Leszek Nowak Polska Droga Od Socjalizmu PDF

SPIS TRECI
Krzysztof Brzechczyn, Przedmowa ............................................................................ 9
Cz I. MITY SOCJALIZMU.................................................................................47
Gos klasy ludowej: polska droga od socjalizmu......................................................... 49

Bdy Lenina, czyli o koniecznoci socjalizmu w Rosji .............................................. 65
Socjalistyczny sposb panowania nad czowiekiem ................................................... 76
Marksizm jako faszywa wiadomo socjalizmu ....................................................... 104
Marksizm dzisiaj. Przyczynek do kategorialnej historii marksizmu
w systemie trj-panowania klasowego ................................................................. 117
Wyzwolenie: spoeczne czy narodowe? ....................................................................... 131
Socjalizm, czyli na czym to polega ......................................................................... 151
Socjalizm jest modym ustrojem, czyli o starczej mitomanii systemu ..................... 155
Nierozumno wadzy, czyli o tym, kto tu waciwie czego nie rozumie? .............. 158
Demokratyzacja partii, czyli komu to suy? . ........................................................ 162
Nierwnowaga gospodarcza, czyli spoeczestwo planowego niedostatku ................ 168
Droga narodowa wedug Jana Szczepaskiego .......................................................... 173
Przewodnia rola marksizmu-leninizmu, czyli o tym, jak ideologowie
nie wiedz, co czyni ............................................................................................ 178
Mit odnowy ................................................................................................................. 182
Nie wiemy z dziejw akurat tego, co jest konieczne, by zrozumie wiat,
w jakim yjemy ..................................................................................................... 186
Casus Kambody, czyli komu suy idealizm historyczny? ......................................... 193
Nazwy i rzeczy . ........................................................................................................... 196
Najwikszy szkodnik teoretyczny wspczesnoci ....................................................... 198
Socjalizm rodzi nie alienacj, lecz zniewolenie .......................................................... 201
Alienacja i zniewolenie. Szkic o zasadach krytyki socjalistycznej
formacji spoecznej . ............................................................................................. 205
Cz II. MITY SOLIDARNOCI215
Teza o rosncej nadziei ............................................................................................... 217

Motywacja wystpienia z PZPR ................................................................................. 223
Skd i dokd idziemy? ................................................................................................ 227
Co to jest element antysocjalistyczny? ................................................................... 230
5
Inteligencja wobec klasy ludowej ............................................................................... 232
Szans marksizmu jest pluralizm ................................................................................ 236
W pnym socjalizmie wszelka opozycja cile polityczna utrwala system
trj-panowania klasowego ................................................................................... 240
Pokrzywa dla Ewy . ..................................................................................................... 244
Solidarno i trj-waciciele spoeczestwa ......................................................... 246
Cena braku perspektywy ............................................................................................. 250
W pnym socjalizmie opozycja cile polityczna utrwala system
trj-panowania klasowego ................................................................................... 254
Mionica mdroci czy suebnica kapanw? .......................................................... 266
O fundamentalnym bdzie Marksa, totalitaryzmie, istocie stalinizmu, trj-panach
w PZPR, tezach Solidarnoci i szansach spoeczestwa bezklasowego ........... 271
Jeli mamy szans, to dziki kryzysowi gospodarczemu i radzieckiemu zagroeniu ...... 278
Autonomia nauki, czyli kto na tym zyska naprawd? ............................................. 292
Zagroenie dla Solidarnoci Ludu tkwi rwnie w Solidarnoci ........................... 297
Demokracja parlamentarna ani nie jest w socjalizmie moliwa,
ani jest czego szczeglnie aowa ....................................................................... 301
Zwizek potrzebuje spoecznych idei .......................................................................... 305
Antyinteligencko mas jest pozorna, wyraa ona natomiast obaw ludu
przed wtopieniem Solidarnoci w aparat partyjny .......................................... 307
Solidarno na rozdrou ......................................................................................... 312
Zwizek a PZPR i wadze pastwowe. Propozycje do programu Solidarnoci:
projekt fundamentalistw (wariant I) ................................................................... 316
Nasz ruch musi by inny.......................................................................................... 318
Myle radykalnie dziaa kompromisowo .............................................................. 322
Niebezpieczestwo nowej indoktrynacji ..................................................................... 325
Lewica znaczy dzi to samo, co dawniej, tyle e dobitniej . ..................................... 327
Umiarkowanie w myleniu prowadzi donikd ............................................................ 329
Mit wiarygodnoci ...................................................................................................... 336
Wojskowe grupy operacyjne ....................................................................................... 338
Demokracja ale tylko totalna . ................................................................................. 340
Ekspertyza dla aparatu ............................................................................................... 343
Cz III. MITY SPOECZESTWA PODZIEMNEGO .................................... 345
O kompromisie bez zudze . ....................................................................................... 347

Groba terroryzmu ...................................................................................................... 349
Licz si tylko masy .................................................................................................... 351
6
Kolaboracja czy praca organiczna ............................................................................. 355
Nauki stanu wojennego ............................................................................................... 359
Niewiadomo nie tumaczy filozofa ......................................................................... 363
Trj-wadcy panuj najchtniej w ciemnociach . ...................................................... 368
To dobrze, jeeli bd zmuszeni rozwiza Solidarno..................................... 370
Nowe zwizki w niewoli trj-panw ........................................................................... 373
Mit komunistw . ......................................................................................................... 377
O stanie powojennym, czyli rzeczywista tre idei porozumienia narodowego ........ 379
Elementy prognozy dugofalowej ................................................................................ 383
Dramat Marksa . ......................................................................................................... 388
Podwyka cen: przyczyna czy haso do rewolucji? . ................................................... 393
Kilka tez o wspczesnym spoeczestwie polskim ..................................................... 397
Mit wiarygodnoci cig dalszy ................................................................................ 412
Fundamentalizm i pragmatyzm . ................................................................................. 414
Nauki rewolucji wgierskiej . ...................................................................................... 417
Koci i lud ziemski ................................................................................................... 422
Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy ...................... 428
Spoeczestwo, czyli analiza pewnego frazesu . ..................................................... 453
Socjalistyczna magia .................................................................................................. 456
Solidarno obywateli, nie solidaryzm Polakw ........................................................ 459
O czym pastwo milczy, tego (by) nie ma ................................................................. 463
Midzynarodwka wadcw . ...................................................................................... 465
Ucieczka w zaleno . ................................................................................................ 467
Renesans trj-pana ..................................................................................................... 469
Ani ewolucja, ani rewolucja ....................................................................................... 473
POP-marksizm. Rozprawka o anatomii ideologii ...................................................... 481
Mit marksizmu ............................................................................................................ 489
O ewolucyjnym postpie poprzez przegrane rewolucje .............................................. 513
Licz si dobrze przegrane rewolucje . ....................................................................... 529
O optymalnej strukturze ruchu opozycyjnego . ........................................................... 536
Dwie tezy o drugim obiegu ..................................................................................... 538
List otwarty do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego Benona Mikiewicza .......... 543
Cz IV. MITY LIBERALIZMU 547
Nie ufam partiom ........................................................................................................ 549

O Chrystusie, Kociele i rewolucji (odpowied na list otwarty
o. Ludwika Winiewskiego, OP) ........................................................................... 554
7
Czowiek i ludzie, czyli o tym, ile utopii spoecznej da si wyrazi na obecnym
poziomie konkretyzacji nieMarksowskiego materializmu historycznego ............... 569
Groba urban-izacji myli niezalenej ........................................................................ 581
Od reformistycznej do rewolucyjnej teorii socjalizmu . .............................................. 590
Bogactwo i ndza trockizmu. Kilka sw komentarza . ............................................... 605
Dlaczego liberalizm .................................................................................................... 609
Mylenie nabone mylenie mne . ......................................................................... 614
Dogmat ukszenia Heglowskiego . ......................................................................... 618
Elity i postp ............................................................................................................... 630
O buruazji, samorozwizujcych si rewolucjach i rnicy
midzy filozofi polityki a programem politycznym . ............................................ 635
Niezbdna rewolta ...................................................................................................... 645
Kto si boi Gorbaczowa? . .......................................................................................... 647
Drugi Sierpie czy drugi Budapeszt? ......................................................................... 650
O dawnym marksizmie, przyszoci kapitalizmu i dzisiejszym neoliberalizmie . ........ 654
O koniecznoci podwjnej herezji . ............................................................................. 668
U siebie to jestem i bd tylko w Polsce ..................................................................... 676
Czym by dla mnie Marzec? . ...................................................................................... 678
Sia przegranej rewolucji ............................................................................................ 680
Intelektualici wobec rewolucji . ................................................................................. 685
Lewica gr ................................................................................................................ 694
O porozumieniu Okrgego Stou, uwaszczeniu nomenklatury,
perspektywach anarchizmu i polskim prowincjonalizmie .................................... 700
Przemysaw Zwiernik, Dziaania Suby Bezpieczestwa

wobec prof. Leszka Nowaka w latach 19801989 ............................................... 707
Bronisaw Marciniak, Odwaga filozofowania w czasach trudnych.

Niepokorna publicystyka niepokornego filozofa. Posowie . ................................ 719
Bibliografia publikacji Leszka Nowaka w obiegu niezalenym .................................. 723
Summary ..................................................................................................................... 735
Wykaz skrtw . ........................................................................................................... 743
Indeks rozdziaw . ...................................................................................................... 747
Indeks osobowy ........................................................................................................... 751
8
PRZEDMOWA
Rewolucja solidarnociowa lat 19801981 inicjujca w Polsce dekad Solidarno-

ci zakoczon upadkiem komunizmu w Europie rodkowo-Wschodniej w 1989 r. bya
unikatowym fenomenem spoecznym. Wedug Timothyego Gartona Asha jednego
z naocznych obserwatorw wydarze zachodzcych w naszym kraju to, co si zdarzyo
w Polsce, nie mieci si w adnej z owych gotowych zachodnich formu i zamiast manipu-
lowa polsk rewolucj a dostosuje si do naszych kategorii, powinnimy nasze kategorie
dostosowa do polskiej rewolucji1. Wbrew jednak swoim zapowiedziom Ash, opisujc
solidarnociow myl polityczn i program polityczny, stwierdza, e: Polacy w gruncie
rzeczy stworzyli oryginaln mieszank idei zaczerpnitych z rnych tradycji. W polityce
wierni byli podstawowym zasadom liberalnej demokracji, ale poczyli je z propozycjami
radykalnej decentralizacji, spoecznej kontroli i lokalnego samorzdu. [] W dziedzinie
kultury i edukacji ideay ich mona najlepiej okreli jako konserwatywno-restauracyj-
ne. W sferze gospodarki pragnli poczy rynek, samorzd i planowanie2. Tak wic
w opinii yczliwego nam obserwatora w zasadzie nic nowego nie wymylilimy. Ory-
ginalno intelektualna solidarnociowej rewolucji polega ma zatem tylko na samym
poczeniu idei wymylonych ju gdzie indziej, czyli na lepiej rozwinitym rwnie
intelektualnie Zachodzie, gdzie idee te ze sob zwykle rywalizuj. Tymczasem wedug
Hannah Arendt, cytowanej zreszt przez Asha, cech definicyjn kadej rewolucji jest
zapocztkowanie czego nowego, czego, co wczeniej byo nieznane i z samej natu-
ry rzeczy jest nieprzewidywalne. Jeeli kryterium Arendt potraktowa powanie, to
w trakcie trwania solidarnociowej rewolucji, w przeciwiestwie do rewolucji francuskiej
czy amerykaskiej, nic radykalnie nowego nie zostao obmylone. Jeeli mona mwi
o ideowej oryginalnoci solidarnociowej rewolucji, to jest to jednak zawsze oryginal-
no wtrna, pochodzca z drugiej rki, a polegajca na poczeniu istniejcych ju na
rynku intelektualnym idei, a nie na obmyleniu ich od nowa.
Widzimy zatem, e na intelektualne dziedzictwo solidarnociowej rewolucji mo-
na spojrze w dwojaki sposb: poszukiwa w niej nowych, intelektualnie wieych idei
spoeczno-politycznych lub poszukiwa w solidarnociowej refleksji spoecznej odpo-
wiednikw idei znanych ju na Zachodzie i ustali jedynie, w jaki sposb oraz w jakich
proporcjach wspwystpoway one ze sob. Dychotomii tej nie zakca, do czsto
wystpujce ostatnio w polskiej literaturze przedmiotu, odwoywanie si do nieco zapo-
mnianych i mniej popularnych w zachodniej myli politycznej kategorii republikanizmu3.
Jednake jakakolwiek konceptualizacja teoretyczna czy to historii tego, co lu-
dzie Solidarnoci robili, czy tego, w jaki sposb myleli, jest zawsze interakcj
pomidzy empirycznym rozpoznaniem stanu rzeczy a zastosowanymi kategoriami
1
T.G. Ash, Polska rewolucja. Solidarno 19801981, tum. M. Dziewulska, M. Krl, Warszawa
1990, s. 197.
2
Ibidem, s. 219.
3
E. Ciewska, Filozofia publiczna Solidarnoci. Solidarno 19801981 z perspektywy republi-
kaskiej tradycji politycznej, Warszawa 2010.
9
Krzysztof Brzechczyn
pojciowymi, ktre strukturalizuj opis i nadaj mu wyjanienie. W porwnaniu

z badaniami solidarnociowego ruchu spoecznego, znajomo jego historii intelek-
tualnej jest stosunkowo mniej znana4. Trudno wchodzi w dyskusj nad przyczynami
tego stanu rzeczy5. Wydaje si jednak, e jedn z nich jest niedostpno i rozpro-
szenie rde sucych poznaniu poszczeglnych nurtw solidarnociowej refleksji
i myli spoeczno-politycznej. Warunkiem usunicia tych dysproporcji jest edycja
rde sucych poznaniu niezalenej myli spoeczno-politycznej lat 19761989,
a szczeglnie okresu solidarnociowej rewolucji 198019816.
Taki te cel przywieca niniejszemu wyborowi pism politycznych Leszka Nowa-
ka jednego z najwybitniejszych filozofw polskich drugiej poowy XX wieku ak-
tywnie zaangaowanego w ruch Solidarnoci. Znajomo jego tekstw politycznych
moe by z jednej strony podstaw poznania jednego z oryginalnych, lecz dzisiaj
zapomnianych wtkw solidarnociowej myli spoecznej, a z drugiej strony na-
dal cennym rdem teoretycznej inspiracji w opisie fenomenu Solidarnoci i caej
dekady lat osiemdziesitych zarwno od strony historiograficznej, jak i historii idei.
W latach 19801989 Leszek Nowak by jednym z najczciej wydawanych podziem-
nych autorw w Polsce: cznie jego broszury i ksiki wydawano 43 razy, co sprawia,
e w sporzdzonym przez Cecyli Kut rankingu najczciej wydawanych nieza-
lenych autorw zosta umieszczony na jedenastym miejscu7. Z kolei Justyna Ba-
ejowska ustalia, e: w szeroko rozumianej kategorii nauk humanistycznych []
z autorw polskich ponad 50 razy wydawano Leszka Moczulskiego [], ponad 40
Leszka Koakowskiego, 37 Leszka Nowaka8. Jednym z najczciej drukowanych
publikacji by Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy,
4
Mona tutaj wymieni nastpujce monografie: E. Ciewska, Filozofia; M. Goliczak, Zwizek
Radziecki w myli politycznej polskiej opozycji w latach 19761989, Krakw 2009; K. abd, Koncepcje
polityczne w prasie NSZZ Solidarno w latach 19801981, Toru 2004; idem, Spory wok zagadnie
programowych w publikacjach opozycji politycznej w Polsce w latach 19811989, Krakw 1997; L. Maew-
ski, W objciach utopii. Polityczno-ideowa analiza dziejw Solidarnoci, 19802000, Toru 2001; M. Mi-
chalewska-Pawlak, Obywatelsko demokratyczna jako idea normatywna w koncepcjach polityczno-progra-
mowych polskiej opozycji w latach 19801989, Gdask 2010; K. Rogaczewska, Niemcy w myli politycznej
polskiej opozycji w latach 1976-1989, Wrocaw 1998.
5
Nie oznacza to jednak, e stan bada historiograficznych nad Solidarnoci jest zadowalajcy.
W peni naley si zatem zgodzi z konstatacj redaktorw siedmiotomowej syntezy NSZZ Solidarno
19801989 ukasza Kamiskiego i Grzegorza Waligry, e za zdumiewajcy naley uzna fakt, i nie-
podlega Polska nie zdobya si na powoanie specjalistycznej instytucji naukowej zajmujcej si analiz
fenomenu Solidarnoci nie tylko z punktu widzenia historiografii, lecz take socjologii, politologii,
nauk ekonomicznych, psychologii, filozofii itd.. Jest to, dodajmy, pierwsza po trzydziestu latach od
powstania Solidarnoci monografia obejmujca histori wszystkich regionw Zwizku i dzieje po-
krewnych partii politycznych, organizacji i ruchw spoecznych.
6
O skali zaniedba w zakresie bada solidarnociowej (niezalenej) myli spoeczno-politycznej,
a zwaszcza jej bardziej zaawansowanej teoretycznie postaci moe wiadczy fakt, e przykadowo do-
piero w 2010 r. Instytut Pamici Narodowej wyda Dokumenty wadz NSZZ Solidarno 19811989,
w 2011 r. Europejskie Centrum Solidarnoci tumaczenie z jzyka angielskiego Samoograniczajca si
rewolucja Jadwigi Staniszkis, za Wydawnictwo Krytyki Politycznej trzytomowe Pisma Jacka Kuronia.
7
C. Kuta, Niezaleny ruch wydawniczy 19801989 [w:] NSZZ Solidarno 19801989, t. 2:
Ruch spoeczny, red. . Kamiski, G. Waligra, Warszawa 2010, s. 286289; ranking ten zosta ustalony
na podstawie bazy Biblioteki Narodowej: Ksiki polskie podziemne (19761989).
8
J. Baejowska, Papierowa rewolucja. Z dziejw drugiego obiegu wydawniczego w Polsce
19761989/1990, Warszawa 2010, s. 282. Niestety autorka nie podaje podstawy swoich oblicze.
10
Przedmowa
ktre doczekao si a dwunastu podziemnych wyda. Warto doda, e wspomniane

statystyki nie obejmuj esejw filozoficznych i drobnych tekstw publicystycznych
Leszka Nowaka publikowanych w prasie niezalenej i wielokrotnie przedrukowanych.
Przedmowa do prezentowanego wyboru pism politycznych Leszka Nowaka skada
si z czterech czci: w pierwszej przedstawi zarys jego biografii naukowej i intelektu-
alnej, w drugiej przybli podstawowe tezy tworzonej przez niego teorii historiozoficz-
nej nie-Marksowskiego materializmu historycznego, za w trzeciej najwaniejsze
wtki jego myli politycznej. Przedmow zamyka przedstawienie koncepcji ksiki.
I. ZARYS BIOGRAFII INTELEKTUALNEJ
Leszek Nowak urodzi si 7 stycznia 1943 r. w Wickowicach k. Brzeska w rodzinie

inteligenckiej. Jego Matka, Helena z domu Czuj, bya nauczycielk i przez szereg lat peni-
a funkcj przewodniczcej Powiatowej Rady Narodowej w Midzychodzie, samotnie wy-
chowujc syna9. Nowak dziecistwo i modo spdzi w Midzychodzie, gdzie ukoczy
Liceum Oglnoksztacce. Wtedy te narodzia si jego fascynacja myl lewicow, gdy
jeszcze w szkole redniej przeczyta I tom Kapitau Marksa.
W 1960 r. rozpocz studia prawnicze na Uniwersytecie im. Adama Mickiewi-
cza w Poznaniu. Podczas studiw przez trzy lata by przewodniczcym Koa Filozo-
ficznego Studentw UAM, organizujc regularne sesje studenckie powicone myli
Kazimierza Ajdukiewicza, logice i statusie humanistyki10. Wwczas Nowak podj
decyzj o przystpieniu do PZPR, oddzielajc j od zainteresowania myl Marksa,
nie ona w kadym bd razie stanowia gwn przyczyn wstpienia. Oto jak sam
wspomina ten moment: wstpiem do PZPR dla korzyci wasnej. Byo to chyba
w 1961 r., w kadym razie byem wtedy na II roku prawa. [] Stanowilimy
w kilkoro grupk przyjaci. Dziewczta byy wierzce, takiego typu, powiedzmy,
chrzecijasko-harcerskiego. My dwaj zaangaowani ateisto-marksici; kolega zreszt
zgoa organizacyjnie, by znan figur w uczelnianym ZMS-ie []. Siedzimy w Kate-
drze Historii Gospodarczej, w bibliotece, rozmawiamy o kwestii wstpienia do partii.
Nagle w przyjaciel rzuca mi w odpowiedzi na jak wtpliwo: Suchaj, wietnie
wiesz, e aby pracowa na Uczelni, prof. G. dla ciebie etat spod ziemi wykopie. I wte-
dy bdziesz musia wstpi do partii. A wtedy bdzie gupio, bo tak jakby to zrobi dla
etatu. Wic lepiej wstp teraz, z otwartym czoem. Te kilka dziewczt rzucio si na nie-
go: Czemu bdzie musia?. Dobiega jeszcze do mnie odpowied: Bo mu to pomoe
w karierze zawodowej. One na to w krzyk: Leszku, powiedz mu!. A ja milczaem,
bo ju wiedziaem, e w tym momencie podjem decyzj i e wstpi. Jeszcze tylko za-
pamitaem z tego smug wiata przecinajc pomieszczenie, w ktrej krciy si pyki
9
Archiwum UAM, 1131/169, yciorys, s. 2.
10
J. Woleski, Czterdzieci lat mino [w:] Odwaga filozofowania. Leszkowi Nowakowi w darze,
red. J. Brzeziski, A. Klawiter, T.A.F. Kuipers, K. astowski, K. Paprzycka, P. Przybysz, Pozna 2002,
s. 593596.
11
kurzu szlus, koniec. Klamka zapada, tam wtedy. Miaem pen wiadomo nagan-
noci moralnej tej decyzji, ale j podjem i w kilka tygodni pniej byem w partii11.
Studia prawnicze Nowak ukoczy, bronic 15 kwietnia 1965 r. napisan pod
kierunkiem Zygmunta Ziembiskiego prac magistersk na temat Powinno i obo-
wizywanie. Problem statusu terminw teoretycznych w naukach prawnych. Praca
zostaa oceniona jako bardzo dobra, za egzamin magisterski zda z wynikiem do-
brym12. Od 1963 r. Nowak odbywa eksternistyczne studia filozoficzne na Uniwer-
sytecie Warszawskim, gdzie pod kierunkiem Janiny Kotarbiskiej przygotowywa
prac magistersk, Model, prawda wzgldna, postp nauki, ktrej obrona odbya si
25 lutego 1966 r. zarwno praca magisterska, jak i egzamin magisterski zostay
ocenione na bardzo dobry13.
Od wrzenia 1965 r. zosta zatrudniony w Zakadzie Prawniczych Zastosowa
Logiki przy Katedrze Teorii Pastwa i Prawa (w 1968 r. przeksztaconej w Instytut
Nauk Prawno-Ustrojowych) pocztkowo jako asystent, starszy asystent i od 1967
po obronie doktoratu (30 maja) z teorii prawa Problemy znaczenia i obowizywania
normy prawnej a funkcje semiotyczne jzyka jako adiunkt. Promotorem jego pracy
doktorskiej by prof. Zygmunt Ziembiski.
Po obronie doktoratu zacz bardziej intensywnie zajmowa si filozofi Marksa.
Towarzyszy temu pewien zamys polityczny, ktry z perspektywy lat okrela w spo-
sb nastpujcy: socjalizm potrzebuje swojej dobrej, niekonformistycznej, a wic kry-
tycznej teorii, ktra by ujawnia ukryte jego mechanizmy i daa w ten sposb rzdzcej
partii intelektualn podstaw dla skuteczniejszej polityki zmierzajcej, jak wierzyem
wtedy, do realizacji Marksowskich ideaw. Przykadem paradygmatycznym bya teo-
ria Johna Keynesa, ktra jak sdziem wtedy pozwolia przeksztaci te niepikny
kapitalizm przedwojenny w co w kadym razie znonego dla ludzi. Ot zamys by
taki: zbudowa teori socjalizmu typu Keynesowskiego. Przy daleko idcym krytycy-
zmie co do praktyki politycznej systemu, a zwaszcza jego ideologii nie miaem ju
wwczas wtpliwoci, e to by bekot miaa to by teoria wierna przesaniu Mark-
sowskiemu i adresowana do tych, ktrych uwaaem za jego wykonawcw, do partii14.
Z tego te wzgldu protesty studenckie w marcu 1968 r., jak wspomina Nowak,
nie stanowiy dla jak w przypadku rewizjonistw warszawskich przeomu ideo-
wego, lecz jedynie wzmocniy postaw reformistyczn. Wyznaje on: Marzec by
dla mnie jawnym wiadectwem tego, e braki tego systemu nie s brakami, ale e
jest to co systemowego. Zbyt wielki jest rozdwik midzy ideaem a rzeczywisto-
ci, co musi dziaa samorzutnie, powodujc ten rozdwik. Wtedy wierzyem, e
system jest reformowalny i co wicej sdziem, e trzeba robi tak jak Keynes. To
znaczy, Keynes zwrci si w kocu ze swoj doktryn nie do opozycji, tylko do rz-
dzcych i to rzdzcy zreformowali system odpowiednio do zalece wynikajcych
z jego teorii. Sdziem, e trzeba powtrzy tego typu drog i nie chodzio tu o moj
ambicj sdziem, e w ogle powinno si tak robi15.
Rozmowa z Leszkiem Nowakiem, Obecno 1985, nr 11, s. 50.

