DOI: 10.

15503/onis2014-470-478

Dyplomacja prewencyjna
w wietle agresji Iraku na Kuwejt w roku.
Sukces czy poraka Organizacji Narodw Zjednoczonych
Najwaniejszym celem, najpowaniejszym zobowizaniem
i najwiksz ambicj ONZ jest zapobieganie koniktom zbrojnym
(Ko Annan, Sekretarz Generalny ONZ w latach 1997-2006)1

Rukasz Stachowiak, Lukaszstach1988@wp.pl

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Ul. Wieniawskiego 1, 61-712 Pozna

Abstrakt
Cel artykuu stanowi przyblienie koncepcji dyplomacji prewencyjnej Narodw Zjednoczonych, przedstawianie
dziaa majcych zapobiec agresji w 1990, a take przedstawienie wpywu koniktu na system sankcji Organizacji Naro-
dw Zjednoczonych.
Istot artykuu jest zobrazowanie dyplomacji, jako potencjalnego mechanizmu umolwiajcego realizacj zada i ce-
lw ONZ. Odpowiednie wykorzystanie presji, naciskw i sankcji moe wzmocni mechanizm bezpieczestwa zbiorowe-
go. W przeciwiestwie do operacji wymuszania pokoju, koncepcja moe pochon znacznie mniejsze nakady. Zwrcono
uwag nie tylko na niewystarczalno dotychczasowego systemu zapobiegania, w wietle koniktu iracko-kuwejckiego,
ale take w okresie poprzedzajcym oraz pokoniktowym. W ostatniej czci pracy wyszczeglniono implikacje niewa-
ciwego wykorzystania sankcji oraz przedstawiono sukcesora polityki zapobiegania stosowanej w latach dziewidzie-
sitych koncepcj sankcji selektywnych.
Sowa kluczowe: Organizacja Narodw Zjednoczonych, bezpieczestwo, dyplomacja prewencyjna, Kuwejt, Irak

Preventive Diplomacy in the light of the Iraq-Kuwait War in 1990. The sucess or failure of the United Nations?

Abstract
The Purpose of this article is to present the concept of preventive diplomacy of the United Nations, measures to pre-
vent aggression in 1990 and the presentation of the impact of conict on the United Nations.
The essence of this article is to present diplomacy as a mechanism to support the implementation of the purposes and
principles of the United Nations. The use of pressures and sanctions will strengthen the collective security. In contrast to
the operations of peace enforcement, preventive diplomacy absorbs less cost. Paying careful aention to the inadequacy
of current prevention systems, especially in the light of the Iraq-Kuwait War as well as before and post-conict period.
The last part of this paper details implications of improper use of sanctions and presents the successor prevention policies
applied in the nineties - the concept of selective sanctions.
Key words: United Nations, safety, Preventive Diplomacy, Kuwait, Iraq

Rozpad dwubiegunowego ukadu politycznego sprowokowa zmian percepcji bezpieczestwa midzynarodowego.

W erze postzimnowojennej wyranie wzroso znacznie wsppracy politycznej i gospodarczej na poziomie ponadpastwo-
wym. W celu zapewnienia bezpieczestwa pastwa dyy do rozszerzenia zespou wartoci podlegajcych ochronie. Wy-
krystalizowaa si szansa na odrodzenie idei zawartych w Karcie Narodw Zjednoczonych. Optymistyczna wizja wiata
szybko zostaa zakcona przez konikt iracko-kuwejcki. By to pierwszy powany kryzys nowego ukadu politycznego.
Dokadana analiza tych dowiadcze ujawnia szereg problemw zwizanych z funkcjonowaniem Organizacji Narodw
Zjednoczonych. Przede wszystkim naley tutaj wskaza niewystarczalno dziaa podejmowanych w zakresie zapobiega-
nia koniktom przed ich eskalacj oraz nieefektywno reimu sankcji stosowanych przez Rad Bezpieczestwa.

1 wiatowe kryzysy, http://www.unic.un.org.pl/swiatowe_kryzysy, 24.11.13.

