Page Page
A-PDF N-up Crop DEMO: Purchasefrom
Demo. Purchase meeceeve efJe%eeve SJeb eeweeseif ekeer
fromwww.A-PDF.com
www.A-PDF.comto
toremove
removethe
thewatermark
watermark
1. Yeewefleke efJe%eeve, 2. jmeeeve efJe%eeve, 3. peerJe-efJe%eeve kes Devegeeesie, 4. ceeveJe Mejerj efeee-efJe%eeve, 5. ceeveJe mJeemLe
Yeewefleke efJe%eeve
(Physics)
keg meeceeve Yeewefleke jeefMeeeB
Yeewefleke jeefMeeeW kees DeefoMe (Scalar) SJeb meefoMe (Vector) oes JeieeX ceW
efJeYeeefpele efkeee peelee nw~
Jewmeer Yeewefleke jeefMe efpemes Jee kejves kes efueS efmeHe& heefjceeCe keer DeeJeMekelee
nesleer nw, Gmes DeefoMe jeefMe kenles nQ~ otjer, mecee, eeue, keee&, Tpee&, Meefe
Fleeefo DeefoMe jeefMeeeB nQ~
Jewmeer Yeewefleke jeefMe efpemes Jee kejves kes efueS heefjceeCe kes meeLe efoMee keer Yeer
DeeJeMekelee he[leer nw Deewj pees eesie kes efveefele efveeceeW kee heeueve kejles nQ, meefoMe
jeefMe kenueeleer nw~ efJemLeeheve, Jesie, lJejCe, yeue, mebJesie, yeue DeeIetCe& Fleeefo
meefoMe jeefMe nesles nQ~
keg Yeewefleke jeefMeeeB pewmes efJeegle Oeeje, leehe, oeye ceW heefjceeCe SJeb efoMee oesveeW
nesves kes yeeJepeto DeefoMe nesleer nQ, keeeWekf e es meefoMe kes eesie efveece (Addition
Law of Vector) kee heeueve veneR kejles nQ~
efkemeer efheC[ eje eueer ieF& kegue uecyeeF& kees otjer (Distance) kenles nQ~
Fmekee cee$eke ceerj neslee nw~
otjer kes keg ess SJeb ye[s cee$eke efvecveefueefKele nQ
(i) ekeeMe Je<e& : efveJee&led ceW ekeeMe kes eje Ske Je<e& ceW lee keer ieF& otjer nw~ Fmekee
ceeve 9.461015m kes yejeyej neslee nw~
(ii) Keieesueere F&keeF& (Astronomical Unit)mete& mes he=LJeer kes yeere
keer Deewmele otjer~ Fmekee ceeve 1.4961011m kes yejeyej neslee nw~
(iii) heejmeske (Parsec)en heejuesefkeke meskesC[ kee mebef#ehlee#ej neslee
nw~ Fmekee ceeve 3.26 ekeeMe Je<e& (Light Year) kes yejeyej neslee nw~ en
otjer kee meyemes ye[e cee$eke neslee nw~ 1 heejmeske 3.081016m
(iv) heceeaceerj (Fermimeter)efkemeer hejceeCeg kes veeefYeke (Nucleus)
kes Deewmele Jeeme kees Ske heceeaceerj kenles nQ~ Fmekee ceeve 10-15m kes yejeyej
neslee nw~
(v) hewoce (Fathom)Fmekee eeesie meceg keer ienjeF& ceeheves ceW efkeee
peelee nw~ Ske hewoce 6 heer ee 1.828m kes yejeyej neslee nw~
(vi) 1 kesyeue 100 hewoce
(vii) meceger ceerue (Nautical mile)meceg ceW otjer ceeheves ceW Fmekee
eeesie efkeee peelee nw~ Ske meceger ceerue kee ceeve 1852m kes yejeyej neslee nw~
yeue
(Force)
yeue Jen yeee keejke neslee nw pees efkemeer efheC[ hej ueiekej Gmekeer efmLeefle ceW heefjJele&ve kejlee
nw, ee kejves keer ese kejlee nw~
yeue Ske meefoMe jeefMe nw leLee Sme. DeeF&. (SI) ceW Fmekee cee$eke vetve (N)
neslee nw~ meer. peer. Sme. heefle ceW Fmekee cee$eke [eF&ve neslee nw~ Ske vetve kee
ceeve 105 [eF&ve kes yejeyej neslee nw~ 1N = 1Kgm/s2
efkemeer efheC[ hej keee&Meerue yeue kee ceeve efheC[ kes Jeceeve (m) SJeb Gme hej
GlheVe lJejCe (a) kes iegCeveheue kes yejeyej neslee nw~
eebe$f eke Tpee& kees efmLeeflepe Tpee& (Potential energy) leLee ieeflepe Tpee& eefo efkemeer efheC[ kes eje t mecee ceW w keee& efkeee peelee nw lees Gmekeer Meefe
(Kinetic energy) ceW efJeYeeefpele efkeee peelee nw~ (P) = keee& (W)/mecee (t) kes yejeyej neslee nw~
efkemeer efheC[ kes efmLeefle ee Deekeej heefjJele&ve kes keejCe GmeceW mebefele Tpee& kees 1WS (Jee meskesC[) 1 Jee 1 meskesC[ 1 petue
efmLeeflepe Tpee& (P.E.) kenles nQ~ eefo efkemeer efheC[ kee Jeceeve (m), he=LJeer 1Wh (Jee DeeJej) 1 Jee 3600 meskesC[
kee ieglJeere lJejCe (g) leLee efheC[ keer melen mes TbeeF& (h) nes lees, efmLeeflepe 3600 petue
Tpee& (P.E.) = mgh.
1KWh (efkeueesJee DeeJej) 3.6106 petue
yeue (F) = Jeceeve (m) lJejCe (a) eeYeer Jeeueer Ieef[ eeW keer efmebie ceW mebef ele Tpee&, leveer ngF& Oeveg<e keer [esjer ceW efveefnle
Tpee&, efkemeer oyes ngS ieWo ceW efveefnle Tpee&, efkemeer TbeeF& hej DeJeefmLele efheC[ ceW oeye (Pressure)
1N Jen yeue nw pees 1 efkeueeseece Jeceeve kes efkemeer efheb[ ceW 1 ceerj/meskesC[2
kee lJejCe GlheVe kejlee nw~ efveefnle Tpee& Fleeefo efmLeeflepe Tpee& nesles nQ~ eefle Skeebke #es$eheue hej ueieves Jeeues yeue kees oeye kenles nQ~ Fmekee cee$eke
eke=efle ceW cetuele: eej ekeej kes yeue heees peeles nQ~ efkemeer efheC[ ceW ieefle kes keejCe GmeceW efveefnle Tpee& kees ieeflepe Tpee& (K.E.) vetve/ceerj2 ee heemkeue (Pa) neslee nw~ en Ske DeefoMe jeefMe nw~
Fve yeueeW kees ieglJeeke<e&Ce yeue (Gravitational force), efJeegle-egcyekeere kenles nQ~ eefo efkemeer efheC[ kee Jeceeve m leLee Gmekee Jesie v nes lees ieeflepe eefo efkemeer efheC[ kes #es$eheue (A) hej yeue (F) Deejesehf ele keer peee lees Gme hej
yeue (Electromagnetic force), #eerCe veeefYekeere yeue (Weak nuclear Tpee& (K.E.) = 1/2mv2 ueieves Jeeuee oeye (P) yeue (F)/ #es$eheue (A) ~
force) leLee eyeue veeefYekeere yeue (Strong nuclear force) kes veece mes ieefleMeerue Jeenve, heWkee ieee Yeeuee ee leerj, eueeF& ieF& ieesueer, Fleeefo ceW ieeflepe #es$eheue kes kece nesves mes oeye kee ceeve ye{ peelee nw~
peevee peelee nw~ Tpee& neslee nw~ yewieeW SJeb metkesmeeW kes nlLeeW (Handles) kees ye[e yeveeee peevee, Oeeve jesheves kes
eejeW ekeej kes yeueeW ceW ieglJeeke<e&Ce yeue meyemes kecepeesj leLee eyeue veeefYekeere mecee ^kw ejeW kes ekekeeW ceW Deefleefje ekekeeW kee pees[ e peevee, yeebOeeW kes DeeOeejeW
eefo keesF& efheC[ Thej mes veeres efiejeee pee jne nes lees, Gmekeer efmLeeflepe Tpee&
yeue meyemes cepeyetle neslee nw~ kee eew[e yeveeee peevee, Fleeefo oeye kees kece kejves kes efueS efkeee peelee nw~
ieeflepe Tpee& ceW heefjJeefle&le nesleer nw~ DeeOeer TbeeF& hej hengbeves hej GmeceW DeeOeer
vetve kes ieefle kes eLece efveece mes yeue keer heefjYee<ee eehle nesleer nw, peyeefke otmejs heemkeue kes Devegmeej, efkemeer Je kes #ewelf epe leue ceW efmLele meYeer efyevogDeeW hej meYeer
efveece kes eje yeue kes efueS Jebpeke (Equation) eehle neslee nw~ efmLeeflepe SJeb DeeOeer ieeflepe Tpee& nesleer nw~ peye efheC[ he=LJeer kees ueieYeie tves
efoMeeDeeW ceW yejeyej oeye ueielee nw~ neF[^ees uf eke efuehe (Hydraulic lift) SJeb
keer efmLeefle ceW nes lees GmeceW ieeflepe Tpee& cenece leLee efmLeeflepe Tpee& Metve (0)
keee& (Work) neF[^esefueke yeske (Hydraulic break) heemkeue kes efveece hej keee& kejles nQ~
neslee nw~
efkemeer efheC[ hej yeue ueieeves mes eefo Gme hej efJemLeeheve hewoe neslee nw lees keee& meeceevele: JeeegceC[ueere oeye Jen oeye nw pees heejs kes 76mesceer. Jeeues Ske keeuece
Tpee& mebj#eCe kee efveece (Law of Conservation of Energy) :
efkeee ngDee mecePee peelee nw~ keee& yeue yeue keer efoMee ceW efJemLeeheve~ eje 00C hej 450 kes De#eebMe hej meceg leue hej ueieeee peelee nw~ JeeegceC[ueere
Tpee& kee ve lees efvecee&Ce neslee nw Deewj ve ner efJeveeMe~ Tpee& kee kesJeue Ske he
keee& Ske DeefoMe jeefMe nw pees Oeveelceke, $e+Ceelceke ee Metve nes mekelee nw~ oeye kees yewjesceerj mes ceeheles nQ~
mes otmejs he ceW heevlejCe neslee nw~ Fmes Tpee& mebj#eCe kee efveece kenles nQ~
Sme. DeeF&. (SI) ceW Fmekee cee$eke petue (J) neslee nw, peyeefke meer.peer.Sme. yewjesceerj ceewmece kes hetJee&vegceeve ceW meneeke neslee nw~
(CGS) heefle ceW Fmekee cee$eke Deie& neslee nw~ Ske petue kee ceeve 107 Deie& kes
Tpee& kes heevlejCe (Transformation of Energy) kes GoenjCe yewjesceerj kee heeje ceewmece hej eYeeJe
yejeyej neslee nw~ GhekejCe heevlejCe SkeeSke efiejlee nw DeebOeer
eefo efkemeer efheC[ hej yeue (F) ueieeves mes Gme hej efJemLeeheve (d) (yeue keer efoMee efJeegle mesue jemeeeefveke Tpee& mes efJeegle Tpee& Oeerj-s Oeerjs efiejlee nw Je<ee&
ceW) hewoe neslee nw, lees keee& (W)yeue (F) efJemLeeheve (d) efJeegle ceesj efJeegle Tpee& mes eebe$f eke Tpee& Oeerjs-Oeerjs ye{lee nw meehe ceewmece
eefo 1N kee yeue efkemeer efheC[ kees yeue keer efoMee ceW 1m efJemLeeefhele kejlee nw Ske Jeeegceb[ueere oeye (Atmospheric pressure) kee ceeve meceg leue hej
pesvejsj eebe$f eke Tpee& mes efJeegle Tpee&
lees 1 petue keee& neslee nw~
yeuye/nerj efJeegle Tpee& mes ekeeMe Je T<cee Tpee& 1.01105 Nm-2 neslee nw~ Jeeegceb[ueere oeye kees ceeheves kes efueS e@j leLee
1J = 1N1m yeej veeceke cee$ekeeW kee eeesie Yeer efkeee peelee nw~ Ske yeej kee ceeve 105 heemkeue
eefo efkemeer efheC[ hej ueieees iees yeue (F) SJeb efJemLeeheve (d) kes yeere kee keesCe efJeegle Ieber/ efJeegle Tpee& mes OJeefve Tpee& kes yejeyej neslee nw~
nes, lees keee& (W) Fd.cos nesiee~ ueeG[mheerkej ieueveebke hej oeye kee eYeeJe : leehe ye{ves hej efpeve heoeLeeX kee Deeeleve
Fme efmLeefle ceW keee& kee heefjceeCe hej efveYe&j kejsiee~ ceeFeesheesve OJeefve Tpee& mes efJeegle Tpee&
ye{lee nw, Gvekee ieueveebke oeye kes meeLe Ielee nw~ pewmes- ceesce, Ieer, Deeefo~
(i) eefo = 0o lees Cos00 = 1 Fme efmLeefle ceW keee& kee ceeve cenece nesiee~ meewj mesue ekeeMe Tpee& mes efJeegle Tpee& leehe ye{ves hej efpeve heoeLeeX kee Deeeleve Ielee nw Gvekee ieueveebke oeye ye{ves hej
(ii) eefo = 900 lees Cos900 = 0 Dele: W = Fd 0= 0 kece nes peelee nw~ pewme- yehe&, ueesne Deeefo~
leehe efJeegle Iej hejceeCeg Tpee& mes efJeegle Tpee& efmeleej
efkemeer kegueer kes yeesPe kees G"ekej Ke[e jnves, meceleue ceW ieefle kejves, eneW SJeb keJeLeveebke hej oeye kee eYeeJe : meYeer JeeW kee keJeLeveebke oeye ye{ves hej
eebe$f eke Tpee& mes OJeefve Tpee&
GheeneW kes ekekej ueieeves Fleeefo ceW keee& kee ceeve Metve (0) neslee nw~ ye{lee nw~ Fmeer keejCe esMej kegkej ceW Keevee peuoer hekelee nw~
Tpee& (Energy)
Meefe (Power)
Skemeceeve Je=eere ieefle (Uniform circular motion) :
keee& kejves keer oj kees Meefe kenles nQ~ Fmekee cee$eke petue eefle meskeC[ (J/s)
efkemeer efheC[ kes keee& kejves keer #ecelee kees Tpee& kenles nQ~ keee& keer lejn en efkemeer Je=eere heLe hej Ske meceeve ieefle kejles ngS efheC[ keer eeue efveele jnleer nw,
ee Jee (W) neslee nw~ efpemes Jew%eeefveke pescmeJee kes mecceeve ceW jKee ieee nw~ Fmes
Yeer Ske DeefoMe jeefMe nw leLee Fmekee cee$eke Yeer petue (J) neslee nw~ peyeefke Gmekee Jesie eleske efyevog hej heefjJeefle&le neslee nw~
DeMJe Meefe ceW Yeer ceehee peelee nw~ Ske DeMJe Meefe 746 Jee@ (W) kes yejeyej
efJeegle Tpee& (Electric energy), jemeeeefveke Tpee& (Chemical en- Je=eere heLe hej ieefle kejles ngS efheC[ kes Jesie keer efoMee efkemeer efyevog hej KeeRes iees
neslee nw~
ergy), ieglJe Tpee& (Gravitational energy), eebef$eke Tpee& (Me- mheMe& jsKee (Tangent line) keer efoMee ceW neslee nw~
chanical energy) Deeefo Tpee& kes keF& he nQ~
 Je=e hej ieefle kejles ngS efheC[ hej oes yeue keee& kejles nQ~ Ske yeue Je=e kes kesv
keer Deesj ueielee nw, efpemes DeefYekesv yeue (Centripetal force) kenles nQ,
peyeefke otmeje yeue Je=e kes kesv kes yeenj ueielee nw efpemes Dehekesv yeue (Cen-
trifugal force) kenles nQ~
DeefYekesver yeue (Centripetal force) : efheC[ keer Je=eere ieefle kees yeveeS
jKeves kes efueS Je=e kes kesv keer Deesj Ske yeue DeeJeMeke neslee nw efpemes
DeefYekesver yeue kenles nQ~
eefo efheC[ meblegueve keer efmLeefle ceW neslee nw lees DeefYekesv yeue kee ceeve Dehekesv
yeue kes ceeve kes yejeyej neslee nw~
eneW kee leejeW kes eejeW Deesj ekekej ueieevee, GheeneW kee eneW keer heefjecee kejvee,
Fueskee^ v@ eeW kee veeefYeke kes eejeW Deesj Ietcevee, efkemeer meeFefkeue ee Jeenve kee ceg[ vee,
ceewle kes kegSb ceW ceesjmeeFefkeue meJeej kee euevee, meYeer DeefYekesv yeue kes keejCe
ner mecYeJe nesles nQ~
eneW Deewj GheeneW ceW DeefYekesvere yeue iegJeeke<e&Ce yeue kes keejCe eehle neslee nw~
peye keesF& meeFefkeue meJeej cees[ hej ceg[ lee nw lees Gmes ceg[ ves kes efueS DeefYekesv yeue
meeFefkeue kes heefnes kes eej leLee he=LJeer keer melen kes yeere ueieves Jeeues Ie<e&Ce yeue
(Frictional force) mes eehle neslee nw~ ceg[ves kes efueS DeefYekesv yeue kes
Deheee&hle nesves hej Jen cees[ kes Devoj keer Deesj Pegke peelee nw~
Dehekesv yeue (Centrifugal Force)
en Ske odce yeue (Pseudoforce) neslee nw~ Depe[lJeere esce (Non-
inertial frame) ceW vetve kes efveeceeW kees ueeiet kejves kes efueS Fme yeue keer
keuhevee keer ieF& nw leLee en yeue hee&Jes#eke (Observer) keer efmLeefle hej efveYe&j
kejlee nw~ Fme yeue keer efoMee DeefYekesvere yeue kes efJehejerle nesleer nw~
ceLeeveer, otOe mes cekeKeve Deueie kejves Jeeueer ceMeerve leLee JeeefMebie ceMeerve (Wash-
ing machine) kee Dehekesv Mees<eke (Centrifugal drier) Dehekesv yeue
kes efmeeble hej keee& kejles nQ~
ieglJeeke<e&Ce (Gravitation)
yeeeC[ ceW efmLele oes efheC[eW kes yeere ueieves Jeeues Deeke<e&Ce yeue kees ieglJeeke<e&Ce
yeue kenles nQ~ en Ske kecepeesj ceewefueke yeue nw~
ieglJeeke<e&Ce yeue kes efmeeble kee eefleheeove efyeefMe Jew%eeefveke vetve ves Deheves
eefme evLe efebemf eefheee cewLecesef efmeee ceW 1686 F&. ceW efkeee, neueebekf e Yeejle kes
eeeerve efJeeve yeeieghle kees vetve mes yengle henues Fme yeue keer peevekeejer Leer~
vetve kee iegJeeke<e&Ce efveece (Newton's Law of Gravitation) :
vetve kes Devegmeej, ieglJeeke<e&Ce kee yeue efheC[eW kes Jeceeve kes iegCeveheue kee
meceevegheeleer leLee Gvekes yeere keer otjer kes Jeie& kee Jegleceevegheeleer (Inversely
proportional) neslee nw~
meeJe&e$f eke ieglJeeke<e&Ce efveeleebke (G) Jen Deeke<e&Ce yeue nw pees Skeebke (1 ceerj)
otjer hej jKes oes Skeebke Jeceeve (Ske-Ske efkeee.) Jeeues efheC[eW kes yeere keee&
kejlee nw~
eefo oes efheC[eW ceW Ske efheC[ he=LJeer nes lees ieglJeeke<e&Ce yeue kees ieglJe
(Gravity) kene peelee nw~ Dele: ieglJe Jen yeue nw efpememes he=LJeer efkemeer Jemleg
kees Deheves kesv keer Deesj KeeReleer nw~ ieglJe kes keejCe GlheVe lJejCe kees ieglJeere
lJejCe (Acceleration due to gravity) kenles nQ~ Fmes g mes Jee
efkeee peelee nw~
yeue Je Gmekes heefjCeece
he=LJeer keer heefjeceCe ieefle : DeefYekesv yeue kes keejCe (ieglJeeke<e&Ce yeue kes
eje)~
Fueske^e@veeW keer ieefle : DeefYekesv yeue (efmLej efJeegle yeue kes eje)~
meeFefkeue mes keere[ kee efkevee : DeefYekesv yeue kee DeYeeJe~
ieglJeere lJejCe (g) = GMe/Re2
peneb hej Mehe=LJeer kee Jeceeve
leLee Rehe=LJeer keer ef$epee nw~
meceerkejCe mes mhe nw efke ieglJeere lJejCe kee ceeve efheC[eW kes Jeceeve hej efveYe&j
veneR kejlee nw~ Fmeer keejCe Deiej efveJee&le ceW efYeVe-efYeVe Jeceeve keer JemlegDeeW kees
meceeve TbeeF& mes Ske meeLe efiejeee peee lees Jes he=LJeer hej Ske ner meeLe hengb eWieer~
ieglJeere lJejCe kee ceeve he=LJeer keer ef$epee (Re) SJeb Gmekes De#eere IetCe&ve
(Rotation) hej efveYe&j kejlee nw~ he=LJeer keer melen hej Fmekee Deewmele ceeve
9.82 m/s2 neslee nw~
he=LJeer keer melen hej YetceOejsKee (Equator) mes OeJg e (Pole) keer Deesj peeves hej
g kes ceeve ceW eceMe: Je=ef nesleer nw leLee en OegJeeW (Poles) hej cenece
(Maximum) neslee nw~ keeeWekf e he=LJeer kee YetceOejsKeere Jeeme OeJg eere Jeeme mes
DeefOeke neslee nw~
g kee ceeve he=LJeer kes IetCe&ve hej Yeer efveYe&j kejlee nw~ eefo he=LJeer DeefOeke lespeer mes
IetCe&ve eejbYe kej os lees OegJeeW kees es[kej meYeer mLeeveeW hej g kes ceeve ceW keceer
Deeves mes JemlegDeeW kes Yeej Ie peeeWies~ eefo he=LJeer Deheves Jele&ceeve Jesie mes 17 iegCee
DeefOeke lespeer mes IetCe&ve eejbYe kej os lees YetceOejsKee hej meYeer JemlegDeeW kes Yeej Metve
nes peeeWies~
he=LJeer keer melen mes Thej peeves ee veeres Deeves hej g kes ceeve ceW keceer Deeleer nw~
he=LJeer kes kesv hej g kes ceeve kes Metve nesves kes keejCe efkemeer Jemleg kee Yeej
Metve neslee nw~
yeeeC[ ceW efkemeer efheC[ kees keneR Yeer ues peeves hej Gmekes Jeceeve (Mass) ceW
keesF& heefjJele&ve veneR Deelee, keeeWekf e Jeceeve efkemeer Jemleg kes Je kes cee$ee keer ceehe
nesleer nw~
yeeeC[ ceW JemlegDeeW kes Yeej meYeer DeekeeMeere efheC[eW (mete&, ye=nmheefle, yeg, evcee,
Fleeefo) hej Deueie-Deueie nesles nQ, keeeWekf e efkemeer DeekeeMeere efheC[ hej Yeej Jen yeue
nw efpememes Jen efheC[ Gme Jemleg kees Deheveer Deesj KeeRe jne nw~ efkemeer Jemleg kee Yeej
Gmekes Jeceeve leLee DeekeeMeere efheC[ kes ieglJeere lJejCe kes iegCeveheue kes yejeyej
ieglJeere lJejCe (g) kee ceeve
OeJg eeW hej : DeefOekelece
YetceOejsKee hej : vetvelece
melen mes Thej peeves hej : Ielee nw
melen mes veeres Deeves hej : Ielee nw
he=LJeer kes kesv hej : Metve
YetceOe jsKee mes De#eebMeeW hej Thej peeves hej : ye{lee nw~
neslee nw~ he=LJeer hej m Jeceeve kes efkemeer Jemleg kee Yeej (W) = m g kes yejeyej mejue DeeJele& ieefle kejves Jeeues efheb[ hej Ske yeue keee& kejlee nw efpemekeer efoMee
neslee nw~ meowJe ceeOe efmLeefle keer Deesj nesleer nw~ Fmes eleeveceve yeue (Restoring
mete& hej efkemeer Jemleg kee Yeej he=LJeer keer Dehes#ee 28 iegvee, peyeefke evcee hej 1/6 iegvee force) kenles nQ~
nes peelee nw~ eefo efkemeer ess leLee Yeejer ieesueke (Bob) kees efkemeer Yeejnerve (Weight-
Jen vetvelece eeue efpemes eehle kejves kes yeeo keesF& efheC[ he=LJeer kes ieglJeere #es$e kes less), Deleve (Inextensible) SJeb ueeerues (Flexible) Oeeies mes uekeeee
yeenj euee peelee nw Gmes heueeeve eeue (Escape Speed) kenles nQ~ heueeeve peee lees Fme meceeeespeve kees mejue ueesueke (Simple pendulum) kenles nQ~
ieefle kes DeefoMe nesves kes keejCe Fmes heueeeve Jesie kes mLeeve hej heueeeve eeue kene Ske ee hetje kejves ceW efuees iees mecee kees efkemeer mejue ueesueke kee DeeJele& keeue
peevee eeefnS~ he=LJeer hej efkemeer Jemleg kee heueeeve eeue 11.2Km/s neslee nw~ (Time period) kenles nQ~
evcee hej heueeeve eeue he=LJeer keer Dehes#ee ueieYeie 1/4 nesves kes keejCe keesF& JeeegceC[ue
DeeJe=efe (Frequency) : oesueve kejves Jeeues efheC[ eje Ske meskesC[ ceW efkees
veneR nw~ iees kebheveeW keer mebKee Gmekeer DeeJe=ef e kenueeleer nw~ Fmekee SmeDeeF& cee$eke n&pd e
Yeejnervelee (Weightlessness) Jen efmLeefle nw efpemeceW efheC[ kees Deheves Yeej kee (Hz) nw~