11
12
Archiwum UAM, 825/675, Dyplom ukoczenia studiw wyszych UAM.
13
Archiwum UAM, 825/674, Dyplom ukoczenia studiw wyszych UW.
14
Rozmowa, s. 47.
15
Wypowied w ankiecie: Marzec 68 w relacjach uczestnikw i refleksji socjologicznej, Czas.
Pismo Spoeczno-Polityczne 1988, nr 1, s. 3738.
12
Przedmowa
Podstaw takiej reformy miaa by zatem niestandardowa teoria socjalizmu pozo-

stajca jednak w ramach Marksowskich zaoe historiozoficznych. Zamys ten wy-
znaczy Nowakowi kolejno rekonstrukcji Marksa: od metody (koncepcja idealizacji),
poprzez rekonstrukcj zaoe epistemologicznych i ontologicznych (kategorialna in-
terpretacja dialektyki), do Marksowskiej filozofii spoecznej (adaptacyjna interpretacja
materializmu historycznego) i aksjologii16,
Od 1 padziernika 1970 r. Nowak przenis si do nowo tworzonego Instytutu
Filozofii, gdzie rozpocz prac w Zakadzie Logiki i Metodologii Nauk. W okresie
midzy obron doktoratu a odbyciem kolokwium habilitacyjnego Nowak by ju auto-
rem dwch ksiek (wydanych w 1968: Prba metodologicznej charakterystyki pra-
woznawstwa i, wsplnie z Jerzym Kmit, Studia nad teoretycznymi podstawami huma-
nistyki) oraz 51 artykuw i recenzji17. Kolokwium habilitacyjne odbyo si 21 grudnia
1970 r. na podstawie pracy U podstaw metodologicznych Kapitau Karola Marksa.
Recenzentami w przewodzie byli doc. dr hab. Wadysaw Krajewski, prof. dr Zygmunt
Ziembiski, prof. dr Jerzy Topolski i dr hab. Jerzy Kmita. Rada Wydziau Filozoficz-
no-Historycznego jednogonie nadaa Nowakowi stopie doktora habilitowanego18;
decyzja ta zostaa zatwierdzona przez Ministerstwo Owiaty i Szkolnictwa Wyszego
10 maja 1971 r. W pierwszej poowie lat siedemdziesitych Leszek Nowak rozwin in-
tensywn dziaalno naukow, organizacyjn i dydaktyczn. W tym czasie praktycznie
co roku wydawa now ksik (lub dwie): w 1971 r. U podstaw Marksowskiej meto-
dologii nauki, w 1972 r. Model ekonomiczny, w 1973 r. Anatomia krytyki marksizmu
i Interpretacja prawnicza, w 1974 r. U podstaw aksjologii marksistowskiej i Zasady
marksistowskiej filozofii nauki. Jednoczenie Nowak prowadzi seminaria z metodo-
logii nauki na studium doktoranckim w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN w War-
szawie i z teorii poznania na studium doktoranckim Wydziau Filozofii Uniwersytetu
Warszawskiego, a take wykad monograficzny z metodologii ekonomii politycznej na
studium doktoranckim Instytutu Ekonomii Politycznej Wyszej Szkoy Ekonomicznej
w Poznaniu. Ponadto od 1968 r. piastowa funkcj sekretarza Poznaskiego Oddziau
PTF, od 1972 r. by czonkiem Komisji Ideologicznej Komitetu Uczelnianego PZPR,
od 1973 r. sekretarzem Komisji Metodologicznej Poznaskiego Oddziau PAN, za
w latach 19731976 kierownikiem Studium Doktoranckiego przy Instytucie Filozofii
UAM. By laureatem nagrd Ministra Nauki, Techniki i Szkolnictwa Wyszego (dwu-
krotnie w 1969 i 1972) oraz Nagrody Modych Miasta Poznania (1974). Od 1974 r. zo-
sta kierownikiem nowo utworzonego Zakadu Dialektyki Poznania, w ktrym znaleli
prac wypromowani przez niego doktoranci.
Osignicia Nowaka w pracy dydaktycznej i naukowej sprawiy, e Rada Wydziau
Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 17 grudnia 1973 r.
powoaa Komisj Wydziaow ds. nadania mu tytuu profesora nadzwyczajnego
w skadzie: przewodniczcy dziekan doc. dr hab. Zbigniew Jasiewicz oraz czonko-
wie: prof. dr Stefan Kaczmarek, prof. Jerzy Topolski, prof. dr Zygmunt Ziembiski
i doc. dr. hab. Jan Such. Komisja zaproponowaa na recenzentw Jerzego Topolskiego,
16
Rozmowa, s. 47.
17
Zob.: K. Brzechczyn, Bibliografia prac profesora Leszka Nowaka za lata 19632003 [w:]
Odwaga, s. 2360.
18 Archiwum UAM, 825/674, Tabela gosowa podczas posiedze Komisji, Zespou i Rady
w sprawie habilitacji, brak paginacji.
13
prof. dr. Ryszarda Wjcickiego (Uniwersytet Wrocawski) i prof. dr. Jerzego Wr-
blewskiego (Uniwersytet dzki), co zostao zaakceptowane przez Rad w lutym
1974 r. Po wpyniciu opinii 16 wrzenia 1974 r. Rada Wydziau Filozoficzno-Hi-
storycznego jednogonie przyja uchwa w sprawie nadania Nowakowi tytuu na-
ukowego profesora19, a 2 grudnia 1974 r. wniosek ten jednomylnie popar Senat
Akademicki UAM. 17 marca 1975 r. Rektor UAM Benon Mikiewicz wystpi do
ministerstwa z wnioskiem uzgodnionym z Komitetem Uczelnianym i Wojewdz-
kim PZPR o nadanie Leszkowi Nowakowi tytuu profesora20. Rada Pastwa uchwa
nr 76/1976 z dnia 7 padziernika 1976 r. nadaa mu tytu profesora nadzwyczajnego
nauk humanistycznych. Leszek Nowak mia wwczas 33 lata, zostajc najmodszym
profesorem w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Zapyta naley, co sprawio, e Nowak, ktrego osignicia naukowe byy dostrze-
gane i doceniane przez wadze uczelniane, administracyjne i partyjne, stopniowo prze-
sta identyfikowa si z systemem socjalistycznym i sta si jednym z jego najbardziej
zagorzaych krytykw. Wydaje si, e ta zmiana w postrzeganiu systemu wypywaa
z trzech rde: polityczno-spoecznych, empirycznych i teoretycznych.
O wpywie Marca 1968 bya ju mowa. Natomiast wedle prof. Wadysawa Balickie-
go na Nowaka bardzo silnie oddziaa Grudzie 70 i to, co si stao pniej. Gierek, gdy
doszed do wadzy, rzuci haso drobnomieszczaskiego dorabiania si. Leszek woaby,
aby Gierek zaproponowa jaki fundamentalny program przemian spoecznych. Program
Gierka go rozczarowa. Zaamanie wiatopogldowe nastpio byskawicznie. Przed mie-
sicem broni ustroju, a po miesicu powiedzia, e ma dosy21.
Do rde empirycznych naleaa docierajca do krgw uniwersyteckich Pozna-
nia literatura opozycyjna odsaniajca histori i teraniejszo realnego socjalizmu. Sam
Nowak wskazuje na zasadnicz rol Archipelagu Guag Soenicyna: Lawina faktw
tam zawarta zabia we mnie naturaln skonno umysu zniewolonego przez dogmat
przydawania faktom negatywnym dla systemu sensu drugorzdnego (a e to wyjtek,
e bd, e dewiacja). Do dzi pamitam myl, ktra mnie porazia po ktrej setce
stronic Boe, jeeli tak tam byo, to znaczy, e kady dziaacz partyjny musia by w to
bagno uwikany, wic ten system jest bagnem. Wywrci mi Soenicyn struktur warto-
ci ogrom Guagu i wszystko, co Guag zakada i pociga, nie dao si winkorporowa
w wizj Partii, co z dewiacjami i nieuniknionymi kosztami realizuje ideay Marksa22.
Do najwaniejszych za, zdaniem samego Nowaka, rde przemiany ideowej nale-
ay czynniki natury teoretycznej wskazujce ograniczono filozofii Marksa. Caocio-
wa rekonstrukcja filozofii Marksa zawie miaa Nowaka do prb stworzenia takiej wer-
sji materializmu historycznego, ktra wyjaniaaby funkcjonowanie realnego socjalizmu
z wszystkimi jego brakami (patologiami) i niepowodzeniami. Jednake podejmowane
od co najmniej 1976 r. prby w tym kierunku doprowadziy do wskazania ogranicze
19
Archiwum UAM, 825/675, Wycig z protokou I zwyczajnego posiedzenia Rady Wydziau
Filozoficzno-Historycznego.
20
Archiwum UAM, 825/675, Pismo Rektora UAM, brak paginacji.
21
Wypowied Wadysawa Balickiego [w:] Odwaga filozofowania rozmowa o obecnoci Leszka
Nowaka w filozofii polskiej, red. K. Brzechczyn, Przegld Bydgoski. Humanistyczne Czasopismo Na-
ukowe 2003, r. 14, s. 72.
22
Jeli mamy szans, to dziki kryzysowi gospodarczemu i radzieckiemu zagroeniu (wywiad),
Wakat. Niezalene Pismo Czonkw NZS 1981, nr 4, s. 5.
14
Przedmowa
teoretycznych samego Marksa i marksizmu. Wedug relacji Nowaka: W pierwszej

poowie lat siedemdziesitych opracowywalimy w licznym do zespole kategorialn
interpretacj dialektyki i adaptacyjn interpretacj materializmu historycznego. Kiedy
obie te koncepcje byy do rozwinite, zauwayem pewn sprzeczno midzy nimi.
Polega ona z grubsza bardzo to biorc na tym, i dialektyka kategorialna utrzymu-
je, e wszelkie zjawiska maj zmienn istot, a tymczasem Marksowski materializm
historyczny zakada, e akurat istota zjawisk spoecznych jest wieczna i odwieczna, bo
od zawsze i po zawsze ma by tak, e stanowi j zwizek wzajemny si wytwrczych
i stosunkw produkcji. Materializm historyczny Marksa zakada zatem metafizyczn
koncepcj historii. Przy wczesnym moim nastawieniu rekonstruktorskim, byo to dla
mnie do szokujce: gdzie marksizm musi si myli i to gdzie ley w podstawach
tego systemu w dialektyce albo w materializmie dziejowym23.
Pewn prb usunicia zauwaonego paradoksu bya budowa w ramach adapta-
cyjnej interpretacji materializmu historycznego jego dwch wersji: jednej obowizu-
jcej dla spoeczestw pierwotnych, drugiej dla spoeczestw klasowych. W zespole
Nowaka podjto rwnie prb stworzenie trzeciej wersji materializmu historycznego
majcej by podstaw teorii socjalizmu. W tym celu wiosn 1977 r. wesp z Piotrem
Buczkowskim i Andrzejem Klawiterem spotykali si w domu Leszka Nowaka na pry-
watnych seminariach powiconych budowie takiej teorii24. Nowak pocztkowo sdzi,
e da si j zbudowa, ograniczajc stosowalno Marksowskiej teorii spoecznej25.
Pierwsza jej wersja zostaa przedstawiona w maszynopisie Prolegomena do nie napi-
sanej teorii socjalizmu, ktry na pocztku 1977 r. zosta wysany do kilku osb w Pol-
sce zajmujcych si pokrewnymi zagadnieniami. Prolegomena miay by wstpem
do planowanej wsplnej ksiki o teorii socjalizmu. Jednake jak wspomina Nowak
o odbywajcym si w jego domu seminarium: Drogi nasze jednak pniej si roze-
szy punktem spornym by stosunek do Marksowskiego materializmu historycznego
w interpretacji adaptacyjnej. Nie-Marksowski materializm historyczny wzi si wanie
z odrzucenia bdw teoretycznych Marksa (dwuznaczno Marksowska, ograniczenie
ekonomistyczne, fundamentalny bd co do misji klasy robotniczej itd.), ktre w caej
rozcigoci zachowaa adaptacyjna interpretacja jego teorii spoecznej26.
Zarys takiej teorii w postaci obszernego maszynopisu pt. U podstaw teorii procesu
historycznego zosta ukoczony we wrzeniu 1979 r. i w formie samizdatu by kol-
portowany w gwnych orodkach akademickich. Nie byo jednak jak si okazao
wcale proste wyda pracy w formie ksikowej. Wydawnictwa oficjalne z powodw
cenzuralnych zamykay drog publikacji nawet najbardziej teoretycznym fragmentom
pracy. Bez powodzenia prbowa Nowak zainteresowa wydawnictwa naukowe na Za-
chodzie, gdy koncepcja bya pod prd gwnym nurtom ideowym. Oto jak opisywa
swoje starania: ta materialistyczna acz nie-Marksowska historiozofia bya nie do zaak-
ceptowania dla gwnych wczesnych kierunkw ideowych. Cay rok 1979 (spdziem
go jako gast-profesor we Frankfurcie nad Menem) prbowaem opublikowa ksik za
granic bez rezultatu. Dla marksistw (stale wtedy zajmujcych siln pozycj w yciu
intelektualnym) byem renegatem, a dla konserwatystw, narodowcw, ludzi Kocioa,
23
Ibidem, s. 5.
24
Wypowied Andrzeja Klawitera [w:] Odwaga filozofowania, s. 7273.
25
Ibidem, s. 5.
26
Jeli mamy, s. 5.
15
dla wchodzcych wanie wtedy na rynek naukowy neoliberaw byem marksist.

Wszdzie wic odrzucany maszynopis ksiki wrci do kraju27. Maszynopisem ksi-
ki rwnie bezskutecznie prbowa zainteresowa polskie wydawnictwa emigracyjne,
ktre jednak take zgodnie odmawiay publikacji. W tej materii rekord pobi Instytut
Literacki, ktry odesa mi do Frankfurtu maszynopis w cigu dziesiciu czy jedenastu
dni. W takim czasie w wydawnictwie ksik mona przejrze, ale nie przeczyta28.
Podobnie byo w powstajcych przed sierpniem wydawnictwach niezalenych we
wrzeniu 1979 roku Nowak za porednictwem Jana Jzefa Lipskiego przekaza maszy-
nopis ksiki do dyspozycji Towarzystwu Kursw Naukowych, rwnie bezskutecz-
nie29. W krajowych wydawnictwach niezalenych dominoway bowiem te same co na
Zachodzie orientacje ideowe i ksika nie moga si ukaza.
Opracowanie nie-Marksowskiego materializmu historycznego nie mogo zatem
przed rokiem 1980 wpyn na zmian postaw spoecznych w szerszej skali. Wpyno
jednak na zmian postawy samego Nowaka wobec systemu, ktra: wyrazia si []
wanie w odejciu od keynesizmu na rzecz [] postawy Marksowskiej wobec so-
cjalizmu. Zrozumiaem wwczas, e socjalizmowi nie tyle trzeba reformatorskiej teo-
rii typu Keynesowskiego, co rewolucyjnej typu Marksowskiego, skierowanej przeciw
temu systemowi, ktry akurat Marksem si zasania (aczkolwiek wtedy daleki jeszcze
byem od dzisiejszej koncepcji postpu poprzez przegrywane rewolucje). To ju byo
na etapie, kiedy zrozumiaem, e tu nie ma co ratowa, e ten system musi by znie-
siony30.
W sierpniu 1980 r. Nowak podpisa list szedziesiciu poznaskich intelektu-
alistw popierajcych dania strajkujcych w Gdasku, za 28 sierpnia 1980 r. wy-
stpi z PZPR, motywujc to w szeroko kolportowanym licie w nastpujcy spo-
sb: Chciabym, aby moje wystpienie z PZPR moje wadze partyjne potraktoway
jako wyraz sprzeciwu wobec systemu trj-panowania klasowego. I chciabym, aby
podjcie tej decyzji w tym wanie momencie potraktoway jako wyraz i manifesta-
cj niewiary w moliwoci odnowy pynce ze strony tej organizacji. Zagadnieniem
pierwszoplanowym nie jest odnowa socjalizmu, lecz ruch od socjalizmu ku nowemu,
ku takiemu spoeczestwu, ktre realizowa bdzie zaprawd aspiracje lewicy, przede
wszystkim za mas ludowych. Zrozumiaem wic, jak sdz, na czym polega mj
bd sprzed lat. Na niezrozumieniu tego, i nauki spoeczne maj zawsze charakter
klasowy. W spoeczestwie socjalistycznym su one albo klasie trj-panujcej, albo
klasie ludowej. Chciabym, by moje prace suyy ludowi31.
Te publiczne wystpienia Leszka Nowaka zwrciy na uwag Suby Bezpiecze-
stwa, ktra 2 wrzenia 1980 r. wszcza Spraw Operacyjnego Rozpracowania krypt.
Filozof. W opisie dziaalnoci figuranta (zabarwienie sprawy) napisano: prowa-
dzenie dziaalnoci nieprzychylnej ustrojowi PRL. Nowak zosta czonkiem NSZZ
Solidarno tworzonej jesieni 1980 r. na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza
27
L. Nowak, Autoprezentacja [w:] Ludzie 13 Grudnia. Kim byli, co myl niektrzy internowani
w stanie wojennym Poznaniacy?, red. M. Dwiniel, Pozna 2006, s. 170.
28
Rozmowa, s. 53.
29
Wypowied Krzysztofa Brzechczyna [w:] Odwaga filozofowania, s. 73; zawart informacj
uzyskaem w rozmowie telefonicznej z L. Nowakiem jesieni 2002 r.
30
Rozmowa, s. 4748.
31
Maszynopis listu w posiadaniu autora Przedmowy.
16
Przedmowa
w Poznaniu, bra udzia w pracach zespou opracowujcego projekt spoecznej usta-

wy o szkolnictwie wyszym, a na fali demokratycznych przemian na Uczelni wcze-
nie nowo wybrany dziekan Wydziau Nauk Spoecznych Jerzy Brzeziski zapropo-
nowa mu funkcj Prodziekana ds. Naukowych.
Jak wyznawa po latach, aby wyda ksik, trzeba byo spopularyzowa jej
tezy: Jedynym wyjciem dla mnie stay si powstajce samorzutnie wydawnictwa
lokalne Solidarnoci niezalene od warszawsko-krakowskiej opozycji. Ale eby j
wyda, musiaem sta si kim znanym w doach ruchu Solidarnoci std akcja od-
czytowo-publicystyczna lat 19801981. A e szeroko zakrojona c, jak co robi,
pracuj intensywnie (jestem zwykym sobie pracoholikiem32.
Leszek Nowak wygasza wykady zarwno w orodkach akademickich kraju, jak
i w zakadach pracy i organizacjach spoeczno-zawodowych. Bywa zapraszany przez
uczelniane ogniwa NZS midzy innymi do Krakowa, odzi i Szczecina33. W dniu
29 stycznia 1981 r. goci z wykadem Mit komunistw w Kaliszu. Odczyt ten, wedug
kaliskiego pisma Solidarno, spotka si z yczliwym przyjciem przez sucha-
czy34, a na dowd tego redakcja pisma zapowiadaa druk poszczeglnych rozdziaw
skadajcych si na przygotowywan ksik Mity socjalizmu. W lutym 1981 r. jedna
z sekcji Stowarzyszenia Inynierw i Technikw Mechanikw Polskich Oddzia-
u Wojewdzkiego w Poznaniu zaprosia go z wykadem pt. Socjologiczny rozwj
spoeczestwa marksistowskiego35. W ramach Wszechnicy Robotniczej, powoanej
przez Zarzdu Regionu Wielkopolska NSZZ Solidarno, 18 maja 1981 r. Nowak
wygosi w poznaskiej Teletrze wykad Demokracja tu i teraz, a dzie pniej z t
sam prelekcj goci w Wiepofamie. 20 maja 1981 r. bra udzia w dyskusji panelo-
wej nad tezami programowymi NSZZ Solidarno. Obok niego w dyskusji wzili
udzia czonkowie zespou autorskiego tez programowych z OPSZ KKP oraz prof.
Ryszard Ganowicz (Przewodniczcy KZ NSZZ Solidarno Akademii Rolniczej),
dr hab. Marek Hennenberg (przewodniczcy KZ NSZZ Solidarno Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza), prof. Andrzej Komar (Wydzia Prawa UAM) i Leonard
Szymaski (Przewodniczcy KZ NSZZ Solidarno Wiepofama).
Aktywno odczytowo-publicystyczna Nowaka do tej pory w aden sposb
niesformalizowana staa si powodem wybrania go przez Zarzd Regionu Wielko-
polska ekspertem na Krajowy Zjazd Delegatw. Leszek Nowak z prof. Jarosawem
Maciejewskim (jako gocie Zjazdu) wzili udzia 2 wrzenia 1981 r. w spotkaniu
Zarzdu Regionu z delegatami Regionu Wielkopolska na Zjazd Krajowy Solidarno-
ci. Leszek Nowak wzi udzia w dyskusji panelowej: Midzy sierpniem a sierp-
niem lato 1980 po roku z udziaem Andrzeja Klawitera (UAM), Jerzego Nowac-
kiego (rzecznik prasowy Zarzdu Regionu), Zdzisawa Rozwalaka (przewodniczcy
Zarzdu Regionu), Andrzeja Siemianowskiego (prezes KIK w Poznaniu) i Zygmunta
Ziembiskiego (UAM)36.
32
L. Nowak, Autoprezentacja, s. 170.
33
P. Bartnik, Nie tylko o owiacie szczeciskiej, Szczecin 2002, s. 113.
34
Wydarzenia, Solidarno. Pismo MKZ NSZZ Solidarno Woj. Kaliskiego 1981, nr 11, s. 4.
35
K. Brzechczyn, Z. Lubaszewski, Zarys historii Sekcji Naukowo-Technicznej Projektowania
i Modernizacji Zakadw Przemysowych Stowarzyszenia Inynierw i Technikw Mechanikw Polskich
Oddziau Wojewdzkiego w Poznaniu, Pozna 1985, s. 25.
36
Wiadomoci Dnia 1 IX 1981, s. 2.
17
Wykady i publikacje Nowaka byy odtd przedmiotem staego zainteresowania

SB, a informacje o ich odbywaniu regularnie pojawiay si w depeszach i informacjach
o sytuacji polityczno-operacyjnej na terenie Poznania wysyanych do Centrali MSW
w Warszawie. Przykadowo, w depeszy szyfrowej z 3 padziernika 1980 r. informowano
o planowanym wykadzie Nowaka w Instytucie Filozofii UAM w ramach Towarzystwa
Kursw Naukowych. Zdaniem SB: ze wstpnego rozeznania wynika, e zawiera on
bdzie szereg ostrych akcentw antysocjalistycznych37. W depeszy wysanej 14 listopada
1980 r. odnotowano kolejny wykad powicony historii Rosji carskiej, zauwaajc, e:
500 osb biorcych udzia w wykadzie przyjo go entuzjastycznie. Naley podkreli
tendencje udziau w wykadach prof. L. Nowaka coraz wikszej iloci osb w rednim
i starszym wieku38. W depeszach informowano o wykadach wygaszanych w Collegium
Chemicum czy w zakadach pracy. Podkrelano, e wystpienia Nowaka s atakami na
zaoenia ideologii marksistowskiej, a samemu profesorowi przypisywano sympatie ko-
rowskie. Zainteresowanie SB wzbudzi rwnie artyku zamieszczony w Serwisie Infor-
macyjnym UAM pt. Nierwnowaga gospodarcza, czyli spoeczestwo planowego defi-
cytu, ktrego gwne tezy zostay streszczone w depeszy wysanej do MSW w Warszawie.
W inny sposb wykady prof. Leszka Nowaka wspomina Piotr Lissewski, wcze-
sny student nauk politycznych i dziennikarstwa: Z jego przebiegu [strajku NZS jesie-
ni 1981 r. przyp. K.B.] najbardziej utkwiy mi w pamici niezliczone plakaty, ulotki,
broszury oraz wykady z Profesorem. W sali kinowej na Szamarzewie spotykalimy si
te z ludmi z opozycji politycznej. Gos Profesora czym si jednak rni od przesa-
nia innych. To byo porzdkowanie chaosu mylowego precyzyjne formalnie i czyste,
z jasnym i wyrazistym podkadem aksjologicznym. To nie byo przewiadczenie, po-
gld czy wyobraenie. To by przekaz dowodu poznawczego od problemu, przez
metod, rda i uzasadnienie w niezwykej precyzji i formie przekazu. To wanie
powodowao niezwyky szacunek, nawet u pniejszych krytykw. Plakaty zawie-
szane na oknach, cianach i toaletach ilustroway nasz stosunek do tamtego wiata,
a wykady pozwalay uczestniczy w jego odkrywaniu. To wtedy moglimy pozna-
wa niezwyk teori trj-panowania, tezy majcej si ukaza ksiki Wasno
i wadza nie-Marksowski materializm historyczny. Nienasyceni zbieralimy materiay
z broszurek, ktre niedugo potem miay si sta grone dla kadego, kto je posiada39.
Oparta na nie-Marksowskim materializmie historycznym koncepcja dziaania
zwizku w warunkach rosncej polaryzacji spoecznej w 1981 r. stopniowo staa si
dostrzegalna przez jego kierownicze gremia. Sam Nowak w jednym z wywiadw
z 1981 r. postrzega rosnce zainteresowanie jego osob w nastpujcy sposb: od
Sierpnia jedziem po kraju z dziesitkami odczytw, pisaem powielaczowe broszury
itp. Byo to dziaanie, ale nie uczestnictwo, oferta wydania ksiki pozostaa bez odpo-
wiedzi, odczyty wygaszaem jako wolny mwca, broszury publikowali mi gwnie
studenci. Zmienio si to dopiero kilka miesicy temu. Na jednym ze spotka stwier-
dzono, e zbliyem si do Solidarnoci. Tymczasem jest odwrotnie: to Zwizek
zbliy si do mnie! Mwic powanie: zmiany w ostatnich miesicach, uradykalnienie
postaw zwizkowcw stworzyo zapotrzebowanie na radykalne pogldy. W tej sytuacji
37
AIPN Po, 06/211/1, Depesza szyfrowa z 3 X 1980.
38
AIPN Po, 06/211/1, Depesza szyfrowa z 14 XI 1980, s. 3.
39
P. Lissewski, Leszek Nowak wspomnienie z 1981 roku, <http://www.politeja.pl/print.
php?t=524> [dostp: 21.01.2010], s. 2.
18
Przedmowa
i ja zostaem zauwaony i dzi mog powiedzie, e nie tylko dziaam sam, ale
uczestnicz w jakim stopniu w dziaaniach innych. Oczywicie, myl o dziaaniach
typu teoretyczno-ideowego, bo jako filozof z zawodu nic innego po prostu robi nie
umiem40. Nowak sta si ekspertem podczas I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ
Solidarno, zgoszonym przez Zarzd Regionu Wielkopolska NSZZ Solidar-
no41 i bra udzia w XI Zespole Programowym: Zwizek wobec wadz pastwo-
wych i PZPR, ktrym kierowali Lech Kaczyski i Aleksander Maachowski.
W trakcie posiedze wyoniy si dwie orientacje okrelane pniej mianem funda-
mentalistw i pragmatykw42. Do pragmatykw zaliczano Jacka Bukowskiego, An-
drzeja Gwiazd, Seweryna Jaworskiego, Lecha i Jarosawa Kaczyskich, Bogdana Lisa,
Karola Modzelewskiego, Macieja Seweryskiego i Wadysawa Si-Nowickiego, za
stanowisko fundamentalistw podziela mieli obok Leszka Nowaka: Kazimierz Firlej-
czyk, Waldemar Gil, Ireneusz Kosmahl, Andrzej Rozpochowski i Andrzej Wieczorek43.
W trakcie trzydniowych obrad Zespoowi jako jedynemu nie udao si ustali wspl-
nego stanowiska. Komisji Programowej Zjazdu przedoone zostay dwie deklara-
cje: pragmatykw i fundamentalistw, oraz aprobowany przez obie strony pro-
jekt reform ustrojowych. Wedug relacji dziennikarza zwizkowego Lech Kaczyski,
przedstawiajc podczas Zjazdu wyniki prac Zespou, agodzi rozbienoci obu grup,
stwierdzajc, e deklaracje te rni postawy ich autorw, a nie pogldy. Funda-
mentalici, ktrych gwnym ekspertem by prof. Leszek Nowak z Poznania, kieruj
swoj deklaracj do czonkw Zwizku i stawiaj spraw stosunku do PZPR otwarcie.
Pragmatycy uwzgldniaj zarwno reakcj czonkw Zwizku, jak i wadz na swoj
deklaracj44. W podobnym tonie wypowiada si podczas dyskusji nad programem
Andrzej Gwiazda, ktry stwierdzi, i rnica midzy programem tzw. pragmatykw
i fundamentalistw jest raczej kwesti jzyka. Istnieje moliwo pogodzenia obu sta-
nowisk45. Z kolei Janusz Paubicki, przewodniczcy zespou programowego podczas
Regionalnego Zjazdu Delegatw Regionu Wielkopolska, charakteryzowa rnice
pomidzy oboma stanowiskami w nastpujcy sposb: Grupa pragmatykw dy-
a do zabezpieczenia programu i zwizku przed moliwym atakiem propagandowym
i ideologicznym wadz i PZPR. Program pragmatykw okaza si szary i przezna-
czony do realizacji gabinetowej, natomiast programowi fundamentalistw przy du-
ej sile przekonywania czonkw zabrako zamknicia przez okrelenie faktycznego
40
Myle radykalnie dziaa kompromisowo (wywiad), Solidarno Supska 1981, nr 10, s. 1.
41
Informacja na podstawie rozmowy telefonicznej z Januszem Paubickim 12 V 2011 r.
42
Okrelenia te wczenie zaproponowaa Jadwiga Staniszkis uczestniczca rwnie w pracach
zespou. Relacja ustna Staniszkis zoona autorowi Przedmowy 13 XII 2010 r.
43
Cytuj za: A. Hajnicz, XI. Zwizek wobec wadz pastwowych i PZPR, Tygodnik Solidarno
1981, nr 26, s. 5; z kolei wedug Janusza Paubickiego: W samym zespole 11 dominujc wikszo stano-
wili fundamentalici, . . . Paubickim, Serwis Informacyjny KZ NSZZ Solidarno UAM 1981, nr 64,
s. 4. Interpretacja sporu w historiografii, zob. J. Holzer, Solidarno 19801981. Geneza i historia, War-
szawa 1980 [1983], s. 293294; K. abd, Koncepcje polityczne, s. 167168.
44
7 Dzie Drugiej Tury Zjazdu, Obserwator Wielkopolski 1981, nr 15, s. 1; z kolei wedug dzien-
nikarza Tygodnika Solidarno Lech Kaczyski w trakcie obrad zespou mia powiedzie, e funda-
mentalici licz na odrzucenie systemu, podczas gdy pragmatycy zmierzaj do jego naprawy i przebudowy
w oparciu o zawarte i obustronnie uzgodnione porozumienie spoeczne (A. Hajnicz, XI. Zwizek, s. 6).
45
II Tura Zjazdu. Sidmy dzie obrad, Gos Wolny. Gazeta I Krajowego Zjazdu Delegatw
NSZZ Solidarno 1981, nr 19, s. 3. Streszczenie dyskusji opracowaa Agencja Solidarnoci AS.
19
i programowego samoograniczenia46. Komisja Programowa Zjazdu otrzymaa zatem