470 Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

 Koncepcja dyplomacji prewencyjnej
Ju w 1928 r. na mocy Traktatu Przeciwwojennego zostaa zniesiona tradycyjna zasada jus ad bellum2 suca jako
prawny sposb rozwizywania i regulowania sporw midzynarodowych. Od tej pory podmioty strony paktu w wie-
tle prawa midzynarodowego w ramach realizacji polityki zagranicznej mogy stosowa tylko nieokrelone w ratykowa-
nym dokumencie pokojowe sposoby zaegnywania koniktw3.
Idea z pocztku XX w. zostaa powielona i rozszerzona w koncepcji bezpieczestwa midzynarodowego Narodw
Zjednoczonych. W artykule 33 Karty Narodw Zjednoczonych zostay wymienione pokojowe metody, ktrych cel stano-
wi rozwizanie bd ograniczenie poszczeglnych sporw i niedopuszczenie, by przerodziy si w konikt zbrojny. Zbir
przedstawionych rodkw stanowi: rokowania, badania, porednictwa, pojednania, arbitra, postpowania sdowe,
odwoanie si do Organizacji Narodw Zjednoczonych lub ukadw regionalnych, a take wdroenia wasnych strategii
pokojowych4. Wspczenie w literaturze przedmiotu, a take w dokumentach udostpnianych przez ONZ, przedsta-
wione rodki okrela si mianem dyplomacji prewencyjnej (preventive diplomancy). Pomimo upywu przeszo osiemdzie-
siciu lat od pierwszej prby deregulacji wojny napastniczej, rozwoju prawa midzynarodowego, ograniczenia zbroje
i zakazu stosowania niektrych jej rodzajw, konikty nadal stanowi nierozczny element midzynarodowego ycia
spoecznego. Wedug danych udostpnianych przez projekt The correlates of war w okresie od 1928 do 2007 r. miao miejsce
266 koniktw zbrojnych, a ostatnim okresem, w ktrym nie wybuch aden nowy spr by rok 1951. Przy czym naley
zaznaczy, e nie by to rok pokoju, poniewa midzy innymi trwaa wojna koreaska5.
Butros Ghali w raporcie An Agenda for Peace okreli dyplomacj prewencyjn jako dziaanie majce zapobiega po-
wstawaniu sporw midzy stronami, przeciwdziaa przeradzaniu si istniejcych sporw w konikty oraz ogranicza
zasig tych istniejcych, gdy powstaj6. Wedug autora najbardziej waciwe i efektywne zastosowanie dyplomacji pre-
wencyjnej polega na wczesnym agodzeniu napi jeszcze przed eskalacj sporu lub na szybkim dziaaniu ukierunkowa-
nym na powstrzymywanie jeli konikt wybuch, a nastpnie na usuniciu jego przyczyn.
Z kolei Gareth Evans pod wzgldem perspektywy czasowej oraz odmiennych intencji dziaa wyrnia dwie formy
dyplomacji prewencyjnej: pne zapobieganie oraz wczesne zapobieganie. Przy czym naley zaznaczy, i rnic pomi-
dzy przedstawionymi kategoriami stanowi odmienne cele podejmowanych dziaa oraz rna perspektywa czasowa7.
Pne zapobieganie jest to system polegajcy na obserwowaniu rnych obszarw globu i podjciu dziaa tylko
w przypadku uzyskania pewnoci, i dany spr przerodzi si w konikt zbrojny. Mechanizm obejmuje dziaania pre-
wencyjne takie jak: misje wyjaniajce, rozmieszczenie prewencyjne, zalecenie procedury rozwizania sporu, przyjcie
rezolucji wzywajcej do zaniechania sporu i ostrzegajcej strony o moliwych dalszych dziaaniach Rady. Najwaciwszy
organ do podjcia takich dziaa stanowi Rada Bezpieczestwa, wie si to z koniecznoci wywarcia odpowiedniej
presji na uczestnikach koniktu. Jednake jak wskazuje G. Evans podjcie dziaa za pi dwunasta, czyli krtko przed
eskalacj sporu, rzadko jest odpowiednim momentem do interwencji. W rzeczywistoci moment kulminacyjny sporu jest
nadzwyczaj trudny do okrelenia przez spoeczno midzynarodow, a sia dynamiki takiego wydarzenia uniemoliwia
zatrzymanie, czy te odwrcenie zaistniaej sytuacji8.
Drugi rodzaj dziaa prewencyjnych stanowi wczesne zapobieganie. Zadanie tego systemu stanowi udostpnianie
fachowej pomocy w postaci dobrych usug i porednictwa w jak najwczeniejszym stadium sporu9, kiedy szanse jego
rozwizania s najwiksze. Z praktycznego punktu widzenia wydaje si, e ta forma zapobiegania stanowi rozwizanie
efektywniejsze, cho by moe mniej spektakularne. Ponadto poza Rad Bezpieczestwa we wczesnym stadium roz-
wizywania koniktu dziaania mog zosta podjte take przez Sekretarza Generalnego ONZ, organizacje regionalne,
a take pastwa czonkowskie10.
Zdaniem G. Evansa, cho nie naley wyklucza wzajemnego wspistnienia przedstawionych dziaa prewencyjnych,
2 jus ad bellum - prawo do prowadzenia wojny.
3 Zob. Traktat Przeciwwojenny, Pary, 27 sierpnia 1928 r., [w:] S. Biele (red.), Prawo w stosunkach midzynarodowych. Wybr dokumentw, Warszawa
2004, s. 29.
4 Karta Narodw Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., [w:] Tame, s. 30-31, 36.
5 Chronological List of All Wars, http://www.correlatesofwar.org/COW2%20Data/WarData_NEW/WarList_NEW.pdf, 24.11.2013.
6 B. Boutros-Ghali, Program dla pokoju, Warszawa 1995, s. 51.
7 G. Evans, Wsppraca dla pokoju. Agenda globalna na lata dziewidziesite i nastpne, Warszawa 1994, s. 80.
8 Tame, s. 91.
9 Fachowa pomoc w postaci dobrych usug i porednictwa dotyczy zobowiza wynikajcych z VI rozdziau Karty Narodw Zjednoczonych,
umoliwienia prowadzenia bada danej sytuacji Radzie Bezpieczestwa, dostosowanie si do jej zalece. Zob.: Art. 33-38 Karty Narodw, dz. cyt., s. 36.
10 G. Evans, dz. cyt., s. 84-85.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4) 471

to przyznanie priorytetu wczesnej prolaktyce moe implikowa wiele wymiernych korzyci. Zwaszcza w obszarach:
motywacji - wsppraca ze stronami koniktu jest bardziej realna w okresie, gdy kwestie sporne maj kon-
kretny charakter, a sam impas nie zosta zdominowany jeszcze przez zakumulowane pretensje i ch zemsty,
skutecznoci - wczesne zapobieganie jest skuteczniejsze w sytuacji przed uoglnieniem sporu, wzrostem pro-
blemw i liczby stron koniktu, a take przed wystpieniem da w postaci grb, czy kontrgrb,
kompleksowoci - cel wczesnej prewencji stanowi konkretne rozwizanie danej sytuacji, a nie jej powstrzyma-
nie, zatem jest bardziej prawdopodobne, e nie nastpi nawrt danego sporu w przyszoci,
kosztw - przede wszystkim stosowanie wczesnego zapobiegania pochonoby mniejsze koszty zarwno
nansowe, jak i ludzkie11.
Tak rozumiana koncepcja dyplomacji prewencyjnej stanowi istotny element kompleksowego systemu bezpiecze-
stwa Narodw Zjednoczonych. Pozostae aspekty stanowi: tworzenie prawa midzynarodowego, odpowiadanie na
zagroenia regionalne, rozwizywanie trwajcych koniktw oraz dostarczanie rnych form pomocy w okresie pokon-
iktowym12.
Nie trudno wskaza zauwaalny impas pomidzy przedstawionymi uwarunkowaniami teoretycznymi i prawnymi
dziaa prolaktycznych, a standardami dotychczasowej polityki midzynarodowej. Najczciej wszelkie dziaania po-
dejmowano dopiero po wystpieniu koniktu. Tosamy trend mona wyszczeglni w przypadku rozlokowania pre-
wencyjnego, ktre z zaoenia miao by stosowane w przypadku dostrzeenia potencjalnej agresji ze strony ssiadujce-
go pastwa oraz zwraca uwag spoecznoci midzynarodowej na potencjalny spr13.

