.

Aynnt: 174
Inceleme dizisi: 90
Kamu Vicdanna an
Sivil Itaatsizlik
Hannah Arendt, Ronald Dworkin, Jrgen Habermas, Johan Galtung,
Martin Luther King, John Rawls, Hans Saner, Henry David Thoreau
Almancadan eviren
Yakup Coar
Yayma hazrlayan
Ender Ateman
Bu kitabn tm yaym haklan
Aynnt Yaynlar'naaittir

Kapak illstrasyonu
Sevin Altan
Kapak dzeni
Arslan Kahraman
Dzelti
Ayten Koa/
Basma hazrlk
Renk Yapmevi Tel: (0 212) 516 94 15
Bask ve cilt
Mart Matbaac/k Sanatlar Ltd. ti. Tel: (O 212) 212 03 39-40
Birinci basm
Ocak 1997
ISBN 975-539-162-2

AYRINTI YA YlNLARI
Piyer Loti Cad. 17/2 34400 emberiila-istanbul Tel: (0 212) 518 76 19 Fax: (0 212) 516 45 77
H. Arendt, R. Dworkin, J. Habennas, J. Galtung
M.L. King, H. Saner, J. Rawls, H.D. Thoreau,

. . ARI
KAMU ViCDANINA

SIVIL

ITAATSIZLIK
i N C EL E M E D iZ i S i
ENLiKLi TOPLUM/Ivan 11/ich/2. basm .lll YEiL POLiTiKA/Jonathan Porritt/2. basm .lll MARKS.
FREUD VE GNLK HAYATIN ELETiRiSi/Bruce Brown/2. basm .lll KADlNLlK ARZULARI/Rosa/ind
Coward3. basm .lll FREUD'DAN LACAN'A PSiKANALiZ/Saffet Murat Turili 2.basm .lll NASIL SOS-
YALiZM? HANGi YEiL? NiiN TiNSELLiK?/Rudo/f Bahro/2. basm .lll ANTROPOLOJiK AlDAN iD
DET/Der: David Riches .lll ELETiREL AiLE KURAMilMark Paster .lll iKiBiN'E DOGRU!Raymond Wil-
liams .lll DEMOKRASi ARAYllNDA KENT/Krat Bumin .lll YARIN/Roberi Havemann .lll DEVLETE
KARI TOPLUMIPierra Ciastres .lll RUSYA'DA SOVYETLER (1905-1921)/0skar Anweiler .lll BOL-
EViKLER VE ii DENETiMi/Maurice Brinton .lll EDEBiYAT KURAMI/Terry Eagleton .lll iKi FARKLI
SiYASET/Levent Kker .lll ZGR EGiTiM/Joe/ Spring .lll EZiLENLERiN PEDAGOJiSi/Pau/o Freire/2.
basm .lll SANAYi SONRASI TOPYALAR/Boris Franke/ .lll iKENCEYi DURDURUN!/Taner Akam
.lll ZORUNLU EGiTiME HAYlR !i Catherine Baker/2. bastm .lll SESSiZ YIGINLARIN GLGESiNDE YA
DA TOPLUMSALlN SONU/Jean Baudrillard!Tkendi .lll ZGR BiR TOPLUMDA BiLiMIPaul Fe-
yerabend .lll VAHi SAVAININ MUTSUZLUGU/Pierre Ciastres .lll CEHENNEME VG/Gndz
Vassaf/6. basm .lll GSTERi TOPLUMU VE YORUMLAR/Guy Debord .lll AGlR EKiMILynne
Segal .lll CiNSEL iDDETlA/berio Godenzi .lll ALTERNATiF TEKNOLOJilDavid Dickson .lll ATE
VF: GNE/Iris Murdoch .lll OTORiTE/Richard Sennett .lll TOTALiTARiZM/Simon Tor-
mey .lll iSLAM'IN BiLiNALTINDA KADlNI Fetna Ayt Sabbah/2. basm .lll MEDYA VE DEMOKRASi/
John Keane/2. basm .lll OCUK HAKLARI/Der: Bob Franklin .lll KTEN SONRA/Der: Robin
Blackbum .lll DNYANIN BATILILAMASI/Serge Latouche .lll TRKIYE'NiN BATILILATIRILMASII
Cengiz Aklar .lll SINIRLARI YlKMAKlMary Me/for .lll KAPiTALiZM, SOSYALiZM, EKOLOJitAndrl Gorz
.lll AVRUPAMERKEZCiLiK/Samir Amin .lll AHLAK VE MODERNLiK!Ross Poole .lll GNDELiK
HAYAT KILAVUZU/Susan Willis .lll SiViL TOPLUM VE DEVLET/Der: John Keane .lll TELEVilYON:
LDREN EGLENCE/Nei/ Postman .lll MODERNLiGiN SONULARllAnthony Giddens .lll DAHA AZ
DEVLET-DAHA OK TOPLUM/Ro/1 Cantzen .lll GELECEGE BAKMAK/Michael Alberi - Robin Hah-
ne/.111 MEDYA. DEVLET VE ULUS/Phi/ip Schlesinger .lll MAHREMiYETiN DNM/Anthony Gid-
dens .lll TARiH VE TiN/Joe/ Kavel .lll ZGRLGN EKOLOJiSi/Murray Bookchin .lll DEMOKRASi
VE SiViL TOPLUM/John Keane .lll U HAiN KALPLERiMiZIRosa/ind Coward .lll AKLA VEDA/Paul Fe-
yerabend .lll BEYiN iGFAL EBEKESilArmand Mattelari .lll iKTiSADi AKLlN ELETiRiSi/ Andre
Gorz .lll MODERNLiGiN SlKlNTlLARI 1 Charles Taylor .lll GL DEMOKRASi/Benjamin Bar-
ber .lll EKiRGE/Bemard Suits .lll KTLGN EFFAFLIG llJean Baudrillard .lll ENTELEKTEU
Edward Said .lll TUHAF HAVA!Andrew Ross .lll YENi ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques .lll TAHAKKM
VE DiRENi SANATLARIIJ.C. Scott .lll SAGLIGIN GASPiiivan 1//ich .lll SEVGiNiN BiLGELiGiiA/ain
Finkielkraut .lll KiMLiK VE FARKLILIK/William Canno/Iy .lll ANTiPOLiTiK AGDA POLiTiKAIGeoff Mu/-
gan .lll YENi BiR SOL ZERiNE TARTIMALAR/Hi/ary Wainwright .lll DEMOKRASi VE KAPiTALiZMI
Samuel Bowies-Herberi Gintis .lll OLUMSALLIK. iRONi VE DAYANIMA/Richard Rorty
.lll OTOMOBiLiN EKOLOJiSi!P. Freund-G. Martin .lll PME. GIDIKLANMA VE SlKlLMA ZE-
RiNE/Adam Phillips .lll iMKANSIZIN POLiTiKASIIJ.M. Besnier .lll GENLER iiN HAYAT BiLGiSi EL
KiTABIIRaout Vaneigem .lll CENNETiN DiBi!Gndz Vassaff3. basm .lll EKOLOJiK BiR TOPLUMA
DOGRU!Murray Bookchin .lll iDEOLOJi/Terry Eagleton .lll DZEN VE KALKlNMA KlSKAClNDA TR-
KiYElAhmet insel .lll AMERiKA/Jean Baudrillarcl .lfl POSTMODERNiZM VE TKETiM KLTR/Mika
Featherstone .lll ERKEK AKl UGenevieve L/oyd .lll BARBARLIK/Michel Henry .lll KAMUSAL iN-
SANIN K-Richard Sennett .lll POPLER KLTRLER/David Rowe .lll BELLEGiNi YiTiREN
TOPLUM/Russell Jacoby .lll GLME/Henri Bergson .lll LME KARI HAYATiNorman O. Brown
.lll Sivil iTAATSizLiKIDer.: Yakup Coar .lll AHLAK ZERiNE TARTIMALAR/Jan Nutta/1
.lll TKETiM TOPLUMU/jean Baudrillard .lll EDEBiYAT VE KTLK/Georges Bataif/e
.lll LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK/Sren Kierkegaard .lll ORTAK BiR EYLERi OL-
MAYANLARlN ORTAK~IGIIA/phonso Lingis

HAZlRLANAN K T A P L A R
KiMLiK MEKANLARilDavid Mor/ey-Kevin Robins .lll DOSTLUK ANLAYILARI/Sandra Lynch
.lll YNTEME KARI/Paul Feyerabend .lll POSTMODERN ETiK!Zygmunt Bauman .lll RUJ LEKESi-
20. Yzyln Gizli Tarihi/Greil Marcus .lll POLiTiK KAMERAID. Kellner-M. Ryan .lll BENLiGi KO-
NUMLAMAK/Sey/a Benhabib .lll KENTLEMEDEN EHiRLERE/Murray Bookchin
NDEKLER

N SZ: SiViL iTAATSiZLiK

Yakup Coar ......................................................................................9
I. Sivil itaatsizlik olgusunun temel unsurlar ............................... .IO
A. Yasadlk ................................................................................. 10
B. Alen ilik, hesaplanabilirlik ......................................................... ll
C. Politik ve hukuki sorumluluun st/enilmesi ............................ ll
D. iddetin reddedilmesi ................................................................ 12
E. Ortak adalet anlaynalkamu vicdanna ynelik
bir ar ..................................................................................... 12
F. Sistemin geneline deil tekil hakszlklara kar ortak
eylem .......................................................................................... 13
G. Eylem ciddi hakszlklara kar yaplr ve
hakszlkla makul bir iliki iindedir ........................................ 14
H. Hakszlklar/ailgili ifte standart kullanlamaz ....................... 15

5
 II. Nasl bir hukuk dzeni? ........................................................... .16
A. Farkllk ilkesi ........................................................................... 17
B. ounluk kuralnn ileyii ....................................................... 18
llL Demokratik olmayan lkelerde sivil itaatsizliin anlam ........ 20
A. Totalitarizm ve bireysel itaatsizlik ............................................ 20
B. Demokratik de, totaliter de olmayan rejimlerde sivil
itaatsizlik.. .................................................................................. 21
IV. Trkiye'de sivil itaatsizlik ........................................................24
-Trkiye'de sivil itaatsizlik eylemleri ve
"Cumartesi Anneleri" ................................................................ 25

- DEVLETE KARI iTAATSiZLK GREVi ZERNE

Henry David Thoreau .....................................................................30

- SiViL TAATSZLGN TANIMI VE HAKLlLIG I

John Rawls......................................................................................54
I. Sivil itaatsizliin tanm. ........................................................... .54
II. Sivil itaatsizliin hakll. ........................................................6 1
III. Sivil itaatsizliin rol ................................................................67

- SVL TAATSZLK
Hannah Arendt ...............................................................................76

- SiViL T AATSZLK: DEMOKRATiK HUKUK

DEVLETNN DENEK TAI. ALMANYA'DA
OTORiTER LEGALZM KARITLIGI
Jrgen Habermas ......................................................................... 116
I. Deien protestocular sahnesi................................................ .117
II. John Rawls'n adalet teorisi ................................................... .121
lll. Meruiyelin koruyucular ........................................................ 124
IV. Karlkl itidal ....................................................................... 126
V. Bugnk hakszlk nerededir? ................................................ 130
VI. ounluk kural ne zaman iler? ........................................... .133
VII. Zorla yaratlan kesinlikler. ...................................................... 134

- SVL iTAATSZLGN ETG VE PRAGMAT

Ronald Dworkin ............................................................................ l31
6
- DEMOKRASiLERDE DiRENME
SORUMLULUGU ZERNE
Hans Saner ................................................................................... 156
I. "Adile yakn bir sistemde" direni ......................................... .l57
Il. "k sreci ierisindeki denokrasilerde" direni .............. 164
III. Demokrasilerde direni iin bir teorik ereve denemesi...... l 69

-DiKTATRLK DNEMLERNDE
KSEL SORUMLULUK
Hannah Arend/ ............................................................................. 172

- BIRMINGRAM CEZAEVi'NDEN MEKTUP

Martin Luther King ...................................................................... 184

- GANDHi VE ALTERNATiF HAREKET

TEORiDE SATYAGRAHA-NORMLAR
Johan Galtung .............................................................................. 204

-YAZAR BiYOGRAFLER... ....................................................... 220

7
NSZ: SVL iTAATSiZLK
Yakup Coar

1848 ylnda Amerika'da Thoreau tarafndan ilk kez kullanlan sivil

itaatsizlik kavram, 1980'li yllarda Avrupa'da youn tartmalarn
konusu olmu, son yllarda Trkiye' de de kullanlmaya balan
mtr.
Ancak Trkiye'de sivil itaatsizliin ne olduu, hangi eylemlerin
sivil itaatsizlik olarak adlandrlabilecei, sivil itaatsizlikle neyin
amalanabilecei ya da neye ulalabilecei konusunda var olan
snrl sayda yayn ve 1992 aralk aynda stanbul Alman Kltr
Merkezi'nde dzenlenen bir sempozyum 1 dnda kapsaml tart
malar henz gndeme gelmedi. Elinizdeki kitap konu ile ilgili
1. Yayrl),lanan kitaplar: Jrgen Haberma~. Sivil itaatsizlik, Ala Yaynlar,1995,
ev. H. Okesiz; Hayrettin Okesiz, Sivilltaatsizlik, Ala Yaynlar, 1994; Henry
David Thoreau, Haksz Ynetime Kar, istanbul 1963, ev. Vedat GnyoL
Sempozyum iin bkz. Argumentum Aylk Hukuk Dergisi, say 36-41, Temmuz
Aralk-1993.

9
 nemli metinlerin ve tartmalarn bir ksmn sunarak bu boluu
bir lde gidermeyi amalyor.
Peki nedir sivil itaatsizlik?
_Sivi! itaatsi~lik, "u ya da bu ~l,!:i_~t:: ~d)_l'~}!i~J!e!lp h1cQm si!_!:-
d demokratik bir sistemde ortaya kan ciddi hakszlklar.a
"}.<.ar, yasal imkanlarn tkendi i noktada son bir are olarak ba:
vurulan, kendisine anayasay ya da toplumsal szlemede ifadesini
~lan ort_ak adalet anlayn temel alan, iddeti reddeden, yasad
.Q<.?Jitik bir edimdir..
Aada ncelikle bu ksa tanm amaya, ardndan sz edilen
demokrasinin hangi zellikleri tamas gerektiini vurgulamaya,
sonra da bu zelliklerin bulunmad, yani "u ya da bu lde
adil" ilikilerin varlndan da sz edilemeyecek lke ve d-
nemlerde sivil itaatsizliin uygulanabilirliini ve ilevini tart
maya alacam. Son olarak da Trkiye'de sivil itaatsizliin uy-
gulanabilirlii konusunda dncelerimi syleyip, bir sivil ita-
atsizlik eylemi olarak "Cumartesi Anneleri"nin eylem anlaylarn
tartacam.

I. SVL T AATSiZLK OLGUSUNUN TEMEL UNSURLARI

A. Yasadlk

Sivil itaatsizlik, haksz bir uygulamaya kar btn yasal yollar

denendikten sonra giriilen yasad bir eylemdir. Ancak yasad
eyleme girirnek ilke olarak yasad rgtlenmeyi ya da eylemi sa-
vunmak anlamna gelmez. Bu yola ancak sonu getirecek ya~~
yollar deneniE tketildikten sonra bavurulur. nk sivil ita-
atsizlik eylemcisi, var olan anayasal dzenin temel ilkelerine ya da
toplumsal szlemeye esastan bir itirazda bulunmaz. Tersine, bu
temel anlamann ilkelerinin inenmesinden duyduu kaygy dile
getirmek iin bu yola bavurur. Bu anlamyla sivil itaatsizlik
yasad ancak meru bir eylemdir.

10
 B. Alenilik, hesaplanabilirlik

Yasad olmasna ramen sivil itaatsizlik gizli deil, ak/aleni

bir eylemdir. Alenilik sadece eyleme katlanlarn kendilerini giz-
lernemelerini deil, yaplan eylemin kamuoyunca alglanabilir
"zellikte olmasn gerektirir. Ancak alenilik kavramyla ilgili baz
snrlamalar, istisnai durumlar vardr. Bunlarn en nemlisi ey-
lemin bandan beri aleni olmasnn sivil itaatsizlii tmyle
baarsz klaca yolundaki endiedir. Ronald Dworkin byle bir
duruma rnek olarak, sahibinden kaan kleyi saklayan bireyin
tavnn2 vermektedir. Byle bir durumda eylemin gerekletirildii
srada gizli kalmas her eyden daha nemlidir. Ancak saklama
eylemi sona erdikten sonra bunun mutlaka kamuoyuna du-
yurulmas gerekir.
Hesaplanabilirlik ise eylemin seyri ve sonulannn eylemin.
j;_~nda sylenenle;:~U!Yl@.n olmasdr. rnein sessiz oturma ey-.
lemi yaplacaksa, yaplacak olan sadece budur, ardndan bir baka
eylem gelmeyecektir. Hesaplanabilirlik ayrca eylemcinin sa-
mimiyeti ve inandnclnn, syledikleriyle yaptklarnn uyum
iinde olmasnn ifadesidir. Ayn zamanda, eylemin terrize edil-
mesi, baka ekilde sunulmasnn nnde ciddi bir engel oluturur.

C. Politik ve hukuki sorumluluun st/enilmesi

Sivil itaatsizlik eylemeisi birey ya da grup eyleminin politik so-

rumluluunu stlenir. Sivil itaatsizlik eylemeisi asndan kamu-
oyunun gzleri nnde olmak esastr. Bandan itibaren hedefin,
2. Tek bir bireyin eyleminin sivil itaatsizlik olarak adlandnlp adlandnlmayaca
bir tartma konusudur. rnein Hannah Arendt sivil itaatsizliin ancak bir grup
eylemi olabileceini savunur. Ona gre sahibinden kaan kleyi saklayan bi-
reyin davran da vicdani retinin davran da sivil itaatizlik olarak anlalama.
Hatta sivil itaatsizlik konusunda yazanlarn mutlaka bavurduklar Thoreau'nun
eylemini de sivil itaatsizlik olarak tanmlamaz.
Ben, sraladm dier zellikleri tayan, zellikle de aleni olan, ar amac
gden bireysel eylemlerin de sivil itaatsizlik olarak tanmlanmasnn uygun ola-
can dnyorum. rnein askere, savaa gitmeyiini kamuoyuna ~_)SIC!Y_<ll
bireyin davran sivil itaatsizlik olarak adlandrlabiiLr, nk sz konusu kii,
sonulan itibariyle mutlak bir edirne, ldrme eylemine katlmak istemernekte ve
belli bir anlay, kabul beklentisiyle kamusal adalet duygusuna bavurmaktadr.

 eylemin aknn
tespit edilmi ve aklanm olmas da n-
grldnden, eylemin sonunda politik sorumluluktan kanmak,
eylemi inkar etmek sz konusu edilemez.
Hukuki (cezai) sorumluluk konusunda ise farkl grler bu-
lunmaktadr. Kimi teorisyenler hukuki sorumluluu stlenmenin
eylemcilerin samirniyetlerinin bir ifadesi olarak alglanp, eylemin
ar etkisini glendirecei gerekesiyle byle bir eyi sa-
vunurlarken, dierleri meru dzeyde giriilen bir eylemden dolay
cezalandrmay kabul etmenin doru olmadn savunurlar.

D. iddetin reddedilmesi

Sivil itaatsizliin asli zelliklerinden biri de iddeti red-

detmesidir. "Sivil itaatsizlik eyleminde ifadesini bulan ihlal sem-
bolik zelliktedir; buradan da protestonun bar (iddeti ier-
meyen) aralarla snrlanmas kural kar." (Habermas, elinizdeki
'kitap s. 121) Ancak iddetin ne olduu, snrnn nerede balad
tartmaldr. rnein her tr zor uygulamas iddet midir? Psi-
kolojik bask ayn kategori altnda tartlabilir mi? Bu konuda
genel kabul gren anlay, eylemin, kartlarnn ya da olayn
dndaki nc kiilerin fiziki ve psikolojik btnlklerine zarar
vermemesidir. Gandhi'nin teorisinde daha da ileri gidilerek ya-
ralayc ve zarar verici eylemlerin yannda yaralayc ve zarar ve-
rici szlerden dahi kanlmas, kartnn malna bile zarar ve-
rilmemesi nerilmektedir. Sivil itaatsizlik genelde dmanlklar
derinletirmenin deil, dmanl gidermenin, kartn yok et-
.menin deil, ikna etmenin bir yntemi olarak dsnld icin,
iddet kullanmak sivil itaatsizliin hedefleriyle uyumaz.

E. Ortak adalet anlaynalkamu vicdanna ynelik bir ar

Sivil itaatsizlik ounlua yaplan bir ar, gnderilen bir me-

sajdr. Bu ar toplumda kamusal (ortak) bir adalef anlaynn
varln temel alr. "Bu anlayn temel ilkelerinin !zun dnem
devam eden kastl ihlali, zellikle de eit temel zgrlkler il-
kesinin ayaklar altna alnmas ya teslimiyete ya da bakaldrya
yol aar. Sivil itaatsizliklik yoluyla bir aznlk grup, ounluu
12
yaptklarnn bu ekilde anlalnasn isteyip istemediini gzden
geirmeye ya da ortak adalet anlayna uygun olarak aznln ta-
leplerini tanmak isteyip istemediini incelemeye zorlar." (Rawls,
elinizdeki kitap s. 58-59) Rawls'n burada szn ettii ortak ada-
let anlay kavram, kurduu toplumsal szleme modelinden kay-
nan almaktadr. Ancak byle bir szlemenin ya da tm temel
haklar garanti altna alan bir anayasann mevcut olmad du-.
rumlarda da byle bir kavramn anlaml olduunu ve mutlak dik-
tatrlk dnemleri dnda genelde sz konusu edilebileceini d-
nyorum. Sorun "... var olan adalet duygusunun belli bir baar
beklentisiyle bavurulabilecek kadar gl olup olmaddr ...
Hakl gsterilebilecek sivil itaatsizliin sadece sz konusu top-
lumda gl bir adalet duygusunun varl durumunda, makul ve
etkin bir nonkonformizm bi imi olabileec i akldan karlma
V

maldr." (Rawls, elinizdeki kitap s. 71) Trkedekullanlan amu

vicdan kavram benzer bir durumu/fikri ifade etmektedir.
Kendisine ortak adalet anlayn/kamu vicdann temel alan
sivil itaatsizlik edimi bireysel karlar ya da toplumun dier ye-
lerinin haklarnn gaspna yol aacak grup kadaryla gerekelen-
.dirilemez. Ornein dini zgrlkleri ihlal edilen bir mezhebin hak-
larn savunmak iin sivil itaatsizlie bavurmak mmknken, dini
inanlar ya da dini kurallar toplumun geneli iin geerli kurallar_
haline getirmek amacyla byle bir yola bavurulamaz. nk
.kimseden bakasnn inanlarna gre yaamas talep edilemez ..

F. Sistemin geneline deil tekil hakszlklara kar ortak eylem

. Sivil itaatsizlik eylemi az ya da ok adil olduu varsaylan top-

lumsal ilikiler sistemine kar deil tek tek hakszirk/ara kar
yaplr. Yani sistemin tmne ynelik bir kar k sz konusu
deildir. Sistemin genel anlamda adaletli olduu varsaylr. Bu af\
larnda sivil itaatsizlik ideolojik birliktelikleri gerektirmez. Aslolan
kar klan ya da istenen eylerde ortaklktr. Farkl bir deyile
dnsel dzeyde genel bir rtmenin deil ksmi bir akmann
varl yeterlidir. nk, ok farkl ideolojilerden yola karak
somut baz sorunlarla ilgili ayn sonulara varmak mmkndr.
rnein nkleer silahlarn konulandrmalarna kar Avrupa' da
13
yaplan eylemlerde sosyalistlerin, yeillerin yannda kimi dini
gruplar da yer alyorlard. Daha yakn bir rnek olarak -henz sivil
itaatsizlik eylemlerine dnm olmasa da- Krt meselesinin -
zm konusunda solun bir kesimiyle slamc baz gruplar
arasndaki yaknlama ve ortak abalardan sz edilebilir.
Zaten ,sivil itaatsizlik rgtlenmelerinin baars, "farkl ei
limlerin abalarn ortak bir hedefe yneltme kapasitesiyle" doru
orantldr. "Bu kapasitesini ya da isteini l'itiren cemiyet eylem
yetisini de yitirmitir." (Arendt, elinizdeki kitap s. 112)
Tekil hakszlklara kar ortak eylem ilkesinden karlabilecek
bir sonu da sivil itaatsizlik rgtlenmelerinin mrlerinin genelde
sz konusu hakszln giderilmesiyle snrl oluudur. Yani in-
sanlar ortak ve somut bir hedef etrafnda geici olarak bir araya
gelir, sorun zlnce de dalrlar. kinci bir sonu ise farkl
dnya grlerinin temsil edildii bu tr rgtlenmelerin genelde
ademi merkeziyeti, taban inisiyatifine dayanan, demokratik r-
gtlenmeler olacadr. Byle bir koul sivil itaatsizlik r-
gtlenmelerinde yer alan insanlarn partilerde yer almalar nnde
engel tekil etmez. Daha ok sivil itaatsizlik eyleminin "klasik"
partiler araclyla yrtlemeyeceini ifade eder. nk bu par-.
tiler insanlar ortak bir dnya gr etrafnda bir araya getiren
kalc rgtlenmelerdir. Parti erevesinde yaplabilecek bir ar
baka grup ve bireylerin katlm nnde en azndan psikolojik ba-
riyerler oluturacak, bylece de "farkl eilimlerin abalarn ortak
bir hedefe yneltmekte" baarsz olunacaktr.

G. Eylem ciddi hakszlklara kar yaplr ve hakszlkla

makul bir iliki iindedir

jvil itaatsizlieancak ciddi hakszlklara, daha tesi dier

hakszlklarn hertaraf edilmesinin nnde engel tekil eden. _
hakszlklara kar bavurulur. Yani yasal yollarla sonu alna
mayan her durumda yasad yola, sivil itaatsizlie bavurulmaz.
Byle bir ey sivil itaatsizlii ilevsiz hale getirecek, katlanlarn
inandrcln azaltacaktr. Ciddi hakszlklarn ne olduu ise
tartmahdr. John Rawls kurduu adalet teorisinden yola karak,

14
_eitzgrlkler ve eit ans3 ilkelerinin ihlal edilmi olmasnn ve
,hakszln politik muhalefete ramen uzun sredir devam et-
mesinin gerekliliini art koar.
Bu erevede yaplmas gereken bir vurgu da eylemlerin l-
l, amaca uygun, kar klan hakszlkla makul bir iliki iin-
de olmasdr. "atma srecinde hangi eyleme karar verilirse ve-
rilsin, bunun hedefe ynelik, atmann sona ermesinden sonra
ortaya kmas istenen duruma uygun olmas gerekir" (Galtung,
elinizdeki kitap s. 212)

H. Hakszlktarla ilgili ifte standart kullanlamaz

Kamu vicdanna/ortak adalet anlayna ar amacn gden

sivil itaatsizlik eylemeisi hakszlklada i!gili _s!fte _!an_<t~__!<-...l!t-
lanmaz. rnein jkenceye kar. klyorsa, __ !!!_l_e yapld~!!~
kimin yaptna baklmakszn kar klr. _
Sivil itaatsizliin genelde kabul gren zelliklerini aktarmaya
altktan sonra sivil itaatsizlii farkl politik eylem biimleri ile
kyaslayarak yaplan bir tanrola bu blm bitirmek istiyorum:
"Sivil itaatsizlik, yasal protesto biimlerine kar bir hukuki nor-
mun inenmesiyle; bencil ve olaan hukuk ihlallerine kar dik-
kate ve saygya deer bir ahlaki-siyasi motivasyonla ilenmesiyle;
gizlice ilenen kriminal fiillere kar kamuya ak olmasyla; ge-
leneksel, klasik direnme hakk, devrim, ihtilal, hkmet darbesine
kar duruma gre kamuya akl ve iddetsizliiyle; siyasi terre
ve dinsel fanatizme kar, protesto edilen devlet ediminin
hakszlnn dier nc kiilerce de grlebilir, anlalabilir ve
yine kendisinin kaba gten arnm olmasyla; ileri srlebilecek
samimiyetsizlik iddialanna kar edimin sonularna katlanmaya
hazr bulunma tutumuyla temelde ayrlmaktadr." 4
3. Rawls eit zgrlkler ilkesiyle seme ve seilme hakkn, ifade ve toplanma,
vicdan ve inan zgrln, bedensel btnln dokunulmazln, kiisel
mlkiyet hakkn, eit ans ilkesi erevesinde ise iktidar ve sorumluluk po-
zisyonlarnn herkese ak olmasn ifade eder.
4. Gisela Raupach-Strey, "Widerstand und ziviler Ungehorsam, ein Beitrag zur
Klarung der Begriffe", b.y.: "Widerstand in der Demokratie, s. 166 vd.; Fleisch,
N." Ziviler Ungehorsam oder gibt es ein Recht auf Widerstand im schweizeris-
chen Rechtstaat (doktora tezi, Bern) Grsch 1989. Aktaran Hayretlin kesiz,
Sivil itaatsizlik, s. 113, Afa Bilim Dizisi, 1994, istanbul.

s
 II. NASIL BR HUKUK DZEN?

Sivil itaatsilik genel olarak huktkdzepi~f!k~A~i!Lhukuk

dzeni ierisinde var olan ya da ortaya kabilecek hakszlklara ya
da hukuk dzeninin soysuzlamas, bozulmas tehlikesine kar bir
ara olarak tartlr. Bu, genel anlamda adil bir hukuk dzeninin
var olduu, ancak bu hukuk dzeninin ek denetim ve dzeltme me-
kanizmalarna gereksinimi olduu varsaymna dayanr. Zaten mut-
lak anlamda adil olan hibir hukuk dzeninden, hibir de-
mokrasiden sz edilemez._ Habermas, sivil itaatsizliin hukuk
dzeninde ngrlen, ihtiya duyulduu iin anayasada da yeri
olan, yasalarn bir kereden fazla griijmesi, anayasa mahkemesi
yolunun ak olmas gibi kontrol mekanizmalarndan biri ola-
bileceini syler ve devamla, "... kendinden emin her demokratik
devlet, politik kltrnn zorunlu bir unsuru olduu iin sivil ita-
atsizlii kendi yapsnn ayrlmaz bir paras olarak grr" der.
(Habermas, elinizdeki kitap, s. 119)
Sz edilen hukuk dzeninin nasl ortaya kabilecei ko-
nusunda farkl tasarmlar vardr. rnein Hannah Arendt sivil ita-
atsizliin Amerika'ya zg birolay olduunu iddia ederken bunun
yatay bir szleme temelinde kurulduunu, yani insanlarn kendi
aralarnda anlatktan sonra bu anlamann koullarna uygun bir
devlet oluturduklann, bu devletin farkllk ilkesini kabul ettiini
syleyerek gerekelendirir.
John Rawls'n adil toplum tasarm ise doal durumdaki in-
sanlarn kendi aralarnda anlaarak bir toplumsal szleme ya-
pacaklarn, bu szlemenin birtakm kurallarnn zel olarak da
eit zgrlkler ve eit ans ilkelerinin ihHl.l edilmesine kar sivil
itaatsizlik gibi bir tedbiri ngreceklerini varsayar.
Ortaya k biimi konusunda farkl yaklamlar olsa da g-
nmzde demokratik hukuk devletinin zellikleri konusunda genel
bir gr birliinin varlndan sz edilebilir. Bu zelliklerin
nemlilerini yle sralayabiliriz: Seme ve seilme zgrl,
ifade ve rgtlenme zgrl, yasa nnde eitlik, malkernelerin
bamszl, kuvvetler ayrl, kiinin bedeni ve psikolojik b-
tnlnn dokunulmazl (ikence ve eziyet yasa), gelir
farkllklarna ramen insanlarn genel olarak kendilerini ge- ,

16
litirme, gerekletirme koullarnn varl, aznlk
haklan (farkl
lklarnkabul edilmesi, oulculuk) ve ounluk kural.
Aada, bu zeliklerden sivil itaatsizlik konusu asndan zel
nem tayan farkllk ilkesi ve ounluk kuralnn ileyiini ksaca
tartmak istiyorum.

A. Farkllk ilkesi

Hannah Arendt, Tocqueville'den aktararak Amerikan de-

mokrasisinin "dehet verici bir gerekliinin" (Arendt, elinizdeki
kitap s. 106) siyahlarn ve kzlderililerin balangtaki szleme
nin dnda tutulmalannn olduunu syler. Arendt'e gre bu,
Amerika'nn ancak Yurtta Haklar Hareketi ile ak biimde gz-
ler nne serilen kmazdr. Gmen lkesi Amerika'ya sonradan
gelen btn insanlar iin "hogeldin" trenleri yaplm ancak si-
yahlar ve kzlderililer, yani o topraklarn yerlileri bu "kabul/
tanma jestinin" dnda tutulmulardr. s
O halde sivj_l__itaatsiz_lii_!:l_g_!_!:~!!!!.le mekanizmalarndan birin(
oluturaca bir demokraside dlanan, toplumsal szlemenin.
dnda tutulan, tannmayan aznlklarn olmamas gerekmektedir.
Yani byle bir toplumsal szleme farkll kabul e~en, farklJ.!!!1
kurumlamasna izin veren bir s_i)~!~Il}e_()1Jl1aldr.
Aznlk kavram denince ilk akla gelen dini, etnik ve blgesel
aznlklardr. Ancak gnmzde aznlk kavram erevesinde
farkl yaam biimleri, farkl davran biimleri olan gruplar da
tartlmaktadr. "Aktarlan ortak kltrel deerler ve kolektif kim-
likler blnrken yaamsal sorunlarda ounluk prensibi aynen ge-
erliliini srdryorsa, ulusal, etnik ya da dini aznlklarda olduu,
gibi blnmeler olacak, yani ounluk prensibinin asli ileyi ve.
gererlilik koullannn zedelendiinin gstergesi olan ayrmclk
gndeme gelecektir." (Habermas, elinizdeki kitap s. 133-134) Bu

5. Hannah Arendt sanki Trkiye'yi anlatr gibidir: Balkanlar'dan ya da Kaf-

kaslar'dan gelen btn gmenlere "hogeldin" denilirken. bu topraklarn yer-
lileri Krtlerden, Alevilerden bu tanma/kabul jestinin esirgenmesi Trkiye'nin de
"dehet verici gereini" oluturmaktadr. (Buradan Balkan va da Kafkaslar'dan
gelen aznlklara ya da mltecilere "hogeldin" denilmesine kar olunduu bi-
iminde yanl bir sonu karlmamaldr J

F2N/Sivil itaabizlik l7
anlamda devlet sadece etnik, dini aznlklar deil, farkl yaam bi-
imleri olan fikri aznlklar, farkl cinsel tercihleri olan aznlklan
da dikkate almak zorundadr.
Burada kimin aznlk ya da farkl olduuna karar verme
hakknn ounluun elinde olmamas gerektiini nemle be-
lirtmek gerekiyor. "Bu nedenle herhangi bir topluluk, istedii her-
hangi bir zellie dayanarak farkl olduunu iddia edebilmelidir.
'Ben bakaym' diyen, bu bakal temelinde bir grup
aylabilmelidir. 'Bu zellik bir farklla denk der mi?' gibi izin
verici bir tartma yaplmamaldr. "6 Bir araya gelen insanlar dil-
leri, dinleri, mezhepleri, cinsel tercihleri ya da dnya grleri,
yaam tarzlar itibariyle kendilerini farkl, aznlk bir grup olarak
gryorlarsa, onlara toplumsal szlemenin snrlar erevesinde
istedikleri biimde yaama hakk tannmaldr.
Aznlk haklar tartlrken bireyin haklar gz ard edil-
memelidir. Ne btn insanlar gruplara blmek mmkndr ne de
insanlarn kendilerini bir grup mensubiyetiyle tanmlamak zo~
runluluklar vardr. Bu anlamda en kk birim olarak bire in hak-
arnn devlete ve sz konusu gruplara kar korunmas nemlidir._

B. ounluk kuralnn ileyii

Peki aznlklarn dikkate almak isteyen bir demokratik rejimde

ounluk kural nasl ilemelidir? ncelikle belirtilmesi gereken,
demokratik devlet tasarmlarnn tmnde ounluk kuralnn
genel kabul gren bir bir kural olduudur. Heinz Kleger'e gre o-
unluk kural "... demokrasilerin sadece karar alma ve uygulama
yeteneinde olmalar iin deil, ayrca politik eitlik ilkesinin ifa-
.,slesi olmas nedeniyle de" 7 olmazsa olmaz bir zelliidir. nk
btn oylaro deeri eittir.
Sorun bu ilkenin varl, genel olarak kabul deil, bu ilkenin
tek bana yeterli olmaydr. Heinz Kleger ad geen kitabnda
ounluk kuraln demokrasinin zerinde ykseldii iki temel di-
rekten birisi olarak nitelemektedir. Kleger'e gre ikinci temel
6. Taner Akam, "Trkiye'yi Yeniden Dnmek", s. 127, Birikim yay., 1995, is-
tanbul.
7. H. Kleger, a.g.y. , s. 446.
18
 direk diyalogdur. "Bu temel karar alma direinin (ounluk kural)
yannda her demokrasi asndan hayati nemde olan kamuoyu .
yaratc, gerei aramaya ynelik diyalog (wahrheitsorientierte
Kommunikation) direi vardr. "s Yani ancak karar alma s-
relerinde yeterli iletiime. herkesin dncesini aklamasna izin
,~.veren, bunun mekanizmalarn/kanallarn oluturan ve ifade edilen
dnceleri dikkate alan, gelimeye ve renmeye ak ve yetenekli
olan bir demokraside ounluk kural anlamldr.
Habermas elinizdeki kitaba alnan makalesinde, demokrasinin
tamamlanm bir proje olmadn, daha tesi tamamlanama-
_yacan, srekli revizyona gereksinimi olduunu, bu nedenle de
ounluk kural son tahlilde kabul edilse de bunun argmanlara
dayal fikir oluturma srelerinin sonunda gndeme gelmesini ve
yukarda belirtilen snrlamalarn yani temel insan haklarnn,
aznlk haklarnn dikkate alnmas gerektiini syler.
Levent Kker, Habermas'n bu diskursif demokrasi tart
masna gnderme yaparak, demokrasinin iletiim boyutunu yle
ifade ediyor: "Toplumda balayc nitelikte olan kararlarn
alnmas srecinde, bu balayc kararlardan etkilenecek ya da bu
palayc kararlarn uygulanmasndan potansiyel olarak etkilenme
ihtimali iinde olan tm kesimler, birey olarak da, grup olarak da,
aktif olarak bu kararlarn alnmasndaki tartma srecine kendi il- .
gilerini, kendi istemlerini katabilme zgrlne, katabilme ola-
, naklarna sahip olmaldrlar" .9
Sonuta ounluk karar verecektir, ama ounluk birinci ola,:ak
aznlk haklarnn da dahil olduu dakunulamaz ve devredilemez
insan haklarna aykr kararlar veremez. kinci olarak da, karar
verme srecinde herkesiD szn sylemesine olanak tanr.
Bu zelliklere sahip demokrasi, kendini mutlak dorunun ci-
simlemesi olarak grmeyen, daha da tesi mutlak dorunun
varlna inanmayan, kendine gvenen, gelimeye, renmeye ak
demokrasidir. Bu nedenle de sivil it~atsizliki ile arasnda ilkesel
bir sorun yoktur. Bu koullarda sivil itaatsizlik demokrasinin ken-
dini gelitirmesinin, yurttalarn kendilerini sorgulamalarnn bir
8. A.g.y, s.446.
9. Levent Kker, bkz. Abel, Arkoun, Mardin, "Avrupa' da Etik, Din ve Laiklik:', s.
56, Metis 1995, istanbul.

19
 arac, atlan adm zerinde bir kez daha ciddi biimde d1
nlmesinin, doruya bir adm daha yaklalmasnn bir imkanl.
olarak grlebilir.

II. DEMOKRATiK OLMAYAN LKELERDE

SVL TAATSZLGN ANLAM!

imdi de esas olarak demokratik ilikilerin var olduu top-

lumlar iin geerlilii savunulan sivil itaatsizliin, bu zellikleri
tamayan sistemlerde ve dnemlerde geerliliini, dier bir de-
yile uygulanabilirliini ve ilevini tartmak istiyorum.
Burada totaliter rejimlerle, totaliter olarak nitelenemeyecek, de-.
mokratik hukuk devletine ilikin saylan zelliklerin ksmen var ol-
duu lke ve de dnemleri ayrt etmek gerekmektedir.

A. Toalitarizm ve bireysel itaatsizlik

Totalitarizmin ne olduu konusunda eitli yaklamlar bu-

lunmaktadr. rnein Jiannah Arendt totaliter rejimierin asli iki
zelliinin evrensel geerlilik iddias ile istikrarszlk olduunu
. sylemektedir.
Arendt'e gre bu . rejimler kendilerini yer ve zamanla
snrlamazlar; ilkelerinin dnyann her tarafnda ve ebediyete kadar ,
geerli, mutlak dorular olduunu iddia ederler.
Ancak bu evrensel yasalar/mutlak dorular liderlerin ya da par-
tilerin kararlarna gre sk sk deiirler. Bu anlamda totalitarizmin
ikinci zellii istikrarszlktr. Bugn beyaz olan yarn siyah,
,bugn kahraman olan yarn hain olabilir. Ornein Hitler'in szleri '
Nazi Almanyas'nda kanun hkmndeydiler. Bunlarn yazl hale
getirilmi olmalar bile gerekmiyordu.
"Reel sosyalist" lkelerle ilgili verilecek arpc bir rnek, e-
itli dnemlerde giriilen temizlik hareketleridir. nsanlarn bu-
gnden yarna hain ilan edilip ldrlmeleri sadece totalitarizmin
keyfilik (istikrarszlk) unsuruyla aklanabilir.
,Totaliter rejimleri karakterize eden nc bir unsur, devletin
halk zerinde topyekn bir egemenlik kurabilmi olmasdr. Bu
20
egemenliin manipulasyon sonucu gnll bir itaate mi dayand,
yani rnein, Almanlarn "Hitler'in Gnll Cellatlar" m ol-
duklar yoksa bask ve zulmn onlar tmyle hareketsiz hale mi
getirdii tartmalar gnmzde de youn bir biimde devam et-
mektedir. Ancak sonuta _!oplumsal muhalefetin tmyle sus-
turulmu ve denetim altna alnm olmas totaliter rejimierin asli
,bir zelliidir.
Totaliter rejimlerde farkl eilimlerin, aznlk haklarnn sz
edilemez. Hedeflenen, yce bir davann peinde kaynam~
ledir. eitlilik, oulculuk yasaddr. "Birey 'omlet' yapmak iin
krlmas gereken 'yumurtadr', hayata geirilmesi ya da ilenmesi,
tekil bireyin yaam karsnda ncelik tayan bir Mutlak'n
Trager'i, yani taycsdr".o
. Totaliter rejimlerde bireylerin ya da gruplarn kamuoyuna ar
niteliindeki aleni eylemler olan sivil itaatsizlik eylemlerine gi-
rimeleri dnlemez. Bu tr rejimlerde insanlardan ancak "ca-
niyane eylemiere katlmamalar ve basky iten onaylarnamalar
,yolunda genel bir sorumluluk beklenebilir." (H. Saner, elinizdeki
kitap, s. 171) Hannah Arendt' e gre totaliter rejimlerde insandan
beklenebilecek tek ey ktln orta olmamak, bu anlamda ka--
' musa! alandan ekilmektir.
Ksacas totaliter rejimlerde sivil itaatsizlik eylemlerinin ko-
ullar yoktur. Direnme sorumluluu ktle ortak olmamakla
snrldr. Ktle ortak olmaktan, arkn dilisi olmaktan
kanma yolundaki bireysel itaatsizlik sivil itaatsizlik olarak
tanmlanamaz. Yukarda belirtildii gibi sivil itaatsizlik kamuya
ynelik ak bir ar, aleni bir giriimdir.

B. Demokratik de, totaliter de olmayan rejimlerde sivil itaatsizlik

Peki dier lkelerde, yani tanmland biimiyle "u ya da bu

lde adil" olmayan ancak totaliter olarak da tanmlanamayacak
lkelerde sivil itaatsizlie bavurulabilir mi ve eer ba
vurulabilirse bu eylemler nasl bir ilev stlenebilirler?
Birinci soruya snrl bir "evet" yantnn verilebileceini d-
nyorum:
~---

10. A.g.y., s. 252.

21
 lk olarak, bu lkelerin birounun anayasalarnda pratikte uy-
_gulanmasa da temel haklarn bir blm mevcuttur ve bu haklar
sivil itaatsizlik eylemlerine bavurmak iin referans olarak
alnabilirler.
kinci olarak ise bu lkelerde de bavurulabilecek, en azndan
toplumun belirli kesimleri iin ortak bir adalet duygusunun, dier
bir deyile kamu vicdannn varlndan sz edilebilir ve sivil ita-
atsizliki iin bavuru mercii olarak nemli olan kamu vicdannn
hkmet/devlet asndan da belli bir nemi vardr. D~vletin aleni
hakszlklara kar yaplan yasad eylemiere birok durumda ses-
siz kalmas, yazl hibir metinde yeri olmayan bu kamu vidanna
gstermek zorunda olduu dikkat ile aklanabilir. nk bu tr
lkelerde devletin eklen de olsa kendini demokratik gsterme,
belli bir meru zemine oturma abas vardr. Szleri evrensel ola-
rak geerli kanun hkmnde olan Hitler'in meruluk derdi yokken,
u ya da bu ekilde demokratik olduunu iddia eden her hkmetin
byle bir ihtiyac vardr.
Ortak adalet anlay ya da kamu vicdan kavramlarnn her-
kese farkl yorumlanabilecek zellikte olduunun farkndaym.
Hele de bu kavramlar kaynan bir szleme ya da anayasadan
almyorlarsa, sorun daha da byktr. Ancak kaynan tarihten,
dinden, geleneklerden, gemi mcadelelerden, dier bir deyile
ortak bellekten alan bir kamu vicdanndan, kamusal adalet
anlayndan sz edilebileceini dnyorum. "Gemisini yrten
kaptan" zihniyetinin tm iletiim aralaryla pompaland; hak,
adalet, eitlik kavramlarnn neredeyse tedavlden kaldrld bir
dnemde kamu vicdanndan sz edilebilir mi? diye sorulabilir el-
bette. Bence de kamu_ vicdan her dnem ayn ekilde ba
vurulabilecek bir sabit deer deildir. Ancak insanlarda isellemi
baz zelliklerin, geriye itilip hastnlsa da, farkl koullarda ye-
niden yzeye kabileceini unutmamak gerekmektedir._
Sivil itaatsizliin belirli snrlamalada geerli olabileceini
kabul ettikten sonra, bu edimin demokratik hukuk devletinin zel-
liklerini tamayan ama totaliter de olmayan rejimlerde ne tr bir
ilevi olabileceini tartabiliriz.
Demokratik rejimlerde sivil itaatsizliin esas olarak dzeltici
..
bir fonksiyonu vardr. Buralarda sivil itaatsizlie bavuranlar, kar
22
klan devlet craatnn herkesi balayan anayasaya, ya da top-
lumsal szlemeye aykn olduunu, bunun iin deitirilmesini,
dzeltilmesini isterler. Baarl olmalar durumunda da bu d-
zeltme gerekleir ve sistem asli unsurlaryla ilemeye devam eder.
Bu erevede sivil itaatsizliin, bu rejimierin anayasalarnda n-
grlen deiik dzeltme mekanizmalarnn ilevine benzer bir i
levi vardr.
Bu tr anayasal meruiyetn sz konusu olmad lkelerde ise
sivil itaatsizliin esas olarak bu tr bir meruiyeti yaratc, yani
yapcikurucu bir ilevi olabileceini dnyorum. _Doru hitap
biimlerinin bulunup, eylemlerde belli bir tutarllk salanmas du-
rumunda, adalet duygusuna hitap eden eylemin zaman iinde belli
, bir meruiyet yaratmas beklenebilir. Yani }:>ir taraftan kamuya ba_-_
vurulurken, bu bavurunun kendisi zaman iinde bir kamusallk ya-
ratacak, ortak adalet anlayn/kamu vicdann gelitirecek, ~e~
.niden ekillendirecektir. Bu tr rejimlerde sivil itaatsizlik gelecekte
yaanmas, var olmas istenen ilikilerin ilk admlarn olu
turabilir. Youn kampiamalarn yaand bu tr toplumlarda
atlacak sembolik zellikteki admlar toplumda belli bir yu-
muamann yaratlmasna, bir diyalog imkarnnn ortaya kmasna
katkda bulunabilir.
phesiz bu tr rejimlerde eylemcilerin niyetlerinden bamsz
olarak yaplan eylem terrize edilebilir. nceden ilan edilmi
.bar bir eylem devletin resmi glerinin ya da sivil glerin m-
dahalesiyle datlp, sonra da ibirliki basn aracl_la,
katlanlar iddet yanls, terrist olarak gsterilebilir ve sivil. ita-
atsizliin pratie geirilme koullar tmyle ortadan kalkabilir.
Ama bu tehlikeye kar da tek ila, srarl biimde ilan edilen he-
deflere sadk kalmaktr. Kendi iinde tutarl, ifte ller kul-
lanmayan, kendini dar ideolojik erevelere hapsetmeyip,
hakszla kime kar olduuna bakmakszn kar duran ve de
hakszla kar olan herkesle birlikte davranmaya hazr olan ev-
relerin, gruplarn, rgtlenmelerin zaman iinde kabul grme, il-
,kelerini ya da sahip olduklar adalet anlayn yaygnlatrma ans
lar vardr.

23
 IV. TRKYE 'DE SVL TAATSiZLK

Peki, Trkiye'nin sunulmaya allan bu erevede yeri nedir?

Trkiye'nin siyasal sistemi, yukarda sz edilen ve demokratik
hukuk devletinde aranmas gereken zelliklerden birauna sahip
deildir: Tanmlanan anlamda bir ifade ve rgtlenme zgrl
yoktur, mahkemelerin bamszl (en azndan DGM'ler iin) sz
konusu deildir, kiinin bedeni ve psikolojik btnlnn do-
kunulmazl ilkesi gnlk olarak ihHil edilmekte, farkllk ilkesi
(aznlklarn tannmas ve haklarnn gvenceye alnmas) kabul
edilmemektedir. Greli olarak serbest seimler yaplmasna ra
men, "M.G.K. hkmet iinde asli konularda karar yetkisini haiz.
en nemli grubu" 11 oluturmaktadr. Dzen mutabakata deil, ne
olduunu esas olarak ordunun ya da ordu iinde bir evrenin tespit
ettii Kemalizm adl resmi ideolojiye dayanmaktadr. nsel'e gre,
"Resmi bir ideolojinin egemen olduu siyasal dzenierin her
zaman totaliter olduklar elbette sylenemez. Ama demokrasiden
olduka uzak olduklar ve bir totalitarizm nvesini iinde
barn drdklar evrensel bir gerektir. "12 Resmi ideolojinin ege-
menliinin tezahrleriyle ilgili ok sayda rnekten birisi, nemli
addedilen her konuda MGK kararlarnn "devlet politikalar" ola-
rak sunulmasdr. 1996 Temmuz-Austos aylarnda PKK ile do-
layl grme tartmalar srasnda Demirel btn tartmalar,
"Devletimizin bu konudaki politikas bellidir" diyerek sonra er-
dirirken, ne siyasal partiler ne de parlamento bu devletin kim ol-
duu sorusunu sorrriam, politika tespiti konusunda yetkili tek
kurum olmas gereken hkmet ise bunun zerine btn gi-
riimlerini Erbakan' n azndan yalanlam ak zorunda kalmtr.
te yandan Trkiye Devleti kendine gvenen, gelimeye ak
bir yapda deildir. "Trkiye Cumhuriyeti Devleti, bu lkedeki en
huzursuz ve gvensiz mercidir. Kendisine huzur ve gven salama
ihtiyacndadr, ancak bu yolda imdiye kadar yapt her ey top-
lumun huzurunu bozmak ve gvenini sarsmaktan baka bir ie ya-,
ramamtr. ( ... ) Devlet zaten, toplumundan srekli kukulanan,

11. A insel, "Dzen ve Kalknma Kskacnda Trkiye", ev.: Ayegl Snmez-

ay, Ayrnt yay., 1996, s. 26.
12. A.g.y. s. 31.

24
iten ie korkan, sapasn hep hazr bulunduran bir devletti. 16
yldr devlet artk hep sopasyla geziyor. Bu herhalde mevcut
yaplarn tkenii/rmesi temelinde bir aresizliin ve
dolaysyla paradoksal biimde, iktidarszln gstergesi"dir.B Bu
gvensizliinden dolay Trkiye devleti hrndr. Duvara yaz
yazan 15 yandaki ocuu bile "devlete kar su ileyenler" ka-
tegorisine koyabilmektc ve atlan her adm kendisine ynelik bir
tehdit olarak alglayabilmektedir.
Ancak btn bu totaliter tezahrlere ramen Trkiye Cum-
huriyeti kendisini anayasal bir devlet olarak sunmakta, hkmet
yasa ve anayasa d birok eyleme ramen, meruiyetini bu ana-
yasalla, seimlere dayandrmaktadr.
te yandan totaliter sistemlerin asli zelliklerinden biri olan
halkn zerinde mutlak egemenlik, her eye ramen salanamam
tr. Resmi ideoloji ile zdelemeyi reddeden, ar yaplabilecek,
bavurulabilecek geni bir kesim bulunmakta ve bu kesim ken-
disini farkl biimlerde ifade etmektedir. Resmi ideolojinin organ
gibi yayn yapan gazetelerin baz kelerinde bile bu ideolojiye
ak biimde kar olan yazlar yaynlanabilmesini, gazetelerin sat
kayglarndan ok, farkl duyarllklara sahip gz ard edilemeyecek
bir kamuoyunun varlnn ifadesi olarak deerlendiriyorum.
Sonu olarak, iinde totalitarizmin elerini barndrsa da Tr-
kiye'deki sistemin, ak askeri diktatrlk dnemleri bir yana
braklrsa, sivil itaatsizlii tmyle olanaksz klacak lde to-
taliter olmadn (belki de alamadn demek daha doru) sy-
lemek gerekmektedir.

-Trkiye' de sivil itaatsizlik eylemleri ve "Cumartesi Anneleri"

Trkiye' de, ad
konmasa da teden beri, sivil itaatsizlik diye
adlandrlabilecekeylemler gndeme gelmektedir. Bunlar arasnda
genilii ve etkisi asndan ilk nemli eylem TS 'n 1969
ylndaki retmen boykotudur. Sonraki yllarda yaplan baz ii
eylemlerini, KESK'in eylemlerini bu kategori iinde de-
erlendirebiliriz.

13. Murat Paker, imdi utanmazsak, ne zaman?, Birikim dergisi, say 88, s. 17-19.

25
 Ses getiren eylemlerden birisi de, 1995 Mart aynda "D-
nceye zgrlk" adl kitabn, aralarnda, okuduunuz kitabn
yaynland Ayrnt Yaynlar'ndan mer Faruk'un da bulunduu
bin seksen kiinin imzasyla yaynlanmasdr. Kitap daha nce
yirmi drt yazarn yazlarn bir araya getiren "Dnce zgrl
ve Trkiye" adl kitabn toplahlmas ve yayncs Erdal z ile
yazar Yaar Kemal'in hakknda dava almasna tepki olarak
hazrlanm ve bin seksen kii ayn "sua" imzalaryla ortak ola-
rak, "yasad" bir sivil itaatsizlik eylemine girimilerdir.
Bunlara, bata smail Beiki olmak zere, her tr cefaya ra
men dncelerini syleyerek ya da yazarak srekli "su" ileyen,
"zarif inat"larn 14 sivil itaatsizlik eylemlerini eklemek gerekiyor.
Cumartesi Anneleri'nin eylemi ise ortaya k biimi, r-
gtlenmesi, hedefleri asndan sivil itaatsizliin hemen tm un-
surlarn iinde barndran, uzun vadeli sonulan olabileceini d-
ndm bir eylemdir:
27 Mays 1995 tarihinde kk bir grubun giriimiyle balatlan
ve halii (Kasm 1996) srdrlen eylem izinsiz olarak yapl
maktadr. Bu anlamda sivil itaatsizliin yasadlk unsurunu iinde
barndrmaktadr. Kayp yaknlar ve onlar destekleyenler btn
yasal yollar denedikten sonra, baka areleri kalmad iin bu
yola bavurmulard. Bu anlamda eylemleri yasad, ancak
tartlamayacak dzeyde merudur.
Yasad, ama aleni ve gidiat hesaplanabilir bir eylemdir ya-
plan. Eylem hem ak biimde rgtleniyor, hem de kamuoyunun
alglayabilecei bir biimde yaplyor. Aklanan hedef, her cu-
martesi gn yarm saat oturma eylemidir ve buna hep sadk
kalnmaktadr. Hedef akland, herkes tarafndan bilindii halde,
binlerce polisle Beyolu'nun kontrol altna alnmas sadece ve sa-
dece devletin "iddetin dilinden baka bir dili bilmemesinin"15
arpc bir rneini oluturuyor.
Eylemciler "kayplara kar olmak, kayplar iin kamuoyu olu
turmak"16 amacyla hareket ediyor ve kendilerini bu taleple

14. Lale Mansur'un kardei anar Yurdatapan'la ilgili yazs, Cumhuriyet Hafta,
8 Kasm 1996.
15. Murat Paker, imdi utanmazsak ne zaman?, Birikim dergisi, say 88.
16. Asya Dereli, Sessizliin l duyuldu, Sz dergisi, s. 75.

26
snrlyorlar. Yani eylem sistemin btnne kar deil, tekil bir
hakszla kar
yaplyor. Eylemciler, "Otururken kayplar
dndaki baka sorunlardan sz etmek isteyenleri, 'O sorun iin de
birlikte baka iler yaparz, burada sadece kayplar dile getirelim'
diyerek durduruyorlar."7
Eylem "hibir grubun ismini, etiketini tamayan, yoldan geen
herhangi birinin ben de onlarn yannda olmalym diyebilecei bir
ey(di)". 18 Hatta "cumartesi eylemlerinin bir zellii rgtl olma-
masdr. steyen oraya gelir, oturur ve gider. Bu eylemin sorumlusu,
yetkilisi, bilmem nesi yoktur". 19 Bylelikle eylem her grup ve ev-
reden insann katlmasna olanak veriyor, farkl eilimlerin a-
balarn ortak bir hedefe yneltme kapasitesini iinde tayor.
Eylemciler eylemlerinin sorumluluunu stleniyor, devlete,
"Biz meru bir ey yapyor, kayplan aryoruz, bu nedenle bizi
zaten yarglayamazsnz" mesaj veriyorlar. Birok kez gndeme
gelen gzaltlara ramen, bildiim kadaryla, eylemcilere dava a
lamam olmas, burada vurgulanmas gereken nemli bir olgudur.
Kamu vicdanna seslenen, meru zeminde kalmaya dikkat eden bir
sivil itaatsizlik eyleminin, kitaplarla ve trklerle oalabilece
inin ve zamanla kazanlabileceinin ok etkili bir rneidir Cu-
martesi Anneleri.
Eylemde sivil itaatsizliin dier unsurlar olan, ciddi bir
hakszla (yaama hakknn ihlilline) kar olma, iddetin red-
dedilmesi gibi unsurlar iinde barndrd ise tartlmayacak
kadar aktr.
Sivil itaatsizlik eylemi, eylemcilerin baka kar yol kal-
madn hissettikleri anda bavurduklan bir zorunluluk eylemi,
sounlua, kamu vicdanna yaplan bir ardr. Eylemciler devleti
protesto ediyor, ancak bunu, devletin alkn olduu dille, yani
iddetin diliyle deil, "barn diliyle" yapyorlar.
Kendini esas olarak iddete gre dzenlemi olan devlet
"barn dili" karsnda kekeliyor ve kkrtmalara giriip, ey-
lemleri terrize etmeye alyor. Ancak, "barn dilini konuanlar,

17. Filiz Koali, Galatasaray'n Kadnlar, Pazartesi dergisi, s. 16.

18. Nadire Mater, Erkekler yksek politikay tercih ediyorlar, Pazartesi, s. 16.
19. Ahmet akmak, Trnaklarn nerede karacaklarn biliyorlar, Pazartesi der-
gisi, s. 16.

27
devletin bu kkrmalar ve zorbalklar karsnda dillerinden
dn vermezlerse ve bu dili toplumun en geni kesimlerine yay-
gnlatrabilirlerse, kazanan tm toplum olacak" 20 sivil itaatsizlik,
farkl olana tahamml savunan bir kltrn, daha adil bir siyasal
yapnn yaratlmasnda yapcikurucu bir ilev stlenecektir.

***
DERLEME VE YAZILAR ZERNE
Derlerneye alnan metinlerin hepsi, Hannah Arendt'in ikinci yazs
Diktatrlk Dnemlerinde Kiisel Sorumluluk bir yana braklrsa,
baka derlemelerde yaynlanm yazlardr. Bu anlamda benim
yaptm esas olarak derlemelerden bir derlemedir.
Birinci yaz Thoreau'nun. Yaz sivil itaatsizlik konusunda
yazlm ilk metin olarak deerlendirilir. Thoreau yazsnda, Mek-
sika'ya kar haksz bir sava srdren ve klecilik yapan Ame-
rikan devletine kar direnmek gerektiini savunuyor.
kinci metin Rawls'n Adalet Teorisi adl kitabndan alnd.
Rawls burada, birok teorisyence klasik olarak deerlendirilen bir
sivil itaatsizlik teorisi sunuyor.
nc metinde Hannah Arendt, Rawls'dan belli lde farkl
bir yaklam sunmakta ve sivil itaatsizliin Amerika'ya zg bir
olgu olduunu savunmaktadr.
Habermas'n, Duvarkin'in ve Hans Saner'in yazlar esasta
Avrupa'da nkleer fzelerin konulandrlmas ve nkleer sant-
ranara kar yaplan protesto eylemlerinden yola kan, 80'li
yllarda yazlm metinler.
Habermas sz konusu olaylardan yola karak meruiyet ve ya-
sallk ikilemini, ounluk kuralnn uygunlan biimini tartrken,
Dworkin Haberrnas' eletriyor ve atan taraflarn ikisi iin de
geerli olduunu savunduu bir sivil itaatsizlik teorisi oluturmaya
allyor. Hans Saner ise daha ok svire' deki gelimeleri sz
konusu ederken, demokrasinin k dnemlerinde sivil itaatsizlik
eylemlerine giriilip giriilemeyecei ve diktatrlklerde insandan
ne tr bir sorumluluk beklenebilecei konusunda dncelerini
aklyor.

