-: uesefKekee :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

 -: hegmleke keer uesefKekee :-
e%eeeceCeer Deeefe&keejlve eer evoveeceleer ceeleepeer
 hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
84JeW pevcepeebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej cegcyeF& (cene.) ceW
5 mes 8 Deketyej 2017 leke Deeeesefpele
MejohetefCe&cee ceneslmeJe kes DeJemej hej ekeeefMele
 Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.-243
ISBN 978-93-80353-62-3

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[,
Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue,
JeekejCe Deeefo efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle ekeeMeve neslee nw~
mecee-mecee hej Oeeefce&ke ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
(oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)
-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer
(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)
-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-
kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
-: eyebOe mecheeoke :-
[e@. peerJeve ekeeMe pewve
meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
kecheesefpebie-%eeveceleer vesJeke&, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
eLece mebmkejCe-meved 2006 (2200 eefleeeB), efleere mebmkejCe-meved 2006 (2200 eefleeeB),
le=leere mebmkejCe-meved 2007 (2200 eefleeeB), elegLe& mebmkejCe-meved 2008 (2200 eefleeeB),
hebece mebmkejCe-meved 2010 (2200 eefleeeB), "e mebmkejCe-meved 2015 (2200 eefleeeB)

meeleJeeB mebmkejCe - 3000 eefleeeB cetue - 32/-.

Jeerj efve. meb. 2543, MejohetefCe&cee - 5 Deketyej 2017

COS
MO
GR
ekeeMeke - efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404, Heesve veb.- (01233) 280184
AP
HIC
J AIN

RESE
ARCH

Website : www.jambudweep.org www.encyclopediaofjainism.com

E-mail : jambudweeptirth@gmail.com
2
 je^ieewjJe hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebeflemeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle
Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees ekeerefCe&le kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe
DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes oerIe&keeueerve leeieceeer
peerJeve kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe. yeejeyebkeer, G.e.)
kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece heg<he kes he ceW cewvee kee pevce
heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle heevebefohebeefJebMeeflekee evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb
hetJe&pevce mes eehle {Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve
eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved 1952 ceW Deepevce yeeee&elehe mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej
efueee~ Gmeer efove mes Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske yeej Yeespeve kejves kes efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved 1953 ceW
Deeeee& eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee Jeerjceleer kes he
ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes mecee kegbLeueefiejer hej
Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr ves Deeeee& eer kes eLece heeeee& efMe<e-Jeerjmeeiej
peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (peehegj-jepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes
Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ket-ket kej
Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej efueee~ %eeve eeefhle kee meJe&es
eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea DeOeeheve~ keeleb$e
heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e emhegefle ngDee, efpeme hej pees hees, hetue-heue Fleeefo ueies,
GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~ ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee, ecesekeceueceele&C[, Demeneer,
leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef, DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo Deveske ebLeeW kees Deheveer efMe<eeDeeW Deewj
mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=le %eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[,
ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~
3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme ceW pewve
meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e peye #egefuuekee

3
 Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe
efkeee~ ener ceb$e mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer
kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 1969-70 ceW veee kes meJeexe ebLe
Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves
Gpeeiej kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnboer
DevegJeeo, mebmke=le SJeb efnvoer ceW Deveske ceewefueke ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe 400
mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer nw~ hetpe ceeleepeer eje efueefKele meceemeej,
efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e
JeekejCe, ef$eueeske Yeemkej, eJeeve efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee,
mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve Fleeefo pewve Gheveeme,
Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue
efJekeeme, yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW
kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeefJeOe efJeOeeDeeW kes Deefleefje
hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce, meJe&leesYe, leerve ueeske, efmeee,
efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv Yeefe keer pees Oeeje eJeeefnle
keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb uesKeve hetCe&leee pewve Deeiece mes mebye nw, en Gvekeer ceneve
efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe
<edKeC[eiece keer meesueneW hegmlekeeW kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe
kee uesKeve kejkes ceneve keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~ ece-ece mes efnvoer erkee
meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e&
hetJe& Deeeee& eer vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe
efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele kejkes meejhe ceW Je meben, ieesccemeej,
ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR
meoer keer ceelee %eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-
efebleve kejkes Fme efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le erkee uesKeve kes cenece keee& mes
efmeeble eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~ Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje
1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve ebLe keer mejue erkee
uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekeW, Fme YeeJevee mes efkeleves ner efMe#eCe-
eefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj eelegcee&me kes ceOe pewve
peesefleueesxke hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve Yetieesue SJeb Keieesue kee efJeMes<e
4
%eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb. cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo peer
kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe efMeefJej
Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej Deepe
leke en eb=Keuee eue jner nw~
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mesefceveej
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesefeeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMe Yej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees YeieJeeve $e+<eYeosJe

kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee DeJemej eehle ngDee~
11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece&
mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe je^ere Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo (NCERT)
leke hengBeees iees~ Fvekes Deefleefje Deveske Deve mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes
mece#e mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB (Proceedings) emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees oes-oes yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej
efJeeefJeeeuee Yeer ieewjJeeefvJele ngS-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW
heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb kes Oeeefce&ke DeOeeve kes yeue hej
efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe&
efkeee, Gme DeieeOe efJeee kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe
efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer 1995 kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes
hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee ieee leLee
efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer
eLece JeefkelelJe yeve ieF~ hegve: Fmekes Ghejeble 8 Deewue 2012 kees hetpe ceeleepeer kes 57JeW

