1 0 5 0 LA T

PRZEWODNIK
PO HISTORII

POLSKI
9662016
 1 0 5 0 la t

przewodnik
po historii

Polski
9662016
Autorzy
ukasz Kamiski (rozdz. I, II, IV, VII, VIII)
Maciej Korku (rozdz. III, V, VI)

Recenzent
prof. dr hab. Wojciech Roszkowski

Redakcja i korekta
Zesp

Redakcja techniczna
Marcin Koc

Opracowanie graficzne
Sylwia Szafraska

Mapy
Tomasz Ginter

Czcionka
Apolonia Nova autorstwa Tomasza Weny

Druk ioprawa
Legra Sp. z. o.o.
ul. Albatrosw 10C, 30-716 Krakw

ISBN 978-83-8098-029-7

Copyright by Instytut Pamici Narodowej

Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2016

Copyright by Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej

Departament Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej, Warszawa 2016
 spis treci
List prezydenta RP Andrzeja Dudy. . . . . . . . 5

List kardynaa Stanisawa Dziwisza. . . . . . . 7

I. Pocztki Polski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

II. Pierwsza prawdziwa unia w Europie. . . 21

III. Epoka krlw elekcyjnych. . . . . . . . . . 31

IV. Upadek i niewola. . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

V. Polska odrodzona. . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

VI. Polska walczca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

VII. W komunistycznej niewoli . . . . . . . . 95

VIII. Wolno i solidarno . . . . . . . . . . . . . . 107

3
Drogi Gociu, uczestniku wiatowych Dni Modziey w Krakowie!

Jeste w Polsce, szczeglnym miejscu na mapie Europy. Ziemi, ktra w cigu

minionych 1050 lat daa Kocioowi i wiatu ludzi witych, wybitnych wadcw,
wielkich uczonych, znakomitych artystw, a w tej czci Europy zapocztkowa-
a solidarn odnow oblicza ziemi, o ktr prosi Ducha witego Papie Jan
Pawe II. Jeste w Krakowie, z ktrego dziki w. Siostrze Faustynie i w. Janowi
Pawowi II pynie w wiat ordzie Boego Miosierdzia.
Przyjty w 966 r. Chrzest sta si pocztkiem historii narodu i pastwa.
Dziejw niezwykych, trudnych, ale bdcych dowodem, e Pan Historii kieruje
ich bieg na waciwe tory.
Polska od swego Chrztu bya wierna Ewangelii, uczestniczc w budowaniu
chrzecijaskiej Europy i bronic jej przed niebezpieczestwami. Bya przy tym
ostoj wolnoci, tolerancji i demokracji. Nawet w najtrudniejszych momentach,
rozbiorw, wojen i okupacji, staa si inspiracj dla kochajcych wolno ludzi
na caym wiecie.
Polska jest ziemi, na ktrej w XIX i XX w. toczya si heroiczna walka
o wolno i godno czowieka. Jest te ziemi, na ktrej dokonaa si rkami
niemieckich nazistw najwiksza zbrodnia w dziejach ludzkoci, Zagada. Jest
ziemi, przez ktr przetaczay si najwiksze i najokrutniejsze wojny, na ktrej
panoszy si sowiecki komunizm, ale ktra, dziki Boej Opatrznoci, wychodzia
z opresji zwycisko.
Przyjechae do Polski, do Krakowa, by spotka si z Chrystusem we wspl-
nocie z modymi caego wiata i z Papieem Franciszkiem. Spotkasz si z miesz-
kacami tej ziemi, yczliwymi i gocinnymi. Aby pomc Ci w zrozumieniu miej-
sca, w ktrym si znalaze, Instytut Pamici Narodowej i Ministerstwo Spraw
Zagranicznych przygotoway krtki zarys historii Polski, ktry trzymasz w rku.
Bdziemy wdziczni, jeli mimo duchowego skupienia i radoci ze spotkania
znajdziesz chwil, by przeczyta t histori i opowiedzie o niej, gdy wrcisz do
swego domu.

Stanisaw kard. Dziwisz

Arcybiskup Metropolita Krakowski

7
 I

Pocztki Polski

asza tosamo jako jednostek i jako wsplnoty

oparta jest na pamici. Przeszo pozwala zrozu-
mie, kim jestemy. Historia, a wic i wspczesno Polakw rozpocza si
1050lat temu, wraz z przyjciem chrzecijastwa.
W okresie najwikszego rozkwitu Polski stworzono pikny mit o tym, e
Polacy s potomkami Sarmatw, dzielnych wojownikw, opisywanych przez
staroytnych autorw. Do dzi czasem mwimy o sobie, e jestemy Sarmata-
mi. Wrzeczywistoci jednak Polacy s potomkami Sowian zasiedlajcych od
VIw. po Chrystusie Europ rodkow i Wschodni.
Z czasem zaczli oni tworzy wasne pastwa. Jednym z nich w poowie
Xw. wada Mieszko. W 966 r. zdecydowa si przyj chrzest, po ktrym na-
stpia chrystianizacja caego kraju. Niezalenie od tego, czy skonia go do
tego kalkulacja polityczna, namowy ony (czeskiej ksiniczki Dobrawy), czy
przeyte nawrcenie, bya to decyzja o wielkich konsekwencjach. Przyjcie
chrzecijastwa umocnio mode pastwo wewntrznie i na arenie midzyna-
rodowej. Polska staa si czci cywilizacji aciskiej, a Mieszko rwnorzdnym
partnerem innych europejskich wadcw. Tak pozycj utrzymaj take jego
potomkowie, od legendarnego zaoyciela dynastii Piasta Koodzieja zwani

9
Pola nad jeziorem Lednica, jedno z miejsc, gdzie mg si odby chrzest Mieszka,
od1997r. s miejscem spotka modych chrzecijan. (Fot. Piotr Tracz/REPORTER)

Piastami. wiadczy o tym bd midzy innymi rozliczne maestwa z przed-

stawicielami innych rodw panujcych.
Dzieo Mieszka kontynuowa jego syn, Bolesaw Chrobry, ktry z wielkim
sukcesem zorganizowa w 1000 r. spotkanie z cesarzem Ottonem III. Odbyo
si ono w Gnienie, przy grobie pierwszego z patronw Polski w. Wojciecha.
Zjazd gnienieski nie tylko umocni pozycj Bolesawa, ale take doprowadzi
do rozbudowy struktur kocielnych. Obok dotychczasowego biskupstwa w Po-
znaniu powstaa metropolia w Gnienie oraz podporzdkowane jej diecezje
w Krakowie, Koobrzegu i Wrocawiu.
Po mierci Ottona Bolesaw ze zmiennym szczciem przez pitnacie lat to-
czy wojny z jego nastpc, Henrykiem II. Ostatecznie polski wadca obroni swoj

10
 w. Wojciech
(ok. 956997) biskup
praski, przeciwnik
handlu niewolnikami,
zmuszony do opuszczenia
swojej diecezji, zgin
jako misjonarz z rk
Prusw. Bolesaw Chrobry
wykupi jego ciao,
pacc zotem.
(Fot. Metropolitan
Museum of Art)

Denar Bolesawa Chrobrego, okrelanego jako Princes Polonie.

Jest to pierwszy zapis nazwy Polski. (Fot. Warszawskie Centrum Numizmatyczne)

11
suwerenno i zachowa niektre zdobycze terytorialne. W 1018 r. z kolei pokona
ksicia ruskiego Jarosawa i zdoby Kijw. Sukcesy te jednak okazay si nietrwae.
Tu przed mierci w 1025 r. Bolesaw zosta koronowany na pierwszego krla Polski.
Niedugo po mierci ojca koron przyj Mieszko II. Po kilku latach jego
panowania rozpocz si dugotrway kryzys. Ssiedzi z zachodu, wschodu
i poudnia wielokrotnie przekraczali granice, buntowali si zwolennicy dawnych
pogaskich wierze, zmieniali wadcy. Po czeskim najedzie w 1038 r. pastwo
polskie przestao istnie.
Odbudowa je wkrtce potem syn Mieszka, Kazimierz, ktry uzyska przy-
domek Odnowiciela. Dziki zabiegom dyplomatycznym, sojuszom z niedawnymi
wrogami i wojnom zdoa odzyska wikszo utraconych ziem. Odtworzy nie
tylko struktury pastwa, lecz take administracj kocieln. Dzieo ojca konty-
nuowa po objciu wadzy w 1058 r. Bolesaw II zwany Szczodrym.
Bolesaw II dziki swoim sukcesom dyplomatycznym i militarnym mia
szans przej do historii jako jeden z najwybitniejszych wadcw Polski. Kil-

Funkcjonujcy do dzi klasztor benedyktynw w Tycu ufundowa

Kazimierz Odnowiciel. (Fot. Przemysaw Antosik, Wikimedia Commons)

12
 Polska w czasach Mieszka I i Bolesawa Chrobrego

Gdask
Koobrzeg PLEMIONA PRUSKIE

PLEMIONA
POABSKIE

Wocawek
Gniezno Pock
Lubusz Pozna
RU KIJOWSKA

Kalisz

KRLESTWO Wrocaw
NIEMIEC
Sandomierz
KSISTWO CZECH

Krakw

KRLESTWO WGIER

Polska u schyku Arcybiskupstwo i biskupstwa

panowania Mieszka I (990 r.) polskie (za. 1000 r. )

Polska u schyku panowania Inne wane orodki

Bolesawa Chrobrego (1025 r.) Wspczesne granice Polski

kakrotnie decydowa o obsadzie tronu na Rusi i Wgrzech. Wspar papiea

Grzegorza VII w jego sporze z cesarstwem niemieckim, dziki czemu w 1076r.
uzyska krlewsk koron. Trzy lata pniej kaza jednak zamordowa biskupa
krakowskiego Stanisawa, co stao si powodem buntu i wygnania krla z kraju.
Wadz przej brat Bolesawa, Wadysaw Herman. Jego pozycja zarwno
w relacjach midzynarodowych, jak i wewntrz pastwa bya znacznie sabsza.
Symbolem tej zmiany by brak koronacji wadcy. Wzrosa pozycja monowad-

13
 cw, ktrych ksi radzi si, po-
dejmujc wane decyzje.
Przed mierci w 1102r.
Wadysaw podzieli pastwo
midzy swoich synw starsze-
go Zbigniewa i modszego Bole-
sawa. Nie zapobiego to jednak
dugotrwaej rywalizacji pomi-
dzy brami, w ktr zaangao-
wali si take ocienni wadcy.
Ostatecznie spraw rozstrzy-
gna wojna w 1109 r. midzy
przyszym cesarzem niemieckim
Henrykiem V a zwyciskim Bo-
lesawem, ktr ten ostatni na-
zwa walk w obronie wolnoci.
Wkrtce potem, zamawszy przy-
sig, polski ksi olepi swego
uwizionego brata, zyskujc przy-
w. Stanisaw (ok. 10301079)
biskup krakowski, mczennik, domek Krzywoustego.
patron Polski, skazany na mier, gdy Trwaym osigniciem du-
sprzeciwi si Bolesawowi II i stan giego panowania Bolesawa III
po stronie uciskanych poddanych.
stao si przyczenie do Polski
Pomorza wraz z Gdaskiem. Pra-
gnc zapobiec krwawym walkom o wadz midzy synami, ksi podzieli
midzy nich pastwo, najstarszego ustanawiajc seniorem, panujcym w sto-
ecznym Krakowie. Podzia ten wszed w ycie wraz ze mierci ksicia w 1138r.
Rozpocz si blisko dwustuletni okres rozbicia dzielnicowego.
W kolejnych latach potomkowie Bolesawa i ich nastpcy wadali poszcze-
glnymi czciami Polski, jednak niektre z nich ulegay dalszym podziaom. Pia-
stowscy ksita zawierali przejciowe sojusze, rywalizowali midzy sob o pry-
mat, a niekiedy toczyli bratobjcze wojny. By to jednoczenie okres umacniania
administracji, kodyfikacji prawa, a take rozwoju gospodarczego. Wadcy lokowali
miasta i zakadali wsie, najczciej sprowadzajc osadnikw z zachodu Europy.

14
 Do legendy przesza obrona Gogowa w 1109 r. Kontynuowano j nawet
wtedy, gdy do machin oblniczych zostali przywizani synowie obrocw,
wzici wczeniej jako zakadnicy. (Fot. fotopolska.eu)

Wan rol odgryway coraz liczniejsze klasztory, fundowane przez ksi-

t i monowadcw. Oprcz obecnych ju w XI w. benedyktynw byli to cy-
stersi, kanonicy regularni, z czasem dominikanie i franciszkanie, a take zakony
rycerskie boogrobcy i krzyacy, ktrzy wkrtce przysporz Polakom wielkich
kopotw. WXIII w. istniaa ju stosunkowo gsta sie parafii, a co za tym idzie,
rwnie szk.
W drugiej poowie XIIIw. stopniowo nasilay si denia do ponownego
zjednoczenia pastwa polskiego. Istotn rol odgrywa w nich Koci, ktrego
struktury zachoway wymiar oglnopolski. Due znaczenie mia kult w. Stani-
sawa, kanonizowanego w 1253 r. Mwiono, e tak jak miay si zrosn czonki
zamordowanego i powiartowanego biskupa, tak zronie si ponownie Polska.
Odwoywano si take do wstawiennictwa w. Wojciecha i w. Jadwigi lskiej,
kanonizowanej w 1267 r.
Rywalizacj o polsk koron z ksiciem czeskim Wacawem wygra wad-
ca Wielkopolski i Pomorza Przemys II. W 1295 r. zosta pierwszym od ponad

15
 W 1241 r. Polska, podobnie jak reszta Europy rodkowo-Wschodniej,
pada ofiar niszczcego najazdu tatarskiego. W przegranej bitwie
pod Legnic zgin Henryk Pobony, najpotniejszy wwczas z Piastw,
syn w. Jadwigi lskiej. (Fot. Getty Museum)

dwustu lat krlem Polski, chocia realn wadz sprawowa tylko nad czci
jej terytorium. Umocni swojej wadzy ju nie zdoa, gdy wkrtce zosta za-
mordowany. Korona w 1300 r. trafia do Wacawa, ktry w tym czasie zosta
take krlem czeskim.
Ostatecznej odbudowy Krlestwa Polskiego dokona najwytrwalszy z wszyst-
kich pretendentw Wadysaw okietek. Jego trwajce ponad trzydzieci lat zma-
gania uwieczya w 1320 r. koronacja, po raz pierwszy dokonana w Krakowie. Nie
udao mu si jednak zjednoczy wszystkich ziem polskich. Poza granicami krlestwa
pozosta podzielony na szereg ksistw lsk, ktrego piastowscy wadcy zoyli
w wikszoci hod lenny krlowi Czech. Pomorze zagarnli Krzyacy, a Mazowsze
zachowao suwerenno. Ostatnie lata ycia starego krla upyny na obronie
granic, zagroonych przez sojusz Krzyakw z krlem Czech Janem Luksemburskim.

16
 w. Jadwiga ona ksicia lskiego Henryka Brodatego
(maonkowie byli zwizani lubem czystoci przez wikszo
ycia), fundatorka wielu dzie charytatywnych i religijnych,
w tym klasztoru sistr cysterek w Trzebnicy. (Fot. Getty Museum)

17
 Po mierci Wadysawa koronowano jego syna, ktry do historii przeszed
jako Kazimierz Wielki. Pierwsze sukcesy ten wybitny monarcha odnis na ni-
wie dyplomatycznej, koczc spr z wadc Czech i uzyskujc potwierdzenie
praw do ziem zagarnitych przez zakon krzyacki. Zdoa jednak odzyska tylko
cz z nich. Niepowodzeniem zakoczya si prba odzyskania lska. Kazi-
mierz poszerzy za to granice wschodnie, przyczajc do Polski Ru Halicko-
-Wodzimiersk.

Pierwsze zapisy historii Polski powstaway w jzyku aciskim.