dwa projekty, ktre byy przedmiotem dalszej obrbki redakcyjnej i merytorycznej.
Ostatecznie w programie Zwizku znalazy si jedynie tezy programowe podnoszone
przez pragmatykw.
Pod koniec 1981 r. Nowak funkcjonowa ju jako uznany doradca Zwizku, przynaj-
mniej na poziomie regionalnym. Wszechnica Zwizkowa planowaa 17 listopada 1981 r.
zorganizowa dyskusj panelow Czy Solidarno ma wybr z udziaem Mariana Jurczy-
ka, Andrzeja Gwiazdy, Jana Rulewskiego i Lecha Dymarskiego. Zapowiedzeni dziaacze
zwizkowi z rnych przyczyn bd bez ich podania nie przybyli jednak do Poznania,
a dyskusj musieli ratowa miejscowi dziaacze i doradcy: Lech Dymarski, Wacaw
Adamczak i wanie Leszek Nowak. Relacjonujcy owo spotkanie Jzef Djaczenko na-
pisa: Leszek Nowak udowodni, e pytanie jest postawione nie tylko szeroko, ale i nie-
waciwie, bowiem w polityce nie ma miejsca na wybr. Zachodzce procesy skadaj
si z decyzji czstkowych, jednak polityka jest wynikiem dziejcych si procesw, a nie
decyzji. Decyzje osb nawet stojcych wysoko w hierarchii wadzy niewiele maj do rze-
czy, czego dowodem jest np. historia polskiego systemu spoeczno-politycznego po ostat-
niej wojnie. Prof. Nowak zwrci uwag na zagroenia w dalszym rozwoju Solidarnoci,
stanowice konsekwencj wspuczestnictwa we wadzy. Nawiza do powszechnie ju
znanej swojej teorii tzw. trj-panw [podkr. K.B.]. Mwi rwnie o prasie zwizko-
wej, wskazujc na niebezpieczne tendencje do jej centralizowania47. Spotkanie za zostao
46
Paubickim, s. 4. Nut krytyczn wobec projektu fundamentalistw dostrzec mona nato-
miast w centralnej prasie zwizkowej. Cytowany ju Artur Hajnicz stwierdza: Gorca dyskusja toczona
w XI zespole tematycznym skania do pewnych kocowych refleksji. Zjazd nie jest wiecem i kady uchwa-
lony dokument ma ogromn wag, o czym delegaci mogli si przekona ju po I turze obrad. Najwaniej-
szym dokumentem ma by program Zjazdu, a w nim owa czua cz dotyczca stosunku do wadzy i partii.
Zjazd powinien mwi o tych sprawach wasnym gosem, ale z pen odpowiedzialnoci i bez emocji
(XI. Zwizek, s. 6).
47
J. Djaczenko, Nieudane spotkanie, ktre nie sprawio zawodu, Obserwator Wielkopolski 1981,
nr 25, s. 3. Echa teorii trj-panw pobrzmiewaj rwnie w propozycji programu dziaania Solidarnoci
opracowanej przez Janusza Paubickiego: W czasie okupacji 19391945, pod wadz kolejno wojsk nie-
mieckich i rosyjskich, pozbawiono znaczenia w Polsce klas kapitalistw. Rol wacicieli dysponentw
rodkw produkcji przeja i utrzymuje kilkusetosobowa klasa politycznych prominentw. Uczynia to
dla ludu i w imi ludu, jednak dysponowaa rodkami produkcji, przymusu i indoktrynacji (J. Paubic-
ki, Propozycja programu Solidarnoci. Zaoenia programowe, Serwis Informacyjny KZ NSZZ Solidar-
no UAM 1981, nr 47, s. 5) oraz w zwizkowej publicystyce tego okresu, np.: Jerzy W., O wasno au-
tentycznie spoeczn, Wiadomoci Dnia 1981, nr 118, s. 34. Recepcja pogldw spoecznych L. Nowaka
w okresie 19801981 jest odrbn i zoon kwesti badawcz. Jerzy Holzer jest zdania, e skomplikowane
koncepcje trj-wadzy prawdopodobnie tylko porednio docieray do dziaaczy Solidarnoci, cho niedy-
skusyjnym wiadectwem ich upowszechnienia byo powoywanie si na nie przez przewodniczcego regio-
nu szczeciskiego Jurczyka, gwnego konkurenta Wasy w wyborach przewodniczcego Solidarnoci
(J. Holzer, Solidarno, s. 293294). W pionierskim studium analizujcym koncepcje polityczne wyst-
pujce w prasie solidarnociowej Krzysztof abd stwierdza: Patrzc bardziej szczegowo na dominuj-
cy (cho nie wyczny) sposb diagnozy i wyjaniania [przez pras zwizkow przyp. K.B.] istniejcego
pooenia, nasuwa si wniosek o podobiestwie (lub nawet zbienoci) z koncepcjami L. Nowaka, szcze-
glnie z jego teori trj-panowania. [] Sdz, e treci prasy Solidarnoci w duym stopniu stara-
y si udowodni t koncepcj, pokazujc z sytuacj materialn, kulturaln i polityczn spoeczestwa
oraz twierdzc, e byo to dzieem wadzy realizujcej swoje interesy klasowe (K. abd, Koncepcje,
s. 60). Wydaje si jednak, e podobiestwa pomidzy opisem patologii realnego socjalizmu wystpujcym
w prasie zwizkowej a teori Nowaka wynikay ze wsplnej sytuacji egzystencjalnej, a nie z bezporedniego
20
Przedmowa
podsumowane w nastpujcy sposb: Ci wszyscy, ktrzy nie opucili auli UAM po

usyszeniu wiadomoci, e nie bd obecni Rulewski, Gwiazda i Jurczyk, nie mog czu
si mimo wszystko zawiedzeni. Wypowiedzi naszych lokalnych dziaaczy spotkay si
z uznaniem, czego dowodem byo czste przerywanie ich oklaskami48.
Kocowym efektem aktywnoci publicznej Nowaka w okresie rewolucji Soli-
darnoci byo wydanie ksiki pod omykowym zreszt tytuem Wolno i wadza:
W kocu powiodo si: 6 grudnia 1981 studenci NZS Akademii Rolniczej w Poznaniu
przynieli mi egzemplarz I tomu mojej ksiki opublikowanej pod patronatem tej orga-
nizacji w wydawnictwie tej Akademii. Przez tydzie niewiele sprzedali reszta nakadu
wpada w rce SB. Szczliwie nie wszystkie egzemplarze zdono do 13 grudnia opra-
wi. Kazano wic wydawnictwu Akademii Rolniczej zniszczy ten wielki stos zadruko-
wanego ju papieru. Drukarze jednak dotarli do studentw, co zorganizowali przewz
i kursowaa w stanie wojennym take wersja bezokadkowa ksiki49.
Porednim rezultatem aktywnoci polityczno-spoecznej Nowaka byo jego inter-
nowanie w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. Podczas pobytu w orodkach internowania
w Gbarzewie (od 13 grudnia 1981 do lutego 1982), Ostrowie Wlkp. (od lutego do
czerwca 1982), ponownie w Gbarzewie (od lipca do sierpnia 1982) i Kwidzynie (od
wrzenia do 4 grudnia 1982)50. Zaletami Nowaka wedug wspwinia z celi 210
Wojciecha Woyskiego byy pogoda ducha, tolerancyjno, lojalno wobec wsp-
winiw i umiejtno zajcia si samym sob.
W orodkach internowania Nowak wygasza wykady dla wspwiniw i pra-
cowa naukowo. Pocztkowo najbardziej doskwiera mu brak ksiek. Wedug wspo-
mnienia Wojciecha Woyskiego: zaraz po przetransportowaniu z Gbarzewa do
Ostrowa przysun sobie stolik pod malekie okno celi i zaoy tam warsztat twrczy.
Powtarza to wiczenie w dwu nastpnych wizieniach51. Pobyt z Nowakiem w jednej
celi Woyski wspomina bardzo dobrze: w celi 210 robi on za stoika. By jednak sto-
ikiem bardzo towarzyskim i kiedy pan Zydorek przemyci pierwsz zalutowan pusz-
k po soku firmy Dodoni pen bimbru bardzo nas wspomg w jej oprnieniu.
Jeli dobrze pamitam, Leszek nie mia te trudnoci w uruchamianiu buzay, to jest
dwch drutw i yletki imitujcej grzak do wody. Wymagajcej pewnej wyobrani
technicznej52.
Nowak bra udzia we wszystkich akcjach protestacyjnych internowanych. Cho
z pewnymi wtpliwociami, przyczy si do marcowej godwki w Ostrowie Wlkp.
Podczas pobytu w Kwidzynie napisa broszur O koniecznoci socjalizmu i koniecznoci
jego zaniku, ktra zostaa wydana w orodku internowania metod tuszowo-szpilkow
w nakadzie 100 egzemplarzy. Prawie cay nakad przemyci ks. Leszek Kuczyski
z Olsztyna53. Nowak zwolniony zosta dopiero 4 grudnia po protestach wspinterno-
wanych z Poznania. Jak wspomina Woyski, czwartego grudnia zwolniono reszt
duchowego wpywu jego twrcy. Popularno teorii Nowaka braa si std, e staraa si ona w spjny
sposb wyjania to, czego na co dzie dowiadczali zwykli ludzie.
48
J. Djaczenko, Nieudane, s. 3.
49
50
Ibidem, s. 167.
51
W. Woyski, Wspomnienie rysownika [w:] Odwaga filozofowania, s. 405.
52
Ibidem, s. 405.
53
21
poznaniakw [] z wyjtkiem profesora Leszka Nowaka. Leszek mia by dalej ostat-

nim internowanym z Poznania. [] Zwalniani poznaczycy owiadczyli jednak, e nie
opuszcz wizienia w Kwidzynie bez profesora Leszka Nowaka. I jakim cudem inter-
nowani wygrali ten ostatni spr z nadzorcami. Leszek wrci do domu54.
Po zwolnieniu z internowania 4 grudnia 1982 r.55 powrci do pracy na Uni-
wersytecie, gdzie nadal peni funkcj kierownika Zakadu Dialektyki Poznania
i prodziekana Wydziau Nauk Spoecznych, kontynuujc dziaalno publicystycz-
n (pod swoim nazwiskiem) i odczytow. Wygasza wykady zapraszany przez
Kluby Inteligencji Katolickiej (Pozna i Kalisz), lokalne grupy dziaaczy Soli-
darnoci (np. w latach 19831984 kilkakrotnie przybywa do Piy, wygaszajc
wykady w kocioach, a potem w prywatnych mieszkaniach)56 czy towarzystwa
naukowe. W 1983 r. wyda broszur Licz si tylko masy, zawierajc teksty na-
pisane w okresie internowania oraz zoone jesieni 1981 r. Mity wiarygodnoci
(jako cz. 2 Mitw socjalizmu). Napisana w sierpniu 1983 r. broszura Anty-Rakow-
ski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy w latach 19831984 mia-
a kilkanacie podziemnych wyda. Aktywno publicystyczna Nowaka zwrcia
uwag aparatu represji. Na pocztku listopada 1983 roku Naczelnik Wydziau III
WUSW przekaza pismo do Wydziau ledczego z informacj o publikacjach pod-
ziemnych chodzio o teksty zamieszczane w Obserwatorze Wielkopolskim,
Biuletynie NZS UAM i dwie broszury: Anty-Rakowski i Licz si tylko masy57.
10 lutego 1984 r. podprokurator Waldemar Ciszak na wniosek Wydziau ledcze-
go WUSW w Poznaniu wszcz ledztwo w sprawie rozpowszechniania opraco-
wa i wydawnictw sygnowanych nazwiskiem Leszka Nowaka, a zawierajcych
w swej treci teksty i faszywe informacje poniajce ustrj PRL, naczelne orga-
ny PRL, PZPR oraz nawoujce do niepokojw spoecznych; byo to przestpstwo
z art. 273 par. 1 i 2 k.k., art. 270 par. 1, art. 271 par. 1, art. 282a par. 1 i art. 237 k.k.58
W opracowanym planie czynnoci ledczych stwierdzano, e od stycznia 1983 r.
w nielegalnych wydawnictwach podziemnych struktur Solidarnoci ukazuj si arty-
kuy i opracowania sygnowane nazwiskiem Leszek Nowak59. Wymieniano artykuy:
O czym pastwo milczy, tego (by) nie ma i Midzynarodwka wadcw, ktre ukazay
si w Obserwatorze Wielkopolskim, tekst Ani ewolucja, ani rewolucja opublikowany
w pimie Veto oraz broszury: Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremie-
rowi robotnicy, Licz si tylko masy i Mity socjalizmu, cz. 2: Mity wiarygodnoci.
Celem ledztwa byo skompletowanie wszystkich publikacji Nowaka powstaych
po 13 grudnia 1981 r., ustalenie, czy publikacje te s jego autorstwa i czy ich druk
54
W. Woyski, Wspomnienie, s. 406.
55
Archiwum UAM, 825/676, Wniosek o nadanie przez Rad Pastwa tytuu naukowego profesora
zwyczajnego nauk filozoficznych, brak paginacji.
56
O intelektualnym wpywie Nowaka na grup dziaaczy pilskiej Solidarnoci i sprzeciwie wo-
bec organizowania z nim wykadw w pilskich kocioach ks. dziekana Stanisawa Styrny, nieformalne-
go kapelana pilskiej Solidarnoci, zob.: J. Wsowicz, rodowisko i dziaalno Solidarnoci Walczcej
w Pile [w:] Organizacja Solidarno Walczca w Wielkopolsce w latach 19831990, red. K. Brzechczyn,
P. Zwiernik, Pozna, s. 99101.
57
AIPN Po, 04/3531, Pismo Naczelnika Wydziau III WUSW, k. 5.
58
Ibidem, Postanowienie o wszczciu ledztwa, k. 15.
59
AIPN Po, 5/12 t. 3, Plan czynnoci ledczych, k. 9.
22
Przedmowa
odbywa si za jego zgod. 12 marca 1984 r. ukaza si w Gazecie Poznaskiej

tekst Ilu panom mona suy? polemizujcy z tezami artykuw pisanych przez L.
Nowaka60 podwaa je miaa sama pozycja zainteresowanego penienie funk-
cji kierownika Zakadu Dialektyki Poznania, prodziekana Wydziau Nauk Spoecz-
nych oraz dysponowanie paszportem umoliwiajcym wyjazdy zagraniczne. W dniu
28 marca 1984 r. pod nieobecno Nowaka i jego ony, gdy oboje przebywali wtedy
na stypendium naukowym we Frankfurcie nad Menem (od 1 czerwca 1983 do plano-
wanego powrotu 31 maja 1984), przeprowadzono w jego domu rewizj, konfiskujc
43 pozycje (rkopisy artykuw, maszynopisy i pojedyncze egzemplarze nielegalnych
wydawnictw)61. Jednoczenie 30 marca 1984 r. w Gazecie Poznaskiej i Gosie
Wielkopolskim ukazay si komunikaty prokuratury wojewdzkiej o wszczciu
ledztwa przeciwko Nowakowi. Wedle W. Ciszaka Najwiksz trudnoci w tej spra-
wie bdzie konieczno dowodowego wykazania Leszkowi Nowakowi autorstwa wy-
mienionych publikacji, a przede wszystkim udowodnienia zamiaru ich sporzdzenia
w celu rozpowszechniania62.
Po skrceniu pobytu za granic Leszek Nowak (powrci 31 marca 1984 r.)63
17 kwietnia 1984 r. zoy skarg na prokuratur, stwierdzajc, i: nie pozostawiono
mi kopii protokou przeszukania, co sprawia, e nie wiadomo, co zabrano z jego
mieszkania. Ponadto zarekwirowano przedmioty codziennego uytku, jak domo-
wa ksika adresowa. Nowak pisa Jeli doprawdy jest potrzebna do celw ledz-
twa, to mona przecie zrobi xerox, a orygina zwrci wacicielowi64. W swo-
im pimie Nowak domaga si od prokuratora prowadzcego ledztwo interwencji
w tych dwch wymienionych sprawach. W odpowiedzi na skarg podprokurator Ciszak
2 maja 1984 r. przesa Nowakowi pokwitowanie obejmujce list rzeczy zakwestio-
nowanych i zatrzymanych65.
Prokuratura 10 maja 1984 r. przeduya ledztwo do 10 sierpnia 1984 r., uza-
sadniajc to potrzeb dalszego gromadzenia podziemnych publikacji Nowaka i ko-
niecznoci ewentualnego przetumaczenia tekstw obcojzycznych. Prokuratura
Wojewdzka w Poznaniu 28 czerwca 1984 r. postawia wniosek o przedstawienie
zarzutw i tymczasowe aresztowanie miejscem osadzenia mia by Areszt led-
czy w Poznaniu przy ul. Myskiej66. Do aresztowania ostatecznie nie doszo, gdy
w midzyczasie wadze ogosiy 21 lipca 1984 r. ustaw amnestyjn. Pomimo to
28 sierpnia 1984 r. Nowak zosta wezwany na przesuchanie, gdzie postawiono
mu zarzuty i poinformowano o formalnym wszczciu przeciwko niemu ledztwa.
Wobec odmowy odpowiedzi na pytania przesuchanie po niespena pidziesi-
ciu minutach zakoczono67. O rozpoczciu ledztwa zostay te poinformowane
60
T. Dolata, Ilu panom mona suy, Gazeta Poznaska, 12 III 1984.
61
AIPN Po, 5/12 t. 1, Protok przeszukania, k. 2431.
62
AIPN Po, 04/3531, Notatka urzdowa dot. ledztwa, Ds-24.84, k. 54.
63
Archiwum UAM, 1131/169, Pismo Prorektora prof. dr. hab. Stefana Paszyca do Dziau Spraw
Osobowych UAM, s. 216.
64
AIPN Po, 5/12 t. 1, Pismo do podprokuratora Prokuratury Wojewdzkiej z 17 IV 1984, k. 56.
65
Ibidem, List Podprokuratora Prokuratury Wojewdzkiej z 2 V 1984, k. 59.
66
AIPN Po, 5/12 t. 3, Wniosek o przedstawienie zarzutw i tymczasowe aresztowanie, k. 101.
67
Ibidem, Protok przesuchania podejrzanego, k. 108.
23
wadze rektorskie. Jednake 17 wrzenia 1984 r. prokuratura wojewdzka w Pozna-

niu umorzya ostatecznie ledztwo, informujc o tym wadze rektorskie68.
Prokurator wojewdzki Wojciech Kos w licie z 8 padziernika 1984 r. do Mini-
stra Nauki, Szkolnictwa Wyszego i Techniki Benona Mikiewicza, dokonujc oceny
publikacji Leszka Nowaka, stwierdza, i usiuj one dyskredytowa filozoficzne i po-
lityczne podstawy ustroju socjalistycznego, wewntrzn i zagraniczn polityk wadz
polskich, a zwaszcza inspirowa dziaalno antypastwow na terenie kraju69. Po-
niewa pogldy swoje Nowak wygasza na terenie Uniwersytetu (chodzio o wykad
na Wydziale Psychologii UW z 18 maja 1984 r.), prokurator wojewdzki sugerowa
ministrowi rozwaenie wszczcia postpowania dyscyplinarnego za zachowania uchy-
biajce godnoci nauczyciela akademickiego, zawieszenie w penieniu obowizkw
nauczyciela akademickiego oraz rozwizanie z nim stosunku pracy70. Pismo prokura-
tury zostao przekazane rwnie do wiadomoci I sekretarza KW PZPR Edwarda uka-
sika w dniu 3 padziernika 1984 r.
Zgodnie z sugesti prokuratora wojewdzkiego (o roli SB, zob. artyku Prze-
mysawa Zwiernika, Dziaania Suby Bezpieczestwa wobec prof. Leszka No-
waka w latach 19801989) Mikiewicz 19 padziernika 1984 r. zawiesi No-
waka w wykonywaniu obowizkw nauczyciela akademickiego ze skutkiem
natychmiastowym do 30 wrzenia 1985 r. z powodu wystpie Obywatela przeciwko
wanym interesom Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej71. Decyzja wywoaa protesty
rodowiska akademickiego w Poznaniu i w caym kraju. W dniu 5 listopada 1984 r. z
inicjatywy czonkw Rady odbyo si nadzwyczajne posiedzenie Rady Wydziau Nauk
Spoecznych, w ktrej wzili udzia gwnie modsi pracownicy nauki72. Pierwszy gos
w dyskusji zabra dr Andrzej Klawiter, ktry przedstawi Projekt uchway Rady Wydzia-
u Nauk Spoecznych UAM w sprawie zawieszenia prof. dr. hab. Leszka Nowaka w pe-
nieniu funkcji nauczyciela akademickiego. Projekt uchway wyraa oburzenie z powodu
decyzji ministra i oczekiwanie, e Minister NSzWiT zmieni decyzj pozostajc w ra-
cej sprzecznoci z duchem ustawy o szkolnictwie wyszym73, a zwaszcza z zasad wol-
noci nauki i sztuki. Uchwaa poprzez Senat UAM miaa zosta skierowanego do ministra
Mikiewicza i Rady Gwnej Nauki i Szkolnictwa Wyszego. Po przedstawieniu projektu
uchway gos zabra doc. dr hab. Marek Zikowski, krytykujc decyzj ministra. Wedug
Zikowskiego sankcja wymierzona zostaa nie za czyny nauczyciela akademickiego,
68
Ibidem, t. 3, Postanowienie o umorzeniu ledztwa na podstawie ustawy z dnia 21 lipca 1984 r.
o amnestii, k. 130133.
69
AIPN Po, 5/12 t. 3, Pismo do Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyszego i Techniki, k. 142.
70
Ibidem, k. 143.
71
Archiwum UAM, 1131/169, Pismo podsekretarza stanu prof. dr. hab. Stanisawa Nowackiego
do Obywatela prof. dr. hab. Leszka Nowaka, s. 131.
72
Na 16 profesorw czonkw Rady obecnych byo 3, na 27 docentw i doktorw habilito-
wanych w radzie wzio udzia 11 osb, obecnych byo wszystkich 19 przedstawicieli pomocniczych
pracownikw nauki, na 4 przedstawicieli pracownikw inynieryjno-technicznych i biblioteki obecnych
byo 3, a na 8 przedstawicieli modziey i studentw obecnych byo 7 osb. Na podstawie: Zbiory Je-
rzego Brzeziskiego, Lista obecnoci z nadzwyczajnego posiedzenia Rady Wydziau Nauk Spoecznych
UAM odbytego dnia 5 listopada 1984 roku o godz. 10:00.
73
Zbiory Jerzego Brzeziskiego, Projekt uchway Rady Wydziau Nauk Spoecznych UAM w sprawie
zawieszenia prof. dr. hab. Leszka Nowaka w penieniu funkcji nauczyciela akademickiego (pierwsza wersja).
24
Przedmowa
lecz za pogldy polityczne goszone poza uczelni74. Kolejnym mwc by prof. Zbi-
gniew Kwieciski, ktry zarzuci projektowanej uchwale zbyt ma stanowczo i nie-
waciwie zaadresowanie do ministra Mikiewicza sprawcy czynu, a nie do nadzoruj-
cych go organw. Prof. Kwieciski stwierdzi, e w sensie moralnym czyn ten zasuguje
na najwysze potpienie: jest to gwat uczyniony przez profesora tego Uniwersytetu
i jego byego rektora na wasnej Almae Mater; jest to porwnywalne wic z gwatem syna
na wasnej matce. Nie moe to nie budzi moralnej odrazy75. W zamian za to prof. Kwie-
ciski proponowa midzy innymi nie przyjmowa decyzji ministra do wiadomoci i wy-
konania, zwrci si poprzez Wydzia Historyczny i Senat UAM do CKK z zapytaniem,
jak moliwe byo nadanie ob. B. Mikiewiczowi stopni i tytuw naukowych i czy zatem
moliwe jest anulowanie uchwa odpowiednich rad UAM76 nadajcych wspomniane
stopnie i tytuy naukowe. Ponadto Kwieciski proponowa wystosowanie do Mikiewicza
listu spoecznoci akademickiej uznajcej go za persona non gratae na Uniwersytecie.
Po wystpieniu Kwieciskiego wywizaa si dyskusja, w ktrej gos zabierali kolejno:
Krzysztof Koskowski, prof. dr hab. Heliodor Muszyski, dr Waldemar Domachowski,
Marek Kup, mgr Jerzy Krglewski oraz doc. dr hab. Anna Paubicka. Nastpnie raz jesz-
cze gos zabra A. Klawiter, bronic treci uchway przed zarzutami Kwieciskiego, twier-
dzc, e jej wywaona tre zostaa skonsultowana z prawnikami. Prowadzcy zebranie
Rady dziekan Brzeziski zapyta Rad, czy wystpienie prof. Kwieciskiego potraktowa
jako drugi wariant projektu uchway. W trakcie dyskusji zadecydowano, e gosowanie
odbdzie si nad projektem Klawitera. W przeprowadzonym tajnym gosowaniu 43 osoby
gosoway za przyjciem uchway, jedna osoba bya przeciwna, jedna osoba wstrzymaa
si, a jeden gos by niewany77. Po gosowaniu dr Jolanta Burbelka zaproponowaa Ra-
dzie powoanie Zespou, ktry opracuje postulaty zawarte w wystpieniu prof. Kwieci-
skiego. W wyniku decyzji Rady zaakceptowano komisj w skadzie: prof. Z. Kwieciski,
doc. Marek Zikowski, mgr Andrzej Machowski i student Tomasz Gruszkowski, ktra
miaa na nastpnym posiedzeniu Rady przedstawi koncepcj dziaania.
Echa posiedzenia Rady wywoay natychmiastow reakcj ministerstwa. Po telefo-
nie wiceministra Krlikowskiego, rektor UAM 7 listopada przesa do ministerstwa pro-
tok posiedzenia Rady. Dyrektor Gabinetu Ministra A. Senczyszyn 12 listopada 1984 r.
po zapoznaniu si z protokoem zawiadomi prokuratora wojewdzkiego w Poznaniu
Kosa o popenieniu przestpstwa przez prof. Kwieciskiego, ktry zabrawszy gos na
posiedzeniu Rady Wydz. NS UAM w P. publicznie zniewaa, ly i wyszydza Ministra
NSzWiT naczelny organ administracji pastwowej78. By to czyn z artykuw 236,
237, 270 par. 1 Kodeksu karnego. Prokurator wojewdzki 20 listopada 1984 r. wszcz
ledztwo, a w charakterze wiadkw przesuchiwani byli dziekan Jerzy Brzeziski
74
Zbiory Jerzego Brzeziskiego, Protok z nadzwyczajnego posiedzenia Rady Wydziau Nauk
Spoecznych UAM, odbytego w dniu 5 XI 1984 r., s. 2.
75
Zbiory Zbigniewa Kwieciskiego, Sprawa odsunicia prof. Leszka Nowaka. Gos w dyskusji
pierwszy z trzech na posiedzeniu Rady Wydziau Nauk Spoecznych UAM w Poznaniu w dniu
5 XI 1984 r.
76
Ibidem.
77
Zbiory Jerzego Brzeziskiego, Protok z nadzwyczajnego posiedzenia Rady Wydziau Nauk
Spoecznych UAM, odbytego w dniu 5 XI 1984 r., s. 4.
78
Zbiory Zbigniewa Kwieciskiego, Materiay ledztwa (notatka z przegldu akt Ds. 157/84
w Prokuraturze Wojewdzkiej w Poznaniu w dniu 25 II 1985 r. w obecnoci podprokuratora W. Ciszaka).
25
i protokolantka Danuta Pawlicka. Represywne dziaania organw wadzy spowodoway,