5
 Deeefe&kee oer#ee efoJeme kes DeJemej hej leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo ceW
efJeeefJeeeuee kee eLece efJeMes<e oer#eeble meceejesn Deeeesefpele kejkes
efJeeefJeeeuee eje hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW ceW [er.efued. keer ceeveo GheeefOe
eoeve keer ieF&~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW
eje hetpe ceeleepeer kees veee eYeekej, Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe,
ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee, efoJeMeefe, mebmke=efle
mebjef#ekee, efpeveMeemeve eYeeefJekee, eeefj$eeefvkee, je^ieewjJe, JeeiosJeer, YeejleieewjJe
Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe ceeleepeer Fve meYeer
GheeefOeeeW mes efvemhe=n neskej Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefek&ee
eee& ceW evfeceive jnves kee ner Dehevee ceKge ue#e jKeleer n~Q
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej
meceier peerJe keer en efJeMes<elee jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle
Deve YeJe peerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke yeveeves nsleg efJeMes<e he mes eeemejle
jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjhegef kejles ngS hetpe ceeleepeer ves Deveskeeveske
efMe<e-efMe<eeDeeW kee me=peve efkeee~
mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved
1956-57 ceW ye. jepeceue peer kees jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve
kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee eoeve keer~ hegvee ye.
jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& eer Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW
eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje ceW elegLe&
heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees Iej mes
efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve ceW Deeeee&eer
JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej yevekej pecyeterhe-nefmleveehegj kes
eLece heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle ngS~
<eced heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej Deeefo ebLeeW kee
DeOeeve efkeee Lee~ cegefve eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegefve eer mebYeJemeeiej peer cenejepe Fleeefo ves Yeer hetpe ceeleepeer mes
efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegefve oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej
cenejepe keer efveoex<e De#egCCe hejcheje kes mehlece heeeee& eer Deveskeeblemeeiej peer cenejepe ves Yeer Fvekeer esjCee mes cegefveoer#ee
eehle kejkes heeeee& heo hej DeefYeefMee neskej elegefJe&Oe mebIe kee mebeeueve kej jns nQ leLee hetpe ceeleepeer kes Deveve efMe<e
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe DeefYeveJe evieghle keer GheeefOe meeLe&ke kejles ngS jJeervkeerefle& mJeeceer peer Deleble kece&"
JeefelJe kes he ceW mecemle meceepe ceW eefmeef kees eehle nQ~

6
 Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeJeleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer
Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer, ceQ
mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer Deeefo Deve
keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer mebmkeejeW SJeb DeOeeheve kee ner eefleheue nQ~ hetpe ceeleepeer mes meJeeieerCe
ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe efpeveceleer ceeleepeer ves ecesekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer ceeleepeer ves ieesccemeej kece&keeC[
kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer <edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer efnvoer erkee, ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le erkee
SJeb keeflehee mebmke=le, efnvoer, iegpejeleer, ceje"er, Debespeer Yee<ee ceW jeveeSB efueKeves kee megDeJemej hetpe ceeleepeer keer Devegkechee
mes eehle ngDee nw~
Deheves oeref#ele peerJeve keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deeefe&kee-#egefuuekee oer#ee,
Deepevce yeeee& ele, Meefe Devegmeej eefleceeSB, hebe DeCegele Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~
Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes mee#eeled meeefVeOe ceW jnkej Deveske yeeeejerieCe (ye. DeOeelce, yeeue ye. efJepee pewve,
[e@. peerJeve ekeeMe pewve, yeeue ye. veJeveerle pewve, yeeue ye. mebpee pewve, ye. megYee<e pewve meent Deeefo)-yeeeeefjCeer yenveW
(mebIe mebeeefuekee keg. yeervee oeroer, keg. meeefjkee, keg. Fvot, keg. Deuekee, keg. oerhee, keg. esee, ye. cebpeg pewve, keg. [e@.
Deveges#ee, ceOegyeeuee, kegmegce, kegcegoveer, meew. ceervee, ye. cebieuee pewve meent, meew. cegVeer osJeer Deeefo) leeieceeie& ceW mebueive nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes cees#eceeie& ceW eJe=e Ssmes mewke[eW YeJe peerJeeW keer mebKee nceejs mece#e nw~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kes efJekeeme
keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke nceejer mebmke=efle kee
heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve Oejesnj nQ Dele: Fvekee mebj#eCe-mebJeOe&ve-
efJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe,
kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce
nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes efveefce&le pewve Yetieesue keer
Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee
kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw,
G.e. mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves
pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve
yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere ceeveJe
efveefce&le mJeie& (A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders) keer meb%ee eoeve keer
nw~ meved 1993 mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce
kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee, meveeJeo (ce.e.) ceW
Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue cebefoj, Deefn$e ceW ieejn
efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW

7
leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe
ceeleepeer keer ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KesjJee[e ceW
kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe
jevee keer esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes MeebefleJeerj
veiej ceW ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer
ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er (jepe.) ceW
meccesoefMeKej keer jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe
ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj nes jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej)
kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle
ceneJeerj cebefoj, veJeien Meebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj SJeb vebeeJele& cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes
Fme #es$e hej ngS nQ leLee kegC[uehegj leerLe& efJee Yej kes
efueS Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner
ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le keer
leuener ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer
efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e
heeC[gkeefMeuee heefjmej ceW YeieJeeve keer Ke[dieemeve eeflecee
meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej
mJeeceer keer efveJee&CemLeueer iegCeeJeeb peer ceW ieewlece mJeeceer keer
Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej
peer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce Yeer
hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve
heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW eer heg<heobleveeLe
efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heobleveeLe
keer efJeMeeue meJee 9 heg Gegbie heeemeve eeflecee hebekeueeCeke
eefleehetJe&ke efJejepeceeve nes egkeer nQ~
leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW
Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce keer
eskeeW hej efpevecebefoj efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves
mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe& eeeme efkeee nw~ Gme e=BKeuee ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej

