeW kee mecceeve kejleer Leer, Oece& megveleer Leer leLee Oece& kees megvekej Deehle, Deeiece
Deewj heoeLeeX kee yeej-yeej efevleJeve kejleer ngF& meceioMe&ve keer Meglee kees eehle kejleer
Leer~ DeLeevevlej-heeuiegve cenerves keer De<eefvnkee ceW Gmeves YeefehetJe&ke eer efpevesvosJe
keer De<eefkeer hetpee keer, efJeefOehetJe&ke eefleceeDeeW keer hetpee keer, GheJeeme efkeee Deewj Jen
ke=Meebieer hetpee kes Mes<ee#ele osves kes efueS eEmenemeve hej yew"s ngS jepee Dekecheve kes heeme
ieeer~ jepee ves Yeer G"kej Deewj neLe pees[kej Gmekes efoS ngS Mes<ee#ele ueskej mJeeb Deheves
1. DeeefohegjeCe Yeeie-2, 323-324~
(15) (16) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeees
(heehegjeCe mes)
DeLeemeeJeveoehe=led megceeefuevecegogle~
Gew i e& i evecee{es ef J eveeeveleef J een 1 ~~272~~
mejmeerjefnlescegef<ceved hetpeheJe&lecet&efve~
Jeveeefve heMe heeeveeb peeleeveslevcenegleced~~273~~
efle<"efvle efveeuee mJeeefceved keLece$e cenerleues~
heeflelee efJeefJeOeeee megcenevle heeescege~~274~~
vece efmesYe FlegkelJee megYeeuees leceLeeieceled~
veecet e f v e Melehe$eeef C e ve ew l es Jelme lees eoe~~275~~
efmelekeslegke=leeee meneekeejleesjCee~
e=s<eg heJe&lemeeceer efJejepevles efpeveeueee~~276~~
keeefjlee nefj<esCesve meppevesve cenelcevee~
Sleeved Jelme veceme lJeb YeJe hetlecevee #eCeeled~~277~~
cemleke hej jKes leLee en kenkej kevee kees efJeoe efkeee efke ns hegef$e, let GheJeeme mes efKevve
nes jner nw Deye Iej pee, en lesjs heejCee kee mecee nw~~173 mes 179~~
nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeees
(heehegjeCe mes)
DeLeevevlej Ske efove efJevee mes efpemekee Mejerj Pegke jne Lee, Ssmee oMeeveve DeekeeMe
ceW yengle TBes e{kej Deheves oeoe megceeueer mes DeeMee&eefkele nes hetlee nw efke ns hetpe!
FOej Fme heJe&le kes efMeKej hej mejesJej lees veneR nw hej keceueeW kee Jeve uenuene jne nw mees
Fme ceneDeeMee& kees Deehe osKeW~~272-273~~ eneB he=LJeerleue hej he[s jbie-efyejbies ye[s-
ye[s cesIe efveMeue neskej kewmes Ke[s nQ ?~~274~~ leye megceeueer ves vece efmesYe kenkej
oMeeveve mes kene efke ns Jelme! ve lees es keceue nQ Deewj ve cesIe ner nQ~~275~~ efkevleg meheso
heleekeeSB efpeve hej eee kej jner nQ leLee efpeveceW npeejeW ekeej kes leesjCe yeves ngS nQ Ssmes-
Ssmes es efpeveceefvoj heJe&le kes efMeKejeW hej megMeesefYele nes jns nQ~~276~~ es meye ceefvoj
ceneheg<e nefj<esCe eeJeleea kes eje yeveJeees ngS nQ~ ns Jelme! let FvnW vecemkeej kej
1. heehegjeCe heJe&8, he=. 187, 188, 196~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
lelemle$emLe SJeemeew vecemke=le efpeveeueeeved~
Gheee efJemceeeheVees Oeveome efJeceo&ke~~278~~
Deemeereflkeb leme ceenelceb nefj<esCeme keLeleeced~
eleer#elece esveemeew YeJeefefjefle keerefle&le~~279~~
megceeueer veieoewJeb meeOeg he=<b oMeeveve~
eef j leb nef j <es C eme e= C eg heeheef J eoejCeced ~ ~280~~
keeefcheueveiejs jepee veecvee ce=ieheefleOJepe~
yeYet J e eMemee JeehlemecemleYeg J evees ceneved ~ ~281~~
ceef n <eer leme Jeeee eceoeieg C eMeeef u eveer ~
DeYetled meewYeeiele eehlee helveerMeleueueeceleeced~~282~~
nefj<esCe meceglheVe me leeYeeb hejceesoe~
eleg<e<ee MegYeweg&ees ue#eCew #eleog<ke=le~~283~~
Jeeee eeveoe pewves celes Yeceefelegb jLes~
Dee<eefkecenevevos veiejs Oece&Meerueee~~284~~
ceneue#ceerefjefle Keelee meewYeeieceoefJeuee~
DeJe=eceJeoemee mehelveer ogefJe&esef<lee~~285~~
Deewj #eCe-Yej ceW Deheves oe kees heefJe$e kej~~277~~ leovevlej JeweJeCe kee ceeveceo&ve
kejves Jeeues oMeeveve ves JeneR Ke[s jnkej efpeveeueeeW kees vecemkeej efkeee Deewj DeeMee&eefkele
nes megceeueer mes hete efke hetpeJej! nefj<esCe kee Ssmee keee ceenelce Lee efke efpememes Deeheves
Gvekee Fme lejn keLeve efkeee nw ?~~278-279~~ leye megceeueer ves kene efke ns oMeeveve!
letves yengle Dee eMve efkeee~ Deye heehe kees ve< kejves Jeeuee nefj<esCe kee eefj$e
megve~~280~~ keeefcheue veiej ceW Deheves eMe kes eje mecemle mebmeej kees Jeehle kejves
Jeeuee eEmenOJepe veece kee Ske ye[e jepee jnlee Lee~~281~~ Gmekeer Jeee veece keer hejeveer
Leer pees efm$eeeW kes eesie iegCeeW mes megMeesefYele Leer leLee Deheves meewYeeie kes keejCe mewke[eW
jeefveeeW ceW DeeYet<eCehevee kees eehle Leer~~282~~ Gve oesveeW mes hejce DeYegoe kees OeejCe
kejves Jeeuee nefj<esCe veece kee heg$e ngDee~ Jen heg$e Geceesece eeQme" ue#eCeeW mes ege Lee
leLee heeheeW kees ve< kejves Jeeuee Lee~~283~~ efkemeer Ske mecee Dee<eefvnke ceneslmeJe
Deeee mees Oece&Meerue Jeee jeveer ves veiej ceW efpevesv YeieJeeved kee jLe efvekeueJeevee eene~~284~~
jepee eEmenOJepe keer ceneue#ceer veeceke otmejer jeveer Leer pees efke meewYeeie kes ieJe& mes meoe efJeue
(17) (18) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
hetJe& yeejLees eeleg ceoere hegjJelce&efve~
Yeefce<eefle lele heeeeee keeefjlees jLe~~286~~
Fefle eglJee lelees Jeee kegefueMesvesJe leeef[lee~
oes ogKemeblehlee eefle%eecekejesefoceeced~~287~~
Yeefce<eefle jLeeseb ces eLeceb veiejs eefo~
hetJe&Jelhegvejenejb keefj<esleesveLee leg ve~~288~~
FlegkelJee e yeyevOeemeew eefle%eeue#ceJesefCekeeced~
JeeheejjefnleeJemLeeMeeskecueeveemehepee ~~289~~
lele keeefcheueceeiele egeeeOejefeee~
eef$ebMelee vejsveCeeb meneeCeeb meceefvJele~~394~~
efMejmee cegkegvemleceefCeekejYeeefmevee~
veveece ejCeew ceelege|Jeveerlees jefeleeeefue~~395~~
lelemleb leef Oeb <d J ee heg $ eb Jeee oMeeveve~
meb Y et l ee ve mJeiee$es < eg lees < eeeg J eehleuees evee~~396~~
lelees Yeeceelee lesve mete&JeCee&ved cenejLeeved~
keeefcheueveiejs ceeleg ke=leb meheueceerefhmeleced~~397~~
jnleer Leer~ Deveske Keeser es<eDeeW mes Yejer ceneue#ceer Jeee keer meewle Leer FmeefueS Gmeves Gmekes
efJe DeeJeepe G"eeer efke henues cesje yeejLe veiej keer ieefueeeW ceW Ietcesiee~ Gmekes heers Jeee
jeveer kes eje yeveJeeee ngDee pewvejLe Ietce mekesiee~~285-286~~ en megvekej Jeee kees Flevee
ogKe ngDee efke ceevees Gmekes oe ceW Jee keer ner ees ueieer nes~ ogKe mes mevlehle neskej
Gmeves eefle%ee keer efke eefo cesje en jLe veiej ceW henues Ietcesiee lees ceQ hetJe& keer lejn hegve
Deenej keBieer DeveLee veneR~~287-288~~ leovevlej eeJeleea keer ue#ceer mes ege neskej
Jen nefj<esCe heg$e keeefcheueveiej Deeee~ yeeerme npeej cegkegye jepee Gmekes meeLe Les~~394~~
Gmeves cegkeg ceW ueies ceefCeeeW kes mecetn mes megMeesefYele efMej Pegkeekej leLee neLe pees[kej ye[er
efJevee mes ceelee kes ejCeeW ceW vecemkeej efkeee~~395~~ megceeueer oMeeveve mes kenles nQ efke ns
oMeeveve! Gme mecee Ge ekeej kes nefj<esCe heg$e kees osKekej Jeee kes n<e& kee heej veneR
jne~ Jen Deheves DebieeW ceW veneR mecee mekeer leLee n<e& kes DeeBmegDeeW mes Gmekes oesveeW ves$e Yej
iees~~396~~ leovevlej Gmeves mete& kes meceeve lespemJeer ye[s-ye[s jLe keeefcheueveiej ceW
Iegceees Deewj Fme lejn Deheveer ceelee kee ceveesjLe meheue efkeee~~397~~ Fme keee& mes cegefve
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
eceCeeeJekeeCeeb e peele hejcemeb c eo~
yenJee heef j eehlee Meemeveb ef p eveos e f M eleced ~ ~398~~
lesveeceer keeefjlee Yeeefvle veeveeJeCe&efpeveeueee~
Yet h eJe& l eveoer m eheg j eeceeef o Oet V elee~~399~~
ke=lJee efejcemeew jepeb eepe megcenecevee~
lehe ke=lJee hejb eehleefm$eueeskeefMeKejb efJeYeg~~400~~
eer jeceev ves kegbLeueefieefj hej Deveske efpevecebefoj yeveJeees
(heehegjeCe mes)
le$e JebMeefiejew jepeved jecesCe peieefovogvee~
efvecee&efheleeefve ewleeefve efpevesMeeveeb meneMe1~~27~~
ceneJe<cYemeg m lecYee eg eef J emleejleg lee~
ieJee#ence& J eueYeer eYe= l eekeejMees e f Y elee~~28~~
meleesjCeceneeje meMeeuee heefjKeeefvJelee~
efmeleeeheleekee{ee ye=nodIeCejJeeefelee~~29~~
Deewj eeJekeeW kees hejce n<e& ngDee leLee yengle mes ueesieeW ves efpeveOece& OeejCe efkeee~~398~~
he=efLeJeer, heJe&le, veefoeeW kes meceeiece mLeeve, veiej leLee ieeBJe Deeefo ceW pees veevee jbie
kes TBes-TBes efpeveeuee MeesefYele nes jns nQ Jes meye Gmeer kes yeveJeees nQ~~399~~
Goej oe kees OeejCe kejves Jeeues nefj<esCe ves efejkeeue leke jepe kej oer#ee ues ueer Deewj
hejce leheMejCe kej leerve ueeske kee efMeKej DeLee&led efmeeuee eehle kej efueee~~400~~
eer jeceev ves kegbLeueefieefj hej Deveske efpevecebefoj yeveJeees
(heehegjeCe mes)
ieewlece mJeeceer kenles nQ efke ns jepeved! Gme JebMeefieefj hej peieled kes evmJehe jece
ves efpevesv YeieJeeved keer npeejeW eefleceeSB yeveJeeeeR LeeR~~27~~ leLee efpeveceW cenecepeyetle
KecYes ueieJeees Les, efpevekeer eew[eF& leLee GBeeF& eesie Leer, pees PejesKes, cenueeW leLee hejer
Deeefo keer jevee mes MeesefYele Les, efpevekes ye[s-ye[s ej leesjCeeW mes ege Les, efpeveceW Deveske
MeeueeSB efveefce&le LeeR, pees heefjKee mes meefnle Les, meheso Deewj megvoj heleekeeDeeW mes ege Les,
1. heehegjeCe, heJe& 40, he=. 196 mes 198 leke~
(19) (20) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
ce=oJebMecegjpemebieerleeseceefvemJevee ~
PePe&jwjevekew MeYesjerefYee cenejJee~~30~~
meleleejyOeef v eMes < ejceJemleg c enes l meJee ~
efJejspegmle$e jeceeree efpeveeemeeohe*dkelee~~31~~
jsefpejs eefleceemle$e meJe&ueeskevecemke=lee~
heeJeCee& efpevesveCeeb meJe&ue#eCeYetef<elee~~32~~
GhepeeefleJe=eced
S<eefhe leg hejcees cenerOe eerceefVelecyees yengOeevegmeeveg~
efJeuecheleereYf e kegkegYeeb mecetnb Yeemeeekeeppewveie=neJeueereYf e~~44~~
jecesCe emceelhejceeefCe leefmceved pewveeefve JesMceeefve efJeOeeefheleeefve~
efveve&<JebMeeefJeee me lemceeefJeeYees jeceefieefj eefme~~45~~
ye[s-ye[s IeCeDeeW kes Meyo mes Jeehle Les, efpeveceW ce=obie, yeeBmegjer Deewj cegjpe kee mebieerlecee
Gece Meyo hewue jne Lee, pees PeeBPeeW, veiee[eW, MebKeeW Deewj YesefjeeW kes Meyo mes Delevle
Meyoeeceeve Les Deewj efpeveceW meoe mecemle megvoj JemlegDeeW kes eje ceneslmeJe nesles jnles Les
Ssmes jece kes yeveJeees efpeveceefvojeW keer hebefeeeb Gme heJe&le hej peneB-leneB megMeesefYele nes jner
LeeR~~28-31~~
Gve ceefvojeW ceW meye ueesieeW kes eje vecemke=le leLee meye ekeej kes ue#eCeeW mes
ege hebeJeCe& keer efpeveeefleceeSB megMeesefYele LeeR~~32~~
FOej efpemekeer cesKeueeSB MeesYee mes mechevve LeeR leLee efpemekes efMeKej Deveske OeelegDeeW mes
ege Les Ssmee en TBee Gece heJe&le efoMeeDeeW kes mecetn kees efuehle kejves Jeeueer efpeveceefvojeW
keer hebefe mes DeefleMee megMeesefYele neslee Lee~~44~~ etBefke Gme heJe&le hej jeceev ves efpevesv
YeieJeeved kes Geceesece ceefvoj yeveJeees Les FmeefueS Gmekee JebMeeef veece ve< nes ieee Deewj
mete& kes meceeve eYee kees OeejCe kejves Jeeuee Jen heJe&le jeceefieefj kes veece mes eefme nes
ieee~~45~~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje (21) (22) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KecYeeW kee efpevecebefoj FleekeCe& en<exCe leeYeeb olJeesefeleb gleced~
kejkeC[g c e& n ejepees ef p eveYeef ehejeeCe~~148~~
(DeejeOevee keLeekees<e mes)
ielJee le$e meceeueeskee efpevesvYeJeveb MegYeced~
DeejeOevee keLeekees<e ceW kejkeC[g jepee keer keLee ceW 1008 KecYeeW Jeeues efpevecebefoj meceYee& efpeveeOeerMeevmJeie&cees#emegKeeoeved~~149~~
kee JeCe&ve Deeee nw mlegeEle ees e mekelee Mece&keesefefJeOeeefeveerced~
ceeiex lesjhegjeYeCex mebefmLele mewvemebegle~ eceeoes vewJe meod<s-Oe&ce&kece&efCe meJe&oe~~150~~
leoeiele e efYeuueeYeeb leb eCece epeefuheleced1~~143~~
lelees <dJee e JeeuceereEke hetpeevleb ceneefheced~
Demceeesjhegjeoefmle oef#eCemeeb efoefMe eYees~ De$eeefmle keejCeb eEkeefeesleefme mebefJeeee& e~~151~~
ieJet e f l ekeevlejs ee heJe& l emees h eef j ef m Leleced ~ ~144~~
leuceerkeb mecegvcetue cebpet<eeb le$e mebefmLeleeced~
Oeejeef M eJeheg j b eeef m le menemleb Y emeb Y eJeced ~ <dJeesoIeede eelvesve Jeer#e jlveceeeR e me~~152~~
eerceefppevesvosJeme YeJeveb megceveesnjced~~145~~
eercelheeMJe&efpevesvme eefleceeb heeheveeefMeveerced~
lemees h eef j leLee Mew u e-cemlekes meb eJee& l es ~ mevleg<es ceevemes ee-meodef<Oe&ce&Jelmeue~~153~~
Jeuceerkeb lee memleer MegYees Yekelee efoveb eefle~~146~~
lemeeMe YeJeveb ee keejefelJee megYeefkelele~
MegC[eoC[sve meeeseb ie=nerlJee keceueb megOeer~ megOeerjiieueosJeeKeb mLeeheeeceeme le$e leeced~~154~~
meceeiele hejerleesew meceYee& veceleueced~~147~~

OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KecYeeW kee efpevecebefoj yengle emevve ngDee~ Fme meceeeej kees ueeves Jeeues YeerueeW kees Gefele Fveece oskej Jen mJeeb
meyekees meeLe efuees Gme keewlegkecee mLeeve kees osKeves ieee~ henues Gmeves efpevecebefoj peekej
DeejeOevee keLeekees<e ceW kejkeC[g jepee keer keLee ceW 1008 KecYeeW Jeeues efpevecebefoj