DevegYeJe veneR neslee nw~ cege he mes efiejles ngS efheC[ kee lJejCe ieglJeere lJejCe DeeJe=efle (n) =1/T peneb T = DeeJele&keeue
kes yejeyej nesves kes keejCe keesF& efheC[ Yeejnervelee keer efmLeefle cenmetme kejlee nw~ Deeeece (Amplitude) : mejue ueesueke kee Deheveer ceeOe efmLeefle kes Ske
eefo keesF& Jeefe efuehe mes Ske meceeve lJejCe mes Thej pee jne nes lees Gmes ye{s Deesj DeefOekelece efJemLeeheve Deeeece kenueelee nw~ ueesueke kee DeeJele&keeue Deeeece
ngS Yeej kee DevegYeJe neslee nw, peyeefke veeres Deeves hej Gmekee Yeej Iee ngDee eleerle hej efveYe&j veneR kejlee~
neslee nw~ eefo Ske meceeve lJejCe mes veeres Dee jns efuehe keer [esj lees[ oer peee mejue ueesueke kes DeeJele& keeue kes ye{ves hej Jen megmle nes peelee nw, peyeefke Ieves
lees efheC[ Yeejnerve nes peelee nw~ hej lespe nes peelee nw~
efkemeer ke=ef$ece Gheen ceW yew"e Jeefe Yeejnervelee kee DevegYeJe kejlee nw, peyeefke Jen Jen mejue ueesueke efpemekee DeeJele&keeue 2 meskesC[ neslee nw, meskesC[ ueesueke
he=LJeer kes ieglJeere #es$e ceW ner jnlee nw~ (Second pendulum) kenueelee nw~
eefo veeres Glejles mecee efuehe kee lJejCe ieglJeere lJejCe mes DeefOeke nes peee lees
mejue DeeJele& ieefle kejles efheC[ kes DeeJele&keeue hej Jeceeve (m) kee keesF& eYeeJe
efuehe ceW Ke[e Jeefe efuehe keer le mes pee ueiesiee~
veneR he[lee nw~ Fmeer keejCe Deiej Petues hej Ske Deewj Jeefe yew"ke peee lees DeeJele&
DeeJele& ieefle (Periodic Motion) keeue hej eYeeJe veneR he[siee~
Petuee Petuelee Jeefe Deiej Petues hej Ke[e nes peee lees ieglJe kesv kes Thej G"
efkemeer efveefMele meceeevlejeue (Time interval) ceW keesF& efheC[ eefo Deheveer ieefle
peeves mes eYeeJeer uebyeeF& kece nes peeleer nw~ Deewj Petues kee DeeJele& keeue Ie peelee nw~
kees yeej-yeej ognjelee nw lees Ssmeer ieefle kees DeeJele& ieefle kenles nQ~ he=LJeer keer ieefle, evcee DeLee&led Petuee peuoer-peuoer oesueve kejlee nw~
keer ieefle, mejue ueesueke Ie[er keer ieefle Fleeefo DeeJele& ieefle kes GoenjCe nQ~ mejue ueesueke ceeOe efmLeefle hej Debeflece efyebogDeeW hej
eefo keesF& efheC[ Ske efveefMele efyevog kes FOej-GOej DeeJele& ieefle kejlee nw lees Ssmeer efmLeefle/eYeeJe
ieefle kees kecheve ee oesueve ieefle (Oscillatory motion) kenles nQ~ mejue
yeue Metve DeefOekelece
ueesueke Ie[er keer ieefle kecheve ieefle kee GoenjCe nw~ lJejCe Metve DeefOekelece
eefo efkemeer kecheve ieefle kejles efheC[ kee lJejCe (Acceleration) efJemLeeheve Jesie DeefOekelece Metve
(Displacement) kee meceevegheeleer nes leLee Jen meowJe ceeOe efyevog (Mid ieeflepe Tpee& DeefOekelece Metve
point) keer Deesj efveefo& nes lees Ssmeer ieefle kees mejue DeeJele& ieefle (Simple
efmLeeflepe Tpee& Metve DeefOekelece
harmonic motion) kenles nQ~ mejue DeeJele& ieefle ceW efheC[ kee Deeeece
(Amplitude) efveefMele jnlee nw~ Je (Matter)
Je Jes heoeLe& nesles nQ pees mLeeve Iesjles nQ, efpevekee keg Jeceeve (mass) neslee
mejue ueesueke kes DeeJele& keeue kes ceeve ceW heefjJele&ve
nw leLee efpevnW %eevesefveeW mes DevegYetle (Perceived) efkeee pee mekelee nw~
ieceea kes efoveeW ceW : ye{ peelee nw DeYeer leke Je keer n DeJemLeeDeeW (States) keer Keespe keer pee egkeer nw~ Fve
pee[s kes efoveeW ceW : Ie peelee nw DeJemLeeDeeW kees "esme (Solid), Je (Liquid), iewme (Gas), hueeefJekee
TbeeF& ceW peeves hej : ye{ peelee nw (g Ielee nw) (Plasma), yeesme-DeeFbmerve mebIeveve (Bose - Eienstein Conden-
sate) leLee heceeaDee@ve (Fermione) kes veece mes peevee peelee nw~
ienjeF& ceW peeves hej : ye{ peelee nw (g Ielee nw)
"esme, Je SJeb iewme meeceeve leeheceeve hej eehle nesves Jeeueer DeJemLeeSb nQ~ peneb "esme
he=LJeer kes kesv hej : Devevle nes peelee nw (g = o) ceW DeblejDeeefCJeke (Intermolecular) yeue kes eyeuelece nesves kes keejCe
efkemeer Gheen kes Devoj : Devevle nes peelee nw (g = o) heoeLeeX kee Deeeleve SJeb Deekeej efveefele jnlee nw, JeneR Je ceW en Fme yeue kes
kecepeesj nesves kes keejCe heoeLeeX kee Deeeleve efveefMele efkevleg Deekeej DeefveefMele
 neslee nw, peyeefke iewme ceW DevlejDeeefCJeke yeue Delevle #eerCe neslee nw~ Dele: Fme
DeJemLee ceW heoeLeeX kes Deeeleve SJeb Deekeej oesveeW DeefveefMele nesles nQ~ leehe, oeye ee
oesveeW ceW heefjJele&ve kej efkemeer heoeLe& keer DeJemLee ceW heefjJele&ve efkeee pee mekelee nw~
hueeefJekee (Plasma) Je keer eewLeer DeJemLee ceeveer peeleer nw~ Fme DeJemLee
ceW iewmeW Deeeve kes he ceW efJeeceeve jnleer nQ~ Fme DeJemLee kes efueS Delevle
Ge leehe keer DeeJeMekelee nesleer nw~ leejeW ceW ener DeJemLee heeeer peeleer nw~
yeeeC[ ceW meyemes DeefOeke ener DeJemLee eehle nw~ hueeefJekee DeJemLee keer Keespe
Decesefjkeer Jew%eeefveke FjefJeve ueQieietj ves 1921 F&. ceW efkeee~
yeesme-DeeFbmerve mebIeveve kees Je keer heebeJeeR DeJemLee ceevee peelee nw~ Fme DeJemLee
ceW Delevle efvecve leehe hej hejceeCeg Deeheme ceW mebueefele nes heje-hejceeCeg (Super
atom) kee efvecee&Ce kejles nQ~
Fme DeJemLee keer mebkeuhevee Yeejle kes Jew%eeefveke melesv veeLe yeesme SJeb pece&ve
Jew%eeefveke DeeFbmerve ves meefcceefuele he mes emlegle keer~
heceeaDee@ve : DeYeer neue ceW Decesejf kee kes keesuewj[w es efJeMJeefJeeeuee kes Jew%eeefvekeeW ves
"er DeJemLee heceeaDee@ve kes Keespe kee oeJee efkeee nw~
Je SJeb iewme kees meefcceefuele he mes lejue (Liquid) kenles nQ~ lejue Je keer Jen
DeJemLee nw efpemeceW heoeLe& hej Lees[ e Yeer yeee yeue ueieeves hej Jen yenves ueielee nw~
Yeewelf eke Meee keer Jen MeeKee efpemekes Devleie&le efmLej Je kee DeOeeve efkeee peelee
nw, Gmes JemLeweflekeer (Hydrostatics) kenles nQ, leLee Jen MeeKee efpemekes
Devleie&le ieefleMeerue Je kee DeOeeve efkeee peelee nw Gmes Jeeebe$f ekeer (Hydro-
dynamics) kenles nQ~ he= leveeJe (Surface tension) kee DeOeeve Je
mLewelf ekeer kes Devleie&le leLee Meevelee (Viscosity) kee DeOeeve Je eebe$f ekeer kes
Devleie&le efkeee peelee nw~
he= leveeJe (Surface tension) :
en lejue kee Jen iegCe nw efpemekes keejCe lejue Deheves he= #es$eheue (Surface
area) kees kece mes kece kejvee eenlee nw~
Je ceW he= leveeJe Je kes DeCegDeeW kes yeere memebpeke yeue kes keejCe neslee nw~
he= leveeJe kee ceeve Je kes eefle Skeebke keeuheefveke uecyeeF& hej ueieves Jeeues yeue
kes yejeyej neslee nw~ eefo keeuheefveke uecyeeF& Jeeues Je kes leue hej ueieves Jeeuee
yeue F nes lees, he= leveeJe (T) = yeue (f)/uecyeeF& ( l )
he= leveeJe kee cee$eke vetve/ceerj neslee nw~
he= leveeJe kes keejCe nesves Jeeueer keg IeveeSB
(i) peue keer eser yebtoeW kee ieesue nesvee~
(ii) eser metF& kee efmLej Je keer leue hej lewjvee~
(iii) oe{er yeveeves Jeeues yeMe kees heeveer ceW efYeieesves hej yeMe kes leblegDeeW kee Deeheme ceW
me peevee~
(iv) MeerMes (Glass) keer veueer kes Dee Yeeie kees iece& kejves hej Gmekee ieesue nes
peevee~
(v) meeyegve kes Ieesue ceW he= leveeJe kece nes peeves kes keejCe yegueyeguee ye[e yevelee nw~
(vi) kece he= leveeJe kes keejCe iejce methe mJeeefo ueielee nw~
he= leveeJe kes ceeve Je kes leeheceeve (Temperature) SJeb GmeceW efceueer
DeMegefeeW hej Yeer efveYe&j kejlee nw~ leeheceeve kes ye{ves hej he= leveeJe kee ceeve
Ielee nw~ IegueveMeerue DeMege f kes efceueeves hej he= leveeJe kee ceeve ye{ peelee nw,
peyeefke DeIegueveMeerue ee DeebeMf eke IegueveMeerue DeMege f kes efceueeves hej he= leveeJe
kee ceeve kece nes peelee nw~
he= leveeJe ceW heefjJele&ve
Devlej DeeefCJeke yeue kes ye{ves hej : ye{lee nw~
leeheceeve ye{ves hej : Ielee nw~
IegueveMeerue DeMegef efceueeves hej : ye{lee nw~
DeIegueveMeerue ee DeebeMf eke IegueveMeerue
DeMegef efceueeves hej : Ielee nw~
memebpeke yeue leLee Deemebpeke yeue
(Cohesive force) (Adhesive
force) : GoenjCe nw, peyeefke ekeeMe Deeebe$f eke lejbie kee~
Ske ner ekeej kes heoeLe& kes DeCegDeeW kes yeere ueieves Jeeues yeue kees memebpeke yeue
kenles nQ, peyeefke efYeVe-efYeVe ekeej kes heoeLe& kes DeCegDeeW kes yeere ueieves Jeeues yeue
kees Deemebpeke yeue kenles nQ~
iewmeeW ceW memebpeke yeue kee ceeve kece nesves kes keejCe GveceW efJemejCe (Diffussion)
heeee peelee nw~
Deemebpeke yeue kes keejCe ner peue efkemeer Jemleg kees efYeieeslee nw~ peye Je-"esme kes
yeere Deemebpeke yeue, Je kes memebpeke yeue mes DeefOeke neslee nw, lees Jen Je Gme
"esme kees ieeruee kej oslee nw~
kesefMekelJe (Capillarity) :
en kesMeveueer (Capillary tube) keer Jen efJeMes<elee nw efpemekes keejCe Je kee
mlej (Column) ee lees Thej e{lee nw ee veeres efiejlee nw~ kesMe veueer Ske
kece ef$epee Jeeueer KeesKeueer veueer nesleer nw~ kesMe veueer ceW Je keer TbeeF& kesMe veueer
keer ef$epee hej efveYe&j kejlee nw~ eefo Je ceW kesMeveueer keer oerJeej ceW efehekeves keer
eJe=ef e nesleer nw lees Jen veueer ceW Thej e{is ee (keeBe leLee peue) leLee eefo efehekeves
keer eJe=efe veneR nesleer lees Gmekee mlej veeres efiejlee nw (keeBe SJeb heeje)~
kesefMekelJe kes keejCe nesves Jeeueer keg cenJehetCe& IeveeSB
(i) heewOeeW ceW peeFuece Tleke (Xylem tissue) kes eje pe[ mes efJeefYeVe YeeieeW
ceW peue kee hengb evee~
(ii) heeGvsve hesve (meener Jeeueer keuece) kee keee& kejvee~
(iii) meener meesKlee (Blotting Paper) kee keee& kejvee~
(iv) uewche leLee ueeuesve keer Jeefle&kee (Wick) mes efceer kes lesue kee Thej
e{vee~
ceevemetve mes "erke henues efkemeeveeW eje KesleeW keer pegleeF& kesMe-veefueeeW kees lees[ ves kes
efueS efkeee peelee nw~
Meevelee (Viscosity) :
Je kee Jen iegCe, efpemekes keejCe Je Deheveer efYeVe-efYeVe hejleeW ceW nesves Jeeueer
Deehese#f eke ieefle (Relative Velocity) kee efJejesOe kejlee nw Meevelee kenueelee
nw~ Je keer meleneW kes yeere Je keer ieefle kes efJehejerle efoMee ceW ueieves Jeeues yeue kees
Meeve yeue (Viscus force) kenles nQ~
Je kes Skeebke #es$eheue Jeeues oes heleeX kes yeere keee& kejves Jeeuee yeue Je kes
Meevelee iegCeebke kes yejeyej neslee nw~
Meevelee kesJeue Je SJeb iewme ceW heeee peelee nw~
iewmeeW keer Meevelee leehe ye{ves hej ye{ peelee nw~
JeeW keer Meevelee kee ceeve leeheceeve ye{ves hej Ie peelee nw~
JeeW keer Meevelee iewmeeW mes DeefOeke nesleer nw~
iee{s Je keer Meevelee heleues Je keer Dehes#ee DeefOeke nesleer nw~
lejbie ieefle (Wave motion)
lejbie Ske efJe#eesYe (Disturbance) nw efpemeceW ceeOece kes keCe Deheves ceeOe
efmLeefle (Mean position) mes mLeeeer he mes efJemLeeefhele ngS efyevee Tpee& kee
mebejCe kejles nQ~
eefo lejbie mebejCe kes efueS ceeOece DeeJeMeke nes lees Ssmeer lejbie kees eebef$eke
(Mechanical) ee eleemLe (Elastic) lejbie kenles nQ, peyeefke ceeOece keer
DevegheefmLeefle ceW Yeer mebeefjle nesves Jeeueer lejbieeW kees Deeebef$eke (Non-mechani-
cal) ee DeeleemLe (Non-elastic) kenles nQ~ OJeefve eebef$eke lejbie kee
ceeOece keer keCeeW kes kecheve keer efoMee kes DeeOeej hej eebe$f eke lejbieW oes ekeej keer
nesleer nQDevegemLe (Transverse) SJeb DevegowOe& (Longitudinal)~
DevegemLe lejbie (Transverse wave) :
ceeOece kes keCeeW kee kecheve lejbie mebejCe keer efoMee kes uecyeJeled neslee nw~ es Meer<e&
Deewj iele& kes he ceW mebeefjle nesleer nQ~
Fme ekeej keer lejbieW "esme SJeb Je kes Thejer melen hej hewoe nesleer nQ~
efJeegle-egcyekeere lejbieeW (Electromagnetic waves) ceW ieecee efkejCeW,
Skeme efkejCeW, hejeyeQieveer efkejCeW, Me ekeeMe, DeJeje efkejCeW leLee jse[f ees lejbieW
Meeefceue nQ~ efkemeer yebOeer ngF& jmmeer kes Ske esj kees heke[kej efnueeves hej GlheVe
lejbieW, efmeleej kes leej kees s[ves hej GlheVe lejbieW, Fleeefo DevegemLe lejbieeW kes
GoenjCe nQ~
DevegowOe& lejbieW (Longitudinal Waves) :
ceeOece kes keCeeW kee kecheve lejbie mebejCe keer efoMee kes meceeveevlej neslee nw~ es
mebheer[ve Je efJejueve kes he ceW mebeefjle nesleer nQ~
Fme ekeej keer lejbieW "esme, Je leLee iewme leerveeW ner ceeOece ceW hewoe nes mekeleer nQ~
iewme ceW GlheVe lejbieW kesJeue DevegowOe& lejbieW nesleer nQ~
OJeefve keer lejbieW DevegowOe& lejbieW nesleer nQ~
meceg ceW GlheVe nesves Jeeueer lejbie DevegemLe SJeb DevegowOe& oesveeW nesleer nQ~ u peye yeHe& heeveer hej lewjlee nw lees Gme mecee Gmekes Deeeleve kee 1/10 Yeeie heeveer
lejbie keer efJeMes<eleeSb :
hejeJele&ve (Reflection)lejbieeW kee efkemeer melen mes kejekej hegve: Gmeer
ceeOece ceW Jeeheme nesvee~ en OJeefve SJeb ekeeMe oesveeW lejbieeW keer efJeMes<elee nesleer nQ~
DeheJele&ve (Refraction)en lejbie keer Jen efJeMes<elee nw, efpemekes keejCe
lejbieW Ske ceeOece mes otmejs ceeOece ceW peeves hej Deheves cetue heLe mes efJeeefuele nes
peeleer nQ~ meIeve ceeOece mes efJejue ceeOece ceW peeves hej Jes DeefYeuecye mes otj n
peeleer nQ, peyeefke efJejue mes meIeve ceeOece ceW peeves hej DeefYeuecye (Normal) keer
Deesj ceg[ peeleer nQ~ en Yeer oesveeW ekeej keer lejbieeW ceW heeee peelee nw~
efJeJele&ve (Diffraction)en lejbie keer Jen efJeMes<elee nw efpemeceW Jes efkemeer
yeeOee kes efkeveejeW hej ceg[ peeleer nQ~ en Yeerr DevegemLe SJeb DevegowOe& oesveeW ekeej
keer lejbieeW ceW heeee peelee nw~
JeeflekejCe (Interference)eefo oes meceeve DeeJe=efe (Frequency)
Jeeueer lejbieW Ske ner efoMee ceW meceeve Jesie mes ieefleMeerue neW lees efkemeer efyevog hej Fvekeer
leerelee cenece leLee efkemeer efyevog hej vetvelece nesleer nw~ lejbie keer Fme efJeMes<elee kees
JeeflekejCe (Interference) kenles nQ~ efpeme efyevog hej cenece leerelee hewoe
nesleer nw Gmes mebhees<eer JeeflekejCe (Constructive interference) leLee
efpeme efyevog hej vetvelece leerelee nesleer nw Gmes efJeveeMeer JeeflekejCe (Distructive
interference) kenles nQ~ en Yeer oesveeW ekeej keer lejbieeW keer efJeMes<elee nw~
OegJeCe (Polarization)en lejbie keer Jen efJeMes<elee nw, efpemeceW lejbie kes
kecheve lejbie keer ieefle kes uecyeJeled leue ceW kesJeue Ske ner efoMee ceW neslee nw~ OeJg eCe
kesJeue DevegemLe lejbie keer efJeMes<elee nw~ ekeeMe kees DevegemLe lejbie efme kejves kes
efueS Gmekee OegefJele nesvee "esme eceeCe nw~
hueJeve (Flotation)
GlhueeJeke yeue (Buoyant force)
u peye keesF& "esme Jemleg Je ceW [gyeeF& peeleer nw lees Je eje Jemleg hej Thej keer Deesj
Ske yeue ueieeee peelee nw efpemes GlhueeJeve yeue kenles nQ~ Fmemes Jemleg kes Yeej ceW
DeeYeemeer keceer nesleer nw~
u Fme yeue kee ceeve Jemleg eje nees iees Je kes Yeej kes yejeyej neslee nw~
u en yeue nees iees Je kes ieglJe kesv (Centre of Gravity) hej keee&
kejlee nw, efpemes GlhueeJeve kesv (Centre of buoyancy) kene peelee nw~
u Deeke&efce[erpe kee efmeeble (Principle of Archimedes) efkemeer
Jemleg kees Je ceW DeebeMf eke ee hetCe&le: [gyeesves hej Gmekes Yeej ceW Deeeer DeeYeemeer keceer
Gmekes eje nees iees Je kes Yeej kes yejeyej nesleer nw~
u GlhueeJeve kesv (Centre of buoyancy) mes peeves Jeeueer TOJe& jsKee
(Vertical line) efpeme efyevog hej Jemleg kes ieglJe kesv mes peeves Jeeueer eejefcYeke
GOJe&-jsKee kees keeleer nw Gmes efcele kesv (Meta Centre) kenles nQ~
u lewjves Jeeueer Jemleg kes mLeeeer meblegueve kes efueS efcele-kesv kee ieglJe kesv kes Thej
jnvee eeefnS~
u IevelJe (Density) : FkeeF& Deeeleve kes Jeceeve kees IevelJe kenles nQ~ Fmekee
S.I. cee$eke efkeueeseece/ceerj3 neslee nw~
u yehe& kee IevelJe peue keer Dehes#ee kece neslee nw, FmeefueS Jen heeveer hej lewjlee nw~
u meceger peue kee IevelJe meeOeejCe peue keer Dehes#ee DeefOeke nesves kes keejCe Jeneb lewjvee
Deemeeve neslee nw~
kes Ghej leLee 9/10 Yeeie heeveer kes Devoj jnlee nw~ Meg peue kee IevelJe 1
efkeee./ceer.3 leLee yehe& kee IevelJe 0.9 efkeee./ceer3 neslee nw~
u Deehesef#eke IevelJe (Relative Density) : en Jemleg kee IevelJe leLee 40C
hej peue kes IevelJe kee Devegheele neslee nw~ Deehesef#eke IevelJe Jemleg kee IevelJe/
40C hej peue kee IevelJe~
u Deehese#f eke IevelJe kee keesF& cee$eke veneR neslee nw~
u lejue kes Deehesef#eke IevelJe kee ceeheve neF[^esceerj (Hydrometre) kes eje
efkeee peelee nw~
OJeefve (Sound)
OJeefve Ske DevegowOe& (Longitudinal) lejbie nw, pees nceejs keeveeW ceW mebJesovee
(Sensation) GlheVe kejlee nw~
vetve kes Devegmeej, OJeefve kee Jesie ceeOece keer eleemLelee (Elasticity) SJeb
Gmekes IevelJe hej efveYe&j kejlee nw~ eefo OJeefve kee Jesie (V), IevelJe (d) leLee
ceeOece keer eleemLelee (E) nes lees, V = E/d ~
Jeeeg ceW 10C leehe ye{ves hej OJeefve keer eeue 0.61 ceer./mes. ye{lee nw~
OJeefve kee Jesie meyemes DeefOeke "esme ceW, efhej Je ceW leLee meyemes kece iewme ceW neslee
 nw~ keg ceeOeceeW ceW OJeefve kee Jesie efvecveefueefKele nw Devegveeo (Resonance) : peye efkemeer Jemleg kes kecheveeW keer mJeeYeeefJeke DeeJe=ef e nw~ oes OJeefveeeW ceW Deblej Gvekes cetue mJejke (Tone) Je mebveeoer (Hormonics) es Delevle JesOeer efkejCeW nesleer nQ, Dele: Fvekee Gheeesie veeefYekeere DeefYeefeee SJeb
ceeOece OJeefve kee Jesie efkemeer eeueke yeue kes kecheveeW keer DeeJe=ef e kes yejeyej nesleer nw, lees Jen Jemleg cenece ceW efYeVelee kes keejCe neslee nw~ efeefkelmee efJe%eeve ceW efkeee peelee nw~
Meg<ke Jeeeg (Dry air) 331m/s Deeeece mes kecheve kejves ueieleer nw~ Fme Ievee kees Devegveeo kenles nQ~ meved 1939 eyeuelee (Loudness) : en Jen mebJesovee nw efpemekes DeeOeej hej eyeue Skeme efkejCeW (X-rays)
Meg<ke Jeeeg (Dry air) (200C) 343m/s ceW mebege jepe Decesejf kee kee wkeescee hegue eebe$f eke Devegveeo kes keejCe ner #eefleemle (Loud) leLee #eerCe (Faint) OJeefve kes yeere ceW Devlej efkeee pee mekelee nw~ Fve efkejCeeW keer Keespe pece&veer kes Jew%eeefveke je@pesve (Rontgen) ves 1895 F&. ceW
neF[^espeve (Hydrogen) 1269m/s nes ieee Lee~ OJeefve keer eyeuelee ceeOece kes efkemeer efyebog hej leue kes uecyeJeled Skeebke #es$eheue mes efkeee~
Deemegle peue (Distilled Water) 1498m/s efJeJele&ve (Diffraction) : OJeefve lejbieeW kee Deheves ceeie& ceW efkemeer yeeOee kes eefle meskesC[ iegpejves Jeeueer Tpee& kes yejeyej nesleer nw~