Na zdjciu fragment kroniki Wincentego zwanego Kadubkiem, pniejszego
biskupa krakowskiego, pochodzcej z pocztku XIII w. (Fot. Polona.pl)

18
 Piecz Kazimierza
Wielkiego z widocznym
orem biaym
godem rodu Piastw,
w XIVw. uywanym ju
jako godo pastwa.
(Fot. Archiwum Narodowe
w Krakowie)

Kazimierz Wielki skodyfikowa prawo i pilnowa jego przestrzegania. Roz-

szerzone zostay prawa ydw, osiedlajcych si w Polsce od koca XI w. Krl
zreformowa administracj, zbudowa wiele zamkw, wspiera budow murw
wok miast, fundowa kocioy. Okres jego rzdw przynis znaczny rozwj
gospodarczy. Kazimierz nie doczeka si jednak mskiego potomka. Wtej sy-
tuacji po jego mierci w 1370 r. na mocy wczeniejszego ukadu polsk koron
obj wnuk Wadysawa okietka, krl wgierski Ludwik Andegaweski.

Krtko mwic:

Ch rzest Mieszka I w 966 r. zapocztkowa histori Polski. Sta si

take rdem stopniowo ksztatujcej si w kolejnych wiekach
polskiej kultury i tosamoci. Za panowania dynastii Piastw rodzio
si polskie pojcie wolnoci, rozumianej jako suwerenno pastwa
i prawa jednostek, w tym take prawo do sprzeciwu wobec niespra-
wiedliwej wadzy. W tym czasie Polska przetrwaa liczne kryzysy we-
wntrzne i zewntrzne ataki.

19
 II

Pierwsza
prawdziwa unia
w Europie

o mierci krla Ludwika polskie rycerstwo zde-

cydowao si powierzy koron jego modszej
crce. Koronacja jedenastoletniej Jadwigi odbya si w 1384 r. Moda krlowa
zostaa przekonana, aby dla dobra kraju zrezygnowaa z wczeniej umwione-
go maestwa. W 1386 r. wysza za m za litewskiego ksicia Jagie, ktry
przyj chrzest i zadeklarowa chrystianizacj swego kraju. Jagieo obra imi
Wadysaw, a jego litewskie imi dao nazw nowej dynastii Jagiellonw.
Po krlewskim lubie doszo do koronacji i unii Polski z Litw. Oba pastwa
przez wiele lat toczyy wojny, w kocu jednak dostrzeono wsplne zagroenie,
ktre stanowi zakon krzyacki. Litewscy moni pragnli osign podobn pozy-
cj, jak zdobyo w tym czasie polskie rycerstwo. Pokojowy chrzest by wielkim
sukcesem Kocioa. Za uni przemawiao take wiele innych czynnikw politycz-
nych i gospodarczych. W kolejnym stuleciu uni wielokrotnie odnawiano. By to
wyjtkowy jak na owe czasy dobrowolny zwizek dwu pastw zachowujcych
swoj odrbno, przynoszcy obu stronom korzyci.
Wykorzystujc rodki zapisane w testamencie przez Jadwig, Wadysaw
Jagieo odnowi zaoon przez Kazimierza Wielkiego Akademi Krakow-
sk, pierwszy polski uniwersytet. Szybko staa si ona wanym orodkiem

21
 Akt kolejnej unii polsko-litewskiej, zawartej w Horodle w 1413 r. Przenosia
ona na litewskich monych prawa polskiego rycerstwa. 47 litewskich rodw
zostao przyjtych do polskich rodzin herbowych. (Fot. AGAD)

naukowym i miejscem ksztatowania rodkowoeuropejskich elit. O znaczeniu

uczelni wiadczy udzia jej rektora Pawa Wodkowica w soborze w Konstancji.
Upomina si on wwczas o poszanowanie praw narodw i praw czowieka.
Polska i Litwa wraz ze swoimi lennami liczyy w pocztkach XV w. ponad
milion kilometrw kwadratowych. W cigu zaledwie jednego pokolenia Jagiel-
lonowie znaleli si w gronie najpotniejszych dynastii Europy. Potwierdzeniem
tego znaczenia bya koronacja Wadysawa III (od 1434 r. krla Polski) na krla
Wgier. Mody wadca rozpocz wojn z Turcj, zakoczon jego mierci w bi-
twie pod Warn w 1444 r. Jego nastpc na polskim tronie zosta modszy brat,

22
 w. Jadwiga (1374 1399) krlowa Polski, opiekunka ludzi kultury,
inicjatorka przekadu Ksigi Psalmw na jzyk polski, fundatorka wielu dzie
religijnych i charytatywnych, odnowicielka uniwersytetu w Krakowie,
ktremu zapisaa cay swj majtek. Sync z wraliwoci na ludzk
niedol krlow kanonizowa papie Jan Pawe II.
(Fot. sterreichische Nationalbibliothek)

23
 Bitwa pod Grunwaldem bya jednym z najwikszych star militarnych
redniowiecza. Obraz Jana Matejki powsta w drugiej poowie XIX w.

Kazimierz IV Jagielloczyk. Panowa on prawie p wieku (14471492), jednocze-

nie od 1440 r. sprawujc wadz na Litwie jako wielki ksi. Kazimierz umocni
oba pastwa, wiadectwem jego potgi byo osadzenie syna, Wadysawa, na
tronie czeskim, a nastpnie wgierskim.
Gwnym wyzwaniem, ktre stao przed Polsk i Litw, bya agresywna
polityka zakonu krzyackiego. Mimo wielkiego zwycistwa w bitwie pod Grun-
waldem (1410) jeszcze kilkakrotnie dochodzio do walk. Ostatecznie sprawa roz-
strzygna si po wojnie trzynastoletniej (14541466), toczonej przez KazimierzaIV

24
 (Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie)

Jagielloczyka. Po zwycistwie Polska odzyskaa Pomorze Gdaskie i cz Prus.

Pozostaa cz pastwa krzyackiego staa si polskim lennem.
Aby zapewni polsk koron swoim potomkom, Wadysaw Jagieo i jego
nastpcy systematycznie poszerzali przywileje szlachty, wywodzcej si z rycer-
stwa. Doprowadzio to z czasem do uksztatowania si wyjtkowego w wcze-
snej Europie ustroju, tzw. demokracji szlacheckiej. Wokresie panowania Jana I
Olbrachta (14921501) rada krlewska przeksztacia si w senat, a reprezentanci
szlachty wyaniani podczas sejmikw ziemskich utworzyli sejm, czyli izb posel-
sk. Z kolei rzdy Aleksandra Jagielloczyka (15011506) przyniosy konstytucj

25
 Szesnastowieczna rycina przedstawiajca obrady sejmu walnego.
(Fot. Polona.pl)

Nihil novi, uzaleniajc decyzje krlewskie od uzyskania zgody parlamentu.

Zuwagi na liczebno szlachty w Polsce udzia w sprawowaniu wadzy miaa
wyjtkowo dua cz spoeczestwa, sigajca 810 proc. Kilka wiekw pniej,
w XIXstuleciu, we Francji prawa wyborcze miao ok.1,5proc. spoeczestwa,
a w Wielkiej Brytanii nieco ponad 3 proc.
Ostatnim z synw Kazimierza IV, ktry sign po krlewsk koron, by
Zygmunt I Stary (15061548). Jego pozycj umacnia pocztkowo fakt, e na
tronie czeskim i wgierskim zasiada jego brat Wadysaw, a potem bratanek
Ludwik (do mierci w bitwie pod Mohaczem w 1526 r.). Zygmunt stoczy ostat-
ni, zwycisk wojn z zakonem krzyackim, a po jego sekularyzacji przyj
hod lenny od pierwszego wadcy Prus. Ze zmiennym szczciem toczyy si
wojny z ksistwem moskiewskim.

26
 Mikoaj Kopernik
(14731543) astronom
i lekarz, studiowa w Kra-
kowie, Bolonii i Padwie,
twrca heliocentrycz-
nej koncepcji budowy
Wszechwiata. Peni
rne urzdy w diecezji
warmiskiej, w 1520 r.
dowodzi obron zamku
w Olsztynie
przed Krzyakami.
(Fot. Wikimedia Commons)

Zamek Krlewski na Wawelu zosta przebudowany w stylu renesansowym

przez krla Zygmunta Starego i jego wosk maonk, krlow Bon.
(Fot. Zygmunt Put, Wikimedia Commons)

27
w. Stanisaw Kostka (15501568) jako modzieniec wyrnia si pobono-
ci. Wbrew woli rodzicw wstpi do zakonu jezuitw, wkrtce po zoeniu
lubw zmar. Patron Polski, studentw i polskiej modziey. (Fot. Polona.pl)

28
 Wiek XVI nazywany jest zotym wiekiem. Wynika to nie tylko z wcze-
snej potgi politycznej i gospodarczej Polski i Litwy. By to take czas rozkwitu
kultury. Do dzi pozostao w Polsce wiele dzie architektury renesansowej,
w tym zbudowane od podstaw miasto Zamo. W tym czasie tworzy je-
den z najwybitniejszych polskich poetw, Jan Kochanowski. Znany w Euro-
pie pisarz polityczny Andrzej Frycz Modrzewski postawi postulat rwnoci
wszystkich stanw wobec prawa. Najwybitniejszym uczonym epoki by Mi-
koaj Kopernik. Szybko upowszechni si druk ksiek, a szlacheccy synowie
studiowali w caej Europie.
Zygmunt Stary prbowa powstrzyma rozprzestrzenianie si reformacji
w Polsce. Krlewskie zakazy nie przynosiy jednak skutkw, a rne nurty
protestanckie zyskiway zwolennikw wrd przedstawicieli szlachty. Spo-
wodowao to wytworzenie si unikatowej w wczesnej Europie atmosfery
tolerancji religijnej.
Ostatnim krlem z dynastii Jagiellonw by Zygmunt II August (15481572).
Jego najwikszym sukcesem byo zawarcie unii lubelskiej (1569), ktra ozna-
czaa ostateczne zjednoczenie Polski i Litwy. Powstae w ten sposb pastwo
nazywano Rzeczpospolit Obojga Narodw. Wsplne dla obu czci pastwa
byy wadca, parlament, waluta i polityka zagraniczna. Zachowano odrbno
urzdw, sdw, finansw oraz wojska. Szlachta litewska uzyskaa te same
prawa co polska. Bya to pierwsza w dziejach Europy unia pastw zawarta nie
przemoc lub na skutek decyzji wadcw, lecz z woli obywateli.

Krtko mwic:

O bjcie tronu polskiego przez przedstawicieli dynastii Jagiellonw

doprowadzio do przyjcia chrztu przez Litw oraz zawarcia unii
obu pastw. By to wyjtkowy w dziejach dobrowolny zwizek dwch
pastw, ktre z czasem utworzyy jedno Rzeczpospolit Obojga Na-
rodw.

29
 III

Epoka
krlw
elekcyjnych

ym, co najbardziej wyrniao Rzeczpospolit na

tle Europy w czasach nowoytnych, by ustrj de-
mokratyczny, ostatecznie ugruntowany w XVI w. Zapewnia on udzia w spra-
wowaniu wadzy caemu stanowi szlacheckiemu, czyli niemal dziesitej czci
wczesnego spoeczestwa. W szesnastowiecznej Polsce parlament sta si
gwnym organem wadzy. Monarcha by wybierany przez og szlachty na
zjazdach elekcyjnych.
Jednoczenie unikatow w Europie cech Rzeczypospolitej bya zade-
kretowana w pastwie wolno wyznania. W czasie, kiedy na wschodzie
monarchia prawosawna opieraa si na carskim despotyzmie, a na zachodzie
kontynentu w wyniku krwawych wojen religijnych usankcjonowano narzu-
canie poddanym religii wadcy (traktat w Augsburgu w 1555 r. wprowadza
zasad czyja wadza tego religia), w Polsce zapanoway zgoa odmienne
zasady ustrojowe. W1573r. przyjto akt konfederacji warszawskiej, ktry
sankcjonowa tolerancj religijn i rwny dostp do urzdw niezalenie od
wyznania. By to ewenement w skali kontynentu tym bardziej e dotyczy
tak duego pastwa. Dla porwnania: we Francji takie rozwizania pojawiy
si dopiero dwa wieki pniej po rewolucji 1789 r. Wierno tym zasadom

31
 Wolna elekcja na polach pod Warszaw (obraz Marcina Altomontego).
(Fot. Zamek Krlewski w Warszawie)

musia przysiga kady nowo wybrany krl elekcyjny. I nawet w kolejnym

wieku mimo wpyww kontrreformacji Polska bya krajem przycigaj-
cym wielu Europejczykw poszukujcych swobody wyznania.
Ugruntowany w XVI w. system demokracji szlacheckiej sprawnie funk-
cjonowa przeszo sto lat. Sprzyjaa temu doskonaa koniunktura gospodarcza.
Znaczna cz zachodniej Europy bya odbiorc przede wszystkim produktw
rolnych z Polski. Przyczyniao si to do wzrostu zamonoci nie tylko szlachty
i magnaterii, ale te mieszczastwa i chopw. Nie bez powodu szesnaste stule-
cie jest uwaane za zoty wiek pastwa polskiego.
Rzeczpospolita bya jednym z najwikszych krajw Europy. W trzeciej deka-
dzie XVII w. terytorium pastwa obejmowao 990 tys. km kw. Si rzeczy Polska
uczestniczya w wczesnych wielkich sporach najwaniejszych potg naszej cz-
ci kontynentu: staa na drodze szwedzkiej dominacji w basenie Morza Batyc-
kiego, prowadzia liczne wojny z Moskw, bya barier dla ekspansji islamskiego

32
 Rzeczpospolita Obojga Narodw

KRLESTWO
SZWECJI

Ryga

WIELKIE KSISTWO
MOSKIEWSKIE
Krlewiec Wilno
Gdask

Pozna
Warszawa

BRANDENBURGIA

Kijw
Krakw
Lww

Halicz
Bracaw
TERYTORIA HABSBURSKIE

IMPERIUM OTTOMASKIE

Rzeczpospolita Obojga Narodw Wielkie Ksistwo Litewskie

(w granicach z 1582 r.)
Terytoria zalene od Rzeczypospolitej
Korona Krlestwa Polskiego
Wspczesne granice Polski

imperium tureckiego. Rozpowszechnia si wwczas teoria, e Rzeczpospolita

jest przedmurzem chrzecijaskiej Europy. W dziedzinie sztuki wojennej Polska
skutecznie czya dowiadczenia walki w rnych teatrach wojny. Efektem byo
wyksztacenie si jednej z najsilniejszych kawalerii w Europie, uywanej do ama-
nia szykw wroga cikiej jazdy husarii.
Pierwszym krlem elekcyjnym po wyganiciu dynastii Jagiellonw by
krtko zasiadajcy na tronie francuski ksi Henryk Walezy. Kolejnym w la-

33
 Zwycistwo polskiej husarii nad trzykrotnie wikszymi siami Szwedw
pod Kircholmem w 1605 r. (obraz Wojciecha Kossaka).
(Fot. Muzeum Wojska Polskiego)

tach 15761586 ksi Siedmiogrodu Stefan Batory, ktry okaza si doskonaym

wodzem i zwycizc trzech byskotliwych kampanii przeciw Wielkiemu Ksistwu
Moskiewskiemu. Kampanie te przyczyniy si do rozszerzenia granic Rzeczypospo-
litej na wschodzie i umocnienia panowania w Inflantach.
Nastpny krl elekcyjny to szwedzki krlewicz Zygmunt III Waza, ktry rz-
dzi Polsk niemal p wieku (15871632). Kiedy Zygmunt po mierci ojca odzie-
dziczy tron Szwecji, pragn poczy pod swym panowaniem oba krlestwa.
To, wraz z rywalizacj o obszary dzisiejszej Estonii, dao pocztek wieloletnim
wojnom ze Szwecj.
Na pocztku XVII w. Rzeczpospolita wmieszaa si take w wewntrzne
walki o tron moskiewski. W 1610 r. wojska Rzeczypospolitej rozbiy poczone
siy rosyjsko-szwedzkie pod Kuszynem i zajy Moskw. Te sukcesy nie oka-
zay si trwae i w 1612 r. polska zaoga kapitulowaa na Kremlu. Wojna z Rosj
trwaa przez kolejne lata (a do rozejmu w 1619 r.).
W latach 16201621 doszo do pierwszej wojny z Turcj, z ktr Rzeczpospo-
lita graniczya na poudniu. To by pocztek licznych konfliktw, ktre trway do
koca XVII w.