YeefehetJe&ke YeieJeeve keer hetpee keer, mlegefle keer~ mee nw, Oecee&lcee heg<e Oece& kes keeceeW ceW
kee JeCe&ve Deeee nw
keYeer eceeo-Deeueme veneR kejles~ yeeo ceW Jen Gme yeeBJeer keer peien ieee~ Gmeves JeneB YeerueeW
jemles ceW lesjhegj kes heeme jepee kejkeC[g kee he[eJe he[e~ Fmeer mecee keg YeerueeW ves
kes kens ceeefheke neLeer kees Gme yeeBJeer keer hetpee kejles heeee~ osKekej Gmes ye[e DeecYee
Deekej vece cemleke mes Fvemes eeLe&vee keer -jepeeefOejepe, nceejs lesjhegj mes oes-keesme otjer hej
ngDee Gmeves meesee efke Fmekee keg ve keg keejCe nesvee eeefnS~ veneR lees Fme heMeg ceW Ssmee
Ske heJe&le nw~ Gme hej Ske ese mee OeejeefMeJe veece kee ieeBJe yemee ngDee nw~ Fme ieeBJe ceW
Yeefe YeeJe veneR osKee peelee~ en efJeeej kej Gmeves Gme yeeBJeer kees KegoJeeee~ GmeceW mes
Ske yengle ye[e ner megvoj Deewj YeJe efpeveceefvoj yevee ngDee nw~ GmeceW efJeMes<elee en nw efke
Ske mevotke efvekeueer~ Gmeves Gmes Keesuekej osKee~ mevotke ceW Ske jlveceeer heeMJe&veeLe
GmeceW keesF& Ske npeej KecYes nQ~ Jen ye[e megvoj nw~ Gmes Deehe osKeves kees eueW~ Fmekes
YeieJeeve keer heefJe$e eeflecee Leer~ Gmes osKekej Oece&hesceer kejkeC[g jepee kees DeefleMee
efmeJee heJe&le hej Ske en DeeMee& keer yeele nw efke JeneB Ske yeeBJeer nw~ Ske neLeer jespe
emevvelee ngF& Gmeves leye JeneB DeiieueosJe veece kee Ske efJeMeeue efpeveceefvoj yeveJeekej
Deheveer metB[ ceW Lees[e mee heeveer Deewj Ske keceue kee hetue efuees JeneB Deelee nw Deewj Gme yeeBJeer
GmeceW ye[s GlmeJe kes meeLe Gme eeflecee kees efJejepeceeve efkeee~1
keer heefjecee oskej Jen heeveer Deewj hetue Gme hej e{e oslee nw~ Fmekes yeeo Jen Gmes Dehevee
cemleke veJeekej euee peelee nw~ Gmekee en eefleefove kee efveece nw~ cenejepe, veneR peeve
he[lee efke Fmekee keee keejCe nw~ kejkeC[g YeerueeW eje en MegYe meceeeej megvekej jepee
1. DeejeOevee keLeekees<emebmke=lehe=. 449~ 1. DeejeOevee keLeekees<e efnvoer-he=. 484, 485~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
ejeJeleer ceW kegyesj eje Ske npeej efMeKejeW Jeeues
efpevecebefoj kee efvecee&Ce
(Gej hegjeCe mes)
Flees peueefveOesmleerjs yeues eeoJeYetYegpeeced~
efveefJe<Jeefle efvecee&heefelegb mLeeveereceelceve1~~18~~
DeesheJeemeceeoee efJeefOecev$ehegjmmejced~
kebmeeefjMegYeeJesve oYe&Meeeleueb iele~~19~~
Deeeke=efleOejb osJeb ceeceee heeesefveOes~
ielemles YeJesvceOes hegjb eoMeeespeveced~~20~~
Flegees vewieceeKesve megjsCe ceOegmetove:~
ees leLewJe efveefMele meefle hegCes ve ke meKee~~21~~
eehleJesieesleew leefmceVee{s legjieef<ee~
nes OeeJeefle efve&vb efveeuelkeCe&eecejs~~22~~
sOeeYesoYeeeodJeeefOe&Ye&eeefoJe njsjeeled~
Yesees OeerMeefeegesve meeleesefhe peueelceveeced~~23~~
Meee%eee leoe le$e efveOeerMees efJeefOeJeefO&eleced~
meneketb JeeYeeefme YeemJelveceeb cenled~~24~~
ke=lJee efpeveie=nb hetJe ceueevee_e ceueced~
JeeeekeejheefjKeeieeshegjeeuekeeefoefYe ~~25~~
jepeceeveeb njs hegCeeeerLexMeme e mecYeJeeled~
efvece&ces veiejeR jceeb meejhegCemeceefvJeleeced~~26~~
meefjlheefleceneJeereerYegpeeefueefleieeshegjeced~
oerhlee ejJeleerme_%eeb nmevleeR JeecejeR hegjerced~~27~~
meefhelee meeepees efJe<Cegmleeb eefJeMe eLeemegKeced~
ue#ceerkee#emebJeer#emleefmLeJeeveeoJew: men~~28~~
FOej eueles-eueles eeoJeeW keer mesvee Dehevee mLeeve yeveeves kes efueS meceg kes efkeveejs
"nj ieF&~~18~~ JeneB ke=<Ce ves Meg YeeJeeW mes oYe& kes Deemeve hej yew"kej efJeefOehetJe&ke cev$e
kee peehe kejles ngS DeesheJeeme kee efveece efueee~ Gmeer mecee vewiece veecekes osJe ves kene
1. GejhegjeCe-heJe&-71, he=. 376~
(23) (24) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
efke ceQ Iees[e kee he jKekej DeeTBiee mees cegPe hej meJeej neskej legce meceg kes Yeerlej yeejn
eespeve leke eues peevee~ JeneB legcnejs efueS veiej yeve peeesiee~ vewiece osJe keer yeele megvekej
eerke=<Ce ves efveeeevegmeej Jewmee ner efkeee mees "erke ner nw, keeesbefke hegCe kes jnles ngS keewve
efce$e veneR nes peelee ?~~19-21~~ pees eehle ngS Jesie mes Gle nw, efpeme hej eerke=<Ce yew"s
ngS nQ Deewj efpemekes keeveeW kes ecej efveeue nw Ssmee Iees[e peye oew[ves ueiee leye ceevees
eerke=<Ce kes Yee mes ner meceg oes YesoeW kees eehle nes ieee mees "erke ner nw, keeeWefke yegef Deewj
Meefe mes ege ceveg<eeW kes eje peue kee (he#e ceW cetKe& ueesieeW kee )mecetn Yeso kees eehle nes
ner peelee nw~~22-23~~ Gmeer mecee JeneB eerke=<Ce leLee nesvenej vesefceveeLe leerLekej kes
hegCe mes Fv keer Dee%ee heekej kegyesj ves Ske megvoj veiejer keer jevee keer ~ efpemeceW meyemes
henues Gmeves efJeefOehetJe&ke cebieueeW kee ceebieefueke mLeeve Deewj Ske npeej efMeKejeW mes
megMeesefYele osoerheceeve Ske ye[e efpevecebefvoj yeveeee, efhej Jee, kees, heefjKee, ieeshegj
leLee Deeefuekee Deeefo mes megMeesefYele,hegCeelcee peerJeeW mes ege ceveesnj veiejer yeveeF& ~ meceg
Deheveer ye[er-ye[er lejheer YegpeeDeeW mes Gme veiejer kes ieeshegj kee Deeefueve kejlee Lee, Jen
veiejer Deheveer oerefhle mes osJehegjer keer nBmeer kejleer Leer Deewj ejeJeleer Gmekee veece Lee~~24-
27~~ efpevnW ue#ceer kee#e G"e kej osKe jner nw Ssmes eerke=<Ce ves efhelee JemegosJe leLee ye[s
YeeF& yeueosJe kes meeLe Gme veiejer ceW eJesMe efkeee Deewj eeoJeeW kes meeLe megKe mes jnves
ueies~~28~~
jepee oMejLe eje efpevecebefoj kee peerCeexej
(heehegjeCe mes)
es Yejleeewve=&heefleefYee keeefjlehetJee& efpeveJejJeemee~
Yeceghesleeved keJeefeoefhe jceeved meesveeosleeveefYeveJeYeeJeeved1~~179~~
Fvvegleeveeb mJeeceefhe jceeved leerLe&kejeCeeb hejceefveJeemeeved~
jlvemecetnw mhegjogceeme meblelehetpeeceIeeos<e~~180~~
Yejleeefo jepeeDeeW ves pees henues efpevesv YeieJeeved kes Gece ceefvoj yeveJeees Les Jes eefo
keneR YeiveeJemLee kees eehle ngS Les lees Gve jceCeere ceefvojeW kees jepee oMejLe ves cejccele
kejekej hegveveJeervelee eehle kejeeer Leer~~179~~ ener veneR,Gmeves mJeeb Yeer Ssmes efpeveceefvoj
yeveJeees Les efpevekeer efke Fv mJeeb mlegefle kejlee Lee leLee jlveeW kes mecetn mes efpevekeer
efJeMeeue keeefvle mhegjeeceeve nes jner Leer~~180~~
1. DeeefohegjeCe Yeeie-2, he=. 323-324~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
Yejle eeJeleea ves ieeshegjejeW SJeb ceneejeW hej Iebs yebOeJeees,
efpeveceW efpeveeEyeye yeveJeees
(DeeefohegjeCe mes)
efvecee&efheleemlelees IeCe efpeveefyecyewjuebke=lee:~
hejeIe&jlveefvecee&Cee: mebyee nscejppegefYe:1~~87~~
ueefcyeleee hegjeefj leeelege\JeMeefleecee:~
jepeJes M ceceneejiees h eg j s < Jeheveg eceeled ~ 88~~
eoe efkeue efJeefveee&efle eefJeMeleheeb eYeg:~
leoe ceewueeueiveeefYejme meeon&leeb mce=efle:~~89~~
mce=lJee leleesn&oee&veeb Yekelee ke=lJeeefYevevoveeced~
hetpeeleefYeefve<eeceved eefJeMebe me hegCeOeer:~~90~~
jspeg: met$es<eg mebeesee IeCemlee: hejcesef<"veeced~
meoLe&Ieeflee<erkee ebLeeveeefceJe hesMeuee:~~91~~
ueeskeet[eceCesmleme ceewefueueivee efJejsefpejs~
heeoeee efpevemesJe IeCemlee ueeskemebcelee:~~92~~
jlveleesjCeefJeveemes mLeeefheleemlee efveOeerefMevee~
<dJeen&voveensleesueexkeesheemeereoeoj:~~93~~
heew j w p e& v ew j le: mJes < eg Jes M celees j Ceoecemeg ~
eLeeefJeYeJeceeyee IeCemlee meheefjoe:~~94~~
Deeefojepeke=leeb me=ef<b epeemleeb yengcesefvejs~
eleieejb eleeseeefhe ue#ee Jevoveceeefuekee:~~95~~
JevoveeLe ke=lee ceeuee elemlee YejlesefMevee~
lelees JevoveceeueeKeeb eehe eE{ ielee: ef#eleew~~96~~
Oece&Meerues cenerheeues eeefvle leerueleeb epee:~
Deleeerueceleerues eLee jepee leLee epee:~~97~~
leovevlej GvneWves yengcetue jlveeW mes yeves ngS, megJeCe& keer jefmmeeeW mes yeBOes ngS Deewj
efpevesvosJe keer eefleceeDeeW mes mepes ngS yengle mes IeCs yeveJeees leLee Ssmes-Ssmes eewyeerme IeCs
1. DeeefohegjeCe Yeeie-2 he=. 323-324~
(25) (26) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
yeenj kes ojJeepes hej, jepeYeJeve kes ceneej hej Deewj ieeshegj ojJeepeeW hej Devegece mes
BieJee efoes~~87-88~~ peye Jes eeJeleea Gve ojJeepeeW mes yeenj efvekeueles DeLeJee Yeerlej
eJesMe kejles leye cegkeg kes DeeYeeie hej ueies ngS IeCeDeeW mes GvnW eewyeerme leerLekejeW kee
mcejCe nes Deelee Lee~ leovevlej mcejCe kej Gve DejnvleosJe keer eefleceeDeeW kees Jes
vecemkeej kejles Les Fme ekeej hegCehe yegef kees OeejCe kejves Jeeues cenejepe Yejle
efvekeueles Deewj eJesMe kejles mecee DejnvleosJe keer hetpee kejles Les~~89-90~~ met$e DeLee&led
jefmmeeeW mes mecyevOe jKeves Jeeues Jes hejcesef<"eeW kes IeCe Ssmes Des peeve he[les Les ceevees
Gece-Gece DeLeeX mes Yejer ngF& Deewj met$e DeLee&led Deeiece JeekeeeW mes mecyevOe jKeves Jeeueer
ebLeeW keer megvoj erkeeSB ner neW~~91~~ cenejepe Yejle mJeeb leerveeW ueeskeeW kes et[eceefCe Les
Gvekes cemleke hej ueies ngS Jes ueeskeefee IeCe Ssmes megMeesefYele nes jns Les ceevees efpevesvosJe
kes ejCeeW keer eee ner nes~~92~~ efveefOeeeW kes mJeeceer Yejle ves DenleosJe keer Jevovee kes
efueS pees IeCe jlveeW kes leesjCeeW keer jevee ceW mLeeefhele efkees Les GvnW osKekej Deve ueesie Yeer
Gvekee Deeoj kejves ueies Les DeLee&led Deheves-Deheves ojJeepes kes leesjCeeW keer jevee ceW IeCe
ueieJeeves ueies Les~ Gmeer mecee mes veiejJeemeer ueesieeW ves Yeer Deheves-Deheves Iej keer leesjCeceeueeDeeW
ceW Deheves-Deheves JewYeJe kes Devegmeej efpeveeeflecee Deeefo meeceeer mes ege IeCe yeeBOes Les~~93-
94~~ Gme mecee eLece jepee Yejle keer yeveeeer ngF& Fme me=ef< kees epee kes ueesieeW ves yengle
ceevee Lee, ener keejCe nw efke Deepe Yeer eleske Iej hej Jevove ceeueeSB efoKeeF& osleer
nQ~~95~~ etBefke Yejlesej ves Jes ceeueeSB DejnvleosJe keer Jevovee kes efueS yeveJeeeer LeeR
FmeefueS ner Jes Jevoveceeuee veece heekej he=efLeJeer ceW eefmeef kees eehle ngF& nQ~~96~~ eefo
jepee Oecee&lcee neslee nw lees epee Yeer Oecee&lcee nesleer nw Deewj jepee Oecee&lcee veneR neslee nw lees
epee Yeer Oecee&lcee veneR nesleer nw, en efveece nw efke pewmee jepee neslee nw Jewmeer ner epee nesleer
nw~~97~~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
DeeesOee ceW eer DejveeLe YeieJeeve kee cebefoj Lee
(heehegjeCe mes)
heefjOJemleeefKeues<eb meJe&eke=eflemeewKeoced~
ekeej Yejlees jepeb epeemeg pevekeeshece:1~~136~~
jepes leLeeefJeOesheme Oe=eflevee&Yetoefhe #eCeced~
ogmmenb oOeceeveme MeeskeMeueb ceveefmJeve:~~137~~
ef $ ekeeuecejveeLeme JevoeYeex i ecevoOeer : ~
eeew eeslegb e mece ewlecemeseleer Oe=efle:~~138~~
le$eeeeeex eg e f l evee& c e mJehejeieceheejie:~
cenlee meeOeg m eb I es v e meleleb ke= lemes J eve:~~139~~
DeeleesJeenb leme ekeej Yejle: megOeer:~
heeoMe& v ecee$es C e keef j <es ceg e f v eleeef c eef l e~~140~~
ke=leeJeencesJeb lecegJeee YeieJeeved egefle:~
kegJe&ved ceetjJe=voeveeb vele&vebb Oeerjee efieje~~141~~
YeJe Yees eeJeoeeeefle hee: heeefvejer#eCe:~
leeJeod i e= n mLeOecex C e YeJeehleheef j kece& k e:~~142~~
DeLeevevlej Yejle, efhelee kes meceeve, epee hej jepe kejves ueiee~ Gmekee jepe
mecemle Me$egDeeW mes jefnle leLee mecemle epee kees megKe osves Jeeuee Lee~~136~~ lespemJeer
Yejle ves Deheves ceve ceW Demenveere Meeskeheer Meue kees OeejCe kej jKee Lee FmeefueS
Ssmes JeJeefmLele jepe ceW Yeer Gmes #eCeYej kes efueS mevlees<e veneR neslee Lee~~137~~ Jen
leerveeW keeue DejveeLe YeieJeeved keer Jevovee kejlee Lee, YeesieeW mes meoe Goeme jnlee Lee
Deewj meceereerve Oece& kee eJeCe kejves kes efueS ceefvoj peelee Lee ener Fmekee efveece
Lee~~138~~ JeneB mJe Deewj hejMeem$eeW kes heejieeceer leLee Deveske cegefveeeW kee mebIe
efpevekeer efvejvlej mesJee kejlee Lee Ssmes egefle veece kes Deeeee& jnles Les~~139~~ Gvekes
Deeies yegefceeved Yejle ves eefle%ee keer efke ceQ jece kes oMe&ve cee$e mes cegefveele OeejCe
keBiee~~140~~ leovevlej Deheveer iecYeerj JeeCeer mes ceetj mecetn kees ve=le kejeles ngS
YeieJeeved egefle Yeejke Fme ekeej keer eefle%ee kejves Jeeues Yejle mes yeesues~~141~~ efke ns
1. heehegjeCe heJe&-32 he=. 95 mes 96 leke~
(27) (28) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
Delevleogmmene es<e efveevLeeveeb cenelceveeced~
heefjkece& efJeMegme peeeles megKemeeOevee~~143~~
Gheefj<eled keefj<eeefce keeues lehe Fefle yegJeved~
Deveskees ce=legceeeeefle vejeseflepe[ceeveme:~~144~~
DeveIe& j lvemeMeb lehees ef o iJeememeeef c eef l e~
SJecehe#eceb Jekelegb hejmlemeeshecee kegle:~~145~~
keveereebmleme Oeceexecegeeseb ie=efnCeeb efpevew:~
Deeceeoer YeJeseefmceefVejlees yeesOeoeefeefve~~146~~
eLee jlveekejerheb ceeveJe: keefeoeiele:~
jlveb eeElkeefeoeoes eeleme leoveIe&leeced~~147~~
leLeeefmceefVeeceerhes Meemeves Oece&eefeCeeced~
e SJe efveece: keefeod enerlees eeleveIe&leeced~~148~~
YeJe ! keceue kes meceeve ves$eeW kes Oeejke jece peye leke Deeles leye leke let ie=nmLe Oece&
