Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

460
ISBN-978-93-84003-72-2
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
megob ces DeeGmmeblees! Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
(eer ieewlece ieCeOej osJe eCeerle) kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
-efnvoer DevegJeeo- efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSB Yeer
eer %eeveceleer ceeleepeer ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje Ieesef<ele -: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-
ieewlece ieCeOej Je<e& (meved 2014-2015) kes meceeheve
(eeJeCe ke=. Skeced, 1 Deiemle 2015) kes DeJemej hej ekeeefMele hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
(oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer
(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-

-ekeeMeke- kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve -: eyebOe mecheeoke :-
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e., heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.encyclopediaofjainism.com, peerJeve ekeeMe pewve
www.highestjainidolinworld.com, www.jambudweep.org,
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com
Facebook : jaintirthjambudweep
meJee&eOf ekeej ekeeMekeeOeerve

eLece mebmkejCe Jeerj efve. meb. 2541 cetue kecheesepf ebie - %eeveceleer vesJeke&
2200 eefleeeB eeJeCe ke=. Skeced, 1 Deiemle 2015 12/-. pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
 (3)
emleeJevee
Deeefe&kee evoveeceleer
efee hee"keeW! megob ceW DeeGmmeblees veece keer en ueIegkeee hegmleke Deehekes neLeeW ceW nw~
en eser nesles ngS Yeer Delevle cenlJehetCe& nw, keeeWefke FmeceW YeieJeeve ceneJeerj kes ecegKe efMe<e eer
ieewlece ieCeOej mJeeceer kes mee#eeled cegKe mes efveie&le JeeCeer ceW ie=nmLeOece& kee JeCe&ve nw~
nce meyekes efueS en efJeMes<e %eeleJe nw efke eer ieewlece ieCeOej mJeeceer YeieJeeve ceneJeerj kes
meceJemejCe ceW 30 Je<e& leke jns Deewj Gvekeer efoJeOJeefve kee mee#eeled heeve kejkes eoMeebie egle keer
jevee efkeee efpevekes DebMehe ceW Jele&ceeve ceW elegjvegeesiehe efpeveJeeCeer GheueyOe nw~ Fmekes meeLe ner
Gvekes eje jefele keg jeveeSB yengle ner cenJehetCe& nQ~
ewleYeefe Deeefo jeveeSB eer ieewlecemJeeceer eCeerle nQ, Fvekes eceeCe osefKeS-
ewleYeefe kes eejbYe ceW erkeekeej eer eYeeebeeee& kenles nQ-
eer JeOe&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer mlegefleceen-
eerJeOe&ceeve kees ele#e osKekej-Gvekee eLece oMe&ve eehlekej eer ieewlecemJeeceer mlegefle kejles
ngS nefjCeer bo ceW kenles nQ-
peeefle YeieJeeved......Fleeefo~
owJeefmeke eefleeceCe keer erkee kejles ngS eer eYeeeveeee& kenles nQ
eer ieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme
kece&Cees efJeMegdeLe eefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb
vecemkejesefle-
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es Fleeefo~
Fve GjCeeW mes Yeer es jeveeeW eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ Ssmee mhe<
nes peelee nw~
eer ieewlece mJeeceer keer cetue jeveeSB eej nQ-
1. eer ewleYeefe 2. owJeefmeke eefleeceCe 3. heeef#eke eefleeceCe, 4. eeJeke
eefleeceCe~
FveceW mes heeef#eke eefleeceCe ceW mes en megob ceW DeeGmmeblees hee" eneB hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceelepeeer ves emlegle kejkes ie=nmLe eeJeke-eeefJekeeDeeW hej yengle Ghekeej efkeee nw~
Fmekes ceeOece mes Deehe meYeer kees elegLe&keeueerve efoJeJeeCeer (pees mee#eeled ceneJeerj mJeeceer keer
efoJeOJeefve mes mebyebefOele nw) kee jmeemJeeove kejves kee meewYeeie eehle nes jne nw~
FmeceW eeJekeeW kes 12 ele, ieejn eeflecee Deeefo kee JeCe&ve kejles ngS kene nw efke meceief
peerJe 18 mLeeveeW ceW veneR peelee nw Deewj 16 mJeieesX leke Gvekes pevce uesves ceW keesF& yeeOee veneR nw~ Fmes
he{kej Deehe meYeer ieewlece mJeeceer kes MeyoeW kees Deheves peerJeve ceW eefjleeLe& kejW, ener cebieue YeeJevee nw~
(4)
Ceceeskeej ceneceb$e SJeb eeeefjcebieue hee"
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees
Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee,
kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb
heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefue heCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
eQ Meebefleb keg keg mJeene~ Deveeefo efmeceb$e:~
(nmleefueefKele Jemegvebefo eefleemeej meben)
FmeefueS es ceneceb$e Deewj eeeefj cebieue hee" Deveeefo efveOeve nw, Ssmee mhe nw~
Jele&ceeve ceW efJeYeefe ueieekej eeeefjcebieue hee"-veee hee" he{e pee jne nw~ pees efke efJeeejCeere
nw~ en hee" meved 1974 kes yeeo ceW Deheveer efoiecyej pewve hejcheje ceW Deeee nw~ osKeW eceeCe-%eeveeCe&Je
pewmes eeeerve ebLe ceW efyevee efJeYeefe kee eeeerve hee" ner nw~ en efJeece mecJeled 1963 mes uesskej keF&
mebmkejCeeW ceW efJe.meb. 2054 leke ceW ekeeefMele nw~ he=. 309 hej ener eeeerve hee" nw~ eefleeefleueke pees efke
Jeerj meb. 2451 ceW meesueehegj mes ekeeefMele nw, GmeceW he= 40 hej ener eeeerve hee" nw~ Deeeee& eer JemegefJebog-
Dehejveece peemesveeeee& eje jefele eefleehee" pees efke Jeerj meb. 2452 ceW ekeeefMele nw~ GmeceW he=. 81 hej
eeeerve hee" ner nw~ nmleefueefKele eer Jemegvebefoeefleehee" meben ceW Yeer eeeerve hee" nw~ eefleemeejesej pees
efke Jeerj meb. 2443 ceW hee nw, GmeceW Yeer ener hee" nw~ efeeekeueehe pees efke Jeerj meb. 2462 ceW hee nw,
GmeceW Yeer leLee pees meeceeefekeYee<e eer eYeeebeeee& eje osJeJebovee keer mebmke=le erkee nw, GmeceW Yeer
Dejnble cebieueb-Dejnble ueesiegecee,....... Dejnble mejCeb heJJeppeeefce, ener hee" nw hegve: en mebMeesefOele veee
hee" keeeW he{e peelee nw~ keee es hetJe& kes Deeeee& JeekejCe kes %eelee veneR Les ? Fve DeeeeeeX keer ke=efle ceW
heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Je mebMeesOeve keneB leke Gefele nw ?
veee hee"-
eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb...., Dejnblee ueesiegecee......, Dejnbles mejCeb heJJeppeeefce,
efmes mejCeb heJJeppeeefce.....~
en hee" meved 1974 mes Deeee nw Ssmee heb. heVeeueeue peer meeefnleeeee& Deeefo efJeeveeW ves kene
Lee~ pees Yeer nes, nceW Deewj Deehekees eeeerve hee" ner he{vee eeefnS~ meYeer hegmlekeeW ceW eeeerve hee" ner heevee
eeefnS Je ceevevee eeefnS~ veee heefjJeef&le hee" veneR he{vee eeefnS~
-ieefCeveer %eeveceleer
 megob ces DeeGmmeblees!
