Marya Czesawa Przswska.

RTDERYK NIETZSC
JAKO MORALISTA i KRYTYK

STUDYUM FILOZOFICZNE.

WARSZAWA.

Nakad Hieronima Cohna.

1894.
 Duchom samotnym a tsknym.

,JI,03BOJieHO HeH3ypoH>
B a p u i a s a , 27 I M H 1893 r.

AUTORKA.

Druk 8t. Maliskiego i S-ki, W a r s z a w a , M a r s z a k o w s k a 1118.

 Chc ostrzedz ludzko przed
sob samym, chc odkry jej
w s z y s t k i e b d y natury mojej, roz
w i n przed ni c a n d z , sprze
cznoci moich i moich g u p s t w . . .
Nie s u c h a j c i e mnie, p o w i e m im
przez to, dopki nie stan si
bardziej m a l u c z k i m od najbardziej
maluczkiego z was".
Nietzsche-Pyrou.

I.

Mylcie o mnie co c h c e c i e m a m umys wolny

i serce t w a r d e " oto wyzwanie, j a k i e w caem poczu
ciu indywidualnej wartoci swojej, rzuca w twarz wia
tu F r y d e r y k Nietzsche.
N a m i t n y rzecznik wszechindywidualizmu, gorcy
aposto i obroca godnoci czowieczego j a " , filozof
moralista, poeta i kompozytor muzyczny, osobisto nie
wtpliwie genialna, boyszcze modej pnocy dzisiejszej,
na ktrej yciu, ideaach i pimiennictwie wyciska swe
potne indywidualne pitno, F r y d e r y k Nietzsche zaj
dzi to stanowisko w dziejach myli ludzkiej, z ktrem
kada z literatur wiata liczy si powanie musi.
]
Poprzez granice rodzinnych Niemiec ) i S k a n d y n a
wii ssiedniej sawa Nietzschego dzi si dopiero w caej
swej peni rozwoju przedostaje, ca mylc cz

'), N i e t z s c h e w autobiografii swej przyznaje, e pochodzi

z rodziny polskiej N i e c k i c h . Ojciec jego by czechem, matka
polk. F r y d e r y k urodzi si w Saksonii w 1844 r.
 8 -
wspczesnoci pocigajc za sob. Literatura russka
powicia j u bya Nietzschemu cay szereg filozoficz
n y c h studyw, dla F r a n c y i przekada dziea jego w ca
oci Maurycy Barres, Niemcy cae i S k a n d y n a w i a brzmi
echem Bazylejskiego filozofa u nas dotd myliciel ten
nie wiele jest znany, wic i rozumiany niewiele, poza
punktami wielce j u popularnych dziwolgw tego filo
zofa nowej moralnoci".
Nietzsche r o z p a t r y w a n y w wietle swych ideaw
w wietle swej k r y t y k i wspczesnoci, nawet w swem
strasznem niedomwieniu myli ostatniej ) , mimo sw J dzi cae na zwolennikw lub przeciwnikw nowej filo
ca potn indywidualno, ca genialno swej war
toci j e d n o s t k o w e j " , dla ledzcych za przejawami
myli wspczesnej Zachodu, wsuchanych w jej n a j
wiesze duchowe ttna, bdzie wszak tylko czstk
tego olbrzymiego fermentu, j a k i nam ostatnie fale p s y
chicznego nastroju wiata z przypywem swym przyno
sz. Genialny umys F r y d e r y k a Nietzschego, mimo, e
czsto w mtnej, paradoksalnej, a nawet wprost choro
bliwej szacie nam si odsania, bdzie wic dla nas
niejako wyrazem, upostaciowaniem i uplastycznieniem
znamiennie i szeroko w onie doby biecej ttnicych
ideaw i pragnie nieuwiadomionych, jeszcze bezciele
snych. Oto przyczyna olbrzymiej popularnoci tej filo
zofii, przyczyna wybitnego na bieg myli wspczesnej
wpywu jej twrcy.
Okoo kilkunastutomowej wizki dzie F r . Nietz
schego powstaa j u caa literatura odnona, dziesitki
tomw liczca. Zarwno dziea j a k i osobisto jego
') Nietzsche pracujc nad najjaniejsz ksik", j a k po
swej najmdrszej" m i a da w i a t u , d o s t a o b d u . . . D o dzi
dnia znajduje si on w domu o b k a n y c h .
9 -
stworzyy moc ca studyw, surowych k r y t y k , entu-
zyastycznych apologii, komentarzy i dysertacyi pow
sta ztd, j e d n e m sowem, cay odrbny, j a s k r a w o odbi
jajcy si od ta powszechnego kierunek filozoficzny,
bdcy, a raczej majcy by waciwem odbiciem teo
retycznych idew poety filozofa w mzgach jego wsp
czesnych. Pojawiy sio j u cae dziea w tym kierun
ku. P r a c a bezimienna p . t. Vox human a" usiuje roz
wiza wszelkie problematy yciowe w duchu filozofii
Nietzschego. Spoeczestwo niemieckie dzieli si j u
zofii gorcych jej prozelitw lub te namitnych an
tagonistw; obojtnych, indyferentw tu niema. W a l k a
wic wre zacita, ywotna rodz si cae organy pra
sowe, (Die Zukunft" M. Harden a) usiujce naladowa
nawet styl aforystyczny wielkiego swego mistrza.
W Skandynawii ideje Nietzschego znalazy swj
najszerszy i najbardziej charakterystyczny oddwik w li
teraturze piknej mianowicie: Genialny Strindberg stoi
tu w pierwszym rzdzie wyznawcw, obok Ibsena oczy
wicie. Bohaterowie powieci, j a k o t e dramatw obu
tych autorw wcielaj w siebie ideay etyczne Nietz-
schianizmu, w caej ich niemoralnej" j a k u Strindberga
(Tschandala) lub symbolistycznej", j a k u Ibsena (Bu
downiczy Solness) barwie i szacie.
Do rozpowszechnienia obecnej sawy Nietzschego
w Niemczech przyczyni si najbardziej i najskuteczniej
J e r z y Brandes mianowicie, caym szeregem odczytw
z k a t e d r y kopenhagskiej filozofii tej, jeszcze w r. 80
powiconych. Znakomity ten k r y t y k duski sprzenie
wierzy si tu samemu sobie, z przed at oczywicie
dwudziestu zaj tu bowiem wzgldem idei przez si
popularyzowanych, stanowisko wprost przeciwne temu,

jakie zajmowa ongi, gdy j a k o zwolennik entuzyastycz-
:
n y Milla i Comte a stworzy niejako impulsywnym
swym w p y w e m cay wczesny filozoficzno-spoeczny
ruch w ojczynie swojej. Dwadziecia lat w pochodzie
myli ludzkiej, to cay okres ewolucyjnych przemian
mumifikowa yjcej myli wiata niepodobna zastj
j e j k a d y ma te fermenty, ktre si nieubaganie zni
szczenia znacz ladem.
Stron arcy-charakterystyczn filozofii Nietzschego
j e s t jej rodowd duchowy o ile rodowd taki wogle
nadaje si pod skalpel analizy rozumowej w wpyw
licznych kierunkw filozoficznej myli, ktry dostrzedz
si daje w caym systemie etycznym wielkiego tego
rzecznika indywidualizmu, obok caej oryginalnoci po
gldw jego osobistych.
Wyksztacony na wzorach klasycyzmu, wielbiciel
gorcy i zapamitay pogaskich ideaw tego, ideaw,
ktre w piersiach historycznych przedstawicieli epoki
odrodzenia wielkich bohaterw i wielkich zbrodniarzy,
nadmiar ywotnein biy ttnem osobisty przyjaciel i
zwolennik gorcy B u r c k h a r d t a w ideaach jego, pozosta
Nietzsche po k r e s wiadomoci swojej niemal, wiernym
tym ukochanioiu swoim, wiernym w podstawowej stro
nie systemu swego, ktra mu bya prawie dogmatem.
W ostatecznej dopiero, przeomowej dobie umy-
sowo Nietzschego szersze poczyna odbija widnokrgi,
horyzonty dostrzega peniejsze, lad czego w pracach
j e g o ostatnich zaznaczy si j u w punktach wytycz
nych, w waciwy sobie.sposb.
Dla klasycyzmu i j e g o przedstawicieli, zwaszcza
literatury francuzkiej z X V I I i X V I I I w., ma zawsze
dotd Nietzsche w caym szeregu dzie swoich tylko
11
entuzyazm, tylko uwielbienie. Bya to j e g o duchowa
rodzina, bra j e g o najblisza. ywotno w ogle, prze
j a w y jej yciowej siy, nawet w swej stronie najbar
dziej pierwotnej, dla ducha Nietzschego, w sabem roz-
pacznie miotajcego si ciele, miaa czar nieprzeparty,
urok niepokonany. Moc przeciwiestw ukocha idea
ten nieszczsny poeta-filozof ponad wszystkie; wielkie
w swym duchu stawia mu otarze, mia dla j e d y n i e
pochwalne hymny. Ten tragizm wewntrzny, z biegiem
ycia w swej sile'! niszczcej stale podsycany, wybu
cha te n a zewntrz w dziaach filozofa pomieniem
iskrzcym si j a s k r a w o , wszystko trawicym, zgu
bnym. Zycie oliwy do tylko dolewao; stos pon
siale.
Filozofia Schopenhauera, jego system etyczny, cala
potga umysowoci tego myliciela, pocigny Nietzsche
go a do apoteozy buddyjskiego ascetyzmu, w swem pojmo
waniu moralnoci j a k o rodka unicestwienia instyhtwzwie~
rzcycli przez wol. Zjpod tego wpywu, naturze j e g o snad
przeciwnego, otrzsn si j e d n a k Nietzsche, poddawszy
z czasem w uwielbiany kodeks etyczny" mistrza swo
jego surowej krytyce, tezom jego j a s k r a w e stawiajc
antytezy. Oto j a k brzmi hasa tego odporu: yj ca
ycia peni, kszta wszystkie wadze natury swojej,
wszystkie j e rozwijaj. Strze si ascetyzmu! Bd
wiernym sobie i instynktom swoim".
Ascetyzm wic Schopenhauerowski pochona tu
cakowicie filozofia Nietzschego w swej dogmatycznej
apoteozie ycia, ywotnoci jego Darwinizm, w za
stosowaniu etycznem, j e g o ideay zachowania rasy,
w swej walce o byt" prowadzce do wniosku wprost
przeciwnego kodeksom unicestwiania instyktw - to
w czci w prostej linii rodowd Nadczowieka u