kes eje DeYeeme kej ues~~142~~ cenelcee efveeLe cegefveeeW keer es<e Delevle keef"ve nw
hej pees DeYeeme kes eje heefjhekeJe nesles nQ GvnW Gmekee meeOeve kejvee mejue nes peelee
nw~~143~~ ceQ Deeies lehe keBiee Ssmee kenves Jeeues Deveske pe[yegef ceveg<e ce=leg kees
eehle nes peeles nQ hej lehe veneR kej heeles nQ~~144~~ efveeLe cegefveeeW kee lehe Decetue
jlve kes meceeve nw Ssmee kenvee Yeer DeMekee nw efhej Gmekeer Deve Ghecee lees nes ner keee
mekeleer nw ?~~145~~ ie=nmLeeW kes Oece& kees efpevesv YeieJeeved ves cegefveOece& kee ese YeeF&
kene nw mees yeesefOe kees eoeve kejves Jeeues Fme Oece& ceW Yeer eceeo jefnle neskej ueerve jnvee
eeefnS~~146~~ pewmes keesF& ceveg<e jlveerhe ceW ieee JeneB Jen efpeme efkemeer Yeer jlve kees
G"elee nw Jener Gmekes efueS Decetuelee kees eehle nes peelee nw Fmeer ekeej Oece&ee keer
eJe=efe kejves Jeeues efpevesv YeieJeeved kes Meemeve ceW pees keesF& Fme efveeceheer erhe ceW
Deekej efpeme efkemeer efveece kees enCe kejlee nw Jener Gmekes efueS Decetue nes peelee
nw~~147-148~~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
DeeesOee veiejer ceW eer cegefvemegeleveeLe kee cebefoj Lee
(heehegjeCe mes)
Ske efove es meeleeW ner cene$e+ef<ejepe pet[eeceeCe (eej neLe eceeCe) Yetefce kees osKeles
ngS DeeesOee veiejer ceW eefJe ngS~ Jes efJeefOehetJe&ke YeceCe kejles ngS Den&e mes" kes Iej kes
ojJeepes hej hengBes~ Gve cegefveeeW kees osKekej Den&e mes" efJeeej kejves ueiee-
en Je<ee&keeue keneB ? Deewj Fve cegefveeeW keer en eee& keneB ? Fme veiejer kes Deeme-
heeme heJe&le keer kebojeDeeW ceW, veoer kes le hej, Je=#e kes veeres, Metve Iej ceW, efpevecebefoj ceW
leLee Deve mLeeveeW ceW peneB keneR pees Yeer cegefvejepe efmLele nQ Jes meye Je<ee&eesie hetje efkees efyevee
FOej-GOej veneR peeles nQ~ hejvleg es cegefve Deeiece kes efJehejerle eee& Jeeues nQ, %eeve mes jefnle
Deewj DeeeeeeX mes jefnle nQ~ FmeefueS es Fme mecee eneB Dee iees nQb~ eeefhe es cegefve Demecee
ceW Deees Les efhej Yeer Den&e kes DeefYeeee kees mecePeves Jeeueer JeOet ves Gvekee he[ieenve kejkes
GvnW Deenejoeve efoee~
Deenej kes yeeo es meeleeW cegefve leerve ueeske kees Deevebefole kejves Jeeues Ssmes efpevecebefoj ceW
hengBes peneB YeieJeeved cegefvemegeleveeLe keer eeflecee efJejepeceeve Leer Deewj Meg efveoex<e
eJe=efe kejves Jeeues efoiecyej meeOegieCe Yeer efJejepeceeve Les~
es meeleeW cegefvejepe he=LJeer mes eej Debiegue Thej eue jns Les~ Ssmes Fve cegefveeeW kees JeneB
hej efmLele egefle Yeejke-egefle veece kes Deeeee& osJe ves osKee~ Fve cegefveeeW ves Gece ee
mes hewoue euekej ner efpevecebefoj ceW eJesMe efkeee leye egefle Yeejke ves Ke[s neskej vecemkeej
kej efJeefOe mes Gvekeer hetpee keer~
en nceejs Deeeee& eens efpemekeer Jebovee kejves kes efueS Gele nes peeles nQ~
Ssmee meesekej Gve egefle Deeeee& kes efMe<eeW ves Gve mehleef<e&eeW keer efveboe kee efJeeej
efkeee~ leoveblej meceked ekeej mes mlegefle kejves ceW lelhej Jes mehleef<e& cegefvejepe efpevesv
YeieJeeved keer Jebovee kej DeekeeMeceeie& mes hegve Deheves mLeeve hej eues iees~ peye Jes DeekeeMe
ceW G[s leye GvnW eejCe $e+ef kes Oeejke peevekej egefle Deeeee& kes efMe<e pees Deve cegefve Les
GvneWves Deheveer efveboe iene& Deeefo kejkes eeeefele kej Deheveer keueg<elee otj kej Dehevee oe
efvece&ue kej efueee~
(29) (30) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
ie=newleeuee SJeb mehlee|<e eeflecee efvecee&Ce keer esjCee
(heehegjeCe mes)
ns Me$egIve! Fme veiejer keer eejeW efoMeeDeeW ceW mehleef<e&eeW keer eefleceeSb mLeeefhele kejes,
Gmeer mes meye ekeej keer Meebefle nesieer~ Deepe mes ueskej efpeme Iej ceW efpeveeeflecee veneR nesieer Gme
Iej kees ceejer Gmeer lejn Kee peeesieer efke efpeme lejn JeeIeer DeveeLe ce=ie kees Kee peeleer nw~1
efpemekes Iej ceW Debiet"e eceeCe Yeer efpeveeeflecee nesieer Gmekes Iej ceW ie[ mes [jer ngF& meefhe&Ceer
kes meceeve ceejer kee eJesMe veneR nesiee~
cenecegefve kes Fme GheosMe kees megvekej n<e& mes ege nes jepee Me$egIve ves kene-
Deeheves pewmeer Dee%ee oer nw Jewmee ner nce ueesie kejWies Fleeefo~ Fmekes yeeo Jes
cenecevee meeleeW cegefve DeekeeMe ceW G[kej efJenej kej iees~ Jes mehleef<e& efveJee&Ce #es$eeW keer
Jebovee kejkes DeeesOee ceW meerlee kes Iej Glejs~ DeleefOeke n<e& kees OeejCe kejves Jeeueer SJeb
ee Deeefo iegCeeW mes megMeesefYele meerlee ves GvnW efJeefOehetJe&ke Gece Deenej efoee~ peevekeer kes
veJeOeeYeefe mes efoes iees meJe&iegCemecheVe Deenej kees enCe kej Gmes MegYeeMeerJee&o oskej Jes
cegefve DeekeeMe ceeie& mes eues iees~
Devevlej Me$egIve ves veiej kes Yeerlej Deewj yeenj meJe&$e efpeveW YeieJeeve keer eefleceeSb
efJejepeceeve kejeeeR leLee F&efleeeW kees otj kejves Jeeueer mehleef<e&eeW keer eefleceeSb Yeer eejeW
efoMeeDeeW ceW efJejepeceeve kejeeeR~ Gme mecee JeneB hej meJe&ekeej mes megefYe#e, #esce Deewj Meebefle
kee meeceepe nes ieee~ leye jepee Me$egIve efveefJe&Ivehe mes jepe kee mebeeueve kejles ngS Deewj
epee kee heg$eJeled heeueve kejles ngS megKehetJe&ke ceLegje veiejer ceW jnves ueies~
1. mehleef<e& eeflecee efo#eg eleme=<Jeefhe elvele~
veieee keg Me$egIve! lesve MeebefleYe&efJe<eefle~~74~~
DeeeYe=efle eodiesns pewveb efyeyeb ve efJeeles~
ceejer Ye#eefle eodJeeIeer eLeeveeLeb kegjbiekeb~~ 75~~ (heehegjeCe, heJe& 92)
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
OejCesv osJe ves mebpeeble cegefve keer eeflecee yeveJeeF&
(GejhegjeCe mes)
pecyeterhe kes heefece efJeosn #es$e ceW meerleesoe veoer kes Gej le hej Ske ievOeceeefueveer
veece kee osMe nw~ Gmekes JeerleMeeske veiej ceW Jewpeevle jepee jepe kejlee Lee~ Gmekeer meJe&eer
veece keer jeveer Leer Deewj Gve oesveeW kes mebpeevle leLee peevle veece kes oes heg$e Les, es oesveeW ner
heg$e jepeheg$eeW kes iegCeeW mes meefnle Les~~109-110~~ efkemeer otmejs efove DeMeeske Jeve ceW
mJeebYet veeceke leerLekej heOeejs~ Gvekes meceerhe peekej oesveeW YeeFeeW ves Oece& kee mJehe megvee
Deewj oesveeW ner YeesieeW mes efJeje nes iees~~111~~ GvneWves mebpeevle kes heg$e Jewpeevle kes efueS
pees efke DeefleMee yegefceeved Lee jepe oskej efhelee kes meeLe mebece OeejCe kej efueee~~112~~
mebece kes meeleJeW mLeeve DeLee&led yeejnJeW iegCemLeeve ceW mecemle ke<eeeeW kee #ee kej efpevneWves
mecejmeheveehetCe& Jeerlejeielee eehle kej ueer nw Ssmes Jewpeevle cegefvejepe efpevejepe DeJemLee
kees eehle ngS~~113~~ efhelee kes kesJeue%eeve kee GlmeJe ceveeves kes efueS meye osJe Deees leLee
OejCesv Yeer Deeee~ OejCesv kes meewvoe& Deewj yengle Yeejer Ssee& kees osKekej peevle cegefve ves
OejCesv nesves kee efveoeve efkeee~ Gme efveoeve kes eJeen mes Jen ogyeg&ef cej kej OejCesv
ngDee mees "erke ner nw, keeeWefke yengle cetue mes Deuhe cetue keer Jemleg Kejerovee ogue&Ye veneR
nw~~114-115~~ efkemeer Ske efove mebpeevle cegefve, ceveesnj veiej kes meceerheJeleea Yeerce
veeceke Jeve ceW eeflecee eesie OeejCe kej efJejepeceeve Les~~116~~ JeneR mes efJeegb<^ veece kee
efJeeeOej efvekeuee~ Jen hetJe&YeJe kes Jewj kes mcejCe mes GlheVe ngS leere Jesie mes ege eesOe mes
Deeies ye{ves kes efueS DemeceLe& nes ieee~~ Jen og< Gve cegefvejepe kees G"e ueeee leLee
Yejle#es$e kes Fuee veeceke heJe&le keer oef#eCe efoMee keer Deesj peneB kegmegceJeleer, njJeleer,
megJeCe&Jeleer, iepeJeleer Deewj eC[Jesiee Fve veefoeeW kee meceeiece neslee nw JeneB Gve veefoeeW kes
DeieeOe peue ceW es[ Deeee~~117-119~~ Flevee ner veneR Gmeves Yeesues-Yeeues efJeeeOejeW kees
efvecveebefkele Meyo kenkej Gesefpele Yeer efkeee~ Jen kenves ueiee efke en keesF& ye[s Mejerj kee
Oeejke, ceveg<eeW kees Keeves Jeeuee heeheer je#eme nw, en nce meyekees Deueie-Deueie osKekej
Keeves kes efueS egheeehe Ke[e nw, Fme efveo&e, meJe&Ye#eer leLee meJe&s<eer owle kees nce ueesie
efceuekej yeeCe leLee Yeeues Deeefo MeeeW kes mecetn mes ceejW, osKeeW, en YetKee nw, YetKe mes
Fmekee hes Pegkee pee jne nw, eefo Fmekeer Ghes#ee keer ieF& lees en osKeles-osKeles Deepe jeef$e
kees ner efeeeW-yeeeW leLee heMegDeeW kees Kee peeJesiee~ FmeefueS Deehe ueesie cesjs JeeveeW hej
1. GejhegjeCe he=. 106-107, 118-119~
(31) (32) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
efJeeeme kejes, ceQ Je=Lee ner Pet" keeeW yeesuetBiee ? keee Fmekes meeLe cesje s<e nw ? Fme
ekeej Gmekes eje esefjle ngS meye efJeeeOej ce=leg mes [j iees Deewj efpeme ekeej efkemeer
efJeeemehee$e ceveg<e kees "ie ueesie ceejves ueieles nQ Gme ekeej MeeeW-kee mecetn ueskej
meeOegefMejesceefCe SJeb meceeefOe ceW efmLele Gve mebpeevle cegefvejepe kees Jes efJeeeOej meye Deesj
mes ceejves ueies~~120-125~~ mebpeevle cegefvejepe Yeer Fme mecemle Ghemeie& kees men iees,
Gvekee Mejerj Jee kes meceeve meg{ Lee, Jes heJe&le kes meceeve efveeue Ke[s jns Deewj
MegkeueOeeve kes eYeeJe mes efvece&ue %eeve kes Oeejer cees#e kees eehle nes iees~~126~~ Gmeer
mecee eejeW efvekeee kes Fv Gvekeer Yeefe mes esefjle neskej efveJee&Ce-keueeCeke keer
hetpee kejves kes efueS Deees~~127~~ meye osJeeW kes meeLe hetJeexe OejCesv Yeer Deeee Lee,
Deheves ye[s YeeF& kee Mejerj osKeves mes Gmes DeJeefOe%eeve eke nes ieee efpememes Jen ye[e
kegefhele ngDee~ Gmeves Gve mecemle efJeeeOejeW kees veeieheeMe mes yeeBOe efueee~~128~~ Gve
efJeeeOejeW ceW keesF&-keesF& yegefceeved Yeer Les Dele: GvneWves eeLe&vee keer efke ns osJe ! Fme
keee& ceW nce ueesieeW kee oes<e veneR nw, heeheer efJeegb<^ FvnW efJeosn #es$e mes G"e ueeee Deewj
efJeeeOejeW kees Fmeves yeleueeee efke Fvemes legce meyekees yengle Yee nw~ Ssmee kenkej Fmeer
og< ves nce meye ueesieeW mes JeLe& ner en ceneved Ghemeie& kejJeeee~~129-130~~
efJeeeOejeW keer eeLe&vee megvekej OejCesv ves Gve hej eesOe es[ efoee Deewj heefjJeej meefnle
efJeegb<^ kees meceg ceW efiejeves kee Gece efkeee~~131~~ Gmeer mecee JeneB Ske
DeeefoleeYe veece kee osJe Deeee Lee pees efke efJeegb<^ Deewj OejCesv oesveeW kes ner iegCe-
ueeYe kee Gme ekeej nsleg ngDee Lee efpeme ekeej efke efkemeer Oeeleg Deewj elee kes yeere
ceW Deeee ngDee DevegyevOe iegCeJeekejCe ceW eefme meb%ee efJeMes<e kee nsleg neslee
nes~~132~~ Jen kenves ueiee efke ns veeiejepe ! eeefhe Fme efJeegb<^ ves DehejeOe efkeee
nw leLeeefhe cesjs DevegjesOe mes Fme hej #ecee keerefpees~ Deehe pewmes ceneheg<eeW kee Fme #eg
heMeg hej eesOe kewmee ?~~133~~
Fmeves hetJe& Jewj kes mebmkeej mes kece&yebOe kej efejkeeue leke og:Ke heees Deewj Deeies Yeer
heeJesiee~~290-291~~ Fme ekeej kece& kes JeMe neskej en peerJe heefjJele&ve kejlee jnlee nw~
efhelee heg$e nes peelee nw, heg$e ceelee nes peelee nw, ceelee YeeF& nes peeleer nw, YeeF& yenve nes peelee
nw Deewj yenve veeleer nes peeleer nw mees "erke ner nw keeeWefke Fme mebmeej ceW yevOegpeveeW kes mecyevOe
keer efmLejlee ner keee nw ? Fme mebmeej ceW efkemeves efkemekee Dehekeej veneR efkeee Deewj efkemeves
efkemekee Ghekeej veneR efkeee ? FmeefueS Jewj yeeBOekej heehe kee yevOe cele kejes~ ns
veeiejepens OejCesv ! Jewj es[eW Deewj efJeegb<^ kees Yeer es[ oes~~292-294~~ Fme
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
ekeej Gme osJe kes Jeevehe Dece=le keer Je<ee& mes OejCesv yengle ner mebleg< ngDee~ Jen
kenves ueiee efke ns osJe ! legcnejs emeeo mes Deepe ceQ meceereerve Oece& kee eeve kejlee
ntB~~295~~ efkevleg Fme efJeegb<^ ves pees en heehe kee DeeejCe efkeee nw Jen efJeee kes yeue
mes ner efkeee nw FmeefueS ceQ Fmekeer leLee Fmekes JebMe keer ceneefJeee kees erve ueslee ntB ? en
kene~~296~~ Gmekes Jeeve megvekej Jen osJe OejCesv mes efhej kenves ueiee efke Deehekees
mJeeb veneR lees cesjs DevegjesOe mes ner Ssmee veneR kejvee eeefnes~~297~~
meesefhe eesJecesleme JebMeeveeb ceeefmeOeved cene-~
efJeee: hegbmeeb efee: meeevleYeejkeeefvlekes~~298~~
meeOeevlJeveLee ohee&efoces og<e: kegesef<lee:~
YeefJe<eleeb e meeOetveeb heehee: kegJe&vlegheJeced~~299~~
S<eesefhe heJe&lees efJeeeOejereeref[le: hej:~
erceVeeceslegoeree&efmceved Yeele=eefleefveeEOe JeOeeled~~300~~
efJeegb<^b e meeceesewOe&ce&veeeevegeeefeefYe:~
ke=lJee eMeevlekeeueg<eb osJeb eeYee& eeleJeeved~~301~~
OejCesv ves Yeer Gme osJe kes Jeeve megvekej kene efke eefo Ssmee nw lees Fmekes JebMe kes
heg<eeW kees ceneefJeeeSB efme veneR neWieer hejvleg Fme JebMe keer efeeeB mebpeevle mJeeceer kes
meceerhe ceneefJeeeDeeW kees efme kej mekeleer nQ~ eefo Fve DehejeefOeeeW kees Flevee Yeer oC[
veneR efoee peeJesiee lees es og< Denbkeej mes Keeser es<eSB kejves ueieWies leLee Deeies nesves Jeeues
cegefveeeW hej Yeer Ssmee GheJe kejWies~~~298-299~~ Fme Ievee mes Fme heJe&le hej kes