`
megob ces DeeGmmeblees !
(eeJeke Oece&)
eer ieewlece ieCeOejosJe eCeerle
(eeke=le SJeb heeevegJeeo)
eerieewlecemJeeceer GJeee
eer ieewlecemJeeceer kenles nQ
he{ceb leeJe megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-
ceneJeerjsCe cene-kemmeJesCe meJJeCn-CeeCesCe meJJe-ueese-ojefmeCee
meeJeeeCeb meeefJeeeCeb KegeeCeb KegefeeCeb keejCesCe hebeeCegJJeoeefCe
efleefCCe iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKee-JeoeefCe yeejmeefJenb efienlLeOecceb
mecceb GJeosemf eeeefCe~ lelLe FceeefCe hebeeCegJJeoeefCe he{ces DeCegJJeos Letuee[s
heeCeeefo-Jeeoeoes JesjceCeb, efJeefoS DeCegJJeos Letuee[s cegmeeJeeoeoes JesjceCeb,
leefoS DeCegJJeos Letuee[s Deoee-oeCeeoes JesjceCeb, eGlLes DeCegJJeos Letuee[s
heeevegJeeoMebYeg bo
ns Deeeg<cevleeW ! henues ner eneB ceQves megvee Jeerj eYeg mes~
Gve ceneeceCe YeieJeeved cenefleceneJeerj cenekeeMehe efpeve mes~~
meJe&%e%eeveegle meJe&ueeskeoMeea Gveves GheosMe efoee~
eeJeke Je eeefJekee #eguueke De #egeuf uekee FvneW kes efueS kene~~1~~
es heebe DeCegele leerve iegCeele, eG efMe#eeele yeejn efJeOe~
nQ meceked eeJeke Oece& FvneR, ceW pees es DeCegele heebe keefLele~~
henuee DeCeg ele mLet u eleee, eeCeer J eOe mes ef J ejleer nes v ee~
ot p ee DeCeg ele mLet u eleee, DemeleJee mes ef J ejleer nes v ee~~2~~
(5) (6) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
meoejmebleesme-hejoeje-ieceCeJesjceCeb kemme e hegCeg meJJeoes efJejoer, hebeces DeCegJJeos
Letuee[s Fekeo-heefjceeCeb eseof , FesoeefCe hebe DeCegJJeoeefCe~
lelLe FceeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe, lelLe he{ces iegCeJJeos efoefmeefJeefoefme
heekeKeeCeb, efJeefoS iegCeJJeos efJeefJeOe-DeCelLe-oC[eoes JesjceCeb, leefoS
iegCeJJeos YeesieesheYeesie-heefjmebKeeCeb esefo, FesoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe~
lelLe FceeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe, lelLe he{ces meeceeFeb, efJeefoS
heesmenes-Jeemeeb, leefoS DeefleefLemebefJeYeeiees, eGlLes efmekeKeeJeos heefce-
meuuesnCee-cejCeb, efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo~
mes DeefYeceo-peerJeepeerJe-GJeue-hegCCeheeJe-DeemeJe-mebJej-efCeppej-
yebOeceeskeKe-ceefnkegmeues OecceeCeg-jeejees efhe ceeCeg-jeiejees (hescceeCegjeiejees)
Deef-ceppeeCegjeejees cegef os efieefnod"s efJeefnos heeefueos meseJf eos FCecesJe
leerpee DeCegele mLetueleee, efyeve oer Jemlet kees veefnb uesvee~
eew L ee DeCeg ele mLet u eleee hejoeje mes ef J ejleer nes v ee~~
efvepehelveer ceW mebleger ee meye m$eercee$e mes jefle lepevee~
heb ece DeCeg ele mLet u eleee Feke= le hejer c eeCe Oejvee~~3~~
$ee iegCeele ceW henuee iegCeele, efoMe efJeefoMee kee eceeCe kejvee~
otpee iegCeele veevee DeveLe& oC[eW mes efvele efJejleer Oejvee~~
leerpee iegCeele YeesieesheYeesie, Jemlet keer mebKee kej uesvee~
es leerve iegCeele kens, hegve eejeW efMe#eeele kees megvevee~~4~~
henuee efMe#eeele meeceeefeke otpee ees<eOe GheJeeme kene~
leerpee nw DeefleefLe mebefJeYeeie eewLee meuuesKevecejCe kene~~
efMe#eeele eej kens hegvejefhe, DeYeeJekeeMe le=leereele nw~
peIeve eeJeke mes Gece leke, es yeejn ele lejlececee nQb~~5~~
FmeceW DeefYecele peerJe DepeerJe GheueyOe hegCe De heehe kens~
DeeeJe mebJej efvepe&j Je yebOe De cees#e kegMeue veJe leJe jnW~~
FveceW Oecee&vegjeie mes jle esceevegjeie ceW jeieer nes~
DemLeerceppee kes meMe Oece& kes, Devegjeie ceW jeieer nes~~6~~
 megob ces DeeGmmeblees!