1
(Ueberinenseh) ) togo przyszego protoplasty nowej
rasy ludzkiej silnej, ywotnej i hartownej; ktra prze
nosi ma rd nasz dzisiejszy o cala gow, nietylko
moc swego duchowego arystokratyzmu" ) ale i si
swych zdrowy cli nerww r a s a bowiem nadludzi" m a
by nietylko arystokracy mzgu" lecz i arystokraey
mlecza p a c i e r z o w e g o " . . . Zdrowa dusza w zdrowem
ciele !
Genialna niezaprzeczonie umysowo F r y d e r y k a
Nietzschego przedstawia nam si j a k o b y typ i to typ
arcy-charakterystyczny tej wyszoci czowieczego du
cila, o ktrej mwi Mickiewicz, i powinna zawiera
ca przeszo historyczn wiata, od drzewa wiado
moci dobrego i zego" a po chwil dan, w myl
czego genialny nasz wieszcz ostrzega: Si vous n'avez
pas encore fait votre Croisade et votre Revolution fran
aise dpchez vous, car autrement vous ne pourrez pas
suivre la gnration a c t u e l l e " . . .
Ot e ducli Fr. Nietzschego przeywa musia
te dzieje epok historycznych wiata, e Avstrzasnela nim
silnie i Wielkiej Rewolucyi burza, wiadczy o tern ywy
jego udzia we wszystkich ttnach psychicznego nastro
j u epoki porewolucyjnej, a po dni ostatnie. Umowy
spoeczne" i systemy moralne na j e d e n typ czowieka
obliczone, i to t y p abstrakcyjny, nie dawszy szczcia
podanego wiatu, nie day te zadowolenia duchowi
wielkiego indywidualisty, odwierciadlajcego w sobie
') T y p czowieka rasy przyszej w y w o t n o
k w s w y c h bogatej typ ten maluje N. w dziele swem
Also sprach Zarathustra", jakote w caym szeregu i n n y c h .
2
) Jest to rnica zasadnicza z ideaami
etyk i.
13 -
z waciw naturze swej przejrzystoci cay szereg naj
g r z e c z n i e j s z y c h de i w a h a ducha ludzkoci pore-
wolucyjnego okresu. Przey wic Nietzsche w ten
2
sposb swj" bajronizm, swj nastpny okres zobojt
nienia, wraz z powstaym n a gruncie tym idylitaryzmem
mieszczaskich ideaw, materyalizmem naukowym i
naturalizmem pimienniczym. W y d a te niezawodnie w
duch nadczowieka" i swj potny okrzyk blu, roz
goryczenia i rozczarowania w pesymizmie epoki nastp
czej, g d y wraz z Schopenhaueryzmem i Hartmanizmem
zbiorowym poczu w swem onie wielki j k Yeltschmerzu,
b d c y przedostatniem po dni nasze drgnieniem pot
nej porewolucyjnej fali psychizmu ludzkoci. Ostatni
pian tej zmconej fali niesie nam nastrj biecej
chwili, nastrj, ktrego czstk jest Nietzschiauizm, w swej
chaotycznej szacie, dcy wszake ku temu oysku,
gdzie si ju ycie organiczne wszczyna.
Oczywist j e s t rzecz, i cay szereg odnonych
neyacyi w duchu czasu, wywoa w duszy czujcej ja
ni" swojej samoistn warto, potrzeb yw potwier
dzenia t a k o w e j . Byo to jestem" apostoa indywidu
alizmu, ktre zakl on w typie swego nadczowieka",
bdcego osi rodkow systemu jego, z tsknoty ducha
zrodzonym ideaem. w zdarwnuzowany, j a k b y si zda
wao, nadczowick" Nietzschego, nie bdzie wszak apo
stoem rozczochranego indywidualizmu, nieokieznanej
r
samowoli, mimo, ) e wola" jego ma by jego pra
wem"... Wola tej wyszej jednostki j zwizan jest 2
cakowicie z jej nadczowiecz jani, a ta ja ma
pierwiast
gwnem
') (a raczej: dla tego, ze).
Darwinistowskiej ") (Zasadniczo w s p a r t a na dogmacie mora!n;;vi).
 14
ju u rda swego pewien j a k o b y moralny absolut
godno czowiecz, w jej caej apotezie szczytoiuej.
Wola" wic nadczowieka z t wol" wysz, w go
dnoci" j e g o osobistej zasadniczo tkwic solidarna, j e s t
wol woln" nigdy wszak samowol. Nadczowiek
tedy, czowiek w tern znaczeniu wolny" >) yje jak
chce, postpuje j a k chce, ale to ycie i te postpki j e g o
s jedyrie 'wzorem tego, czem by powinny, wzgldnie do
tej wiadomej siebie woli. Czowiekiem bez dogmatu",
ani czowiekiem bez czci i w i a r y " z natury j u swej
nie bdzie wic ta przyszej r a s y czowieczej jednostka,
tak j a k mistyczne postaci Siegfriedw i Hagenw boha
terskiej przeszoci, dla ktrej Nietzsche paa uwielbie
niem, dalekiemi s w istocie rzeczy od typu ksit
elaznych" wynaturzonej cywilizacyi naszej. Caa ta
j e d n a k przepacistej gbi rnica, dzielca w duchu
poety myliciela, filozofa idealisty oba powyej ze
stawione t y p y w sposb tak zasadniczy, dla k r y t y k w
antagonistw Nietzschego nie istnieje. Dla nich aposto
siy przed p r a w e m " jest jedynie i wycznie pierwo
wzorem nadczowieka", a poteoza tego apoteoz bez
prawia, wola jego s a m o w o l . . .
Po za tym typem jednolitym, skoczonym, j a k i
powsta w wyobrani myliciela poety w calem swem
ucielenieniu spoistem, niemal widomem, myli Nietz
schego, po dzieach j e g o lunie rozsiane, nie maj tej
spjni koniecznej, j a k im prawa naturalnego rozwoju
j wskazuj. S tu nierzadko najmniej spodziewane skoki,
najmniej oczekiwane zwroty, icie mgawicowy zamt
przedstworzenny, pojciowy chaos. Dziedziczna skon-
') Kiedy wolnoci" n a z y w a b d z i e m y mono postpowa
nia zgodnie z nasz w o l , p o d l e g a n i a j e j s t e r o w n i c t w u .
15
no do umysowych zbocze w mzgu Nietzschego tkwi
a niewtpliwie. Geniusz z obdem, w chorych nerwach
zakltym, walczy! tu j u lata cae, bo lad tej walki bolesn
j a k nici w pismach Nietzschego przewija si stale, j c z y
rozdwikim chorobliwych majacze, mieni si byskotli
w paradoksu szat, pord wspaniaej wietnoci by
skawic geniuszu przepacistej ducha tego gbi. Caa
dziaalno pisarska apostola indywidualizmu powstaa
w okresie walki jego z niemoc, chorob nerwow tra
wionego organizmu. Okres dziesicioletni zerwania ze
wiatem, ycia po za nim, po opuszczeniu k a t e d r y
w uniwersytecie Bazylejskim, by okresem caej twr
czoci Nietzschego. Lecz mzg ten chory jest tu tylko roz-
dwikw chwili symbolem. Duch myliciela poety
trawi si stale wielk wewntrzn si zniszczenia
pali si i wszystko spala wkoo siebie niszczc moc
si jakich podziemnych, ktre mu kade dzieo myli
jego w nico obraca spieszyy. Poeta czu w sobie
tego strasznego caopalenia ary, g d y woa:
Ja, ich w e i s s w o h e r ich stamme:
U n g e s t t i g t gleich der F l a m m e
Glhe und verzehr ich mich
Licht wird A l l e s , w a s ich fasse,
Kohle A l l e s w a s ich l a s s e
F l a m m e bin ich s i c h e r l i c h ! " . . .
( E c c e homo).
Wic pali wszystko ten ogie n a wgiel"
burzy i niszczy a do materyau, z ktrego wiat m y
li swojej budowa zamierza poeta myliciel, mimo,
e ten materya j e g o nowy" bywa nie rzadko p i k n y
nad podziw, nad podziw bogaty. Nie byo w nim tylko
cementu, gdy go nie byo w okresie negacyi.
 Mzg F r y d e r y k a Nietzschego p k pod naciskiem
szarpicych go sprzecznoci, uleg tej sile, z ktr wo
j o w a naprno. Z tej przeomowej walki, wrd kt
rej geniusz stykajc si z obdem, dziki j e d y n i e prze
wadze afirmatywnych stron swojego duchu wychodzi
zwycizc, sprzecznociami szarpany umys apostoa
z okresu ner/acyi w mrokach obdu uton musia fa
talnie. Wic n a tej jednej myli, k t r a mu snad bya
olbrzymiem przeczeniem wszystkiego, co u podstaw ro
zumu czowieczego upatrywa, na jednej tej myli, ktra
dla mzgu tego bya zbyt wielkim ciosem psychicznym",
zatrzyma si j a k skamieniay umys wielkiego szaleca,
ze sztraszyliwym automatyzmem w a r y a t a , powtarzajc
dzi tylko j e d n o wielkie pytanie: Czem j e s t rozum
ludzki"
Nietzsche nie przey swego" mistycyzmu. Nie
mia on, zda si, nigdy hrzecijanizmu swego", nie
wcieli go w swe ycie, nie wszczepi w dusz, sercem
nie ukocha wic myli j e g o brakowao duszy. Osta
teczny zwrot religyjno-mistycznego wagneryanizmu w y
woa w tym umyle, ideaami pogastwa przesyconym,
waciwy odpr, siln r e a k c y , zgubny antagonizm.
Z kolei Nietzsche zerwa tu z Wagnerem z apologi-
sty sta si surowym sdzi, a przey siebie swym
duchem zniszczenia... Wstrzsajce zaiste czyni na nas
wraenie sia tych potg, ktra w w a r u n k a c h danych
wielki ten umys strawia. S moce, z ktremi w a l k a
daremna.
Nietzsche dla nas, w przekonaniu naszem osobistem,
zwaszcza Nietzsche-Krytyk, tem c z e m b ^ d o chwili ducho
wego swego kataklizmu bdzie tylko wijrazem przejciowych
prdw, chaotycznie ttnicych w onie dzisieszej prze
omowej doby. U podstawy wszake idei jego tkwi ju
te ziarna, ktreby dla rodzcej si dzisiaj syntezy nie
ocenionym by mogy nabytkiem.
T a k i wic ju, j a k i m by w dzieach swoich, z kt
rych ziarna p r a w d y przepikne wyuskiwa si j e d y n i e daj
z trudnej do zgryzienia upiny, taki nawet, j a k i m by
ju w caej swej zapowiedzi czem by moe, taki je
szcze, j a k i m by przed napisaniem owej najjaniejszej
ksiki", ktrej napisa nie byo mu snad sdzonem
F r y d e r y k Nietzsche jest niepospolitym epoki naszej myli
cielem i j a k o z takim, zapozna si nam z nim bliej w y p a d a .
I.
Nietzsche, j a k niegdy Kartezyusz, powzi by ol
brzymi zamiar wniknicia swym skalpelem k r y t y c z n y m
w ca dziedzin duchowego dorobku ludzkoci, odby
cia swej jednostkowej podry wokoo myli ludzkiej
wiata, w nadziei odnalezienia jakiego nieznanego do
td rodzajowi ludzkiemu portu p r a w d y nieobjawionej
ukrytej, a za podstaw nowej moralnoci" suy mo
gcej.
W podr t puci si Nietzsche z ca modzie
cz zaiste dobr wol, z calem poczuciem SAvej jedno
stkowej wartoci, na dnie j u czegozalepiajca zwol
na umys jego mania wielkoci" tkwi miaa. Podj bo
zadanie nad czowiecze siy duch ten samotny.
Kade z dzie jego a j e s t ich tomw k i l k a n a
cie, podug trafnego wyraenia jednego z komentato
rw tego myliciela, jest opisaniem jednej z takich po
dry wokoo pewnej sfery myli tego wiata. Nietz
sche materya mia, przyzna trzeba, bogaty olbrzymio,
lecz i trudnoci zadania swego do proporcyonalne, kie
dy zwaymy, e wyrusza w t podr j e d y n i e bodaj
 18
ze skalpelem krytycznym, k t r y mu nie mg zastpi
bussoli. Lawirowa wiec w ten sposb, najczciej bez
steru ten nieopatrzny eglarz yciowy, dopki mu si
awanturnicza d jego w caym swym pdzie nie roz
bia o ska, dopki jej agli wiatr przeciwny nie skru
s z y . . . Niema j e d n a k e bodaj jednego z bardziej y
wotnych zagadnie yciowych, jednego filozofii proble
matu, jednego zagadnienia bardziej zoonej natury,
z ktremby si Nietzsche w tych. podrach swoich nie
spotyka, o ktreby nie potrca przygodnie. P r a c y ty
tana dokona w tym zakresie pracownik ten nieustra
szony. Systematy filozoficzne, metafizyka, estetyka, sztu
k a i psychologia twrczoci artystycznej, literatury i
muzyki, historya kultury, religii, drobiazgowo subtelna
analiza uczu ludzkich w ich yciowych przejawach,
cay cywilizacyjny bilans ludzkoci gbi swej sondy
ocenia z kolei, nowe da wiatu zamierzywszy warto
ci. A robota to bya nieatwa burzy o wiele a
twiej ni budowa gmach bowiem kady wyniagu ar
chitekta, ktrego twrczo opiera si n a huierdzeniu;
konstrukcyjnych za pierwiastkw najmniej
da umys filozofa, wic mu si gmachy myli jego
chwiay, j e d e n za drugim rozsypyway w gruzy P y -
ronizin nie mg by im fundamentem.
Systematu filozoficznego, we waciwem pojciu, te
mu znaczeniu, Nietzsche nie stworzy. Dzieu jego bra
knie koniecznej konstrukcyi logicznej jest ono raczej
wytworem wyobrani poety artysty, nie za spoist
budow myliciela. To te dla myli swojej n a d e r
waciw obra Nietzsche szat aforyzm. Aforyzmy
te, skrzce si bogactwem sowa, artyzmem formy ol
niewajce, s to lune spostrzeenia ycioAve, najczciej
w postaci przysw, a nawet przypowieci, o biblijnym
19
stylu ubierane. S tu i utwory liryczne, w poetyckiej
szacie, nadto za i kompozycye muzyczne, z ktrych
Hymn do ycia" ma mie zalety pierwszorzdne.
W aforystycznych pracach Nietzschego spotykamy
mieszanin przedziwn s tu myli zdumiewajcej
gbi i polotu, obok solistyczny cli, racych powierzcho
wnoci swoj sentencyi lub te tumanicych sztraszli-
wie, bo oryginalnoci sw mia porywajcych pa
radoksw, lady niszczcych mylowych zbocze no
szcych na sobie.
Myli swoje wypowiada Nietzsche wogle w nader
mao popularnej formie. Arystokrata ducha", nad-
czowiek" pisa j e d y n i e dla umysowej arystokracyi,
mao si troszczc o tumy". Ten rys twrczoci wiel
kiego indywidualisty ma w przekonaniu naszem sw
cech znamienn, wybitn swoje dwie strony charak
terystyczne, swj, e tak powiem ezoteryzm (strona we
wntrzna) i egzoteryzm (zewntrzna). Nietzsche ezo-
terysta" dla braci swej po duchu" zrozumiay, b y w a
niekiedy ultra-moralist, rzecznikiem istotnego postpu,
posia
podczas g d y Nietzsche egzoterysta", komentowany naj
czciej faszywie, jednostronnie, bo powierzchownie,
jest w eisem sowa tego znaczeniu filozofem* niemo-
ralnoci", apostoem etycznego wstecznictwa. Ley tu
rdo powanych niebezpieczestw, j a k i e ideje tego
myliciela w swej spopularyzowanej szacie w y d a mo
g. Zarwno masy bezkrytycznego tumu, j a k i mode
entuzyastyczne umysy z Nietzschianizmu trucizn wiele
zaczerpn mog, naladownictwo za, naturze ludzkiej
waciwe, dzi zwaszcza w wieku newrozy i choro
bliwie wybujaego egotyzmu", prozelityzm w tym
kierunku prawdziw plag naszej epoki uczyni mo
e. Widzielimy ju, i nadczowieka" identyfikuje