34
Kolumna Zygmunta III Wazy stana w Warszawie, ktra za jego spraw
staa si stolic Polski. (Fot. Sempoo, Wikimedia Commons)

35
 Jednym z przykadw sztuki barokowej w Polsce jest paac w Wilanowie.
(Fot. Micha Jankowski, Wikimedia Commons)

Po mierci Zygmunta III tron obejmowali jego synowie: Wadysaw IV

(16321648) i Jan Kazimierz (16481668). Zwycistwa tego pierwszego nad Ro-
sj w latach 16321634 zdaway si utwierdza si Rzeczypospolitej w tej czci
kontynentu. Jednak ju kilkanacie lat pniej, w poowie XVII w., zacz si ry-
sowa zmierzch jej potgi.
W 1648 r. rozpoczo si katastrofalne dla Polski powstanie kozackie na
obszarach dzisiejszej Ukrainy. Wkrtce doszo do nowej wojny z Rosj, a po-
tem do najazdu szwedzkiego. Wschodnia cz kraju zostaa zajta przez Ro-
sjan, niemal caa reszta przez Szwedw. Krl Jan II Kazimierz musia szuka
schronienia na lsku. Plany rozbiorowe ssiadw postawiy na moment pod
znakiem zapytania nawet istnienie Rzeczypospolitej. Bohaterska obrona klasz-
toru jasnogrskiego bya pocztkiem skutecznej walki z najazdem Szwedw,
ktrych wyparto z zajtych obszarw. W 1656 r. Jan Kazimierz zoy w ka-
tedrze lwowskiej uroczyste luby przed obrazem Matki Boej, ktr ogosi
Krlow Korony Polskiej.
Kres wczesnym wojnom z Rosj pooy traktat z 1667 r., potwierdzony poko-
jem w 1686 r. Zwycistwa hetmana Jana Sobieskiego zahamoway postpy Turkw
i stay si dla niego przepustk do tronu krlewskiego. Ju jako krl Polski Jan III So-
bieski (16741696) odnis na czele poczonych si polsko-austriacko-niemieckich

36
 Jan III Sobieski w bitwie pod Wiedniem ostatecznie zahamowa ekspansj
tureck w Europie (obraz Marcina Altomontego Bitwa pod Wiedniem).
(Fot. Lwowska Galeria Sztuki)

wietne zwycistwo pod Wiedniem (1683), ktre ostatecznie zamao tureck eks-
pansj w gb Europy (pokj ostatecznie zawarto w 1699 r.).
Wyniszczajce wojny i towarzyszce im epidemie przyczyniy si do znacznego
osabienia Rzeczypospolitej w ostatnich dekadach XVII stulecia. Ze wzgldu na na-
sycenie rynkw zachodniej Europy importem z kolonii drastycznie spada koniunk-
tura na eksport polskich produktw rolnych. Jednoczenie nad Morzem Batyckim
uniezalenio si od Polski dotychczasowe lenno pastwo pruskie, ktre w cigu
kilkudziesiciu lat stao si jednym z agresywnych pretendentw do polskich ziem.

37
 Zasady ustrojowe daj-
ce gwarancje praw politycz-
nych caej szlachcie dziki
wysokiej kulturze politycznej
do sprawnie funkcjonowa-
y przez kilka pokole w XVI
i pierwszej poowie XVII w.
Niestety w drugiej poowie
tego stulecia nasili si proces
przeksztacania demokracji
szlacheckiej w oligarchi ma-
gnack. rednia szlachta coraz
czciej popadaa w zaleno
od wielkich rodw, stajc si
ich narzdziem w walce po-
litycznej. Sejmiki zamieniay
si w pole rywalizacji oligar-
chw, a pastwo coraz bar-
dziej przypominao lun fe-
deracj rosncych w si for-
w. Andrzej Bobola (15911657) tun magnackich.
polski jezuita, patron Polski mczennik, Stopniowy upadek kul-
zamordowany przez kozakw w 1657 r. tury politycznej szlachty po-
Autor tekstu lubw lwowskich
Jana Kazimierza.
wodowa, e centrum wa-
dzy, ktrym w demokracji
szlacheckiej by sejm, byo
coraz czciej sparaliowane. Zasada liberum veto, wczeniej chronica stan
szlachecki przed naruszeniem zasad demokracji, w 1652 r. staa si po raz pierwszy
pretekstem do zerwania sejmu przez pojedynczego posa. Od tej pory postpo-
waa dezintegracja struktur wadzy. Na 44 sejmy zwoane w drugiej poowie
XVII w. a siedemnacie zostao zerwanych.
W pierwszych dekadach XVIII w. nastpi ju kompletny parali centralnego
orodka wadzy. Zerwano niemal wszystkie sejmy. Utrwalia si praktyka przed-
miotowego traktowania Polski przez najsilniejsze kraje ssiedzkie. Prowadzio

38
to wprost do cakowitego podwaenia jej suwerennoci. Ocienne mocarstwa,
umacniajce ustroje absolutystyczne, wykorzystyway bezad i sabo wadzy
w Polsce.
Ju objcie tronu przez Augusta II (16971733) odbyo si pod presj wadcy
Rosji Piotra I. Krl ten, jako elektor saski, wcign Polsk w wyniszczajc woj-
n pnocn (17001721). Cho Rzeczpospolita formalnie nie braa w niej udziau,
staa si terenem walk toczonych midzy krlem Szwecji a koalicj Rosji, Danii
i Saksonii wanie. Zniszczenia wojenne przyniosy fale godu i dalszy upadek
gospodarki. Eksport zboa siga ledwie jednej trzeciej tego sprzed lat stu.
Stacjonowanie na terytorium Polski wojsk rosyjskich stao si zjawiskiem
permanentnym. Zaczy one ingerowa w sprawy wewntrzne rwnie w wy-
br kolejnego wadcy. Rosja zapewnia tron Polski Augustowi III (17331763).
Dziki protekcji rosyjskiej wybrany zosta take ostatni krl Rzeczypospolitej
Stanisaw August Poniatowski (17641795). Rosja bya zainteresowana podtrzy-
mywaniem stanu quasi-protektoratu nad ca Rzeczpospolit. Z kolei Prusy,
ktre poczuy si po wojnie siedmioletniej, byy zainteresowane aneksj przede
wszystkim Pomorza Gdaskiego.
Bezad ogarniajcy instytucje pastwa, brak sprawnego orodka wadzy
centralnej i wojska powodoway, e Polska coraz bardziej pograa si w anar-
chii. Rosja, Austria i Prusy staray si utrzyma stan ustrojowej zapaci Rzeczy-
pospolitej, traktujc j jako swoisty obszar buforowy. Wszelkie prby reform
i unowoczenienia pastwa uznaway zarazem za naruszenie swoich interesw.
Dlatego toczcy si w ostatnich dekadach XVIII w. spr o wewntrzn napraw
Rzeczypospolitej, unowoczenienie pastwa i zwikszenie jego siy, automatycz-
nie dotyka relacji z ssiednimi potgami.

Krtko mwic:

W XVII w. Rzeczpospolita Obojga Narodw zachowaa swoj po-

tg, aczkolwiek osabiay j liczne wojny. W kolejnym stuleciu
nastpi kryzys demokracji szlacheckiej. Wzrastajce w si ssiednie
potgi, z Rosj na czele, konsekwentnie blokoway prb naprawy
ustroju pastwa.

39
 IV

Upadek
i niewola

rl Stanisaw August Poniatowski prbowa zre-

formowa pograjce si w kryzysie pastwo.
Niestety korzysta ze wsparcia Rosji, ktra coraz gbiej ingerowaa w we-
wntrzne sprawy Rzeczypospolitej Obojga Narodw i blokowaa niezbdne
zmiany. Wodpowiedzi w 1768 r. zostaa zawizana konfederacja barska, kt-
rej zwolennicy opowiadali si za utrzymaniem tradycyjnych praw szlachty,
dominacj katolicyzmu i uniezalenieniem
si od Rosji. To pierwsze polskie powstanie
narodowe zostao stumione przez wojska
rosyjskie po czterech latach walki.

Kazimierz Puaski (17451779) jeden

z dowdcw wojsk konfederacji barskiej,
potem bohater wojny o niepodlego
Stanw Zjednoczonych, zwany ojcem
amerykaskiej kawalerii, jeden z zaledwie
kilku cudzoziemcw wyrnionych
(pomiertnie) honorowym
obywatelstwem USA. (Fot. Polona.pl)

41
 Francuska rycina przedstawiajca
alegori rozbioru Polski.
(Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie)

W 1772 r. doszo do pierwszego rozbioru Polski. Rosja, Prusy i Austria po-

dzieliy midzy siebie ponad 200 tys. km kw. terytorium zamieszkanego przez
4,5mln mieszkacw.
Rozbir uwiadomi wielu rodowiskom, e Polska stana nad prze-
paci. W cigu nastpnych lat dziki powoanemu pierwszemu na wiecie
ministerstwu owiaty Komisji Edukacji Narodowej wychowao si nowe
pokolenie modziey gotowej do walki o niepodlego i wolno pastwo-
w. Podejmowano take inne prby reform.

42
 Obraz Jana Matejki przedstawia chwile uniesienia po uchwaleniu
Konstytucji 3 maja. Dzi 3 maja obchodzimy jedno z najwaniejszych
polskich wit narodowych. (Fot. Muzeum Zamku Krlewskiego w Warszawie)

W 1788 r. rozpocz dziaalno Sejm Wielki, ktry podj dzieo naprawy

pastwa. Uchwalona przez niego w 1791 r. Konstytucja 3 maja bya oryginaln
prb wprowadzenia nowoczesnych form pastwowych, godzcych demokracj
szlacheck z siln wadz centraln i dziedziczn monarchi. Konstytucja nada-
waa take prawa mieszczanom oraz obejmowaa chopw ochron pastwa.
Bya to pierwsza w Europie (druga w wiecie po konstytucji USA) ustawa
zasadnicza. Niestety konstytucja i cae dzieo Sejmu Wielkiego zostay obalone
przez zbrojn interwencj rosyjsk.
W 1793 r. nastpi drugi rozbir Prusy i Rosja zajy ponad 300 tys. kmkw.
polskiego terytorium. W kadubowym pastwie podjto walk o niepodlego.
Na czele powstania narodowego w 1794 r. stan Tadeusz Kociuszko ju ww-
czas bohater zasuony w wojnie o niepodlego Stanw Zjednoczonych. Po
raz pierwszy w walk zaangaowali si take chopi. Insurekcja kociuszkowska

43
 Fragment Panoramy Racawickiej Jana Styki i Wojciecha Kossaka.
Przedstawia on bitw pod Racawicami, w ktrej gwn rol
odegrali chopi uzbrojeni w kosy.

44
(Fot. Muzeum Narodowe we Wrocawiu)

45
 Ziemie Polski podzielonej przez zaborcw (1795)

KRLESTWO
SZWECJI IMPERIUM ROSYJSKIE
Ryga

Krlewiec
KRLESTWO Wilno
PRUS
Gdask

Pozna
Warszawa

KRLESTWO
PRUS

Kijw
Krakw
Lww

Halicz
CESARSTWO AUSTRIACKIE
Bracaw

IMPERIUM
OTTOMASKIE

Rzeczpospolita Obojga Narodw w 1772 r.

Zabory (1795)

rosyjski pruski austriacki

Granice wspczesnej Polski

46
 Napoleon nadaje konstytucj Ksistwu Warszawskiemu
(obraz Marcello Bacciarellego). (Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie)

po pocztkowych zwycistwach musiaa ustpi przewadze wojsk rosyjskich

i pruskich. W wyniku klski nastpi ostateczny, trzeci rozbir Polski, ktra na
123 lata znikna z mapy Europy.
Polacy nie porzucili jednak idei odzyskania niepodlegoci. Szczeglne na-
dzieje wizano z Francj i Napoleonem Bonaparte. W 1797 r. we Woszech
powstay Legiony Polskie dowodzone przez generaa Jana Henryka Dbrow-
skiego. Ich pie, Mazurek Dbrowskiego, jest hymnem Polski. Realne szanse
na odzyskanie niepodlegoci pojawiy si wraz ze zwycistwami Napoleona
w wojnie z Prusami i Austri, a nastpnie z Rosj. W latach 18071815 istniao
podporzdkowane Francji kadubowe Ksistwo Warszawskie, majce stanowi

47
 Podczas powstania listopa-
dowego narodzio si haso
Za wolno nasz i wasz,
ktre towarzyszyo Polakom
w walce o wolno przez
ponad 150 nastpnych lat.
Na zdjciu sztandar z tym
hasem, z jednej strony pisa-
nym po polsku, z drugiej
po rosyjsku, zawiera on te
inwokacj W imi Boga.
(Fot. Muzeum Wojska Polskiego)

podstaw odbudowy Polski. Mimo duego wysiku militarnego i finansowe-

go Polakw klska cesarza Francuzw w wojnie z Rosj przekrelia te plany.
O losach Europy zdecydowali zwycizcy. Kongres wiedeski (1815) dokona
nowego podziau ziem polskich. Powikszy si zabr rosyjski, w ramach ktrego
stworzono Krlestwo Polskie, posiadajce ograniczon autonomi, w tym wasne
wojsko. Autonomi wykorzystywano do rozwoju gospodarki, owiaty i nauki. Stop-
niowo jednak narastay cenzura i represje, amano zapisy konstytucji. W odpowiedzi
powstaway w Krlestwie Polskim i w innych czciach zaboru rosyjskiego konspi-
racyjne organizacje patriotyczne. Wobec ich czonkw stosowano brutalne represje.

48
 Po upadku powstania listopadowego polskich uchodcw
witano entuzjastycznie w wielu krajach Europy. (Fot. Polona.pl)

W 1830 r. grupa modych podoficerw wywoaa powstanie listopado-

we. Po pocztkowych wahaniach przyczyy si do niego elity polityczne
i wojskowe. Powstanie wybucho take na Litwie. Siy polskie nie byy jednak
w stanie powstrzyma liczniejszych wojsk rosyjskich, a nadzieje na wsparcie
brytyjskie i francuskie okazay si ponne. Rosjanie ostatecznie stumili po-
wstanie jesieni 1831 r.

49
 Artur Grottger by autorem poruszajcych grafik
przedstawiajcych sceny z powstania styczniowego.
Tu Bitwa z cyklu Polonia. (Fot. Polona.pl)

Upadek powstania spowodowa masowe represje, likwidacj autonomii

Krlestwa Polskiego i ucieczk z kraju kilkunastu tysicy onierzy i dziaaczy
politycznych. Do historii Polski przeszli oni jako Wielka Emigracja. Podejmo-
wali liczne inicjatywy polityczne, szukali sojusznikw dla sprawy polskiej.
Wspierano wszystkich, ktrzy walczyli z mocarstwami rozbiorowymi. Podczas
rewolucji lat 18481849 gen. Jzef Bem by jednym z dowdcw wojsk wgier-
skich walczcych z Austri i wspierajcymi j wojskami rosyjskimi. Po stronie

50
Wgrw walczyo w sumie blisko 3 tys. Polakw. Polacy stawali si dla wielu
symbolem walki o wolno.
Wrd uczestnikw Wielkiej Emigracji znajdowali si nie tylko onierze,
lecz take ludzie kultury. We Francji zamieszkali wybitni poeci Adam Mickiewicz,
Juliusz Sowacki i Cyprian Norwid. Na emigracji tworzy Fryderyk Chopin. Po
mierci kompozytora jego serce potajemnie przewieziono do Polski i umieszczo-
no w kociele witego Krzya w Warszawie.
Oprcz prowadzenia walki zbrojnej starano si take dba o rozwj gospo-
darczy oraz upowszechnienie owiaty. Wan rol odgrywa Koci, jedyna in-
stytucja jednoczca Polakw ponad granicami zaborw. Zaborcy zlikwidowali
wiele klasztorw, konfiskowali majtek Kocioa, uniemoliwiali kontakt bisku-
pw z Rzymem. Wten sposb losy narodu polskiego po raz kolejny cile sploty
si z losami Kocioa.

w. brat Albert (Adam

Chmielowski, 18461916)
malarz, uczestnik
powstania styczniowego,
tercjarz franciszkaski.
Zasyn opiek
nad ubogimi
i bezdomnymi. Zaoyciel
zgromadze braci
i sistr albertynek.