20. Murat Paker, a.g.y.

28
 Hannah Arendt'in ikinci metni ise tmyle diktatrlk d-
nemlerinde kiisel sorumluluk konusunu tartyor. Hitler rejimini
. konu edinen Arendt'in yazsm dier ucu yani demokrasinin kart
olan durumu, sivil itaatsizliin gndeme getirilemeyecei ko-
ullar sz konusu ettii iin kitaba almay uygun grdm. Yaznn
ayrca insandan her koul altnda beklenebilecek asgari sorumluluk
konusuna nemli bir alm sunduunu dnyorum.
Son iki yaz esas olarak yaanan pratii aktaran yazlar:
Martin Luther King, Birmingham Cezaevi'nden meslekta din
adamlarna yazd mektupta, iinde yer ald Yurtta Haklar Ha-
reketi'nin eylemlerinin neden hakl, meru olduunu anlatyor. Jo-
hann Galtung ise Gandhi hareketinin atmalara yaklamn ve bu
yaklamn Bat'nn sorunlara yaklamyla olan farklarn tart-
yor.
***
TEEKKR
evirisini bitirdikten sonra Habermas'n makalesinin Hayrettn
kesiz tarafndan evrildiini rendim.* Ancak tartmann b-
tnl asndan nemli bulduum iin yazy gene de kitaba
almay uygun grdm. kesiz'in evirisinden, daha iyi otur-
duunu dndm birka kavram kendi evirime aldm.
Thoreau'nun yazs da daha nce Vedat Gnyol tarafndan
"Haksz Ynetime Kar" balyla Trke'ye evrilerek 1963
ylnda yaynlanm. Bu yaznn Hayrettn kesiz'in "Sivil ta
atsizlik" adl kitabnda aktard blmlerini de kendi evirirole
karlatrdm ve yararlandm. Hayrettn kesiz ve Vedat Gn-
yol'a teekkr ediyorum.
Yardmlar iin ayrca arkadalarm Andree Ammon, Sebastian
Hefti, Ahmet Ersoy ve Merih Taymaz'a teekkrler.

*Bkz. Jrgen Habermas, Sivil itaatsizlik, Ata yay., Haziran 1995, istanbul.

29
DEVLETE KARI iTAATSiZLK
GREVi ZERNE*
Henry David Thoreau

"En iyi hkmet, en az yneten hkmettir" parolasn kendime

dstur edindim. Bu amaca ulamak zere daha hzl ve daha sis-
temli aba gsterilmesi beni ok mutlu eder. Byle bir admn
atlm\ls, gerekleeceine inandm ikinci admn atlmasn da
salayacaktr: "En iyi hkmet, hi ynetmeyen hkmettir." Eer
insanlar olgunlarsa, bir gn sahip olunacak hkmet byle bir h-

Atm. Henry David Thoreau, '"ber die Pflicht zum Ungehorsam gegen den
Staat", Diogenes Verlag, 1967, Zrich.
ing. Hugo Bedau (der.), "C ivil Disobedience in Focus. Routledge 1991, Lon-
don and New York.
Orijinal bask "The Resistance to Civil Government" Asthetic Papers, 1849,
Bostan.

30
1cmet olacaktr. Bir hkmet en iyi durumda yararl bir aratr;
ancak hkmetlerin ounluu daima -zaman zaman da hepsi- l-
zumsuzdur. Daimi orduya ynelik ciddi ve de kabul edilebilir bir-
ok itiraz sonu olarak daimi hkmete kar da yneltilebilir.
Daimi ordu, daimi hkmetin bir kolundan baka bir ey deildir.
Halkn isteklerini yerine getirmesi iin setii bir hkmet, halkn
herhangi bir ekilde mdahalesine frsat kalmadan kolayca ktye
kullanlp kirletilebiliyor. Bunun en iyi tan bugn Meksika'da
yaplan savatr: Az sayda bir insan grubu, daimi hkmeti,
halkn batan desteklerneyecei bir davann arac olarak kul-
lanyor.
Amerikan hkmeti kendisini g kaybna uramadan gelecek
nesiller iin devam ettirmeye aba harcayan, ancak her an
inandncln yitiren bir gelenekten, hem de uzun bir gemii ol-
mayan bir gelenekten baka nedir ki? 'su hkmet bir insann
canllna ve enerjisine bile sahip deil; nk tek bir insan bile
onu kendi isteklerine gre yneltebilir. Halk asndan bu hk-
met, gerekten atelenmek istendiinde parampara olacak ahap
bir top gibidir. Ancak daha az gerekli olmasnn nedeni bu deildir.
nsanlar bir hkmetleri olduu yolundaki tasarmlarn tatmin
etmek iin, tkrtsn duyacaklar, hkmet denen karmak bir ma-
kineye ihtiya duyarlar. Yani hkmetler bize insanlarn nasl ko-
laylkla aldatlabileceinin, hatta -tabii ki kendi karlar iin-
kendi kendilerini bile nasl aldatabileceklerinin rneini sunuyor-
lar. itiraf etmeliyiz ki ok etkileyici. Bu hkmet kendiliinden
hibir eyi gelitirmedi. Olsa olsa nne kan engelleri amak
iin yapt bunu. Bu hkmet lkenin zgrln korumuyor.
Baty yerleime amyor. Eitmiyor. imdiye kadar yaplan her-
eyi Amerikan halknn karakterine ikin zelliklere borluyuz.
Hkmet engel olmasa, bu halk daha ok ey yapm olurdu. H-
kmet insanlarn birbirlerini rahat brakmalarn salayabilecek bir
aratr .ve yararll~ belirtildii gibi, ynetilenleri rahat brakt
lde artar. Peki gerekte durum nasldr? Ticaret ve ekonomi las-
tik gibi esnek olmasayd yasa koyucunun srekli olarak yollarna
Amerika ile Meksika arasnda 1846-48 yllar arasnda srdrlen sava sonu-
cu bugnk Texas, Kaliforniya, Nevada, Utah, Arizona ve New Mexiko eyaletleri
Amerika'nn eline gemitir (Almanca eviriye dipnot). ,

31
kard engelleri aamazd. Bu insanlar ksmen de olsa niyetleri-
ne gre deil, sadece yaptklarnn sonularna gre yarglan
salard, demiryollarna engeller koyan ekya ile birlikte ceza-
landrlmay hak ederlerdi.
Ben her koul altnda hkmetin her trne kar kan insan-
larn azyla deil, somut konumak istiyorum. Hemen, imdi h-
kmetin lav edilmesini deil, ancak hemen imdi daha iyi bir h-
kmet istiyorum. Herkes ne tr bir hkmete sayg duyabileceini
sylemelidir. Bu, yle bir hkmete ulamann ilk admn olutu
racaktr.
ktidar halkn elindeyse, bir ounluk ynetiminin oluabilme
sinn ve iktidarda kalabilmesinin pratik nedeni, bu ounluun
<foruyu yapmas ya da aznla kar adil olmas deil, basite fi-
ziki olarak en gl olmasdr. Ancak ounluun mutlak hakimi
olduu bir hkmet adil, hatta insanlarn bu kavramdan anladklar
bdar bile adil olamaz. Dorunun ve yanln ne olduuna ounlu
'un deil devicann karar verdii bir hkmet sistemi olamaz m?
ounlua da rnein yararllk kuralnn geerli olduu alanlarda
karar hakk verilebilir. Yurtta vicdann bir an iin ya da bir nebze
olsun yasa koyucuya devretneli midir? Eer devretmeliyse her
insann neden bir vicdan vardr? Bence nce i'nsan, daha sonra
uyruk olmal ve yasaya deil adah~te saygy esas almalyz. st-
lenneye hakkm olan tek sorumluluk, her zaman doru olduunu
dndm eyi yapmaktr. Kitlelerin vicdan olmad hakl ola-
rak yeterince sylendi. Ama vicdanl insanlarn oluturduklar top-
luluk vicdanl bir topluluktur. Yasalar insan bir zerrecik olsun
daha adil hale getirmedi. Hatta yasalara duyulan sayg nedeniyle,
iyi niyetli insanlar bile her gn adaletsizliin aleti oluyor.
Yasaya duyulan bu anlamsz saygnn genel ve bariz sonucunu
cepheye giden bir askeri konvoyda grrz: Albay, yzbas,
onbas, eri, barutusu ve her eyiyle hayranlk uyanduacak bir
dzen iinde, vadilerden ve tepelerden aarak savaa yryen bir
konvoy. Ama isteyerek yrmedikleri, vicdanlar ve akllaryla
kar ktklar bir eyi yaptklar iin yry onlar ok yorar ve
kalp arpntlarna neden olur. Bunlar yaptklar iin lanetli bir ey
olduundan eminler ve tek istekleri bar iinde yaamak. Peki
insan m bunlar, yoksa iktidardaki vicdansz bir adamn hizmetin-
32
deki hareketli piyonlar ya da fiekhkler mi{ Sava gemilerinin
kalkt bir limana gidin de, bir denizciyi, sadece Amerikan hk-
metinin yaratabilecei cinsten bir insan, daha dorusu Amerikan
hkmetinin icra ettii melun sanatn bir insandan yaratt nesne-
yi grn: nsana ait zelliklerin silik bir silueti, bir glge. Ayakta
kefenlenmi, cenaze alayyla silahlarn altna gmlm gibi. El-
bette sonu farkl da olabilir:

Cesedini dalgaZara tarken,

ne cenaze treni yapld
ne cenaze mar alnd
Kahramanmz gmdmz
mezarn banda
bir tek asker bile
veda at yapmad

Yani insanlarn byk bir ounluu, bedenleriyle devlete

insan olarak deil, makine olarak hizmet ediyorlar. Bunlar daimi
orduyu, milisleri, gardiyanlar, muhafzlar, jandarma birliklerini
vs. olutururlar. ounlukla ne bir yargda bulunur ne de ahlaki bir
duygu ifade ederler. Kendilerini aa ya da ta seviyesine indirir-
ler; belki de ayn ekilde hizmet verecek ahap adamlar bile reti-
lebilirdi. Byleleri bir kukladan, ekilsiz bir bez ynndan fazla
sayg uyandrmazlar. Atlar ve kpeklcrle ayn deerdedirler. Ama
byleleri geleneksel olarak iyi yurttalar olarak deerlendirilir. Di-
erleri, yani milletvekilleri, politikaclar, avukatlar, papazlar, dev-
let memurlar devlete ncelikle kafalaryla hizmet ederler; ancak
bunlar ok nadiren ahlaki ayrm yaptklar iin -byle bir eye zel
olarak niyetlenmeden- eytana da Tanr'ya da hizmet edebilirler.
Sadece snrl sayda kahraman, yurtsever, gerek reformcu ve
adam devlete vicdanlaryla hizmet eder ve ister istemez de ona
birok konuda kar kar. Byleleri devletten genellikle dman
muamelesi grrler. Bilge bir insan, sadece insan olarak yararl
olmak ister; "geen rzgar durdurmak iin" delii tkayacak
"balk" olmak onun ii deildir; byle bir ii topran kendisine
brakr:

F3N/Siv! taat~iJiK 33
 Kimsenin mlk olmayacak,
kimsenin denetimine girmeyecek kadar;
Ya da, bu dnyada,
herhangi bir egemen gcn
hizmetisi
ve de arac
olamayacak kadar yce bir varlm

Kendini tmyle insanlara adayanlar, onlara yararsz ve bencil

gelir; ksmen adayanlar ise yardmsever ve iyi insan olarak deer
lendirilir.
Peki bugnk Amerikan hkmetine kar nasl davranl
maldr? Cevabm, insann utan duymadan bu hkmetle ibirlii
yapamayacadr. Ayn zamanda kleciin hkmeti olan bir kuru-
mu bir saniye iin bile kendi hkmetim olarak kabul edemem.
Btn insanlar devrim hakkn, yani tiranl ya da yetersizlii
dayanlamayacak boyutlara ulaan hkmete itaatten vazgeip,
isyan etme hakkn kabul ediyor. Ama hemen herkes halihazrdaki
durumun bu olmadn sylyor. Bunlara gre 75 Devrimi dne-
minde durum buydu. imdi biri gelip bana, hkmetin limana
gelen belli yabanc mallara vergi koyduu iin kt olduunu sy-
lese, bunun iin kalkp grlt karmam. nk bu mallar olma-
dan da yaayabilirim. Btn makinelerin belli bir ataletleri vardr
ve bu atalct muhtemelen ktl yok etmeye yeterlidir. Her
halkarda byle bir ey iin grlt karmak byk bir hata olur.
Ancak bu atalet kendi aracna kavuur, baskvetalan organize edi-
lirse, byle bir araca artk tahamml etmemeliyiz diyorum. Baka
bir deyile, kendisini zgrln sna yapan bir milletin nfu-
sunun altda biri kleyse ve btn bir lke haksz yere bir yabanc
ordu tarafndan ele geirilip, skynetim altnda yaatlyorsa,
orada artk onurlu insanlarn ayaa kalkp isyan etmelerinin
zaman gelmitir. Bu devi daha da acil hale getiren, istila edilen
lkenin kendi lkemiz olmamas ama istila edenin bizim ordumuz
oluudur.
Ahlaki sorunlarla ilgili tannm bir otorite olan Paley, eserinin
"Devlete itaat devi" adl blmnde, tm yurttalk grevlerini
yararllk prensibine indirgeycrek yle diyor: "Tm toplumun

34
karlar gerektirdii srece, yani karsnda direnilemedii ya da
genel bir huzursuzlua yol amadan deitirilemeyecei srece
-daha uzun bir sre deil- var olan hkmete itaat etmek Allah'n
emridir. Bu ilke kabul edilirse direniin hakllna, bir tarafa tehli-
kenin ve fkenin bykl, dier tarafa baar ans ve maliyeti
konup karlatrlarak karar verilebilir." Pal ey bu konuda herkesin
kendisinin karar vermesi gerektiini sylemektedir. Ancak grl-
d kadaryla Paley yararllk kuralnn geerli olamayaca,
halkn da, tek tek insanlarn da neye mal olursa olsun hakldan
yana tavr almalar gereken durumlar hi dnmemi. Eer ben
boulmakta olan bir adamn elindeki tahtay ekip almsam, bunu
kendi boulmam pahasna geri vermek zorundaymdr. Paley'in
anlayna gre bu uygunsuz bir davran olurdu. Ama byle bir
durumda hayatn kurtaran kii onu kaybedecektir. Bu halk, halk
olarak varlna bile mal olsa, klecilie ve Meksika' da sava yap-
maya son vermelidir. Pratikte milletler Paley'in dncelerine
uygun davranyorlar; ancak Massachusettes'in gnmzdeki kriz-
de doruyu yaptna inanan kimse var m?

Perian bir lke,

Tam bir sahte srtk,
Eteklerini tatyor,
Ruhu pislik iinde

Massachussetts'de reformlara kar kanlar, Gneyli yz bin

politikac deil, insanlktan ok ticaret ve tarmla ilgilenen ve neye
mal olursa olsun klelere ve Meksika'ya kar adil olmay redde-
den yz bin tccar ve iftidir. Ben uzaktaki dmantarla deil,
Gney' dekileri e ibirlii yapp, onlar adna konuan, onlar gerek-
te ayakta tutan yakndakilerle savayorum. Allm biimde, kit-
lelerin olgun olmadklarn sylyoruz; ancak "az sayda olan-
larn", "ok sayda olanlardan" yaradl bakmndan daha iyi ve
daha akll olmadklar iin durum bu kadar yava dzeliyor.
Byk ounluun sizin kadar iyi olmas deiL mutlak erdemin
bir yerlerde var olmas nemlidir. nk byle bir ey kitleyi s-
rkleyecektir. lk e olarak klelie ve savaa kar olan, ancak bun-
lar ortadan kaldrmak iin hibir ey yapmayan binlerce insan var;

3)
kendilerini Washington'un ya da Franklin'in ocuklar olarak gren
bu insanlar, elleri ceplerinde sakin sakin oturuyor, ne yaplmas ge-
rektiini bilmediklerini sylyor ve hibir ey yapmyorlar. Onlarn
nezdinde zgrlk sorunu, zgr ticaret sorununun arkasna gei-
yor, yemekten sonra rahat odalarnda Meksika'yla ilgili son haber-
leri mal fiyatlaryla birlikte okuyor ve belki de bu haberle uykuya
dalyorlar. Bir soylunun ya da yurtseverin bugnk fiyat nedir?
Bunlar zaman zaman tereddte dyor, kederleniyor ve arada bir
dilekeler imzalyorlar. Ancak ciddi ve etkili hibir ey yapm
yorlar. Bu insanlar hayrhal bir tutumla birilerinin bu belay orta-
dan kaldrmasn, bylece zlmelerine gerek kalmamasn bekli-
yorlar. Yaptklar tek ey seimlerde bir oy verip, ki bunun fiyat
yksek deildir, yanlarndan geip giderken hafif bir ba hareketiy-
le adalete onay ve iyi dileklerini sunmak. Faziletli bir tek adama
karlk dokuz yz doksan dokuz fazilet hamisi var. Ancak bir
eyin geici koruyucusu yerine, gerek sahibiyle pazarlk etmek
daha iyidir.
Btn seimler bir tr oyundur. Satran ya da tavla gibi ok
hafif ahlaki bir esintisi de olan, doru ve yanlla, ahHiki sorur.lar-
la ilgili oynanan bir oyun. Tabii bu oyunda bahis de vardr. Ancak
semen bahse hibir ey koymaz. Oyumu, bana doru geldii bi-
imde kullanrm, haklnn stn gelmesi iin kendimi parala-
mam. Bunu ounlua brakmaya hazrm. Burada grev asla usu-
len bir eyi yapmann tesine gemez. Hatta hakldan yana oy
kullanmak, onun iin bir ey yapmamak anlamna gelir. Bu sadece
insanlara zayf bir ekilde ilettiiniz, haklnn egemen olmas yo-
lunda bir istektir. Akll bir insan, adaletin gereklemesini ne tesa-
dfe brakr ne de ounluun gcne. nk insan kitlelerinin
davranlarnda erdemin etkisi snrldr. ounluk gnn birinde
kleliin kaldrlmas iin oy verirse, bu klelik artk onlar ilgilen-
dirmedii iin ya da klelikten artk onlarn oylanyla kaldrlacak
fazla bir ey kalmad iindir. O dnemin tek kleleri bunlar ola-
caklardr. Oyuyla zgrln teyit eden kii, bu oyla kleliin
kaldrlmasn hzlandrabilir.
Baltimore'da ya da Allah bilir nerede, bakan adayn belirle-
mek iin bir toplant yaplacan duyuyorum; bu ncelikle gazete-
cilerin ve meslekten politikaclarn toplantsdr. Peki orada
36
alnacak karar, bamsz, zeki ve saygdeer bir insan iin ne ifade
edecektir? Hi deilse byle bir insann bilgisine ve drstlne
gvenilemez mi? Yani, az sayda da olsa bamsz oyunun varl
na gvenemez miyiz? Bu lkede kongrelere gitmeyen ok sayda
insan yok mudur? Ama hayr, szmona onurlu adamn tavr de-
itirip, lkeden umudunu kestiini gryorum. Gerekte ise lke-
nin ondan umudunu kesmesi iin ok daha fazla nedeni var. Ve
hemen, bu ekilde seilmi aday destekleyeceini aklar -bu ie
yarar tek adaym- ve bununla kendisinin her tr demagojik ama
iin ie yarar olduunu kantlam olur. Byle birinin oyununun,
bizim ilkelerimizden habersiz bir yabancnn ya da bir paral aske-
rin oyunundan daha fazla deeri yoktur. nk bir adam, gerek-
ten bir adamsa, komumun syledii gibi esen rzgara gre yn
deitirmeyecek kadar kiilik sahibi olmaldr. statistiklerimizde
bir eyler yanl olmal: Gsterilen nfus ok fazla. Bu lkenin her
hektarna ka adam dyor? Bir tane bile deil. Amerika'ya yer-
lemek isteyen adamlar ekebilecek iyi bir ey kald m? Ameri-
kal, toplu yaama igds, aleni kavray eksiklii, nee saan
aptalca zgveni ile bilinen bir mason biradere dnt: Dnyaya
geldiinde ilk ve asli meselesi dknler yurdunun iyi durumda
olup olmadn grmek ve pantolon giyecek yaa gelmeden dul
ve yetimler iin fonlara para toplamak olan, ksacas yaamaya
ancak, ldnde nezih bir ekilde gmlmesini salayacak bir si-
gorta kurumunun garantisiyle cret eden birisi.
nsann, kendisini ktln yok edilmesine adamak yolunda
mutlak bir ykmll yoktur, hatta bu ktlk ok devasa bo-
yutlarda olsa bile. nsan kendini uygun biimde baka eylere de
adayabilir; ancak herkesin, haksz bir ilikinin arac olmama, ko-
nuya kafa yormak istemese bile byle bir hakszla pratik olarak
katlnama sorumluluu vardr. Baka meguliyetlere ya da dn
celere kendimi veriyorsam, dikkat etmem gereken ilk ey, bunu
baka birinin srtndan yapmamak olmaldr. Onu kendi ilgisi do
rultusunda davranabilmesi iin serbest brakmam gerekir. Bakn ne
byk tutarszlklar yaanyor: Hemerilerimden birkann yle
konutuklarn iitiyorum: "Hadi bana bir kle ayaklanmasn
bastrmam ya da Meksika'ya kar savaa katlnam iin emir ver-
sinler de, gidip gitmeyeceimi grsnler!" Ancak bu ekilde konu-
37
an insanlarn her biri, ya dorudan rzalaryla ya da dalayl olarak,
en azndan paralaryla bu savaa hizmet ediyorlar. Bunlar haksz
savaa gitmeyi reddeden askerleri alklyor, ancak bu savaa
neden olan haksz hkmeti desteklemeye devam ediyorlar. Bu
yzden de zaten askerler onlar hie sayyor ve isteklerine kaytsz
kalyor. Devlet sanki gnah iledii zaman kendisini tehir etmek
zere birini grevlendirecek dzeyde piman, ama gnah ilemek
ten bir an bile vazgemeyecek derecede pikindir. Sonuta dzen
ve uygarlk adna kendi ktlmze boyun eme ve onu destek-
leme noktasna getiriliyoruz. lenen gnah karsndaki ilk yz
kzarnasn adamsendecilik izler. nceleri ahlaka aykr olan ey
ahiakn konusu olmaktan kar ve kendimize kurduumuz hayatn
bir paras haline gelir.
En yaygn ve bilinen yanlta srar, en zverili meziyet sahiple-
rinin iidir. B u nedenle, yurtseverlik meziyetine ikin olan kk
yanla en kolay den szmona asillerdir. B unlar hkmetin
anlayna ve nlemlerine kar karken, ona sadk desteklerini su-
narlar ve hkmeti en samimi biimde savunurlar; bylece re-
formlarn nndeki en ciddi engeli olutururlar. Kimileri dileke-
Ierle, eyaJet ynetiminden federal birlii bozmasn ve bakann
taleplerini geri evirmesini istiyor. Peki kendileri bu birlii -ken-
dileriyle eyalet devleti arasndaki bu birlii- bozmaya, kendi pay-
larn devlet hazinesine vermeyi reddetmeye neden yanamyorlar?
Kendilerinin eyaJet devletiyle ilikileri, devletin federasyonla ili
kisiyle ayn deil mi? Ve eyalet devletini federal devlete kar di-
renmekten alkoyan nedenler, bunlarneyalet devletine kar diren-
meme nedenleriyle ayn deil mi?
Kim sadece bir fikrin sahibi olduu iin kendini avutup bunun
tadn karabilir? Rencide edildiini bilme fikri memnun edici ola-
bilir mi? Komun bir dolarn bile dolandrsa, aldatldn bilmek-
le, bunu sylemek, hatta bir rica mektubu yazp geri demesini is-
temekle yetinmezsin. Derhal parann tmn almak ve bir daha
dolandrlmamak iin etkin admlar atarsn. Ancak ilkeli davranp
hakkn arayanlar ve pratik admlar atanlar eyleri ve ilikileri de-
itirebilir. Bu, devrimciliin de z olan, gemite olanlarla yetin-
meme davrandr. Byle bir zellik sadece kilisede, devlette deil
ailelerde, hatta ilerindeki eytani eyleri Tanrsal olanlardan
38
ayrarak bireylerde de paralanmaya yol aar.
Hakszyasalar vardr. Onlara memnuniyetle itaat mi edelim,
yoksa deitirme abasna m girelim? Deitirmek istiyorsik,
bunu baardmz zamana kadar itaat mi edelim, yoksa derhal mi
ihlale girielim? nsanlar bizdeki gibi bir rejim altnda genellikle,
yasalar deitirmek iin ounluu ikna edebileceimiz zamana
kadar beklememiz gerektiini dnrler. Direnie geilmesi duru-
munda, bulunacak ilacn hastalktan daha kt olacan sylerler.
Ancak ilacn hastalktan daha kt olmasnn sulusu yalnz ve
yalnz hkmettir. Hkmet onu daha kt yapmaktadr. Hkmet
neden daha nce davranp reform yapmyor? Neden akl banda
aznln barna basmyor? Ucu kendisine dokunmadan lklar
atp, savunmaya gemesi neden? Yanllarn gstersinler diye
yurttalarn neden uyank olmaya, daha iyi eyler yapmaya cesa-
retlendirmiyor? sa'y neden tekrar tekrar armha gerip, Kopernik
ve Luther'i aforoz ediyor? Washington ve Franklin'e neden hala
asi muamelesi yapyor?
Herhalde hkmetin kabullenemeyecei tek saldr, otoritesinin
bilinli ve aktif biimde reddedilmesidir. Yoksa neden bu tr su-
lar iin byle lsz cezalar ngrsn. Devlete dokuz kuru ka-
zandrmay reddeden bir ulsuz, onu ieri atanlarn keyfi olarak be-
lirleyecekleri bir sre iin hapse tklr. Ayn adam, devletten
doksan kez dokuz kuru alsa ok gemeden serbest braklr.
Eer hakszlk, hkmet makinesindeki ataletin kanlmaz bir
sonucu ise, varsn olsun. Belki zamanla alr ve makine sonuta
anp lakalar. Eer hakszln somut bir kayna varsa, bir di
liden, bir volan kayndan ya da koldan kaynaklanyorsa, belki bu-
labilecein arenin, belann kendisinden daha kt olup olmaya-
can dnebilirsin. Ancak yasa, doas gerei seni zorunlu
olarak bakasna ynelik hakszln arac durumuna drecek
yapdaysa, yasay ine! Yaamn, makineyi durdurmak iin kul-
lan. Her durumda dikkat etmem gereken ey, lanetiediim ktl-
n arac olmamaktr.
Devletin ktl yok etmek iin nerdii sylenen zm yol-
larbana gre deil. Bunlar genellikle ok zaman alc ve bir insan
yaamna smayacak eyler. Uramak istediim baka eyler de
var. Bu dnyaya, mutlaka onu iinde iyi yaanacak biimde dei-
39
tirrnek iin deil, iyi ya da kt yaamak iin geldim. Bir insan her
eyi deil, ancak bir eyleri yapmaya almaldr ve her eyi ya-
pamayaca iin de kalkp kt bir ey yapmamaldr. Valiye ya da
meclise, onlarn bana yazacaklanndan fazla dileke yazmak benim
iim deil. Hele bunlar benim ricalarm duymak bile istemiyorlar-
sa. Byle durumlar iin devletin ngrd herhangi bir zm
yok. Aslnda hata anayasann kendisinde. Sylediklerim insafsz,
tek ynl ya da kat gzkebilir. Ancak bu tavrn en byk zen
ve anlayla karlanmas gerekiyor. O bunu hak etmektedir. yi
yndeki her deiikliin vcudu lm ve dc.um anlarnda yaanan
kramplar gibi sarst unutulmamaldr.
Tereddt etmeden kendilerini klecilik kart olarak ad-
landranlara, Massachusctts hkmetinden hem kiisel desteklerini
hem de mlkiyetleri araclyla verdikleri destei hemen ve etkin
bir biimde ekmelerini ve adaletin stn gelmesi iin semenierin
ounluunun oylarn alnay beklememeleri gerektiini sylyo-
rum. Bence Tanr 'nn onlarn tarafnda olmas yeterlidir, baka
larn beklemeleri gerekmez. Daha tesi komularndan daha hakl
olan her birey, imdiden bir oyluk bir ounluk oluturuyor de-
mektir.
Amerikan hkmeti ya da onun temsilcisi eyalet hkmetiyle
ylda sadece bir kez, vergi memurunun ahsda dorudan
karlayor, gz gze geliyorum. Benim durumumdaki birinin
devletle karlamas tek zorunlu biimi budur. Bu karlamacia
devlet bana ak ve anlalr biimde unu sylyor: Beni tan. Ve
benim bavurabileceim en basit, en etkili, en dolambasz iliki
biimi, ona duyduum minnack sevgiyi ve duyguyu da ifade eden
bir rettir. Grmek zorunda olduum kibar komum, vergi me-
muru -sonu olarak katlarla deil, insanlarla kavga ediyorum-
gnll olarak hkmetin bir organ olmay semi bulunmaktadr.
Bu zat bana, yani sayg duyduu komusunanasl muamele etmesi
gerektii konusunda -bir komu ve iyi insan ya da lgn huzur bo-
zucu biri- dnmeye ve bu tr engellerin tesinde iyi komuluk
ilikilerini srdrmeye zorlanmadan, yapt iin ne anlama geldi-
ini, devlet memuru ya da belki insan olarak ne olduunu ve ne
yaptn nasl kavrayacaktr? Ben Massachusetts eyaletinde
adlarn verebileceim, bin, yz, on hatta bir tek onurlu insann

40
bile, kle kullanmaya son verip, bu tr bir ibirliini reddederek
hapse atlmasnn Amerika'da kleciliin sonunu getireceini
kesin olarak biliyorum. Balangta atlan admn clz olmas hi
nemli deildir: yi yaplan bir ey chediyen yaplmtr, kalcdr.
Ancak biz daha ok byle eylerin muhabbetini seviyoruz. Bunun
grevimiz olduunu sylyoruz. Reform hareketi destekleyen d-
zinelerce gazete var, ama ie hazr tek insan yok. Gnlerini insan.
haklarnn tartld danma meclisi toplantlarnda geirmek is-
tediini syleyen devlet temsilcisi, ok deerli komum, Caroli-
na'nn bir yerinde sadece hapis tehdidi almak yerine, bir kez olsun
klecilik gnahn byk bir gayretle karde eyaletine ykleyen
Massachusetts'te cezaevine girse, milletvekilleri sorunun grl
mesini kesinlikle bir k daha erteleyemezler. Bu iki eyalet
arasndaki kavgann ise misafirperverliin eksikliinden baka ger-
ek bir nedeni yoktur.
Bir insan haksz yere ieri tkar bir ynetimde, onurlu her
insann olmas gereken yer cezaevidir. Massachusetts eyaletinin, il-
kelerine uygun olarak devletle ilikilerini kestikten sonra devlet
tarafndan da dlanan, zgrlk inancn ve umudunu yitirmemi
insaniarna bugn sunahilecei tek yer demir parmaklklarn
arkasdr. Kaak kle, artl salverilen Meksikal sava sulusu ve
rkna yaplan hakszlktan ikayeti kzlderili, bu insanlar cezae-
vinde, yani bu yaltlm ama daha zgr ve daha onurlu yerde,
devletin kendisinden yana olmayp, kar olan herkesi kapatt k-
leci bir devlette zgr bir insann erefiyle yaayabilecei bu biri-
cik evde bulacaktr. Belki kimileri cezaevine kapatlan insanlarn
etkilerini yitireceklerine, seslerinin artk devlete ulamayacana,
devlet kartlklarnn duvarlarn arkasnda etkisiz kalacana ina-
nabilirler; ancak bunlar, dorunun yanltan daha gl olduunu
ve hakszl az da olsa kendi benliinde yaayan insanlarn nasl
daha etkin mcadele edeceklerini bilmiyorlar. Sadece bir katpar
asm oy sandna atmakla kalma, btn gcn, btn etkini kul-
lan. ounlua uyan bir aznlk gszdr, hatta byle bir durum-
da aznlk bile saylmaz. Ama btn gcn ortaya koyduu an
yenilmez olacaktr. Devlet btn onurlu insanlar cezaevinde tut-
mak ya da klelie son vermek alternatifiyle kar karya
kaldnda seimini yapmakta gecikmeyecektir. Bin kiinin vergi-

41
sini dememesi iddet ieren, kanl bir eylem deildir. Tersine
bunlarn vergilerini deyip, devletin su ilemesine ve kan dkme-
sine olanak vermeleri byle bir eydir. lk tavr bar bir devri-
min tanmdr, eer byle bir ey mmknse. Bana, "Ne yapmam
gerekir?" diye soran vergi memuru ya da herhangi bir memura sy-
leyeceim, "Eer gerekten bir ey yapmak istiyorsan, istifa et"
olacaktr. Uyruklar bir gn itaati reddeder, devlet memurlar grev-
lerini brakrlarsa devrim amacna ulam demektir. Bu srete
kan dklmesinin gerekeceini de varsayabiliriz. Peki vicdanlar
yaralandnda, dklen de bir tr kan deil midir? Hem de bu ya-
radan insann gerek insanl ve lmszl akyor ve insan s-
rekli yinelenen bir lme gidiyor. Bugn ben bu kannakn g-
ryorum.
Devletin, yasalar ihlal edenleri -ayn cezai amaca hizmet etme-
sine ramen- mailarna el koymak yerine hapse attn gzlemle-
dim. nk en fazla adalet talebinde bulunan ve bu nedenle r-
m bir devlet iin en byk tehlikeyi oluturanlar genellikle mal
mlk edinmeye fazla vakit ayrram insanlardr. Devletin byle
insanlar asndan ok snrl bir yararll vardr. Az miktardaki
bir vergi bile bunlara abartl gelebilir; hele de bunu kendi elleriyle
kazanp vermek zorunda braklrlarsa. Paraya hi gereksinim duy-
madan yaayabilen birileri olsayd, devlet bile ondan isteyecei
vergi konusunda zorlanrd. Buna karlk zengin, -bu konuda bir
kskanlmn olmadn belirteyim- kendini zenginlemesine
olanak veren kuruma satmtr. Abartl biimde ifade edersek,
parann okluu orannda drstlk azalr. nk para insanla nes-
neler arasna girer ve insan iin nesneleri elde eder. Ancak kesin
olan, para elde etmenin byk bir erdem olmaddr. Para, yoklu-
unda sorulan ve cevaplandnlmas zorunlu olan ok sayda soruyu
gereksiz hale getirir. Ortaya kan tek zor soru parann nasl harca-
nacadr. Bylelikle zenginin ayann altndaki ahlaki zemin e-
kilmi olmaktadr. Yaamn olanaklar "ara" denen eylerin art
orannda azalr. Bir zengine, insanln kaybetmemesi iin nerile-
bilecek ey, yoksul olduu dnemin dileklerini gerekletirmeye
aba gstermesidir. sa peygamber Herodes' in ajanlarn hakettik-
leri biimde yle azarlyordu: "Paranz gsterin bakaym" der sa
peygamber, birisi cebinden bir kuru karr. Eer hkmdarn
42
hastrd ve de piyasaya srd, zerinde resmi olan paray kul-
lanyorsanz, yani eer bu devletin insanlar iseniz ve de hkme-
tin olanaklarndan yararlanyorsanz, istemesi durumunda zaten
onun olan maldan birazn ona veriniz. "Sezar'n hakk Sezar'a,
Tanr'nnki Tanr'ya." Adamlar giderken bilgelikleri artmant ve
kimin hakknn ne kadar olduunu bilmiyorlard; nk bunu bil-
mek istemiyorlard.
En aydn komumla bile konuurken unu gryorum: Sorunun
ciddiyeti ve anlam konusunda, toplumsal huzura zen konusunda
ne sylederse sylesinler, konuma gelip hkmetin korumasndan
mahrum olmak istemediklerine ve itaatsizliin mlkiyetlerine ve
ailelerine verchilecei zarariara dayanyor. Ben ise hibir zaman
devletin korumasna gvenebileceimi zannetmiyorum. Ancak ver-
gisini demeyerek otoritesini reddetmem durumunda devlet hemen
mlkiyetime el koyacak ve ocuklarmla birlikte sonu olmayan bir
tacize tabi tutulacam. Bu zor bir eydir. Bylelikle insann maddi
konularla ilgili rahatsz edilmeden, onuruyla yaanas imkansz
hale getirilir. Bu nedenle, ok gemeden kaybedilecei kesin olan
mal mlk edinmenin fazla bir anlam yoktur. En iyisi bir yerlerde
cretli olarak almak ya da yarclk yapmak, olabildii lde az
rn kaldrp, onu da ksa zamanda tketmektir. nsann kendisi
iin yaamas, sadece kendisine gvenmesi, knn her an gide-
cekmi gibi hazr tutmas ve fazla karmak iinin olmamas gere-
kir. nsan Trk hkmetinin her adan iyi bir uyruu olmak ister-
se, Trkiye' de de zengin olabilir. Konfys yle diyordu:
"Aklla ynetilen bir devlette yoksulluk ve mahrumiyeHen dolay
utan duyulur. Akln ilkelerine gre ynetilmeyen bir devlette ise
zenginlik ve hretten dolay utan duyulur." Hayr: Gney liman-
larndan birinde Massachusetts hkmetinin korumasn arzu etme-
diim, serbest teebbsle servet oluturmaya meyletmediim sre-
ce, Massachusetts devletine sadakati reddedebilir, onun malm ve
yaamm konusunda hak sahibi olmasna kar direnebilirim. Dev-
lete kar itaatsiziikten dolay alacam cezann maliyeti her
adan, itaat etmem durumunda ekeceim cezadan daha dktr.
kinci durumda kendimi ok daha yoksul hissederdim.
Birka yl nce, devlet kilise adna bana bavurup, babamn va-
azlarn dinledii ancak benim hibir ilikim olmayan bir papaz

43
desteklernem n para istedi. Bana, "de" yoksa "hapse
atlacaksn" dendi. demeyi reddettim. Ancak zntyle rendim
ki, bir bakas benim yerime demi. Neden bir retmenin mas-
raflarn karlamak iin papazdan para alnnayp da, papazn mas-
raflar iin retmenden para alndn kavrayamyordum. Geri
ben devlet memuru bir retmen deildim, ancak gene de ekmei
mi verdiim zel derslerle kazanyordum. Devletin masraflarn
karlad akam okulunun neden kilise gibi vergi istemedii de
anlalr ey deildi. Belediye Meclisi yneticilerinin ricalar zeri-
ne yle bir aklama yapmay kabul ettim: "Ben Henry Thoreau,
bu aklamayla kendi irademle girmediim herhangi bir kuruluun
yesi olarak grlmek istemediimi ilgililere bildirmek istiyorum."
Bu aklamay belediyenin sekreterine ilettim ve hala da onun elin-
de. Benim kendimi kilise yesi olarak grmediimi rendikten
sonra, kilise mensubu olduum yolundaki kabullerinin geerli ol-
duunu sylemelerine ramen, benden benzeri bir talepte bulun-
madlar. Kendi irademle girmediim kurulularn tmnden, eer
tam listesini ele geirebilseydim, sistematik olarak ayrlrdm.
Ancak tam bir listenin nerede bulunabileceini bilmiyorum.
Alt yl boyunca seim vergisi demedim. Bir seferinde bu ne-
denle bir geceliine hapse atldm. Orada, ayakta durmu, iki-
ayak kalnlndaki ta duvarlara, demir ve tahtadan yaplma bir
ayak kalnlndaki kapya ve eleinden geirip gnderen
demir parmaklklara bakarken, bana sadece hapsedilebilecek et,
kan ve kemikten ibaretnim muamelesi yapan bu kurumun ap-
talln dndm. Kendi kendime, benim iin bulduklar en iyi
yol bu muydu, hizmetimden anlaml bir ekilde yararlanamazlar
myd diye sordum. Benimle dier insanlar arasnda bir ta duvarn
olduunu, ancak benim kadar zgr olabilmeleri iin onlarn nn-
de trmanlmas ya da yklnas daha da zor olan bir duvarn var ol-
duunu dndm. Bir saniye iin bile kendimi snrlanm hisset-
rnedim ve duvarlar bana sadece tala harcn bouna harcanmas
gibi geldi. Sanki yurttalann arasnda vergisini deyen tek kii
bendim. Tabii ki bana nasl muamele edeceklerini bilmiyorlar ve
terbiye grmemi insanlar gibi davranyorlard. Tehditlerinin,
komplimanlarnn arkasnda yatan hep, en byk arzumun duvarn
te yannda bulunmak olduu yolundaki aptalca inant. Onlarn,
44
ben bu dncelerk megulken, kapy byk bir gayretle kilitle-
yip gitmeleri beni gldryordu; nk dncelerim sorunsuz ve
engelsiz arkalarndan gidiyordu ve gerekte asl tehlikeyi oluturan
da on/ard. Benim zbenliimi ele geiremedikleri iin gvdemi
cezalandrmaya karar vermilerdi; aynen, sinirlendikleri birine g
yetiremedikleri zaman onun kpeini cezalandran ocuklar gibi.
Devletin ku beyinli olduunu, gm kaklarndan baka bir eyi
olmayan bir kz kurusu gibi korkak olduunu, dostunu d
manndan ayrt etmeyi bilmediini fark ettim ve ona olan saygnn
kalann da kaybederek, onun adna zldm.
Devlet hibir zaman bireyin zihinsel ve ahlaki i dnyasyla
yzlemez; sadece vcudu ve de duyularyla kar karya gelir. Bi-
reyle kyaslandnda devletin ne daha stn bir mant ne de d-
rstl sz konusudur. stn olduu tek ey fiziki gtr. Ben
zora maruz kalmak iin domadm. Kendi usulme gre nefes ala-
cam. Grelim bakalm, kim daha glym! Bir kitlenin gc
nedir ki? Beni sadece benimkinden daha yksek bir ilkenin takipi-
leri zorlayabilirler. Bunlar beni kendileri gibi olmam iin zorluyor-
lar. Kitlelerin zoruyla yle ya da byle yaamaya zorlanan gerek
bir insan tanmyorum. Zaten bu nasl bir yaam olurdu? "Ya
paran ya cann" diyen bir hkmetle kar karya kaldmda
param karp vermek iin niye acele edeyim? Belki de hkmet
bir kmazdadr ve ne yapacan bilmiyordur. Bu konuda ona
yardmc olamam. Hkmetin de, aynen benim yaptm gibi,
kendi sorununu kendisinin zmesi gerekir. Alayp szlanmak bir
ey getirmez. Toplum makinesinin iyi ilemesinden sorumlu dei
lim; ben bir saatinin olu deilim. Bir mee palamudu ile bir
ceviz yan yana derlerse, biri dierine yol amak iin hareketsiz
durmaz; te;sine, ikisi de kendi kurallarna gre hareket eder; olabi-
lecek en iyi biimde imlenir, geliir, iek aar ve sonuta belki
biri tesadfen dierini glgeler ve yok olmasna neden olur. Bir
bitkinin kendi doasna uygun yaayamamas durumunda lmesi
kural insan iin de geerlidir.
Cezaevinde geirdiim gece olduka deiik ve ilginti. eri
girdiimde, ceketsiz mahkumlar akam havalandrmas saatinde
kapnn aznda laflyorlard. Ancak gardiyan, "Hadi bakalm deli-
kanllar, kaplar kilitleme zaman" dediinde daldlar ve ben

45
onlarn ayaklarnn plak koularda kard sesleri dinledim.
Hcre arkadam gardiyan tarafndan "Harika bir delikanl, akll
biri" diye tantrld. Kap kapannca arkadam bana, apkam ne-
reye asabileceimi ve buradaki yaamn nasl dzenlediini an-
latt. Koular ayda bir kez badanalanyordu ve bu bina mutlaka
ehrin en beyaz, en basit mobilyal, muhtemelen en temiz eviydi.
Tabii ki, hcre arkadam nereli olduumu ve buraya getirili ne-
denimi bilmek istiyordu; bunlar anlattktan sonra ben de ona, d-
rst bir adam olduu kabulyle kendi tutuklan nedenini sordum.
Ve normal olarak da onun sylediklerinin gerek olduuna
inanyorum: "Beni, asla yapmadm bir eyle, bir samanl yak-
nakla suluyorlar." Aniayabildiim kadaryla, adam sarhoken bir
samanlkta szm, yanmakta olan piposuyla yangna neden olmu
tu. Cezaevinde akgzllyle n yapm olan kou arkadam,
aydan beri durumaya karlmay bekliyordu ve muhtemelen
daha uzun sre beklernesi gerekecekti. Ancak orada bedava
yaad ve iyi muamele grdne inand iin memnundu ve
ieriye almt.
Parmaklkl pencerelerden birini o, birini ben igal etmitik.
Uzun sre cezaevinde kalnca herhalde insann temel megalesi
pencereden bakmak oluyor. Ksa bir sre sonra evrede bulunan
okunabilecek eylerin hepsini okumu, eski mahkumlarn par-
maklklar kesip katklar yerleri incelemi, bu hcreden gelmi
gemi insanlarn hikayelerini dinlemitim. Burada, parmaklklarn
tesinde, hi duyulmayan hikayeler ve sylentiler vard. Belki de
buras ehirde, hibir zaman yaynlanmayan arklarn bestelenip,
oaltlarak elden ele dolatnld tek yerdi. Bana, firar etmeye
alrken yakalanan birka gencin yazp, imdi de intikam iin
syledikleri ark szlerinin uzun bir listesi gsterildi.
Hcre arkadamdan, bir daha gremeyeceim korkusuyla, ola-
bilecek her eyi renmeye altm. Ancak o bir sre sonra bana
yatan gsterip, lambay sndrmcmi istedi.
Orada bir gece kalmak, grecein hi ummadm uzak bir l-
keye seyahat etmek gibiydi. Sanki kuledeki saatin vuruunu, kyn
akam grltlerini daha nce hi duymamtm -demir par-
maklklarn i ksmnda bulunan pencereyi yararken ak
brakntk. Kasabamz sanki bir ortaa Avrupa kasabas grn-

46
mndeydi, Concord nehrimiz Ren Nehri'ne dnmt, nm-
den valyelerin ve atolarn grntleri geiyordu. Bunlar sokak-
larda duyduum yal yurttalarn sesleriydi. Bitiikteki ky resto-
rannn mutfanda olup bitenin gnlsz dinleyicisi ve seyircisi
olmutum -tmyle yeni ve ho bir deneyim. Kasabama daha
yakndan bakyor, derinlerine dalyordum. Gemite, kurumlarn
hi bu kadar yakndan tanmamtm. Cezaevi de kasabann bu
tipik kurumlarndan birisi. Burann insanlar iin neyin nemli ol-
duunu az da olsa anlamaya balyordum.
Sabahleyin kahvaltmz kk, dikdrtgen eklindeki teneke
tepsinin iinde kapdaki mazgal deliinden ieriye itildi. Kahvalt
yaklak bir litre kakao ve siyah ekmekten oluuyordu. Yannda bir
de demir kak veriyorlard. Kaplar geri almaya geldiklerinde, tec-
rbesiz bir tutuklu olarak kalan ekmei geri vermek istedim.
Ancak hcre arkadam buna el koyup, le ya da akam yemei
iin ayrnarn gerektiini syledi. Ksa bir sre sonra onu komu
tarlada her gn yapt ie, ot bimeye gitmesi iin dar
kardlar. Giderken iyi gnler diledi ve beni muhtemelen bir daha
gremeyeceini syledi.
Cezaevinden knca -nk birisi benim yerime vergiyi de-
miti- elbette genlik gnlerinde ieri atlp, aarm salaryla yal-
palayan bir ihtiyar olarak kan birinin aynnma varaca kadar
byk deiiklikler grmedim; ama gene de kafamdaki kasabaya,
devlete, lkeye ilikin imaj, tek bana bu ksa zaman diliminin de-
itirebileceinden ok deimiti. inde yaadm devletin nite-
liini imdiye kadar olduundan ok daha net gryordum. Ayrca
aralarnda yaadm insanlara iyi komu ve arkada olarak ne de-
rece gvenilebileceini renmitim. Bunlarn arkadalklar sade-
ce iyi gnlerle snrlyd ve dorudan yana tavr almak iin zel bir
aba harcamyorlard. nyarglar ve bat! inanlaryla, inliler ya
da Malezyallar kadar bana tmyle uzak bir rkn mensubu gibiy-
diler. nsanlk iin bir fedakarlkta bulunmak istedikleri zaman
bile, mlkleri dahil olmak zere hibir ey iin riske girmiyorlard.
Davranlarnda asil deillerdi: rnein bir hrsza, hrszn onlara
gsterdii davrantan bakasn gstermiyorlard. Bir ksm ritel-
leri yerine getirerek ve birka dua ile hibir risk stlenmedcn, vi-
rajsz ama anlamsz bir yolu takip ederek ruhsal selametlerini sa-

47
layacaklarn umuyorlard. Kim bilir, belki de komularma yne-
lik eletirim ok acmasz; belki de bunlarn birou kasabalarnda
bir cezaevi olduundan bile habersizdir.
Gemite ehrimizde, cezaevinden tahliye olan bir borlunun
tandklarnn onu cezaevinin parmaklklarn temsil etmek zere
apraz olarak birletirdikleri parmaklarnn arasndan bakarak se-
lamlamalar, "iyi gnler, naslsnz?" diye sormalar adettendi.
Benim komularn ise beni byle selamlamadlar: Karlat
mzda sanki uzun bir seyahatten geri dnmm gibi nce bana,
sonra aknlkla birbirlerine bakyorlard. Tamir edilmi ayak-
kabm almak iin ayakkabcya giderken yakalanm, cezaevine
atlmtm. Ertesi sabah braklnca yoluma braktm yerden
devam ettim, ayakkablarm giydim ve yaban mersini toplarken
yol gsternem iin beni sabrszlkla bekleyen gruba katldm.
Yarm saat sonra -atlar abucak komutuk- blgemizin en yksek
tepesinde, yaban mersinlerinin arasndaydk Kasabadan yedi mil
uzaklamtk ve evremizde devletten hibir emare yoktu.
"Benim Cezaevlerim"in btn hikayesi ksaca budur.* Yol ver-
gisi demeyi hibir zaman reddetmedim. nk iyi bir komu
olma duygum da, kt bir uyruk olma duygum kadar gldr.
Okullarn desteklenmesine gelince, kendi payma yurttalarm
eitmek iin zerime deni yapyorum. Vergi hesabndaki belirli
bir kalemden dolay vergiyi dememezlik etmiyorum. Yapmak is-
tediim, devlete itaati reddetmek, kendimi bu sorumluluktan geri
ekmek ve onun etki alanndan kmaktan ibarettir. Birini ldre-
cek adam ya da silah satn almada kullanlmad srece dolar-
larnn nereye gittii beni ilgilendirmiyor. Dolar masumdur, sula-
namaz; ancak beni esas ilgilendiren, uyruk olarak sadakatimin
sonulardr. Evet, bu tr durumlarda adet olduu zere, ondan ola-
bildii lde yararlanmaya alsam da devlete kendi tarzma
uygun biimde, grltsz patrtsz sava ayorum.
Bakalar benden istenen vergiyi devlete duyduklar sempatiden
dolay dyorlarsa, kendi vergilerini derken yaptklarn yapyor,

*Burada Silvio Pellico'nun (1789-1854) o dnem ok okunan "Le mie prigioni"

adl kitabna gnderme yaplyor. Pellico italya'nn milliyeti-liberal Carbonari
Hareketi'nin mensubuydu. Pellico on yln, Avusturya'da politik tutuklularn hap-
sedildii "Spielberg"deki kt nl hapishanede geirdi.

48
adaletsizlii devletin kendilerinden beklediinden daha fazla des-
teklemi oluyorlar. Eer bu insanlar vergiyi mkellefe ynelik
yanl anlalan bir ilgiden dolay, onun mlkiyetini korumak ya da
ieri atlmasn nlemek iin dyorlarsa, bunu zel duygularn
ne lde toplumsal karlarn karsna kayabileceklerini yeterin-
ce ayrntl dnmedikleri iin yapyorlar.
Halihazrdaki durumum bu. Ancak byle bir durumda, dav-
ranlarn inatlk tarafndan belirlenmemesi ya da baka insan-
larn dncelerine gsterilen lzumsuz bir zenden tek yanl etki-
lenmemesi n yeterince dikkatli olunamaz. nsan byle
durumlarda kendine ve zamana uygun olan yapmaya dikkat etme-
lidir.
Bazen, insanlarn aslnda iyi eyler istediklerini, ancak bilgisiz
olduklann, nasl yapacaklarn bilseler daha farkl davranacaklar
n dnyorum. Komularn neden sana istediklerinden farkl
davranmaya zorlanacaklar duruma dryorsun diye soruyorum
kendi kendime. Ancak hemen ardndan, onlarn davrandklar gibi
davrannarn ya da bakalarnn farkl trden daha byk aclar ek-
melerini kabul etmem iin bir nedenim olmadn dnyorum.
Bazen de kendime, milyonlarca insan herhangi bir fke, kt niyet
ya da kiisel bir duygu olmakszn senden birka kuru istiyorsa,
ve eer bunlarn anayasaya gre taleplerini deitirme ya da geri
ekme olanaklar yoksa ve sen kendi tarafna baka milyonlar e-
kemiyorsan neden bu kaba, byk gce kafa tutuyorsun diye soru-
yorum. Sen soua ya da ala da bu katlkla kar kmyorsun;
skunetlc binlerce benzer zarurete boyun eiyorsun. Kafan atee
sokmaya da kalkmyorsun. Ancak bunlar sadece bir kaba kuvvet
deil de insani bir g olarak dnp, bu milyonlarca insanla
-kaba ve cansz eylerden farkl- insani bir ilikim olduunu gz
nne getirdiim lde, bir arnn mmkn olduunu gryo-
rum: Birincisi onlarn dorudan yaratcianna ynelttikleri ar,
ikincisi birbirlerine ynelttikleri ar. Kafan bilerek atee sok-
makla ne atee ne de atein yaratcsna bir mesaj iletmi, bir ar
yapm olurum. Ve yaadm eziyetin tek sulusu ben olurum.
Eer insanlarn durumlar ile ilgili memnun olmam gerektiine
kendimi ikna ederek, onlara ve kendime ynelik beklentilerimi bir
kenara brakp bu kanaate uygun davranabilsem, iyi bir Mslman
F4N/Sivil itaatsizlik 49
ya da bir kaderci gibi var olan durumla yetinmeye alnam ve
bunun Tanr'nn istei olduunu sylemem gerekirdi. Ancak insan
gcne kar knakla doa glerine kar kmak farkldr. Bura-
da belli lde baaryla direnebilirim. Ne ki Orpheus'un yapt
gibi talarn, aalarn, hayvanlarn doal yapsn deitirmeyi
umamam.
Hibir insan ya da lkeyle kavga etmek istemiyorum. Kl krk
yararak sorunlar karmak, dorucu Davut olmak ya da kendimi
komulanndan stn grmek istemiyorum. Daha ok lkenin ya-
salarna uymak iin bir bahane aryorum. Bunlara uyum iin ok
hazrm. Hatta kendimden kukulanmak iin nedenim de var; her
yl vergi memuru geldii zaman, uyumlu davranmak iin bir gerek-
e bulmak zere federal devletin ve eyaletin tavrn ve faaliyetleri-
ni ve de halkn ruh halini incelemeye hevesli gryorum kendimi.

lkemizi
ana-babamz gibi sevmeliyiz;
Ve gnn birinde eer,
bu kutsal grevi iin gerekli
sevgi ve abadan kanmsak,
bunun sonularna katlanmal
ve ruhumuzu
sorumluluk ve inanca gre eitmeli,
iktidar ve kar peinde komamalyz

Devletin yakn bir gelecekte zerimden tm bu skntlar ala-

cana ve benim de lkemin insanlarnn herhangi birinden daha
fazla yurtsever olmama gerek kalmayacana inanyorum. Alttan
bakldnda, tm aksaklklarna ramen var olan anayasa iyi bir
anayasadr; yasalar ve mahkemeler sayg gsterilmeye layktr;
hatta bu devlet ve Amerikan hkmeti de, biroklarnn betimledi-
i gibi, birok adan hayran olunmaya, teekkre layk nadide
eylerdir. stten bakldnda ise bunlar sradan, benim betimledi-
im gibidir. Daha yksek bir noktadan, en tepeden bakldnda
bunlarn ne olduunu, incelenmeye ya da zerinde dnmeye
deer olup olmadn kim syleyebilir? Hkmet beni ok zel
olarak ilgilendirmiyor ve kafan bu konuda mmkn olduu kadar
50
az yormalym. Bugn bile hkmetin denetimi altnda geirdiim
anlar ok fazla deil. Zaten dncelerinde, fantezilerinde,
tasarmlarnda, yani deien, canl eylerde zgr olan bir insann
n, aklsz ynetici ve reformcular tarafndan tehlikeli bir biimde
kesilemez.
ounluun benden farkl dndn biliyorum. Ancak ya-
amlarn bu ya da benzeri konulara adam olanlarla elikim di-
erlerine oranla ok az. Buna karlk tmyle bir kurumun iinde
yaayan devlet adamlar ve yasa koyucular bu kurumu hibir
zaman plak ve ak bir biimde alglayamazlar. Bunlar deien
bir toplumdan sz ederler, ancak bu toplumun bugnk durumu-
nun tesine ulaan bir tasarmlar yoktur. Belki bunlar deneyimli
ve karar verme yetenei olan insanlardr ve kukusuz, bizim te-
ekkr borlu olduumuz, yetkin hatta faydal kurumlar ya-
ratmlardr. Ama tm yaratclklar ve yararllklar, ok geni ol-
mayan belli snrlar iinde kalmaktadr. Bunlar dnyann gnlk
politika ve faydaclkla ynetilmediini unutnaya alkndrlar. r-
nein Webster,* hkmeti hibir zaman ok ynl olarak sorgula-
maz ve bu nedenle de konuyla ilgili inandrc bir ey syleyemez.
Onun szleri gnmzn hkmet yapsnda hibir deiiklie yel-
teomeyen yasa koyucular iin ataszleri gibidirler. Ancak dnen
ve evrensel deerde yasalar yapmak isteyen insanlar iin bunlar
iin esasna dokunmayan ii bo szlerdir. Konuyla ilgili ak ve
derin dnceleriyle Webster'in dnme yetisi ve kapasitesini
glgede brakacak insanlar tanyorum. Gene de, reformcularn o-
unluunun ucuz iddialan ile, genelde politikaclarn daha da ucuz
hikmet ve belagatlaryla kyaslandnda onun szleri tek mantkl
ve ie yarar sesi oluturuyor; bunun iin Tanr'ya mteekkiriz.
Bakalaryla kyaslandnda o daha gl, orijinal ve de her ey
den nce daha pratiktir. Ancak bu szler bilgelik deil, basiret ifa-
deleridir. Bir avukatn gerei, gereklik deil tutarllk, ya da
kendi iinde tutarl bir zmdr. Gereklik ise daima kendisiyle
uyum iindedir ve de esas olarak ktln ne tr bir hukuki sonu-
cu olacayla, yani biimsel adaletle ilgili deildir. Webster anna
* Daniel Webster (1782-1852), baarl, enesi gl avukat, sonralar liberal
eilimli politikac, senatr, dileri bakan. Texas'n Amerika tarafndan ilhakna
ve Meksika'ya kar savaa kar kmt (Almanca eviriye dipnot).

51
uygun olarak verilen "anayasann savunucusu" unvann hak etmi
tir. Gerekten de onun deiim yolunda yapaca hibir hamle yok-
tur; o sadece savunucudur; bir lider deil, bir takipidir. Onun !i-
derleri 87'lilerdir.* "Hibir zaman, eyaletlerin federal bir yap
altnda toplannalarma olanak salayan anlamay zayflatacak bir
abann iinde olmadm, olmayacam ve olunmasn da asla, ner-
miyorum." Anayasann klecilie izin verdii gerei ile ilgili ola-
rak ise "zgn szlemede bu ekilde yer almaktadr -braknz
kalsn" diyor ve btn akl ve yeteneine ramen bir olay poli-
tik balanndan koparp, nyargsz ve mantkl bir biimde deer
lendirme becerisini gsteremiyor. Amerika'da nasl olur da bir
insan klelikle ilgili, byle i olsun kabilinden bir yant verir ve
bamsz bir birey olarak konutuunu iddia edebilir? Byle bir
anlaytan toplumsal sorumluluklarla ilgili yeni normlarn kmas
beklenebilir mi? Devamla, "Kleliin uyguland eyaletlerin h-
kmetlerinin bunu uygulama biimleri kendi anlaylar, temel il-
kelerine kar olan sorumluluk bilinleri, mlkiyet, insanlk ve ada-
letle ilgili yasalar ve Tanr'ya kar sorumluluklaryla ekilleniyor.
nsanlk hizmeti ya da baka bir nedenle ortaya kan derneklerin
bununla en kk bir ilgisi yoktur. Bunlar hibir zaman cesaret-
lendirmedim ve de cesaretlendirmeyeceim" diyor.
Gerein saf kaynan tanmayan ve akntya kar yryp,
kaynan aramayanlar, ncil ya da anayasalarna taklp kalyor,
riayet ve huu ile kendi kaynaklarndan imekle yetiniyorlar. Oysa
gerein ince bir sznt olarak gelip bu gle ya da glete dkld-
n fark edenler, paalarn bir kez daha svyar ve gerein kay-
nana doru yrmeye devam ediyorlar.
Yasa yapc olarak Amerika'da dahilii hak edecek kimse
kmad. Bylelerini dnya tarihinde bulmak zaten zordur. Sz us-
talarnn, belagatilerin ve politikaclann says ise binleri bulur.
Ancak gnmzn tartmal sorunlarn zme yeteneine sahip
lider henz konumaya balamad. Biz belagati, ifade edebilecei
herhangi bir gereklikten ya da bizde yarataca bir ilhamdan
dolay deil, bizatihi kendisinden dolay beeniyoruz. Halk temsil-
cilerimiz serbest ticaretin, zgrln, birlikteliin ve doruluun
* 1787 ylnda, Birleik Devletler'in anayasasn yapan kurucu meclisi Philadelp-
hia'da topland (Almanca eviriye dipnot).

