BR (KENTSEL)
METU TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI
JFA 2015/2
(32:2) 79-98
Alnd: 09.11.2014; Son Metin: 11.08.2015
Anahtar szckler: Ankara; Yeniehir;
kentsel topya; kentsel planlama; dsel
topluluk; Erken Cumhuriyet Dnemi; ulus
devlet
1. Ankara romanndaki mekansal
betimlemeler ylesine ayrntldr ki
Mimarlk Blm Yap Bilgisi alannda tez
konusu olmasna imkan vermitir. Romann
zmlenmesi zerinden Ankara kentinin
toplumsal ve mekansal dnmn ve
mimarideki deiimleri inceleyen bir alma
olarak Aksamaolunun (2003) yksek lisans
tezine baklabilir.
Department of City and Regional Planning,
Mersin University, Mersin, TURKEY.
METU
DOI: JFA 2015/2 79
10.4305/METU.JFA.2015.2.6
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI
Yener BA*
Yakup Kadrinin en kt roman, yle sanyorum, Ankara.
Naci (2007, 73)
Yakup Kadri Karaosmanolunun Ankara roman, bakentin inasnn en
canl anlatmlarndan biridir. Romann Milli Mcadele yllarnda geen
ilk blmndeki eski Ankara tasvirlerini Tanpnar (2000, 5) ok sevdiim
ve doruluuna hayran olduum keskin realizm diyerek anar. Bakent
ilan sonras dnemde geen ikinci blm ise, Yeniehirin mimarisini
eletiren ayrntl betimlemeleriyle planlama ve kent tarihi yaznnda pek
ok kez alntlanmtr (1). Yine de bu gereki ve zengin anlatm, Nacinin
Ankaray Yakup Kadrinin en kt roman olarak tanmlamasna engel
olmamtr.
Ankara, alabildiine zayf bir roman. Tamamyla ematik. Bir
Atatrknn, Milli Mcadele yllarn yceltmesi; o yllarda hibir kar
gzetmeksizin yurtlar iin alan kimi subaylarn ve politikaclarn,
zaferden sonra, sermaye evreleriyle ilikileri ya da arsa speklasyonu
gibi, taahht ii gibi ilerle zenginlemeleri; inklaba bo vermeleri
karsnda zlmesi Bu kadarla kalsa iyi. Ama Yakup Kadri, nc
blmde, kendini zen bu srecin ekonomik-toplumsal-siyasal nedenlerine
eileceine hayal ettii Ankaray ve Trkiyeyi anlatmaya koyuluyor.
(Naci, 2007, 73)
Nacinin roman ematik yaps nedeniyle eletirirken bu kadarla
kalsa iyi diyerek vurgulad nc blm, Karaosmanolunun (kendi
nszndeki deyiiyle) hayalini kurduu Cumhuriyet toplumunu ve
Ankaray konu alr. Aslnda Nacinin yaznsal eletirisinin ardnda Ankara
romannn yklendii ideolojik ilev yatmaktadr. Biimsel dzlemdeki
ematizm sorunu, siyasal dzlemde Karaosmanolu ve yesi olduu
Kadro hareketinin ideolojisi ile toplumsal gereklik arasndaki elikilere
denk der. Sonuta romann yaznsal eletirisi, tarihsel bir eletiriyi davet
etmektedir ve sz konusu olan bir topya anlats ise bu davet daha da
srarcdr.
80 METU JFA 2015/2 YENER BA

Ankara romannn yaznsal niteliini zayflatan topyac ierii aslnda

zgn ve deerli yandr. Dledii toplumun nitelikleri ve buna esin veren
umudun kaynaklar, amay amalad toplumun niteliklerini aa vurur
ve bu aa vurma basite bir yanstma deil, ayn zamanda elimedir. Bu
nermeyle yola kan yaznn amac, Ankara romannn (kentsel) topya
olarak bir tarihsel zmlemesini yapmak ve ierdii mekansal eleri
sergilemektir. Bu zmleme bize bakentin kurulu srecini Cumhuriyeti
yaratan toplumsal glerin ve elikilerin mekansallat bir deneyim
olarak okumak iin canl bir izlek salayacaktr.

TOPYALARIN TARHSELL
Gndelik dilde gereklikten kopuk hayalleri nitelerken sklkla olumsuz
anlamda kullanlan topya kavram kuramsal yaznda farkl bir ierikle
tanmlanmaktadr. Blochun (1986) byk yapt Umut lkesinde,
topyalarn tarihi, gereklemesi olanaksz, temelsiz idealleri deil, tarihsel
mcadeleler ierisinde kltrel birikimin her katmanndan damtlmas
gereken evrensel idealleri ierir ve dolaysyla insan doasnn en temel
ihtiya ve kazanmlaryla zdeleen bir ierik kazanr. Umut, zgrlk,
eitlik gibi kavramlar somutlatran anlatlar olarak topyalar, Blochun
derinliinde yalnzca belirli bir anlat tr olmaktan kar, tm kltrel
biimleri; ark, iir ve dans, efsane ve masal, sinema ve roman kapsar
(Bloch, 1986).
Benzer biimde, Moylann (1992, 92) iaret ettii gibi, Levitasa gre
topya, arzulanan kefedip da vurur; kimi durumlarda ise tahayyln
tesine geerek bu arzular gerekletirmeye ynelik umudu da barndrr
(Levitas, 1990, 191). Bu kavrayta, topyalar toplumsal balamn
koullad ihtiyalar ile istekler arasndaki bolua bir yant reterek
arzunun eitimini salar ve bu eitimle donatlan arzu, eksik bir
ey var duygusunu besleyerek toplumsal dnm iin gerekli esini
verir (Levitas, 1990, 111). Bylece topyay toplumsal dnmn
gizilgc olarak ele alan Levitas, topyac itki ve fikirlerin biim, ierik
ve ilevleri arasndaki etkileimi ortaya koyarak, bu etkileimin toplumsal
dnmde rol oynayan maddi bir g haline nasl geldiini (ya da neden
gelemediini) aklamaya alr (Moylan, 1992, 92, 94).
Bu dorultudaki nc kuramclardan Mannheim (1936) ise topya
tanmn ideoloji kavramyla karlkl etkileim iinde ele almtr.
Mannheim (1936, 173) toplumsal gereklii aarak hakim dzeni ksmen
ya da tmyle ykmaya ynelen fikirleri topyac olarak tanmlar ve
ideoloji-topya ayrmn bu sav zerine kurar. Onun terminolojisinde
ideolojiler de topyalar gibi verili durumla uyumsuz grnr; fakat
ideolojiler tasarlarn gerekletirmekte baarsz kalan ve uygulamaya
getiinde sapmaya urayan fikirler olarak var olurken, topyalar
verili tarihsel gereklii kendi ieriklerine gre dntrmekte baarl
olduklar lde ideolojilerden ayrr (Mannheim, 1936, 176). Baka bir
anlatmla, ideolojiler gerekliin arptlm bir grnmne yol aan
ve takipilerine yanl-bilin alayan fikirlerden oluurken, topyalar
ann ihtiyalarna yant verebilen, bylece mevcut dzenin temellerini
sarsma gcne sahip fikirlerden oluur. Yazara gre tam da bu nedenle
toplumun egemen katmanlar, dzenin tesini hedefleyen tm hareketleri
topyac olarak etiketler; bylece kavram ele geirilir ve gerekletirilmesi
mmkn olmayan anlamyla yklenerek dzeni aan fikirlerin siyasetten
dlanmas salanr (Mannheim, 1936, 177); bir bakma siyasetin dzen
ii kalmas temin edilmi olur. Bu erevede Mannheim ideoloji ve
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI METU JFA 2015/2 81

topyay toplumsal gereklii dntrebilme ltne gre ayrtrr.

Bununla birlikte tarihsel olarak bu iki eilimin hibir zaman yaltk olarak
bulunmadn ve i ie geerek birbirlerini etkilediklerini de zellikle
vurgular (Mannheim, 1936, 183).
Sonuta gerek Mannheimn, gerekse Levitasn, topya kavramna
olumlu bir anlam ykleyerek, Marksizm adna yeniden ele geirmek
abasna giritikleri sylenebilir. Bir dier Marksist yazar Wegner (2002) de
topyalarn ulus-devletin kuruluundaki roln tartrken Mannheim ve
Levitasn izinde ilerlemitir. Andersonun (1983) ulus-devletin kuruluunu
kuramlatrd Imagined Communities (Dlenen Topluluklar) ile
topyalarda retilen dsel topluluklar (imaginary communities) arasndaki
bantya odaklanan Wegner, Thomas Moreun klasik topyasndan
Morris, Wells, Zamyatin gibi bilim-kurgu yazarlarnn romanlarna dek
ok sayda metni zmleyerek bu banty sergilemektedir. Wegnere
(2002, xvi) gre topya anlatlarndaki dsel topluluklar bir yandan ulusu
meydana getiren modern znenin ina edilmesini, dier yandan ulus-
devletin ihtiya duyduu yeni mekansalln kurulmasn destekleyen bir
mekanizma ilevi grr.
Burada, ulus-devletin mekansallamasnn engln (2001) leklerin
toplumsal retimi diye tanmlad tarihsel srece karlk geldiini
syleyebiliriz. engle gre (2001, 148) feodal retim ilikilerinin
rgtlenmesindeki baat birimler olan kent devletlerinin yerel lei,
kapitalist retim tarz gelitii oranda retim ve birikimi engelleyici
bir etken haline gelmitir. Bu snrlamann alabilmesinin koullar
olarak ortak para birimi, ortak mal ve emek pazarlar yaratlmas, zel
mlkiyeti gvence altna alacak ortak hukuksal mekanizmalarn kurulmas
gibi eilimler, ulus-devlet leinin hakim olmasyla sonulanmtr.
Sonu olarak, ulus-devlet lei mekana, yerellikler arasndaki snr ve
farkllklar aan zorlanm ya da dlenmi bir homojenlik kazandrma
gereksiniminden domutur (engl, 2001, 148).
engln belirttii bu zorlanm ya da dlenmi homojen mekan,
gerek ulusal lein btnletirilmesi, gerekse kentsel mekann tasarm
araclyla topya anlatlarn dsel mekanlarnda ilk ifadesini -kimisinde
de eletirilerini- bulmutur. Wegner (2002, vxi, 34), Thomas Moreun nl
topyasn bu erevede inceler ve topyann, uluslama olaslnn
ilk belirdii yer olan ngilterede yazlm olmasnn rastlant olmadn
savunur. Yazar Gramscinin kltrel pedagoji kavramna bavurur;
topya anlats, okurlarn yaratt ideal dnyann iine ekerek
(Levitasn arzunun eitimi tanmna kout biimde) bir tr eitim
mekanizmasna sokmaktadr (Wegner, 2002, 2). Bu eitim, bir yandan
okurlar dnyalarndan uzaklatrarak, onlarn kendi gerekliklerine
dardan bakma becerilerini gelitirirken, dier yandan onlarn kendi
toplumsal mekanlarnn olanak ve elikilerini yeni ve eletirel bir
tarzda alglamalarn salar (Wegner, 2002, 2). Bu bakmdan Wegnerin
erevesinden hareketle denebilir ki modern topya anlatlar okurlarn
tam da belirmekte olan ulus-devletin yeni mekann ve modern birey
zgr yurtta olmann bilincini ve tm bunlarn bireimi olarak ortak ulus
kimliini kavramalar ynnde eitmitir.
Dolaysyla topyalar gereklikten uzak grnseler de aslnda iinde
yaratldklar toplumsal gereklie siyasal mdahaleler olarak yaratlr ve
mdahalelerinde etkili olduklar lde toplumu dntren maddi bir
g nitelii kazanr. Wegnerin anlatmyla, dsel topluluklar;
82 METU JFA 2015/2 YENER BA