8
 meved 2011 ceW megvoj keueelceke cebefoj yevekej
GmeceW meJee eej heg heeemeve esle eeflecee
efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej
petve 2013 ceW YeieJeeve DevevleveeLe kes cebefoj
kee efvecee&Ce neskej Jesoer ceW YeieJeeve keer meJee
ome heg Gegbie heeemeve eeflecee efJejepeceeve keer
ieF& nw~ Fmeer ekeej petve 2014 ceW YeieJeeve
DeefpeleveeLe keer eWke hej efJeMeeue efpevecebefoj
kee efvecee&Ce leLee efomecyej 2014 ceW YeieJeeve
DeefYeveboveveeLe keer eWke hej efJeMeeue efpevecebefoj kee efvecee&Ce kejkes Jesoer ceW 5-5 heg keer megvoj heeemeve eefleceeSb efJejepeceeve
keer ieF& nQ Deewj YeJe hebekeueeCeke eefleeSb mecheVe ngF& nQ~ meeLe ner JeneB efveefce&le Yejle-yeengyeueer eWke kee Yeer veJeefvecee&Ce
neskej Deepe DeeesOee leerLe& Ske efJekeefmele mJehe ceW peveceeveme kes Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
Gmeer e=BKeuee ceW eer megceefleveeLe YeieJeeve keer eWke hej Yeer YeJe cebefoj efvecee&Ce efkeee pee jne nw~
Deveske Je<eeX mes De[eveeW kees eehle nes jner YeieJeeve eseebmeveeLe keer pevceYetefce efmebnhegjer-meejveeLe ceW YeieJeeve keer
efJeMeeue eeflecee kee hebekeueeCeke ceneslmeJe peveJejer 2005 ceW meevebo mecheVe ngDee~ YeieJeeve Jeemeghetpe keer pevceYetefce
echeehegjer ceW YeieJeeve Jeemeghetpe keer ueeue esveeF keer 31 heg efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner
megheue nw~ Jele&ceeve ceW YeieJeeve MeerleueveeLe keer pevceYetefce Yeefuehegj-Yeefkeehegjer kee efJekeemekeee& hetpe ceeleepeer kes efJeMes<e
DeeMeerJee&o mes DeefJejue ieefle mes eue jne nw Deewj YeieJeeve ceefuueveeLe-veefceveeLe keer pevceYetefce efceefLeueehegjer kes efueS Yeer hetpe
ceeleepeer eeemejle nQ~ Ssmeer leerLekej YeieJevleeW kes hebekeueeCekeeW mes heefJe$e YetefceeeW kes efJekeeme-peerCeexej nsleg melele mebueive
hetpe ceeleepeer kees MeleMe: veceve~
GuuesKeveere nw efke hetpe
ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-
ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW heocehegje
DeefleMee #es$e kes efveke ceW Yeer
ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer
%eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme
kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~
eneB megvoj ke=ef$ece meccesoefMeKej
heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15 heg
Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve eeflecee SJeb eewyeermeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer
hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej 2010 leke heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meeefVeOe
ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve (Jele&ceeve heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer) kes efveoxMeve ceW efJeMes<e ceneslmeJehetJe&ke
mecheve ngF& nw~

9
 Fmeer e=BKeuee ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer
(jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj
kee YeJe efvecee&Ce keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej heeBeeW
yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked
JesefoeeW ceW heeeJeleer, #es$eheeue keer eefleceeSB Yeer efJejepeceeve
keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke
efoveeBke 29 peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe
efkeee ieee~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb
leerveueeske jevee-
pecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees
Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW kee efvecee&Ce hetpe ceeleepeer
keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW
mJeefCe&ce lesjnerhe jevee keer hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW
eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127 efpeveeefleceeDeeW
kes oMe&ve kejkes ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes
Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-
DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg
Gegbie efveefce&le leerveueeske jevee keer
efpeveeefleceeDeeW keer hebekeueeCeke
eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF&
pees nefmleveehegj kes DeefleMee ceW
eej eeBo ueiee jner nQ~
nefmleveehegj leerLe& keer ieefjcee kees
Je=efbiele kejles ngS Fmeer pecyeterhe
heefjmej ceW meved 2014 ceW YeieJeeve
eveYeg cebefoj kee YeJe efvecee&Ce neskej eeCeeeflee ngF& leLee Jele&ceeve ceW JeneB
Deefleere Deeieceese YeieJeeve MeebefleveeLe meceJemejCe kee efvecee&Cekeee& mechetCe&lee keer
Deesj nw, pees Oejleer mes 72 heg TBee yeveeee ieee nw~
10. ceebieerlegbieer efme#es$e keer Ssefleneefmeke ee$ee SJeb Decej ke=efle : 108 heg
YeieJeeve $e+<eYeosJe eeflecee efvecee&Ce keer esjCee-meved 1996 ceW hetpe ceeleepeer eje eoe
esjCeevegmeej efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer

10
Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer efme#es$e kes heJe&le hej ogleieefle mes ngDee Dele: ueieYeie 20 Je<eeX kes DeLeke
heefjece mes YeieJeeve $e+<eYeosJe 108 heg cetefle& efvecee&Ce keceser eje en keee& mecheVe ngDee Deewj mJeefmleeer jJeervkeerefle&
mJeeceerpeer SJeb osMe Yej kes YeeeW keer yeejcyeej eeLe&vee mes hetpe ceeleepeer kee 17 ceee& 2015 kees mebIe meefnle ceebieerlebbgieer
efme#es$e keer Deesj Ske yeej hegve: efJenej ngDee Deewj Gme Ssefleneefmeke efJenej ves mJeefCe&ce
Fefleneme kee efvecee&Ce kej efoee~