51
 W 1863 r. wybucho powstanie styczniowe. Miao ono charakter wojny
partyzanckiej. Powstacy stoczyli ponad tysic bitew i potyczek z wojskami
rosyjskimi. Utworzono podziemne pastwo z rzdem i rozbudowan konspira-
cyjn administracj. Z zagranicy napywaa bro, w walkach brali udzia ochot-
nicy woscy, wgierscy i francuscy. W powstanie zaangaowao si wielu du-
chownych; ksidz Stanisaw Brzska dowodzi ostatnim oddziaem walczcym
do grudnia 1864 r. Zpowstaniem zwizanych byo trzech pniejszych witych
arcybiskup warszawski Zygmunt Szczsny Feliski, zesany za wystosowa-
nie listu w obronie rodakw, karmelita Rafa Kalinowski i Adam Chmielowski.
Przywdcw walk z Romualdem Trauguttem na czele Rosjanie zamordowali na
stokach Cytadeli Warszawskiej.

Tak zwana Brama Strace Cytadeli Warszawskiej.

Od lat szedziesitych XIX w. miejsce licznych egzekucji polskich patriotw.
(Fot. Maciej Szczepaczyk, Wikimedia Commons)

52
 w. Jzef Sebastian Pelczar (18421924) teolog, profe-
sor i rektor Uniwersytetu Jagielloskiego, biskup prze-
myski. Spoecznik, fundator wielu dzie charytatyw-
nych, autor licznych dzie religijnych, zaoyciel zakonu
sercanek. (Fot. Archiwum Sistr Sercanek)

Upadek powstania przynis kolejn fal represji. Tysice osb straco-

no, dziesitki tysicy zostay zesane na Syberi, ich majtki skonfiskowano.
Wzaborze rosyjskim nasilia si rusyfikacja spoeczestwa polskiego, w pru-
skim germanizacja, a w ramach tzw. Kulturkampf take walka z katolicy-
zmem. Podjto rwnie akcj wykupu ziemi z rk polskich. W obu zaborach

53
usuwano jzyk polski ze szk. Gony by strajk dzieci polskich we Wrzeni
w 1901r., ktre odmwiy modlenia si w jzyku niemieckim. W zaborze ro-
syjskim rozwijao si tajne nauczanie. Na tym tle pozytywnie zacz si wy-
rnia zabr austriacki, ktry uzyska spor autonomi. Umoliwio to rozwj
kultury i owiaty polskiej.
Pod koniec XIX w. pojawiy si na ziemiach polskich nowoczesne ruchy
polityczne ludowy, socjalistyczny, narodowodemokratyczny, pniej take
chadecki. Prowadziy one zrnicowan polityk wobec zaborcw, w wikszo-
ci starajc si wykorzysta pojawiajce si moliwoci udziau w wyborach.
Konspiracyjn dziaalno podjli socjalici w zaborze rosyjskim, zaangaowani
m.in. w rewolucj 1905 r. Jednym z liderw tego ruchu by Jzef Pisudski, sta-
rajcy si pogodzi idee rwnoci spoecznej z ide niepodlegoci. Z czasem
przenis si on na ziemie zaboru austriackiego, gdzie zakada konspiracyjne
i jawne organizacje, ktre miay w sprzyjajcych okolicznociach rozpocz
walk o niepodlego.
Przeom XIX i XX w. to kolejny okres rozkwitu kultury polskiej. Tworzyli
wwczas wybitni poeci i pisarze, w 1905 r. Henryk Sienkiewicz otrzyma lite-
rack Nagrod Nobla. By to rwnie czas wietnoci polskiego malarstwa.
Tacy twrcy jak Jan Matejko, Jan Styka i Jacek Malczewski czsto podejmo-
wali w swoich dzieach tematyk historyczn i patriotyczn. Ludzie nauki
najczciej swoje talenty rozwijali poza granicami kraju, tak jak Maria Sko-
dowska-Curie.

Krtko mwic:

P rba zreformowania pastwa nie powioda si na skutek agresji

Rosji. Polska zostaa podzielona midzy trzy mocarstwa rozbioro-
we. Przez kolejne lata Polacy kilkakrotnie podejmowali walk o nie-
podlego.

54
 Maria Skodowska-Curie (18671934) chemik i fizyk,
pionierka radiochemii, jedyna kobieta dwukrotnie nagrodzona
Nagrod Nobla, jedyny naukowiec uhonorowany t nagrod
w dwu dziedzinach. W Warszawie uczestniczya w tajnych wykadach,
pene wyksztacenie zdobya podczas studiw w Paryu,
gdzie podja prac naukow. (Fot. Tekniska Museet)

55
 V

Polska
Odrodzona

ybuch I wojny wiatowej w 1914 r. podzieli mo-

carstwa zaborcze na dwa wrogie obozy. Rosja bya
sojuszniczk Francji i Wielkiej Brytanii. Niemcy i Austro-Wgry znalazy si w so-
juszu tzw. pastw centralnych.
Polscy poddani byli wcielani do wszystkich armii zaborczych: rosyjskiej,
niemieckiej i austriackiej. Podczas wojny nierzadko byli zmuszani do walki bra-
tobjczej. Dziki istniejcej od kilkudziesiciu lat autonomii galicyjskiej, ktra
Polakom zapewniaa swobody narodowe i obywatelskie, przez wiele lat w za-
borze austriackim rozwijaa si dziaalno polskich organizacji paramilitarnych.
Stay si one baz do utworzenia u boku armii austriackiej Legionw Polskich.
Zastrzeono, e Legiony maj walczy tylko przeciw Rosji. Te formacje stay si
zalkiem przyszego Wojska Polskiego.
Dowdc jednej z legionowych brygad by Jzef Pisudski, ktry niezale-
nie od pastw centralnych rozbudowa tajn Polsk Organizacj Wojskow.
Konsekwentnie stawia postulat niepodlegoci. Po pocztkowych sukcesach
ofensywy rosyjskiej w Galicji w 1915 r. carskie wojska zostay wyparte nie tyl-
ko z tej prowincji, lecz take z Krlestwa Kongresowego i znacznych obszarw
dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Pastwa centralne, ktrym zaleao

57
 onierze Legionw Polskich w czasie wicze w 1915 r.
(Fot. Polona.pl)

na pozyskaniu polskiego rekruta, w kocu 1916 r. postawiy kwesti polsk na

arenie midzynarodowej.
W 1917 r. w Rosji obalono carat. Nowe wadze tego pastwa deklaroway
akceptacj dla odbudowy Polski (powizanej sojuszem z Rosj). Na Zachodzie
mocarstwa uznay Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele
za oficjaln reprezentacj Polakw. Zaczy powstawa take polskie jednostki
wojskowe: w Rosji i we Francji (Bkitna Armia). Wraz z innymi formacjami
w rnym czasie tworzonymi przez pastwa centralne stay si one trzonem
polskiej armii w momencie odzyskania niepodlegoci w listopadzie 1918 r. Do
Warszawy wrci Jzef Pisudski otoczony legend czowieka walczcego
o niepodlego przeciw Rosji, a w ostatnim roku wojny take winia Niemcw.
Pisudski proklamowa powstanie Rzeczypospolitej Polskiej i obj urzd
Tymczasowego Naczelnika Pastwa. Jedn z pierwszych jego decyzji byo
ogoszenie wolnych i nieskrpowanych wyborw i wyznaczenie terminu ich
przeprowadzenia na stycze 1919 r. Dziaania te podjto, mimo e polska wa-
dza administracyjna obejmowaa zaledwie cz ziem polskich: niecae Krle-

58
 Rozbrajanie Niemcw w Warszawie obraz Stanisawa Bagiskiego
przedstawiajcy wydarzenia z 11 listopada 1918 r.
(Fot. Muzeum Wojska Polskiego)

stwo Kongresowe i zachodni Galicj. Doszo do porozumienia z Komitetem

Narodowym Polskim i uznania nowego pastwa przez zwyciskie mocarstwa.
Byo oczywiste, e kwestia granic zachodnich bdzie zalee przede wszyst-
kim od walki dyplomatycznej prowadzonej przez delegacj polsk podczas ob-
radujcego w Paryu kongresu pokojowego. Dziki powstaniu w Wielkopolsce,
ktre wybucho w grudniu 1918 r., region ten zosta przyczony do Polski. Z kolei
trzy powstania lskie, ktre miay miejsce w latach 19191921, doprowadziy do
przyznania Polsce wschodniej czci uprzemysowionego Grnego lska. Na
mocy traktatu wersalskiego za polskie ostatecznie uznano take Pomorze Gda-
skie, dziki ktremu Rzeczpospolita otrzymaa dostp do Morza Batyckiego. Na
skutek rozbienoci angielsko-francuskich z Gdaska uczyniono Wolne Miasto
pod protektoratem Ligi Narodw, z zastrzeeniem specjalnych praw dla Polski.

59
 Jzef Pisudski na Kasztance obraz Wojciecha Kossaka.
(Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie)

60
 Na wschodnich rubieach rozstrzygnicie mogy przynie tylko wysiki mi-
litarne. Najwczeniej bo ju w listopadzie 1918 r. rozpoczy si walki o Lww.
Zakoczyy si latem 1919 r. wyparciem wojsk ukraiskich poza granice wschod-
niej Galicji. W lad za wycofujcymi si ze wschodu wojskami niemieckimi na
zachd para od koca 1918 r. Armia Czerwona. Jej celem by podbj poszcze-
glnych dawnych dzielnic rosyjskiego imperium i dojcie do podminowanych
rewolucyjn ideologi Niemiec. Wedug koncepcji Lenina zajcie Niemiec byo
kluczem do rewolucji bolszewickiej na caym kontynencie europejskim, a w lad
za tym na caym wiecie. Polska stanowia ostatni barier odgradzajc rosyj-
ski bolszewizm od reszty Europy. Do pierwszego kontaktu zbrojnego prcej na
zachd Armii Czerwonej z jednostkami polskimi doszo w styczniu 1919 r. Walki
te zapocztkoway dwuletni wojn, ktrej stawk by nie tylko przebieg pol-
skich granic wschodnich, lecz take istnienie Polski jako pastwa niepodlegego
i wolnego od totalitarnego zniewolenia.
Po wiosennej ofensywie 1919r. Wojsko Polskie wyzwolio zamieszkan
w 90proc. przez Polakw Wileszczyzn, odrzucajc bolszewikw na wschd.
Pisudski uwaa, e naley dopomc powstaej na gruzach Rosji Ukraiskiej
Republice Ludowej, ktrej obszar niemal w caoci zajli ju bolszewicy. Sowieci
przygotowywali ofensyw przeciw Polsce na wiosn 1920 r. Polacy w sojuszu
z Ukraicami uprzedzili atak i poprowadzili ofensyw na Kijw. Bolszewicy
musieli si wycofa, ale ich siy nie zostay rozbite. Nowa ofensywa zmusia
Polakw do odwrotu a na lini Wisy. Tam doszo do walnej bitwy pod War-
szaw, w ktrej dziki miaemu manewrowi w sierpniu 1920 r. Polacy rozbili
wojska bolszewickie. Oznaczaa ona przeom w losach wojny i zarazem koniec
marszu Armii Czerwonej na podbj Europy. Kolejna wielka bitwa nad Niemnem
we wrzeniu 1920 r. przesdzia o polskim zwycistwie. Konflikt ostatecznie zo-
sta zakoczony podpisaniem w 1921 r. traktatu ryskiego i ustaleniem przebiegu
granicy polsko-sowieckiej.
Podczas wojny z bolszewikami rozegra si polsko-litewski spr o Wilno
i Wileszczyzn. Sowieci przekazali ten obszar Litwie w momencie, kiedy pod
naporem wojsk polskich wycofywali si na wschd. Ostatecznie region ten
w padzierniku 1920 r. zosta zajty przez dywizj Wojska Polskiego zoon
z mieszkacw Wileszczyzny. Przeprowadzone zostay tam wolne wybory do
Sejmu Wileskiego, ktry zadecydowa o poczeniu regionu z Polsk.

61
 II Rzeczpospolita w okresie midzywojennym
OTWA

LITWA

Wilno
Gdynia WOLNE
MIASTO
GDASK
NIEMCY
Nowogrdek
NIEMCY
ZSRS
Biaystok
Bydgoszcz

Pozna WARSZAWA
Brze

Lublin

Kielce
uck

Katowice

Krakw
Lww
Tarnopol

Stanisaww
CZECHOSOWACJA

AUSTRIA
WGRY RUMUNIA

Granice wojewdztw

62
 Do punktw zapalnych
nalea take konflikt terytorial-
ny z Czechosowacj. Korzysta-
jc z tego, e Polska bya zajta
wojn z bolszewikami, wojska
czeskie wkroczyy na lsk Cie-
szyski, wczeniej polubownie
podzielony wedug kryteriw
etnograficznych przez lokalne
rady narodowe reprezentujce
cieszyskich Polakw i Czechw.
Ostatecznie konflikt rozstrzygn-
y mocarstwa zachodnie, ktre
ustaliy granic pozostawiajc
na tzw. Zaolziu zwarty obszar
zamieszkiwany przez Polakw.
Stao si to zarzewiem sporw
polsko-czechosowackich ci-
gncych si przez cay okres Wadysaw Stanisaw Reymont (18671925)
midzywojenny. Kilkanacie laureat literackiej Nagrody Nobla z 1924 r.
(Fot. Library of Congress)
lat pniej, w momencie kryzy-
su pastwa czechosowackiego
w 1938r., Polska za pomoc ultimatum wymusia zgod Pragi na zwrot Zaolzia.
Polska zostaa odbudowana jako pastwo o terytorium liczcym
388tys.kmkw. W okresie midzywojennym liczba ludnoci zwikszya si
z 27mln w 1921r. do 35 mln w roku 1939. Bya najwikszym pastwem spo-
rd wszystkich, ktre odrodziy si po I wojnie wiatowej bd pojawiy si na
mapie Europy po raz pierwszy w ramach tego, co nazwano adem wersalskim.
Polacy stanowili 69 proc. ludnoci pastwa. Liczne mniejszoci narodo-
we byy jednym z najwaniejszych problemw Rzeczypospolitej. Do najwik-
szych mniejszoci naleeli Ukraicy, zamieszkujcy wojewdztwa poudniowo-
-wschodnie, oraz ydzi, rozproszeni w miastach caej Polski. Kilka procent jej
obywateli stanowili Biaorusini i Niemcy. Przez cay okres midzywojenny nie
udao si wypracowa racjonalnej i stabilnej polityki wobec tych mniejszoci.

63
 Marszaek Pisudski w otoczeniu oficerw w dniu swoich imienin
w Sulejwku w 1925 r. (Fot. NAC)

Polska zostaa odbudowana jako kraj demokratyczny. Konstytucja z 1921 r.

tworzya system parlamentarno-gabinetowy. Rzeczpospolita naleaa do nie-
licznej grupy krajw europejskich, ktre ju w 1918 r. wprowadziy peni praw
wyborczych kobiet (Wielka Brytania rwno i peni praw wyborczych daa
kobietom 10 lat pniej, Francja uczynia to dopiero w latach czterdziestych,
a Szwajcaria w latach siedemdziesitych XX w.).
Najwikszym wyzwaniem dla nowego pastwa polskiego byo scalenie trzech
rnych dzielnic zaborczych, przez ponad sto lat bdcych czci innych organizmw
pastwowych. Poszczeglne dzielnice przez lata ksztatoway si jako czci jednoli-
tych organizmw gospodarczych: wymiana handlowa bya oparta przede wszystkim
na rynkach zbytu w pastwach, do ktrych naleay. Rewolucja bolszewicka przekre-
lia moliwo normalnej wsppracy handlowej z Rosj. Niemcy, aby wygenero-
wa w Polsce kryzys gospodarczy, a do 1925r. prowadzili przeciw niej wojn celn.
Niezalenie od trudnoci szybko postpowaa odbudowa kraju ze zniszcze
wojennych, a po okresie hiperinflacji udao si stworzy siln polsk walut.