Uwarunkowania geopolityczne regionu przed agresj Iraku na Kuwejt

U progu lat dziewidziesitych wiat ogarna euforia. Byo to spowodowane zakoczeniem zimnej wojny, rozpa-
dem imperium radzieckiego, zjednoczeniem Niemiec, upadkiem totalitarnych reimw w Europie Wschodniej, rokowa-
niami izraelsko-palestyskimi. Og tych zdarze zrodzi wielkie nadzieje na nadejcie nowej pokojowej ery w dziejach
wiata, opartej na wsppracy pastw. Mimo wszystkich wskazanych procesw okazao si, e wspczesny ksztat sto-
sunkw midzynarodowych jest take formowany przez rywalizacj, walki, sprzecznoci interesw lub inne negatywne
zachowania determinowane podoami politycznymi, ekonomicznymi, narodowociowymi, czy relignymi14.
Oceniajc uwarunkowania oglnopolityczne Bliskiego Wschodu istotn przesank stanowi wskanik intensywno-
ci wojen po 1945 r. Wojciech Szymborski podaje, e uwzgldniajc niniejszy okres, to wanie w tym regionie doszo
do najwikszej liczby koniktw zbrojnych. Natomiast dokonujc analizy poszczeglnych wojen, dostrzegalny jest brak
pastwa nieuwikanego w przynajmniej jeden spr wewntrzny lub midzynarodowy15.
W 1987 r. doszo do znacznego zaostrzenia sytuacji polityczno-wojskowej, ktra musiaa zwrci uwag spoecznoci
midzynarodowej. Wwczas w obliczu trwajcej wojny iracko-iraskiej rwnolegle wystpiy rnorodne wydarzenia ma-
jce wpyw na niepewny poziom bezpieczestwa w regionie. Dotyczy to w szczeglnoci incydentw zwizanych z: inten-
sykacj wojny o tankowce16, wzrostem liczby przeszuka rnych statkw dokonywanych przez siy iraskie w celu ogra-
niczenia przewozu materiaw strategicznych dla Iraku, instalacji rakiet typu Silkworm przez armi irask, zaminowaniem
Zatoki Perskiej i Omaskiej, inicjatyw Kuwejtu dotyczc wydzierawienia tankowcw od ZSRR oraz chci przyznania
krajowym jednostkom bandery amerykaskiej, znaczn koncentracj si morskich rnych pastw17 w celu ochrony szla-
kw morskich, umidzynarodowianiem si sporu przez impas irasko-kuwejcki oraz amerykasko-iraski18.
Ogrom niekorzystnych zdarze nakierowa uwag ONZ na niestabilny region Bliskiego Wschodu. Organizacja pod-
ja zabiegi dyplomatyczne, czego nastpstwem bya uchwalona 20 VII 1987 r. rezolucja Rady Bezpieczestwa nr 598.

11 Tame, s. 86.
12 J. Czaputowicz, Bezpieczestwo midzynarodowe. Wspczesne koncepcje, Warszawa 2012, s. 146.
13 G. Evans, dz. cyt., s. 52-56.
14 G. Corm, Bliski Wschd w ogniu. Oblicza koniktu 1957-2003, Warszawa 2003, s. 337; T. Braka, M. Lorenc, P. Osiewicz, A. Potyraa, Irak midzy
wojn a pokojem, Toru 2010, s 7.
15 W. Szymborski, Zatoka Perska. Problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999, s. 89.
16 Walczce strony w 1987 r. zaatakoway na wodach zatoki 178 jednostek pywajcych. Podczas, gdy w okresie od maja 1981 r. do koca 1986 r. doszo
do 268 atakw. Zob. W. Szymborski, dz. cyt., s. 77.
17 We wrzeniu 1987 r. na wodach Zatoki Perskiej i jej pobliu znajdowao si 75 jednostek, w tym: 34 amerykaskie, 15 francuskich, 10 brytyjskich,
8 woskich, 6 radzieckich, 2 holenderskie. Zob. W. Szymborski, dz. cyt., s. 78.
18 Tame, s. 77-78.

472 Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

Deklaracja ONZ wzywaa strony do bezzwocznego przerwania ognia, zaniechania podejmowania akcji na ldzie, mo-
rzu i w powietrzu, a take do wycofania wojsk na granice ustanowione w porozumieniu algierskim19. Dziesity punkt
rezolucji przewidywa moliwo wprowadzenia obowizkowych sankcji, zgodnych z rozdziaem VII Karty Narodw
Zjednoczonych, w tym rwnie uycia si zbrojnych w celu przywrcenia porzdku midzynarodowego. By to pierwszy
przypadek odwoania si ONZ-tu do sankcji zwrconych ku stronom koniktu o charakterze midzynarodowym. Wojna
iracko-iraska zostaa zakoczona zawieszeniem broni 20.08.1988 r.20
Rezolucja nr 598 stanowia przejaw prewencji pnego zapobiegania, nie bya skierowana na rozwizanie koniktu,
lecz na powstrzymanie dalszej eskalacji problemu. Pomimo wyranych sygnaw ostrzegawczych, nie podjto prby
usunicia przyczyn koniktu.
Mimo wdroenia rezolucji oraz braku wymiernych korzyci z przeprowadzonej omioletniej wojny, Saddam Husajn
nie zaniecha prowadzenia agresywnej polityki zagranicznej. W latach 1988-1990 dyktator dy do wzrostu nakadw
zbrojeniowych, obawy budziy przede wszystkim prace nad skonstruowaniem broni jdrowej, rosnce arsenay broni
chemicznej oraz biologicznej, a take utrzymywanie w gotowoci milionowej armii zaprawionej wojn iracko-irask.
Naley zaznaczy, e spoeczno midzynarodowa powinna zwrci uwag na denia zbrojeniowe caego regionu.
W 1991 r. pastwa Bliskiego Wschodu wyday na zbrojenia blisko 90 mld dolarw, co stanowio 8,5% wydatkw global-
nych i 45% wydatkw pastw rozwajcych si. W. Szymborski wskazuje na zjawisko regionalnego wycigu zbroje.
Jednoczenie autor podkrela znaczenie uwarunkowa ekonomicznych koncentracj wiatowych zasobw ropy, ol-
brzymie proty z eksportu surowca oraz kwestie polityczne utrzymywanie przez elity silnych armii w celu zapewnienia
bezpieczestwa narodowego, jako rdo niestabilnoci i napi w regionie21.
Nakazane przez ONZ zawieszenie broni z 1988 r., cho zakoczyo konikt zbrojny, nie spowodowao ogranicze-
nia wydatkw zbrojeniowych. Przeciwnie, w wyniku nierozwizania wczeniejszych problemw, braku mediacji oraz
uwypukleniu si kolejnych napi, podmioty dyy do szybkiego odbudowania moliwoci militarnych. Zaistniaa sy-
tuacja wymusia wzrost potencjau wojskowego, nawet w pastwach nierealizujcych agresywnej polityki zewntrznej.
Obawy spoecznoci midzynarodowej powinien budzi zwaszcza rozmiar irackiego programu zbrojeniowego (Tabela
1.)22. Wszystkie przedstawione wydarzenia zarysoway zauwaalne widmo wybuchu kolejnego koniktu w regionie.
W przedstawionym okresie bezporednie strony potencjalnego sporu wykazay bierno, pomimo dysponowania zdol-
nociami uruchomienia mechanizmu pokojowego rozwizania napi.