Deheves meJeexoeer JeefelJe kes eje hetpe ceeleepeer ves pewve mebmke=efle kes mebj#eCe nsleg
Ssmeer Decejke=efle kes efvecee&Ce keer esjCee meceepe kees eoeve keer, efpemekeer Fme mebmeej ceW
keesF& efceMeeue veneR nw~ Deepe ceebieer heJe&le kes DeKeC[ hee<eeCe ceW efveefce&le 108 hegg Gegbie
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer en eeflecee efJee kes efueS Ske ceneve Deeee& nw~ pewve meceepe ner
veneR Deefheleg mechetCe& efJee ceW efieveerpe Jeu[& efjkee@[&-uebove ves Fme eeflecee kees Deheves
efjkee@[& ceW ope& kejkes en efme kej efoee nw efke Fme eeflecee kes meceeve Deve keesF&
eeflecee veneR nw~ Meeeere eceeCe kes Devegmeej en eeflecee eer Deeeee& Jemegveefvo eeflee
hee" kes DeeOeej mes hetjs ceehe kes meeLe Debiet"s mes ueskej ueuee leke 108 heg Gegbie yeveeF&
ieF& nw, uesefkeve eeflecee keer eMeefmle, keceueemeve
SJeb yeeueeW keer TBeeF& leke en eeflecee 121 heg
Gegbie efveefce&le keer ieF& nw leLee efieveerpe yegke Dee@he
Jeu[& jskee[& kes cespecexv Devegmeej ejCe mes kesMeeW
leke ceehe kejkes Fmes 113 hegg keer Tallest Jain Idol Ieesef<ele efkeee ieee nw~ Fme
Jeerlejeie eeflecee kes efveefcee mes mechetCe& efJee kes hee&keeW SJeb leerLe&eeef$eeeW kees pewveOece& ceW
JeefCe&le Deefnbmee-Deheefjen kee hee" he{eves nsleg eeflecee kees o mset Dee@he Deefnbmee kee
veece efoee ieee nw~ Fme lejn hetpe ceeleepeer keer Decej ke=efle kes he ceW en eeflecee
egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele kejkes pewve mebmke=efle kes efJeMeeue
JeefelJe kee heefjee peveceeveme kees eoeve kejsieer Deewj efJeeMeebefle nsleg mechetCe& efJee
kes jepee Je epee kees Deefnbmee Oece& kes heeueve nsleg esefjle kejleer jnsieer~ Fme efJeMeeuelece

11
 meJe&leesYe cenue

eeflecee kee YeJelece Je Ssefleneefmeke hebekeueeCeke

(hejJejer meved 2016 ceW mecheVe) ve Yetlees ve YeefJe<eefle keer
metefe kees eefjleeLe& kejlee ngDee mJeeb ceW Deefleere jne nw~
11. eer $e+<eYeosJehegjced mes mebeeefuele nes jne nw
$e+<eYeefieefj ceneleerLe& kee eyebOeve-99 kejes[ cenecegefveeeW
keer efmeYetefce nesves mes DeefleMee heeJeve efme#es$e ceebieerlegbieer
kees mechetCe& efJee ceW Keeefle eehle kejeves kes GsMe mes hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes ceebieerlegbieer heee kes efveke
$e+<eYeosJehegjced veeceke veiej keer mLeehevee ngF& nw, peneB
hejJejer meved 2017 ceW veJeen Meebefle efpevecebefoj ceW efJejeefpele nesves Jeeues 9 leerLekej YeieJevleeW keer hebekeueeCeke eeflee
mecheVe ngF& nw~ Jele&ceeve ceW Gme leerLe& hej emleeefJele meJe&leesYe cenue, veJeen Meebefle efpevecebefoj, megKe-megefJeOee mecheVe ee$eer
efveJeeme, meble efveJeeme Deeefo efvecee&Ce keee& gleieefle hej nQ~ MeerIe ner en kesv Yeer peveceeveme kes meccegKe pewveOece& keer ceefncee
kee heefj%eeve vetleve he ceW Deeievlegke eeef$eeeW kees kejeSiee~
12. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees
pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves nsleg JeneB hej %eeveleerLe&
kee efvecee&Ce ngDee nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej
keeuemehe&eesie efveJeejke YeieJeeve heee&veeLe keer efJeMeeue eeflecee
efJejepeceeve kejkes hebekeueeCeke ceneslmeJe (ceF& 2013 ceW) mecheVe nes
egkee nw Deewj JeneB megvoj keceue cebefoj efveefce&le nw~
13. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keer kewJeue%eeve Yetefce pe=befYekee pees Deepe efyenej eevle ceW pecegF&
kes veece mes eefme
nw, JeneB Ske vetleve
Yetefce hej
keceueemeveege YeieJeeve keer meJee 11 heg Gegbie heeemeve eeflecee keer
hebekeueeCeke eeflee ceF& 2014 ceW keer ieF& nw Deewj Deeies Fme pe=efcYekee
leerLe& kee efJekeeme nes jne nw~
14. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee
ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee
kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve
efkeee ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee mebeeueve
efkeee nw~ mebmLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe evLeceeuee eje ueeKeeW keer
mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele

12
mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer
keerefle& kees efvejblej emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve
eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer efouueer mes
GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe&
YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee Deewj
Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-
eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue hej mLeeefhele kej
oer ieeer~
Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer
Deue efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe
eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle
eebleeW ceW eJele&ve kes heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eemLeueer-
eeeie leerLe& hej efveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW mLeeefhele neskej
egieeW-egieeW leke kes efueS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke
meceJemejCe keer eeo efouee jne nw~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) mes meved
2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee efJeefJeOe eebleeW ceW
meheue eJele&ve Yeer Fmeer e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
jLe eJele&ve esjCee kes ece ceW eeefj$eeeJeleea eLeceeeee&
eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes iegCeevegJeeohe meved 2014 ceW
Deeeee&eer Meebeflemeeiej mecceosefMeKej peesefle jLe kee
YeceCe oef#eCe Yeejle ceW ngDee leLee meved 2015 ceW ceebieerlegbieer leerLe&
hej efveefce&le nes jner YeieJeeve $e+<eYeosJe 108 heg Gegbie eeflecee kes
yeejs ceW peveceeveme kees yeleekej pewveOece& keer eeeervelee,

meeJe&Yeewefcekelee SJeb Jeehekelee Deeefo efmeevleeW kes

eeej-emeej nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeeMeebefle
keueMe ee$ee jLe veece mes oes jLeeW kee mechetCe& Yeejle
ceW DehetJe& eYeeJeveehetJe&ke YeceCe ngDee~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes
veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes efueS