64
 W latach dwudziestych niestabilno wikszoci sejmowej i czste zmia-
ny gabinetw wpyway na upowszechnienie si pogldu o koniecznoci
wzmocnienia wadzy wykonawczej. O potrzebie zmian mwiy niemal wszyst-
kie ugrupowania polityczne. Dlatego przewrt dokonany przez Pisudskiego
w 1926r., chocia mia charakter wojskowego zamachu stanu, zosta usank-
cjonowany przez parlament, wybrany kilka lat wczeniej w wolnych i nie-
skrpowanych wyborach.
Mimo ograniczenia zasad demokracji i rzdw opartych na autorytecie mar-
szaka Jzefa Pisudskiego w Polsce w odrnieniu od wikszoci innych kra-
jw regionu nie doszo do likwidacji partii opozycyjnych ani prasy ugrupowa
zwalczajcych polityk obozu rzdzcego. Cho dochodzio do rnych konfliktw
i naduy wadzy, w sposb nieskrpowany dziaay lewicowe, centrowe i pra-
wicowe partie opozycyjne. Polska pod wzgldem ustrojowym wci bya krajem
przypominajcym bardziej zachodnie demokracje ni funkcjonujce w tym cza-
sie na kontynencie dyktatury. W 1935r.
uchwalono now konstytucj, ktra
z urzdu prezydenta RP uczynia naj-
waniejszy orodek wadzy pastwowej.
W polityce zagranicznej Polska mu-
siaa przede wszystkim liczy si z s-
siedztwem dwch wielkich pastw: to-
talitarnego Zwizku Sowieckiego rz-
dzonego przez Lenina, a potem Stalina,
oraz Niemiec, ktre od 1933r. budoway
wasny model totalitaryzmu pod przy-
wdztwem Adolfa Hitlera. Oba te pa-
stwa, w ktrych funkcjonoway skrajnie
scentralizowane systemy wodzowskie,
byy jednoznacznie wrogo usposobione
do adu wersalskiego. Oba uwaay
Jan Czochralski (18851953) Polsk za przeszkod w realizacji swo-
chemik, twrca metody krystaliza-
ich dugofalowych celw ideologicznych.
cji krzemu, stanowicej podstaw
produkcji mikroprocesorw. Wedug Stalina Rzeczpospolita uniemo-
(Fot. NAC) liwiaa plany rozszerzenia rewolucji na

65
Niemcy i reszt kontynentu. Zdaniem Hitlera Polska ograniczaa niemieckie po-
siadoci na wschodzie i bya barier dla narodowosocjalistycznych planw roz-
budowy niemieckiej strefy osiedleczej (Lebensraum).
W takiej sytuacji Polska przyja zasad rwnego dystansu w relacjach z obo-
ma agresywnymi potgami. Rozumiaa, e ze wzgldu na rnic potencjaw
ludnociowych, gospodarczych, a w kocu lat trzydziestych take militarnych
bliszy zwizek z jednym z tych mocarstw musiaby oznacza zgod na utrat
suwerennoci. Z oboma tymi pastwami Polska zawara pakty o nieagresji.
Podjto dziaania ukierunkowane na stworzenie podstawy do rozwoju
polskiej gospodarki. W zwizku z tym, e Gdask zosta Wolnym Miastem, ko-
nieczna staa si budowa nowego portu na maym odcinku polskiego wybrzea.
Wkrtkim czasie zamieniono ma wiosk ryback Gdyni w jedno z najwik-
szych miast Polski. Zbudowany tam od podstaw port w latach trzydziestych by
najnowoczeniejszym portem przeadunkowym na caym Batyku.

Antyniemiecka demonstracja w 1939 r.

(Fot. H. Zieliski, Historia Polski 19141939, Wrocaw 1982, s. 278)

66
 W centralnej czci kraju rozpoczto
budow Centralnego Okrgu Przemyso-
wego, w ktrym zatrudnienie znalazo
ponad 100 tys. osb. Mia on by pod-
staw rozwoju gospodarczego Polski,
a zarazem baz dla nowoczesnego prze-
mysu zbrojeniowego. Przedsiwzicie
to (i wiele innych) miao doprowadzi
do przemiany kraju rolniczego w pa-
stwo z nowoczesn gospodark opart
na przemyle.
Nastpi wszechstronny rozwj na-
uki polskie uczelnie wysze, takie jak
Uniwersytet Jagielloski, Uniwersytet
Warszawski, Uniwersytet Jana Kazi-
w. Faustyna (19051938) mierza i Politechnika Lwowska, nale-
zakonnica, mistyczka. Pod wpy- ay pod wieloma wzgldami do eu-
wem objawie zapocztkowaa kult ropejskiej elity tego rodzaju placwek.
Boego Miosierdzia.
Polska utrzymywaa jedn z najsil-
niejszych armii europejskich, mimo zmian
jej potencja gospodarczy i moliwoci finansowe byy jednak wielokrotnie nisze od
niemieckich. W drugiej poowie lat trzydziestych, mimo modernizacji armii przepro-
wadzonej na du skal, Polska nie moga osign tego puapu zbroje co Niemcy.
Dlatego rozwizania problemw swojego bezpieczestwa szukaa w sojuszach mi-
litarnych z najwikszymi potgami Europy Zachodniej Francj i Wielk Brytani.

Krtko mwic:

P olska odzyskaa niepodlego w 1918r. dziki zaamaniu si wszyst-

kich pastw zaborczych oraz wysikowi samych Polakw. Zwyci-
stwo nad bolszewikami w 1920r. nie tylko uratowao Polsk przed utrat
niepodlegoci, lecz take uniemoliwio Armii Czerwonej rozszerzenie
komunizmu na ca Europ.

67
 VI

Polska
walczca

olska bya pierwszym krajem, ktry zbrojnie prze-

ciwstawi si Hitlerowi. Jej opr pooy kres po-
kojowym podbojom Niemiec. Przeksztaci agresj w konflikt midzynarodowy,
ktry ostatecznie doprowadzi do zagady III Rzeszy.
W maju 1939 r. Polska jednoznacznie odrzucia niemieckie dania teryto-
rialne. Rzeczpospolita nie bya skazana na porak. Miaa sojusznikw Francj
i Wielk Brytani. Wzajemne porozumienia gwarantoway wzicie pastwa Hi-
tlera w kleszcze. Po ataku Niemiec na Polsk francuskie siy zbrojne byy zobowi-
zane rozpocz natychmiast dziaania powietrzne, po trzech dniach przystpi do
dziaa ofensywnych o ograniczonych celach, a po pitnastu dniach gwnymi
siami rozpocz dziaania ofensywne przeciwko Niemcom. Ukad polsko-bry-
tyjski mwi jednoznacznie, e w razie ataku Niemiec wszelka pomoc i poparcie
udzielone bd bezzwocznie.
Tymczasem wrogo wobec Polski poczya ssiedzkie potgi totalitarne.
23 sierpnia 1939 r. zawarto pakt RibbentropMootow z tajnym protokoem,
ktry wyznacza plan podziau Polski i innych krajw pomidzy ZSRS a Niemcy.
1 wrzenia 1939 r. Niemcy zaatakoway Polsk od zachodu, z pnocy i
wsplnie ze Sowacj od poudnia. Twardy opr Polski sprawi, e 3 wrzenia

69
 Agresje na Polsk we wrzeniu 1939 roku
OTWA

LITWA

Wilno
Gdask
WOLNE
MIASTO NIEMCY
GDASK

ZSRS

Pozna
Warszawa

NIEMCY Krakw
Lww

SOWACJA

WGRY RUMUNIA

1939 r. Francja i Wielka Brytania wypowiedziay wojn III Rzeszy. To powinien

by wstp do ofensywy militarnej.
Wsplny potencja militarny trzech aliantw by wikszy ni Niemiec. Niem-
cy niemal cao si rzucili na Polsk. Na zachodzie, przy granicach z Francj, mieli
stosunkowo nieliczne i sabo uzbrojone jednostki. Uderzenie Francji przy lotniczym
wsparciu Wielkiej Brytanii zmusioby ich do podzielenia wojsk na dwa fronty. Pa-

70
stwa te nie wywizay si jednak ze zobowiza sojuszniczych. I jeli nie zaamali-
my si w roku 1939, stao si to jedynie dziki temu, e w czasie kampanii polskiej
okoo110francuskich i brytyjskich dywizji zachowao si zupenie biernie wobec
23dywizji niemieckich stwierdzi potem niemiecki genera Alfred Jodl. Bezczynno
Francji i Wielkiej Brytanii zaprzepacia szans na szybkie pokonanie Niemiec, a przy
tym doprowadzia do uszczuplenia si koalicyjnych o niemal milionow armi polsk.
Korzystajc z takiej sytuacji, od wschodu Polsk zaatakowa ZSRS. 17 wrze
nia 1939 r. Armia Czerwona uderzya na walczc z Niemcami Rzeczpospolit
wzdu caej linii granicznej. adne pastwo nie wytrzymaoby takich ciosw.
Polska walczya samotnie i z determinacj ponad pi tygodni. Straty sprztowe
Niemcw w Polsce byy tak due, e bezporednio po wrzeniu 1939 r. nie mogli
oni prowadzi dziaa zbrojnych na zachodzie Europy.
Wymiar polskiego oporu zrozumiano dopiero kilka miesicy pniej: po
klsce Francji, ktra, majc o wiele dogodniejsze pooenie, dysponujc wie-
lokrotnie silniejsz armi, dziaajc wesp z wojskami Wielkiej Brytanii, Belgii
i Holandii, walczya zaledwie przez sze i p tygodnia.

Warszawa odpieraa ataki Niemcw a do 28 wrzenia 1939 r.

Na zdjciu: po niemieckim nalocie ponie Zamek Krlewski
w Warszawie. (Fot. NAC)

71
 Piloci z polskiego Dywizjonu 303 w Wielkiej Brytanii.
(Fot. Imperial War Museums)

Rzeczpospolita nie skapitulowaa. Pozostaa stron wojujc i czonkiem

koalicji antyniemieckiej od pierwszych do ostatnich chwil wojny. Nigdy w cza-
sie wojny nie stoczya si do pozycji pastwa kolaborujcego z Niemcami. Za-
pacia za to ogromn cen.
Wadze RP znalazy tymczasow siedzib w sojuszniczej Francji, a po jej
klsce w 1940 r. w Wielkiej Brytanii. Podtrzymana zostaa cigo prawna
pastwa polskiego, ktre byo na arenie midzynarodowej jedynym legalnym
dysponentem terytorium i prawnym reprezentantem obywateli RP.
Na terytorium Francji Polska odbudowaa cz swoich si zbrojnych. Wio-
sn 1940 r. polskie oddziay i okrty wojenne wziy udzia w walkach o wolno
Norwegii (m.in. w bitwie o Narvik). W tym samym roku polscy onierze walczyli
w obronie Francji, m.in. nad Saar, nad kanaem MarnaRen, pod Lagarde, nad
Somm, w Szampanii oraz w innych regionach. Polscy lotnicy bronili m.in. Belgii
i pnocnej Francji, osaniajc m.in. Pary. Po kapitulacji Francji tylko czci pol-
skiego wojska udao si ewakuowa wraz z wadzami RP do Wielkiej Brytanii.

72
 w. Maksymilian Maria Kolbe
(1894 1941) franciszkanin,
misjonarz i mczennik,
wizie niemieckiego
obozu koncentracyjnego
Auschwitz, zgin w bunkrze
godowym, dobrowolnie
zgosi si namier w zamian
za innego winia.

W Wielkiej Brytanii po raz kolejny przystpiono do odbudowy Polskich Si

Zbrojnych. Oprcz si ldowych sformowano m.in. polskie dywizjony myliw-
skie i bombowe. Wziy one udzia w obronie wyspy, a w nastpnych latach
w walkach i nalotach prowadzonych w rnych czciach kontynentu. Dzieem
polskich pilotw byo w sumie a 12 proc. wszystkich zestrzele niemieckich sa-
molotw w bitwie o Wielk Brytani.
W latach 19411942 polscy onierze walczyli take w Afryce, m.in. w obro-
nie Tobruku.
Tymczasem Niemcy i Sowieci podzielili midzy siebie obszar Polski. Ziemie
zachodnie i pnocne wcielono bezporednio do Niemiec. W centralnej Polsce Hi-
tler stworzy niemieckie Generalne Gubernatorstwo. Cz pogranicza na poudniu
przez ponad pi lat znajdowaa si pod okupacj sowack. Ponad poow Polski
okupowa Zwizek Sowiecki, wczajc jej obszary do ukraiskiej i biaoruskiej SRS.
Okrg wileski Moskwa najpierw przekazaa Litwie, wprowadzajc na jej terytorium
swoje wojska, po to, aby ju kilka miesicy pniej cae to pastwo wcieli do ZSRS.

73
 Terror Niemcw uderza we wszystkie warstwy polskiego spoeczestwa.
Ju od jesieni 1939 r. okupanci przeprowadzali masowe egzekucje ludnoci. Ze
szczegln nienawici traktowali ydw. Z czasem ca ludno ydowsk
stoczyli w gettach zorganizowanych w wielu miastach, m.in. w Warszawie.
To by wstp do pniejszej Zagady. Z zacitoci tpili polsk inteligencj
chodzio im o pozbycie si warstwy przywdczej. Wtym celu zlikwido-
wali polsk owiat pozwolili tylko na zajcia na poziomie podstawowym
i zawodowym.
Obszarom bezporednio wcielonym do Rzeszy zamierzali nada charakter
czysto niemiecki. Dlatego ju w pierwszych miesicach okupacji Niemcy prze-
prowadzili masow akcj wypdze niemal p miliona Polakw.
Z kadym rokiem okupacji wzrasta niemiecki terror wobec ludnoci polskiej.
W rnych akcjach pacyfikacyjnych Niemcy spalili setki polskich wsi, dokonujc
zbiorowych mordw ludnoci cywilnej.
Bezwzgldny terror dotkn take mieszkacw ziem okupowanych przez
ZSRS. Jeszcze jesieni 1939 r. Sowieci deportowali w gb ZSRS kilkadziesit tysi-

Ekshumacja polskich oficerw zamordowanych w 1940 r.

przez Sowietw w Katyniu. (Fot. Muzeum Katyskie)

74
cy obywateli w ramach oczyszczania strefy nadgranicznej. W latach 19401941
zorganizowali cztery masowe fale deportacji obywateli RP do agrw i w gb
ZSRS. Oprcz tego systematycznie na co dzie przeprowadzali aresztowania i wy-
wzki na wschd pojedynczych osb oraz caych rodzin i wikszych grup lud-
noci. Wsumie represje objy nie mniej ni 400 tys. ludzi, w pierwszym rzdzie
elit spoeczestwa inteligencj, urzdnikw i funkcjonariuszy pastwowych
oraz ich rodziny. Sowieci narzucali im wyniszczajce warunki ycia i niewolniczej
pracy, ktre byy przyczyn ogromnej miertelnoci.
W marcu 1940 r. wadze sowieckie podjy bezprecedensow w dziejach
wiata decyzj wymordowania ponad 20 tys. polskich oficerw, policjantw
i urzdnikw przetrzymywanych do tego czasu w obozach i wizieniach NKWD.
Do historii ten mord przeszed jako zbrodnia katyska.
Polacy mimo tych ciosw
nie tracili nadziei na ostateczne
zwycistwo. Zupowanienia
wadz RP w caym okupowa-
nym kraju zbudowali struktury
pastwowe w konspiracji Pol-
skie Pastwo Podziemne. Zor-
ganizowali ycie konspiracyjne
o skali niespotykanej w adnym
innym z okupowanych pastw.
Pod zwierzchnictwem tajnej ad-
ministracji cywilnej (Delegatury
Rzdu na Kraj) dziaay konspi-
racyjne wadze lokalne. Zbudo-
wano w podziemiu take na-
miastk polskiego parlamentu
(Rad Jednoci Narodowej),
ktr wsptworzyy dziaaj-
ce w ukryciu najwiksze partie
polityczne. Delegat rzdu na
kraj zosta jednoczenie wice- Poland first to fight
premierem RP. plakat Marka uawskiego, 1942 r.