tylko Nietzsoliianiziu z dobrze znanym sobie przedsta
wicielem siy przed prawem". Nieobliczonym te by
moe ten w p y w ujemny, j a k i na m a s y p e w n e strony
tego kierunku wywrze mog. Gboki wstrt dla ni
zin nieczowieczycli dzisiejszej natury Judzkiej, w prze
ciwstawieniu do jej wyyn szczytowych, w j a k i e k r a
cowy idealizm poety sw przysz ras nadludzi"
ubiera jego wielkie ukochanie przyszej ludzkoci,
proporcyonalne niemal do w z g a r d y dla dzisiejszych
przedstawicieli skarlaego czowieczego rodn w masach
nienawi tylko ku blinim wszczepi mog. A wiemy
wszyscy, e im na wyszym stopniu skarlenia duchowe
go stoi czowiek, tym jest skonniejszym do uwaania
si za centrum wiata, tym silniej kocha swoje ndzne,
ego", tym obojtniej wzgldem spraw drugich si zacho
r u j e . Ludzie przecie, j a k to przepiknie wieszcz nasz
wypowiddzia udaj nieraz wielk mio dla anty
podw, ady tein atwiej zrzec si mioci ku swoim n a j
bliszym. Czy owo wielkie ukochanie rasy przyszej
ludzkiego rodzaju z t mioci dla antypodw" w da
li em znaczeniu pojt, nie bdzie miao zbyt wiele wspl
nego, skoro na gruncie waciwym powstanie?. Nieste
ty trudno tu orzec przeczco.
Do upragnionej przez si hastoiroci wiedzy wiata
nam wspczesnego Nietzsche j u nie zwrci, wic szko
da wielka, i pewnych myli swoich w y p o w i a d a on
nam dzi nie moe j e d y n i e w hieroglifach. N a hierogli
fach znajcy si mdrcy" byliby dopiero t braci
mylicielaarystokraty, braci, ktrej duch j e g o rozko
szy przysporzy, ku szczytom myli wzniesie, nieba ziemi
przychyli, aniow z ludmi zbrata, gdy chwast z ycia
luypleni.
Do dzie Nietzschego wraliw dusz czowiecz
21 -
przykuwa rwnie forma ich pikna, jzyk przepyszny,
styl granitowy. Wielkim artyst pira i wielkim mi
strzem sowa j e s t Nietzsche wic kad myl swoj
daje on wiatu w skoczenie doskonalej artystycznej
szacie, w formie niemal plastycznej. Nasze dzisiejsze
zaniedbanie artyzmu, stawianie go na plan drugi wobec
symbolu, ma w nim bezwzgldnego pogromc. Nietzsche
estetyk, przeciwsymbolista boleje nad tem w duszy,
i w caej jego przybranej ojczynie nie znale dzi
autora, ktryby nad dwoma stronnicami swej prozy
pracowa tak, j a k rzebiarz nad statu". T u oczywi
cie nie impresyonista" przemawia, lecz klasyk, klasyk
skoczony, nawskr uznaniem dla ideau formy wido
mej przejty. Rzebi" wic pirem wszystkie myli
swoje F r y d e r y k Nietzsche, a e j e rzebi eon amore,
z dusz, nosz wie one i to zewntrzne znami niepo
spolitej, nawskr podmiotowej twrczoci myliciela-ar-
tysty, ktra si w duszach ludzkich silnym znaczy
ladem.
Nietzsche w dziedzinie swej twrczoci uwaa
si sam za najwikszego subjektywist wiata i mwi
o tem z chepliw dum, powicajc przedziwnej g
bokoci k a r t y krytyce tego legionu dzisiejszych przed-
miotowcw twrczoci, k t r y si chepi z tego, e maluje
jakoby rzeczy takiemi, jakiemi one s", j a k g d y b y krtko
wzroczne te mzgi wyjtkowy dar jasnowidzenia posi
miay... T o pognbienie objektywizmu w sztuce n a rzecz
podmiotowej twrczoci, naley do k a r t najlepszych
wielkiego subjektywisty i najbardziej konsekwentnie
z ducha systemu j e g o wypywa.
Myli swe wyrzebione" przystraja Nietzsche, z ca
wiadomoci, w jaknajmniej przejrzyst szat, bo j a k
sam mwi, w j e d n e m z dzie swoich, dedykowanem
 22 - -
wszystkim i nikomu" (fr Alle und Keinen), kto po
wie, i zrozumia bodaj sze zda w tej ksice, e
j e -przyswoi sobie, przey, tego zaliczy mona do
wyszego rzdu miertelnikw" dla ktrych to pisa
jedynie, j a k wiemy, autor Zaratustry.
W gwnem swem dziele Also sprach Zarathu
stra", jakote w wielu innych, podstawowo si na uiem
opierajcych (Zur Genealogie der Moral, Jenseits von Gut
und Bse, Gtterdmmerung, Morgenrthe i in) stwo
rzy, j a k wiadomo, Nietzsche w typ czowieka, ktrego
genez ezoterycznej strony wyoylimy j u byli uprze
dnio gdy za idzie o termin, w tern ju uprzedzi go,
by Gthe i inni.!
Mdrzec Z a r a t u s t r a , streszcza ma w sobie nowej
etyki praktyczne podstawy. Zaratustra to sam Nietzsche
oczywicie, w swej wasnej apoteozie wielkoci, w swem
stronieniu od wiata miernoty", w swem odosobnieniu
od spoeczestwa ludzi zwyrodniaych, tego s t a d a trzo-
dowcw" i karw" ludzkiej rasy, z ktr go nic, a
dna ni wsplna nie wie, dla ktrej w sercu ywi
tylko wzgard, g d y jej ukocha nie w stanie, Zaratustra
wic wiedzie ywot pustelnika na wierzchokach gr
niedostpnych, k d y ku niemu nawet adne oko mier
telnych nie siga Zaratustra bowiem przebywa woli
pomidzy osami, ktre mu w grskich wdrwkach jego
towarzysz, y pord orw, ktre wprost patrz w so
ce, nili si znia do motochu" ziemi, ktrego wi
dok dusz mu rozdziera, serce w k a w a y kraje bo
ludzko ta dzisiejsza to tylko p-ludzie, mzgi dzi
siejsze to tylko p-mzgi, ludzko ta zrzeka si swe
go czowieczestwa, godnoci j e g o ju nie pojmuje.
Zasady nauki swojej gosi by zrazu w nadczo-
wiek tym ludziom, rycho wszak przekona si, niestety,
23
l
j a k bardzo ta dzisiejsza skarlaa" rasa ludzka, ) rasaj
w swem czowieczestwie t a k pohabiona, dalek jest
od zrozumienia prawd nowych.
Wic Zaratustra, czujcy ywo swej j a n i nad-
czlowieczestwo, ducha swojego godno ze czci piastu
j c y w sobie, z politowania a pogardy w y r a z e m pa
trzy j e d y n i e z niebotycznych gr szczytu na to skar
lae mrowie" ludzkiej r a s y , co si u stp jego powi
conych, w maostkowych swych interesach tonc cako
wicie, roi. Czeka wic tu Zararustra wysoko, wrd
chmur, ktre nierzadko u nadczowieczych" si j e g o
stp ciel, kiedy on orlim wzrokiem patrzy prosto w so
ce czeka a pki ua ziemi nie wyronie nowy rd
ludzki, rasa silna a harda, w dumnem poczucia luielko-
ci czowieczestwa swego od ugicia karku pod jarzmem,
jako takiem daleka.
Duchem poety wynieni nadludzie, die blonden
Bestien (!) przyszej czowieczej rasy, j a r z m a nie znios;
lecz to nie bd potwory moralne, na up instynktw
swych zwierzcych o;ldane, hamulca nie znajce, ni
steru. Nie, one j a r z m a tylko im narzuconego nie znios
i nie zaznaj, bo zbrojni bd w swoje wasne jarzmo,
w wielkim poczar.iu godnoci ich czowieczej tkwice.
Solidarni z tym swoim imperatywem moralnym bd i
z dobrem" jedynie solidami.
Tu Nietzsche nie spostrzega si nawet j a k dalece
jest sam z sob w sprzecznoci i j a k dalece ze sw
etyk wzgldnoci" w niezgodzie, kiedy w ten sposb
') Nasz chorob jest t o , i czujemy si dzi mniej ludmi
ni przed szedziesiciu j e s z c z e l a t y " powiada Pawe Desjar
dins r w n i e w i e l k i obroca 1
godnoci ' c z o w i e c z e j w bro
szurze s w e j p. t. L e devoir prsent na str. 19.
 _ 24
z a p r z g z a usiuje przyrodzonym podstawom etyzmu,
idei absolutu.
U podstawy wikszoci kodeksw moralnoci zdro
bniaej rasy ludzkiej" upatruje Nietzsche przedewszyst-
kiem strach, w lk, waciwy maym i sabym na sam
myl grozi im mogcych niebezpieczestw i cierpie
ponad ich siy. Idea spokojnej, od wszelkich wstrz-
nie zabezpieczonej egzystencyi yciowej, ten j e d e n
j e d y n y motyw ma u rda.
J a s k r a w k a r t kulturalnego u p a d k u ludzkoci
dzisiejszej, j a k to susznie ju zauwaono, daje n a m
.Nietzsche w swych TJnzeigemasse Betruehkmgen,
w Gzendaimnerang. Zagadnienia, ktre tn porusza,
s niewtpliwie pierwszorzdnej wagi. Przyjrzyjmy si
im nieco. Pasa ludzka upada, karleje. Prno dzi
szuka jednostki czowieczej, bdcej usprawiedliwieniem
czowieczestwa swego, prno wyglda tych wspania
ych rasy ludzkiej przedstawicieli o namitnociach po
tnych a wielkich, o silnej woli i silnym charakterze,
indywidualnoci wybitnych, duchw wolnych, (wolnych"
w znaczeniu j a k i e dogmatyka Nietschego przyznaje, uzna
j c inn wolno za niemoraln" ze swego punktu
wyjcia) umysw szerokich. Nikt dzi nie dy do
osignicia tych najwspanialszych czowieczestwa szczy
tw, nikt zgoa! K d y dzi szuka tych tytanw du
cha, myli i woli, tych potnych dz i szerokich na
tur dziery cieli?!
Spoeczestwo wspczesne to spoeczestwo k a r w ,
to rasa maych, malekich czowieczkw, ktra dzi rzdzi
wiatem, wic owi czowieczkowie mali narzucaj y
ciu swoje mae cnoty", ktre sprzyja mog skutecz
nie ich szczliwoci karlej"...
Gownem zadaniem ycia tych zdrobniaych ludzi,
25
gwn trosk tej lilipuciej r a s y jest wic zabezpiecze
nie caoci, ochrona ich maych osbek, rodowisko wic
mie, spokojne, cnotliwe, k t r e b y niczem miniaturowym
interesom tych istot miniaturowych zagraa nie mogo.
Wszystko zatem, co wzniosem jest w naturze ludzkiej,
budzi w nich nieufno, obaw. Dr przed si wsze
lak, wasnej potgi pozbawieni p-ludzie, maj przed
ni lk nietajony, wic wszystkie swoje zbiorowe w y
taj moce, by nagi ycie, uj j e 'w sub inte
resw swoich.
Postp odbywa si tu wsteczny, fala ycia" znia
oraz si i upada, zamiast prze si w gr, pi si ku
szczytom. Wszelk ju wielko ze wiata w y p a r y
ideay rozsdku, rozwagi, dobrodusznoci, zadowolenia,
spokoju, miernoty, chiszczyzny. Arystokratyzm ducha
wraz z arystokratyzmem rdzenia pacierzowego" ginie
ju cakowicie w niszczcej powodzi wszechdemokratyz-
mu, wd tej moralnie i fizycznie zwyrodniaej, chorej
a cnotliwej" rasy karlikw, wrd tego zalewu chi
szczyzny. Wynaturzona ludzko jest u kresu SAvej drogi.
Ideay rwnoci" przyczyniy si n a d e r skutecz
nie do uczynienia jednostki jedynie funkcy stada"
j e d n y m z jego organw. I oto m a m y kult powszech
noci", altruistyoznych uczu, sabych i mikkich cha
rakterw, a utylitarnych cnt za j e d y n dwigni ycia.
I d e a ta i ten proces kulturalny, ktry sta si jej
wyrazem, zrobiy swoje. Kierunki te, wraz z saym
arsenaem swych rodkw ochronnych", zagodziy i
zmikczyy natur czowieka niewtpliwie, uczyniy ze
nieszkodliwe, oswojone domowe zwierz", lecz natomiast
1
spaczyy ) i pohabiy wole 'jego, pozbawiy go caej po-
*) P a m i t a j m y , e dla N i e t z s c h e g o wota spaczona" nie jesf
wol solidarn z dobrem, w o l co moe b y naszem prawem".
 26 27 -