13
 hetpe ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer
efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce
ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele kejeee,
efpemekee PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@.
Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes
cegKeceb$eer eer meeefnye efmebn Jecee&, ceOeeosMe
kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee
eerceleer meg<ecee mJejepe Deeefo Deveske kewefyeves
cebef$eeeW ves GheefmLele neskej Oece&ueeYe efueee~
meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e&
(meved 1997-1998 ceW) leLee YeieJeeve
$e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e&
(meved 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue
efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle) Yeer hetpe
ceeleepeer keer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes
keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe er.Jeer.
ewveueeW eje hetpe ceeleepeer kes leerLekej peerJeve
oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke
eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb nes jns
nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue
YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve
Deheveer mewke[eW FkeeFeeW eje efoiecyej pewve meceepe
keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le kej jns nQ~
hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes ner meved 2016-2017 ceW eer YeejleJe<eeae efoiecyej pewve 84 peeleere
cenemebie"ve kee efvecee&Ce ngDee, efpemekee cegKe GsMe pewveOece& ceW JeefCe&le 84 peeefleeeW kee Dehevee Ske meMee mebie"ve
yeveekej efpeveOece& kee eeej-emeej kejvee SJeb Deheveer Keeveoeve Je Keeveheeve Megef kees efJeMes<e megjef#ele jKevee nw~ meved
2015 ceW ceebieerlegbieer efJenej kes ceOe iJeeefueej (ce.e.) ceW ngF& eer heee&veeLe YeieJeeve keer hebekeueeCeke eeflee Ssmeer
DeefleMeeeer ceelee kes DeefleMee mes meYeer kees heefjefele kejJee jner nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB uesKeve lees
mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer cetefle& efoJeMeefe kes he ceW
heneevelee nw~
Jemlegle: hetpe ceeleepeer kes peerJeve ceW yeves efkemeer Yeer ess ee ye[s ue#e keer mechetefle& Fleveer Gefele eespevee-mebeespevee kes
meeLe keee&kegMeueleehetJe&ke mecheVe ngF& efke eleske ue#e keer efmeef keee& mes hetJe& ner DeJeMebYeeJeer efme nes ieF&~

14
 15. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner kejvee~
hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes meeLe Gme keee& kees
heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejles ngS Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee ve
Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
16. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee
Deeeespeve-23JeW leerLekej YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6
peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW YeieJeeve
heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~
YeieJeeve keer kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer
meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeveske leerLeeX hej efJeefJeOe DeeeespeveeW kes meeLe en
Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee
hetpe ceeleepeer ves eoeve keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves
ceneve leerLe&jepe eer meccesoefMeKej peer kes eefle meceefhe&le nes mekes~ hegve: efomecyej
2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme
ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee meceeheve
efkeee ieee~
17. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer-JewMeeKe
ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532 DeLee&led 15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee
oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer eLece meeOJeer hetpe ceeleepeer Jele&ceeve efoiecyej
pewve meeOeg hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej
nce meYeer kes efueS DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes meMe yeve ieF~ pecyeterhe-
nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes
mecemle meceepe ves hetpe ceeleepeer kes
eerejCeeW ceW Deheveer efJevece efJeveeebpeefue
Deefhe&le keer~ Fmeer e=BKeuee ceW hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves
Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 60 Je<e& Yeer 24
Deewue 2016, JewMeeKe ke=. otpe kees
ceebieerlegbieer efme#es$e hej heefjhetCe& efkees nQ,
cees#eeoeefeveer Fme efheefkee kees OeejCe
kejkes oeref#ele DeJemLee kes 65 Je<e& heefjhetCe&
kejves Jeeueer Jele&ceeve keer meyemes eeeerve

15
 oeref#ele, MeejoemJehee, efoJeMeefe hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes ejCeeW ceW
MeleMe: veceve~
18. efJeeMeebefle Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-
21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele
efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle
keer eLece ceefnuee je^heefle eerceleer eefleYee
osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved
2009 Meebefle Je<e& ceW hetjs
osMe ceW efJee keer Meebefle kes
efueS Oeeefce&ke Devegeve
SJeb mebieesefeeW kes keee&ece Deeeesefpele efkeS ieS~
19. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-
yeermeJeeR meoer kes eLece
efoiecyej pewveeeee&
eeef j $eeeJeleea eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe kes
ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe mes hetpe ceeleepeer ves Je<e&
2010 kees eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle
meceepe kees eoeve keer~ Fme Je<e& kee GodIeeve pes ke=. elego&Meer, 11 petve 2010 kees
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve MeebefleveeLe pevce-oer#ee SJeb efveJee&CekeueeCeke kes MegYe
efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=. elego&Meer, 31 ceF& 2011 leke en Je<e& hetjs osMe kes
efJeefYeVe DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes meeLe efJeefYeVe DeeeespevehetJe&ke
ceveeee ieee~
20. eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-MejohetefCe&cee-
2011 kes MegYe DeJemej hej hetpe ceeleepeer eje eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer
cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe, pees hetpe ceeleepeer
kes oer#ee ieg Yeer nQ, kee Je<e& ceveeves keer Iees<eCee keer Dele: en Je<e& meceepe eje
efJeefYeVe DeeeespevehetJe&ke meevebo ceveeee ieee~
21. eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e&-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer
peevekej Deveske Deeeee&, cegefve, Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe
kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR nw Gmemes DeefOeke lees hetpe
ceeleepeer keer oer#ee keer Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves
keoce jKee, Deheveer pevceefleefLe-MejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme

16
leeieceeer peerJeve kes 60 Je<e& Yeer GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees~ FmeerefueS Fvekes 79JeW pevceefoJeme SJeb 61JeW leeieefoJeme
hej DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kes Deeeve hej eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013 ceveeves keer Iees<eCee
ngF&~ Fme Je<e& ceW meYeer kees Meefe Devegmeej eeefj$e enCe kejves kee mebosMe efoee ieee~
22. eer ieewlece ieCeOej Je<e&-eeJeCe ke=. Skeced, JeerjMeemeve peebleer, 13
pegueeF& 2014 kes MegYe DeJemej hej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes ecegKe ieCeOej eer
ieewlece mJeeceer keer Deepe Yeer GheueyOe mee#eeled JeeCeer mes peve-peve kees heefjefele
kejeves kes efueS leLee ieewlece mJeeceer kes GhekeejeW kees eeo kejeves kes efueS hetpe
ceeleepeer ves pegueeF& 2014-2015 kees eer ieewlece ieCeOej Je<e& kes he ceW ceveeves keer
esjCee eoeve keer, efpemekes Devleie&le efJeMes<ehe mes Deveske mLeeveeW hej oMeue#eCe
pewmes ceneheJe& ceW ome efoveeW leke ueieeleej ieewlece ieCeOej JeeCeer hegmleke kes 10
DeOeeeeW kee eceMe: efJeeveeW kee Jeeeve efkeee ieee leLee efJeefYeVe mebieeser,
eMveesejer eefleeesefielee Deeefo Yeer Deeeesefpele efkees iees nQ~
23. cebieuecee Dece=le ceneslmeJe-mebmLeeve eje pecyeterhe-nefmleveehegj ceW
MejohetefCe&cee, 18 Deketyej 2013 kees hetpe ceeleepeer keer 80JeeR pevcepeebleer
ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe kes he ceW je^ere mlej hej ceveeF& ieF&~ Fme DeJemej hej meccesoefMeKej efJeOeeve kes 80
ceeb[ues yeveekej 80 heefjJeejeW kes eje efJeOeeve efkeee ieee leLee meYeer ves hetpe ceeleepeer keer hetpeve kejkes efJenbiece Me
GheefmLele efkeee~ Fmekes meeLe ner YeJe efJeveeebpeefue meYee Yeer Deeeesefpele keer ieF&, efpemeceW eefleJe<e& kes efJeefYeVe hegjmkeejeW kes
meeLe ner efJeMes<ehe mes Dece=le ceneslmeJe hegjmkeej Yeer eoeve efkeee ieee, efpemekee meewYeeie eeefJekee Deeece, meesueehegj kees
eehle ngDee~
24. Meeele efme#es$e meccesoefMeKej ceW Deeeee& eer Meebeflemeeiej Oeece-eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe eje meved
1927-28 ceW keer ieF& meccesoefMeKej
ee$ee keer mce=efle kees efoefioieble Jeeheer
yeveeves nsleg hetpe ceeleepeer keer esjCee mes
Meeele efme#es$e meccesoefMeKej peer ceW
cesve jes[ hej Deeeee& eer Meebeflemeeiej
Oeece veeceke Ssefleneefmeke mceejke kee
efvecee&Ce efkeee pee jne nw~ eneB
meccesoefMeKej peer mes eLece cees#eieeceer
YeieJeeve DeefpeleveeLe keer 31 heg Gegbie
efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve
kejkes efpevecebefoj efvecee&Ce kes meeLe ner Deeeee& eer kes peerJeveoMe&ve kees eoefMe&le kejlee YeJe mceejke Yeer evfeecfel&e ekfeee peeeisee~
meeLe ner eJfeMeeue OeceM&eeueeSb Deeeof meceegfele JeJemLeeSb Yeer GheueyOe kejeF& peeSibee~r

17
 25. yeermeJeeR-FkekeermeJeeR Meleeyoer kee
meJee& e f O eke ef J eMeeue heb ekeueeCeke
ceneceneslmeJe-etB lees Fve efoJeMeefe,
ieef C eveer eceg K e, Yeejleieew j Je hejcehet p e
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve
esjCee, DeeMeerJee&o SJeb cebieue meeefVeOe ceW
npeejeW keer mebKee ceW Je=nod SJeb ueIeg
hebekeueeCeke mecheVe ngS nQ hej Fve
hebekeueeCekeeW ceW meJee&efOeke efJeMeeue, hebece
keeue kee Deefleere hebekeueeCeke ceebieerlegbieer
efme#es$e ceW efveefce&le 108 heg YeieJeeve
$e+<eYeosJe Debleje&^ere hebekeueeCeke SJeb
cenecemlekeeefYe<eske ngDee~ Fme efJeMeeuelece
ceneslmeJe ves osMe Deewj efJeosMe keer pewve meceepe kes meeLe ner Yeejle kes mechetCe& Meemeve-eMeemeve kees Yeer Deheveer megiebefOe mes cenkeeee
nw~ Deepe kesv Meemeve Deewj ceneje^ Meemeve ceW $e+<eYeefieefj-ceebieerlegbieer kes 108 heg YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eYeeJevee mes pewveOece&
keer DeveeefoefveOeve leerLekej hejcheje kee MebKeveeo peve-peve leke hengBee nw~
efJeMes<e he mes DeKeC[ hee<eeCe ceW efveefce&le Fme eeflecee kees peye uebove kes efieveerpe Jeu[& efjkee[& ceW Meeefceue efkeee ieee, leye
lees pewveOece& kes Fme ceenelce kees meejs osMe kes efJeefYeVe vesMeveue er.Jeer. ewveue eLee Deepe leke, vetpe vesMeve, peer. vetpe,

S.yeer.heer.ceepee, [er.[er. vetpe, [er.[er. meneeer ewveue Deeefo ves keJejspe efkeee~ osMe kes efJeefYeVe DeKeyeejeW kes cegKe he=esW hej
$e+<eYeosJe keer ietbpe cee ieF&~ 11 hejJejer 2016, ceeIe Megkeuee le=leeree mes eejbYe ngF& Fme hebekeueeCeke ceW 125 meeOeg-meeefOJeeeW
kee cenlJehetCe& meeefVeOe jne efpememes en ceneslmeJe mJeeb ceW Ssefleneefmeke yeve ieee~ Fme hebekeueeCeke ceW 5001 oerhekeeW mes ngF&
efJeje ceneDeejleer kees ieesu[sve yegke ves DeJee[& efoee, Meemeve-eMeemeve ves FmeceW hetCe& meneesie eoeve efkeee~ hebekeueeCeke kes
meeLe-meeLe Fveefo heefjkej Je Deeievlegke eeef$eeeW keer megefJeOee nsleg 10 YeespeveMeeuee kee mebeeueve, 1 ueeKe mkeJeeej heg kee
heeC[eue Deewj keeueesefveeeB, efJeMeeue keeee&uee, cesuee, Petues Deeefo efJeMes<e eMebmeveere jns~ ceneslmeJe kes ceOe ngS DeefOeJesMeve-