dnyada fiilen mevcut yerleri betimlemeleri anlamnda gerek

deillerdir, ama () maddi, pedagojik ve sonuta siyasal etkilerinin olmas,
insanlarn dnyalarn anlama ve dolaysyla eyleme geme biimlerini
ekillendirmesi anlamnda gerektirler. Ksacas, topya anlatlar modern
tarihin hem yaplmasnn hem de anlatlmasnn bir yolunu sunar ve bugn
hala nemli olmalar burada yatar. (Wegner, 2002, xvi)
Sonu olarak Wegner (2002), topya anlatlarnn ulus-devletin
oluumundaki roln aratrrken, ele ald metinlerin topyac elerini
betimlemekten ok, siyasal bir mdahale olarak nasl ilev grdklerini ve
dolaysyla, Mannheimin (1936) yaklamnda olduu gibi, tarihsel balam
saran ideolojilerle nasl ilikilendiklerini sorgular. Bu ynde bir sorgulama
sayesinde, topyann iinden kt toplumda neyi sorun olarak grd
ve nasl zmeye altna baklarak, onun gelecei ekillendirmeye
alrken gemi (tarihsel balam) tarafndan nasl ekillendirildiini
grmek mmkn hale gelir. yleyse Ankarann, bir topya anlats
olarak yaratt dsel topluluk ve dsel kent araclyla, iinden kt
topluma ve kente nasl mdahale ettii; Karaosmanolunun kendi
Ankarasn dlerken ve ona dsel bir biim kazandrrken Ankarann
tarihsel gereklii tarafndan nasl biimlendirildii sorular yantlanmay
beklemektedir.

RUH BTNL OLARAK ULUSUN NASI

Trk topyalar adl kitabnda, Trke yaznn sanlann aksine
nemli topya rnekleri barndrdna dikkat eken Sadk Usta,
Karaosmanolunun Ankara romann Osmanlda Ziya Paa ve Namk
Kemalle balayan, Ali Suvai ve smail Gaspral ile devam eden, sonra da
Tevfik Fikret, Abdullah Cevdet gibi aydnlardan beslenerek Cumhuriyet
dnemine uzanan topyac gelenein doruu olarak tanmlar (Usta,
2014, 17).
Ankara roman, yeni evlendii kocasyla stanbuldan Ankaraya gen
Selma Hanmn yaad kiisel dnmn etrafnda geliir. Romann
blm Selma Hanmn kendi benliini bulma srecindeki aamaya
karlk gelir. Her aamada vurgulanan tarihsel balam, Selmann
evlilik hayatndaki deiikliklerle rtr. Bu lemeler Nacinin eletirdii
ematik anlatmn genel kurgudaki izdmleri olarak grlebilir.
Bunlar ayn zamanda Ankara kentinin dnmndeki aamaya denk
dmektedir. Sava yllarnn yokluk iindeki eski kentinde balayan
roman, atafatl ve yzeysel bir yaam barndran Yeniehirde devam eder.
Yazmzn odanda yer alan ve romana topya niteliini veren nc
blmde ise Ulus-Yeniehir kartlyla blnm Ankarann yerini, ruh
btnlne sahip bir Ankarann aldn grrz.
Ruh btnl Kurtulu Sava yllarnda geen ve yazarn nszndeki
ifadesiyle Milli Mcadele ruhunu belirtmeye alt birinci blmn
ana izleidir (Karaosmanolu, 2011, 9), . Yazar ruh btnln sava
yllarndaki kasvetli Ankarada vakarl bir diren iinde yaayan yerliler
ile bu dirence nderlik eden yabanlarn btnlemesi olarak sergiler.
Balarda eski Ankarann kasvetinden kamaya alan Selma Hanmn
evresine bak giderek deiir. stanbul zleminin yerini mcadeleye
katlma istei alr. Cephedeki hastanelerde hemirelik yaparak savaa
katlr, kendi ruh btnln Milli Mcadele ruhunun paras
olmakta bulur (Karaosmanolu, 2011, 83-9). Ulus, bu mcadele iinde
btnlemekte, ina edilmektedir. Bylece stanbullu, eitimli, narin bir ev
hanm olan Selmann bir yandan kendine gvenen zgr ve mcadeleci
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI METU JFA 2015/2 83

bir kadn haline geliini izlerken, dier yandan da Ankaray ve yerli halkn
giderek benimseyiini okuruz. Bir zamanlar, yalnz kasvet ve nefret
duyduu sokaktan artk huzur ve gven duymaktadr (Karaosmanolu,
2011, 90). Bu srete kendisini ynlendiren Kuvay Milliyeci Binba Hakk
Bey ise bu ruhun somut bir temsili olarak gznde gittike ycelecektir.
Sonuta Selma Hanm, sava karsndaki kaamak tavr nedeniyle
bankac kocas Nazif Beyden giderek uzaklaacak ve sonunda ayrlacaktr.
Romann ikinci blm Binba Hakk Beyle evlenen Selma Hanmn
yeni kurulan Cumhuriyetin yeni bakentinde, Yeniehirdeki modern
yaantsn anlatr (Karaosmanolu, 2011, 90-5). Fakat bu yeni yaam Selma
Hanm iin byk bir d krkldr. Karaosmanolunun nsznden de
anlald gibi, bu ayn zamanda yazarn kendi d krkldr ve nc
blmde sergilenecek dsel topluluk ile alacak kar tezdir.