efkemeer Yeejer veeefYeke hej Fueske^e@veeW keer yeewej mes es efkejCeW GlheVe nesles nQ~
ueke[er (Wood) 3700 m/s efkeveejeW hej ceg[ ves keer Ievee kees efJeJele&ve kenles nQ~ efJeJele&ve kes keejCe ner yeenj mes Fmekee SmeDeeF& cee$eke ceeFeesJee/ceerj2 nw peyeefke Fmekee eeeeseif eke cee$eke yesue
}esne (Iron)

Fmekee Gheeesie efeefkelmee-Meee ceW leLee Skeme-js heesesee@heer ceW efkeee peelee nw~
5130 m/s DeevesJeeueer OJeefve ceg[ kej nce leke hengb e heeleer nw~ (Bell) nw~ Ske yesue kes 10JeW Yeeie kees [smeeryesue (deci bell-dB) kenles nQ~
heeFjskeme keeBe (Phyrex glass) 5170 m/s hejeyeQieveer efkejCeW (Ultra-violet rays)

Suegefceefveece (Aluminium) 6420 m/s
OJeefve lejbie keer efJeMes<eleeSb :
hejeJele&ve (Reflection) : en OJeefve keer Jen efJeMes<elee nw, efpemekes keejCe Jen
efkemeer hejeJele&ke melen mes kejeves kes yeeo Gmeer ceeOece ceW Jeeheme nes peeleer nw~
eefleOJeefve (Echo) : eefleOJeefve Ske hejeJeefle&le OJeefve nw, efpemes mhe megvee pee
mekelee nw~ eefleOJeefve megveves kes efueS 200C leeheceeve hej eeslee (Listener)
SJeb hejeJele&ke melen kes yeere keer vetvelece otjer ueieYeie 17.2 ceerj nesveer eeefnS~
eefo oes OJeefveeeW ceW mecee kee Devlejeue 1/10 meskesC[ mes kece nes lees nceeje keeve
leejlJe (Pitch) : en OJeefve lejbie keer Jen efJeMes<elee nw, efpemekes keejCe ceeser
leLee megjerueer OJeefve ceW Devlej efkeee pee mekelee nw~ Ge leejlJe Jeeueer OJeefve keer
DeeJe=efe DeefOeke nesleer nw leLee Jen megjerueer megveeF& he[leer nQ, peyeefke efvecve leejlJe
Jeeueer OJeefve keer DeeJe=ef e kece nesleer nw leLee Jen ceeser (grave) megveeF& he[leer nw~
efeeeW kee leejlJe heg<eeW keer Dehes#ee leLee cej kee leejlJe Mesj keer Dehes#ee Ge
neslee nw~ OJeefve kes leejlJe kee OJeefve keer leerelee mes keesF& mebyebOe veneR nw~
iegCelee (Quality) : en OJeefve lejbieeW keer Jen efJeMes<elee nw efpemekes DeeOeej hej
meceeve eyeuelee SJeb meceeve DeeJe=ef e keer OJeefveeeW kes yeere Devlej efkeee pee mekelee
OJeefve keer eyeuelee Deeeece hej efveYe&j kejlee nw~ DeefOeke Deeeece Jeeues OJeefve keer
Fve efkejCeeW keer Keespe efjj ves 1801 F&. ceW efkeee~
eyeuelee DeefOeke nesleer nw~
mete& leLee keesF& Yeer 25000C mes Ghej kes leeheceeve Jeeues efheC[ Fmekes eesle nesles nQ~
ceveg<e keer eJelee meercee
(Audibility Range of Human Being)
mete& mes Deeves Jeeueer hejeyeQieveer efkejCeeW kee DeefOekeebMe Yeeie Deespeesve mlej (Ozone layer)
kes eje DeJeMeese<f ele efkeee peelee nw~
ceveg<e 20Hz mes 20,000Hz kes yeere keer DeeJe=efe Jeeueer OJeefveeeW kees megve
kece DeeJe=ef e keer hejeyeQieveer efkejCeW peerJeeW kes Mejerj ceW efJeeefceve-[er hewoe kejleer nQ~
mekelee nw~ Fme DeeJe=efle heefjmej (Frequency Range) kees ceveg<e keer eJelee
meercee kenles nQ~ Fmekee Gheeesie peue kees keereCegveeMeer yeveeves, Ieer keer Meglee peeBeves, peeueer kejWmeer
vees keer peebe kejves, Fleeefo ceW efkeee peelee nw~
DeJeeJe lejbie (Infrasonic Waves)
eefleoerhle veueer (Fluroscent tube) ceW hejeyeQieveer efkejCeW hee@mhej mes kejekej
20Hz kes veeres keer OJeefve lejbie~

keg OJeefve eesle leLee Gvekeer eyeueleeSb ceveg<e keer Oe[keves leLee Yetkeche keer lejbieW DeJeeJe lejbieW nesleer nQ~ Me ekeeMe GlheVe kejleer nQ~
Fme OJeefve kees veneR megve heelee nw~

neLeer, sue leLee [eueefheve Fve lejbieeW kees efvekeeue mekeles nQ~ DeJeje efkejCeW (Infra-red rays)
DeheJele&ve (Refraction) : OJeefve lejbie keer Jen efJeMes<elee efpemekes keejCe Jes eesle eyeuelee