efCeiiebLeheeJeeCes DeCegejs mesDes mesJeCeg~s
efCemmebefkee-efCekekebefKee, efCeefJJeefoefieber e Decet{efoer e~
GJeietnCe efefokejCeb, Jeuue-heneJeCee e les De~~1~~
meJJesoeefCe hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKee-
JeoeefCe JeejmeefJenb efienlLeOecce-ceCegheeue-Fee-
obmeCe Jee meeceeFe, heesmen meefee jeFYees e~
yebYeejbYe heefjiien, DeCegceCe-cegef osmeefJejoes e~~2~~
ceng-cebme-ceppe-petDee, Jesmeeefo-efJeJeppeCeemeeruees~
hebeeCegJJee-pegees, meesefnb efmekeKeeJeSefnb mebhegCCees~~3~~
pees SoeFb JeoeFb OejsF meeJeee meeefJeeeDees Jee Kege KegefeeDees Jee
Deon*-YeJeCe-Jeeefmee-JeeCeefJeblej-peesFefmee-meesncceermeeCe-osJeerDees
ceceleehetJe&ke ie=nerle Jemleg ceW, ie=nerle Jemleg De ke=leJemlet ceW~
Deheves heeueve efkees heoeLe& ceW, Deheves mesefJele megheoejLe ceW~~
efveeLeeW kes Yeer eJeeve ceW, Gece De efnlekej heoeLe& ceW~
mesJeve keer eJe=eer he efeee ceW oes<e ngS mees efceLee neW~~7~~
efveMebefkele efvekeebef#ele De efveefJe&efeefkelmee Decet{er nQ~
Gheietnve efmLeleerkejCe Jeelmeue eYeeJevee De" Debie kens~~
es meYeer heebe DeCegele $eeiegCeele eG efMe#eeele ceeves nQ~
yeejnefJeOe ie=nmLeOeceeX kee Devegheeueve eeJeke kejles nQ~~8~~
oMe&veele meeceeefeke ees<eOe meefeeleeie efveefMeYegefe lepeer~
yeeee& Je DeejbYe heefjen Devegceefle Gef leeie es osMeeleer~~
ceOeg ceebme cee pegDee JesMeeefoke JemeveefJeJepe&veMeerue ie=ner~
hebeeCegeleegle efMe#eeele Deeefoke meeleeW mes pees hetCe& Jener~~9~~
pees eeJeke Deewj eeefJekee ee #eguueke Je #egeuf uekee Fve ele kees~
OeejCe kej De"jnmLeeve Je YeeJeve Jeblej ceW veefnb peeles Jees~
peesefleef<eeeW ceW meewOece& F&Meeve osefJeeeW ceW veefnb peeles nQ~
Gheef j ce Jew c eeef v eke os J eeW ceW Jes cene$e+ef Oej nes l es nQ ~ ~10~~
(7) (8) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
Jeefokeke-efceeGJeefjce-DeCCeoj-cenefeemeg osJesmeg GJJeppebelf e~
leb pene-mees n cceer - meeCe-meCeke k eg ceej-ceeef n b o -yeb Y eyeb Y eg ej-
ueebleJekeeefhe-megkeke-cenemegkeke-meleej-menmmeej-DeeCele-heeCele-
DeejCe-Deegle-kehhesmeg GJeJeppebefle~
De[ebyej-melLeOeje, ke[ebieo-yeveG[-keemeesne~
Yeemegj - Jej - yeesefnOeje, osJee e cenefee neWefle~~4~~
GkekemmesCe oesefleefCCe-YeJe-ienCeeefCe penCCesCe meeYeJe-ienCeeefCe
leoes megceCeg-megeeoes megosJeeb megosJeeeoes megceeCegmeeb leoes meeFnlLee1 hee
efCeiiebLee nesTCe efmepPebefle yegpPebefle cegbebefle heefjefCeJJeeCeebefle meJJe-
ogkeKeeCecebleb kejWefle~
Jen en meewOecezMeeve mevelkegceej ceensv yee efoJe ceW~
yeeesej ueebleJe keeefhe Mege De ceneMege efoJe ceW~~
hegefve Meleej meneej Deevele eeCele DeejCe Deegle efoJe ceW~
Fve meesuen mJeieeX ces ner es meef meesueke Ghepele nQ~~11~~
Jes keke Je yeepetyevo cegkeg mes egle Dee[byej Mee OejW~
YeemegjJej yeesefOe OejW yeng $e+er meefnle cenef&ke osJe yeveW~~
Glke=heves mes oes $ee YeJe Je peIeve mes meele Dee" YeJe ueW~
efhej ceeveJe mes osJeheo ues megosJeheo mes megceveg<e YeJe ueW~~12~~
efhej meodie=nmLe2 efveieLe cegveer nes efme-yeg nes peeles nQ~
cegeer heeles ke=leke=le yeves meye ogKeeW kee #ee kejles nQ~~
peye leke cegefveele veneR OeB, cegefveeeW kees Jebove kejlee ntB~
meJe& og:KeeW kee Deble keB, efMeJeheo keer Jee_e kejlee ntB~13~~
1. he=LJeer, 2. peue, 3. Deefive, 4. Jeeeg, 5. Jevemheefle, 6. oesFefve, 7. leerve Fefve,
8. eej Fefve, 9. efveieeso, 10. Demeb%eer hebesefve, 11. kegYeesieYetefce, 12. cues#epe, 13. hebesefve
efleee, 14. veejkeer, 15. vehegbmeke, 16. m$eer, 17. megYeesie Yetefce, 18. Deesj ceveg<e Fve De"ejn mLeeveeW
ceW DeCegeleer veneR peeles nQ SJeb YeJeveJeemeer, Jeblej, peesefle<eer osJeeW ceW Deewj meewOece&F&Meeve mJeie& keer
osefJeeeW ceW Yeer DeCegeleer veneR pevceles nQ~ 1. meeefOeleeLee&: eee mebYeJe nw~ 2. eneB meeFnlLee kee DeLe&
meodie=nmLe efkeee nw efkevleg meeefOeleeLe& Yeer mebYeJe nw~
 megob ces DeeGmmeblees!
megob ces DeeGmmeblees !
(eeJeke Oece&-efnvoer DevegJeeo)
eerieewlecemJeeceer kenles nQ
he{ceb leeJe megob ces DeeGmmeblees~
ns Deeeg<cevleeW YeJeeW ! ceQves eLece ner megvee nw~
keee megvee nw ?
efienlLeOecceb ie=nmLe Oece& megvee nw~ efkevemes megvee nw ?
Fn Keueg YeeJeoe cenefoceneJeerjsCe eneb (efJehegueeeue heJe&le hej)
YeieJeeve cenefleceneJeerj kes eercegKe mes megvee nw~ es YeieJeeve ceneJeerj kewmes nQ ?