YENEHRN YERGS VE ANKARANIN MARI

Yeni Ankara, o eski Ankarann bir mtekamil ekli olmak lazm gelmez
miydi? O milli atein hararetinden bu buzdan ehir maketi nasl kmt
(Karaosmanolu, 2011, 150).
Yaln elik, Ankara romannn ideolojik arka plann zmledii
yazsnda, Karaosmanolunun Eski Ankaray Osmanlnn tkenmiliini
yanstan bir simge olarak sunduunu belirtir. Buna karlk Yeni Ankara
ise yabanclamaya yol aan yapay bir evre olarak anlatlmtr. Bylece
ikinci blmde, Cumhuriyetin ilk dnemindeki kltrel ve ekonomik
deneyimler sonucunda ayran iki u arasnda gidip gelen bir kurgu ortaya
kar (Yaln elik, 2014, 102).
Karaosmanolunun ikinci blme ynelik kendi tanm ise romanna
ykledii ideolojik ilevi aa vurur. 1934te yazd romanna
1964te ekledii nszde, geen srede hayalini kurduu Trkiyenin
gereklemesine doru bir gelime olmadn belirterek hala
romanmn ikinci blmnde verdiim ve karikatrn yaptm
Ankarann iinde tepinip durmaktayz der (Karaosmanolu, 2011,
9). Bu d krkl dnemin cumhuriyeti aydnlarnda paylalan bir
duygudur. rnein yukarda alntladmz eserinde Tanpnar (2000, 30)
her eyi o kadar byk ve cazip gsteren by artk gitmiti. Be sene
evvelin tarihini yapanlar, onun aydnlndan kmlar, gnlk eylerin
nda yayorlard. Yalnz Mustafa Kemal kendi lejander hayatna
devam ediyordu derken, bu d krkln yanstr. Benzer ekilde
Velidedeolunun anlarnda sava sonras Mecliste deien havay ve
vekiller arasndaki gruplamalar buluruz; milletvekilleri ve yksek
brokratlarla i balamaya alan i takipileri ve arsa speklatrleri ile
dolan kenti okuruz; zellikle de 1923te Ankarann bakent olmasndan
sonra, kentte ba gsteren arsa edinme hrsnn dnemin aydnlarnda
yaratt d krkl belirgindir:
1920lerin lkc sava cokusu ve kurtulu amac, imdi bir zafer
gevekliine, bir dnyalk edinme hevesine dnmt. Benim bozkr
yolculuklarnda tank olduum Anadolulu sefaletini dnen yoktu. Bu
gzlem benim iin gerekten d krc ve zc oldu!... (Velidedeolu,
1983, 141)
Kentin imar ynetiminde etkin sorumluluklar stlenen Atay (1968, 482-
95) da ankaya kitabnda speklasyon konusundan vurgulu biimde sz
eder. Bu tr eletirilerin kentin imar sreleri zerinde younlamas
 84 METU JFA 2015/2
2. Tiken (2013) Ankara romannda zaman
ve mekan birlikteliinin dnemin yaam
dokusundaki dnm canlandrmakta
nasl kullanldn Bakhtinin kronotop
kavramna bavurarak sergiler. kinci
blmde ne kan salon kronotopu,
Tikenin Bakhtinden aktard ifadelerle,
toplumsal hiyerarinin btn kademelerinin
tek bir zamanda tek bir yerde bir araya gelip
kendilerini gsterme yarna giritikleri ve
yeni hayatn hkmdar parann gcnn
sergilendii bir temsil ilevi grmtr. Bu
bakmdan Tikene gre Karaosmanolunun
toplumda gzlemledii derin ayrmay
ve bireyci hrslarn bundaki roln bir
al balosu zerinden aktarmas rastlant
saylmamaldr.
YENER BA
rastlant deildir. Ankarann ikinci blmnde izilen karikatr aslnda
Cumhuriyetin ilan ertesindeki yeni mekan retiminin yergisidir.
Bu mekansal yergide ncelikle kiilerde yaanan deiimin yaratt
d krkl gze arpar. lk blmdeki sava kahraman Binba
Hakk Bey imdi karmza bir irketin ynetim kurulunda meclisteki
balantlarn kullanarak i balayan, Cumhuriyeti ideallerini zentili,
yzeysel bir batcla indirgemi, eine kar duyarsz biri olarak kar.
Ancak kiilerdeki dnmn tesinde, yazar kentin yeni gelien ssz
mekanlarn, eklektik ve zentili mimari biimlerini, benlik ve benlikilik
kaleleri olarak ina edilen evlerini de sayfalarca sren betimlemeleriyle
eletirir (Karaosmanolu, 2011, 127-31, 149-51). Yeniehir yergisinin
en alayc biimini ald sayfalarda ise, arsa speklasyonu ile hzla
zenginleen bir milletvekilinin evinin boucu bir kabus havas yaratan,
hayret verici i mekanlarn, ev sakinlerinin salon byklndeki
banyoyu kullanrken yaad tedirginlii okuruz (Karaosmanolu, 2011,
128-30).
Kukusuz, en alayc yerginin arsa speklatr milletvekili zerinden
yaplmas rastlant deildir. Nitekim Yavuzun (1952) da, Ankara imarnn
ilk kapsaml tarihini yazarken, arsa speklasyonu sorununu zellikle
Yeniehirin imar zerinden merkez aldn grrz. Romanda Yeniehir
lks evleri, sosyetik yaam biimi ve arsa speklatrleriyle, Selma
Hanmn yaad yabanclama duygusunu ve dnemin aydnlarnn
yaad d krkln en gl hissettiren yerdir.
Sonu olarak, Karaosmanolu (2011) 1926 Yeniehirini iddetle eletirirken
anlatt d krklna yol aan karc eilimlerin en yaln haliyle
kristalize olduu yer Yeniehirdir: ou arsa speklasyonlaryla,
komisyonculukla, mteahhitlikle veyahut birtakm yksek sinekrlerle
[arpalk] birdenbire en geni bir maiet[geinme] seviyesine varm
insanlardan mrekkep bu muhitte (Karaosmanolu, 2011, 152) Selma
Hanm giderek yabanclar. Ankara Palasn alnda bu huzursuzluk
dorua ular (Karaosmanolu, 109-19). Baloya gelenleri izleyen kyllerle,
baloya katlan Yeniehirliler arasndaki derin uurum karsnda duyulan
huzursuzluk, Selma Hanm nceden tand idealist gazeteci Neet Sabit
ile yaknlatran ortak duygudur (2). Romann son blmnde sunulan
topik Ankara, ite bu snfsal ayrmadan duyulan huzursuzluu ve
benlikilii amaya ynelik arzuyu yanstr.
ANKARADA TOPYA ve TOPYADA ANKARA
Cumhuriyetin onuncu yldnm bayramnda, Gazi Mustafa Kemalin
Trk milletine hitabesi, bir devir balangcnn, bir yeni sabahn ilk iareti
gibi olmutu. Bu hitabe Trk milletini, ilim sahasnda, bayndrlk ve iktisat
sahasnda, gzel sanatlar sahasnda taze, evkli ve toplu bir hamleye davet
ediyordu. (Karaosmanolu, 2011, 171)
Ankarann nc blm bu satrlarla balar ve Atatrkn konumasn
dinleme frsat bulan Selma Hanm ve nc ei Neet Sabitin duyduu
heyecan ve cokuyu anlatarak devam eder. Bu duygularn ayn zamanda
Karaosmanolunun, 10.Yl Nutkunu dinlerken yaad kendi duygular
olduunu tahmin edebiliriz. yle grnyor ki, 10. yl, bir yl sonrasnda
Ankaray kaleme alan yazara, gelecee dair umut veren, bir anlamda
ikinci blmde anlatt d krkln aarak iini yeni arzularla dolduran
bir ura temsil etmektedir. nc blm, Wegnerin kavramna
bavurursak, bir dsel topluluk betimlemesiyle bu umudu yanstr
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI
3. Yeniehirin inasnda siyaset, brokrasi
ve eraf mensubu maliklerin speklatif
etkinliklerinin nasl rol oynadn ve
planlama srecindeki etkilerinin nasl
giderek arttn dnemin kadastro kaytlar
zerinden inceleyen ayrntl bir alma iin
Ba (2010)a baklabilir.
METU JFA 2015/2 85
ve bu anlat yalnzca kentin deil, tm lkenin dsel bir temsilidir ve
yazld dnemin bak asn barndrr.
Romann yaymland dnem, modern bir toplum dzeninin devletin
merkez planlamasna dayanan iktisadi siyasalarla hzla ina edilmeye
alld bir dnemdir. Keskinok (2010) bu srete uygulanan iktisadi
ve mekansal planlarn getirdii kazanmlar aklad makalesinde,
btnsel ve dengeli bir kalknma bak as iinde, geri kalm Anadoluyu
ne karan devleti planlama siyasalarn, retimi lke leinde
btnletirmeyi hedefleyen demiryolu an ve bunlar tamamlayan
kentsel planlama deneyimlerini sergilemektedir. Ulusal, blgesel ve
kentsel dzeylerdeki planl kalknma abas, bunun yan sra aydnlanma
dncesini ve modern kltr gelitirmeye ynelik hukuksal ve kltrel
kurumlar ve stanbul yerine Anadolunun merkezindeki Ankarann
bakent seilmesi engln (2001, 148) yukarda deindiimiz leklerin
toplumsal retimi kavramna karlk gelen gelimelerdir ve ulus-devletin
zorlanm veya dlenmi bir homojenlik iinde bamsz ve btncl
inasn hedeflemitir.
Ankara yalnz bu sreci yneten Bakent olarak deil, ayn zamanda bu
srecin hedefledii modern toplumun imgesini cisimletiren bir simge
olarak planlanmtr. Keskinokun Atatrk Bulvar zerine almasnda
belirttii gibi, Jansen Plan kenti baat iktisadi eilimlere uyarlamay
amalayan pragmatik bir anlayla deil, modern bir kentin nasl gelimesi
gerektii sorusundan hareket ederek kente ve kent yaamna biim verme
kaygsna ncelik veren bir anlayla tasarlanmtr (Keskinok, 2009, 52).
Bu yaklamda gelecei kestirmekten ok gelecee biim vermek nemlidir.
Bu vurgu dnemin planlama anlayndaki topyac itkiyi ortaya
karmaktadr.
Sonu olarak, dnemin kalknma ve kltr siyasalarndaki yaklamlar
gz nne alndnda, Ankara romanndaki topyac itkinin kaynaklar
gen Cumhuriyetin akla ve planlamaya dayal bak asnda bulunabilir.
Fakat romana esin veren bu bak as uygulamada elikilerle ilerlemitir
ve bu elikiler ayn zamanda romann topyac anlat yoluyla amaya
alt elikilerdir. rnein Jansen Plan uygulama srecinin en bandan
itibaren zel kar araylarnn basks altnda, sapmalara urayarak
ilerledii grlebilir. Tankutun (1993) kitab Bir Bakentin mar, 1930larda
plann ilkeleri ile arsa speklasyonu ve kentsel ranta dayal kar evreleri
arasndaki gerilimi btn ayrntlaryla betimler ve plann ilkelerini ve
sonunda da kendisini adm adm ortadan kaldran olgular aklar. Baka
bir deyile, Karaosmanolunun karikatrn izdii 1926 Yeniehirindeki
arsa speklasyonu, kiisel kar hrs ve bunlarn siyasi evrelerle
balantlar gibi olgular, Jansen Plannn uygulamaya getii 1930larda
azalmam, tersine iddetlenerek artmtr (3).
Kentsel siyasetin de tesinde, devleti siyasalar zel karlar basklayan
sermaye kart bir tutum deil, tersine, 1929 Byk Buhrannn srd
bir dnemde, kapitalist snf gelimemi bir lkede, kalknmay ve iktisadi
bamszl salayabilmek iin bavurulan bir yoldu. Bu dorultuda devlet
yatrmlarna eklemlenen zel yatrmclar tevik ederek bir milli sermaye
birikimi yaratmak da devletiliin amalar arasndayd (Boratav, 2003,
65). Nitekim Cumhuriyet rejiminin kapitalist niteliine ilikin yorumunda,
Kk (1971, 250), 1940ta sca scana yazlm diye niteledii u
tespiti aktarr:
Trkiyede kapitalizm husumeti, baka memleketlerdekinden tamamen
farkl bir hal arzeder. Ticar ekil altnda farkl bir hal gizleyen ecnebi
86 METU JFA 2015/2 YENER BA