75
 onierze z oddziau partyzanckiego Armii Krajowej.

76
(Fot. Wojewdzka Biblioteka Publiczna w Lublinie)

77
 Okupacja terytorium RP w latach 19391941
OTWA
LITWA
W sierpniu 1940 r. ZSRS
zaanektowa Litw, otw i Estoni

Wilno
Gdask

NIEMCY

OK
OK SO U Biaystok
ZSRS

NI U W PA
Pozna

EM PA IE CJA
CK
WARSZAWA
Brze

IE CJA
d

A
Wrocaw

CK Lublin

A
uck

Katowice
NIEMCY
Krakw
Lww

SOWACJA

Tereny zaanektowane
przez ZSRS w sierpniu 1940 r.
WGRY
RUMUNIA

Granice Polski z 1 wrzenia 1939 r.

Okupacja niemiecka:
Obszar wczony  Okupacja
bezporednio do Rzeszy sowacka
Generalne Linia podziau Polski
Gubernatorstwo pomidzy ZSRS i Niemcy
Okupacja Ustalona w pakcie
sowiecka RibbentropMootow
Okrg Wileski przekazany 23 sierpnia 1939 r.
przez ZSRS Litwie i wraz Linia demarkacyjna
z ni wcielony do ZSRS w 1940 r. ustalona 28 wrzenia 1939 r.

78
 Okupacja terytorium RP w latach 19411944

Wilno

Gdask

NIEMCY

Biaystok

Pozna
OKUPACJA WARSZAWA
Brze

NIEMIECKA
d

Wrocaw Lublin

uck

Katowice
NIEMCY
Krakw
Lww

SOWACJA

WGRY

Granice Polski z 1 wrzenia 1939 r.

Okupacja niemiecka: Niemcy
Obszar wczony  przed 1 wrzenia 1939 r.
bezporednio do Rzeszy Okupacja
Generalne sowacka
Gubernatorstwo
Okrg
Biaystok
Obszary wczone do Komisariatu Rzeszy
Ukraina i Komisariatu Rzeszy Ostland

79
 Odtwarzane w konspiracji siy zbrojne finalnie przyjy nazw Armia Kra-
jowa (AK). W jej szeregach znalazo si ostatecznie ponad 350 tys. ludzi. Struk-
tury terenowe AK objy wszystkie wojewdztwa, powiaty i gminy na terenie
okupowanego kraju.
Polacy zbudowali te sie konspiracyjnego szkolnictwa. Mimo zakazw nie-
mieckich i drakoskich kar nauczaniem objto ogromn liczb dzieci i modzie-
y. Zajcia prowadziy take tajne uniwersytety. Uruchomiono konspiracyjne
ycie naukowe i kulturalne. Ogromny zasig zyskay drukowane z naraeniem
ycia podziemne wydawnictwa miesiczniki i tygodniki, a podczas powstania
warszawskiego nawet prasa codzienna.
W podziemnym pastwie funkcjonowa take polski wymiar sprawiedliwo-
ci. Wojskowe i cywilne sdy specjalne wydaway wyroki na zdrajcw i konfi-
dentw. mierci karano take pospolitych przestpcw i tych, ktrzy za osobiste
korzyci wydawali Niemcom ukrywajcych si wspobywateli.
Dziaa wywiad i kontrwywiad AK. Systematycznie wysyano do zachod-
nich sojusznikw informacje na temat ruchw wojsk niemieckich na zapleczu
frontu wschodniego. Rozpoznano niemieckie przygotowania do produkcji nowej
broni rakietowej V-2, ktra miaa odwrci losy wojny. W 1944 r. AK przechwyci-
a w caoci jeden z nierozerwanych pociskw rakietowych. Rozmontowano go
i sporzdzono szczegow dokumentacj kadego z wielu tysicy elementw.
Wszystko przerzucono do zachodnich aliantw.
Wydzielone jednostki podziemnej armii prowadziy akcje dywersyjne
i zbrojne. Wykonywano wyroki mierci take na niemieckich zbrodniarzach.
Jedn z najbardziej znanych bya likwidacja w 1944 r. dowdcy SS i poli-
cji w dystrykcie warszawskim, znanego z brutalnoci i okruciestwa Franza
Kutschery.
Rok 1941 przynis wojn dwch totalitarnych okupantw. 22 czerwca 1941r.
wojska Hitlera zaatakoway ZSRS. W cigu kilku tygodni Niemcy cakowicie
wyparli Sowietw z terytorium RP.
Wielka Brytania niezwocznie uznaa ZSRS za swojego sojusznika. Polska
take musiaa zaj stanowisko w nowej sytuacji. Dopki Armia Czerwona po-
nosia klski, sowiecki totalitaryzm nie zagraa Polsce bezporednio. W 1941 r.
pojawia si szansa wydobycia z sowieckich obozw setek tysicy Polakw,
ktrzy przeyli do tego czasu.

80
 W tej sytuacji Rzeczpospolita Polska zdecydowaa si na prb unormo-
wania stosunkw z ZSRS. Podpisaa porozumienie przywracajce stosunki mi-
dzypastwowe oraz umow wojskow. Moskwa formalnie anulowaa traktat
RibbentropMootow i obiecaa uwolnienie Polakw wizionych w ZSRS.
Uzgodniono tworzenie w Sowietach polskich jednostek wojskowych podlegych
wadzom RP. W 1942 r. zostay one ewakuowane na brytyjski Bliski Wschd.
Niestety nie zmienia si zbrodnicza natura sowieckiego totalitaryzmu. Tra-
giczne dowiadczenia lat 19391941 kazay Polakom obawia si perspektywy
jednoznacznego zwycistwa sowieckiego na wschodzie. Dla wielu byo oczy-
wiste, e zarwno zwycistwo totalitarnych Niemiec, jak i totalitarnego ZSRS
przekreli perspektywy polskiej niepodlegoci. Najkorzystniejszym dla Polski
scenariuszem byoby ugrznicie obu zbrodniczych potg w nierozstrzygni-
tych bojach daleko na wschd od polskich granic, tak aby prowadziy one do
wzajemnego wyniszczenia. Chodzio o to, aby alianci zachodni pokonali Niemcy,
zanim Armia Czerwona przybliy si do Polski. Z tego powodu Polska wspieraa
koncepcj rozpoczcia alianckiej inwazji kontynentu od strony Pwyspu Ba-
kaskiego, a nie w odlegej Francji.
Obawy Polakw wobec Rosji byy zasadne. Stalin od pierwszych miesicy
sabotowa porozumienia sowiecko-polskie. Kreml m.in. utrudnia uwalnianie
obywateli RP z agrw i miejsc zsyki, rozbudowywa take wasn agentur na
polskim terytorium.
W 1942 r. Niemcy zdecydowali o przeprowadzeniu zagady ydw europej-
skich. Wrd nich byy a 3 mln ydw obywateli RP. Dlatego Hitler polskie ziemie
uczyni centrum Holocaustu. Plan cakowitego wyniszczenia ludnoci ydowskiej
by olbrzymim przedsiwziciem zorganizowanym i realizowanym przez cae nie-
mieckie pastwo. Wczeniej Niemcy wyjli spod prawa ludno ydowsk. Na
ziemiach okupowanej Polski inaczej ni w innych krajach okupowanych za
jakkolwiek form pomocy ydom grozia kara mierci, nierzadko czona z wy-
mordowaniem caych rodzin. Mimo to w ramach podziemnego pastwa Polacy
stworzyli w 1942 r. tajn Rad Pomocy ydom o kryptonimie egota. Wan
rol w ukrywaniu dzieci ydowskich odegray klasztory. Wrd okoo tysica Po-
lakw zamordowanych za pomoc ydom znalazo si take kilkudziesiciu ksiy.
Na teren okupowanej Polski zostaa rozcignita sie niemieckich obo-
zw koncentracyjnych. Do dzisiaj najwaniejszym symbolem ludobjstwa

81
 W KLAuschwitz-Birkenau Niemcy mordowali ydw z caej Europy.
Na zdjciu: przywiezieni do obozu ydzi wgierscy, maj 1944 r.
(Fot. Yad Vashem)

na ziemiach polskich pozostaje niemiecki obz zagady Auschwitz-Birkenau. Stwo-

rzony w 1940r. dla winiw Polakw, od 1942 r. sta si gwnym miejscem ma-
sowej eksterminacji ludnoci ydowskiej. Do 1945 r. Niemcy wymordowali tam
w sumie ponad milion ydw z caej Europy, ponad 70 tys. Polakw, 20tys. Cy-
ganw i 15tys. jecw sowieckich. Dla usprawnienia systemu masowych zbrodni
Niemcy zaczli zabija ludzi gazem trujcym w specjalnie do tego celu przygotowa-
nych komorach. Podobnym celom suya caa sie niemieckich obozw zagady.
Niemcy krwawo tumili odruchy zbrojnego oporu ludnoci ydowskiej.
Najwikszym z nich byo powstanie, ktre wybucho w getcie warszawskim
w kwietniu 1943 r.
Polska prbowaa alarmowa wiat o dokonywanych przez Niemcw
zbrodniach i o zagadzie ydw. Spoeczno midzynarodowa reagowaa na
to niedowierzaniem i bezczynnoci.

82
 Sudzy Boy Wiktoria i Jzef Ulmowie ze wsi Markowa.
W 1944r. Niemcy zamordowali ich wraz z siedmiorgiem dzieci za to,
e ukrywali w swoim domu dwie rodziny ydowskie.
(Fot. ze zbiorw Mateusza Szpytmy)

83
Najwaniejsze niemieckie obozy koncentracyjne
i niemieckie obozy mierci w granicach
tzw. Wielkich Niemiec w latach 19411944

Hamburg

Brema Neuengamme
1938
Bergen-Belsen
1940

Lipsk
Buchenwald
Kolonia 1937

Frankfurt nad Menem

Norymberga
Flossenburg
1938
Stuttgart

Dachau
Natzweiler 1933
Monachium
Wspczesne granice Niemiec i pastw ssiednich 1941
na tle Wielkich Niemiec z lat 19411944

Litwa
Rosja

Biaoru
Polska
Niemcy
Czechy Ukraina
Francja Sowacja
Austria

Sowenia

84
 Gdask Stutthof
1939

Szczecin
Biaystok
Ravensbrck
1939
Sachsenhausen
1936 Treblinka
Berlin Pozna Warszawa 1942
Kulmhof
1941 d Sobibr
1942
Lublin
Majdanek
Wrocaw 1941
Drezno AUSCHWITZ
Gro-Rosen 1940
1940 Beec
1942
Krakw Lww
Praga
BIRKENAU
1942

Wiede

Mauthausen
1938

Niemieckie obozy koncentracyjne

Rok rozpoczcia dziaalnoci

Niemieckie obozy mierci

Rok rozpoczcia dziaalnoci

85
 Skala zbrodni niemieckich pokazaa warto decyzji Polski o konsekwent-
nej walce przeciw pastwu Hitlera. Mimo gigantycznych ofiar Rzeczpospolita
nie splamia si adn form wsppracy z Niemcami. Jeeli jaki obywatel RP
indywidualnie podejmowa wspprac z okupantem przeciw ludnoci cywil-
nej bd strukturom podziemia, stawa si zdrajc ojczyzny. Grozia za to mier
z rk onierzy Pastwa Podziemnego.
W latach 19431944 na obszarach okupowanego przez Niemcw Woynia
i Galicji Wschodniej Ukraicy z Ukraiskiej Powstaczej Armii, dostrzegajc sku-
teczno eksterminacji dokonywanych przez Niemcw, rozpoczli systematycz-
ne rzezie polskich mieszkacw Woynia. Ta ludobjcza akcja doprowadzia do
umiercenia ponad 100tys. Polakw. Jej celem byo doprowadzenie w krtkim
czasie do penej likwidacji polskiej populacji w tych regionach.
Koniec bitwy pod Stalingradem w 1943 r. przynis przeom na froncie
wschodnim. Armia Czerwona stana przed perspektyw zwyciskiego marszu
na zachd. Niestety dla Stalina otwierao to drog do realizacji imperialnych
planw w Europie. Nie byo w nich miejsca dla wolnej i niepodlegej Polski.
Kreml ju wtedy przystpi do rozoonych na kilka etapw agresywnych
dziaa przeciw RP. Stalinowi chodzio o zepchnicie Polski do roli przedmiotu
w polityce mocarstw, w dalszej kolejnoci o aneksj jej terytoriw wschodnich
i zniewolenie caej reszty.
Plany te kontrastoway z goszonymi przez koalicj antyniemieck szczytny-
mi zasadami Karty Atlantyckiej. Polska liczya na zdecydowane wsparcie Londynu
i Waszyngtonu w obronie jej praw. Niestety zarwno USA, jak i Wielka Brytania
w tajemnicy przed Polakami od 1943 r. wysyay Moskwie sygnay o gotowoci
do akceptacji zaboru przez ZSRS wschodniej poowy RP. To skaniao Stalina do
systematycznej eskalacji antypolskich da.
25 kwietnia 1943 r. Moskwa zerwaa stosunki midzypastwowe z Polsk.
To by faktycznie pocztek nowej sowieckiej agresji przeciw Rzeczypospolitej.
W ten sposb Polska staa si jedynym pastwem koalicji antyniemieckiej, kt-
re wci walczc z Niemcami stao si celem agresji ze strony jednego z alianckich
mocarstw. Amerykanie i Brytyjczycy stopniowo godzili si na kolejne ustpstwa
wobec sowieckich da. Stalin dziki temu intensyfikowa przygotowania do pe-
nego podporzdkowania Polski. Czci tych dziaa bya rozbudowa cakowicie
podporzdkowanych Sowietom jednostek wojska zoonych z Polakw.

86
 onierze Armii Krajowej na Wileszczynie w 1944 r. (Fot. KARTA)

Pocztkowo Stalin realizowa agresj rodkami dyplomacji i propagandy. Po

ponownym przekroczeniu wschodnich granic RP przez Armi Czerwon w styczniu
1944 r. Sowieci uyli przeciw Polakom rwnie swoich si zbrojnych i policyjnych.
Armia Krajowa podja intensywne antyniemieckie dziaania powstacze, ktre
miay zademonstrowa przed wiatem polskie prawa do wolnoci, suwerennoci
i caoci terytorium (plan Burza). Polska liczya na to, e jej wysiek militarny, przy
wsparciu aliantw anglosaskich, wymusi na ZSRS poszanowanie polskiej suweren-
noci. Innych narzdzi nacisku nie miaa.
Akcja zbrojna AK bya uruchamiana w poszczeglnych regionach w mia-
r zbliania si frontu. Na zapleczu Niemcw organizowano lokalne powstania
zbrojne, polskimi siami samodzielnie wyzwalano setki miejscowoci. AK braa
udzia m.in. w walkach z Niemcami o Wilno i Lww. Ujawniajc wobec Armii
Czerwonej swoje oddziay, Polacy deklarowali jako gospodarze tych ziem go-
towo sojuszniczego wspdziaania w ramach koalicji antyniemieckiej.
W wielu miejscach lokalni dowdcy sowieccy pozorowali gotowo wsp-
pracy. Po wsplnych walkach przeciw Niemcom jednak podstpnie aresztowali

87
 Grupa powstacw
w Warszawie
w sierpniu 1944 r.
(Fot. Wikimedia Commons)

kadry dowdcze AK. onierzy AK wcielali do jednostek podlegych Moskwie.