e powoana przez Rad komisja nie podja adnych dziaa w sprawie Nowaka.
Na wniosek dziekana WNS Jerzego Brzeziskiego wadze UAM zwrciy si do
Biura Prawnego Ministerstwa z prob o opini prawn dotyczc zawieszenia nauczy-
ciela akademickiego w penieniu obowizkw subowych. Sporzdzona 6 listopada
1984 r. opinia prawna przyznawaa, e ani ustawa o szkolnictwie wyszym, ani ustawa
o szczeglnej regulacji prawnej w okresie przezwyciania kryzysu spoeczno-eko-
nomicznego nie zawiera definicji pojcia zawieszenie w penieniu obowizkw
subowych. Jednake wedug wykadni Biura Prawnego nauczyciel zawieszony
w penieniu obowizkw nie ma prawa prowadzenia dziaalnoci dydaktycznej [],
brania udziau w pracach organizacyjnych szkoy [] ksztacenia modej kadry []
wykonywania zada zwizanych w penieniem funkcji kierowniczej w szkole [] i ko-
rzystania z pomieszcze i urzdze szkoy wyszej, chyba e korzystanie z nich nie jest
jedynie zwizane z zatrudnieniem (np. biblioteka dostpna nie tylko dla pracownikw
i studentw szkoy)79.
W sprawie Nowaka stanowisko zaj rwnie Senat UAM, domagajc si w uchwale
podjtej na posiedzeniu z 12 listopada 1984 r. cofnicia krzywdzcej decyzji. W tym cza-
sie poszczeglne ogniwa Samorzdu Studenckiego UAM zbieray podpisy pod listami
protestujcymi przeciwko zawieszeniu Nowaka, kierujc je bezporednio do ministra lub
wadz rektorskich.
9 stycznia 1985 r. Departament Kadr i Zatrudnienia z upowanienia ministra
za porednictwem Rektora UAM zawiadomi Nowaka pismem o wszczciu po-
stpowania w sprawie rozwizania80 z nim stosunku pracy. W licie do ministra
z 23 stycznia 1985 r. Nowak odnis si do postanowienia ministra, protestujc prze-
ciwko merytorycznym aspektom decyzji. Zwolnienie profesora ostatecznie nastpio
14 lutego 1985 r., a 18 lutego zebra si Senat UAM, podejmujc uchwa (32 osoby tak,
3 gosy wstrzymujce si) protestujc przeciwko tej decyzji.
Nowak 27 lutego 1985 r. odwoa si od decyzji ministra do Terenowej Ko-
misji Odwoawczej przy Prezydencie Miasta Poznania, wskazujc na jej istotne
uchybienia prawne. Midzy innymi nie wskazano w uzasadnieniu decyzji, kt-
re to sformuowania, ktrych to prac poniaj ustrj i naczelne organy PRL.
Ponadto podejmujc decyzj o rozwizaniu stosunku pracy nie przeprowadzono
jakiegokolwiek postpowania dowodowego ani nie przeprowadzono postpowania
dyscyplinarnego uzasadniajcego t decyzj.
W tej samej sprawie 4 marca 1985 r. zebraa si Rada Wydziau Nauk Spoecz-
nych. Przemawiajcy podczas zebrania dr Andrzej Klawiter stwierdzi, e Nowak
zosta ukarany za dziaalno polityczn, przez ktr rozumie si rozwijanie i popula-
ryzowanie pewnej teoretycznej koncepcji spoeczestwa. Decyzja ministra, zdaniem
Klawitera, jest szkodliwa, gdy ustanawia kategori osoby intelektualnie nieczy-
stej: to wanie jest politycznie szkodliwe i niesie okrelone niebezpieczestwo []
polega ono na tym, e odnona decyzja kreuje co na ksztat intelektualnego yda,
wzbudzajcego samym swym istnieniem obiekcje rodowiska. Ponadto jedna
79
Zbiory Jerzego Brzeziskiego, Pismo Dyrektor Biura Prawnego mgr Krystyny Tokarskiej-
-Biernasik.
80
Archiwum UAM, 1131/169, Postanowienie. Pismo Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego, s. 10.
26
Przedmowa
osoba intelektualnie nieczysta pociga za sob inne81. Rada Wydziau przyja sfor-
muowan przez Klawitera uchwa domagajc si przywrcenia prof. L. Nowako-
wi naleytych mu praw akademickich i popierajc stanowisko Senatu UAM w tej
sprawie. Uchwa poparo trzydzieci siedem osb, siedem gosowao przeciw, dwie
osoby wstrzymay si od gosowania, a trzy odday gosy niewane82.
W marcu 1985 r. Terenowa Komisja Odwoawcza przy Prezydencie Miasta Pozna-
nia oddalia jak mona byo przewidywa odwoanie Nowaka. W pierwszej poo-
wie 1985 r. znalazo rwnie swj epilog w sdzie wystpienie na listopadowej Ra-
dzie Wydziau prof. Zbigniewa Kwieciskiego, ktry zosta oskarony o przestpstwo
z art. 237 k.k. W dniach 19 kwietnia i 9 maja 1985 r. odbyy si rozprawy Sdu Rejono-
wego w Poznaniu. W wyroku wydanym 13 maja 1985 r. Kwieciski zosta skazany na
kar siedmiu miesicy wizienia w zawieszeniu na dwa lata i opat kosztw postpo-
wania sdowego w wysokoci 3600 z.
W tym okresie myl teoretyczn i polityczn Nowaka zainteresowao si nowe ro-
dowisko spoeczno-polityczne grupa gdaskiej modziey skupiona w Ruchu Spoe-
czestwa Alternatywnego. W 1984 r. staraniem tego Ruchu zostaa wydana broszura
Nowaka Licz si tylko masy. Jesieni 1985 r. uczestnicy RSA mieli okazj pozna No-
waka osobicie, gdy jeden z jego dziaaczy, Zbigniew Stybel, zorganizowa z Profe-
sorem spotkanie, w ktrym wzili udzia sympatycy i czonkowie ruchu ze Szczecina,
odzi, Poznania i Gdaska83. Spotkanie to zainicjowao regularne kontakty Nowaka ze
rodowiskiem modziey anarchistycznej. Efektem tych kontaktw byy trzy obszerne
wywiady przeprowadzone z Nowakiem, niestety aden z nich nie ukaza si z powodu
nikych moliwoci wydawniczych. W rodowisko RSA planowano wyda antologi
tekstw Homka z przedmow Nowaka inicjatywa ta rwnie zatrzymaa si na
fazie planowania. Jednake intelektualny wpyw Nowaka na rodowisku gdaskiego
RSA by wikszy, niby wynikao z nieudanych inicjatyw wydawniczych. Zbigniew
Stybel, wymieniajc lektury i postaci stanowice intelektualn inspiracj ruchu, za-
uwaa: jednak wszystkim lub prawie wszystkim z gdaskiego RSA zaimponowa
profesor Leszek Nowak. [] Nie pamitam, dziki komu i w jakich okolicznociach
poznaem profesora Leszka Nowaka, ale niewtpliwe jest, e goszona przez niego
teoria trj-wadzy jako elementu nie-marksowskiego materializmu historycznego od-
mienia, a moe utwierdzia nasze a przynajmniej moje pojmowanie wiata. []
Ilekro si z profesorem spotykaem, on zawsze powtarza: e naley czyta, ale
przede wszystkim naley jak najwicej czasu powica na mylenie o tym, co si
czytao. I to przysowiowe mylenie stao si nieustannym poszukiwaniem, nieustan-
nym ruchem, ktre stao si rdem, z ktrego zrodzia si idea84.
Po wyrzuceniu z Uniwersytetu w Poznaniu na niczym spezy prby zatrudnienia
Nowaka w PAN i Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W 1986 r. Jerzy Brzeziski
rozmawia z profesorem Krzysztofem Skubiszewskim, czonkiem Rady Konsultacyjnej
81
Zbiory Jerzego Brzeziskiego, Wycig z protokou V zwyczajnego posiedzenia Rady Wydziau
Nauk Spoecznych UAM, odbytego 4 III 1985 r., s. 2.
82
Ibidem, s. 3.
83
Zbiory Krzysztofa Brzechczyna, Z. Stybel, Wspomnienie [tytu mj K.B.], mps.
84
Zbiory Krzysztofa Brzechczyna, Z. Stybel, Uznajemy moraln suszno buntu, jeli stawk jest
nasze czowieczestwo czyli co uczyni nam profesor Leszek Nowak, mps, s. 23.
27
przy Przewodniczcym Rady Pastwa. Ten odmwi jednak interwencji, wskazujc na

nieprzejednane stanowisko Wojciecha Jaruzelskiego85. Jednoczenie Nowakowi dwu-
nastokrotnie odmawiano wydania paszportu86. Udao mu si wyjecha dopiero na po-
cztku 1988 r. W pierwszej poowie tego roku przebywa na Uniwersytecie w Katanii,
w roku akademickim 1988/1989 w holenderskim Instytucie Studiw Zaawansowa-
nych w Wassenaar, za w nastpnym roku akademickim 1989/90 w jego berliskim
odpowiedniku. Latem 1990 r. wyjecha do Australian National University w Canberze.
Z powodu pobytu Nowaka za granic 28 lipca 1988 r. zamknito prowadzon przeciw-
ko niemu SOR Filozof. Sze tomw akt wraz z mikrofilmami zostao zniszczonych
w okresie rzdw Tadeusza Mazowieckiego 28 grudnia 1989 r.
Sprawa przywrcenia do pracy Leszka Nowaka staa si postulatem strajkw
studenckich w maju 1988 r. w UAM oraz jedn z palcych spraw rodowiska aka-
demickiego w nowym roku akademickim 1988/89. Rada Wydziau Filologii Polskiej
i Klasycznej 15 grudnia 1988 r. podja jednomyln uchwa o nastpujcej treci:
w przekonaniu, i nikt nie moe by represjonowany subowo za pogldy nauko-
we, wystpujemy do Rektora, Senatu i Rady Wydziau o wszczcie stara celem przy-
wrcenia prof. Leszka Nowaka do pracy w UAM87. Podczas posiedzenia na rzecz
przyjcia uchway wypowiadali si prof. Zygmunt Zagrski, mgr Jacek Kubiak, prof.
Jerzy Ziomek, prof. Edward Piecikowski i prof. Bogdan Galster88. Nastpnego dnia,
16 grudnia 1988 r., Rada Wydziau Matematyki i Fizyki UAM z inicjatywy Franciszka
Kaczmarka przyja uchwa w sprawie przywrcenia Nowaka do pracy na mocy de-
cyzji Rektora z pominiciem trybu zwyczajnego (na wniosek samego zainteresowane-
go). Podczas gosowania 20 osb gosowao na tak, 6 osb nie, a 4 wstrzymay si89.
Rada Wydziau Nauk Spoecznych w dniu 9 stycznia 1989 r. przyja uchwa-
przygotowan przez doc. Jerzego Brzeziskiego w sprawie przywrcenia Lesz-
ka Nowaka do pracy. W dyskusji wypowiadali si prof. Heliodor Muszyski, prof.
Kazimierz Denek, doc. Micha Piotrowski, doc. Tadeusz Karwat, doc. Brzeziski
i dr Jerzy Krlewski; 38 osb poparo uchwa, jedna osoba gosowaa przeciw, za
cztery osoby odday gos wstrzymujcy si (jeden gos by niewany)90. Rodzima
Rada Instytutu Filozofii zaja si kwesti przywrcenia Leszka Nowaka do pracy
dopiero 6 marca 1989 r. Podczas posiedzenia rozwaano dwie kwestie: Czy prof.
Nowak powinien wrci do pracy? Czy mimo faktu zmian organizacyjnych w In-
stytucie Filozofii oraz zmiany zainteresowa badawczych prof. L. Nowaka powi-
nien powrci on do pracy w Instytucie Filozofii UAM?. Na oba pytania w przepro-
wadzonym gosowaniu odpowiedziano jednomylnie tak 91.
85
Relacja Jerzego Brzeziskiego, 19 V 2011 r.
86
Archiwum UAM, 825/676, Wniosek o nadanie przez Rad Pastwa tytuu naukowego profesora
zwyczajnego nauk filozoficznych.
87
Archiwum UAM, 1131/169, Pismo dziekana Wydziau Filologii Polskiej i Klasycznej.
88
Ibidem, Wycig z protokou IV zwyczajnego posiedzenia Rady Wydziau Filologii Polskiej i Kla-
sycznej z 15 XII 1988 r.
89
Ibidem, Pismo dziekana Wydziau Matematyki i Fizyki.
90
Ibidem, Aneks do wycigu z protokou V zwyczajnego posiedzenia Rady Wydziau Nauk Spo-
ecznych z 9 I 1989 r. dotyczcy dyskusji i gosowania nad wnioskiem w sprawie przywrcenia do pracy
prof. dr. hab. Leszka Nowaka.
91
Ibidem, Sprawa powrotu prof. dr. hab. Leszka Nowaka do pracy. Pismo Dyrektora Instytutu Filozofii.
28
Przedmowa
W dniu 10 kwietnia 1989 r. Senat UAM podj uchwa o przywrceniu Nowaka

do pracy na Uniwersytecie. Do rozstrzygnicia pozostawa tryb ponownego zatrud-
nienia: na wniosek samego zainteresowanego czy na wniosek Ministra Szkolnictwa
Wyszego. Rektor przekaza ministerstwu uchway Rady WNS i Senatu, wnioskujc
o zatrudnienie Nowaka z wasnej inicjatywy Ministra. Do tej proby przychyli si
pochodzcy z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza minister Jerzy Fisiak, ktry poprosi
Rektora o spowodowanie przekazania zgody prof. dr. hab. Leszka Nowaka na za-
trudnienie Go w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza92. Rektor skontaktowa si
z Nowakiem przebywajcym na stypendium w Wassenaar, ktry w wysanym tele-
gramie z 13 kwietnia 1989 r. lakonicznie wyrazi zgod na zatrudnienie w uniwersy-
tecie poznaskim93. 19 kwietnia 1989 r. rektor Bogdan Marciniec, zaczajc uchwa-
y Rady Wydziau Nauk Spoecznych z 9 stycznia 1989 r. i uchway Senatu UAM
z 10 kwietnia oraz zgod samego zainteresowanego, popar mianowanie przez Mini-
stra z wasnej inicjatywy prof. dr. hab. Leszka Nowaka na stanowisko profesora94
Uniwersytetu w Poznaniu. Minister Fisiak uczyni to 3 maja 1989 r., przywracajc
Nowaka do pracy z dniem 1 kwietnia 1989 r. Przebywajcy wwczas na kontraktach
naukowych Nowak wzi urlop bezpatny.
Po przywrceniu do pracy na Uniwersytecie wczesny dyrektor Instytutu Filo-
zofii Jan Such 18 wrzenia 1989 r. przedstawi Radzie Naukowej Instytutu wniosek
o nadanie Nowakowi tytuu profesora zwyczajnego po trzynastu latach od ostat-
niego awansu95. W padzierniku 1989 r. Rada Wydziau Nauk Spoecznych powoa-
a Komisj ds. uzwyczajnienia, ktra zaproponowaa na recenzentw prof. Jerzego
Kmit (UAM), Stefana Amsterdamskiego (PAN) i Klemensa Szaniawskiego (UW),
co zostao zatwierdzone przez Rad na jej nastpnym posiedzeniu 23 padzierni-
ka 1989 r. Z powodu mierci prof. Szaniawskiego Rada WNS w marcu 1990 r.
na recenzenta powoaa Ryszarda Panasiuka (U)96. Po otrzymaniu pozytywnych
recenzji, 24 wrzenia 1990 r. Rada Wydziau Nauk Spoecznych popara wniosek
o nadanie tytuu profesora zwyczajnego, co Minister Edukacji Narodowej uczyni
31 stycznia 1991 r.97
Po powrocie z zagranicy co ostatecznie nastpio 24 lipca 1990 r. Nowak przy-
stpi do intensywnej pracy naukowej, organizacyjnej i edytorskiej. Nie stroni rwnie
od zaangaowania publicznego. W 1991 r. wyszed caociowy trzytomowy wykad
nie-Marksowskiego materializmu historycznego pod tytuem U podstaw teorii socjali-
zmu, obejmujcy rwnie najcelniejsze artykuy wydawane w pismach podziemnych.
Jednoczenie w nowojorskim wydawnictwie Greenwood Press wyda Power and Civil
Society. Towards a Dynamic Theory of Real Socialism, bdcy odpowiednikiem trze-
ciego tomu U podstaw W 1991 r. startowa nieudanie do Sejmu z listy Unii Pra-
cy. Pisywa rwnie na tematy spoeczno-polityczne do Gosu Wielkopolskiego,
92
Ibidem, Pismo Ministra Edukacji Narodowej do Rektora UAM z 12 IV 1989 r.
93
Ibidem, Teleks.
94
Ibidem, Pismo Rektora UAM do Ministra Edukacji Narodowej z 19 IV 1989 r.
95
Archiwum UAM, 825/676, Wycig z protokou Rady Instytutu z 18 IX 1989 r.
96
Ibidem, Wycig z protokou IX zwyczajnego posiedzenia Rady Wydziau Nauk Spoecznych
UAM z 26 III 1990 r.
97
Archiwum UAM, 1131/169, Wycig z I zwyczajnego posiedzenia Rady Wydziau Nauk Spoecz-
nych UAM w dniu 24 IX 1990 r.
29
Gazety Poznaskiej, Bez dogmatu i Przegldu Tygodniowego, wyraajc kry-

tyczne uwagi na temat roli Kocioa katolickiego w Polsce po roku 1989 czy jakoci
polskich elit politycznych. Wyrazem rozczarowania now rzeczywistoci byo wyst-
pienie z NSZZ Solidarno w 1994 r.
W ramach redagowanej przez siebie serii wydawniczej Pozna Studies in the
Philosophy of Sciences and the Humanities powoa dwie nowe subserie: Polish
Analytical Philosophy i Idealization oraz przeksztaci Poznaskie Studia z Filo-
zofii Nauki w Poznaskie Studia z Filozofii Humanistyki. By jednym ze wsp-
organizatorw V Zjazdu Filozoficznego w Toruniu w 1995 r., lecz ze wzgldu na
kopoty zdrowotne nie mg ju w nim uczestniczy. Z powodu pogarszajcego si
stanu zdrowia od drugiej poowy lat dziewidziesitych stopniowo ogranicza swoje
obowizki uniwersyteckie w 1999 r. przesta by kierownikiem Zakadu Epistemo-
logii, koncentrujc si na opracowaniu systemu metafizyki unitarnej, ktry zawiera
trzytomowa praca praca Byt i myl. Czwartego tomu nie dane mu byo ukoczy,
gdy zmar 20 padziernika 2009 r.
II. O LESZKA NOWAKA TEORII SOCJALIZMU
W budowanej od 1979 r. przez Leszka Nowaka teorii historiozoficznej i filozofii

spoecznej mona wyrni dwa etapy: radykalizujcy i unifikacyjny. W pierwszym eta-
pie nie-Marksowski materializm historyczny (n-Mmh) by tworzony poprzez uoglnie-
nie Marksowskiego materializmu historycznego uoglnienie to prowadzio do wyjcia
poza Marksa wizj historii i jej swoist radykalizacj. Etap unifikujcy (mniej wicej
od poowy lat osiemdziesitych) zosta zapocztkowany przez opracowanie antropolo-
gicznych podstaw n-Mmh, co pozwolio inkorporowa w obrb jego teorii pewne tezy
liberalizmu i chrzecijaskiej nauki spoecznej98.
Niemniej n-Mmh zakada koncepcje wczeniejsze. Byy nimi idealizacyj-
na teoria nauki, adaptacyjna interpretacja materializmu historycznego i katego-
rialna rekonstrukcja dialektyki. Gwn ide rekonstrukcji metodologii Marksa
byo przekonanie, e teoria naukowa nie jest ani uoglnieniem faktw, ani systemem
hipotetyczno-dedukcyjnym. Budowa teorii w nauce rozpoczyna si od zdecydowanej
98
Rozwaania na temat warunkw budowy zunifikowanej teorii spoecznej oraz prbki jej budo-
wy podejmowa L. Nowak jeszcze pniej, w latach dziewidziesitych i w pierwszym dziesicioleciu
XXI w.; zob.: L. Nowak, Marksizm versus liberalizm. Pewien paradoks [w:] Marksizm, liberalizm, pr-
by wyjcia, red. L. Nowak, P. Przybysz, Pozna 1997, s. 1618; idem, Unifikacja liberalnego i Mark-
sowskiego modelu czowieka [w:] Humanistyka przeomu wiekw, red. J. Kozielecki, Warszawa 1999,
s. 162178; idem, O prognozie totalitaryzacji kapitalizmu. Prba oceny po dwudziestu latach [w:] cieki
transformacji. Ujcia teoretyczne i opisy empiryczne, red. K. Brzechczyn, Pozna 2003, s. 379397;
idem, O zotym podziale prawdy w teorii rewolucji. Przyczynek do analizy opozycji mylenia lewicowego
i prawicowego [w:] Nauka, kultura, spoeczestwo, red. J. Grad, J. Sjka, A. Zaporowski, Pozna 2010,
s. 123130.
30
Przedmowa
deformacji rzeczywistoci w swym pierwszym, najbardziej wyidealizowanym

modelu. Polega to na tym, e prawo idealizacyjne ma posta okresu warunko-
wego. W jego poprzedniku wystpuj kontrfaktyczne zaoenia, na mocy kt-
rych pomija si wpyw czynnikw uznanych za uboczne dla badanego zjawiska.
W nastpniku prawa idealizacyjnego pokazuje si, jak badane zjawisko zaley od
swoich czynnikw gwnych (bd gwnego). Otrzymane w ten sposb twierdze-
nie idealizacyjne obowizuje zatem pod zaoeniami idealizujcymi. Nastpnie
w prosty obraz zjawiska zalenego jedynie od czynnika gwnego stopniowo si
koryguje. Uchyla si zaoenia idealizujce wyczajce wpyw poszczeglnych
czynnikw ubocznych i jednoczenie pokazuje, w jaki sposb te pominite w wyj-
ciowym modelu czynniki koryguj wyjciow zalenoci. W ten sposb buduje
si teori naukow bdc hierarchi modelu coraz lepiej oddajc zoono ba-
danych zjawisk.
Idealizacyjna metodologia posuya Nowakowi do rekonstrukcji dialekty-
ki i teorii spoecznej Marksa. Na gruncie ontologii kategorialnej sformuowano
sprzeczno pomidzy dialektyk Marksowsk a materializmem historycznym, na-
zwan paradoksem historyzmu. Sprzeczno ta polega na tym, e dialektyka Mark-
sowska (przynajmniej jej kategorialna rekonstrukcja) gosi zmienno czynnikw
gwnych badanych zjawisk. Tymczasem Marksowski materializm historyczny
utrzymuje, e siy wytwrcze i stosunki produkcji s raz na zawsze istotnymi de-
terminantami ycia spoecznego we wszystkich spoeczestwach i we wszystkich
okresach historycznych. Prowadzi to do pytania, czy w rozwoju historycznym re-
pertuar czynnikw gwnych podlega zmianie, czy te jest niezmienny. Jeeli przy-
znamy, e w toku rozwoju historycznego zachodzi zmiana czynnikw gwnych,
to prowadzi to do pytania o charakter tych nie-ekonomicznych, lecz nadal mate-
rialnych czynnikw. Pytanie to kierowao do uzyskania takiej uoglnionej wersji
Marksowskiego materializmu historycznego, ktre wyjania miao rwnie funk-
cjonowanie spoeczestw realnego socjalizmu.
Prb rozwizania sprzecznoci materializmu historycznego by nie-Marksow-
ski materializm historyczny. Teoria ta gosi, e w spoeczestwie mona wyr-
ni trzy niezalene od siebie podziay klasowe wystpujce na terenie gospodarki,
kultury oraz polityki. Podstaw tych podziaw spoecznych jest zawaszczanie
przez pewn mniejszo spoeczn rodkw produkcji w gospodarce (generuje to
podzia na klas wacicieli i bezporednich producentw), rodkw przymusu w
polityce (generuje to podzia na klas wadcw i obywateli) oraz rodkw produk-
cji duchowej w kulturze (rodzi to podzia na klas kapask i wiernych). Podziay
klasowe mog si kumulowa i std obok spoeczestw klasowych (z trzema klasa-
mi rozdzielonymi) mona wyrni spoeczestwa supraklasowe, w ktrych jedna
i ta sama klasa spoeczna kontroluje polityk i gospodark, polityk i kultur czy
polityk, gospodark i kultur.
Tym ostatnim systemem okaza si realny socjalizm, w ktrym aparat partii
komunistycznej kontrolowa ycie polityczne, gospodarcze i kulturalne. System
socjalistyczny by w tym ujciu najbardziej opresyjnym, bo opartym na potrjnym
monopolu klasowym systemem spoecznym w dziejach. Podstawowy podzia spo-
eczny przebiega w nim pomidzy klas ludow a klas trj-panujc. Gwnym in-
teresem tej ostatniej bya maksymalizacja panowania politycznego, za kontrola nad
31
gospodark i kultur suya jedynie pogbianiu dominacji nad reszt spoecze-