tgi osobistych instynktw, skrpoway i ukrciy wszyst czej, uwaanie j e j za punkt rodkowy wiata, zreszt
kie niemal ttnice yciem namitnoci jego, wyniszczy n a t u r y nic nie majcej wsplnego. ycie czowieka,
y w nim ywotno wszelk, wszelkie bogactwo i wszel wraz z ca sum warunkujcych j e naturalnych wpy
ki przepych ducha, czynic go natomiast j e d y n i e , ww, to nie j e d y n i e karta j e d n a wielotomowej ksigi, ktrej
prostszym i taszym". ono czstk nieodczn stanowi, lecz j a k a cao sama
Tu Nietzsche nie zdaje si nawet spostrzega j a k w sobie zamknita, skoczona mimo, e wiat ten i
dalece to j e g o osobiste poczucie ideau godnoci czo zjawiska j e g o pragnie u w a a Nietzsche za co, co si
wieczestwa" zwizanem by moe z odrzucanemi przez dopiero staje, co niema ksztatw caoci ju sformowanej,
si wpywami kalturalnego procesu ludzkoci, j a k dale Wogle w systemie tej filozofii" spostrzega niejednokrot
ce tym to mianowicie wpywom zawdzicza zagodzo nie si daje gb wielk ducha, obok racej powierz
na" i zmikczono," natura czowiecza swe wysze sto chownoci sdu. Z tej plewy ziarna tylko wyuskiwa
pnie duchowej kultury, swe pragnienia wzniesienia si naley, bo plon to jeszcze mao dojrzay.
ku najwyszym czowieczestwa" szczytom, o ile przez W r m y j e d n a k e do dalszych wywodw autora
to staje si wysz i bogatsz, do wiadomej solidar Zaratustry. Przyznaje on, e moralno spoeczna we
noci woli swojej z dobrem" bardziej przygotowan. wntrzne ycie jednostki uczynia atwiojszem, bardziej
Wogle zauway-by mona, i sprzecznoci pogl zabezpieczonem i wicej ludzkiem" ale za to jake
dw Nietzschego, majce swj wyraz w j e g o bezwzgl mdem i b e z b a r w n e m " ! Drobnostkowe sodycze ycia
dnej k r y t y c e ideaw, ktre sam z drugiej strony za w proces kulturalny uprzystpni ogowi, upowszech
podstawow stron swej nauki uwaa, mienic si ich ni j e ale za to z korzeniem bodaj w y r w a z duszy
twrc, bior swe rdo w niedostatecznem zrozumie czowieczej mono dowiadczania radoci wielkich i
niu ideaw moralnoci chrzecijaskiej, w braku wni wielkich smutkw, wielkoci uczu pozbawi go doszcztnie.
knicia w jdro jej ducha lub te w nieuwzgldnie Moralno utylitaryzmu stadniego wmwia w czowieka,
niu tych zbocze z drogi prawdy, na ktre p r a k t y k a e wtedy dopiero jest on etycznie zdrowym, kiedy si
yciowa wskazuje, a ktre maj waciwy sobie pocz pozby wystpkw, bez ktrych nie masz zdrowia, na
tek w duszach chorej wspczesnoci naszej, w naturze rzecz j e j cnt, wartoci podejrzanej.
jej wynaturzenia". Nietzsche prawd nowych prorok", Czynic wzystko ku zniwelowaniu rnic midzy-
a po kres swej mylowej drogi nie mia widocznie swe jednostkowych uczynia ona mierno typow mod y
go chrzecijanizmu", g d y go nie posiad zapno... Burza cia. Rwno p r a w to bandytyzm krzyczcej niespra
szalejca pod czaszk tej genialnej jednostki, w sprzecz wiedliwoci, gdy niema ludzi rwnych sobie wartoci".
nociach tych miaa swe stae rdo. Na horyzoncie Ideay tej wrzekomej rwnoci" zrodziy tylko w a l k
tym prawie nie byo soca. miernoty zbiorowej z tern wszystkiem, co jej lichy
Brakiem koniecznej filozoficznej gbi w systemie szablon przerastao, co niepowszednie, wychodzce nad
Nietzschego jest jego wyodrbnienie jednostki czowie- poziom, oryginalne, wybitne; walk z typem wielkiego
 - 28 -
czowieka, wielkoci j e g e duszy ipodniosocijego samo-
odpowiedzialnoci moralnej, w a l k z potg twrcz czowie
czego ducha i j e g o de monarszych do w a d z y " (Jen
seits von Gut und Bse 24).
Przywileje yciowe dzisiejszego wiata stay si
udziaem wycznym karlikw ludzkiej rasy, tych oka
zw pospolitej, powszedniej natury, upodobniajcych si
wzajem ca si swej tchrz]iwoci karlej, ca moc
swych de lilipucich; natury za wysze nale do
!
wydziedziczonych". ) J a k o mniej zrozumiae, bo bar
dziej zoone, ycie pdz samotne, wic atwiej gin
w zapasach yciowych, rzadko po sobie pozostawiaj one
potomstwo, potomstwo dbw ludzkoci", filarw czo
wieczestwa.
Z rasy karlikw", do szpiku koci chorobliwym
egotyzmem" sabych przejtej, nie powstanie nadczo-
wiek", dby za wal si j e d e n po drugim, a jczy
ziemia. Czy wszystkie moce wiata nie naley wez
wa ku pomocy woa z zapaem Nietzsche aby po
oy kres temu fatalnemu procesowi upodabniania si"
(progressus in simile) temu monstrualnemu przekszta
caniu istoty ludzkiej w jestestwo nijakie, bierne, pospoli
te, j a k i e m m a by osobnik czowieczego stada"? (Jen
seits 268).
Oglne wynaturzenie si czowieczego typu m
wi N i e t z s c h e j e g o sztuczne zdrobnienie a do pozio
mu bezosobowego kara, dziki przepisom obowizuj
cej moralnoci 'uiylitaryzmu, jest rzecz oczywicie mo
liw ale kto raz cho zdoa uwiadomi sobie mo
liwo t a do jej ostatecznych konkluzyi, konsekwen-
5
) O prawa do y c i a o w y c h w y d z i e d z i c z o n y c h " w a l c z y te
kracowo Nietzscheprzeeiwaltruista. W zalepiajcem tom
cznieniu l e y p r z y c z y n a moralnego h a s e tych w s t e c z n i c t w a .
29
tnie z niej wypywajcych, w o a , ten by moe, ujrzy
w r a z ze mn nowe zadanie ycia. (Jenseits 203).
W i e l k a ywotno i wielka popularno idei F r y d e
r y k a Nietzschego tomaczy si tern, w znacznej mierze,
i w sposobie traktowania tych palcych jego" proble
matw yciowych, tych jego nowych zagadnie ycia,
tkwi caa dusza tego myliciela. Zadanie ycia swego,
cel swego istnienia w tern dogmatycznem apostolstwie
swojem u p a t r y w a Nietzsche. Mniej dbay o teoretyczn,
naukow stron rzeczy, bral z ycia i wiedzy materya
surowy, ktry przerabia dopiero w duchu swoim we
waciwy sobie sposb tak, e kady z roztrzsanych
przeze problematw ycia wciela si w ja j e g o , sta
wa si czstk skadow tej duszy genialnej, spraw
osobist autora myliciela. T a strona rzeczy j e d y n i e
bya mu do bada impulsem, blem j e g o wasnym i
wasnem j e g o ukochaniem, j e g o mioci, nadziej i
wiar. Nietzsche w tej stronie twrczoci swojej by
wielkim mylicielem, bo mylicielem w genialnoci swej
oryginalnym, samoistnym, szczerym, niepospolicie indy
widualnym a s to cechy znamienne wielkoci. Tyl
ko miernota tuli si zwyka pod czyje skrzyda, puszc
si ich wielkoci, w swem bezlotkowem istnieniu aro-
gancyi pyszalkowatej pena.
Istnieje wielka rnica w tern czy myliciel wzgl
dem w y b r a n y c h przez si zagadnie wystpuje osobicie,
czy te bezosobowo, mwi Nietzsche czy widzi on
w tem dziele swej myli duszy swojej czstk, sw oje r
ukochanie, czy te d o t y k a go j e d y n i e chodnymi szczyp-
cami"teoretycznego zaciekawienia. Mona z gry da
uwy- sowo, e w ostatnim razie praca owocw nie w y d a ,
gdy w jej naturze ley b e z p o d n o ? . . . (Frhliche
Wissenschaft 345).
 I
30
e w dziea swoje kad Nietzsche dusz ca, e
si w nich pali wasnym swym pomieniem, pali na
wgiel" wic ku ognisku swego caopalenia pocign
wszystko, co czuje i yje i wwczas nawet, g d y ten
nieszczsny stos jego ofiarny, ponc niszczcym roz-
dwikw poarem, spon z nim samym, a spon
przedwczenie.
III.
Zanim przejdziemy do wyoenia postulatw F r y
d e r y k a Nietzschego w jego nowych" zagadnieniach
myli, zatrzyma si jeszcze nieco musimy nad stanowi
skiem, j a k i e on sam.wzgldem kodeksw etyki" zajmuje.
Dla postawienia w moliwie penem wietle dyle
matu moralnoci, powiada Nietzsche naley wznie
si wysoko ponad d o k t r y n y moralne, choby te j a k n a j -
bardziej popularnemi byy, jaknajgbiej si w r y y w uczu
cia nasze, myli i kultur. Naley stan powyej i
poza tern wszystkiem, co nam kodeksy p r a w o d a w s t w a
yciowego day, wpatrze si bacznie w odwrotn stron
dobrego" i zego" i to wpatrze si nietylko myl
abstrakcyjn, ale uczuciem, dowiadczeniem, yciow
praktyk. Aby zobaczy, j a k wysoko wznosz si
wiee miasta, trzeba wy po za jego m u r y " . (Froh--
liche Wissenschaft 3 8 0 /
Pomimo to wyjcie swoje poza mury miasta"
tonie Nietzsche w najpospolitszej moralistw wiata tego
topieli, tonie na punkcie wzgldnoci" moralnego k r y -
teryum, ale tonie v? waciwy sobie, arcy-charaktery-
styczny sposb, g d y woa: Nieche raz bdzie zgadzo
n ze wiata zmora, t a m u j c a mu oddech sumienie?"...
Wspczucie, j a k o j e d e n z czynnikw podstawowych
- 31
altruistycznej dogmatyki spoecznej, uwaa Nietzsche, w
swej k r y t y c e Schopenhauerowskiego kodeksu etyki, *)
za czynnik rozkadowy, szkodliwy, w formie swej panujcej
wsteczny. Mwicie, e moralno wspczucia gorsza
jest od moralnoci stoicy zmu?... Dowiedcie mi tego
woa Nietzschesceptyk, paradoksalny obroca wzgl
dnoci etyzmu".
Uczucia sympatyczne wogle, u podstawy swojej,
tomaczy nam Nietzsche maj pierwiastek samoobro
ny egoistycznej. Wspczujemy nieszczciu bliniego,
spieszymy mu z pomoc, uwalniajc si przez to osobicie
od zarzutu obojtnoci, niemonoci, nierzadko tchrzc-
twa. Zamiast tedy na szwank naraa nasz godno
osobist, w oczach czyich lab naszych wasnychratu
j e m y j t drog szczliwie. W cierpieniach drugich
zawiera si przy tern czstokro ostrzeenie, nauka" dla
nas doznajemy podwczas gorzkiego uczucia, grozi
mogcych i nam niebezpieczestw. I oto uczucie to za-
egnywamy w sobie nasz czynn akcy ratunkow
w kierunku przyniesienia ulgi cierpicemu. Jest to sub
telny odcie naszej samoobrony tote za chleb ten
wspczucia otrzymujemy czsto kamie zemsty lub naj
mniej oczekiwanej nienawici gorzki owoo odwzajemnie
nia. Przez nasze a k t y wspczucia" uwalniamy si wic
przedewszystkiem od wasnego cierpienia w gr tu
wchodz j e d n a k e i inne jeszcze czynniki zoone.
Ju w samej stronie wzruszeniowej wspczucia
tkwi uczucie pewnego zadowolenia, bdce czci ska
dow tego psychicznego nastroju, j a k i w nas wzbudza
') W tej c z c i p r a c y n a s z e j , opieramy si na materyaie
odnonym ze studynm p. t. Fryderyk Nietzsche i j e g o krytyka
altruizmu". (Zagadn. fil. i psych. 91 r.).