keges, ueesce[er SJeb efnjve Fve lejbieeW kees megveves keer #ecelee jKeles nQ~ Fve efkejCeeW keer Keespe efJeefueece nemexue ves 1801 ceW efkeee~
ceeOece heefjJele&ve nesves mes Deheves cetue heLe mes efJeeefuele nes peeles nQ~ DeheJele&ve kes e#esheee (Missile) 180 dB

keejCe ner OJeefve efove keer Dehes#ee jele ceW DeefOeke otj leke megveeF& he[leer nw~
hejeJele&ve kes Devegeeesie
(Reflection) (Application)
cesieeheesve (Megaphone) : Yeer[ kees mebyeesefOele kejves Jeeuee Ske OJeefve
efJemleejke eb$e~
er#eCe eb$e ee Deeuee (Stethoscope) : [e@kejeW kes eje eeesie efkeee
peeves Jeeuee oe leLee Meejerefjke mebJesovee %eele kejves Jeeuee eb$e~
OJeefve he (Sound Board) : mspe kes heers OJeefve kes hejeJele&ve kes efueS
ueieer heer~
eJeCe menee (Hearing Aid) : yeefOejeW kes eje eege Ske GhekejCe~
cejcej eeJe iewuejer (Whishpering Gallery) : Yeejle kes ieesue iegcyepe
leLee meW hee@ue ee& uevove ceW efmLele Ske Ssmee mLeeve peneb OJeefve kes hejeJele&ve
kes DeYeeJe ceW OJeefve yengle Oeerceer megveeF& he[leer nw~
efJeefYeVe keejkeeW kee OJeefve kes Jesie hej eYeeJe
oeye (Pressure) : keesF& eYeeJe veneR he[lee~
leeheceeve (Temperature) : ceeOece kee leehe ye{ves hej ye{lee nw Deewj
Ieves hej Ielee nw~
Dee&lee (Humidity) : ye{ves hej ye{lee nw leLee Ieves hej Ielee nw~
DeeJe=efe (Frequency) : keesF& eYeeJe veneR he[lee~
ceeOece (Medium) : "esme ceW meJee&efOeke leLee iewme ceW vetveeefOeke neslee nw~
hejeeJe lejbie (Ultrasonic Wave) Fve efkejCeeW kees G<ceere efkejCeW (Thermal rays) Yeer kenles nQ, keeeWefke ener
merefjees heesve hegue meeGb[ (Stereophone) 140 dB
heoeLeeX ceW T<cee GlheVe kejles nQ~
meeFjve 130 dB 20,000Hz kes Thej keer lejbieeW kees hejeeJe lejbie kenles nQ~
Fve efkejCeeW keer eeefhle meewj-efJeefkejCe ee efkemeer Yeer lehle heoeLe& mes nesleer nw~
pes efJeceeve (Demenveere) 120 dB eceieeo[ SJeb keges Fme lejbie kees efvekeeueves SJeb megveves keer #ecelee jKeles nQ~
Fvekee Gheeesie jele ceW osKeves Jeeues otjyeerve, etpe e#esheem$eeW kes meWmej leLee
ceesj meeFefkeue (100 cc) 110 dB Fve lejbieeW kees ieeuve keer meerer kes eje leLee oeye Jewegle eYeeJe keer efJeefOe eje
sueerefJepeve (TV) kes efjcees ceW efkeee peelee nw~
keejKeeveeW kee Meesj 100 dB keJee&dpe kes efemueeW kes kecheveeW mes GlheVe kejles nQ~
ueIeg jsef[ees lejbieW (Micro-waves)
Yeejer Jeenve 90 dB efJeegle egcyekeere lejbieW (Electro-magnetic Waves)
Fve efkejCeeW keer Keespe nsveefjke n&dpe ves 1888 F&. ceW efkeee~
meeceeve yeeleeerle 40 dB mebejCe kes efueS ceeOece DeeJeMeke veneR~
es Yeer mete& kes ekeeMe ceW heeeer peeleer nQ~
hegmehegmeen 20 dB efveJee&le ceW Fmekee Jesie ekeeMe kes Jesie (3 108m/s) kes yejeyej neslee nw~
Fvekee Gheeesie j[ej (RADAR), jsef[ees SJeb sueerefJepeve ceW efkeee peelee nw~
efJeegle ee egcyekeere #es$e kee Fve hej keesF& eYeeJe veneR he[lee nw~
oerIe& jsef[ees lejbieW (Long Radio Waves)
hejeeJe lejbieeW kes Gheeesie Fve efkejCeeW ceW kee@efmceke efkejCeW, ieecee efkejCeW, Skeme efkejCeW, Me ekeeMe,
hejeyeQieveer efkejCeW, DeJeje efkejCeW leLee jsef[ees lejbieW Meeefceue nQ~ efJeegle egcyekeere lejbieeW ceW Fvekeer DeeJe=ef e meyemes kece leLee lejbie owOe& meyemes DeefOeke
ieeuve meerer ceW kegeeW kees eefMeef#ele kejves ceW eege meerer~ neslee nw~
kee@efmceke efkejCeW (Cosmic Rays)
OeelegDeeW kees pees[ ves ceW~ oerIe&-jse[f ees lejbieeW keer Keespe ceejkeesveer ves efkeee~
ef J eeg l e eg c yekeer e lejb i eeW ceW Fmekeer DeeJe= e f e SJeb Tpee& meyemes
DeefOeke leLee lejbie owOe& (Wavelength) meyemes kece neslee nw~ es efkejCeW Yeer mete& kes efJeefkejCe mes eehle nesleer nQ~
keerceleer kehe[eW, JeeegeeveeW, Ie[er kes hegpeeX SJeb efeceefveeeW keer meheeF& ceW~
es efkejCeW ve neskej keCe nesles nQ pees megojt yeeeC[ ceW hewoe neslee nw, neueebekf e mete& Fvekee Gheeesie jse[f ees, sueereJf epeve leLee mesueheesve kes emeejCe ceW efkeee peelee nw~
ieef"ee jesie kes Gheeej SJeb ceefmle<ke ceW detcej kee helee ueieeves ceW~
Yeer Deefle efvecve Tpee& Jeeues kee@emf ceke efkejCeeW kee eesle neslee nw~ ekeeMe (Light)
keg heewOeeW keer Je=ef leere kejves ceW~
Fve efkejCeeW keer Keespe Deeefm^ee kes Jew%eeefveke efJekej nWme ves 1912 F&. ceW efkeee Lee~
meesveej (SONAR) ceW en Sound Navigation and Ranging ekeeMe kee mebyebOe efJeegle-egcyekeere (Electro-magnetic) Me ekeeMe mes
ieecee efkejCeW (-rays) nw, pees nceejer DeeBKeeW ceW ef mebJesovee GlheVe kejlee nw~
kee mebe#f ehlee#ej neslee nw leLee Fmekee Gheeesie meceg keer ienjeF& peeveves ceW efkeee Fve efkejCeeW keer Keespe yewkegjue ves efkeee, FmeefueS FvnW yewkegjue efkejCeW Yeer kenles nQ~
ekeeMe kee Jesie efveJee&le ceW meJee&eOf eke (3108 ceer./mes.) neslee nw~ mete& mes he=LJeer
peelee nw~ Fve efkejCeeW kee eesle mete& efJeefkejCe SJeb jse[f ees-meefee lelJe nesles nQ~ Fvekee Jesie
leke ekeeMe kees Deeves ceW 8 efceve 19 meskesC[ kee mecee ueielee nw~ evcee mes
keer[ eW-cekees[ eW kees ceejves leLee ceefueeeW kees yegueeves ceW~ ekeeMe kes Jesie kes yejeyej neslee nw~ hejeJeefle&le ekeeMe kees he=LJeer leke Deeves ceW 1.28 mes. kee mecee ueielee nw~
Deu^emeesveeseeheer ceW ceeveJe kes Mejerj kes Devoj kes efJekeejeW SJeb YeCt e kes efuebie kee@efmceke efkejCeeW kes yeeo Fvekeer DeeJe=efe meyemes DeefOeke (1020 mes 1018Hz) ekeeMe keCe SJeb lejbie oesveeW ner keer lejn JeJenej kejlee nw, FmeefueS Fmekeer
keer peevekeejer ceW Fmekee Gheeesie efkeee peelee nw~ nesleer nw, peyeefke lejbie owOe& kee@emf ceke efkejCeeW kes yeeo meyemes kece (10-13 mes 10- eke=efle wOe (Dual) ceeveer peeleer nw~ ekeeMe kee lejbie efmeeble Fmekes efJeegle eYeeJe
10
m) neslee nw~
 Je eecheve eYeeJe keer JeeKee veneR kejlee nw~ ekeeMe kes heeseve efmeeble kes (iv) efkemeer Jemleg kee hetCe& eefleefyecye osKeves kes efueS ohe&Ce keer TbeeF& kece mes kece DeheJele&ve (Refraction) uesvme (Lens)
Devegmeej ekeeMe, Tpee& kes ess-ess yeb[ueeW ceW euelee nw efpevnW heeseve kenles Jemleg keer DeeOeer nesveer eeefnS~ en ekeeMe efkejCeeW keer Jen efJeMes<elee nw, efpemekes keejCe Ske ceeOece mes otmejs oes ieesueere ee Ske ieesueere SJeb Ske meceleue melen mes MeerMes kes yeves ekeeefMeke eb$e
nQ~ ekeeMe kees keCe SJeb lejbie keer lejn eefleeefhele kejves ceW Deveske Jew%eeefvekeeW kee (v) eefo oes ohe&CeeW kes yeere kee keesCe nes lees Gvekes yeere jKeer efkemeer Jemleg ceeOece ceW peeves hej Jes Deheves cetue heLe mes efJeeefuele nes peeleer nQ~ (Optical instrument) kees ueWme kenles nQ~
eesieoeve jne nw, pees efvecveefueefKele nQ oes ieesueere meleneW Jeeues uesvme kees DeJeleue (Concave) leLee Geue (Con-
kes 360/ eefleefyecye eehle nesles nQ~ 360/ kes mece nesves hej kegue eefleefyecye keer ekeeMe keer efkejCe meIeve ceeOece mes efJejue ceeOece ceW peeves hej DeefYeuecye mes otj
Jew%eeefveke efmeeble mebKee 360/ - 1 kes yejeyej neslee nw~ leLee efJejue mes meIeve ceW peeves hej DeefYeuecye keer Deesj Pegke peeleer nQ~ vex) ceW Jeieeake=le efkeee peelee nw~
vetve ekeeMe kee keefCekee efmeeble henues ceeOece leLee otmejs ceeOece kes Devlejehe=<" (Inter face) hej efiejves Jeeueer DeJeleue leLee Geue uesvme ceW oes Jeelee kesv leLee oes heeskeme nesles nQ~
meceleue ohe&Ce kes Gheeesie
neFiesvme ekeeMe kee lejbie efmeeble efkejCe kees Deeheeflele efkejCe leLee otmejs ceeOece ceW peeves hej efJeeefuele efkejCe kees uesvmeeW keer Deeheeflele efkejCeeW kees cees[ves keer #ecelee kees Gmekeer Meefe kenles nQ~
(i) e=bieej ohe&Ce (Dressing mirror) kes he ceW~
esceeu[er ekeeMe kes efJeJele&ve kee efmeeble DeheJeefle&le efkejCe (Refracted ray) kenles nQ~ uesvme keer Meefe uesvme kes heeskeme kes Jeglece kes yejeyej neslee nw (P = 1/f)
(ii) heve[gefyyeeeW kes yeenj keer Jemleg kees osKeves kes efueS heefjoMeea (Periscope)
ebie ekeeMe kes JeeflekejCe kee efmeeble mvesue kes DeheJele&ve efveece : (i) Deeheeflele efkejCe, DeheJeefle&le efkejCe SJeb DeefYeuecye uesvme keer Meefe kee cee$eke [eFDee@hj (Diopter) neslee nw, efpemes D eje
kes he ceW~ metef ele efkeee peelee nw~
hueebke ekeeMe kee keJeebce efmeeble leerveeW Ske ner leue ceW efmLele nesles nQ leLee (ii) efkevneR oes ceeOeceeW leLee Ske ner jbie
(iiii) yengoMeea (Kaliedoscope) ceW~ oes uesvmeeW kees Deeheme ceW pees[ osves hej heefjCeeceer uesvme keer #ecelee oesveeW keer Meefkele
DeeFbmerve ekeeMe-efJeegle (Photoelectric) kes ekeeMe kes efueS Deheleve keesCe i keer pee (sin) leLee DeheJele&ve keesCe r keer

efmeeble keer JeeKee~
hejeJele&ve (Reflection)
ekeeMe keer efkejCeeW kee efkemeer melen mes kejekej Jeeheme ueewves kes iegCe kees
hejeJele&ve kenles nQ~
efkemeer melen hej efiejves Jeeues ekeeMe kees Deeheeflele efkejCe (Incident ray)
leLee kejekej Jeeheme nesves Jeeueer efkejCeeW kees hejeJeefle&le efkejCeW (Reflected
rays) kenles nQ~
eefo ekeeMe keer efkejCeW efkemeer melen mes kejeves kes yeeo Ske ner efoMee ceW
Jeeheme nesleer nQ, lees Ssmes hejeJele&ke melen kees efveeefcele hejeJele&ke melen (Regular
Reflecting Surface) kenles nQ~ ohe&Ce Fmekee meyemes Dee GoenjCe nw~
ekeeMe kee hejeJele&ve oes efveeceeW kes Devegmeej neslee nw-
(1) Deeheeflele efkejCe, hejeJele&ke he= hej DeefYeuecye leLee hejeJeefle&le efkejCe
Ske ner meceleue ceW nesles nQ~
(2) Deeheleve keesCe kee ceeve hejeJele&ve keesCe kes yejeyej neslee nw~
ohe&Ce (Mirror)
en Ske efveeefcele hejeJele&ke melen neslee nw~
ieesueere ohe&Ce (Spherical mirror)
en ohe&Ce efkemeer KeesKeues MeerMes kes ieesues kee Yeeie neslee nw~
ieesueere ohe&Ce ceW efkemeer Jemleg kes eefleefyecye keer efmLeefle SJeb eke=efle Jemleg kee ohe&Ce
mes otjer hej efveYe&j kejlee nw~
Fmes DeJeleue (Concave) leLee Geue (Convex) ceW efJeYeeefpele efkeee peelee nw~
Fme ohe&Ce kee Ske leue GYeje leLee Ske leue OeBmee neslee nw~ eefo GYejs Yeeie
keer keueF& keer peeleer nw lees Fmes DeJeleue ohe&Ce leLee OeBmes Yeeie keer keueF& kejves
hej Geue ohe&Ce kenles nQ~
DeJeleue ohe&Ce (Concave mirror)
eefo Jemleg kee eefleefyecye keYeer Gue Je ese, keYeer Gue Je ye[e leLee Jemleg kees
ohe&Ce kes keeheer heeme ueeves hej meerOee Deewj Jemleg mes ye[e yeves lees en DeJeleue ohe&Ce
neslee nw~
FmeceW GYejs Yeeie keer keueF& keer peeleer nw~
Fme ohe&Ce kes OeJg e Deewj heeskeme kes yeere jKeer Jemleg kee eefleefyecye keeuheefveke, Jemleg
kes meehes#e meerOee leLee ye[e yevelee nw~
pee (sin) kee Devegheele Ske efveeleebke (Constant) neslee nw, efpemes otmejs
ceeOece kee henues ceeOece keer Dehes#ee DeheJele&veebke () kenles nQ~ DeLee&led
DeheJele&veebke () = sin i/sin r ~
DeheJele&ve kes keejCe Ieves Jeeueer keg IeveeSb
(i) efkemeer peue Yejs leeueeye kes leue kee JeemleefJeke ienjeF& mes kece ienje efoKevee~
(ii) heeveer ceW eflejer [eueer ieF& [er kee s{e efoKeeF& osvee~
(iii) leejeW kee JeemleefJeke TbeeF& mes kece Tbee efoKeeF& osvee~
(iv) meteexoe leLee metee&mle kes JeemleefJeke mecee kes oes efceve henues leLee yeeo
leke mete& kee efoKeeF& osvee~
(v) leejeW kee efceefceevee~
DeheJele&veebke (Refractive Index)
efkemeer ceeOece kee otmejs ceeOece kes meehes#e efJejuelee ee meIevelee kee eesleke nw~
efkemeer ceeOece kee DeheJele&veebke efveJee&le ceW ekeeMe kee Jesie leLee Gme ceeOece ceW
ekeeMe kes Jesie kee Devegheele neslee nw~
ebtefke efveJee&led ceW ekeeMe kee Jesie cenece neslee nw, FmeefueS meYeer ceeOeceeW kee
kes eesie kes yejeyej neslee nw~ (P = P1 + P2)~
meceeve heeskeme otjer Jeeues Ske DeJeleue SJeb Ske Gleue uesvme kees pees[ ves hej Gmekeer
Meefe Metve leLee heeskeme otjer Devevle nes peeleer nw~
Geue uesvme (Convex Lens)
Fmekes oesveeW melen GYejs nesles nQ~
Meer<e& kee Yeeie mebkeje (narrow) leLee yeere kee Yeeie eew[e neslee nw~
Fmekee eOeeve heeskeme Oeveelceke neslee nw~ Dele: Fmekeer #ecelee Yeer Oeveelceke nesleer nw~
FmeceW efkemeer Jemleg keer eefleefyecye keer efmLeefle SJeb eke=efle Jewmeer ner nesleer nw pewmes
DeJeleue ohe&Ce ceW neslee nw~
Gheeesie : kewceje, met#ceoMeea, otjoMeea leLee otj-ef< oes<e Jeeues Jeefe kes eMces ceW~
DeJeleue uesvme (Concave Lens)
Fmekee oesveeW Yeeie OeBmee neslee nw~
FmeceW yeveves Jeeues eefleefyecye keer efmLeefle SJeb eke=efle Geue ohe&Ce keer lejn nesleer nw~
Fmekeer heeskeme otjer $e+Ceelceke (Negative) nesleer nw~ Dele: Fmekeer #ecelee Yeer
$e+Ceelceke nesleer nw~