Tabela 1. Stan si zbrojnych pastw Zatoki Perskiej w latach 1965-1995 (w tys.)

Pastwo 1965 1977 1985 1990 1995

Arabia Saudyjska 40 75 80 146 175
Bahrajn - 2 3 8 8
Irak 90 140 788 1 390 390
Iran 205 350 345 440 440
Katar - 5 7 11 10
Kuwejt 8 10 16 7 20
Oman 3 12 25 32 36
ZEA - 25 44 66 60
rdo: W. Szymborski, Zatoka Perska. Problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999, s. 94.

19 Porozumienie algierskie ugoda z 6.03.1975 r. zawarta w Algierze pomidzy wiceprezydentem Iraku Saddamem Husajnem i szachem Iranu Moham-
medem Reza Pahlavim. Porozumienie dotyczyo uregulowania sporu granicznego rozgraniczenie pastw na rzece Szatt-el-Arab i zaprzestaniu wspierania rebe-
liantw kurdyjskich przez Iran. W celu realizacji porozumienia z Algieru 13.06.1975 r. zawarto w Bagdadzie traktat o granicy pastwowej i dobrym ssiedztwie.
Zob. Stosunki dwustronne Irak-Iran, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Irak,stosunki_dwustronne,Iran, 24.11.2013.
20 W. Szymborski, dz. cyt., s. 78-79.
21 Tame.
22 Szerzej na temat zbroje poszczeglnych pastw z regionu Bliskiego Wschodu, Zob. W. Szymborski, dz. cyt., s. 88-110.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4) 473

 Inwazja iracka na Kuwejt
Kolejnym etapem eskalacji napi w regionie bya agresja Iraku na Kuwejt. Istnieje kilka przyczyn irackiej agresji na
Kuwejt. Naley wymieni czynniki ekonomiczne wice si z niemoliwoci pokonania kryzysu gospodarczego: zadu-
enie sigajce 70 mld dolarw oraz koszty odbudowy szacowane na kolejne 60 mld dolarw, opakany stan gospodarki,
niekorzystna sytuacja na rynkach wiatowych surowcw strategicznych spowodowana w duej mierze przez Kuwejt
i Zjednoczone Emiraty Arabskie, ch przejcia kuwejckich z ropy naowej oraz odmowa Kuwejtu w sprawie umorze-
nia dugu wojennego. Kwesti zaostrzajc spr stanowiy rwnie irackie roszczenia terytorialne, denia do uzyskania
szerszego dostpu do Zatoki Perskiej, zainteresowanie wyspami Warba i Bubiyan, oskaranie Kuwejtu o kradzie ropy
naowej z granicznego zoa Rumajla. Istotne byy take mocarstwowe ambicje samego S. Husajna, ktry oprcz rozwi-
zania problemw ekonomicznych swojego pastwa, upatrywa w aneksji Kuwejtu ostatniej szansy na objcie hegemonii
w regionie23. Znaczna cz wymienionych pobudek jest nastpstwem koniktu iracko-iraskiego z lat 1980-1988.
Interesujc tendencj wskazuje take Georges Corn, ktry obok przyczyn koniktu iracko-kuwejckiego zaznacza
biern postaw Departamentu Stanu USA. W miesicach poprzedzajcych inwazj nie naoono na reim S. Husajna
sankcji ekonomicznych, ktre mogy ograniczy skal irackich zbroje. Rzd Francuski, znaczcy dostawca broni dla Ira-
ku, w tym okresie take nie prbowa podj mediacji lub dziaa agodzcych napicia w stosunkach iracko-kuwejckich24.
W lipcu 1990 r. Kuwejt zasugerowa Sekretarzowi Generalnemu ONZ, aby kwestia sporu granicznego z Irakiem zo-
staa rozpatrzona przez Komitet Arabski, premier pastwa apelowa take do innych pastw arabskich o podjcie dziaa
dyplomatycznych zmierzajcych do pokojowego rozwizania koniktu. Ponadto propozycj zbadania sporu przez Rad
Bezpieczestwa zoya Wielka Brytania, lecz inni stali czonkowie nie przyjli tej sugestii25. W konsekwencji wszystkich
zaistniaych zdarze, nieudolnoci bd niechci podjcia skutecznych dziaa przez spoeczno midzynarodow,
a take w atmosferze odczucia bezkarnoci irackiego dyktatora, 2.08.1990 r. armia iracka zaja Kuwejt. Bya to zyczna li-
kwidacja pastwa. Zdaniem G. Corna by to szok porwnywalny z ogoszeniem nacjonalizacji Kanau Sueskiego w 1956 r.
czy te zamkniciem cieniny Tiran dla statkw izraelskich w 1967 r.26
Spoeczno midzynarodowa jednoznacznie potpia polityk S. Husajna, osignito niespotykany dotd konsensus,
lecz na pokojowe rozwizanie sporu byo ju za pno. W okresie od sierpnia do listopada 1990 r. Rada Bezpiecze-
stwa uchwalia a dwanacie rezolucji o niespotykanych dotychczas sankcjach o charakterze gospodarczym, nansowym
i wojskowym. Byo to wydarzenie bez precedensu w dotychczasowej praktyce Organizacji. Poniej wyszczeglnione re-
zolucje miay szczeglne znaczenie dla dalszego biegu wydarze:
rezolucja nr 660 z 2 sierpnia potpiajca agresj oraz nakazujca natychmiastowe wycofanie armii irackiej z Ku-
wejtu oraz rozpoczcie rokowa pokojowych pod nadzorem Ligi Pastw Arabskich,
rezolucja nr 661 z 6 sierpnia wprowadzajca embargo na cay import i eksport z Irakiem oraz Kuwejtem, a take
zakazywaa wszelkich transferw nansowych i gospodarczych do tych pastw, a do momentu bezwarun-
kowego wycofania wojsk irackich z Kuwejtu, rezolucja nie przewidywaa uycia siy do realizacji ogranicze,
rezolucja nr 662 z 9 sierpnia uznajca aneksj Kuwejtu za niewan z mocy prawa, wzywajca spoeczno
midzynarodow do nieakceptacji aneksji,
rezolucja 664 z 18 sierpnia wzywajca Irak do natychmiastowego uwolnienia przetrzymywanych zakadnikw,
rezolucja nr 678 z 29 listopada zezwalajca na uycie wszystkich niezbdnych rodkw w celu wyzwolenia Ku-
wejtu, jeli Irak do 15.01.1991 r. nie wycofa swoich wojsk i nie uwolni wszystkich przetrzymywanych zakadni-
kw27.
Nastpstwem oenzetowskich rezolucji byo wstrzymanie dostaw broni dla reimu irackiego przez Stany Zjednoczone
i Zwizek Radziecki. Sankcje ekonomiczne zostay podjte przez Europejsk Wsplnot Gospodarcz. Na podobne kroki
zdecydowaa si Japonia wraz z Chisk Republik Ludow28. Pastwa Europy grodkowo-Wschodniej, mimo utraty zwro-
tu irackich nalenoci rwnie popary dziaania podejmowane przez globalne mocarstwa. Nie bya to jedyna konsekwen-