52
bir millet iin deerini henz bilmiyorlar. Bunlarn greli olarak
basit vergilendirme, para, ticaret ve tarm konularnda bile yetenek-
leri snrl. Ynetimimiz, halkn salkl deneyimleri ve etkin m-
dahaleleri olmakszn sadece kongre yelerinin laf ebeliklerine
braklm olsayd, Amerika uluslar arasndaki yerini uzun sre ko-
ruyamazd. Sekiz yz yl boyunca ncil zerinde alld -bu konu-
da belki sz syleme hakkm olmasa da, sylemek istiyorum. Peki
bunun yasama bilimine sat ktan yararlanacak kadar ngrl
ve pratik yetenekli halk temsilcisi nerede?
Benim bile severek boyun eebileceim devlet otoritesi -nk
benden iyi bilen ve daha doru yapana hatta birok durumda o
kadar iyi bilmeyip, daha doru yapamayanlara da itaate hazrm
saf biimiyle yoktur: Gerekten adil olmas iin, byle bir oluu
mun ynetilenlerin vekaletini ve onaylarn almas gerekir. Yani
hkmet benim ahsm ve mlkiyetim zerinde mutlak olarak
deil, sadece benim izin verdiim lde hak sahibi olabilir. Mut-
lak monariden snrl bir monariye, snrl bir monariden demok-
rasiye gei, bireye gerek sayg dorultusunda atlm ileri
admlardr. inli felsefeci bile bireyi imparatorluun temeli saya-
cak kadar bilge idi. Bizim tandmz biimiyle demokrasi olas en
mkemmel ynetim biimi midir? nsan haklarnn kabul ve ya-
sallatrlmas konusunda bir ileri adm daha atmak mmkn deil
midir? Bireyi btn gcnn ve otoritesinin kaynakland daha
stn ve bamsz bir g olarak tanyp ve ona kar bu anlayla
davranmadka, hibir zaman gerekten zgr ve aydnlanm bir
devlet var olmayacaktr. Ben tm insanlara adil davrannay ve bi-
reye sayg gsterip, bir komu muamelesi yapmay beceren bir
devlet tahayyl ediyorum. Byle bir devlet, komuluk ve insanlk
grevlerini yerine getirmeleri kaydyla, ona souk duran, onunla
kaynamayan ve kendisinin de kucaklamad insanlarn varln
kendi dzeni asndan bir sorun olarak grmez. Byle meyveler
veren ve onlar olgunlatklar zaman da dmeye brakan devlet,
hayalini kurduum ama henz hibir yerde grmediim mkem-
mel ve anl bir devletin yolunu aabilir.

53
SiViL iTAATSIZLiiN TANIMI VE HAKLILII*
John Rawls

I. SVL iT AATSZLGN TANIMI

imdi doal dev ve sorumluluun** temel ieriini sivil itaatsizlik

teorisi erevesinde izaha alacam. Daha nce belirttiim gibi
bu teori sadece, arada bir ciddi adaletsizlikler yaansa da, genel
anlamda adil olan toplumlar iin geerlidir. Bana gre genel an-
lamda adil bir durumun n art demokratik bir ynetim biiminin
John Rawls, Eine Theorie der Gerechtigkeit, Suhrkamp, Frankfurt 1979, s.
399-420. (orij. A Theory of Justice, Cambridge MA: Harvard University Press,
1971 ). evrife n blmler ve dipnot numaralar H.A. Bodeau'nun , Ci vii Oisobedi-
ence, Routledge, London and New York kitabna gredir. (.n.)
Rawls sz konusu kitabnda, doal dev 1 grev (ing. natural duty, Alm. na-
trliche Pflicht) ve doal sorumluluk (ing. natural obligation, Alm. natrliche

54
varldr ve bu anlamda teori, sivil itaatsizliin yasal demokratik
otorite karndaki rol ve uygunluu ile ilgilenir. Bu nedenle sivil
itaatsizlik teorisi ne baka ynetim biimlerine uygulanabilir ne de,
istisnalar bir yana braklrsa, baka trden sapma (ng. dissent,
Aln. Nonkonformitat/Abweichung) ya da. bakaldr biimlerini
konu edinir. Bu protesto biimini militan davran ve direni bi-
imleri ile birlikte ele alyorum, rm bir sistemin deitirilme
si ya da devrilmesinin taktiklerinden birisi olarak deil. nk
byle bir durumda fazla sorun yoktur. Belirtilen amaca uygun her-
hangi meru bir ara sz konusu ise, kukusuz bu ncelikle iddete
dayal olmayan direnitir. Benim anladm biimiyle sivil itaatsiz-
lik sorunu, sadece u ya da bu lde adil demokratik bir devle-
tin, anayasay meru olarak kabul eden yurttalar iin ortaya
kmaktadr. Sorun bir grevler atmasyla ilgilidir. Yasama g-
cnn ounluk tarafndan belirlenen yasalara (ya da yrtme g-
cnn bu yasalara dayanan edimlerine) uyma grevi, kiilerin
kendi zgrln savunma hakk ve hakszla kar direnme g-
revi dikkate alndnda, hangi noktadan itibaren balayc deil
dir? Bu soru, ounluk kuralnn anlam ve snrlarna dokunmak-
tadr. Bu nedenle sivil itaatsizlik sorunu, demokrasinin ahlaki
temeline ilikin her teorinin denek tadr.
Anayasal bir sivil itaatsizlik teorisi blmden oluur: Teori
ncelikle bu kar k biimini tanmlar ve demokratik otoriteye
ynelik dier muhalefet biimleriyle olan ayrmn belirler. Bu ey-
lemler yasal mitinglerden, mahkemelerde emsal kararlar
kartlmasn salama amacna ynelik yasa ihlil.Ilerine, militan
eylemiere ve rgtl direnie kadar uzanr. Teori sivil itaatsizliin
Verpflichtung) kavramlarn u ekilde tanmlar:
Doal devler: Toplumun verili koullarda beklenebilecei lde adil olmas
iin herkesten beklenen davranlardr. Doal devleri pozitif ve negatif olmak
zere ikiye ayran Rawls, pozitif devler arasnda karlkl saygy, karlkl
yardm/amay, adaletin korunmasn, negatif devler arasnda ise, kimseye
zarar vermemeyi, susuza dokunmamay vb. sayar. Doal devler tm insanlar
asndan girilecek ilikiler ve kurumlardan bamsz olarak mevcuttur/ar.
Doal sorumluluk ise bir iliki ile rnein politik bir sorumluluu n, evlilik sorumlu-
luunun, kamusal bir grevin stlenilmesiyle ya da ikinci bir insanla giriilen ge-
ici bir oyun ilikisi dolaysyla yaplan ak ya da zmni bir szlemenin sonucu
olarak ortaya kar ve kurallara uymay (sadakat) ve adilane davran (adi/ane-
lik/hakkaniyet) n art koar. (.n.)

55
bu olaslklar kmesi ierisindeki yerini netletirir. kinci olarak
teori, sivil itaatsizliin gerekelerini ortaya koyup, (az ya da ok)
adil demokratik bir toplumsal dzen veri alnarak, sivil itaatsizliin
hangi koullar altnda hakl olabileceini tartr. Son olarak, teori-
nin sivil itaatsizliin anayasal bir sistem iindeki roln ve zgr
bir toplumda bu tr bir protesto eyleminin uygunluunu izah etme-
si gereklidir.
Bu sorular tartmaya balamadan nce bir uyarda bulunmak
istiyorum. Sadece zel koullara ilikin de olsa, sivil itaatsizlik teo-
risinden ok ey beklemernek gerekir. Bu teoriden, somut dururn-
larda ortaya kacak her sorunun cevab niteliinde prensipler
karlamaz. Yararl bir teorinin yapabilecei daha ok, sivil itaat-
sizlie ilikin sorunlara yaklam salayacak bir perspektifin
tanmlanmasdr; teori gz nnde tutulmas gereken temel nokta-
lar vurgular ve nemli durumlarda bu noktalara gerekli arl
vernemizde bize yardmc olur. zerinde dndmzde,
bakmz netletirdii, inceden ineeye dnlm yarglarmz
sistematikletirdii hissini veren teori, bize bir eyler vermi de-
mektir. Teori, demokratik toplumun temel prensiplerini benimse-
yenler arasndaki dnce ayrlklarn azaltabilmise, kendisinden
bekleneni yerine getirmitir.
Sivil itaatsizlii, yasalarn ya da hkmet politikasnn deiti
rilmesini hedefleyen, kamuoyu nnde icra edilen (aleni), iddete
dayanmayan, vicdan, ancak yasal olmayan politik bir eylem ola-
rak tanmiayarak balyorum. Bu tr eylemlerle toplumun oun-

1. Burada H. A. Bedaus'un sivil itaatsizlik tanmn kabul ediyorum. Bedaus'un

"On Civil Disobedience" bal altnda, Journal of Philosophy, 58 (1961), 653-
661. sayfalarnda yer alan yazsna baknz. Bu tanm Thoreau'nun yazsnda
verdii ve benim ikinci blmde sz konusu edeceimden daha dardr. Benzer
bir yaklam Martin Luther King'in "Letter from Brimingham city Jail" (1963) adli
ve H. A. Bedau'nun derledii Civil Disobedience, (New York, Pegasus, 1969)
adl yaynda yer alan yazda da sz konusudur. Elinizdeki almadaki teori,
sivil itaatsizlii daha farkl bir ereve iinde sunmay denemektedir. Yakn ge-
mite baz yazarlar kavram daha genis tanmladlar. rnein, Howard Zinn "Di-
sobedience und Democracy" (New York: Randam House, 1968, s. 119), sivil
itaatsizlii, "acil toplumsal hedefler uruna, yasalarn bilinci ve hedeflenmi ihla-
li" olarak tanmlamaktadr. Ben daha dar bir kavram sunuyorum. Ancak demok-
ratik bir sistemde sadece bu trden nonkonformizmin (dissent) hakl gsterilebi-
lecei gibi bir iddiada asla bulunmuyorum.

56
luunun adalet duygusuna hitap edilir ve onlara enine boyuna d-
ndkten sonra, eit ve zgr insanlar arasndaki toplumsal ibir
liinin ilkelerinin dikkate alnmad sonucuna vanld mesaj ve-
rilir. ncelikle belirtilmelidir ki, bu tanm sivil itaatsizlik
eylemiyle, protesto edilen yasann ihlal edilmesi zorunluluunu ge-
tirmiyor.2 Tanm, hem dorudan hem de dolayl sivil itaatsizlie
izin verir. Byle olmas da gerekir, nk bazen haksz olduuna
inanlan bir yasay ihlal etmemek ya da bu tr politikalara kar
dorudan protesto eylemlerinde bulunmamak iin nemli nedenler
olabilir. Bunun yerine trafik kurallan ya da konuyla dorudan ili
kili olmayan baka yasalarn ihlaliyle sz konusu olaya dikkat e-
kilebilir. rnein devlet belirsiz bir ihanet tanm yapp, ancak bu
suu ileyeniere kar ok kat yasal dzenlemeler yapmsa, bu ge-
limeye kar kmak iin yasal dzenlernede tanmlanan ihanet su-
unu ilernek uygun deildir ve byle bir durumda, alnacak ceza,
stlenilmeye hazr olunann ok zerine kabilir. Bazen de d po-
litika ya da lkenin bir baka blm ile ilgili durumlarda olduu
gibi, hkmetin politikalarna dorudan kar kmann hibir
yolu yoktur. kinci bir nokta: Sivil itaatsizlik yasa kart bir eylem
olmaldr ve katlanlarn amac sadece yasann anayasaya uygunlu-
unun snand bir deneme yapmak deildir; sz konusu dzenle-
menin anayasaya uygunluuna karar verilmesi durumunda bile di-
reni devam ettirilmelidir. Elbette anayasal rejimlerde yarglar
nonkonformistlerin tarafn tutup, kar klan dzenlemenin ana-
yasaya aykrlna karar verebilirler. Yani sivil itaatsizlik eylemi-
nin yasaya aykr olup olmadnn tartmal olduu durumlar sk
sk ortaya kabilir. Ancak bu sadece sorunu karmaklatran bir
unsurdur. Adil olmayan yasalara kar sivil itaatsizlik eylemine gi-
rien kii, yarglarn kendi fikrini paylamamalar nedeniyle eyle-
mine son vermez; tersi yndeki bir karar ok istenir bir ey olsa da.

Belirtilmesi gereken bir nokta da, sivil itaatsizliin sadece poli-

tik iktidar kontrol eden ounlua hitap etmesi nedeniyle deil,
politik ilkelerden, yani anayasay ve toplumsal kurumlar genel
2. Bu ve arkasndan gelen yorumlar Marshall Cohen'in "Civil Disobedience ina
Constitutional Democracy" balkl yazsndan alnmtr. Bkz. The Massachu-
setts Review, 1O (1969). s. 224-226, 218-221.

57
olarak dzenleyen adalet ilkelerinden* yola kp, bunlarla hakl
gsterilmesi nedeniyle de politik bir eylem oluudur. Taleplere
uygun dp, onlar destekler zellikte olsalar da, sivil itaatsizliin
hakl gsterilmesi iin, bireysel ahlak ya da dini doktrinler temel
dayanak yaplamaz; sivil itaatsizliin sadece bireysel karlar ya da
grup kadaryla gerekelendirilmesinin sz konusu olamayaca
ise aktr. Bunun yerine politik dzenin temelinde yatan ortak ada-
let anlayna gnderme yaplr. Belli lde adil, demokratik bir
sistemde, yurttalarn politik sorunlarn zmnde kendilerine re-
ferans yaptklar ve anayasay yorumlamakla l aldklar bir ka-
musal adalet anlaynn varl veri olarak kabul edilir. Bu
anlayn temel ilkelerinin uzun dnem devam eden srekli ve

John Rawls, insanlarn doal durumunda zerinde anlaabileceklerini dn

d ve daha sonraki toplumsal ilikilerde de, sosyal sistem ve kurumlar
asndan geerli olmas gerektiini syledii "adaletin iki ilkesini" sz konusu
etmektedir. Rawls'a gre en kt durumda olann edinecei fayday maksimize-
ye ynelik bu ilkeler unlardr:

"ilk ilke (eit zgrlkler ilkesi):

Her birey ayn temel zgrlklerin bakalar asndan mmkn olan en geni
sistemi zerinde ayn haklara sahiptir." Bu ilke ile tm bireylerin siyasal zgr-
lkleri, mlkiyet zgrl, vicdan zgrl kabul edilir ve herkes asndan
hukukun egemenlii varsaylr.
"ikinci ilke:
Sosyal ve ekonomik eitsizliklerin,
a. adil tasarruf ilkesinin snrlamalar erevesinde en kt durumda olana en
byk yarar salamalar ve
b. adilane ans eitlii ilkesine gre herkese ak olmas gereken memuriyetler
ve makamlarla ilikilendirilmeleri gerekir." (John Rawls, Eine Theorie der Ge-
rechtigkeit, s.336)

Birinci ilke (eit zgrlkler ilkesi) herkes iin ayn ekilde geerli olacak temel
zgrlkleri garanti eder. Bunlar seme-seilme, kamusal grevler stlenme
hakk (politik zgrlk), ifade ve toplanma zgrl, vicdan ve inan zgrl-
, bedensel btnlk hakk (psikolojik ve fiziki ikence yasa), kiisel mlk
hakk vb. haklardr.
ikinci ilke ise farkllk likesi olarak da adlandrlr ve gelir ve serveti n dalm ve
deiik olanak (iktidar olana) ve sorumluluklarla donatlm olan kurumlarn
zellikleriyle ilgilidir. Rawls'a gre gelir ve serveti n dalmnn eit olmas deil,
herkesin yararna olmas ve uygulanacak politikalarn en kt durumda olann
karlarn maksimize etmeye ynelik olmas esastr. ikinci ilkenin ikinci blm
(ans eitlii) ise iktidar ve sorumluluk pozisyonlannn herkese ak olmasnn
nemini vurgular. Rawls sivil itaatsizlik tartmas asndan zellikle eit zgr-
lk ilkesinin (birinci ilkenin) ihlalinin tayin edici olduunu syler. (.n.)

58
kastl ihlfili, zellikle de eit temel zgrlkler ilkesinin ayaklar
altna alnmas ya testirniyete ya da bakaldrya yol aar. Sivil ita-
atsizlik yoluyla, bir aznlk grup ounluu, yaptklarnn bu ek
liyle anlalnasn isteyip istemediini gzden geirmeye ya da
ortak adalet anlayna uygun olarak, aznln taleplerini tanmak
isteyip istemediini incelemeye zorlar.
nemli dier bir konu sivil itaatsizliin aleni (kamusal) bir
eylem olmasdr. Eylem sadece kamusal prensipiere dayanmakla
kalmaz, ayrca kamuya ak bir biimde gndeme getirilir. Gizli
deil, tersine kamuoyu tarafndan yeterince alglanabilecek biim-
de uygulanr. Bu haliyle sivil itaatsizlik herkese ak bir hitapla,
vicdan, derin politik kanaatlerin ifade edildii bir aryla
karlatrlabilir ve bu ar kamuoyu nnde yaplr. Baka ne-
denlerin yannda, sivil itaatsizlik bu nedenle de bar yntemler
kullanr. Sivil itaatsizlik iddetten, zellikle de insanlara kar id
detten kanr; ancak iddetten, prensip olarak tiksinti duyulduu
iin deil, iddetin bir tavrn kesin ifadesi olmas nedeniyle
kanlr. nsanlar yaralayabilecek, incitebilecek iddet eylemleri
sivil itaatsizliin ar karakteriyle uyumaz. Bakalarnn zgr-
lklerinin snrlanmas yolundaki davranlar, eylemin sivil itaat-
sizlik zelliinin belirsizlemesine yol aar. arlarn baar
szl durumunda, iddeti ieren direni yntemlerine bavurul
mas fikri akla gelebilir. Ancak unutulmamas gereken, sivil itaat-
sizliin vicdan ve derin kanaatleri ifade ettiidir; bu nedenle
uyarda bulunup ihtar edebilir, ancak tehdit edemez.
Sivil itaatsizlik baka bir nedenle, yasaya kar itaatsizlii,
snrlar zorlama durumunda da olsa, yasaya sadakat snrlar iin-
de ifade ettii iin de barldr.J Yasa ihliU edilir, ancak yasaya
ballk, eylemin alenilii, bar nitelii ve eylemcilerin eylemle-
rinin yasal sonularn stlenmeye hazr olmalar yoluyla ifade edi-
lir.4 Yasaya sayg, ounlua, yaplan eylernin vicdan ve samimi
3. Ayrntl bir tartma iin, Charles Fried'in Harward Law Review'in 77. cildin-
deki (1964) s. 1268, "Moral Causation" adl makaleye baknz. Aada tartt
m militan eylem kavram konusundaki dnceleri Gerald Loev'e borluyum.
4. Sivil itaatsizlii daha geni bir ereveye yerletirenler bu tanm kabul etme-
yebilirler. Konu ile ilgili Zinn'in "Oisobedience and Oemocracy" adl eserinin
27-31-., 39, 119. sayfalarna baknz. Zinn, sivil itaatsizliin bar olma zorun-
luluunu da reddeder. Cezann hakl grlmesi, yani haksz bir eylemden dolay

59
olduunu, kamuoyunun adalet duygusuna hitap ettiini kabul ettir-
meye katkda bulunur. Tam anlamyla aklk ve barlk samimi-
yetn teminatdr: nsan kendisiyle ilgili bile ok kolayca emin ola-
mazken, bir bakasn eylemin vicdan bir eylem olduu
konusunda ikna etmek kolay deildir. Elbette, bir yasann adaletsiz
olduuna dair vicdan bir inancn, itaatsizliin zr olarak grle-
bilecei bir yasal sistem tasarlanabilir. Birbirlerine byk gveni
olan samimi insanlardan oluan bir toplumda byle bir sistem ile
yebilir de. Ancak byle bir dzenleme, bugnk koullar gz
nnde tutulduunda adile ok yakn bir toplumda bile istikrarsz
olacaktr. Bakalarn, davranlarmzn kendi zenli mtalaa-
larmza gre toplumun politik kanaatlerine uygun yeterli bir
ahlaki temele sahip olduu konusunda ikna edebilmemiz iin belli
bir bedel dememiz gerekir.
Sivil itaatsizlik, bir yandan yasal protesto ile rnek olay olutur
ma arasnda, te yandan vicdan retle deiik direni biimleri
arasnda bir ey olarak tanmland. Bu erevede sivil itaatsizlik,
yasaya itaatin snrnda yer alan bir nonkonformizm biimidir. Bu
anlamyla sivil itaatsizlik ak biimde militan eylemden ve engel-
lemeden farkl, iddete dayal organize direniten ise tmyle
uzaktr. Militan birey, rnein var olan politik sistemle ok daha
derin bir kartlk iindedir ve sistemi adile yakn ya da belli l-
de adil olarak deerlendirmez. O, ya sistemin kendi temel ilkele-
rinden nemli lde saptna ya da yanl adalet tasarm zerine
kurulduuna inanr. Militann eylemi kendi llerine gre vicda-
nidir, ancak ounluun (ya da siyasi iktidar sahiplerinin) adalet
duygusuna bavurmak gibi bir amac yoktur; onlarn adalet
anlaylarn yanl ya da etkisiz bulur. Bunun yerine militan orga-
nize ykc eylemler ve farkl direni eylemleriyle hakim adalet
anlayna saldrmaya ya da bir hareketi istenen dorultuya ynelt-
neye alr. Militan, yasa ihlalinin hukuki sonularn sttenneye

hak edildiinin kabul edilerneyecei aktr. Daha ok sz konusu olan, yasaya

sadakatten dolay yasal sonularn stlenilmesidir ki, bunun tmyle baka bir
anlam vardr. Tanm burada, baar ans grldnde st mahkemeye ba
vurulmas biiminde, belli bir hareket alan brakmaktadr. Ancak tesinde, bura-
da tanmland anlamda sivil itaatsizliin sz konusu olamayaca bir noktann
var olduu dorudur.

60
hazr olmad iin cezadan kurtulmaya alr; nk byle bir ey
sadece gvennedii glerin eline dmek deil, ayn zamanda
reddettii anayasay tanmak anlamna gelebilecektir. Bu anlamda
militan eylem, yasaya sadakatn snrlar iinde deildir ve meru
dzene daha temelden bir kar kn ifadesidir. Temel yapnn
adaletsiz olduuna ya da radikal hatta devrimci bir deiimi gerek-
tirecek lde kendi ideallerinden uzak olduuna inamlr. Bu dei
imin yolu ise kamuoyunu temel reformlarn yaplmas dorultu
sunda harekete geirmek iin aba gstermekten gemektedir.
Belli koullar altnda militan eylem ve direniin dier biimleri
gerekten de hakldrlar. Ancak ben bu tr dummlar
tartmayacam. Belirttiim gibi buradaki snrl amacm, bir sivil
itaatsizlik kavram tanmlamak ve bunun adile yakn anayasal bir
sistemdeki roln incelemektir.

II. SiViL iT AATSZLGN HAKLILICJI

Bu farkllklar aklda tutarak imdi, sivil itaatsizliin

hangi ko-
ullar altnda hakl gsterilebileceini aratrmak istiyorum. Kolay-
lk olsun diye, ineelememi devlet ii kurumlarla, yani belirli bir
toplum iindeki adaletsizliklerle snrlyorum. Bu snrlamann ya-
ratt darl, zt iki sorunu, vicdan nedenlerle sava retle savaa
ynelik ahlaki kurallar ilikilendirerek belli lde gidermeye
alacam. nce sivil itaatsizlie bavurmay gerekli klan, akla
uygun gzken koullarla balayacam, sonra ise bu koullar
daha sistematik olarak, adile yakn bir toplumdaki sivil itaatsizliin
yeri ile ilikilendireceim. Saylan koullarn ngrler olarak
alglanmalar gerekir; bunlarn uygulanamayaca durumlar sz
konusu olabilecei gibi sivil itaatsizlii gerekelendirecek farkl
argmanlar da bulunabilir.
lk nokta sivil itaatsizliin konusu olan hakszlklarn trleriyle
ilgilidir. Sivil itaatsizliin toplumun adalet duygusuna hitap eden
politik bir eylem olduu dnlrse, baka koullarn ayn kal-
mas kaydyla, bu eylemi asli ve aleni hakszlklada ve mmkn
olduu lde de dier hakszlklar ortadan kaldrmann nnde
engel tekil eden hakszlklada snrlamak akla uygun gzkmek-
61
tedir. Bu, sivil itaatsizlii ilk adalet ilkesinin, yani eit zgrlkler
ilkesinin ve de ikinci ilkesinin ikinci blmnn, yani ans eitlii
ilkesinin bariz biimde ihlaliyle snrlamann gereklilii anlamna
gelir. Elbetteki bu durumun geerli olup olmadna karar vermek
her zaman kolay deildir. Ancak bu ilkelerin temel zgrlkleri
garanti ettikleri gz nnde tutulursa, sz konusu zgrlklerin y-
rrlkte olup olmadklarn anlamak genellikle byk bir sorun de-
ildir. Sonuta bu ilkeler kurumlar dzeyinde ak biimde ifadele-
rini bulmalar gereken taleplerde bulunurlar. rnein belli
aznlklardan seme ve seilme hakknn, mlkiyet hakknn, ika-
metgah yerinin seimi hakknn esirgenmesi ya da belirli dini grup-
larn bask altna alnmalar, baka baz gruplarn baz haklarnn
smrlanmas herkese grlp fark edilebilir. Bu trden haklar
yazl olarak bulunmasalar bile, kamuoyunca bilinen, teslim edilen
uygulamalardr. Ve kurumlarn bu hakszlklada ilgili etkilerinin
tespiti zel bir aratrma yapmay gerektirmez.
Buna karlk farkllk ilkesinin ihlalini tespit etmek daha zor-
dur. Esas olarak iktisadi ve sosyal kurumlar ve nlemlerle ilgili ol-
duu iin, genelde bu ilkenin ihlil.l edilip edilmedii konusunda bir
dizi elikili ancak mantkl yaklam vardr. Bu yaklamlar
arasnda verilecek karar ise teorik ve speklatif anlaylara, ayrca
da istatistiki verilerin ve dier verilerin yeterliliine baldr. Tm
bunlara keskin yarglar ve mphem fikirler de eklcnir. Sorunlarn
karmakl nedeniyle, kiisel karlada nyarglar birbirinden
ayrmak da olduka zordur. Bu ayrm kendi amzdan yapmamz
durumunda bile, bakalarn iyi niyetimiz konusunda ikna etmek
ayr bir sorun olarak kalmaya devam eder. rnein aka eit z-
grlk ilkesinin ihlalini hedefierneyen ya da bu ilkeyi snrlamayan
bir vergi yasasna kar normal olarak sivil itaatsizlikle kar
klmamaldr. Byle bir durumda kamuoyunun adalet anlayna
ynelik ar yeterince ak olmayacaktr. Bu tr sorunlarn z-
m, gerekli eit zgrlklerin gvencede olmas durumunda poli-
tik gelime srecine braklmaldr. nk byle durumlarda akla
uygun bir uzlama forml bulmak muhtemelen mmkndr.
Sivil itaatsizliin konusu olacak daha uygun ey ise, eit 'zgr-
lkler ilkesinin zedelenmesidir. Bu ilke, anayasal bir sistemde eit
yurttalk haklarnn ortak statsn belirler ve politik dzenin te-

62
melini oluturur. Bu ilkenin tam anlamyla dikkate alnmas duru-
munda dier hakszhklarn, uzun sre varlklarn srdrseler ve
nemli olsalar bile, bir ekilde zme ulatrlacaklan var-
saylabilir.
Sivil itaatsizlik eylemine gemenin baka bir art yle ortaya
kabilir: Politik ounlua yaplan samimi anlarmz baarsz
la uram, yasal dzeltme yollar tkanmtr. rnein var olan
politik partiler aznln taleplerine tepkisiz kalyor ya da bu talep-
lerden bir ksmn da olsa dikkate almay reddediyorlar. Yasalar
yrrlkten kaldrtma giriimleri de, yasal protesto eylemleri ve
gsteriler de bir sonu vermiyor. Sivil itaatsizlik ancak en son du-
rumda bavurulacak bir yntem olduu iin, bu bavurunun zorun-
lu olup olmadndan emin olunabilmesi gerekir. Burada yasal
olanaklarn tketildiinin sylenmediine dikkat edilmelidir. Her
halkarda yasal alar tekrar edilebilir. fade zgrl her zaman
mevcuttur. Ancak bugne kadar yaplan eylemler sonuta, oun
luun konuyla ilgili hareketsiz ve vurdumduymaz olduunu gs-
terdiyse, ayn dorultuda baka abalar gstermek mantki olarak
artk anlamsz gelebilir. Bu durumda sivil itaatsizliin meruiyeti
nin ikinci bir koulu yerine getirilmitir. Ancak burada bir ihtiyat
kayd vardr. yle ar durumlar olabilir ki, politik muhalefetin
nce sadece yasal aralar kullanmas devi ortadan kalkabilir: r-
nein eit zgrlk ilkesini kaba bir ekilde ihlal eden bir yasann
karlmas ile, diyelim zayf ve korumasz bir mezhebin yasaklan-
mas durumunda, bu mezhebe mensup aznln sz konusu yasa-
ya kar allm politik yntemlerle kar kmas beklenemez.
ounluk kendi pervasz kt niyetini ve ak dmanca hedefle-
rini ortaya koymu olduu iin, byle bir durumda sivil itaatsizlik
bile ok yumuak bir kar k yntemi olabilir.
Sz konusu edeceim nc ve son koul biraz daha karmak
olabilir. Bu koul, ilk iki artn sivil itaatsizliin hakl gsterilmesi
iin her zaman yeterli. olmayabilecei varsaymndan yola
kmaktadr. Belli koullar altnda doal adalet devi belli bir s
nrlama getirebilir. rnein yle bir durum sz konusu olabilir:
Belli bir aznln sivil itaatsizlie bavurma hakk varsa, benzer
koullar altnda bir bakasnn da ayn hakk vardr. Yukanda tar-
ttmz iki koulu benzerliin kriteri olarak alrsak, baka eyle-

63
rin ayn kalmas kaydyla, uzun sreli ayn iddette bir hakszla
maruz kalm ve samimi, normal politik arlar baarsz kalm
iki aznln da ayn ekilde sivil itaatsizlie bavurma hakk var-
dr. ok muhtemel olmasa da dnlebilecek bir ey (yukarda
ifade edildii biimde) sivil itaatsizlie bavurma hakk olan bir-
ok grubun var olabileceidir. Bu gruplarn tmnn birden eyle-
me gemeleri dzeni ciddi bir biimde sarsacak, adil bir anayasal
sistemin ilemesini tehlikeye atacaktr. Bu noktada sivil itaatsizli-
in uygulanma boyutu ile ilgili bir snr olduunu varsayyorum ve
bu snrn, yasa ve anayasaya olan saygy yok etmemek, bylece
de herkese zarar verecek bir gelimeye yol amamak olduunu d-
unuyorum. Kamuoyu da nonkonformizmin bu tr formlarn
ancak belli lde sindirebilir. Aksi durumda, sivil itaatsizlik eyle-
mine girienierin arlan kamunyu nezdinde tahrif edilecek ve
bunlarn ounluun adalet duygusuna bavurma niyetleri gzden
kaybolacaktr. Bu nedenlerle bir protesto biimi olarak sivil itaat-
sizliin etkisi belli bir noktann tesine geildiinde azalacaktr.
Bu, sivil itaatsizlik eylemlerinde mutlaka gz nnde tutulmas ge-
reken bir sorundur.
Teorik olarak ideal zm lke genelinde nonkonforinizmin
dzeyini snrlamak zere aznlklar arasnda yaplacak politik bir
ibirliidir. Ancak durum yakndan incelendiinde sorunlar k
maktadr: Sivil itaatsizlie bavurmaya eit dzeyde hakk olan bir-
ok grup olabilir. Bu gruplarn her biri bu haklarn kullanmak da
isteyebilirler. Ancak hepsinin bir anda eyleme gemesi bu grupla-
rn kendilerini karsnda sorumlu hissettikleri adil anayasann kal
c biimde yara almas anlamna gelecektir. Hepsi bir araya geldi-
inde makul bir dzeyi aacak ayn ekilde gl bir ok talebin
bulunmas durumunda, herkesi dikkate alan adilane bir plann uy-
gulanmas gerekir. Blnemez ya da niceliksel olarak snrl
imkanlara ynelik eit olarak gerekelendirilmi taleplerin ok
byk olduu basit durumlarda rotasyon ya da kura yntemi adila-
ne bir zm olabilir. 5 Ancak byle bir yntem burada tmyle
5. Adilane bir dzenlemenin koullar iin bkz. The moral point of View, lthaca,
NY: Comeli University Press, 1958, s. 207-213 ve David Lyons'un, Forms und
Limits of Utilitarianism, Oxford: The Ciarendon Press, 1965, s. 160-76. Lyons
adilane rolasyon sistemine ilikin bir rnek vermekte ve byle adilane srelerin
(uygulanmasnn maliyeti bir yana braklrsa} yeterli lde randmanl olabile-

64
 kullanszdr. Gerekli olan hakszlklara muhatap olan aznlklar
arasnda bir politik anlay birlii yaratmaktr. Bylece farkl grup-
lar eylemlerini herkesin hakkn kullanabilecei ekilde koordine
ettikleri iin sivil itaatsizlii ar boyutlara vardrmam ve de-
mokratik kurumlara kar ykmllklerini yerine getirmi olurlar.
Bu tr bir ibirliinin yaratlmasnn zorluu ak olsa da , akll bir
nderlik altnda imkansz deildir.
Tabii ki incelenen durum ok zel bir haldir ve bu tr tartma
larn gerekelendirilmi sivil itaatsizlik eylemlerini snrlayc hi-
bir boyut getirmemesi de mmkndr. Bu muhalefet biimine ayn
ekilde hakk olan ve adil anayasal dzene kar sorumlu olduunu
kabul eden ok sayda grubun ayn anda var olmas ihtimali azdr.
Ancak unutulmamaldr ki, haklar ihlal edilen aznlk bir grup, ta-
leplerini kolayca dier gruplarnki kadar hakl grmeye eilim gs-
terir. Bu nedenle, sivil itaatsizlie bavurma gerekeleri ayn dere-
cede ikna edici olmasa da farkl gruplar arasnda byle bir eitlii
kabul etmek akllca bir eydir. Byle bir ilkenin kabulyle birlik-
te, yukarda sz edilen koullar daha kolaylkla ortaya kabilir
ler. Bu durum nonkonformizm hakknn kullanlmasnn, hatta
genel olarak haklarn kullanlmasnn, bazen bakalarnn ayn hak-
laryla snriandrldn gsteren retici bir rnektir. Herkesin
ayn hakk kullanmas durumunda, herkes iin kt sonular ortaya
kacaktr. Bu nedenle uygun bir plan yapmak gerekmektedir.
Birinin sz edilen koul erevesinde isteine sivil itaatsiz-
lik yoluyla dikkat ekme hakk olduunu varsayalm. Protesto ko-
nusu olan uygulamann eit hak ve eit ans ilkelerine aykr oldu-
unu, bu hakszln normal politik muhalefete ramen uzun bir
sreden beri u ya da bu lde bilinli olarak devam ettirildiini
ve adilanelik ilkesinin (hakkaniyet)* ngrd koullarn yerine
ceini sylemektedir (s. 169-171). Ben Lyon'un adilanelik kavramnn, yararla
(utility) aklanmasna kar k dahil olmak zere ulat sonulara
katlyorum {s. 176). Burada C.D. Broad'n daha eski olan tartmasna da dik-
kat ekmek istiyorum. Bkz. C. D. Road, "On the Funktion of False Hypotheses in
Ethics", International Journal of Ethics, cilt. 26 (1916), zellikle s. 385-390 aras.
* Adilanelik (hakkaniyet) ilkesi (Aim. Fairnessgrundsatz, ing. Fairness principle}:
Rawls'n adalet teorisinin temel ilkelerinden biri de adilanelik ilkesidir. Bu ilkeye
gre kii, ancak iki koul altnda bir kurumun kurallarna uymakla ykmldr,
baka bir deyile yukarda zetlenen sorumluluk ilkesi {bkz.: dipnot doal dev,
doal sorumiuluk) ancak iki koul altnda geerlidir: Birincisi kurumlarn adil ol-

FSN/Si.,il itaatsizlik 65
getirilmediini kabul edelim. Ancak saylan koullar gene de tam
deildir; ek olarak nc kiilere, olayn muhatab olmayan kii
lere zarar verilebilecei olasl da gz nnde tutulmaldr.
Ancak bence bunlar en temel unsurlardr. Gene de byle bir hakk
kullanmann akllca olup olmayaca sorusu aktr. Hak konusu
zme balandktan sonra, nceki durumdan farkl olarak olay
bu erevede tartmak gerekir. Elbette hakllmza ramen akl
sz davranabilir, eylemimizle ounluk nezdinde iddetli bir
alma duygusunun ortaya kmasna neden olabiliriz. Geri adile
yakn ilikiler ierisinde hakl direnie kar tavr ok muhtemel
deildir, ancak gene de eylemin kamuoyuna etkin bir biimde
hitap edecek biimde dzenlenmesi gerekir. Sivil itaatsizlik kamu-
oyuna bir mesaj vermeyi amalad iin, gerekten de byle anla-
lnasna zen gsterilmelidir. Hem kendi hedeflerine hem de yar-
dm edilmek istenen insanlarn hedeflerine hizmet edebilmesi iin,
sivil itaatsizlik hakknn kullanlmas da, aynen dier haklarn kul-
lanlmasnda olduu gibi akllca planlanmaldr. Adalet teorisinin
bu pratik sorular konusunda syleyecek kesin eyleri yoktur. Stra-
tejik ve taktik sorunlar her zaman zel koullar erevesinde
tartlmaldrlar. Ama adalet teorisi bu sorularn hangi noktada
uygun biimde sorulmas gerektiini syleyebilmelidir.
Sivil itaatsizliin meruiyeti ile ilgili bu tartmada adilanelik il-
kesinden sz etmedim. Adalete olan doal devimiz bizim anaya-
sal bir rejime olan politik bamzn temelini oluturmaktadr.
Ancak sadece toplumun belli ayrcalklar, imkanlar olan mensup-
larnn hepimiz iin sz konusu olan devlerden farkl olarak bir de
politik sorumluluklar vardr. Bunlar kamusal hizmet veren ku-
rumlara daha kolay ular ve politik sistemden daha kolay yarar-
lanrlar. Byle bir durum bu bireylere, toplumun geri kalanna
kar adil anayasal dzeni korumak konusunda zel sorumluluklar
yklemektedir. Sivil itaatsizlie bavurmak iin hakl gerekeleri
olan bask altndaki aznlk mensuplarnn, normal olarak bu tr-

malar, yani adaletin iki temel ilkesine uygun olmalar,

ikincisi ise sorumluluk-
larn kiinin zgr eyleminin sonucu olmas, yani kiinin
zgr iradesiyle bu ku-
ruma kar sorumluluk stlenip, karlnda bunun olanaklarndan yararlanma
hakkn kazanmasdr. Bir zorlamann sonucu olarak verilen szler bandan iti-
baren geerli deildir. (.n.)
66
den politik bir sorumluluklar yoktur. Ancak adilanelik ilkesinin
bunlara nemli sorumluluklar yklemedii anlamna gelmez.6
nk bu ilke sadece zel yaamn ok saydaki sorumluluklarnn
kayna olmakla kalmaz, ayn zamanda insanlarn ya da gruplarn
ortak politik amalarla bir araya geldikleri her durumda geerlilik
kazanr. Aynen insanlarn tek tek bireyler olarak bir araya geldikle-
ri zel kurumlada olduu gibi, politik eyleme katlan kiiler de
birbirlerine kar sorumluluklar yklenirler. Direniilerio geri
kalan yurttaara kar olan ykmlkleri sorunlu olsa da, kendi
hedeflerini izlerierken aralarnda karlkl sadakat sorumluluu or-
taya kar. Genelde adil anayasal dzen ierisindeki gnll grup-
lar, grup hedeflerinin hakl ve grup ii kurallarn adilane olmas
durumunda karlkl sorumluluklar yaratrlar. Byle bir ey hem
politik birlikler hem de dierleri iin geerlidir. Bu sorumlulukla-
rn nemi ok byktr ve tek tek bireylerin davranarna ok sa~
yda snrlama getirirler. Ancak bunlar adil bir anayasaya riayet
etmek sorumluluundan farkldrlar. Ben sivil itaatsizlii yalnzca
adalet devi erevesinde tarttm. Daha kapsaml bir inceleme
bu boyutlar da gz nnde tutabilirdi.

III. SiViL iT AATSZLGN ROL

Sivil itaatsizlik teorisinin nc hedefi, onun anayasal bir sis-

temdeki rolnn ve demokratik bir ynetim sistemiyle ilikisinin
incelenmesidir. Her zaman olduu gibi, sz konusu toplumun adile
yakn bir toplum olduunu varsayyorum. Bu, demokratik bir dev-
let biiminin varl anlamna gelir. Her eye ramen bu sistemde
ciddi adaletsizlikler sz konusu olabilir. Ayrca byle bir toplumda
adalet ilkelerinin, zgr ve eit insanlarn ibirliinin temeli olarak
kamuoyunun ounluunca benimsendiini varsayyorum. Sivil
itaatsizlikle, ounluun adalet duygusuna hitap edilmek ve sami-
mi, ayrntl analizler sonucu, ibirliinin koullarnn ihHH edildii
fikrine vanld aniatlmak istenmektedir. Karmzdakiler bir kez
6. Bu tr sorumluluklarla ilgili, Michael Walzer'in, "Obligations: Essays on Diso-
bedience, War, and Citizenship" adl kitabnn, Cambridge, Harvard University
Press, 1970, 3. blmne baknz.

67
 daha dnmeye, kendilerini bizim yerimize koymaya ve dayatlan
bu koullar sresiz olarak kabul etmemizi bizden beklememeleri
gerektiini anlamaya arlrlar.
Bu arnn arl, toplumu eit bireylerin ibirliinin bir sis-
temi olarak gren demokrasi anlayna baldr. Baka bir toplum-
. sal ilikiler sisteminde bu anlayn yeri olmayabilirdi. Temel yasa-
nn doal dzenin bir yansmas ve yneticinin Tanr'nn temsilcisi
olarak grld toplumlarda, tebaann sadece dilemek hakk var-
dr. Bunlar dileklerini iletebilirler, ancak reddedilme durumunda
kar kamazlar. Byle bir kar k sadece en yksek yasal oto-
riteye deil ayn zamanda en yksek ahlaki otoriteye kar isyan
etmek demektir. Bu, yetke sahibinin yanlmaz olduunu deil, sa-
dece onu dzeltmenin tebaaya dmediini ifade eder. Ancak top-
lum eit insanlar arasndaki bir ibirlii sistemi olarak alglandn
da, hakszla urayanlar boyun emek zorunda deildirler. Sivil
itaatsizlik (ve vicdan ret) bu toplumlarda, tanm gerei yasa kar
t olmasna ramen, anayasal bir sistemin istikrarn salayan ey-
lemlerdir. Dzenli ve zgr seimler ve (yazl biimde varl bir
zorunluluk olmayan) anayasay yorumlamak durumunda olan
bamsz mahkemelerle birlikte, dikkatli ve ll olarak bavuru
lan sivil itaatsizlik eylemleri adil kurumlarn korunmasna ve g-
lenmesine katkda bulunur. Adaletsizliklere kar yasalara ballk
erevesinde yaplan direni, hakszlklar engeller, ortaya
kmalar durumunda giderilmelerine katkda bulunur. Hakl gste-
rilebilecek sivil itaatsizlik eylemlerine genel bir hazrlk, iyi ile
yen bir toplumsal sistemde ya da adile yakn bir sistemde istikrar
getirir.
Teori bir de doal durumdaki insanlarn gzyle incelenmeli-
dir. Doal durumda yaayan insanlarn biribiriyle balantl iki so-
runu zmeleri gerekmektedir: Tek tek bireyler iin temel prensip-
leri tespit ettikten sonra, bata adil bir anayasaya ve onun temel
ilkelerinden birine, yani ounluk kuralna uyma devi olmak
zere, doal devler ve sorumluluklar iin deerlendirme ltleri
tespit etmek zorundadrlar. kinci olarak, adil olmayan durumlar
ya da adil ilkelere sadece ksmen uyulduu durumlar. iin geerli
olacak akla uygun kurallar koymaldrlar. imdi bu insanlar adile
yakn bir toplumu tanmlayan koullar erevesinde, sivil itaatsizli-

68
in hakl olaca (yukarda tartlan) muhtemel koullar konusun-
da uzlaabilir ve tespit ettikleri kriterlerin, nonkonformizmin bu bi-
iminin uygun olaca zaman gstereceini kabul edebilirler.
Byle bir eyi yaparak, doal adalet devinin nemli, zel bir du-
rumdaki arln ifade etmi olurlar. Ve bu insanlarn kendilerine
ve birbirlerine kar sayglarn artrarak, tm toplumda adaletin
gereklemesine katkda bulunur. Szleme teorisinin de vurgula-
d gibi, adalete ilikin ilkeler, eit insanlar arasndaki gnll i
birliinin ilkeleridir. (Adilane eitlik ilikileri iinde seeceimiz
ilkeler yoluyla kendisine kar davranmz snrlayacamz) bir
bireye kar adil davranlmamas, ya onun eit olarak tannmamas
ya da rasiantsal durumlarn kiisel karlar iin kullanlmas
anlamna gelir. Her iki durumda da, bilinerek yaplan hakszlk ya
teslimiyete ya da direnie yol aar. Teslimiyet, hakszl srdren-
Ierin aalama duygularn pekitirir, davranlarn teyit eder. Di-
reni ise topluluk balarnn kopmas anlamna gelir. Ancak temel
zgrlklerin ihlal edilmesinin ardndan mantkl politik ar iin
gerekli olabilecek srenin gemesi beklendikten sonra bavurula
cak sivil itaatsizliin bu zgrlkleri glendirmesi beklenebilir.
Bu nedenle taraflar adil bir anayasal dzenin istikrar iin yasal
ereve ierisinde kullanlabilecek son bir yol olarak sivil itaatsiz-
liin hakll iin gerekli koullar zerinde anlaacaklardr. Bu
eylem biimi dar anlamyla yasa kart olmasna ramen, anayasal
bir sistemi korumann ahlaki olarak savunulabilecek doru bir yo-
ludur.
Kapsaml bir analiz erevesinde ayn izah muhtemelen vicda-
n reddin hakllk koullar iin de vermek mmkndr. (Burada da
nkoul gene adile yakn bir toplumsal ilikiler sistemidir.) Ancak
ben burada bu koullar tartmak istemiyorum. Bunun yerine sivil
itaatsizliin anayasal teorisinin sadece adalet tasarmna da-
yandn vurgulamak istiyorum. Hatta alenilik ve barllk ilke-
leri de bu temel ilkeye dayanarak aklanr. Ayn ey, szleme te-
orisinin snrlarnn geniletilmesini gerektirse de, vicdan reddin
analizi iin de geerlidir. Hibir noktada politik ilkeler dnda bir
referansa bavurulmad; pasifist ya da dini tasarmlar temel bir rol
oynamazlar. Sivil itaatsizlie bavuranlarn sk sk bu tr kanaat-
lerden yola kmalar sivil itaatsizlikle bu kanaatler arasnda zorun-
69
lu bir balant olmasn gerektirmiyor. nk bu tr bir politik
eylem, kendisini toplumun adalet anlayna bir ar, eitler ara-
sndaki ibirliinin herkese kabul edilen temel ilkelerine bir gn-
derme olarak anlyor. Yaarnn ahlaki temeline ynelik olmas ne-
deniyle, bu dini deil politik bir eylemdir. Sivil itaatsizlik,
herkesten talep edilemeyecek dini inanlar ya da Hristiyan hma-
nizmini deil, herkesten uymas beklenebilecek adaletin, saduyu
ya dayal ilkelerini temel alr. Bununla politik olmayan tasarmla
rn geerliliklerinin olmadn sylemek istemiyorum. Bunlar
daha ok bizim baka nedenle hakl olduunu bildiimiz kararm
z glendirebilir, eylemimizi destekleyebilirler. Ancak anayasann
temelini bu tr tasarmlar deil adalet ilkeleri, yani zgr ve eit
insanlar arasndaki toplumsal ibirliinin temel ilkeleri oluturur.
Tanmland anlamda sivil itaatsizlik sekter bir anlaytan deil,
demokratik bir topluma niteliini veren kamusal adalet tasar
mndan kaynaklanr. Bu anlamda sivil itaatsizlik teorisi zgr y-
netim sistemi teorisinin bir parasdr.
Ortaan ve gnmzn anayasanklar arasndaki nemli bir
fark, ilkinin yasal egemenlii salama alacak herhangi bir kurum-
sal kontrol tanmamasdr. Yneticinin kararlarnn ya da uygula-
malarnn toplumun adalet anlayna ters dmesi durumunda,
toplumun tmnn ya da bir kesiminin sahip olduu tek hak genel-
Iikle direni hakkyd. Ve bu hak toplumsal bir davran biimi ola-
rak grlmyordu. Bu nedenle adaletsiz bir hkmdarn sonu dev-
rilmek olurdu.? Yani ortaada, modern anayasal ynetime ilikin
temel anlaylar, halk egemenlii ilkesi ve bu en yksek yetkenin
seimler ve parlamento araclyla kurumlatrlmas ve dier ana-
yasal kurumlar eksikti. Modern anayasal ynetim anlaynn orta-
a anlayn ilerietmesine benzer biimde, sivil itaatsizlik teorisi
de anayasal demokrasinin sadece yasalara dayal olma anlayn
geniletiyor, ileri gtryor. Bu teori, yasaya sadakati ifade etmek
ve demokratik bir ynetim sisteminin temel politik ilkelerine da-
yanmak suretiyle meru demokratik devlet otoritesine yasad bir
biimde kar kn koullarn formle etmeye alyor. Bu e
kilde anayasal forrolara yasal eylemler yannda, temel anlaylan
7. J. H. Franklin'in derledii "Constitutionalism and Resistance in The Sixteenth
Century", New York, Pegasus, 1969, Giri blm s. 11-15.

70
itibariyle demokratik anayasann hedeflerine ters dmeyen belirli
yasad protesto biimleri eklenebilir. Burada bu temel ilkelerin.
szleme teorisinden nasf kanlabileceini anlatmaya altm.
Kimileri gereki olmad iddiasyla sivil itaatsizlik teorisine
itirazda bulunacaklardr. Bu teori ounluun bir adalet duygusuna
sahip olduunu varsaymaktadr ve bu teoriye ahHiki sezgilerin hi
de nemli bir politik arlklarnn olmad biiminde bir tezle
kar klabilir. Daha tesi, insanlarn iktidar hrs, prestij, zengin-
lik ve benzeri motiflerle hareket ettikleri sylenebilir. ns\nlar bu
isteklerini desteklemek zere ahlaki argmanlar uyduracak kadar
zekidirler ve farkl durumlardaki davranlar genel bir adalet anla-
yna uymaz, farkl zamanlarda karlarnn gerektirdii farkl ta-
vrlar gsterirler, denebilir. Sylenenlerde gerek pay byktr ve
bu durum baz toplumlar iin daha da geerlidir. Ancak esas soru,
adalet duygusuna kar eilimlerin gc ve toplumda var olan ada-
let duygusunun belli bir baar beklentisiyle bavurolabilecek
kadar salam olup olmamasdr.
Analizimizi daha anlalr klacak birka noktaya daha dein
mek istiyorum. lk olarak btn tartmada, anayasal bir ynetim
sisteminin ve toplumsal olarak kabul edilmi bir adalet tasarm
olan adile yakn bir toplumsal yapnn varl nkoulundan yola
ktm. Elbette bu temel ilkeleri tahribe ynelik eilimde belirli ki-
iler ve gruplar her zaman olacak, ancak uygun biimde bavurul
duunda, kamuoyu ak bir biimde adaletten yana olacaktr. Bu
temel ilkeler zgr ve eit insanlar arasndaki ibirliinin zorunlu
kurallan olarak kabul edilmektedir. Hakszlk yapanlar tespit edi-
lip, toplumun ounluundan izole edilebilirlerse, bu byk bl-
mn kanaatleri yeterli bir arlk kazanabilecektir. Mcadele eden
gruplarn glerinin birbirine yakn olmas durumunda belirleyici
olan, kavgaya katlmayanlarn adalet duygusu olacaktr. Bu tr ko-
ullarn var olmad durumlarda ise zaten sivil itaatsizliin uygun-
luu olduka tartmaldr. nk, toplumun ounluunun adalet
duygusuna bavurulmasnn mmkn olmad koullarda giriile
cek bir eylem, toplumu daha fazla baskdan yana tavr almaya ite-
bilir. Yarglar protestonun anayasann temel prensipleriyle hakl
gsterilebilecek (ya da yle gzken) sivil itaatsizlik zelliini dik-
kate alarak cezai ilemden tmyle vazgemeli ya da snrl bir ce-
71
zalandrma yoluna gitmelidirler.s Elbetteki gerekli koullarn var
olmamas durumunda, bunun kart bir durum da ortaya kabilir.
Hakl gsterilebilecek sivil itaatsizliin, sadece toplunda gl bir
adalet duygusunun varl durumunda makul ve etkin bir nonkon-
formizm biimi olabilecei akldan karlmamaldr.
Adalet duygusunun kendisini gsteri biimi konusunda birta-
km yanl anlaylar olabilir. Belki, bu duygunun ancak samimi
ilke tartmalarnda ya da ciddi lde fedakarlk gerektiren du-
rumlarda kendini aa vurduu sylenecektir. Byle bir varsaym
abartldr. Toplumun adalet duygusu, daha ok ounluun aznl
bask altna almaya, sivil itaatsizlii yasada ngrld halde
cezalandrmaya yananamasnda, dier toplumlarda uygulanan so-
rumsuz yntemlerin burada gerek alternatifler haline gelmemesin-
de ifadesini bulur. Adalet duygusu genellikle biz farknda olma-
dan, politik yaama ilikin yorumlarmz, farkl eylem biimlerini
alglama yntemlerimiz, bakalarnn hakl protesto eylemlerine
kar kma isteimiz vb. konularda etkili olur. Gcne ramen
ounluk kendi konumundan vazgeip, nonkonformistlerin tavrn
kabullenebilir; adalet zlemi onun kendi haksz karlarn savun-
ma yeteneini azaltr. zellikle belirli toplumsal tavrlar savunula-
maz hale getirmesi bata olmak zere, dolayl etkileyi biimleri
bir kere fark edildikten sonra, adalet duygusunun daha canl bir po-
litik g olduu grlr.
Bu deerlendirmelerde adileyakn bir toplumda adalete ilikin
ayn ilkelerin genel anlamda kabul grdn varsaydm. Ne
mutlu ki bu kadar kat bir koul da gerekli deildir. Benzer politik
yargriara varmalar kaydyla yurttalarn adalet anlaylar arasnda
gerekte byk farkllklar olabilir. Bu mmkndr, nk gerek-
ten de farkl koullardan yola klarak ayn sonulara ulalabilir.
Byle durumlarda dncelerin akt deil ama kesitii bir uz-
lamadan sz edilebilir. Genelde ifade edilmi adalet tasarmlarnn
kesimeleri, sivil itaatsizliin politik nonkonformizmin iyi hesap-
lanm akllca bir yolu olduunun kabul iin yeterlidir. Kesime
nin tam olmas gerekmez, bir karlkllk koulunun varl yeterli-
dir: Yani iki tarafn da adalet anlaylarndaki tm farkllklara
8 Genel bir tartma iin, bkz.: Ronald Dworkin, "On Not Persecuting Civil Diso-
bedience", The New York Review of Books, 6 Haziran 1968, adl makale.
72
ramen, sz konusu olayla ilgili ayn yargya vardklarna ve
karlkl olarak yerlerini deitirmelerinin bile bu durumu deitir
meyeceine inanmalar gereklidir. Buna ramen, sonuta gerekli
uzlamann artk var olmad ve toplumun birbirinden belli lde
soyutlanm ve temel politik sorunlarla ilgili farkl anlaylar savu-
nan kart cephelere blnd bir noktaya gelinebilir. Bu, sivil
itaatsizlik koullarnn artk var olmad noktadr. rnein, ikti-
darda olsa bakalarna asla tahamml etmeyecek bir grup, u anda
sahip olduu snrl zgrlk nedeniyle protesto eylemine giriiyor
ve eit zgrlkler prensibini savunan toplumun adalet anlayna
bavuruyor. Daha nceden szn ettiimiz gibi bu prensibin tem-
silcileri, byle bir bavurunun, iktidarda olsalar derhal kendi ege-
menliklerini kuracak olai tahammlszlerden gelmesinden hi
holanmasalar da, bunlara zgr kurumlarn gvenliine zarar gel-
meyecek noktaya kadar tahamml etmelidirler. Byle bir durumda
ounluk, herkes iin eit zgrlk anlayna olan sadakatlerinin
bakalarnca haksz amalar iin kullanldn hissetmelidir. Bu
durum tekrar, ortak bir adalet anlaynn byk bir ortak nimet ol-
duunu ve yaatlmasnn birok insann katksna bal olduunu
gstermektedir. Tahammlszler, adil kurumlarn olanaklarn bu
kurumlarn varlklarn srdrmeleri iin hibir ey yapmamalarna
ramen kullanmak isteyen "kaak yolculara" benzetilebilirler.
Adalet prensiplerini kabul edenlerin ise daima bu kurallara uygun
davranmalar gerekir. Ancak paralanm ya da grup egoizminin
hkm srd toplumlarda sivil itaatsizliin koullar artk yok-
tur. Buna karlk mutlak anlamda bir fikir birliinin zorunluluu
aranmaz; nk farkl anlaylarn kesimelerinin belli bir dze-
yinden itibaren genellikle karlkllk artnn varlndan sz edi-
lebilir.
Sivil itaatsizlie bavurmann phesiz eitli riskleri vardr.
Anayasal kurumlar ve onlarn hukuki yorumlarndan umulan ey
lerden biri de, politik adalet tasarmnn ve bunun ilkelerinin top-
lumsal sorunlara uygulannn kamusal bir yorumunun yaratlma
sdr. Belli bir noktaya kadar, yasann ve yorumunun varl, sz
konusu yasa ve yorumun doruluk ya da yanllndan daha
nemlidir. Bu nedenle yukardaki analizlerin, koullarn sivil itaat-
sizlii hakl klp klmadna kimin karar vereceini ak brakt,

73
bunun da herkesi kendi bana karar vermeye ve politik ilkelerin
kamusal (genel kabul gren) yorumundan ayrlmaya ararak
anariyi krkledii yolunda bir itirazda bulunulabilir. Buna cevap
olarak syleyebileceim, herkesin gerekten de kendi kararn ver-
mesinin gerekli olmasdr. nsanlar geri allm biimde akl
danr ve kafalarna yatt srece yneticilerin direktiflerine gre
davranrlar, ancak eylemlerinin sorumlusu her zaman kendileridir-
ler. nsan kendi sorumluluunu zerinden atp, kusurlarnn gna-
hn bakalarna devredemez. Bu politik dev ve sorumluluklar ko-
nusunda var olan ve de demokratik bir anayasann temel ilkeleriyle
uyuan her teori asndan geerlidir. Bu teorilere gre otonom
birey, ancak kendi davranlarndan sorumludur. Yasaya itaat et-
memiz gerektiine inanyorsak, politik prensiplerimizle normal
olarak bu sonuca vardmz iindir. nsanlarn zgr ve zerinde
dnlm kararlarnn birou genellikle adil bir politik sistemle
uyu ur.
Koullarn sivil itaatsizlii hakl klp klmadna tek tek birey-
lerin kendileri karar vereceklerdir; ancak bu, bireylerin keyiflerine
gre karar vermeleri anlamna gelmez. Kiisel karlar ya da s
bir politik anlayla oluturulmu balarla hareket edilmemesi ge-
rekir. Otonom ve sorumlu davranan bireyin, anayasann yorumu
iin esas alnan politik ilkeleri gz nnde tutmas gerekir. Birey
bu ilkelerin sz konusu durumda nasl uygulanmas gerektiini de-
erlendirmeye almaldr. Tm bu deerlendirmelerden sonra
sivil itaatsizliin hakl olduu kanaatine varr ve buna uygun dav-
ranrsa, vicdanna gre davranyor demektir. Geri bazen insan ya-
nlabilir, ama keyfi davranmamtr. Politik dev ve sorumluluk te-
orisi bizim bu ayrmlar yapmamza olanak vermektedir.
Burada bilimsel alanda var olan genel anlaylar ve ulalan so-
nularla paralellikler kurmak istiyorum. Orada da herkes otonom
ancak ayn zamanda sorumludur. Teori ve hipotezler, verilerin
nda, genel kabul gren prensipiere gre deerlendirilirler. Tayin
edici nemde eserlerin varl dorudur, ancak bunlar kendi karar-
larn kendi balarna veren ok saydaki insann ortak kanlarn
yanstrlar. Karar verecek mutlak bir otoritenin, yani herkes iin
geerli resmi bir yorumun yokluu kargaaya yol amamakta, ter-
sine, teorik ilerlemenin bir koulunu oluturmaktadr. Akla yakn
74

,,
ilkeleri kabul eden ve uygulayan eit bireylerin yksek bir otorite-
ye gereksinimleri yoktur. Kim karar verecektir sorusunun yant,
herkesin kendi kanaatine gre davranmasdr. Akl, hogr ve
biraz da ansn yardmyla genellikle ie yarar bir eyler ortaya
kar.
Demokratik bir toplumda her yurttan adalet ilkelerine ilikin
kendi yorumundan ve buna uygun davrantan sorumlu olduu
kabul edilir. Bu ilkelerin, ahHiki olarak daima uymakla ykml
olduumuz, yasal ya da toplumsal olarak kabul edilmi bir yoru-
mu olamaz. Byle bir yorumu anayasa mahkemesi ya da parlamen-
to da yapsa durum deimez. Gerekte her anayasal kurum -yasa-
ma, yrtme ve yarg- anayasa ve onu oluturan politik ideallerle
ilgili kendi yorumlarn yapmaktadr. 9 Mahkemeler her zel du-
rumda son sz syleme hakkna sahip olsalar da, bunlarn anaya-
say baka ekilde yorumlamaya zorlayacak gl politik etkilere
kar bakla sahip olduklar iddia edilemez. Mahkeme man-
tkl olarak gerekelendirilmi bir yorum sunar, ancak bu yorumun
kalc olmas, yurttalarn ounluundan kabul grmesine bal
dr. En yksek bavuru mercii, yasama, yrtme ya da yarg deil
kamuoyudur. Ve sivil itaatsizlik zellikle bu organa bavurur.
Yurttalarn adalet tasarmlar arasnda pratik olarak yeterli bir
uyum mevcutsa ve sivil itaatsizlie bavurma hakkna sayg gste-
riliyorsa anari tehlikesi yoktur. nsanlarn bu tr bir anlay birli-
ine ulaabilmeleri ve temel politik zgrlkler var olmaya devam
ettii srece bunun snrlarna zen gstermeleri, demokratik dev-
let anlayna ikin olan bir varsaymdr. Bir konuda bilimsel ola-
rak uzlaamama tehlikesinin srekli mevcudiyeti gibi, ayrmn or-
taya kmas tehlikesi de her zaman mevcuttur. Ancak, hakl
taleplere dayal sivil itaatsizlik i bar tehdit etmeye balarsa,
bunun sorumlusu protestocular deil, iktidarlarn ktye kullana-
rak byle bir direniin ortaya kmasna neden olanlardr. nk
devletin bask aygtnn adil olmayan kurumlar ayakta tutmak iin
devreye sokulmas bir haksz iddet biimidir ve insanlarn ite o
zaman direnme haklar vardr.