DeheJele&veebke 1 mes DeefOeke neslee nw~ Gheeesie : iewueereuf eees otjoMeea kes vese$f ekee leLee efveke ef oes<e Jeeues Jeefe kes
ohe&Ce kee efvecee&Ce efkemeer heejoMeea MeerMes kes Ske melen keer keueF& (Polish) Gheeesie : eMces ceW~
efpeme ceeOece kee DeheJee&veebke efpelevee DeefOeke nesiee Jen Glevee ner DeefOeke Ievee
kejkes efkeee peelee nw~ (i) MeseJf ebie efcejj kes he ceW (esnjs kees heeskeme SJeb OeJg e kes yeere ceW jKee peelee nw)~ hetCe& Deevleefjke hejeJele&ve (Total Internal Reflection)
(Dense) nesiee leLee GmeceW ekeeMe kee Jesie Glevee ner kece nesiee~
keueF& kejves kes efueS efmeuJej veeF^s (AgNO3) ee heejs (Mercury-Hg) (ii) mee&ueeF leLee ieeef[eeW kes ns[ueeF ceW~
MJesle ekeeMe kes meele jbieeW ceW yeQieveer jbie kee DeheJele&veebke meJee&eOf eke leLee ueeue jbie ekeeMe keer efkejCeeW kee meIeve ceeOece mes efJejue ceeOece ceW peeves leLee Deeheleve keesCe kee
kee eeesie efkeee peelee nw~ (iii) DeeBKe, keeve SJeb ieuee (ENT) kes [e@kej kes eje eege GhekejCe ceW~ kee vetveeefOeke neslee nw~ ceeve eebelf eke keesCe (Critical angle) mes ye[e nesves hej ekeeMe keer efkejCeeW kee Gmeer
ohe&Ce kees meceleue (Plane) SJeb ieesueere (Spherical) oes JeieeX ceW efJeYeeefpele (iv) meesuej kegkej kes hejeJele&ve ceW~ ceeOece ceW hejeJeefle&le nesves keer Ievee kees hetCe& Deevleefjke hejeJele&ve kenles nQ~
keg ceeOeceeW kes DeheJele&veebke efvecveefueefKele nQ
efkeee peelee nw~ eebelf eke keesCe Jen Deeheleve kee keesCe neslee nw, efpemekes efueS DeheJele&ve kes keesCe kee
Geue ohe&Ce (Convex mirror) ceeOece DeheJele&veebke
meceleue ohe&Ce (Plane mirror) ceeve 900 neslee nw~
FmeceW OeBmes Yeeie keer keueF& keer peeleer nw~ (Medium) (Refractive Index)
Fmekes oesveeW leue mehee (Flat) nesles nQ~ Jeeeg 1.0003 hetCe& Deevleefjke hejeJele&ve keer oes DeeJeMeke MeleX
eleske efmLeefle ceW Jemleg kee eefleefyebye ohe&Ce kes heers, meerOee, ese SJeb DeeYeemeer
Fme ohe&Ce ceW yeveves Jeeuee eefleefyecye Jemleg kes yejeyej yevelee nw~ eefleefyecye kee yehe& 1.31 (i) ekeeMe keer efkejCeeW kees meIeve mes efJejue ceeOece ceW peevee eeefnS~
yevelee nw~
Deekeej-ekeej Jemleg kee ohe&Ce mes otjer hej efveYe&j veneR kejlee nw~ (ii) Deeheleve keesCe kee ceeve eebefleke keesCe mes DeefOeke nesvee eeefnS~
Gheeesie : peue 1.33
eefleefyecye keer efmLeefle SJeb eke=efle efvecveebekf ele nesleer nw hetCe& Deevleefjke hejeJele&ve kes keejCe Ieves Jeeueer keg IeveeSb SJeb Devegeeesie
ieeef[eeW kes heeMJe& ohe&Ce (Side mirror) kes he ceW~ efceer kee lesue 1.44
(i) eefleefyebye ohe&Ce kes Glevee ner heers yevelee nw, efpelevee Deeies Jemleg ohe&Ce kes jnlee nw~ (Applications)
ieefueeeW kees ekeeefMele kejves Jeeuee m^er ueeF kee hejeJele&ke Yeer Geue ohe&Ce keer leejheerve kee lesue 1.47
(ii) meerOee, GYeeheeefMe&Jeere (Invertelly lateral), Jemleg kes yejeyej leLee
(i) ce=ie cejeref ekee (Miraze) kee yeveevee : ieceea kes efoveeW ceW jseif emleeve ceW hes[
Yeebefle JeJenej kejlee nw~ eeGve keeBe 1.52 keer Guer eee kees efnueles osKe peue kee Yece nesvee~
keeuheefveke (Imaginary) neslee nw~
DeeJeOe&ve (Magnification) : eefleefyebye keer uecyeeF& leLee Jemleg keer uecyeeF& keeye&ve [eF&Dee@kemeeF[ 1.63 (ii) GVe cejerefekee (Looming) kee yevevee : yeheeaues #es$eeW ceW meceg keer
(iii) eefo Jemleg ohe&Ce keer Deesj Jesie mes ieefleMeerue nes lees eefleefyecye 2 Jesie mes

kes yeere kee Devegheele~ nerje 2.42 penepeeW kee nJee ceW Gue uekes nesves kee Yece neslee~
Jemleg keer Deesj ieefleMeerue eleerle neslee nw~
 (iii) nerjs kee ecekevee~ jbie hejmhej efceuekej MJesle jbie yeveeles nQ lees GvnW hetjke jbie kene peelee nw~ petue (Joule) kes Devegmeej, peye keYeer keee& T<cee ceW yeouelee nw, ee G<cee keee& es[ efoee peelee nw (leehe heefjJele&ve mes jsueeW kes mJehe ceW efkemeer ekeej kes
(iv) ekeeMe lebleg (Fibre optics) mes ekeeMe kee mebejCe~ cewpeWe (ueeueveeruee), heerkee@ke yuet (njeveeruee) leLee heerues jbie kees mechetjke jbie ceW yeoueleer nw, lees efkeS ieS keee& Je GlheVe G<cee kes Devegheele kees T<cee kee heefjJele&ve kees jeskeves kes efueS)
kenles nQ, keeeWefke Fmekee mebege eYeeJe Yeer MJesle neslee nw~ eebef$eke legueebke (Mechanical equivalent of heat) kenles nQ~ eefo W (ii) uecyeer otjer Jeeueer Je Jeenke heeFheeW ceW yeere-yeere ceW uethe ueieeee peelee nw~
ekeeMe lebleg kes Gheeesie :
keee& kejves mes GlheVe G<cee keer cee$ee Q nes lees, eebe$f eke legueebke (J) = W/Q~ (iii) heW[ug ece Ieef[ eeW ceW uecyeeF& heefjJele&ve kees jeskeves kes efueS meeOeejCe OeelegDeeW
(i) Debkeere (Digital) mebkesleeW kes Jenve ceW~ efceeCe mes eehle efJeefYeVe jbie
keg leeheceeefheeeb Gvekes hejeme SJeb Gvekee efJeefMe Gheeesie : keer peien FveJeej (ueesne efveefkeue) veeceke efcee Oeeleg kee eeesie efkeee
(ii) DevlejoMeea (Endoscope) ceW~ ueeue nje heeruee nje cewpeWe MJesle
leeheceeheer kee hejeme (0C ceW) Gheeesie peelee nw~
(iii) ess mes eerjs keer meneelee mes Meue-efeee ceW~ ueeue veeruee cewpeWe ueeue heerkee@ke yuet MJesle
ekeej (iv) ceie SJeb iueeme yeveeves ceW meeOeejCe keeBe kes mLeeve hej heeFjskeme keeBe kee
ekeerCe&ve (Scattering) nje veeruee heerkee@ke yuet (Meeve) veeruee heeruee MJesle eeesie efkeee peelee nw (meeOeejCe keeBe keer leguevee ceW heeFjskeme keeBe kee
lejue leeheceeheer -800C mes 5000C [e@kejer leeheceeheer ceW
peye ceeOece ceW Oetue leLee Deve heoeLeeX kes met#ce keCe nesles nQ lees Gme ceeOece mes efJeefYeVe IeveeSb ekeeMe kee iegCe G<ceere emeej kece neslee nw)~

iewme leeheceeheer -2680C mes 15000C lejue kee leehe ceeheves ceW
iegpejves hej ekeeMe efJeefYevve efoMeeDeeW ceW emeeefjle nes peelee nw~ Fmes ekeeMe kee leejeW kee efceefceevee SJeb JeemleefJeke otjer DeheJele&ve huewef vece eeflejesOe -2000C mes 17000C met#ce leeheevlej leeheceeheer G<cee kee mebejCe (Transmission of heat) :
ekeerCe&ve kenles nQ~ mes DeefOeke otjer efoKeeF& osvee ceeheves ceW G<cee kes Ske mLeeve mes otmejs mLeeve leke eJeeefnle nesves keer Ievee kees G<cee kee
uee[& jwues kes Devegmeej, ekeeMe kes efJeefYeVe jbieeW kee ekeerCe&ve Gvekes lejbie owOe& kee peue kes leue hej he[s efmekekes kee Deheves DeheJele&ve mebejCe kenles nQ~
leeheegice leeheceeheer -2720C mes 17000C Deefle efvecve SJeb Ge
Jegleeceevegheeleer neslee nw~ JeemleefJeke ienjeF& mes Ghej efoKevee Fmekeer leerve efJeefOeeeB nQeeueve (Conduction), mebJenve (Convec-
eflejer [er kee heeveer ceW ceg[ e efoKevee DeheJele&ve leeheceeve ceeheves ceW
mete& kes ekeeMe ceW yewieveer jbie kee lejbieowOe& meyemes kece leLee ekeerCe&ve meyemes DeefOeke tion) leLee efJeefkejCe (Radiation)~
ce=ie cejeref ekee kee yevevee hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve mebhetCe& efJeefkejCe 800 C mes Devevle
0
leejeW kes leehe ceeheves
neslee nw~ ueeue jbie kee lejbieowOe& meyemes DeefOeke leLee ekeerCe&ve meyemes kece neslee nw~ Geeheceeheer ceW eege (i) eeueve (Conduction)Fmekes efueS ceeOece DeeJeMeke nw~
nerjs kee ecekevee hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve
ekeerCe&ve kes DeYeeJe ceW ner Debleefj#e leLee evcee mes DeekeeMe keeuee efoKeeF& oslee nw~ leehe ceeheves kes hewceeves (Scales of Temperature Measurement) FmeceW efmehe& G<cee kee eJeen neslee nw, Je kes keCeeW kee veneR~ Fme efJeefOe eje
ekeeMe lebleg kee keee& kejvee hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve cegKele: "esme heoeLe& ner iece& nesles nQ~
ekeerCe&ve kes keejCe Ieves Jeeueer keg IeveeSb DeekeeMe kee veeruee efoKevee ekeerCe&ve efJeefYeVe hewceeveeW ceW peue kee efnceebke efyevog SJeb keJeLeveebke efyevog efvecveefueefKele ceehee
(i) DeekeeMe kee veeruee efoKeeF& osvee~ ieee nw : Jewmes efheC[ efpememes G<cee kee mebejCe neslee nw, Gmes eeueke kenles nQ~
megyen-Meece kees mete& kee ueeue efoKevee ekeerCe&ve
(ii) mebJenve (Convection)Fmekes mebejCe kes efueS ceeOece DeeJeMeke nw~
(ii) meteexoe SJeb metee&mle kes mecee DeekeeMe kee ueeue efoKeeF& osvee~ heeveer kes yegueyegues kee jbieerve efoKevee JeeflekejCe hewceeves kee veece peue kee peue kee
heeveer kes melen hej efceer kee lesue [eueves JeeflekejCe efnceebke keJeLeveebke FmeceW Tpee& kee eJeen Je kes keCeeW kes mLeeveevlejCe kes keejCe neslee nw~ Je
(iii) nefjle ie=n (Green house) kee iece& nesvee, Fleeefo~
hej Gmekee jbieerve efoKevee Je iewmeeW ceW T<cee kee mebejCe Fme efJeefOe eje neslee nw~
ekeeMe kee JeCe& efJe#esheCe (Dispersion of light) mesefumeeme (C) 00 1000
meer.[er. (Compact disc) kee efJeJele&ve Jeeegceb[ue mebJenve efJeefOe kes eje ner iece& neslee nw~
mete& kee ekeeMe peye efepce mes neskej iegpejlee nw lees DeheJele&ve kes heeeled efJeefYevve jbieeW heejsveneF (F) 32 0
2120
jbieerve efoKevee mebJenve kes keejCe nesves Jeeueer keg ecegKe IeveeSb
kes ekeeMe ceW yeb peelee nw~ Fme ekeej eehle jbieeW kes mecetn kees JeCe& ece jdetcej (R) 00 800
FvOeveg<e kee yevevee (eeLeefceke) (eeLeefceke oes yeej DeheJele&ve leLee uewche SJeb ueeuesve kee peuevee (mebJenve Oeeje kes efueS yeve&j kee eeesie efkeee
(Spectrum) leLee Fme efeee kees JeCe& efJe#esheCe kenles nQ~ kesefuJeve (K) 273 373
ceW ueeue jbie yeenj leLee yeQieveer Ske yeej hejeJele&ve peelee nw)~
yewieveer jbie kee efJe#esheCe meyemes DeefOeke Je ueeue jbie kee efJe#esheCe meyemes kece neslee nw~ F kes Yes kee peuevee~
Devoj jnlee nw) eejeW hewceeveeW ceW mebyebOe
DeeOeej mes Thej keer Deesj jbieeW kee ece Fme ekeej neslee nwyewieveer, peecegveer, FvOeveg<e kee yevevee (efleereke) oes yeej DeheJele&ve leLee kecejeW keer ievoer Jeeeg kees efvekeeueves kes efueS Jesveruesj (Jeeleee) kee keee&
veeruee, nje, heeruee, veejbieer, ueeue (Violet, Indigo, Blue, Green, C-O F - 32 R-0 K - 273
(efleereke ceW yeQieveer yeenj leLee oes yeej hejeJele&ve = = = kejvee~
Yellow, Orange, Red)~ 5 9 4 5
meceger meceerj SJeb mLeueere meceerj kee yenvee~
ueeue jbie Deboj jnlee nw)
FvOeveg<e (Rainbow) -400 hej mesefumeeme SJeb heejsveneF hewceeveeW kee leeheceeve yejeyej neslee nw~ YetceOejsKeere #es$eeW ceW mebJenveere Je<ee& kee nesvee~
FvOeveg<e ceW hejeJele&ve, hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve Je DeheJele&ve, leerveeW kee GoenjCe G<cee (Heat) (iii) efJeefkejCe (Radiation)Fme efJeefOe ceW ceeOece DeeJeMeke veneR neslee nw~
kesefuJeve kees leeheceeve kee Sme.DeeF&. (SI) cee$eke mJeerkeej efkeee ieee nw, leLee Fmekes
efceuelee nw~ FbOeveg<e kee efvecee&Ce Jeeegceb[ue ceW GheefmLele Je<ee& keer eser yebot eW hej G<cee DeeefCJeke ieefle keer Tpee& nw, pees oes efheC[eW kes yeere leeheevlej (Tem- meeLe ef[eer kee eeesie Devegceve veneR nw~ Fvekee eJeen efkejCeeW kes he ceW neslee nw pees mJeYeeJe mes efJeegle egcyekeere
ekeeMe kes he[ves mes neslee nw~ FvOeveg<e kes oes ekeej nesles nQeeLeefceke Je perature Difference) kes keejCe eJeeefnle neslee nw~ (Electro magnetic) nesleer nQ~
Metve kesefuJeve ee -2730C leeheceeve hej heoeLe& kes DeCegDeeW keer ieefle ueieYeie
efleereke~ G<cee kee Sme.DeeF&. cee$eke petue leLee meer. peer. Sme. (CGS) cee$eke kewueesjer neslee Fme efJeefOe eje T<cee kee mebejCe ceeOece kees iejce efkees efyevee neslee nw~ he=LJeer
Metve nes peeleer nw~ Fme leeheceeve kees hejce Metve leehe (Absolute Zero
JemlegDeeW kes jbie (Colour of Subtances) nw~ Ske eece peue kee leehe 10C (14.50C mes 15.50C) ye{eves kes efueS Tem.) kene peelee nw~ (eLeeLe& ceeve -237.150C)~ leke mete& keer T<cee Fmeer efJeefOe mes henbgeleer nw~
Jemleg efpeme jbie keer efoKeeF& osleer nw JeemleJe ceW Jen Gme jbie kees hejeJeefle&le kejleer nw~ DeeJeMeke T<cee keer cee$ee kees kewueesjer kenles nQ~
G<ceere emeej (Thermal Expansion) : eeueve, mebJenve leLee efJeefkejCe ceW Deblej
eefo Jemleg MJesle efoKeeF& osleer nw lees Jen meYeer jbieeW kee hejeJele&ve kejleer nw, peyeefke efkemeer Jemleg ceW efveefnle T<cee Gme Jemleg kes Jeceeve hej efveYe&j kejleer nw~
meeceevele: heoeLeeX kees G<cee osves hej Gvekeer efJeceeDeeW (dimensions) (uebyeeF&, eeueve mebJenve efJeefkejCe
keeueer efoKeves Jeeueer Jemleg meYeer jbieeW kee DeJeMees<eCe kejleer nw~ G<cee kes efJeefYeVe cee$ekeeW ceW mecyevOe :
#es$eheue leLee Deeeleve) ceW Je=ef nesleer nw~ Fme Je=e f kees G<ceere emeej kenles nQ~ ceeOece T<cee kee mebejCe T<cee kee mebejCe ceeOece keer
ueeue iegueeye kees njs ekeeMe mes osKeves hej Jen keeuee efoKeeF& oslee nw, keeeWekf e ueeue 1 kewueesjer 4.186 petue leehe ye{ves hej heoeLe& kes DeCegDeeW kes yeere keer otjer ye{ peeleer nw~ ceeOece kes keCeeW eje ceeOece kes keCeeW eje DeeJeMekelee veneR
iegueeye njs ekeeMe kee DeJeMees<eCe kej ueslee nw leLee Gmekes hejeJele&ve kes efueS keesF& jbie 1 petue 0.24 kewueesjer
keg heoeLe&, pewmes peue, efmeuJej Deeees[eF[, Fleeefo kee Ske efJeefMe leehe ceeOece Deheves mLeeve hej Dehevee mLeeve DeeYeeefJele
Mes<e veneR jnlee nw~ 1 efyeefMe Lece&ue FkeeF& (BTU) 252 kewueesjer kes keCe ner jnles nQ heefjJeefle&le kejles nQ
heefjmej ceW leehe ye{ves hej GveceW mebkegeve neslee nw~
ueeue, veeruee leLee njs jbie kees eeLeefceke jbie (Primary Colour) kenles nQ, 1 efkeuees kewueesjer 4.18103 petue~ mebejCe s{s-ces{s ee s{ -s ces{ s mejue jsKee
peue kee en Demeeceeve JeJenej 00C mes 40C kes yeere leLee efmeuJej Deeees[eF[
keeeWefke Fmekee mebege eYeeJe MJesle (White) neslee nw~ G<cee Ske ekeej keer Gpee& nw, efpemes keee& ceW yeouee pee mekelee nw~ Fmekee ele#e keer efoMee mejue jsKee
(AgI) kee 800C mes 1400C kes yeere neslee nw~

jbieerve er. Jeer. ceW eeLeefceke jbie ueeue, nje leLee veeruee kee Gheeesie efkeee peelee nw~ eceeCe meyemes henues jcehees[& (Ramford) ves efoee Lee~ mebejCe keer eeue yengle Oeerceer Oeerceer yengle lespe
DeJeebefle G<ceere emeej mes yeeeJe kes Gheee :
oes eeLeefceke jbieeW kes efceueves mes yeveves Jeeues jbie efleereke jbie kenueeles nQ~ peye oes efkemeer efheC[ ceW efveefnle T<cee Gme efheC[ kes Jeceeve Je leehe hej efveYe&j kejleer nw~ ceeOece kesJeue "esme Je Je iewme efveJee&le/Jeeeg
(i) oes jsue heefjeeW kes KeC[eW kes yeere Lees[er-Lees[er otjer hej Keeueer peien
efJeefkejCe mebyebOeer keg Devegeeesie : ieueveebke hej oeye kee eYeeJe peye keesF& hejceeCeg Fueske^e@ve leeielee nw lees Gme hej Oeve DeeJesMe (Positive efpeme eeueke keer eeflejesOekelee DeefOeke nesleer nw Gmekeer eeuekelee (Conductiv-
(i) ieceea kes efoveeW ceW MJesle Jee henvevee DeefOeke Deejeceoeeke neslee nw (MJesle efheC[ charge) leLee Fueskee^ v@ e enCe kejves hej $e+Ce DeeJesMe (Negative Charge) ity) kece nesleer nw~
(i) efheIeueves hej mebkegefele nesves Jeeues heoeLe& (yehe&, {ueJee ueesne, efJemceLe) : oeye eeBoer keer eeuekelee meJee&eOf eke nesleer nw, Dele: Gmekeer eeflejesOekelee meyemes kece nesleer nw~
G<cee kee yegje DeJeMees<eke SJeb yegje Glmepe&ke neslee nw~) hewoe neslee nw~