meceCesCe cenekemmeJesCe meJeCnCeeCesCe meJJeueeseojefmeCee~ pees
eceCe nQ, cenekeeMehe iees$e ceW pevceW nQ, meJe&%eeveer nQ Deewj meJe&oMeea nQ Ssmes YeieJeeve
ceneJeerj ves GheosMe efoee nw Deewj nceves megvee nw~
efkemekes efuees GheosMe efoee nw ? meeJeeeCeb meeefJeeeCeb KegeeCeb
KegefeeCeb keejCesCe~
eeJeke Deewj eeefJekeeDeeW kes efuees leLee #eguueke Deewj #egefuuekeeDeeW kes
efueS GheosMe efoee nw~
keee GheosMe efoee nw ? hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe eeeefj
efmekeKeeJeoeefCe yeejmeefJenb efienlLeOecceb mecceb GJeosefmeoeefCe~ heebe DeCegele,
leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele Ssmes yeejn ekeej kes ie=nmLeOece& kee meceked
GheosMe efoee nw~
Jes ieewlecemJeeceer Gme heeef#eke eefleeefleeceCe ceW Gheeg&kele hebefeeeW kees ken
jns nQ efke
ns Deeeg<cevleeW ! ceQves megvee nwcenekeeMehe iees$eere, meJe&%e, meJe&oMeea,
eceCe YeieJeeved ceneJeerj ves eeJeke, eeefJekee, #eguueke Deewj #egefuuekee Fvekes
efuees heeBe DeCegele, leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele, Ssmes yeejn ekeej kes
ie=nmLe Oece& kee meceked GheosMe efoee nw~
(9) (10) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
eneB hej es hebefeeeB yengle ner cenlJe keer nQ keeeWefke eerieewlecemJeeceer ceefle,
egle, DeJeefOe Deewj ceve:hee&e Fve eejeW %eeve mes meefnle Les~ yegef, $e+ef Deeefo
meele ekeej keer $e+efeeW mes meceefvJele Les~ efpevneWves keg efove kece leerme Je<e& leke
yejeyej eer ceneJeerj mJeeceer keer efoJeOJeefve kees megvee Lee leLee efpevneWves mJeeb ner
ieejn Debie Deewj eewon hetJe&he mes ebLe jevee keer Leer Ssmes ceneved ieCeOej hetCe&
eeceeefCeke eer ieewlecemJeeceer ieewjJehetCe& MeyoeW ceW mJeeb ken jns nQ efke ceQves megvee
nw leLee DeleerJe keesceue Deewj efee MeyoeW ceW YeeeW kees mebyeesefOele kejles ngS ken
jns nQ efke ns Deeeg<cevleeW ! ceQves megvee nw~ Fve MeyoeW mes eer ieCeOejosJe ie=nmLe
Oece& kees YeieJeeved ceneJeerj eje keefLele efme kej jns nQ, pees efke yeejn elehe nw~
Fve yeejn eleeW ceW mJeeb ieewlecemJeeceer kes MeyoeW ceW ner Deehe Gvekes veece osefKees
lelLe FceeefCe hebeeCegJJeoeefCe he{ces DeCegJJeos Letuee[s heeCeeefoJeeoeoes
JesjceCeb, efJeefoS DeCegJJeos Letuee[s cegmeeJeeoeoes JesjceCeb, leefoS DeCegJJeos
Letuee[s DeoeeoeCeeoes JesjceCeb, eGlLes DeCegJJeos Letuee[s meoejmebleesme
hejoejeieceCeJesjceCeb kemme e hegCeg meJJeoes efJejoer, hebeces DeCegJJeos
Letuee[s FekeoheefjceeCeb esefo, FesoeefCe hebe DeCegJJeoeefCe~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
heebe DeCegele
Gve yeejn eleeW ceW mes henues heeBe DeCegele nQ~ henues DeCegele ceW mLetuehe mes
eeCeereEnmee mes efJejefle nw~ otmejs DeCegele ceW mLetuehe mes Demele mes efJejefle nw~
leermejs DeCegele ceW mLetuehe mes efyevee efoes nges hejJe mes efJejefle nw~ eewLes
DeCegele ceW mJeoej meblees<e nw DeLee&led Deheveer efJeJeeefnlee m$eer ceW mevlees<e nw Deewj
hejm$eer mes efJejefle nw Fmeerefuees en mLetuehe mes ele nw DeLeJee efkemeerefkemeer keer
mechetCe& m$eercee$e mes ner efJejefle nw~ heeBeJeW DeCegele ceW Deheveer Fe kes Devegmeej
heefjen kee heefjceeCe efkeee ieee nw~ Fmeefuees FmeceW Yeer heefjen kee hetCe& leeie ve
nesves mes mLetuehe mes efJejefle nw~ Fmeerefuees es heebe DeCegele kenueeles nQ~
yeejn eleeW kes Debleie&le leerve iegCeele kee JeCe&ve kejles nges eer ieewlecemJeeceer
kenles nQ
 megob ces DeeGmmeblees!
lelLe FceeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe, lelLe he{ces iegCeJJeos efoefmeefJeefome
heekeKeeCeb, efJeefoS iegCeJJeos efJeefJeOeDeCelLeoC[eoes JesjceCeb, leefoS
iegCeJJeos YeesieesheYeesieheefjmebKeeCeb eseof , FesoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe~~
leerve iegCeele
Gve yeejn eleeW kes Debleie&le es leerve iegCeele nQ~ GveceW mes henues iegCeele ceW
efoMeeefJeefoMeeDeeW kee eleeKeeve (efveece) efkeee peelee nw~ otmejs iegCeele ceW
efJeefJeOe ekeej kes DeveLe&oC[ mes efJejefle nesleer nw~ leermejs iegCeele ceW YeesieGheYeesie
JemlegDeeW kee heefjmebKeeveheefjceeCe efkeee peelee nw~ Fme ekeej es leerve iegCeele nQ~
hegve: Deeies eej efMe#eeeleeW kees kenles nQ
lelLe FceeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe, lelLe he{ces meeceeefeeb,
efJeefoS heesmenesJeemeeb, leefoS DeefleefLemebefJeYeeiees, eGlLes efmekeKeeJeos
heefcemeuuesnCeecejCeb efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo~
eej efMe#eeele
Gve yeejn eleeW kes Debleie&le es eej efMe#eeele nQ~ GveceW mes eLece meeceeefeke
efMe#eeele nw, otmeje ees<eOeesheJeeme ele nw, leermeje DeefleefLemebefJeYeeie ele nw Deewj
eewLee Deble ceW meuuesKeveecejCe veece kee efMe#eeele nw, Fme ekeej es eej efMe#eeele
nQ~ FmeceW efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb kee DeLe& mecePe ceW veneR Deeee nw~