9. A. v. Bickel'den aldm bu yaklam iin bkz. A. M. Bickel, The Least Dan-

gerous Branch, New York: Bobbs-Merrill, 1962; zellikle de 5. ve 6. blmler.

75
SiViL iTAATSiZLiK*
Hannah Arendt

New York Barosu 1970 baharnda, kuruluunun yznc yln,

"Yasa ld m?" bal altnda olduka sorunlu bir konuda dzen-
lenen bir sempozyumla kutlad. Bu umutsuzluk lna neyin yol
atn bilmek ilgin olurdu: Sorun, olaanst lde artan sokak
kriminalitesi, ya da "ktln modern tiranlklarda ortaya kan
korkun boyutlarnn, yasann nemine olan inanc yok ettii" yo-
lundaki gr myd? "Yoksa iyi organize edilmi sivil itaatsizlik
kampanyalarnn, istenen yasal deiiklikleri hayata geirmede ol-
ing. "Civil Disobedience", "Crises of the Republic" adl kitaptan, 1969, Copy-
right H. Arendt.
Alm. "Ziviler Ungehorsam", "Zur Zeit, politische Essays", Rotbuch Verlag, 1986
Berlin.

76
duka etkili olduklar yeterince kantlanmam myd?" 1 Eugene V.
Rostuw'un katlanlardan bildiri hazrlamalarn istedii konular
gene de daha iyimser bir bak asna olanak veren zellikteydiler.
Bu bildirilerden birinde, "uzlama temelinde kurulmu bir toplum-
da yurttalarn hukuk dzeniyle ahla.ki ilikileri" konusunda bir tar-
tmann yaplmas nerildi. Aadaki yaz bu konuyu tartmak
amacyla yazld. Konuya ilikin literatr byk lde, hapis
yatm iki byk adamn yazdklarn kaynak olarak alyor: Atinal
Sokrates ve Concordlu Thoreau. Bu adamlarn davranlar, hukuk-
ular iin zel bir haz kayna oluturmaktadr; nk bunlar yasa-
ya kar itaatsizliin, sadece yasa ihlalcisinin eyleminden dolay
verilecek cezay kabul etmeye hazr, hatta hevesli olmas durumun-
da hakl gsterilebileceinin kant gibi gzkmektedirler. Senatr
Philip A. Hart'n, "taati reddedenlere gsterebileceim anlay,
bunlarn kanunun verebilecei her trden cezay kabule hazr ol-
malaryla snrldr" 2 yaklamn paylamayacaklarn says ok s
nrldr. Sokrates'e ilikin popler kavray ve muhtemelen yanl
anlaya bir geri dn olan bu tezin inandrcl, "tek tek yurtta
lar temel yasal bir hakk geerli klabiirnek iin sivil itaatsizlie
cesaretlendiren ya da belli anlamda zorlayan hukukumuzun en be-
lirgin garipliklerinden birisi" 3 vastasyla bu lkede olduka arlk
1. Graham Hughes, "Civil Disobedience and the Political Question ", New Yok
University Law Review, 43:2, Mart 1968.
2. Bkz. To Establish Justice, To lnsure Domestic Tranquility. Ulusal Aratrma
Komisyonu'nun iddetin nedenleri ve engellenmesi konusundaki sonu raporu.
Aralk 1969, s. 108. Sokrates ve Thoreau'nun bu tartmada aynadklar rol iin
bkz. Eugene V. Rostow, "The Consent of the Governed" balkl yazs, "The
Virginia Quarterly, Sonbahar 1968.
3. Edward H. Levi, "The Grisis in the Nature of Law" (The Record of the Associ-
ation of the Bar of the City of New York, Mart 1970). Bu teze kar Mr. Rostow,
"bu tr hukuk ihlallerini itaatsizlik saymann yaygn bir hata olduunu" savun-
maktadr (a.g.y.). Konuyla ilgili en ilgin yazlardan birini, ("Civil Disobedience
and Contemporary Constitutionalism" -Comparative Politics, C.1, 1969) yazan
Wilson Carey McWilliams ise sz konusu tezi zmni olarak kabul eder gzk-
mektedir. "Mahkemelerin grev alanlarnn snrlarn ksmen de olsa kamuoyu-
nun eylemlilikleri belirler" diyen McWilliams, "Mahkeme gerekte meru otorite-
ye kar itaatsizlik ynnde karar veriyor. Bu olanaktan yararlanp
yararlanmamak ise yurttaiara baldr" (s. 216). Ben bununla Mr. Levy'nin s-
zn ettii "garipliklerin" nasl ortadan kaldrlabileceini kavramakta zor-
lanyorum; nk yasay ihlal edip, yarglar yaptklar iin anayasaya uygunlu-
u konusunda ikna etmeye alan kiinin, herhangi bir yasa ihlalcisi gibi -en

77
kazanmaktadr. Bu gariplik vastasyla, ahlak ile yasallk ve vicdan
ile anayasa arasndaok da mutlu olmayan teorik bir evlilik ortaya
kt.
"kili hukuk sistemimizin, eyalet yasalaryla federal yasalar ara-
snda bir atma olasln dlamamas" 4 nedeniyle, gney eya-
Ietlerinin yasa ve ynetmeliklerini ak biimde ihlal etmesine ra
men, Yurtta Haklar Hareketi'nin ilk dnemlerinde, "federal
sistemimiz ierisinde, eyaletlerin yasa ve egemenlik alannn tesi-
ne geip, ulusal hukuk ve egemenlii kendisine dayanak almaktan
te bir ey yapmad sylenebilir." "Federal anayasa l olarak
alndnda baz eyaletlerin yasal dzenlemeleri (yani rk ayrmna
izin veren yasalar- Almancaya .n.) kukusuz bandan beri anaya-
saya karyd. Ve hukuk d uygulamalar" sylendii gibi "tmy-
le kar tarafn" 5 (entegrasyon kartlarmn-Almancaya .n.) iiydi.
Buna ramen yz yl boyunca federal yasalar geerlilik kazanma-
d. lk bakta bu yaklam olduka aklayc gibi gzkmektedir.
Sivil itaatsizlikle bu lkenin hukuk sistemi arasnda bir uyum ya-
ratma abasnn ortaya kard temel hukuki zorluk, yani "yasa
ihlalinin yasayla hakl klnamayaca" 6 sorunu, Amerikan hukuk
sisteminin ikili zellii ve sivil itaatsizliin, bir yasann anayasaya
uygun olup olmadn ortaya karmak amacyla ihlal edilmesi ey-
lemi ile e tutulmas yoluyla, harika bir biimde zlm gzk-
mektedir.6 Ek bir avantaj ise, grne gre Amerikan hukukunun
bu ikili sisteminden dolay, dier hukuk sistemlerinden farkl ola-
rak, "hukuk biliminin u veya bu ekilde daima zerinde srar ettii

azndan mahkeme karar verinceye kadar ve karar kendisine karysa- her

halkarda bunun bedelini demeye hazr olmas gerekir.
4. Nicholas W. Puner, "Civil Disobedience: An Analysis and Rationale", in New
York University Law Review, 43:714, Ekim, 1968.
5. Charles L. Black, "The Problem of the Compatibility of Civil Disobedience
with American lnstitutions of Government", Texas Law Review, 43:496, Mart
1965.
6. Cari Cohen, ''Civil Disobediende and the Law", s. 8, Rutgers Law Review
zel says, C.21, Sonbahar 1966.
6a. Amerikan anayasa geleneinde Anayasa Mahkemesi'nin zel yeri iin bkz.
S. Frankenberg 1 U. Rdel: Von der Volkssouveranitat zum Minderheitenschutz.
Die Freiheit politischer Kommunikation im Verfassungsstaat. Frankfurt 1981, s.
246-265. Ayrca, Ronald Dworkin'in "Brgerrechte erstgenommen", Frankfurt
1984 adl eserinin 5. blm. (Aim. .n.)

78
'stn yasa"' 7 iin hibir ekilde kurgusal olmayan, gzle grlr
bir yer bulmu olmasdr.
Byle bir yaklam teorik dzeyde savunabilmek byk bir
yaratclk gerektirir; nk bir yasann hukukiliini snamak
amacyla onu ihlal eden bireyin davrann "sivil itaatsizlik" ola-
rak nitelernek esas olarak mmkn deildir. "8 Gl ahlaki bir ne-
denle itaati reddeden ve davrann daha "stn bir yasa" ile ge-
rekelendiren bireyden, Anayasa Mahkemesi'nin yzyllar boyu
verdii kararlar, btn yasalarn zerinde ve ana zellii dei
mezlii olan bu stn yasann ifadesi olarak tanmasn talep etmek
epey yadrgatc olurdu. Gerekten de bu yaklam, Yurtta Haklar
Hareketi'nin sorunsuz bir biimde, federal devletin yasalarn ihlal
eden sava kart direnie dnmesiyle zaten pratik olarak r-
tld. Bu durum, Anayasa Mahkemesi'nin, Vietnam Sava'nn
hukukilii konusunda karar vermeyi, atmann politik niteliini
("political question doctrine") gereke gstererek, -yani gney eya-
Ietlerinin anayasa d yasalarna o kadar uzun bir dnem en kk
bir snrlamaya kalklmadan msamaha gsterilmesindeki gerek-
enin ayns ile- reddetmesiyle kesin bir olgu haline geldi.
Bu arada aktif ve potansiyel sivil itaatsizlik aktrlerinin says
(sivil itaatsizliin "potansiyel" aktrlerinden, gnll olarak Was-
hington'daki protesto eylemlerine katlmak isteyenler kastediliyor)
srekli olarak artmakta. Buna paralel olarak da hkmetin protes-
toculara sradan sulu muamelesi yapma ya da onlardan samirni-
yetlerinin delili olarak "fedakarlk" talep etme eilimi artmaktadr:
Yrrlkteki yasalar ihlal eden reti, "cezasn gnll olarak st-
lenmelidir." (Harrop A. Freeman bir avukatn gr asndan bu
talebin anlamszln ok gzel ifade etmektedir: "Hibir avukat
mahkeme nne kp, 'Sayn yarg, bu adam cezalandrlmak is-
tiyor', demez. "9) Eer "rnek niteliindeki (bir yasann anayasaya
7. Harrop A. Freeman, "Civil Disobedience and the Law", s. 25, Rutgers Law
Review zel says, C.21, Sonbahar 1966.
8. Bkz. Graham Hughes, a.g.y. s.4
9. Rutgers Law Review, a.g.y., s. 26. Burada Freeman, Cari Cohen'in aadaki
yaklamn eletirmektedir: "Sivil itaatsizlik eylemcisi, yasal ereveyi kabul etti-
i ve yasallk snrlar iinde davrand iin, bu yasal ceza onun eyleminin muh-
temel bir sonucundan fazla bir eydir; eyleminin doal ve gerek ycelme nok-
tasdr... Byle bir eyle eylemci, savunduu dava uruna kendini feda

79
uygunluunun snanmas amacyla giriilen) bu tr eylemler ile adi
sular arasndaki ayrm izgisi incelmise" ve blgesel yasalar
deil, "ulusal yasama erki" zorlanyorsa, bu gibi tatmin edici ve
uygun olmayan seenekler konusunda srar edilmesi, muhtemelen
ancak bir "ayaklanma dneminde" anlayla karlanabilir. 10
Bu ayaklanma dneminin gerek sebepleri ne olursa olsun -ve
bunlar tabii ki nesnel ve politik sebeplerdir- tartmalarmz karak-
terize eden aknlk, kutuplama ve artan aresizlik ayn zamanda,
olay uygun bir biimde incelemek ve gerek niteliini kavramak-
taki teorik baarszln bir sonucudur. Avukatlar, bir sivil itaatsiz-
lik olayn etik ya da hukuki nedenlerle hakl gstermeye altkla
r her zaman, olay daima vicdan ret (savaa gitmeyi ve askerlii
reddetme- .n.) ya da bir yasann anayasaya uygunluunun sorgu-
lanmas amacyla ihlal edilmesi ile kyaslayarak analiz ederler.
Ancak sivil itaatsizlik hibir zaman bir bireyin tekil davran bii-
minde ortaya kmad iin bu iki rnek olayla da benzerlii yok-
tur. Sivil itaatsizlik savunucusu sadece ve sadece bir grubun yesi
olarak ortaya kabilir ve ancak bu zelliiyle szn dinletebilir.
Bu durum genelde gz nnde tutulmaz ya da bir yan unsur olarak
ele alnr: "Bir tek bireyin sivil itaatsizliinin nemli deiikliklere
yol ama ihtimali ok azdr. Byle birisi olsa olsa, incelenmesi
bask altna alnmasndan daha ilgin olabilecek tuhaf bir kii ola-
rak deerlendirilecektir. Bu nedenle sivil itaatsizlik, ancak ortak
bir kar grubu oluturan bir dizi insan tarafndan uygulanrsa an-
laml olacaktr." 11 Direniinin, adil olmayan yasal dzenlemeleri,
hkmet politikasn ve resmi uygulamalar protesto etmek iin,
gerekte hibir itiraznn olmad yasalar (rnein trafik dzeni-
ni) ihlal ettii, hakl olarak "dar anlamda" sivil itaatsizlik diye nite-
lenen eylemin, yani "dolayl itaatsizliin" 12 -Freedom Riders'in 12
eylemlerinden itibaren gze arpan- temel zelliklerinden biri, bir

edebileceini kantlam olmaktadr" (a.g.y., s.6).

10. Bkz. Edward H. Levi, a.g.y. ve Nicholas W. Puner, a.g.y. s. 702.
11. Bkz. Nicholas W. Puner, a.g.y., s. 714.
12. Marshall Cohen: Civil Disobedience in a Constitutional Democracy. The
Massachusssetts Review, 1O, ilkbahar 1969, s. 211-226.
12a. Gney eyaletlerinde siyah ocuklar beyazlarn okullarna gtren otobs
ofrlerine verilen isim. Bunlar sk sk beyazlarn saldrsna urarlard. (Aim.
.n.)

80
grup aksiyonunu (dier duruma rnek olarak, bir tek kiinin yalnz
bana trafik kurallarn ihlale kalktn tahayyl ediniz) ngr-
mesidir.
te bu "dolayl itaatsizlii" hukuki adan hakl gstermek
mmkn gzkmemektedr; nk itaatsizliin bu biiminin, ne
vicdan ret ne de yasann anayasaya uygunluunun smanmak iin
inenmesi gibi durumlarda hibir anlam yoktur. Bu nedenle, vc
dani ret ile sivil itaatsizlii birbirinden ayrt etmek gerekmektedir.
kinciler gerekte, ortak bir kardan ziyade ortak bir dnce ve
hkmetin politikasna kar kma ortak kararyla -ounluun
desteinin hkmetten yana olacan gsteren verilerine ramen
bir araya gelmi rgtl aznlklardr. Bunlarn organize eylemleri,
kendi aralarndaki bir uzlamaya dayamr ve eylemlerine inandrc
lk ve ikna gc veren, nasl vanld artk ok nemli olmayan bu
uzlamadr. Vicdan gerekelerin ya da bireysel eylemlerin savu-
nulmas iin ne srlen tezler, yani ahlaksal buyruk (imperatif)
da, dnyevi ya da akn bir "stn yasaya" 3 yaplan gnderme de,
sivil itaatsizlik konusu asndan bir nem tamazlar. Bu dzeyde
tartldnda "sivil itaatsizliin, herkesin herhangi bir nedenle ya-
say ihlal edebilecei, tmyle bireyci bir znellik felsefesi olmas
n" engellemek sadece "zor" 4 olmakla kalmayacak, imkansz bir
hale gelecektir.

13. Norman Cousins tmyle dnyevi (sekler) bir stn yasa iin uyulmas ge-
reken birbirine bal aadaki temel ilkeleri nermektedir:
"Egemen devletin gvenlii ile insan toplumunun gvenlii arasndaki elikide
toplumun gvenlii,
Ulusun refah ile insanln refah arasnda bir elikide insanln refah,
Bu nesille gelecek nesillerin gereksinimleri arasndaki elikide gelecek nesille-
rin gereksinimleri,
Devletin haklar ile insan haklar arasndaki elikide insan haklar nceliklidir.
Devletin varlnn meruiyeti insan haklarn koruma derecesiyle llr.
Kamusal bir kararla bireyin vicdan arasnda bir eliki kmas durumunda, kii
nin vicdannn ncelii vardr.
Kolay refah yolu ile meakkatli bar yolu arasnda bir eliki varsa, meakkatli
bar yolunun ncelii vardr. (A Matter of Life, 1963. s. 83 ve d., "Rutgers Law
Review", a.g.y. s. 26'dan alntlanmtr.)
Cousines'in yukarda sayd ve "temel ilkeler" olarak adlandrd stn bir
yasa anlayn savunmak bana olduka zor gelmektedir.
14. Nicholas W. Puner, a.g.y., s. 708.

F6N/Si,il itaatsizlik 81
Solcrates ve Thoreau imgeleri sadece konumuzia ilgili yaynlarda
deil, ayn zamanda ve daha nemlisi itaati reddedenterin bilinle-
rinde de ortaya kmaktadr. Bat vicdan gelenei ile yetien insana
-hangimiz byle yetitirilmedik ki?- sanki bakalaryla paylalan
ey asla bir dnce ya da bir karar deil, ortak bir vicdanm gibi,
bakalaryla ulat fikir birlii, vicdan mahkemesi nnde (in
fo ro conscientiae) verdii karar karsnda ikincil nemde bir ey
olarak grnr. Bu tavr desteklemek iin kullanlan argmanlar,
genellikle Solcrates ve Thoreau'nun "yurttalarn yasalarla olan
ahHiki ilikileri" konusunda sylediklerinden belli belirsiz annsa
nanlara dayand iin, syleyeceklerime bu iki adamn konuyla il-
gili gerekten ne dediklerini inceleyerek balamak doru olacaktr.
Sokrates'le ilgili asl metin, sunulan argmanlar asla hukuk ve
felsefe ders kitaplarnn anlattklar kadar ak ve cezay severek
kabullenme talebinin kant olmas anlamnda o kadar ie yarar ol-
masa da, Platon'un Kriton'udur. neellikle belirtilmesi gereken bir
gereklik, Sokrates'in dava srasnda yasalar deil, sadece bu be-
lirli hukuksal hatay, kendi deyiiyle ona rastlayan "felaketi"
tartma konusu etmi olmasdr. Kendi kaderinden yola karak,
yasalarla olan "szlemesini bozmay, yasalara ballktan vazge-
meyi" dnmyordu; onun davas yasayla deil, yasay uygula-
yanlada yani hakimlerledir. Daha tesi, dava srasnda, Kriton'un
kap srgne gitmeye ikna abalarna, gerekte yasalarn kendisi-
ne byle bir olana sunduu biiminde karlk veriyordu. Sakra-
tes yasann kendisine yle diyeceini sylyordu: "Dahas var,
dava srasnda bile, isteseydn srgn cezasna arptrabilirdin ken-
dini ve bugn ehrin isteine kar tasariadn eyi onun isteiyle
yapabilirdin. Ama o zaman, lm karsnda kaytsz kalacan
vnerek sylyor, lm srgne tercih ediyordun." Apologie'
den (Sokrates'in Savunmas, .n.) Sokrates'in yerleik deerler ve
gelenekler konusunda kukular yaratan aratrmalarndan vazge-
me ansnn da olduunu biliyoruz. Ancak byle bir durumda da
lm tercih ediyordu, nk Sokrates'e gre, "Aratrmasz bir
yaam yaannaya demez"di. Kamas, sznde durmamas anla-
mna gelecek ve Sokrates'in mahkeme nnde syledii her ey

82
anlamn yitirecekti. O zaman "yarglarn grn pekitirecek,
hakl olduklar dncesini dorulayacaksn". Kalmay ve lmeyi
semesi hem kendi benliine
hem de hitap ettii yurttalarna olan
sorumluluundan dolaydr: "Burada sz konusu olan, bir namus
borcunun denmesidir. Bahsi kaybeden bir centilmen rneinde ol-
duu gibi, kendiyle bark yaamann borcunu demekten baka
yolunun olmamasdr. Gerekten de bir szleme yaplmtr -ve
szleme kavram Kriton'un ikinci blmnn tmnde n plan-
dadr; ancak bu balayc szleme (Sokrates'in kentinin yasalar
na kar verdii) bir tahahht'tr; ki davann konusu asl budur. 15
Thoreau olay daha az dramatik olmasna ramen (klelie gz
yuman hkmete seim vergisi demeyi reddettii iin cezaevinde
bir gece geirmi ve ertesi sabah teyzesinin bu borcu demesiyle
serbest braklmtr) ilk bakta srmekte olan tartmalarla daha
yakndan ilgili gzkmektedir; nk Sokrates'ten farkl olarak,
Thoreau yasalarn adaletsizliini protesto etmektedir. Bu rnekle
ilgili sorun, yaad bu olay sonucu yazd On the Duty of civil
Disobedience adl nl eseriyle "sivil itaatsizlik" kavram politik
szck daarcmzn asli bir paras haline getiren Thoreau 'nun
konuyu yurttalarn yasayla olan ahlaki ilikilerine gre deil, kii
sel vicdan ve bundan kan sorumlulua gre tartmasdr. "nsa
nn kendisini ktln yok edilmesine adamak yolunda mutlak
bir ykmll yoktur, hatta bu ktlk ok devasa boyutlarda
olsa bile. nsan kendini uygun bir biimde baka eylere de adaya-
bilir; ancak herkesin en azndan haksz bir ilikinin arac olmamak,
konuya kafa yormak istemese bile, byle bir hakszla pratik ola-
rak katlmamak sorumluluu vardr." Thoreau, insann elini ete i ni
ektii zaman dnyann dzeleceini ya da insann dnyay dzelt-
mek gibi bir ykmllnn olduunu savunmuyor. nsan "bu
dnyaya, mutlaka onu iinde iyi yaanacak biimde deitirmek
iin deil, iyi ya da kt yaamak iin" gelmitir. Geldiimiz
dnya ve bizim geldiimiz blm o zaman diliminde iyi yaama
ya uygunsa ya da en azndan yaplmakta olan hakszlk "doas ge-

15. Bkz. N.A. Greenbert, in "Sokrates Choice in the Crito" adl ve Kriton'un
ancak Apologie (Savunma) ile birlikte okunursa anlalabileceinin savunulduu
mkemmel incelemesi. (Harvard Studies in Classical Philosophy, Cilt 70, No. 1,
1965)

83
rei seni bakasnaynelik hakszln arac durumuna drecek
yapda" deilse anslyz demektir. Ama durum buysa, "yasay
ine!'' Thoreau bu kadarn sylemekte hakldr: Bireysel vicda-
nn daha ileri bir talebi olamaz.t6
Vicdan her yerde apolitiktir. Ne hakszln yapld dnya ile
ne de bu hakszln dnyann geleceine ilikin sonularyla ilgili-
dir. Vicdan, Jefferson gibi, "Tanr 'nn adil olduunu ve adaletinin
ebediyete kadar uyumayacan dndmde vatanm iin rpe-
riyorum"17 demez, nk vicdan bireysel benlik ve onun btnl
iin rperir. Bu nedenle ok daha radikal bir ekilde Thoreau ile
birlikte yle diyebilir: "Bu halk halk olarak varlna bile mal
olsa, klecilie ve Meksika ile savamaya son vermelidir" (ab).
Buna karlk Lincoln asndan klelerin zgrl iin yaplan
mcadelede bile, "esas hedef kleliin korunmas ya da kaldrlma
s deil, .... federal birliin korunmasdr."s Bu Lincoln'un sekiz
yl nce ifade etii biimiyle, "kleliin korkun hakszln" bil-
mediini deil, tersine, "resmi sorumluluu" ile "insanlarn her
yerde zgr olmas" biimindeki "kiisel zleminin" 19 ayrmnn da
bilincinde olduunu gsterir. Bu ayrm karmak ve elineli tarih-
sel koullarndan soyutlannca tam da Machiavelli'nin ifade ettii
ayrm olduu grlr: "Anayurdumu kendi ruhumdan daha ok se-
verim."20 Anayurtla ruh arasndaki ztlk nasl ki, Machiavelli'nin
ateist olduu ve ebedi kurtulu ya da ebedi lanetlenmeye inanmad
tezinin bir delili olarak gsterilemezse, "resmi sorumlulukla ki-
isel zlem" arasndaki eliki de, Lincoln'un ahlaki sorumluluk
bilincinin azl konusunda fazla bir ey ifade etmez.
"yi insan" ile "iyi yurtta" (Aristo'ya gre bu iyi insan ancak iyi
bir devlette iyi bir yurtta olabilirdi; Kant'a gre ise "eytanlardan
oluan bir halk" bile "sadece akllarnn var olmas durumunda"oa

16. Btn alntlar, Thoreau'nun "On die Duty of Civil Disobedience" (elinizdeki
kitaba da alnan .n.) makalesinden yaplmtr.
17. Notes on the State of Virginia, Query XVIII (1781-1785).
18. Lincoln'un Horace Greely'e yazd nl mektuptan. Buraya Hans Morgen-
tuhau, The Dilemmas of Politic, Chicago, 1958, sayfa 80'den aktarlmtr.
19. Richard Hofstadter'in The American Political Tradition ald eserinden
aktarlmtr; New York, 1948, s.11 O.
20. Allan Gilbert (der.), The Letters of Machiavelli, New York 1961, 225. mektup.
20a. I.Kant, "Zum ewigen Frieden", Akademieausgabe, VIII. cilt, s. 366. (Aim. .n.)
84
devlet kurma iini baaryla zebilir), bireysel benlik -lmden
sonra bir yaama inansn ya da inanmasn- ile toplumun bir mensu-
bu olmak arasndaki olas eliki -bugnk dilde ifade edilirse,
ahlak ile politika arasndaki eliki- ok eski, hatta bugnk anla-
mn uzak olmayan bir gemite kazanan "vicdan" szcnn or-
taya kndan da daha eskidir. ki tavrn hakllklar konusunda
sunulan gerekeler de hemen hemen o kadar eskidir. Thoreau "iyi
insana" ynelik o kadim sulamann, "sorumsuzluk" sulamasnn
yaplabileceini grecek ve itiraf edecek kadar tutarldr: Ak bi-
imde yle demektedir Thoreau: "Toplum makinesinin iyi ileme
sinden sorumlu deilim; ben bir saatinin olu deilim." Mutlak
adaletin savunucularma yneltilen retorik sulama, fiat justitia et
pereat mundus (dnya yklacak bile olsa adalet yerini bulmaldr)
genellikle, hakszlklar ve sular mazur gstermek sz konusu ol-
duu zaman kullanlr ve bu ikilemin zn harika bir ekilde orta-
ya koyar.
"Yasaya kar itaatsizlik sorunu kiisel ahlak dzeyinde hibir
ekilde aklanamaz" tespitiyle ilgili baka bir durum da sz ko-
nusudur. Vicdann sesi sadece apolitik deil, ayn zamanda son de-
rece subjektiftir. Sokrates, "ktlk etmek ktlk grmekten daha
irkindir" derken, ak biimde bunun kendisi asndan "daha ir-
kin" oluundan sz ediyordu; aynen "ya da btn dnya bana kar
olmu, aldrmam, yeter ki kendime kar olmayaym, kendimle e-
likiye dmeyeyim" 22 derken ifade ettiinin de kendisiyle ilgili ol-
mas gibi. te yandan, politik adan nemli olan sadece hakszl
n yaplm olmasdr; yasa asndan sonuta kimin, hakszlk
yapann m, hakszla maruz kalann m iyi durumda olduu
nemli deildir. Yasalarmz, toplumun genelini ilgilendiren, bu
nedenle ikayete bal olmakszn kovuturulan crmler ile
ikayet "gerektiren", yani sadece hakszlk yapanla hakszla ura-
yan ilgilendiren crmler ayrmn yapar. Birinci durumda, kast
olup olmamas ya da hafifletici nedenler tartmas dnda, katlan
larn ruhsal durumlar dikkate alnmaz. Hakszla urayan bireyin

21. iddetin nedenleri ve nlenmesi konusunda ulusal Aratrma Komisyo-

nu'nun hazrlad, "To Establish Justice, to lnsure Domestic Tranquility" bal
altnda yaynlanan, Aralk 1969 tarihli sonu raporundan, s. 98.
22. Platon: Gorgias 489, a (1, s.244) ve 482, c(l, s.238).

85
affetmeye hazr olmas ya da su ileyen bireyin bunu tekrarlama-
yacann ayan beyan olmas durumu deitirmez.
Gorgias'da Sokrates, Apologie'de olduu gibi, ya da Apolo-
gie'yi desteklemek icin Kriton' da yapt gibi, dorudan halka ses-
lenmez. Burada Platon Sokrates'i insanlarn sadece baka insanlar-
la deil, kendileriyle de bir iliki yrttkleri ve bu sonuncu iliki
biiminin, yani bireyin kendi benliiyle olan iliki biiminin birin-
cisine belli kurallar koyduunu kefeden bir filozof olarak konu
turur. Burada sz konusu olan vicdann kurallardr ve -Tho-
reau'nun denemesinde koyduu kurallara benzer biimde- tmyle
olumsuz zelliktedirler. Bunlar insana ne yapmas gerektiini
deil, neyi yapmamas gerektiini sylerler; davran prensipleri
koymaz, almamas gereken snrlar izerler. Ve insan, ktlk
yapma, yoksa bir ktyle birlikte yaamak zorunda kalrsn, diye
uyarrlar. Daha sonraki diyaloglarda (Sofist ve Theaitetos) Platon
bu Sokratesi benle benlik arasndaki ilikiyi tartr ve dnmeyi
bu iki alan arasndaki sessiz diyalog olarak tanmlar; varoluuluk
asndan bakldnda bu diyaloglar da, her ikili konumada oldu-
u gibi, taraflar arasnda dostluu gerektirir. Sokratesi nermenin
geerlilii, kendisini ifade edenin ve hitap edilenin mizaarna
baldr. Dnen insanlar iin bu zerinde tartlmayacak bir
dorudur; dnmeyen, kendi benlikleri ile olan ilikilerine zen
gstermeyenler asndan ise bu nerme ne doaldr ne de ispat
edilebilir. 23 Bu insanlar -ki Platon'a gre "ynlar olutururlar"
kendi benliklerine ancak, dl ve cezann olduu mitik bir br
dnyaya inanmalar durumunda ilgi duyarlar.
Yani tm vicdan kurallarn belirleyici unsuru, insann kendi
benliine olan ilgisidir. Bunlar insana, birlikte yaayamayacan
eyleri yapmaktan sakn, derler. Ayn argman Camus'ye, "Kiisel
huzuru ve mutluluu korumak iin hakszla kar direnmek gere-
kir" dedirtiyordu (ab). 24 Byle bir hakl klmann iki eit politik
23. Bu, Platon'un ikinci kitab Devlette, Sokrates'in rencilerinin "kendileri ikna
olmadan, adaletsizlik davasn olduka belagatli bir ekilde savunabildikleri"
(357-367} blmnde yanl anialamayacak biimde ifade edilmektedir. Bun-
lar, adaletin kendiliinden anlalr bir gereklik olduuna inanmaktadrlar. Sak-
rates'in argmanlaryla ikna olmazlar ve bu tezlerle adaletsizliin de ayn ekil
de "ispatlanabileceini" gsterirler.
24. Aktaran Christian Bay, "Civil Disobedience", International Encyclopedia of
the Social Sciences, 11/1968, s. 486.

86
ve hukuki zorluu vardr. Birincisi, byle bir eyin genelletirile
meyeceidir; geerliliini srdrebilmesi znel kalmasna baldr.
Benim kaldramayacam bir ey, bir bakasnda en kk bir vic-
dan rahatszlk yaratmayabilir. Sonuta vicdana kar vicdan nok-
tasna gelmi oluruz: "Yasay ihlal etme karar tek tek bireylerin
vicdaniarna kalmsa, hukuki olarak dnldnde, Dr. King'in,
kendi davasna inanan ve bunun iin cezaevine girmeye hazr olan
Mississippi valisi Ross Barnett'e gre daha iyi durumda olup ol-
madn tespit etmek zordur." 25 kinci ve daha ciddi zorluk ise,
metafizik olarak tanmlamadmz srece vicdann, insann sadece
doutan getirdii hakiy hakszdan ayrt etme yeteneini deil,
ayrca insann kendi benliine ilgisinin de olmasn gerektirmesi-
dir, nk belli bir ekilde davranma sorumluluu sadece insann
kendi benliine olan bu ilgisinden ortaya kar. V e z benlie olan
bu ilgi herkesten mutlaka beklenemez. Geri insanlarn dnme -
kendileriyle iliki yrtme- yetenekleri olduunu biliyoruz, ancak
bu olduka karsz alveri lksn ka kiinin gze aldn bilmi-
yoruz. Tespit edebileceimiz tek ey, dnme ve yaptklarn de-
erlendirme alkanlnn bireylerin sosyal statlerinden, eitim
ve entelektel dzeylerinden bamsz oluudur. Bu adan da bir-
ok baka adan olduu gibi, "iyi insan" ve "iyi yurtta", sadece
Aristocu anlamda deil, asla zde deildirler. yi insanlar, ancak
g dnemlerde, tm toplum tabakalarndan yoktan var olur gibi
ortaya klaryla tannrlar. yi yurttan ise hep gz nnde dur-
mas gerekir; iyi yurtta incelenebilir. ncelemenin ok da avutucu
olmayan sonucu, iyi yurttan kk bir aznln mensubu olduu
dur: Genellikle iyi bir eitim almtr ve st snf mensubudur. 26
Tm sorun, yani ahlaki kararlara, vicdan mahkemesi nnde
alnan kararlara ne tr bir politik deer biilmesi gerektii sorunu,
"vicdan" kavramnn Hristiyan felsefesinin etkisi altnda edindii,
kkeninde dini olan ve sonralar dnyeviletirilen anlam arm
lar nedeniyle iyice zorlamtr. Vicdan szcn bugn, ahlaki
ve hukuki balants icinde her kullandmzda, iimizde bilinle
zdemi gibi olan bir vicdann daimi varl kabul edilir. (Gerek-
ten de, dilde uzun bir dnem bu iki kavram arasnda bir ayrm ya-
25. To Establish Justice .... s.99.
26. Wilson Carey McWiliams, a.g.y., s. 223.

87
plmyordu ve baz dillerde, rnein Franszca'da bilin ve vicdan
arasnda bir ayrm hibir zaman ortaya kmad.) Vicdan'n sesi,
doal k (lumen naturale) haline gelip, insanlara stn bir yasa-
nn bilgisini verir olmadan nce Tanr'nn sesiydi ve Tanrsal ku-
rallar bildiriyordu. Tanr 'nn sesi olarak vicdan insanlara, geerli-
lii "insandan ok Tanr'nn sesini dinle" kutsal emrine dayanan
olumlu kurallar koyuyordu. Bu kutsal emir, insani kurumlar hibir
ekilde hesaba katmadan, nesnel olarak balaycyd ve hatta Re-
formasyon dneminde olduu gibi, Tanr'dan ilham aldna
inanlan kihseye kar bile kullanlabiliyordu. Tanr'nn isteklerini
bilme ve son tahlilde rzasndan emin olma gibi bir iddias olduu
iin, bu anlay modern kulaklara "kendini ilahlatrma" gibi gele-
cek ve de "Tanr'ya kfretmeye" yakn bir ey olarak alglanacak
tr.27 Oysa kendisini kendi suretine gre yaratt biricik varlkta
gsteren yaratcya iman eden kii iin olay tmyle farklyd.
zellikle Hristiyanln balarnda n plana kan, Tanrsal ilhama
dayal vicdan kararlarn kuralszl yadsnamaz.
Bu nedenle -olduka gecikmeli ve tabii ki btn lkeler iin ge-
erli olmasa da- yasa, resmi olarak tannan ve Hristiyan bir toplu-
mun kolayca reddedemeyecei bir dini toplulukla ayn Tanrsal
buyruklar esas almalar kaydyla, dini gerekeli vicdan reddi
kabul etti. Gnmzde kiliselerin, iinde bulunduklar derin kriz
ve vicdan retilerin retlerini dini olarak gerekelendirmelerine
ramen, herhangi bir dini kurumla iliki iinde olmadklarn iddia
etmeleri bu nedenle byk zorluklara yol ayor. Bu zorluklarn,
resmi olarak tannan ve dini olarak meyyideye balanan daha
yksek bir yargya bavurmak yerine, cezalandrlmay kabul et-
mekle ortadan kaldrlmas zordur. Cezay ekmenin yasa ihlalini
hakl klaca yolundaki dnce Gandhi ve sivil itaatsizlik gelene-
inden deil, Oliver Wendel Holmes ve hu~uksal gerekilik teori-
sinden kaynaklanmaktadr.. "Ceza hukuku alannda ... byle bir
doktrin ... aka anlamszdr. Cezann gnll stlenilmesi kay-
dyla, cinayetin, rza tecavzn ve kundaklamann meruiyetini

27. rnein, Paul F. Power'in "On Civil Disobedience in Recent American De-
mocratic Thought", adl yazsnda aktard Leslie Dunbar. (The American Politi-
cal Science Review, Mart 1970).

88
kabul etmek samalktr. "28 Birok insann gznde "kendini feda
etme unsurunun", "i angajmann younluunun" 29 ihlalcinin "cid-
diyetinin ve yasaya ballnn" 30 delili olarak grlmesi byk bir
talihsizliktir; nk sapiantl fanatizm ounlukla lgnln bir
alarnetdr ve her halkarda rasyonel ve nesnel bir tartmay
imkansz klar.
Tanrsal sese kulak veren ya da lumen naturale'nin buyruk-
larn takip eden inanl kiinin vicdan ile -kendini tanmaya ve
kendi ile konumaya dayanan ve iero'ya gre, baka trl unu-
tulup gidecek olaylara bin tanktan daha iyi tanklk eden- kat laik
vicdan arasnda devasa bir fark vardr. III. Richard'da harika bir
ifadesini bulduumuz "insana srekli zorluk karan" vicdandr sz
konusu olan. Vicdan kral srekli izlemez, tersine yalnz kalmasn
bekler. Gece yarsn geip, kral tekrar kendi benzerlerinin arasna
katlnca vicdan gcn yitirir. Artk kendisiyle ba baa olmad
zaman yle der kral: "Vicdan korkaklarn kullandklar bir sz-
cktr 1 Ve glleri korku iinde tutmak iin icat edilmitir."
Kendi benliiyle yalnz bana kalma ve kendine hesap verme kor-
kusu, insan bir ktl yapmaktan alkoyabilir; ancak bu korku,
zellii gerei bakalar zerinde etkili olmuyor. Kukusuz vicdan
nedenlerle reddin bu formu, bir dizi insan vicdan olarak ayn ka-
naate ulap, kamuoyuna gitmeye ve seslerini duyurmaya karar ve-
rirlerse politik bir anlam kazanabilir. Ancak bu durumda artk tek
tek insanlarla ve Thoreau ya da Sokrates'in tartmalaryla deer
lendirilecek bir olayla kar karya deiliz. Vicdan mahkemesi
nnde kararlatrlan ey imdi kamuoyunun dncesinin bir par-
as haline gelmitir. Sivil itaatsizlik eylemine bavuran bu zel
grup, davrann balangtaki gereke ile -vicdan ile- aklasa
bile, grubun yeleri gerekte artk sadece kendi vicdanlaryla ba
baa deildir. Kamusal alanda vicdann sesinin kaderi, filozofun
dorularnn kaderinden farkl deildir: kisi de k noktalarndan
bamszlap, dierlerinden ayrt edilemeyecek fikirler haline ge-
lirler. Ve bir fikrin gc vicdana deil, onu paylaanlarn saysna
baldr: "X' in kt olduuna dair ortak kanaat, ... byle bir varsa-

28. Marshall Cohen, a.g.y., s. 214

29. Cari Cohen, a.g.y., s. 6
30. Marshall Cohen'in syledii gibi.

89
ym, yani X'in kt olduu kabuln daha inandrc hale geti-
rir."31

Yasaya kar sivil ya da adi itaatsizlik son yllarda sadece Ameri-

ka' da deil, dnyann birok blgesinde bir kitlesel grng haline
geldi. Dini, dnyevi, sosyal ya da politik olsun, yerleik otoriteie-
rin k, belki de son on yllarn en nemli gelimesi olarak tari-
he geecek. Gerekten de "yasa gcnden epey kaybetmie benzi-
yor".32 Dardan ve tarihsel bir perspektiften bakldnda, duvara
yazlm bundan daha ak bir yaz -i istikrarszln, var olan y-
netim sisteminin ve hukuk dzeninin zayflnn daha belirtk bir
iareti- tahayyl edilemezdi. Tarih bize devrimierin nedenleri ko-
nusunda bir eyler retiyorsa -tarih sosyal bilimcilerin iddia ettik-
lerinden fazla olsa da, ok ey retmez- bu, politik sistemin dal
masnn devrimi neelemesi ve bu dalmann en nemli iaretinin
de devlet otoritesinin ilerleyen erozyonu olduudur. Bu erozyonun
nedeni ise hkmetin ynetme fonksiyonunu yerine getiremernesi
ve yurttalarn hkmetin meruiyeti konusunda kukuya dmele
ridir. Bu durumu Marksistler, -ou kez devrime yol anasa da-
"devrimci durum" olarale adlandrmaktadrlar.
Bu ereve iinde, Amerikan hukuk sisteminin ciddi lde
tehdit altnda olmas arpc bir rnektir. "Su ileme orannn kan-
ser gibi yayld"33 yolundaki yaknma, yasay uygulamak duru-
mundaki glerin yllardan beri uyuturucu ticareti, soygun ve
gasp olaylarn nlemekte ne denli aresiz olduu bilinmezse, fazla
anlaml gelmeyebilir. Bu tr olaylarda ancak dokuz kiiden biri ya-
kalanp ve ancak yz kiiden biri hapse tklabiliyorsa sadece bu
tr sularn neden hiila daha byk boyutlara ulamadna amak
gerekir. (Bakann emriyle kurulan Commision on Law Enforce-
ment and Administration of Justice'un 1967 ylnda yaynlanan ra-
poruna gre, "olaylarn yardan fazlas polise bildirilmemekte" ve
31. Nicholas W. Puner, a.g. y., s. 714.
32. Wilson Carey McWilliams, a.g.y., s. 211.
33. To Establish Justice, a.g.y., . s. 89

90
"polise bildirilen her drt olayn ancak birinde sank yakalanmakta
ve yakalananlara kar alan davalarn yars ise dmektedir.34 )
Sanki potansiyel sulu -yani ancak ceza tehdidiyle su ilernekten
alkonulacak insanlarn- saysn tespit etmek iin lke apnda ya-
plmakta olan bir deneyi yayor gibiyiz. Deneyin sonucu, sua y-
nelik tm eilimleri, psikolojik olarak hasta insanlarn bu durumla-
rndan kaynaklanan anormal davranlar olarak grenleri
cesaretlendirebilir. Basit fakat rktc gereklik, hukuki ve sos-
yal keyfilik dnemlerinde insanlarda, normal zamanlarda belki
hayal ettikleri ancak gerekletirrneyi ciddi bir biimde dnme
dikleri ar bir saldrganln ortaya kmasdr. 35
Bugnk toplumda gerek potansiyel sulularn (yani profesyo-
nel olarak davranmayan, rgtsz saldrganlar) gerekse de yasalara
sadk yurttalarn, sua ynelik eylemlerin nemli bir blmnn
herhangi bir yasal kovuturmaya uramadn bilmeleri iin zen-
le yaplm aratrmalara gereksinmeleri yoktur. Maalesef, frsatn
bulunca harekete geen ve "cezalandrlma endiesi de tamamak
ta" hakl kan sokak serseriliinin, rgtl etelerden daha tehli-
keli olduunu renmi bulunmaktayz. Ve "Kamuoyunun Ameri-
kan Hukuk Sistemine Gveni" konusundaki aratrma projeleri ne
bir deiiklik yaratmaya ne de durumun akla kavuturulmasna

34. Law and Order Reconsidered. Report of the Task Force on Law and Law
Enforcement to the National Commission on the Causes and Prevention of Vio-
lence, s. 266.
35. Bu gerekliin korkun rnekleri Auschwitz Davas srasnda gn na
karld. (Bkz. Bernd Naumann: Auschwitz. New York, 1966). Sanklar sadece,
1940 ile 1945 yllar arasnda kampta grev yapm ve bu caniyane eylemiere
ortak olmu 2000 civarndaki SS-askerinin "bir avu en sivri" blmyd. Btn
sanklar davann balang yl olan 1963 ylnda hala zamanamna ura
mam tek su olan cinayet suundan yarglanyorlard. Auschwitz sistematik
yok etme kampyd, ancak tm sanklarca gerekletirilen vahet rneklerinin
"nihai zm" ile bir ilgisi yoktu. Hatta bunlarn iledikleri sular Nazi hukukuna
gre bile su tekil ediyordu ve birka olayda sanklar gerekten de Nazi reji-
mince cezalandrlmlard. Sanklar toplama kamplarnda grevlendirilmek
zere zel olarak seilmemilerdi. Auschwitz'e geli nedenleri kta hizmetine el-
verili olmamalaryd. Hemen hibirisinin kriminal bir gemii yoktu ve ara-
larnda gemite sadist bir eylem ya da cinayetten dolay cezalandrlan kimse
bulunmuyordu. Auschwitz'de grev yapmaya gelmeden nce ve de sava son-
ras Almanya'snda geirdikleri on sekiz yl boyunca, komularndan hibir ekil
de farklar olmayan, sayg gren insanlar olarak yaamiard .

91
yaryor. 36
Kar karya olduumuz sorun, yarglama srecinin nasl oldu-
u deil, kriminal eylemlerin herhangi bir yasal yaptrrula kar
lamamasdr, yani byle bir srecin hi yaanmamasdr. Dier
yandan elbette, polisin glendirilip, su ileyenierin yzde 60-
70'ini yakalayp cezalandrmas halinde durumun ne olacan da
sormak gerekir. Byle bir eyin zaten olaanst biimde ykl
yarg mekanizmasn kertecei ve cezaevi sistemi zerinde fela-
ket sonulara yol aaca konusunda herhangi bir kuku var mdr?
Bugnk durumda korkun olan sadece polis gcnn baarszl
deil ama ayn zamanda bu rezaletin radikal biimde ortadan kald
rlmasnn baka alanlar iin, hukuk sisteminin ayn derecede
nemli blmleri iin de ok nemli sonulara yol aacadr.
Hkmetin bu duruma ve kamu hizmetlerindeki benzeri aksak-
lklara yant, saylarnda son yllarda meydana gelen olaanst
artla Amerika'y yeryznn en ok aratrlan lkesi haline geti-
ren yeni aratrma komisyonlar kurmak oluyor. Kukusuz bu ko-
misyonlar, "yoksulluk arttka, insanlarn daha kt beslendikleri"
(New York Times'in gnn ineisi kesinde yayniannay hak
eden bir bilgelik rnei) 37 trnden sonulara ulamak iin epey
para ve zaman harcadktan sonra sk sk mantkl nerilerde de bu-
lunuyorlar. Ancak bu nerilerle ilgili pratik admlar atlmyor ve
bunlar sadece yeni aratrmalarn konular oluyor. Btn komis-
yonlarn ortak umutsuz abalar, sorunun "derinde yatan nedenleri"
ile ilgili bir eyler bulabilmek -zellikle de sorun iddet eylemleri
olduu zaman. Ancak derinde yatan nedenler, tanmlar gerei de-
rinde, rtl olduklar iin, bu tr ekip almalarnn sonular ge-
nellikle hipotezler ve kantlanamayan teoriler olmaktan teye gide-
miyor. Bu tr uralarn tek etkisi, aratrmalarn eylemin yerini
almas, "derin nedenlerin", genellikle hibir "ciddi" ve "ilim gr-

36. Buradaki kinaye Ford Vakf'nn "Amerikan Hukuk Sistemine Gven" konu-
sundaki aratrma projesine yapt milyonluk ba sz konusu etmektedir.
Kar bir rnek olarak, New York Times'da Tom Wicker imzas ile yaynlanan
ve konusu "Polis Memurlar zerine inceleme" balkl yazda da, bir aratrma
ekibinin yardm olmakszn, "sulularda cezalandrlma korkusunun olma-
masnn temel ve dorudan bir krize yol at" tespitine varlmaktadr. Bkz. Tom
Wicker: Crime and the Courts. New York Times, 7 Nisan 1970.
37. New York Times, 28 Nisan 1970.

92
m" kiiden dikkate almas beklenmeyecek kadar sradan, gzle
grlr gerekleri gizlemi olmasdr. Elbette, sorunlarn gideril-
mesi iin aralarn bulunmu olmas sorunun zlme garantisi de-
ildir; ancak bu aralarn kullanlmamas, sorunun yeterince tanm
lanmadnn ifadesidir. 38 imdilerde aratrma, gereklerden
kamann bir yolu haline geldi ve bu durum bilimin zaten azalm
olan itibarn ykseltneye hizmet etmeyecektir.
itaatsizliin ve otoriteyi hie sayn gnmzn genel bir zel-
lii haline gelmesi, akla sivil itaatsizliin, itaatsizliin yalnzca
zel bir biimi olduunu getiriyor. Hukukularn gr asndan
bakldnda, nemli olan yasann ihlalidir. Bunun kriminal bir
eylem yerine sivil itaatsizlik eylemiyle yaplmas ihlalin derecesini
azaltmyor. Bu nedenle, bata avukatlar olmak zere birok insan,
sivil itaatsizlik eylemlerini, zellikle de kamuoyunun gz nnde
yapld iin, ilenen btn crmlerin kayna olarak gryor. 39
Kar tezler ve deliller genellikle para etmiyor. "Sivil itaatsizlik ey-
lemlerinin ... su ileme eilimini artrdklar" yolunda bir delilin
"yetersizlii" bir yana, varl da sz konusu deildir. 40 Geri radi-
kal hareketlerin ve elbetteki devrimierin kriminal unsurlar ektii
dorudur; ancak ikisini edeerli olarak grmek ne akllca ne de
doru olur. Kriminaller politik bir hareket iin de, tm toplum iin
olduu kadar tehlikelidirler. Daha tesi, sivil itaatsizlik yasa ege-
menliinin ciddi biimde kayboluunun bir gstergesini oluturur
ken (byle bir eyin nedeni olduunu sylemek zordur), kriminal
itaatsizlik polis gcnn zaafa uramasnn kanlmaz bir sonu-
cundan baka bir ey deildir. Rohrschach testi ya da gizli polis
yntemleri araclyla "sulunun psikolojik yapsn" tespit etme
nerileri, netarneli gzkmelerinin yannda batan savma, atatma
teknikleridir. Kriminal bireyin psikolojisi -insann zelliklerinden

38. rnein olduka iyi bilinen ve gereinden ok aratrlm olan kenar semt
ocuklarnn okulda baarl olarnamalar konusu vardr. Bunun en nemli ne-
denlerinden biri, ocuklarn kahvalt etmeden okula gelmeleri ve ok a olma-
lardr. Okuldaki baarszlk iin birok neden vardr ve dzenli kahvalinn
nemli bir deiiklik yaratp yaratmayaca tmyle belirsizdir. Ancak ok baarl
rencilerle bile a karnna ders yaplamayaca konusunda kuku yoktur.
39. Birok meslekta gibi, Justice Charles E. Whittaker da "krizin sorumluluunu
sivil itaatsizlie yklemektedir." Bkz. Wilson Carey McWilliams, a.g.y., s. 211.
40. To Establisch Justice, s. 109.

93
en az bilinebileni- zerine ard arkas gelmeyen karmak nerme-
lerio ardnda sadece, kimsenin onun psikolojisini kontrol ederneye-
cei gereklii yatmaktadr. Polisin sulularn soruturulmasndaki
baarszln gizleyen, bir "rtk negatif anlay"n var olduuna
ilikin teorik varsaym iin de ayn ey sylenebilir. 41
Sivil itaatsizlik, anlaml sayda yurttan ya geleneksel deiik
lik yollarnn tkandna, yani itirazlarnn artk dinlenip incelen-
mediine ya da tersine, birtakm deiiklikleri gndemine alan h-
kmetin yasall ve anayasaya uygunluu ciddi biimde kukulu
olan bir politikada srar ettiine inandklar bir durumda ortaya
kar. Bunun ok sayda rnei mevcutur: Vietnam'da yedinci yl
na giren ilan edilmemi sava, gizli servisin kamusal hayatta gide-
rek artan etkinlii, Anayasa'nn ilk ek maddesi ile garanti altna
alnm olan zgrlklere ynelik ak, daha dorusu gizlenmesine
pek gerek duyulmayan saldrlar; devlet bakannn anayasay hie
sayarak Kamboya'y igal emrini vermesini takip eden Sena-
to'nun yetkilerini gasp etme giriimleri (nk Anayasa, Kong-
re'nin izni olmadan sava yaplamayacan arta balyor) ve ba
kan yardmcsnn, vicdan retiler ve nonkonformistleri, "toplu-
mumuzun zarar grmeden ayklayp kenara ataca ve bu srada
ancak rm elmalar ayklarken olduu kadar ac hissedecei
miz akbabalar ve parazitlerdir" diye niteledii -sadece Birleik
Devletler'in yasalarn deil, her trden hukuk dzenini tartmal
hale getiren- uursuz beyan. 42 Baka bir deyile, sivil itaatsizlik
zorunlu ya da arzulanan bir deiiklii salamaya ya da zorunlu ve
memnun olunan bir durumu devam ettirmeye, yeniden yaratmaya
ynelik olabilir; rnein anayasal haklarn korunmas ya da devlet
ierisinde adil g dalmnn, yani hem yrtme tarafndan bozu-
lan hem de federal iktidarn ar bymesi sonucu eyaletlerin zara-
rna bozulma ihtimali artan dengenin yeniden salanmas. Her iki
durumda da sivil itaatsizlik kriminal itaatsizlikle e tutulamaz.
Kamuoyundan gizlenerek faaliyetini srdren sradan sulu ile,
yasaya kar oluunu kamuoyuna beyan eden sivil itaatsizlik ey-

41. Law and Order Reconsidered, a. g. y., s.291.

42. zeliiikle New Yorker'n "Talk of The Town" kesindeki, Nixon ynetimince
lkenin anayasal ve yasal dzeninin neredeyse aktan aalanmasn ileyen
harika yorumlar okunmaldr.

94
 lemcisi arasnda devasa bir farkllk vardr. Herkesin gz nnde
cereyan eden yasann ak ihlali ile gizli ilenen su arasndaki bu
ak fark ancak sabit bir fikre saplanm olanlar ya da kt niyetli-
ler gz ard edebilir. Bu ayrm, geen zaman ierisinde konuya ili
kin dnce reten tm yazarlarca da benimsenmi ve ak biim-
de sivil itaatsizliin Amerikan Anayasas ve ynetim sisteminin
kurumlaryla badatn ne sren btn yaklamlarn temel var-
saym haline gelmitir. Unutulmamaldr ki, sradan sulu krimi-
nal bir rgtn iinde de olsa kendi karlar dorultusunda hareket
eder. Byle bir kii bakalarnn rzasn almay reddeder ve sadece
ceza kurumlarnn fiziki gc karsnda boyun eer. Sivil itaatsiz-
lik eylemeisi ise genellikle ounlua kar muhalefet etse bile, bir
grup adna ve grubun iradesine uygun olarak hareket eder. O ken-
disi iin bir istisna oluturmak ve bu arada yakalanmamak iin
deil, temel bir anlay farkndan dolay yasaya ve iktidara kar
kar. Bal olduu grubun saysal ..olarak yeterince byk ve itiba-
rnn yksek olmas durumunda John C. Calhoun'un, farkl anla-
ylarda hemfikir olan halk kesimleri iin gelitirdii ifadeyi kulla-
. nrsak, "oybirlii halindeki ounluun" yesi olarak bile
snflandrld olur. Ne yazk ki bu kavram rk ve klelik yanls
argmanlarla anlam deitirmi ve kullanld yerde artk, kendini
"egemen ounluun" tehdidi altnda hisseden aznlklarn dnce
ve inanlarn deil, sadece hkmet zerine pazarlk grmeleri
ni (disquisition on Government) ifade eder hale gelmitir. Bizim
vurgulamak istediimiz nokta ise, burada sz konusu olann, sade-
ce saysal byklnden deil, dncelerinin niteliinden dolay
da gz ard edilemeyecek nemde, rgtl bir aznln varldr.
Calhoun, ulusal nemdeki byk sorunlarla ilgili, "toplumun farkl
kesimleri arasndaki mutabakat" anayasal bir hkmetin varlnn
nkouludur derken haklyd. 4 3 itaatkar olmayan aznlklar isyanc
ya da hain diye niteleyenler, yaratclarnn snrsz bir ounluk
egemenliinin tehlikelerinin zellikle bilincinde olduklar Ameri-
kan Anayasas'nn ruhuna ve lafzna ters dmektedirler.
Sivil itaatsizlik eylemcilerinin bakalarn iknada ve davalarn
sunularnda bavurabilecekleri aralardan sadece birisi, bunlarn

43. A Disquisition on Government (1853), New York 1947, s. 67.

95
"isyanc" olarak nitelenmesine gereke olabilir: iddet arac. O
halde sivil itaatsizliin genel olarak kabul edilen, ikinci temel zel-
lii, bar yntemleri kullanmas, iddeti dlamasdr. Byle bir
ilkenin mantki sonucu ise, "sivil itaatsizliin devrim olmaddr.
Yani devrimciden farkl olarak, sivil itaatsizlik eylemeisi var olan
otoritenin genel erevesini ve hukuk dzeninin genel meruiyetini
kabul eder. "44 Ancak devrimci ile sivil itaatsizlik eylemeisi arasn
daki ayrm izgisini ekmek, ayn eyi sivil itaatsizlikle kriminallik
arasnda yapmaktan ok daha zordur. Sivil itaatsizlik eylemeisi
devrimci ile "dnyay deitirme" zlemini paylar ve onun yap-
maya alt deiiklikler de ok byk boyutlarda olabilir -bu
tartmada verilen iddet kartlnn en byk rnei Gandhi ola-
ynda olduu gibi. (Gandhi, "var olan otoritenin erevesini", yani
Hindistan'daki ngiliz egemenliini tanyor muydu? Kolanideki
"hukuk dzeninin genel meruiyetini" kabul ediyor muydu?)
"Dnyadaki her ey yle bir srekli deiim iinde ki, hibir
ey uzun sre ayni durumda kalmyor." 45 Locke'un yz yl nce
yazd bu cmle bugn yazlm olsayd, yzyln kk gsteril-
mesi gibi bir tns olurdu. Ancak gene de bu cmle bize, deime
nin yalnz gnmze deil, insanolunun doum yoluyla yabanc
ve yeniyetme (Yunanllarn genlere verdikleri isimle u::o) olarak
gelip ve belirli, ender durumlarda dnyann gidiat zerinde sz
syleyebilecei "bilgelie" ulat sra brakp gittii dnyaya
ikin daimi bir fenomen olduunu gsterir. "Bilgeler" insanlk tari-
hinde bazlar nemli olan eitli roller oynadlar; ama sz konusu
olan hep bu dnyaya veda etmeleri yakn olan yallard. Bunlarn
veda ncesi kazandklar bilgelik, yeniyetmelerin tecrbesizlikleri-
nin ve "deliliklerinin" srekli saldrsna maruz kalan bu dnyay
ynetemez ve deiimin garantisi olan, bilgeliin ynetimini
imkansz klan doum ve lmn bu daimi birliktelikleri olmasa,
insan nesli muhtemelen dayanlmaz can sknts nedeniyle zaten
tkenmi olurdu.
Deiim, insanlk durumuna ikin olan daimi bir eyken, dei
imin hz byle deildir ve lkeden lkeye, adan aa byk
farkllklar gsterir. Nesillerin gelip gidileriyle kyaslandnda,

44. Cari Cohen, a.g.y., s.3

45. John Locke, The Second Treatise of Government. No. 157

96
dnyann deiimi o kadar yavatr ki, dnya gelip konaklayan ve
giden insanlara neredeyse duraan bir yurt sunar. Ya da en azndan
binlerce yl boyunca -ilk kez ilerleme adna, deiim iin deiim
tasarmnn ortaya kt modern an ilk yzyllarna kadar-
durum buydu. Muhtemelen ilk kez, iinde yaadmz yzylda,
insanlarn deiim temposu, dnyadaki eylerin hzl deiimi kar-
snda yaya kalmaktadr. (Bu dnmn alarm verici bir gster-
gesi, nesiller arasnda srekli daralan zaman araldr. Babalar ve
oullar arasndaki "doal" nesil aral l olarak alndnda, bir
yzyla geleneksel olarak -drt neslin smasndan sz edilirdi.
imdi yle bir noktaya geldik ki, drt ya da be ylla bir nesil ayr
m yaplabiliyor.) Marx'n dnyay deitirme arsnn tereciye
tere satmak kabilinden bir ar gibi yankland yirminci yzyln
olaanst koullar altnda bile, deiim itahnn dengeye olan
ihtiyac yok ettii kolay kolay sylenemez. En radikal devrimcinin
bile devrimden sonraki ilk gnden itibaren tutuculat herkese
bilinen bir gerektir. Demek ki insann ne deiim ne de koruma
yetenei snrsz deildir; ilki gemiin gnmze uzamas -kimse
sfrdan (ab ovo) balamyr- nedeniyle, koruma yetenei ise gele-
cein bilinemezliiyle snrldr. nsann deiim abas ile istikrar
gereksinimi hep birbirini karlkl olarak snrlayp, dengede tuta-
geldi; ilerici ve tutucu gruplar ayrmn yapan bugnk sylem, bu
dengenin artk ilemedii bir duruma iaret ediyor.
nsan tarafndan art arda gelen nesiller iin yaratlan suni yap
lar olan medeniyetlerin hibiri, iinde deiim srecine imkan
veren bir istikrar ats olmadan ortaya kamaz, geliemezdi. stik
rar salayc unsurlarn banda gelen ise, adetlerden, gelenek ve
greneklerden daha uzun mrl olan ve dnyadaki yaammz ve
gnlk ilikilerimizi dzenleyen hukuki sistemlerdir. Yasann,
hzl deiim anda "yavalatc bir g, pozitif eyleme hayran
olan bir dnyada negatif bir unsur"46 olarak grlmesinin nedeni
budur. Tarihsel ve corafi olarak bakldnda, hukuk dzeninin
birok deiik biiminin var olduu grlecektir. Ancak hepsinde
ortak olan ey, istikrar salamak zere gelitirilmi olmalardr ve
bu durum bizim ayn kelimeyi birok fenomen, rnein Latince

46. Edward H. Levi, a.g.y.

F7N/Sivil taatsilik 97
lex, Yunanca vo.o, branice torah iin kullanmamzn nedenidir.
(Yasann bir genel ortak zellii daha vardr; o da evrensel deil
yerel (territorially) ya da Yahudi hukukunda olduu gibi bir etnik
grupla snrl oluudur; ancak bu u andaki konumuz deil. Bu iki
zelliin, yani istikrarlln (stability) ve snrl geerliliin (limi-
ted validity) yokluu durumunda, yani szmona tarihsel ve doal
"yasalarn" (devleti ynetenlerin ifadeleriyle) bir gnden tekine
deien bir "yasall" ayakta tuttuu durumlarda, gerekte kanun-
suzlukla kar karyayz demektir. Ancak bu, anarinin hkm
srd anlamna gelmez, nk dzen zor aygt araclyla
ayakta tutulabilir. Ancak sonu, totaliter rejimlerde tandmz
gibi devlet aygtnn topyekn kriminallemesidir.)
Gnmzde her eyin deiimindeki emsalsiz tempo ve bu d-
nmn hukuk dzenine meydan okumas nedeniyle -hem hk-
met taraf hem de yasalara uymayanlar asndan- imdilerde dei
imierin yasalar araclyla salanabilecei dncesi olduka
yaygndr. Oysa gemite olsa olsa, "Anayasa Mahkemesi karar
larnn yurttalarn yaam biimleri zerinde etkili olabilecei"47
inanc vard. ki yaklamn da hukukun gc konusunda yanl ta-
sarmlardan hareket ettiini dnyorum. Hukuk gerekten de bir
kez ortaya km olan deiimleri stabilize edip, Iegalletirebilir.
Ama deiimin kendisi daima hukuk d zellikteki fiilierin r-
ndr. Geri anayasa, ihlal ederek yasalar sorgulamann yar Iegal
bir yolunu ak brakyor; ancak bu tr ihlalierin sivil itaatsizlik
olarak deedendirilip deerlendirilmeyecekleri sorusunun tesin-
de, Anayasa Mahkemesi'nin nne getirilen dosyalar arasnda bir
seim yapma hakknn varln ve bu seimde kanlmaz olarak
kamuoyunun eilimlerinin etkili olduunu unutmamak gerekir.
Bunun bir rnei Anayasa Mahkemesi'nin Vietnam Sava'nn hu-
kuka uygun olup olmad konusunda bir karar karttrmay hedef-
leyen Massachusetts eyaJetinin yapt bavuruyu grmeyi red-
detmesidir. Bu gerekten ok nemli davann zorunlu askerlik
hizmetine kar direnen ve ordu mensuplarna savaa katlnama
hakkn talep eden sivil itaatsizlik eylemlerinin sonucu olduu ak
deil midir? alma yasas, toplu szleme, rgtlenme ve grev

47. J..D. Hyman: Segregation and the Fourteenth A:nendment. Bkz. Essays in
Constitutionallaw. Yayniayan Robert G. McCloskey, New York 1957, s. 379.