32
tragizm wogle. Silnego uczucia ukojenia dowiadcza
my przytem przy poczuciu przeciwiestwa cudzego sta
nu cierpienia z naszem wasnem uczuciem bogostanu,
Czujemy przytem yw satysfakcy przy uwiadamia
niu sobie siy, jak rozporzdzamy osobicie, w naszej
monoci przyjcia z pomoc cierpicemu obok tego
czy nie umiecha si nam myl spodziewanego uzna
nia, przypuszczalnej pochway w takiej lub innej for
mie, ze strony osb trzecich ? . . .
Po tej solistycznej nieco analizie wzruszeniowych
czynnikw wspczucia, w y p o w i a d a Nietzsche niepospo
litej filozoficznej gbi myli nastpujce: Jest co prze
raajcego, mwi, w tern zalepieniu i lekkomylnoci,
z j a k wspczujcy litociwy czowiek" wkracza w ta picego, z ca przymieszk subjektywnego egotyzmu",
j e m n dziedzin losu. On wszake nic tu nie wie i
wiedzie nie moe, o caym tym zwizku utajonym,
wewntrznym i o tej cznoci potg tajemnych, kt
rych przejawy zewntrzne my n a z y w a m y szczciem"
lub nieszczciem", wzgldnie do naszych potrzeb chwi
lowych, zmiennych nic nie wie on o t y m procesie
skomplikowanym, fatalistycznym, kiedy cierpienie, wi az
z tem wszystkiem, co ode j e s t nieodcznem, zjawia
si j a k o osobista konieczno, z ekonomi duchow da
nej jednostki zasadniczo zwizana, kiedy to, w myl
idei mistycznej: droga do nieba naszego wiedzie j e
dynie przez wasnych naszych piekie otchanie! " . . .
Szczcie i nieszczcie to bracia rodzeni, wsplne im
ono musi by kolebk.
Dalekim od przyblionego nawet pojcia o tem
bywa zazwyczaj wspczujcy" czowiek. On jeden
cel tylko ma na widoku usunicie cierpienie, swj
akt litoci" i nie przeczuwa nawet j a k dalece tem samo-
zwaczem nieproszonem wmieszaniem si w nieswoje
- 33 -
s p r a w y profanuje j e d y n i e donioso czyjego cierpienia,
j a k dalece zohydza wano tej ekspiacyi\ (Frohl. Wiss. 3 3 8 ; .
Ow kult wspczucia m a przytem swe u k r y t e , spo
ecznie szkodliwe nader strony. Chcie, aby czowiek
cierpia cierpieniem drugiego, jest to bezpotrzebnie i bez-
poytecznie zdwaja cierpienie". Logika soicyzmu uczy
czego innego. Zachowywa si wzgldem cierpie na
szych osobistych tak, j a k si zachowujemy wzgldem
cierpie drugich, a wic nierwnie racyonalniej i roz
sdniej, w braku charakterystycznej przymieszki subjek-
t.ywizmu, j e s t rodkiem n a d e r zbawiennej hygieny du
chowej wnosi za w cierpienia blinich, naszej pod
miotowoci ble i gorycze, j e s t naruszeniem hygieny tej
p r a w k a r d y n a l n y c h . Egoistyczny punkt widzenia cier
znalazby tu j e d y n i e zgubne uwielokrotnienie, sum ogl
nego szczcia redukujc do zera. Poddawa si wa
snemu cierpieniu jest nierozsdkiem i saboci, k i e d y
j e zwalcza i opanowywa przedewszystkiem naley,
obarcza si za dobrowolnie subj ektywizmem cudzego
cierpienia jest niedorzecznoci, ktra nikomu n a poy
-
tek nie wyjdzie, a ogowi na szkod j e d y n i e (Mor-
genr. 137). Wspczucie w tej formie, j a k o szkodliwe
mnoenie cierpienia j e s t czynnikiem osabiajcym. Pa
raliuje ono wol czloiuieka we wszystkich momentach
stanowczych, krytycznych, zwizujc przez to j e g o do
czujn. Biada tym, co nie panuj nad swemi uczucia
x
mi" ) woa Zaratustra moe nic wicej nie wyrz
dzio zego wiatu nad nadczuo litoci".
') W i d o c z n jest rzecz, i w o l " przyjmuje Nietzsche
jedynie w znaczenia przeciw-deterministycznem, w p r z e c i w s t a w i e -
uiu do popdw, j a k o czynnik regulujcy o ktrym p o w i e d z i e
mona i n a l e y : Bd mojem prawem".
3
 _ 34 - 35
Stawszy si echem cudzego cierpienia, j e g o odbi
ciem, zkd ukojenia przez to w y g l d a m y , k d y go upa
trujemy? Nasze duchowe mztwo, nasza moc nieugita
i nieustraszona, ta moc ywotna, ktr j e d y n i e w wal
kach zdobywamy, ten hart wewntrzny naszej siy od
poru, hart, ktrymy wciela winni w dusze mikkie
i sabe, oto rodek j e d y n y zaegnania cierpienia, w jego
nkajcej formie, w formie za wyszej, udoskonalajcej,
cierpienie nigdy nie zniknie ze wiata, gdy jest po
tn dwigni postpu.
W tej wspaniaej logice stoicyzmu sawne werdet
hart" Nietzschego, t a k nieraz opacznie i tak mao po
chlebnie dla autora komentowane, ma swe istotne rdo.
Z punktu widzenia tego filozofa ma to by istot no
wego przykazania mioci w znaczeniu: Kochaj bli
niego swego, wic go nie n k a j " . Owo wic nowe
przykazanie" bdzie tylko, j a k widzimy, rozwiniciem tego,
ktre ju ludzko przed wiekami poznaa, uznaa za
istotne, mimo e w ycie dodzi jeszcze nie wcielia
szczytnego tego ideau etyki chrzecijaskiej.
Jeeli pozwolimy sobie n a zgnbienie si skarg
i cierpieniem drugich tomaczy nam jeszcze Nietzsche-
stoik, jeeli zrezygnujemy si n a to bezpotrzebne po
krycie chmurami smutku naszego wasnego nieba, kto
dwiga bdzie nastpstwa tego oglnego zamienia y
ciowego horyzontu, tej oglnej cikoci yciowej atmo
sfery? Ci sami zaiste, strapieniami swemi moe mniej
do ziemi przybici, ni wspczuciem naszem, blini nasi
nieszczni!... Dar ten nieproszony otrzymaj oni z rki
naszej j a k o dodatek do swych wasnych ciarw y
ciowych, pod brzemieniem ktrych upadaj oni j e d y n i e ,
gn si k u ziemi.
Odwrotn stron wspczucia, w swej najpopular
niejszej formie rwnoznacznego z uczuciem litoci, poli
towania, (jak dowodzi nam Nietzsche) jest wanie ta j e g o
jednostronno. Poeta myliciel lubujcy si w swej
perspektywie z poza murw miasta, z waciw sobie,
a zniewalajc bystroci sdu, rzecz t rozbiera.
Ludzie, nazbyt ku uczuciu litoci pochopni, skonni
do politowania, (Mitleiden) r z a d k o bywaj zdolni do od
czuwania i podzielania radoci drugich, cudzego bogo
stanu (Mitfreuden), cechuje ich przeciwnie j a k a gucha
niech, tajemna nieprzychylno wzgldem cudzego
szczcia", radoci cudzej", usposobieni s oni wzgldem
tej natury stanw dachowych wspblinich swoich wrogo.
Najczciej ci litociwi" ciesz si w duchu z cudzego nie
szczcia. Blini twoi bd nawsze niby muchy j a d o
wite wszystko, co w tobie j e s t wzniosem, j a d u im
tylko przysporzy" woa wic, w prawdomwnoci
swej nieustraszony, z gorycz wymown Nietzsche.
Odczuwanie radoci drugich, podzielanie ich szczli
woci, ywy osobisty wspudzia w tym dodatnim stanie
ich jani, stanowi przecie drug skadow i znacznie
bardziej ludzk stron wzruszeniowego stanu, altrui-
stycznem wspczuciem zwanego. Bez tego za odczu
wania, bez tego podzielania szczcia bliniego, bez tego
gbokiego, subjektyirnego odczucia dodatnich stanw cu
dzej jani, czem bdzie caa logika wspczucia, caa
tre j e g o ? . . . Bdzie to tylko, w konkluzyi woa
Nietzsche wcielanie w drugich wasnych naszych
biesw" ! . . .
Wspczucie, tak uwycznione, powiada jeszcze
Nietzsche, m a sw specjaln wzruszeniow cech, wa
ciwy sobie mikki, bolenie sentymentalny, zniewieciay,
melancholijno zgorzkniay charakter, ktry j e odrnia
 37
36 -
te nigdy upodobnione, zdemokratyzowane stado czo
od innych form altruizmu. Oddanie hegemonii etycznej,
wiecze", g d y musie nawet powie: Pastwisko cae na
tej panujcej dzi formie wspczucia, podporzdkowanie
ley do ciebie, jest on cakiem do twojej dyspozycyi
jej innych, bardziej mzkicb pierwiastkw oglno lu
jedz i tucz si s z c z l i w i e " . . .
dzkiego etyzmu, j a k to ma miejsce wanie we wsp r
U p a d e k stoicyzmu, energii i woli ) , lk przed
czesnym psychicznym nastroju wiata, mogo, zdaniem
cierpieniem, obawa walki, j a k o takiej, zgnbienie w nie
Nietzschego, powsta j e d y n i e w rodowisku, ktre si
szczciu, zniewieciao uczu i myli, oglny u p a d e k
lka fanatycznie cierpienia, dry ze strachu przed samem
etaeha, brak wiary w zwyciztwo i b r a k w i a r y w siebie,
jego widmem, bo nie ma siy do walki, gdy nie ma
s to wszystko charakterystyczne cechy obniania si czo
wiary w zwyciztwo.
wieczestwa, zaniku czowieczej godnoci, cechy znamienne
Wspaniae k a r t y powica tez Nietzsche-stoik apo
1
wyradzania si ludzkoci, j e j wynaturzania si, fatal
teozie cierpienia ), uwaajc za olbrzymi dwigni po
nego obniania si poziomu ywotnoci r a s y . Werdet
stpu to ze najwysze", w pojciu abdykujcego z wszel
hart" woa te Nietzsche bdcie h a r t o w n i !
kiej z nim walki dzisiejszego wiata, ze, bdce w istocie
W swej k r y t y c e uczu altruistycznych, najszerszem
z dbr jego najcenniejszemu. Bolesne naprenie ducha
echem rozbrzmiewajcej dzi w Nietzschianizmie, Nie-
w nieszczciu mwi on dreszcz, j a k i uczuwamy przy
tesche-nadczowiek uderza przedewszystkiem n a podsta
zblianiu si wielkiej niedoli, to tytaniczne naprenie
wowe tkwicy w nich motyw poytecznoci oglnej,
mztwa naszego, ktre wzbudzamy w sobie do walki
podporzdkowujcej swym interesom indywidualistyczne
z nieszczciem, t a nadzieja zwyciztwa od mztwa tego
denia jednostki. Nakaz etyczny, zmuszajcy jednostk
nieodczna, wreszcie nawet, godne czowieka czynu, zgo
2
realn do powicenia si na otarzu abstrakcyjnego
dzenie si z ostatecznym wynikiem walki bohaterskiej ),
ideau oglnego dobra", z okruciestwem Molocha poe
czy to n a z y w a si godzi zem", mk istnienia" ? . . .
rajcego ofiary swoje, w stosunku nawet do interesw
N a d s t a w i a piersi pociskom losu, opiera si mia
tego dobra, j a k chce Nietzsche, jest niepraktycznym,
yciowej chocie, patrze wprost w oczy nieszczciu,
w odniesieniu za do jednostki niemoralnym, wstecznym.
i, g d y potrzeba, n a jego spotkante to rola silnych
Dobro ogu" tylko przez uwzgldnienie jednostkowego
i wielkich. Czy nie ma szczcia w poczuciu swej
dobra osignitem by moe. Czem wreszcie j e s t ten
mocy, swojej potgi odpornej, swej wadzy tytana? Lecz
ogl*, ta abstrakeya, uzurpujca sobie prawo ycia
a b y zosta tej miary siaczem, trzeba potrzeb tego ro
i mierci, monopolizujca j e z tak bezwzgldnoci?
zumie, trzeba chcie, aby mdz. T y l k o tego rodzaju
Czyi warto jednostkowa indywidualnoci wybitnej,
arystokratyzm ducha szczcie da moe. Nie dozna go
jednostki twrczej, reprezentowa mogcej milion, ma
*) W P r o m e t e u s z o w s k i m o c z y w i c i e stylu dalekim w i c ofl
by wartoci nisz od stutysicznego nawet ogu zme-
dzisiejszej normy cierpienia b e z d o g m a t y c z n y c h Poszowskich.
a
) Bohaterami" w walce s t y l k o ludzie dogmatu i w o l i , *) W o l i nigdzie nie identyfikuje N i e t z s c h e z popdami, nie-
nie inni. k i e z u a n e m i a d n y m w e w n t r z n y m czynnikiem sterowniczym.
 38 - 39
chanizowanych automatw" ludzkich? Czy ycie j e d
nostki, przedstawiajcej warto cyfry pozytywnej, nie
warte j e s t ycia miliona n a w e t zer, same przez si bd
cych bez z n a c z e n i a ? . . . Tysicolecia wszake po to j e d y
nie trwaj, w przekonaniu kracowego tego reakcyonisty,
i mrowie" ludzkie, po to istnieje tylko, aby raz na sto lat
bodaj, z ona swojego w y d a Nadczowieka", ktry niby
przepyszny kwiat aloesu zabysn ma wspania sw
purpur ku ozdobie ycia ludzkoci" (!) Potd a siga
kracowo r e a k c y i , ktra w oczy bije.
Wic w nadczowiek", da zrwnowaenia kt
rego na przeciwnej szali trzebaby pooy milion, miaby
mie warto rwn jednomilionowej czci swej wa
snej wartoci? Na taki rachunek zapewne adna z ma
tematyk wiata tego nie przystanie. A j e d n a k przy
staje! Wszdzie, powiada Nietzsche, gdzie tylko z ko
deksem etycznym si spotykamy, widzimy nieodmiennie
ten przeciwnaturalny, hierarchiczny podzia. Potrzeby
ogu" s zawsze wysz jednostk miary, p r a w a jed
nostki nisz. Caa moralno wiata unormowan jest
podug tej skali, woa, zapominajc o tern, e mamy.
kocha bliniego swego, jak siebie samego, e nam etyka
clirystyanizmu nie kae y 'pomimo siebie dla drugich,
ale j e d y n i e przez siebie dla drugich, bo g d y j a nasza
m a si doskonali, wyrzec si siebie bezwzgldnie nie
moe, nie moe zrzec si swojej witoci", w myl
zasady vivre pour autrui" j a k chc tego wiata
tra-moralici, chocia nie powie nigdy, j a k my, dzi
siejsi jsr^ecw-moralici: Kochaj siebie n a d e w s z y s t k o "
bo tak mwiono tylko wwczas szczerze, kiedy witoci
swej jani czowieczej nie znano. Nasze dzisiejsze go
dnoci" wasnej poczucie wiadome, wyklucza nieodwo-
alnie idej umiowania swej jani nadewszystko"
jest z ni stanowczo w sprzecznoci zasadniczej.
Czego nie zdaje si spostrzega Nietzsche to tego
wanie, e potpiana tyle przez niego etyka spoeczna,
nad nizinami natury czowieczej pracuje oddawna, e
pracuje nad niemi od wiekw moralno clirystyanizmu,
i e j e j to dziki oceni umiemy warto uczu przeciw-
egoistycznych, bdcych cech znamienn wyszoci du
chowej kultury jednostki.
Wszystkie te prawdy, p r a k t y k stwierdzone, Nie
tzsche indywidualista teorytyk, z pewnem maniactwem
w swj idea indywidualizmu wpatrzony, biorcy go
w znaczeniu waciwem sobie, a j a k to widzielimy
szczytowein, odnonie do poziomu dzisiejszego poj, staje
j e d y n i e i wycznie w obronie pokrzywdzonej czowie
czej jani, tej j a n i , pamitajmy wszake, ktra czynic
j e d y n i e jak chce, czyni tylko tak j a k czyni powinna!
Ten idealizm poety-myUciela ile gromw niezasuo
nych na biedn jego sprowadzi gow! Wina to i Nie
tzschego, e pisze on nieraz, bd co bd, hieroglifami!...
W hieroglificzne te wskazwki zaopatrzeni nieco,
zdajcy sobie przy tern s p r a w z kracowoci kadej
reakcyi, postawi moemy mielej j u troch par krokw
dalszych n a rozpocztej drodze.
Ludzko dzisiejsza woa ten obroca indywi
dualizmu, w prawach swych naturalnych pokrzywdzonego,
doprowadzia jednostk ludzk do zwyrodnienia, uczy
nia j zlepkiem sztucznym przepisw swoich dogma
tycznych, pozbawia j szczeroci uczu i popdw, wto
czya w ciasny konwencyonalizm faszu, nauczya kam
stwa i obudy, doprowadzia do zaparcia si p r a w d y !
Przeciw-indywidualizm altruizmu jest wic najfaszywsz
 40
drog postpu, g d y jest czynnikiem
wynaturzenia ludzkoci.
K a l e k a duchem i uomna ciaem, schorzaa rasa
dzisiejsza, dla nerww" swoich pragnie j e d y n i e za
wszelk cen spokoju". Jej nadwraliwe" n e r w y nie
znosz wprawdzie jednostajnoci nucej, lecz jej roz
1 wielkie poczucie", wygrowana szlachetno", ideal
kosze ycia" to k a r y k a t u r a ! ) . W sw przestawion
miko", subtelno uczu, otula si wic ona troskliwie
niby w gsty sj w a t y " , b y si przypadkiem na dro
dze swojej o co t w a r d e g o " nie p o t k n . . . Surowo
pod kad postaci, staje si tu zbyteczn, dziaa ona
bowiem dranico, unika si jej przeto starannie, choby
chodzio o zakcenie najdroszych ideaw pokrzywdzo
nej sprawiedliwoci.
Dla zbrodni, nawet najbardziej ludzkie nasze uczu
cia habicej, m a m y ju dzi, dziki temu, cay k o d e k s
wyrozumiaoci, cay arsena okolicznoci agodzcych"
i t y m podobnych arcy wygodnych rodkw nerwo-chron-
nych: Zbrodni wszelakiej wyznaczamy minimum" k a r y ,
bo jej maximum" budzi w nas lk wewntrzny, za
2
kca nam spokj! ) .
A opinia? j e j d a w n y ostracyzm? S to rzeczy
zoone szczliwie do archiwum pamitek. Nasz lk
n e r w o w y " , pomimo wszelkich naszych kodeksw etyki,
*) W y r z e k a j c si w o l i i w a d z y nad sob, w imi u y c i a ,
p o z b a w i a m y siebie n a w e t monoci uycia" O dogmat", W . M.
Kozowski.
") W m y l piknej idei swojej o wielkoci
noci moralnej jednostki, Nietzsche j e s t s t a n o w c z y m p r z e c i w n i k i e m
kary", j a k o narzutu zzewntrz; przyjmuje
uwzgldnia samoekpiacy, z w e w n t r z n e g o poczucia w y n i k a j c ,
a umotywowan dogmatycznym wskanikiem, uzaleniajcym wol.
41
najskuteczniejszym obok nich, w zdumiewajcej zaiste h a r m o n i i . . . zniewala
nas do niecofania rki przed najbrudniejszym z szal
bierzy tego wiata, a nasz utylitaryzm" yciowy za
m y k a nam j e d y n i e kae oczy n a wszelkie brudy mo
ralne tych, z ktrymi y nam w y p a d a " , w myl do
brze zrozumianego wasnego interesu". Honor", j e g o
na uczciwo" s to ju dzi frazesy bez znaczenia,
pojcia fikcyjne", nie posiadajce ju adnego realnego
odpowiednika swego, wyrazy bez t r e c i ! " Z punktu
widzenia swego, sdz, e zgodzi si tu z nami Nietzsche.
Zdaje si rwnie, e zgodzimy si wszyscy n a
olbrzymie znaczenie apoteozy takiego moralnego czyn
nika, j a k samoodpowiedzialno jednostki, jej osobista
za czyn k a r y g o d n y elcajriaeya, wobec bijcego dzi w oczy
braku tego poczucia, w elastycznoci sumienia naszych
przestpcw, braku wszelkiej w kierunku tym potrzeby.
Bzecby, zdaje si. mona, e ludzko dzisiejsza nie tylko
niema zaprzeczanego przez si sumienia", ale go nigdy
nie miaa e ten hamulec, w wyborze midzy zem
a dobrem, nigdy dla niej nie istnia. Czyny najdzikszych
okruciestw zbrodniczoci popenia si dzi po wyrafi-
nowanem, dugiem obmylaniu, z ca zimnej k r w i pre-
medytacy", aby nastpnie n a awie oskaronych braku
tej winy, w swej rzekomej niepoczytalnoci", z rwnie
zdumiewajc logik dowodzi. S to zaiste objawy
patologicznego stanu ducha, fizycznie zwyrodniaej rw
nie, wspczesnoci naszej. O zdrowiu" tu mowy
istotnie by nie moe, s to faktyczne dowody przecho-
samoodpowiedzial- robnienia wynaturzonej rasy obkacw". T drog
idc moe niedugo zbrakn nam szpitali i suby
on j e d y n i e i szeroko
zdrowia" z a b r a k n ! . . .