stwa. Z tego wic wzgldu zjawiska uznawane za absurdy gospodarki planowej
nie byy absurdami wynikajcymi z braku rozumnoci wadzy, niskiej kultury po-
litycznej, bdw wadzy czy wypacze idei socjalizmu, lecz strukturalnie uwarun-
kowan realizacj interesu trj-wadzy.
Inn zalet teorii Nowaka bya prba dynamicznego uchwycenia rozwoju socja-
lizmu opartego na konflikcie interesw pomidzy klas trj-panujc a ludem. Tezy
modelu podstawowego tej teorii mona przedstawi w nastpujcy sposb:
zasadnicz sprzecznoci socjalizmu jest sprzeczno pomidzy trj-wadz
a ludem; sprzeczno ta jest najwiksza w fazie totalnego zniewolenia, gdzie
wadza moe bez przeszkd regulowa ycie spoeczne (stalinizm jako najwy-
sze stadium socjalizmu);
w stadium zniewolenia pojawia si tendencja rewaloryzacji oddolnych
wizw spoecznych prowadzca do wybuchu rewolucji; koczy si ona
przegran, zapocztkowujc jednak stadium rozwoju cyklicznego tego sys-
temu;
wwczas bowiem wadcy represjonuj zbuntowanych obywateli oraz, aby
zapobiec nawrotowi kolejnej fali rewolucyjnej, zdobywaj si na ustpstwa
wobec klasy obywatelskiej, wycofujc si z regulacji pewnych sfer ycia
spoecznego. Po pewnym jednak czasie w wyniku mechanizmw konku-
rencji wadczej znw dochodzi do wzrostu alienacji obywatelskiej. Wzrost
ten prowadzi do wybuchu kolejnej rewolucji obywatelskiej, tym razem
o szerszej bazie spoecznej, ktra wymusza znacznie wiksze ustpstwa
wadzy. Spoeczestwo polityczne ewoluuje wedug nastpujcego sche-
matu: ewolucja obywatelska deklasacja ustpstwa wzrost regulacji
wadczej kolejna rewolucja obywatelska o szerszej bazie spoecznej itd.;
wzrost liczby obywateli uczestniczcych w cyklicznie powtarzajcych si rewo-
lucjach politycznych sprawia, e dochodzi do rewolucji tak masowej, i wadza
miast od represji musi rozpocz od koncesji i to tak znacznych, by doprowadzi
do kompromisu klasowego;
wtedy zmienia si te mechanizm rozwoju spoecznego, ktry przybiera ksztat
nastpujcy: rewolucje koncesje wzrost regulacji wadczej rewolucja
o szerszej podstawie spoecznej koncesje o wikszym zakresie.
Zestawiajc opart na zaoeniach n-Mmh krytyk realnego socjalizmu z kry-
tykami dokonywanymi z innych perspektyw ideowo-teoretycznych (ortodoksyjnie
marksistowsk, rewizjonistyczn czy liberaln), widzimy, e krytyka Nowaka ju
w samym punkcie wyjcia bya bardziej radykalna i wszechstronna99.
W krytyce ortodoksyjnie marksistowskiej reprezentowanej przez Karla A. Witt-
fogla czy Milovana Dilasa aparat pastwowy jest zbiorowym wacicielem (czy
kapitalist w ujciu Dilasa), ktry stosuje przemoc pastwow w celu maksymaliza-
cji produktu dodatkowego i stymulacji rozwoju gospodarczego. W ujciu Wittfogla
99
Bardziej systematyczne porwnania z innymi konceptualizacjami realnego socjalizmu zob.:
K. Brzechczyn, O dwch prognozach upadku realnego socjalizmu. Randall Collins versus Leszek Nowak
[w:] Obrazy PRL. O konceptualizacji realnego socjalizmu w Polsce, red. K. Brzechczyn, Pozna 2008,
s. 5368; idem, Polish Discussions on the Nature of Communism and Mechanisms of its Collapse.
A Review Article, East European Politics and Societies 2008, t. 22, no. 4, s. 828855.
32
Przedmowa
udzia pastwa w procesie produkcyjnym by spowodowany koniecznoci zapew-

nienia nawodnienia obszarw rolnych100.
Wedug Dilasa pastwowa kontrola gospodarki i udzia pastwa w forsownej in-
dustrializacji byy spowodowane koniecznoci modernizacji krajw wschodnioeuro-
pejskich i odrabiania zalegoci cywilizacyjnych w porwnaniu z wyej rozwinitymi
krajami Zachodu101. We wspomnianych ujciach aparat pastwowy nie jest konstytu-
owany przez odrbny typ interesu spoecznego (regulacja wadcza), a take pomija si
z reguy wymiar duchowy podziaw spoecznych, ktry rodzi autonomiczne sprzecz-
noci spoeczne. Natomiast w ujciu Nowaka maksymalizacja regulacji wadczej ro-
dzi gbsze sprzecznoci ni maksymalizacja nadwyki produkcyjnej czy panowania
duchowego. Socjalizm z tego punktu widzenia by najbardziej klasowym systemem
w dziejach, gdy jedna klasa potrjna (aparat partyjny) skupia dysponowanie trzema
typami rodkw materialnych.
Rewizjonistyczna krytyka socjalizmu oparta bya na obecnej w pismach modego
Marksa kategorii alienacji idei utraty kontroli czowieka nad wytworzonymi przez
niego produktami i tworami prowadzcej do wyobcowania jednostki ludzkiej. W so-
cjalizmie takie rdo alienacji stanowia pastwowa biurokracja. Oparta na idei alie-
nacji krytyka socjalizmu bya ahistoryczna i ignorowaa realnie wystpujce w nim
podziay spoeczne, gdy alienacji mg podlega zarwno partyjny aparatczyk, jak
i szary obywatel.
Liberalna krytyka socjalizmu koncentrowaa si na jego aspektach instytucjonal-
nych rzdach monopartii, braku wolnych wyborw, systemu wielopartyjnego i insty-
tucjonalnej kontroli pastwa. W strukturze spoecznej krajw Europy Zachodniej wspo-
mniane instytucje stanowiy realn kontrol wadzy politycznej, ktrej potga spoeczna
rwnowaona jest przez wasno prywatn i niezalen opini spoeczn. W spoecze-
stwach socjalistycznych, argumentowa Nowak, pastwo jest wadz, zbiorowym wa-
cicielem i kapanem. Dlatego te li tylko instytucjonalne kanay kontroli trj-wadzy s
rodkami zbyt sabymi.
W drugiej poowie lat osiemdziesitych Nowak opracowa antropologiczne
podstawy nie-Marksowskiego materializmu historycznego, ktre doprowadziy do
rewizji teorii wadzy oraz caej historiozofii. Zbudowany przez niego nie-Ewange-
liczny model czowieka ujawnia ograniczenia racjonalistycznej koncepcji jednost-
ki ludzkiej czerpicej swe filozoficzne uzasadnienie z religii judeochrzecijaskiej.
Wedle nie-Ewangelicznego modelu czowieka mona wyrni trzy obszary relacji
midzyludzkich. W obszarze normalnym panowa ma zasada wzajemnoci. Jednost-
ka odpowiada wrogoci na doznawan ze strony partnera interakcji wrogo
oraz yczliwoci na okazywan yczliwo. W tym obszarze relacji midzyludz-
kich obowizywa ma etyka mioci bliniego. Jednak im wikszego za doznaje
jednostka, tym jej skonno odpowiadania tak samo maleje. W kocowym stadium
tego procesu w obszarze zniewolenia jednostka rezygnuje z realizacji wasnych
preferencji i przejmuje cudze swojego ciemizcy. W tym obszarze relacji midzy-
ludzkich, zdaniem Nowaka, traci ma na znaczeniu etyka mioci bliniego, ktra
utrwala tylko postawy zniewolenia. Zamiast tego obowizywa ma etyka buntu.
K.A. Wittfogel, Wadza totalitarna. Studium porwnawcze despotyzmu wschodniego, Toru 2004.
100
M. Dilas, Nowa klasa, tum. A. Lisowski, Warszawa 1981, s. 1819.

101
33
Podobnie dzieje si na przeciwlegym kracu obszaru relacji midzyludzkich.

Kiedy jednostk spotyka coraz wiksze dobro, jej skonno odwzajemniania takim
samym dobrem maleje. W kocowym stadium tego procesu w obszarze zbieszenia
jednostka kieruje si kontr-preferencjami. Tendencja ta przeksztaca si w patolo-
giczn wrogo wobec partnera interakcji mwimy, e jednostka kieruje si jego
kontr-preferencjami. W tym obszarze relacji midzyludzkich panowa ma konserwa-
tywna etyka surowoci spoecznej.
Zaoenia antropologiczne inkorporowane w teori wadzy umoliwiy para-
fraz zarwno pewnych intuicji prawicowych, jak i lewicowych, dotyczcych np.
natury rewolucji i samej wadzy. Rewolucja jest z jednej strony sprzeciwem mas
przeciw zniewoleniu politycznemu, prowadzcym do odrodzenia solidarnoci mi-
dzyludzkiej (co dostrzegano w myli lewicowej, a ignorowano w myli prawico-
wej), ale z drugiej strony wyzwala mechanizmy zbieszajce masy obywatelskie.
Poniewa wyksztacone w toku rewolucji oddolne komitety i rady rewolucyjne s
zbyt sabym rodkiem, aby powstrzyma rosnc anarchizacj ycia publicznego,
konieczno podtrzymania adu spoecznego uatwia zaprowadzenie post-rewo-
lucyjnej dyktatury bdcej rezultatem powikszania wadzy dla niej samej przez
byych rewolucjonistw, wbrew goszonym wczeniej rewolucyjnym ideaom (co
dostrzegano w myli prawicowej, a ignorowano w myli lewicowej). Wedug No-
waka zatem: tradycyjne paradygmaty mylenia konserwatywnego i radykalnego
s za ubogie, by t pen prawd wyjani, a nawet tak ograniczone, i nie pozwala-
j tej obustronnej niejako prawdy empirycznej zgoa dostrzec. A przecie zachodz
tak pewne prawdy konserwatywne, jak i pewne prawdy radykalne. Tyle e
s to rejestracje empiryczne, ktrych si nie wyjania teoretycznie, ani nawet nie
wypowiada razem. Szkicowana koncepcja pozwala natomiast jeeli si w czym
istotnym nie myl na jedno i na drugie102.
III. O EWOLUCJI MYLI POLITYCZNEJ LESZKA NOWAKA
Wydzielenie z dorobku mylowego Leszka Nowaka tej czci, ktr mona

okreli mianem myli politycznej, jest zadaniem niezmiernie trudnym, gdy by on
mylicielem integralnym: jego pogldy spoeczno-polityczne wypyway z tworzo-
nej przez niego teorii historiozoficznej i spoecznej. Teoria ta zakadaa za wyrane
zaoenia metodologiczne i ontologiczne.
Myl polityczna Nowaka formuowana bya w rnych formach: felietonw i krt-
kich artykuw publicystycznych, esejw filozoficzno-spoecznych, polemik, wywia-
dw czy wreszcie propozycji programowych (w tych ostatnich najrzadziej). Nie naley
rwnie lekceway posugiwania si ywym sowem, gdy jego wykady jak donosiy
raporty SB gromadziy po kilkaset osb w epoce, gdy nie byo Facebooka i Twittera.
102
L. Nowak, Wadza. Prba teorii idealizacyjnej, Warszawa 1988, s. 6263.
34
Przedmowa
Pod wzgldem treciowym pisma polityczne Nowaka mona podzieli na trzy rodzaje:
komentowanie i wyjanianie biecej sytuacji politycznej;
dyskusja nad programem dziaania niezalenego spoeczestwa: opozycji demo-
kratycznej, NSZZ Solidarno i spoeczestwa podziemnego;
opracowanie wizji idealnego adu spoecznego (utopii spoecznej).
Trzeba rwnie podkreli, e trzeci element utopijny by stosunkowo najsabiej
rozwinity w pimiennictwie Nowaka. Wynikao to ze swoistej postawy meta-poznaw-
czej autora, ktry twierdzi, e warstwa aksjologiczna czy emocjonalna wypowiedzi
winna by podporzdkowana warstwie eksplanacyjnej oraz postawie teoretycznej pole-
gajcej na stosowaniu wobec samego siebie i wypowiadanych przez siebie sw zaoe
skonstruowanej przez siebie teorii. Pisa bowiem: Idee nie gin tylko wtedy, kiedy teo-
retyzuj w sposb, w jaki ludzie ju dziaaj praktycznie wtedy s im pomocne, mog
procesy obiektywne nieco przypieszy. W wypadku przeciwnym mog je nieco
opni. I to wszystko103. Sowa te dotyczyy rwnie idei spoecznych generowanych
przez nie-Marksowski materializm historyczny. Z tego by moe wynika utopistyczny
i programotwrczy minimalizm Nowaka.
Jednake w warstwie programotwrczej (i utopistycznej) myli politycznej da si
odnale ewolucj jego pogldw wynikajc z nadbudowania myli politycznej nad
rozwijanymi koncepcjami teoretycznymi. Mona w niej znale zatem odpowiedniki
stadium radykalizujcego i unifikacyjnego. W niniejszej Przedmowie skoncentruj si
na tych dwch wtkach pimiennictwa politycznego Nowaka: programowym i utopij-
nym najciekawszych z perspektywy historyka myli politycznej i budzcych wcze-
nie najwicej nieporozumie i polemik.
Strajki w okresie lipiecwrzesie 1980 r. byy postrzegane przez Nowaka jako ko-
lejna rewolucja ludowa skierowana przeciwko systemowi trj-wadzy. Solidarno
bya narzdziem, ktre lud powoa do walki z systemem potrjnego ucisku. Skutecz-
no dziaania tego narzdzia zaleaa od tego:
na ile trafnie rozpoznaa przeciwnika;
na ile adekwatne metody walki z nim proponowaa.
W dyskusji, ktra miaa miejsce 4 padziernika 1980 r. w Poznaniu, Nowak w na-
stpujcy sposb ocenia perspektywy Solidarnoci w starciu z systemem trj-wa-
dzy: Prawdziwa wic szansa tkwi w tym, i zwizki w dziaaniach swych oka si
spoecznymi, a nie zawodowymi. Prawdziwe niebezpieczestwo polega natomiast na
tym, i si nimi nie oka i e jednoczenie nie bd powstawa inne instytucje, typu rad
czy samorzdw, ktre by je w tej roli wyrczyy. A w szczeglnoci na tym, i zwizki
oka si po prostu jedn scentralizowan, hierarchiczn organizacj wicej. Jeli tak si
stanie, jeli w zwizkach odtworzy si socjalistyczna struktura spoeczna podzia na
decydentw i potakiwaczy wwczas cakiem bdzie nieistotne to, i jest to struktura
od partyjnej niezalena i e dziaacze owi bd mieli dobre intencje. Nowa elita zostanie
prdzej czy pniej wchonita przez otoczenie biurokratyczne104.
Waciwie caa publicystyka Nowaka lat 19801981 i aktywno odczytowa wy-
czerpywaa si w walce z tak pojtymi zagroeniami Zwizku. W swoich artykuach
Nowak krytykowa przerosty biurokratyczne w Solidarnoci, centralizacj wadzy
L. Nowak, Gos w dyskusji [w:] Lato 1980. Dyskusja, Pozna 1980, s. 9.

103
Ibidem, s. 910.
104
35
i zacieniania (przynajmniej deklaratywnego) kontroli nad pras zwizkow. Krytyko-

wa zakadajce liberalistyczn filozofi wadzy enuncjacje programowe Solidar-
noci, ograniczajce Zwizek do roli kontrolera wadzy pastwowej, gdy instytucja
pastwa kryje nie pojedyncz klas, lecz potrjn klas spoeczn dysponujc rodka-
mi produkcji, rodkami indoktrynacji i rodkami przymusu.
Nowak sceptycznie odnosi si do pomysu wolnych wyborw parlamentarnych,
gdy wybory s skutecznym narzdziem kontroli wadzy politycznej jedynie wtedy, gdy
istnieje niezalena od niej gospodarka i mass media; jest tak w krajach zachodnich,
gdzie wybory s efektywnym sposobem kontroli wadzy politycznej; tymczasem w Pol-
sce mamy do czynienia z trj-wadz. Pozostawiajc zatem monopol wadzy politycznej
PZPR, Solidarno winna dy do przejcia kontroli (albo waciwie uspoecznienia)
rodkw produkcji i rodkw masowego przekazu, czyli winna trj-wadz przekszta-
ci w jedynie wadz polityczn.
Nowak pisa: Jeliby Zwizek wszed bezporednio czy popierajc jakie gru-
py czy instytucje w struktury wadzy politycznej, staby si tym samym skadnikiem
systemu trj-panowania. Bo stale nie jest zlikwidowana wadza gospodarcza aparatu
partyjnego komitety partyjne w zakadach tylko czekaj, kiedy warunki pozwol na
wznowienie dziaalnoci, a wydziay ekonomiczne wyszych ogniw aparatu nie kry-
j nawet, e chc ratowa gospodark po swojemu kumulujc po staremu decyzje
w swoich rkach. Stale te nie jest zlikwidowana wadza doktrynalna aparatu partyj-
nego, co atwo widzie w telewizji czy prasie, przy kadym podmuchu zimnej wojny
z Solidarnoci. Wejcie Zwizku, nawet porednie, w struktury wadzy oznaczaoby
przyspieszenie procesw degeneracji biurokratycznej (ktre i bez tego s ju widoczne,
jak o tym parokrotnie pisaem) i nieuchronne wtopienie si w system trj-panowania.
Nie wolno nawet myle o udziale we wadzy, dopki z pastwa-waciciela i pa-
stwa-doktrynera nie zrobi si zwykego pastwa105.
Solidarnociowa rewolucja stwarzaa moliwo wyonienia si bezklasowego
(w potrjnym sensie) spoeczestwa. Jak takie spoeczestwo miao wyglda? Warto
stwierdzi, e na ten temat Nowak wypowiada si w sposb okazjonalny, gwnie
w wywiadach, lecz ju nie w artykuach. Jest jednak tych wypowiedzi na tyle duo, e
warto pokusi si o odtworzenie takiej wizji. Powstanie spoeczestwa bezklasowego
byo tylko jednym z wariantw rozwoju spoecznego. Budowa takiego spoeczestwa
zaczynaaby si od zniesienia podziaw spoecznych w zakadach i instytucjach pracy,
gdy s zasadnicze miejsca spoeczne, gdzie ludzie przeksztacaj si w masy ludowe.
Ale taki samorzd to co stanowczo za mao nawet na paszczynie ekonomicznej.
Obejmuje on bowiem tylko rodki produkcji. A system, w ktrym w rkach mas pozo-
staj rodki produkcji, podczas gdy w rkach wadzy rodki cyrkulacji i obrotu pieni-
nego, taki system jest klasowo sprzeczny i musi si rozpa. Nie z koniecznoci ekono-
micznych, lecz z koniecznoci spoecznych funkcjonowa taki system moe tylko pod
warunkiem, e klasa ludowa podporzdkuje si wadzy; wtedy osabieni (nie cakiem
ju) trj-panowie mog zezwoli jej na samorzdzenie si w przedsibiorstwach. Ale
do czasu, bo spontaniczne dziaania szarego aparatu i tak zaczn prdzej czy pniej
podporzdkowywa sobie samorzdy pracownicze, czynic z nich to, czym s w Jugo-
sawii atrapy wasnoci ludowej. Sowem, samorzd produkcyjny czy pracowniczy
L. Nowak, Umiarkowanie w myleniu prowadzi donikd, Solidarno Wielkopolska 1981, nr 11, s. 6.

105
36
Przedmowa
nie wystarczy, przejte by musz od wadzy wszelkie rodki ekonomiczne. Mog one
nawet podlega hierarchicznej organizacji, by moe np. w przypadku bankw jest to
koniecznoci prakseologiczn trudno by mi si byo na ten temat wypowiedzie,
nie jestem przecie ekonomist, w kadym jednak razie musi to by organizacja poza-
pastwowa, musi to by organizacja niezalena od monopolisty przymusu. Pastwo
musi zosta usunite ze wszystkich funkcji ekonomicznych, jakie nieprawnie sobie
przywaszczyo gwoli pogbienia swej kontroli nad ludem. Z socjalizmu musi wic
by usunita jego strona totalitarna kumulacja wadzy i wasnoci prywatnej106.
Nowak postulowa rwnie pozbawienie pastwa wadzy ideologicznej: Samo-
rzdy musz stawa si nie tylko orodkami ycia gospodarczego, ale i kulturowego.
W tym oto sensie, e przejmowa bd w swoje rce rodki produkcji duchowej. Znik-
nie prasa pastwowa, pastwowe wydawnictwa, pastwowe stacje radiowe itd.,
a powstanie ich multum tyle, ile bdzie miao obsug i odbiorcw. Wtedy wreszcie
znikn pastwowe czy zwizkowe, czy inne monopole doktrynalne niemieszczce
si w strukturach, autor zawsze znajdzie miejsce do wypowiedzenia si, a jeli ma co
do powiedzenia wanego, to znajdzie i czytelnikw czy suchaczy. Oj, rozmarzyem
si107.
W postulowanym projekcie spoeczestwa nadal istniaaby jednak wadza dyspo-
nujca monopolem na stosowanie rodkw przymusu, ktra gdy opadnie rewolucyj-
na aktywno mas moe odzyska utracony teren spoeczny. Nowak zakada zatem,
e samorzdy przejmuj jeszcze dodatkowo funkcje pastwa, cigaj wic dyspozy-
cj rodkami przymusu w d. Samorzdy przejmuj kontrol nad adem publicznym,
wyaniajc milicj ludow. Ludzie, a nie pastwo, dbaj o porzdek publiczny z duo
lepszym skutkiem, jak to zawsze. Sowem, powstaje spoeczestwo, w ktrym w rkach
najniszego szczebla organizacji spoecznej samorzdw czy rad, czy jakkolwiek na-
zwa owe ciaa rozpraszajce moc materialn spoeczestwa byyby wszelkie rodki
materialne. Wyrastajca nad owym poziomem podstawowym hierarchia urzdnicza
tam gdzie jest to prakseologicznie nieodzowne byaby koordynatorem, nie wadc108.
W innym wywiadzie Nowak stwierdza: I jeli troch pomarzy, wydaje si, e nastp-
n formacj spoeczn po socjalizmie mogoby by spoeczestwo bezklasowe, podobne
temu, jakie opisywa Alexis Tocqueville w przedkapitalistycznej Ameryce, spoeczestwo,
w ktrym dysponowanie rodkami materialnymi zeszoby w d, na szczebel maych struk-
tur organizacyjnych: gmin, powiatw. Ale warunkiem powstania takiego spoeczestwa
jest przy kolejnym obrocie, przy kolejnym przypywie gniewu mas uderzenie w trj-
-wacicieli systemu, odebranie im monopolu. Sprowadzaoby si to do pozostawienia apa-
ratu partyjnego przy wadzy, ale odebrania mu: 1) fabryk, 2) policji, 3) rodkw masowego
przekazu109.
Budowa spoeczestwa ludowego (bezklasowego) bya tylko jednym z wariantw
rozwoju spoecznego przewidywanego przez Nowaka w 1981 r. Jednym za z wa-
runkw jego realizacji byoby podtrzymanie federalistycznej struktury Zwizku, kt-
ry aktywnie inicjowaby dziaania organizatorskie. Tymczasem NSZZ Solidarno
106
L. Nowak, Jeli, s. 9.
107
Ibidem, s. 910.
108
Ibidem, s. 10.
109
L. Nowak, Solidarno i trj-waciciele spoeczestwa, Wiadomoci Krakowskie 1981,
nr 16/17, s. 18.
37
wyradza si w now, wprawdzie demokratyczn, hierarchi spoeczn, penic rol

kontrolera oficjalnej wadzy. W lutymmarcu 1981 r. Nowak by ju przekonany, e
budowa spoeczestwa bezklasowego jest to jeszcze melodia przyszoci [] zaczyna
wyglda na to, e zmierzamy powoli w kierunku110 absorpcji Solidarnoci przez
system, uatwionej powoln biurokratyzacj zwizkowej organizacji.
Jednake dalsze wedug interpretacji Nowaka pogbianie si kryzysu spoecz-
no-gospodarczego latem 1981 r. doprowadzio do radykalizacji mas, wymuszajcej na
Zwizku podjcie aktywniejszych dziaa midzy innymi poparcie ruchu samorz-
dowego w zakadach pracy.
W drugiej poowie 1981 r. Nowak ju jako ekspert Zwizku obecny na I Kra-
jowym Zjedzie Delegatw NSZZ Solidarno wspar ruch samorzdw pra-
cowniczych jako form pozbawienia klasy trj-panujcej wadzy gospodarczej.
W opracowanym przy jego udziale projekcie programu fundamentalistw wycho-
dzono od diagnozy sytuacji spoecznej, wedle ktrej: aparat partyjny ustanowi
monopol na decyzje we wszystkich sferach ycia spoecznego, gospodarczego i kul-
turalnego. Sta si now klas panujc, ktra skupia w jednych rkach trzy za-
sadnicze elementy wadzy: wasno, przymus i propagand. Zamiast obiecanego
spoeczestwa bezklasowego zbudowano najbardziej klasowe spoeczestwo w dzie-
jach, spoeczestwo, na ktrego jednym biegunie skupiona jest wadza polityczna,
gospodarcza i doktrynalna, a na drugim pozbawione wszystkiego masy ludowe111.
W istniejcych realiach geopolitycznych program fundamentalistw proponowa
sprowadzenie pastwa-waciciela i pastwa-doktrynera do roli zwykej wadzy112.
Oznaczao to uspoecznienie rodkw masowego komunikowania poprzez wprowa-
dzenie swobodnego wyboru rnych programw wiatopogldowych i uspoecz-
nienie wasnoci rodkw produkcji poprzez przekazanie ich w rce zag i usuni-
cie z zakadw pracy komitetw partyjnych. Jednoczenie projekt fundamentalistw
wypowiada si przeciw przeksztaceniu Solidarnoci w parti polityczn walczc
o wadz, cho dopuszcza wprowadzenie pluralizmu w yciu spoeczno-politycz-
nym, tj. zasady wielopartyjnoci. To ograniczenie trj-wadzy do roli zwykej wa-
dzy miao nastpi w postaci wprowadzenia samorzdw w rnych sferach ycia
gospodarczego, spoecznego i kulturalnego. Cho Nowak w istniejcych warunkach
spoecznych koca 1981 r. by zwolennikiem wizji Rzeczpospolitej samorzdnej,
to dostrzega jej ograniczenia i niebezpieczestwa w postaci kooptacji samorzdw
w system trj-wadzy.
Podsumowaniem krytyki Solidarnoci jest napisany ju w stanie wojennym
artyku Kilka tez o wspczesnym spoeczestwie polskim, w ktrym w nastpujcy
sposb interpretowa wydarzenia lat 19801981: ruch Solidarnoci by najwiksz
rewolucj w historii systemu trj-wadzy. Bya to rewolucja, bo by to ruch masowy
wymierzony czy kto tego chcia, czy nie w podstawy materialne systemu, w po-
trjny monopol aparatu partyjnego113. By to jednak ruch o faszywej wiadomoci,
110
W pnym socjalizmie opozycja cile polityczna utrwala system trj-panowania klasowego.
Wywiad z profesorem Leszkiem Nowakiem [w:] Przeciw ekonomistom, Szczecin 1981, s. 9.
111
Zesp XI. Zwizek wobec wadz pastwowych i PZPR. Propozycje do programu: projekt fun-
damentalistw (wariant 1), As. Biuletyn Pism Zwizkowych i Zakadowych 1981, nr 38, s. 32.
112
Ibidem.
113
L. Nowak, Kilka tez o wspczesnym spoeczestwie polskim, Veto 1983, nr 3.
38
Przedmowa
niedostosowany do warunkw, w jakich przyszo mu dziaa. Najwaniejsze przejawy

tej faszywej wiadomoci to:
solidaryzm przekonanie, i wizy narodowe s silniejsze ni podziay
spoeczne (formua rozmw jak Polak z Polakiem, a nie jak przedstawiciel
ludu z trj-panem);
idealizm rdem siy wadzy jest wiarygodno spoeczna, gdy tymczasem
aparat partyjny traci rda ideologicznej legitymizacji, lecz nie traci jak si
okazao wadzy nad rodkami przymusu;
instytucjonalizm zamiast stwarza fakty dokonane, zwizek negocjowa ksztat
ustaw z wadzami i szuka kompromisu.
W tekstach wydawanych po wprowadzeniu stanu wojennego dominuje analiza
biecej sytuacji politycznej oraz propozycje strategii politycznej dla ruchu opozy-
cyjnego. Nowak by krytyczny wobec rywalizujcych w spoeczestwie niezalenym
koncepcji podziemnego spoeczestwa, powszechnego powstania i pracy orga-
nicznej. Koncepcjom tym Nowak zarzuca bdy teoretyczne i brak adekwatnego
rozpoznania warunkw historycznych. Koncepcja powszechnego powstania ignoro-
waa fakt, i wprowadzenie stanu wojennego zamyka cykl rewolucyjnej aktywnoci
mas, ktry rozpocz si okoo 1976 r. Da si j zastosowa (pomijajc problem ade-
kwatnoci rodkw do zamierzonych celw) jedynie wwczas, gdy masy znw si
oywi. Koncepcja podziemnego spoeczestwa bya dobrym pomysem w latach
19801981, lecz w warunkach stanu wojennego i zwikszonej represywnoci syste-
mu jest niemoliwa do realizacji. Z kolei program pracy organicznej zamazuje istot
podziau pomidzy trj-wadz a klas ludow.
Program polityczny winien by dostosowany do pooenia mas pracowniczych,
tak aby przeciwdziaa rosncej biernoci mas i uatwi im wyjcie ze zniewolenia.
Wedug Nowaka: trzeba pobudzi i organizowa regularne, pokojowe akcje maso-
we. Musz by regularne, a wic ani zbyt czste, ani zbyt rzadkie. Nie mog by zbyt
czste, bo znowu wielka ilo represjonowanych pogbi strach w zwykym czo-
wieku. Nie mog by jednak zbyt rzadkie, bo pogbi w nim beznadziej, a w ko-
cu spowoduje izolacj konspiracyjnych organizatorw. Najlepiej, jeli akcje bd pe-
riodyczne wita majowe, rocznice czerwcowe, sierpnia, grudnia i marca nasuwaj
si same114.
W tekstach wydawanych w drugiej poowie lat osiemdziesitych pojawiaj si
nowe akcenty bdce rezultatem budowy antropologicznych podstaw nie-Marksow-
skiego materializmu historycznego, zdolnej zabsorbowa tezy konserwatyzmu, libe-
ralizmu czy katolickiej nauki spoecznej. Pojawia si te werbalizacja statusu myle-
nia utopijnego, ktra bya przez niego rozumiana jako teoria:
a) ujmujc rzeczywisto spoeczn z punktu widzenia uciemionych
a zatem zawierajc w swym najbardziej wyidealizowanym modelu czynniki
identyfikowane jako rda krzywdy spoecznej;
b) stwarzajc podstawy dla wizji spoeczestwa pozbawionego tego wanie,
co uznaje si za przyczyny krzywdy szerokich mas;
c) zawierajc rodki i sposoby przejcia z faktycznego stanu spoecznego do
idealnego;
L. Nowak, Licz si tylko masy, Obserwator Wielkopolski 1982, nr 31, s. 13.