efJeeeOej Delevle ueefppele ngS Les FmeefueS Fmekee veece erceeved heJe&le nw Ssmee kenkej
Gmeves Gme heJe&le hej Deheves YeeF& mebpeevle cegefve keer eeflecee yeveJeeF&~~300~~ Oece& Deewj
veee kes Devegmeej kens ngS Meevle JeeveeW mes efJeegb<^ kees keeueg<e jefnle efkeee Deewj
OejCesv Gme osJe keer hetpee kej Deheves mLeeve hej euee ieee~~301~~
(33) (34) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
efpevesv osJe kes oMe&ve kee heue
(heehegjeCe mes)
heueb OeeveeelegLe&me <e<"meeseevecee$ele:~
De<ceme leoejcYes ieceves oMeceme leg1~~178~~
eoMeme lele: eEkeefevceOes he#eesheJeemepeced~
heueb ceemeesheJeememe ueYeles ewleoMe&veeled~~179~~
ewleeCeb meceemeee eeefle <eeCceeefmekeb heueced~
heueb Je<eexheJeememe eefJeMe ejceMvegles~~180~~
heueb eoef#eCeerke=le Yeg*des Je<e&Meleme leg~
<dJee efpeveemeceehveesefle heueb Je<e&menepeced~~181~~
Devevleheueceehveesefle mlegeEle kegJe&ved mJeYeeJele:~
veefn Yeese|pevesveCeeb efJeeles hejcegececed~~182~~
kece& Yekelee efpevesveCeeb #eeb Yejle ieefle~
#eerCekecee& heob eeefle eefmceVevegheceb megKeced~~183~~
pees ceveg<e efpeveeeflecee kes oMe&ve kee efevleJeve kejlee nw Jen Jesuee kee, pees Gece kee
DeefYeuee<eer neslee nw Jen lesuee kee, pees peeves kee DeejcYe kejlee nw Jen eewuee kee, pees peeves
ueielee nw Jen heeBe GheJeeme kee, pees keg otj hengBe peelee nw Jen yeejn GheJeeme kee, pees
yeere ceW hengBe peelee nw Jen hevn GheJeeme kee, pees ceefvoj kes oMe&ve kejlee nw Jen
ceemeesheJeeme kee, pees ceefvoj kes DeeBieve ceW eJesMe kejlee nw Jen n ceeme kes GheJeeme kee,
pees ej ceW eJesMe kejlee nw Jen Je<eexheJeeme kee, pees eoef#eCee oslee nw Jen meew Je<e& kes
GheJeeme kee, pees efpevesvosJe kes cegKe kee oMe&ve kejlee nw Jen npeej Je<e& kes GheJeeme kee
Deewj pees mJeYeeJe mes mlegefle kejlee nw Jen Devevle GheJeeme kes heue kees eehle kejlee nw~
eLeeLe& ceW efpeveYeefe mes ye{kej Gece hegCe veneR nw~~178-182~~ Deeeee& egefle kenles nQ
efke ns Yejle ! efpevesvosJe keer Yeefe mes kece& #ee kees eehle nes peeles nQ Deewj efpemekes kece&
#eerCe nes peeles, Jen Deveghece megKe mes mecheVe hejce heo kees eehle neslee nw~~183~~
1. heehegjeCe heJe&-32, Mueeske-178 mes 183 leke~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
efpevecebefoj SJeb eeflecee efvecee&Ce kee heue
(heehegjeCe mes)
YeJeveb Jemleg pewvesvb efvecee&heeefle ceeveJe:~
leme YeesieeslmeJe: Mekee: kesve Jekelegb megesleme:1~~172~~
eefleceeb ees efpevesveCeeb keejeleefejeomeew~
megjemegjesecemegKeb eehe eeefle hejb heoced~~173~~
ele%eevelehees o evew ee& v eg h eeeeef v e os e f n ve:~
meJezefe<Jeefhe keeues<eg hegCeeefve YegJeve$ees~~174~~
Skemceeoefhe pewvesvefyecyeeod YeeJesve keeefjleeled~
elhegCeb peeeles leme ve mebceevleeflecee$ele:~~175~~
heueb eosleogef<b mJeiex mebeehe pevleJe:~
eeJelee&efoleeb ueyOJee evcele&lJesefhe Yegeles~~176~~
Oece&cesJeb efJeOeevesve e: keefeleehe ceeveJe:~
mebmeejeCe&Jecegeere& ef$eueeskeeesJeefle<"les~~177~~
pees ceveg<e efpeveceefvoj yeveJeelee nw Gme megeslee kes YeesieeslmeJe kee JeCe&ve keewve kej
mekelee nw?~~172~~ pees ceveg<e efpevesv YeieJeeved keer eeflecee yeveJeelee nw Jen MeerIe ner megj
leLee DemegjeW kes Gece megKe eehle kej hejce heo kees eehle neslee nw~~173~~ leerveeW keeueeW
Deewj leervees ueeskeeW ceW ele, %eeve, lehe Deewj oeve kes eje ceveg<e kes pees hegCekece& mebefele
nesles nQ Jes YeeJehetJe&ke Ske eeflecee kes yeveJeeves mes GlheVe ngS hegCe keer yejeyejer veneR kej
mekeles~~174-175~~ Fme kens ngS heue kees peerJe mJeie& ceW eehle kej peye ceveg<e heee&e
ceW GlheVe nesles nQ leye eeJeleea Deeefo kee heo heekej JeneB Yeer Gmekee GheYeesie kejles
nQ~~176~~ pees keesF& ceveg<e Fme efJeefOe mes Oece& kee mesJeve kejlee nw Jen mebmeejmeeiej mes
heej neskej leerve ueeske kes efMeKej hej efJejepeceeve neslee nw~~177~~
N:M
1. heehegjeCe heJe&-32 he=. 98~
(35) (36) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
efpevecebefoj Je eeflecee yeveJeeves keer ceefncee
(JemegveefvoeeJekeeeej mes)
eer Jemegveefvo Deeeee& ves Jemegveefvo eeJekeeeej ceW efpevecebefoj Je efpeveeeflecee yeveJeeves
keer ceefncee kee JeCe&ve kejles ngS efueKee nw
keglLegbYeefjoueceses efpeCeYeJeCes pees "JesF efpeCeheef[ceb~
meefjmeJeceseb efheuensF mees Cejes eflelLeejhegCCeb1~~481~~
pees hegCe efpeefCeboYeJeCeb mecegCCeeb heefjefn-leesjCemeceiieb~
efCecceeJeF lemme heueb kees mekekeF JeefCCeGb meeueb~~482~~
DeLe&-pees ceveg<e kegbLegcYejer (Oeefveee) kes ouecee$e DeLee&led he$e yejeyej efpeveYeJeve
yeveJeekej GmeceW mejmeeW kes yejeyej Yeer efpeveeeflecee kees mLeeheve kejlee nw, Jen leerLekej heo
heeves kes eesie hegCe kees eehle kejlee nw, leye pees keesF& Deefle GVele Deewj heefjefOe, leesjCe Deeefo
mes mebege efpevesv YeJeve yeveJeelee nw, Gmekee mecemle heue JeCe&ve kejves kes efueS keewve
meceLe& nes mekelee nw ?
efpevecebefoj Je eeflecee yeveJeeves keer ceefncee
(heehegjeCe mes)
eer jefJe<esCeeeee& ves heehegjeCe ceW efpevecebefoj Je efpeveeeflecee yeveJeeves keer ceefncee kee
JeCe&ve kejles ngS efueKee nw
YeJeveb Jemleg pewvesvb efvecee&heeefle ceeveJe:~
leme YeesieeslmeJe: Mekee: kesve Jekelegb megesleme:2~~172~~
eefleceeb ees efpevesveCeeb keejeleefejeomeew~
megjemegjesecemegKeb eehe eeefle hejb heoced~~173~~
ele%eevelehees o evew ee& v eg h eeeeef v e os e f n ve:~
meJezefe<Jeefhe keeues<eg hegCeeefve YegJeve$ees~~174~~
Skemceeoefhe pewvesvefyecyeeod YeeJesve keeefjleeled~
elhegCeb peeeles leme ve mebceevleeflecee$ele:~~175~~
pees ceveg<e efpeveceefvoj yeveJeelee nw Gme megeslee kes YeesieeslmeJe kee JeCe&ve keewve kej
mekelee nw ?~~172~~ pees ceveg<e efpevesv YeieJeeved keer eeflecee yeveJeelee nw Jen MeerIe ner megj
1. Jemegveefvo eeJekeeeej Mueeske-481, 482~ 2. heehegjeCe heJe&-32, Mueeske 172 mes 175 leke~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
leLee DemegjeW kes Gece megKe eehle kej hejce heo kees eehle neslee nw~~173~~ leerveeW keeueeW
Deewj leervees ueeskeeW ceW ele, %eeve, lehe Deewj oeve kes eje ceveg<e kes pees hegCekece& mebefele
nesles nQ Jes YeeJehetJe&ke Ske eeflecee kes yeveJeeves mes GlheVe ngS hegCe keer yejeyejer veneR kej
mekeles~~174-175~~
efpevesvosJe kes oMe&ve kee heue
(OeJeuee hegmleke-6 mes)
eer Jeerjmesveeeee& ves OeJeuee heg. 6 ceW efpevesvosJe kes oMe&ve kee heue yeleeles ngS efueKee
nw
efleeeeW ceW Skesefve, oes Fbefe, leerve Fbefe, eej Fbefe Deewj Demeb%eer hebesefve efceLeeef ceveg<eeW kes DeekeeMe ceW ieceve kejves keer Meefe ve nesves mes Gvekes elegefJe&Oe
Fvekes mecekelJe GlheVe veneR neslee nw leLee meccet&ve efleeeeW kes Yeer eLece GheMece
mecekelJe eehle kejves keer eesielee veneR nw~ Dele: ieYe& mes pevce uesves Jeeues heee&hleke,
meb%eer hebesefve efleee ner Fme mecekelJe kees GlheVe kejles nQ~
Jes yengle mes efoJeme he=LekelJe kes Jeleerle nes peeves hej leerve keejCeeWs mes mecekelJe eehle
kej mekeles nQ~ efkeleves ner peeeflemcejCe mes, efkeleves ner OeceexheosMe megvekej Deewj efkeleves ner
efpeveefyecyeeW kes oMe&ve kejkes~
keOeb efpeCeeEyeyeobmeCeb he{cemecceeghheeerS keejCeb ? efpeCeefyecyeobmeCesCe efCeOeeefCekee-
efeomme efJe efceeeefokeccekeueeJemme KeeobmeCeeoes~
Mebkee-eqpeveefyecye kee oMe&ve eLece mecekelJe keer Glheefe ceW keejCe efkeme ekeej
mes nw ?
meceeOeeve-eqpeveefyecye kes oMe&ve mes efveOee Deewj efvekeeefelehe Yeer efceLeelJe Deeefo
kece&mecetn kee #ee osKee peelee nw, efpememes efpeveefyecye kee oMe&ve eLece mecekelJe keer
Glheefe kee keejCe neslee nw~1
kene Yeer nw-
oMe&vesve efpevesveCeeb heehemebIeelekegbpejced~
MeleOee Yesoceeeeefle efieefjJe&enlees eLee~~2
efpevesveW kes oMe&ve mes heehemebIeeleheer kegbpej kes meew gke[s nes peeles nQ, efpeme ekeej
efke Jee kes DeeIeele mes heJe&le kes meew gke[s nes peeles nQ~
1. OeJeuee heg. 6 he=. 427~ 2. OeJeuee heg. 6 he=. 427~
(37) (38) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
ceveg<eeW ceW ieYe&pe heee&hleke efceLeeef ceveg<e ner Fme eLece mecekelJe kees GlheVe
kejles nQ, meccet&ve Deewj Deheee&hleke veneR~ es ceveg<e Dee" Je<e& keer Gce mes ueskej efkemeer
Yeer keeue ceW leerve keejCeeW mes mecekelJe kees eehle kej mekeles nQ, Gmekes veeres kes keeue ceW
veneR~
efkeleves ner ceveg<e peeeflemcejCe mes, efkeleves ner OeceexheosMe megvekej Deewj efkeleves ner
efpeveefyecye kes oMe&ve kejkes mecekelJe kees eehle kej uesles nQ~
Mebkee-eqpeveceefncee kees osKekej Yeer efkeleves ner ceveg<e eLece mecekelJe kees eehle
kejles nQ~ FmeefueS eej keejCe kenvee eeefnS ?
meceeOeeve-efpeveceefnceeoMe&ve kee efpeveefyecyeoMe&ve ceW DebleYee&Je nes peelee nw DeLeJee
osJeefvekeeeeW kes eje efkees peeves Jeeues veboerejerheJeleea efpevesv eefleceeDeeW kes ceneceneslmeJeeW
kee osKevee mecYeJe veneR nw, FmeefueS Gvekes efpeveceefnceeoMe&vehe keejCe kee DeYeeJe nw~
efkevleg cesheJe&le hej efkees peeves Jeeues efpevesv ceneslmeJeeW kees efJeeeOej efceLeeef osKeles nQ,
Fmeefuees Gheeg& e DeLe& veneR kenvee eeefnS, Ssmee efkeleves ner Deeeee& kenles nQ~ DeleSJe hetJeexe
DeLe& ner enCe kejvee eesie nw~
}efmebheCCeefjefmeobmeCeb efhe he{cemecceeghheeerS keejCeb nesefo leceslLe hegOe efkeCCe
YeCCeos ? Ce, Sommeb efJe efpeCeefyecyeobmeCes DebleyYeeJeeoes~ Gppeebleebhee-heeJeeCeejeefo
obmeCeb efhe SosCesJe IeseJJeb~ kegoes ? lelLeleCeefpeCeefyecyeobmeCeefpeCeefCeJJegFieceCekenCesefn
efJeCee he{cemecceeienCeeYeeJee~ CeFmeefiieeceefJe he{cemecceeb lees Geb, leb efn SlLesJe
oJJeb, peeFmmejCe-efpeCeefyecyeobmeCesefn efJeCee GhheppeceeCe-CeFmeefiieehe{cemecceemme~
Mebkee-ueefyOemecheVe $e+ef<eeeW kee oMe&ve Yeer lees eLece mecekelJe keer Glheefe ceW
keejCe neslee nw, hegve: Fme keejCe kees eneB he=Lekedhe mes keeeW veneR kene ?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke ueefyOemebheVe $e+ef<eeeW kes oMe&ve kee Yeer efpeveefyecye oMe&ve
ceW ner DebleYee&Je nes peelee nw~
Tpe&eble heJe&le leLee ebheehegj Je heeJeehegj Deeefo kes oMe&ve kees Yeer efpeveefyecye oMe&ve kes
Yeerlej ner enCe kej uesvee eeefnes~ keeeW ? keeeWefke Ge eosMeJeleea efpeveefyecyeeW kes oMe&ve
leLee efpeve YeieJeeve kes cees#eieceve kes keLeve kes efyevee eLece mecekelJe kee enCe veneR nes
mekelee~
N:M
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
efpeveeeflecee kee ue#eCe
(e#e-e#eer mecesle)
(eefle<"e ebLeeW ceW)
MeevleemeVeceOemLeveemeeemLeeefJekeejke=le~
mechetCe&YeeJeheevegefJeebieb ue#eCeeefvJeleced~~
jeweefooes<eefveceg&eeeefleneee - kee#eegked~
efvecee&he efJeefOevee heer"s efpeveefyecyeb efveJesMeesled1~~
DeLe&-efpemekes cegKe keer Deeke=efle Meeble nes, emeVe nes, ceOemLe nes, ves$e efJekeejjefnle
nes, ef veeefmekee kes DeeYeeie hej nes, pees kesJeue%eeve kes mechetCe& YeeJeeW mes megMeesefYele nes,
efpemekes Debie Gheebie meye megvoj neW, jew Deeefo YeeJeeW mes jefnle neW, Dee"eW eeefleneeeX mes
efJeYetef<ele neW, efevn mes megMeesefYele neW, e#e-e#eer meefnle neW Deewj OeevemLe neW, Fme ekeej
kes MegYe ue#eCeeW mes megMeesefYele efpeveeeflecee yeveJeevee eeefnS Deewj eeflee kejekej hetpee kejveer
eeefnS~ efpeme eeflecee ceW es ue#eCe ve neW, Jen Dejnvle keer eeflecee veneR kener pee mekeleer~
eeefleneee&keeshesleeb e#ee#eermeceefvJeleeced~
mJemJeueebvemebegeeb efpeveeee keejeslmegOeer:~~2
DeLe&-pees Dee" eeefleneeeX mes megMeesefYele nw, e#e-e#eer meefnle nw Deewj Deheves-
Deheves efevneW mes megMeesefYele nw, Ssmeer eeflecee yegefceeveeW kees yeveJeeveer eeefnS~
e#eb e oef#eCes heeex Jeeces MeemeveosJeleeced~
uee_veb heeoheer"eOe: mLeeheesod eme eodYeJesled~~3
DeLe&-efpeveeeflecee kes oeF Deesj e#e keer cetefle& nesveer eeefnS, yeeF Deesj Meemeve
osJelee DeLee&led e#eer keer cetefle& nesveer eeefnS Deewj efmebnemeve kes veeres efpevekeer eeflecee nes,
Gvekee efevn nesvee eefnS~
mLeeheeson&leeb $e$eeeMeeskeekeerCe&kes~
heer"b YeeceC[ueb Yee<eeb heg<heJe=efb e ogvogefYeced~~
efmLejslejee&ees: heeoheer"mLeeeew eLeeeLeced~
ueebveb oef#eCes heeex e#ees e#eer e Jeecekes~~4
DeLe&-Dejnvle eeflecee kes efvecee&Ce kes meeLe-meeLe leerve $e, DeMeeske Je=#e, efmebnemeve,
1. eefle<"emeejesej DeOeee 1 he=0 7~ 2. efpevesv keueeCeeYegoe~
3. Jemegvevoer eefle<"ehee"~ 4. eefle<"emeejesej DeOeee 1 he=. 9~
(39) (40) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
YeeceC[ue, ecej, efoJeOJeefve, ogvogefYe, heg<heJe=ef es Dee" eeeflenee& Debefkele nesves eeefnS~
eeflecee eens eue neW, eens Deeue neW hejvleg Gvekee efevn efmebnemeve kes veeres nesvee eeefnS~
DeLe efyecyeb efpevesvme kele&Jeb ue#eCeeefvJeleced~
ke=lJeeelevemebmLeeveb leCeebieb efoiecyejced~~