W ideaach buruazyjnego utylitaryzmu", porewo-
iucyjnych hase, widzi Nietzsche przyczyn tego wielkiego
zdemoralizowania spczesnoci. Plebejsld duch cy.wili-
zacyi mieszczaskiej, we wszystkich dziedzinach ycia
ludzkoci, wycisn swe nizkie pitno, bo j u w naturze
swojej nie mia szlachectwa".
Wic wszystkie wielkie arystokracyi duchowej po
r y w y , wszystkie szlachectwa" jej cechy, ton j e d y n i e
w olbrzymiej demokratyzmu" powodzi, gin doszczt
nie yjc jedynie w t r a d y c y i " . Gdyby zajrze kto
mg w gb duszy dzisiejszego Europejczyka woa
Nietzsche, to za tysicem j e g o dogmatycznych obsonek,
za tysicem najtajniejszych fadek, duchowego j e g o fu
terau, dostrzegby niezawodnie jeden, j e d y n y , cho naj
gbiej u k r y t y , imperatyw yciowy, imperatyw bojali-
woei trzodowcw", sformuowa si dajcy w j e d y n e m
yczeniu, aby najprdzej przyszed ten czas, kiedy ju
ba si nie bdzie c z e g o ! " . . . Denie w tym kierunku
bohaterski stan trzeci" nazwa p o s t p e m " ! . . .
F a l a demokratyzmu tego plebejskiego ducha" dla
Europy caej bya zalewem. Niszczya ona wszdzie
lasy dziewicze, by j e zamienia w p a s t w i s k a " . . . ci
naa wielkie dby lndzkoci, by grunt zamieni w pasz
dla o w i e c ! . . . Demokratyzm ten, jest wic tryumfem naj
grubszej moralnoci utylitaryzmu. Podporzdkowuje on
wszelkie wielkie sprawy, wszelkie wielkie zadania, ma
ym dogodnostkom ycia. Wielkie jego hasa s tylko
tumanic frazeologi w gruncie rzeczy nie zna on
ideau wyszego, nad idea wygodnego u y w a n i a ycia
i nic innego nie mwi czowiekowi nad to, e czerpa
on powinien ycia rozkosze z tych samych rde, z j a
kich j e czerpi b a r a n y i o s y " . . .
Demokratyzm by rodzicem socyalizmu a jeeli
43
demokratyzm j e s t upadkiem czowieczestwa, to socya-
lizm mierci j e g o " woa.
W konkluzyi tej Nietzsche, aposto arystokratyzmu,
wraz z ca hierarchi jego naturalnych wartoci i praw,
wartociom tym nalenych, j e s t przyzna trzeba w zu
penej z sob zgodzie, z idej swoj w zupenej kon-
sekwencyi.
IV.
Nowe zadanie ycia, j a k i e si Nietzsche kusi sam
rozwiza, polega ma oczywicie na wzniesieniu nowych
ideaw, nowych norm wartoci. Zadanie to, w caem
poczuciu swej potgi twrczej, na swe j e d n e , jednostkowe
barki bierze aposto nowego dogmatu", w tern przeko
naniu, e j e podwignie, stanwszy zdaa ponad wiatem
k a r w " . . . Po mierci B u d d y , mwi on, przez cig
wiekw caych pokazywano jeszcze w jednej pieczarze
cie jego. Cieni" takich posiada ludzko mnstwo,
w objciach cieni tych m a r t w y c h zamiera, karleje, y
wotno swoj traci; widma te oddech jej ywy tamuj.
Przyjdzie j e d n a k e czas i przyjdzie czowiek (to Nie
tzsche oczywicie (!),) ktry uwolni ludzko od tych
martwych cieni, od ich trujcych uciskw, a wielki ten
dzwon poudnia", (chwila najkrtszych cieni) obwieci
yciu cel j e g o straaony, a czowieczestwu jego nadzieje.
J e d n o s t k a ludzka odnajdzie wwczas Avaciwe sobie
cele, waciwe sobie ideay polubi, lecz si przed a
dnym poza ni stojcym nakazem nie ugnie. Ona ma
wasne swoje nakazy. Ja ludzka jest pocztkiem i ko
cem istnienia, a pognbiona, saba, zaprzeczajca si
i zaprzeczona ja ta czowiecza na nic dobrego nie zda
si wiatu (Fr. Wis. 345). Zanim j e d n a k e wiat nowy
nowe ideay polubi, woa Nietzsche ktry pojmuje
 - 44
dobrze o ile atwiej burzy ni budowa, najlepiej b
dzie, gdy w tem bezkrlewiu sami swoimi bdziemy
wadzcami (Morgen. 453).
Problematu tego bezkrlewia, w realnem rozumie
niu rzeczy, nie doprowadza filozof do koca", pami
tajmy bowiem, e jeli dla kogokolwiek z nas, nie
moliwym byby ten porzdek wiata, na uomnociach
egoistycznej natury oparty, to dla Nietzschego, biorcego
W' rachub j e d y n i e szczytowe strony ludzkiej jani, tej
jani ktra porzdek" wiata najzupeniej zapewnia,
gdy czyni to tylko moe, co czyni powinna"
wzgld ten nie istnieje zgol. Tu oczywicie nie m y
liciel krytyczny przemawia, ale poeta, nie znawca na
tury ludzkiej, w jej uomnociach rozlicznych, ale ideo
log, od ziemi o d e r w a n y teoretyk-optymista, we wasne
ideay czowieczej mody wpatrzony. P r a w o d a w c y etycz
nych kodeksw wiata w mniej j a s n y c h barwach natur
ludzk ludzk widzieli oczyAvicie, skoro jej wolno,
wraz z ca potg monarszych jej de do w a d z y "
w p e w n e k a r b y etycznych nakazw ujmowali. A byo
tak po wsze wieki.
Nietzsche przytem, j a k o aposto nowego dogmatu",
j e s t z sob samym w sprzecznoci, ze stanowiska bowiem
wzgldnoci etyzmu", wszelkie dogmatyczne prawo opar
em by moe j e d y n i e na nakazie zzewntrz pochodz
cym, moe by tylko narzutem. Czem za j e s t to wiel
kie poczucie godnoci osobistej i oparta na niem idea
samoodpowiedzialnoci moralnej ? Czy nie bdzie ono
czem w rodzaju wewntrznego", przyrodzonego nakazu,
czem w rodzaju a b s o l u t u ? . . . Nietzsche w tym swoim
absolutyzmie przechodzi wszystkich bodaj prawodawcw
etyzmu, oparszy si n a tej doskonaoci natury ludzkiej,
ktrej wasne j ej n a k a z y wystarcz, od czynw przeciw-
45
etycznych skutecznie obroni. Aposto niemoralnoci
przedstawia si nam tu j a k o utra-moralista, o ktrymby,
j a k on o Comte'cie powiedzie si dao, e przeszed
ideay etyzmu, przemoralizowa moralno". Sprzecz
noci tkwice w teoryach Nietzschego odprowadzi mog
a do tych wynikw.
N a potwierdzenie tego naszego wniosku, w y p o w i a d a
oto Nietzsche te mniej wicej sowa:
S ludzie, ktrzy mogliby cakiem bezpiecznie pu
ci wodze namitnociom swoim, ale nie czyni oni
tego j e d y n i e z obawy przed wyobraeniem moliwej
sprzecznoci tych de instynktownych, z dogmatyk
obowizujcych kodeksw etyki. I dlatego to wrd
ludzi t a k trudno o arystokratyzm ducha, o ten arysto-
kratyzm, ktrego cech zawsze bdzie nie lka si siebie,
nie oczekiwa po sobie nic zego, ufa jedynie iv szlaciectwo
duszy swojej, dy wic bez wahania ku tym wolnoci
krainom, k u ktrym n a t u r a nas cignie, nas wolno uro
dzonych ptakw i wierzy w to, e clokdbymy nie
podyli, wszdzie wokoo nas bdzie jasno soneczna!
(Fr. Wiss. 294). Kiedy raz czowiek przestanie si
u w a a za zego, zym b y przestanie" woa n a in
nem miejscu Nietzsche, z gbokiego przekonania ufno
ci. (Morgen. 148).
To swe ultra-etyczne, w przekonaniu naszem, sta
nowisko, popiera Nietzsche silnie, malujc nam natchnio-
nemi sowy poety, owo przypuszczalne bezkrlewie",
gdzie znikn ma fasz i obuda, wiat dzisiejszy zohy
dzajca, gdzie czowiek, majcy odwag by szczerym,
zarwno w dobrem jak i zem, z pozoru jedynie, w tej
szczeroci swojej, okaza si moe gorszym, ni jest rze
czywicie, yjc w zgodzie z natur swoj. I dopiero
na tym gruncie, od wszystkich poniajcych, demorali-