sermayedarlndan nefret... Yoksa kapitalist rejimin muktazasndan mesela

serbest rekabet, arazi rant veya faiz, asla fuzuli ve bertaraf edilmesi zaruri
istismar vastalar addedilmi deildir (Derin, 1940, 3).
Oysa Karaosmanolunun serbest rekabet, arazi rant, faiz gibi iktisadi
unsurlar bertaraf edilmesi zaruri istismar vastalar olarak grd
aktr ve ikinci blmdeki keskin eletirileri bunlardan duyduu nefretin
anlatmdr (Karaosmanolu, 2011, 102-8, 127-33, 149-52). Dolaysyla,
nc blmde sergilenen topya bu zararl unsurlarn bertaraf edilmesi
iin duyulan arzuyu aa vurur. Ve bu abann tam da Hegelin, Platonun
Devlet topyasna ynelik yorumuyla ortak bir payda tad sylenebilir:
Hegel, Platonun Devlette topik bir kent kurmam olduu
dncesindeydi. O sadece tam da kmek ve ortadan kaybolmak zere
olduu bir anda antik kentin gerekliinin ayrntlarna inmi, deasn
ele geirmiti. Antik kentten, onu ierden ykan ve onun kne yol
aan bireyciliin huzursuzluunu saf d etmeye almt. Hibir felsefe
kendi an aamaz, ya da Hegelin syledii gibi hendei atlayamaz.
(Hyppolite, 1955, 150).
Karaosmanolu elbette Platon gibi kmekte olan bir dzenin elikilerini
ayklamaya almamtr, rnein Osmanlnn yeniden grkemli
gnlerine dnd bir topya kurgulamamtr; tersine, km bir
dzenin yerine kurulmakta olan sahiplenmi ve topyasnn temeli olarak
kabul etmitir, bu anlamda yz ileriye dnktr. Fakat Karaosmanolu,
bu yeni kuruluun ideasn (kendi terimiyle Milli Mcadele ruhunu)
vcuda getiren ulusal topluluu ayrtrma tehdidi tayan ve srmekte
olan devrimin ateini soutup ieriden onu ykabilecek bir gizilgc,
bireyciliin huzursuzluunu saf d etmeye almt, Hegele gre
Platonun Devlette yapt gibi.
Sonu olarak, Ankarann ikinci blmnde Selma Hanmla Neet Sabitin
paylat i sknts bu huzursuzluun ifadesidir ve ayn zamanda nc
blmn merkezindeki izlein kaynadr: Cumhuriyet devrimlerinden
bireyciliin, yazarn ifadesiyle benlikiin saf d edilmesi.
Karaosmanolu bu izlei farkl dzlemlerde ilemitir. lk olarak
vurgulanan, kentin yurttalar tarafndan bir btn olarak sahiplenilmesidir
ve zel mlkiyeti yadsmamakla birlikte onun kamusalln iinde
eritilmesi gerektiini ima eder. Selma Hanm iin yol stndeki her bina
onun mlk, her yeni dikilen aa onun bahesinden alnm bir fidandr:
yle ki, gya, Ankara onun kendi evi, Ankarann yaplmas ve gelimesi
onun kendi davas idi. Bunu byle telakki etmeyenlere veyahut bu
umumi ve ihtirasl dava iinde ahsi menfaatlerinin ukuruna saplanp
kalm olanlara acyarak bakyordu. nk, byleleri, ona, 1926 Yeniehir
sakinlerini hatrlatyordu. (Karaosmanolu, 2011, 177).
Selma Hanm, 1926 Yeniehir gnlerini, yazarn ifadesiyle, tiksinerek
anmaktadr ve oraya yllardr ayak basmamtr (Karaosmanolu,
2011, 177). Bir ksm byk evlerin eliliklere satldn, sahiplerinin
de stanbula tandn duymutur. Zira, stanbul, btn manasyla
bir zevk ve safa merkezi, bir turizm ehri, bir kozmopolit liman halini
almt (Karaosmanolu, 2011, 177). Otellerin, barlarn, gazinolarn,
elence yerlerinin turistik merkezi stanbulun tersine, Ankara senfonik
konserlerin, yerli dans ve folklor havalarnn alnd, opera ve tiyatrolarn
oynand bir kltr merkezidir. Bir baka deyile, Yeniehirdeki sosyetik
hayat, bat zentisi dans balolar vs. stanbula telenmitir.
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI METU JFA 2015/2 87

Kentsel yaamn tesinde, bireyci eilimlerin asl yadsnd lek bir

btn olarak lkenin iktisadi yaamdr, bunun yntemi ise eitimdir. Yeni
yetien genlikte tarih bilgisi bir kuru malumat deil, bir milli uur ve
iktisat saval, bir tabii kabiliyettir (Karaosmanolu, 2011, 180):
Yeni Trk neslinin idraknda artk snrla gmrk birer e kelime oldu ve
millet iktisadiyat prensiplerine aykr hareket edenlere bir asker kaa, bir
bozguncu gzyle baklmaktadr. Hele, bu yksek gayeyi halk ve devlet
srtndan zengin olmak manasna alanlarn ve bir zamanlar kendilerine
milli teebbs erbab namn verenlerin herkes indinde birer galat-hilkatten
[yaradl yanl] fark yoktu. Bu gibiler, kazandklar, paralar hep
Avrupada gizli gizli yemeye gidiyorlar ve bazen gittikten sonra artk hi
geriye dnmyorlard.
Bylece Karaosmanolu, ulhaolunun (2003, 86) dikkat ektii gibi o
dnemde grebildii Trkiye burjuvazisini bir galat- hilkat [yaradl
yanl] saymakta ve yurtdna havale etmektedir. Nitekim yukarda
deindiimiz arsa speklatr milletvekili Murat Bey de servetini
yiyebilmek iin Avrupaya gidenlerdendir. Dolaysyla gerek retim
aralarnn zel mlkiyeti zerinden emek smrsyle, gerekse topran
zel mlkiyeti zerinden rantla kazanlan servete Ankara topyasnda
yer yoktur. Yalnzca kk burjuvaziye devleti ekonominin uyumlu bir
ilevi konumunda ve kentin modern ticaret merkezlerinde blgelenmi
olarak topyadaki Ankarada yer tannmtr. Bylece ilk blmde Selma
Hanmn ev sahibi olarak tandmz, sava yllarnn eraf ailesi Sungurlu
Zadeler burada karmza byk deri ve maroken maazalarn ileten
ticaret erbaplar olarak kar; ancak ilerini artk niversite mezunu
ocuklar idare etmektedir.
zetle, ikinci blmdeki huzursuzluun kayna olarak ilenen kiisel
kar hrs ve bireycilik, nc blmde saf d edilmektedir. Fakat
burada, saf d etmek tmyle ortadan kaldrmak yerine, eitli ara
derecelerde gereklemitir. Kimi durumda ahlaki olarak dlanma sz
konusuyken, Yeniehirdeki atafatl ve yzeysel yaam tarz rneinde
kentin kamusal ruhu iinde yaltlarak unutulmaya terk edilmek, yani
nemsizletirilmek ya da stanbul rneinde olduu gibi telenmek,
eraf ailesi rneinde eitim yoluyla terbiye edilmek, arsa speklatr ve
burjuva rneinde ise Avrupaya havale edilmek biimlerini almtr.
Karaosmanolu (2011, 179) bylece devrim srecinin altn oyan eilimleri
saf d ederken, bir yandan da bir kz messesini idare eden Selma
Hanm ve timai Mkellefiyet Tekilatnn durup dinlenmek bilmeyen
yelerinden Neet Sabitin yaantlar araclyla, hayalindeki toplum
tasarmnn elerini tantr. Basn, sinema, tiyatro, sanayi, iiler,
eitim, genlik, kadnlarn toplumsal yaamdaki yeri, kamusal yaam,
kr-kent ilikisi, kyllk-tarm, kooperatifilik, krsal ve blgesel
kalknma ve bunlarn temeli olarak devleti iktisat; uyum iinde ileyen
tm bu bileenleriyle dsel topluluun ana hatlar srayla anlatlr
(Karaosmanolu, 2011, 179-84).
topyadaki Ankara ve dsel topluluun tasarm eleri
Akln ve bilimin hakim olduu bir toplumda sanayi de adeta maddeye
can veren bir fantasmagoria gibi Selma Hanm hayrete drmekte;
makinalar, idrak ve irade sahibi mahluklar gibi ilemekte ve bunlarn
yaradan olan insan, eya ve tabiat stnde hkm srmektedir. Makine ve
akln gcyle donatlan iiler de topyadaki hak ettikleri yeri almlardr;
 88 METU JFA 2015/2
4. Kadroda rayonlatrmaya verilen nem
Aydemirin (1933) yazsnda grlebilir.
Yazar dnemin Rusya uygulamalarna
deinirken, rayonlatrmay belirli bir
enerji ve sanayi plan ile, lkenin hudutlar
muayyen iktisat mntkalarna blnmesi
eklinde tanmlar (Aydemir, 1933, 10). Yazda
rayonlatrma siyaseti olarak niteledii
yaklam ile planlama ve inklaplk
arasnda kurulan ba dikkat ekicidir:
Trkiyenin rayonlatrlmas iinde bizim
iin ilk hareket noktas jenetik bir telakki
ile sadece mevcudu tespit etmek deil
(nk bu mevcut esasen eski Trkiyenin
yar mstemleke artlarna uygun bir
ekilde vcut bulmutur), tabii artlarmz,
kudret membalarmz, nfusumuzu,
bugnk iktisat bnyemizi ve gelecekteki
sanayi inkiaflarmz kl halinde hesap
eden inkilap bir gr altnda yarnki
Trkiyenin ikitisadi manzarasnn emasn atan snflara ayrmadan btnlemi, zel mlkiyet kurumuna
izmektir (Aydemir, 1933, 12).
YENER BA
Trk iileri, Trk mhendisleri, Avrupadaki arkadalar gibi bedbaht
deildiler. Eski Romann esir srleri gibi bin bir mihnet ve cefa altnda,
bin trl mahrumiyetle ruhlar ve suratlar ekimi, ikiden alktan btn
insani faziletlerini kaybetmi Avrupa proleteryasnn sefalet ve felaketinden
Trkiyede eser grlmyordu. Trkiyede iiler birer devlet memuru idi
ve yreklerinde bir devlet memurunun haysiyetini, vekarn, mesuliyetini
tayorlard. Balarnda patron diye bir bela yoktu. Kimsenin esiri
deildiler. (Karaosmanolu, 2011, 183)
Bu noktada alt izilen bir konu da kadnlarn, alma hayat ve retim
rgtlenmesinin etkin yeleri olarak toplumsal yaamda erkeklerle eit
konumda yerlerini almalardr. Bylelikle burjuvazinin a gzlln
Avrupaya havale eden yazar, iilerin de Avrupa ii snf gibi
burjuvazinin esiri olmaktan kurtulduunu dler. Trkiye, Avrupa
kapitalizminin tarihindeki ileli aamalardan gemeden sanayilemi,
mdahale etmeden emek smrsn ortadan kaldrmtr.
retimin rgtlenmesindeki baar ise yukarda akladmz Cumhuriyet
dnemi devleti planlama perspektifini daha kktenci bir dzeye tayan
btnsel ve aklc bir planlama yoluyla salanmtr. Ulusal lekte
yurdun iktisadi haritas izilmi, bu haritada Anadolu muhtelif istihsal
mntkalarna ayrlm ve bylece blgesel lekte her mntka ahalisinin
fonksiyonlar muayyen planlara gre tespit edilmiti (Karaosmanolu,
2011, 223). ztrke (1992, 22) gre burada Kadronun nemli tezlerinden
biri olan rayonlatrma fikrine gnderme yaplmaktadr (4). Bylece
lke ve blge planlaryla ulus mekan rgtlenirken, kyl sorunu da ayn
kapsamda zlmtr. Kyller kooperatif ubeleriyle toplulatrlm,
rgtl bir ekilde tarm yapmakta ve rnlerini eskisi gibi yalnz
dardan gelecek muktedir, serseri tccarn yolunu gzlemeden
(Karaosmanolu, 2011, 225), Anadolunun blgelerini birbirine balayan,
devlet tarafndan rasionel bir ekilde dzenlenmi (Karaosmanolu, 2011,
186) bir pazar sistemi iinde satmakta ve hepsi emeklerinin mkafatn
grmektedir. yle ki bunlarn, her Pazar gnnn akamnda, kadnl
erkekli, oluklu ocuklu en kalabalklar halinde arklar syleyerek
kylerine dnlerini seyretmek bal bana bir zevk ve saadet olarak
nitelenebilir. Kyllerin yaam alanlar devlet hekimlerince denetlenmekte,
hepsine dzenli muayene yaplmakta, giyim kuam ihtiyalar Devlet
fabrikalarndan son derece ucuza karlanmaktadr. Hayvanclk ise byk
devlet iftliklerinin geni otlaklarnda, yine devletin rgtledii kuma
sanayisiyle egdml bir ekilde yrtlmektedir (Karaosmanolu, 2011,
224).
Peki bunlar nasl baarlmtr? lkin 1920de balayp 1926dan 1937ye
srayan, buradan 1933teki parlama ann hatrlayp ilerleyen ve 1943te
20. Yl kutlamalaryla sonlanan romanda srama ncesine ilikin ok az
bilgi verilir. Karaosmanolu, her eyin Selma Hanmn zannettii gibi
yle birdenbire deimediini belirterek, yaanan atlm iki temel srecin
baarsna balar. Bir yanda, 1928 harf inklbyla beliren ve tarih, dil
hareketleriyle kvamn bulan bir fikir ve ilim uyan gerekletirilirken,
dier yanda milli kurtulu ilkelerine dayanan bir iktisadi kalknma
savann alp yrmesi sonucunda devrimci bir atlm salanmtr
(Karaosmanolu, 2011, 179). Ancak yukarda belirtildii gibi, romandaki bu
iktisadi kalknma teknik ve bilim yoluyla salanmtr; maddi kar peinde
zenginleen bireyler mlkiyet ilikilerindeki bir devrimle deil, ahlaki
deerlerin gcyle yaltlr, telenir ya da dlanr. Dolaysyla atlmn
kayna bir toplumsal bilin sramasdr. isi, kyls, brokratyla,
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI
5. Jansen Plannda speklatif
basklar sonucunda, ngrlen yap
dzeninin, meydan ve bulvarlarn nasl
dntrldne mimarlk ve planlama
yaznnda sklkla deinilmitir. te
yandan Jansenin yeil yol sistemi ve bunu
tamamlayan yeil kuak nerilerinin mlk
sahiplerinin basklar altnda uygulama
sreci boyunca nasl bozunmaya urad
yeterince ele alnmamtr. Bu ynde
ayrntl bir zmleme iin Buratn (2011)
almasna baklabilir.
METU JFA 2015/2 89
sanat, gazeteci ve yazarlaryla btn toplum Gazinin nderliinde, ortak
bir bilinle, ortak deerlerle ve kalknma ynnde hareket etmektedir.
Karaosmanolu, yukarda zetlediimiz btn bu toplumsal dnmn
gndelik yaamdaki grnmlerini anlatt lde topyasn
kentselletirir. Ankara ehri arzulanan toplumsal bilincin hem en gl
imgesi hem de yaam alandr. ncelikle sanat ve kltrn kamusal
yaamn merkezi olduu bir kenttir bu. nsanlar bo zamanlarn evlerinde
deil, bin trl cazibeler dolu olan Ankara ehrinin umumi elence
yerlerinde geirmeyi tercih etmekte, havann iyi olduu gnlerde kr
gezintileri, spor elenceleri, Stadyumdaki msabakalar; fena olduu
gnlerde, ehrin belli bal sanat messeselerindeki senfonik konserler,
sergiler, Halkevinin gittike tekaml eden temsilleri kentlileri kendine
doru ekmektedir (Karaosmanolu, 2011, 176). Kentin geirdii mekansal
dnm ise 1934te henz uygulamasnn ilk aamalarnda olan Jansen
Plannn sonularna vardrlmasyla betimlenir:
Geri Jansen planna gre alm olan ana cadde [Atatrk Bulvar], henz,
herhangi bir Avrupa metropolndeki boulevard veya avenueler gibi ilek ve
canl grnmekten uzakt. Fakat, bu ana caddeye doru inen sokaklarda
eski tenhalktan artk eser kalmamt. nk, eski ehrin bir salyangoz izine
benzeyen dolak, aprak sokaklarnda dalp kaybolan halk, imdi, belli
bal birka muntazam mahallede toplanm bulunuyordu. Kale iinde ve
eski hanlarn cra ve karanlk kovuklarnda sinmi yerli esnaflar () toplu
bir tarzda, bu yeni ve merkezi mahallelere gelip birtakm modern binalara,
dkkan ve maazalara yerlemilerdi. (Karaosmanolu, 2011,176)
Kentteki dnmlerle biimlenen sonu, kadnlarn, erkeklerin, genlerin,
kamusal yaamn canllnda kaynat, 1926 Yeniehirindeki buzdan
ehir maketi etkisinin krld ve yerlilerle yabanlar, kentle kr arasndaki
keskin ayrmann ortadan kalkt bir tr bahe ehir topyasdr. Bu
anlamda da dsel Ankara, Jansen Plannn (yeil kua ve kentsel
yeil yollaryla gerek Ankarada uygulanamayacak olan) sonularna
vardrlmasdr (5). Karaosmanolunun dledii kentin en iyi zeti
aadaki uzun alntnn sunduu pastoral imgede grlebilir (Resim 1):
Selma Hanmla Neet Sabitin Kaledibinin Cebeciye bakan yamacnda
geni taraal bir apartmanda oturuyorlard. Buras, sabahtan akama
kadar gne iinde idi. Ve mahalleler birer anfiteatr halinde ina edildii
iin ndeki bina arkadakinin manzarasn kesmiyor, herkes kendi evinin
penceresinden ufku seyrediyordu. Ve Ankara ufuklarnda bakarken eskisi
gibi insanlarn yreine bir gariplik kmyordu. Bilakis, gz alabildiine
uzanan yeil tepelerin, ruha ferahlk veren bir munis enginlii vard.
nk eskiden, batanbaa bo ve ssz duran bu saha, birtakm kck,
beyaz kycklerle, birer kurdel gibi birbirine dolanan yollarla rtlp
enlenmiti. Bu ylankavi yollar stnde krmz ve sar renkli otobslerin
gnde hi olmazsa drt defa kylerden ehire, ehirden kylere gidip
geldii grlyordu. Hele yaz mevsimlerinde, tatil gnleri, ehirden bu
kylere doru otomobilli, motosikletli, bisikletli ve yaya kafileler halinde
adeta toptan bir akn oluyordu. (Karaosmanolu, 2011, 186)
Bu pastoral imge ile romann sonundaki 20. yl kutlamalarnda cokulu
halk bir araya getiren tren mekannn antsal imgesi dsel Ankarann
iki kart niteliini oluturur ve bu ikili nitelik Jansenin Ankara iin
ngrd imge ile de rtmektedir (Resim 2).
topyann Arka Yz ve Romann Arka Plan
Sonu olarak, Karaosmanolunun anlatsnda, Ankara btn mnsyla
bir Orfe masaln yaamaya balamtr (Karaosmanolu, 2011, 178).
Fakat, topyann bir de arka yz sz konusudur; gelecee herkesi mutlu
90 METU JFA 2015/2 YENER BA