23 . Smalec, Dwie Wojny z Irakiem. rda, przyczyny, preteksty, przygotowanie, skutki, Warszawa 2012, s. 42-43.
24 G. Corn, dz. cyt., s. 330-331.
25 G. Evans, dz. cyt., s. 82.
26 G. Corn, dz. cyt., s. 326.
27 W. Szymborski, dz. cyt., s. 126; . Smalec, dz. cyt., s. 47-51.
28 Chiska Republika Ludowa wstrzymaa si od gosowania nad rezolucj nr 678. Irak stanowi znaczcy rynek dla chiskiego eksportu, a take miejsce
pracy dla wielu obywateli chiskich. Ponadto Pekin jako jedyny reprezentant pastw trzeciego wiat chcia unikn opinii pastwa ulegego, akceptujcego kad
propozycj amerykask. Natomiast przeciw rezolucji nr 678 wystpi Jemen i Kuba. Zob. G. Corn, dz. cyt., s. 351; . Smalec, dz. cyt., s. 54.

474 Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

cja wprowadzonego embarga handlowego. Ograniczenia dotkliwie odczuy pastwa uzalenione od wymiany towarowej
z Irakiem, przede wszystkim Turcja oraz Jordania. Powany problem naoonych ogranicze stanowi dzienny niedobr
ropy naowej. Mimo zobowizania si pozostaych producentw ropy do zwikszenia produkcji, cena baryki natychmia-
stowo wzrosa z 21 do 32 dolarw. Pastwa regionu bliskowschodniego, take nie pozostay pasywne wobec bezprawnej
aneksji terytorium kuwejckiego. Pastwa arabskie zrzeszone w Lidze Pastw Arabskich potpiy agresj, przyczyy si do
embarga, take opowiedziay si, poza Iranem, za uyciem si wojskowych w celu obrony Arabii Saudyjskiej29.
Jak zaznacza Przemysaw Osiewicz, nawet w obliczu tak restrykcyjnych sankcji S. Husajn nie wierzy w wojn koalicji
z Irakiem w obronie Kuwejtu. Wszystkie rezolucje Rady Bezpieczestwa traktowa jako form wywierania presji i nie
zamierza ich przestrzega. Jednoczenie zezwala irakskim onierzom dokonywa masowych, brutalnych zbrodni oraz
grabiey na wielk skal30. Wkrtce Kuwejt zosta ogoszony dziewitnast prowincj Iraku. Dyktator w zamian za wyco-
fanie armii z Kuwejtu oczekiwa rozwizania wszystkich problemw pastw bliskowschodnich31. Nierealistyczne danie
nie zostao zaakceptowane. S. Husajn dodatkowo liczy na zmczenie koalicji przeduajcym si kryzysem, rosncymi
kosztami stacjonowania wojsk w regionie, a take na nieprzychylno amerykaskiego spoeczestwa do podjcia dziaa
militarnych w odlegym miejscu wiata. Zdaniem Janusza Odziemkowskiego prawdopodobnie dyktator spodziewa si
zjawiska milczcej akceptacji faktw dokonanych. Zasadnie wyczekiwa rwnie impasu we wsppracy Stanw Zjed-
noczonych bliskiego sojusznika Izraela z pastwami arabskimi32. Ocjalnie polityka Bagdadu zostaa poparta przez
Organizacj Wyzwolenia Palestyny, nastroje proirackie byy widoczne take w spoecznociach Jemenu i Sudanu33.
Pomimo intensywnej aktywnoci Organizacji Narodw Zjednoczonych oraz bezprecedensowego konsensusu Rady Bez-
pieczestwa po zaanektowaniu Kuwejtu przez Irak, G. Evans wskazuje na niewystarczalno podjtych dziaa prewencyj-
nych przed wystpieniem kryzysu. Nie wykorzystano tutaj w peni potencjau zarwno wczesnego, jak i pnego zapobie-
gania. Fakt istnienia sporu granicznego znany by spoecznoci midzynarodowej od dawna, jednake a do lipca 1990 r. nie
podjto adnych powanych prb jego rozwizania. Nierozwizanie teje kwestii doprowadzio do powanych konsekwencji.
Natomiast w okresie bezporednio poprzedzajcym konikt podjto zbyt mao skoordynowanych dziaa, aby rozwiza
problemy zaakcentowane w poprzednich akapitach pracy. Autor zaznacza, e podoe wszystkich problemw oraz da Ira-
ku stanowia prba zahamowania kryzysu gospodarczego, bdcego wynikiem wyniszczajcej wojny z Iranem. Wczeniejsze
aktywne zainteresowanie si wymienionymi kwestiami mogoby zapobiec eskalacji sporu do stadium koniktu zbrojnego34.
Zawioda take dyplomacja pnego zapobiegania. W lipcu 1990 r. pastwa zachodnie le odczytay intencje S. Husaj-
na, groby irackie nie zostay potraktowane jako wskanik wczesnego ostrzegania. Dodatkowo sytuacj pogorszy brak
precyzyjnych komunikatw ze strony ONZ. Mimo obowizku, pastwa czonkowskie Organizacji dysponujce wywia-
dem satelitarnym nie przekazay koniecznych informacji Radzie Bezpieczestwa. Naley rwnie podkreli brak reakcji,
na liczne dowody dynamicznej eskalacji sporu, Sekretarza Generalnego oraz wspomnianej wczeniej Rady Bezpiecze-
stwa. Wymienione organy powinny kolejno odwoa si do 99 i 35 artykuu Karty Narodw Zjednoczonych. Zdaniem
G. Evansa, gdyby Organizacja skutecznie uruchomia mechanizm pnego ostrzegania, przekazujc informacje o koncen-
tracji si irackich na terenach przygranicznych, moliwe staoby si podjcie dziaa jeszcze przed dokonaniem inwazji35.
Ostatni koncepcj dyplomatyczn na rzecz pokojowego rozwizania kryzysu bya francuska propozycja z 14 I 1991
r. Przedstawiony na forum ONZ pomys zakada wycofanie armii irackiej z Kuwejtu, wprowadzenie na teren sporu jed-
nostek midzynarodowych oraz zorganizowanie pod nadzorem ONZ regionalnej konferencji pokojowej. Przedstawiony
pomys nie znalaz jednak uznania brytyjskiego, a take amerykaskiego36.
W sytuacji nieskutecznoci dziaa dyplomatycznych, koalicja midzynarodowa postanowia przeprowadzi operacj
wojskow w rejonie Zatoki Perskiej. Wojna skoczya si w marcu 1991 r. sukcesem militarnym pastw sprzymierzonych.
W cigu czterech dni armie koalicyjne wyzwoliy Kuwejt i wkroczyy na obszar Iraku. Armia iracka, uwaana dotd za