46
ujcych natur ludzk pierwiastkw oczyszczonym, w y
ronie przyszy idea czowieka zstpi, n a ziemi
aposto prawoci i p r a w d y " N a d c z o w i e k ! . . .
J a k i cel ycia mie powinien nadczowiek, cel,
ktry byby usprawiedliwieniem tej j e g o nadczowie-
czoci?"
Cel ten by musi wysoki i wielki, wola Nie
tzsche i g d y b y nawet ten czowiek przyszoci ledz
mia na drodze do urzeczywistnienia j e g o wiodcej, to
ledz powinien, bez skargi na ustach, bo rzecz wielkich
gin na wyomie. T a forma powicenia, ten rodzaj
ofiarnoci nie wywouje w duszy wielkiego indywidualisty
protestu. Ma on dla niej j e d y n i e entuzjazm. Za cel
swojego ycia mie bdzie nadczowiek uszlachetnie
nie, podniesienie ku szczytom moliwej doskonaoci,
jani" czowieczej wywyszenie typu czowieczego i jego
kultury". W s p a n i a a to zaiste idea w a r y a t a " , podnio-
soci sw w i e l k a !
W istocie samej natury czowieczej, mwi ten nie
pospolity krytyk-moralista, tkwi rdo niewyczerpane
wielkoci. Dugim by zapewne w proces kulturalny,
przez ktry stopniowo czowiek wydziela si ze zwie
rzcia. Wiele wizw naoono n a niego, dla uatwienia
mu tego wyzwolenia. I rzeczywicie sta si on mik-
szym, rozumniej szym, wyszym nad zwierzta. (A wic
te wizy byy dobroczynne?^ Ale cierpi n a d tern czo
wiek, gdy mu brakuje wolnego powietrza, wolnej prze
strzeni, swobodnego ruchu. T e wizy s to, wedug
Nietzschego wiekowe kleszcze metafizycznych doktryn,
filozoficzno-spoecznych systemw moralnych. Nietzsche
nie w a h a si uwaa wizw tych za szkodliwe, wzgl
dnie do naturalnego rozwoju czowieczej jani, mimo,
e sam przyznaje, i wizy te dopomogy czowiekowi
47
do wyzwolenia si z pt j e g o zwierzcej natury i e mo
ralno j e s t to hamulec", ku poskromieniu bydlcia, ktre
w nas yje i ktre poaroby nas inaczej". Nadczowiek
jest celem istnienia niech wasza wola powie: sta si",
a stanie si tym celem nadczowiek", mwi Nietzsche-
Zaratustra. Nadczowiek wszake, zanim potarga k r
pujce go wizy, zanim zerwie z niemi, musi wprzd
zerwa ze zwierzciem, ktre w nim yje" i ktreby
go inaczej poaro" chcia powiedzie pewnie Nietzsche
Zaratustra, na co nie zgodziby si nie mona.
Wzgldnie do hierarchicznych rnic wartociowych,
stawia Nietzsche postulat podwjnej, indywidualnej mo
ralnoci. Oto moja droga woa gdzie w a s z a ? "
Wobec uznania rnic wartociowych, jednostek,
o j e d n e j , wszystkich obowizujcej moralnoci mowy by
nie moe. Cae przepaci hierarchicznych stopniowa
dziel j e d n j a ludzk od drugiej j e d y n i e wic de
wiza: oddaj kademu, co mu si naley", moe mie
racy praktycznego bytu, bo nie masz jednej reguy dla
wszystkich. Rwno powszechna jest grobem sprawie
dliwoci. Poczucie odlegoci, n a hierarchii rnic oso
bistych oparte, winno by norm stosunkw ludzkich
w ich tak rnych zaiste drogach ycia. Ludzie wysi
tysic razy wicej maj p r a w do istnienia(! ?). To p r z y
wilej dzwonu z penym, silnym dwikiem", przed
dzwonem zepsutym, bezdwicznym utrzymuje Nie
tzsche. Cywilizacya wszake cay swj rozwj zawdzi
cza tym dzwonom dwicznym" wielkim ludziom
wszech czasw. Co oni czyni mog i co czyni po
winni, tego nie mog i nie powinni czyni ludzie zwykli.
To co m a wyszo i wito" w sobie nie moe si
ponia do roli narzdzia" motochu. Stosunek musi tu
 - 48 - 49
by odwrotny. (Gen. der Mora I I I , 14.) (A wic zawsze
po czyjej stronie k r z y w d a ? )
Og" wszake, tyle uprzywilejowany, s k a d a si
z najmniej cennych egzemplarzy czowieczego t y p u
z niepewnych, w y t a r t y c h kopii wielkich swych orygi
naw kopii, odbitych na zym papierze, o w y t a r t e j
kliszy. S to p-ludzie, nie posiadajcy wasnycli swych
myli, ani wasnej swej woli, kryj cy si chtnie za prze
konania cudze i cudze plecy, czoem bijcy przed auto-
rytem wogle, dalecy od posiadania wasnych opinii,
a dalsi jeszcze od ich w y z n a w a n i a do s p r a w szero
kich, zarwno j a k i do uniesie szczytnych nie zdatni,
do wielkich czynw i bohaterstwa woli nie zdolni.
To tylko zera.
Wszechwadztwo obecne tych ludzi-zer", godnoci
czowieczej pozbawionych ten zatrwaajcy zalew
wszechmiernoty, dy nieuniknienie do zgadzenia z po
wierzchni ziemi najbardziej wartociowych przedstawi
cieli ludzkiej r a s y , do podmycia tych filarw czowie
czestwa, bez ktrych wiat ten si nie ostoi. Spczes-
no nasz ocali tylko moe wszech-arystohratyzm, ary-
stokratyzm uczu, myli, ducha, arystokratyzm v;oli
i nerw%v, jego luszech-szlachectwo.
Wic arystokratyzm zdemokratyzowany, powszech
ny, powinienby doda Nietzsche w konkluzyi ostatecz
nej. Wzgldnie wszak snad do potrzeb chwili, w swej
apoteozie arystokratyzmu Nietzsche idzie daleko, bo a
do uznania potrzeby kastowoci". Tylko kasta wiel
kich", k a s t a mdrcw, ca czoa swego wyniosoci
przerastajca tumy, powrci moe ludzkoci stracon
warto ycia.
Kasta arystokratw ducha" cel swj postawi musi
powyej, woa, przej mimo tych celw i de wszech-
miernoty plebejskiego utylitaryzmu, nie baczc na wszel
kie moliwe minusy, dotkn mogce to rodowisko
zdegenerowane. Z okiem w odleg przyszo wpa-
1
trzonem ) , musi by ona tward i guch n a j k i i ale
skarlaej tuszczy, szczliwo" ktrej zakci.
Nie w zadowoleniu chwilowych, najbliszych potrzeb,
nie w tak zwanem szczciu", ley cel ycia czowieka.
Szczcie j e s t zadowoleniem, zadowolenie mierci. Zy
cie to wieczne pragnienie, pragnienie, podsycane cier
pieniem, z j e g o w a l k a m i i jego nadziej. Tylko szkoa
cierpienia czyni czowieka wielkim, tylko w szkole cier
pienia staje si on niepowszednim. Tylko w tej szkole
dostaje duch czowieczy skrzyde, ktre go ku szczytom
ycia i czowieczestwa nios, czyni go niemiertelnym.
Nie spokj i nie bezpieczestwo, s duszy czowie
czej ywioem. S to czynniki pohabiajce j e j wi
to, przytpiajce jej twrcz si. Duch czowieczy
wtedy j e s t tylko podnym, kiedy j e s t zoonym, w prze
ciwiestwa bogatym, bo tylko kontrastw harmonia y
cie ma w sobie. Dzielnym i modym nie wwczas j e s t
czowiek, kiedy duch j e g o da spokoju, lka si walki.
To cechy starcze. Tylko wrd w a l k i za.hartowany czo
wiek, staje si zwycizc, pogromc samego siebie, czo
wiekiem wolnym"; tylko w walce wywiczona dusza
ma wito" w sobie. (Gotzend. 109).
W czowieku yje stwrca i stworzenie, bosko
i ziemsko zwierzca. I w y wspczujecie zwierzciu"
w czowieku woa Nietzsche wspczujecie temu,
co ma by tu mm oczyszczone, co musi cierpie, co cier
2
pie poiuinno!.,. )
') W i e w t p r z y s z o , gdzie mio bdzie d w i g n spra
wiedliwoci.
2
) A w i e w o l a ma i tu by c z y n n i k i e m regulujcym".
4

Schopenhauerowski ascetyzm, j a s k r a w o odbijajcy,
j a k o b y , od apoteozy wielkich popdw i wielkich nami
tnoci" w j a k i e nowa moralno" z tak mioci
swych nadludzi przybiera mwi tu przez usta jej apostoa.
Na ostatniej stronnicy ostatniego swego filozoficz
nego dziea daje nam Nietzsche ostatni wol swoj,
pisze swj duchowy testament.
Czemu tak sabi jestecie bracia moi, tak skonni
do ustpstw woa. Czemu tak wiele zaparcia w du
szy waszej, tak wiele w sercu waszem rezygnacyi, tak
mao stanowczoci w waszem oku? Wszake, g d y wy
nie zechcecie by sob, j a k e na bj zwycizki pjdzie
cie ze mn? Jeeli hart wasz nie ma by byskawic
piorunu dla ycia, to j a k e tworzy bdziecie wraz
ze m n ?
Wszak k a d y twrca si mie musi! Rozkosz
wasz po wsze czasy by winno, na fali wiekw w y r y
pismo wasze, trwale, j a k na bronzie. To nowe zadanie
ycia", stawiam j a przed wami, bracia moi, bdcie
hartowni" ! . . .
Nietzsche, j a k k a d y zreszt niepowszedniej miary
myliciel, ezoteryzmu" myli swoich, potocznym" nie
wypowiada jzykiem. Ztd to ciemne dla wielu sowa
jego strony, bywaj cakiem opacznie rozumiane, z ujm
dla sawy, w ten sposb krzywdzonego autora. W szkicu
niniejszym mielimy ju sposobno zaznaczenia kilku tego
rodzaju nieporozumie, i to nieporozumie, tyczcych si
zasadniczych punktw systemu F r y d e r y k a Nietzschego.
Ustp, ktry poniej zamieszczamy, u w a a n y za
j e d e n z ciemniejszych", przytaczamy tu dla charakte
rystyki dowodowej pewnego rodzaju zwrotw w ewolucyi
*) Gtzendmmerung D e r Hammer redet.
_ 51
duchowej niepospolitego myliciela-poety, zwrotw, po
pierajcych nasze osobiste, wzgldem ostatecznego kie
runku filozofii Nietzschego konkluzye.
Starzec do Pyrrona. T y miesz przedsibra rzecz
niesychan, naucza ludzi! J a k im dasz rkojmi?
Pyrron. Posuchaj: Chc ostrzedz ludzko przed
sob samym chc odkry jej wszystkie" bdy natury
mojej, rozwin przed ni ca ndz sprzecznoci moich
i moich g u p s t w . . . Nie suchajcie mnie powiem im
przez to dopkd nie stan si bardziej maluczkim od
najbardziej maluczkiego z w a s " . . .
Starzec. To byoby obiecywa zawiele. Przedsi
bierzesz zbyt wielkie dzieo.
Pyrron. Bdzie to tylko j e d n a wicej przestroga.
Im bardziej niegodnemi ich uszu bd sowa moje, tern
mniej ufa bd prawdzie, ktra wyjdzie z ust moich . . .
Starzec. Chcesz wic gosi nieufno wzgldem
witoci p r a w d y ?
Pyrron. Chc gosi nieufno wzgldem wszyst
kiego i wszystkich. To droga j e d y n a do p r a w d y . Nie
sd wszake, i prowadzi ta droga wprost do ogrodw
rozkoszy i k kwiecistych. Cale dziesitki lat zbiera
nam jeszcze przyjdzie garci kamstw, po niej rozsypa
nych, aby nie umrze z godu. Na drodze tej niekiedy
spotyka bdziecie, lece mimo, mae drobniuchne, a
twarde ziarenka. To bd ziarna p r a w d y . Jeeli zdo
acie posia szczliwie te twarde ziarnka, wwczas do
piero moemoe, zbiera bdziecie plony, wici p r a w d y
niwo! T e g o wam j e d n a k nikt 'przyrzec nie moe, nikt,
kto fanatykiem nie b d z i e . . .
Starzec. Przyjacielu, przyjacielu, ale twa mowa
jest mow fanatyka.
 - 52 - 53
Pyrron, Masz suszno starcze, strzedz si bd mowy.
Starzec. Polubisz wic milczenie?
Pyrron. Powiem ludziom, e milcze musz, lecz
e ufa oni nie powinni milczeniu m e m u ? . . .
Starzec. Porzucasz wic twj miay zamiar?
Pyrron. Przeciwnie. Pokazae mi tylko wrota,
ktremi mam przej.
Starzec. Wtpi, czy rozumiemy si d o b r z e . . .
Pyrron. Moliwem jest, e nie.
Starzec. Bogdajby tylko ty sam rozumia siebie!..
(Pyrron poruszony, w y b u c h a miechem).
Starzec. Ach, przyjacielu, przyjacielu milcze
i mia si, czy to dzi caa twoja filozofia?...
Pyrron. Nie byaby ona najgupsz...
T a k koczy Nietzsche-Pyrron samego siebie zwy
cizca" ! . . .
Przejdmy j e d n a k e do postulatw F r y d e r y k a Nie
tzschego, odnonie do j e g o nowych zagadnie ycia",
nowych norm wartoci".
Obaliwszy, zdaniem swojem, istniejce probierze
etyzmu, Nietzsche-aposto nowego dogmatu przedsi
biorcy" zaiste za wiele", obiecujcy" zapewne zbyt
duo", usiuje postawi wasne swoje k r y t e r y u m mo
ralne, swj wasny sprawdzian etyczny, dowiadczeniem
yciowem zdobyty ostatecznie, bo potwierdzony w swej
uczuciowej i rozumowej stronie.
Obowizujce wspczesno systemy etyczne, do
prowadziy ludzko, j a k to w y k a z a usiowa Nietzsche,
do obnienia poziomu energii yciowej, sparalioway
waciwy rozwj n a t u r y czowieczej, j e d n o s t k ludzk
doprowadziy do zwyrodnienia. Ten wic problemat,
wielkiej niezaprzeczenie doniosoci filozoficznej i ycio
wej wagi, rozwiza pragnie Nietzsche, w myl swoich
wasnych ideaw etyzmu, dajc przez to ludzkoci nowy
do roztrzsania dylemat.
W umyle filozofa wa si tu dwie alternatywy:
Usunicie warunkw, (ideay stadniego" utylitaryzmu)
niesprzyjajcych penemu rozwojowi ycia jednostki, ta
mujcych naturalny rozkwit tego ycia, w calem j e g o
przyrodzonem bogactwie, ktreby si najwaciwiej roz
win dao w bezkrlewiu moralnem" lub te danie
wiatu takiej formy etycznego rzdu, ktraby zabezpie
czaa j a k n a j peniejszy rozwj czowieczego typu, w jego
szczytowej kulturze czyli systemu moralnego, na despo-
tycznem wszechwadztwie hierarchii ideowego arysto-
kratyzmu opartego.
U podstawy tych postulatw ley zasadnicze k r y
teryum: ywotno rasy, energia i rozwj 'progresywny
ycia, ma by probierzem etyzmu, nie za odwrotnie.
Stopniem tej ywotnoci, jej upadaniem lub wznoszeniem
si, mierzy si ma warto odnona ideaw moralnych,
mogcych mie j e d y n i e znaczenie rodka wzgldnego,
nigdy za absolutnego kryteryum.
Probierz ten suy, j a k widzielimy, Nietzschemu
do j e g o apoteozy ducha, spoganizowanego Renesansu,
w przeciwstawieniu do ideaw chrzecijaskiego etyzmu
i opartych na nim prdw spoecznych. W w y p a d k u
przecie danym probierz ten okaza si arcy-nieszczegl-
nym, ywotno bowiem, kipica nadmiarem nagroma
dzonej brutalnej energii fizycznej, dalek jest od tej
ywotnoci, ktra z ducha" swego czerpie potg i na
ktrejby rozwin si dao bezkrlewie moralne", w jego
formie szczytowej. Stosunek tu, niestety, b y w a cakiem
odwrotny. wiadcz nam o tem cae dzieje historyczne
wiata, caa ewolucya duchowa ludzkoci, ktrej rozwj
kultu siy fizycznej, mia si zawsze w stosunku odwrt-
 55
- 54
ten nasz impresyonizm" uczuciowoci, te nasze cnoty",
nym clo rozwoju kultu duchowej siy. Nietzsche j e d n a k e
ktre nam p r a k t y k o w a zaiste tak atwo to moralno
na punkcie tym, w sprzecznoci z sob nie jest, dla niego
niemocy, moralno zwyrodnienia, to moralno starcza!
bowiem natura czowiecza jest rdem nieprzebranem
wiatu wic dzisiejszemu ma si ju ku kocowi
wielkoci" normalny natury tej rozkwit rozkwitem
cywiizacya nasza moe j u sobie powiedzie: amen
w kierunku dobra", chcenie", najwysz ywotnoci
zamkn sw ksig, skoro jej bilans gosi bankructwo,
fizyczn obdarzonej jednostki, j e s t chceniem najwyszej
krachem nieuniknionym grozi. Ludzko dzisiejsza, ostat
ywotnoci duchowej, z dobrem" j e d y n i e solidarnej
nim wysikiem woli, przez usta wybracw swoich woa
wola" czowieka, by majca jego p r a w e m " , tylko
M ic ratunku, pragnie odrodzenia. Wybawienie wiatu da
woln wol ku dobremu. T e n wic kracowy idealizm
moe tylko normalny rozwj indywidualizmu rozkwit
poety, ratuje, w zestawieniach powyszych cakowicie
cnt" takich, j a k ideja i wola", si takich apoteoza
k o n s e k w e n c j myliciela, z samym sob w idealnej b
kult wielkich charakterw i wielkich de i wielkich
dcego tu zgodzie.
uniesie, wielkich yciowych zada przyszej rasy nad
Duch Fryderyka, Nietzschego, ttnicy peni, jeeli ludzi"!... i)
nie nadmiarem ycia, uwizionego w powoce cielesnej,
Temi, mniej wicej, sowy mwi Nietzsche-Zara-
bdcej pastw dziedzicznej choroby niszczcej, lubuje
tustra, ktrego tu, j a k i w cigu caej niniejszej pracy,
w zestawieniach skarlaych" przedstawicieli, wspcze
streszczamy, w miar si naszych, myli jego n a po
snej sobie ludzkoci, z bohaterskimi olbrzymami przeszoci
toczny" j z y k , w miar rodkw naszyeh przekadamy.
rycerskiej.
Zaratustra-nadczowiek, Zaratustra-arystokrata my
Co u nas n a z y w a si cnot", czyli narzdziem
li, w kastowoci kultu umysowoci swojej nadludzkiej
arcy-wygodnem ku przeksztaceniu jednostki w funkcy"
zatopiony, na szczycie gr swoich stoi wysoko, daleko
stada mwi on, to u ludzi, ktrzy znali i cenili ycie,
od ziemi, bo w chmurach" od wiata maluczkich"
w caej j e g o peni, w caym przepychu, u tych pot
wic stroni. Gdy j e d n a k Zaratustra, z tej swojej ponad-
nych, podzwrotnikowych natur, kipicych arem nieokie
ziemskiej, przejciowej postaci, ze szczytAV niedostpnych
znanych instynktw, drgajcych yciem wielkich swycli
gr" swoich, zejdzie n a ziemi i zejdzie po to, b y nie
namitnoci, nosioby jedynie nazw babskiej moralnoci",
czekajc a nowa r a s a u stp j e g o powstanie, czynn
taktyki tchrzostwa". Nasza dzisiejsza mikko oby
sw doni grunt tym narodzinom przypieszy gdy
czajw, nosi n a sobie pitno upadku, t a k j a k surowo,
zstpi po to z gr swych Zaratustra, by pord wzgar
a nawet okruciestwo, herosw przeszoci byy wyrazem
dzonego przez si ludzkiego mrowia", pord wiata
nadmiaru ich ycia. Nie dziw, e wtedy wielu rzeczom
tego w i a t a mona byo rzuci wyzwanie, wiele podepta
i wiele znieprawi. To wszak, co byo podwczas ozdob *) P o j c i e rasy" nadludzi w y k l u c z a w i c w i d e a a c h przyszo
ci potrzeb k a s t o w e g o " u w y c z n i a n i a arystokratyzmu, co Nie
ycia, j e g o rozkosz i czarem, byoby dzi dla nas j e
tzsche u w a a z a p e w n e z a rodek do t e g o celu.
dynie trucizn, ndzy naszej j a d e m . Nasza nerwowo,
 - 56