cetueeceeCeheJee&Ceeb kegee&oesejb Meleced~
DeesheebieefJeYeeiee efpeveefyecyeevegmeejle:~~
eeefleneee&keeshesleb mechetCee&JeeJeb MegYeced~
YeeJeheevegefJeebieb keejesodefyecyecen&le:~~
eeeflenee efyevee Megb efmeb efyecyeceheerMeced~
metjerCeeb hee"keeveeb e meeOetveeb e eLeeiececed~~
DeLe&-YeieJeeve efpevesvosJe keer eeflecee ue#eCe meefnle yeveJeeveer eeefnS~ pees meceelegje
mebmLeeve nes, leCeeJemLee keer nes, efoiecyej nes, Gmekee Deekeej JeemlegMeee kes Devegmeej
oMeleeue eceeCe nes, Gmekes Deekeej kes Ske meew Dee" Yeeie neW, Debie-GheebieeW kee efJeYeeie
eeflecee kes Devegmeej ner nesvee eeefnS~ pees Dee" eeefleneeeX mes megMeesefYele nes, efpemekes mechetCe&
DeJeeJe neW, pees MegYe nes, Gmekee Mejerj kesJeue%eeve kees ekeeefMele kejves Jeeues YeeJeeW mes
heefjhetCe& nes, Fme ekeej Dejnvle keer eeflecee yeveJeeveer eeefnS~ eefo Gme eeflecee kes meeLe
Dee" eeeflenee& ve neW, lees Jen efmeeW keer eeflecee nes peeleer nw~ Deeeee&, GheeOeee Deewj
meeOegDeeW keer eeflecee Yeer Deeiece kes Devegmeej yeveJeeveer eeefnS~
keejeson&lees efyecyeb eeeflenee&meceefvJeleced~
e#eeCeeb osJeleeveeb e meJee&uebkeejYetef<eleced~~
mJeJeenveeeg O ees h es l eb keg ee& l meJee i emeg v ojced ~
DeLe&-efpeveeeflecee Dee" eeeflenee& meefnle nesveer eeefnS leLee e#e-e#eer meefnle nesveer
eeefnS~ Jes e#e Deewj e#eer mecemle DeuebkeejeW mes megMeeseYf ele nesves eeefnS, Deheves-Deheves DeeegOe
Deewj Jeenve meefnle neW leLee meJeeie megvoj nes~
mewb veg eeefleneeekee#eegiceesefpPeleb MegYeced~
DeLe&-efpeme eeflecee ceW Dee" eeeflenee& ve neW Deewj e#e-e#eer ve neW, Gvekees efme
eeflecee kenles nQ~
Deeeeflenee&meceefvJeleen&leeflecee leodjefnlee efmeeeflecee~
DeLe&-efpeme eeflecee ceW Dee" eeeflenee& nes, Jen Dejnvle keer eeflecee nw leLee efpemeceW
eeeflenee& veneR nw Jen efme eeflecee nw~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
eeflee kes mecemle ebLeeWs ceW Dejnvle eeflecee kee ener mJehe yeleueeee nw~ ef$eueeskemeej,
jepeJeeefle&ke ceW Yeer eeflecee kee ener mJehe nw~ eLee-
efmebnemeCeeefomeefnee efJeCeereuekegvleue-megJeppeceeoblee~
efJece Denje efkemeueemeesneej nlLeheeeleuee1~~985~~
efmeefj osJeer megDeosJeer meJJeeCnmeCekekegceejpekeKeeCeb~
JeeefCee efpeCeheemes cebieueceefJen ceefJe nesF&~~988~~
DeLe&-efpeveeeflecee kes efveke Fve eeefj$e kee eefleefyecye nesF& nw~ eneB hej eMve-
pees eerosJeer lees Oeveeefoke he nw Deewj mejmJeleer efpeveJeeCeer nw~ Fvekee eefleefyecye kewmes nesF&
nw~ leekee-meceeOeeve-eer Deewj mejmJeleer es oesT ueeske ceW Glke= nQ leeleW Fvekee
osJeebievee kee Deekeej he eefleefyecye nesF& nw~ yengefj oesT e#e efJeMes<e Yee nQ leeleW eflevekes
Deekeej nes nQ~ Dee" cebieue Je neW~
Meemeve osJe-osJeer kes eceeCe
(efleueeseheCCeefe Deeefo ebLeeW mes)
ieesJeoCecenepekeKee eflecegnes pekeKesmejes e legbyegjDees~
ceeobieefJepeeDeefpeDees yecnes yecnsmejes e keesceejes~~934~~
ccegnDees heeoeuees efkeCCejefkebhegmeie[iebOeJJee~
len e kegyesjes JeCees efYeG[erieescesOeheemeceelebiee~~935~~
iegpPekeDees Fefo Sos pekeKee eGJeerme GmenhengoerCeb~
eflelLeejeCeb heemes esbles Yeefemebpegee~~936~~
pekeKeerDees ekekesmeefjjesefnefCeheCCeefeJeppeefmebKeueee~
Jeppebkegmee e Dehheefoekekesmeefjhegefjmeoee e~~937~~
ceCeJesieekeeueerDees len peeueeceeefueCeer cenekeeueer~
ieGjeriebOeejerDees Jesjeser meesuemee DeCebleceoer~~938~~
ceeCeefmecenceeCeefmeee peee e efJepeeehejeefpeoeDees e~
yengefheefCekegbYeb[er heGceeefmeeefeCeerDees efe2~~939~~
ieesJeove, cenee#e, ef$ecegKe, e#esej, legcyegjJe, ceelebie, efJepee, Deefpele, yee, yeesej,
kegceej, <eCcegKe, heeleeue, efkeVej, efkebheg<e, ie[, iebOeJe&, kegyesj, JeCe, Ye=kegef, ieesscesOe,
1. ef$eueeskemeej he=. 7 ieeLee 985, 988~ 2. efleueeseheCCeefe he=. 266367~
(41) (42) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
heee&, ceelebie Deewj iegeke, Fme ekeej es Yeefe mes mebege eewyeerme e#e $e+<eYeeefoke
leerLekejeW kes heeme ceW efmLele jnles nQ~~934-936~~
eesejer, jesefnCeer, e%eefhle, Jeee=bKeuee, JeeebkegMee, Deeefleeesejer, heg<eoee,
ceveesJesiee, keeueer, pJeeueeceeefueveer, cenekeeueer, ieewjer, ieebOeejer, Jewjeser, meesuemee, Devevleceleer,
ceevemeer, ceneceevemeer, peee, efJepeee, Dehejeefpelee, yengefheCeer, ket<ceeC[er, heee Deewj
efmeeefeveer, es eef#eefCeeeB Yeer eceMe: $e+<eYeeefoke eewyeerme leerLekejeW kes meceerhe ceW jne
kejleer nQ~~937-939~~
ecejkejCeeiepekeKeieyeeermebecf engCeiesenf hegn pegee~
meefjmeerS hebleerS ieyYeefiens meg meesnbefle~~987~~
efmeefjosJeer megoosJeer meJJeeCnmeCekekegceejpekeKeeCeb~
JeeefCe e efpeCeheemes cebieueceefJenceefJe nesefo1~~988~~
ecej~ ecejkejveeiee#eieleeef$ebMeefvceLegvew: he=Leked he=Leked ieYe&ie=ns meMee
hebkelee egee: megg MeesYevles~~987~~
efmeefj~ leefppeveeefleceeheeex eeroJs eer egleosJeer meJee&nvd emevelkegceeje#eeCeeb heeefCe
DeefJeOeeefve ceueeefve e YeJeefvle~~988~~
ieeLeeLe&-Jes efpeveeefleceeSB, ecejOeejer veeiekegceejeW kes yeeerme egieueeW Deewj e#eeW kes
yeeerme egieueeW meefnle, he=Leked-he=Leked Ske-Ske ieYe&ie=n ceW meMe hebefe mes Yeueer ekeej
MeesYeeeceeve nesleer nQ~ Gve efpeveeefleceeDeeW kes heee&Yeeie ceW eerosJeer, egleosJeer, meJee& e#e
Deewj meevelkegceej e#e kes he DeLee&led eefleceeSB nQ leLee Decebieue Je Yeer nesles nQ~ Peejer,
keueMe, ohe&Ce, hee, OJepee, eecej, $e Deewj "esvee es Dee" cebieue Je nQ~ es eleske
cebieue Je 108-108 eceeCe nesles nQ~~987-988-989~~
Fmeer ekeej efleueeseheCCeeer ceW Yeer kene nw-
efmeefjmegoosJeerCelenemeJJeeCnmeCekekegceej pekeKeeCeb~
JeeefCeb heeskekeb heef[ JejjeCeFjFoeefCeb2~~1881~~
DeLe&-eleske eeflecee kes eefle Gece jlveeefokeeW mes jefele eerosJeer, egleosJeer leLee
meJee& Je meevelkegceej e#eeW keer cetefle&eeB jnleer nQ~~1881~~
efJeesejeoees %esee osJelee MeebeflensleJes~
etjemleg osJelee: nsee es<eeb meeodJe=efejeefce<ew:3~~
1. ef$eueeskemeej he=. 753, 754~ 2. efleueeseheCCeefe elegLe&DeefOekeejhe=. 387~
3. GceemJeeceer eeJekeeeejhe=. 29 hej ceb$e eoerhe kes Mueeske
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
DeLe&-efpeveeiece ceW efJeesej, eesejer, heeeJeleer Deeefo osJelee Meeefvle kes efueS
yeleueees nQ hejvleg efpeve hej yeefue e{eF& peeleer nw, peerJe ceejkej e{ees peeles nQ, Ssmes
eC[er-cegC[er Deeefo osJelee leeie kejves eesie nQ~ Fmekee Yeer Kegueemee Fme ekeej nw-
efceLeelJehetefjlee: etje: meMeee: meheefjene:~
efvebee Deeefce<eJe=ef elJee-vceeheeveee nervekee:1~~1~~
kegosJeee lee%esee yeeesceeefJe<Cegkeeoe:~
eefleheefee leemeeb efn efceLeelJeme e keejCeced~~2~~
lemceesee: kegosJeemles efceLeeYes<eOejeJene:~
eeee: mecekelJe mecheVee efpeveOece&eYeeJekee:~~3~~
eeseee&efoefokedheeuee e#eee MeebeflensleJes~
meceioMe&veegelJeees hetpee efpeveMeemeves~~4~~
veeheefmle cet{lee le$e ieeefohetpeves ele:~
DeLe&-pees osJe efceLeelJeer, etj, efnbmeke nQ, Mee, heefjen meefnle nQ, ceebme keer Je=efe
Deewj cee keer Je=efe nesves mes efvebe Deewj nerve nQ, Ssmes yeee, efJe<Ceg, Gcee, eC[er, cegC[er Deeefo
osJelee kegosJelee keneles nQ~ Gvekeer hetpee kejvee efceLeelJe kee keejCe nw FmeefueS efceLee Yes<e
kees OeejCe kejves Jeeues Ssmes kegosJe leepe nQ hejvleg pees osJe meceief nQ, pees efpeveOece& keer
eYeeJevee kejves Jeeues nQ, Ssmes eesejer, efokedheeue, e#e Deeefo osJelee Meeefvle eoeve kejves
Jeeues nQ~ Ssmes osJe meceier nesves kes keejCe hetpe nQ, Ssmee pewve MeeeeW kee DeeosMe nw,
Gvekeer hetpee kejves ceW osJecet{lee veneR nesleer keeeWefke meceief peerJe meoe hetpe neslee nw~
hetpee kes ekejCe ceW eceeCe
(16 DeefYe<eske hee" meben SJeb eefleeefleueke Deeefo mes)
eer hetpeheeo Deeeee&osJe ves Deheves DeefYe<eske hee" kes Devle ceW pees e#e-e#eer Deeefo
kes DeIe& e{eves kes efueS kene nw, Gmekee hetje ece Deewj efJeefOe eefleeefleueke ebLe ceW kejvee eneB leke hetpeecegKe efJeefOe nesleer nw~
GheueyOe nw~
hetpee eejbYe efJeefOe ceW pees efeee nw Jen meye eer hetpeheeomJeeceer kes DeefYe<eske hee" kes
eejbefYeke MueeskeeW kes Devegmeej ner nw mees osefKees-
1. GceemJeeceer eeJekeeeejhe=. 29 hej ceb$e eoerhe kes Mueeske
(43) (44) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
DeeveceenleceeoeJenceefhe efJeefnlemveeveMegef: heefJe$ew:~
leesew: mevceb$eeb$ewepf e&veheeflemeJeveecYeeseYf ejheeeMege
f :~~
DeeeceeIe e ke=lJee MegefeOeJeueogketueevlejereesejere:~
eerewleeJeemeceeveewceJeveefleefJeefOevee ef$e:hejerle ecesCe~~1~~
ejb eesoId eee Jeke$eecyejceefhe efJeefOevesee&heLeeKeeb e Mege
f ~b
ke=lJeenb efmeYeefkeleb yegOeveglemekeueermeledefeeeb eeojsCe~~
eer pewvesvee&veeLe ef#eefleceefhe epeveJehee$eelceMegefb~
ke=lJee Yekelee ef$eMegd ee cencenceOegvee eejYeseb efpeveme1~~2~~
hetpee DeefYe<eske kes eejbYe ceW mveeve kejkes Meg ngDee ceQ Denle osJe kees vecemkeej
kejkes heefJe$e peuemveeve mes, ceb$emveeve mes Deewj elemveeve mes Meg neskej Deeeceve kej,
DeIe& oskej, Oegues ngS meheso Oeesleer Deewj oghes kees OeejCe kej, Jebovee efJeefOe kes Devegmeej
leerve eoef#eCee oskej efpeveeuee kees vecemkeej kejlee ntB~
leLee ejesodIeeve kej Deewj cegKe Jee henvekej efJeefOehetJe&ke F&ee&heLe Megef kejkes,
efmeYeefe kejkes, mekeueerkejCe kejkes, efpevesvosJe keer hetpee kes efueS YetefceMegef, hetpee
Je keer Megef, hetpee hee$eeW keer Megef Deewj DeelceMegef kejkes YeefehetJe&ke ceve, Jeeve, keee
keer Megef mes Deye efpevesvosJe kee cenecen DeLee&led DeefYe<eske hetpee eejbYe kejlee nttB~
Fme keefLele efJeefOe kes Devegmeej Deeeee& eer vesefceeb ke=le eefleeefleueke ceW ece mes
meJe&efJeefOe kee JeCe&ve nw~ eejbYe ceW peuemveeve kes Deveblej ceb$emveeve efJeefOe kee JeCe&ve nw~
Deveblej hetpeecegKe efJeefOe Meer<e&ke ceW cebefoj ceW eJesMe kejves mes ueskej efmeYeefe leke kee
JeCe&ve nw DeLee&led cebefoj ceW eJesMe kejvee, eoef#eCee osvee, efpeveeuee keer leLee efpevesvosJe keer
mlegefle kejvee, F&ee&heLe Megef kejkes mekeueerkejCe kejvee, ejesodIeeve, cegKeJee GlmeejCe
(Jesoer kes meeceves kee Jee nevee) hegve: meeceeefeke efJeefOe mJeerkeej kej efJeefOeJeled ke=le
efJe%eehevee kejkes meeceeefeke ob[ke, keeeeslmeie& Deewj Leesmmeeefce kejkes ueIeg efmeYeefe
hegve: efJeefOeJeled DeefYe<eske kejves kee efJeOeeve nw~ Deveblej efvele hetpee kes yeeo Deble ceW pees
efJeefOe kejveer eeefnes Gmekes efuees DeefYe<eske hee" ceW ner Deble ceW eej Mueeske efoes iees nQ
GvnW osefKees-
1. DeefYe<eske hee" meben he=. 1~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
efveehewJeb efpeveeveeb meJeveefJeefOejefhe eee&YetYeeiecevebb~
hetJeexewce$eeb$ewefjJe YegefJe efJeefOeveejeOeveeheer"eb$eced~~
ke=lJee meeboveeewJe&megouekeceueb keefCe&keeeeb efpevesveved~
eeeeb mebmLeehe efmeeefvelejefoefMe iegved ceb$eheeved efveOeee~~37~~
pewveb Oecee&ieceeee&efveueeceefhe efJeefokehe$eceOes efueefKelJee~
yeees ke=lJeeLe etCez: eefJeMeomeokew: hebekeb ceb[ueeveeced~~
le$e mLeeheeefmleLeerMee enmegjheleees e#ee#e: ecesCe~
ejsMee ueeskeheeuee efJeefOeJeefon ceee ceb$elees Jeeefevles~~38~~
SJeb hebeesheeejwefjn efpeveepeveb hetJe&Jevcetueceb$es-
Ceeheeeeveskeheg<hewjceueceefCeieCewjbiegueerefYe: meceb$ew:~~
DeejeOeenleceesejMelececeueb ewleYekeleeefoefYee~
mleglJee eerMeebefleceb$eb ieCeOejJeueeb hebeke=lJe: heef"lJee~~39~~
hegCeenb Iees<eefelJee leoveg efpeveheles: heeoheeeefe&leeb eer-
Mes<eeb mebOeee& cetOvee& efpeveheefleefveueeb ef$e:hejerle ef$eMegdee~
DeevecesMeb efJeme=peecejieCeceefhe e:hetpeesled hetpeheeob
eehveeslesJeeMeg meewKeb YegeJf e efoefJe efJeyegOees osJeveboeref[leeer:~~40~~1
DeLe&-Fme ekeej efpevesvosJe keer hetpeeefJeefOe kees hetCe& kejkes hetJee&se ceb$e-eb$eeW mes
efJeefOehetJe&ke DeejeOeveeheer" eb$e keer hetpee kejs, hegve: ebove Deeefo kes eje Dee" oue kee
keceue yeveekej keefCe&kee ceW eer efpevesvosJe kees mLeeefhele kej hetJe&efoMee ceW efmeeW kees, Mes<e
leerve efoMee ceW Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg kees efJejepeceeve kejkes hegve: efJeefoMee kes oueeW
ceW ece mes pewveOece&, efpeveeiece, efpeveeeflecee Deewj efpevecebefoj kees efueKekej yeenj ceW etCe& mes
Deewj Oegues nges GppJeue eeJeue Deeefo mes hebeJeCeea ceb[ue yevee uesJes~ Fme keceue kes yeenj
hebeoMe efleefLeosJelee kees, veJeeneW kees, yeeerme FbeW kees, eewyeerme e#eeW kees, eewyeerme eef#eCeer
kees leLee ejheeueeW kees Deewj ueeskeheeueeW kees efJeefOeJeled ceb$ehetJe&ke ceQ Deeeveve efJeefOe mes
yegueelee ntB~
Fme lejn hebeesheeejeW mes ceb$ehetJe&ke efpeve YeieJeeved kee hetpeve kej hetJe&Jeled cetue ceb$eeW
eje Deveske ekeej kes heg<heeW mes, efvece&ue ceefCeeeW keer ceeuee mes ee Debiegueer mes Ske meew Dee"