29 . Smalec, dz. cyt., s. 48.

30 P. Osiewicz, Midzy dwiema wojnami w Zatoce Perskiej, [w:] T. Braka, M. Lorenc, P. Osiewicz, A. Potyraa, dz. cyt., s. 11.
31 Rozwizanie problemw pastw arabskich miao polega na wycofaniu Izraela ze strefy Gazy i Zachodniego Brzegu oraz Syrii z Libanu. Natomiast siy
amerykaskie stacjonujce w Arabii Saudyjskiej miay zosta zastpione przez siy ONZ. Zob. . Smalec, dz. cyt., s. 50.
32 J. Odziemkowski, Niedokoczona wojna. Irak 1990-1991, Krakw 2011, s. 53-54.
33 . Smalec, dz. cyt., s. 48.
34 G. Evans, dz. cyt., s. 83.
35 Tame.
36 . Smalec, dz. cyt., s. 48.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4) 475

czwart si wiata wycofaa si w rozsypce, nie podejmujc wikszych stara obronnych37.
Krajobraz po bitwie konsekwencje i nowe sankcje
Dokumentem, ktry w zamyle spoecznoci midzynarodowej mia przywrci porzdek w regionie, bya rezolucja
nr 637 z 3.04.1991 r. G. Corn, uchwalony przez Organizacj akt nazywa wprost bezlitosn dyktatur Organizacji Naro-
dw Zjednoczonych w Iraku38. Rezolucja nakadaa na Irak szereg nowych ogranicze oraz nadzr Narodw Zjedno-
czonych. Autor przywouje porwnanie Christopha Giroda, ktry uwaa rezolucj za zbyt surow, zamykajc pastwo
w kleszczach. Wszystkie warunki dokumentu: kontrole, wymagania, rodki przymusu, pomimo krytyki ze strony wadz
irackich musiay zosta ocjalnie zaakceptowane39.
Rezolucja nr 637 skadaa si z dziewiciu czci dotyczcych: kwestii granicy iracko-kuwejckiej, ustalenia strefy zde-
militaryzowanej, rozbrojenia Iraku, wprowadzenia systemu kontroli zbroje, zwrotu mienia zrabowanego przez Irak,
rekompensacji strat wynikych z agresji, spraw repatriacji i roszcze osb pokrzywdzonych, wyrzeczenia si przez Irak
popierania aktw midzynarodowego terroryzmu, a take sprawy przyszej kontroli nad przestrzeganiem zawartego
porozumienia. Od spenienia postanowie rezolucji zaleao zagodzenie sankcji naoonych na Irak w rezolucji nr 661
dotyczcej embarga handlowego40. Zgodnie z postanowieniami rezolucji zostay take zniesione postanowienia dekla-
rujce umorzenie dugw irackich zoone po 2.08.1990 r., a odszkodowania miay zosta wypacone kademu pastwu
i kademu obywatelowi, ktry ucierpia w wojnie41.
Naley rwnie nadmieni, e po wojnie nakazano zakoczy, rozpoczty za pomoc pastw zachodnich, program
budowy broni masowego raenia. Wprowadzono rwnie cise ograniczenia dotyczce eksploatacji ropy naowej,
a rodki pochodzce z eksportu nakazano przeznaczy na ywno i leki. Zdaniem P. Osiewicza, ograniczenia nie ude-
rzyy w takim stopniu jak przewidywano we wadze pastwowe. Gwny ciar sankcji ponioso irackie spoeczestwo.
Znacznie zostaa obniona stopa ycia Irakczykw. Spowodowao to niech Iraku do wsppracy z obserwatorami lub
inspektorami uprawnionymi przez ONZ42.
Iracka ludno pozostajca pod kontrol reimu z trudem przeywaa kolejne dni. Spoeczestwo zostao kompletnie
uzalenione od rzdowych dostaw, brakowao wszystkiego. Szczeglnie w trudnej sytuacji znalaza si centralna cz
kraju oddalona od granic, gdzie nie docieraa pomoc humanitarna. Zachodnie embargo uderzyo najmocniej w szare
spoeczestwo. W pierwszych szeciu miesicach po konikcie spoeczno midzynarodowa udzielia Irakczykom po-
mocy wynoszcej 250 milionw dolarw. Wedug koordynatorw ONZ udzielone wsparcie okazao si niewystarczajce.
System opieki zdrowotnej leg w gruzach, zniszczony zosta ukad sanitarny, brakowao pomp, cystern do przewoenia
wody pitnej, lekw, wybuchay epidemie. W pnocnej czci pastwa bez pracy pozostao 80-90% ludzi, a pozostae 10%
zarabiao poniej 10 dolarw dziennie. W 1995 r. komrka ONZ do spraw Wyywienia i Rolnictwa stwierdzia, e embargo
ekonomiczne naoone przez Organizacj przyczynio si do mierci 560 tysicy dzieci od czasu zakoczenia koniktu
w Zatoce. G. Corn stwierdza, e moemy mwi o zimnym ludobjstwie w Iraku. Apokaliptyczny obraz, pastwa nisz-
czonego przez ponad dziesi lat wojn, uzupeniaa galopujca inacja, zniszczony system edukacyjny, upady przemys.
Mimo tak przeraajcych skutkw wojny, a take wprowadzonych sankcji, Rada Bezpieczestwa utrzymywaa embargo43.
Nastpstwa wojny take dotkny spoeczestwo kuwejckie. Zdaniem P. Osiewicza to wanie Kuwejt najbardziej
ucierpia w czasie sporu. Bogate pastwo arabskie zostao cakowicie obrabowane, zniszczone, a podczas odwrotu wojsk
S. Husajna zniszczono okoo 700 szybw naowych wywoujc katastrof ekologiczn. Przy tym w wyniku prowadzenia
dziaa wojskowych mier ponioso 10 tysicy Kuwejtczykw44. Pastwo pogryo si w destabilizacji, wewntrz kraju
polowano na Palestyczykw oraz wszystkich podejrzanych o wspprac z S. Husajnem. Jak zaznacza G. Corn polowa-
nie brutalne, niepohamowane i niekontrolowane zainicjonowane przez jednostki kuwejckiej milicji45.
Do reeksji zmusza take fakt, e sukcesu militarnego nie przeksztacono w sukces polityczny. Bez wtpienia zreali-
zowano wszystkie cele kampanii: wojna bya krtkotrwaa, poparta przez Arabw i reszt spoeczestwa midzynaro-