Resim 1. Solda, Jansenin Bent Deresi

zerinde tasarlad banyo havuzu:
Karaosmanolunun bin trl cazibelerle
dolu olan Ankara ehrinin umumi elence
yerleri diyerek dledii kamusal
mekanlardan birisi. Sada, Cebecide spor
meydan: Karaosmanolunun Selma
Hanm ve Neet Sabitin evi iin Kaledibinin
Cebeciye bakan yamacnda dledii amfi
tiyatro biimli mahallenin Jansen Planndaki
Cebecide karl (Ankara Belediyesi, 1937,
24, 30).

Resim 2. Jansen Plan uygulama srecinin

ynetiminde yer alan Falih Rfk Atay
ile bir dnem ayn evde yaam olan
Karaosmanolunun Jansen Plan hakknda
yakndan bilgili olduu varsaylabilir;
yine de yazarn Jansenin izimlerini
grp grmediini bilmek mmkn
deil. Fakat Hermann Jansenin Ankara
mar Plan iin izdii bu kent imgeleri ile
Karaosmanolunun Ankara topyas iin
betimledii kent imgesi arasnda gl bir
koutluk bulmak mmkndr. (Ankara
Belediyesi, 1937, 32, 34).

edebilecek ideal bir biim vermekle, barndrd olas farkllklar kstl

bir biime indirgemek arasnda hassas bir snr vardr. Tam da bu nedenle,
bir anlamda gelecee biim verme deneyimi olan kent planlama alannda
btnlkle eitlilik, denetimle esneklik, tasarmla kendiliindenlik ve
otoritenin seimleri ile bireyin seimleri arasndaki ikilemler her zaman
tartma konusu olmutur. Nitekim Barlasa gre modern kent planlama
tarihini topyac ve topyac-olmayan yaklamlarn etkileim sreci olarak
okumak mmkndr. Modern planlama gerek blge leinde gerekse
kent leinde, piyasayla atan ve dzeni amaya ynelen topyac
duyarlklar ile piyasann rettii sorunlar zmeye ynelik topyac-
olmayan duyarlklar arasnda dalgalanarak gelimitir (Barlas, 1992).
Bu bakmdan Ankara romannda anlatlan kktenci planlama bak as
ile Cumhuriyetin devleti planlama bak as arasndaki rtme ve
ayrmalar bu duyarlklar arasndaki etkileimi yanstr. Yine bu bakmdan,
Jansen Plannn kente ve kent yaamna biim vermeye ynelik bak as
ile plana kar artan piyasac mdahaleler arasndaki a ise bak as
planlama yaklamna ikin topyac duyarlklarn piyasa dinamikleriyle
nasl etkiletiini yanstr. Sonuta Ankara roman ve Ankara plan,
tadklar ortak duyarlklar ile toplumsal yap arasndaki elikileri
farkl dzeylerde yanstmtr. Baka bir deyile romann topya anlats,
planlama pratiinin elikilerini mantksal sonularna vardrmtr. te bu
noktada deneyiminin arka yz; kar-topyac eletiri zemin kazanr.
Barlasn planlama tarihi okumasnn k noktasn oluturan Kumar
(2000, 253) topya ve kar-topyann ayn yazn trnn iki yz olarak
var olduklarn, birbiriyle atrken birbirini besleyen diyalektik bir geliim
sergilediklerini belirtir ve modern topya tarihini bu kartlk zerinden
yazar.
topya ile kar-topya arasndaki etkileim ayn zamanda topyann
kendi kendisini yadsd ciddi bir isel eliki olarak ortaya kar:
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI METU JFA 2015/2 91