peehe kejkes DejnbleosJe keer DeejeOevee kejs~ hegve: ewleYeefe Deeefo Meyo mes hebeiegYeefe
1. DeefYe<eske hee" meben he=. 1213~
(45) (46) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
Deewj MeebefleYeefe kes eje mleJeve kejkes Meebefleceb$e Deewj ieCeOejJeuee ceb$eeW kees heeBe yeej
he{kej hegCeenJeeeve keer Iees<eCee kejvee, Fmekes yeeo efpevesvosJe kes ejCekeceueeW mes
hetefpele eerMes<ee/Deeefmekee kees cemleke hej e{ekej efpevecebefoj keer leerve eoef#eCee oskej,
ceve, Jeeve, keee keer MegefhetJe&ke efpevesv YeieJeeve kees vecemkeej kejkes Deewj DecejieCe
DeLee&led hetpee kes efuees yegueeS ieS osJeesb kee efJemepe&ve kejkes pees Jeefe hetpeheeo efpevesv
YeieJeeved keer hetpee kejlee nw Jen osJevevoer mes hetefpele eer efJeeved cele&ueeske Deewj osJeueeske
ceW MeerIe ner megKe kees eehle kejlee nw~ (37 mes 40)
hegve: eefleeefleueke ebLe ceW osefKeS-
efvele DeefYe<eske hee" ceW henues hebekegceej hetpee Je oMeefokeheeue hetpee oer nw~ hegve:
hebeece=le DeefYe<eske hee" nw~ Devevlej DeJe mes YeieJeeve keer hetpee, eglehetpee, ieCeOejosJe
hetpee oer nw~ Devevlej e#e-e#eer keer hetpee oer nw~
DeLe e#e hetpee
-Ghepeeefle bo-
e#eb epeecees efpeveceeie&j#ee-o#eb meoe YeJepevewkehe#eced~
efveo&iOeefve:Mes<eefJehe#eke#eb, eleer#ecele#emegKes efJeue#eced~~1~~1
eR ns e#e! De$e Deeie Deeie mebJeew<ed~
eR ns e#e! De$e efle efle ": ":~
eR ns e#e! De$e cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed (mLeeheveb)~
eR e#eee FoceIe heeeb iebOeb De#eleb heg<heb oerheb Oetheb eb yeefueb heueb mJeefmlekeb
e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeced eefleie=eleeced mJeene~
DeLe e#eer hetpee
-Ghepeeefle bo-
e#eeR mehe#eerke=leYeJeueeskeeb, ueeskeeefOekewee&evf eJeemeYetleeced~
YetleevegkebheeefoiegCeevegceesoeb, ceesoebefeleecee&veceeleveesefce~~1~~2
eR ns eef#e! De$e Deeie Deeie mebJeew<ed~
eR ns eef#e! De$e efle efle ": ":~
eR ns eef#e! De$e cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed (mLeeheveb)~
1-2. eefle<"eefleueke he=. 2728~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
eR ns e#eerosefJe! Fob peueb iebOeb De#eleb heg<heb eb oerheb Oetheb heueb yeefueb mJeefmlekeb
e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeced eefleie=eleeced mJeene~
Deveblej veJeosJelee keer hetpee kes yeeo eceMe: eewyeere e#e Je eewyeerme e#eer-
efpeveMeemeve osJe-osefJeeeW kes Yeer DeIe& nQ~ eLee-
eewyeerme e#e hetpee
-Ghepeeefle bo-
e#eeefOekee jef#eleOece&ceeiee&, es ieescegKeeeeefeiegCeemebKee:~
le=leeremevceb[ueJeefle&vemleeved-mehee&ee eereflepeg<emleveesefce1~~13~~
eR ieescegKe-cenee#e-ef$ecegKe-e#esej-legbye-kegmegce-Jejvebefo-efJepee-Deefpele-
yeesej-kegceej-<eCcegKe-heeleeue-efkeVej-efkebheg<e-ie[-iebOeJe&-Kesv-kegyesj-JeCe-
Ye=kegef-meJee&Cn-OejCesv-ceelebieeefYeOeeveelegeJf eMeefle-e#eosJelee:! De$e Deeiele Deeiele
mebJeew<ed~
eR ieescegKe-cenee#e-ef$ecegKe-e#esej-legyb e-kegmegce-Jejvebeof -efJepee-Deefpele-
yeesej-kegceej-<eCcegKe-heeleeue-efkeVej-efkebheg<e-ie[-iebOeJe&-Kesv-kegyesj-JeCe-Ye=kegef-
meJee&Cn-OejCesv-ceelebieeefYeOeeveelegeJf eMeeflee#eosJelee:! De$e eflele eflele ": ":~
eR ieescegKe-cenee#e-ef$ecegKe-e#esej-legbye-kegmegce-Jejvebefo-efJepee-Deefpele-
yeesej-kegceej-<eCcegKe-heeleeue-efkeVej-efkebheg<e-ie[-iebOeJe&-Kesv-kegyesj-JeCe-
Ye=kegef-meJee&Cn-OejCesv-ceelebieeefYeOeeveelegefJeMeefle-e#eosJelee:! De$e cece meefVeefnlee YeJele
YeJele Je<ed~
eR ieescegKeeefoelegeJf eMeeflee#esYe FoceIe heeeb peueb iebOeb De#eleeved heg<heb eb oerheb Oetheb
heueb yeefueb mJeefmlekeb e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeb eefleie=eleeb mJeene~
eewyeerme e#eer hetpee
-Ghepeeefle bo-
mecekeeYeeefJeleefpevesejMeemeveeer-eesejereYe=efleMeemeveosJelee ee:~
e#eeceeCekeefuelee iegeCf emebIeie=eemleemlege&ceb[ueielee yeefuevee efOeveesecf e2~~14~~
eR eesejer-jesefnCeer-e%ehleer-Jeee=bKeuee-heg<eoee-ceveesJesiee-keeueer-
pJeeueeceeefueveer-cenekeeueer-ceeveJeer-ieewjer-ieebOeejer-Jewjeser-Devebleceleer-ceevemeer-ceneceevemeer-
peee-efJepeee-Dehejeefpelee-yengefheCeer-eecegb[er-ket<ceebef[veer-heeeJeleer-efmeeefeveesefle
1. 2. eefle<"eefleueke he=. 33~
(47) (48) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
elegefJeMeefleosJelee:! De$e Deeiele Deeiele mebJeew<ed~
eR eesejer-jesefnCeer-e%ehleer-Jeee=bKeuee-heg<eoee-ceveesJesiee-keeueer-
pJeeueeceeefueveer-cenekeeueer-ceeveJeer-ieewjer-ieebOeejer-Jewjeser-Devebleceleer-ceevemeer-ceneceevemeer-
peee-efJepeee-Dehejeefpelee-yengefheCeer-eecegb[er-ket<ceebef[veer-heeeJeleer-efmeeefeveesefle
elegefJeMeefleosJelee:! De$e eflele eflele ": ":~
eR eesejer-jesefnCeer-e%ehleer-Jeee=bKeuee-heg<eoee-ceveesJesiee-keeueer-
pJeeueeceeefueveer-cenekeeueer-ceeveJeer-ieewjer-ieebOeejer-Jewjeser-Devebleceleer-ceevemeer-ceneceevemeer-
peee-efJepeee-Dehejeefpelee-yengefheCeer-eecegb[er-ket<ceebef[veer-heeeJeleer-efmeeefeveesefle
elegefJeMeefleosJelee:! De$e cece meefVeefnlee YeJele YeJele Je<ed~
eR eeseee&efoMeemeveosJeleeYe FoceIe heeeb peueb iebOeb De#eleeved heg<heb eb oerheb
Oetheb heueb yeefueb mJeefmlekeb e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeb eefleie=eleeb mJeene~
efoiheeue hetpee
eer hetpeheeo mJeeceer ves DeefYe<eske hee" ceW oMeefokeheeue kee DeIe& efoee nw-
hetJee&MeeosMe nJeemeve ceefn<eieles vew$e+&les heeMeheeCes~
Jeeees e#esv eveYejCe heefCeheles jesefnCeerpeerefJelesMe~~
meJexheeeele eeveeegOeegJeeflepevew: meeOe&ceeW YetYeg&Je: mJe:~
mJeene ie=Ceerle eeIe ecece=leefceob mJeefmlekeb e%eYeeieb1~~11~~
eR eeW eMemleJeCe&meJe&ue#eCemechetCe&mJeeegOeJeenveJeOetefevnmeheefjJeeje
Fveefiveecevew$e+&leJeCeJeenve-kegyesjMs eeveOejCesvmeesceveeceoMeueeskeheeuee Deeiele Deeiele
mebJeew<ed, mJemLeeves eflele eflele ": ":, cecee$e meefVeefnlee YeJele YeJele Je<ed FoceIe
heeeb ie=ndCeerOJeb ie=ndCeerOJeb YetYeg&Je: mJe: mJeene mJeOee~
FveefooMeueeskeheeueheefjJeejosJeleee&veced~
ye=nlmveheve-eer iegCeYeYeovle ke=le DeefYe<eske hee" ceW-
he=. 25 mes 28 leke oMe efokeheeue kes DeIe& SJeb #es$eheeue kee DeIe& nw~
eer DeYeevebefo Deeeee& efJejefele ueIeg mveheveb keer erkee ceW eer YeeJeMece&ke=le mebmke=le
erkee nw~
GmeceW he=. 59-60 hej oMe efokeheeueeW kes DeIe& nQ~ hegve: he=. 66 mes 74 leke oMeeW
efokeheeueeW kes he=Leked-he=Leked DeIe& nQ~ eLee-
1. DeefYe<eske hee" meben he=. 5~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje (49) (50) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

hetJe&meeb efoefMe kegC[ueebMeefveeeJeeueer{ieC[mLeueb #es$eheeue kee mveheve

Meeb cetOe&efve yemeeOegcegkegb mJee{cewjeJeleced~ meemkesve megievOesve mJesve yenuesve e~
helveeryeevOeJeYe=leJeie&meefnleb osJeb meceeevees mveheveb #es$eheeueme lewuesve ekejescenced~~39~~
heeeeIee&#eleoerheievOekegmegceb oeb ceee ie=eleeced1~~15~~
efmevogjwjeCeekeejw: heerleJeCez: megmebYeJew:~
hetJe&meeb efoefMe FvosJeceeeveeecens mJeene~ DeLe hetpeeceb$e:-ns Fv! Deeie~
ee&veb #es$eheeueme efmebotjw: ekejescenced~~40~~
Fvee mJeene~ Fvcenejee mJeene~ Fvheefjpeveee mJeene~ Deivees mJeene~ Deefveueee
mJeene~ JeCeee mJeene~ meesceee mJeene~ epeehelees mJeene~ mJeene~ Yet: mJeene~ Yees: #es$eheeue! efpeveheeefleceeYeeue,
YegJe: mJeene~ mJe: mJeene~ YetYeg&Je:mJe: mJeene~ Fvefokeheeueee mJeieCeheefjJe=leee ob^ekejeue efpeveMeemeveJewefjkeeue~
heeeb iebOeb heg<heb oerheb Oetheb eb yeeEue mJeefmlekece#eleb e%eYeeieb e YeeJeeefVeJesefoleb epeecens lewueeefnpevceieg[evove - heg<heOethew -
eefleie=eleeb eefleie=eleeb eefleie=eleeefceefle mJeene~ Yeexieb eleer peieoereje%ekeeues~~41~~
eer iepeebkegMe keefJe efJejefele pewveeefYe<eske ceW eer eYeeeb osJeke=le mebmke=le erkee nw~ Fob peueeefokecee&veb ie=neCe ie=neCe YetYegJ& e:mJe: mJeOee mJeene Fefle #es$eheeueee&veced~
FmeceW he=. 94 hej oMeefokeheeue kee DeIe& nw2~ hegve: JeemlegosJe, Jeeegkegceej, cesIekegceej, Deefivekegceej, veeiekegceej Fve hebe kegceejeW kes
heb. eer DeeMeeOej efJejefele efveleceneseesle DeefYe<eske hee" ceW #es$eheeue keer efJeefOeJeled DeeevehetJe&ke DeIe& nQ~ eLee-
hetpee nw~ eLee- GlKeelehet e f j lemeceer k e= lemeb m ke= leeeeb ,
#es$eheeueee e%esefmceVeslel#es$eeefOejef#eCes~ hegCeelceveern YeieJevceKeceC[heesJee&ced~
yeefueb efoMeeefce efoMeivesJexeeb efJeIveefJeIeeefleves~~36~~3 JeemlJee&veeefoefJeefOeueyOeceKeeefoYeeieb,
DeeB eeW eR De$emLe #es$eheeue! Deeieeie mebJeew<ed, efle efle ": ":, cece Jeseeb epeeefce MeefMeYe=efefMe JeemlegosJeced~~42~~
meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed, Fob peueeee&veb ie=neCe ie=neCe mJeene~ hegve: oMeefokeheeue kes he=Leked-he=Leked DeIe& nQ~ eLee
#es$eheeue hetpee heeefmheefOe&IebeegiehegejYeiveeefjMegcYeod -
Yet<eemeKeeefleefe$eespJeuekegLeefJeuemeuue#ceJe<ce&efhemLeced~
efJeecYejececyegkegMeeveueeYeeb mebMeesOe mevlehe& heCeerved megOeeefYe:~ helmeeceeef v ekeeef o ef $ eoMeheef j Je= l eb eMeeeef o os J eer -
efveef#ehe oYee&eVf eefKeueemeg efo#eg eer#es$eheeueee yeefueb ooeefce~~37~~ ueesuee#eb JeeYet<eesmegYeieeb eeefiensvb epesnced1~~96~~
#es$eheeue kee ue#eCe eR eeW Fv! Deeie Deeie mebJeew<ed, efle efle ": ":, cece meefVeefnlees YeJe
leceeuelekeeefvleYeeked ekeefleenemeemeJeeved, YeJe Je<ed Fvee mJeene~ Fvheefjpeveee mJeene, Fvevegejee mJeene, Fvcenejee
oeeiegCemeceefvJelees YegpeieYet<eCewYeea<eCe:~ mJeene, Deivees mJeene, Deefveueee mJeene, JeCeee mJeene, meesceee mJeene, epeehelees
kevelkevekeefkebkeCeerkeefuelevethegjejeJeJeeved , mJeene, mJeene, Yet: mJeene, YegJe: mJeene, mJe: mJeene, YetYeg&Je: mJe: mJeene,
efoiecyejJehegce&ee efpeveie=nse&les #es$ehe:~~38~~ FvosJeee mJeieCeheefjJe=leee FoceIe heeeb iebOeb heg<heb Oetheb oerheb eeb yeefueb De#eleb mJeefmlekeb
1. DeefYe<eske hee" meben ueIegmveheveb he=. 6667~ e%eYeeieb e epeecens eefleie=eleeb eefleie=eleeefceefle mJeene~
2. DeefYe<eske hee" meben pewveeefYe<eske he=. 94~
3. DeefYe<eske hee" mebeneqveleceneseesleced he=. 140 mes 144~ 1. ef$eueeske Yeemkej, he=. 231~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
Meemeve osJe-osJeer, #es$eheeue, efoiheeue Deeefo kes Deeeveve-DeIe&-hetpee Deeefo kes
eceeCe eeeerve Deeiece ebLeeW ceW lees nQ ner, Jele&ceeve ceW Yeer ye[Jeeveer, meesveeefieefj, kegC[uehegj,
meccesoefMeKej , Deefn$e, nefmleveehegj, DeeesOee Deeefo Deveske leerLeeX hej leLee lesjnhebLe
Deecveee kes eeeerve SJeb DeJee&eerve cebefojeW ceW efJejepeceeve nQ~ Fvekeer hetpee-Dee&vee Yeer
Deeiecemeccele nw~
hebeece=le DeefYe<eske kes eceeCe
(heehegjeCe mes)
keueme eGkekeb "eefJee eGmeg efJe keesCesmeg CeerjheefjhegCCeb~
IeeogoefneYeefjeb CeJemeeoueCCecegnkeceueb~~
keueMe eleg<keb mLeeheefelJee eleg<Je&efhe keesCes<eg veerjheefjhetCe~
Ie=leogiOeoefOeYe=leb veJeMeleouevvecegKekeceueb 1~~438~~
mebef#ehle DeLe&-leoveblej eejeW keesveeW ceW peue mes Yejs ngS eej keueMe mLeeheve
kejves eeefnS leLee ceOe ceW hetCe& keueMe mLeeheve kejvee eeefnS~ Fvekes Deefleefjkele Ieer, otOe,
oner Fvemes Yejs ngS keueMe Yeer mLeeheve kejves eeefnS~ Fve meye keueMeeW kes cegKe hej veJeerve
meew oue Jeeues keceue jKeves eeefnS~
GeefjTCe cebles Deefnmeseb kegCeG osJeosJemme~
CeerjIeeKeerjoefneb efKeJeG DeCegkekecesCe efpeCemeermes~~
Geee& ceb$eeved DeefYe<eskeb kegee&led osJeosJeme~
veerjIe=le#eerjoefOekeb ef#ehesled DevegecesCe efpeveMeer<ex~~441~~
leoveblej osJeeefOeosJe YeieJeeve Dejnble osJe kee DeefYe<eske kejvee eeefnS~ Jen DeefYe<eske
Devegece mes peue, Ieer, otOe, oner Deeefo heoeLeeX mes ceb$eeW kee GeejCe kejles nges YeieJeeve kes
cemleke hej mes kejvee eeefnS~
CnJeCeb keeTCe hegCees Deceueb iebOeesJeeb e Jebefollee~
meJeuenCeb e efpeefCebos kegCeT kemmeerjceueSefnb~~
mveheveb keejefelJee hegve: Deceueb ievOeesokeb e JeefvolJee~
Gle&veb e efpevesvs kegee&led keeMceerjceueew:~~442~~
1. heehegjeCe meie&-68~
(51) (52) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
DeLe&-Fme ekeej DeefYe<eske kej efvece&ue iebOeesoke keer Jebovee kejveer eeefnS efHej
keeMceerjer kesmej leLee ebove Deeefo mes YeieJeeve kee Gle&ve kejvee eeefnS~ DeefYe<eske kes
Deveblej evove, kesmej Deeefo JeeW keer meJeez<eefOe yeveekej Gmemes eeflecee kee Gyeve kejvee
eeefnS~ efHej keesCe keueMeeW mes leLee hetCe& keueMe mes DeefYe<eske kejvee eeefnS~ en efJeefOe
Deleble meb#eshe mes kener nw~ Fmekeer hetCe& efJeefOe DeefYe<eske hee" mes peeve uesveer eeefnS~
Ie=le#eerjeefoefYe: hetCee&: keueMee: keceueevevee:~
cegeeoeceeefomelkeb"e jlvejefMceefJejeefpelee:~~14~~
efpeveefyecyeeefYe<eskeeLe&-ceentlee YeefeYeemegje:~
Mebles Yeesefieiesns<eg MeleMeesLe meneMe:~~15~~