37 G. Corn, dz. cyt., s. 351; P. Osiewicz, dz. cyt., s. 11-12.

38 G. Corn, dz. cyt., s. 422.
39 Tame, s. 422.
40 W. Szymborski, dz. cyt., s. 135-136.
41 G. Corn, dz. cyt.
42 P. Osiewicz, dz. cyt., s. 14-15.
43 G. Corn, dz. cyt., s. 416-417.
44 P. Osiewicz, dz. cyt., s. 13.
45 G. Corn, dz. cyt.

476 Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

dowego, uyto wycznie konwencjonalnych rodkw militarnych, zwycistwo okupiono minimalnymi stratami. Wy-
zwolono rwnie Kuwejt oraz zniszczono wikszo si irackich. Jednak pomimo zastosowania tak silnych ogranicze
ekonomicznych i politycznych, ju kilka tygodni po wojnie S. Husajn dysponowa pitnastoma dywizjami wojsk ldo-
wych i siedmioma dywizjami Gwardii Republikaskiej46. Niestety gwnej przyczyny takiego stanu rzeczy naley szuka
w funkcjonowaniu systemu sankcji i dziaa podjtych przez ONZ po zakoczeniu wojny.

Podsumowanie
Literatura przedmiotu okrela rezolucj nr 678 jako pierwsze w historii bezsprzecznie zgodne uruchomienie mecha-
nizmu zbiorowego bezpieczestwa. Jednake w treci przedstawionej pracy mona doszukiwa si poraki mechanizmu
kooperacji opartego na tworzeniu prawa midzynarodowego, dziaaniach prewencyjnych, wyprzedzaniu zagroe re-
gionalnych, rozwizywaniu trwajcych koniktw oraz udzielaniu pomocy w okresie pokoniktowym.
Wraz z upywem czasu ograniczenia naoone na Irak coraz bardziej dotykay spoeczestwo. W 2000 r. Sekretarz Ge-
neralny ONZ Ko Annan wezwa do zwerykowania i ukierunkowania dziaa prewencyjnych oraz sankcji, aby zapobie-
ga niepodanym skutkom wprowadzania tych dziaa. W raporcie My, ludy: rola Narodw Zjednoczonych w dwudziestym
pierwszym wieku, Sekretarz zaapelowa o ukierunkowanie prewencji na rdowe przyczyny sporw, a nie tylko na ich
symptomy. Newralgiczn przestrze dyplomacji prewencyjnej stanowi kraje ubogie. Pastw tych nie sta, aby w stop-
niu wystarczajcym zapewni prawidowe funkcjonowanie aparatu pastwa, ochron praw mniejszoci, rozwizanie we-
wntrznych koniktw, a najpowaniejsze rdo dochodw, zasoby naturalne, s zawadnite przez dominujc frakcj47.
K. Annan podkrela, e sankcje stanowi niezbdny element polityki zbiorowego bezpieczestwa. Niemniej jednak,
przy projektowaniu kolejnych ogranicze naley uwzgldni problemy i skutki jakie spowodowaa polityka Organizacji
przy ich stosowaniu w latach dziewidziesitych. Przede wszystkim naley zredukowa wady sankcji skierowanych
przeciw autorytarnym reimom. Gwnymi oarami podjtych rodkw stali si zwykli obywatele, a nie rzdy, ktrych
postpowanie spowodowao interwencj ONZ. Ponadto elity obrciy sankcje na swoj korzy, czerpic zyski z nielegal-
nego handlu i wykorzystujc sytuacj do rozprawienia si z opozycj polityczn. Istotny precedens stanowi take pro-
blemy ssiednich pastw, ktre poprzez degresj obrotw handlowych ponosz najwiksze ekonomiczne straty z tytuu
przestrzegania restrykcji. Druzgocca poraka stosowania sankcji gospodarczych zmusia spoeczno midzynarodow
do reorganizacji oraz racjonalnego ukierunkowania tej czci systemu bezpieczestwa48.
W maju 2001 r. pod wpywem krytyki sankcji gospodarczych, zaproponowano koncepcj sankcji inteligentnych. W literatu-
rze sankcje inteligentne zostay okrelone jako sankcje skierowane przeciw wadzy lub stronom koniktu, nie mogce wywoa
negatywnych skutkw wrd ludnoci cywilnej oraz pastw ociennych, w tym regresu obrotu handlowego. Wedug innej
koncepcji takie sankcje powinny wywoywa tylko oczekiwane nastpstwa, nie mog doprowadzi przykadowo do powsta-
nia nielegalnego rynku, problemw ywnociowych, dezorganizacji ycia spoecznego. Sankcje inteligentne nie mog sta si
instrumentem reimu panujcego wykorzystywanym przeciw spoeczestwu. Nie powinny prowadzi do zakce w rwno-
wadze handlowej w danym regionie, ani wywiera negatywnego wpywu na gospodarki innych pastw. Takie sankcje musz
zosta skierowane stricte przeciw czonkom elit rzdzcych, godzi w centrum ich interesw wewntrz kraju, jak i za granic49.
Jan Biaocerkiewicz wskazuje, e ograniczenia naoone na Irak de facto doprowadziy do zastosowania mechanizmu
odpowiedzialnoci zbiorowej, charakterystycznej dla okresu redniowiecza, a zakazanej ju w 1949 r. na mocy Konwencji
Genewskich. Jeszcze bardziej radykalne stanowisko zaj byy asystent Sekretarza Generalnego, koordynator pomocy
humanitarnej dla Iraku Denis Halliday, ktry okreli dwunastoletni polityk egzekwowania sankcji ekonomicznych,
jako skonstruowanie przez Rad Bezpieczestwa programu ludobjstwa50.
Obecnie ciko zwartociowa skuteczno sankcji inteligentnych51, ale z ca pewnoci, zwaszcza uwzgldniajc