Harveyin ifadesiyle yaratc serbestlik ile otorite ve denetim arasndaki

diyalektik (Harvey, 2000, 199). Harveye gre son dnemlerde
topyacln reddedilmi olmas, ksmen, otoriterlik ve totaliterlikle olan
isel ilikisine dair farkndaln keskinlemesinden kaynaklanmtr
(Harvey, 2000, 199). Bu nedenle, Nacinin Ankara romanna ynelik
eletirisinin en keskinletii satrlarn, topyac blmdeki otoriter elere
ilikin olmas rastlant saylmaz.
Sz gelimi, Karaosmanolu matbuatn ilevini, milli gayelere ve milli
greneklere aykr hareket edenlerin amme efkr huzurundaki cezalarn
ancak zeknn en keskin tedip [terbiye] silah olan istihza [kinayeli
alay] ile veriyordu diyerek anlatr (Karaosmanolu, 2011, 181). Ayrca
karikatrcler, muharrirler, tiyatro yazarlar da ayn ileve sahiptir.
Sinemalar ise halkn aa duygularna hitap eden, adi, baya ve zevksiz
filmleri evirmekten vazgemiler, bunun yerine milli davalara hizmet
eden satirik [yergiye dayal] ve epik filmler yapmaya balamlardr
(Karaosmanolu, 2011, 181). rnein Charlie Chaplinin filmleri arlonun
dp kalkmasna glnen basit seyirliklerdir. Makbul olan filmlere
verilen rnekte ise yeni bir demiryolu hatt stnde ilk trenin ileyiini
veya Seyhan sahasndaki pamuklarn Kayseri bez fabrikalarna gelip
oradan beyaz patiska veya renkli basma halinde kn gsteren milli
aktalite filmleri, sinema sallerini alk ve sevin lklaryla n n
nlatmaktadr (Karaosmanolu, 2011, 181). Ksacas basn, sanat, eitim
gibi eletirel dnce zenginliine ihtiya duyan toplumsal kurumlar,
Ankarada tek bir hedefe, milli davaya aykr eilimlerin bertaraf edilmesine
ynelen ilevsel kurumlar olarak tasarlanm gibidir.
Bylece Naci (2007, 74-7) bu eleri sralarken, girite deindiimiz
biimsel eletirisini otoriterlik zerine siyasal bir eletiriye dntrr.
Kalknma sorununun teknik bir mesele saylarak siyasal boyutunun gz
ard edildiini, seme, seilme gibi szcklerin hi kullanlmadn ve
siyasi iradenin tek efin nderliine indirgendiini vurgular. i snfn
ortadan kaldrmak iin hepsi toptan devlet memuru yaplm ama devletin
snfsal ierii deimemitir. Bylece Naci, yazarn faizme zendiini ima
ederek eletirisini noktalar. avdar (2007, 21-24) Trkiye tarihini romanlar
zerinden yorumlad kitabnda bu noktay daha da sert bir dille ele alr.
Her iki yazar da Karaosmanolunun Cumhuriyet kavrayn 1932-34
yllar arasnda kan Kadro dergisi evresiyle ilikilendirirken, avdara
gre, Kadro incelendiinde grlecektir ki, Sovyet deneyimi ve Roma
faizmi zlemle ele alnmaktadr (avdar, 2007, 24).
Buna karlk Timur (1997), Kadrocularn rejimin doktriner bir nitelik
tamayan otoriter uygulamalarn ideolojik bir temele oturtmaya
almalarn faist bir eilim olarak niteleyen gre kar kar. Timura
gre, devrimi srkleyen kk burjuva radikalizminin bir esi olarak
tanmlanabilecek Kadrocular zel kapitalizm yerine, devlet kapitalizmini
savunarak (idealist planda) devleti burjuvazinin arac olmaktan kurtarmay
dnmlerdir (Timur, 1997, 64, 170).
Benzer bir dorultuda yazan Boratav (2006, 207-19) ise Kadro hareketini
Kemalizmin radikal bir yorumunu yapmaya ynelmi olduka
sistemli bir kk burjuva radikalizmi olarak tanmlamaktadr.
Devletiliin resmi yorumundaki sistemsiz ve pragmatik grn
aacak bir devletilik sistemi ve bunun gerektirdii ideolojik doktrini
tanmlamay amalamlardr. Yaklamlar Trkiyenin Batdaki gibi snf
kartlklarnn gelimedii kendine zg bir toplumsal yaps olduu
tezi zerine kuruludur. Bu nedenle ne sosyalizmle ne de kapitalizmle
92 METU JFA 2015/2 YENER BA

ynetilebileceini, esasen snf farklar ok derin olmayan bir sosyal yapda

snflarn greli durumlarnn donmu olarak kalacan savunurlar. te
devletilik bu snflarn birbirleri aleyhine gelimelerinin ne geerek,
toplumsal btnl koruyacak olan sistemdir. zel giriime ancak
devletiliin bir yan ilevi olarak denetim altnda alan alr. te yandan,
bu plan zel mlkiyetin tasfiyesine ynelen sosyalist bir plan deildir.
Dier deyile zel karlarn temelinde yatan mlkiyet ilikilerine
dokunulmaz fakat zel karlar basklanarak milli karlarn nne gemesi
engellenir (Boratav, 2006).
Tekeli ve lkinin (2003) Kadro dergisindeki yazlar zerinde yapt ayrntl
ierik zmlemesi de bu sonular destekler niteliktedir. Kadro yazlarnda
gerek faizm, gerekse sosyalizm kavramlarnn genellikle olumsuz
balamda kullanld; faizm zellikle emperyalizmle ilikisi bakmndan
eletiri konusu olurken, Rus devriminin emperyalizm kartlyla yer yer
olumland ve sonuta devletiliin bir nc yol olarak ne karld
belirtilmektedir. Buradaki devletilik hkmetin siyasalarndan daha
kktenci biimde merkezi planlamay temel almakta, kendi i pazarn
temel alarak btnletiren bir iktisadi sistem olarak grlmektedir.
Ayrca ferdiyetilik ve ferdi teebbs kavramlar olumsuz balamda
kullanlmasna karn, iktisadi dzlemde kk lekli ferdi teebbslerin
plan mdahalesine konu olmasna kar klmtr (Tekeli ve lkin, 2003,
450-5).
Sonuta, Kadrocu tezleri zetleyen bu yorumlar erevesinde,
Karaosmanolunun dsel topluluunun yukarda atmz tasarm
eleriyle Kadro hareketinin tezleri arasndaki rtme aka
grlmektedir. Ankaray Kadro hareketinin sanat alanndaki bir yayn
olarak tanmlamak mmkndr. Daha da ileri gidilirse, romann Kadrocu
fikirlerin halka yaylmasnn arac olarak, yani siyasal bir propaganda metni
ileviyle kaleme alnd da ne srlebilir. Nitekim Karata ve Yldzn
(2010, 281) almasnda Karaosmanolunun, Kadroda kltr-edebiyat,
sanat ve ekonomi balklarnda toplam krk drt makale yaymladn
ve hareket ierisinde nde gelen bir isim olduunu vurgulamaktadr.
Yazarlar bu yazlar zerinden Ankara roman ile Kadro dergisi arasndaki
balanty ayrntl olarak sergilemitir.
Sz gelimi, Karaosmanolunun topyasnda Trk kadn iin tanmlad
rol, devrim sonras toplumsal yaamn her boyutunda erkeklerle yan
yana durabilen yeni Rus kadnn anlatt 1933 tarihli makalesinden
yansmalar tamaktadr (Karata ve Yldz, 2010, 282). Burada yazarlar,
ztrkn tespitine dikkat eker: Ankara romannn ierdii izleklerde
Ankara-Moskova-Roma balkl yaz dizisi etkili olmutur. ztrke (1992,
112) gre rnein Karaosmanolunun 1 Mays gn Kzl Meydanda
bir milyon insann gei treni yapmasna deindii balktaki anlatmn,
Ankara romannn kapannda Cumhuriyetin 20. yl enliklerinin cokulu
kalabalk betimlemesine esin kayna olduunu sylemek olanakldr:
Bizim nazarmzda, inklbn mehabetini, asl, bir milyon babozuk
insann, ellerinde kzl bayraklar, plakalar, eski cemiyetlerin kuklalatrlm
tasvirleri ve Leninin mheyyi vecizeleriyle bir byk nehir halinde
dalgalanarak, taarak, kprerek Kzl Meydandan saatlerce ak gsterdi
(Karaosmanolu, 1933, 34)
Derginin zellikle kltr-sanat alanndaki politikasnda
Karaosmanolunun belirleyici olduunu ne sren Karata ve Yldza
gre, Karaosmanolu sanata ve sanatya devrimi destekleme ve
yerletirme grevini yklemektedir. Nitekim Karaosmanolunun sanata
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI METU JFA 2015/2 93

ynelik bu bak, Tekin tarafndan Ankara roman iin kaleme alnan

ve Muallimler Mecmuasndan Kadronun 28. saysna tanan bir tantm
yazsnda da aka ifade edilmitir: Yazara gre, edebi hayat, milli
mcadele senelerinden beri sanat yurt davas urunda kullanmak eklinde
bir istihale geiren Yakup Kadri Beye ait Yaban ve Ankara romanlar
Milli davaya en iyi hizmet eden iki eserdir (Tekin, 1934, 48). Sonuta,
romann kendi iindeki sanat ve sanat tanmlaryla da rten bu tanm
ve yazarn Kadro hareketinde stlendii etkin rol, Ankara romannn
Kadrocu dnceyi kitlelere ulatrma ve benimsetme ilevini stlendii
savn desteklemektedir. Romann topyac blm bu pedagojik ilevin
salanmasnda zellikle nemlidir.
Elbette yazld dnemde romann kamuoyunda hedefledii etkilere
ne lde ulat ayr bir aratrma gerektirir. Ancak topyac blmde
sunulan dsel topluluun ilevinin, yukarda Wegnerden aktardmz
erevede, topyalarn ulusun inasndaki pedagojik ileviyle ilgili olduu,
ya da Levitasn deyimiyle arzunun eitimine ilikin olduu ortadadr.
Romandaki dsel Trkiye ve Ankara, Wegnerin (2002, 15) topya
mekan tanmnda olduu gibi, bizi herhangi bir mekanda yaamaya,
hareket etmeye, o mekan benimseyerek anlamlandrmaya yetenekli
klan pedagojik pratiklerin yer ald mekandr. Bu tasarlanan mekan
Lefebvrein (1991) aklad gibi mimarln, kentsel planlamann, ulus
inasnn ve toplumsal mhendisliin alandr; Wegnerin yapt ekle,
topya anlatsnn mekandr (Wegner, 2002, 15).
Bu bakmdan diyebiliriz ki yazar bir yandan Devletiliin ulusal
kalknmadaki roln sergileyen pasajlarda, btnleik ve trde bir kimlik
kazanan ulus mekann, yani engln (2001) leklerin toplumsal
retimi kavramyla aklad sre iin gereken yurtta bilincini
tanmlamakta; dier yandan Ankara leinde, karakterlerin gndelik
yaamnn anlatm araclyla, kamusal alanda btnleen ve kentini
benimseyerek ortak bir ynelim iinde yaayan kentli bireyin bilincini ve
arzusunu alamaktadr. Bylece Ankaradaki topya anlatsnn mekan
bu iki mekansal lein bileiminden meydana gelmektedir; nihai ilevi
ise ortak ulusal kimliin yaratlmasdr: lk blmde Kurtulu Sava
balamnda destans bir anlamla donatlan ulusal kimlik (Milli Mcadele
ruhu), ikinci blmde kendisini ieriden tehdit eden bireyci eilimler ve
toplumsal ayrmalarla yzletirilmekte, nc blmde ise bu tehditleri
saf d etmek iin gereken ahlak, akl ve bilin ltleri verilmekte; topya
mekann benimseyerek anlamlandrmak iin gerekli pedagojik pratikler
(Wegner, 2002, 15) anlatlmaktadr.