efJeMes<eeLe&
eerkegbokegboosJe ves Yeer Deheves eeefj$eheeng[ ebLe ceW iegCeele Deewj efMe#eeeleeW kes
es ner veece kens nQ~ eer GceemJeeceer Deeeee& Deewj eer mecebleYe mJeeceer ves Fve meele
eleeW kes ece ceW keg Deblej jKee nw~ eLeeefoiosMeeveLe&oC[efJejeflemeeceeefeke-
ees<eOeesheJeemeesheYeesieheefjYeesieheefjceeCeeefleefLemebefJeYeeieelemebheVee~~2~~
eqoiele, osMeele, DeveLe&oC[efJejefle, es leerve iegCeele nQ~ meeceeefeke, ees<eOeesheJeeme,
GheYeesie heefjYeesieheefjceeCe Deewj DeefleefLemebeJf eYeeie es eej efMe#eeele nQ~
eermecebleYemJeeceer kes MeyoeW ceW Devlej osefKees
efoiele, DeveLe&oC[ele Deewj YeesieesheYeesieheefjceeCe ele es leerve iegCeele nQ~
osMeeJekeeefMekeele, meeceeefekeele, ees<eOeesheJeemeele Deewj JeweeJe=le es eej efMe#eeele nQ~
(11) (12) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
eerGceemJeeceer Deeeee& Deewj eermecebleYemJeeceer ves Fve yeejn eleeW kee JeCe&ve
kejves kes yeeo Deble ceW meuuesKevee kee JeCe&ve efkeee nw efkevleg eer ieewlecemJeeceer ves
efoieleosMeele kees Ske ceW ner Meeefceue kej DeefleefLemebefJeYeeie kees le=leere efMe#eeele
ceW ueskej meuuesKevee kees elegLe& efMe#eeele ceW ner ues efueee nw~
he{ceb leeJe megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe
cenefoceneJeerjsCe cenekemmeJesCe meJJeCnCeeCesCe meJJeueeseoefjefmeCee
meeJeeeCeb meeefJeeeCeb KegeeCeb KegefeeCeb keejCesCe hebeeCegJJeoeefCe
efleefCCe iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe yeejnefJenb efienlLeOecceb mecceb
GJeosefmeeeefCe~~
eeJeke kes yeejn ele Oece& nQ
ns Deeeg<cevleeW YeJeeW ! eLece ner ceQves megvee nw~ eneb Yejle#es$e kes Deee&Keb[
ceW cenekeeMeheiees$eer, meJe&%eeveer, meJe&ueeskeoMeea, eceCe, YeieJeeve cenefleceneJeerj ves
eeJekeeeefJekeeDeeW Deewj #eguueke#egefuuekeeDeeW kes efueS hebe DeCegele Deeefo
yeejnefJeOe ie=nmLe Oece& (eeJeke Oece&) kee meceked ekeej mes GheosMe efoee nw~
veJe heoeLeesX kes veece
mes DeefYeceopeerJeepeerJeGJeuehegCCeheeJeDeemeJemebJej
efCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues OecceeCegjeejees efhe ceeCegjeiejees
(hescceeCegjeiejees) DeefceppeeCegjeejees cegefos efieefnods efJeefnos
heeefueos mesefJeos FCecesJe efCeiiebLeeheeJeeCes DeCegejs mesDes mesJeCegs~
DeLe&Gheeg&e yeejn eleeW kee Oeejke-efpemeves peerJe-DepeerJe leJe kees
mecePe efueee nw leLee efpemeves hegCe-heehe, DeeeJe-yebOe, mebJej-efvepe&je Deewj cees#e
Fve leJeeW kees GheueyOe kej efueee nw Ssmes veJe heoeLeeX kes efJe<ee ceW DeefYekegMeue-
efvehegCe Jeefe ceW Oecee&vegjeie mes Devegje neskej Yeer ceeB-ue#ceer kes Devegjeie ceW je
nw~ (ie=nmLe nesves mes heefjen kee leeieer veneR nw) SJeb DeefmLeceppee kes meceeve
Devegjeie mes je nw~ (efpeme ekeej meele OeelegDeeW ceW DeefmLe-ner ceppee veeceke
Oeeleg mes efvejvlej mebueive jnleer nw Gmeer lejn men-Oeefce&eeW kes meeLe eerefle kee nesvee
Ssmeer meIeve eerefle kees DeefmLeceppee eerefle kenles nQ~) Ssmee ie=nmLe cete|leeLe&
 megob ces DeeGmmeblees!
ceceleehetJe&ke enCe efkees iees heoeLe& ceW, ie=nerleeLe&meeceeve he mes enCe efkees
iees heoeLe& ceW, efJeefnleeLe&Deheves eje efkees iees heoeLe& ceW, heeefueleeLe&Deheves
eje heeueve efkees iees heoeLe& ceW, mesefJeleeLe&Deheves eje mesefJele-Gheeesie ceW
Deeves Jeeues heoeLe& ceW, efveeLe eJeevecegefveeeW kes eJeeve ceW, DevegejmeJe&es,
eseeskeueeCekeejer heoeLe& ceW, mesefJeleeLe&mesJeve eJe=efehe efeee ceW (eceeo
mes pees ngDee nes Jen efceLee nesJes) Ssmee DeefYeeee nw~
Gmeer kes Devleie&le
mecekelJe kes 8 DebieeW kes veece
efCemmebefkee efCekekebefKee efCeefJJeefoeEiee Decet{efod"er e~
GJeietnCe efefokejCeb JeuueheneJeCee e les De~~
efve:Mebefkele, efve:keebef#ele, efveefJe&efeefkelmee, Decet{ef<, Gheietnve, efmLeeflekejCe,
Jeelmeue Deewj eYeeJevee es mecekelJe kes Dee" Debie nQ~
meJJesoeefCe hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
yeejmeefJenb efienlLeOecceceCegheeueFee-
ieejn eefleceeDeeW kes veece
obmeCe Jee meeceeFe heesmen meefele jeFYees e~
yebYeejbYe heefjiien DeCegceCecegef osmeefJejoes e~~
es heebe DeCegele, leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele efceuekej yeejn ekeej
kee ie=nmLe Oece& nw~ Fvekee heeueve kejles ngS eeJeke ece mes ieejn mLeeveeW kees
eehle kejles nQ~ oMe&ve, ele, meeceeefeke, ees<eOe, meefee leeie, jeef$eYege leeie,
yeeee&, DeejcYe efveJe=efe, heefjen efJejefle, Devegceefle leeie Deewj Gef leeie es
osMeele kes ieejn mLeeve nQ~
YeeJeeLe&eerieewlecemJeeceer ves eneb Fve yeejneleeW kees ie=nmLe kee Oece& kene nw~
leLee pees ieejn mLeeve yeleeS nQ, FvnW eeflecee Yeer kenles nQ~ FveceW mes oMe&ve
eeflecee mes ueskej jeef$eYege leeie eeflecee leken eeflecee leke kes ele enCe
kejves Jeeues eeJeke ie=nmLe nQ, FvnW peIeve eeJeke meb%ee nw~ yeeee& ele mes