98
hakk gibi haklar da ancak modas gemi yasalara kar onlarca
yl sren ve iddeti de ieren bir itaatsizlik srecinin sonunda elde
edilmilerdir.
Belki de ek on drdnc maddenin47 hikayesi yasa ile deii
min ilikisi asndan zellikle retici bir rnek sunuyor. Bu mad-
deyle, i savan sonucu olarak ortaya kan deiikliklere anaya-
sal bir ifade verilmek istenmiti. Bu anayasal deiiklikler gney
eyaJetlerince kabul edilmedi ve sonuta rklarn eitlii ilkesi bu
eyaJetlerde yz yl boyunca uygulanmad. Yasalarn deiiklik ya-
ratmak konusundaki yeteneksizliklerini gsterebilecek daha arpc
bir rnek, uygulanamad iin yrrlkten kaldrlan alkol yasa
konusundaki on sekizinci ek maddedir.48 Ek on drdnc madde
sonuta Anayasa Mahkemesi'nin bir karar ile pratik olarak uygu-
lamaya sokuldu. Ancak "tek tek eyaletlerin rk aynnc yasal d-
zenlemeleri ile uramak bandan beri ve ak biimde Anayasa
Mahkemesi'nin greviydi" 49 yolundaki argmana ramen, ak bir
gerektir ki, mahkeme ancak siyah ve beyaz yurttalarda ortaya
kan kkl bir zihniyet deiikliinden sonra harekete geti. Bu
zihniyet deiikliine ise gney eyaJetlerinin yasalarna kar Yurt-
ta Haklar Hareketi ad altnda yrtlen sivil itaatsizlik eylemleri
yol at. Yani yasa deil, sivil itaatsizlik "Amerikan kmazn"
gzler nne serdi ve Amerikan balkm belki de ilk kez, birok ni-
metin yannda dedelerinden aldklar bu crmn, sadece basit bir
klelik olmayp, "medeniyetin tand bu trden btn sistemler
iinde de benzersiz olan"50 bu zel klelik biiminin boyutlarn
grmeye zorlad.

47a. Tm siyahlara vatandalk hakk ve yasa nnde eitlik tanyan ve 1868'de

yrrle giren anayasa maddesi. (Aim .n.)
48. Ancak iki yasana ilikin anayasa maddesine ynelik geni apl ihlalleri,
kamuoyu nnde cereyan etmedii iin "gerek anlamyla sivil itaatsizlik olarak
niteleyemeyiz". Nicholas W. Punar, a.g.y., s. 653.
49. Robert G. McCioskey, a.g.y., s. 352
50. Stanley M. Elkins'in klelerin zgrlemesi srecinin Amerika'da neden fela-
ket dzeyinde sonular olduunu aklayan "Siavery" balkl mkemmel ince-
lemesine baknz. New York 1959.

99
Koullarn hzl deiimi gz nnde tutulduunda, "modern de-
mokrasilerde sivil itaatsizliin giderek nem kazandn"s syle-
mek mmkndr. Sivil itaatsizlik, imdilerde biroklarnn kabul
ettii gibi gerekten de "gz ard edilemeyecek" bir gereklik ola-
rak ortaya kyorsa, bunun hukukla badarl sorusu asli bir
nem kazanm demektir. Sorunun yant, zgrlk kurumlarnn,
devrim ya da i savaa neden olmadan, deiimin taarruzuna kar
ayakta kalacak kadar esnek olup olamayacaklar konusunda tayin
edici olabilir. Konuyla ilgili literatr Anayasa'nn ilk ek maddesi-
nin snrl da olsa sivil itaatsizlie ak olduu tezini savunuyor.
Bu arada sz konusu maddenin "geniletilmesi ihtiyac" genel ola-
rak kabul edilip, "Anayasa Mahkemesi'nin" gelecekteki kararlar
nn bu ek maddenin nemini teorik dzeyde yeniden saptayaca" 52
umuluyor. Ancak bu ilk ek madde sadece "ifade ve basn zgrl-
n" ak biimde garanti altna alyor. "Halkn bar bir biim-
de toplanp, ikayetleri ile ilgili hkmetten talepte bulunma
hakk"nn ne lde eyleme geme zgrln de garantiledii
buna karlk tartmal bir sorundur ve farkl yorumlanmaktadr.
Anayasa Mahkemesi'nin kararlarna gre, "birinci ek madde eyle-
me, ifade zgrl dzeyinde serbestlik tanmamaktadr" ve sivil
itaatsizlikte "aslolan tabii ki sz deil, eylemdir. "53
Ancak burada asl konu, sivil itaatsizliin Anayasa'nn ek birin-
ci maddesiyle hakl gsterilip gsterilemeyeceinden ve hangi l-
de gsterilebileceinden ok, bunun hangi hukuk anlayna
uygun olduudur. Aada, dnya apnda bugnk yaygnlna
ve ancak son dnemlerde Amerika Birleik Devletleri'ndeki

51. Christian Bay, a.g.y., s. 483

52. Harrop A. Freeman, a.g.y., s. 23
53. Nicholas W. Puner, a.g.y., s. 694. Anayasa'nn ilk maddesindeki garantiler
iin zellikle, Edward S. Corvin'in The Constitution and What lt means Taday,
Princeton 1958, eserine baknz. Eylem zgrlnn bu madde ile ne lde
korunduu sorusunu Corvin yle yantlyor: "Tarihsel olarak bavuru hakk
temel bir haktr; toplant hakk ise bu haktan karlan ve arasal zellikle olan
bir haktr .... Ancak bugn bar toplant hakk dnceyi ifade ve basn zgr-
lyleyakn bir iliki iindedir ve ayn lde asli bir neme sahiptir. ... Politik
amal bar toplantlar yasaklanamazlar. Bu toplantlarn dzenlenmesine
katlanlar bu nedenle kriminal olarak damgalanamazlar." (s. 203-204)

100
hukuk ve politika bilimlerinin dikkatini ekmi olmasna ramen,
sivil itaatsizliin kkeni ve ierii itibariyle halii esas olarak Ame-
rika'ya zg bir fenomen olduunu anlatmaya alacam. Baka
hibir dil ve hibir lkede bu kavram iin zel bir kelime yoktur ve
Amerika Cumhuriyeti bu fenarneni -belki halihazrdaki yasal d-
zenlemeleriyle deilse de hukukunun ruhuyla- zmleyebilecek olan
tek lkedir. Birleik Devletler varoluunu Amerikan Devrimi'ne
borludur. Bu devrim, iinde esas olarak ilk gmenlerin olaans
t deneyimlerinden ortaya kan, tam olarak hibir zaman formle
edilmemi, teorik bir yaklamn sonucu da olmayan yeni bir hukuk
anlayn barndryordu. Sivil itaatsizlik iin Anayasa'da bir yer
bulunmas belki de yaklak iki yz yl nce "constitutio liberta-
tis"un kuruluundan daha az nemde olmayan bir olay olurdu.
Yurttan yasaya ahlaki itaat sorumluluu geleneksel olarak, bi-
reyin yasay onaylam olmas ya da bizzat kendisinin yasa yapc
s olmas, yani yasann egemenlii altnda insanlarn yabanc bir
iradeye deil kendi iradelerine itaat ettikleri kabulnden karlr;
bunun sonucu ise herkesin ayn zamanda kendi efendisi ve klesi
olmas ve kamunun esenlii iin alan yurttala kendi mutluluu
iin aba gsteren zbenlik arasnda var olduu kabul edilen zgn
atmann iselletirilmi olmasdr. Bu Kant ve Rousseau'nun
dev konusuna getirdikleri zmn zdr ve bana gre zmn
yetersizlii olayn tekrar vicdana balanmasdr, yani benin benlik-
le olan ilikisine. 54 Modern politik bilimler asndan sorun, uzla
mann kurgusal kkeninden kaynaklanmaktadr: "Birok yazar ....
sanki, ounluun istemlerine uymak ynnde politik bir ykm-
llk iin bir toplumsal szleme ya da benzeri bir ey varm gibi
yazyorlar". Demokrasilerde yaayanlarn, yasalara itaat etmeleri
gerekir, nk herkesin seme hakk vardr. 55 yolundaki argmana
54 nemli bir baka aksakla Hegel iaret etmektedir: "Bakasnn hizmetisi
olmaktansa kendi kendinin beyi ve hizmetisi olma durumu daha iyiymi gibi g-
zkmektedir. Ancak eer ... doa kendi benliimiz tarafndan bask altnda tutu-
luyorsa, zgrlkle doa arasndaki iliki, hkmeden ve g sahibi olann yaa
yan bireyin dnda biri olarak gzkt doal hukuk durumundaki ilikiden ok
daha yapaydr. Bu iliki iinde birey hala kendi otonam kimliiyle bir btnlk arz
eder, ... ve karsnda olan yabanc bir gtr... (Dier durumda) i ahenk bozul-
mutur." Bkz. "Differenz des Fichteschen urid Schellingschen Systems der Phi-
losophie" (1801) Felix Meiner Edition s. 70.
55. Chritian Bay, a.g.y., s. 483.

101
ok sk bavurulmasnn nedeni budur. Ama tam da bu iddia, yani
genel seim hakknn ve serbest seimlerin demokrasi iin ve ka-
musal zgrlkleri kullanabilmek iin yeterli olduu tezi bugn
eletirinin aprazlama atei altndadr.
Her eye ramen Eugene Rostow'un, "uzlamaya dayal olarak
kurulan bir toplumda yurttalar hukuk dzeniyle ahlaki ilikileri"
zerine dnmelidir eklindeki nerisinin can alc nemde oldu-
una inanyorum. Eer Montesquieu "yasalarn" lkelere ve yne-
tim biimlerine gre deien "ruh" gibi bir eylerinin olduunu
sylemekte hakl ise -ki bence hakldr-, o zaman Amerikan yasala-
rnn ruhunun uzlama olduunu syleyebiliriz: Gnll tebaa ile
gnlsz tebaa zerindeki egemenlii ayran, ok eski anlamyla
suskun rza anlamnda deil, aktif destek ve kamusal tm sorunlar-
da daimi katlm ifade eden bir uzlama. Teorik olarak bu uzlama
toplumsal bir szlemenin sonucu olarak yorumlansa da, bunun
yaygn formu -halkla hkmet arasnda olan- gerekte bir kurgu
olarak ortaya kar. Ancak Mayflower Compact'tan55a on kolo-
ninin bir birlik haline gelmesine kadar uzanan ok sayda anlama
ve uzlamann oluturduu Amerikan devrim ncesi dnemini
basit bir kurgu olarak nitelernek mmkn deildir. Locke, uygar
toplumun kkenierini insanlarn doal durumundan hareketle ak
layan toplumsal szleme teorisini kurarken, gerekte gznn
nnde hangi modelin bulunduunu bir yerde ima etmitir: "Ba
langta btn dnya Amerika 'yd. "56
Onyedinci yzyl teorik olarak, "toplumsal szleme" ad altn
da birbirinden tmyle farkl zgn biim tanm ve kombine
etmitir. Birincisi, halkn her eye kadir Tanr'dan gelecek btn
buyruklara uyacan taahht ettii tm bir halkla onun Tanrs ara-
sndaki ncil Birlii modeliydi. Uzlamann bu priten versiyonu
kabul grseydi, John Cotton'un hakl olarak ifade etii gibi, "teok-
rasi .... en iyi hkmet modeli olarak yerleirdi. "57 kincisi, tek tek
55a. Mayflower Compact: Neuengland'a gm pritenlerin temsilcileri olan
41 kiinin 21.11.1620 tarihinde "Mayflower" isimli gemide imzaladklar, birlikte
oluturulacak yerleim alannda, adil ve eitliki yasalarn uygulanmas ngr-
len politik bir yapnn kurulmas karar. (.n.)
56. Locke, a.g.y., No. 49.
57. Pritenizmi ve Amerikan Devrimi zerindeki etkilerini, On Revolution adl
kitabmda tartmtm. New York, 1963, s. 171 vd.

102
bireylerin, artk tmyle dnyevi olan egemenlerlekendi gvenlik-
lerinin salanmas karlnda btn haklarndan ve iktidardan
vazgeerek yaptklar szlemeye dayanan Hobbes modeli. Bu
yaklam toplumsal szlemenin dikey versiyonu olarak adlandr
mak istiyorum. Bu model, fiziki gvenliklerini salad srece,
hibir hakk ve iktidar gc bulunmayan tm tebaann mutluluu
iin iktidar tekelinin hkmetin elinde bulunmas gerektiini n-
grd .iin, aktr ki Amerikan modeliyle tam bir kartlk olu
turur. Buna karlk, Amerikan modeli halkn iktidarna dayanr
-eski Roma'da sz konusu olan anlamyla "potestas in populo"- ve
hkmete verilen tm yetki geri alnabilecek ekilde vekaleten ve-
rilmitir. nc olarak Locke'un, ynetim sistemini deil, toplu-
mu -Latince anlamyla societas'- esas alan, yani birbirlerine kar
sorumluluklarn teyit ettikten sonra devlet ve hkmet biimini
kararlatran bireylerin "birliini" ngren zgn toplumsal szle
mesi vard. Bu yaklam toplumsal szlemenin yatay biimi ola-
rak isimlendirrnek istiyorum. Bu model, tek tek bireylerin iktidar
yetkilerini snrlar, ancak toplumun gcn snrlamaz; toplum,
"bamsz bireyler arasnda oluturulan zgn szlemenin ak te-
meli zerinde" 58 bir hkmet oluturur.
Btn szlemeler, btn antlama ve anlamalar karlkllk
esasna dayanr ve yatay toplumsal szleme versiyonunun stn-
l, bu karlklln toplumun her yesini dier yesine bala
masdr. Bu yatay biim, insanlarn milli devlette olduu gibi artk
tarihsel anlar ya da etnik balar ya da Hobbes'un "herkesi sindi-
ren" ve bu ekilde birletiren Leviathan' araclyla deil, kar
lkl verilen szn gcyle birletikleri tek devlet biimidir.
Locke'e gre bu, "hkmetin zlmesi" ya da toplumla olan sz-
lemesini bozup tiranlk kurmas halinde toplumun salam kala-
ca anlamna gelir. Ve toplum bu ekilde bir kere kurulduktan
sonra da, var olmaya devam ettii srece asla yasadla ya da
doal durumunun anarisine geri itilemez. Locke'un deyiiyle,
"her yenin girite toplulua devrettii g, var olduu srece top-
lumda kalacak, asla yeniden bireylere geri verilmeyecektir."59 Bu,
eski "potestas in populo"nun yeni bir biiminden baka bir ey de-
58. John Adams, Novanglus, Works, Bostan 1851, c.IV, s.11 O.
59. Locke, a.g.y., No. 220.
103
ildir. nk, insanlarn ancak "zincire vurulduklar" zaman eyle-
me geebileceklerini savunan eski direni hakk teorilerinden farkl
olarak, gene Locke'un szleriyle imdi insanlarn zincirienmeyi
"nleme" haklar bulunmaktadr. 60 Yaamlar, refahlar ve kutsal
onurlar adna "karlkl sorumluluk stlenerek" Bamszlk Dek-
larasyonu 'nu imzalayanlar bu zel Amerikan deneyimini ifade
ederken, ayn zamanda Locke'un bu deneyimden kard dn
ce biiminin de szcs oluyorlard.
Uzlama, her yurttan toplumun gnll yesi olduu anlam
na geliyorsa, o zaman (vatandala gei durumu bir yana
braklrsa) burada da, doal durumdaki szlemede olduu gibi,
bir kurgunun sz konusu olduu itiraznn yaplmas mmkndr.
Bu itiraz, hukuksal ve tarihsel olarak doru, ancak varolusal ve te-
orik olarak yanltr. nsan belli bir toplumun yesi olarak doar ve
ancak bu toplum tarafndan kabul edilip, orada kendini yurdunda
hissederse yaar. Her yenidoann reel durumu, rtk olarak kabu-
ln belli bir biimini, yani doumu dolaysyla otomatik olarak
mensubu haline geldii zel grupta byk dnya tiyatrosunun sah-
neleni kurallarna bir tr uyumu ierir. Hepimiz, gnll olduu
nu kolayca syleyemeyeceimiz bir eit suskun uzlama sayesin-
de hayatta kalyor, yaammz srdryoruz. Zaten var olan bir
eyi nasl talep edebiliriz? Ancak ocuun doduu toplum, ona
yetikin olduu zaman yasal ya da de facto aykr olma imkan ve-
riyorsa, o zaman gnlllkten sz etmek mmkndr. Aykrlk
uzlamay ierir ve zgr bir devletin alameti farikasdr; kar
kabileceini bilen birey, kar kmad zaman rza gsterdiini
de bilir.
Aykr olma hakkm ieren uzlama -Amerikan hukukunun
ruhu ve Amerikan ynetim sisteminin z- toplumun yenidoan
kabul etmesine, yani toplumun kendini srekli olarak yeniledii
isel ge karlk olarak verilen suskun onayn ifadesinden baka
bir ey deildir. Bu adan bakldnda suskun uzlama bir kurgu
deil, insanlk durumuna ikin olan bir eydir. Ancak genel zmni
uzlama -Tocqueville 'in deyiiyle "suskun szleme, bir tr con-
sensus universalis"61 tek tek yasalara ya da politikalara ilikin olan
60. A.g.y., No. 243.
61. "... Amerika'da cumhuriyet rejimine kar bir kavga, bir muhalefet ya da
104
uzlamadan, bu yasalar ya da politikalar ounluun oylaryla ka-
rarlatrlm bile olsalar, dikkatle ayrt edilmelidir.6 Halkn, tem-
silcileri araclyla yasalamalar srecine katld gerekesiyle
sk sk, anayasaya ilikin uzlamann, yani the cansensus universa-
lis'in, kan yasalarn onayianmasn da ierdii iddia olunur. Bana
gre bu uzlama gerekten tmyle kurgusaldr ve hele yaad
mz koullarda btn inandrcln yitirmitir. Temsili ynetim
sisteminin kendisi, ksmen zaman ierisinde yurttalarn gerek an-
lamda katlmlarn salayan tm kurumlarn kaybettii iin, ks
men de partiler sisteminin muzdarip olduu hastalktan, yani b-
rokratlama ve iki partide de var olan kendi parti rgt dnda
kimseyi temsil etmeme hastalndan etkilendii iin bir kriz ieri-
sinde bulunmaktadr.
Her halkarda bugn Birleik Devletler'de isyan tehlikesi, ayk
rlktan ya da belli yasalara, hkmet kararlarna ya da milli politi-
kalara kar direniten kaynaklanmyor; hatta burada "sistemin" ya
da "kurumlarn", yksek mevki sahiplerinin gevek ahlaklar ve
bunlar evreleyen koruyucu kumpanya atmosferine ilikin bildik
rezalet imalarnn da kart tehirleri bile bir rol oynamyor.
Kar karya bulunduumuz ey, yksek dzeyde bir anayasa kri-
zidir ve bu kriz iki ok farkl faktr tarafndan ortaya karim.tr.
Bu faktrlerin tesadfi akmalar ise, durumun hem zel olarak
arlamasna hem de genel olarak karmasna yol am bulunu-
yor: Hkmetin sk sk anayasay ihlale yeltenmesi, halkta politik
eylemliliin anayasaya uygunluuna olan inancn azalmasna, yani
onayn geri alnmasna yol amaktadr. Ezamanl olarak ortaya
kan ikinci unsur ise, halkn belli kesimlerinde cansensus univer-
salis'i tanmak konusunda temel bir reddin ortaya kmasdr.
Tocqueville bundan yaklak yz elli yl nce, "Birleik Devlet-
ler'in geleceini tehdit eden ktlklerin en bynn," kaldrla
can nceden grd kleliin deil, tersine "topraklarnda si-
yahlarn varlnn" 63 olduu kehanetinde bulunmutu. Onun

nemli bir muhalif tez yok ve bu cumhuriyet zimni bir szleme, bir tr cansen-
sus universalis sayesinde ayakta duruyor" Alexis de Tocqueville, Democracy in
America, New York 1945, c.1, s. 419.
62. Bu ayrmn nemi ile ilgili olarak bkz. Hans Morgenthau, Truth and Power,
1970, s. 19 ve devam ve The New Republic, 22 Ocak 1966, s. 16-18.
63. A.g.y., s. 394.

105
zencilerin ve kzlderililerin geleceini bir yzyl nceden grebil-
mesi, bu insaniann hibir zaman balangtaki cansensus universa-
lis'e dahil edilmemi olmalar gibi basit fakat dehet verici bir ger-
eklikte yatyordu. Ne anayasada ne de ilk hazrlayclarnn niyet
beyanlannda kle halkn zgn szlemeye dahil edilecekleri yo-
lunda yorumlanabilecek bir eye rastlamyoruz. Hatta tam bir
emansipasyon nerenler bile, rklarn tmden ayrmn ya da terci-
han toplu tehciri neriyorlard. Bu tespit "Gelecekle ilgili hibir
ey bu insanlarn zgr olacaklarndan daha kesin deildir; ama
gene bunun kadar kesin olan bir ey de ayn lde zgr olan bu
iki rkn ayn lkede yaayamayacaklardr." diyen Jefferson iin
de, 1862 ylnda bile, "kendisini ziyarete gelen bir siyah temsilciler
heyetini ... Orta Amerika'da bir koloni kurma yolunda ikna etme-
ye"64 alan Lincoln iin de geerlidir. Bu, varoluunun ilk d-
nemlerinde ayn ekilde (Liberya'ya) deportasyonu (tehciri) ve ko-
loniletirmeyi neren ve ancak tek tek bireylerin vicdaniarna hitap
edip, ne anayasaya ne de lke kamuoyuna seslenebilen Antikleci-
lik Hareketi'nin de trajedisiydi. Bu yaklamdan, Antikleci Hare-
ket'in genel olarak kurum kart olan temel tavrn ve de tm ku-
rumlar klecilik mdanetine msamaha ettikleri iin kt diye
lanetleyen soyut ahlak anlayn karabiliriz. Ancak bu tavrn, k-
lelerin btn eyaletlerde zamanla zgrlemelerini salayan temel
insani reformlann gelitirilmesine katkda bulunduu sylenemez. 65
Birleik Devletler'in ilk kurulu dnemine ait olan bu zgn
crmn Anayasa'nn on drdnc ve on beinci ek maddeleriyle
ortadan kaldnlamadn biliyoruz; tersine, siyahlarn suskun kon-
senssten suskun olarak dlanmalar, merkezi hkmetin kendi ya-
salarn uygulamaktaki isteksizlii ya da yetersizlii sonucu daha
belirgin bir hale geldi. Zaman iinde gmen dalgalar birbirini
takip ederken, Bancroft'un "halkn kabul grlmemi bir scaklk
tayd"66 ifadesinin doru olmad tek insan grubunun bu lkede
doup byyen, bu arada zgrlklerini kazanan siyahlar olduklar

64. Hofstadter, a.g.y., s. 130.

65. Elkin'in yukarda ad geen kitabnn IV. blmnde Antikleci Hareket'in ve-
rimsizliiyle ilgili harika bir analiz yer almaktadr.
66. Bkz. George Bancroft, The History of the United States, Russell B. Nye"nin
yaynlad ksaltlm bask, Chicago 1966, s.44.

106
daha da gze arpar hale geldi. Sonu hepimizce bilinmekte ve bu
nedenle zenci halk, ulusun suskun cansensus universalis'ine dahil
etme yolundaki gecikmi abalara fazla gven duyuimamasma a
rmamamz gerekiyor. (Dorudan Amerika'nn zenci halkna
hitap eden bir ek anayasa maddesi, hibir zaman hogeldin denil-
memi olan bu insanlarn gzlerinde byk deiimi ok daha be-
lirgin hale getirir ve talandrrd. Anayasa Mahkemesi'nin kararla-
r sonu olarak anayasa yorumlardr ve bunlar arasnda, "zenciler
Federal Anayasa'daki anlamyla yurtta deildirler ve olamazlar."67
ifadesinin yer ald Dred Scott olayyla ilgili karar da vardr.
Kongre'nin byle ek bir madde nerisi yapmaktaki baarszl,
byk bir ounluun dieri kadar vahim olmayan, kadnlara kar
aynnc uygulamalarn kaldrlmas ek maddesine karar vermele-
riyle daha da arpc hale geldi.) Her halkiirda entegrasyon aba-
lar siyah rgtlerce sert biimde geri evrilmektedir ve bunlarn li-
der lerinin nemli bir blm iddete dayal olmayan sivil
itaatsizliin kurallarn pek kaale almadklar gibi, gndemdeki ko-
nularla da -Vietnam Sava, toplumumuzun zel eksiklikleri gibi-
ilgilenmiyorlar; nk bunlar Amerikan toplumunun tmne kar
ak isyan halinde bulunuyorlar. Ve bunlar davalarnaradikal itaat-
sizliin -yoksa oktan sahneden ekilmi olacak- ar (beyaz, Al-
mancaya-.n.) gruplarn ekmeyi becerdiler; ancak igdleri on-
lara bu taraftarlarndan tekrar ayrlmalarn sylyor; nk sonu
olarak bu taraftar grup da isyanc ruhuna ramen, zmni cansensus
universalis'ten kaynan alan zgn szlemeye dahildir.
Amerika'daki anlamyla uzlama, ounluk kararlar zerinde
deil, toplumsal szlemenin yatay versiyonu zerinde ykselir.
CAnayasa'y hazrlayanlarn tartmalar da nemli lde farkl
dnen insanlara ynelik koruyucu kurumlar zerinde younla-

67. Sandford'a kar Dred Scott olay, Anayasa Mahkemesi'ne yaplan bir ba
vuru sonucu ortaya kt. Missouri'li kle Scott sahibi tarafndan kleliin yasak
olduu, lllinois eyaletine ve baka bir blgeye gtrld. Missouri'ye geri dnn-
ce Scott, sahibini, "kleliin yasak olduu bu blgelere yapt seyahatlerin ken-
disini zgr bir insan yapt" gerekesiyle ikayet etti. Mahkeme Scott'un "Ana-
yasa Mahkemesi karsna ikayeti olarak kamayaca, ... nk zencilerin
Anayasa'daki anlamyla yurtta olmadklan ve olamayacaklan" kararn verdi.
Bkz. Robert McCioskey: The American Supreme Court, Chicago 1966, s. 93-
95.

107
mtr.) Bu uzlamann ahlaki ierii, tm anlamalardakine benzer
biimde uzlamaya uyma sorumluluundan ibarettir. Bu sorumlu-
luk aslnda verilen her tr szn temelini oluturur. nsanlarn olu
turduklar her tr sosyal ya da politik kurum nihai olarak sz
verme ve verilen sz tutma insani yeteneine dayanr. Yurttan
kat anlamda ahliiki olarak adlandrlabilecek tek devi, gelecekte-
ki davranna ilikin sz vermesi ve bunu tutmaya hazr olmasdr.
Bu gnlllk, tm dier politik erderolerin n kouludur. Thore-
au'nun sk sk tekrarlanan, "stlenmeye hakkm olan tek sorumlu-
luk, her zaman doru olduunu dndm eyi yapmaktr", ifa-
desi yle deitirilebilirdi: Bir yurtta olarak stleurneye hakkm
olan tek sorumluluk, sz vermek ve verilen szde durmaktr.
Sz vermek, gelecei dzenlemenin, onu insan asndan mm-
kn olan lde hesaplanabilir ve gvenli klmann insana zg
tarzdr. Ancak gelecein hesaplanabilirlii hibir zaman mutlak
olamayacandan verilen szlere ilikin iki temel snrlama her
zaman mevcuttur. Beklenmedik eylerin ortaya kmamas ve her
szlemenin temelinde olan karlkllk ilkesinin bozulmamas du-
rumunda szlerimiz bizi balar. Szden dnlmesine neden olabi-
lecek birok durum vardr, ancak bizim tarttmz erevede en
nemli olan, eylerin deimesi durumudur. Her sze ikin olan
karlkllk unsurunun ihlaline de birok ey yol aabilir, ancak
konumuzia ilgili tek unsur, var olan kurumlarn szn verildii
zgn ilikileri devam ettirmekte baarsz kalmalardr. Bu tr ba-
arszlklarn says imdilerde olduka artt; srdrlmekte olan
"yasad ve gayri ahlaki sava" (Vietnam Sava-.n.), yrtmenin
giderek hrn biimler alan g talebi, asli politik fonksiyonlar
sistemli yanltnay nlemek olan Anayasa'nn ek birinci madde-
sinde yer alan zgrlklere ynelik kastl saldrlarla birlikte yr-
tlen yanltna hadiseleri ve niversiteleri politik mdahaleden ve
(sava ynelimli ya da hkmetin denetiminde aratrmalar bii-
mindeki) toplumsal baskdan koruyan zerklik ilkelerinin ihlali.
Son sorunla ilgili tartmalarda maalesef bu kt niyetli saldrlarn
taraftarlaryla kartlarnn zerinde birletikleri temelden yanl n
kabul, niversitelerin sadece "toplumun aynas olduklar" tezidir.
Bu teze en iyi yant Chicago niversitesi Rektr Edwar H. Levi
veriyor: "Bazen toplumun hak ettii dzeyde eitimi alaca syle-
lOS
nir. Eer byleyse vay halimize."6s
Montesquie 'ye gre, "yasalarn ruhu", belli bir hukuk dzenin-
de yaayan insanlarn davraniarna l aldklar ya da almak is-
tedikleri prensiptir. Amerikan yasalarnn ruhu olan uzlama, nce
kolonileri sonra da birlii yaratan bir tr karlkl balayc szle
me tasarmna dayanr. Bir szleme en az iki adet eitlilii gerek-
tirir ve karlkl olarak verilen szler temelinde bir uzlamaya
gre kurulmu ve ileyen her toplumsal birliktelik, kendi zellikle-
rini yitirmeden bir araya gelenlerin oluturduu bir eitlilii -de
pluribus unum- n art koar. Eer bu ilke temelinde kurulan top-
luluun tek tek yeleri kendi snrl otonomilerinden vazgeip,
-Fransz milletinin union sacree' si ile kyaslanabilecek- eksiksiz
bir birlikteliktc erimeye karar verirlerse, o zaman yurttalarn ya-
sayla ahlaki ilikileri konusunda sylenenler lafgzaf olmaktan
teye bir ey ifade etmez.
Uzlama ve aykr olma hakk, bu ktann insaniarna ilham
veren ve onlara "biraraya gelme sanatn" reten eylem ilkeleri ol-
dular. Ve bu sanattan, ilk kez Tocqueville'in aknlk, hayranlk
ve baz kayglarla karlad gnll rgtllkler ortaya kt. O
bu gnll rgtllklerde Amerikan politik sisteminin kendine
has gcn gryordu. 69 Kitabnda bunlara ayrd az sayda
blm, konuya ilikin ok geni olmayan literatr ierisinde hiilii
en iyilerini oluturuyor. Girite syledii ve zerinden _geen yz
elli ylda deerinden bir ey yitirmeyen szleri yle: "Dnyann
hibir lkesinde cemiyet ilkesi Amerika'da olduu kadar baarl
olarak kullanlnad ya da Amerika'da olduundan daha fazla say
da alana uygulanmad". Sonu cmleleri iin de ayn eyleri syle-
mek mmkn: "Entelektel ve ahlfiki amalarla kurulan Amerikan
cemiyetlerinden daha ok ilgimizi hak eden bir ey yoktur." G-
nll birlikler parti deildirler; bunlar ksa sreli hedefler gden ve
hedefe ulalnca da dalan rgtlenmelerdir. Sadece abalarnn
srgit baarsz kalmas ya da hedefin ok nemli olmas durumun-
da bunlar "halkn iinde kendine zg bir halk, hkmetin iinde

68. Point of View. Talks on Education, Chicago 1969, s.130 ve 170.

Kutsal birlik. (.n.)
69. Aadaki alntlarn tm Tocqueville'in ad geen kitabndan alnmtr. 1.
ci lt, 12. blm ve ll. ci lt 2. kitap, 5. blm.
109
bir hkmet oluturuyorlar." (Byle bir ey, 1861 ylnda, yani
Tocqueville'in bu satrlar yazmasndan otuz yl sonra gndeme
geldi ve tekrar da gndeme gelebilir. Massachusetts Eyalet Mecli-
si'nin Nixon hkmetinin d politikasna meydan okumas bu
ynde ak bir uyardr.) Maalesef bugnk kitle toplumu koulla
rnda, zellikle de byk ehirlerde, cemiyet ruhunun "sosyal yaa
mn btn etkinliklerini kapsamas" artk sz konusu deildir. Bu
durum cemiyet yelerinin -Philistine'nin zel Amerikan versiyonu
Babbitt'lerin69 - olaanst saylarnda belli bir azalmaya yol at.
"Ufak tefek her ey" iin birlik oluturmay reddetmek gibi, belki
olumlanacak bir boyutu olan bu gelimenin bedeli, insanlarda poli-
tik eylemlilie olan ilginin azalmasdr. nk Amerikallar hiiHi,
cemiyetleri "eylemlerinin biricik arac" olarak grmekteler ve
bunda hakllar da. W aslington' da spo ntane olarak organize edilen
kitle mitinglerine sahne olan son yllar, bu eski gelenein hiHii ne
lde canl olduunu gstermektedir. Tocqueville'in deerlendir
mesi sanki bugn iin yazlm gibidir: "Birleik Devletler'de in-
sanlar, dnyaya bildirmek istedikleri duygu ya da dnceleri ol-
duunu hissettiklerinde" ya da iyi gitmeyen bir eyleri dzeltmek
istediklerinde "hemen benzer dnen birilerini aryor ve bulur
bulmaz da birlik oluturuyorlar. Bu andan itibaren artk yalnz de-
ildirler ve yaptklar rnek alnan ve syledileri dinlenen,
varlklarfark edilen bir g haline gelmilerdir" (ab).
Ben, sivil itaatsizliin gnll birliklerin en yeni biimini olu
turduunu ve bu nedenle bu lkenin en eski gelenekleriyle uyum
iinde olduunu iddia ediyorum. taati reddedenleri, kim Tocque-
ville'in u cmlelerinden daha iyi anlatabilir: "Amerika'da aznhk
taki yurttalar nce saysal glerini tespit etmek, bylece de o-
unluun ahlaki otoritesini snrlamak iin bir araya geliyorlar."
Ancak "ahliiki ve entelektel hedefler iin kurulan birliklerin" g-
nll cemiyetler arasnda bulunabildii dnem epey gerilerde
kald. imdilerde bu isimle kurulan birlikler zel karlarn, bask
gruplarnn ve de onlar W aslington' da temsil eden lobicilerin ko-
runmasna hizmet ediyorlar. Lobicilerin de, bugnk gelimelerin

69a. Philistine: ingilizce'de estetik anlay ve zevkten yoksun, dar kafal kii.
Babbitt: Sinclair Lewis'in ayn isimli romannn bakahraman. Kitapta Amerikan
dar kafal tiplemesi ile alay edilir. (.n.)

lO
sorumlusu politikaclarn da sahip olduklar tartmal hreti hak
ettiklerinden phem yok. Ancak belirtilmelidir ki, bask gruplar
da gnll kurululardr ve Washington'da tannp kabul grmek-
tedirler. Hatta oradaki etkilerinin byklnden dolay "yardmc
hkmet" 70 diye de anlmaktadrlar. Gerekte bilinen lobicilerin sa-
ys Kongre yelerininkinden ok fazladr.7 1 Bunlarn resmi olarak
kabul edilmeleri azmsanacak bir ey deildir; nk Anayasa'da
da, ek birinci maddede de, ne bu tr "yardmclar" ne de bir politik
aksiyon formu olarak cemiyet kurma zgrl ngrlmt.72
Kukusuz, "sivil itaatsizlik tehlikeler de ierir" ,7 3 ancak bu teh-
like Tocqueville'in tm hayranlna ramen bilincinde olduu
dernek kurma zgrlne ikin olan tehlikelerden farkl ve daha
byk deildir. (Amerika' daki Demokrasi zerine adl kitabn ilk
cildiyle ilgili bir yazda John Stuart Mill, Tocqueville'in endieleri
ni yle zetliyor: "imdiye kadar st snflarn elinde tekelci bir
iktidar arac olan, ortak bir hedef etrafnda bir araya gelme yetene-
i, imdi alt tabakalarn elinde olduka tehlikeli bir ara haline
geldi")74 Tocqueville, "bu tr kurulularda, ou kez hedef gsteri-
len hkmetin kitlelere uyguladndan daha kat bir tiranln
hkm srdn" biliyordu. Ancak o ayn zamanda, "rgtlenme
zgrln n (gnmzde) ounluun tiranlna kar zorunlu
bir gvence tekil ettiini", yani "daha byk bir tehlikeye kar
kk bir tehlikenin gze alndn" ve sonuta "Amerikallarn
tehlikeli bir zgrl kullanarak zgrln tehlikelerini azaltna
sanatn reneceklerini" biliyordu. Her halkarda, "insanlarn
uygar kalmalar ya da uygarlamalar iin, ... birleme, rgtlenme
sanatnn, toplumsal koullarn eitlenmesi orannda gelimesi ge-
rekir" (ab).
Cemiyetlerin temelini tekil eden eden zgr szleme modeli-
70. Bkz. Cari Joachim Friedrich, Constitutional Government and Democracy,
Boston 1950, s. 464.
71. Edward S. Corvin, a.g.y.
72. Ben, "sivil itaatsizliin, haksz ya da geersiz olduuna inanlan bir yasann
mahkeme nne getirilmesi ya da kamuoyuna sunulmasnn meru bir biimi ol
duu"ndan kukulanmyorum. Ancak burada, Harrop A.Freeman'n ifadesiyle,
" ... bunun anayasann birinci ek maddesinde tannan haklar arasnda olup
olmad"n tartyorum. (Freeman, a.g.y., s. 25).
73. Nicholas W. Puner, a.g.y., , s. 707.
74. Schocken Cep Kitaplar arasnda yaynlanan Tocqueville dizisine giri ola-
rak alnan yazdan, 1961.

nin - yani ahlaki buyruk "pacta sunt servanda" erevesinde veri-
len karlkl szlerin ortadan kalkmas durumunda btn kt ruh-
larn serbest kalacam kavramas iin insann eitliin mkemme-
liyeti ve tehlikeleri ya da demokrasinin iyi ve kt yanlan
konusundaki eski tartmaya yeniden girmesine gerek yoktur. Bu-
gnk koullar altnda byle bir tehlike, sz konusu gruplarn (ve
dier lkelerdeki benzerlerinin) gerek hedeflerinin yerine politik
ya da baka trden ideolojik grevleri koymalar durumunda orta-
ya kabilir. "Farkl eilimleri ortak bir hedefe yneltme" (Tocque-
ville) yeteneini yitiren bir cemiyet, eylem yetisini de yitirmitir.
Gnmzde sivil itaatsizliin batemsilcisi durumundaki renci
hareketini tehdit eden, sadece ykclk, iddet, kt ruh hali ya da
daha da kt olan sluplar deil, tersine hareketin giderek daha
fazla, kendisini blp datacak olan ideolojilerin (Maoizm,
Castroizm, Stalinizm, Marksizm-Leninizm vb.) etkisi altna gir-
mesidir.
Sivil itaatsizlik ve gnll cemiyetler baka yerlerde pratik ola-
rak tannmayan grnglerdir. (Konuya ilikin kavramlarn eviri-
si bile zordur.) Sk sk ngiliz halknn zel yeteneinin bir ekilde
suyun stnde kalmay becermek, Amerikanllarnkinin ise dene-
yim ve pratik eylemi teorik tartmalara tercih etmek olduu syle-
nir. Bu tespit zerine tartlabilir. Tartlamayacak olan ise gnl-
l cemiyetler grngsnn ihmal edildii ve sivil itaatsizlik
dncesine ancak son dnemlerde hak ettii dikkatin gsterildii
dir. Vicdan retiden farkl olarak sivil itaatizlik eylemcisi, bir gru-
bun yesidir ve bu grup, bize uysun uymasn geleneksel gnll
cemiyet anlayna gre ekillenmitir. Gnmzdeki tartmalarn
en byk yani bence, burada vicdanlan ve znel niyetleri do
rultusunda yasalara ve topiumun geleneklerine kar kan tek tek
bireylerle kar karya olduumuzun varsaylmasdr; sivil itaatsiz-
liin savunucularnn da, kartlarnn da paylatklar bir kabuldr
bu. Gerekte sz konusu olan ise pek "suskun" olmasa da, kendisi-
ni ifade etmedii varsaylan ounluklam kar koyan rgtl azn
lklardr. Ve bu ounluklarn ruh halleri ve dncelerinde aznl
n basks altnda inanlnayacak derecede bir deiimin
gerekletii de tartmasz bir olgudur. Bu adan bakldnda,
son zamanlarda bizdeki tartmalarn byk lde hukukularca
112
-avukatlar, hakimler ve dier yasa adamlar- srdrlmesi br talih-
sizlik olmutur; nk bunlar iin sivil itaatsizlik eylemcisini tek
bana hareket eden bir yasa ihlalcisi ya da mahkeme salonundaki
potansiyel bir sank deil de bir grubun temsilcisi olarak grmek
zellikle zor olmal. Bu gerekte mahkemelere yceliklerini veren
zelliktir; mahkeme nnde sz konusu olan tek tek bireylere ada-
leti uygulamaktr, onun tesindeki her ey, rnein sann yaad
dnemin ruh hali (Zeitgeist), bakalaryla paylat ve mahke-
me onune getirmeyi dnd fikirler dikkate alnmaz.
Malkernelerin tand kriminal olmayan tek yasa ihlalcisi vicdan
reti, tand tek grup mensubiyeti ise "komploculuktur". Ancak
komploculuk sivil itaatsizlie hibir ekilde uymayan bir sula-
madr; nk komploculuk sadece "birlikte nefes almay" deil,
ayrca gizlilii gerektirir. Sivil itaatsizlik faaliyeti ise kamuoyunun
gzleri nnde cereyan eder.
Sivil itaatizlik Amerikan yasalarnn ruhuna uygun olsa da, onu
Amerikan hukuk sistemi iine yerletirme ve yasal dzeyde hakl
gsterme abas almas g zorluklarla karlayor. Ancak bu
zorluklar zel olarak Amerikan hukuk sisteminin ruhundan deil,
genelde hukukun doasndan ortaya kan zorluklardr. Belli ki
baka bir yasann ihlalini engelleme niyetiyle giriiimi olsa bile
"yasa ihlali yasal olarak hakl gsterilemez"75 Ancak ynetim siste-
mimizin kurumlar ierisinde sivil itaatsizlic kabul gren bir yer
bulabilmek sorunu tmyle farkl bir sorundur. zme ynelik bu
yaklam zellikle de, Anayasa Mahkemesi'nin, hkmetin Viet-
nam Sava erevesinde srdrd "illegal ve anayasa kart"
eylemlerine ynelik yaplan itirazlar incelerneyi reddeden yeni
kararyla daha bir acillik kazanmakta. Mahkeme bu davalarn "po-
litical question doctrin" alanna girdiini ve devletin dier erkleri-
nin, yani yasama ve yrtme erklerinin bu zellikteki eylemlerinin
"mahkemelerce denetlenemeyeceine" karar verdi. "Bu doktrinin
kesin stats ve doas olduka tartmaldr" ve btnl itiba-
riyle doktrin eski tehdidini gerekletirip "alevler samaya bala
mak zere iin iin yanan bir volkana"76 benzetilmektedir. Buna
karlk mahkemenin yetki alan iinde grmedii, bylelikle de

75. Cari Cohen, a.g.y., s. 7.

76. Graham Hughes, a.g.y., s.?.

F8N/Sivil itaatsizlik 113

yasal kontrol dnda kalan eylemlerin nitelii konusunda fazla
kuku yoktur. Bu eylemiere zelliini, "hayati nemleri''77 ve
"alnm kararlarda kaytsz artsz srar etme yolundaki olaand
zorunluluk" 78 vermektedir. "Political question doctrine" ile ilgili
aratrmasna ok ey borlu olduum Graham Huges yukarda
sylediklerini yle tamamlyor: "Bu yaklamlar aslnda, inter
arma silent leges18 ilkesine delalet ediyor ve burada anayasann
yorumunun sz konusu olduu yolundaki szmona gerekeyi ol-
duka kukulu hale getiriyor". Baka bir deyile, olayn politik ni-
telii ile ilgili doktrin gerekte, prensip olarak reddedilen hikmet-i
devlet dakrininin (reason of state) ve hkmranlk (sovereignty)
prensibinin ynetim sisteminin iine szd bir delik ilevi gr-
mektedir.79 Hangi teoriye gre tartlrsa tartlsn olaylarn gs-
terdii ey, Anayasa Mahkemesi'nin kritik sorunlarda uluslararas
bir mahkemeden daha fazla gcnn olmaddr: kisinin de ege-
men devletlerin karlaryla atan kararlar alma gleri yoktur
ve ikisi de otoritelerinin tartmal sorunlara dokunmamak, uygula-
namayacak kararlar almamak hasiretine bal olduunu bilmekte-
dirler.
Sivil itaatsizliin politik sistemmz ierisinde kurum-
latrlmas, bu tr hukuki incelemelerin mutlak baarszlklar
karsnda en iyi are olabilirdi. Bu yolda atlacak ilk adm, sivil
itaatsizlik uygulayan gruplar da, dier saysz kar grubu gibi (ki
tanmlar gerei aznlk gruplar saylmaktadrlar) tanmak ve sivil
itaatsizlik gruplar ile de, temsilcileri yani kaytl lobiciler
araclyla ikna etmek, "raporlar ya da taraftar saysyla etkileyen
ve destekleyen" bask gruplar ile olduu gibi grmeler yap-
maktr. Bu dnsel aznlklar bylece, sadece gsteriler ya da
benzeri baka anlatm aralarn kullandklar zaman "uzaktan g-
rlen" bir g olmaktan kp, srekli olarak gz nnde olan ve
yrtmenin gnlk ilerinde hesaba katlmas gereken yerleik bir
77. Alexander M. Bickle, aktaran Hughes, a.g.y., s. 10.
78. Baker versusu Carr davas ile ilgili mahkeme kararndan aktaran Hughes,
a.g.y., s. 11.
78a. lntef arma silent leges :Silahlarn grltsnde yasalar susar.
79. Burada yarg James Wilson'n 1793'teki yorumunu tekrarlamak uygun d-
ecektir: "Sovereignty prensibi Birleik Devletler Anayasas'na tmyle yabanc
bir kavramdr."

114
g oda haline gelebilirler. kinci adm, Anayasa'nn ilk ek mad-
desinin, bu lkede gerekten kullanlan zgr rgtlenme hakkn
-kullanl pratik olarak yzyllardan beri "halkn gelenek ve gre-
neklerinde yer etmi" (Tocqueville) bu nadide hakk- ne lafzi ne de
ierik olarak iermediini itiraf etmek olabilirdi. Anayasa'ya bir ek
madde koymay gerektirecek ve yarataca btn zahmetlere dee
cek bir tek ey varsa, o da budur.
Sivil itaatsizlie, sadece politik dil daarcmzda deil, politik
sistemimizde de bir yer bulabilmemiz iin belki de olaanst bir
durumun ortaya kmas gerekiyor. Ancak, bir lkenin geleneksel
kurumlar artk almyor ve otoritesini gn getike yitiriyorsa,
olaanst bir durumun varl tartmasz hale gelmitir. Ve bu
olaanst durum, bugn Birleik Devletler'de gnll birliklerin
itaatsizlie, aykrln direnie dnmesine yol am bulunmak-
ta. Bu tr rtk ya da belirtk bir olaanst durumun gnmzde
-ve epey bir sreden beri- dnyann birok blgesinde yaand
herkese bilinen bir gerektir; yeni olan, bu lkenin artk bir istisna
olmaktan kmasdr. Bugnk ynetim biimimizin iinde bulun-
duumuz yzyl karp karamayaca kukuludur. Aadaki
bilgece szler Wilson Carey McWilliams'a aittir: "Kurumlarn
iflas ettii yerde, politik toplumun devam insanlarn iradelerine
kalr; ama insanlar rzgarda sallanan clz kamlar gibidirler, kt-
lklere -eer kendileri yapmyorlarsa- en azndan rza gstermeye
eilimlidirler. "so Mayfolwer-Compact'n farkl trden olaanst
bir durumda imzalanmasndan beri gnll rgtlenmeler, kurum-
larn baarszlklarna, insanlarn gvenilmezliklerine ve gelecein
belirsiz doasna kar Amerika'ya zg bir are durumundaydlar.
Dier lkelerden farkl olarak bu cumhuriyet hlliii, gnmzde
iinden gemekte olduu hzl dem ve baarszlklarn yol
at youn huzursuzlua ramen, gelecee belli lde gvenle
bakma olana veren, kendine ait geleneksel aralara sahiptir.

80. A.g.y., s. 226.

115
SVL TAATSZLK: DEMOKRATK HUKUK
DEVLETNN DENEK TAI. ALMANYA'DA
OTORiTER LEGALZM KARITLIGI*
Jrgen Habermas

Federal hkmetin politikasn ekillendiren ikili, sayn Zimmer-

mann ve Spranger, aylardan beri Frankfurter Allgemeine Zei-
tung'un nakaratn tekrarlyorlar: "Barl direni iddettir." Buna
karlk Adalet Bakan, ileri Bakan'nn o derece glgesinde
kalyor ki -ve bir zamanlarn zgr Demokratlar'na (FDP) ait li-
beralizmin srt o derece duvara dayanm ki- o keden, "iddeti
reddeden sivil itaatsizlik de yasaddr" trnden yinelemelerden
baka bir ey duyulmuyor. Ceza Yasas'nn gsteri ve yrylerle

Ziviler Ungehorsam- Testtali fr den demokratisehen Rechtsstaat. Wider den

autoritaren Legalismus in der Bundesrepublik. Habermas'n yazs Peter
Glotz'un derledii, Ziviler Ungehorsam im Rechtsstaat adl kitaptan evrilmitir.
(Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1983)

116
ilgili blmnn sertletirilmesini savunanlar, son aylardaki
tartmalarda hukuksal iddet kavramn, zor kullanmann tesine
tarp, politik irade oluturma abalarnn geleneksel olmayan bi-
imlerini de ierecek ekilde geniletme eilimine girdiler.
Psikolojide seeneklerle dnme zorunluluu bilinen bir ey
dir; bu sefer de, sk sk olageldii zere, bu alternatiflerle dnme
basks hukuki ifadelerin arkasna gizleniyor. Huzur bozucu kaotik-
lerin, kkrtclarn ve kriminallerin tek alternatifi -grev bilinci ve
de alkanlkla seimlere giden, belki partisinin dzenledii top-
lantlara urayan, arada bir, 1 Mays ya da 20 Temmuz kutlarna-
larna katlan sradan bir vatanda- olarak barl gsterici sunulu-
yor. Huzur ve dzenin salanmasndan sorumlu otoritenin gznde
egemen olduu sylenenlerin (prasumptives Souveran) demokratik
iradesinin oluum biiminin soluk, ylgn ve disiz bir ehresi
vardr. En iyisi, gsterilerin gvenlik nedeniyle salonlarda
yaplmas, darda yaplanlarn ise yetikin, dzgn giyimli vatan-
dalarn dzenli yry kolu biimindeki normal grntden sap-
mamas ve vilayet nnde yaplan konumayla sona ermesidir. Se-
eneklerle dnme tarz, zorla yaratlan ikiliin sahte kesinliinde
gvence aramaktadr. Polisin ilk arsndan sonra hemen evine
gitmeyen ve "ortal sakinletirme" grevini yerine getirdiini
ispat edemeyen "huzur bozucu" bu dnce biiminin bir rn-
dr.

I. DEGEN PROTESTOCULAR SAHNESi

Gerekte Federal Almanya'daki protesto sahnesi, altml

yllarn balarndaki Paskalya yrylerinden beri deiti. Benno
Ohnesorg'un hibir gereke olmakszn polis tarafndan ldrlme-
sinin ardndan, kvlcmlar Berlin'den Bat Alman niversitelerine
srayan renci protestolar anlarda hala tazeliini koruyor.
Arada iddete de bavuran bu yeni, renkli protesto eylemleri, Ame-
rikan rneklerinden, hatta dorudan Ann Arbor'daki, Michigan
niversitesi rencilerinin Amerika'nin Vietnam'a saldrsn pro-
Hitler'e kar suikast giriiminde bulunan bir grup yksek rtbeli subayn kuru
na dizildikleri gn. (.n.)

117
testo etmek amacyla 15 Ekim 1965'te yerel askerlik brosunu
igal edip, mesainin bitiminden iki saat sonra gzaltna alnma
laryla sonulanan tipik bir sivil itaatsizlik eyleminden esinlenmi
lerdi. Olayn ardndan gndeme gelen duruma hararetli
tartmalara neden olmu ve olay bu nedenle tm dnyann ilgisini
ekmiti. 1 Daha taze -ve daha duygusal- ammz, ksa bir srede
iddet eylemleriyle sivil itaatsizlik arasndaki ayrm -yllarca sr-
drlen sert i tartmalara ramen, bu kavramlarn belirsizliini
garip bir biimde koruduu kafalarda bile- netletiren terrist ye-
ralt rgt RAF'la ilgilidir.
Yetmili yllarn ikinci yarsndan beri farkl bir bileimle, yeni
hedeflerle ve istemlerini ifade etmenin zengin ve uygun form-
larndan oluan renkli bir paletle yepyeni bir protesto hareketi ge-
limeye balad. Btn bir ehri alt kltr gruplarnca gerekletiri
len olaganst canl bir eylemliliin heyecanl ritmine sokan
Bonn'daki byk gsteri; Brokdorf'da olduu gibi, polis
tarafndan evrilmi olan bir atom santralna kar lke apnda
katlmla dzenlenen yry; Bonn ve Bremen'de kamuoyu nn-
de icra edilen askeri g gsterisine tepki olarak yaplan protesto
eylemleri, atom santral inaatlarnn geici olarak bloke edilmesi
ve Whyl' de olduu gibi inaatlarn geici igali; planlanan byk
projelere kar alternatif bir yaam biimiyle kar k amacyla
Grohnde'de anti-atom ky ve Startbahn West'te* barakalardan
oluturulan Httendorf; son olarak, Kreuzberg ve benzeri yerlerde
deerli, korunmaya alnmas gereken eski evler zerinde yaplan
pervasz speklasyon skandalna kamuoyunun dikkatini ekmek
amacyla gerekletirilen ev igalleri rnek olarak verilebilir. Tm
bu eylemlerin ortak zellii, kendiliklerinden ortaya kmalar, he-
terojen, dank ve ademi-merkeziyeti tarzda alan taban inisi-
yatiflerine dayanmalardr. Bar, evre ve kadn hareketlerinin bu
karm, bir parti gibi yasaklanabilecek bir ey de deildir.
Gelecek sonbaharda Cruise ve Pershing II raketlerinin konu
landnlmasna kar yaplacak kararl ve bol eitli eylemler imdi-

1. C. Cohen, Law, Speech und Disobedience, H..A. Bedau'nun derledii "Civil

Disobedience" , New York ,1969 adl kitaptan, s. 165 vd.
* Frankfurt Havaalan "Bat Pisti"ni geniletme almalarna kar giriilen ey-
lemler. (.n.)

118
den ilan edilmi durumda: Barikatlar, trafii engellemek :in olu
turulacak insan zincirleri, oturma eylemleri ve sivil itaatsizliin
dier biimleri. "Scak sonbahar" parolas dillerde dolayor ve
imdiden heyecan yaratyor. Basn, sz konusu planlarla ilgili,
milli gvenlii tehdit eden bir saldrgann sava hazrlklarndan
sz edercesine haberler veriyor. Protestocularla ilgili haberler, is-
tihbarat tekilatlarnn yabanc birliklerin hareketleri ile ilgili ver-
dikleri bilgi muamelesi gryor. Bar kamplar partizan gerilla
snaklar gibi sunuluyor. Ve polis merkezlerinde sava plan ya-
parcasna, bilinen senaryolara uygun saldr planlar zerinde
allyor. Krefeld'de olduu gibi, bar yrylerin sonrasnda
bir ksm gruplarn yarattklar kargaa, kamuoyundaki, devletin te-
rrizmle mcadele amacyla geniletip, gelitirdii kontrol ve m-
dahale mekanizmasna yeni hedefler sunan hareketin bar hareketi
olduu gibi bir talihsiz izlenimi glendiriyor. Bylelikle, kk,
ama hareketli gruplarn iddet ieren eylemler ile ahlaki olarak ge-
rekelendirilen sivil itaatsizlik eylemlerini birbirine kartran bir
bak as ortaya kyor. Ancak, bu daralm bak asyla,
bugn uygulanan ve gelecekte uygulanmas planlanan protesto bi-
imlerindeki yeni sosyal hareketleri karakterize eden unsur
alglanamaz. renci hareketleriyle yaplacak karlatrmann
rettii gibi, srmekte olan protesto hareketi, Almanya'da da ilk kez
sivil itaatsizliin, olgun politik kltrn bir unsuru olarak
anlalabilmesi ansn sunuyor. Ve kendinden emin her demokra-
tik devlet, politik kltrnn zorunlu bir unsuru olduu iin, sivil
itaatsizlii kendi yapsnn ayrlmaz bir paras olarak grr.
Bence renci ayaklanmalar dneminde pek ok eylemcinin
kendilerine ilikin alglamalar yanl devrimci modellerden esinle-
niyordu. Her halkiirda, bir protesto eyleminin, yasal snrlarn te-
sine getii durumlarda bile, tmyle sembolik olan zellii ere-
vesinde kavranmasna olanak veren, demokratik bir cumhuriyetin
anayasal kurallaryla zdeleme eksikti. O zamanlar politik dire-
nilerini protesto eylemiyle sava eylemi arasnda belirsiz bir yerde
tutmaya abalayan baz renci liderleri, szmona bir devrimin
taktikiteri gibi davranyorlard. te byle bir belirsizlii bar ha-
reketinde asla grmyorum. Bar hareketinin benim bildiim
aklamalarnda, bar yntemlere sadakat taktik bir anlay ola-

119
rak deil, bir ilke olarak savunuluyor. Bilinli olarak yaplan yasal
ihliiller biimindeki protesto eylemleri bile, sadece sembolik bir
karakter tamaktadrlar ve ounluun adalet duygusu ve idrak ye-
teneine hitap etmek niyetiyle gerekletirilmektedirler. 2 Bugn
hi kimse, fze1erin yerletirilmesinin, Alman halknn, hayati
nemdeki bir kararn politik ve ahHlld olarak reddedilmesi dorul
tusunda kazanlmas ve harekete geirilmesinden baka bir yolla -o
da olabilirse- engellenebilecei hayaline kaplmyor. Hkmeti
kararn deitirmeye zorlayacak tek ey, meruiyetini kaybetme
riskinin ortaya kmasdr.
En azndan hareketin szclerinin bilmeleri gerektii gibi, Ana-
yasa'nn 20. maddesinin drdnc fkrasnda belirlenen direni
hakknn koullar yoksa da, bugn sz konusu olan bar bir di-
reni' tir. Peki sosyal bir hareket hukuki syleme uygun davranma-
ya zorlanabilir mi? Gnter Frankenberg'in ifade ettii gibi, bir ha-
reket "terminolojik olarak mlkszletirilebilir mi"? Popler
sylem, "direni" kavramyla sadece protesto konusunun ciddiyeti-
ni ifade etmek istemektedir. Direni szc, sivil itaatsizlie ili
kin eylemleri -yani, demokratik hukuk dzenimizin ortak kabul
gren meruiyet ilkeleri referans gsterilerek gerekletirilse de,
biimsel olarak illegal olan eylemleri- ifade ederken, aslnda meca-
zi anlamda bile kullanlmamaktadr. Byle bir protesto eylemine
girien kii, kendini, geerli bir kuraln ya da kesinlemi bir poli-
tik kararn gzden geirilmesinin koullarn yaratmak ve ounlu
u bu karar zerinde dnmeye zorlamak iin elinde sadece kii
sel risklerle ykl olaand yntemlerin bulunmas gibi bir
vicdan sorunla kar karya gryor. Sivil itaatsizlie karar veren
kii, gayri meru olarak grd kararn dauraca sonulardan
dolay, anayasada var olan btn kar k yollar tkense bile ey-
lemine devam etmektedir. Peki, bu nedenlerle mahkum olma riski-
ni gze alarak eyleme girien kiinin davran neden direni ola-
rak adlandrlmasn?