SONU: TOPYADA DEOLOJ ve DEOLOJDE TOPYA

Kadrocu hareketin Ankara romanyla topya anlatsna dntrlen
eletiri ve tezleri, Boratavn (2006, 207) aklad gibi, devletiliin
resmi yorumundaki tutarsz ve pragmatik grne sistematik bir
btnlk kazandrmay amalyor ve bu ynde Kemalizmin radikal
bir yorumunu sistematik bir reti halinde gelitirmeye abalyordu.
Hareket bu abasnda siyasal iktidar ieriden ihtiyatl bir slupla eletiren
bir konumdadr. Aslnda Tekeli ve lkinin (2003, 454-5) belirttii gibi,
Cumhuriyetin siyasal elitinin Kadro dergisinde dorudan eletirisini
beklemek, tek parti ynetiminin hkm srd bir ortamda, kukusuz
gereki olamaz. Bu eletiriyi, Yakup Kadri Kadro dergisinin yaymland
yllarda yazd Kadrocu izgideki Ankara romannda yapacaktr.
Karata ve Yldz (2010, 282) da bu alnty aktararak romann ilk basks
94 METU JFA 2015/2 YENER BA

ile derginin kapatlmasnn ayn yla denk dmesine dikkat eker. yle
ki, zellikle romann ikinci blmndeki iddetli Yeniehir yergisinin,
derginin kapatlmasyla sonulanacak siyasal basklarda tetikleyici bir rol
oynayp oynamadn sormak mmkn grnyor.
Karaosmanolu Politikada 45 Yl adl anlarnda Kadronun kuruluunu
anlatrken, amalarn Parti iinde dile getirdiinde genel sekreter Recep
Pekerin bu selahiyeti nereden alyorsun; byle bir organ karrsak
ancak biz karabiliriz diye grlediini, fakat Atatrk ve smet Paann
desteini alan derginin kurulabildiini anlatr. Buna karn Kadrocularn
at fikir mcadelesinin meydan okuduu problemlerin Parti iinde hi
de nemsemediini de ekler (Karaosmanolu, 1984, 107, 108). Boratavn
(2006) anlatt gibi Karaosmanolunun dile getirdii bu endienin
yersiz olmad dergiye ynelik basklarn ksa srede artmasyla
anlalacaktr. nce hkmete yakn bir takm basn, banka ve sermaye
evrelerince komnizan bir akm temsil etmekle sulanrlar. 1934te
devleti uygulamalar rayna oturduktan sonra, resmi evrelerde derginin
ilevini tamamlad kans olumu grnmektedir. Sonunda zellikle
Parti dnda doktriner bir devrim ideolojisi ina etme teebbslerine
kar tepkili olan Recep Peker ve evresinin basklaryla, Kadronun yayn
hayatna son verildii anlalmaktadr (Boratav, 2006, 217).
Bylece Timurun da dedii gibi, Trkiyede snf kavgasnn
belirleyiciliini reddeden Kadrocular, sorunlar idealist dzeyde ve snf
kavgasnn dnda ele aldklar iin, pek kmsedikleri snf kavgas
sonucunda tasfiye olmuladr (Timur, 1997, 170). Karaosmanolu ise
bireyciliin huzursuzluunu devrim srecinden saf d etmeye alt
topik romann yaymlad yl, hkmet iinde yaratt huzursuzluk ve
sermaye evrelerinin basklar nedeniyle saf d edilmi; Tiran elisi olarak
lke dnda grevlendirilmitir.
Timurun szn ettii felsefi idealizm, Ankara romannda topik
yorumunu bulan Kadro devrimciliinin verili gereklii ama abalarnn
nnde engel haline gelmi, toplumsal gerekliin doru yorumlanmasnn
nne gemitir. Bylece devrimci bir ideoloji doktrini retmeyi amalayan
Kadro, gereklii amaya abalarken yanlsamal bir gereklik kuran
(Mannheimn kastettii anlamda) bir ideoloji ortaya koymutur. Bu
nedenle Ankara da Mannheimin (1936, 183) erevesindeki gibi ideoloji ve
topyann i ie getii elikili bir ierie sahiptir.
Bir yandan, Cumhuriyetin kurulu dneminde kendisine esin veren
devrimci srelerin ilerici ve toplumsal kazanmlarn mantksal snrlarna
vardrarak betimlemi, yar-smrge durumuna dm teokratik bir
devletten devralnan verili tarihsel gerekliin dntrlerek almasna
ynelik fikirleri topyac imgeler biiminde sunmutur. Dolaysyla
ierdii topyac eler esasen Cumhuriyet devrimiyle salanan toplumsal
dnmlerin barndrd topyac elerdir. Ankara roman bu bakmdan
yalnzca umudun ve arzunun dsel temsili olarak deil, ayn zamanda
Mannheimin (1936, 173) verili gereklii dntrebilme ltne
gre de topyac eler tar, nk dntrc dinamiin kktenci bir
temsilidir.
te yandan, Karaosmanolu ayn devrimci srelerin barndrd maddi
elikileri gz ard etmi, bu devrimin ncln yapan kadrolarn
dayand toplumsal dinamiklerin ayn zamanda evrilmekte olan bir
sermaye snfnn nclleri olduunu yadsmtr. Yeniehirin kuruluu
araclyla temsil ettii bireysel kar araylarn toplumsal ve tarihsel
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI
6. Ankarann yazlnn kendisinin bu tr
bir eitici niyeti yanstt sylenebilir ve
bu niyet romana Wegnerin belirttii tarzda
topya anlatlarna zg pedagojik bir ilev
kazandrrken, romann yaznsal niteliini
zayflatmtr. Roman karakterleri yazarn
eletirilerini ve topyac tasavvurlarn
aktarmann aralar olarak idealist bir ema
uyarnca ekillendikleri lde sahiciliklerini
ve canllklarn yitirmilerdir. Nacinin
(2007, 73) ematizm eletirisinin kaynann
ncelikle burada yattn dnyoruz.
Nitekim bu eletiriyle uyumlu ynde, Yaln
elik de romann ilk iki blmndeki
gereki yaklam ile son blmdeki
romantik anlatmn eserin kurgusunu
zayflattn ve roman didaktik ve idealist
bir grnme brndrdn vurgular. eden Karaosmanolu ise bireysel kar araylarn salt ahlaki bir sorun
Bu nedenle, Selma Hanm karakteri yazarn
dncelerine hizmet eden bir konuma
indirgenmitir (Yaln elik 2014, 94).
7. Yaln elik (2014, 104),
Karaosmanolunun romandaki kurmaca
gereklik araclyla ne kard mutlak
deerin Atatrk ve Ankara olduunu;
Ankara ile Kemalist ideolojinin idealleri
simgelenirken, Atatrkn ise roman boyunca
neredeyse mitletirildiini savunur. Yaln
elikin (2014, 104) anlatmyla, romanda
Atatrk ideal olann maddelemi biimi
olarak karmza kmaktadr.
METU JFA 2015/2 95
olarak kavranmas gereken snfsal eilimler olarak deil, ahlaki olarak
yarglanmas gereken kiisel krlmalar olarak sunmutur. Toplumsal
ilikilerin da vurumu olan sorunlarn zmn ise eitimle salanan bir
toplumsal bilin sramasna balamtr (6). Oysa Karaosmanolunun
1926 Yeniehirinde iddetle eletirdii kiisel kar hrs, benlikilik gibi
kii zellikleri Osmanldan Cumhuriyete gei dneminin zgl bir
eilimi deil, Cumhuriyetin Osmanldan devralarak zerinde ykseldii
zel mlkiyete dayal snfsal ilikilerin zsel ve temel bir niteliidir.
engln (2001, 70) belirttii gibi, ulus-devleti oluturma grevini stlenen
kadro olarak Kemalistler, temelde orta snfn ncln yapt bir
burjuva devrimine nderlik etmitir. Devrimin snfsal yapsn gz ard
olarak yorumlamtr. Bylece sorunlar kiiliklere indirgerken zm de
her eyden nce Atatrkn znelliine balamtr (7).
Sonuta Karaosmanolunun toplumsal gereklii romandaki gibi idealist
dzeyde ele al yllar sonra yazd 1964teki nsznde ifade ettii
d krklna da yansyacak, topyasnn gereklememe nedenini bir
gn gelip leceini aklndan bile geirmedii Atatrkn erken lmne
balayacaktr (Karaosmanolu, 2011, 9). te yandan 1953te yazd
Panorama romanndaki devrimci karaktere sylettii u szler btn
d krklna ramen temel varsaymlarnda hibir deime olmadn
gsterir:
Biz, nklapyz! derken, ne 93 inklaplar gibi btn insanlara hrriyet
ve msavat getirmek, ne de Oktober ihtilalcileri gibi bir snf br snflara
hakim klmak iddiasnda bulunuyoruz. () Snf mcadelesi bilmeyiz; zira,
Trk cemiyeti zaten yalnkat bir binadr. (Karaosmanolu, 1993, 95)
yleyse yazara gre ne en etkili burjuva devrimi olarak Fransz Devrimi,
ne de sosyalist devrim olarak Ekim Devrimi Trkiye iin geerli bir
ynelim salar, zira Trkiyede snf mcadelesi yoktur. Yaad btn
d krklna ramen Karaosmanolunun bu tezinde hibir deime
olmamtr. Ne var ki ayn Panoramada, tpk 1926 Yeniehirinde karc
irket mdrne dnen sava kahraman Hakk Bey gibi, topyac
Ankarann devrimci aydn ve Selma Hanmn son ei Neet Sabit
de, Demokrat Partiden milletvekili olmak iin abalayan iki yzl bir
politikacya dnmtr. Aslnda Panoramada umudun tkeniini
okuruz, artk topyaya yer yoktur.
Kumar (2000, 267), Simeckadan topyalarn olmad bir dnya,
toplumsal umudun olmad bir dnya olurdu; statkoya ve gndelik
politikann ii bo sloganlarna teslim olmu bir dnya szlerini
aktarrken, umut ilkesinin yitirildi sanlan her urakta yeni biimlerle
yeniden doacan vurgulayarak topya zmlemesini sonlandrr.
Harvey (2000, 167) ise topya zmlemesini Oscar Wilden nl
deyiiyle balatr: topyalarn dahil olmad bir dnya haritas bakmaya
bile demez. te her eyden nce bu nedenlerle, Karaosmanolunun
Ankara roman (Nacinin syledii gibi yazarn en kt roman olsa bile)
dile getirdii topya ile bize srarla baklmaya ve tartlmaya deer bir
Ankaray anlatr.
KAYNAKLAR
AKSAMAOLU, D. E. (2003) Erken Cumhuriyet Dneminde Ankara Kenti
Mekansal Dnmlerinin Ankara Roman zerinden Deerlendirilmesi,
96 METU JFA 2015/2 YENER BA