114
39
d) zawierajc pewne przesanki wartociujce, z ktrych punktu widzenia ocenia

si istniejce systemy spoeczne i moliwe kierunki ich przeobrae115.
Za najbliszy Nowak uznawa chrzecijaski idea mioci bliniego, pojmowa-
ny jako nieuwarunkowan yczliwo wobec blinich. Jednake na przeszkodzie
osignicia tego ideau stay potrjne podziay klasowe skumulowane w socjalizmie.
Z tego wic powodu za niewystarczajc, czy wrcz szkodliw, uznawa Marksa
strategi likwidacji tylko podziau klasowego w gospodarce na drodze zwyciskiej
rewolucji, a take strategi chrzecijask wprowadzajc ad spoeczny na drodze
perswazji. Optymaln strategi by natomiast ewolucyjny postp poprzez przegrane
rewolucje, ktry wymusza okrelone postpowanie ruchu opozycyjnego: wyrzecze-
nie si stosowania przemocy, rezygnacj z budowy scentralizowanej, hierarchicznej
organizacji ruchu spoecznego i porzucenie stosowania propagandy nienawici wo-
bec przeciwnika. Zamiast tego Nowak proponowa strategi walki pokojowej, budo-
w lunej federacji organizacji opozycyjnych powizanych wizami prakseologicz-
nymi, a nie wadczymi, i chrzecijaskie propagowanie mioci do nieprzyjaci116.
Opracowanie podstaw antropologicznych spowodowao nowe spojrzenie na rol po-
dziaw klasowych, ktre nie tylko prowadz do zniewolenia spoecznego, ale i zabezpie-
czaj przed zbieszeniem mas. Okrelajc zatem podany idea spoeczny chodzi nie tyle
o zniesienie klas spoecznych, ile o ich osabienie. Tutaj Nowak proponowa losowanie,
a waciwie poczenie mechanizmu losujcego z wyborczym. Szkicowo charakteryzo-
wa to w nastpujcy sposb: Mona byoby sobie to wyobrazi przykadowo, bo
rzecz naley do projektw, nie do wiata zrealizowanego w taki oto sposb. Podmiotem
wadzy jest cae spoeczestwo, ktre deleguje wadz efektywn na pewn swoj cz
powiedzmy 1/3 na jaki czas. Podmiot wadzy efektywnej wyrniany jest drog loso-
wania: na dany okres 1/3 spoecznoci lokalnych (np. pracowniczych) wskazanych aktem
losowania posiada bierne i czynne prawo wyborcze. Spoecznoci owe wyaniaj z siebie
hierarchi urzdw pastwowych, a do stanowisk najwyszych, w drodze zwykych,
demokratycznych wyborw. (Dotyczy to, rzecz oczywista, administracji pastwowej, nie
samorzdu terytorialnego, ktry wybierany jest w zwyczajny sposb). Po upywie owego
ustalonego czasu nastpuje kolejne losowanie wyrniajce now cz spoeczestwa
jako podmiot wadzy politycznej. I tak dalej117.
Podobnie zastosowany mechanizm losujcy proponowa zastosowa w gospo-
darce. W tekstach pisanych w pnych latach osiemdziesitych dostrzega efektyw-
no wolnego rynku. W projekcie idealnego systemu gospodarczego chodzio za-
tem o skojarzenie efektywnoci gospodarczej moliwej jedynie przez wolny rynek
i egalitaryzmu. Pisa: Co wic zrobi, eby gospodarka bya efektywna i bezkla-
sowa zarazem? Efektywna, to znaczy wymuszajca racjonalno ekonomiczn pod
grob mierci cywilnej. Bezklasowa, to znaczy stwarzajca tak grob dla dzieci
wszystkich rodzicw. Co wic zrobi, eby kapitalici byli bo si okazao, e s
potrzebni ale eby nie zamienili si w klas pasoytnicz. Teoretycznie, sposb na
115
L. Nowak, Czowiek i ludzie, czyli o tym, ile utopii spoecznej da si wyrazi na obecnym pozio-
mie konkretyzacji nie-Marksowskiego materializmu historycznego, Obecno 1985, nr 9, s. 4546 i 52.
116
L. Nowak, O buruazji, samorozwizujcych si rewolucjach i rnicach midzy filozofi poli-
tyki a programem politycznym, Niepodlego 1986, nr 6, s. 1920.
117
L. Nowak, Czowiek, s. 53.
40
Przedmowa
to jest prosty: trzeba ich co pokolenie, na nowo wylosowywa. Losowanie stwarza

tym, ktrzy decyduj si w nim uczestniczy, t sam szans na bogactwo. A za-
kaz dziedziczenia majtku produkcyjnego stawiajcy syna waciciela w tej samej
sytuacji, co syna robotnika wyklucza tworzenie rodzin trzscych miastami, bran-
ami, krajem. Tego zatem, o czym liberaowie tak chtnie milcz w swoich opisach
rynku, co dobry na wszystko118. W cytowanym artykule Nowak porzuci idea
Rzeczpospolitej samorzdnej, w ktry jak stwierdzi sam przed laty uwierzy119.
W innej swojej wypowiedzi precyzowa: Do konkursu na waciciela mgby stan
jedynie drobny kapitalista, dostatecznie efektywny. Nastpnie byoby jako tak, e
zaoga dokonywaaby demokratycznych wyborw pewnej liczby osb spord kan-
dydatw. Spord tej liczby jedna osoba poprzez losowanie zostaaby wacicielem
na okres jednego pokolenia. Natomiast syn waciciela z samego faktu bycia synem
nie ma adnych przywilejw. Jeeli zaoy wasne przedsibiorstwo moe jedynie
stan do konkursu. Tego typu rozwizanie ma t zalet, e waciciel to nie jest kto,
komu si z racji zgoa mitycznych naley, lecz waciciel to jest funkcja organizatora
produkcji. Ponadto waciciel w tym systemie to jest kto, kogo zaoga jako wstp-
nie deleguje, lecz sta si wacicielem, bo los tak chcia; kady mg zosta waci-
cielem, lecz los wytypowa wanie jego. Nie wiem, moe co takiego. Jeeli bdzie
dostatecznie duo takich koncepcji, to poprzez selekcj ostanie si ta najlepsza120.
IV. KONCEPCJA KSIKI
Pomys publikacji wyboru pism politycznych powsta w maju 2009 r. Zadzwo-

niem wtedy do profesora Leszka Nowaka z pytaniem, czy zgodziby si na wydanie
swoich artykuw i felietonw publikowanych w okresie pierwszej Solidarnoci
i w podziemiu pod wsplnym tytuem Polska droga od socjalizmu. Planowana
ksika obejmujca pisma polityczne profesora ukaza si miaa w ramach projektu
solidarnociowego realizowanego przez Instytut Pamici Narodowej. Profesor bez
wahania przysta na moj propozycj, dodajc, e te drobne publikacje nigdy dotd
razem nie zostay wydane. Kilka miesicy pniej profesor Nowak zmar (20 pa-
dziernika 2009 r.) i nie dane mu byo uczestniczy w dalszych pracach redakcyjnych.
Niniejszy wybr nie obejmuje zatem wszystkich podziemnych publikacji Leszka
Nowaka, lecz tylko te, do ktrych zasadnie zastosowa mona przymiotnik politycz-
ny. Takie zawenie wyboru jest wszake kontrowersyjne wobec myliciela dcego
do budowy systemu filozoficznego, w ktrym wypowiedzi na tematy polityczne byy
zawsze konsekwencjami zaoe ontologicznych, metodologicznych czy teoretycz-
nych. Nie zamieciem tutaj tych wydawanych w podziemiu ksiek Leszka Nowaka
118
L. Nowak, Drugi Sierpie czy drugi Budapeszt, Obserwator Wielkopolski 1987, nr 115, s. 2.
119
Ibidem, s. 2.
120
Rozmowa z prof. Leszkiem Nowakiem, Sowo Wolne 1989, nr 1, s. 8.
41
oraz tych najbardziej filozoficznych czy teoretycznych artykuw (wikszo z nich

zostaa zreszt opublikowana po 1989 r.), w ktrych wtki polityczne byy nieobec-
ne lub wyranie drugo- czy nawet trzeciorzdne. Zdecydowaem si te nie za-
mieszcza dwch odpowiedzi Leszka Nowaka na polemiki ukazujce si w prasie
podziemnej z racji tego, e dotycz one kwestii metodologicznych, teoretycznych
i historycznych mao zwizanych z tematem wiodcym zbioru.
Wyjanienia te wymaga uycie terminu publikacja. Za tak uznaem tekst wy-
drukowany w wydawnictwach cigych i zwartych niezalenego obiegu oraz przy-
gotowane do druku maszynopisy tekstw i wywiadw z Leszkiem Nowakiem, ktre
z rnych powodw nie zostay opublikowane. Mowa w tym kontekcie o dwch
wywiadach udzielonych redaktorom wywodzcym si z gdaskiego rodowiska Ru-
chu Spoeczestwa Alternatywnego: O dawnym marksizmie, przyszoci kapitalizmu
i dzisiejszym neoliberalizmie i O koniecznoci podwjnej herezji oraz dwa krtkie tek-
sty: Autonomia nauki, czyli kto na tym zyska naprawd? i Spoeczestwo, czyli
analiza pewnego frazesu. O ich zamieszczeniu w powyszym wyborze przesdzi fakt,
e dopki nie zostanie opracowana pena bibliografia zawartoci czasopism podziem-
nych, nie da si jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, czy na pewno nie zostay one
opublikowane w drugim obiegu. Ponadto waniejsze od samego faktu oficjalnej
publikacji jest to, i zarwno maszynopisy opublikowanych, jak i niepublikowanych
tekstw prof. Nowaka, bdc wielokrotnie przepisywane, kryy w niezalenej prze-
strzeni spoecznej, oddziaujc na sposb mylenia spoeczestwa niezalenego.
Kryteriw tych natomiast nie spenia obszerny nieautoryzowany wywiad z Leszkiem
Nowakiem pod roboczym tytuem Spoeczestwo, w ktrym teraz yjemy, przeprowa-
dzony pod koniec 1987 r. przez rozmwcw wywodzcych si z Ruchu Spoecze-
stwa Alternatywnego. Wywiad ten w 1988 r. zosta rcznie spisany z tamy magne-
tofonowej, lecz z rnych powodw: trudnoci w jego autoryzacji, gdy prof. No-
wak przebywa wtedy za granic, braku moliwoci wydawniczych i zmiany sytuacji
politycznej, nie doczeka si przygotowania w formie maszynopisu oraz wydania.
Elektroniczna fotografia rkopisu dziki uprzejmoci pana Zbigniewa Stybla znajdu-
je si w posiadaniu redaktora pracy.
Tytu caoci Polska droga od socjalizmu jest podtytuem jednej z pierwszych
broszur Leszka Nowaka Gos klasy ludowej: polska droga od socjalizmu. Tytuy
poszczeglnych dziaw ksiki pochodz od Leszka Nowaka bd s trawestacj
tytuw publikowanych przez niego ksiek. Tytu pierwszej czci Mity socjali-
zmu pochodzi od wydanego w 1981 r. przeze zbiorku artykuw Mity socjalizmu,
cz. 1: Mit odnowy. Z kolei tytu drugiego dziau niniejszej pracy Mity Solidarnoci
jest trawestacj tytuu zbioru artykuw Mity wiarygodnoci, ktry w padzierniku
1981 r. zosta zoony do druku jako cz druga Mitw socjalizmu. Z powodu stanu
wojennego zosta wydany w zmienionych ju warunkach przez Inicjatyw Wy-
dawnicz Aspekt w 1983 r. Tytu czci trzeciej: Mity spoeczestwa podziemnego
pochodzi w caoci ode mnie. Natomiast tytu czci czwartej Mity liberalizmu jest
trawestacj tytuu Dogmaty myli liberalnej przygotowanego w 1986 r. do druku
zbioru artykuw, ktre niestety nie zdoay si ukaza121.
121
Stosowanie pojcia mitu rodzi pytanie, jak to pojcie rozumia sam autor. Wedug niego: Mit
bowiem ukrywa istotne strony zjawiska, o jakim traktuje, eksponujc strony drugorzdne, uboczne.
42
Przedmowa
Przyjem chronologiczno-problemowy ukad pracy. Podstaw ustalenia daty

powstania poszczeglnych artykuw jest informacja umieszczona na kocu publi-
kowanych tekstw lub w maszynopisach autora. Gdy daty powstania artykuu nie
udao si ustali, drugim kryterium jest czas publikacji artykuu. Drobne teksty publi-
cystyczne byy czsto pomylane jako czci wikszych caoci, np. Mit odnowy
informacja o tym zostaa umieszczona w odredakcyjnych przypisach.
W pierwszym dziale obejmujcym teksty powstae i opublikowane w latach
19801981 (z wyjtkiem jednego, ktry wyszed w 1989 r.) dominuje porzdek pro-
blemowy. Mianowicie w pierwszej czci dziau Mity socjalizmu umieciem bar-
dziej obszerne i bardziej teoretyczne eseje wydawane w formie samodzielnych bro-
szur, wyjaniajce genez, natur i dynamik realnego socjalizmu. W drugiej czci
tego dziau umieciem w kolejnoci, jak nada im autor, artykuy publicystyczne
opublikowane na pocztku 1981 r. w zbiorku tekstw pt. Mity socjalizmu, cz. 1: Mit
odnowy. Dalsze artykuy zamieszczone w tym dziale uporzdkowaem ju wedug
kryterium chronologicznego, za podstaw uznajc w pierwszej kolejnoci dat napi-
sania artykuu, a w drugiej dat jego opublikowania.
Kryterium chronologiczne jest podstaw uporzdkowania artykuw i wywia-
dw umieszczonych w trzech kolejnych czciach. Teksty zamieszczone w czci
drugiej Mity Solidarnoci zostay napisane w latach 19801981 (jedyny wyjtek
zosta uczyniony dla felietonu Pokrzywa dla Ewy napisanego w 1975 r., zdjtego
przez cenzur i opublikowanego w marcu 1981 r. w prasie zwizkowej), artykuy
i felietony umieszczone w czci trzeciej Mity spoeczestwa podziemnego powstay
w latach 19821985 (za cezur uznaem luty 1985 r. wydalenie Nowaka z Uniwer-
sytetu), za w czci czwartej Mity liberalizmu w latach 19851989.
Adres bibliograficzny umieszczony pod tytuem kadego artykuu informuje
o jego pierwodruku, ktry jest jednoczenie podstaw przedruku w tomie. W przy-
pisie na dole strony zamieciem informacje o jego przedrukach, odnotowujc jed-
noczenie, czy dany artyku zosta przedrukowany bez zmian, czy te zosta przez
autora zmieniony. Zmiany dotyczyy z reguy tytuu (wtedy podawaem nowy), udo-
bitnienia argumentacji czy dodatkowych egzemplifikacji przytaczanych twierdze.
W tych wypadkach, gdy nie udao mi si dotrze do pierwodruku artykuw, w ad-
resie bibliograficznym umieciem informacj, z jakiej pozycji bibliograficznej arty-
ku zosta przedrukowany w tomie, a informacj o jego pierwodruku (z reguy bez
umieszczania stron) zamieciem w przypisie na dole strony.
W podawanych tego typu informacjach zdecydowaem si zastosowa wykra-
czajcy poza standardy edytorskie przyjte na og w Instytucie Pamici Narodowej
rozszerzony zapis bibliograficzny obejmujcy w przypadku publikacji zwartych: na-
zw wydawnictwa (lub gdy nie udao si ustali wydawnictwa, nazw instytucji
sprawczej np. NZS), miejsce wydania, rok wydania, liczb stron i ewentualnie seri
I z tej to racji nadaje si do roli ideologii tych si spoecznych, w ktrych interesie ley ukrycie tego, co
mit poprzez przemilczanie i wysuwanie innych aspektw ycia spoecznego osania (L. Nowak,
Przedmowa do czci pierwszej [w:] Mity socjalizmu, cz. 2: Mity wiarygodnoci, Wrocaw 1983, s. 3).
Reakcj na mity upowszechniane przez klas panujc w danym systemie spoecznym s kontrmity
powstajce jako reakcja na pierwsze. Kontrmity s te mitami, o ile w interesie systemu ley, by myli
nasze biegy torami przez nie, kontrmity, wytyczonymi, o ile tedy do mitw oficjalnych wliczona jest ju
niejako nasza na nie reakcja (ibidem, s. 3).
43
wydawnicz, a przypadku publikacji cigych: tytu i peen podtytu pisma, miejsce

wydania, dat wydania (na podstawie informacji ze stopki redakcyjnej lub winiety
pisma), kolejny numer pisma i zakres stron. Dane o geografii i chronologii publikacji
Nowaka s bowiem wan informacj rdow pozwalajc zbada mechanizmy
recepcji goszonych przez niego pogldw. Pojawiajcy si w tego typu przypisach
brak nazwy wydawnictwa w przypadku publikacji zwartych, zmieniajce si podty-
tuy pism czy pojawiajce si lub nie daty ich wydania nie wynikaj z niedopatrzenia
redaktora, lecz z braku przestrzegania standardw edytorskich przez wydawnictwa
obiegu niezalenego. Czasami te trudno zaklasyfikowa charakter danej publika-
cji (wydawnictwo zwarte czy cige). W rozszyfrowaniu niektrych pseudonimw
przydatna okazaa si ksika Kto by kim w drugim obiegu? Sownik pseudonimw
pisarzy i dziennikarzy 19761989 wydana pod redakcj Dobrosawy wierczyskiej
(Warszawa 1995).
Jeeli nie zostao oznaczone redakcyjnym przypisem tytuy, rdtytuy i po-
dzia wewntrzny poszczeglnych artykuw pochodz od samego profesora Nowa-
ka (ewentualnie od redakcji podziemnych czasopism). Bardzo czsto wywiady z nim
w prasie podziemnej publikowano bez osobnego tytuu jako wywiad/rozmowa
z prof. Leszkiem Nowakiem. W ksice nadawaem im odredakcyjne tytuy, zazna-
czajc to przypisem. W prezentowanym wyborze pism co jest naturalne ze wzgldu
na jego rdowy charakter zostaa zachowana stylistyczna i ortograficzna szata
tekstw profesora; chodzi tutaj gwnie o pisowni wyrazw z duej litery i charakte-
rystycznych dla jego stylu filozofowania neologizmw: trj-panowie i nie-Mark-
sowski materializm historyczny, ktre zreszt przyjy si we wspczesnej nauko-
wej polszczynie. W caym tomie zostaa zatem ujednolicona pisownia tych terminw
i poprawione ewidentne bdy gramatyczne. Wszelkie zaznaczenia w tekstach, jeeli
nie odnotowano tego osobnym przypisem, pochodz od autora i zostay oddane wy-
tuszczeniem czcionki. Do minimum zostay rwnie ograniczone ingerencje inter-
punkcyjne, poniewa przyjem zasad, e zachowanie pierwotnego znaczenia tekstu
ma pierwszestwo przed jego aktualizacj interpunkcyjn.
W caej ksice odstpiem od zamiaru uwspczeniania odautorskich przy-
pisw i podawania najnowszych wyda przywoywanych pozycji. W koniecznych
przypadkach uzupeniem je o brakujce elementy bibliograficzne (tytu artykuu/
ksiki, miejsce i data wydania, strony itp.) i dostosowaem ich zapis do standardw
edytorskich Instytutu Pamici Narodowej. Ujednolicony zosta rwnie wygld ry-
sunkw, a take w koniecznych przypadkach uzupenione podpisy pod nimi.
Zdecydowaem take do niezbdnego minimum ograniczy liczb odredakcyj-
nych przypisw objaniajcych122. Zostay nimi opatrzone postacie z ycia spoecz-
no-politycznego (lub inne osoby penice wczenie tak rol) wspczesne autoro-
wi, wymienieni w artykuach jego wsppracownicy oraz mniej znane wspczesne
wydarzenia spoeczno-polityczne, ktre wspominane s w jego tekstach. Uznaem
bowiem, e przywoywane w tekstach autora postaci z dziejw filozofii czy historii
Polski i powszechnej, np.: Karola Marksa czy Maxa Webera, Iwana IV Gronego
122
Wzorowaem si w tej mierze na edycji pism Oskara Haleckiego pod redakcj Janusza Ciska,
zob.: idem, Wstp [w:] Oskar Halecki, Historyk Szermierz Wolnoci, red. nauk. J. Cisek, Warszawa
2009, s. 45.
44
Przedmowa
czy Jzefa Pisudskiego, s powszechnie znane (lub przynajmniej powinny by) wy-
ksztaconemu czytelnikowi. Bez objanie pozostawiem rwnie pisarzy i autorw
cytowanych przez Nowaka, ktrzy nie odgrywali spoeczno-politycznej roli w y-
ciu naszego kraju w latach osiemdziesitych ubiegego wieku, a przynajmniej nie
byli przez niego wymieniani z tego wanie powodu (np. Noam Chomsky, Nadieda
Mandelsztam), cho tutaj granice mog by pynne (np. Leszek Koakowski czasami
przywoywany jest jako autor okrelonej koncepcji filozoficznej, a czasami jako re-
wizjonistyczny myliciel przeladowany przez PZPR).
Redaktor pracy dzikuje prof. Izabelli Nowakowej za udostpnienie egzempla-
rzy publikacji, fotografii i pamitek rodzinnych do celw niniejszej pracy. Pomimo
podjtych stara nie udao si ustali autorw zamieszczonych fotografii, a take
nazwisk niektrych postaci.
Chciabym rwnie zoy podzikowania: Konradowi Biaeckiemu, Jerzemu
Brzeziskiemu, Andrzejowi Czyewskiemu, Karinie Garszteckiej, Magdalenie Go-
dek, Andrzejowi Klawiterowi, Zbigniewowi Kwieciskiemu, Romanowi Kubickie-
mu, Marcie Marcinkiewicz, Januszowi Paubickiemu, Danucie Pawlickiej, Micha-
owi Siedziako, Zbigniewowi Styblowi, ks. Janowi Wsowiczowi i Przemysawowi
Zwiernikowi za okazan pomoc w kwerendzie bibliotecznej i poszukiwaniu publika-
cji Profesora, udostpnienie dokumentw z wasnych zbiorw oraz podzielenie si
wspomnieniami. Osobne podzikowania nale si instytucjom: Zakadowi Informa-
cji Naukowej Biblioteki Narodowej, Bibliotece Jagielloskiej, Bibliotece Wydziau
Teologicznego UAM, Wojewdzkiej Bibliotece Publicznej w Koszalinieim. Joachi-
ma Lelewela i Orodkowi Karta za udzielenie wyczerpujcej pomocy w przepro-
wadzonej kwerendzie bibliotecznej.
Na zakoczenie dzikuj dr Agnieszce uczak, Naczelnikowi Oddziaowego
Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamici Narodowej w Poznaniu, za wsparcie
i pomoc okazywan na kadym etapie przygotowania niniejszej pracy, oraz Prof.
dr. hab. Bronisawowi Marciniakowi, Rektorowi Uniwersytetu im.Adama Mickiewicza
w Poznaniu za objcie patronatu nad ksik, z ktr ma okazj zapozna si Czytelnik.
BIBLIOGRAFIA PUBLIKACJI LESZKA NOWAKA
W OBIEGU NIEZALENYM
Opracowana bibliografia obejmuje publikacje prof. Leszka Nowaka w krajowym obiegu

niezalenym i emigracyjnym. Nie obejmuje ona stricte naukowych publikacji autora
z lat 19801989. W przygotowaniu bibliografii kierowaem si nastpujcymi zasadami:
w przypadku publikacji zwartych i artykuw w publikacjach zwartych poda-
waem kolejno: nazw wydawnictwa (a gdy nie udao si tego ustali, to na-
zw instytucji sprawczej), miejsce wydania, rok wydania, ewentualnie nazw
serii wydawniczej i liczb (lub zakres) stron,
w przypadku artykuw w publikacjach cigych: tytu i peen podtytu pisma,
miejsce wydania, rok wydania, kolejny numer i zakres stron,
wystpujce pozycje bibliograficzne zostay uporzdkowane wedug porzd-
ku chronologicznego;
w ramach kolejnych lat publikacje zostay podzielone na drukowane jako wy-
dawnictwa zwarte i cige;
publikacje cige podzieliem na artykuy i wywiady;
w ramach poszczeglnych kategorii publikacje uporzdkowaem wedug ko-
lejnoci alfabetycznej;
zachowaem oryginaln (czasem znieksztacon lub zmienion) pisowni ty-
tuw;
te same broszury czy artykuy drukowane przez rne wydawnictwa (pisma)
potraktowane zostay jako osobne pozycje bibliograficzne.
1980
Publikacje zwarte
1. Gos klasy ludowej: polska droga od socjalizmu, Wielkopolska Inicjatywa Wydawnicza,