2. W. D. Narr, Zwlf Thesen zur Gewalt, bkz. R. Steinweg'in derledii "Faszina-

tion der Gewalt" adl kitap, Frankfurt, 1983, s. 30 ve devam.

120
 Il. JOHN RAWLS 'N ADALET TEORiSi

Demokratik hukuk devetindeki sivil itaatsizlik ile ilgili temel

kurallar bu gerekeden karlabilir. Amerikan ahlak felsefecisi
John Rawls, nl Adalet Teorisi adl eserinde aadaki tanm
neriyor: Sivil itaatsizlik "yasalarn ya da hkmet politikasnn
deitirilmesini hedefleyen, kamuoyu nnde cra edilen (aleni),
iddete dayanmayan, vicdan, ancak yasal olmayan bir eylemde"3
ifadesini bulur. Rawls, hakl bir sivil itaatsizlik eyleminin tamas
gereken arttan sz ediyor: Protesto eylemi, ak biimde ifade
edilebilecek ok ciddi hakszlklara ynelik olmaldr; sonu geti-
recek yasal yollar denenmi ve tkenmi olmaldr; ve sivil itaat-
sizlik eylemleri anayasal dzenin ilerliini tehlikeye drecek
boyutlara ulamamaldr. Rawls'n teorisi Alman hukukular
arasnda da youn bir biimde tartlmaktadr. 4
Tartmasz olan, yurttalarn ounluunun adalet duygular ve
idrak yetilerine ynelik mesajn amacndan dolay ortaya kan
temel koullardr: Sivil itaatsizlik, yalnzca kiisel inan ya da
kariara dayandrlamayacak, ahlaki olarak gerekefendirilen bir
protesto eylemidir; ikinci olarak, sivil itaatsizlik, kural olarak nce-
den ilan edilen ve polisin devamn kestirebilecei, ale ni bir edim-
dir; hukuk dzenine kar genel bir itaatsizlik amac gtmeden ku-
rallardan birinin ya da birkann kasdi (iradi, planl) bir ekilde
ihlalini ierir; ihlalin yasal sonularn stlenmeye hazr olmay ge-
rektirir; sivil itaatsizlik eyleminde ifadesini bulan ihlal sembolik
zelliktcdir -buradan da protestonun bar {iddet iermeyen)
aralarla snrlanmas kural kar. Gnter Frankenber bar yn-
temler kullanma kuraln yle ifade etmektedir: Bir kural ihHilinin
sivilliinden, ancak gerekletirilen ihHil ve amalanan protesto
arasnda bir uygunluk varsa ve zellikle bu srete kartlarn ya
da olayn dndaki nc kiilerin fiziki ve psikolojik btnlkle-
3. J. Rawls , Theorie der Gerechtigkeit, Frankfurt, 1975, s. 401.
4. R. Dreier, Widerstandsrecht im Rechtsstaat, Festschrift H.U. Scupin, Berlin
1983, s.573; G. Frankenberg, Zivilier Ungehorsam und rechtsstaatliche Demok-
ratie, Ms. Cambridge 1983. Bu makaleden, burada ifade edemeyeceim kadar
ok yararlandm. Ayrca G. Frankenberg'in Sddeutsche Zeitung'un 1-2 Ekim
1983 tarihli saylarnda yaynlanan "Der neue Ungehorsam" adl yazsna
baknz.

121
rine zarar verilmiyorsa, sz edilebilir. Dreier'in anlayna gre ise,
barlk, zorun kullanld anlarn varln her zaman dlamaz:
Barlk "psikolojik bask ve nc kiilerin hareket zgrl
nn snrlanmas" ile badaabilir. s
Ancak, iddet kavramnn yeterli kesinlikle tanmlanma tart
mas, bizi Rawls'n teorisinin ana syleminden uzaklatrma
maldr. Bugnlerde, hkmetin ve partilerin basn aklamalarna
kulak veren, televizyonlardaki tartmalar ve gazetelerdeki ke
yazlarn izleyen ve hukukular arasndaki hakim anlaytan
yardm uman kii, "kanun kanundur" mantnn tesinde bir ey
bulamayacaktr. Devleti ynetenlerin dogmalan ak ve kesindir:
Vicdan gerekeler gstererek yasalar ihHil eden birey, kendisine,
demokratik hukuk dzenimizin, tm yurttalarn zgrlk ve g-
venliinden dolay kimseye tanyamayaca zel haklar tanmak
tadr. Hukuk devletinde sivil itaatsizlik eylemine girienler, hukuk
barn yani en deerli ve knlgan kltrel kazanmlardan birini
tehlikeye sokmaktadr. Geissler'e gre bunlar, "demokrasiyi balta-
lamaktadrlar".
Buna karlk Rawls, sivil itaatsizliin, demokrasinin ahHiki te-
mellerinin doru kavranmasnn, tabiri caizse bir deneka olduu
nu iddia etmektedir -Federal Almanya'y gz nnde tutarak ekie-
yebiliriz ki- bu Alman toprandaki btn sosyal tabakalarn
varoluu ve devamna katkda bulunduklar ilk demokratik cumhu-
riyetin olgunluk kriteridir: "Benim anladm biimiyle sivil itaat-
sizlik sorunu, sadece u ya da bu lde adil demokratik bir devle-
tin, anayasay meru olarak kabul eden yurttalar iin ortaya
kmaktadr. Sorun bir grevler atmasyla ilgilidir. Yasama g-
cnn ounluk tarafndan belirlenen yasalara (ya da yrtme g-
cnn bu yasalara dayanan edimlerine) uyma grevi, kiilerin
kendi zgrln savunma hakk ve hakszla kar direnme g-
revi dikkate alndnda, hangi noktadan itibaren balayc deil
dir? Bu soru, ounluk kuralnn anlam ve snrlarna dokunmak-
tadr."6 Neden demokratik hukuk devletinde ve tam da bu devlette,
sivil itaatsizlik hakl grlmelidir?
Soruya hukuki deil, hukuk felsefesi erevesinde ve Rawls'n
5. R. Dreier, a.g.y, s. 587.
6 .. Rawls, a.g.y, s. 400.

122
yantyla tam olarak uyuup uyumadin bilmediim bir yant
vermek istiyorum. Tarttm sorun sadece, modem anayasal dev-
letin ahlaki bir olumlamaya hem gereksinimi hem de gc olduu
varsaymndan hareket edildiinde ortaya kar. Bu noktada hukuk
devletinin vatandalarndan, hukuk dzenini, cezalandmlmak kor-
kusundan dolay deil gnll olarak tanmalarn talep eden son
derece yksek meruiyet iddiasndan yola kyorum. Yasaya
ballk, her hukuk dzeninin kendi ile ilgili ortaya att normatif
adalet iddiasnn, makull nedeniyle gnll biimde benimsen-
mesinin sonucu olmaldr. Bu benimseme, normalde, bir yasann
anayasal organlarda grlp, tartld ve meclislerce karar-
latnld varsaymna dayanr. Bu yolla yasa, pozitif bir geerlilik
kazanr ve geerli olduu alanda neyin legal davran olduunu be-
lirler. Bunu sre iinde meruiyet kazanma olarak adlandryoruz.
Ancak bu, meruiyet kazandran srecin kendisinin, anayasal or-
ganlarn yasalara uygun olarak ileyilerinin ve nihayet hukuk d-
zeninin btnnn meruiyeti sorusuna yant vermez. Pozitif ola-
rak geerli kurallarn legal biimde oluturulmasna yaplan
vurgunun burada bize fazla bir yarar dokunmaz. Anayasann, ge-
erlilikleri pozitif hukuka uygunlukianna baml olmayan pren-
siplerle olumlanabilmesi gerekir. Bu nedenle modem devlet yurt-
talarndan, sadece benimsenebilecek deerde prensipler zerine
kurulmu olmas kouluyla ve de o lde, yasalara itaat bekleye-
bilir. Ve ancak bu prensipler nda yasal olan, meru olarak
hakl gsterilebilir ya da gayri meru olarak reddedilebilir.
Normatif amalarla yasall meruiyetten ayrt etmek, yeterli
lde gerekelendirilebilen ve benirusenmeyi hak eden meruiyet
kazandrc anayasal ilkeleri bulup karmay gerektirir. Peki bu tr
temel ilkeler, rnein hukuk yolunun herkese ak olmas garantisi,
halkn egemenlii prensibi, yasa nnde eitlik, sosyal devlet ilkesi
gibi temel haklar nasl hakl gsterilebilirler? Bunun iin mantk
hukuku (Vernunftrecht) ve Kant etik geleneinde bir dizi neri
mevcuttur. Bu nerilerio hepsi, sadece genelletirilebilecek bir
kan ifade eden ve bu nedenle, tm ilgililerin iten onayn alabi-
lecek normlar merudurlar yolundaki sezgiye uygundurlar. Ve bu
onay, mantkl bir irade oluturma yntemiyle ilikilendirilir; bu
nedenle bu gerekelendirme modeli bugnn gzde tarihsel deer-
123
ler dzenine geri dn anlayn dlar. Bu ahlak: teorilerine yak-
lammz ne olursa olsun, demokratik bir devlet, meruiyetini saf
legaliteye dayandrrnad iin, yurttalanndan mutlak deil, sade-
ce ilkesel itaat bekleyebilir. Anayasa bu ilkeyi, birinci maddesinin
ikinci paragrafndaki dokunulamaz ve devredilemez insan hak-
larnn varln tanyarak kabul eder. Erhard Denniger bu
tanmann, temel haklarn da -anayasann temel ilkeleri gibi- yasa-
larst bir zellik tadklarnn kabuln ifade etmesi gerektiini
savunur. 7 Anayasa'nn 20. maddesinin 3. paragrafnda yaplan
"yasa" ve "hukuk" (Gesetz und Recht) ayrm da bu varsayma da-
yanmaktadr. Yasallk/meruiyet kavram ifti ok fazla ktye kul-
lanld; bu birok hukukunun ekingen davrannn da nedenidir.
Ama bence, hukuk devleti fikrinin kendisi, birbiriyle balantl bu
iki moment arasndaki sz konusu gerilim ilikisini enine boyuna
dnmeyi gerektiriyor.

III. MERUiYETN KORUYUCULARI

Hukuk devletinin kurumlarnda yanlabilir akla ve insann bo-

zulabilecek zellikteki doasna kar gvensizlik vardr. Bu g-
vensizlik kontrol mekanizmalarnn ve kurumlatrlan kar n-
lemlerin tesine uzanr. nk ne yasal hak arama yollarna uyum
ne de bilimsel itihatlarn otoritesi, biimsel olarak salam gz-
ken hukuk dzeninin ve hukuk biliminin ahlaki olarak soysuzla
masna engel tekil ediyor. Bu 30 Ocak 1933'n* 50. yldnmn
de daha fazla yorumu gerektirmeyecek kadar aktr. Kendisine
sadk kalmak isteyen hukuk devleti paradoksal bir grevle kar
karya bulunuyor. Kurumsal bir biim veremese bile devletin,
legal biimlerde ortaya kabilecek hukuk d bir dzen ihtimalini
srekli olarak korumas ve canl tutmas gerekmektedir. Kendine
kar bu kurumsallatrlamayan gvensizlik dncesiyle, hukuk

7. E. Denninger, "Aiternativ-Kommentar zum Grundgesetz"{Anayasa'nn Alter-

natif Yorumu) adl derlemedeki yaz. Darmstadt/Neuwied {yayna hazrlanmakta
olan eser).
* Hitler'in seimlerle ve yasal kurallara uygun biimde iktidar ele geirdii tarih.
(.n.)

124
devleti kendi pozitif hukuk dzeninin snrlannn dna tamak
tadr. Paradoksun zm, yurttalarn -gei dnemleri ve olaa
nst durumlarda, yasalln yasal biimde ihHHini fark edecek ve
gerektiinde ahlaki ngrlerle yasal olmayan davranlara gire-
cek- duyarllk, karar verme yetenei ve risk alma sorumluluuyla
donatacak bir politik kltrde yatmaktadr.
Sivil itaatsizlik olay sadece bir btn olarak iler haldeki
hukuk devletinde sz konusu olabilir. Ancak byle bir durumda
kurallan ineyen birey, sadece sz konusu ounlua yaplan
arnn snrlar erevesinde kalmak kaydyla, dorudan egemen
yurttan ynetime katlma roln stlenebilir. Direni sa-
vaslarndan farkl olarak, kurallar ihHl.l eden birey, var olan d-
zenin demokratik yasalln kabul eder. Hakl grlebilecek sivil
itaatsizlik olana bu birey iin sadece, demokratik hukuk devletle-
rinde de yasal dzenlernelerin meru olmayabilecekleri gerekli-
inden dolay ortaya kar; burada sz edilen gayri meruluk bi-
reysel ahHika, zel bir hakka ya da gereklie ulamann ayrcalkl
bir yoluna gre tanmlanmaz. Tayin edici olan, modern devletin
yurttalar tarafndan gnll olarak tannmas beklentisini gerek-
elendirdii, herkes asndan makul grlebilecek genel ahlaki
prensiplerdir. Burada sz konusu olan, hukuk dzeninin ortadan
kalkt ar durumlar deil, her zaman ortaya kabilecek normal
durumdur. nk evrensel ierikli iddialara sahip anayasal temel
prensipleri yaratmak, uzun vadeli, tarihsel olarak hibir sekilde dz
bir hat izlemeyen, ounlukla yanllar, direniler ve yenilgiler
tarafndan ekillenen bir sretir. rnein Avrupa'da temel hak-
larn geliim tarihi, byle gerilemelerle kesilen kolektif bir ren
me sreci olarak anlalabilir. 8 Bu renme srecinin sona erdiini
kim iddia edebilir? Bugn de kendimizi sadece mutlu miraslar
olarak hissedemeyiz. Bu tarihsel yaklamla hukuk devleti tamam-
lanm bir yap olarak deil, tersine yaralanabilir, yanlglara s-
rklenebilir bir proje, deien koullar altnda yeniden kurulmas,
korunmas, yenilenmesi gereken bir projedir. Bu proje bitmi
olmad iin de, anayasal organlar yanlabilme olaslnn dnda
deildirler.

8. G. Frankenbert, U. Rdel, Von der Volkssouveranitat zu Minderheitenschutz,

Frankfurt 1981 .

125
 Buna ek olarak, hakszl tenlerinde hissedenler genel olarak
-parlamento, sendika ya da parti mensubiyetleri, kitle iletiim ara-
Ianna ulama imkanlan ya da seim kampanyalarnda bir yatnm
boykotu tehdidiyle iaret verebilecek tehdit potansiyeline sahip
evrelerle olan balan nedeniyle- zel etkileme olanaklan ya da
yetkileri olan ayrcalkl kiiler deil, ar koullarda yaayanlar,
sorunlarla bouanlardr. Bu yzden de, sivil itaatsizliin yarata-
ca kamuoyu basks hukuki oluum srecindeki yanllklar d-
zeltmenin ve yenilikleri hayata geirmenin son olanadr. Hukuk
dzenimizde yasa tekliflerinin kez grlmesinden, karlan
yasalara kar yarg yolunun aklna dek uzanan ok saydaki
isel dzeltme mekanizmasnn varl, daha farkl dzeltme meka-
nizmalarnn dlanmasnn deil, hukuk devletinin ciddi bir dzelt-
me gereksinimi duyduunun ifadesidir. Oxford niversitesi hukuk
teorisyeni Ronald Dworkin de sivil itaatsizliin fonksiyonunu bu
kritik noktada grmektedir. lk bakta itaatsizlik olan ey, huku-
kun ve politikann srekli bir uyum ve deiiklik srecinde bulun-
malar nedeniyle, ksa bir sre iersinde, geciken dzeltmeler ve
yeniliklerio kolaylatrcs olarak grlebilir. Byle durumlarda
sivil itaatsizlik yntemleriyle giriilen yasa ihlalleri, diri bir cum-
huriyetin kendini yenileme yeteneini gsterchilecei ve de yurt-
talan zerindeki meruiyet inancn srdrchilecei vazgeilmez
bir unsuru ilevini stlenen, ahlaki olarak gerekelendirilmi dene-
melerdir.9 Temsili anayasann kamunun karlarn ilgilendiren zor-
luklar karsnda yetersiz kalmas durumunda, halkn, vatanda
kimliiyle, tek tek bireyler olarak da zgn egemenlik haklarna
sahip kabilmesi gerekir. Demokratik hukuk devleti son tahlilde
meruiyetn bu koruyucusuna muhtatr.

IV. KARILIKLI TDAL

Ahlaki ngrlerini ayrcalk deilse de, giritikleri itaatsizlik

9. R. Dworkin, Civil Disobedience, bkz. R. Dworkin (der.), Taking Rights Serio-

usly, Cambride, 1977, s. 206.
Almanca evirisi, R. Dworkin (der.), Brgerrechte ernstgenommen, Frankfurt,
1988.

126
eylemlerinin mazur gerekesi olarak deerlendirenler de
yanlabilirler. Bugnn artatanlar mutlaka yarnn kahramanlar
deildir, birou yarn da dnn artatan olarak kalacaklardr.
Sivil itaatsizlik ounlukla yaanmakta olan tarihin alacaka-
ranlnda geer ve bu durum gnn iinde yaayan insanlarn po-
litik-ahlaki bir deerlendirme yapmalarn zorlatrr. Snrlar be-
lirgin aktiv direnite ilgili deerlendirme yapmak ok daha
kolaydr -hem de zerinden zaman gemesine gerek olmadan.
Stammheim kararlarn; bir halk mahkemesi** kararndan prensip
olarak neyin ayrdn grmek iin, tarihsel bir dnemin gemi
olmas gerekmiyordu. Direni eylemlerinin meruiyeti de eylemci-
lerin motiflerinin ahlaki ciddiyetinden karlamaz. Ulrike Mein-
hoff'u Sophie Scholl'dan ayran vicdanszlk deildi, ama Siyah
Gl'n Beyaz Gl'den dnya kadar farkl olduu elle tutulur bi-
imde akt. Aktif direni dururnlarnn sivil itaatsizlikle
kyaslanamayacak lde bir kesinlikleri vardr.
Bu belirsizlik, iki tarafa da, sorumluluklar yklemektedir. Ku-
rallar ihHH eden birey titiz bir ekilde seilen sansasyonel aracn
duruma uygunluunu, eliter bir zihniyet ya da narsist gdlerden,
yani bir kstahlktan kaynaklanmadn iyice tartmaldr. te yan-
dan devlet, kesin, tarihsel bir yargdan uzak durmal, bugn
yasad davranan ve belki yarn da haksz bir konumda olacak in-
sanlara kar saygy muhafaza etmelidir. Hukuk dzeninin varl
ve anlam toptan sorgulanmad iin, devletin yaptrm potansiye-
lini tketmekten kanmas daha mmkndr. Karlkl itidalin iki
tarafta da eksik olduu bir politik kltrde nelerin yaanabilecei
ni, milletvekili Schwalba-Hoth'un nkoullar ve aralan zerine
iyice dnlmemi gsterisinin sonularnda, daha da belirgin bi-
RAF davas sanklaryla ilgili kararlar. (.n.)
** Hitler dnemi mahkemeleri Halk mahkemesi (Volksgerichtshof) diye ad-
landrlrlard. (.n.)
Ulrike Meinhoff, RAF rgt yneticilerinden olduu iddiasyla mr boyu
hapse mahkOm edilmi, sonra da hapishanede dier iki arkadayla ayn gn
l bulunmutu. Olayn intihar m, devletin iledii bir cinayet mi olduu
tartmas hala devam etmektedir.
Sophie Scholl: Alman faizmine kar Beyaz Gl adl bir grup kurarak direni ey-
lemine girien renci. Yakalanp kardeiyle birlikte idam edilmitir.
Beyaz glle Sophie Scholl'un grubu, siyah glle, anarisilere gnderme
yaplarak, Baader-Meinhoff grubu anlatlmaktadr. (.n.)

127
imde "kan atma" olaynn yol at hesapsz sz tufannda gr~
rnek mmkndr. Bu hikayede, generalin arkaik madalyal gs
dnda kan kokan bir ey varsa, o da "iren saldr" iin atlan
ceza lyd.o
Baarsz bir sivil direni denemesine ynelik bu pervasz tepki~
ler daha beterinin olabilecei korkusunu yaratyor. Bu tepkiler,
anayasaya konulan direni hakkyla direniierin denetiminde oldu~
u gibi, pozitif hukuk aralaryla gemlenemeyecek bir olguyu ya~
sallatrmay savunan eletirel hukukularn abalarn en azndan
anlalr klyor. Gerekten de yasallatrma iin gzel gerekeler
ne srlmekte: Kimileri sivil itaatsizlii gsteri ve toplant hakla-
rinin radikal yorumu yoluyla yasal erevenin iine almak istiyor-
lar; 11 kimileri ise ayn eyi, ahlak ve hukuk teorilerinin gerekeleri-
ni, hukuksal olarak kullanlabilecek hakllk modellerine tercme
yoluyla yapyorlar. z Ama sivil itaatsizlik eylemlerinin legalletiril
mesi, istenmeyen normalletirme etkisi dolaysyla zaten doru
olmaz. Her tr kiisel riskin ortadan kalkt durumda, kurallarn
inendii protesto eyleminin ahlaki temeli sorunlu hale gelir;
byle bir durumda eylemin mesaj etkisi de azalr. Sivil itaatsizlik
yasallkla meruluk arasndaki snrda kalmaldr. Sivil itaatsizlik
ancak byle bir durumda, demokratik devletin merulatrc ana-
yasal ilkeleri ile kendi pozitif-hukuki oluumunun btn formas-
yonlarnn tesinde bir anlamnn var olduu gerekliini ifade
eder. Bu devlet son tahlilde yurttalanndan, hukuk dzeninin her-
kes iin anlalabilir olan meruiyetinden baka bir nedenle itaat is-
temekten vazgetii iin sivil itaatsizlik olgun bir politik kltrn
vazgeilemez bir unsurudur.
Rawls ve Dworkin sivil itaatsizlik olaylarnda kat olmayan bir
cezai takibin uygun olabileceini dnmekteler. Grevlilerin
1O. F. K. Fromme, Frankurter Allgemeine Zeitung, 13. August 1983.
11. Th. Blanke, D. Sterzel, Demonsrationsrecht und Demonsrationsfreiheit in
der BAD, Kommitee fr Grundrechte und Demokratie, adl komitenin yaynlad
, Demonstrationsrecht und gewaltfreier Widerstand, adl derleme, Sensbach-
tal, s. 71 vd.
12. Dreier, a.g.y., s. 593: "Yalnz bana ya da bakalaryla birlikte, kamuya
ak, iddete bavurmadan ve politik-ahlaki gerekelerle, ar bir hakszla
kar protestoda bulunan kiinin bu protesto eylemi olayn niteliine uygunsa,
yasak bir eyi de yapm olsa hakl gsterilebilir." Dreier'in bu kitaptaki snrlay
c vurgusuna baknz.

128
karar verme srecinde yeterli genilikte hareket alanlar vardr: id-
dianame hazrlayp, dava ama karar, bir cezann gerekli olup
olmad, verilen cezann miktar gibi.n Ancak her durumda,
yarglar sivil itaatsizliin adli sular trnden bir ey olmadn
ak biimde ifade etmelidirler. Demokratik hukuk devletinin yasal
dzeni bu tr olaylarla yklmaz. Devlet yasalln, temsili anaya-
sasnn baarszla urayabilecei olaanst durumlarda, onun
meruiyetini savunabilecek bireylere kar geici olarak rafa
kaldryor. Byle bir durumun ne zaman ortaya kabilecei anaya-
sal organn belirlemelerine baml klnamaz. Sivil itaatsizlik bu
payesini, demokratik hukuk devletinin bu ar meruluk iddi-
asndan kazanr. Sivil itaatsizliin bu pozitif anlamna itina gster-
meyip, kurallar bu nedenlerle ineyen bireyleri adi sulu gibi
takip eden ve sradan sulular gibi cezalandran hakim ve savclar,
otoriter legalizme dmektedir!er. Geleneksel, modernizm ncesi
yasal ilikilerden kaynaklanan devlet anlayyla davranan savc ve
yarglar, gelimi, demokratik bir toplumun politik kltrn ve
ahlaki temellerini yanl anlyor ve anlamn daraltyorlar.
Otoriter legalizmin savunucular zellikle Cari Schmitt'e ba~
vuruyorlar. Cari Schmitt srekli bir biimde, ideolojik olarak ta-
rafsz devletin kavgay nleme fonksiyonunu yerine getirebilmcsi
iin, yurttalarn stn bir yetkeye itaatlerinin gerekliliini ne
srer ve kant olarak da Bobbes'daki mezhep atmalarnn neden
olduu i ava hortlan anmsatr. Sz edilen ahsn tezleri
farkl varyasyonlada srekli tekrarlanr. Ama devlet bakan ya da
lider yerine parlamento bakan ya da anayasa mahkemesine stn
yetke rolnn verilmesi bu tezi daha ikna edici klmaz.4 Demokra-
tik devlet elbette yurttalarnn, anayasal olarak korunan bireysel
inanlar karsnda tarafszdr; ancak ayn devlet yasalln ve hu-
kuka itaatin genel kabul gren ahlaki esaslar karsnda tarafsz
deildir. Yurttalarn vicdan, herkesi ilgilendiren konulara da
uzanr. Bu nedenle, kategorik olarak, meruiyete temel tekil eden
anayasal ilkelerin gerekletirilmesi ya da bunlara uyulmas kav-
gasnn dnda tutulacak hibir merci olamaz; zellikle de mda-
haleci devletin politikalaryla toplumsal ya~amn temellerine m-
13. H. Schler-Springorum'un bu kitaptaki yazsna bal\nz.
14. Chr. v. Krockow, Die Versuchung des Absoluten, Die Zeit, 2.9.1983.

129
dahalesini artrmas gerektii gz nnde tutulduunda. Vicdan
olarak gerekelendirilen sivil itaatsizlik, anayasal konsensse
uymay taahht etmektedir ve zel inanlarn kabul abalaryla
kartnlmamas gerekir. Mezhep savalar tarihsel rnei tmyle
hataldr; nk bu savalar sonucu devletler dini tolerans, yani
engelleme olmakszn herkesin inancn yaama hakkn ilk kez
kabul etmek zorunda kaldlar. Buna karlk Thoreau ve Martin
Luther King, klelik ve insan haklar ihlilllerine kar karken,
kendi bireysel inanlarn mutlaklatrmay hedeflemiyorlar, tersi-
ne geerli olan anayasal ilkelerin uygulanma biimini sorguluyor-
lard. Muhtemelen gelecekte bir gn, Berrigan kardeleri* ve tm
kitlesel imha silahlarnn yok edilmesi iin sivil itaatsizlik ner~n
leri bugnknden daha byk bir doallkla bu gelenein iinde
greceiz.

V. BUGNK HAKSIZLIK NEREDEDR?

Elbette ki prensip sorunu, somut sorundan, yani bugn ve bura-

da, kurallar ihliil etmenin sivil itaatsizlik olarak hakl gsterilip
gsterilerneyecei sorunundan farkl bir eydir. Fzelerin yerleti
rilmesi olayndaki hakszlk, Martin Luther King ve Amerikan
Yurtta Haklar Hareketi 'nin kar ktklar hakszlk tipi nden,
yani temel haklarn aka ihlillinden farkldr. Her halkarda, h-
kmetin aklam olduu savunma ve d politikasna uygun ola-
rak izin verdii bir silahianma nlemini, yaama hakknn, kiisel
dokunulmazln ya da kiiliin zgr gelimesi hakknn ihlali
olarak yorumlamak kolay deildir. Ayn ekilde Vietnam Sava'na
kar yaplan protestolarn yneldii trden bir hakszlk da sz ko-
nusu deildir. Federal hkmet, uluslararas bar koruma sorum-
luluunu ihlal etmekle sulanamaz. Ancak bar hareketinin en
etkin ve ciddi temsilcilerinden Erhard Epplcr'in, poJemik amacyla
sivriltilmi, ancak iyi dnlm tezleri rnek olarak alnrsa,
sivil itaatsizlik iinfarkl gerekelerin karlabilecei bir dururnun
varl ortadadr. Epplcr yeni kitabnda tezlerini yle ifade ediyor:

* Ammika'da protesto amacyla bir atom santralna girip, ellerindeki ekilerle

tahribat yapan tarikat mensubu iki karde. (.n.)

130
 Birincisi: Amerika son yllarda yldrma stratejisinde kkl de-
iiklikler yapt. Carter hkmetine kadar, gze alnan iki tarafn
da belli lde ykma uramas atom savann nlenmesinin para-
doksal koulu iken, imdiki ABD hkmeti, snrl bir atom
savan kazanma yetenei elde etmeye alyor; tabii ki byle bir
sava yapmak iin deil, tersine bu tr bir tehdit potansiyelini
Amerikan koullarna uygun bir barn gerekesi yapmak iin.
kincisi: Alman topraklarna yerletirilmesi dnlen Pers-
hing-II fzeleri. bu anlay erevesinde, hedefi armayan ilk
saldr aralar fonksiyonunu stleneceklerdir. Bunlar birka daki-
ka iinde, Sovyet emir kumanda sistemini devre d brakacak
zellikler tamaktalar. Amerika asndan nemli olan, Sovyet SS
20 tzelerine bir kar g oluturmak deil, tersine nkleer bir d-
clloda dmann "kafasn koparmak" yolundaki inandnc tehdit-
tir. Bu nedenle Amerikallar Pershing II ve Marsch fzelcri ile ilgi-
li hibir pazarlk giriimine ilgi gstermiyorlar.
ncs: Nitelik olarak yeni olan bu tehdit Sovyetler'i Alman
topraklarna yerletirilen Pershing-II tzelerini ilk hedef olarak tes-
pit etmeye zorluyor. Bu ekilde Alman Cumhuriyeti'nin dev bir
silah deposu olarak halihazrda girdii risk artacaktr -bir nleme
saldrsnn hedefi ve de potensiycl rchini olarak.
Drdncs: Bu somut gelimenin de tesinde, yeni fzclerin
yerletirilmesi, byk glerin sil::hlanma yarn durdurmakt::ki
yeteneksizliklerini gsteriyor. imdiye kadar toplanan yok etme
kapasiteleri, sadece teknik bir hata ya da insani bir yanlln
yaplmas durumunda bile, Avrupa'nn ve Dnya 'nn varln ciddi
biimde tehdit edecek boyuttadr. Bu nedenle silahszlanma gr
mclerini bugne kadar belirleyen nermckr, yani kendini "gven-
liin lmcl topyasnda" ifade eden, insan bilincinin derinlikle-
rinde yerlemi. kendini kabul ettirme anlay deitirilmclidir.'1
Eppler'in izah tarz btn ynleriyle yeterli bu!unmayabilir,
hatta hkmetin bak asndan bu yaklam macerac olarak da
deerlendirilebilir; ama buna ramen bu y<klan. sivil itaatsizli-
in hakl arka plann oluturmaya yeterli oLicak kadar iyi dniil-

15. E. Epplcr, Die tdlichc Utopie der Sicherheit, Hambu;g 1983; A. Mechters-
heirner. P. Barth (der.) "Den Atomkrieg fhr~ar und gowinnbcn machen7, Ham
bwc 1983.

l31
m ve gerekelendirilmiir. Elbette, hkmetin politikasn baka
bir yoruma dayandrma ve bunu olas tm legal aralarla takip
etme hakkn, -bu politikalara uygun olarak alnan kararlarn ve n-
lemlerin ne kadar vahim sonular olsa da- kimse tartma konusu
yapamaz. Ancak Eppler'in aklamalar temel alnarak, ok byk
tehlikeler ieren ve tek tek bireylerin yaamn bu ,kadar derinden
etkileyebilecek, hatta tm bir halkn varln tehlikeye drebile
cek gvenlik kararlarnn, meclisteki snrl bir oy okluuyla
alnmasnn yeterli olup olmad sorusu sorulabilir. Bu kuku
zellikle de "sava nleme straejisinden sava stratejisine" (Gert
Bastian) gei biimindeki bir strateji deiiklii durumunda
hakldr.
Kamuoyu aratrmalarndan bildiimiz gibi, yurttalarn NATO
kili Karar'na ilikin dnceleri, hkmet partilerinin bu yln
mart ayndaki seimleri kazanmalarnda belirleyici rol oynamad.
Byle bile olsayd, Anayasa Mahkemesi Hakimi Helmut Simon'un
Hannaver'de Kiliseler Birlii'nin toplantsnda ortaya att sorular
geerliliinden bir ey yitirmezdi: "Parlamento, kamuoyu nnde
ak tartmalar sonunda bir yasa karmadan fzeler yerletirilebi
lir mi? Federal devletin, kendi egemenlik haklarn snriayarak
nasl kullanlacana sadece Amerikan devlet bakannn karar ve-
recei tehlikeli silahlar konulandrma yetkisi var midr? (... ) Salt
ounluk prensibi (zerinde oylama yaplamayan temel konular
dnda) gerekten de her zaman yeterli midir? Byle bir prensip,
dn olmayan, yani gelecekteki bir ounluk kararyla da dei
tirilemeyecek ve yanl olmalar durumunda, herkes iin lmcl
sonular yaratabilecek vahim kararlar iin de geerli midir?"
Simon, geerli anayasal ilkeler nda, bar hareketinin politik
hedeflerinden hareketle, teknik gelime ve kitlesel yok etme ara-
larnn kullanlma program konusunda ounluk prensibine gre
karar verilerneyecei sonucuna ulayor; evet, "kitlesel yok etme
aralarnn kullanlmas, bir zamanlar klelik konusunda yapld
gibi, zerinde oylama yaplamayan" temel prensipler kategorisine
alnmaldr.

132
 VI. OGUNLUK KURALI NE ZAMAN iLER?

Kitlesel yok etme aralarnn stratejik kullanmlarnn planlan-

masnda salt ounlukla (ya da seimle) karar verilmesi durumun-
da, ounluk kuralnn temel geerlilik koullar ihlal edilmi
olmaz m? O halde Simon'un fze konulandrlmalar konusunda
verilecek kararla ilgili vurgulad geriye dnn olanakszl so-
runu yannda ounluk kuralnn, yerine getirilmemesi bugn artk
bir sorun olan ikinci bir geerlilik koulundan sz edilebilir.
Eppler'in, sadece d yaptrrnlara gre ekillendirilen, arasal
dzeyde tartlan, kendini kabul ettirme sistemlerinin gvenlik
anlayna ynelttii stratejiJ;. eletiri, bar hareketinin seslendirdi-
i ok boyutlu, karmak bir endie ve kukular ann argman-
larndan sadece biridir. Bu hareket ierisinde bir araya gelen hete-
rojen gruplar, sadece atom fzelerine kamuoyu adna hayr
demekle kalmyorlar, birok eye hayr diyorlar: Bunlar ayn za-
manda, atom silahlarna, atom santrallarna, dev teknolojilere, kim-
yasal evre kirlenmesine, tek bana aletiere ve kimyasal maddele-
re dayanan tbba, ehirlerin eski yaplarnn bozulup, pahal
yntemlerle yenilenmelerine, ormanlarn yok edilmesine, kadnlara
ynelik ayrmcla, yabanc dmanlna, ilticaclara ynelik po-
litikaya vs. hayr diyorlar. Bu btnde ifadesini bulan muhalefet,
bir karara, somut bir nleme, bir politikaya deil, bir yaam bii-
mine ve normal diye lanse edilen kapitalist modernlemenin gerek-
sinimlerine, bencil bireycilie, maddi gvenlik, rekabet ve kazan-
ma deerlerine gre programlanan ve korkunun ve lm gerek-
liinin bastrlmasna, yok saylmasna dayanan bir yaam biimine
yneliktir. Bir Wendland Cumhuriyeti'nin* kurulmas ile ilgili
olsun, byk bir gsterinin bir halk enliine dnmesi ile ilgili
olsun, protestonun biimi bile, bugnk sorunun farkl yasarn bi-
imlerinin atmas olduunu ortaya koymaktadr. Ama aktarlan
ortak kltrel deerler ve kolektif kimlikler blnrken yaamsal
sorunlarda ounluk prensibi aynen geerliliini srdryorsa, ulu-
sal, etnik ya da dini aznlklada ilgi-li olduu gibi blnmeler ola-
cak, yani ounluk prensibinin asli ileyi ve geerlilik koul-

Almanya'da yaanan bir komn deneyimi. (.n.)

133
larnn zedelendiinin gstergesi olan ayrmclk gndeme gelecek-
tir.
ounluk kararlar zerinde yaplan sosyolojik incelemeler, po-
litik uzlama srelerinin, ounluk kuralnn karar verme basks
altnda uzlama srecini mantkl biimde ilettii koullardan ger-
ekten ne kadar uzak olduunun uyarc rneklerini bir araya getir-
mektedir.6 Buna ramen aznlklarn kabul ettii ounluk iradesi-
nin demokratik karar alma mekanizmasnn en iyi yolu olduunda
srar ediyoruz. Bugn de kimse bu konuda ciddi bir deiiklik
nerniyor. Ancak ounluk kuralnn meruiyetinin korunabilmesi
iin, asgari birtakm koullarn yerine getirilmesi zorunludur. r-
nein, farkl kltrel kkenieri ve kimlikleri nedeniyle doutan
aznlk durumuna den gruplar olmamaldr. Ayn ekilde oun
luun dn olmayan kararlar verememesi gerekir. ounluk
kural ancak belli koullar erevesinde inandnc biimde ileye
bilir. Bu kuraln deeri, kstl zaman ve snrl bilgilenme koul
larnda mmkn kld kararlarn, tartmalar sonucu varlan bir
anlamann ya da adil olduu dnlen bir uzlamann ideal so-
nularna yaknl ile llmelidir. Bu nedenle Claus Offe oun
luk prensipinin geri dnl bir ekilde uygulanmasn, yani o-
unluk kuralnn konusunun, biiminin ve snrlarnn da
ounluun onayna sunulmas biiminde bir uygulama neriyor.
Pershing II fzelerinin demokratik olarak yeterince meru olmayan
konulandrlmas kararna kar yrtlen sivil itaatsizliin hakl
gsterilmesinin bu balamda mmkn olduunu dnyorum. 7

VII. ZORLA YARATILAN KESiNLKLER

nemli politik kararlarn meruiyeti konusunda yurttalarn

gsterdikleri hassasiyetin, bugn Adenauer dnemine gre aikar
16. C. Offe, Politische Legitimation durch Mehrheitsentscheidung, Ms. Bielefeld
1983. Ayn makalenin geniletilmi biimi iin, Journal fr Sozialforschung
1982, s.311 vd. baknz.
17. Dou ile yaplan anlamalarn da o dnem snrl bir ounluun kararyla
yapld yolundaki itiraz salam bulmuyorum. Dou ile yaplan anlamalar,
yurttalk haklarnn kabul ya da kitlesel imha aralarna kar ka benzer
bir tarihi-ahlaki perspektifle tartlabilir mi?
134
bir biimde artm olmasni Almanya'daki politik kltrn olgun-
luunun bir iareti olarak kabul ediyorum. Buna rnek olarak, h-
kmet deiiminin legal yollarla gerekleen, ancak gayri meru
olarak alglanan bir biimine ynelik protesto eylemleri ile hedefi
ve yapl biimi yeterince effaf olmayan nfus saymna kar y-
rtlen protesto eylemleri verilebilir. Son aylarda artan meruiyet
talepleri ile katlaan bir legalizm eilimi arasndaki aiklk gide-
rek artyor. Hkmete Gsteri Ceza Yasas'nda yaplan deiiklik,
CDU tarafndan ynetilen eyaletlerde Anayasa'nn 8. maddesi 2.
fkrasnda yer alan itiraz kaydn kendi karlarna kullanma biim-
leri ve CSU tarafndan kabul ettirilmeye allan toplant ve yr-
ylerde maske takma yasa, yurttalarn temel haklar kullanma-
larn, bir devlet lisansnn cretle kullanm derecesine indiriyor.
Bir mstear "scak sonbahar" tartmalar vesilesiyle ak biimde
olaanst hal yasasnn uygulanabilirliini tartyor ve Frankfur-
ter Allgemcine Zeitung, barikatlar beraat ettiren hakimi, daha
gerekeli karar grmeden, hem de ismiyle ihbar ediyor.x Yani
imdi, tavizsiz biimde sivil itaatsizliin hangi anlamda hakl oldu-
unu anlatma zamandr.
Bu sivil itaatsizlie ardan farkl bir eydir. Byle bir risk st-
lenme kararn herkes kendisi vermelidir. Sivil itaatsizlik "hakk",
hakl gerekelerle, meruiyetle yasallk arasnda bir noktada dur-
maktadr. Ancak sivil itaatsizlii adi bir sumu gibi takibe kalkan
devlet, otoriter legalizmin sath mailine der. Hukukularn
kard, gazetecilerin yaygnlatrdklar ve politikaclarn benim-
sedikleri, yasa yasadr, tehdit tehdittir parolalar, tam da bir zaman-
lar hukuk olann hukuk olarak kalmas gerektiini syleyen NS-
Deniz hakiminin mantna uymaktadr. nk, hukuk devletinde-
ki sivil itaatsizliin diktatrlklerdeki karlnn bakaldr
olmasna benzer biimde, hukuk devletindeki otoriter legalizmin
karl diktatrln szde-legal baskc ynetimidir. 1945 son-
ras herkese malum olan bu hakikat bugn duyulmak bile istenmi-
yor. ve d dmanara ynelik gvenlik anlaynn pozitivizmi
imdilerde, tarihsel dncenin benzer yapdaki bir pozitivizmini
kendine dayanak yapabilir. Yeni tutucu nc ideologlarn pozitif

18. Bkz. 5 Austos 1983 tarihli Franklurter Allgemeine Zeitung.

135
gemi konusundaki fikir birliini milli grev mertebesine ykselt-
melerinden beri, gnmzn sahte olumluluklar gemiinkilerde
tarihsel sembollerini buluyorlar. Askeri, tarihsel ve esas olarak da
hukuki alanda, ayaklar altndaki zemin kaydka bu kesinlik fikri-
ne en kat biimde sarlan ayn zihniyettir. Ve belirsizlik imdiye
kadar, hi kullanlmamak amacyla mkemmelletirilen silahlarla
ilgili olduu kadar daha somut bir var olu edinmemitir. Sper
glerin, atom anda bile kesin kazanlabilecek savalar biimin-
de bir mutlak anlaya dn yolunda olduklar doruysa, bu g-
venlik topyasnda, salam demokrasinin, sivil itaatsizliin belir-
sizliini ortadan kaldrmak isteyen hukuksal pozitivist yanl
kavranndaki dnce yaps tekrar edilmektedir. Otoriter lega-
lizm belirsizliin insani zn tam da, demokratik devletin bu
zden beslendii yerde inkar ediyor.

136
SiViL iTAATSZLGN ETG VE PRAGMATii*
Ronald Dworkin

Grevim, size sivil itaatsizlik konusunda Angloamerikan dnyada

yaplan tartmalar zetlemek. ncelikle belirtmeliyin ki, sivil
itaatsizlikle ilgili teori de, pratik de ngiltere ve Amerika' da nemli
farkllklar gsterir; nk sorunun iki lkede farkl tarihsel kken-
leri vardr. ABD' de sivil itaatsizliin ciddi bir sorun olarak ortaya
k uzun bir politik blnmeler dizisi sonucunda olmutur. Ko-
nuyla ilgili felsefi bir literatrn oluumuna neden olan ve ulusal
dzeyde bir tartmaya yol aan ilk politik olay klelik krizidir.
* Dworkin'in 16.9.1983'te Bonn'da yapt bu konuma, Thomas Meser, Susan-
ne Miller ve Johane Stasser tarafndan "Wiederstand in der Demokratie, Pro
und Contra" ad altnda yaynlanan kitaptan alnmtr. Verlaggesellschaft, Kln,
1984.
137
Amerikan Sava'ndan nce Kongre, sahiplerinden kaan kle-
lere yardmc olan Kuzeyiiierin cezalandrlmalarn ngren
Kaak Kleler Yasas'n (Fugitive Slave Act) kard. Tabii ki bir-
ok insan bu yasay bilinli olarak ihliH etti. kinci krizi dini
aznlklar kardlar. Ye h ova ahitleri'nin inanlar bayraa selam
durmay yasaklamaktadr. Ancak Amerika'nn birok eyaletinin ya-
salarnda ocuklarn her sabah okula bayrak nnde sayg duruun
da bulunarak balamalar maddesi bulunuyor. Yehova ahitleri'nin
bu yasaya uymay reddetmeleri, Anayasa Mahkemesi'nin en nem-
li kararlarndan birkann k nedenini tekil etti. Ancak sorun
esas olarak bir sivil itaatsizlik olay olarak deerlendirildi.
ABD'de sivil itaatsizlik balamnda son yllarda yaananlar
hepimiz biliyoruz. Martin Luther King olayndan sanrm bugn
iki kez sz edildi: Dnyann geri kalan iin Gandhi nasl bir sem-
bol oluturuyorsa Amerikallar iin de Martin Luther King bir tr
sivil itaatsizlik sembol olarak grlmekte ve benimsenmektedir.
King, -i savan kazanlmasndan yz yl sonra- rk iin hala kle
damgasn uygun grenlere kar bir sivil itaatsizlik kampanyas
yrttii. Sit-ins (oturma eylemleri) ve pasif direniin dier biimle-
ri 60'l yllarn yasa ihlallerini tekil ediyorlard: Bu eylemlerle
Gney eyaletlerindeki Jim Crow Laws diye bilinen (1890'dan beri
rkla temel tekil eden yasalar) korkun yasalar ihlal ediliyor-
du. Srecin devamnda Yurtta Haklar Hareketi, Amerika'nn Vi-
etnam'daki savana kar bir protesto kampanyasna dnt: Bu
sava, sizlerin de bildii gibi, Amerika tarihindeki sivil itaatsizlik
eylemlerinin en sert dneminin ve olduka ilgin bir felsefi litera-
tr akmnn gerekesini oluturdu. John Rawls'n kitabndaki ko-
nuyla ilgili blmler bu savaa ynelik eletirel tavrn bir rnei
dir.
Sivil itaatsizliin ngiltere'deki yakn tarihi daha yoksuldur. lk
akla gelenler Pasifizm nedeniyle hapse atlan Bertrand Russel,
ondan nceki Suffragetten* ve ii hareketinin ilk dnemleridir.
Ancak tm bunlar sivil itaatsizliin ilkeleri konusunda ulusal d-
zeyde kalc bir tartmaya yol amad. Zaten genelde de ngilte
re'de ilkesel tartmalar daha az yaplr; ngiliz yaam ve ngiliz
1903-1914 yllar arasndaki dnemde varln srdren kadn haklar hareke-
ti. (.n.)

138
politikasnn zellikleriyle bu tr ilkesel tartmalar pek uyumaz.
Ancak imdilerde Avrupa'nn geri kalan ksmnda ve Amerika'da
olduu gibi ngiltere iin de yeni bir vesile ortaya kmtr: Youn
tartmalara ve ciddi korkulara neden olan nkleer silahlar. Konu
mamn banda farkl atma konularna da deinmi olsam, bu
akam sivil itaatsizlik zerine tartrken hepimizi megul eden so-
runun bu olduunun bilincindcyim.
Grevim, bu farkl krizierin ortaya kard teorik tartmalar
sizlere sunmak. Yzeysel olarak bakldnda, birok tartmann
terminoloji sorununun tesine gcmedii grlmektedir. Politik-
felsefeciler, "sivil itaatsizliin gerekten ne olduu" sorusunu ya-
ntlamak iin ok fazla aba harcadlar. Sivil itaatsizlik, politik
amal dier yasad eylemlerden nasl ayrt edilmeliydi? Aslnda
bir hakllk tartmasna girmeye gerek yoktur. nk gerek fark-
llklar bulma aray, sadece yzeysel olarak bakldnda termi-
nolojik zclliktcdir. Bu aray, daha ok deiik durumlar arasnda
var olan ahlaki farkllklan bulmak amacyla kullanlan bir arat.
Sivil itaatsizlik konusundaki siyasi teorinin ekirdeini bu farkl
lklar oluturmaldrlar. Yaplan ~kademik tartmalardan sizlere
sunmak zere karnam gereken en nemli dcrsin ne olduu soru-
sunu yantlasaydm, kavramlarn tanmlanmasnn hayati nemde
olduunu sylerdim. Bu toplantda konuanlarn birkann yapt
zere, sivil itaatsizlii politik faaliyetin homojen ve tek bir biimi-
nin tanm olarak dnp, -ki bu doru deildir- kavramlarn ne-
mini gzden karma eilimi gsteriyoruz. Buradaki tartmalarda
ok nemli olduklar ortaya kan kavramlar tartmaya alrken,
sizlerden ifade ettiim olguyu aklda tu tnanz rica ediyorum.
htiya duyduumuz ilk temel ayrm, sivil itaatsizliin geneline
ilikindir. Sivil itaatsizlik, bu genel balk altnda yapacamz
dier ayrmlardan bamsz olarak, bencillik, fke, vahet ya da
lgnlktan kaynaklanan sradan yasad eylemlerden esastan fark-
ldr. Gene sivil itaatsizlik, -ska grmezlikten gelinse de- bir gru-
bun rejimin meruiyetini tanmay reddetmesi ya da politik ege-
menlik alann tanmamas sonucu belli bir blgede patlayan i
savatan da ayn ekilde farkldr. Sivil itaatsizlik, kendilerini
byle mutlak bir ekilde soyutlamam insanlarn faaliyetleri ile il-
gili bir kavramdr. Sivil itaatsizlik eylemine girienler, kendilerini
139
toplumun dnda grmedikleri gibi, bakalarnn da kendilerini
byle grmelerini istemezler. Bunlar hkmetin ve politik birliin
meruiyetini esas olarak kabul ederler; sorumluluktan kamaya
deil, tam tersine, yurtta olarak zerlerine den grevi yerine ge-
tirmeye alrlar.
Sivil itaatsizlii aada tartacam farkl biimlerinden soyut-
layarak bu genel biimiyle algladmzda, rnein otuz yl nce
ne srlerneyecek bir iddiada, Amerikallarn, sivil itatsizliin,
kendi topluluklarnn siyasi kltrnde resmi olmasa da meru bir
yeri olduunu kabul ettikleri iddiasnda bulunabiliriz. Altmlarn
Yurtta Haklar Hareketi'ne, Vietnam Sava 'na kar yaplan ey-
lemlerin genel sonularna gz atan Amerikallarn ancak ok az
bir ksm, bu tr eylerin yaanm olmasndan znt duyacaklar-
dr. Ve bu ok nemlidir. Ayn eyi, zellikle de bu tr krizlerle
kar karya kalmad iin, ngiltere iin iddia edemeyiz. Ama
Amerika'da sivil itaatsizlik artk korku yaratc bir tasarm deildir.
Sonu olarak gemiin nl sivil itaatsiz eylemleri, politik olarak
merkezde yer alan insanlar ve sol tarafndan olduka olumlu grl-
mektedir. "Byle eyler olduu iin memnunuz. Bu eylemler top-
lumun kolektif ahlaki duyarlln etkiledi. Bu eylemler aracly
la daha iyi bir lke olduk."
imdi bata szn ettiim farkllklar tartmak istiyorum.
Sizlere esas olarak Amerika'da yaanan belirli olaylar sraladm ve
bunlarn tmn sivil itaatsizlik kategorisi iinde ele aldm. imdi
farkllklara, her zel durumda eyleyicinin ahlaki olarak kar kar-
ya kald duruma bakalm. Firar eden bir kleye yardm eden,
ancak byle yapmakla Fugitive Slave Act'i ihlal ettiinin bilincinde
olan kuzeyli, yasann kendisinden son derece ahlak d bir ey is-
tediinden emindi. Bu insann kiisel btnl ve vicdan yasaya
itaat etmesine izin vermiyordu. Ayn ey, ahlak d olarak grdk-
leri bir savata taraf olmak ve ldrme eylemine katlmak zere as-
kere gitmeye zorlandklar iin, Vietnam Sava'na kar protesto
eylemlerine girien baz insanlarn da k noktalaryd. Bu tavr,
yasak olmasna ramen, le yemeklerinde kendilerine dman
olan insanlarn yannda yal hamburger yeme "ayrcaln" kul-
lanmak suretiyle, Yurtta Haklar Hareketi ierisinde sivil itaatsiz-

140
lik eylemi gerekletiren siyahlarn ahlaki yaklamlaryla karla
trabilirsiniz.
Onlar yasann istedii biimde hareket etmeyi reddeden vicdan-
Iarna uygun davranmak iin orada bulunmuyorlard. Sahip olun-
mas gerektiine inanlan haklar talep etmek ya da fiilen kullan-
mak yolunda genel ahlaki bir dev yoktur. Onlar bir baka amala,
belli bir bak asndan ahlak d olduuna inandklar bir politi-
kaya -bir aznln \~ounluk tarafndan ezilmesi politikasna- kar
kmak amacyla davranyorlard. ("ounluk" szcn belki de
zel bir anlamda kullanyorum: demokratik politik bir sistemin po-
litik mekanizmasn belli bir sre ellerinde tutanlar anlatmak
zere. Bunlar saysal olarak ounluu oluturmayabilirler, ancak
iktidarlarn -kaba bir ifadeyle- demokratik srecin ifadesi olan adil
seimlerle salama almlardr.) Yurtta Haklar Hareketi ierisin-
de yasalar ihlal edenler ve Vietnam Sava'na kar protesto ey-
lemleri ile ayn eyi yapan insanlarn byk ksm bunu, ounlu
un haksz yere taraftar olduuna inandklar bir politikay
deitirmek iin yapyorlard. Bunlara gre, ounluk kendi kar
n kollayp, hedeflerini gerekletirmeye urarken hakl deildi;
nk bu stirete baka insanlarn haklarn ihlal ediyordu: Yurtta
Haklar Hareketi'nde lke iindeki bir aznln, savata ise bir
baka ulusun haklarn. Bu noktay ayrntl olarak tartyorum,
nk eyleyicilerin ahlaki k noktalarnn, tarttmz iki tipten
de farkl olduu nc bir sivil itaatsizlik biimi daha vardr; bu-
rada direnenler asndan, kar ktklar politikann, yukardaki
anlamda ahlaka aykrl ya da hakszl sz konusu deildir.
Bana gre Amerikan fzelerinin Avrupa'ya yerletirilmesine
kar oluan ve bu toplantya da vesile tekil eden bugnk protes-
tolar, bu nc tip sivil itaatsizliin paradigmatik rneklerini
oluturuyorlar. Protestolara katlanlarn byk ounluu -hepsi
deil, ancak byk ounluu- deitirmeye altklar politik ka-
rarn yukarda szn ettiim zel trden ahlak d ya da haksz
olduuna inanmyorlar. Bunlar raketleri yerletirme kararn veren
ounluun, kendi karlarn gzetip, bir aznln ya da bir baka
halkn karlarn zedeledii bir olay olarak da grmyorlar. Tersi-
ne, olayn ahlaki adan tmyle farkl zelliktc olduunu, oun
luun kendi karlar asndan da, bakalarnn karlar asndan

141
da trajik biimde budalaca bir seim yaptn dnyorlar. Fark-
llk, en azndan ilk bakta, u nedenle nemli gzkmektedir.
Sivil itaatsizliin ikinci biimini demokrasi anlay ile ba
datrmak zor deildir: nk ounlua ramen herkesin politik
ve yasal haklannn varl, ounluk hakknn temel tasarm iin-
de bilinen ve geerli bir istisnadr. Bize gre, ounluun bir azn
ln ya da baka bir halkn karlarna zarar verme pahasna kendi
karlarn n plana alna hakk olmamaldr. Ancak, nc tip
sivil itaatsizlik, aka ounluun kendi karnn ne olduunu be-
lirleme gcnn bile olmadn da ierdiine gre, ounluk
hakk tasarmna ynelik daha gl bir meydan okuruay ifade et-
mektedir ve vasilii, eliter anlay, hatta totalitarizmi antr
maktadr. Gerekten de byle midir sorusu, toplantmz asndan
mutlaka byk nem tamaktadr. Bu konuya daha sonra tekrar
dneceim. Ancak imdi buraya kadar yaptm ayrmlada da ili
kili, ama bunlarn hepsinden daha nemli bir farklla dikkatinizi
ekmek istiyorum.

ll
Bir sivil itaatsizlik teorisi gelitirmeye alyoruz ve bu teornn
elinin ayann olmasn, iinin doldurulmasn istiyoruz. Bu ne-
denle teoriyi oluturma srecinde basite kamamaya zen gster-
meliyiz, nk bu, teoriyi ie yaramaz hale getirebilir. Maalesef
bugn bir ksmnzn tuzaa dme tehlikesi iinde olduunuza
dair ok sayda iaret aldm. inde bulunduumuz durum udur:
Sivil itaatsizlik olaylar (burada ok fazla i sava zerinde dn
myorum) insanlarn bir ksmnn erdemli, dierlerinin kt ya da
bazlarnn bilgelik tekelini ellerinde tutmalar, buna karlk baka
larnn cahil olmalar nedeniyle ortaya kmyor. Daha ok, canl
bir adalet duygusuna sahip :tgr ve bamsz insanlarn aralannda
dama yaanacak trden, sadece ayrntlarla ilgili deil, politik etik
ve stratejinin nemli sorunlaryla ilgili ciddi fikir ayrlklarmz ne
dcniyle de ortaya kyor. Sonu olarak, sadece insanlarn gerek-
ten ahHlki olmayan yasa ve kararlara direnme haklarnn olduunu
ve bu hakkn yasalarn ktl nedeniyle ortaya ktn savunan
1,12
bir sivil itaatsizlik teorisi oluturmak doru deildir. Byle bir ey
ok basit olurdu; nk ahlaki olmayan bir karara kar elirenilmesi
gereini herkes kabul eder. Ama bu kabul, yaanmakta olan politik
atmalarda bu prensibin anlam konusunda bir fikir birliinin
olmay gereini deitirmiyor; nk burada ahlaki bir sorunun
olup olmad konusunda fikir birlii yok. Byle bir teori sadece
sivil itaatsizlik sorumluluu konusunda zaten ikna olmu kiiler
asndan anlaml grlecek, onlarn dndaki herkes tarafndan
ise, konuyla tmyle _ilgisiz olarak deerlendirilerek reddedilecek-
tir.
Bu nedenle daha zor olan bir yolu, btn taraflarn uyabilecek-
leri ltler koyduu iin, dnce ayrlklarnda herkesin gvenle
kabul edebilecei gerek argmanlar sunan bir sivil itaatsizlik teo-
risi gelitirme yolunu semek zorundayz. Ancak bu, kendimizi bir
kararn doruluunu, atmadaki taraflarn hakllna gre belir-
lemekten korumamz anlamna gelir. Baka bir deyile, ltleri-
mizi dnce ve inanlarn hakllklan iin deil, dnce ve
inanlarn kendileri iin kullanmalyz.
Baarmzn anahtar, aadaki ayrm yapabilmektc yatmak-
tadr. ki soru sormak ve bu sorularn ayr ayr cevaplandrlmalar
konusunda srarl olmak zorundayz. Birinci sorumuz sudur: nsan
larn inanlarna uygun olarak doru davranmalar ne demektir,
yani politik bir karar yanl ya da ahlaka aykr bulan insanlarn
doru davranlar ne olmaldr? kinci sorumuz ise, hkmetin
temsil ettii ounluk farkl dnrken, insanlarn kendi dncc
lerine gre doruyu yaptklarna inanarak yasay pratik olarak ihlal
etmeleri durumunda hkmetin tepkisi nasl olmaldr? Sorular
mz salam bir teori olutururken gereksinim duyduumuz fonnci
zelliktedirler, nk bu sorulara her zel durumda, sz konusu
politik atmann esas konusunda ok farkl dncelerde de
olunsa, prensip olarak ayn biimde cevap verilebilir. ounlukta
olanlar birinci sorunun nda kendilerine, "Onlarn kanaatinde
olsaydm, benim iin doru davran ne olurdu?" sorusunu sorabi-
lirler. Aznlkta olanlar ise ayn eyi ikinci soru erevcsdc yapa-
bilirler: "Politik iktidarn sahibi olsam ve ounluun dncesini
paylasaydm nasl davranrdm'!" Bykliklc, tartna konusu olan
ahlaki kanaallerle ilgili bir konscnss salayamasak bile. bu sorun-
143
larn en iyi ekilde
zm iin kabaca da olsa bir fikir birliine
varm olmay umabiliriz.