DeLe&-pees Ieer, otOe Deeefo mes Yejs ngS Les, efpevekes cegKe hej keceue {kes ngS Les,
efpevekes keC" ceW ceesefleeeW keer ceeueeSB ueke jner Leer, pees jlveeW keer efkejCeeW mes megMeesefYele Les,
pees veevee ekeej kes yesue-yeteW mes osoerheceeve Les leLee pees efpeve-eefleceeDeeW kes DeefYe<eske kes
efueS Fkes efkees iees Les, Ssmes mewke[eW npeejeW keueMe ie=nmLeeW kes IejeW ceW efoKeeF& osles Les~
YeeJeeLe&-uebkee ceW efmLele MeebefleveeLe ewleeuee ceW Yeefeceeve uebkee kes ueesie Ie=le,
ogiOe, oefOe Deeefo mes Yejs ngS keueMe efpevekes efke keb" Yeeie ceesefleeeW keer ceeuee mes megMeesefYele
nes jns nQ, efpevesv YeieJeeve kes DeefYe<eske kes efueS ueees~
ebove uesheve kes eceeCe
eer evoveb efJeveevewJe, hetpeeb kegee&lkeoeeve~
eYeeles Ievemeejme, hetpee keeee& efJee#eCew:1~~125~~
DeLe&-eer efpevesv osJe keer hetpee efyevee evove kes keYeer veneR kejveer eeefnS~ elegj
heg<eeW kees eele: keeue kes mecee evove mes hetpee DeJeMe kejveer eeefnS~
YeeJeeLe&-eele: keeue ceW YeieJeeve efpevesv osJe keer hetpee Gvekes ejCeejefJebo kes
Debieg hej evove ueieekej kejveer eeefnS~ eeefhe YeieJeeve keer hetpee DeJe mes keer peeleer
nw Deewj Jen DeefYe<eske hetJe&ke ner nesleer nw leLeeefhe DeefYe<eske kes yeeo ejCeeW hej ebove ueieevee
DeeJeMeke ceevee peelee nw~ eefo DeJe kee meceeiece ve efceuess lees kesJeue YeieJeeve kes
ejCe kes Debiet"s hej ebove ueieeves mes ner YeieJeeve keer hetpee mecePeer peeleer nw~ eefo YeieJeeve
kes ejCeeW hej ebove ve ueieeee peees Deewj efyevee ebove ueieees ner hetpee keer peeleer nw lees Jen
hetCe& hetpee veneR mecePeer peeleer, eele:keeue kes mecee ebove hetpee ner cegKe ceeveer ieF& nw~
1. GceemJeeceer eeJekeeeej he=. 47~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
eboCemegDevOeuesDees, efpeCeJej-ejCesmeg pees kegCeF& YeefJeDees~
uenF leCet efJeefkekeefjeb, meneJemegebOeeb Deceueb~~1
evovemegiebOeuesheb, efpeveJejejCes<eg e: kejesefle YeJe:~
ueYeles levegb Jewefeefekeb, mJeYeeJemegievOekeb Deceueb~~471~~
DeLe&-pees YeJe heg<e YeieJeeve efpevesv osJe kes ejCe keceueeW hej (efpeve eeflecee kes
ejCe keceueeW hej) megiebeOf ele evove kee ueshe kejlee nw Gmekees mJeie& ceW peekej Delevle efvece&ue
Deewj mJeYeeJe mes ner megiebeOf ele Jewef eeke Mejerj eehle neslee nw~
YeeJeeLe&-evove mes hetpee kejves Jeeuee YeJe peerJe mJeie& ceW peekej Gllece osJe
neslee nw~
heg<he e{eves kes eceeCe
Deefue-egeb yf eSefnb hegppeF, efpeCeheekeceueb e peeFceuueerenf ~b
mees nJeF meg j Jeef j b o es , jces F & meg j leJejJeCes e f n b ~ ~ 2
Deefue-egecf yelew: hetpeeefle, efpeveheo-keceueb e peeefleceefuuekew:~
me YeJeefle megjJejsv:, jceles megjleJejJeves<eg~~473~~
DeLe&-pees YeJe heg<e YeieJeeve efpevesv osJe kes ejCe keceueeW keer efpeve hej Yecej
Ietce jns nQ Ssmes ecesueer, ceesieje Deeefo Gllece heg<heeW mes hetpee kejlee nw Jen mJeie& ceW peekej
Deveske osJeeW kee Fv neslee nw Deewj Jen JeneB hej efejkeeue leke mJeie& ceW nesves Jeeues
keuheJe=#eeW kes JeveeW ceW (yeieereeW ceW) eer[e efkeee kejlee nw~
meefee hetpee efveoex<e nw
ceeueiebOeeOetheeew:, meefellew: keese&esepf peveced~
meeJeemebYeJeb Jeefkele e:, me SJeb eyeesOeles3~~140~~
efpeveeee&veskepevceeslLeb, efkeefuJe<eb nbelf e elke=leced~
mee efkebefeod epeveeeejYeJeb meeJeecebefieveeced~~141~~
DeLe&-keesF& keesF& ueesie en kenles nQ efke heg<heceeuee, Oethe, oerhe, peue, Heue Deeefo
meefelle heoeLeeX mes YeieJeeve keer hetpee veneR kejveer eeefnS, keeeWefke meefelle heoeLeeX mes hetpee
kejves ceW meeJee peve heehe (meefelle kes DeejbYe mes Glhevve ngDee heehe) Glhevve neslee nw~
Gvekes efueS Deeeee& mecePeeles nQ efke YeieJeeve keer hetpee kejves mes Deveske pevceeW kes heehe ve
1-2. YeeJemeben he=. 102~ 3. GceemJeeceer eeJekeeeej he=. 55~
(53) (54) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
nes peeles nQ efHej keee Gmeer hetpee mes Gmeer hetpee ceW nesves Jeeuee DeebjYe peefvele Jee meefellepeve
Lees[e mee heehe ve veneR nesiee ? DeJeMe nesiee~
efm$eeeW kes eje efpeveeefYe<eske kes eceeCe
Deleblemegkegceejme, efpeveme megjeesef<ele:~1
Meeeee: heuueJemheMe&-megkegceejkejemlele:~~172~~
efoJeeceesomeceeke=<edheoewIeevegueshevew: ~
Gle&evlemlee: eeheg:, efMeMegmheMe&megKeb veJeced~~173~~
lelees iebOeesokew: kegbYewjefYeef<ebeved peieleYegb~
heeesOejYejeveceemlee Je<ee& FJe YetYe=leb~~174~~
Meefe Deeefo osefJeeeW ves Deleble megkegceej efpeveyeeueke kes Mejerj hej efoJe
megiebefOele ebove efJeuesheve kejkes efMeMeg kes mheMe& kes vetleve megKe kee DevegYeJe efkeee~
hegve: megiebefOele peue mes Yejs nges keueMeeW mes peiele kes eYeg kee DeefYe<eske efkeee~
ie=nerleiebOe-heg<heeefo-eee&vee: meheefjoe~2
DeLewkeoe peieecew<ee, eelejsJe efpeveeueeced~~55~~
ef$e:hejerle lele: mleglJee, efpeveebMe elegjeMeee~
mebmveehe hetpeefelJee e, eeelee eefle mebmeefo~~56~~
Jen kevee meheefjJeej iebOe, heg<he Deeefo hetpeve meeceeer ueskej eele: ner efpevecebefoj ceW
hengbeer~ Jeneb hej leerve eoef#eCee oskej efpevesv YeieJeeve kee DeefYe<eske kejkes Deewj Gvekeer
hetpee kejkes eefleeeW keer meYee ceWW hengbeleer nw~
DeLewkeoe meglee mee e megOeer: ceovemegbojer~
ke=lJee hebeece=lew: mveeveb, efpeveeveeb megKekeesefoced~~3
Ske mecee efJeog<eerceove megbojer ves kejes[eW megKeeW kees osves Jeeuee Ssmee efpevesvosJe kee
hebeece=leeW mes DeefYe<eske efkeee~
leoe Je=<eYemesvee e eehe je%eerheob cenled~4
efoJeeved Yeesieeved eYebpg eevee, hetJe&hegCeemeeole:~~38~~
hetpeebleer peielhetpeeved, efpeveeved mJeiee&heJeie&oeved~
efoJewjceneJew:, mveheveeefoefYeppJeuew:~~39~~
1. nefjJebMehegjeCe meie& 8 he=. 159 2. efpeveoe eefj$e iegCeYeeeee& ke=le
3. eerheeueeefjle ye=nvvesefceevke=le 4. DeejeOevee keLee kees<e Yeeie3 he=. 42~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
leye Je=<eYemesvee mecee%eerheo kees eehle kej hetJe& hegCe mes efoJe YeesieeW kees Yeesieleer ngeer
peielhettpe efpeveeefleceeDeeW keer DeefYe<eskehetJe&ke hetpee kejleer Leer~
pevesT OeejCe kes eceeCe
e%eesheJeerle OeejCe kejkes ner YeieJeeve kes DeefYe<eske Je hetpee kee efJeOeeve nw~ eLee-
eer hetpeheeomJeeceerke=le DeefYe<eske hee" mes-
yeemLeeveefceob efoMeeJeueeceheslevheefJe$eebkegMew-
jn&oyd eeceneceneOJejefJeefOeeletnefJeOJebemf eefYe:~
pewveyeepevewkeYet<eCeefceob e%eesheJeerleb ceee
efJeYeeCesve censvefJeYecekejb mebIeee&les ceC[veced1~~5~~
eer iegCeYeeeee& ke=le DeefYe<eske hee" mes-
ceefleefvece&uecegeeheueueefueleb e%eesheJeerleceeflehetleced~
jlve$eeefceefle celJee kejesefce keueg<eehenjCeceeYejCeced2~~15~~
Deve DeefYe<eske hee" mes-
Deefleefvece&uecegeeheueueefueleb e%eesheJeerleceeflehetleced~
jlve$eeefceefle celJee kejesecf e keueg<eehenjCeceeYejCeced~~
eR meceioMe&ve%eeveeeefj$eee vece: mJeene~
N:M
1-2. DeefYe<eske hee" meben~
(55) (56) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
nefmleveehegj ceW efvee|cele pecyeterhe ceW efpevecebefoj
DeveeefoefveOeve-ceOeueeske ceW DemebKeele erhe-mecegeW kes yeereeW yeere ceW eLece erhe
veece pecyeterhe nw~
FmeceW Yejle, nwceJele, nefj, efJeosn, jceked, nwjCeJele Deewj SsjeJele es meele #es$e nQ~
nce Deewj Deehe Fme Yejle #es$e kes Deee&KeC[ ceW nQ~
pecyeterhe kes Meeele 78 efpevecebefoj-Fme pecyeterhe ceW yeereeWyeere ceW megoMe&veces
heJe&le nw~
FmeceW Yemeeue, vebove, meewceveme Deewj heeC[gke es eej Jeve DeLee&led megvoj-megvoj
Geeve nQ~
FveceW 4 efoMeeDeeW kes 4-4 efpevecebefoj Ssmes 16 efpevecebefoj nQ~ Fme heJe&le keer efJeefoMee
ceW eej iepeoble kes 4 efpevecebefoj nQ~ Fme heJe&le kes Gej-oef#eCe ceW pecyetJe=#e, Meeuceefue
Je=#e kes oes cebefoj nQ~
Fme megces kes hetJe&-heefece ceW 8-8 Je#eej Ssmes 16 Je#eejeW kes 16 efpevecebefoj nQ~
efnceJeeve Deeefo n heJe&leeWs-kegueeeueeW kes 6 efpevecebefoj nw~ megces kes hetJe& ceW 16
efJeosn osMeeW kes 16 SJeb heefece ceW 16 efJeosneW kes 16 Ssmes 32 efJeosn #es$eeW ceW yeereeWyeere ceWs
Ske-Ske efJepeeeOe& Ssmes 32 efJepeeeOe& heJe&leeW kes 32 efpevecebefoj nQ~
Ssmes ner Yejle SJeb SsjeJele #es$e kes yeere ceW 1-1 efJepeeeOe& heJe&le kes 2 efpevecebefoj nQ~
Fme ekeej megces kes 16iepeoble kes 4 pebyetJe=#e Deeefo 2meesuen Je#eej kes
16n kegueeeueeW kes 6efJeosn kes yeeerme efJepeeeOe& kes 32Yejle-SsjeJele kes efJepeeeOe&
kes 278 efpevecebefoj nQ~
osJeYeJeve-eneB nefmleveehegj ceW efveefce&le pecyeterhe ceW efnceJeeved heJe&le kes 10 Deeefo
Ssmes 120 osJeYeJeve nQ~ pecyeterhe kes eJesMe ceW pecyeterhe j#eke DeveeJe=le osJe kee Ske
YeJeve nw~ Fve 123 osJeYeJeveeW ceW ie=n ewleeuee kes meceeve Ske-Ske efpeveeeflecee efJejepeceeve
nQ Dele: 123 efpeveeefleceeSB nQ~
n meceJemejCe-hetJe&efJeosn ceW eer meercebOej mJeeceer, eer egiecebOej mJeeceer SJeb
heefece efJeosn ceW eer yeeng-mJeeceer Deewj eer megyeengmJeeceer leLee oef#eCe ceW Yejle #es$e kes
Deee&KeC[ keer DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe leLee SsjeJele #es$e kes Deee&KeC[ ceW eer
yeeueev leerLekej YeieJeeve Ssmes n YeieJevleeW kes n meceJemejCe kes eleerke eneB
iebOekeger kes he ceW elegceg&Keer n eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
pecyeterhe ceW 221 efpeveeefleceeSb-Fme ekeej pecyeterhe ceW 78 efpevecebefoj,
123 osJeYeJeve kes efpevecebefoj Je n meceJemejCe keer 6 elegceg&Keer eefleceeSb Ssmeer 78123
6207 efpeveeefleceeSb efJejepeceeve nw leLee iebiee-efmebOeg Deeefo 14 ceneveefoeeW kes ieescegKe mes
efiejves kes veeres iebiee Deeefo osJeer kes cenue keer le hej 14 peepet meefnle efpeveeefleceeSb
efJejepeceeve nQ~ Ssmes kegue (20714221) efpeveeefleceeSb nQ~
Fve meYeer efpeveeefleceeDeeW kees cesje vecemkeej nesJes~
pecyeterhe ceW 78 efpevecebefoj, 6 YeesieYetefce, 34 kece&Yetefce kes 34 Deee&KeC[, eleske
Yetefce ceW 5-5 cues Keb[ Ssmes 170 (345170) nQ~ efnceJeeve, ceneefnceJeeve,
efve<eOe, veerue, keceer Deewj efMeKejer n heJe&leeW hej 1-1 Ssmes n mejesJej nQ~ hee,
cenehee, efleefieb, kesMejer, cenehegb[jerke Deewj hegC[jerke es Gvekes veece nQ~ Fve n mejesJejeW
kes keceueeW hej eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer es osefJeeeB jnleer nQ, Jes ner leerLekej
keer ceelee keer mesJee kejves Deeleer nQ~
nefmleveehegj ceW efvee|cele lesjnerhe ceW efpeveeefleceeSb
lesjnerhe jevee ceW 2127 efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
458 Deke=ef$ece efpevecebeof j-lesjnerhe jevee ceW eLece pecyeterhe ceW 78 efpeveeefleceeSB
nQ~ Gmes Iesjkej ueJeCe meceg nw~ Gmes Iesjkej OeelekeerKeC[erhe nw~ FmeceW oef#eCe-Gej ceW 1-1
F<Jeekeej heJe&le nQ~ Dele: oes KeC[ nes iees~
hetJe& OeelekeerKeC[ ceW efJepeeces nw SJeb pebyetJe=#e kes mLeeve hej Oee$eerJe=#e-DeebJeues
kee Je=#e nw~ Mes<e meejer jevee pecyeterhe kes meceeve nw~ Dele: eneB Yeer 78 efpevecebefoj nQ~
Ssmes ner heefece Oeelekeer KeC[ ceW yeere ceW Deeueces nw~ Mes<e jevee hetJe&OeelekeerKeC[
kes meceeve nesves mes eneB Yeer 78 efpevecebefoj nQ~
Fme OeelekeerKeC[ kees Iesjkej keeueesoefOemeceg nw~ Fmes Iesjkej heg<kejerhe nw~ Fmekes
yeereeW-yeere ceW ceeveg<eesej heJe&le nw~ Dele: Fme lejhe kes DeeOes heg<kejerhe kees heg<kejeOe&erhe
kenles nQ~ FmeceW Yeer oef#eCe-Gej ceW F<Jeekeej veece kes oes heJe&le nQ~
Fme efveefcee mes JeneB Yeer hetJe& heg<kejeOe&erhe Deewj heefece heg<kejeOe& erhe oes Yeso nes
iees nQ~
hetJe& heg<kejeOe& ceW cebojces nw Deewj heefece heg<kejeOe& ceW efJeegvceeueer ces nw SJeb
Oeelekeer Je=#e keer peien heg<kej Je=#e nw~ Mes<e jevee OeelekeerKeC[ kes meceeve nesves mes eneB Yeer
78-78 efpevecebefoj nQ~
(57) (58) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
Fme ekeej 78 kees 5 mes iegCee kejves hej 785390 leerve meew veyyes Deke=ef$ece
efpevecebefoj nes iees~ hegvee OeelekeerKeC[ kes 2 F<Jeekeej SJeb heg<kejeOe& kes 2 F<Jeekeej Fve
4 heJe&leeW kes 4 efpevecebefoj leLee ceeveg<eesej heJe&le kes 4 efoMeeDeeW kes 4 efpevecebefoj es
39044398 Deke=ef$ece efpevecebefoj {eF&erhe ceW nQ~
Deeies eewLes, heeBeJeW, "s, meeleJeW erhe ceW efpevecebefoj veneR nw~ hegve: Dee"JeW veboerej
erhe ceW eejeW efoMeeDeeW ceWs ece mes 13-13 Ssmes 13452 efpevecebefoj nQ~
Fmekes Deeies 9JeW, 10JeW erhe kees es[kej ieejnJeW erhe kes yeere ceW kegC[ueJejheJe&le
kes 4 efoMeeDeeW ceW 4 efpevecebefoj nQ~
Fmekes Deeies 12JeW kees es[kej lesjnJeW ekeJej erhe kes yeere ceW ekeJej heJe&le
hej eejeW efoMeeDeeW ceW 1-1 Ssmes 4 cebefoj nQ~
Fme ekeej {eF& erhe kes 398Dee"JeW erhe kes 52ieejnJeW erhe kes 4lesjnJeW
erhe kes 4458 (eej meew DeeJeve) Ssmes Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~
eneB lesjnerhe keer jevee ceW 821 osJeYeJeveeW kes 821 efpevecebefoj ceW 821 efpeveeefleceeSb