ueskej heefjen efJejefle leke ceOe kes leerve eeflecee Jeeues ceOece eeJeke nQ leLee
(13) (14) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
Devegceefle leeie Deewj Gef< leeie eeflecee Jeeues Glke=< eeJeke kenueeles nQ~
ieejnJeeR eefleceeOeejer lees #eguuekeSsueke ner nesles nQ~
Deeies eer ieewlecemJeeceer kenles nQ
Dee" cetueiegCe OeejCe SJeb meele Jemeve kee leeie
cengcebmeceppepetDee JesmeeefoefJeJeppeCeemeeruees~
hebeeCegJJeepegees meeseEn efmekeKeeJeSeEn mebhegCCees~~
ceOeg, ceebme, cee, pegDee Deewj JesMee Deeefo Jemeve Fvekees leeie kejves Jeeuee,
heeBe DeCegeleeW mes ege leLee meele efMe#eeeleeW mes heefjhetCe& ie=nmLe neslee nw~ eneB
cee, ceebme, ceOeg kes leeie kee DeeosMe efoee nw
pegDee Kesuevee ceebme ceo, JesMeeieceve efMekeej~
eesjer hejjceCeerjceCe, meeleeW Jemeve efveJeej~~
Fme ekeej pegDee Deewj JesMee Deeefo Meyo mes meeleeW JemeveeW kes leeie kee
GheosMe efoee ieee mecePevee eeefnS~
eneB cenJehetCe& efJe<ee en nw efke ieewlecemJeeceer pewmes eej%eeveOeejer, mehle$e+ef
meceefvJele, leodYeJecees#eieeceer, ieCeOejosJe mJeeb ie=nmLe eeJeke kees DeelceeDeelcee
kee ner GheosMe ve oskej cee, ceebme,, ceOeg leeie Deewj pegDee Deeefo JemeveeW kes leeie
kee GheosMe os jns nQ leLee Fmes ner Jes ie=nmLeeW kes efueS Oece& Meyo mes Ieesef<ele kej jns
nQ~ pees Deepe Fme leeie keer hejcheje kees Oece& veneR kenles nQ GvnW Fve hebefkeleeeW kees
osKevee eeefnS~ es hebefkeleeeb mee#eeled ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~
hegve: Jes mJeeb Fme ie=nmLe Oece& kes heue kees yeleueeles ngS kenles nQ
pees SoeFb JeoeFb OejsF meeJeee meeefJeeeDees Jee Kege, KegefeeDees
Jee Ded"on YeJeCeJeeefmeeJeeCeeJelejpeesFefmeemeesncceermeeCeosJeerDees
Jeefokekeefceeb Gheefjce DeCCeojcenef[d{eemeg osJesmeg GJeJeppebefle~
pees eeJeke, eeefJekeeeW DeLeJee #eguueke#egefuuekeeeW Fve eleeW kees OeejCe
kejles nQ Jes De"ejn mLeeve YeJeveJeemeer, Jeblej, peesefle<eer Deewj meewOece&F&Meeve
mJeie& keer osefJeeeW kee Jeefleece kej Thej ceW Deve efkevneR Yeer cenef&ke osJeeW ceW
Glhevve nesles nQ~
 megob ces DeeGmmeblees!
YeeJeeLe&meceief< Deewj eleer eens m$eer neW ee heg<e, Jes YeJeveJeemeer,
Jeblej Deewj peesefle<eer osJeosefJeeeW ceW pevce veneR uesles nQ leLee meewOece&F&Meeve mJeie&
keer osefJeeeW ceW Yeer pevce veneR uesles nQ~ DeLee&led keuheJeemeer osJeeW keer osefJeeeb oes mJeie&
leke ner pevce uesleer nQ~ Deeies leermejs mes ueskej meesuenJeW mJeie& leke kes osJe Deheveer
Deheveer osefJeeeW keer Glheefe %eelekej Deekej DehevesDeheves mJeie& ceW ues peeles nQ~
meceief< peerJe keuheJeemeer osefJeeeW ceW Yeer pevce veneR uesles nQ~ Fvemes Deefleefjkele
meesuen mJeieeX ceW efJeMes<e $e+efOeejer osJeeW ceW pevce uesles nQ~
meceief< kenebkeneb pevce uesles nQ ? mees ner yeleeles nQ
leb penemeesncceermeeCemeCekekegceejceeeEnoyebYeyebYegejueebleJekeeefhe-
megkekecenemegkekemeleejmenmmeejDeeCeleheeCeleDeejCeDeegokehhesmeg
GJeJeppebefle~
De[ebyejmelLeOeje, ke[ebieoyeveG[keemeesne~
YeemegjJejyeesefnOeje, osJee e cenefee neWefle~~
meewOece&, F&Meeve, meevelkegceej, ceensv, yee, yeeesej, ueebleJe, keeefhe<,
Mege, ceneMege, Meleej, meneej, Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle Fve keuheeW
ceW GlheVe nesles nQ~
Jeneb veevee ekeej kes Jem$eDeeYejCekeke, Debieo, cegkeg Deeefo mes
MeesYeeeceeve, efoJe Jewefeefeke Mejerj kes Oeejke Deewj osoerheceeve yeesefOe kes Oeejke
cenef&ke osJe nesles nQ~
Fve hebefeeeW mes en mhe< nw efke Jem$e meefnle #eguueke, Ssueke Deeefo pees efke
mebeceemebece kees OeejCe kejves Jeeues hebeceiegCemLeeveJeleea nQ es meesuen mJeie& kes
Thej veneR pee mekeles nQ~ Fve keuheeW kes Thej efoiecyej cegefve ner peeles nQ~ Yeues ner
keesF& JeeEueieer ner keeeW ve nes Jen Yeer Debeflece ewJeseke leke peeves keer eesielee
jKelee nw~ eneB hej lees ie=nmLeOece& keer cenevelee kees yeleueeee nw~
hegve: eer ieCeOejosJe kenles nQ
GkekemmesCe oes efleefCCe YeJeienCeeefCe penCCesCe meeYeJeienCeeefCe
leoes meceCegmegeeoes megosJeeb megosJeeeoes megceeCegmeeb leoes meeFnlLee hee
efCeiiebLee nesTCe efmepPebefle yegpPebefle cegbebefle heefjefCeJJeeCeebefle meJJeogkeKeeCe-
(15) (16) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
cebleb kejWefle1~
es eeJeke ee eeefJekee DeLeJee #eguueke ee #egefuuekee Glke=<heves mes oes
ee leerve YeJe enCe kejles nQ, peIevehe mes meele ee Dee" YeJe enCe kejles nQ~ Fve
YeJeeW ceW Yeer megceveg<elJe mes megosJelJeDes, kegueerve, es<", jepee, cenejepee
Deeefo ceveg<e neskej Glke=< peeefle kes osJe nes peeles nQ~ megosJelJe mes megceveg<elJe
kees eehle kej uesles nQ hegve: Deefvlece YeJe ceW efveece mes efveeLe cegefve neskej efme nes
peeles nQ, yeg nes peeles nQ, heefjefveJee&Ce kees eehle kej uesles nQ Deewj meYeer og:KeeW kee
Deble kej osles nQ~