18
 meccesueve, efJeceeseve-ueeskeehe&Ce SJeb meebmke=efleke keee&eceeW ves
ueeKeeW keer mebKee ceW heOeejs YeeeW kee %eeveJeOe&ve Je ceveesjbpeve
efkeee~ Deveske mebmLeeDeeW, meefceefleeeW ves hetpe ceeleepeer kees
efJeMes<e GheeefOeeeB eoeve kej DeefYevebove kejles ngS mJeeb kees
ieewjJeeefvJele cenmetme efkeee~ Jemlegle: en hebekeueeCeke
eeflee mJeeb ceW Deefleere Deewj DeJeCe&veere jner nw~
26. efJeefYeVe efJeefMe vesleeDeeW ves efkeS hetpe ceeleepeer
kes oMe&ve-efpeveeiece keer ceneve meeefOekee hetpe ceeleepeer kes
83 Je<eeae peerJeve ceW meved 1979 mes ueskej Deepe leke Deveske
jepeveslee pewmes eOeeveceb$eer-eerceleer Fefvoje ieebOeer, eer jepeerJe
ieebOeer, eer Deue efyenejer Jeepeheseer, je^heefle eerceleer eefleYee osJeer efmebn heeefue, ceneceefnce [e@. Mebkej oeeue Mecee&, [e@.
S.heer.pes. Deyogue keueece, cegKeceb$eer-eer cegueeece efmebn eeoJe, eer meenye efmebn Jecee&, eer veejeeCeoe efleJeejer, eer
efoefiJepee efmebn, eer keueeCe efmebn Deeefo leLee Deveske kesvere ceb$eer, jepeceb$eer, efJeeceb$eer Deeefo ceb$eer, jepeheeue, meebmeo,
efJeOeeeke, cegKe veeeeOeerMe, Deveske kegueheefle-hetJe& kegueheefle, cesej, hegjeleJeefJeo, heef$ekee mecheeoke, Jew%eeefveke, Meemeve-
eMeemeve DeefOekeejer Deeefo efJeefMe cenevegYeeJeeW ves heOeejkej hetpe ceeleepeer kes eefle efJevee Yeefe meceefhe&le keer nw~
27. pewve FvmeeFkeueesheeref[ee : pewve meceepe nsleg Ske efJeefMe GheueefyOe-www.encyclopediaof jainism.com
efoiecyej pewveOece& mes mebyebefOele mecemle efJeOeeDeeW eLee-mebmke=le, meeefnle, leerLe& SJeb cebefoj, hejchejeSb, meeOeg-meeefOJeeeB, heJe&,
hetpeeSB, efJeeve, mebmLeeSB, peesefle<e, Jeemleg Fleeefo kees heefj<ke=le, mecee SJeb eeceeefCeke he mes Fbjves hej GheueyOe kejeves
nsleg Ske cenlJehetCe& keee& eespevee nw~ efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-neffmleveehegj eje mebeeefuele SJeb eer
jesMeveueeue pewve ^m-nefjej kes DeeefLe&ke meneesie mes efeeeefvJele Fme
yengDeeeeceer eespeske kees hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer
esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes cesjs (Deeefe&kee eboveeceleer kes) eOeeve
mecheeokelJe ceW eejbYe efkeee ieee nw, efpemes efnvoer, Debespeer, iegpejeleer
Yee<eeDeeW ceW osKee pee mekelee nw~ DeLeke heefjece mes leweej Fme
FvmeeFkeueesheeref[ee ceW cegKe he= hej yeeeeR Deesj cegKe esefCeeeB hej
efkeueke kejkes Deehekees JeCe&ceeuee kes ece ceW mebeesefpele ueieYeie 200
efJeefJeOe efJe<eeeW keer esefCeeeB eehle neWieer~ Wikipedia meeheJesej ceW
efJekeefmele Fme Deveghece eespeske kee meyemes cenlJehetCe& leLe en nw efke
Deehe Yeer FmeceW meyebefOele DeeuesKe/leLe/ peevekeeefjeeB/heeses/Dee@ef[ees/
Jeeref[ees mJeleb$e he ceW Deheuees[ kej mekeles nQ, efkemeer emlegle leLe kees hegve: mecheeeofle Yeer kej mekeles n,Q eofiecyej pevwe hejcheje
mes meybeebOfele Deheveer hemgleke kees Deheves veece mes ner Deheuee[s kej mekeles n~Q
Fme ekeej meJe&leescegKeer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv mes ener
eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes SJeb Deehekes eje
veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~
19
 oeref#ele peerJeve kes 65 eelegcee&me (1953-2017)
mLeeve Je<e& mLeeve Je<e&
1. efkewleveiej (G.e.) -1953 34. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1986
2. peehegj (jepe.) -1954 35. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1987
3. cnmeJe[ (cene.) -1955 36. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1988
4. peehegj (Keeefveeeb) -1956 37. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1989
5. peehegj (Keeefveeeb) -1957 38. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1990
6. yeeJej (jepe.) -1958 39. mejOevee (cesj"-G.e.) -1991
7. Depecesj (jepe.) -1959 40. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1992
8. megpeeveie{(jepe.) -1960 41. DeeesOee -1993
9. meerkej (jepe.) -1961 42. efkewleveiej -1994
10. uee[vetB (jepe.) -1962 43. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1995
11. keuekeee (heb. yebieeue) -1963 44. ceeibeelreibgeer emfe#e$se (cene.) -1996
12. nwojeyeeo (DeebOeeosMe) -1964 45. ueeue cebefoj-efouueer -1997
13. eJeCeyesueieesuee (kevee&ke) -1965 46. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1998
14. meesueehegj (ceneje^) -1966 47. efouueer (kevee@ huesme) -1999
15. meveeJeo (ceOeeosMe) -1967 48. efouueer (eerle efJenej -2000
16. eleeheie{(jepe.) -1968 49. efouueer (DeMeeske efJenej) -2001
17. peehegj (jepe.) -1969 50. eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) -2002
18. eWke (jepe) -1970 51. YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce
19. Depecesj (jepe.) -1971 kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) -2003
20. efouueer (hene[er Oeerjpe) -1972 52. kegC[uehejg (veeueobe-eyfenej) -2004
21. efouueer (vepeheie{) -1973 53. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2005
22. efouueer (ueeuecebefoj) -1974 54. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2006
23. nemfleveehejg (eeeevre ceebofj) -1975 55. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2007
24. Keleewueer (cegpe.-G.e.) -1976 56. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2008
25. nemfleveehejg (eeeevre ceebofj) -1977 57. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2009
26. nemfleveehejg (eeeevre ceebofj) -1978 58. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2010
27. efouueer (ceesjer ies) -1979 59. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2011
28. efouueer (keteemes") -1980 60. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2012
29. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1981 61. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2013
30. eofuueer (keccees peer OeceM&eeuee) -1982 62. nefmleveehegj (pecyeterhe) -2014
31. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1983 63. ceeibeelreibgeer emfe#e$se (cene.) -2015
32. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1984 64. ceeibeelreibgeer emfe#e$se (cene.) -2016
33. nefmleveehegj (pecyeterhe) -1985 65. cegcyeF& (cene.) -2017