46 J. Odziemkowski, dz. cyt., s. 132-133.

47 K. Annan, My ludy rola Narodw Zjednoczonych w dwudziestym pierwszym wieku. Raport Sekretarza Generalnego 2000, s. 39-42, http://www.unic.
un.org.pl/dokumenty/Raport_Milenijny.doc., 24.11.2013.
48 Tame, s. 47.
49 J. Biaocerkiewicz, Sankcje Organizacji Narodw Zjednoczonych, [w:] J. Symonides (red.), Organizacja Narodw Zjednoczonych. Bilans i Perspe-
ktywy, Warszawa 2006, s. 156-157.
50 Tame.
51 Za sankcje selektywne mona uzna: Rezolucj nr 841 z 16 czerwca 1993 r. przeciw prezydentowi Haiti B. Aristideowi embargo na bro oraz rop
naftow. Rezolucj nr 174 z 2 II 2005 r. skierowan do rzdu i wybranych podmiotw Republiki Wybrzea Koci Soniowej polegaa na zamroeniu funduszy,
odciciu dostpu do nich, zakazie operacji nansowych. Sankcje Unii Europejskiej wobec reimu Roberta Mugabe embargo na bro, zamroenie aktyww

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4) 477

dowiadczenie irackich nakazw, naley zanegowa stosowanie totalnych ogranicze ekonomicznych. Ograniczenia
wprowadzane przez spoeczno midzynarodow nie mog prowadzi do amania praw czowieka. Duga ewolucja
dziaalnoci prewencyjnej nie przyniosa oczekiwanych rezultatw. Cho mogoby si zdawa, e Narody Zjednoczone
skieroway wysiek na prawidow drog, pozostaje wiele problemw nadal nierozwizanych. Wspczenie nie istnieje
wypracowane porozumienie dotyczce wdraania systemw bezpieczestwa. Wskazane jest, aby Organizacja wykszta-
cia skuteczne organy wyspecjalizowane, zwaszcza w systemie wczesnego zapobiegania sporw. Pastwa czonkowskie,
a w szczeglnoci pastwa tworzce Rad Bezpieczestwa musz skonkretyzowa rol Organizacji w systemie bezpie-
czestwa midzynarodowego, zwaszcza wobec ogromu wyzwa dwudziestego pierwszego wieku. W przypadku zajcia
miejsca nadrzdnego naley zaakceptowa fakt, e spr regionalny stanowi zagroenie dla bezpieczestwa globalnego.
Wyjanienie wszystkich podjtych zagadnie wymaga konsensusu pomidzy prawem midzynarodowym a polityk.
Szczeglnie trudne wydaje si do osignicia wyegzekwowanie nadrzdnoci norm midzynarodowych, zwaszcza tych
sprzecznych z interesem narodowym czonkw Rady.

Bibliografia
Teksty rdowe
[1] Traktat Przeciwwojenny, Pary, 27 sierpnia 1928 r., [w:] S. Biele (red.), Prawo w stosunkach midzynarodowych. Wybr dokumentw, Warszawa 2004.
[2] Karta Narodw Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., [w:] S. Biele (red.), Prawo w stosunkach midzynarodowych. Wybr dokumentw,
Warszawa 2004.
Ksiki/czasopisma
[3] Biaocerkiewicz J, Sankcje Organizacji Narodw Zjednoczonych, [w:] J. Symonides (red.), Organizacja Narodw Zjednoczonych. Bilans i Perspektywy,
Warszawa 2006.
[4] Boutros-Ghali B., Program dla pokoju, Warszawa 1995.
[5] Braka T., Lorenc M., Osiewicz P., Potyraa A., Irak midzy wojn a pokojem, Toru 2010.
[6] Bulloch J., Morris H., Wojna Saddama. Pocztki koniktu kuwejckiego i reakcja midzynarodowa, Pozna 1991.
[7] Corm G., Bliski Wschd w ogniu. Oblicza koniktu 1957-2003, Warszawa 2003.
[8] Evans G., Wsppraca dla pokoju. Agenda globalna na lata dziewidziesite i nastpne, Warszawa 1994.
[9] Czaputowicz J., Bezpieczestwo midzynarodowe. Wspczesne koncepcje, Warszawa 2012.
[10] Odziemkowski J., Niedokoczona wojna. Irak 1990-1991, Krakw 2011.
[11] Smalec R., Dwie Wojny z Irakiem. rda, przyczyny, preteksty, przygotowanie, skutki, Warszawa 2012.
[12] Szymborski W., Zatoka Perska. Problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999.
Netografia
[13] Annan K., My ludy rola Narodw Zjednoczonych w dwudziestym pierwszym wieku. Raport Sekretarza Generalnego 2000, hp://www.unic.un.org.pl/
dokumenty/Raport_Milenny.doc., 24.11.2013.
[14] Chronological List of All Wars, hp://www.correlatesofwar.org/COW2%20Data/WarData_NEW/ WarList_NEW.pdf, 24.11.2013.
[15] Stosunki dwustronne Irak-Iran, hp://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Irak,stosunki_dwustronne,Iran, 24.11.2013.
[16] gwiatowe kryzysy, hp://www.unic.un.org.pl/swiatowe_kryzysy, 24.11.13.

caego rzdu oraz przywdztwa partii rzdzcej. Na podstawie: Tame, s. 158.

478 Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)