Ji
lk soruya, zellikle de ikinci soruya verilecek cevap konusunda
ksa konumak istiyorum. lk soruyu gz nnde tutacak olursak
-yani yasalarn yanl olduuna inanan insanlarn doru davran~la
rnn ne olaca sorusunu- verilecek yantn, olayn yukarda srala
dm sivil itaatsizlik biimlerinden hangisine uygun dtne
bal olduu grlecektir. nce birinci biimi, yani yasann insan-
lardan, vicdanlarnn yapmalarna izin vermedii bir eyler talep
ettii durumu dnelim. Sanrm, ilk soruya birinci tip itaatsizlik
erevesinde verilebilecek cevabn prensip olarak yle olaca ko-
nusunda esas olarak anlaabiliriz: nsanlar yasaya kar k
maldrlar. Tabii ki hemen iki snrlama akla gelmektedir: Birincisi,
kendilerini hiUa bu toplumun mensuplar olarak gren bu insanlar,
toplumun hakszlk yapt yolundaki kesin inanlarna ramen,
inanlarn byk bir itina ile batan sona yeniden gzden geirip,
dierlerine yanl yaptklarna ikna olmalar iin yeterli frsat ver-
melidirler. kincisi, -benden nce konuanlar da zaten hep ayn
dorultuda fikir beyan ettikleri iin, uzun aklamalarda bulunmam
gerekmiyor- iddet ve terr bu yolla hakl karlamaz. Birinin bir
bakasna, yasaya itaat etmesi durumunda yaamak zorunda kala-
cana inand hakszlkla karlatrlabilecek bir lde hakszlk
yapmas asla doru olamaz. Birey, kendisi iin talep ettii, zsayg
ve ahlaki btnlkten kaynaklanan hakk bakasna da aynen
tanmak zorundadr.
Ancak bu ilk tip sivil itaatsizliin tearimizin ierisinde daha
fazla genel deiiklie gereksinimi yoktur. rnein, bu durumdaki
kiinin, yasay ihlal hareketine girineden nce, kar kt poli-
tik karardan dn konusunda bir mit olabilecek, var olan tm po-
litik yollar denemesi gibi bir genel snrlama ekleyemeyiz. Birinci
biime uygun sivil itaatsizlik olaylar byk bir aciliyet tarlar.
Kle avcsna, kaan kleyi teslim etmesi istenen kuzeyli, hatta
bayraa sayg duruunda bulunmas istenen renci, muhtemelen

144
yakn bir gelecekte deitirilecei umuduyla yasaya itaat etmeleri
durumunda, telafi edilemeyecek bir zarar grm olacaktr. Peki
hi deilse eyleyicinin eylemini pragmatik olarak tartmas ve gs-
terecei itaatsizliin durumu uzun vadede daha da ktletirecei
kanaatine varmas durumunda yasaya uymas biiminde bir snrla
ma getirebilir miyiz? Bylesi bir durumda bile ok dikkatli olmal
yz. Birinin yle dediini dnn: "Vietnam'da masum sivilleri
ldrmelisin ya da bir klenin tutsakla geri gtrlmesine yar-
dm etmelisin; nk senin yasaya itaat etmemen, daha ok insann
lmesi, daha ok insann tutsak edilmesine neden olacak bir geli
meye yol aacaktr." Akl banda hi kimse bunu geerli bir arg-
man olarak kabul etmeyecektir. Burada ortaya kan ve fail mer-
kezli etik (agen-relative morality) olarak da adlandrlan sorun zerine
gnmzde gerekten de ahlak felsefesi erevesinde youn tart
malar olmaktadr. Belki insanlarn kendi alarndan, "Uzun vade-
de daha ok susuz insann leceini bile bilsem, susuz insanlar
ldrmeyeceim" demek biiminde ahlaki bir haklar vardr.
imdi, sivil itaatsizliin ikinci biimine geince farkll gre-
ceksiniz. Burada Yurtta Haklan Hareketi'nde yer alan ya da Viet-
nam Sava'na katlmay reddederek deil de askerlik belgeleri
zerine kan dkerek ya da Pentagon'un merdivenlerinde oturma
eylemi yaparak sava protesto edenler bize bir rnek sunuyorlar.
Bu insanlar yukarda betimlediim, sivil itaatsizliin demokratik
devlet teorisiyle uzlatrlabilecei zel bir biiminde, haksz bul-
duklar bir politikay deitirmek iin eylem yapyorlard. Bunlar
gibi dnen insanlar ne yapmaldrlar? Benim dneerne gre so-
runun ilk, genel yant bunlarn inanlarna uygun davranarak zo-
runlu gryorlarsa yasay ihlal etmeleridir. Ancak burada srarl ol-
mamz gereken ve birinci tip itaatsizliktekine oranla daha fazla
pratik anlam olan snrlamalarn says artmaktadr. imdi, politik
imkanlarn tmn kullanma ve yasal yollardan btn umutlar t-
keninceye kadar yasay ihlal etmeme talebi daha zorlaycdr. Bi-
rinci tip iin yanl bulduumuz bir snrlama, ikinci tip iin inan-
drc olmaktadr. Birinci durum iin karmak ve kukulu
olduunu sylediim pragmatik yaklamlar dnn. Bunlarn
imdi dorudan bir anlamlar vardr. Bu koullar altnda yasay
ihlal edenin eylemini gerekelendirirken, "Byle yaparak o politi-
FJ(N/S,il taat~izlk 145
kay destekliyorsun" yolundaki itiraza verecei "Ahlak d bir po-
litikay deitirmek iin bunu yapyorum" karl iyi bir yant ol-
mayacaktr.
Bylelikle ikinci tip sivil itaatsizliin incelenmesinde, birineide
az arl olan ya da hibir nemi olmayan snrlamalar gndeme
gelmektedir. Daha tesi burada yeni bir ayrm da kanlmaz ol-
maktadr. Sivil itaatsizliin ikinci biiminde sorun bir politikay
deitirmektir ve bu amala kullanlabilecek kabaca iki strateji var-
dr. lk strateji, kartlar ikna etmeyi hedeflemez. Bu politikay
doru bulan ounluun fikrini deitirmesini deil, tersine oun
luun bu politikay srdrmesi halinde deyecei bedeli olabildii
lde ykseltmeyi, bylece de bedelin ounluk iin kabul edile-
mez bir seviyeye ulamasn hedefler. knac olmayan anlayn
ok eitli stratejileri -bedeli ykseltmenin eitli biimleri- vardr
ve bunlarn her biri dierlerinden daha ekicidir. Belli bir politika-
dan nefret eden insanlar, ounluu ya bu politikay terk etmek ya
da btn kar kanlar ieri tkmak gibi bir ikilemle kar karya
brakmak yoluyla uygulanan politikann bedelini ykseltebilirler.
ounluun acma hislerinin harekete gemesi durumunda -ki bu
yasalara saygl insanlar iin pekala mmkndr- iknay hedefle-
meyen strateji baarl olabilir. Dier ar uta sindirme, korku ve
dehet uyandrma ya da huzuru bozan, maddi zarara yol aan stra-
tejiler bulunur: Trafiin engellenmesi, girilerin bloke edilmesi ya
da resmi kurulular ya da devlet memurlarn fiili olarak altrma
ma gibi eylemler bu erevede anlabilirler.
Bunun kart olarak ikna stratejileri, ounlua hala destekle-
dikleri bir politikann ykseltilmi bedelini detmeyi deil, daha
ok onlar bu politikann hakszl konusunda ikna etmeyi hedef-
ler. Bununla tabii ki sivil itaatsizliin daima bu iki stratejiden biri-
ni izlediini sylemek istemiyorum. nsanlarn motifleri, umut ve
beklentileri her durumda karmaktr ve ska bu iki strateji de sz
konusu eyleyicilerin niyetlerini e zamanl olarak etkileyecektir.
Gene de kurmaya altmz sivil itaatsizlik teorisi asndan bu
iki strateji biimi arasndaki analitik ayrm vurgulamak anlaml
dr; nk bu bize aadaki biimde bir hipotezi formle etme
imkan salar. Bylelikle ikna aralarnn varl ve baarl ekilde
kullanlmalarnn sz konusu olduu bir durumda, sivil itaatsizliin

146
ne zaman hakl olabileceini, bu koullarn yokluu durumunda
durumun ne olacan ve iknac olmayan stratejilerinin ne zaman
yelpazenin savunulamayacak noktasna yaklaacaklarn syleyebi-
liriz.
Aktr ki ikna stratejileri daha hakl gsterilebilecek zellikte-
dirler. Ama bu, ancak ikna metoduna arnn makul ve baar an
snn yksek olduu durumlar iin geerlidir. rnein 60'l yllarda
Amerika'da Yurtta Haklar Hareketi iin durum byleydi. Ameri-
kan politikasnn sylemi, on yllardan beri eitlik zerine edilmi
laflarla yklyd ve kinci Dnya Sava rk ayrmcl konusun-
da toplumun adalet duygularn keskinletirmiti. phesiz syle-
minde de, szmona angajmannda da imdiki gibi fazlasyla var
olan ikiyzll inkar etmiyorum. Ama ikiyzlln kendisi
bile ikna stratejileri asndan bir koz olabilir. ounluk, hatta
Gney illerindeki ounluk bile, sivil itaatsizlik araclyla kendi
yasalarn karmaya zorlandnda mahcubiyetten kzaryordu. Po-
litik ounluk artk, "Evet biz toplumun bir blmne aa rk
muamelesi yapyor ve bunu savunuyoruz", deyip sonra da hibir
ey olmam gibi kenara ekilemiyordu. Sivil itaatsizlik herkesi,
ounluun birok nedenle yllardr grmezlikten geldii eyi gr-
meye zorluyordu. Bylelikle dnceler deiti ve bu deiikliin
en arpc delili, adalet mekanizmasnn, kavgann sonuna doru,
sava kazanlmak zereyken, hareketin dman olmaktan kp
mtefiki safna gemesiydi.
Ancak bu koullar her zaman yoktur. Bazen koullar, Gney
Afrika rneinde olduu gibi, hibir ekilde uygun olmadndan,
ikna stratejilerinin byk baar anslar yoktur. knay hedefleme-
yen stratejilerin hakl olabilecei durumlarn varln tmden ret
mi edeceiz? Peki byle bir durumda ikinci tip meru sivil itaatsiz-
lie bavurma yolu kalr m? Ben byle bir yaklamn ok kat
olacan dnyorum. Salam bir alma teorisinin bir paras
olarak, genel ierikteki u ilkeyi savunuyorum: Belirli bir resmi
politikann yukarda tanmladm biimde gayri ahlaki ve haksz
olduuna inanan birey, etkin, ikna edici sivil itaatsizlik olanaklar
yoksa ve iddet iermeyen ve baar ansna sahip iknaya dayan-
mayan teknikler mevcutsa ve bu teknikler ters etki yaratma tehlike-
si tamyorlarsa, bu birey iknaya dayanmayan aralar kullannakla
147
doruyu yapmaktadr. Bu yaklam bazlarmza ok zayf gzke-
bilir; ancak ben saylan tm snrlamalarn gerekli olduuna inan
yorum.
imdi nc tip diye tanmladm sivil itaatsizlik biimine
geliyorum. Burada eyleyiciler deitirmeye allan politikann
benim yukarda izahna altm zel biimde haksz olduunu
dnmyorlar. Yani sivil itaatsizlie bavuranlar ounluun sa-
dece kendi karlarna gre hareket ettii, bu arada bakalarnn
haklarn ihlal ettii fikrinde deiller. Bunlar daha ok kar ktk
lar politikay temelde yanl, ahmaka ve ykc olarak deerlendi
riyor ve hem ounluun hem de kendi karlarnn nerede olduu
nu ounluktan daha iyi bildiklerine inanyorlar.
Burada, nc tip sivil itaatsizlik sz konusu olduunda, ikna-
ya dayanmayan stratejilerin tutarl bir teori erevesi ierisinde
hakl gsterilebilecei konusunda kukulu olduumu sylemem
gerekiyor. nk szn ettiim teori, farkl kanaaterin varln
kabul eder, ama batan bunlarn hakl olabileceklerini reddeder. Bu
konuda beni megul eden sorunlar izah etmek iin, bata deinme
diim, Amerika'nn yakn tarihinde yaanan bir sivil itaatsizlik ola-
yndan sz etmek istiyorum. Belki de ksa vadeli en etkin sivil ita-
atsizlik eylemi, gney eyaletlerindeki bir ksm yurttalarn ve
memurlarn siyah ocuklar beyazlarn okullarna gndermeme ey-
lemiydi. Oysa siyah ocuklar Anayasa Mahkemesi'nin 1954
ylndaki kararna gre bu hakka sahiplerdi. Bu yolla, bir kuan
nemli bir blmnn gereksinim duyduu eitim engellenmi
oldu. Bunun bu ocuklarn gelecekleri zerinde nemli etkileri ol-
duu aktr. Bunu yapan memurlarn motifleri, nc tip diye ta-
nmladmz itaatsizliin tipik motifleriydi; yani bunlar, kendi d-
ncelerine gre tm toplum iin ok mantksz, yanl olan bir
politikay deitirmeye, ertelemeye alyorlard ve kullandklar
yntem ise bakalarn ikna deildi. Size tarihimizin bu uursuz
blmn hatrlatmam, bu alma teorisinin bu tr durumlar iin
iknaya dayanmayan stratejilere izin vermemesi gerektiine
inandm anlamna gelmesin. Sylemek istediim sadece, kukulu
olmak ve farkl bir anlay savunanlardan imdiye kadar olduun
dan daha iyi argmanlar isternek iin nemli gerekelerimizin ol-
duudur.

148
 Bugn burada tabii ki rk ayrmcl ile deil, atom politikas
ile urayoruz. Sorulmadan sylemeliyim ki, lkemin nkleer po-
litikasna iddetle karym. Ancak tutarl bir alma teorisinin
buna kar sivil itaatsizlik eylemlerini hakl karp karma
yacan soruturmamz ve her eyden nce bu durumda sonu
alc sivil itaatsizlik stratejilerinin var olup olmadn dnmemiz
gerekiyor. Burada temel bir sorunla kar karya bulunuyoruz.
Neye ikna etmek istiyoruz? Yurtta Haklar Hareketi'nde olduu
gibi, ikinci tip sivil itaatsizliin eyleyicileri rtk bir biimde var
olan bir inanc Sokretesi bir tarzda su yzne karmaya alyor
lar ve bu noktada ounluun, insann yz kzarnadan reddede-
meyecei bu inanc kabul etmeyi bir ekilde taahht ettiine inan
yorlar. Ancak atom politikas alannda, rtk biimde var olan
byle bir inanca paralel bir ey bulmak zordur. Prof. Habermas*
buradaki konumasnda Almanya'da fzelerin yerletirilmesi konu-
sunda atmalarn ahlaki boyutlarna iaret etti. Ben bu boyutun
imdiye kadar nkleer politikaya kar sivil itaatsizlik eylemlerine
girienierin ounluunun temel kayglar olduunu sanmyorum.
rnein ngiltere'de Graham Comman'da atom tesislerinin kuatl
masna katlan kadnlarn byk bir blm, dini gruplarca ne s-
rlen ve nkleer silahlarn savunma amacyla kullanlmasna kar
olunduu iin, nkleer silah kullanmyla tehdit etmenin de -hatta
byle bir tehdit bir atom sava tehlikesini gerekten ortadan
kaldrsa bile- yanl olduunu ne sren btnlkl argman
kabul etmiyordu. Bu olduka kat, sezgilere kar bir argmandr.
Atom silahlarna kar kampanyaya katlanlarn byk ounluu,
argmanlann baka bir iddiaya, atom silahlannasnn ahmaka bir
politika olduu ve bunun bir atom savan engellemeyecei, tersi-
ne byle bir tehlikeyi artraca iddiasna dayandryorlar.
Kukusuz, etikle akln argmanlann basite kar karya getir-
mek ok kaba bir yaklamdr ve ben fzelerin konumlandnlmas
na kar gerek ahlaki gerekse politik argmanlarn var olduu ko-
nusunda hemfikirim. Ancak burada sz konusu olan, daha nce
yaptm snflamaya gre ikinci tip sivil itaatsizlik iin szn et-
tiimiz olayn merkezinde bulunan zel trden ahlaki argmanlar

Bkz. Habermas'n bu kitaptaki yazs. (.n.)