maluczkich" i pord wiata karw", stan w sw P o za tern w obronie sofistyki paradoksalnej,

Wielk Godzin Poudnia z krzyem chrzecijaskim w do podzcej nieraz monstrualne dziwolgi etycznego wstecz
ni nie wyrzecze si on ducha swego, witoci" swo nictwa, ani w obronie chorobliwych majacze tego filo
jej si nie sprzeniewierzy zrobi j e d y n i e krok j e d e n zofa, ani te j e g o chaotycznych zapdw w kierunku
naprzd, na duchowej swej d r o d z e ! . . . darwinistowskiej etyki s t a w a nie zamierzamy szlo
Zaratustry krzy Chrystusowy bdzie -podwczas nam tu bowiem gwnie o podniesienie i uwydatnienie
k r z y e m wszech-zapomniane znaczcym d r o g i . . . tych stron idei Fr, Nietzschego, ktre maj w sobie war
to pozytywnie postpowego czynnika w rozwoju myli
wspczesnej. Od ziarna tego usiowalimy wydzieli j e g o
Zakoczenie. tward i ciemn plew rzecz inna o ile te denia
nasze pomylny wieczy skutek, o ile sonda naszej w tym
Do konkluzyl, zaznaczonej powyej, skania nas tu kierunku analizy jest dostateczn.
po czci, znajomo pewna drg typowych, jakiemi myl Nie nalec do falangi bezkrytycznych wielbicieli F r .
wspczesna ku ideaom zapoznawanego przez si ducha Nietzschego, nie zaliczamy si przecie do j ego k r y t y k w
cJirzecijanizmu zmierza. Po odrzuceniu caego balastu bezwzgldnych, pozorami zudzonych. Nie zalepia nas
wstecznictwa", motywowa si dajcego przewanie, take, tak bardzo dzi rozpowszechniony i bdcy pewnym
jeeli nie wycznie, kracowoci j a s k r a w reakcyjnego czynnikiem popularnoci Nietzschianizmu, snobizm, polega-
przedowszystkiem systemu F r y d e r y k a Nietzschego, i ta j c y na bezkrytycznem wielbieniu wszystkiego, co j a s k r a w e ,
jego nowa" j a k o b y moralno, nie bdzie w zasadniczej niepowszednie, egzotyczne, dla tumw obce, cechy kasto
sprzecznoci z oglnym charakterem de etyki wsp wego uwy^cznienia przybierajce, manifestujce si entu-
czesnej, w ostatnich manifestujcej si prdach. Nawet zyastyczie, kracowo, bezwzgldnie, a bdce wyrazem
pogaski" duch nienawici", j a k i m ten, kierunek etyczny niezdrowej gorczki ducha, trawicej ludzko naszej
przeciwstawia si j a k o b y , podstawowym ideaem, mio kocowej ery, w jej przeczulonych" nerwach.
ci" chrystyanizmu, ma charakterystyczne swe rdo P r z y c z y n y nie dajcej si zaprzeczy popularnoci
w wygrowanej mioci dobra, podniosego z natury swej idei F r y d e r y k a Nietzschego, szeroki rozgos, najopaczniej
ducha j e g o twrcy w gbokiej tego ku zu", w ni komentowanych teoryi tego myliciela, tkwi wszake tak
zinach czowieczej jani tkwicemu, nienawici. W y r a gboko w samej naturze rzeczy, tak s znamiennym myli
nie za zaakcentowane przez Nietzschego w zadaniu y wspczesnej rysem, e ich ze wiata naszego nie zgadzi,
cia Nadczowieka" denie ku podniesieniu kultury ogl adna z najbardziej gryzcych k r y t y k . Tylko powanej,
nej czowieczego typu, nie wyklucza pojcia mioci gruntownej a gbokiej analizy odpr, odpr, tyczcy si
bliniego", ani nie dy do uwstecznienia j e d n o s t k i przez strony ujemnej w p y w u idei Nietzschego, z uwzgldnie
kult egoizmu", j a k to powszechnie zarzuca si kierun niem caej niepospolitej skali ich dodatniego znaczenia,
kowi temu, a t a k niesusznie. uchroni moe zagroon wspczesno od zgubnej fali

- 58
etycznego wstecznictwa, ktrego najzyubniejsz pian,
jako wytwr swj wiosny, niesie u wierzchu krytyka po
wierzchowna i zbyt pochopna w populaiyzowaniu idei
j a s k r a w y c h , ktre nierzadko przewraca na nice. I bodaj,
czy to nie j e d y n a strona demoralicyjnego pierwiastku
idei N i e t z s c h e g o ! . . .
J a k a pierwotna, barbarzyska, icie ywioowa
sia wybucha w pismach F r . Nietzschego. Nie liczy
si z ni niepodobna. Si T zwaszcza odznacza si
Nietzsehe-krytyk. J a k o moralista, w teoryacli swych,
bdcych jeszcze i dla niego samego czem chaotycznem.
niedorozwiniteni, organicznej spjni pozbawionem, czem.
co si dopiero staje", z poza mgy niewiadomoci wy
ania zaledwie, jest Nietzsche tern tylko, czer jako jednostka,
stojca na myli dzisiejszej rozdrou, by on moe. Zanim
opuci labirynt sprzecznoci, by wyj na p r a w d y bez
namitnej drog, w duchu swym niema on jeszcze twr
czoci. Cho mu ju gwiazda ideau wieci, on jej nie
signie w tej ducha swego fazie, wic-burzy tylko i tra
wi si w tej mce Avlasnem m c z e s t w e m . . . Namitna
mio swego ideau, potne % ducha tego ukochanie,
czyni go t w a r d y m " i lepym i guchym n a wszystko,
co mu w poprzek drogi staje. Gboka w z g a r d a dla nizin
duszy ludzkiej i z niej pynca nienawi ku swej rasie,
w t y m fanatyzmie ma swe pierwsze rdo. W mioci
wielkiej dla przyszej r a s y ludzkiej, w wielkiem ludzko
ci nadludzkiej" ukochaniu, wola wic Nietzsche: Mi
ujcie najdalszych, blizkich (blinich,) wam kocha nie
radz, bracia moi! Nietzsche-nadczowiek, ktry sam
siebie odnalaz, k t r y w idei doskonalenia swej czowie
czej jani, podnoszenia jej do nadludzkich szczytw,
odszuka rdo rozkoszy ycia, innego celu istnienia
nie pragnie. Celem stworzenia niech bdzie nadczo-
59 -
w i e k ! " Ale ludzko dzisiejsza dla idei tej niema mi
oci. Dalek jest ona od wytworzenia sobie warunkw,
-
w ktrychby duch czowieczy, w atmosfei ze witoci
swej mg przebywa, w niej si odradza. R a s a pig
mejw idei tej u r g a . . .
Zniky ze wiata k l a s y c z n y c h wity sztuki na
tchnione otarze, zagin kult boskiego pikna szara
powszednio utylitarnych yciowych celw zabraa wszy
stko, co duchowi czowieka drogiem i blizkiem by moe.
A duch ten skarla i zapozna siebie! W wielkim pro
tecie gosi w i e c duch ten, przez usta Nietzschego, wie
r
kowe sw oje J e s t e m " . Protest podobny spotykamy wszak
nieodmiennie w e wszystkie!) epokach duchowego odra
dzania si ludzkoci ta wic gorca obrona indywi
dualizmu dziwiby nas tu nie powinna.
W reakcyjnej kracowoci teoryi Nietzschego, tkwi
te gwnie, j a k wiemy, waciwe rdo tych wstecznych
moralnie" tez j e g o , poza ktremi falanga caa gromowadz-
ew tego filozofa nic innego nie widzi. Nie wtpimy, e kry
tyka racy analna wachue miejsce wyznaczy NietzscJiemu
ujemnoei jego icgkae i potpi, wartoci dodatnie oceni
i podniesie. Bdzie to tryumf p r a w d y .
 D O N A B Y C I A
we wszystkich ksigarniach
W KRAJU I NA PROWINCJI
P o e m a t y :

O r Ot \ a obcej ziemi"
St. P . Beatus". . . . . . . . .
H e n r y k K u b i s k i Odtrcony" .

Nowelle:
Ursyn J a n Z a m a r a j e w " \ a Palecie" l i s . 1
S i m a r a W y mczyni" . . . . . k. 60.
B e l m o n t T a m t e n Czowiek" 40.

oraz
Kwiaty G r z e c h u " Baudelaire'a
, w t l m a e z e n i u A . L a n g e i A . M-skiego k . 50.
K w i a t y G r z e c h u s t a n o w i p r z e o m w no
w o c z e s n e j p o e z y i f r a n c u s k i e j . A u t o r teg-o z n a
komitego dziea jest a r t y s t bez z a r z u t u ,
m i s t r z d z i w n y i w i e l k i , d a c h p o n u r y a, mag-ne-
tyzujcy, ktry stworzy n o w y dreszcz, j a k
mwi, o n i m W i k t o r Hugo. -
Po Wiktorze Hugo on w y w a r wpyw
n a j w i k s z y n a wspczesn l i t e r a t u r fran
cusk, rwnie j a k zagraniczn, a z w a s z c z a
B e l g j , W o c h y , A n g l j i t . d-

W T D A W C A
*7
HIERONIM COHN.