(ii) nukes jbie Jeeues YeJeve meYeer ceewmece ceW Deejeceoeeke nesles nQ (ieceea ceW efJeefkejCe kee ye{ves hej ieueveebke kece neslee nw~ meceeve DeeJesMeeW kes ceOe eefleke<e&Ce (Repulsion), peyeefke Demeceeve DeeJesMe ceW keg eeuekeeW keer eeflejesOekeleeSB efvecveefueefKele nQ
kece DeJeMees<eCe kejles nQ leLee meoea ceW efJeefkejCe kee kece Glmepe&ve kejles nQ)~ (ii) efheIeueves hej emeeefjle nesves Jeeues heoeLe& : oeye ye{ves mes ieueveebke ye{lee nw~ Deeke<e&Ce (Attraction) neslee nw~ heoeLe& eeflejesOekelee heoeLe& eeflejesOekelee
(iii) eee kes heeues ecekeoej yeveees peeles nQ (G<cee kes Des hejeJele&ke nesles nQ)~ (iii) DeMege f kee eYeeJe : meeceevele: DeMege f efceueeves mes ieueveebke kece nes peelee nw~ DeeJesMe Ske DeefoMe (Scalar) jeefMe nw~ (
- m) - m)
(
(iv) keejKeeveeW ceW peue iece& kejves kes efueS eeesie efkeS peeves Jeeues yJeeeuej (Boiler) DeeJesMe kee cee$eke ketuee@ce (Coloumb) neslee nw~ eeBoer 1.610-8 ceeveJe Mejerj 1104
0 C hej efheIeueleer Je ceW Deuhe cee$ee ceW veceke ee Meesje efceuee osves hej Gmekee
0
kes heWos keeues leLee Thej kes Yeeie ecekeoej yeveees peeles nQ~ 1 ketueece 6.251018 Fueske^eve leeByee 1.710 -8
Meg peue 2.5105
ieueveebke ueieYeie 220C leke hengbe peelee nw~
efJeefMe G<cee (Specific Heat) : efJeegle Oeeje (Electric Current) :
keJeLeveebke (Boiling Point) : Suegecf eefveece 2.710-8 keeBe 1010 mes 1014
en G<cee keer Jen cee$ee nw, pees efkemeer heoeLe& kes Skeebke Jeceeve kes Skeebke DeeJesMe kes eJeen kees efJeegle Oeeje kenles nQ~
leeheJe=ef kes efueS DeeJeMeke neslee nw~ Jen efveefMele leehe efpeme hej efkemeer Je kee Jee<he oeye (Vapour pressure) kee

ueesne 10 10 -8
ke"esj jyej 1013 mes 1016
efJeegle Oeeje kee cee$eke Sefcheej (A) neslee nw~ efveeesce 10010 -8
veceke 1014
Fmes efkemeer heoeLe& keer efJeefMe G<cee Oeeefjlee (Specific Heat Content) Yeer ceeve Jeeegceb[ueere oeye (Atmospheric pressure) kes yejeyej neslee nw~ efJeegle Oeeje keer ceehe Deeceerj (Ammeter) veeceke eb$e mes keer peeleer nw~
kenles nQ~ meeceeve oeye hej peue kee keJeLeveebke efyevog 1000C neslee nw~ keeye&ve 3.510-5 efheIeuee keJeedpe& 1016
Ske DeeoMe& Deeceerj kee eeflejesOe Metve nesvee eeefnS~
meYeer "esme SJeb Je ceW peue keer efJeefMe G<cee meJee&efOeke nesleer nw pees efke Ske efJeegle Meefe (Electric Power) :
oeye ye{ves mes keJeLeveebke efyevog kee ceeve ye{ peelee nw~ GoenjCe kes efueS oeye kees eefo efkemeer eeueke mes t mecee ceW Q ketuee@ce kee DeeJesMe eJeeefnle neslee nes lees,
kewueesjer/eece/0C neslee nw~
ogiegvee kej osves hej peue kee keJeLeveebke efyevog 1000C mes ye{kej 1200C nes efJeegle Oeeje (I) = Q/t. eefle Skeebke mecee ceW Jee efJeegle Gpee& kees efJeegle Meefe kenles nQ~
peue keer Ge efJeefMe G<cee kee eeesie :
peelee nw~ efJeYeJe (Potential) : Fmekee S.I. cee$eke Jee neslee nw~ Fmekes ye[s cee$eke efkeueesJee (103 Jee) leLee
(i) meceg kes efkeveejeW kee meceMeerlees<Ce nesvee~
DeMege f efceueeves mes Yeer Je kee keJeLeveebke efyevog ye{lee nw~ efkemeer efJeegle #es$e ceW Devevle mes FkeeF& Oeve DeeJesMe kees efkemeer efyevog leke ueeves ceW pees cesieeJee (106 Jee) nesles nQ~
(ii) Mejerj kes efmekeeF& ceW ne@ Jee@j yeesleue kee Gheeesie~
keee& efkeee peelee nw, Gmes Gme efyevog hej efJeYeJe kenles nQ~ eefle IeCs Ske efkeueesJee Gpee& GheYeesie kees Ske efkeueesJee Iebe ee Ske etevf e
(iii) jsef[Jee@j kes he ceW peue kee Gheeesie~ Jee<heve (Vaporization) :
Fmekee cee$eke Jeesu (V) neslee nw~ kenles nQ~
(iv) veeefYekeere YeefeeW ceW Meerleueke (Coolant) kes he ceW Yeejer peue kee Gheeesie~
efkemeer Yeer leehe hej Je keer melen mes Ge Tpee& Jeeues Je keCeeW kee yeenj efvekeuevee Fmes Jeesuceerj ee iewuJeveesceerj mes ceehee peelee nw~
Jee<heve kenueelee nw~

eleeJeleea Oeeje kees efo Oeeje ceW yeoueves kes efueS efokeejer (Rec-
keg heoeLeeX keer efJeefMe G<ceeeW efvecveefueefKele nQ Ske DeeoMe& Jeesuceerj kee eeflejesOe Devevle nesvee eeefnS~ tifier) kee eeesie efkeee peelee nw, peyeefke efo Oeeje kees eleeJeleea Oeeje
leeheceeve kes ye{ves, nJee kes lespe eueves leLee Je kes he= #es$eheue ceW Je=ef mes efJeegle Oeeje kes eJeen kes efueS oes efyevogDeeW kes yeere efJeYeJeevlej (Potential ceW yeoueves kes efueS FveJe&j (Inverter) kee Gheeesie efkeee peelee nw~
heoeLe& efJeefMe heoeLe& efJeefMe Jee<heve keer oj ye{ peeleer nw~ difference) DeeJeMeke nw~
G<cee G<cee heetpe (Fuse) :
Jee<heve mes kegue Tpee& ceW keceer Deeleer nw~ eeflejesOe (Resistance) :
meermee 0.03 leejheerve 0.42 Heetpe eeueke heefjheLe ceW ueieer Ske megj#ee egefe (Safety device) nesleer nw~
mebIeveve (Condensation) : eeueke kes DeCegDeeW/hejceeCegDeeW/DeeeveeW kes eje eJeeefnle efJeegle Oeeje kee pees efJejesOe
ueIegheLeve (Short Circuiting) ee DeefleYeej (Over-loading) keer efmLeefle
ueesne 0.11 yehe& 0.50 Jen eefeee efpemeceW Jee<he Je ceW heefjJeefle&le neslee nw~ efkeee peelee nw, Gmes eeflejesOe kenles nQ~

ceW en efJeegle GhekejCeeW keer megj#ee kejlee nw~
yeeuet 0.20 Sukeesne@ue 0.60 mebIeveve ceW G<cee kee Glmepe&ve neslee nw~ Fmekee cee$eke Deesce () neslee nw~
eeflejesOekelee (Resistivity) : Fmekee efvecee&Ce Gve efcee OeelegDeeW mes efkeee peelee nw pees efJeegle heefjheLe kes leeheceeve
Dee&lee (Humidity) : kes Ske meercee mes DeefOeke ye{ peeves hej efheIeue peeles nQ~
Suegecf eefveece 0.21 peue 1 en Ske efveeleebke (Constant) nw~
Jeeegceb[ue ceW peue Jee<he keer GheefmLeefle kees Dee&lee kenles nQ~
iewmeeW keer oes efJeefMe G<ceeeW nesleer nQ~ Fmekee ceeve eeueke kes heoeLe& keer eke=efle leLee Gmekeer Yeewelf eke DeJemLeeDeeW (Physical eefo heetpe kees efve, MeerMee leLee efJemceLe kes efceeCe mes efveefce&le efkeee peelee nw lees

efkemeer efoS ngS leehe hej Jeeeg kes efkemeer Deeeleve ceW GheefmLele peueJee<he keer cee$ee
Condition) hej efveYe&j kejlee nw~ Fmekee ieueveebke 400C neslee nw~
ieghle G<cee (Latent Heat) : leLee Gmeer leehe hej, Gmeer Deeeleve keer Jeeeg kees meble=hle kejves kes efueS DeeJeMeke
Fmekee cee$eke Deesce-ceerj ( - m) neslee nw~ keg heetpe Gvekes mebIeke Oeeleg leLee Gvekes ieueveebke efvecveefueefKele nQ
efveefMele leeheceeve hej efkemeer heoeLe& kes FkeeF& Jeceeve kes DeJemLee heefjJele&ve kes peueJee<he keer cee$ee kes Devegheele kees Deehesef#ele Dee&lee (Relative humidity)
eeflejesOe kes Jeglece kees eeuekelee kenles nQ~ Fmekee cee$eke cenes (Mho) nw, ekeej mebIeke Oeeleg ieueveebke
efueS efpeleveer G<cee keer DeeJeMekelee nesleer nw, Gmes ieghle G<cee kenles nQ~ kenles nQ~
efpemes meercesve (Siemen) Yeer kenles nQ~ jespe cesue efveMeerMeeefJemceLe 400 C
Fmekee Sme.DeeF&. (S.I.) cee$eke petue/efkeueeseece neslee nw~ Deehese#f eke Dee&lee kees eefleMele ceW Jee efkeee peelee nw~
efJeefMe eeflejesOe ee eeflejesOekelee kes Jeglece kees efJeefMe eeuekelee kenles nQ~ Jeg[ cesue efveMeerMeeefJemceLekew[efceece
efveele leehe hej "esme kes Skeebke Jeceeve kees Je ceW yeoueves kes efueS DeeJeMeke Fmes ceeheves kes efueS neFeesceerj (Hygrometer) veeceke eb$e kee eeesie efkeee Fmekee cee$eke Deesce -1 ceerj -1 nw~
650 C
G<cee keer cee$ee kees ieueve keer ieghle G<cee (Latent Heat of Fusion) kenles peelee nw~ vetve cesue efveMeerMeeefJemceLe (OeelegDeeW keer 950C
nQ~ yehe& kes ieueve keer ieghle G<cee kee ceeve 80 kewueesjer/eece neslee nw~ leehe ye{ves hej Deehese#f eke Dee&lee ye{ peeleer nw~ eeueke kee eeflejesOe eefleMele cee$ee jespe cesue mes efYeVe)
efveele leehe hej Je kes Skeebke Jeceeve kees iewme ceW heefjJeefle&le kejves kes efueS DeeJeMeke Sejkeb[erMevej mes Dee&lee efveebef$ele nesleer nw, efkevleg Sej ketuej mes veneR~ eeueke keer uecyeeF& ye{ves hej : ye{lee nw~ leeheoerhle yeuye (Incandescent Bulb)
G<cee keer cee$ee kees Jee<heve keer ieghle G<cee (Latent Heat of Vaporization) eeueke kee DevegemLe #es$eheue ye{ves hej : Ielee nw~ meeceeve ekeej kes efJeegle yeuyeeW kees leeheoerhle yeuye kenles nQ~
kenles nQ~ peue kes Jee<heve keer ieghle G<cee kee ceeve 536 kewueejer/eece neslee nw~ efJeegle (Electricity)