Bina Bilgisi Anabilim Dal yaynlanmam yksek lisans tezi, Dokuz

Eyll niversitesi, zmir.
ANDERSON, B. (1983) Imagined Communities, Hayali Cemmatler, ev. .
Savar (1993) Metis Yaynclk, stanbul.
ANKARA BELEDYES (1937) Ankara mar Plan, Alaeddin Kral Basmevi,
stanbul.
AYDEMR, . S. (1933) Trkiyenin ktisadi Mntkalar Blnmesi:
Rayonlatrma, Kadro Dergisi (15) 5-12.
ATAY, F. R. (1968) ankaya, Pozitif Yaynlar, stanbul.
BARLAS, M. A. (1992) Planning, A Continuum of Utopian and Non-
Utopian Sensibilities, ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi 12 (1-2) 36-46.
BA, Y. (2010) Production of Urban Form as the Reproduction of Property
Relations, Morphogenesis of Yeniehir-Ankara, ehir ve Blge Planlama
Blm yaynlanmam Doktora Tezi, ODT, Ankara.
BLOCH, E. (1986) The Principle of Hope, MIT Press.
BORATAV, K. (2003) Trkiye ktisat Tarihi 1908-2007, mge Kitabevi
Yaynlar, Ankara.
BORATAV, K. (2006) Trkiyede Devletilik, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.
BURAT, S. (2011) Yeil Yollarda Hareketle stirahat: Jansen Planlarnda
Bakentin Kentsel Yeil Alan Tasarmlar ve Bunlarn Uygulanma ve
Deitirilme Sreci (1932-1960) dealkent (4) 100-27.
AVDAR, T. (2007) Trkiyenin Yzylna Romann Tankl, Yazlama,
stanbul.
ULHAOLU, M. (2003) YKlere (Yahya Kemal ve Yakup Kadri) Soldan
Nasl Yaklalr, ki ehrin Hikayesi, Ankara stanbul atmas, der. S.
ngider, Aykr Yaynclk, stanbul; 75-95.
DERN, H. (1940) Trkiyede Devletilik, ituri Biraderler Basmevi, stanbul.
HARVEY, D. (2000) Spaces of Hope, Umut Mekanlar, ev. Z. Gambetti
(2008) Metis, stanbul.
HYPPOLITE, J. (1955) Studies on Marx and Hegel, Marx ve Hegel zerine
almalar, ev. D. B. Kln, (2010) Dou Bat Yaynlar, Ankara.
KARAOSMANOLU, Y.K. (1933) Ankara Moskova Roma- Halk
Terbiyesi-9, Kadro Dergisi 2(15) 32-5.
KARAOSMANOLU, Y.K. (1984) Politikada 45 Yl, letiim Yaynlar,
stanbul.
KARAOSMANOLU, Y.K. (1993) Panorama, Remzi Kitabevi, stanbul.
KARAOSMANOLU, Y.K. (2011) Ankara, letiim Yaynlar, stanbul.
KARATA, E., YILDIZ, . (2010) Yakup Kadri Karaosmanolunun Kadro
Dergisindeki Yazlar ve Kadro Dncesinin Ankara Romanna
Yansmalar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi 3(14) 276-89.
KESKNOK, H. . (2009) Ankara Kentinin Planlamas ve Atatrk
Bulvarnn Oluumu, Cumhuriyet Devriminin Yolu Atatrk Bulvar, ,
der. H.. Keskinok, Koleksiyoncular Dernei Yayn, Ankara; 37-57.
BR (KENTSEL) TOPYA OLARAK ANKARA ROMANI METU JFA 2015/2 97

KESKNOK, H. . (2010) Urban Planning Experience of Turkey, ODT

Mimarlk Fakltesi Dergisi 27(2) 173-88.
KUMAR, K. (2000) Utopia and Anti-Utopia in the Twentieth Century,
Utopia: The Search for the Ideal Society in the Western World, der. R.
Schaer, G. Claeys, Oxford University Press; 251-67.
KK, Y. (1971) Planlama, Kalnma ve Trkiye, Bilim Yaynlar, stanbul.
LEFEBVRE, H. (1991) Production of Space, Blackwell, Oxford.
LEVITAS, R. (1990) The Concept of Utopia, Syracuse University Press,
Syracuse.
MANNHEIM, K. (1936) Ideology and Utopia, Routledge, London.
MOYLAN, T. (1992) Utopian Studies: Sharpening the Debate, Science Fiction
Studies (19) 89-94.
NAC, F. (2007) Yz Yln 100 Trk Roman, Trkiye Bankas Yaynlar,
stanbul.
ZTRK, N. (1992) ada Trk Edebiyatnda topya, nn niversitesi,
Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Blm yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, Malatya.
ENGL, H. T. (2001) Kentsel eliki ve Siyaset Kapitalist Kentleme Sreleri
zerine Yazlar, WALD, stanbul.
TANKUT, G. (1993) Bir Bakentin mar: Ankara (1929-1939), Anahtar
Kitaplar, stanbul.
TANPINAR, A. H. (2000) Be ehir, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
TEKEL, ., LKN, S. (2003) Cumhuriyetin Harc, Birinci Kitap, Kktenci
Modernitenin Douu, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.
TEKN, M. (1934) Ankara, Kadro Dergisi (28) 48-50.
TKEN, S. (2013) Zaman ve Mekan Birliktelii Asndan Yakup Kadri
Karaosmanolunun Ankara Roman zerine Bir nceleme, Turkish
Studies 8(13) 1551-60.
TMUR, T. (1997) Trk Devrimi ve sonras, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.
USTA, S. (2014) Trk topyalar, Tanzimattan Cumhuriyete topya ve Devrim,
Kaynak Yaynlar, stanbul.
VELDEDEOLU, H. V. (1983) Milli Mcadele Anlarm, Hil Yayn, stanbul.
WEGNER, P. E. (2002) Imanigary Communities: Utopia, the Nation, and the
Spatial Histories of Modernity, University of California Press, London.
YALIN ELK, S. D. (2014) Yakup Kadri Karaosmanolunun Ankara
Roman Balamnda Kemalist deoloji ve Trkiye Cumhuriyetinin
Bakent nas, Ankara Aratrmalar Dergisi 2(1) 93-107.
YAVUZ, F. (1952) Ankarann mari ve ehirciliimiz, Gney Matbaaclk ve
Gazetecilik, Ankara.
98 METU JFA 2015/2
Alnd: 09.11.2014; Son Metin: 11.08.2015
Keywords: Ankara; Yeniehir; urban utopia;
urban planning; imaginary community; Early
Republican Period; nation state
YENER BA
THE NOVEL ANKARA AS (URBAN) UTOPIA
Yakup Kadri Karaosmanolus novel Ankara was written in 1934 as a
utopian narrative that represents the hope for an ideal society arising from
political and ideological connotations of the revolutionary transformations
in 1930s. Aim of this paper is to discuss the connections and contradictions
between utopian elements of the novel and socio-spatial context of the
early Republican period with reference to the city of Ankara.
Ankara is composed of three chapters. The first chapter represents the spirit
of national struggle through the experiences of a young woman, Selma,
in Ankara during the Independence War; whereas the second chapter
represents the negation of this spirit after the constitution of the Republic
through Selmas disappointment in her new life in Yeniehir. The novel
satirizes the construction period of Yeniehir around 1926 as a community
of superficial individuals, who pursue their individualist desires of money
and rent; thus the main theme of the utopia appears as the elimination
of the individualist ambitions for private interest from the Republican
revolution.
Along this theme, Karaosmanolu describes an imaginary community
with its elements at different scales, such as industrial and agricultural
development based on Statism, urban and rural interaction, workers and
peasantry, arts, media, education, cinema and theatre, etc. Furthermore,
he depicts the spatial implications of these elements in cultural and public
life through the daily activities of the protagonists Selma and Neet Sabit in
Ankara. In this way, the city Ankara emerges as the spatial representation
of the authors imaginary community. Its streets, public places, squares
are depicted as the embodiment of the national solidarity, unity, hope and
happiness.
Analysis of the utopian characteristics of these social and spatial elements
reveals that Ankara is written as a literary expression of the ideas of
Kadro [Cadre] Movement, in which Karaosmanolu has a key role. In
this respect, the novel Ankara reflects the Kadros attempt to reformulate
Kemalist ideology as a systematic doctrine of the Republican revolution
and it functioned as a pedagogical narrative that aimed to disseminate
the perspective of Kadro into the public agenda. However, the conflicts
between Kadros ideological activity and the government party led to the
elimination of Kadro Movement from the political agenda in 1934. The
utopian dimension of the novel reflects its authors idealist viewpoint
in which the existing class conflicts in the political community of the
early Republic is negated by the means of its imaginary community.
Nevertheless, its utopian impulse is still worth reading as an expression of
social hope inspired by its historical period.
YENER BA; B.CP; M.Sc; Ph.D.
Received B.Sc. in City Planning (2000), Urban Design M.Sc. (2003) and Ph.D. (2010) at Middle
East Technical University (METU) in Ankara. Currently works as instructor at Mersin
University since 2011. Major research interests are urban design, urban history, urban
morphology and property relations. yenerbas@gmail.com