20
 hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer
mebIemLe efMe<eieCe

e%eeeceCeer Deeefe&keejlve
eer eboveeceleer ceeleepeer

Deeefe&kee Deeefe&kee Deeefe&kee Deeefe&kee Deeefe&kee

eer megeleceleer ceeleepeer eer meg{celeer ceeleepeer eer mJeCe&celeer ceeleepeer eer cegefoleceleer ceeleepeer eer Yeefeceleer ceeleepeer

#egefuuekee eer hegCeceleer ceeleepeer #eguueke eer eMeeblemeeiej peer cenejepe #eguueke eer GlmeJemeeiej peer cenejepe heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer

yeeeejerieCe
SJeb
yeeeeefjCeer
yenveW
ye. DeOeelce pewve ye. efJepee pewve ye. [e.@ peeJreve ekeeMe pevwe ye. veJeveerle pewve ye. mebpee pewve ye. meYgee<eeob pevwe meent

ye. keg. yeervee pewve ye. keg. meeefjkee pewve ye. keg. Fvot pewve ye. keg. Deuekee pewve keg. oerhee pewve ye. keg. esee pewve ye. keg. cebpeg pewve

[e.@ keg. Devege#see pevwe ye. ceOegyeeuee pewve ye. kegmegce pewve ye. kegcegefoveer pewve ye. ceervee pewve ye. ceieuee pevwe meent mee.w ceVgeer oJseer pevwe
 ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer : Ske ef ceW
-Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
pevcemLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
pevceefleefLe-Deemeespe megoer 15 (MejohetefCe&cee) efJe. meb. 1991, (22 Deketyej meved 1934)
peeefle-DeeJeeue efo. pewve, iees$e-ieeseue, veece-keg. cewvee
ceelee-efhelee-eerceleer ceesefnveer osJeer SJeb eer essueeue pewve
Deepevce yeeee& ele-F&. meved 1952, yeejeyebkeer ceW MejohetefCe&cee kes efove
#egefuuekee oer#ee-ew$e ke=. 1, F&. meved 1953 kees ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e (jepe.) ceW Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe
peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekee Jeerjceleer
Deeefe&kee oer#ee-JewMeeKe ke=. 2, F&. meved 1956 kees ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW eeefj$eeeJeleea 108 Deeeee& eer
Meebeflemeeiej peer keer hejcheje kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW mes~
meeefnefleke ke=eflelJe-Demeneer, meceemeej, efveecemeej, cetueeeej, keeleb$e-JeekejCe, <edKeC[eiece Deeefo
ebLeeW kes DevegJeeo/erkeeSb SJeb ueieYeie 400 ebLeeW keer uesefKekee~
[er.efued. keer ceeveo GheeefOe-meved 1995 ceW DeJeOe efJe.efJe. (hewpeeyeeo) eje SJeb leerLekej ceneJeerj efJeeefJeeeuee
cegjeoeyeeo eje 8 Deewue 2012 kees [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leerLe& efvecee&Ce esjCee-nefmleveehegj ceW pebyeterhe, lesjnerhe, leerveueeske Deeefo jeveeDeeW kes efvecee&Ce, Meeele leerLe&
DeeesOee kee efJekeeme SJeb peerCeexej, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee efvecee&Ce,
leerLekej pevceYetefceeeW kee efJekeeme eLee-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW vebeeJele& cenue
veeceke leerLe& kee efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer leerLe& (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeeme,
YeieJeeve heee&veeLe kesJeue%eeveYetefce Deefn$e leerLe& hej leerme eewyeermeer cebefoj, nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej YeieJeeve
MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eeflecee, ceebieerlegbieer ceW $e+<eYeefieefj hej efvee|cele 108 heg
Gebgbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee, ceneJeerj peer leerLe& hej ceneJeerj Oeece ceW hebeyeeueeefle cebefoj, efMe[ea ceW
%eeveleerLe&, meccesoefMeKej ceW Deeeee& eer Meebeflemeeiej Oeece Fleeefo~
ceneslmeJe esjCee-hebeJe<eeae pecyeterhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe,
DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbYe cemlekeeefYe<eske, kegC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke
le=leere meneeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW 24 keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve kee Ssefleneefmeke Deeeespeve Fleeefo~ efJeMes<ehe
mes 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe mLeue hej efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee Deeeespeve ngDee, efpemekee GodIeeve
Yeejle keer lelkeeueerve je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue eje efkeee ieee~
Mew#eefCeke esjCee-pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mebieeser, je^ere kegueheefle meccesueve,
Feflenemekeej meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve SJeb Deve Deveske je^ere-Debleje&^ere mlej kes mesefceveej, Fbjves hej pewve
FvemeeFkeueesheeref[ee Deeefo~
jLe eJele&ve esjCee-pecyeterhe %eevepeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe eerefJenej (1998 mes 2002), ceneJeerj
peesefle (2003-2004) Deeeee& eer meccesoefMeKej peesefle jLe (2014) YeieJeeve $e+<eYeosJe efJeeMeebefle keueMe ee$ee jLe
ceebieerlegbieer (2015) kes oes jLeeW kee Yeejle YeceCe~
Fme ekeej efvele vetleve YeeJeveeDeeW keer peveveer hetpe ceeleepeer efejkeeue leke Fme JemegOee kees megMeesefYele kejleer jnW,
ener cebieue keecevee nw~