OeelegDeeW SJeb efcee OeelegDeeW kee leeheceeve ye{ves hej : ye{lee nw~ Fmekee leeheceeve 15000C mes 27000C leke neslee nw~
Yeehe ceW ieghle G<cee nesves kes keejCe en meceeve leehe hej iejce peue mes DeefOeke peueve DeeJesMe (Charge) : De&eeuekeeW kee leeheceeve ye{ves hej : Ielee nw~ yeuye kes Deboj veeF^eps eve leLee Deeie&ve pewmeer Deefee iewme (Inert gas) Yejer peeleer
hewoe kejleer nw~ Goemeerve hejceeCeg ceW Fueske^e@ve eesie ee eme hej DeeJesMe eehle neslee nw~ efJeegle DeheIedeeW kes leeheceeve ye{ves hej : Ielee nw~ nQ, efpememes yeuye kes lebleg kee Jee<heve jeskee pee mekes~
ieueveebke (Melting Point) : efkemeer hejceeCeg ceW GlheVe DeeJesMe keer mebKee hejceeCeg kes eje eee (Accepted) eeuekeeW kees esCeer ece ceW pees[ves hej : ye{lee nw~ levleg kes he ceW biemve kee eeesie efkeee peelee nw, efpemekee ieueveebke 33800C
Jen efveefMele leehe, efpeme hej keesF& "esme Je ceW heefjJeefle&le neslee nw, Gmekee ieueveebke ee leepe (Donated) Fueske^e@veeW kes yejeyej neslee nw~ eeuekeeW kees meceeveevlej ece ceW pees[ves hej : Ielee nw~ neslee nw~
efyevog kene peelee nw~ Ske Fueske^eve hej 1.610-19 ketuee@ce kee $e+Ceelceke DeeJesMe neslee nw~
 90 G<cee leLee 10 ekeeMe eehle neslee nw~
eefleoerhle veueer (Fluroscent Tube)
keeBe keer Ske yesueveekeej KeesKeueer veueer nesleer nw, efpemeceW oesveeW esjeW hej
Fueske^es[ nesles nQ~
Fueskee^ [s eW hej yesejf ece Dee@kemeeF[ keer ueshe e{eF& peeleer nw, leeefke efJeegle Oeeje kes
eJeen mes Fueske^es[eW mes DeefOeke Fueske^e@veeW kee Glmepe&ve nes mekes~
veueer kes Devoj efvecve oeye hej iewme Yejer peeleer nw, efpemekes hejceeCeg Fueskee^ v@ eeW eje
Gesefpele neskej hejeyeQieveer efkejCeW (Ultraviolet Rays) es[les nQ~
veueer keer oerJeejeW hej hee@mheesjme veeceke eefleoerhle heoeLe& kee ueshe e{e jnlee nw, pees
hejeyeQieveer efkejCeeW kee DeJeMees<eCe kej Me ekeeMe es[les nQ~
veueer ceW MJesle ekeeMe eehle kejves kes efueS heeje leLee Dee@ie&ve, heeruee ekeeMe kes
efueS meese[f ece leLee veejbieer ekeeMe kes efueS efveDee@ve kee Gheeesie efkeee peelee nw~
efveDee@ve kee Gheeesie efJe%eeheve kes detyeeW ceW Yeer neslee nw~
Fme veueer ceW GlheVe Tpee& kee 70 G<cee kes he ceW leLee 30 ekeeMe kes he
ceW eehle neslee nw~
mebege eefleoerhle oerhe (Compact Fluroscent Lamp)
ee meer.She.Sue. (CFL)
en uewche Yeer eefleoerhle veueer kes efmeeble hej keee& kejlee nw~
FmeceW ekeeMe efJekeerCe&ke [eees[ (Light Emitting Diode) kee eeesie
efkeee peelee nw~
Fmemes efvekeueves Jeeues ekeeMe kee jbie hee@mheesjme kes ekeej hej efveYe&j kejlee nw~
uespej (LASER)
LASER Light Amplification by Stimulated Emission
of Radiation (Glesefjle Glmepe&ve mes ekeeMe efkejCeeW kee eJe&ve) kee
mebe#f ehlee#ej neslee nw~ Fmekee DeeefJe<keej Decesejf kee kes Jew%eeefveke efLeees[j meeFceve
ves 1960 F&. ceW efkeee~
Gheeesie : DeeBKeeW keer Meue-efeee, ekeeMe lebleg eje otjmebeej kes mebkesleeW kee leeueeyeeW keer melen kee peue "C[e neslee nw~ Dele: en Yeejer nesves kes keejCe veeres yew"lee
es<eCe, OeelegDeeW kes Jeseuf [bie, veeefYekeere mebueeve, nesueeseeheer, meer.[er. ceW DeeBke[eW
keer efjkeeef[ie SJeb Gmekee he"ve Fleeefo ceW Fmekee Gheeesie efkeee peelee nw~
owefveke peerJeve ceW Yeeweflekeer
"esmeeW ceW G<ceere emeej kes keg JeeJeneefjke Gheeesie
1. iewme, keee lesue leLee peue kees Ske mLeeve mes otmejs mLeeve leke ues peeves kes
efueS ueesns mes efveefce&le heeFhe ueeFve kee eeesie efkeee peelee nw~ es heeFhe ueeFve G<ceere
emeej kes keejCe uecyeeF& ceW ye{vee eenWies efkevleg peneb-leneb peke[s jnves hej Gvekes emeej
mes Gve hej yeue ueieWies, pees GvnW lees[ [eueWies~ Fme ekeej keer #eefle mes yeeves kes efueS Fve
heeFheeW ceW peien-peien hej uethe yevee efoes peeles nQ~
2. jsue keer heefjeeB ueewn-Oeeleg (Iron-metal) mes efveefce&le nesleer nQ, Dele:
jsue keer oes heefjeeW kes pees[ hej Lees[e mee mLeeve efje es[ efoee peelee nw efpememes ieceea
kes efoveeW ceW leehe kes ye{ves mes jsue heefjeeW keer uecyeeF& ye{ves kes efueS Keeueer mLeeve efceue
mekeW, DeveLee jsue keer heefjeeb eflejer nes peeeWieer leLee jsue ogIe&vee (Rail accident)
nes mekeleer nw~
3. efkemeer ueesueke Ie[er kee DeeJele&keeue (Time period) GmeceW uekes
efkemeer ueesueke keer uecyeeF& hej efveYe&j kejlee nw, uecyeeF& ye{ves hej DeeJele&keeue ye{ peelee
nw leLee uecyeeF& Ieves hej DeeJele&keeue Ie peelee nw~ ieceea kes ceewmece ceW G<ceere emeej kes
keejCe ueesueke keer uecyeeF& ye{ peeleer nw, efpememes DeeJele&keeue (Time period) ye{
peelee nw efpemekes heefjCeecemJehe Ie[er megmle nes peeleer nw leLee pee[s kes ceewmece ceW ueesueke keer
uecyeeF& Ieves kes keejCe DeeJele&keeue kece nes peelee nw efpemekes heefjCeecemJehe Ie[er lespe nes
peeleer nw~ Fmemes yeeves kes efueS Ie[er kee ueesueke Fme ekeej yeveeee peelee nw efke Gme hej
leehe heefjJele&ve kee eYeeJe veieCe nes~
4. keeBe kes efieueeme ceW iece& peue [eueves hej, keeBe (Glass) eke peelee nw,
keeeWefke keeBe G<cee kee kegeeueke (Bad conductor) nw~ iece& peue [eueles ner Devoj
kee Yeeie iece& nes peelee nw Deewj hewuelee nw hejvleg keeBe kes efieueeme kee yeenjer Yeeie "C[e
ner jnlee nw Dele: efieueeme eke peelee nw~
5. keeBe keer yeesleue ceW [e@ hebmeves hej yeesleue keer ieo&ve kees iece& peue ceW jKekej iece&
efkeee peelee nw, efpememes yeesleue keer ieo&ve kee Jeeme ye{ peee, Deewj [e@ yeesleue mes yeenj
efvekeue mekes~ eefo keeBe keer yeesleue hej Oeeleg kee {kekeve (Cap) ueiee nw lees iece& kejves hej
(keeBe keer Dehes#ee Oeeleg kee emeej iegCeebke (Expansion coefficient) DeefOeke nesves kes
keejCe) GmeceW emeej (Expansion) neslee nw Deewj Jen {erueer nes peeleer nw~
peue kee Demeeceeve emeej
eee: meYeer ekeej kes Je iece& efkees peeves hej Gvekes Deeeleve (Volume) ceW
ye{esejer nesleer nw efkevleg peue 00C mes 4oC leke iece& kejves hej Deeeleve ceW Ielee nw leLee
4oC kes yeeo ye{vee eejbYe kejlee nw~ Fmekee leelhee& en nw efke 4oC hej peue kee IevelJe
(Density) meJee&efOeke neslee nw~ owefveke peerJeve ceW Fmekes keF& eYeeJe efoKeeeer osles nQ pees
efvecveefueefKele nQ
1. DeleefOeke "C[ ceW peue kes heeFhe keYeer-keYeer he peeles nQ
"C[s eosMeeW ceW pee[s kes efoveeW ceW heeFheeW ceW yenves Jeeues peue kee leeheceeve 4oC mes veeres efiej
peeves hej peue kes Deeeleve ceW ye{esejer nesleer nw, efkevleg Oeeleg mes efveefce&le peue kee heeFhe
efmekeg[lee nw~ Fve efJehejerle oMeeDeeW kes keejCe heeFhe keer oerJeejeW hej Flevee DeefOeke oeye
(Pressure) GlheVe neslee nw efke Jes he peeles nQ~
2. "C[s eosMeeW ceW leeueeyeeW kes pece peeves hej Yeer GveceW ceefueeeb
peerefJele jnleer nQ"C[s eosMeeW ceW pee[s kes efoveeW ceW Jeeeg kee leehe O0C mes Yeer Ie
peelee nQ Dele: Jeneb hej leeueeyeeW ceW peue peceves ueielee nw~ Jeeeg kee leehe efiejves hej henues
nw leLee veeres kee peue nukee nesves kes keejCe Thej Deelee jnlee nw~ en eefeee leye leke
ueieeleej eueleer jnleer nw peye leke efke mechetCe& leeueeye kee peue 40C leke veneR efiej peelee
nw~ peye melen kes peue kee leehe 40C mes veeres efiejves ueielee nw lees Fmekee IevelJe
(Density) kece nesves ueielee nw~ Dele: Deye en veeres veneR peelee nw leLee 00C leke "C[e
neskej yehe& kes he ceW melen hej ner peceves ueielee nw~ peue kes peceves keer efeee Ghej mes veeres Jee efJeefkeefjle G<cee (Radiant heat) kee DeJeMees<eCe meheso Jee keer Dehes#ee DeefOeke
keer Deesj nesleer nw~ Fme keejCe leeueeye kee Thejer Yeeie pece peelee nw leLee veeres Jeeuee Yeeie 40C
hej peue keer DeJemLee ceW jnlee nw, efpememes ceefueeeb GmeceW peereJf ele jnleer nQ~
T<cee mebejCe kes owefveke peerJeve ceW Gheeesie
eeueve (Conduction) mes mebyebefOele Gheeesie1. Oeeleg kes heeues
ceW eee heervee keef"ve nw peyeefke eerveer efceder kes heeues ceW eee heervee
Deemeeve nwFmekee keejCe en nw efke Oeeleg G<cee keer megeeueke (Good conduc-
tor) nw, Dele: Oeeleg kes heeues ceW eee mes G<cee Oeeleg ceW neskej nes"eW leke hengb e kej, nes"eW
kees peueeves ueieleer nw~ peyeefke eerveer efceer G<cee keer kegeeueke (Bad conductor) nesves
kes keejCe, eee mes G<cee eerveer efceer mes neskej nes"eW leke hengb e veneR heeleer nw, Dele: eee
heervee Deemeeve nes peelee nw~
2. Sefmkecees ueesie yehe& keer oesnjer oerJeejeW kes cekeeve ceW jnles nQ
Fmekee keejCe en nw efke yeHe& keer oesnjer oerJeejeW kes ceOe nJee keer hele& G<cee keer kegeeueke
(Bad conductor) kee keee& kejleer nw, efpememes Devoj keer G<cee yeenj veneR pee heeleer yehe& mes {ke osles nQ~ Ssmee kejves hej hese heoeLe& DeefOeke osj leke Deewj peeoe "b[s yeves
nw leLee kecejs kes Devoj kee leehe yeenj kes leehe keer Dehes#ee DeefOeke yevee jnlee nw~ jnles nQ keeeWefke peye Ske eece yehe& 00C kes peue ceW heefjJeefle&le nesleer nw lees 336 petue
mebJenve (Convection) mes mebyebefOele Gheeesie 1. jsefepejsj ceW G<cee DeJeMeese<f ele nesleer nw~
eerpej hesefkee kees Thej jKee peelee nwFmekee keejCe en nw efke veeres keer iejce Jee<heerkejCe eje Meerleueve kee owefveke peerJeve ceW ecegKe GoenjCe
Jeeeg nukeer nesves kes keejCe Thej G"leer nw leLee eerpej hesefkee mes kejekej "C[er nes (i) ieceea kes efoveeW ceW Mejerj kee peue hemeerves kes he ceWb lJeee hej Dee peelee nw~ peue kee
peeleer nw~ Thej keer "C[er Jeeeg Yeejer nesves kes keejCe veeres keer Deesj Deeleer nw leLee Jee<heerkejCe (Evaporation) neslee nw, efpemekes oewjeve Mejerj keer keg G<cee Kee& nes
jsefepejsj (Refrigerator) ceW jKeer JemlegDeeW kees "C[e kej osleer nw~ peeleer nw, Deewj nceW Meerleuelee kee DevegYeJe neslee nw~
3. efyepeueer kes yeuyeeW ceW efveef<ee iewmeeW kee Yeje peeveeefyepeueer kes (ii) efceer kes yejleveeW ceW yengle ner met#ce ef nesles nQ~ peue Fvemes yeenj Dee
yeuyees ceW efveJee&le (Vaccum) kes mLeeve hej efveef<ee iewme (Inert gas) pewmesDeeie&ve peelee nw leLee cekes ee megjener keer melen mes Jeeef<hele (Evaporate) neslee nw efpememes
(Argon) Yejer peeleer nw~ Fmekee keejCe en nw efke yeuye ceW efveef<ee iewme Yejves mes levleg peue meefnle hetje efvekeee "b[e nes peelee nw efpemekes heefjCeecemJehe Fme yele&ve ceW jKee
keer G<cee mebJenve (Convection) OeejeDeeW eje eejeW Deesj hewue peeleer nw~ efpememes yeuye peue Yeer "b[e nes peelee nw~
kes levleg (Filament) kee leehe Gmekes ieueveebke (Melting point) leke veneR ye{ (iii) ieceea kes efoveeW ceW keges peerYe yeenj efvekeeue kej neBheles jnles nQ~ peerYe
heelee nw~ Ssmee ve kejves hej yeuye kee leeheceeve levleg kes ieueveebke leke ye{ peeesiee Deewj levleg hej ueies peue kee Jee<heerkejCe neslee nw efpememes Fvekee Mejerj Meerleue nes peelee nw~
ieue peeSieer~ (iv) ieceea kes efoveeW ceW Keme keer eeF& kee Gheeesie efkeee peelee nw~ Fme hej
efJeefkejCe (Radiation) mes mebyebefOele Gheeesie 1. eee keer peue [euee peelee nw, peue kee Jee<heerkejCe neslee nw, pees kecejs keer nJee SJeb eeF& kee
kesleueer keer yeee melen ecekeoej yeveeeer peeleer nwecekeoej melen ve lees leehe enCe kej ueslee nw, efpemekes keejCe keceje Delevle Meerleue nes peelee nw~
yeenj mes G<cee kee DeJeMees<eCe kejleer nw leLee ve ner Yeerlej keer G<cee yeenj peeves osleer
esMej kegkej (Pressure Cooker)en Ske Ssmee yele&ve nw efpemeceW
nw~ FmeefueS eee keeheer osj leke iejce yeveer jnleer nw~ Yeespeve DeefleMeerIe heke peelee nw~ FmeceW oeye ye{eee peelee nw efpememes peue kee keJeLeveebke
2. jsefiemleeve efove ceW yengle iejce leLee jele ceW yengle "C[s nes peeles (Boiling point) ye{ peelee nw~ Dele: esMej kegkej kes Devoj hekeees peeves Jeeues Jemleg
nQjsle G<cee kee Ske Dee DeJeMees<eke (Absorbant) nw~ G<cee kee Dee kees DeefOeke leeheceeve eehle neslee nw leLee Yeespeve peuo yeve peelee nw~ DeefOeke TbeeF& Jeeues
DeJeMees<eke ner G<cee kee Dee Glmepe&ke neslee nw~ FmeefueS efove kes mecee jsle mete& keer
mLeeveeW ceW kegkej Delevle Gheeesieer nw keeeWekf e eneb kee Jeeegceb[ueere oeye efvecve neslee nw~
G<cee kees DeJeMeese<f ele kejkes iece& nes peelee nw Deewj jele kes mecee ceW jsle Deheveer G<cee kees efpememes peue kee keJeLeveebke efvecve neslee nw Deewj Keevee hekeeves ceW mecee DeefOeke ueielee nw~
efJeefkejCe (Radiation) eje Keeskej DeefOeke "C[e nes peelee nw~
meewj kegkej (Solar Cooker)en Ske Ssmee GhekejCe nw efpemekee
3. yeeoueeW Jeeueer jele, mJe DeekeeMe Jeeueer jele keer Dehes#ee iejce Gheeesie meewj Tpee& (Solar energy) kee mebenCe kejkes Gmekee Gheeesie Yeespeve hekeeves
nesleer nwmJe DeekeeMe Jeeueer jele ceW he=LJeer eje es[er ieeer efJeefkejCe (Radia-
ceW efkeee peelee nw~ mete& kes ekeeMe kee ueieYeie 1/3 Yeeie DeJeje ekeeMe neslee nw pees
tion) keer G<cee DeekeeMe keer Deesj eueer peeleer nw~ yeeoue G<cee kes yegjs DeJeMees<eke
Jemleg kees iejce kej oslee nw, efpeme hej Jen Deeheeflele neslee nw~ en kegkej keeBe kes DeeJejCe
(Bad-absorber) nesles nQ~ FmeefueS yeeoueeW Jeeueer jele ceW he=LJeer eje es[er ieeer
mes {kee jnlee nw leeefke Fmekes Devoj keer G<cee eerve neGme eYeeJe (Green house
efJeefkejCe keer G<cee Ghej DeekeeMe keer Deesj peeves kes yepeee veeres he=LJeer keer Deesj Jeeheme effect) kes keejCe Deboj ner jns~ yekemes keer Yeerlejer oerJeej keeues jbie mes jbieer jnleer nw~
ueew Deeleer nw efpemekes heefjCeecemJehe he=LJeer iece& yeveer jnleer nw~
efpememes meewj Tpee& DeefOeke cee$ee ceW DeJeMeese<f ele nes mekes~
ke=<Ce efheb[ (Black body)pees Jemleg Deheves he= hej Deeheeflele mechetCe& Lece&me heuee@mke (Thermos flask)en Ske efJeMes<e yele&ve nw efpemeceW
efJeefkejCe (Total radiation) kees hetCe&leee DeJeMeesef<ele kej ueslee nw, Gmes ke=<Ce efheb[
JemlegSB osj leke Deheves Gmeer leehe hej jKeer jnleer nQ efpeme leehe hej GvnW jKee ieee Lee~ eefo
(Black body) kenles nQ~ meJee&efOeke DeJeMees<eCe #ecelee 96 keepeue keer nesleer nw
iece& Jemleg Lece&me ceW jKeer peees lees Jen yengle osj leke iejce ner yeveer jnsieer~ Lece&me Heuee@mke
keeueer Jemleg G<cee kee Dee DeJeMees<eke nw~ (Thermos flask) ceW leehe mebejCe keer leerveeW efeeeDeeW eeueve (Conduction),
eer<ce $e+leg ceW meheso Jee henvevee yesnlej nwkeeuee ee ienjs jbie kee mebJenve (Convection) leLee efJeefkejCe (Radiation) kees kece efkeee peelee nw~
heuee@mke kee ceBng oesnjs {kekeve mes yevo jnlee nw, FmeefueS heuee@mke ceW jKee ieee Je iece&
kejlee nw, keeeWefke keeuee Jee G<cee kee Ske Dee mebJeenke nw~ meheso Jee mete& keer ee "b[e yevee jnlee nw~
efJeefkeefjle G<cee kees DeefOekeebMeleee hejeJeefle&le (Reflect) kej oslee nw, efpememes mete& keer meceger meceerj leLee mLeueere meceerj kee eueveeen G<cee mebejCe kee
ieceea meheso Jee kes Yeerlej yengle ner kece eJesMe kej heeleer nw~ mebJenve (Convection) mebyebOeer Gheeesie nw~ efove kes mecee mete& keer ieceea mes peue keer
heeveer keer efJeefMe G<cee Oeeefjlee Ge nesves kee ueeYe(i) peue keer Dehes#ee mLeue DeefleMeerIe iece& nes peelee nw~ efpememes mLeue keer nJeeeW Thej G"leer nw leLee
efJeefMe G<cee Oeeefjlee Ge nesves kee ueeYe en nw efke Deve heoeLeeX keer Dehes#ee en DeefOeke Fvekee mLeeve uesves kes efueS meceg keer Deesj mes "b[er nJeeSB mLeue keer Deesj eueves ueieleer