nQ~
eleske efpevecebefoj ceW 108-108 efpeveeefleceeSB nesleer nQ efkevleg eneB jevee ceW 1-1
eeflecee efJejepeceeve nQ, Fmekes eleerke ceW Ske efmebnemeve hej 108 efpeveeefleceeSB efJejepeceeve
keer ieF nQ~
Fme ekeej mJeeb efme Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW kes meceeve eneB jevee ceW
458821108Ssmeer 1387 efmeeefleceeSb efJejepeceeve nQ~
170 meceJemejCe-lesjnerhe jevee ceW {eF&erhe leke 170 kece&Yetefce nQ~ pewmes
efke pecyeterhe ceW 32 efJeosn #es$e Je Ske Yejle #es$e leLee Ske SsjeJele #es$e Ssmeer 34
kece&Yetefce nQ~ Deeies hetJe&OeelekeerKeC[, heefeceOeelekeerKeC[, hetJe& heg<kejeOe& Deewj heefece
heg<kejeOe& ceW 34-34 kece&Yetefce nesves mes 345170 kece&YetefceeeB nes ieF& nQ~ Fve kece&YetefceeeW
kes Deee&KeC[eW ceW YeieJeeve DeefpeleveeLe kes mecee Ske meeLe 170 leerLekej GlheVe ngS nQ~
Dele: eneB hej 170 kece&YetefceeeW ceW 170 meceJemejCe yeveees iees nQ~ 4 meceJemejCe 8-8
Yetefce meefnle nQ~ Mes<e meceJemejCe iebOekeger kes he ceW nQ~ meYeer ceW meceJemejCe ceW elegceg&Keer
leerLekejeW kes eleerke ceW 4-4 efpeveeefleceeSb nesves mes 1704680 efpeveeefleceeSB leerLekejeW
keer efJejepeceeve nQ~
Deve efpeveeefleceeSb-eneB lesjnerhe jevee ceW Ske efmebnemeve hej efJeosn #es$eeW kes
efJeeceeve eer meercebOej Deeefo 20 leerLekejeW keer 20 eefleceeSb efJejepeceeve nQ leLee Ske
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
efmebnemeve hej eer $e+<eYeosJe Deeefo 24 leerLekej eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
hegve: 5 Yejle #es$e keer 5 eefleceeSb, eer MeebefleveeLe, eer cegefveebveeLe, eer yeeng mJeeceer,
eer efJeceuesvveeLe SJeb eer megmebeleveeLe keer 5 eefleceeSB nQ~ heeBe SsjeJele #es$eeW keer eer
DevebleJeere&veeLe, eer meJe&veeLe, eer nefjJeemeJeveeLe, eer ceosJeveeLe SJeb eer mJeveeLe Ssmes
5 YeieJevleeW keer 5 eefleceeSB nQ~
leLee e-eer $e+<eYeosJe, eer meercebOej mJeeceer, eer megyeengmJeeceer SJeb eer Jeerjmesve
mJeeceer Fvekeer 4 eefleceeSB SJeb eer DeefpeleveeLe SJeb eer ceneJeerj mJeeceer keer eefleceeSB
efJejepeceeve nQ~
es leerLekejeW keer eefleceeSB 680202416740 nQ~
Fme ekeej eneB lesjnerhe jevee ceW 458821 108680202455
422127 efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
hegvee eneB YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee-keueeCeke keer eeflecee, Deenejoeve keer
eeflecee, YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejveeLe keer eeflecee Deeefo Deve eefleceeSB Yeer
efJejepeceeve nQ~
Fve meYeer efpeveeefleceeDeeW kees cesje vecemkeej nesJes~
Fme ekeej lesjnerhe jevee ceW heeBe cesheJe&le nQ, 458 efpevecebeof j nQ~ 821 osJeYeJeve
nQ~ 170 kece&Yetecf e nQ, efpeveceW 170 meceJemejCe nQ~ 30 YeesieYetecf eeeB nQ~ ueJeCemeceg Je
keeueesoefOe meceg ceW kegYeesieYetecf e kes eleerke ceW keg kegYeesieYetecf epe ceveg<e efoKeees iees nQ~
megcesheJe&le Deeefo meYeer heJe&leeW kes JeCe& Meee kes DeeOeej mes efoKeees iees nQ~ heJe&leeW kes mejesJejeW
ceW keceueeW hej eer Deeefo oseJf eeeB efoKeeF& ieF& nQ~ eLeemLeeve veoer, mejesJej, heJe&le, YeesieYetecf e,
kece&Yetecf e efoKeeF& ieF& nQ~ veboerej erhe kes Debpeveefieefj Deeefo heJe&le Yeer Meee kes DeeOeej mes nQ~
nefmleveehegj ceW efvee|cele leerve ueeske jevee kes efpevecebefoj
leerve ueeske 14 jepeg TBee, 7 jepet ceese-ienje nw~ eew[eF& ceW veeres 7 jepeg eew[e,
hegve: Ieles ngS ceOe ceW 1 jepeg, hegve: ye{les ngS yeemJeie& kes heeme (mee{s leerve jepeg Thej
peekej) 5 jepeg, hegve: Ieles ngS 1 jepeg nes ieee nw~
Fmekes "erke yeere ceW keg kece 13 jepeg TBeer, 1 jepeg eew[er, 1 jepeg ceeser
$emevee[er nw~
DeOeesueeske-FmeceW 7 jepeg ceW 10 Yeeie keerefpeS~ meyemes veeres efveieeso nw~ hegve:
meeleJeW, "s Deeefo 7 vejke nQ~ hegve: oes Yeeie kes veece nQ-KejYeeie, hebkeYeeie~
(59) (60) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
Fve oesveeW YeeieeW ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW 7,7200000 efpevecebefoj nQ SJeb
Jeblej osJeeW kes YeJeveeW ceW DemebKeele efpevecebefoj nQ~
DeOeesueeske mes Thej kes 7 jepeg ceW 21 Yeeie keerefpeS~
ceOeueeske-eLece Yeeie 1 ueeKe eespeve TBee SJeb 1 jepeg eew[e nw, ener
ceOeueeske nw~ Fmeer ceW DemebKeele erhe, mecegeW ceW meJe&eLece erhe kee veece pecyeterhe nw SJeb
eLece meceg kee veece ueJeCemeceg nw leLee Debeflece erhe kee veece mJeebYetjceCeerhe hegve:
meyemes Deble ceW mJeebYetjceCe meceg nw~
Fmeer ceOeueeske ceW lesjnerheeW leke 458 efpevecebefoj nQ~ DemebKeele erhe-mecegeW leke
YeJeveJeemeer osJeeW kes DeieefCele YeJevehegj, DeeJeeme nQ~ Jeblej osJeeW kes DemebKeele YeJevehegj,
DeeJeeme nQ~ es heJe&leeW hej osJeYeJeveeW kes he ceW nQ leLee meceg, veoer, mejesJej, Je=#e Deeefo
hej DeeJeeme yeves ngS nQ~ Fve meYeer ceW DeieefCele SJeb DemebKeeleeW efpevecebefoj nQ~
mete&, evcee, ve#e$e Deeefo peesefle<eer osJeeW kes Yeer ceOeueeske ceW DemebKeele efJeceeveeW
ceW DemebKeele efpevecebefoj nQ~
Fme ceOeueeske ceW ner {eF& erheeW leke leerLekej, eeJeleea, veejeeCe Deeefo ceneheg<e
nesles nQ~ ceveg<eeW kee DeefmlelJe eneR leke nw~ heMeg, he#eer, keer, helebies Deeefo Fme ceOeueeske
ceW ner nesles nQ~
Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveewle Deewj efpeveewleeuee
es veJeosJelee Fve {eF&erheeW ceW ner nQ~ ke=ef$ece efpevecebeof j, efpeve-eefleceeSb, Yetle, YeefJe<eled, Jele&ceevekeeue
keer Dehes#ee Devebleeveble nQ~ hebb ekeueeCeke leerLe&, efme#es$e SJeb DeefleMee #es$e Yeer leervekeeue keer Dehes#ee
Devebleeveble nQ~ DeOeesueeske SJeb TOJe&ueeske ceW kesJeue efpeveewle, ewleeuee es oes osJelee ner nQ~
TOJe&ueeske-ceOeueeske mes Thej en 20 YeeieeW ceW efJeYee nw~
meewOece&, F&Meeve Deeefo 16 mJeie&, oes-oes egieue Ske meeLe nQ, Dele: 8 YeeieeW ceW 16
mJeie& nQ~ veJe YeeieeW ceW 9 ewJeseke nQ~ Ske Yeeie ceW veJe DevegefoMe SJeb Ske Yeeie ceW heeBe
Devegej nQ~ Ssmes 19 YeeieeW ceW Fve mJeie&, ewJeseke Deeefo ceW 84,97023 efpevecebefoj nQ~
efmeefMeuee-TOJe&ueeske ceW FkekeermeJeW Yeeie ceW efmeefMeuee nw~ en 45 ueeKe
eespeve efJemle=le DeOe&ieesueke meMe yeere ceW 8 eespeve TBeer Ssmeer efmeefMeuee nw~
{eF& erhe leke ceeveg<eesej heJe&le leke ner ceveg<eeW kee DeeJeeme nw~ en {eF&erhe Yeer 45
ueeKe eespeve efJemle=le nw~ Fmes ceveg<eueeske Yeer kenles nQ~ eneR mes ceveg<e cegefve yevekej keceeX
kee veeMe kej cees#e eehle kejles nQ Deewj Ske mecee ceW TOJe&ieceve kej efmeefMeuee kes Thej
efJejepeceeve nes peeles nQ~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje (61) (62) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efmeefMeuee kes Thej efme YeieJeeve nQ- DeOeesueeske ceW 18 SJeb 16 mJeieeX ceW 16 Ssmes 181634 ewleJe=#eeW ceW 4-4 eefleceeSB
efmeefMeuee mes Thej 3700000, 86000, 975 Oeveg<e Thej peekej 525 Oeveg<e efJejepeceeve nQ~
keer Glke= DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve efJejepeceeve nQ~ pewmes efke eer yeengyeueer 525 Fme ekeej 57 cebeof j ceW 574228 hegve: 34 ewleJe=#eeW keer 344136,
Oeveg<e TBes Les~ Ske Oeveg<e ceW 4 neLe nesles nQ~ ceOeueeske ceW ces keer 402 mete&, 2 eb keer 4 leLee Deve 28 eefleceeSB SJeb efmeefMeuee keer
peIeve DeJeieenvee Jeeues ceveg<e efmeefMeuee mes 37 ueeKe, 87 npeej, 499 Oeveg<e 4 heeemeve SJeb 8 Ke[d i eemeve Ss m eer 12 eef l eceeSB nQ ~ keg ue ef c eueekej
DeOe& neLe eceeCe Thej peekej efJejepeceeve nQ~ ceOece DeJeieenvee Jeeues Glke= mes veeres 2281364042812 448 eefleceeSB eneB efJejepeceeve nQ~ Fve meYeer 448 efpeveeefleceeDeeW
Deewj peIeve kes Thej Deveske DeJeieenvee mes meefnle ngS efmeefMeuee mes Thej efJejepeceeve nQ~ kees leerveueeske YeceCe meceeheve nsleg cesje ceve, Jeeve, keeehetJe&ke Deveble-Deveble yeej vecemkeej
Fve meYeer efme YeieJevleeW kees cesje Deveble-Devebleyeej vecemkeej nesJes~ nesJs es~
leer v euees k e kes Deke= ef $ ece ef p eveceb e f o j- leer v eeW uees k eeW ceW leerveueeske kee Oeeve-eefleefove Ke[s neskej oesveeW hewj hewueekej kecej hej oesveeW neLe
77200000458849702385697481 Deke=ef$ece efpevecebeof j nQ~ 925 kejes[ , 53 jKekej Deheves Deehe kees leerve ueeske yeveekej Oeeve kejvee eeefnS~ Oeeve ceW leerve ueeske kes
ueeKe, 27 npeej, 948 efpeveeefleceeSB nQ~ Jeblej osJe Je peeself e<ke osJeeW kes DemebKeele efpevecebeof j efpevecebeof jeW kees, efpeveeefleceeDeeW kees, veJeosJeleeDeeW kees mLeeefhele kejves mes en Mejerj heefJe$e nes
nQ~ meYeer ceW 108-108 efpeveeefleceeSB nQ~ peeesiee~ ceve heefJe$e nesiee, Jeeve heefJe$e neWies~ Mejerj heefJe$e neskej mJemLe nesiee hegve: Deheves
veJeefveefce&le leerveueeske jevee-eneB pecyeterhe-nefmleveehegj ceW veJeefveefce&le leerveueeske Deehekees efmeefMeuee leke ues peevee eeefnS~ efpememes Ske ve Ske efove Deheveer Deelcee efveece mes
jevee ceW DeOeesueeske ceW veejkeer efoKeees iees nQ~ Fmeer DeOeesueeske ceW eLece he=LJeer kes KejYeeie efme hejceelcee yeve peeesieer~ ener Fme leerveueeske kes Oeeve kee meej nw~
Deewj hebkeYeeie ceW YeJeveJeemeer kes 10 Yeso Je Jeblej osJeeW kes 8 YesoeW kes 1-1 cebefoj Ssmes
10818 cebefoj mLeeefhele nQ~ Gve 18 ekeej kes FbeW kes cenue kes Deeies kes eleerke ceW 18 N:M
ewleJe=#e nQ~ GveceW Yeer 4-4 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
ceOeueeske ceW-{eF&erhe ceW heeBe ces efoKeees iees nQ SJeb eer $e+<eYeosJe, MeebefleveeLe
Deeefo keer eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ eneB ceOeueeske ceW ceveg<e Deewj efleee efoKeees iees nQ~
eneR hej mete&, eb, en, ve#e$e Je leejeDeeW kes efJeceeve efoKeees iees nQ~
ceOeueeske kes Thej meesuen mJeieeX ceW 1-1 cebeof j nQ~ meewOecexv kes cenue Deeefo yeves nQ~ Fb
meYee yeveeF& ieF& nQ~ ewleJe=#e SJeb ceevemlebYe leLee veerueebpevee Deeefo ve=leebieveeSB nQ~ eLeemLeeve Fb-
FveCeer, osJe-oseJf eeeB efoKeees iees nQ~
Fvemes Thej veJeewJeseke ceW 9 cebefoj, veJe DevegefoMe kes 9 cebefoj SJeb heeBe Devegej kes
5 cebefoj nQ~ eLeemLeeve Denefcev efoKeees iees nQ~
Deveblej efmeefMeuee hej heeemeve SJeb Ke[dieemeve efmeeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
Fme ekeej eneB leerveueeske jevee ceW DeOeesueeske ceW 10818 cebefoj, ceOeueeske ceW
heeBe ces cesW eefleceeSB, ceOeueeske ceW eefleceeSB SJeb mete&, eb ceW eeflecee efJejepeceeve nQ~
TOJe&ueeske ceW 1699539 cebefoj nQ~ Ssmes 1081699557 cebefojeW ceW
eleske ceW 4-4 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
 efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce hejbheje
eMeefmle
-vejsv bo-
leerLekej kes ejCe keceue ceW, Pegke Pegke MeerMe veceeTB~
mejmJeleer kee Jebove kejkes, ef$eefJeOe meeOeg iegCe ieeTB~~
eewyeermeeW leerLekej efpeveJej, cebieue kelee& peie ceW~
Fvekes cebefoj eefleceeeW Yeer meoe meewKekej peie ceW~~1~~
cetue mebIe ceW kegbokegbo, Deecveee eefme ngDee nw~
ie mejmJeefle yeueelkeej ieCe, FmeceW ceeve ngDee nw~~
eer eeefj$eeeJeleea, Deeeee& Meebeflemeeiej peer~
Fvekes eLece efMe<e heeefOehe, ieg Jeerjmeeiej peer~~2~~
cegPes Deee|ekee oer#ee oskej, %eeveceleer kej peie ceW~
%eeveece=le keCe mes heeJeve kej, meeLe&ke veece efoee ces~~
efpevecebefoj cetefle& efvecee&Ce keer, hejbheje Yeer Deeoer~
jevee en mebkeefuele efkeee ceQ, Deveeefo leLeeefhe egieeoer~~3~~
Jeerj mebJeled heeerme meew, yeeefueme heew<e Jeoer efleeree ceW~
ebLe mebkeefuele hetCe& efkeee ceQ, kesJeue%eeve efleLeer ceW~~
efpevecebefoj efpeveeeflecee peie ceW, peye leke cebieuecee nes~
leye leke ieefCeveer %eeveceleer ke=le, ebLe YeJe megKeeo nes~~4~~
~~Fefle Meb Yeteeled~~
N:M
(63) (64) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
Yepeve
-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
lepe&-cenekegbYe kee heJe& ceneve........
efpevecebefoj kee efvecee&Ce, kejes meye efceuekes kejes~
kejes meye efceuekes kejes, kejes meye efceuekes kejes...,
Fmemes efceuelee nw hegCe ceneve, kejes meye efceue kes kejes~~ske.~~
cebefoj ceW jepeW efpeveJej eeflecee, leerLekej eewyeermeeW keer ceefncee~
eewyeermeeW eYet kee iegCeieeve, kejes meye efceuekes kejes~~efpeve.~~1~~
cebefoj ceW yepeles nQ Iebs Peeuej, efpeveJej hes {gjles nQ eeQme" eecej~
eYeg Deejleer kee hegCe ceneve, kejes meye efceuekes kejes~~efpeve.~~2~~
cebefoj Je eeflecee efvecee&Ce pewmee, otpee ve keesF& nw hegCe Jewmee~
Oeve ye{lee nw kejves mes oeve, kejes meye efceuekes kejes~~efpeve.~~3~~
cebefoj ceW meesves keer F ueieeDees, meesvee ner meesvee peerJeve cesW heeDees~
Deheveer Deelcee kees mJeCe& meceeve, kejes meye efceuekes kejes~~efpeve.~~4~~
cebeof j kes oMe&ve keer kej uees eefle%ee, evoveeceleer Deepe uesvee es efMe#ee~
meceioMe&ve mes Deelcee ceneve, kejes meye efceuekes kejes~~efpeve.~~5~~
N:M