Pozna 1980 (Poznaskie Broszury Spoeczne, z. 1), ss. 18.
2. Gos klasy ludowej: polska droga do socjalizmu, NZS Politechniki Warszawskiej, War-
szawa 1980 (Biblioteczka Idzie Nowe), ss. 23.
3. Socjalistyczny sposb panowania nad czowiekiem, Wielkopolska Inicjatywa Wydawni-

cza, Pozna 1980 (Poznaskie Broszury Spoeczne, z. 6), ss. 23.
Publikacje w wydawnictwach cigych
4. Co to jest element antysocjalistyczny?, Robotnik Szczeciski (Szczecin) 1980, nr 3,

s. 1921.
723
5. Droga narodowa wedug Jana Szczepaskiego, Kultura. Szkice. Opowiadania. Spra-
wozdania (Pary) 1980, nr 5, s. 122128.
6. Motywacja wystpienia z PZPR, Opinia. Pismo Ruchu Obrony Praw Czowieka i Oby-
watela (Warszawa) 1980, nr 910, s. 2123.
7. Skd i dokd idziemy?Jedno. Biuletyn Informacyjny Midzyzakadowej Komisji

Zaoycielskiej NSZZ Solidarno (Szczecin) 1980, nr 18, s. 3.
8. Teza o rosncej nadziei, Kultura. Szkice. Opowiadania. Sprawozdania (Pary) 1980,

nr 11, s. 121127.
1981
Publikacje zwarte
9. Bdy Lenina, czyli o koniecznoci socjalizmu w Rosji, NZS AR, Pozna 1981 (Bibliote-
ka NZS AR, nr 3), ss. 15.
10. Bdy Lenina, czyli o koniecznoci socjalizmu w Rosji, Oficyna Wydawnicza NZS PP,
Pozna 1981, ss. 15.
11. Dwa szkice z nie-Marksowskiego materializmu historycznego, Wielkopolska Inicjatywa

Wydawnicza, Pozna 1981 (Poznaskie Broszury Spoeczne, z. 11), ss. 25.
12. Fundamentalny bd Marksa, czyli o koniecznoci socjalizmu, NZS AE, Krakw 1981, ss. 35.
13. Fundamentalny bd Marksa, czyli o koniecznoci socjalizmu, NZS AR, Pozna 1981
(Biblioteka NZS AR, nr 2), ss. 30.
14. Fundamentalny bd Marksa, czyli konieczno socjalizmu, Wielkopolska Inicjatywa

Wydawnicza, Pozna 1981, ss. 30.
15. Fundamentalny bd Marksa, czyli konieczno socjalizmu, b.n.w, Pozna 1981, ss. 30.
16. Fundamentalny bd Marksa, czyli o koniecznoci socjalizmu, Studencka Agencja

Wydawnicza Sorbona, Szczecin 1981, ss. 35.
17. Fundamentalny bd Marksa, czyli konieczno socjalizmu, b.n.w, b.m.w. 1981, ss. 40.
18. Gos klasy ludowej: polska droga od socjalizmu, Studencka Inicjatywa Wydawnicza, Po-
zna 1981, ss. 18.
19. Marksizm jako faszywa wiadomo socjalizmu, Studencka Agencja Wydawnicza Sor-
bona, Szczecin 1981, ss. 11.
20. Mity socjalizmu, cz. 1: Mit odnowy, Niezalene Wydawnictwo Spoeczno-Polityczne

Korekta, Pozna 1981, ss. 68.
21. Mity socjalizmu, cz. 1: Mit odnowy, Studencka Agencja Wydawnicza Sorbona, Szcze-
cin 1981, ss. 47.
22. Polska droga od socjalizmu, Didero, b.m.w. 1981, ss. 15.
724
23. Przeciw ekonomistom. Przyczynek do analizy ideologicznej roli ekonomii politycznej w spo-
eczestwach supraklasowych, d 1981 (Biblioteka Myli Nieoficjalnej, z. 3), ss. 16.
24. Przeciw ekonomistom. Przyczynek do analizy ideologicznej roli ekonomii politycznej

w spoeczestwach supraklasowych, Studencka Agencja Wydawnicza Sorbona, Szcze-
cin 1981, ss. 16.
25. Socjalistyczny sposb panowania czowieka nad czowiekiem, Wydawnictwo Fakt, d

1981, ss. 22.
26. Socjalistyczny sposb panowania nad czowiekiem, Oficyna Wydawnicza NZS PP, Po-
zna 1981, ss. 37.
27. Trzy wykady z nie-Marksowskiego materializmu historycznego, Wydawnictwo Po Prostu

Bis, Krakw 1981, ss. 52.
28. Wolno i wadza. Przyczynek do nie-Marksowskiego materializmu historycznego, Wy-

dawnictwo NZS AR, Pozna 1981, ss.263.
29. Przeciw ekonomistom. Przyczynek do analizy ideologicznej roli ekonomii politycznej

w spoeczestwach supraklasowych [w:] Polska 81: odnowa czy rewolucja, red.
W. Balicki, Pozna 1981, s. 116.
30. Cena braku perspektywy, Aplauz. Pismo Okrelonych Si Instytutu Nauk Politycznych
UJ (Krakw) 1981, nr 5, s. 25.
31. Cena braku perspektywy, Serwis Informacyjny KZ NSZZ Solidarno UAM (Pozna)
1981, nr 42, s. 24.
32. Cena braku perspektywy, Solidarno Wielkopolski (Pozna) 1981, nr 9, s. 67.
33. Demokracja ale tylko totalna, Jedno. Tygodnik NSZZ Solidarno Pomorza
Zachodniego 1981, nr 48, s. 3.
34. Dlaczego nie mamy co je, Tygodnik Katowicki. NSZZ Solidarno Regionu
lsko-Dbrowskiego (Katowice) 1981, nr 3, s. 13.
35. Dlaczego to zwie si socjalizmem, Solidarno. Pismo MKZ NSZZ Solidarno

Woj. Kaliskiego (Kalisz) 1981, nr 14, s. 3.
36. Dlaczego to zwie si socjalizmem, Wolny Zwizkowiec. Biuletyn Informacyjny NSZZ

Solidarno Huta Katowice (Dbrowa Grnicza) 1981, nr 1920, s. 5.
37. Ekspertyza dla aparatu, Sierpie80. Tygodnik NSZZ Solidarno Regionu Po-
brzee (Koszalin) 1981, nr 29, s. 4.
38. Historia i praxis, Wolna Polska. Poznaski Biuletyn Spoeczno-Polityczny (Pozna)

1981, nr 2, s. 2037.
39. Inteligencja wobec klasy ludowej, Jedno. Tygodnik NSZZ Solidarno Pomorza
Zachodniego (Dodatek Nadzwyczajny do nr 3/21) 1981, nr 3, s. 1 i 4.
725
40. Kierownicza rola Partii, czyli kto tu czego nie rozumie, Solidarno. Pismo MKZ NSZZ
Solidarno Woj. Kaliskiego (Kalisz) 1981, nr 11, s. 23.
41. Kierownicza rola Partii, czyli kto tu czego nie rozumie, Wolny Zwizkowiec. Biuletyn In-
formacyjny NSZZ Solidarno Huta Katowice (Dbrowa Grnicza) 1981, nr 1516, s. 6.
42. Marksizm jako faszywa wiadomo socjalizmu, Wolna Polska. Poznaski Biuletyn
Spoeczno-Polityczny (Pozna) 1981, nr 1, s. 1526.
43. Marksizm jako faszywa wiadomo socjalizmu, Biuletyn NZS AE (Krakw) 1981,
nr 11, s. 1729.
44. Mit modoci socjalizmu, Wolna Polska. Poznaski Biuletyn Spoeczno-Polityczny

(Pozna) 1981, nr 1, s. 2829.
45. Mit modoci socjalizmu, Wolny Zwizkowiec. Biuletyn Informacyjny KZ NSZZ

Solidarno Huta Katowice (Dbrowa Grnicza) 1981, nr 24, s. 5.
46. Mit odnowy, Solidarno. Pismo MKZ NSZZ Solidarno Woj. Kaliskiego (Kalisz)
1981, nr 12, s. 3.
47. Mit odnowy, Wolny Zwizkowiec. Biuletyn Informacyjny NSZZ Solidarno Huta
Katowice (Dbrowa Grnicza) 1981, nr 18, s. 34.
48. Mit wiarygodnoci, Sierpie 80. Tygodnik NSZZ Solidarno Regionu Pobrzee
(Koszalin) 1981, nr 25, s. 1.
49. Moment materialny i epoka historyczna. O pewnej moliwoci uoglnienia Marksowskie-

go materializmu historycznego, Tematy. Kwartalnik Myli Alternatywnej (Wrocaw)
1981, nr 3, s. 85119.
50. Najwikszy szkodnik teoretyczny wspczesnoci, Wolna Polska. Poznaski Biuletyn

Spoeczno-Polityczny (Pozna) 1981, nr 2, s. 5154.
51. Nazwy i rzeczy, Sierpie 80. Tygodnik NSZZ Solidarno Regionu Pobrzee (Ko-
szalin) 1981, nr 28, s. 6.
52. Niebezpieczestwo demokratyzacji partii, Po Prostu Bis (Krakw) 1981, nr 5, s. 25.
53. Niebezpieczestwo nowej indoktrynacji, Gos Wolny. Gazeta I Krajowego Zjazdu Dele-
gatw NSZZ Solidarno (Gdask) 1981, nr 20, s. 2.
54. Nierwnowaga gospodarcza, czyli spoeczestwo planowego niedostatku, Serwis Infor-

macyjny KZ NSZZ Solidarno UAM (Pozna) 1981, nr 45, s. 23.
55. Nie wiemy z dziejw akurat tego, co jest konieczne, by zrozumie wiat, w jakim yjemy,
Aplauz. Pismo Okrelonych Si Wydziau Prawa UJ (Krakw) 1981, nr 2, s. 610.
56. Pokrzywa dla Ewy, Moja Przyjacika. Dodatek Specjalny do Biuletynu NSZZ Solidar-
no AR, (Pozna) 1981, s. 2.
57. Polska droga od socjalizmu, Supska Solidarno (Supsk) 1981, nr 13, s. 4; nr 14, s. 5;
nr 15, s. 7.
726
58. Polska droga od socjalizmu, Nowsze Drogi (d) 1981, z. 1, s. 910 [przedruk frag-
mentw].
59. Skd i dokd idziemy?, Wolny Zwizkowiec. Biuletyn Informacyjny KZ NSZZ Solidar-
no Huta Katowice (Dbrowa Grnicza) 1981, nr 21, s. 4.
60. Skd i dokd idziemy?, Zderzenia. Biuletyn ZR NSZZ Solidarno lska i Zagbia,
(Katowice) 1981, nr 1.
61. Socjalizm rodzi nie alienacj, lecz zniewolenie, Tygodnik Katowicki. NSZZ Solidar-
no Regionu lsko-Dbrowskiego (Katowice) 1981, nr 13, s. 3.
62. Solidarno na rozdrou, Serwis Informacyjny KZ NSZZ Solidarno UAM (Po-

zna) 1981, nr 55, s. 67.
63. Spoeczestwo planowego niedostatku, Solidarno. Pismo MKZ Solidarno

Woj. Kaliskiego (Kalisz) 1981, nr 13, s. 34.
64. Spoeczestwo planowego niedostatku, Wolny Zwizkowiec. Biuletyn Informacyjny

NSZZ Solidarno Huta Katowice (Dbrowa Grnicza) 1981, nr 18, s. 4.
65. Umiarkowanie w myleniu prowadzi donikd, Solidarno Wielkopolska. Pismo NSZZ

Solidarno (Pozna) 1981, nr 11, s. 27.
66. (wspautorstwo) Zwizek a PZPR i wadze pastwowe. Propozycje do programu Soli-

darnoci: Projekt fundamentalistw (wariant 1), Wiadomoci Dnia (Warszawa) 1981,
nr 194, s. 2.
67. (wspautorstwo), Zwizek wobec wadz pastwowych i PZPR. Propozycje do progra-

mu: Projekt fundamentalistw (wariant 1), AS. Biuletyn Pism Zwizkowych i Zakado-
wych 1981, nr 38, s. 32.
Wywiady
68. Jeli mamy szans, to dziki kryzysowi gospodarczemu i radzieckiemu zagroeniu, Wa-
kat. Niezalene Pismo Czonkw NZS (d) 1981, nr 4, s. 514.
69. Mionica mdroci czy suebnica kapanw?, Aplauz. Pismo Okrelonych Si Instytutu
Nauk Politycznych UJ (Krakw) 1981 nr 34, s. 2427.
70. Myle radykalnie dziaa kompromisowo, Solidarno Supska (Supsk) 1981, nr 10,
s. 1 i 6.
71. Nasz ruch musi by inny, Sierpie 80. Tygodnik NSZZ Solidarno Regionu
Pobrzee (Koszalin) 1981, nr 17, s. 1 i 6.
72. Solidarno i trj-waciciele spoeczestwa, Wiadomoci Krakowskie. Pismo NSZZ

Solidarno MKZ Maopolska 1981, nr 1617, s. 1718.
73. Szans marksizmu jest pluralizm, Politechnik. Tygodnik Studencki (Krakw) 1981,
nr 33, s. 3.
727
74. Wywiad z prof. Leszkiem Nowakiem o fundamentalnym bdzie Marksa, totalitaryzmie,
istocie stalinizmu, trj-panach w PZPR, tezach Solidarnoci i szansach spoecze-
stwa klasowego, Nowsze Drogi (d) 1981, z. 1, s. 15.
75. Zwizek potrzebuje spoecznych idei. Wywiad z gociem Zjazdu prof. Leszkiem Nowakiem
z Poznania, Obserwator Wielkopolski (Pozna) 1981, nr 3, s. 3.
1982
Publikacje zwarte
76. Licz si tylko masy [w:] Wola Idee, b.n.w., Warszawa 1982, s. 3031 i 5657.
77. O koniecznoci socjalizmu i koniecznoci jego zaniku, Samodzielna Oficyna Wydawnicza

Zakadu Karnego, Kwidzyn, 1982, ss. 46.
78. Licz si tylko masy, Obserwator Wielkopolski (Pozna) 1982, nr 31, s. 13.
79. Mit komunistw, Barykada. Pismo RO NZS (Krakw) 1982, nr 4, s. 4.
80. Nauki stanu wojennego, Veto (Pozna) 1982, nr 6, s. 5457 [podpisane internowany
przyp. red.].
81. To dobrze, jeeli bd zmuszeni rozwiza Solidarno, Solidarni (Pozna) 1982,

nr 4344, s. 34.
82. Trj-wadcy panuj najchtniej w ciemnociach, Lech. Gazeta Wojenna RKS NSZZ
Solidarno (Pia) 1982, nr 10, s. 13.
1983
Publikacje zwarte
83. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, b.n.w., Gdask 1983
(Biblioteczka Grypsu), ss. 37.
84. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, Wydawnictwo

Unia, Warszawa 1983, ss. 40.
85. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, Inicjatywa Wy-

dawnicza Aspekt, Wrocaw 1983, ss. 39 [wydanie to miao dwa reprinty wykonane tech-
nik kserograficzn i sitodrukow].

13, Wrocaw 1983, ss. 28.
728
87. Bdy Lenina, czyli o koniecznoci socjalizmu w Rosji. Wykady cz.3, Gos lsko-D-
browski 1983, Katowice (Biblioteka Nieobecnych).
88. Licz si tylko masy, Inicjatywa Wydawnicza Aspekt, Wrocaw 1983, ss. 36.
89. Mity socjalizmu, cz. 2: Mity wiarygodnoci, Inicjatywa Wydawnicza Aspekt, Wrocaw
1983, ss. 37.
90. Niewiadomo nie tumaczy filozofa, Samodzielna Oficyna Literacka, Pozna 1983, ss. 86.
91. Socjalistyczny sposb panowania nad czowiekiem, Wyd. Gos lsko-Dbrowski,

Katowice 1983 (Biblioteka Nieobecnych), ss. 23.
92. Ani ewolucja, ani rewolucja, Veto (Pozna) 1983, nr 1011, s. 6171.
93. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, Veto (Pozna)

1983, nr 1011, s. 126162.
94. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, Zielonogrski

Serwis Informacyjny, 1983 wydanie 1, s. 14 [przedruk fragmentw: Lud i trj-pano-
wie, Marksizm faszyw ideologi trj-panw].
95. Dramat Marksa, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wrocaw) 1983, nr 3, s. 4547.
96. Dramat Marksa, Fundamentalista. Niezalene Pismo Spoeczne (Pia) 1983, nr 2.
97. Fundamentalizm i pragmatyzm, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wrocaw)

1983, nr 3, s. 5354.
98. Kilka tez o wspczesnym spoeczestwie polskim, Veto (Pozna) 1983, nr 9, s. 6878.
99. Koci i lud ziemski, Fundamentalista. Niezalene Pismo Spoeczne (Pia) 1983, nr 2.
100. Le pouvoir totalitaire en Pologne est-il comumuniste? Robotnik (Warszawa) 1983, nr 3.
101. Midzynarodwka wadcw, Fundamentalista. Niezalene Pismo Spoeczne (Pia)

1983, nr 3, s. 89.
102. Midzynarodwka wadcw, Obserwator Wielkopolski (Pozna) 1983, nr 72, s. 5.
103. Mit komunistw, Fundamentalista. Niezalene Pismo Spoeczne (Pia) 1983, nr 1, s. 78.
104. Nowe zwizki w niewoli trj-panw, KOS (Warszawa) 1983, nr 2122, s. 78.
105. O czym pastwo milczy, tego (by) nie ma, Fundamentalista. Niezalene Pismo Spo-
eczne (Pia) 1983, nr 3, s. 78.
106. O czym pastwo milczy, tego (by) nie ma, Obserwator Wielkopolski (Pozna) 1983,
nr 72, s. 2.
107. Podwyka cen: przyczyna czy haso do rewolucji? Obecno. Niezalene Pismo Literac-
kie (Wrocaw) 1983, nr 4, s. 4850.
729
108. Pragmatycy i fundamentalici, Fundamentalista. Niezalene Pismo Spoeczne (Pia)
1983, nr 2.
109. Renesans trj-pana, Fundamentalista. Niezalene Pismo Spoeczne (Pia) 1983, nr 3,

s. 1113.
110. Socjalistyczna magia, Fundamentalista. Niezalene Pismo Spoeczne (Pia) 1983, nr 3,

s. 2, 45.
111. Solidarno obywateli, nie solidaryzm Polakw, Fundamentalista. Niezalene Pismo

Spoeczne (Pia) 1983, nr 3, s. 57.
112. Ucieczka w zaleno, Fundamentalista. Niezalene Pismo Spoeczne (Pia) 1983, nr

3, s. 910.
1984
Publikacje zwarte
113. Ani rewolucja, ani ewolucja, Wyd. Dialog, Frankfurt nad Menem 1984, ss. 142.
114. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, Oficyna w Sute-

renie b.m.w. 1984 (seria: Warto wiedzie), ss. 22.
115. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, b.n.w., Krakw

1984 (Biblioteka Obserwatora Wojennego), ss. 21.
116. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, CND, Pozna 1984, ss. 36
117. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, Niezalene Wy-

dawnictwo Oficyna, Szczecin 1984, ss. 34.

Feniks, Wrocaw 1984, ss. 59.
119. Licz si tylko masy, Niezalena Oficyna Wydawnicza Pokolenie, Gdask 1984, ss. 27.
120. Licz si tylko masy, Wydawnictwo Unia, Warszawa 1984, ss. 36.
121. Mity komunistw, Oficyna Wydawnicza im. Grzegorza Przemyka, Wrocaw 1984 (Bi-
blioteczka Wyrostka, nr 4), ss. 8.
122. Mit marksizmu, Catacumbus, Bydgoszcz 1984, ss. 39.
123. Dwie tezy o drugim obiegu, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wrocaw)
1984, nr 8, s. 104107.
124. Jednostka i klasa w procesie historycznym, Bez Debitu. Nieregularne Pismo Literackie
i Spoeczno-Filozoficzne (Pozna) 1984, nr 1, s. 5165.
730
125. Koci i lud ziemski, Biuletyn Dolnolski (Wrocaw) 1984, nr 5, s. 1921.
126. Mit marksizmu, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wrocaw) 1984, nr 7, s. 5065.
127. Nauki rewolucji wgierskiej, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wrocaw) 1984,
nr 5, s. 5759.
128. POP-marksizm. Rozprawka o anatomii ideologii, Obecno. Niezalene Pismo Literac-

kie (Wrocaw) 1984, nr 6, s. 1621.
129. Renesans trj-pana, Obraz. Miesicznik Spoeczny (Szczecin) 1984, nr 12, s. 1719.
130. Spoeczestwo Orwellowskie. Prba analizy przy zaoeniu nie-Marksowskiego materia-

lizmu historycznego, Veto (Pozna) 1984, nr 13, s. 3357.
131. [Wypowied o strukturze ruchu opozycyjnego] Obserwator Wielkopolski. NSZZ Soli-

darno (Pozna) 1984, nr 85, s. 12.
Wywiady
132. Licz si dobrze przegrane rewolucje, Vacat. Miesicznik Spoeczno-Polityczny (War-

szawa) 1984, nr 21, s. 3035.
1985
Publikacje zwarte
133. Ani rewolucja, ani ewolucja, Slovo, Pary 1985, ss. 232.
134. Koci i lud ziemski [w:] Dwugos o Kociele: Leszek Nowak, O. Ludwik Winiewski,
OP, Wydawnictwo Veto, Pozna 1985, s. 312.
135. O Chrystusie, Kociele i rewolucji (Odpowied na list otwarty O. Ludwika Winiewskie-

go OP) [w:] Dwugos o Kociele: Leszek Nowak, O. Ludwik Winiewski, OP, Wydawnic-
two Veto, Pozna 1985, s. 1744.
136. Bogactwo i ndza trockizmu. Kilka sw komentarza, Veto (Pozna) 1985, nr 15,
s. 2426.
137. Czowiek i ludzie, czyli o tym, ile utopii spoecznej da si wyrazi na obecnym poziomie
konkretyzacji z nie-Marksowskiego materializmu historycznego, Obecno. Niezalene
Pismo Literackie (Wrocaw) 1985, t. 9, s. 4554.
138. Dlaczego liberalizm, Czas. Pismo Spoeczno-Polityczne (Pozna) 1985, nr 45, s. 6569.
139. Groba urban-izacji myli niezalenej, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wro-
caw) 1985, nr 10, s. 9299.
731
140. Marksizm w socjalizmie: studium ideologii dysfunkcjonalnej, Przyjaciel Nauk. Studia
z Teorii i Krytyki Spoecznej (Pozna, Wrocaw) 1984/85, nr 12, s. 2143.
141. Mit marksizmu, Magazyn Robotnika (Warszawa) 1985, nr 1, s. 6687.
142. Mylenie nabone mylenie mne, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wro-
caw) 1985, nr 12, s. 6569.
143. O Chrystusie, Kociele i rewolucji (Odpowied na list otwarty o. Ludwika Winiewskie-

go, OP), Biuletyn Dolnolski (Wrocaw) 1985, nr 5, s. 2225 i nr 6, s. 1316.
144. O koniecznoci socjalizmu i koniecznoci jego zaniku, Przyjaciel Nauk. Studia z Teorii
i Krytyki Spoecznej (Pozna, Wrocaw) 1984/85, nr 12, s. 105151.
145. (z Piotrem Buczkowskim) Frakcje we wadzy: zasona dymna czy sojusznik, Kontakt
(Pary) 1985, nr 11, s. 2024.
Wywiady
146. Nie ufam partiom, Most. Wolne Pismo (Warszawa) 1985, nr 1, s. 4752.
147. Rozmowa z Leszkiem Nowakiem, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wrocaw)

1985, nr 11, s. 4556.
1986
148. Dogmat ukszenia Heglowskiego, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wro-

caw) 1986, nr 13, s. 5563.
149. Elity i postp, Obecno. Niezalene Pismo Literackie (Wrocaw) 1986, nr 16, s. 3740.
150. Niezbdna rewolta, Komunikat (Pozna) 1986, nr 6, s. 89.
151. O buruazji, samorozwizujcych si rewolucjach i rnicy midzy filozofi polityki

a programem politycznym, Niepodlego. Pismo Liberalno-Demokratycznej Partii
Niepodlego (Bydgoszcz, Gdask, Krakw, Lublin, Pozna, Warszawa) 1986, nr 6,
s. 1522.
1987
152. Drugi Sierpie czy drugi Budapeszt?, Obecno. Niezalene Pismo Literackie
(Wrocaw) 1987, nr 19, s. 6771.
732
153. Drugi Sierpie czy drugi Budapeszt?, Obserwator Wielkopolski. Pismo Czonkw
i Sympatykw NSZZ Solidarno (Pozna) 1987, nr 115, s. 12 i 7.
154. Kto si boi Gorbaczowa?, Obserwator Wielkopolski. Niezalene Pismo Czonkw

i Sympatykw NSZZ Solidarno (Pozna) 1987, nr 111, s. 13.
155. O historiozofii, antropologii, utopii i gnozie, Przegld Polityczny (Gdask) 1987, t. 8,

s. 132161.
156. O teorii spoecznej i faktach historycznych, humanistyce i przyrodoznawstwie, zachod-

nim neokonserwatyzmie i wschodnim neoreformizmie, rewolucji informatycznej i nowym
lumpenproletariacie, modelach i wartociach, koniecznociach dziejowych i wolnej woli,
Brzeziskim i Chruszczowie, Marksie i Dilasie, a take o pewnych innych rzeczach nie-
godnych pomieszczenia w najduszym nawet tytule, Obecno. Niezalene Pismo Lite-
rackie (Wrocaw) 1987, nr 17, s. 6581.
157. Ptla pracownicza ikontrptla ideowa. Prba konkretyzacji modelu kapitalizmu, Przyja-
ciel Nauk. Studia z Teorii i Krytyki Spoecznej (Pozna, Wrocaw) 1987, nr 34, s. 4155.
158. (wsplnie z Katarzyn Paprzyck), Kilka uwag o naturze spoeczestw Trzeciego wiata,
Przyjaciel Nauk. Studia z Teorii i Krytyki Spoecznej (Pozna, Wrocaw) 1987, nr 34,
s. 5766.
159. Pokrzywa dla Ewy, Ku Wolnoci (Pozna) 1987, nr 2, s. 12.
1988
Publikacje zwarte
160. Anty-Rakowski, czyli o tym, co wygwizdali wicepremierowi robotnicy, ze wstpem Lesz-

ka Budrewicza, Wstp po 4 latach, Koordynacja Wydawnicza RKW NSZZ Solidar-
no, Wrocaw 1988, ss. 23.
161. Wadza: Prba teorii idealizacyjnej, In Plus, Warszawa 1988, ss. 192.
162. [Wypowied w ankiecie na temat Marca 1968] Czas. Pismo Spoeczno-Polityczne