efJeMes<eeLe&en nw ie=nmLe Oece& kee heue, eer ieCeOej osJe kes MeyoeW ceW~
Dele: ie=nmLeeece ceW jnles ngS ie=nmLeOece& kee heeueve kejvee efkeleves cenlJe keer
yeele nw en mecePevee DeeJeMeke nw~ JeemleJe ceW pees ie=nmLe, cee, ceebme Deeefo kes
leeieer nesles nQ, pegDee Deeefo ogJe&meveeW mes otj jnles nQ Deewj DeCegeleeW kee heeueve
kejles nQ~ Jes Iej ceW jnles ngS Yeer yengle ner megKeer jnles nQ~ jepevewefleke Deveee ve
kejves mes GvnW ceeveefmeke Meebefle yeveer jnleer nw~ meJe&$e eMebmee kes hee$e nesles nQ Deewj
meYeer peveeW ceW efJeMJemlelee kees Yeer eehle kej uesles nQ~ Fve OeceeX mes ege ie=nmLeeW kees
meJe&$e megKe, Meebefle, eMe Deewj Oeve keer Je=ef Deeefo eehle nesles nQ leLee hejYeJe ceW
mJeie& kes megKe Yeesiekej hegve: eeJeleea, leerLekej Deeefo kes Yeer hegCe kees eehle kej
hejcheje mes cees#e kees eehlekej MeeMJele megKe kes Yeeskelee yeve peeles nQ~ FmeefueS
ie=nmLeeece ceW jnles ngS eleske m$eer ee heg<e kees DeCegele Deeefo ie=nmLeOeceeX kee
heeueve kejvee yengle ner DeeJeMeke nw, meJe&Lee efnlekej ner nw Ssmee mecePevee eeefnS
keeeWefke en Oece& YeieJeeve ceneJeerj ves Deheveer efoJeOJeefve ceW kene nw Deewj eer
ieewlecemJeeceer ves leerme Je<e& leke Gvekes heeocetue ceW jnkej Gvemes eJeCe efkeee nw
Deewj hejcekeCee yegef mes ie=nmLeeW kes efueS kene nw~
Fme ie=nmLeOece& kes hee" ceW Ske mLeeve hej
Keg[d[e Kegef[d[eeDees Jee Deon YeJeCeJeeefmee...... Deeefo hee"
ceW Deon hee" kee en DeLe& mecePe ceW veneR Dee jne Lee~
Ske yeej meved 1958 ceW Deeeee& eerefMeJemeeiej peer cenejepe kes mece#e Fme
1. heeef#eke eefleeceCe~
 megob ces DeeGmmeblees! (17) (18) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deon Meyo hej efJeMes<e eee& ngF&~ Deveske efJeeved heb. eerueeuepeer Meem$eer, heb. #eguueke-#egefuuekee FveceW veneR peeles nQ~
heVeeueeue peer meesveer Deeefo GheefmLele Les~ cegefve eer eglemeeiejpeer Deeefo meeOeg Je es De"ejn mLeeve Dee. eerefMeJemeeiejpeer cenejepe kees Yeer yengle ner mebiele
Deee|ekee Jeerjceleer peer Deeefo Deee|ekeeeW leLee ceQ Yeer GheefmLele Leer~ eee& ngF& efke eleerle nges Les~ leYeer mes Fme hee" kes heefjJele&ve Je mebMeesOeve Deeefo keer eee& meceehle
De"ejn mLeeve Ssmes {tb{ves eeefnes peneB eleer veneR peelee nes leLee Gve De"ejn nes ieF& Leer~
mLeeveeW ceW es YeJeveef$eke Deewj meewOece&-F&Meeve keer osefJeeeB veneR Deeveer eeefnS etBefke efeeekeueehe ebLe ceW eeeerve hee" Ssmee nw
FvnW he=Leked mes efueee nw~ leYeer GceemJeeceer eeJekeeeej kes oes Mueeske mce=efleheLe ceW DeonYeJeCeJeeefmeeJeeCeeEJelejpeesFefmee ........... (efeeekeueehe
Dee iees, Jes es nQ he=. 108)
mecekelJemebegle: eeCeer, efceLeeJeemesve peeeles~ Jele&ceeve ceW eceCeeee& Deeefo hegmlekeeW ceW hee" yeoue kej Ssmee efueKee nw
eoMes<eg e eflee&#eg, veejkes<eg vehegBmekes~~88~~ onDehebe YeJeCeJeeefmeeJeeCeeEJelejpeesFefmee ........ (eceCeeee&,
m$eerlJes e og<ke=leeuheeeg-oeefjdeeefokeJeefpe&le:~ he=. 160)
YeJeveef$e<eg <edYet<eg, lesJeer<eg ve peeeles~~89~~ DeeMee& nw efke ieewlece mJeeceer pewmes ceneve ieCeOejosJe keer ke=efle ceW en
heefjJele&ve efkeee ieee nw~ cetue hee" ceW Ssmee kejvee meJe&Lee Devegefele nw~ eefo
mecekelJe mes meefnle peerJe efceLeelJe kes efvecvemLeeveeW ceW veneR peelee nw Deehekees ee efkevneR Yeer efJeeveeW kees keesF& Yeer hee" ieuele ee Devegefele eleerle neslee
1. he=LJeerkeeefeke 2. peuekeeefeke 3. Deefivekeeefeke 4. Jeeegkeeefeke nw, lees Dehevee cebleJe efhheCe ceW jKe osvee eeefnS, ve efke cetue hee" kees nekej
5. Jevemheeflekeeefeke 6. oes Fbefe 7. leerve Fbefe 8. eejFbefe 9. efveieeso Dehevee F< hee" jKe osvee Deeefo~
10. Demeb%eerhebesefve 11. kegYeesieYetefce Deewj 12. cuesKeb[, efceLeelJe kes Fve Deeies Yeer Ssmes ner eer ieewlecemJeeceer keer ke=efleeeW ceW pees heefjJele&ve Je mebMeesOeve
yeejn mLeeveeW ceW GlheVe veneR neslee nw~ leLee 13. eflee&eeW ceWs 14. vejkeeW ceW efkees iees nQ, Gve hej eee& keer peeJesieer~
15. vehegbmeke ceW Deewj 16. m$eerJeso ceW GlheVe veneR neslee nw~
hegve: heeheer, Deuheeeg, oeefjeefo mes Jeefpe&le jnlee nw~ en meceier YeJeveef$ekeeW N :M
ceW, eLece vejke mes Deefleefje n vejkeYetefceeeW ceW Je mJeie& keer osefJeeeW ceW Yeer veneR
peelee nw~
eee& ceW en yeele Deewj DeeF& efke eneB eefleeceCe ceW lees eefleke eeJekeeW kes
efueS keLeve nw Dele: eleerpeve lees megYeesieYetefce Deewj ceveg<e heee&e ceW Yeer veneR peeles
nQ keeeWefke ieeLee nw efke
DeCegJeocenJJeoeFb Ce uenF osJeeGieb ceesegb~ (ieesccemeej kece&keeb[)
DeCegeleer Deewj ceneeleer lees osJeeeg kes efmeJeee Deve efkemeer Deeeg kee yebOe
ner veneR kej mekelee nw~ Fmeefuees Gheeg&e 16 mLeeveeW ceW, 17. megYeesieYetefce Deewj
18. ceveg<e Fve oes mLeeveeW kees efceuee osves mes De"ejn mLeeve nes peeles nQ~ eefleke Je
 megob ces DeeGmmeblees!