Opornych mordowali, innych aresztowali i zsyali do agrw w gbi ZSRS. Re-
presje sowieckie ponownie spady take na cywilnych obywateli RP.
Sowiecka okupacja Polski stawaa si faktem. Ziemie wschodnie RP Stalin
ponownie wcieli bezporednio do ZSRS. Na zachd od ustanowionej przez Kreml
nowej linii granicznej Stalin powoa wadze komunistyczne w peni zalene od
Moskwy i chronione przez sowieckie siy zbrojne.

88
 Ostatnim aktem walki o prawa Rzeczypospolitej Polskiej do niepodlegoci
byo powstanie warszawskie, ktre wybucho 1 sierpnia 1944 r. W wyzwolonych
przez Armi Krajow dzielnicach stolicy jawnie dziaay struktury pastwowe
RP. Powstacy walczyli w osamotnieniu mimo bezporedniego ssiedztwa so-
wieckiego frontu. Moskwa zrobia wszystko, aby powstanie upado. Stalin za-
trzyma pod Warszaw ofensyw Armii Czerwonej, rezygnujc z realizacji wcze
niejszych planw uderzenia na miasto. Da Hitlerowi czas na pen likwidacj

89
 onierze AK zamordowani przez Sowietw w Turzy pod Rzeszowem
jesieni 1944 r. po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski.
Fotografia z ekshumacji przeprowadzonej w latach dziewidziesitych XX w.
(Fot. Maciej Korku)

si polskich. Wczasie najwikszych sukcesw powstania ZSRS uniemoliwi

zwikszenie alianckiej pomocy lotniczej dla walczcej AK. Sowieci brutalnie li-
kwidowali oddziay AK idce na pomoc powstaniu. Niemcy robili to samo po
swojej stronie frontu.
W takich okolicznociach onierze AK przez dwa miesice bohatersko wal-
czyli z dysponujcymi gigantyczn przewag Niemcami. W zajtych dzielnicach
Niemcy dokonali masowych zbrodni: wymordowali sto kilkadziesit tysicy miesz-
kacw stolicy. Korzystajc z sowieckiej bezczynnoci, w kolejnych miesicach na
rozkaz Hitlera zupenie swobodnie wyburzali cae dzielnice Warszawy.
W latach 19441945 Wojsko Polskie uczestniczyo w wyzwalaniu Woch,
Francji, Belgii i Holandii. Polacy zdobyli m.in. Monte Cassino, otwierajc woj-
skom alianckim drog na Rzym. Pniej uwalniali od Niemcw dziesitki wo-
skich miejscowoci w tym Ankon i Boloni. W pnocnej Francji uczestniczyli

90
m.in.w bitwie pod Falaise, wyzwalali belgijskie Ypres, Gandaw i holendersk
Bred. Walczyli pod Arnhem i nad Moz. Zdobywali pnocne regiony Niemiec.
Polscy marynarze uczestniczyli w bitwie o Atlantyk, w organizacji konwojw
do Murmaska oraz w dziaaniach wojennych na Morzu rdziemnym i Mo-
rzu Egejskim.
Polska przyczynia si rwnie w innym wymiarze do pokonania Niemiec.
Polscy kryptolodzy zamali kody niemieckiej maszyny szyfrujcej Enigma i prze-
kazali je brytyjskim sojusznikom, co stao si kluczem do wielu alianckich zwy-
cistw w czasie wojny.
Na konferencji w Jacie w lutym 1945 r. USA i Wielka Brytania wbrew goszo-
nym zasadom Karty Atlantyckiej ostatecznie przypiecztoway wcielenie wschodniej
poowy RP z Wilnem i Lwowem do ZSRS. Na konferencji w Poczdamie potwier-
dzono, e Polska otrzyma poudniow cz Prus Wschodnich oraz ziemie po lini
Odry i Nysy uyckiej, ktre przed wojn naleay do III Rzeszy. Nie rekompenso-
wao to jej strat terytorialnych. Ostatecznie powierzchnia Polski w nowych grani-
cach w porwnaniu z obszarem przedwojennym ulega pomniejszeniu a o 20 proc.
W wyniku dziaa niemieckich i sowieckich Polska poniosa gigantyczne
straty, trudne do odrobienia w skali historii. Niemal 6 mln obywateli RP straci-
o ycie (z tego poow stanowili wymordowani przez Niemcw ydzi). Rzesze
Polakw nie mogy wrci do kraju zniewolonego przez Sowiety. Na skutek
eksterminacji, deportacji i zniewolenia Polska utracia znaczn cz potencjau
ludnociowego. W 1945 r. w nowych granicach mieszkao o 11 mln mniej obywa-
teli, ich liczba zmniejszya si z 35 mln w roku 1939 do zaledwie 23,9 mln w roku
1945. Szczeglnie due straty poniosy polskie elity. ycie stracio np.39proc.
lekarzy, 30 proc. naukowcw i 28 proc. ksiy.
Zniszczenia byy ogromne. Szacowano, e majtek narodowy uleg pomniej-
szeniu a o 38 proc. Sowieci systematycznie grabili zdewastowane wojn nowe
terytorium kraju, wywoc do ZSRS urzdzenia przemysowe, energetyczne
i komunikacyjne.
Stalin zbudowa alternatywne pastwo: w peni od niego zalene wa-
dze komunistyczne przenis do Warszawy. Od 1944 r. sowieckie siy zbrojne
i NKWD uczestniczyy w likwidacji niepodlegociowego oporu oraz struktur
podziemia podlegych konstytucyjnym wadzom RP na uchodstwie. Doko-
nywano krwawych represji: mordw, aresztowa, zsyek do agrw w gbi

91
ZSRS. W marcu 1945 r. wadze sowieckie podstpnie aresztoway przywd-
cw Polskiego Pastwa Podziemnego. Trzej z nich w tym wicepremier Rze-
czypospolitej, jego zastpca i komendant gwny AK nie opucili ywi so-
wieckich wizie.
W czerwcu 1945 r., opierajc si na jataskich decyzjach Wielkiej Trjki,
pod kontrol Moskwy utworzono rzd, ktry mia zorganizowa w okrojonym
kraju wybory parlamentarne. Na tej podstawie rzdy USA i Wielkiej Brytanii
nawizay z nim stosunki dyplomatyczne, cofajc oficjalne uznanie dla prawo-
witych wadz RP na uchodstwie. By to kolejny akt nielojalnoci zachodnich
aliantw wobec ich polskiego sojusznika, tym bardziej e w aden sposb nie
zapewniono ani rzetelnoci wyborw, ani usunicia z Polski wojsk sowieckich.
Komunici, majcy marginalne zaplecze spoeczne, tylko dziki Sowietom mogli
utrzyma si u wadzy.
Wybory parlamentarne przeprowadzono w 1947 r. Ich wynik pod kontrol
Moskwy cakowicie sfaszowano i ogoszono zwycistwo komunistw.
Do 1947 r. zbrojny opr przeciwko zniewoleniu prowadziy silne zgrupowania
partyzanckie, a walk polityczn m.in. jawne Polskie Stronnictwo Ludowe i kon-
spiracyjne Zrzeszenie Wolno i Niezawiso. Pozbawione nadziei na zmian
sytuacji geopolitycznej zbrojne podziemie niepodlegociowe z czasem sabo.
Wkocu lat czterdziestych w lasach przetrway pojedyncze oddziay partyzanc-
kie, zamieniajce si w grupy przetrwania.

Krtko mwic:

II wojna wiatowa rozpocza si od niemieckiego i sowieckiego ataku

na Polsk. Osamotnieni Polacy zostali pokonani, ale si nie poddali.
Na uchodstwie odbudowano wadze pastwowe i wojsko, w kraju
dziaao Polskie Pastwo Podziemne. Mimo ogromnego wysiku wo-
jennego i ogromnych strat Polska nie moga cieszy si zwycistwem.
W kocowych latach wojny staa si ofiar nowej agresji sowieckiej.
Niemal poow jej terytorium ZSRS ponownie anektowa ca reszt
zniewoli pod wadz zalenej od Moskwy komunistycznej dyktatury.

92
 Granice Polski przed II wojn wiatow
i po niej

Wilno

Gdask

Olsztyn
Szczecin Nowogrdek

Biaystok
Bydgoszcz

Pozna
WARSZAWA
Brze

Wrocaw Lublin

Kielce uck

Katowice
Krakw
Lww

Tarnopol

Stanisaww

Granice Polski w 1939 r.

Granice Polski wyznaczone po II wojnie wiatowej

93
 VII

W komunistycznej
niewoli

W powojennej Polsce partia komunistyczna, dziki

opanowaniu kraju przez Sowietw, sprawowa-
a niepodzieln wadz. Komunici kontrolowali administracj, gospodark,
media, edukacj i wszystkie inne dziedziny ycia spoecznego. Stosowali terror
i wykorzystywali propagand. Szacuje si, e w okresie zdobywania przez nich
wadzy (19441956) zgino okoo 50 tys. osb, a setki tysicy przeszy przez wi-
zienia i obozy pracy przymusowej. Polityka wewntrzna i zagraniczna Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej (oficjalna nazwa pastwa od 1952 r.) bya cakowicie
podporzdkowana wadzom Zwizku Sowieckiego.
Po 1947 r. opr zbrojny szybko sab, aczkolwiek na pocztku lat pidzie-
sitych dziaay jeszcze drobne grupy partyzantw. Ostatni z nich zgin dopiero
w 1963 r. Po likwidacji harcerstwa na masow skal zaczy powstawa mo-
dzieowe organizacje konspiracyjne.
Po upastwowieniu gospodarki ostatni du grup prywatnych waci-
cieli stanowili chopi. W 1948 r. komunici rozpoczli kolektywizacj, zmuszajc
ich do oddawania ziemi. Wywoao to wielki opr.
Stopniowo narastaa antykocielna propaganda i represje. Celem wadz
byo cakowite wyeliminowanie religii. Uwiziono wielu ksiy, zakonnice

95
 Pukownik ukasz Ciepliski (19131951)
ostatni dowdca najwikszej
organizacji konspiracyjnej,
Zrzeszenia Wolno i Niezawiso.
Stracony przez komunistw, w celi
mierci pisa: Odbior mi tylko
ycie. A to nie najwaniejsze. Ciesz si,
e bd zamordowany jako
katolik za wiar wit, jako Polak
za Polsk niepodleg i szczliw, jako
czowiek za prawd i sprawiedliwo.
Wierz dzi bardziej ni kiedykolwiek,
e idea Chrystusowa zwyciy i Polska
niepodlego odzyska,
a pohabiona godno ludzka
zostanie przywrcona.To moja wiara
i moje wielkie szczcie. (Fot. AIPN)

Rotmistrz Witold Pilecki (19011948)

oficer Wojska Polskiego,
ochotnik do Auschwitz. Uczestnik
walk w latach 19191920 i 1939;
pod okupacj niemieck wsptwrca
Tajnej Armii Polskiej. Z wasnej woli
da si aresztowa Niemcom,
by trafi do obozu koncentracyjnego
Auschwitz, gdzie stworzy
konspiracj wojskow i zbiera
informacje. Po ponad dwch latach
uciek z obozu, walczy w powstaniu
warszawskim. Po wojnie stworzy
organizacj zbierajc informacje
dla wadz polskich na emigracji.
Stracony przez komunistw, jego
szcztkw do dzi nie odnaleziono.
(Fot. AIPN)

96
i zakonnikw, a nawet biskupw. Apogeum walki z religi stao si aresz-
towanie w 1953r. prymasa Polski kardynaa Stefana Wyszyskiego. Zastra-
szonych duchownych zmuszono do zoenia przysigi na wierno pastwu.
Uwiziony prymas stworzy program duchowego przygotowania Polakw
do rocznicy chrztu Polski.
Narastajcy sprzeciw Polakw eksplodowa w czerwcu 1956 r. w Poznaniu.
Na ulice miasta wyszo sto tysicy ludzi, domagali si poprawy warunkw y-
cia oraz swobd politycznych i religijnych. Ich protest zosta krwawo stumio-
ny. Zgino 58 osb, z ktrych najmodszy Romek Strzakowski mia tylko 13 lat.

Pozna, 28 czerwca 1956 r. (Fot. AIPN)

97
 26 sierpnia 1956 r. na wezwanie uwizionego kardynaa Wyszyskiego
na Jasnej Grze zgromadzio si milion Polakw.
Odnowili oni luby Narodu, po raz pierwszy zoone w 1656 r.
przez krla Jana Kazimierza.
(Fot. Archiwum Kurii Metropolitalnej w Katowicach)

Jesieni 1956 r. komunici, chcc uspokoi nastroje spoeczne, zmienili kie-

rownictwo partii. Podczas wiecw i manifestacji Polacy domagali si wycofania
stacjonujcych tu wojsk sowieckich, uniezalenienia kraju od Moskwy, wolnoci,
a take uwolnienia prymasa Wyszyskiego. Ten ostatni postulat wkrtce spe-
niono. Pragnc uspokoi spoeczestwo, wadze komunistyczne zdecydoway
si na czciowe ustpstwa. Zezwolono na rozwizanie kochozw (przetrway
tylko nieliczne), na chwil osaba cenzura, do Zwizku Sowieckiego powrcili so-
wieccy oficerowie dowodzcy armi, ograniczono wszechwadz aparatu represji.
Zmiany odczu take Koci katolicki. Wrd winiw politycznych wy-
puszczanych z wizie byli duchowni, wygnanym biskupom pozwolono na po-
wrt do ich diecezji. Do szk wrcia nauka religii, wydawano zgody na budo-

98
 Jesieni 1956 r. Polacy manifestowali solidarno z Wgrami walczcymi
z wojskami sowieckimi. Mimo trudnej sytuacji gospodarczej Polska
udzielia Wgrom pomocy, ktrej warto przewyszao tylko wsparcie
uzyskane od Stanw Zjednoczonych. (Fot. AIPN)

w nowych kociow. Wkrtce jednak zaczy si nowe represje, aczkolwiek

nie tak silne jak wczeniej. Usuwanie krzyy i lekcji religii ze szk, wstrzymanie
budowy wity, konfiskaty majtku kocielnego wywoay wiele protestw
spoecznych.
Gwnym polem starcia midzy wadzami a Kocioem stao si nadchodzce
milenium chrztu Polski. Polacy przygotowywali si do niego, realizujc program
duchowego odrodzenia narodu Wielk Nowenn, zainicjowan przez prymasa
Wyszyskiego. Komunici natomiast ogosili wasny program zwizany z tysic-
leciem pastwa.
W 1965 r. biskupi polscy wystosowali do biskupw niemieckich synny list
ze sowami udzielamy wybaczenia i prosimy o nie. List ten sta si poczt-

99
 Nowa Huta miaa by socjalistycznym miastem, pozbawionym kociow.
W 1957 r. zezwolono jednak na budow wityni, ale wkrtce si z tego wy-
cofano. Gdy w 1960 r. wadze usuny krzy z miejsca planowanej budowy,
tysice osb wystpiy w jego obronie. (Fot. AIPN)

kiem procesu pojednania polsko-niemieckiego. Jednoczenie wywoa kolejn

antykocieln kampani propagandow. Pomimo to masowy udzia Polakw
w uroczystociach milenijnych wyranie pokaza, po czyjej stronie jest poparcie
spoeczestwa.
W latach szedziesitych odchodzono od zmian wprowadzonych w 1956r.
Stopniowo narasta sprzeciw inteligencji; jego kulminacj byy protesty stu-
dentw w marcu 1968 r. Domagali si oni wolnoci sowa, nauki i kultury oraz
zniesienia cenzury. Wadze odpowiedziay zmasowanymi represjami, rozptay
te antysemick kampani propagandow i zmusiy 13 tys. osb pochodzenia
ydowskiego do wyjazdu z Polski.
Pogarszaa si take sytuacja ekonomiczna. W grudniu 1970 r. wadze zde-
cydoway si wprowadzi podwyk cen (byy one regulowane przez pastwo).
Wywoao to strajki w caym kraju. Najtragiczniejszy przebieg miay wydarzenia

100
 Jednym z elementw
przygotowa do milenium
bya peregrynacja
po wszystkich parafiach
kopii obrazu Matki Boskiej
Czstochowskiej.
Komunici postanowili
powstrzyma t akcj
i w 1966r. aresztowali
obraz.