(Pozna) 1988, nr 1, s. 3738.
163. Imperium socjalistyczne. Prba modelu, Notatnik Historyczny (Katowice) 1988, t. 1,

s. 987.
Wywiady
164. Rozmowa z Prof. L. Nowakiem, Obserwator Wielkopolski. Pismo Czonkw i Sympa-

tykw NSZZ Solidarno (Pozna) 1988, nr 117, s. 1.
733
1989
165. Casus Kambody, czyli komu suy idealizm historyczny?, Impuls. Pismo Czonkw
i Sympatykw NSZZ Solidarno (Kalisz) 1989, nr 1, s. 811.
166. Renesans trj-pana, Impuls. Pismo Czonkw i Sympatykw NSZZ Solidarno

(Kalisz) 1989, nr 2, s. 26.
Wywiady
167. Rozmowa z prof. L. Nowakiem, Sowo Wolne. Miesicznik Publicystyczny NSZZ So-
lidarno (Kalisz) 1989, nr 1 , s. 38.
734
SUMMARY
The Solidarity Revolution of 19801981, which initiated the decade of the Solidarity
movement in Poland, culminating in the fall of communism in Central and Eastern Eu-
rope in 1989, was a unique social phenomenon. According to Timothy Garton Ash, who
witnessed the events unfolding in Poland at that time, what happened in Poland does
not fit into any of these pre-formed western moulds and [] rather than manipulating
the Polish revolution until it fits into our existing categories, we might do better to adjust
our categories until they fit the Polish revolution1. Contrary to these claims, however,
when describing Solidaritys political thought and political programme, Ash asserts that:
[] the Poles in fact produced a quite original mixture of ideas drawn from diverse
traditions. In politics, they dove to the central principles of liberal democracy, but they
combined this with proposals for a kind or radical devolution, social control and local
self-government []. For culture and education, their ideals could best be characterised
as conservative-restorationist. In economics, they wished to combine the market, self-
government and planning2. What this statement comes down to is that in the eyes of
a witness with a friendly disposition towards the Polish people we did not conceive
anything essentially new. Ash believes that the intellectual originality of the Solidarity
Revolution lay in its ingenious combination of ideas invented elsewhere, that is in the
West (better developed also in the intellectual sphere), where these ideas usually compete
with one another. However, according to Hannah Arendt, whose views Ash also cites, the
defining feature of revolution is the emergence of something new, something previously
unknown and, by its very nature, unpredictable. If Arendts criterion were to be accepted
as valid, the conclusion is that the Solidarity Revolution as opposed to the French or
American Revolutions failed to advance any radically new ideas. Any claims about the
ideological originality of the Solidarity Revolution are thus underpinned by the view that
the originality was only second-hand, a derivative based on the amalgamation of ideas
already existing on the intellectual market, not involving any genuinely new concepts.
The intellectual heritage of the Solidarity Revolution can, therefore, be approached
from two perspectives: one can analyze it to identify new, intellectually fresh social and
political ideas, or investigate the Solidarity-induced social reflection seeking equivalents
of ideas already well-known in the West, noting how and in what proportions they
coexisted. Any theoretical conceptualization of the intellectual history of Solidarity is
an interaction between empirical examination and applied conceptual categories which
give a clear structure to the description and clarify it. The aim of the selection of political
writings authored by Leszek Nowak, one of the most outstanding Polish philosophers of
the second half of the 20th century, was to present an outline of one of the original, today
largely forgotten, themes of the Solidaritys social thought which may still be a source
of theoretical inspiration helpful in accounting for the phenomenal success of Solidarity.
1
T. G. Ash, The Polish Revolution: Solidarity, London 1983, p. 307.
2
Ibidem, p. 338.
735
*
Leszek Nowak was born in Wickowice near Brzesko, on 7 January 1943, in an edu-
cated family. He spent his childhood and adolescence in Midzychd, where he gradu-
ated from a secondary school. Nowak completed his law studies at the Adam Mickiewicz
University (UAM) in 1965. A year later, he obtained his MA degree in philosophy from
the Warsaw University, where he studied under Prof. Kotarbiska. Between 1965 and
1970, he worked at the Department of Legal Applications of Logic at the UAM. In 1967,
he defended his doctoral dissertation in the theory of law, entitled Problemy znaczenia
i obowizywania normy prawnej a funkcje semio-tyczne jzyka [Problems of Meaning and
Force of Legal Norm in the Context of Semiotic Functions of Language], written under the
supervision of Prof. Ziembiski. In 1970, Nowak started working at the Institute of Phi-
losophy, where his habilitation colloquium based on the thesis entitled U metodologicznych
podstaw Kapitau Karola Marksa [Methodological Foundations of Karl Marxs Capi-
tal] took place the same year in the History and Philosophy Department.
In the first half of the 1970s, Leszek Nowak was very active in his academic pursuits as
well as organizational and teaching endeavours. In 1974, he was appointed Head of the De-
partment of Dialectics of Cognition grouping PhD students working under his supervision.
A year later, in 1975, Nowak founded the publishing series Pozna Studies in the Philoso-
phy of the Sciences and the Humanities which has been published since then. In 1976, he
was granted the academic title of Professor Extraordinarius in the Humanities from the Pol-
ish Council of State; being only 33 years of age at the time, Nowak thus became the youngest
professor in Peoples Republic of Poland. For the academic year 1979/1980, he left for the
Goethe University in Frankfurt am Main, where he lectured as a visiting professor.
During his reconstruction of historical materialism, the author noticed a contradic-
tion between the philosophical tenets of Marxism and its social theory. An attempt to
resolve the contradiction (termed the historicism paradox) was non-Marxian histori-
cal materialism which critically interpreted the system of real socialism. Consequently,
articles relating to this area of study could only be printed in publications bypassing
censorship. The paradigmatic change made Nowak turn against the system and engage
himself in opposition activities. On 28 August 1980, he formally resigned as a member
of the Polish United Workers Party (PZPR), explaining his motives in a widely publi-
cized letter. He joined the ranks of the Solidarity Independent Self-Governing Trade
Union (NSZZ) unit formed at the Adam Mickiewicz University in Pozna in autumn
1980. He published extensively in Solidaritys press and for Independent Students
Union (NZS). He was also frequently invited to give lectures at employment estab-
lishments and in academic centres. During the 1st National Convention of Delegates
of NSZZ Solidarity, he was appointed an expert in the 11th Programme Team: The
Trade Union towards the state authorities and PZPR, co-creating the so-called fun-
damentalists programme. Shortly before martial law was proclaimed in Poland, the
first volume of Nowaks typescript Wolno i wadza [Freedom and Authority] was
published by the Independent Students Union at the Agricultural University in Pozna.
After martial law was declared, he was interned at internment camps in Gbarzewo,
Ostrw Wlkp., again at Gbarzewo and Kwidzyn, until 4 December 1982.
Following his release from internment, Nowak returned to the University and resumed
his underground publishing activity. Because of that, he was formally suspended from his
736
duties in October 1984 and several months later (February 1985) dismissed from the Uni-
versity following a decision issued by the Minister of Higher Education. Deprived of work,
he left Poland in 1988 for a round of lectures at the University of Catania (1987/88), Freie
Universitat in Berlin (1988) and the Australian National University in Canberra (1988);
he was also granted fellowship at the Netherlands Institute for Advanced Study (Wasse-
naar) (1989) and the Berlin Institute for Advanced Study (1989/90). In the wake of political
changes of 1989, he was reinstated to his former position at the UAM as of 1 April 1989; he
returned to Poland upon the expiry of his international contracts in 1990.
The year 1991 saw the publication of his entire three-volume work entitled U podstaw
teorii socjalizmu [Foundations of the Theory of Socialism], which also encompassed his
most salient articles published in the underground press. Because of his declining health,
Leszek Nowak was forced to gradually curtail his academic duties at the University in
mid-1990s. He concentrated on the development of a system of unitary metaphysics,
expounded in his three-volume book Byt i myl [Being and Thought]. His death on 20
October 2009 prevented him from completing the fourth volume of his seminal work.
**
Leszek Nowaks historiosophical theory and social philosophy which were gradually
developed from 1979 onwards and underlay his political thought, can be broken down
into two main stages: radicalizing and unifying. As the first stage, non-Marxian historical
materialism (non-Mhm) was created by generalizing Marxist historical materialism. The
generalization ultimately resulted in going beyond Marxs proposed vision of history, and
in its radicalization. The unification-oriented stage, whose beginnings can be traced back
to the mid-1980s, was originated by developing anthropological foundations for non-
-Mhm, which made it possible to incorporate into the theory selected theses derived from
liberalism and Christian social science.
Despite that, non-Mhm also integrated earlier concepts, including idealizational theory
of science, adaptive interpretation of historical materialism and categorial reconstruction
of dialectics. The central idea underpinning the reconstruction of Marxs methodology was
the belief that a scientific theory is neither the generalization of facts, nor a hypothetic-
-deductive system. Building a scientific theory has its beginning in a radical deformation
of reality, which produces the first, the most idealized model. As a result, idealizational law
has the form of a conditional. Its predecessor involves counterfactual assumptions, based on
which factors recognized as peripheral to a phenomenon under study are disregarded. The
successor of idealizational law seeks to demonstrate ways in which the studied phenomenon
depends on the central factor(s). The resulting idealizational theorem is, therefore, valid
under the defined idealizating assumptions. The simple representation of a phenomenon
dependent only on the main factor(s) is then progressively corrected. Idealizating assump-
tions excluding the influence of some secondary factors are waving and, at the same time, it
is shown how factors that were ignored in the initial model modified initial dependencies .
Idealizational methodology was used by Nowak for the reconstruction of Marxs dialectics
and social theory. On the foundation of categorial ontology a contradiction was formulated
737
between Marxist dialectics and historical materialism, referred to as the historicism
paradox. The nature of the contradiction is that Marxist dialectics (or, at least, its cat-
egorial reconstruction) assumes the variability of central factors involved in phenomena
under study. Meanwhile, Marxist historical materialism asserts that productive forces and
relations of production constitute invariably significant determinants of social life in all
societies and all periods throughout human history. This gives rise to the question of
whether in the course of historical development the repertoire of central factors changes
or remains unchanged. If it were to be accepted that central factors change throughout
historical development, what is the nature of these non-economic, yet still material fac-
tors? The question led to obtaining a generalized version of Marxist historical materialism
which was also supposed to account for the functioning of societies in real socialism.
An attempt to resolve the contradiction of historical materialism was non-Mhm
claiming that society included three independent class divisions existing in economy,
culture and politics. The class divisions had their roots in the appropriation, done by a cer-
tain minority, of means of production in economy (resulting in the division into the class
of owners and direct producers), means of coercion in politics (generating the division into
the class of rulers and ruled citizens) and spiritual means of production in culture (culminating
in the division into the class of priests and the faithful). Class divisions have a potential to
accumulate and hence, in addition to regular class societies (with three separate classes),
there are also supra-class societies in which a single social class controls politics and
economy, politics and culture or politics, economy and culture.
Real socialism, in fact, turned out to be the latter system with the communist partys
apparatus controlling the political, economic and cultural spheres of life. From this per-
spective, the socialist system with its triple class monopoly appears to be the most the
most oppressive social system in human history. The basic line of social division sepa-
rated the peoples class (working class) from the triple-ruling class. The main interest of
the latter lay in expanding the political rule as far as possible. Control of the economy
and culture only served as a means of asserting dominance over the rest of the society.
The key advantage of Nowaks theory was his attempt to dynamically capture the development
of socialism based on the conflict of interests between the triple-ruling class and the people. The
main tenets of the theorys basic model can be summarized as follows:
the fundamental contradiction inherent in socialism exists between the triple-rule
and the people; the contradiction is the strongest in the phase of total enslavement in
which people in power are absolutely free to regulate social life whichever way they
please (stalinism the highest stage of socialism);
the stage of enslavement sees a bottom-up tendency for the revaluation of social
bonds which inevitably culminates in the outbreak of a revolution; despite falling,
the revolution still brings about the stage of cyclic development of the system;
rulers take repressive measures against rebelling citizens; at the same time in order
to prevent the outbreak of another revolutionary wave they decide to make certain
concessions to the class of citizens, withdrawing from the regulation of some of the
domains of social life. After some time, however, due to competitive mechanisms
among those in power, citizens alienation escalates again. The escalation leads to
the outbreak of another revolution with a broader base of social support which forces
the authorities to offer far greater concessions. Political society evolves in line with
the following pattern: eruption of citizens revolution class abolition concessions
increased regulation by the authorities another social resolution with a broader
support base, etc.
738
growing ranks of citizens involved in cyclically occurring political revolutions ul-
timately cause a mass revolution on a scale that makes the authorities refrain from
repressive measures and offer the people major concessions in order to secure a class
compromise.
the mechanism governing social development then adopts the following formula:
evolutions concessions increased regulation by authorities revolution with
a broader social support base greater concessions.
In the second half of the 1980s, Nowak developed anthropological foundations of
non-Marxian historical materialism which led to the revision of the theory of power
and entire historiosophy. Nowaks proposed non-Christian model of man exposed limi-
tations involved in the rationalist concept of a human being looking for philosophical
justification in the Judeo-Christian religion. Under the non-Christian model, there are
three distinct domains of inter-human relations. The normal domain is governed by the
principle of reciprocity. A human being displays a tendency to react with hostility to
hostile acts performed by their interaction partner and to show friendliness in response
to friendly acts. However, the greater the wrongdoing a person receives, the lesser the
persons tendency to reciprocate with evil. In the final stage of the process, i.e. total en-
slavement, the person gives up their own preferences altogether and assumes those of
their oppressor. The situation at the opposite end of the spectrum of inter-human relations
is similar. An individual experiencing a growing intensity of goodness becomes less and
less inclined to reciprocate with the same. In the extreme stage of the process, termed sa-
tanization, the individual begins acting according to the counterpreference of their inter-
action partner; the tendency is then transformed into pathological hostility towards their
benefactor. Anthropological assumptions incorporated into the theory of power made it
possible to paraphrase certain right- and left-wing intuitions regarding, for example, the
nature of revolution and power itself. On the one hand, revolution is an expression of
opposition of human masses against political enslavement and leads to the revival of
solidarity between people (a pattern duly noted in left-wing thought and ignored in right-
wing ideology). On the other hand, however, revolution triggers off mechanisms sataniz-
ing civil masses. Since grassroots committees and revolutionary councils established in
the course of revolution are too weak to put a stop to the growing anarchization of public
life, the need to maintain social order is conducive to the formation of post-revolutionary
dictatorship. The dictatorial system is a consequence of expansion of the realm of power
for the powers sake by former revolutionaries who thus turn against their previous rev-
olutionary ideals (a fact noticed by right-wing ideologists but ignored by the left wing).
***
It would be an overwhelming task to identify in Leszek Nowaks intellectual output

a body of ideas that might be defined as his political thought because Nowak was an integral
thinker: his social and political views stemmed from his broader historiosophical and social
theory. The theory, in turn, had distinct methodological and ontological assumptions. Nowaks
political thought was expounded in various forms including short press reviews and articles,
739
sociophilosophical essays, polemics, interviews or programme proposals (the latter being the
least common). In terms of content, Leszek Nowaks political writings can be divided into three
main types:
commentaries and explanations of the current political situation;
discussions of the programme of action of the independent society: democratic
opposition, NSZZ Solidarity and underground society;
development of a vision of ideal social order (social utopia).
It needs to be noted, too, that the third element (utopian) was the relatively least
developed aspect in Nowaks publications. Nowaks minimalistic approach in terms of
programme development was an effect of the authors specific meta-cognitive attitude.
He believed that the axiological or emotional layer of expression should always be sub-
ordinate to the explanatory level.
Workers strikes of JulySeptember 1980 were seen by him as another revolution
staged by citizens against the system of triple power. Solidarity was perceived as a tool
which the masses created to stand up against the system of triple oppression. At the
outset of the Solidarity Revolution Nowak gave the following assessment of future pros-
pects of the Solidarity movement: If the trade unions focus their activities on broader
social matters and not only work-related issues, they stand a real chance of success.
A real danger, however, is that they fail to be sufficiently socially-oriented and, at the
same time, fail to develop other institutions (councils or local governmental bodies) that
would fill in this role. In particular, there is a danger that the trade unions become yet
another centralized and hierarchical organization. If this happens, if the trade unions re-
instate the socialist structure of the society with its division into decision-makers and
applauders, it will be irrelevant whether the new structure is independent of the party
structure and that the activists have good intentions. The new elite will be inevitably swal-
lowed by the bureaucratic structures sooner or later.3
Essentially all of Nowaks publications and lectures in the period 19801981 were
devoted to fighting what he perceived as dangers faced by the Trade Union. In his articles
Nowak criticized the flourishing of bureaucracy in the ranks of Solidarity, centralization
of power and the ever-growing control of Solidaritys press. He criticized Solidaritys
programme enunciations which limited the Trade Unions role to that of a controller of
the state authority because the institution of state was not based on a single class of
rulers but a triple social class holding means of production, means of indoctrination and
means of coercion.
In the second half of 1981, Nowak already acting as the Unions expert during the
1st National Convention of Delegates of NSZZ Solidarity supported the movement of work-
ers self-management as a form of taking economic power away from the triple-ruling class.
The so-called fundamentalists programme developed with Nowaks contribution assumed that
the state as the owner and the state as the doctrinarian should be reduced to the role of ordi-
nary power. This meant socialization of means of mass communication by introducing a free
choice of various world outlooks and socialization of means of production by handing them
over to the workers. At the same time, the fundamentalist programme spoke against the trans-
formation of Solidarity into a political party fighting for power, even though it accepted the idea
of introducing pluralism in social and political life, i.e. the multi-party principle. The limitation
of triple power to the role of ordinary power was to be achieved by the implementation of self-
-management in various domains of economic, social and cultural life.
3
L. Nowak, Gos w dyskusji [Voice in the Discussion] [in:] Lato 1980. Dyskusja, Pozna 1980, pp. 910.
740
Texts published in the second half of the 1980s contain new ideas developed in the
process of constructing an anthropological base for non-Mhm, capable of accommodat-
ing theses of conservatism, liberalism or Catholic social science. Social divisions not only
lead to enslavement, but also safeguard against the satanization of masses. The desirable
social ideal is not based on the abolition of social classes, but rather on their weakening.
To resolve the problem, Nowak postulated a method of random drawing or, more spe-
cifically, a combination of the drawing and electing mechanisms: The subject of power
is the entire society which delegates effective power to its portion, say one third, for
a defined period of time. The subject of effective power is determined by random draw-
ing: one third of local communities (e.g. workers) selected in a draw possess passive
and active election rights for a specific period. The communities then establish, within
themselves, a hierarchy of state authorities up to the top positions by ordinary democratic
elections (the procedure applies, naturally, to the state administration, not local govern-
ment institutions whose members are elected in a traditional election process). On expiry
of the agreed period another draw is performed to select a new part of the society as
a subject of political power. The procedure is then repeated4. Similarly, Nowak wanted
to employ his proposed drawing mechanism in economy to combine the effectiveness
of the free market with egalitarianism.
****
The title of the complete work Polska droga od socjalizmu [Polish Road from So-
cialism] is a subtitle of one of Leszek Nowaks first brochures entitled Gos klasy lu-
dowej: Polska droga od socjalizmu [Voice of the Peoples Class: Polish Road from
Socialism].
Titles of sections in the book are either derived from Leszek Nowak directly or ref-
erences to the titles of works he published. The title of the first section, Mity socjalizmu
[Myths of Socialism] comes from Nowaks collection of articles published under that title
in 1981. The title of the second chapter of the work, Mity solidarnoci [Myths of Soli-
darity], refers to the title of Leszek Nowaks collection of articles Mity wiarygodnoci
[Myths of Credibility] which was submitted for printing in October 1981 as part II of
Myths of Solidarity and published in 1983. Section three was called Mity spoeczestwa
podziemnego [Myths of the Underground], which is entirely my own idea. The title of
the fourth section, Mity myli liberalnej [Myths of Liberalism] is a reference to Nowaks
Dogmaty myli liberalnej [Dogmas of Liberalism], an ensemble of articles prepared for
print in 1986.
The work is organized by chronology and problems under discussion. Chapter one,
encompassing texts created and published in 19801981, is structured by problems, since
4
L. Nowak, Czowiek i ludzie, czyli o tym, ile utopii spoecznej da si wyrazi na obecnym pozio-
mie konkretyzacji nie-Marksowskiego materializmu historycznego [The Man and the People that is How
Much Utopia is Possibile to Express at the Present Level of Concretization of non-Marxian Historical
Materialism] Obecno 1985, no. 9, p. 53.
741
it includes a discussion of Nowaks extensive and more theoretical essays which came
out in 19801981 in the form of separate brochures outlining the genesis, nature and dy-
namics of real socialism. Chronology is the main criterion adopted for structuring articles
and interviews presented in the three subsequent chapters. Texts discussed in section two
Myths of Solidarity were written in 19801981, articles and reviews considered in Myths
of the Underground were created in 19821985, while those selected for section four
Myths of Liberalism in 19851989.

Leszek Nowak Polska Droga Od Socjalizmu PDF

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Leszek Nowak Polska Droga Od Socjalizmu PDF

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

SPIS TRECI

Krzysztof Brzechczyn, Przedmowa ............................................................................ 9

Gos klasy ludowej: polska droga od socjalizmu......................................................... 49

Cz II. MITY SOLIDARNOCI215

Teza o rosncej nadziei ............................................................................................... 217

Cz III. MITY SPOECZESTWA PODZIEMNEGO .................................... 345

O kompromisie bez zudze . ....................................................................................... 347

Cz IV. MITY LIBERALIZMU 547

Nie ufam partiom ........................................................................................................ 549

Przemysaw Zwiernik, Dziaania Suby Bezpieczestwa

Bronisaw Marciniak, Odwaga filozofowania w czasach trudnych.

Bibliografia publikacji Leszka Nowaka w obiegu niezalenym .................................. 723

Summary ..................................................................................................................... 735

Wykaz skrtw . ........................................................................................................... 743

Indeks rozdziaw . ...................................................................................................... 747

Indeks osobowy ........................................................................................................... 751

Rewolucja solidarnociowa lat 19801981 inicjujca w Polsce dekad Solidarno-

pojciowymi, ktre strukturalizuj opis i nadaj mu wyjanienie. W porwnaniu

ktre doczekao si a dwunastu podziemnych wyda. Warto doda, e wspomniane

I. ZARYS BIOGRAFII INTELEKTUALNEJ

Leszek Nowak urodzi si 7 stycznia 1943 r. w Wickowicach k. Brzeska w rodzinie

Rozmowa z Leszkiem Nowakiem, Obecno 1985, nr 11, s. 50.

Podstaw takiej reformy miaa by zatem niestandardowa teoria socjalizmu pozo-

w sprawie habilitacji, brak paginacji.

teoretycznych samego Marksa i marksizmu. Wedug relacji Nowaka: W pierwszej

dla wchodzcych wanie wtedy na rynek naukowy neoliberaw byem marksist.

w Poznaniu, bra udzia w pracach zespou opracowujcego projekt spoecznej usta-

Wykady i publikacje Nowaka byy odtd przedmiotem staego zainteresowania

i programowego samoograniczenia46. Komisja Programowa Zjazdu otrzymaa zatem

podsumowane w nastpujcy sposb: Ci wszyscy, ktrzy nie opucili auli UAM po

poznaniakw [] z wyjtkiem profesora Leszka Nowaka. Leszek mia by dalej ostat-

odbywa si za jego zgod. 12 marca 1984 r. ukaza si w Gazecie Poznaskiej

wadze rektorskie. Jednake 17 wrzenia 1984 r. prokuratura wojewdzka w Pozna-

i protokolantka Danuta Pawlicka. Represywne dziaania organw wadzy spowodoway,

przy Przewodniczcym Rady Pastwa. Ten odmwi jednak interwencji, wskazujc na

W dniu 10 kwietnia 1989 r. Senat UAM podj uchwa o przywrceniu Nowaka

Gazety Poznaskiej, Bez dogmatu i Przegldu Tygodniowego, wyraajc kry-

II. O LESZKA NOWAKA TEORII SOCJALIZMU

W budowanej od 1979 r. przez Leszka Nowaka teorii historiozoficznej i filozofii

deformacji rzeczywistoci w swym pierwszym, najbardziej wyidealizowanym

gospodark i kultur suya jedynie pogbianiu dominacji nad reszt spoecze-

udzia pastwa w procesie produkcyjnym by spowodowany koniecznoci zapew-

M. Dilas, Nowa klasa, tum. A. Lisowski, Warszawa 1981, s. 1819.

Podobnie dzieje si na przeciwlegym kracu obszaru relacji midzyludzkich.

III. O EWOLUCJI MYLI POLITYCZNEJ LESZKA NOWAKA

Wydzielenie z dorobku mylowego Leszka Nowaka tej czci, ktr mona

L. Nowak, Gos w dyskusji [w:] Lato 1980. Dyskusja, Pozna 1980, s. 9.

i zacieniania (przynajmniej deklaratywnego) kontroli nad pras zwizkow. Krytyko-

L. Nowak, Umiarkowanie w myleniu prowadzi donikd, Solidarno Wielkopolska 1981, nr 11, s. 6.

wyradza si w now, wprawdzie demokratyczn, hierarchi spoeczn, penic rol

niedostosowany do warunkw, w jakich przyszo mu dziaa. Najwaniejsze przejawy

L. Nowak, Licz si tylko masy, Obserwator Wielkopolski 1982, nr 31, s. 13.

d) zawierajc pewne przesanki wartociujce, z ktrych punktu widzenia ocenia

to jest prosty: trzeba ich co pokolenie, na nowo wylosowywa. Losowanie stwarza

IV. KONCEPCJA KSIKI

Pomys publikacji wyboru pism politycznych powsta w maju 2009 r. Zadzwo-

oraz tych najbardziej filozoficznych czy teoretycznych artykuw (wikszo z nich

Przyjem chronologiczno-problemowy ukad pracy. Podstaw ustalenia daty

wydawnicz, a przypadku publikacji cigych: tytu i peen podtytu pisma, miejsce

Opracowana bibliografia obejmuje publikacje prof. Leszka Nowaka w krajowym obiegu

1. Gos klasy ludowej: polska droga od socjalizmu, Wielkopolska Inicjatywa Wydawnicza,

3. Socjalistyczny sposb panowania nad czowiekiem, Wielkopolska Inicjatywa Wydawni-

Publikacje w wydawnictwach cigych

Cz II. MITY SOLIDARNOCI215

Cz III. MITY SPOECZESTWA PODZIEMNEGO .................................... 345

Cz IV. MITY LIBERALIZMU 547