eer ieewlece mJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW
heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Gefele veneR nw
(1) kejescenbDeepekeue keg meeOeg-meeefOJeeeb kegJexnb efeee kees he{ves ueies nQ
efkebleg cegPes en mebMeesOeve veneR peBee nw Dele: ceQves eneB kejescenb Ssmee Deeeee& eCeerle
eeeervehee" ner meJe&$e jKee nw~
efmeebleeeJeleea eerJeerjvebefo Deeeee& ves Deeeejmeej ebLe ceW kejescenb hee" ner efueee
nw~ eLee-efeeeeecemeeb Jeglmeie Yeesjmee: kejescenb1~
Deveieej Oecee&ce=le ceW heeef#eke eefleeceCe kes ue#eCe keer mJeeshe%eerkee ceW kejescenb
efeee kee eeesie hebn yeej Deeee nw~ GoenjCe kes efuees osefKees
meJee&efleeejefJeMegeLe heeef#ekeeefleeceCeefeeeeeb....... efmeYeefekeeeeslmeie
kejescenb2~ Fleeefo~
efeeekeueehe ceW osJeJebovee, owJeefmeke eefleeceCe, heeef#ekeeefleeceCe SJeb Deve efeeeDeeW keer
eeesieefJeefOe ceW kejescenb hee" ner GheueyOe nw~
eeefj$emeej ebLe ceW Yeer-ewleYeefekeeeeslmeie kejesceerelf e efJe%eehe ......Fleeefo hee"eW ceW
kejesecf e efeee ner nw~ Ssmee ner meeceeefeke Yee<e iebL e SJeb eefleeefleueke ebLe ceW Yeer kejesecf e,
kejescenb hee" ner GheueyOe nes jns nQ~ kegue efceueekej meYeer ebLeeW ceW Fme hejmcewheoer kejesecf e efeee
ner GheueyOe nes jner nw hegve: Fmes yeouekej kegJexnb hee" keeeW jKee ieee? en efJeeejCeere nw~
(2) CeeCeeCeb obmeCeeCeb eefjeeCeb hee" meeceeefeke oC[ke ceW nw eneB leJeeCeb
hee" ye{eee nw mees Gefele veneR nw osefKees eceeCe
CeeCeeCeefceleeefo%eeveoMe&veeeefj$eeCeeb meoe kejesecf e efeeekece&~ iegCeeveeceevevle
mebYeJesefhe jlve$eeme eeOeevesve cees#eesheeeYetlelJeeeosJe mlegleced~
(efeeekeueehe he=. 146)
Fmemes mhe< nw efke leJeeCeb heo cetue ceW veneR nw~ erkeekeejeW ves Yeer veneR ceevee nw~
(3) Ssmes keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce hee" kes mLeeve hej
DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce hee" eer ieewlecemJeeceer keer ke=efle ceW megOeejvee
meJe&Lee Devegefele nw~
(4) Fmeer ekeej
Jeboeefce efjCeseEce hee" ner Leesmmeeefce mleJe ceW meJe&$e ceeve nw~
eceCeeee& kes eLece mebmkejCe ceW
JeboeceefjCesefceb efkeee nw~ hegve: efleere mebmkejCe ceW Jebos DeefjCeseEce efkeee nw~
Fme heefjJele&ve hee" kees he{vee Gefele veneR nw~
1. Deeeejmeej he=. 191~ 2. Deveieej Oecee&ce=le cetue mebmke=le De. 9 he=. 657~
(19) (20) Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
(5) meeceeefeke Yee<e ceW ewleYeefe keer Debeefuekee keer erkee ceW osefKeS
Debesefce Deee&efce~ hetpesefce hetpeeeefce~ Jeboeefce mleewefce~ Cecebmeeefce vecemeeefce
eefCeheleeefce~ (meeceeefeke Yee<e he=. 175)
erkeekeej ves Yeer eeeerve hee" ner efueee Debesefce Deeefo~ Dele:
eceCeeee& ceW he=. 102 hej
Deesefce hegppesefce Jeboeefce Cecemmeeefce~ hee" megOeejvee keneB leke Gefele nw~
(6) Fmeer lejn meuuesnCeecejCeb kes Deveblej efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo hee"
nekej FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe ye{evee Gefele veneR nw~ cetue hee" pees
efeeekeueehe Deeefo ebLeeW ceW euee Dee jne nw~ Gmes ner he{vee eeefnes~
Ssmes ner Ske hee" heefjJele&ve Deewj nw pees efke DeleerJe efJeeejCeere nwcetue hee" nwmes
DeefYeceopeerJeepeerJeGJeuehegCCeheeJe-DeemeJemebJejefCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues~
Deye Fmes yeoue kej Ssmee hee" jKee ieee nwmes DeefYeceopeerJeepeerJeGJeue-
hegCCeheeJeDeemeJeyebOemebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues~
cetuehee" ceW veJeleJeeW kee ece en Lee-peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je,
yebOe Deewj cees#e~
heefjJeefle&le hee" kee ece Ssmee nes ieee nw peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, yebOe, mebJej,
efvepe&je Deewj cees#e~
efJeeej kejves mes en mecePe ceW Deelee nw efkeFme cetuehee" kes ece kes Devegmeej ner
kebgbokegboosJe ves meceemeej ceW ieeLee jKeer nw
YetelLesCeeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~
DeemeJemebJejefCeppejyebOees ceeskeKees e mecceeb~~13~~
Deewj Fmeer ieeLee kes ece kes Devegmeej ner eerkegbokegboosJe ves meceemeej ceW DeefOekeej efJeYee
efkees nQ~ peerJeepeerJeeefOekeej kes yeeo hegCe-heeheeefOekeej nw hegve: DeeeJe DeefOekeej, mebJej DeefOekeej,
efvepe&je DeefOekeej ueskej leye yebOe DeefOekeej nw Fmekes yeeo cees#e DeefOekeej nw~
(8) efeeekeueehe he=. eceCeeee& he=.
osJee efJe lemme heCecebefle 66 osJee efJe leb Cecebmebefle 40
eefleeceCeebLe$eeer ceW erkeekeej ves ener efeeekeueehe Jeeuee hee" jKekej Fmeer keer erkee
keer nw~ pewmes
osJee efJe lemme heCecebefle-osJee Deefhe leme eCecebefle~ Fme ekeej Deveske mebMeesOeve
Jele&ceeve ceW efkees pee jns nQ efkevleg efJeeej kejves keer yeele nw efke Fve erkeekeej eYeeebeeee& leke
lees en eeeerve hee" ner eceeCeYetle ceevee ieee nw Deewj eererkeekeej Yeer eeke=le-mebmke=le JeekejCe
Je bo Meeeeefo kes %eelee DeJeMe Les efhej Yeer GvneWves en hee" veneR yeouee nw~ Deepekeue Ssmes ner
Deveske mebMeesOeve nges nQ pees efke nceW F veneR nQ~
N :M