Wadze organizoway konkurencyjne imprezy, lecz Polacy masowo

uczestniczyli w uroczystociach religijnych. Na zdjciu obchody
w Krakowie. (Fot. NAC)

101
 W sierpniu 1968 r. inwazja wojsk Ukadu Warszawskiego zakoczya
reformy praskiej wiosny w Czechosowacji. Najdramatyczniejszym
aktem sprzeciwu wobec tej agresji byo samospalenie dawnego
onierza Armii Krajowej Ryszarda Siwca. (Fot. AIPN)

na Wybrzeu, gdzie doszo do demonstracji i walk ulicznych. W Gdasku, Gdyni,

Elblgu i Szczecinie wojsko i milicja uyy broni palnej przeciwko robotnikom,
zgino 45 osb, ponad tysic byo rannych.
Krwawe stumienie robotniczych protestw stao si pretekstem do ko-
lejnej zmiany przywdztwa partii komunistycznej. Znw zdecydowano si na
ustpstwa wobec spoeczestwa. Nastpia ograniczona liberalizacja polityczna,
znacznie poprawiono poziom ycia spoeczestwa. Nie zreformowano jednak
centralnie sterowanej gospodarki, wzrost gospodarczy finansowano z zachod-
nich kredytw.
Kolejny kryzys by tylko kwesti czasu. Prba podwyki cen w 1976 r. po-
nownie zakoczya si wybuchem strajkw i demonstracji. Komunici wycofali

102
 Walki uliczne w Gdasku, grudzie 1970 r. (Fot. AIPN)

si z podwyki, lecz jednoczenie surowo ukarali uczestnikw protestw. Przy-

spieszyo to powstanie organizacji opozycyjnych, z ktrych najwaniejszymi
byy Komitet Obrony Robotnikw i Ruch Obrony Praw Czowieka i Obywatela.
Opozycja wspieraa osoby represjonowane, wydawaa podziemn pras i orga-
nizowaa niezalene nauczanie.
16 padziernika 1978 r. metropolita krakowski kardyna Karol Wojtya zo-
sta wybrany na papiea i przyj imiona Jan Pawe II. Wydarzenie to wywo-
ao entuzjazm Polakw i szok komunistw. Wadze nie byy jednak w stanie
nie dopuci do pielgrzymki Jana Pawa II do ojczyzny. Doszo do niej w czerw-
cu 1979r. Podczas mszy w Warszawie z udziaem setek tysicy osb, mwic
o historii Polski, papie zakoczy homili znamiennymi sowami: I woam ja,

103
 Stanisaw Pyjas (19531977)
student Uniwersytetu Ja-
gielloskiego, wsppracow-
nik Komitetu Obrony Robot-
nikw, zamordowany przez
komunistyczn Sub Bez-
pieczestwa. Po jego mierci
powsta Studencki Komitet
Solidarnoci. (Fot. AIPN)

syn polskiej ziemi, a zarazem ja, Jan Pawe II, papie, woam z caej gbi tego
tysiclecia, woam w przeddzie wita Zesania, woam wraz z wami wszyst-
kimi: Niech zstpi Duch Twj! Niech zstpi Duch Twj! I odnowi oblicze ziemi.
Tej Ziemi!. Wkrtce okazao si, e byy to sowa prorocze. Wsercach Polakw
zaczynaa rodzi si nadzieja.

Krtko mwic:

W powojennej Polsce komunici kontrolowali wszystkie sfery ycia

spoecznego, swoj wadz opierajc na terrorze i propagandzie.
Polacy wielokrotnie buntowali si przeciwko dyktaturze. Wielkie na-
dzieje wizano z wyborem kardynaa Karola Wojtyy Jana PawaII
na Stolic Piotrow.

104
w. Jan Pawe II (19202005) papie, wczeniej arcybiskup krakowski.
Poeta, filozof, zwany papieem podrnikiem w czasie pontyfikatu
odwiedzi 129krajw. Wielki krzewiciel ordzia miosierdzia Boego.
(Fot. Dennis Jarvis)

105
 VIII

Wolno
i solidarno

atem 1980 r. Polsk ogarna fala strajkw, wy-

woanych stale pogarszajc si sytuacj gospo-
darcz. Przeomowe znaczenie mia wybuch strajku w Stoczni Gdaskiej, spo-
wodowany zwolnieniem z pracy dziaaczki opozycyjnej Anny Walentynowicz.
Do stoczni przyczyy si inne zakady, sformuowano list 21 postulatw. Naj-
waniejszym z nich byo utworzenie niezalenych od wadz zwizkw zawo-
dowych. Strajk rozszerza si na kolejne orodki Szczecin, Wrocaw, Jastrzbie.
Skala protestu zmusia wadze do ustpstw. Podpisano porozumienia spo-
eczne, w wyniku ktrych powsta Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodo-
wy Solidarno. Na jego czele stan Lech Wasa, lider sierpniowego strajku
w Gdasku. Mimo utrudnie stawianych przez wadze Solidarno obja sw
dziaalnoci cay kraj. W 1981 r. naleao do niej blisko 10 mln Polakw. Bya
to najwiksza w dziejach wiata organizacja powstaa oddolnie w tak krtkim
czasie. W wyniku kolejnych protestw powoano take niezalene zwizki rol-
nikw i studentw.
Tym, co czynio ruch Solidarnoci rzeczywicie wyjtkowym, nie bya
jednak tylko liczebno. Szesnacie miesicy legalnej dziaalnoci niezalenego
zwizku zawodowego byo okresem wielkiego entuzjazmu i nadziei. Polacy na

107
 Na bramie Stoczni Gdaskiej strajkujcy powiesili portret Jana Pawa II
i obrazy religijne. Podczas dwu tygodni protestu siy
dodaway im codzienne modlitwy i odprawiane w niedziel msze.
(Fot. Jan Palik/FOTONOVA)

108
masow skal angaowali si w sprawy publiczne, powstaway projekty re-
form waciwie wszystkich sfer ycia spoecznego. Poza cenzur ukazyway si
tysice czasopism i ksiek. Pisano prawd o najnowszej historii, publikowa-
no zakazane dotychczas dziea literatury. Nurt reformatorski pojawi si take
w strukturach wadzy.
Natur tamtego czasu najlepiej oddaj wartoci, do ktrych si odwoy-
wano: prawda, wolno, sprawiedliwo, solidarno, godno czowieka, do-
bro wsplne. Solidarno skupiaa ludzi o rnych przekonaniach. czy ich
patriotyzm, a wikszo take przywizanie do religii. W tym czasie, po latach
przymusowej ateizacji, powrcia ona do ycia publicznego.
Kulminacyjnym momentem by I Krajowy Zjazd Delegatw NSZZ Solidar-
no. Poniewa reprezentowali oni wikszo spoeczestwa, zjazd nazywano
parlamentem wolnej Polski. Uchwalono program zwizku Samorzdna Rzeczpo-
spolita, szerokim echem odbio si Posanie do ludzi pracy Europy Wschodniej.
Wywoao ono kolejn kampani antysolidarnociowej propagandy w caym
bloku sowieckim. W rzeczywistoci jednak przez cay czas od sierpnia 1980 r. So-
lidarno ograniczaa najbardziej radykalne postulaty, takie jak wolne wybory.

W dziesit rocznic Grudnia 70 w Gdasku odsonito pomnik polegych

stoczniowcw. (Fot. Tomasz Wierzejski/FOTONOVA)

109
 W maju 1981 r. Polakami wstrzsna najpierw informacja o zamachu
na Jana Pawa II, a pniej mier prymasa Stefana Wyszyskiego.
W caym kraju modlono si o ocalenie Ojca witego.
(Fot. Wodzimierz Pniewski/REPORTER)

Pierwszy zjazd Solidarnoci. (Fot. Wojtek Laski/EastNews)

110
 Pacyfikacja strajku w kopalni wgla kamiennego Wujek
w Katowicach 16 grudnia 1981 r. (Fot. Marek Janicki/FOTONOVA)

Wadze komunistyczne od samego pocztku planoway zniszczenie Soli-

darnoci. Na takie rozwizanie naciskay rwnie wadze Zwizku Sowieckiego.
13grudnia 1981 r. wprowadzono stan wojenny. Na ulicach pojawiy si czogi
i wozy pancerne, wyczono telefony, zakazano opuszczania miejsc zamieszka-
nia, zawieszono dziaalno wszystkich organizacji oprcz partii komunistycznej.
Ju pierwszej nocy stanu wojennego internowano ponad 3 tys. osb. W sumie
przez obozy internowania przeszo blisko 10 tys. dziaaczy Solidarnoci i innych
organizacji. Kilkanacie tysicy osb skazano na kary wizienia. Dziesitki ty-
sicy straciy prac.
Pomimo grozy sytuacji, podsycanej ostrzeeniami o grocej za opr ka-
rze mierci, w caym kraju wybuchy setki strajkw. Byy one tumione si.
Najtragiczniejsze skutki miaa pacyfikacja protestu w kopalni Wujek, w cza-
sie ktrej zabito dziewiciu grnikw. Opr zosta zamany, Solidarnoci
jednak nie udao si zniszczy. Struktury zwizku odradzay si w podziemiu,
zarwno na szczeblu zakadowym, regionalnym, jak i krajowym. Powstaway
take konspiracyjne organizacje modzieowe, studenckie, podziemne partie
polityczne itp.

111
 Znak Solidarnoci Walczcej, podziemnej organizacji powstaej w 1982 r.
we Wrocawiu. Nawizywa do znaku Polski Walczcej
z okresu II wojny wiatowej. (Fot. AIPN)

Fenomenem polskiej konspiracji lat osiemdziesitych bya podziemna prasa.

Kadego roku ukazyway si setki rnego rodzaju tytuw. Po kilku miesicach
stanu wojennego zorganizowano take podziemne rozgonie radiowe. Kwita nie-
zalena kultura. W podziemiu ukazay si tysice ksiek. Organizowano koncerty
i przedstawienia teatralne. Schronienia wielu tym dziaaniom udziela Koci.

Podziemna drukarnia. (Fot. KARTA)

112
W czasie manifestacji w Lubinie 31 sierpnia 1982 r. od kul milicyjnych zgino
trzech demonstrantw. (Fot. Krzysztof Raczkowiak/FOTONOVA)

Na wprowadzenie stanu wojennego zareagowa cay wiat. Stany Zjednoczone

ogosiy sankcje przeciwko komunistycznym wadzom Polski i Zwizku Sowieckiego.
Na caym wiecie odbyway si demonstracje solidarnociowe. Do Polski wysyano
pomoc humanitarn i wsparcie dla podziemnej Solidarnoci. Akty protestu odno-
towano nawet w krajach bloku sowieckiego. Symbolem uznania dla Solidarnoci
byo przyznanie w 1983 r. Lechowi Wasie Pokojowej Nagrody Nobla.
Opozycja organizowaa strajki i manifestacje. Wadze komunistyczne nie
byy jednak skonne do ustpstw. Mimo zniesienia stanu wojennego w 1983 r.
trway represje. Polakw umacnia papie Jan Pawe II, ktry odwiedzi ojczyzn
w 1983 i 1987 r. Wielkim wstrzsem za byo zamordowanie ksidza Jerzego Popie-
uszki przez funkcjonariuszy komunistycznego aparatu bezpieczestwa w 1984 r.
Komunici nie byli w stanie pokona kryzysu gospodarczego. Cho wpro-
wadzono reglamentacj towarw, zakup podstawowych produktw oznacza
konieczno wielogodzinnego stania w kolejkach. Brak perspektyw skoni ty-
sice Polakw do ucieczki z kraju.

113
 Bogosawiony Jerzy Popieuszko (19471984) mczennik,
kapelan Solidarnoci. Organizowa msze za ojczyzn, w kazaniach
w lad za w. Pawem wzywa, by zo dobrem zwycia. (Fot. KARTA)

W 1988 r. miay miejsce dwie fale strajkw. W dziaalno opozycyjn an-

gaowao si kolejne pokolenie modych ludzi. Wydarzenia te skoniy komu-
nistw do ustpstw. Umiarkowanej opozycji zaproponowano rozmowy przy
okrgym stole. Zamiarem wadz bya tylko reforma systemu, ostatecznie jednak
nastpi jego upadek. Podczas czciowo wolnych wyborw parlamentarnych
w czerwcu 1989 r. Solidarno zdobya 99 ze stu miejsc w senacie i wszystkie
moliwe (35proc.) miejsca w sejmie.

114
Plakat wyborczy Solidarnoci autorstwa Tomasza Sarneckiego.

115
 Insygnia prezydenckie II Rzeczypospolitej zostay przekazane
w Zamku Krlewskim w Warszawie, cakowicie odbudowanym
po zniszczeniu przez Niemcw. (Fot. Tomasz Wierzejski/FOTONOVA)

Wydarzenia w Polsce zapocztkoway proces upadku systemu komunistycz-

nego w caej Europie rodkowo-Wschodniej. W kolejnych miesicach upaday
dyktatorskie rzdy na Wgrzech, w Niemczech Wschodnich, Czechosowacji,
Bugarii i Rumunii. W 1991 r. ostatecznie rozpad si Zwizek Sowiecki.
W grudniu 1990 r. odbyy si wolne wybory prezydenckie, w ktrych
zwyciy Lech Wasa. Insygnia wadzy na jego rce przekaza Ryszard Ka-
czorowski, ostatni prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodstwie. Wten
sposb zakoczya si historia wadz Polski dziaajcych od 1939 r. poza gra-
nicami kraju.
Lata dziewidziesite upyny pod znakiem reform gospodarczych i po-
litycznych. Niewydolna gospodarka zaamaa si cakowicie. Wprowadzenie

116
wolnego rynku stopniowo poprawio sytuacj, jednak kosztem pauperyzacji
wielu grup spoecznych. Sukcesem zakoczyo si wiele reform politycznych,
np. stworzenie prawdziwego samorzdu. Symbolem powrotu Polski do wiata
zachodniego stao si czonkostwo w NATO (1999) i Unii Europejskiej (2004).
Najwikszym wstrzsem dla Polakw w ostatnich latach bya katastrofa
samolotu prezydenckiego pod Smoleskiem 10 kwietnia 2010 r. Wraz z prezy-
dentem Lechem Kaczyskim zgino wielu przedstawicieli wadz, dowdcy
armii, duchowni i kombatanci. Udawali si oni do Katynia, by odda hod ofia-
rom sowieckiej zbrodni. W ten sposb po raz kolejny w historii Polski przeszo
splota si ze wspczesnoci.
Dzi patrzymy na ponadtysicletnie dzieje Polski, zapocztkowane chrztem
w 966 r. Jestemy dumni z dokona naszych przodkw, staramy si wyciga
nauk z ich poraek. Przeszo jest rdem naszej tosamoci, a jednoczenie
zobowizaniem. Nieustannie powraca do nas echo sw witego papiea, wy-
powiedzianych w Krakowie tu przed kocem pierwszej pielgrzymki do ojczyzny.
Jan Pawe II powiedzia wwczas: zanim std odejd, prosz was, abycie cae
to duchowe dziedzictwo, ktremu na imi Polska, raz jeszcze przyjli z wiar,
nadziej i mioci tak, jak zaszczepia w nas Chrystus na chrzcie witym
abycie nigdy nie zwtpili i nie znuyli si, i nie zniechcili, abycie nie podcinali
sami tych korzeni, z ktrych wyrastamy.

Krtko mwic:

W 1980 r. po bezprecedensowej fali protestw powstaa Solidar-

no, wyjtkowy w dziejach wiata ruch spoeczny. Mimo e
komunici wprowadzili stan wojenny, opozycja przetrwaa w podzie-
miu. Ostatecznie Solidarno zwyciya, umoliwiajc przywrcenie
w Polsce demokracji. Walka Polakw zapocztkowaa upadek syste-
mu komunistycznego w caej Europie rodkowo-Wschodniej i rozpad
Zwizku Sowieckiego.

117
Fot. Piotr ycieski