osj ceW iejce neslee nw leLee DeefOeke osj ceW "C[e neslee nw~ FmeefueS Mejerj kees meWkeves Jeeueer nQ es nJeeeW meceger meceerj kenueeleer nQ~ jele ceW mLeue, peue keer Dehes#ee DeefleMeerIe "C[e nes
yeesleueeW ceW iece& peue Yeje peelee nw, efpememes Jen DeefOeke osj leke Mejerj kees meWke mekelee nw~ peelee nw Dele: meceg kes peue kes mecheke& mes iece& nJeeSB Ghej G"leer nQ leLee Fmekee mLeeve uesves
(ii) peue keer DeefOeke efJeefMe G<cee Oeefjlee kes keejCe ner meceg kes heeme kes kes efueS mLeue mes meceg keer Deesj nJeeSB eueves ueieleer nQ~ FvnW mLeueere meceerj kenles nQ~
veiejeW ceW ve lees DeefOeke ieceea he[leer nw Deewj ve ner DeefOeke meoea~
meceleue ohe&Ce kes Gheeesie :
(iii) kecejeW kees iejce kejves Jeeues heeFheeW ceW iejce peue Yeje peelee nw~
hese heoeLe& yehe& mes {keves hej DeefOeke osj leke "b[s keeeW yeves jnles 1. yengheoMeea (Kaleidoscope)FmeceW meceeve uecyeeF& leLee meceeve
nQ"b[s hese heoeLe& keer yeesleueeW kees "b[e jKeves kes efueS GvnW O0C ceW peue ceW jKekej eew[ eF& kes leerve Deeeleekeej meceleue ohe&Ce Fme ekeej ueies jnles nQ efke oes ohe&CeeW kes yeere
600 kee keesCe yeves~ es leerveeW ohe&Ce Ske ceeser veueer kes Devoj ueies jnles nQ~ Fme
GhekejCe ceW heejoMe&ke MeerMes Jeeues efmejs mes veueer kees osKeves hej leLee veueer kees Iegceeves hej
veF&-veF& jbieerve Deeke=efleeeB efoKeeeer he[leer nQ~ es Deeke=efleeeb jbieerve keeBe keer eefleefyecye nQ,
pees meceleue ohe&CeeW (Plain mirrors) mes yeej-yeej hejeJeefle&le nesves kes keejCe efveefce&le
nesleer nQ~ Fmekee Gheeesie yeeeW kes efKeueewves kes he ceW neslee nw~
2. heefjoMeea (Periscope)Fme GhekejCe kee Gheeesie heve[gyyeer (Sub-
marine) penepe leLee eg kes mecee yebkej ceW efhes mewevf eke peceerve hej eue jns ogMceveeW
keer ieefleefJeefOeeeW kees osKeves kes efueS kejles nQ~ FmeceW oes meceleue ohe&Ce (Plain
mirror) Ske otmejs mes 450 keesCe hej efmLele nesles nQ~ Fve ohe&CeeW keer hejeJele&ke melenW
Deeceves-meeceves nesleer nQ FmeefueS Thej Jeeues efmejs mes neskej eJesMe kejves Jeeueer efkejCeW ohe&Ce eje
hejeJeefle&le neskej veeres keer Deesj Deeleer nQ leLee otmejs ohe&Ce eje hejeJeefle&le neskej DeeBKeeW ceW
eJesMe kejleer nQ~
hewjsuewkeme (Parallex)es#eke keer ieefle kes keejCe oes JemlegDeeW keer DeeYeemeer
Deehesef#eke ieefle kees hewjsuewkeme (Parallex) ee uecyeve $egef kenles nQ~
GoenjCepeye eueleer ngF& jsueiee[er keer efKe[keer mes yeenj osKee peelee nw lees
YetMe kes hes[ leLee otmejer JemlegSb Ske otmejs keer Dehes#ee eueleer ngF& eleerle nesleer nw~
FmeefueS efkemeer otmejs hes[ keer Dehes#ee keesF& Ske hes[ efkemeer Ske #eCe yeeeeR Deesj efoKeeeer
he[ mekelee nw lees keg meskeW[eW kes yeeo Gmekes oeeeR Deesj~
meesveej (Sonar)OJeefve kes hejeJele&ve mes hejemeve leLee hejeJele&ke keer eke=efle
%eele kejves kes efmeeble hej Fme GhekejCe keer jevee keer ieeer nw~
meesveej kes Gheeesie(i) OJeefve Je eefleOJeefve (Echo) keer leerelee keer metevee
Fmemes efceueleer nw~ (ii) meceg ceW eueves Jeeues penepeeW ceW meesveej keer JeJemLee kej peue keer
ienjeF& %eele efkeee peelee nw~ (iii) meceg kes veeres eueves Jeeues heve[gefyyeeeW (Sub
marine) keer GheefmLeefle keer peevekeejer oslee nw~ (iv) meesveej keer meneelee mes ejheer[es
(Tarpedo) keer GheefmLeefle kee helee ueieeee peelee nw~
j[ej (Radar)j[ej (Radio detection and ranging) DeLee&led
jsef[ees eje JemlegDeeW kee heefjeeve leLee hejemeve kee mebef#ehle he nw~ Fmekee efmeeble
eefleOJeefve (Echo) kes efmeevle mes efceuelee-peguelee nw~
j[ej kes Devegeeesie(1) j[ej kee Gheeesie Jeeegeeve keer GheefmLeefle, efoMee
Fleeefo kees %eele kejves ceW~ (ii) meceger penepeeW ceW ueies j[ej mes meceger eeveeW keer
GheefmLeefle keer metevee ceW, (iii) ceewmece mecyevOeer metevee eehle kejves ceW, (iv) meceg kes
Devoj penepe kes ceeie& ceW Deeves Jeeues ye[-s ye[s efnce Keb[eW, eeveeW Fleeefo kees %eele kejves
ceW neslee nw~
kewLees[ efkejCe Dee@efmeueesmkeeshe (Cathode rays-oscillos -cope)
en GhekejCe eleeJeleea efJeegle Oeeje leLee efJeegle Jeenke yeue (Electro motive
force) kes oesueveeW kee Me yeveelee nw~
GheeesiekewLees[ efkejCe Dee@efmeueesmkeeshe kee Gheeesie sueerefJepeve DeefYeeefnle
leLee j[ej ceW neslee nw~
^e@ees[ Jee@uJe (Triode valve)kewLees[, Svees[, eer[ SJeb levleg kee
mebyebOe leejeW eje JeeuJe kes DeeOeej kes efe$eeW mes kejves hej ^eees[ JeeuJe (Triode
valve) veeceke GhekejCe kee efvecee&Ce neslee nw~
^e@ees[ JeeuJe kes GheeesieFmekee Gheeesie eJeOe&ke (Amplifier),
oesefuele (Oscillator), es<eer (Transmitter) mebmeteke (Detector) leLee eener
(Acceptor) keer lejn Gheeesie efkeee peelee nw~
Deefleeeuekelee (Super conductivity)Ssmes heoeLe& efpeveceW efJeMes<e
heefjefmLeefleeeW ceW efJeegle eeflejesOe Metve nes peelee nw SJeb Jes efJeegle kes hetCe& eeueke yeve peeles
nQ, GveceW eefo efJeegle kee eJeen efkeee peee lees Jes efyevee efkemeer Tpee& #ee kes efvejvlej
eJeeefnle nesleer jnsieeR, Jes Deefleeeueke kenueeles nQ leLee Gvekee en efJeMes<e ue#eCe Deefleeeuekelee
kenueeleer nQ~
Deefleeeuekelee kes Gheeesie
1. DeefleMeefeMeeueer egcyeke (Magnet) kes efvecee&Ce ceW~
2. meghej kechetj (Super computer) kes efvecee&Ce ceW~
3. Deefleeeueke efJeegle egcyekeere JeueeeW kee Gheeesie kej efkemeer Yeer Jemleg kees
he=LJeer hej ee he=LJeer mes DeekeeMe ceW esef<ele kejves ceW~
^ebefpemj (Transistor)^ebefpemj P Je N ekeej kes De&eeuekeeW mes
efveefce&le Ske Ssmeer Fueske^e@efveke egefe (Electronic device) nw pees ^e@ees[ Jee@uJe
(Triode valve) kes mLeeve hej eege neslee nw~
^eeb pf emj kes GheeesieFmekee Gheeesie DeeOegevf eke jse[f ees, er. Jeer., kechetj,
Debleefj#e eeveeW Fleeefo ceW neslee nw~
De& eeueke heoeLe& (Semi conductor substances)Ssmes heoeLe&
efpemeceW efJeegle DeeJesie kee eJeen mebeeuekeeW mes kece hejvleg kegeeuekeeW mes DeefOeke neslee nw
De& eeueke heoeLe& (Semiconductor substance) kenueeles nQ~
De& eeuekeeW heoeLeeX kes GoenjCeF&, Tve, yeeuet, keeiepe, mebiecejcej,
neLeer oeBle, pejcesefveece, mesuesefveece, Dee& nJee Fleeefo De&eeueke heoeLe& kes
GoenjCe nQ~
Jeesuceerj (Voltmeter)Fmekee eeflejesOe (Resistance) yengle DeefOeke
neslee nw~ Fmekee Gheeesie heefjheLe (Circuit) kes efkevneR oes efyevogDeeW kes yeere efJeYeJeevlej
(Potential difference) ceeheves ceW neslee nw~
Deceerj (Ammeter)efkemeer Mebege Oeejeceeheer kees Deceerj kenles nQ~
Ske DeeoMe& Deceerj kee eeflejesOe (Resistence) Metve neslee nw~ efJeegle Oeeje kees
Sefcheej ceW ceeheves kes efueS Deceerj kee eeesie efkeee peelee nw~
efJeegle heetpe (Electric fuse)Fmes heefjheLe kes meeLe esCeerece ceW pees[e
peelee nw~ en leeByee, efve Je meermee keer efcee Oeeleg mes efveefce&le neslee nw SJeb Fmekee ieueveebke
(Melting point) kece neslee nw~
efJeegle ceesj (Electric motor)efJeegle Oeeje kes keejCe GlheVe egcyekeere
#es$e eje efkemeer eeueke ceW ieefle GlheVe keer pee mekeleer nw, Fmeer efmeeble hej efJeegle ceesj
keee& kejlee nw~ en efJeegle Tpee& (Electrical energy) kees eebef$eke Tpee& (me-
chanical energy) ceW heefjJeefle&le kejlee nw~
^ebmeheejcej (Transformer)en Ske Ssmee GhekejCe nw, efpemekee
Gheeesie eleeJeleea Oeeje (A.C.) keer Jeesulee kece ee DeefOeke kejves ceW efkeee peelee nw~
[eevescees (Dynamo)Fme GhekejCe kee Gheeesie eebef$eke Tpee& (Me-
chanical energy) kees efJeegle Tpee& (electrical energy) ceW heefjJeefle&le kejves
kes efueS efkeee peelee nw~
efJeegle mesue (Electric cell)efJeegle mesue (Electric cell) ceW
efJeefYeVe jemeeeefveke efeeeDeeW mes jemeeeefveke Tpee& kees efJeegle Tpee& ceW heefjJeefle&le efkeee
peelee nw~ es cegKele: efvecve oes ekeej kes nesles nQ~
(a) eeLeefceke mesue leLee (b) efleereke mesue~
(a) eeLeefceke mes} (Primary cell)FmeceW jemeeeefveke Tpee& meerOes
ner efJeegle Tpee& ceW heefjJeefle&le nesleer nw~ GoenjCeJeesuere mesue, Meg<kemesue,
[sefveeue mesue, ueskeueebMeer mesue Fleeefo~
(b) efleereke mesue (Secondary cell)Fme mesue ceW henues efJeegle
Tpee& kees jemeeeefveke Tpee& ceW efhej jemeeeefveke Tpee& kees efJeegle Tpee& ceW yeouee peelee
nw~ Fmekee Gheeesie ceesj keej, ^keeW Fleeefo kes FbpeveeW kees me& kejves ceW efkeee
peelee nw~
efkemeer efuehe ceW efheC[ kee Yeej TOJee&Oej leue ceW Ske Jee heLe hej ieefle kejlee nw~ Fme ieefle kees e#eshe ieefle kenles nQ~
1. peye efuehe Thej keer Deesj pee jner nw lees GmeceW efmLele Jeefe kees Dehevee Yeej e#eshe ieefle kes GoenjCe1. nJeeF& penepe mes efiejees iees yece keer ieefle,
ye{e ngDee eleerle neslee nw~ 2. le hej Ke[s neskej #eweflepe efoMee ceW heWkeer ieeer ieWo keer ieefle,
2. peye efuehe veeres keer Deesj Dee jner nes lees Jeefe kees Dehevee Yeej Iee ngDee 3. yeuues mes kejeeer ieWo keer ieefle Fleeefo~
eleerle neslee nw~ Ie<e&Ce (Friction)
3. peye efuehe Ske meceeve Jesie mes Thej ee veeres eueleer nw lees Jeefe kees Deheves
peye Ske Jemleg otmejer Jemleg keer melen hej efhemeueleer nw, lees efhemeueve keer ieefle keer
Yeej ceW keesF& heefjJele&ve eleerle veneR neslee~ efoMee kes efJehejerle Ske eeflejesOe yeue keee& kejlee nw, efpemes Ie<e&Ce yeue (Friction
4. eefo veeres efiejles mecee efuehe kee lJejCe (Acceleration) ieglJeere
force) kene peelee nw~ Fmekeer efoMee meowJe Jemleg keer ieefle keer efoMee kes efJehejerle nesleer nw~
lJejCe mes DeefOeke nes lees Jeefe efuehe keer melen mes Ghej keer G"kej Gmekeer le hej pee
Ie<e&Ce kece kejves kes efueS efpeme heoeLe& kee Gheeesie efkeee peelee nw Gmes mvesnke (Lubri-
ueiesiee~
cant) kenles nQ~
eefo ogIe&veeJeMe efuehe kee leej t peees lees Jen Ske cege efheb[ keer Yeebefle
Ie<e&Ce yeue kes Gheeesie1. Ie<e&Ce yeue kes keejCe ner keesF& ceveg<e meerOee Ke[e
ieglJeere lJejCe mes veeres efiejleer nw~ Fme oMee ceW GmeceW efmLele Jeefe kees Dehevee Yeej Metve
jnlee nw~ 2. eefo me[keeW hej Ie<e&Ce ve nes lees, heefnS efhemeueves ueieles nQ~ 3. hee Je hegueer
eleerle neslee nw~ en Yeejnervelee (Weightlessness) keer DeJemLee nw~
kes yeere Ie<e&Ce ve nesves hej hee ceesj kes heefnS kees Iegcee ve mekesiee 4. Ie<e&Ce yeue kece nesves
leejlJe (Pitch)OJeefve kee Jen ue#eCe efpemekes keejCe nce OJeefve kees ceeser
hej nce kesues kes efuekes SJeb yejmeele kes efoveeW ceW efekeveer me[ke hej efhemeue peeles nQ~
ee heleueer kejles nQ, leejlJe kenueelee nw~ OJeefve kee leejlJe Gmekeer DeeJe=efe (Fre-
Deeefke&efce[erpe kes efveece kee owefveke peerJeve ceW Devegeeesie:
quency) hej efveYe&j kejlee nw~ heg<eeW ceW OJeefve kee leejlJe efeeeW keer Dehes#ee kece neslee
1. peueeeve Je heve[gefyyeeW (Submarines) kes ef[peeFve efvecee&Ce ceW~
nw~ Mesj keer one[ SJeb cejeW keer efYeveefYeveen ceW cej keer efYeveefYeveen kee leejlJe
2. ogiOeceeheer (Lactometer) kes efvecee&Ce ceW~
DeefOeke neslee nw leLee Mesj keer one[ kee leejlJe kece neslee nw~ 3. neF[^ecs eerj (Je IevelJe ceeheer) kes efvecee&Ce ceW~
Devegveeo (Resonance)Devegveeo keer efeee kes keejCe ner mewefvekeeW kees 4. peerJeve j#eke heser (life belt) kes efvecee&Ce ceW~
efkemeer hegue hej keoce efceueekej ve eueves keer meueen oer peeleer nw keeeWekf e keoce efceueekej eleemLelee (Elasticity)en heoeLe& kee Jen iegCe nw efpemekes keejCe
eueves mes mewefvekeeW kes keoceeW keer DeeJe=efe (Frequency) hegue keer mJeeYeeefJeke kebheve Jemleg, Gme hej Deejesefhele Jeee yeue mes GlheVe efkemeer Yeer ekeej kes heefjJele&ve kee efJejesOe
DeeJe=efe kes yejeyej nes peeleer nw, efpememes Devegveeo kes keejCe hegue ceW ye[s-ye[s Deeeece kes kejleer nw leLee pewmes ner yeue ne efueee peelee nw, Jen Jemleg Deheveer hetJee&JemLee ceW Jeeheme Dee
kebheve GlheVe nes peeles nQ~ efpemekes heefjCeecemJehe hegue kes tves keer mebYeeJevee nes peeleer nw~ peeleer nw~ keg Deece OeelegDeeW kee eleemLeere JeJenej efvecveefueefKele nw
vetve kee eLece ieefle efveeceJemleg Deheveer efJejeceeJemLee ee mejue jsKee kes 1. Meg ueesne ueeeruee neslee nw, efkevleg eleemLe veneR neslee nw~
Deveghe Skemeceeve ieefle keer DeJemLee ceW leye leke yeveer jnleer nw, peye leke efke Gme hej keesF& 2. Fmheele ueeeruee leLee eleemLe oesveeW ner neslee nw~
Demeblegeuf ele yeue keee& ve kejs~ JemlegDeeW kees Deheveer ieefle keer DeJemLee ceW heefjJele&ve kee efJejesOe 3. leeByee leve (Ductile) neslee nw~
kejves keer eJe=efe kees pe[lJe (Inertia) kenles nQ~ 4. {ueJeeb ueesns ceW keeye&ve keer cee$ee 3 mes 4 nesleer nw en ve lees ueeeruee neslee
pe[lJe kes GoenjCe nw Deewj ve ner eleemLe~
5. meermee DeeIeeleJeOe& neslee nw Deewj FmeceW megIedleee Yeer heeeer peeleer nw~
1. keer ngF& iee[er kes Deeeveke eue he[ves hej GmeceW yew"s ee$eer heers keer Deesj
owefveke peerJeve ceW Meevelee kee eYeeJe1. efpeleveer lespeer mes nce Jeeeg ceW
efiej he[les nQ~
oew[ mekeles nQ, Gleveer lespeer mes peue ceW veneR oew[ mekeles nQ keeeWekf e peue keer Meevelee Jeeeg
2. eueleer ngF& iee[er kes Deeeveke keves hej GmeceW yew"s ee$eer Deeies keer Deesj Pegke
mes DeefOeke nw~
peeles nQ~
2. kece Meeve Je pewmes peue SJeb DeefOeke Meeve Je pewmes efiuemejerve, Meno kees
3. nLeew[s kees nlLes ceW kemeves kes efueS nlLes kees peceerve hej ceejles nQ~
heMe& hej ueg{keeves hej, Meno Je efiuemejerve DeefOeke Meeve nesves kes keejCe peuoer "nj
4. ieesueer ceejves hej keeBe ceW ef nes peelee nw efkevleg helLej ceejves hej Jen keeBe
peeles nQ peyeefke peue kece Meeve nesves kes keejCe DeefOeke mecee leke yenlee jnlee nw~
gke[s-gke[s nes peelee nw~
3. Jeeeg keer Meevelee kes keejCe ner yeeoue kes keCe yengle Oeerj-s Oeerjs veeres keer Deesj
5. kecyeue hej [b[e heerves mes Oetue Pe[ peeles nQ~
Dee heeles nQ SJeb yeeoue Deemeceeve ceW lewjles ngS eleerle nesles nQ~
ieefle efJe<eeke vetve kee le=leere efveeceefkemeer Yeer efeee kes efueS "erke
yeveexueer ecese kes Devegeeesie1. Jesvgjerceerj efvecee&Ce ceW 2. Jeeegeeve kes
Gmekes yejeyej hejvleg efJehejerle efoMee ceW eefleefeee nesleer nw~ GoenjCe
efvecee&Ce ceW, 3. peye DeebOeer Deeleer nw lees IejeW kes hhej Je erve G[ peeles nQ, 4. eefo jsueJes
1. jekes kee Deeies ye{vee, 2. TbeeF& mes ketoves hej ees ueievee, 3. yebokt e mes
huesheece& hej keesF& ceveg<e Ke[e nes lees lespeer mes jsueiee[er Deeves hej Jeefe kees iee[er keer
ieesueer es[ les mecee heers keer Deesj Pekee ueievee, 4. kebg Dee mes heeveer KeeReles mecee jmmeer
Deesj efiej peeves kee Keleje jnlee nw~
t peeves hej Jeefe kee heers keer Deesj efiej peevee Fleeefo~
he= leveeJe kes GoenjCe1. peue keer yebtoeW kee ieesue nesvee~
mebJesie mebj#eCe kee efmeeble (Law of conservation of momen-
2. uewche keer yeeer ceW lesue e{vee~
tum)Ske Jemleg ceW efpelevee mebJesie heefjJeefle&le neslee nw, otmejer Jemleg ceW Glevee ner mebJesie
3. meeyegve kes eeesie mes kehe[s Oeesvee~
efJehejerle efoMee ceW nes peelee nw~ je@kes (Rocket) kee veesove, yebotke kee eefle#eshe mebJesie
4. DeMeeble meceg ceW lesue efiejves mes peue ceW efmLejlee kee Deevee~
mebj#eCe efmeeble hej DeeOeeefjle nw~
5. meener meesKlee leLee leewefueee eje peue meesKevee~
e#eshe ieefle (Projectile motion)peye efkemeer Jemleg kees Ske eejbefYeke
6. MesefJebie yeMe kees peue mes efvekeeueves hej kesMe kee Deeheme ceW mevee~
Jesie mes GOJee&Oej ieefle mes efkemeer efoMee ceW heWkee peelee nw lees Jen ieglJeere lJejCe kes Devleie&le