149
deildir. Sz konusu olan, ounluun kendi karlarn n plana
alrken, sayg gstermek ve dikkate almakla ykml olduu ba
kalarnn haklarn hie sayarak gcn ktye kullanmas duru-
munda geerli olan argrnan deildir. Eer yleyse burada oun
lua kar giriilen sivil itaatsizlik eylemlerini samimi bir ekilde,
anayasal yapda rtk olarak var olan hukuksal ilkelerin kabul etti-
rilmesi abas olarak sunamaz ve ounluu kendi karlar nede-
niyle sorumluluklarn grmezden gelmekle sulayamayz.
Bu ilke sorununun tesinde, sivil itaatsizlik eylemlerini, oun
luun akln bana getirmek iin ikna stratejileri olarak sunma a-
basnda bir sorunla daha karlayoruz. kinci tip sivil itaatsizlikte
olduu gibi bu formda da pragmatik argmanlarn byk nem ta-
malar gerekiyor ve bu nedenle sivil itaatsizlik eylemlerinin ger-
ekten ne lde ikna edici olduunu dnmemiz gerekir. Eer
benim sandm gibi yeni atom fzelerin yerletirilmesine kar en
ikna edici itirazlar -ki byle bir ey, kar tarafn tezlerinin hatal
mantnn, yanl varsaymlarnn, atlan yanl admlarnn
ayrntl bir analizini gerektirir- sadece hkmetin kararlarn
alrken dayand politikann etkileri konusundaki karmak savla-
ra ynelikse, karmzdakileri tezlerimizin gllne inandrmak
iin yaplan politik gsteriler ve trafik engellemeleri ok zayf kal-
maktadrlar.
Eer bu doruysa, imdi sivil itaatsizliin bu biimini destekle-
yenierin samimi bir ekilde, bu eylemlerin kartlar iknay hedef-
lemediini kabul etmeleri gerekir. Bu eylemler, ok nemli, trajik
bir hata olarak grlen bir politikann bedelini ykseltmeyi
amalyorlar. Bylece bu insanlarn, benim zor olarak nitelendirdi-
im soruya, yani tutarl bir sivil itaatsizlik teorisinin bu tr bir ita-
atsizlii hakl karp karmayaca sorusuna cevap vermeleri ge-
rekmektedir. Atom politikasnn varsaylan tehlikeleriyle sradan
hkmet kararlarnn tehlikeleri arasndaki ak farklla ramen,
benzer bir durumu incelemek yararl olabilir. knay hedeflemeyen
sivil itaatsizlik, baka bir kt hkmet politikasna, rnein kt
iktisat politikasna ynelik olsa hakl gsterilebilir mi? ABD ve n
giliz hkmetleri gnmzde, hem ksa hem de uzun vadede genel
kamusal kariara kar olduuna inandn iin ahnaka olduu
nu dndm iktisat politikalar izliyorlar. (Burada misafir oldu-
ISO
um iin, hali hazrdaki hkmetinizin iktisat politikasna ilikin
bir deerlendirme yapmayacam.) Bu iktisat politikasnn sivil ita-
atsizliin ikinci biimi balamnda deindiim ekilde de haksz
olduu birok neden gsterilerek kantlanabilir. Bu politika tmy-
le ounluun karlarna hizmet iin gdlse bile yine de aznlk
haklarn ihliH etmektedir. Ancak bu iddiay bir kenara brakp, sa-
dece ounluun desteiyle izlenen bu iktisat politikasnn, oun
luun kendi karlarna bile uygun olmadn savunsaydk
ounluk monetaristlerin argmanlaryla krletirilmi olabilir- bu
argmanmz gvensizlik ve zorluklar yaratarak, yani bedeli yk-
selterek, hala bu politikann en iyisi politika olduuna inanan o-
unluu bu politikadan vazgemeye zorlama yolunda bir sivil ita-
atsizlik anlayn hakl gsterebilir miydi?
Prof. Hebarmas'n ilgin vurgularnn birounun, bylesi bir
karlatrmay etkisiz klaca dnlebilr. zellikle de onun, ha-
yati nemdeki kararlarn salt ya da snrl bir ounluun desteiy
le alnmasnn kararn meruiyetini zedeleyebilecei eklindeki
saptamas zerinde durmak gerekir. Bu ilkeye dayanarak fzelerin
konumlandrlmasna kar, argmanlara dayanmayan bir sivil ita-
atsizlii hakl gsterebilir miyiz? Bunun g olduu bellidir.
nk ayn ilkeye dayanlarak hkmetin fzeleri yerletirmeme
yolunda alaca bir karara da kar klabilir. Bu da fzeleri kabul
etme karar gibi bir karardr ve hatta verili koullarda, brakn Prof.
Habermas'n talep ettii ezici ounluu, salt ounluu bile bula-
mayacak bir karardr. Ksacas gncel atma, benim dneerne
gre, Habermas'n prensibinin amaca uygunluunu pheye d
recek biimde simetriktir. Elbette fzelerin konumlandrlmas po-
litikasna kar kanlar, bunun dzeltilemeyecek zarariara yol aa-
cana, nk fzelerin varlnn toplumun varoluunu tehlikeye
dreceine inanmaktadrlar. Ama bu, kar taraftaki insanlarn
-ki bunlarn saylarnn biraz daha fazla olduunu kabul edebiliriz-
fzelerin yerletirilmesine kar verilecek bir karar konusunda d-
ndklerinin aynsdr. Bunlar byle bir kararn nkleer sava ola-
sln artracana ve toplumun varoluunu tehlikeye drecei
ne inanyorlar. Bu durumda, bence -istemeyerek de olsa sylemem
gerekiyor- Habermas'n analizi, hkmetin bir meruiyet ilkesini
ihlal ettiini gstermiyor. Ve eer byleyse, ikna hedefi olmayan
s
sivil itaatsizlii hakl gstermek iin bu ilkeye dayanamayz.
Bu tantlamay u anda ok da tatmin edici olmayan bu noktada
kesrnek zorundaym. Halihazrdaki tartmalarda zerinde dn
dmz sivil itaatsizlik tipi nc form olabilir ve burada da
kartn ikna etmek diye bir sorunu olmayan bir itaatsizlik sz ko-
nusu edilebilir. Ancak bu Habermas'n, Rawls'dan aktard tanma
uymuyor. Bu form, ounluun en iyi diye dnd bir politika-
y uygularken deyecei bedeli ykseltmeyi amalyor. Elbette bu
tespit, bu tr sivil itaatsizlik biiminin yanl olduu anlamna gel-
miyor. Politik etiin karmak sorunlaryla ilgili bir konuda yle
basit ve mekanik bir tarzda yzeysel sonulara varamayz. Benim
dneerne gre, yaptmz tartmalarda hala, bu tr sivil itaatsiz-
lik konusunda ie yarar bir sivil itaatsizlik teorisinin temel unsur-
larndan olabilecek bir tez ne srlemedi.

~~~~;~
imdiye kadar bir sivil itaatsizlik teorisinde dikkate alnmas gere-
ken iki temel sorundan biri zerine konutum: Politik bir kararn il-
kesel olarak yanl olduuna inanan bireyler bu inanlarnn gerei
olarak nasl davranmaldrlar? kinci soruya ilikin yorumlarm
ok daha ksa tutmak zorundaym. Hkmetler bu insanlarn dav-
raniarna nasl tepki gstermeliler? Bu noktada u iki yani yap-
mamaya dikkat etmeliyiz. Birincisi, sivil itaatsizlik eylemlerinin
cezalandrlmasnda srarl olan bir hkmetin, kmsenmeleri ve
cezalandrlmalar gereken malum kt insanlardan olutuu fik-
rinden hareket etmemeliyiz. kinci olarak, eylemlerinin hakll
inancyla yola karak, bilinli biimde yasay ihlal eden insanlarn
cezalandrlmamalar gerektiini varsaymak biiminde bir kar
yanlla dmemeliyiz. Burada bir mantk elikisi yoktur ve
hatta birok durumda, insanlarn cezalandrlmalar olduka anlam-
ldr; bunu. onlarn konumunda bizim de ayn eyleri yapacamza
ya da yapmamz gereknesine ramen sylyorum.
Bunlar iki vahim yanltr. Ancak daha vahim olan nc bir
yanl daha vardr. Sivil itaatsizlik gdsyle yasay ihlal eden
birey cezalandrlmamaldr. Herhangi bir nedenle, hatta kiisel
152
kar ya da haysiyetsiz bir amala yasay ihlal eden bireyin de mut-
laka cezalandrlmas gerekmez. Prof. Hebarmas konu ile ilgili u
ilke konusunda endielerini ifade etti: Yasa yasadr ve uygulanma-
s gerekir. Ama hukukular, hatta olduka tutucu hukukular bile
nadiren bu ilkeye gre hareket ediyorlar; nk bunlar da her tr
yasa ihlalini cezalandran hibir lkenin, hele de hibir medeni l-
kenin olmadn biliyorlar. Adli yarglamada bir takdir hakknn
varl modern hukuk teorisinin asli unsurlarndan biridir. Bu, ceza
kovuturmasndan vazgeilmesini gerektiren ok sayda nedenin
olabilecei birok su iin geerlidir.
Benim dneerne gre yararclk olduka ksr bir genel hukuk
teorisidir; ama gene de adil cezalandrma iin harika bir zorunlu n
koul koyuyor. Uzun vadede toplumu iyiletirmeye katkda bulun-
mayacaksa birey cezalandrlmamaldr. Bu elbetteki birini ceza-
landrmak iin yeterli nkoul deildir. Ama bu, gerekli bir nko-
uldur ve takibat kararn birok durumda engelleyecek bir kriter
oluturur. rnein Mutlangen polisinin sivil itaatsizlik eylemlerini
grmezlikten gelmesi doru bir karard. Fakat yararclk kriterini
cezalandrma iin zorunlu bir n koul olarak kabul edersek, zor
bir soruyla kar karya kalyoruz: Bir cezalandrmann insanlar
benzer'eylemler yapmaktan alkoyaca ve bylelikle toplumun ge-
neli iin yaam daha bar ve yararl hale getirecei varsaylrsa,
hkmetin sivil itaatsizlik gdsyle davranan birini cezalandrma
ma hakk var mdr?
Byle bir yaklam birauna semecilik gibi gzkebilir.
Ancak bir kez ilk soruyu, adaletsizliinden emin olduu iin bire-
yin yasay ihlal ederek doruyu yapt biiminde yantladysak,
bunu savc ve hakimierin de ceza takibat konusunda karar verir-
ken dikkate alabilecekleri ya da almalar gereken bir neden olarak,
hatta bunu yararclk kriterinin geerli olabilecei durumlarda bile
yapmalarn kabul etmemek bana tutarsz gzkyor. Yani bu ok
rahatlkla ceza seviyesini dk tutmann bir gerekesi olabilir, ol-
maldr da. ki sorumuzun, yani insanlarn inanlarna uygun bi-
imde ne yapmalar ve hkmetin bunlarn eylemleri karsnda
nasl davranmas gerektii sorularnn birbirinden bamsz olduk-
larn vurgulamtm. Ama bu sorular o kadar da birbirlerinden ba-
msz deiller ve buras tam da bu sorularn karlkl bamlkla-

153
rnn en ak grlebildii noktadr. Tedbir olarak eklernem gerekir
ki, ben kiinin hakknda soruturma alp almamasnda ve nasl
cezalandrlmas gerektii konusunda karar verilirken sadece kii
nin eylem gdsnn dikkate alnmas gerektiini savunuyorum.
Ama konuyla ilgili nemli olan, korkutma bata olmak zere,
baka eyler de vardr; bu yzden, inanlar dorultusunda eyleme
geen insanlarn hibir zaman cezalandrlmamalar gerektiini
sylemek, belirttiim gibi ar ya kamak olur.
ki noktaya daha deinmek istiyorum. Birincisi, biraz nce de-
indiim sorunun muhatab asndan tartlmas: Sivil itaatsizlik
eylemlerine girien kiiler cezalandrlmaya aba gstermeli, hatta
cezalandrlmay talep etmeli midirler? Benim konuyla ilgili d-
ncem ok basit. Ben Sokrates'in cezasz sivil itaatsizliin tam ol-
mad, eyleyici kii teslim olup, "Ben topluluumuzun yasasm
ihlal ettim, beni cezalandrn", demedii srece sivil itaatsizliin
gerek olmad yolundaki grne katlmyorum. Bu bak as
nn cazibesini, dramatik ekiciliini gryorum, ama bu bana yan-
l ve mulak geliyor. Bu yaklam birinci olarak sivil itaatsizliin
ilk biimi iin geerli olamaz. Kle avclarna yardm etmeyi ya da
kendi dncesine gre gayri ahliiki bir savata yer almay isteme-
dii iin askere gitmeyi reddeden birey, amacna en iyi ekilde, ey-
lemi sakl kalrsa ve hibir zaman aa knazsa ular. Dier iki
tipte cezalandrlma, bazen arasal deerinden dolay plann bir
paras olabilir. Belki birey, stratejisi yukarda deinilen ikna et-
meme yntemi olduu iin cezalandrlmay isteyebilir; byle bir
durumda kii toplumu, kendisinin gayri ahlaki bulduu politikay
uygulamasnn tek yolunun onun gibi dnen insanlar hapse
atmak olduunu kavramaya zorlamak istiyordur. Byle bir durum-
da sz konusu kiinin cezalandrlmay istemesi anlalr bir eydir.
Ama bu arasal yaklam, cezalandrlma istei yolunda ahlaki ya
da kavramsal genel bir taleple kartrmamalyz. Eer bir sivil ita-
atsizlik eylemi amacna cezasz ulaabiliyorsa bu tm taraflar iin
en iyisidir.
Sonu olarak belirtilmesi gereken bir ey de, imdiye kadar
sivil itaatsizlik eylemlerini, yasa ihlalleri varsaym erevesinde
tartm olmamzdr. Ancak ilerici bir adan yaklarsak, belki de
bunun byle olmadn greceiz. Prof. Habermas ve dier konu-

154
maclar yasallk ve meruiyet arasndaki belirsizlii vurgulayp,
burada iki kart tasarmn sz konusu olabilecei ihtimaline dikkat
ektiler. Anayasalar soyut politik haklar da yasal haklar olarak
deerlendiren Amerika ve Almanya'da ister istemez, yasa nedir so-
rusu ortaya kacaktr. Birka yl nce, ABD Anayasas'nn, eer
doru anlalrsa, o dnem genel olarak yasa ihlali olarak alglanan
eylemleri anayasaya uygun olarak kabul edebileceini iddia etmi
tim. Benzer argmanlarn burada da ortaya kmas beni artmaz.
Ve bu lkenin Anayasa Mahkemesi hakimlerinin bu noktay dikka-
te aldklarn biliyorum. Ama hukuk teorisinde ska gz ard edil-
mi olan bir ayrma dikkat etmezsek, bu olaslktan bir ey kma
yacaktr. Anayasalarn sivil itaatsizlik olarak deerlendirilen
eylemleri gerekten de koruduklar eklindeki argmann malke
rnelerin kar yndeki belirlemelerine ramen hala geerli olup ol-
madna karar verneliyiz. Hepimiz, mahkeme ne derse hukuk
odur szn ok iyi biliyoruz. Ama bu iki farkl anlama gelebilir:
Birincisi, malkernelerin hukukun ne olduunu belirleme konusun-
da daima hakl olduklar, kararlarnn itihat nitelii tad, yani
mahkeme anayasay belli bir biimde yorumladysa bunun gele-
cekte de zorunlu olarak geerli yorum olaca anlamna gelebilir.
Ya da basite, mahkeme kararlarn en azndan pratik nedenlerle
tanmamza ramen, malkernelerin tek tek olaylarla ilgili yanlabi
lecekleri yolundaki dncelerimizi sakl tutmamz gere).ii anla-
mna gelebilir. Birinci yaklam hukuksal pozitivizmin yak-
Jamdr. Bana gre yanltr ve sonu olarak da hukuk devleti
anlayn derinden zedeleyecek bir yaklamdr. Almanya'daki hu-
kukularn acil olarak benimserneleri gereken, doru yorum-
landnda yasann muhtemelen sivil itaatsizlii destekleyecei
eklindeki argman, ancak biz bu pozitivist yaklam reddeder ve
-hakimler belli bir olayda hukukun ne olduu konusunda son sz
syleme hakkna sahip olsalar bile- son szn daima ve mutlaka
doru olmas gereknedii konusunda srarl olursak etkili olabilir.

155
DEMOKRASiLERDE DiRENME
SORUMLULUGU ZERNE*
Hans Saner

inde yaadmz yzylda totaliter rejimlerle yaanan tecrbeler-

den sonra artk, devlete kar direnmenin farkl yntemleri olmal
mdr? sorusu deil, hangi yntemlerin hangi devlet dzeninde po-
litik olarak uygulanabilir, hukuki olarak yasal ya da belki ahlaki-
politik adan meru hatta zorunlu olduu tartma konusudur. Po-
litik olarak uygulanabilirliin snrlarn anayasal pratik belirler ve
bu pratik anayasa metninde yazl olandan ok farkl olabilir.
Neyin yasal olup olmadn ise sz konusu lkenin yasalarnn b-
tnl belirler. Geri yasalarn farkl yorumlan ya da anayasa-
larla dier yasalar arasndaki farkllklardan dolay yasallk sorun-
* Hans Saner, "ldentitat und Widerstand, Fragen in einer verialienden Demokra-
tie", adl kitaptan evrilmitir. lenos Yaynlar, 1988, Basel.

156
lar ortaya kabilir; ancak bu tr farkllklar genel olarak yasal
prosedrn kendisince ve balayc bir ekilde zmlenir. Ancak
yasalara ve politik pratie ynelik ahlaki tavr allar arasndaki
farkllklar giderecek ve ahlaki eilimler iindeki farkllklar her-
kes iin balayc ekilde zecek bir merci yoktur. Birisi iin
ahlaki olarak balayc olan ey bir bakas iin kukulu ya da
kabul edilemez olabilir. Buna gre de salanan hak ve zgrlkler
ya da konulan snrlamalar keyfi olarak alglanabilir ya da byle
kabul edilebilirler. Ancak bu kabul edilemezliin, keyfiliin l-
leri de tarihsel ve toplumsal gelime sreci ierisinde deiime
urar. Bu nedenle uzun bir dnem ahlaki-politik beklentiler asn
dan yeterli olan ahlaki prensipler, yasalar, kurumlar ve bunlara dayal
pratik, zaman ierisinde ya da birdenbire yetersiz hale gelebilir.
Bu yazda halihazrda var olan direni teorilerini anlatmayacak,
demokratik devletlerdeki somut atmalardan yola karak, kendi
bana yeterli bir teorinin ana hatlarn izmeye alacam. Bu
noktada demokrasinin, temsili ya pa ksmen dorudan demokrasi-
nin, esas olarak btn unsurlaryla ilediini, yani Rawls'n teori-
sinde yapt tanm kullanrsak, tmyle olmasa da "adile yakn
ilikiler"in 1 sistemi olduunu, ama gene de tek tek bireyler, gruplar
hatta ounluk iin kabul edilemez zorunluluklar ykleyebilecei
varsaymndan hareket ediyorum.

I. "ADLE YAKIN BR SiSTEMDE" DRENi

a) Halkn
belki yzde doksannn zerinde anlat ve anaya-
samzda da yazl olan genel askerlik grevi sistemi, belli bir ya
grubu ierisinde bulunan her salkl yurttatan, gerektiinde lke-
nin bamszln asker olarak, yani organize edilmi iddet kulla-
narak savunmasn talep eder. Yasall tartma konusu olmayan
bu talep ahiilki olarak da, salkl erkeklerin var olan btn aralar
kullanarak ocuklar, kadnlar, yallar ve hastalar korumakla y-
kml olduklar yolundaki fedakarlk fikri ile hakl gsterilebilir.
Ancak bugn tek tek bireyler asndan bu zorunluluu inandrc

1. Rawls, J: Eine Theorie der Gerechtigkeit, Frankfurt, 1975, s.390.

157
biimde reddeden mutlak ahlaki bir argmann var olduu da
hemen hemen tartma konusu olmaktan kmtr: Bu argmana
gre birey vicdanyla badatramayaca iin, her ne pahasna
olursa olsun, ldrme emrini kabul etmemelidir.
Demokratik devletlerde konuyla ilgili nerilen ya da uygulanan
zm modelleri birbirlerinden olduka farkldr. Bunlar bizde -ve
diktatrlklerde uygulanan bir yntemle- btn retilerio sulu
muamelesi grmesinden, haksz, yani saldr savalarnda ksmi ret
hakknn tannmasna, etnik ve dini olarak inandrc biimde ge-
rekelendirilmesi ya da pratik olarak yeterli biimde kantlana
bilmesi kaydyla, reddin prensip olarak kabulne kadar uzanmak-
tadr. Ancak bu zmlerin hibiri doyurucu deildir. lk uygula-
ma devletin bireyin ahlak anlayna ynelik bir saldrsdr; ikinci-
si, imdiye kadar hibir devlet kendi savann haksz sava
olduunu ilan etmedii ve hakl sava kavramnn silah teknolojisi-
nin bugn ulat dzeyde anlamsz hale gelmesi dolaysyla uy-
gulanma ans yoktur. ncs ise retilerio toplumsal olarak
aalanmalarna deilse bile, en azndan horlanan zorunlu hizmet
ykmllklerine yol amaktadr. Bu nedenle ben farkl bir zm
nerisinde bulunuyorum:
Hibir devlet mutlak olarak iyi ve mutlak olarak adil olamaya-
ca iin, yurttalarndan ancak mutlak olmayan eylemler talep
edebilir. Mutlak eylemle; dzeltilmesi, geri dn olanaksz, so-
nular itibariyle mutlak ve deitirilemez olan bir eylemi kastedi-
yorum. Byle bir eylem ldrme eylemidir. ldrme eylemi dev-
letler asndan ultima ratio anlamnda meru olarak grld
srece, devlet insanlara devletleri iin ldrme eylemine
katlmalar yolunda propaganda yapabilir, ancak bunu herkes iin
geerli emir haline getiremez ve askerlik iin kazanmaya alt
her bireyin onayna ihtiyac vardr. Yani, hem ldrmenin hem de
bundan kesin olarak kanmann ahlaki olarak gerekelendirildii
bir durumda ortaya kan sorun, ancak bu ekilde zlebilir. Bu
sorunda hukuk ve ahiakn tatmin edici bir uzlamas ancak gnll
askerlik grevi temelinde salanabilir. Fedakarlk dncesi de
ancak byle bir anlayla yani gnlllkle badaabilir. nk
insan ancak kendisini feda edebilir. Baka insanlar feda etmek
onlarn ancak sz konusu bireyin mlk olmalar durumunda

158
mmkndr. Birini kendini fedaya zorlamann ahiakla olan ilikisi,
ancak Verdun Muharebesi'nin ahHikla ilikisi kadardr; yani byle
bir iliki yoktur. Byle bir durumda hak eitsizlii yaratldna
nananlarn, herkesin seme hakknn olduu byle bir durumda
eitsizlikten sz edilemeyeceini dnmeleri gerekir. Ortada reel
politik bir argman kalyor: byle bir zmn kk devletler
iin geerli olamayaca. Bu argman kabul grmeye devam ettii
srece, askerlii ret biimindeki sivil itaatsizlik, bireyin toplumun
ounluunun istekleri karsnda ahlaki olarak meru gsterilebi-
lecek bir eylemi olarak kalacaktr.
Bylelikle olayla ilgili genel soruyu sorabiliriz: Demokratik sis-
tem ierisinde ounluun kabul ettii ve devlet iin yaamsal
nemde olan bir yasay bireysel olarak ihlfil etme eyleminin meru
iyeti sz konusu edilebilir mi? Benim cevabi nerim udur: En
azndan yasann bireyi mutlak sonular olan eylemiere zorlad
durumlarda byle bir meruiyet vardr. Burada eklenmesi gereken
bir nokta, mutlak eylem kategorisinin, sadece bir dev snrlamas
anlamnda deil, ceza yet!<Jsi snrlamas olarak da dnlmesi
gerektiidir. Yurttalarn mutlak sonular olan eylemiere zorlaya-
mayacak olan demokratik devlet, onlar mutlak sonular olan ce-
zalara, yani lme ve mr boyu zgrlkten yoksunlua da
mahkum edemez.
b) Her ounluk demokrasisi iinde, etnik kkeni, dini ya da
dili farkl olan aznlklarn ya da belli zellikleri olan blgelerin
seslerini bastrma, bunlarla ilikilerinde bir ounluk diktatrl
ne dnme tehlikesini barndrr. Bu nedenle gerek bir demokra-
sinin asli zelliklerinden birisi aznlklar ve blgesel zellikleri
dikkate almas, onlara zen gstermesidir. Bu zen yerel otonam
dareler, federalizm ve blgeeiliin farkl biimleri ve aznlklarn
korunmasna ynelik tedbirler araclyla kurumsallatrlr. Byle
bir zenin snrlarn enerji ihtiyacnn giderilmesi ya da lkenin
savunma yetenei gibi herkesi ilgilendiren ortak karlar belirler.
Burada hkmet kararlarnn ya da halkn ounluunca verilen
kararlarn blgeler ve aznlklarca da kabul, uygulanmas bekle-
nir. elikili durumlarda yarg yoluyla zorlamada bulunulabilir.
Bu demokratik pratik, 70'1i yllardaki nkleer santral yapm

159
tartmalar srecinde baarsz kald. KaiseraugS: 2* bu
baarszln somut rneidir. Bu deneyim reticidir; nk bu
olayla bildiim kadaryla svire'de ilk kez, blgede oluan byk
gruplar birok bilgilendirme aracn ve btn hukuki imkanlar so-
nuna kadar kullanarak, lkenin dikkatini sorunlarna ekmek
amacyla geerli yasalar, stratejik anlamda bilinli, ama dikkatli
bir biimde, igal hareketleriyle ihlal ettiler. Eylemciler ne ihtiya
tespitinin yeterince yapldn, ne de inaatn yan etkilerinin neler
olaca sorusunun akla kavuturulduunu kamuoyuna duyur-
mak istiyorlard: naat belki gereksiz belki de ok riskliydi. o-
unluunu blgenin eitli yerlerinden gelen lml yasa
ihlalcilerinin oluturduu illegal eylemciler, temsili kamuoyu yok-
lamalarna dayanarak halkn byk ounluunun arkalarnda ol-
duundan emindiler ve baz kanton hkmetlerinin stratejilerini
olumlu bir tavrla izlediklerini biliyorlard. Eylem, u anda hala
devam etmekte olan ve sonucu belli olmayan bir moratoryuma yol
am bulunmakta.
Yllarca sren bu kavgaya yol aan nedenler yle zetlenebi-
lir: Halkn giderek daha byk bir blm, santraln hizmete gir-
mesi sonucu blgedeki yaam kalitesinin deceinden, zellikle
Ren Nehri'nin st blgesindeki ykn halen yapm sren ya da
planlanan nkleer santrallar nedeniyle ortalama lleri ok aa
candan ve herhangi bir sava durumunda blge iin ek bir tehli-
kenin, konvansiyonel bir savata bile nkleer kirlenme tehlikesinin
ortaya kacandan korkuyordu. Federal dzeydeki kararlar t-
myle yasalara uygun alnd, parlamento ounluu pheye yer
brakmayacak bir ekilde santraln yapmndan yana olduu iin,
blge halk asndan yle bir soru ortaya kyordu: Blgesel bir
ounluktan, lke apndaki ounluun faydalanaca ancak ken-
disinin zarar grecei bir durumda, lke apndaki ounluun
2. Bisig, M. : Soziale Verteidigung. Eine gewalttreie Alternative zur militarischen
Verteidigung der Schweiz, Zrich 1976, s. 48-55. - Ledergerber, E. ve Schleic-
her, R.: Ist Kaiseraugst wirklich ntig?, Zrich 1981.
* isvire'nin Basel yaknlarndaki Kaiseraugst adl kyde yapmna balanan
atom santral, 1975 ylnda inaat alannn 11 hafta sren igali dahil, uzun yllar
sren mcadele sonucu durdurulmu, 1985 ylnda inaat firmasnn zararlar
denerek proje iptal edilmitir. Olay sivil itaatsizliin isvire'deki nemli dene-
yimlerinden birisi olarak tartlr. (.n.)

160
karlarna gre davranmas beklenebilir mi? Ya da yasada yeri ol-
masa da federalizm ilkesi, btn hukuki yollarn kullanlp tketil-
mesinden sonra, lke halknn ouuluunu ikna etmek umuduyla
blge halknn bu tr kararlara kar igal gibi illegal yntemleri de
kullanarak direnmesini meru klar m? Sorunun hukuki yant
aktr; ancak politik-ahlaki yant ak deildir.
Belki aadaki zm modeli tartma konusu edilebilir:
Yasal olup olmamasndan bamsz olarak birinin madur edil-
mesini iddet olarak adlandryoruz. Yasal iddet meruiyetini
madur edilen bireyin, daha nce bakasna kar su ilemi
olmasndan alr. Byle bir suun sz konusu olmamas halinde
genel karlar uruna bir maduriyet ancak fedakarlk dncesi,
kamu yarar ya da sadakat gerekesiyle sadece gnll olarak st-
lenilebilir. Madurlarn ounluu asndan byle bir istein sz
konusu olmad durumda, bu tr bir zorlama bir iddet eylemi ola-
rak kalr ve meru mdafaa formlar tartma gndemine gelir.
Meru mdafaa eyleminin boyutlarnn, yaannas muhtemel ma
duriyete ya da bir nkleer santral rneinde maruz kalnan iddete
uygun dmesi gerekir ve ayrntlaryla ilgili bir genelleme
yaplamaz.
Enerji retiminin herkesi ilgilendirdiini, bu nedenle ortak
karar verilmesi gerektiini iddia edenlerin, olayn herkesle ilgisinin
ok farkl olduunu, aslnda haksz bir biimde farkl durumlar
ifade etmek iin ayn kelimenin kullanldn dnmeleri gerekir:
Bir taraftan herkes iin enerji salanmas sz konusu edilirken,
dier taraftan genelin istekleri uruna bir blgenin madur edilme-
si sz konsudur.
c) Son yllarda en ok nc bir olay, NATO kili Karar'yla
da balantl bir olay tartma konusu edilmektedir. Demokratik
olarak seilmi bir hkmet ve meclis yasal bir biimde silahianma
karar alyor. Yrrlkteki yasal dzenlemelere gre de halkn
bunu onaylama ya da reddetme hakk yok. Byle bir durumda h-
kmetin ve parlamentonun ald karar halkn kendi kararym
gibi kabullcnnesi gcrekmckte. Ancak kamuoyu yoklamalar baz
lkelerde ounluun bu kararlara kar olduunu ortaya koyuyor.
Uzun boylu tartmalar ve protesto gsterilerinin yannda, tck tek
gruplar ya da bireylerce sivil itaatsizlik eylemleri de gndeme geti-
FIJ()l\,1/Snil t:Jbzlik !61
riliyor: Sokaklara barikatlar kurulmas, silahiara ve silah retimin-
de kullanlan materyale ynelik sabotaj eylemleri ve de protesto
amal vergi vermeyi reddetme eylemleri. Genel soru uydu: Parla-
mento ve hkmet halkn ounluunun onaylamad kararlar
uygulayabilir mi ya da bylece demokrasinin zn m zedelemi
olur? Sorunu ciddiletiren bir de zel durum var: Bu tr kararlar
rnein son tahlilde bir halkn varln ilgilendirecek nemdeyse,
gene tek bana hkmet tarafndan alnabilir mi? Tartmalarn
sertlemesinin bir nedenini de yerletirilecek fze rampalarnn bir
sava durumunda muhtemelen kar tarafn atom silahlarnn nce-
likli hedefleri olaca tezi oluturdu. Yani ok sayda atom
silahnn konulandrlmas ok sayda saldrya maruz kalnmas
anlamna gelecekti; rampalarn saysnn artrlmayp, eski fzele-
rin yenileriyle deitirilmesi durumunda da, uyar zamannn
ksalmas nedeniyle tehlike ykseliyordu. Tehlikenin st boyutu
ise tm bir halklarn ve kltrlerin tamamen yok edilmesidir.
Bu sorunlarn tartlmas birok evrede ahHiki tezleri olduka
radikalletirdi. rnein Kiliseler Ortak Konseyi'nin 1983 yl aus
tos ayndaki toplants srasnda alnan kararda, silahianma tezinin
dayana olan yldrma anlay "ahlaki nedenlerle" reddediliyor ve
politik ve askeri durumdan bamsz olarak, "atom silahlarnn re-
timi ve konulandrlmas insanla kar bir su" olarak niteleni-
yordu. Buradan kan sonu sz konusu karara kar mutlak bir
hayrd. Bu hukukla ahlak arasndaki dm zmyor, Kant'n
deiiyle kesiyordu.
Aadaki dnceler belki bir zm iin yol gsterici olabilir:
Her demokratik hkmet ve kurum iktidarn snrlarnn olduu
prensibini kabul etmek zorundadr. Bu prensip kurumsal olarak
gler aynl ilkesi yoluyla hayata geirilmektedir. Ancak gle-
rin ayrlm olmas durumunda bile, bilimsel teknoloji anda tek
tek kurumlarn aldklan kararlar sonular itibariyle mutlak katego-
risine girebilirler. Bunlar rnein bir halkn dorudan varoluuyla
ilgili kararlar olabilir: Bir kitlesel yok etme savana girme ya da
byle bir sava hazrlama karar gibi. Hibir hkmet ve kurumun
bu tr kararlar vermeye hakk yoktur. Herkesin lmn ve
yaamn ilgilendiren kararlar ancak herkes birlikte verebilir. Bu

162
nedenle ok nemli sonular olabilecek kararlar halk kendisi
almaldr.
ne srlen tezin geniletilmi hali Kant tarafndan, savaa ve
bara karar verme hakknn halkta olmas gerektii biiminde
ifade edilmitir.J Ayn tez Jaspers'n son dnem politik yazlarnda,
bir termonkleer sava balamnda yeniden ele alnm ve yle
tartlmtr: Eer demokratik rejim altnda yaayan bir halk kritik
bir durumda erefli lm yerine yaamda kalma ansn seiyor ve
nkleer olmayan silahlannada daha byk yaama ans gryor-
sa, hkmet bu tercihi kabul etmek zorundadr. 4 nk o baka bir
hkmetin uydusu deil, bu halkn hkmetidir. Hkmetin halka
bu saygy gstermedii durumlarda politik zgrln hala mm-
kn olan eylemi, o anda bir eyi engelleyemesc de politik bilinte
deiime yol aacak toplu itaatsizliktir.
yi ileyen kurumlaryla salkl demokrasilerde bile, bir tarafta
herkes asndan yasalln, dier tarafta tek tek bireyler, gruplar
ya da ounluk asndan ahiakn olduu durumlar vardr. Sivil ita-
atsizlik, bu demokrasinin genel erevesine sadk kalnarak, belirli
noktalarda deiikliklere gidilmesi iin yaplan sembolik zellikte,
yasal olmayan, ancak meru bir ardr. Sivil itaatsizlik, ok
dk dzeyde iddet kullanr; bunu yaparken insanlara asla zarar
vermeme prensibine uyar. Kullanlan dk dzeydeki iddetin,
demokratik dzene de fazla zarar vermemesi gerekir. Demokrasi
ise kendi olgunluunu, bu anlara kulak vererek, kar klan ko-
nuda bir konsensus olumusa, sz konusu uygulamay ya da
yasay deitirerek ispatlayacaktr.
Ra wls' n, yasay ihHU eden bireyin demokrasiye sadakatinden
dolay kefaret demeye, verilen cezay stlenmeye, yani yapt
eylemden dolay ayn zamanda pimanlk duymaya ykml
olmas 5 yolundaki inanc aslnda demokrasi safuluundan baka
bir ey deildir. nsan kabul edilemez diye alglad bir eyi, utan-
3. Kan, 1: Ueber den Gemeinspruch: Das mag in der Theorie richtig sein, taugt
aber nicht fr die Praxis. - bkz. Kan: Kleine Schritten zur Geschichtsphilosop
hie, Ethik und Politik, yayniayan v.K. Vorlander, Hamburg 1967, s. 111.- Kant:
Zum ewigen Frieden, 1. Definitivartikel, a.g.y., s. 127.
4. Jaspers, K.: Wohin treibl die Bundesrepublik? Tatsacfen, Gefahren, Chan-
cen, Mnih, 1966, s. 162.
5. Rawls, J. a.g.y. s.403 vd.

163
madan ve pimanlk duymadan reddetmeyi de bilmelidir. Byle bir
durumda ceza, denen bir kefaret deil, kanamadmz, ama bu
nedenle olumlamak zorunda da olmadmz, alan hukukun bir
zaferidir.
Btn demokrasiler daha adil olma yolundaki "adile yakn sis-
temler" olsalard, sivil itaatsizlik bu denli byk bir sorun olmazd.
Tm demokrasilerde ngrlemeyen ve bu nedenle var olan ku-
rumlar araclyla geici de olsa zlemeyecek atmal durum-
larn olabilecei kabul edildiinde, sivil itaatsizlik politik pratiin
kurumlar d, gerekli bir dzelticisi olarak hakl gsterilebilirdi:
yasalar adaletin en iyi ekilde gereklemesini engelledikleri sre-
ce sivil itaatsizlik eylemcilerini pratik olarak cezalandrmayarak ya
da sivil itaatsizlik hakkn kabul ederek. Yani byle bir hak, meru
iyetini, hibir demokrasinin mkemmel olmad, ancak prensip
olarak "adile yakn bir sistemi" hedefliyor olmas yolundaki kabu-
lnde bulabilirdi.

Il. "K SRECi ERSNDEK

DEMOKRASLERDE" DRENi

Aslnda sorun tam da demokrasi kavramnn ve de bylece her

demokrasinin, "adile yakn bir sistem olarak" olarak kabulnden
kmaktadr. Kavram betimleyici olarak alglayan kimse, basite
politik gereklii betimleyecek, normatif olarak alglayan ise bu-
nunla optimal bir devlet biimini ifade edecektir. Normatif
alglayan birey, sorunu ilkesel dzeyde tartt iin, demokrasi
softalna decek ve bu durum onun sivil itaatsizlii meru gr-
mesini zorlatracak, hatta imkanszlatracaktr. Oysa politik ger-
eklik, sadece az ya da ok adil demokrasiler arasnda deil, ayn
demokrasinin farkl dnemleri arasnda da ayrm yaplmasn ge-
rektiriyor. Demokrasinin hep ayn dzeyde adil olmasnn bir ga-
rantisi yoktur. Demokrasiterin k ve yeniden dou, kriz ve
hastalk, rme ve lgnla kadar eitli evreleri olabilir. B u ne-
denle sivil itaatsizliin fonksiyonu ve meruiyeti sorununu k
dnemlerindeki demokrasiler iin de tartmak gerekiy Jf. nce
daha zararsz olasl, bu k emarelerinin sistemin temsilcileri-
lM
nin baarszh sonucu ortaya kt olasln tartp, sonra
daha tehlikeli olana, kn demokratik yaplarn soysuzlamas
sonucu ortaya kt ikinci olasla geleceim:
a) Bir demokrasinin esas olarak salkl olan kurumlar ierisin-
de, yksek mevkileri igal eden birilerinin, balanamayacak ce-
haletleri ya da bireysel karlar nedeniyle, "yasalln snrlarn
biraz" amalar, rvet ilerine bulamalar, aka yalan syleme-
leri, g alanlarn geniletmeleri, insan haklarn ihai etmeleri vb.
ender rastlanan eyler deildir. Devlet iindeki bu kadro rme-
siyle (kelimenin dar anlamyla deil) genel olarak muhalefet ve
medya, bir de belki mahkemeler ilgilenirler. Byle bir bozulmaya
kar kurumsallam aralar, parlamenter kontroln yannda, poli-
tikann alenilii ve de malkernelerin bamszldr. Ancak bu
kar aralarn kendiliklerinden harekete gemelerinin bir garantisi
yoktur. Byle bir durumda bana gre kamusal direni hukuki ve
ahlaki adan bir zorunluluk haline gelmitir. Ancak bu direni
sivil itaatsizlie dnmeyecek, tersine kamuoyu basksyla olay
akla kana kadar tartma zgrl temel hakkn sonuna
kadar kullannakla yetinecektir. Olayn akla kavuturulmasyla
devletin btnl yeniden salanm olacaktr. Ama tam da bu
srete sulu politikac kamuoyu nezdindeki gvenilirliini, yani
temsilci olarak otoritesini yitirecektir.
Grevinden gnll olarak ayrlmayan ya da aziedilmeyen
byle birinin, hukuki olarak temsilci ya da makam sahibi olmasna
ramen, grevde kalna kar yrtlecek kamusal direni meru
mudur? Hukuk ve ahlak ilikisi asndan soru udur: Bir temsilci-
nin ahlaki-politik btnlne ilikin ak kuku, devlet memuru
ve temsilci olarak byle bir ahsakar direnii merulatrr m?
Muhtemel bir nermeler zinciri yle olabilir: Temsilciliin
snrl sresi, onun anlamyla deil, organizesiyle ilgili bir sorun-
dur. Temsilciliin anlam ise, halkn kendini tek tek insanlar
tarafndan temsil ediliyor hissetmesidir. Bunun n koulu temsilci-
ye duyulan belirli bir gvendir. Bu gvenin, temsilcinin iledii bir
sutan dolay kaybolup, temsilcinin keri"disinin kalmas durumun-
da, temsilciliin anlam genelde deilse de zelde tartmal hale
gelir, yani temel politik bir kurumun z zedelenir. Demokrasi
asndan bu anlam yeniden kazandrmak, nasl davranaca nce-

165
den bilinse zaten seilemeyecek olan bir temsileiyi korumaktan
daha nemlidir. Eer byle bir dzeltmenin kurumsal bir arac
yoksa, basn ve propagandadan ak zorlamaya kadar deiik yol-
lara bavurarak bu dorultuda aba harcamak merudur.
b) Ancak bir demokraside ortaya kabilecek yapsal knt
emareleri, yani devletin kendisinin rmesi, bir ncekiyle
kyaslanamayacak kadar nemlidir. Bu rmenin farkl ehreleri
vardr: Demokrasi grntsnn ardnda yava yava, neredeyse
fark edilemeyecek biimde bir dernek, parti ya da tabaka oligarisi
ortaya kabilir; demokratik g ilikilerinin szmona ef
faflnn arkasnda iinden klamaz karmaklkta g kompleks-
leri oluur (rnein bilim adamlarnn merkezinde olduu askeri-
endstriyel-politik bir kompleks); gl parlamento gruplar artk
semenlerini deil, kendilerini finanse edenleri temsil eder hale
gelir; hukuk devleti adna temel haklar yok edilir; gelecekte uygu-
lanmak zere, demokrasinin rafa kaldrlp, olaanst halin uygu-
lanmasna imkan verecek yasalar karlr; muhalefet byk bir ko-
alisyonun iine alnarak etkisiz hale getirilir; direni hakk
ynetmeliklerle adm adm etkisiz hale getirilir; halkn ounluu
farkl nedenlerle de olsa politikadan uzaklar, politik yaam zeri-
ne zmszlk ve ulusal daralnann younlaan sknts bir sis
gibi ker ...
Bu boyutta k yaamakta olan bir demokrasi erevesinde,
balangta deinilen olaylar daha zararsz yorumlanabilir ve bun-
lara u sorularla zm aranabilir: Neden bu sorunlarn aslnda
mmkn olan zmleri erteleriiyor? Kim ya da ne, yasa koyucu-
nun -temsilciler ya da halkn- politik istemlerini bu derece etkiliyor
ki, bu katlanlamaz durumun korunnas yolunda karar verebiliyor?
Hangi ekonomik, politik, askeri ve ideolojik karlar asl ama-
larn ve karlarn gizleyerek genel askerlik hizmetine zorlama,
nkleer santral yapm, atom silahlarnn yerletirilmesi konu-
larnda bir araya gelip, etkili oluyorlar?
kar birliklerinin ileri derecede karmaklat ve demokrasi-
nin temelindeki kn atmann zelliine uygun zmlere
artk izin vermemesi durumunda direnile ilgili yeni sorular ortaya
kar:
rnein, rmektc olan devleti kmeye brakmak gerekir tes-
166
pitinden yola klarak direni gerekesiyle her tr aktif direniten
vazgeilebilir mi? Bu "zm" mutlaka teslimiyet anlamna gelme-
yebilir, tersine olduka umut verici olabilir. lm ve yeniden diril-
me modelindeki yeni bir oluum beklentisine benzer biimde, -
rmenin kendisinin de bir dnm noktasna varaca umulur.
Kk birimlerde her eyi yeniden oluturmak zere devletin
btnyle olan politik ilikinin koparlmas bir direni nerisi ola-
bilir mi? Bu esas olarak, oluturulan kk topluluklarn zaman
iinde bir araya gelmesiyle genelde politik bir yenilenme gndeme
getirilebileceini uman alternatif gruplarn reaksiyonudur.
Yoksa devlet iinde ve devlet zerinde, yapsal deiirnde
srarl, ak ve adile yakn sistemi yeniden kurmay amalamas ne-
deniyle gelenee bal, her zaman legal olmasa da, srekli bir
kansz devrim almas olarak politik alma devam m ettirilme-
lidir? Byle bir alma, lllk ve etkinlik unsurlarn gz
nnde tutarak direniin kanl olmayan btn biimlerini kullana-
caktr: Yayn ve propaganda, gsteriler, pasif direni, sivil itaatsiz-
lik ve politik genel greve dek uzanan ekonomik mcadele gibi bir
dizi yntem.6 Bu alma hala, ounlua yaplm bir ar olarak
yorumlanabilir; ancak k srecinde var olan devlete olan sada-
kat sarslmtr. imdi byle bir sadakat olsa olsa devletin eski bi-
imine ynelik olarak anlarda ya da yeniden kurulma isteinde
dolayl olarak mevcuttur.
Direni biimlerinin bu ekilde geniletilmesine salt teorik d-
zeyde itiraz edilebilir:
Bu biimlerden bazlar, rnein yaynclk, eletiri, propagan-
da, gsteriler ve grevler normalde ya da koullara bal olarak ya-
saldrlar ve bu nedenle de direni biimleri bal altnda tart
lamazlar. Dar anlamyla sadece itaatsizlik direnitir ve onun
dndaki biimler yurtta haklarnn kullanlmas bal altnda in-
celenebilirler.
Sz konusu itiraz, demokrasilerin "adile yakn sistemler" olduk-
lar varsaymndan hareket edilebilseydi hakl olurdu. Ancak bu

6. Bkz. Saner, H.: Die Kampfmitttel des Brgers in der Demokratie. Zum
Spatwerk des politischen SchriftstellerS Karl Japers.- Bversen, F.' in
yaynlad, Philosophie der Politik. Ein Symposium zum 100. Geburstag von
Karl Jaspers. Wuppertal 1984, s. 61-76.
167
yaklam, insan politik gereklik karsnda krletirir. nk
k srecindeki demokrasinin zellii, verili haklarn kul-
lanmn, gizli sansr, kukulu mahkeme kararlar, dorudan ya da
dolayl meslek yasa, toplumsal soyutlamann farkl biimleri gibi
ok boyutlu yldrma yntemleriyle, yasal bir snrlama getirme-
den, fiili olarak zorlatrmas ya da engellemesidir. Byle bir du-
rumda, var olan ancak kullanlmas istenmeyen zgrlklerin
snrsz kullanm belki de en etkili direni yolu olacak, zaman
zaman yaplan ve arpc hakszlklara iaret eden sembolik eylem-
lerden farkl olarak, kmekte olan sistemin alternatifini, yaayan
bir demokrasinin pratiini oluturacaktr.
Bu lde geniletilmi bir direniin meruiyeti ek teorik sorun-
lar deil, sadece pratik sorunlar karr. Demokrasinin kusursuz ol-
mayaca yolundaki dnce, devletin k ihtimalinin itirafn,
daha adil olma yolundaki ilkesel irade ise yurttalarn sivil hak ve
zgrlkleri kullanlma grevine tahamml ierir. te bu grev
her tr demokratik direniten nce gelir; nk bunsuz bir demok-
rasi dnlemez. Tm bu doallna ramen, byle bir grevin
zel olarak ak dille bir anayasa maddesine yerletirilmesi gere-
kir; nk k daima mmkndr ve byle bir k gereklik
baline gelince, artk direniin btn iaretlerini tayacak rtk bir
grevi dayanak gstermek pratik olarak zor ya da imkansz ola-
caktr.
k halindeki demokrasilerde direniin meruiyetiyle ilgili
kesin snrlamalargetirilebilir gibi gzkmektedir: iddetin ar
maduriyetlere yol aan btn biimleri, yani terr, siyasi cinayet,
kanl devrim olarak i sava, sadece devletin propaganda tekeli,
brokratik oyunlar, tarafl adalet mekanizmas, gizli polis ve topla-
ma kamplar gibi iddet aralarn kullanarak kiisel bir tiranlk ya
da totaliter bir sistem kurmas, btn yurttalar potansiyel kurban
haline getirmesi durumunda, yani pratikte bir terr ve cinayet dev-
letine dnmesi durumunda meru grlebilirler. Keyfi biimde
uygulanan zor, sistemi ve temsilcilerini hedef almas kaydyla her
tr kar eylemi merulatrr. Ancak demokrasinin k statik
bir durum olmayp, diktatrlk ilikilerinin sisteme szmas ya da
diktatrln hazrlanmas ile paralel yryen bir sre olduu
iin, teorik olarak mmkn olann snrlar politik duruma gre
168
gene deiecektir. Bu noktada kl krk yararak davranmaktan ve
bylelikle teorinin yant veremeyecei gerek snr blgelerinde
dengeyi salamaktan baka bir yol yoktur. rnein teorik olarak,
Alman devletini ganimet olarak teslim etmektense, Hitler ve ekibi-
ni daha Weimar Cumhuriyeti'nin ykld dnemlerde hertaraf
etmek daha iyi olurdu denilebilir. Ancak Hitler bandan beri asla
kt bir demokrat olarak deil, bilinli bir demokrasi dman ola-
rak ortaya kt iin, hertaraf edilmesi demokratik devletin grev-
leri arasnda olmalyd. Fakat devletin demokrasi dmanlarn her-
taraf etme hakkna sahip olmas hi de istenen bir ey deildir;
nk k srecindeki demokrasi, dmanlarn demokratlar
arasnda arayacaktr. O halde bu tr u durumlar iin geride sade-
ce, tek tek demokratlarn hem var olan devlete hem de gelmekte
olan tiranla kar direnmeleri ve eylemlerinin hukuki adan
meru gsterilerneyecek sonularn stlenmeleri biiminde zayf
bir umut kalmaktadr.

III. DEMOKRASiLERDE DRENi N

BR TEORiK EREVE DENEMES

imdiye kadar genel bir direni teorisinden hareket ederek

deil, tek tek olaylardan yola karak tarttm. Sonuta genel bir
teorinin ana hatlarnn yle izilebileceini dnyorum:
Demokrasiyi en iyi durumda, halkn egemenliini kabul eden,
ilkesel dzeyde mkemmel olmadn bilen ve gene ilke olarak
daha adil olmak ynnde deimeye istekli bir devlet olarak ad-
landrr, ama ayn zamanda demokrasilerin bu ideal duruma ula
malarnn gereklikte pek mmkn olmadn da kabul edersek,
direniin aadaki boyutlar ortaya kacaktr:
1. Eer demokrasi optimal tanmdaki koullara byk oranda
uyuyorsa, daha fazla adalet amacyla oluturulan kurumlarnn ve
hukuksal yapsnn, bu amac gerekletirmek yerine engelleyici
olmaya baladklarn, ngrlmemi, belki de ngrlerneyecek
atmalarn ortaya kabilme ihtimalini dikkate alyordur. Byle
bir demokrasi, sivil itaatsizlii, yapsnda gerekli olabilecek dzelt-
meler iin bir ar mekanizmas olmas nedeniyle ya yasal-
169
latrmal ya da hogryle karlarnaldr ve kendi kn en-
gellemek amacyla yuttalar anayasal hak ve zgrlklerini kul-
lanmaya tevik etmelidir.
2. k srecine girilmesi durumunda, yurttalarn haklarn
ve zgrlklerini kullanmalar devi nem kazanr. Ancak demok-
rasinin k srecinde, nceden doal olarak yaplan eyler ek
olarak direni diye alglanr ve demokratik davran, k halin-
deki demokrasiye kart eyleme dnr. Bu nedenle sivil itaatsiz-
lik ve demokratik zgrlklerin en geni boyutlaryla kullanlmas
birer direni yntemi olarak gndeme gelir.
3. Demokrasinin k snr diktatrle geitir. Byle bir du-
rumda, yasalara gre meru olmayan eylemler demokrasi adna ge-
rekli olabilir. kmekte olan devlete bu tr grevler yklemek, de-
mokratlara kar savaa ruhsat vermekle e anlamldr. Bu nedenle
bu tr eylemler -ki bunlar var olan yasalara gre artk ceza-
landrlabilecek eylemlerdir- sadece demokratlarca yaplabilir.
4. Demokrasinin yerini diktatrle brakmas, gerekten siste-
mi ve nde gelen temsilcilerini hedeflernesi ve demokrasinin ku-
rulmasna hizmet etmesi kaydyla, direniin kanl biimlerini de
merulatrr. Bu direni biimleri meruiyetlerini diktatrlkten
deil, amnsanan ya da amalanan demokrasi fikrinden ve yaan
makta olan baskdan alacaklardr. Tm bu direni biimlerinin
hkm sren diktatrlkte, en azndan fiili olarak ceza konusu ola-
caklar ise aktr.
Anlatlnaya allan drt boyut da, direniin geni bir merui
yet zeminine sahip olmasna iaret etmektedir. Bir demokratn
bak asndan u sylenebilir: Devletin optimal demokrasi kav-
ramndan uzaklamas derecesinde direnii meru gstermek teorik
olarak kolaylar ve direni biimleri o lde eitlenir. Ancak e-
itlilii atka direniin pratik olarak meru gsterilme ans
azalr. Yani teorik meruiyet temeli, pratik meruiyetiyle ters
orantldr: Direniin en gerekli olduu yer pratie uygulanma
ansnn en az olduu yerdir; pratik olarak en kolay uygulanabile-
cei yer ise, en az gerekli olduu yerdir.
Bu tespitle sormak istediim son soruya gelmi oluyoruz: Dire-
ni devi de, meruiyet temelinin genilemesine paralel olarak
artar m? Yani diktatrlk altnda yaayan insanlarn, demokratik
170
sistemde yaayanlara oranla direni ykmllkleri daha m ok-
tur?
Bu, en azndan demokratlarn bak asndan byle gzkebi-
lir. Ancak gereklikte diktatrlk altnda yaayan insanlara genel
bir eylemli direni devi yklenmesi, bu insanlarn kendilerini kur-
ban etmeye mahkum edilmeleri anlamna gelir. Devletin egemenli-
inin mutlaklamas lsnde insanlardan sadece, caniyane ey-
lemlere katlmamalar ve basky iten onaylarnamalar yolunda
genel bir sorumluluk beklenebilir; politik olarak bir eyler yapma-
lar deil. lm pahasna deiime deil, hayatta kalma ansna
oynama yolunu semi kiiye, ahlaki olarak, aktif direnme bekle-
meden, isel direnile var olma hakk tannmaldr. Kahramanlk
yapmak gibi genel bir sorumluluk yoktur. Herkesin siyasi direnie
katlma sorumluluu, denecek bedelin azalmas ve hedefleri ger-
ekletirme ansnn ykselmesi ile artar. Bu da ancak insann her
eye ramen iyi kt hayatta kalabilecei sistemlerde geerlidir:
Genel politik direni devinin olduu yer demokrasidir.

171
DiKTATRLK DNEMLERNDE
KSEL SORUMLULUK*
Hannah Arendt

( ... )ncelikle belirtilmesi gereken kiisel sorumluluun politik so-

rumluluktan ayrt edilmesi gereidir. Her hkmet kendinden n-
cekinin yaptklarnn ya da yapmadklarnn, her millet ise gemi
te yaplanlarn ve de yaplmayanlarn politik sorumiuluunu
stlenir. Ve politik sorumluluk stlenen herkes gnn birinde:
"Dnya rndan km: Ah kr talih, onu dzene sokmak iin ne
yazk ki ben domuum" 1 deme noktasna gelir.

* "Was heisst persnliche Verantwortung unter einer Diktatur" balkl yaz Eike
Geisel ve Klaus Bittermann'n "Nach Auschwitz" balyla yaynladklar kitap-
tan alnmtr. Tiamat yay., 1989 Berlin.
1. Shakespeare, Hamlet, 1/5, Orhan Burian'in evirisinden alnmtr. MEB Ya-
ynlar, istanbul1989, s. 43. (.n.)
172
 Ancak burada sorumluluun bu biimini tartmak istemiyo-
rum. Daha yakndan baknca, atalarmzn, halkmzn ya da insan-
ln yaptklarndan, yani bizzat ilemediimiz sulardan dolay
kendimizi sulu hissettiimizi sylemek kiisel bir sorumluluun
ifadesi deil, metaforik (mecazi) bir anlatmdr. Ahlaki olarak ba-
kldnda, somut bir eyler yapmadan kendimizi sulu hissetmek,
gerekten bir crmn sorumlusu olduumuz halde sululuk duy-
mamak kadar yanltr. Savatan sonra Almanya'da sululardan
ancak yok denecek kadar az bir ksm pimanlk emareleri gsterir-
ken, hibir ekilde sua bulamam insanlarn tm dnyaya kendi-
lerini nasl sulu duyurnsadklarnn gvencesini vermeye al
malarn, ahlaki bir aknlk ifadesi olarak deerlendiriyorum. As-
linda kolektif su diye bir ey olmad gibi, kolektif susuzluk da
yoktur; su kavram, sadece kiilere indirgendii zaman anlam
kazanr.
Greli olarak basit olan bu eyler, benim arkn dilisi diye ad-
landrmak istediim teori dolaysyla biraz karmaklat. Politik
bir sistemde, farkl devlet organlar arasmda ne trden ilikilerin
hkm srd, dev brokratik mekanizmalarn nasl iledii ve
hangi emir-kumanda kanallarnn mevcut olduu, yani bir politik
sistemin nasl idame ettii betimlendiinde, zorunlu olarak, siste-
min kulland her bireyden, yani mekanizmann harekete geiri-
lip, iletilmesi iin gerekli olan her diliden sz edilmelidir. Bura-
da, hibir brokratik sistemin, hibir kamu hizmetinin vazgee-
meyecei ok nemli bir nkoul, bu dililerden her birinin, yani
her bireyin yerinin, sistemin yapsnda bir deiiklie gitmeksizin,
doldurulabilir olmasdr. Soruna bu ekilde yaklaldnda, sistemi
bir btn olarak ayakta tutan insanlarn birey olarak sorumluluklar
ancak ikincil dereceden bir nem tar ve sava sonras davalarda
samklarn, "Ben yapmasam bakas yapacakt" biiminde ifade et-
meye altklar mazeret haksz deildir.
Kuds'te Eichmann-Davas'n* izlerken, mahkeme salonunda
* Hitler dneminin "Yahudi sorunuyla" ilgili st kademe grevlilerinden biri olan
Adolf Eichmann, 1960 yl mays aynda israil komandolar tarafndan saklan-
makta olduu Arjantin'den karlp Kuds'e getirilmi ve burada mahkeme
nne karlmtr. Dnya kamuoyunun ilgisini zerine toplayan davay Hannah
Arendt, Amerikan "The New Yorker" dergisinin temsilcisi olarak izlemi, sonra
da izlenimlerini, tm dava dosyasnn yorumu ile birlikte kitap olarak 1963
ylnda "Eichmann in Jerusalem" ad altnda yaynlamtr. (.n.)

173
grlen bir davann en byk avantajnn, insann arkn dilisi
olma safsatasnn samaln fark etmesi ve tm bu sorunlar
farkl bir bak asndan grmeye zorlanmas olduunu hissettim.
Savunmann bu dorultuda argmanlar sunaca aikard; Eich-
mann ufak bir diliden baka bir ey deildi, -sann byle d
nyor olmas da pek muhtemeldi ve belli lde de byle dav-
rand-. Ancak iddia makamnn, ondan btn zamanlarn en byk
-Hitler'den bile daha kt ve daha nemli- canisini yaratmaya
almas tuhaf ve beklenmedik bir abayd. Yarglar ise doru ve
makul olan yaptlar: Bu yaklam, eer ve fakat sorularn sorma-
dan reddettiler; benim dncem de bu dorultudayd. nk,
hakimierin de aklamaya altklar gibi, duruma salonunda bir
sistem, tarihsel bir eilim, Antisemitizm gibi herhangi bir "izm"
deil, bir insan yarglanr. Ve de sank tesadfen bir yneticiyse,
tam da bu yzden, yani ynetici de bir insan olduu iin ve sadece
bu zelliinden dolay mahkeme nnde bulunmaktadr. Sonu
olarak, mahkemenin sana sorusu, "Siz, u isimli, u doum tarih-
li, urada domu, yani herhangi baka biriyle kartrlamayacak,
hviyeti belli bir birey olarak, sulandnz eylemleri yaptnz m?
Yantnz evet ise, neden?" biimindedir. Sann, "Bunlar yapan,
birey olarak ben deildim; benim kendi inisiyatifimk bir eyler
yapmaya ne iradem ne de gcm vard; ben arkn, yeri bir ba
kasyla doldurulmas mmkn basit bir dilisiydim; benim yerinde
olan herkes ayn eyi yapard; benim bugn mahkeme nnde
olmam sadece bir rastlantdr" biimindeki yant zle ilgili
olmad gerekesiyle deerlendirilmeye alinmaz. nk eer
yant: "Ben deil, benim sadece bir dilisi olduum sistem bunu
yapt" biimindeyse, derhal ikinci soru gelir: "Peki siz neden byle
bir dili oldunuz ya da o koullar altnda byle bir dili olarak
kaldnz?" Sann, bir sisternin temsilcisi olarak sululuu ya da
susuzluu aratrlnaya kalklsa, ortaya sonuta zavall bir
gnah keisindan baka bir ey kmazd.
Sava sonras davalarnn tmnde malkernelerin sanklardan
susuzluk kriteri olarak bekledikleri ey, bunlarn, (Nazi) hkmet-
lerinin merulatrd rmlere katlmam olrnalaryd. Kati
mamann sululuun ya da susuzluun hukuki kriteri olarak
alnmas ise, sorumluluk problemiyle ilgili ciddi sorunlar dour-

174
maktadr. nk gereklikte, sadece kendilerini kamusal yaam
dan tmyle geri ekip, her trden politik sorumluluu reddeden-
ler, politik crmlere katlmaktan kanabilmi, yani hukuki ve
ahlaki sorumluluktan kendilerini kurtarabilmilerdi. Nazi Alman-
yas'nn yenilgisinden beri ahlaki sorunlar konusunda iddetli bir
tartma sryor. Ve resmi toplumun btn tabakalarnn bu emsal-
siz su ortaklnn aa vurulduu, geerli ahlaki deerlerin tm-
den knn ortaya konulduu bu srete saysz varyasyonlarla
hep ayn argran ne srlmekte: "Biz, bugn sulu sandalyesin-
de oturanlar, aslnda, daha kt eylerin olmasn engellemek iin
duruma katanan insanlarz; sadece bizler, yani sistem iinde ka-
lanlar, olaylar hafifletme ynnde etkide bulunup, hi deilse bir-
ka insana yardm etme olanana sahip olduk; hibir ey yapma-
yanlar, her tr sorumluluktan kaarak, kendi ruhsal selametlerini
dnrken bizler, elbette ki ruhlarmz satmadan, eytana bedel
dyorduk." Bu yaklam, eer ta balarda Hitler rejimi
yklabilseydi ya da hi deilse bu dorultuda bir giriim sz konu-
su olsayd, politik olarak kabul grebilirdi. Ancak, bu tr yak-
lamlar dillerinden drmeyenler, ne bir komplo kurmaya yel-
tenmiler, ne de byle bir eyi akllarndan geirmilerdi. Eklemek
gerekir ki, burada sz konusu olan insanlar genelde, Hitler rejimi-
nin de, Adenauer hkmetinin de uzmanikiarna bavurmadan
ayakta kalamayacaklar devlet grevlileriydi.
Hukuki sorumluluktan farkl olarak, kiisel ya da ahlaki sorum-
luluk sorunu, sadece rejimin inanl savunucusu olmayanlar iin
vardr. Ancak bu basit gereklik bile, nihayet hesaplama gn
gelip de ortalkta rejimin inanl savunucusu kimsenin olmad or-
taya knca, iinden klamaz bir hale geldi. Buradaki en nemli
sorun, yalan da syleniyor olsa, olayn basit bir yalandan ibaret ol-
mamasdr. nk, parti yeleri ve hatta SS'in sekin mensuplar
bile, rejimin son dnemlerinde politik olarak tarafsz insanlarn
iin balarnda bulunduklar konuma gelmilerdi: Drittes Reich d-
neminde rejimin daha sonraki crmlerini tm kalpleriyle olumla-
yan insan says ok az, ancak ayn rmleri buna ramen cra et-
meye hazr insan says olduka fazlayd. Ve imdi, hangi grevde
bulunmu ya da ne yapm olursa olsun, herkes bir bahane bulup,
zel yaama ekilen insanlar en ucuz ekilde sorumluluktan ka-
175
makla itharn etmektedir.
Bunlarn bulduklar ahHl.ki gereke ise ehvenier mantna da-
yanmaktadr. Bu yaklama gre, kar karya bulunduumuz k-
tlklerden kn semek bir zorunluluk, byle bir seimi
prensip olarak reddetmek ise sorumsuzluktur. Bu yaklamn
zayfl, ktnn iyisini seenlerin, ktlkten yana karar vermi
olduklarn ok abuk unutmalardr. nc Reich dneminde i
lenen crmler, en iyi niyetle bile, "ehvenier" olarak niteleneme-
yecek kadar devasa boyutlara ulat iin, bu yaklamn kesin
olarak iflas ettiini dnebilirdik. Ne yazk ki durum bu deildir.
Daha tesi, totaliter egemenlik yntemleri incelenirse, ehvenier
mantnn, hkmeden elit tabakaya mensup olmayan kiilerce ne
srlmekle kalmayp, terr ve zulm makinesinin asli elerinden
biri olduu tespit edilebilir. Ehvenier denilerek baz ktlklerin
sineye ekilmesi, bilinli olarak ktln kendisinin kabul ettiril-
mesinin bir arac olarak kullanlyor. Verilebilecek birok rnekten
birisi, Yahudilere ynelik imha politikasdr: Yahudilerin topyekn
imhasna balanmadan nce bir dizi Antiyahudi nlem alnmtr.
Bu mnfert nlemlere, her eyin berbat olaca endiesiyle rza
gsterilmi ve bylelikle sonunda, artk daha ktsnn olamaya-
ca bir aamaya ulalmtr. Burada, insann kendi deerler siste-
mine tmyle ters den gelimeleri fark etmek konusunda basire-
tinin nasl balandn gryoruz. Maalesef, insan davranlarn
koullandrmak ve insan, nceden tahmin edilemeyecek derecede
korkun bir biimde davranabilecek bir noktaya getirmek, onu de-
neyimden renmeye, yani dnp, deerlendirererek, kendi
kararn vermeye ikna etmekten ok daha kolay gzkmektedir.
nk insanlar dnp karar vermek yerine, dnce sistemleri-
nin derinliklerinde yer etmi olan ve gereklilikleri artk yaanan
lada deil, sadece i tutarlklaryla llebilecek mantki kategori-
ler ve formller kullanmay tercih ediyorlar.
Genel kabul gren kurallara bavurmann artk mmkn
olmad koullardaki karar verme srecinin zorluklarn tarta
bilmek iin, ahlaki llerden, genel olarak daha iyi tanmlanm
olduklar iin, hukuki llere gemek istiyorum. Sava sulu-
larnn davalarnda ve kiisel sorumluluk tartmalarnda sanklar
ve avukatlar ilenen crmlerin "hkmranlk tasarruflar" (ege-
176
menlik eylemleri 1 Hoheitsakte) olduklan ya da "yce makamlarn
emirlerine itaatin gerei" olarak gerekletirildiideri tezine sarl
yorlard. Bu iki kategorinin birbirine kartnlmamas gerekir.
Yce makamlarn verdii emirler (hhere Befehle) yasaldr ve hu-
kuki dayanaklara sahiptir. Hkmranlk anlaynn bir sonucu ola-
rak kabul edilen fiiller (Hoheitsakte) ise, tmyle hukuki alann
dnda, kimsenin yarglayamayaca eylemlerdir. Hkmranlk
eylemi kavramnn teorik gerekesini, bamsz hkmetlerin
varlnn ya da egemenliinin tehlikeye dt olaanst koul
larda, caniyane aralara bavurmak zorunda kalabilecei anlay
oluturur. Bu teorik erevede devlet eylemi, zmni olarak, meru
mdafaa eylemi ile, yani bireyin varlnn tehlikeye dtii ola-
anst koullarda bavurabilecei ve cezas olmayan "crm"le
kyaslamr. Ancak bu tez, totaliter iktidarlar ve onlarn hizmetinde-
kilerce ilenen sulara uygulanamaz: nk bu sular bir zorunlu-
luluun sonucu olarak ilenmemitir; ayrca Nazi rejiminin bu tr
caniyane eylemiere bavurmam olsayd yaamaya devam edebi-
lecei, hatta belki de sava kazanahilecei ynnde birok belirti
vardr. Ne devletin varolu mantna (hikmet-i hkmet!Staat-
sriison) ilikin politik teorilerde, ne de devlet filllerinin hukuki yo-
rumlarnda, yasal dzenin tmyle tersyz edilmesi ynnde bir
yaklam yoktur. Hitler rejiminde ise, normal llere vurulduun
da caniyane olmayan hemen hibir devlet fiili yoktu. Sonu olarak
sadece iktidan korumak amacyla istisnai olarak bavurulabilecek
caiyane eylemler, kurald istisnalan deil, tersine Himmler'in
kym programn durdurma emri gibi az saydaki caniyane olma-
yan eylem, geerli "hukuk"un istisnalarn oluturuyordu. Gerekte
bu emrin rejimin iine dt aczin itirafndan baka bir anlam
da yoktu.
Benzer biimde, "emre itaat" kavram ya da hakimlerin, byle
bir gerekenin sorumluluktan kurtarmayaca yolundaki kar ar-
gmanlar da yerinde deildir. Buradaki varsaym, emirlerin nor-
mal olarak caniyane olmadklar ve bu nedenle de asttan (emir
alandan) belli bir emrin caniyane olup olmadn ayrt edebilmesi-
nin beklenebileceidir: rnein, aniden ldran bir subayn, dier
subaylarn ldrlmesi yolunda verdii emir ya da sava esirlerinin
ikenceye tabi tutulmalar ya da ldrlmeleri yolunda verilen

FI2N/Sivil itaatsizlik 177

emirlerde olduu gibi. Hukuki anlamda, uyulmayan emrin, "ak
biimde yasalara aykr" olmas, yasaya ayknlnn, " 'yasak!' diyen
bir uyar iareti gibi, verilen emrin zerinde siyah bir bayrak-
masna dalgalanmas gerekir." Baka bir ifadeyle, itaat edip et-
memeye karar verecek kii iin emrin aka bir istisna olarak
vasflandrlabilir zellikte olmas gerekir ve burada sorun, totaliter
rejimlerde ve zellikle de Hitler rejiminin son yllannda caniyane
olmayan emirlerin istisna, caniyane emirlerin kural oluturma
lardr.
Alntladm szler, Hitler Almanya'snn kesin crm zerine
kurulmu, szmona yasal dzeninde, "hukuksallk" kelimesine
ikin olan zorluklarn, btn dnyadaki mahkeme heyetlerinin bir-
oundan daha fazla bilincinde olan bir srail askeri mahkemesinin
kararndan alnmtr. Mahkeme bu nedenle, karar gerekesinde,
"yasalarla ilgili bilgisi olmasa da, her insann iinde var olan hak
duygusu" olarak ifade edilen allm tarzn tesine geip, "kr ol-
mayan her gze batan, talamam ve fesada uramam her yre-
i isyan ettiren adaletsizlik"ten sz etmitir. Gayet gzel bir ifade
ama, sorunu zmek konusunda ie yaramyor. nk bu crmle-
ri ileyen adamlar, yaadklar lkenin yasalarnn ruhuna ve
lafzna sadklard. Bugn bunlardan hesap sormak, bu insanlardan
iselletirmi olduklar varsaylan "hak duygusunun", inandklar
hukuk dzeniyle elitiini kabule zorlamaktr.
Bu koullar altnda, eylemlerin "hukuk dln" aynnsamak
iin, gerekte kr olmayan bir gzden, talap, bozulmam bir y-
rekten daha ok ey gerekiyor. Sava sular davalarnn sanklar
ahlaki her eylemin yasad, hakl her davrann bir crm
sayld koullarda sorumluluk almlard. Bu nedenle, Kuds'teki
yarglarn kararlarnda ve dier sava sonras davalarnda ok be-
lirgin olarak ne kan insan doasnn bu olduka iyimser yoru-
mu, ne yasalarn ne de dnemin hakim eilimlerinin etkileyebildi-
i, bamsz bir insani yetiyi, kendini her durumda yeni batan ve
bozulmam bir spontanelikle aa vuran bir karar verme yetisini
varsayar. Belki de byle bir yeteneimiz var ve her birimiz, bir ey
yaptmz zaman kendini yasa koyucu konumuna koyarak dav-
ranrz; ancak yarglarn sylemek istedikleri bu deildi. Tm re-
torik ayrntlar bir yana braklrsa, demek istedikleri sadece, yz~
178
yllarn ak iinde insanda byle bir duygunun yerlemi olduu
ve bu duyumsama yetisinin aniden yok olmu olamayacayd. Bu
varsaymn, nmzde bulunan deliller ve srekli olarak "hukuk
d" bir emrin brn kovalad gerei gz nnde tutulduun
da, olduka kukulu olduunu sanyorum. Bu emirler ne plansz ve
programszd ne de rasgele birtakm crmlerin ilenmesi iin ve-
rilmiti. Tersine, "yeni dzenin" kurulmas iin byk bir zenle
ve ok kat bir biimde uygulanmt. Ve bu yeni dzen, tam da ke-
limenin ifade ettii gibi, sadece korkunluk anlamnda yeni deil,
ayn zamanda ve de zellikle bir dzendi.
Karmzda her tr suu ilemeye hazr bir caniler etesinin bu-
lunduu biimindeki yaygn gr ciddi biimde yanltcdr. Hare-
ketin sekin rgtleri iinde farkl sayda cani bulunduu ve dehet
eylemlerinin suunu tayan ok sayda insann var olduu doru
dur. Ancak bu dehet eylemleri tipik deildir; daha da nemlisi,
birok eye izin verildii halde, bu tr eylemlerin yaplmas serbest
deildi. Hrszlk ya da rvet almak da yasakt. Ayn ekilde
aments (credo) "her ey serbesttir" olan 19. yzyl nihilizminin
modern bir tezahryle kar karya olduumuz gibi bir sonuca
varmak da yanltcdr. Hatta vicdanlarn bu kadar kolayca uyutu
rulabilmesi ksmen de "her eyi yapmann" hi de serbest olma-
masnn dorudan bir sonucu idi.
Olayn ahlaki boyutu, olup bitenin "jenosit" diye adlandnlmas
ya da milyonlarca kurbandan sz edilmesiyle kavranamaz -btn
bir halkn imhas trnden olaylara antik dnemde de, modern s-
mrgecilik dneminde de rastlanr; iin z ancak her eyin yasal
dzen erevesinde gerekletii, bu "yeni hukukun" temel daya-
nan, "ldrmelisin" -ve dmann deil, tehlikeli bile olamaya-
cak durumdaki susuz insanlan ve bunu bir zorunluluktan dolay
deil, tersine, tm askeri mlahazalara, tm yararllk dnceleri
ne aykn olduu iin- eklinde bir emrin oluturduu fark edilirse
anlalabilir. Cinayet program yeryzndeki son Yahudi yok edi-
lineeye kadar srmeliydi ve savala, Hitler'in sava srasnda sivil
katliamn daha kolay kamufle edilebileceine olan inanc dnda,
hibir ilikisi yoktu; hatta ilemin bar dnemlerinde daha da
byk boyutlarda devam ettirilmesi gerekmekteydi. Ve bu crm-
ler, haydutlar, ucubeler ya da zvanadan km sadistlerce deil,
179
yasal geerlilie sahip "Fhrer'in szlerine" (Fhrerworte) bile
inanmayan, toplumun en saygn mensuplarnca ileniyordu.
Parti mensubiyetinden ya da sua dorudan itirakinden
bamsz olarak, tm halkn hangi lde, sadece ve sadece byle
olutuu iin yeni dzene inandn kantiayacak bir kant olarak
-hala byle birey gerekliyse-, Eichmann'in, hibir zaman NSDAP
(Nasyonal Sosyalist i Partisi) . yesi olmam avukatnn
Kuds 'teki davada iki kez sarf ettii inanlmaz szler verilebilir:
Ausschwitz ve dier yok etme kamplarnda olup bitenler "tbbi bir
sorundan" ibaretmi. Sanki ahlak, kkl, uygar bir millette k
n yaad bir anda, kendini balangtaki anlamyla plak olarak
aa vurmaktadr: Yani sanki tamamen deiimi bir halkn sofra
adabnn deimesi kadar az sorun karacak, etik normlarn, gele-
nek ve grenekierin bir bilekesi olarak.
imdi iki soru ortaya atmak istiyorum. Birincisi ayaklanp,
isyan edememi olsalar da, kendi yaam alanlarnda ibirlii yap-
mayan ve kamusal yaamda yer almay reddeden az saydaki
insann dierlerinden farklar neydi? kincisi, sisteme olas btn
kademelerde ve ok farkl grevler stlenerek hizmet eden insanla-
rn, basit birer canavar olmadklar konusunda hemfikirsek, bu in-
sanlar bu davrana iten neydi ve imdi, "yeni dzenin" ve onun
deerler skalasnn yklmasndan sonra, bu davranlarn hangi
ahlaki -hukuki deil- gerekeyle mazur gstermekteler? Birinci so-
runun yant olduka basittir. Katlmay reddeden ve bu nedenle
ounluk tarafndan sorumsuzlukla sulanan insanlar, kendi ba
larna karar verme cesaretini gsterebiimi olanlard. Bunlarn
byle davranabilmeyi becerebilmelerinin nedeni, daha iyi bir de-
erler sistemine sahip olmalar ya da dncelerinde ve bilinlerin-
de hala eski adalet ve adaletsizlik llerinin kkl bir biimde yer
almas deildi. Bence olay, bu insanlarn vicdanlarnn, deyim ye-
rindeyse otomatie balanmam olmasyd: Yani bunlar, doutan
getirildii varsaylan ya da sonradan edinilcliine inanlan, her
derde deva hazr reeteler ya da kurallar btnne gre davran-
mamlard. Bence ibirlii yapmayanlarn baka bir kriteri vard:
Bunlar, sz konusu yok etme srecine katldklarnda, hangi lde
kendileriyle bar iinde yaayabilecekleri sorusunu sormular ve
hibir ey yapmamay tercih etmilerdi. Dnya onlarn bu dav-
180
ranlaryla olumlu ynde deiecei iin deil, sadece bu ekilde
kendileri olarak yaamaya devam edebilecekleri iin yapniard
bu tercihi. ibirliine zorlandklar durumlarda da lm tercih et-
milerdi. Daha ak ifade etmek gerekirse, "ldrmeyiniz!" emrine
gz kapal bir biimde itaat ettikleri iin deil, bir katille -yani
kendileriyle- birlikte yaamak istemedikleri iin ldrmeyi reddet-
milerdi.
Bu tr karar verebilmenin nkoulu, ok gelikin bir zeka ya da
ok zel bir ahlak anlay deil, basite kendisiyle birlikte yaama
alkanl, yani Sokrates ve Plato'dan beri, dnmek diye ad-
landrdmz, kendi benliimizle srdrdmz o sessiz diyalo-
u srdrmektir. Felsefe yapmann tm temelini oluturmasna
ramen bu tr dnme tarz ne bir uzmanlk ii, ne de teorik bir
sorunla ilgilenmektir. Kendi balarna karar verenlerle vermeyenle-
ri ayran izgi, tm sosyal, kltrel ve eitimsel farkllklar ap-
razlama keser. Bu adan, Hitler dneminde, saygn toplumun top-
tan ahlaki knts, bize, bu koullar altnda gvenilecek
insanlarn, savunduklar deerleri yere ge koymayanlar ya da
ahlaki normlara ve llere sk sk sarlanlar olmadn ret
mektedir; imdi tm bunlarn akamdan sabaha deitiini ve elde,
herhangi bir eye sarlma alkanlndan baka bir eyin kal-
madn biliyoruz. ok daha gvenilir olanlar ise genellikle ku
kucular ve phecilerdir. Kukuculuun iyi bir ey ya da phecili
n salkl olmasndan deil elbette. Sadece bu insanlarn her eyi
sorgulama ve kendi dncelerini oluturma alkanlklar olduu
iin. En iyi tavr alanlar ise, hayatta kaldmz srece, ne olursa
olsun, kendi benliimizle birlikte yaamaya mahkum olduumu
zun bilincinde olanlardr.
Peki evrelerinde olup bitene karmak istemeyen az sayda in-
sana ynelik sorumsuzluk sulamasna ne demeli? Sanyorum,
insann, esas olarak politik bir oluum olan dnyaya kar sorumlu-
luk stlenemeyecei ar durumlar olabileceini kabul etmemiz
gerekmektedir; nk politik sorumluluk asgari dzeyde de olsa
politik bir gc gerektirir. Gszln, mutlak iktidarszln ge-
erli bir zr olduuna inanyorum.
Dikkatimizi ikinci soruma, yani kendilerinden istenen eyleri
grev olarak kabul edenlere ve bunlarn kendilerini hakl karmak
s
iin ne siirdkleri ahlaki gerekelere yneltirsek, sorun biraz daha
netleir. Gereke hep ayndr: Her organizasyon, stlere ve yrr-
lkteki yasalara itaat ister. itaat bir erdemdir; hibir siyasi toplu-
luk, hibir rgtl yap itaat olmadan varln srdremez. Bu ge-
rekelerin tm ylesine basit gzkmektedir ki, ierdii yani
ortaya karmak belli bir abay gerektirir. Burada doru olmayan
"itaat" kelimesidir. Gerekte sadece bir ocuun itaat etmesinden
sz etmek mmkndr; bir yetikinin "itaat etmesi" ise gerekte,
"itaati" talep eden rgt, otoriteyi ya da yasay desteklemesi
anlamna gelir. "itaat" kelimesini tm bu durumlar iin kullanrsak
bu kullanm, -Platon ve Aristo dneminden beri- bize, birlikte ya-
ayan her insan topluluunun hkmedenler ve hkmedilenlerden
olutuunu, birincilerin emir verdikleri, ikincilerin ise bu emidere
itaat ettiklerini syleyen, ok eski politik-bilimsel tasanma
dayanr.
Burada, bu tasarmlarn bizim politik dnce geleneimize
giri nedenlerini tartamayacam; ancak bunlarn, ortak eylemli-
lik dzleminde insanlararas ilikiler konusunda var olan daha eski
ve bence daha doru anlaylarn yerine getiini vurgulamak isti-
yorum. Bu eski anlayara gre, ok sayda insan tarafndan icra
edilen her edim, iki blme ayrlabilir: "Yneticinin" yapt ba
lang blm ve artk ortak bir i haline gelen eyi baaryla so-
nulandrmak zere ok sayda insann katld icra blm. Bura-
da tayin edici olan, hibir gl insann, niyedenilen eyi cra eden
baka insanlarn yardm olmakszn, iyi ya da kt hibir eyi so-
nulandrmayacann bilinmesidir. Burada, "liderin" kendi benzer-
leri arasnda ilk olmaktan fazla bir ey olmad bir eitlik tasarm
sz konusudur. Ona itaat eder gibi gzkenlerin gerekte yaptklar
ey, lideri ve liderin giriimini desteklemektir. Bu tr bir "itaat" ol-
madan lider aresiz kalrd. Buna karlk, ocuk yuvasnda ya da
klelikte -yani itaat tasarmnn bir anlamnn olduu bu iki alanda
(ki kavram politik dzeye de bu rneklerden yola klarak
tanmtr)- ocuk ya da kle "ibirliini" kabul etmedii takdirde
aresiz kalr. Mutlak hiyerarik dzeniyle, kat bir brokratik r-
gtlenmede bile, "dililerin" ve arklarn almasn, allm ol-
duu zre yneticilere kar itaat olarak deil, ortak bir giriimin
kapsaml bir biimde desteklenmesi olarak grmek daha anlaml

182
olurdu. Eer lkenin yasalarna itaat ediyorsam, gereklikte onun
anayasasn destekliyorum. Suskun kabulden vazgeip, itaat etmeyi
reddeden isyanc ve devrimcilerin tavrlar, olayn gerek yzn,
yani itaatin aslnda desteklemek demek olduunu aa karmak
tadr.
Bu ekilde bakldnda,diktatrlk ynetimi altnda kamusal
yaamda yer almayanlar, ayn zamanda, itaat prensibine dayan
larak bu tr bir destein talep edildii "sorumluluk" alanlarndan
kamarak diktatrl desteklerneyi reddedenlerdir. Yeterli sayda
insann ne lde etkili olunacan grmek iin herhangi aktif bir
direnie bile kalkmadan bu ekilde "sorumsuz" davranp,
yardm, destei reddetmesi durumunda bu tr hkmetlerin ba
larna neler geleceini bir an iin dnmemiz bile yeterlidir. Bura-
da sz konusu olan gereklikte, yzylmzda kefedilen, iddete
dayal olmayan eylemlerden, direni biimlerinden biridir. Yani bu
yeni canileri eylemlerinden sorumlu tutmamzn nedeni, politik ve
ahlaki meselelerde itaat gibi bir eyin varolmaydr.
Sonu olarak ibirlii yapan ve emidere uyanlara, "neden itaat
ettin?" sorusunun deil, "neden destekledin?" sorusunun sorulmas
gerekir. Bu kelime deiiklii, kelimelerin, asli zellii konuan
bir varlk olan insann dnme sreci zerindeki zel ve hakim et-
kisini bilenler asndan, anlamsz, semantik bir kelime oyunu de-
ildir. Elbetteki kt "itaat" szcn ahlaki ve politik dnce
szlmzden karp atmamz byk bir kazan olurdu. Bu soru-
lar zerine kafa yormak ise bize zgvenimizi, hatta gururumuzu
-eski zamanlarn, belki insanln deil ama insann erefi veya
onuru diye adlandrdklar eyi- bir lde de olsa yeniden ka-
zandrabilir.

183
BIRMINGRAM CEZAEVi'NDEN MEKTUP*
Martin Luther King

Montgomery'deki otobs grevinden sonra Dr. Martin Luther King

Albahama'da rkla kar iddete dayanmayan mcadelenin fiili
Iiderliini stlenmitir. Dncelerinden dolay defalarca hapse
giren Martin Luther King, aadaki mektubu 1963 ylnda Bir-
mingham'daki eylemler sonrasnda kapatld cezaevinde
yazmtr. Bir grup din adamnn sulamalarna cevap olarak
yazlan mektupta Martin Luther King iddete dayanmayan yolu
semesinin kiisel ve objektif nedenlerini bir kez daha ayrntl ola-
rak tartmakfadr. (Almanca basknn giri yazsndan, .n.)

ing. M.l. King, Why Wie Can't Wait, Bedau'nun derledii "Civil Disobedience
in focus", Routledge edition, New York, London, 1991.
Alm. Martin Luther King, Freiheit, Oncken Verlag Kassel, 1964.
184
 Matin Luther King
Birmingham ehri Cezaevi
16 Nisan 1963
Piskopos C.C.J. Carpenter
Piskopos Joseph A. Durick
Halarn Milton L. Grafman
Piskopos Paul Hardin
Piskopos Nolan B. Harmon
Muhterem George M. Murray
Muhterem Edw art V. Ramage
Muhterem Earl Stallings

Sevgili meslektalarm,

Burada, Birmingham Cezaevi'nde elime u anda srdrmekte

olduumuz eylemlerimizi "ihtiyatsz ve zamansz" olarak niteleyen
yaznz geti. Y aptkiarm ya da dncelerime ilikin eletirilere
nadiren yant veririm. Byle bir ey yapmak istesem, sekreterleri-
min btn vakitlerini b.na ayrmalar gerekecek, benim ise yapc
ilere girirnek iin zamanm olmayacaktr. Ancak iyi niyetli insan-
lar olduunuza inanmamdan ve eletirilerinizi ak ve drst bi-
imde ifade etmenizden dolay sizlere, duygusalla kaplmadan
objektif bir yant vermeye alacam.
ncelikle aklamak istediim Birmingh~m'da bulunu nede-
nimdir: nk siz de benim burada bir "hariten gazel okuyan
biri" olduum argmanna inanyor gibisiniz. Merkezi Atlanta/
Georgia' da yer alan ve btn gq.ey eyaJetlerinde temsil edilen bir
rgtn, Gney Hristiyan Liderlik Konferans'nn bakan olmak
onurunu tayorum. Gneyde, gerekli ve mmkn olduu zaman
personelin eitim malzemelerini ve mali olanaklarn paylatmz
yaklak seksen be rgtmz bulunuyor. Bunlardan birisi de
"nsan Haklar in Hristiyan Hareketi" adn tamaktadr. Birka
ay nce Birmingham'daki ubemiz bizden bar bir dorudan
eylem' e* hazr olmamz rica etti. Bunlara severek sz verdik ve
zaman geldiinde de bu szmzn gereini yerine getirdik. Bu-

Halkn ya da bir kar grubunun, mitingler, oturma grevleri vb. eylemlerini do

rudan eylem (direct action) olarak adlandryoruz. Kavram zellikle grme
ynteminden olan 1arkll vurgulamak iin kullanlyor.

1H5
rada, ekibirnden ok sayda elemanla birlikte bulunuyorum, nk
buraya davet edildik. Buradaym, nk rgtsel grevim var.
Bunlarn tesinde, Birmingham'da bulunuumun gerekesi, burada
adaletsizliin olmasdr. Milattan nce sekizinci yzyln peygam-
berlerinin Tanr kelamn memleketlerinin snrlar dna tamak
iin kylerini terk etmeleri, havarilerden Paulus'un sa peygambe-
rin kutlu mesajn Grek-Romen dnyasnn tm kylerine ve ehir
lerine iletmek iin Tarsus'tan ayrlmas gibi, ben de ncil'in zgr-
lk mesajn ehrimin snrlar dnda yaayanlara da ulatrmak
ihtiyacn duyuyorum. Aziz Paulus gibi benim de Makedon-
yallarn yardm arsna yant vernem gerekiyor.
Buna ek olarak tm ehirler ve eyaletler arasndaki yakn iliki
leri biliyorum. Birmingham'da ne olup bittiiyle ilgilenmeksizin
Atlanta'da elimi kolumu balayp oturamam. Herhangi bir yerde
hakszlk yaplyorsa her yerde adalet tehlikede demektir.
Kanamayacamz ok ynl bir ilikiler ann mahkilmu duru-
mundayz. Ve tmmz kaderin ayn alna sarlyz. Bugn artk
dar grl, modas gemi "yabanc ajitatr" tezinin malkumu
olmak lksne sahip deiliz. Amerika Birleik Devletleri'nde yaa
yan birisi lkenin baka bir yerinde bir yabanc olarak grlemez.
Sizler u anda Birmingham'da srmekte olan gsterileri tees-
sfle karlyorsunuz. Ancak bu gsterilere yol aan koullarla ilgi-
li benzer bir beyanda bulunmuyorsunuz. Sizlerin, olaylarn sadece
sonularyla ilgilenip, nedenlerine dokunmayan sradan bir sosyal
bilimci gibi davranmak istemediinizden eminim. Kendi payma
sz edilen gsterilerin Birmingham'da yaplmasnn zlecek bir
ey olduunu sylemekte tereddt etmiyorum. Ancak daha zc
olan ve benim daha ok vurgulamak istediim, bu ehirdeki beyaz
egemenliinin zencilere baka bir kar yol brakmamasdr.
iddete dayanmayan her kampanyann drt basama vardr:
1) Adaletsizliin varlnn tespiti iin materyalin toplanmas.
2) Grmeler.
3) z Arnma.
4) Dorudan eylem.
Birmingham'da bu aamalarn drdn de yaadk. Irk
ayrmclnn bu ehri bir girdaba srkledii ise kimsenin inkar
ederneyecei bir gerekliktir. Birmingham muhtemelen, Birleik

186
Devletler' de rkln en kat biimiyle uyguland ehirdir.
Btn lke bu ehrin polis vaheti rekorunu eline tuttuunu bilir.
Bu ehrin mahkemeleri zencilere ei benzeri olmayan hakszlklar
yapmaktadr. Birmingham'da zencilerin evlerine ve kiliselerine y-
nelik faili mehul bombalama olaylarnn says herhangi bir ehir
dekinden ok daha fazladr. Bunlar kat, dehet verici ve
inanlmas zor gereklerdir. Bu koullardan dolay zenci liderler
ehrin yneticileriyle grmeler yapmay denediler. Ancak politik
sorumlular samimi grmeler yapmaktan hep kandlar.
Geen eyll aynda ehrin nemli baz iadamlaryla grme
olana ortaya kt. Grmelerin seyri iinde iadamlar,
dkkaniarda rk aynnc tabelalarn kaldrlmas gibi birtakm sz-
ler verdiler. Bu szler zerine Peder Shuttleswort ve nsan Haklar
in Hristiyan Hareketi btn gsterileri durdurma karar aldlar.
Tutulmayan szlerin kurban olduumuzu anlamamz iin hafta-
larn, aylarn gemesi gerekti. Dkkanlardaki rk tabelalar
kaldrlmadlar. Gemite sk sk olduu gibi bu sefer de umut-
larmz yok edilmi ve yaadmz derin hayal krklnn ka-
ranlk glgesi zerimize kmt. Bylece, yurttalarmzn vic-
daniarna seslenmek zere, fiziki varlmzla iinde yer
alacamz dorudan eylem dnda bir yol kalmamt. Bunun ge-
tirecei zorluklarn bilincindeydik. Bu nedenle bir zarnma sreci-
ne girmemiz gerektiine karar verdik. rgdediimiz alma
gruplarnda, iddete dayanmayan direni biimlerini tartp, kendi-
mize tekrar tekrar, "iddet kullanarak yant vermeden, bana uygu-
lanan iddete katlanabilir miyim?", "Tutukluluun eziyetlerini
kaldrabilir miyim?" sorularn sorduk. Dorudan eylemimizi, Noel
dnemi bir yana braklrsa en ok alveriin yapld paskalya
gnlerinde balatmaya karar verdik. Dorudan eylemin bir yan so-
nucu olarak satlarn nemli lde gerileyeceini ve bu nedenle
seilen zamann iverenleri zorlamak iin en iyi zaman olduunu
dndk. Bu arada mart seimlerinin ok yakn olduu aklmza
geldi ve hemen eylemimizi seim sonrasna brakma karar aldk.
Sn. Connor'un seim listesinde olduunu renince, gsterilerin
seim sonularn perdelemek amacyla ktye kullanlmasn n-
lemek iin eylemimizi bir kez daha erteledik Sonuta,
barlmzn tan eylemlerimize seimden bir gn sonra bala-

s;
ma karar aldk.
Tm bunlar, bizim sorumsuz biimde dorudan eyleme giri
nediimizin kantlardr. Sn. Connor'un yenilgiye uramas bizim
iin de ok nemliydi. Bu nedenle eylemimizi, ehre zor durumun-
da yardmc olmak amacyla defalarca erteledik Ancak sonunda,
artk erteleyemeyeceimize karar verdik.
Tabii ki, "Neden dorudan eylem? Neden oturma grevleri, y-
ryler ve benzeri eylemler? Grmeler yoluyla zm aramak
daha iyi olmaz myd?" sorularn sorabilirsiniz. Grmeler yolu-
na dikkat ekmek konusunda tmyle haklsnz. iddete dayal ol-
mayan dorudan eylemin amac zaten budur: imdiye kadar srarl
bir biimde grmelere kar kan ehir ynetimini, sorunu
tartmaya zorlayacak yapc bir gerginlik ortam yaratmak. Eyle-
mimiz, sorunlar, kimsenin batan savamayaca bir dereceye
kadar dramatikletirmeyi amalyor. Gerginlik yaratmann iddet
siz direni eylemleri yrtenierin grevlerinin bir paras olduunu
syledim. Bu sizde ok etkisi yaratabilir. Ancak itiraf etmeliyim ki,
ben gerginlik szcnden korkmuyorum. Ben her zaman, vaaz-
larmda da kararl bir biimde iddete dayal, ykc gerginliklere
kar tavr aldm. Ancak gelime iin elzem olan bir de yapc, id
dete dayal olmayan gerginlik vardr. Sokrates'in insann mitler ve
yarm hakikatiere olan klece bamllndan kurtulup, yaratc
analizler ve deerlerin nesnel belirleniinin zgr alanna geii
iin dnce dzeyinde bir gerginliin ortaya karlmasn gerekli
grmesi gibi, bizim de iddete dayanmayan eylemler araclyla
toplumda, insanlarn rk dmanlnn ve nyarglarn derin kuyu-
larndan kurtulup, kardeliin ve karlkl anlayn onurlu doruk-
Iarna ulaabilmelerine yardmc olacak gerginlii yaratmamzn
zorunluluunu grmemiz gerekiyor. te dorudan eylemin amac
kanlmaz biimde grmeleri zorlayacak byle bir kriz durumu
yaratmaktr. Bu nedenle, sizin grmeler yapmak yolundaki
armza tmyle katlyoruz. Sevgili gneyimizin diyalogla yaa
mak yerine monoloun onulmaz deneyimine akl kalmas ok
uzun srmedi mi?
Yaznzdaki temel bir tespit, eylemimizin erken oluudur. Sk
sk, "Yeni hkmete tedbir almas iin neden yeterli zaman
brakmadnz?" sorusuyla karlatk. Bu soruya cevabm, yeni h-

IRR
kmetn de eskisi gibi harekete gemesi iin zorlanmasnn gerekli
olduudur. Sn. Boutwell'in seilmesinin Birmingham'a bin yllk
refah getireceine inanmak ac bir yanlg olur. Sn. Boutwell'in
tavrnn Sn. Connor'a kyasla daha dosta ve daha ak olduu
doruysa da, bu iki adam da rk aynmcl taraftandrlar ve grev-
lerini statkoyu korumak olarak gryorlar. Sn. Boutwell'den tek
beklentim, aynncln kaldrlmasna kar youn direniin ya-
rarszln grebilecek kadar aklselim sahibi olmasdr. Ancak o
bunu, eit hak yanllarnn basks olmadan gremeyecektir. Dost-
larm! Size, kararl, legal ve iddete dayanmayan bask olmadan
eit haklar mcadelesinde bir adm bile ileri gidemediimizi syle-
mek zorundaym. nsanlk tarihi ayrcalk sahibi insanlarn bu
ayrcalklarndan ancak ok nadiren gnll olarak vazgetikleri
gerekliinin uzun ve trajik hikayesidir. Tek tek bireylerin ahlaki
olarak doru olan fark edip kendi haksz tutumlarndan vazgeme-
leri mmkndr; ancak insanlarn bir grup olarak ahlaki du-
yarllklar -Reinhold Niebuhr'un syledii gibi- tek tek bireyler-
den daha azdr.
Ac deneyimlerimiz bize, ezenlerin ezilenlere zgrlklerini
hibir zaman gnll olarak vermediklerini retti. Ezilenin bunu
istemesi gerekiyor. Aka sylemem gerekirse ben imdiye kadar,
aynncln youn acsn ekmeyenierin "zamanlamas doru"
dedikleri bir dorudan eylem'e katlmadm. Yllardan beri srekli
olarak "bekleyin" szcn duyarm. Zenciler asndan bu sz-
cn tandk, acl bir tns vardr. Ancak bu "bekleyin" szc,
daima "hibir zaman" anlamna gelmitir. Bu szck, hayal
krkl hilkat garibesinin doumuna imkan vermek iin, duygusal
stresi bir an iin azaltan bir sakinletiriciden baka bir ey deildir.
Artk, "uzun sre ertelenen adaletin esirgenen adalet olduunu"
grmenin zaman geldi. 340 yldan beri Tanr'nn verdii ve anaya-
sann kabul ettii haklarmz iin bekliyoruz. Afrika'nn ve
Asya'nn halklar uak hzyla politik bamszlklarna doru yol
alrken biz kedeki barda bir kahve ime hakkna kavumak iin
bir kan hzyla yol alyoruz. Gerekten de, rk ayrmclnn
sivri dikenini teninde hissetmeyenler iin "bekleyin" demek ko-
laydr. Ancak kanl etelerin anne-babanz, kardelerinizi keyifle-
rine gre lin edip bamalar gibi olaylar yaadysanz; nefret dolu
189
polislerin hibir ceza korkusu olmakszn siyah kardelerinize
kfr ettiklerini, tekmelediklerini, ikence yaptklarn hatta ldr-
dklerini grdyseniz; yirmi milyon siyah kardeinizin bu bolluk
toplumunda yoksulluun havasz kafesinde boulmakta olduklarn
grmek zorunda kalyorsanz; alt yandaki kzmza televizyoncia
reklam yaplan elence parkna neden gidemeyeceinizi
aklamaya alrken birden dilinizin size itaat etmez olduunu ve
kekelemeye baladnz hissedip, siyah ocuklarn elence
parkna girmelerinin yasak olduunu duyduunda kznzn gz-
nn yalarla dolduunu, onun taze his dnyasnn ufuklarnda
aalk duygularnn boucu bulutlarnn olutuunu ve beyazlara
kar bilinsiz biimde gelien bir fkenin kiiliini nasl zedele-
meye baladn duyumsarsanz; be yandaki olunuzun srarla
sorduu, "Baba beyazlar siyahlara neden bu kadar kaba dav-
ranyorlar?" sorusuna nasl yant vereceinizi bilemezseniz; ehir
leraras yolculuklarda, hibir motel yer vermedii iin geceler
boyu arabanzn rahatsz bir kesinde kvrlp yatmak zorunda
kalrsanz; gece gndz grmek zorunda olduunuz "beyazlar
iin", "siyahlar iin" tabdalaryla aalanrsanz; (yanza
baklmakszn) srekli bir biimde nne bir de "John" eklenerek '
"Nigger" ya da "Boy" diye arlrsanz; karm ya da anneniz hi-
bir zaman kibar biimde "bayan" hitabnn muhatab olmazsa; gece
gndz bir sonraki dakikann ne getireceini bilmedii iin srekli
tetikte duran, ieriden korkunun, dardan nefretin hrpalad bir
zenci olduunuz gerekliinin eziyetini ekip, bu gereklik
tarafndan takip edilirseniz; tekrar tekrar "hibir ey olmadnz"
yolundaki aalayc duyguya kar savamak zorunda kalrsanz,
beklemenin bize neden bu kadar zor geldiini anlarsnz. nsann,
dayanma gcnn sonuna geldii ve kendisini umutsuzluk ve ka-
ranlktan baka bir eyin beklemedii adaletsizlik uurumuna itil-
meye artk raz olmad bir an gelir. Sizlerin, saygdeer baylar,
bizim meru ve artk engellenmesi mmkn olmayan sabrszl
mz anlayabileceinizi umuyorum.
Yasalar ihlal etmek niyetimiz konusunda endieli grnyorsu-
nuz. Bu hakl bir endiedir. Biz insanlar hararetle Yksek Mahke-
me'nin 1954 ylndaki kararna uymaya ve devlet okullarnda rk
aynncln kaldrmaya arrken, sizlerin bizi bilinli yasa

190
ihlalcisi olarak grmeniz olduka garip bir durumdur. Belki, "baz
yasalar ihlal ederken, dierlerine uymay nasl hakl gstereceksi-
niz?" sorusu sorulacaktr. Sorunun cevab basittir: ki trl yasa
vardr: Adil yasalar ve adil olmayan yasalar. Ben Aziz Augustin
gibi, "Adaletsiz yasann yasa olmadn" sylyorum. Peki ikisi
arasndaki fark nedir? Bir yasann adil olup olmad nasl
anlalabilir? Adil yasa, ahlaki kurallar ve Tanr'nn buyruklaryla
uyum iinde olan, insan yaps bir dzenlemedir. Adil olmayan
yasa ise ahlak kurallarna uymayan yasadr, Aquinolu Thomas'n
dedii gibi, kk Tanrsal hukukta ve doa hukukunda olmayan
insan yaps yasadr. nsan aalayan her yasa adaletsizdir. Irk
ayrmcl insann ruhunu bozduu ve kiiliine zarar verdii iin
tm rk aynnc yasalar adil olmayan yasalardr. Bu tr yasalar,
yapcianna yanl bir stnlk, kurbanarna ise yanl bir aalk
duygusu verir. Byk Yahudi profesr Martin Buber aynncln
ben-sen ilikiinin yerine ben-ey -ilikisini koyduunu ve insan
bir nesneye, bir eye indirgediini syler. Yani rk ayrmcl sa-
dece politik, ekonomik ve sosyolojik bak asndan salksz
deil, ayn zamanda ahlaki olarak yanl ve gnahtr. Paul Tillich
gnahn bir atk olduunu sylemiti. Ayrmclk, insanlarn trajik
atklklarnn (izolasyonlarnn) korkun yabanclamalarnn, deh-
et verici gnalkarlnn ak bir ifadesi deil midir? Bu nedenle
insanlar, ahlaki olarak doru olduu iin, Anayasa Mahkeme-
si' nin 1954 ylndaki kararna itaate arrken, ahlaka aykr
ayrmclk hkmlerine itaat etmemeye davet edebilirim.
Adil olan ve olmayan yasalara ilikin somut bir rnek inceleye-
lim. Adil olmayan bir yasa, ounluun bir aznla dayatt,
ancak kendisini uymakla ykml grmedii yasadr. Bylece, in-
sanlara f ar k l davranlmas yasallatrlmaktadr. Adil bir yasa
ise, gene ounluun aznla kabul ettirdii, ancak kendisinin de
uymay istedii yasadr. Bylelikle insanlara e i t davranlmas
yasallatrlm olmaktadr.
zninizle konuya baka ynden bir aklama getirmek istiyo-
rum. Adil olmayan yasa bir aznla dikte edilen, oy verme hakk
olmad iin aznln etkide bulunma olana olmayan bir
yasadr. Irk aynnc yasalar karan Alabama yasama organnn
demokratik olarak seildiini kim iddia edebilir? Alabama eyale-
191
tinde zencilerin seim listelerine isimlerini yazmalarn engelleye-
cek btn yntemlere gz yumulmaktadr. Nfusun ounluunu
oluturmalanna ramen, tek bir zencinin bile kaytl olmad
seim evreleri dahi bulunmaktadr. Byle bir devlette, herhangi
bir yasann demokratik olduu sylenebilir mi?
Bunlar adil ve adil olmayan yasalara ilikin baz rneklerdir.
Bunun tesinde, yasann adil gibi gzkt, ancak uygulan bii-
miyle adaletsiz olduu durumlar vardr. rnein ben cuma gn,
yrymz iin izin almadm gerekesiyle tutuklandm. imdi,
yry iin izin alnmasn ngren bir kuraln haksz hibir yan
yoktur. Ancak bu kural, rk aynncln devam ettirmenin ve yurt-
taara anayasann salad bar gsteri ve protesto hakkn esir-
gemenin bir arac olarak kullanlrsa o zaman hakszdr, adil deil
dir.
Umarm, aklamaya altm bu ayrm siz de grebiliyorsu-
nuzduL Ben rk ayrmclnn fkeli bir savunucusu gibi, yasalarn
inenmesi ya da kanuna kar hile yaplmas iin uramyorum.
Byle bir ey kanlmaz olarak anariye yol aar. Adil olmayan
bir yasay ihlil.l etmek isteyen kii bunu ak bir biimde, sevgiyle
(televizyonda "Nigger, Nigger, Nigger" baniarn duyduumuz
Orleans'l beyaz analar gibi kinle dolu olarak deil) ve byle bir
ihHilin getirecei cezay stlenmeye hazr olarak yapmaldr . Ben,
vcdani muhasebe sonucu haksz grd bir yasay ihHil eden ve
yurttalarnn vicdanlarn sarsmak ve sz konusu yasann haksz
olduu konusunda gzlerini amak amacyla, cezay kabullenerek
hapse giren kiinin yasaya en byk saygy gsterdiini iddia edi-
yorum.
Tabii ki bu trden bir sivil itaatsizlik yeni deildir. Bunun par-
lak bir rneini, kendilerini daha yksek bir yasaya bal
saydklar iin Nabukadnezar'n yasalarna itaati reddeden Sed-
rach, Mesach ve Abed-Nego'da gryoruz. En grkemli rneini
ise Roma mparatorluu'nun adil olmayan belirli yasalarna uy-
maktansa a aslanlara yem olmay ya da ikenceye uramay ka-
bullenen ilk Hristiyanlarda gryoruz. Bugn akademik zgrlk
gibi bir eye sahip oluumuzu ise, belli lde Sokrates'in sivil ita-
atsizliine borluyuz.
Unutmayalm ki, Hitler'in Almanya'da yapt her ey "yasal",

192
Macaristan'daki zgrlk savalarnn yaptklan her ey ise
"yasad" idi. Hitler Almanyas'nda bir Yahudiye yardm etmek
"yasad" idi. Ancak o zamanlar Almanya' da yayor olsaydm
yasad olmasna ramen, kesinlikle Yahudi kardelerime yardm
ederdim. Bugn Hristiyan inancnn deerli ilkelerine kar sava
aan komnist lkelerden birinde yaasaydm, sanyorum aka
bu yasalara itaat etmeme ars yapardrr1.
Sizlere, Hristiyan ve Yahudi kardelerime iki itirafta bulunmak
istiyorum. Birinci olarak sylemem gereken, son yllarda lml be-
yazlarn beni derin bir hayal krklna uratm olmalardr. Nere-
deyse zencilerin zgrlnlin nndeki byk engelin Beyaz
Yurttalar Meclisi ya da Ku-Klux-Klan'n deil de, "dzenin" ada-
letten daha ok ey ifade ettii, gerginlikterin olmad olumsuz bir
bar eitliin hkm srd olumlu bir bara tercih eden, srek-
li olarak, "hedefinizle hemfikirim ancak dorudan eylem yntemi-
nizi benirsemiyorum" diyen, babacan bir anlayla, kendinde ba
kasnn zgrl iin doru zaman tespit yetkisi gren, zencilere
tekrar tekrar "daha uygun bir an beklemeleri" dnde bulunan
lml beyazlar olduu sonucuna vardm. yi niyetli insanlarn s
anlaylar kt niyetli insanlarn mutlak yanl anlaylarndan
daha cesaret kncdr. Gnlsz bir kabul, mutlak bir retten daha
yanltcdr.
Ben lml beyazJarn, yasann ve dzenin adaleti geerli klmak
iin var olduklann, bu grevleri yerine getirmedikleri zaman sos-
yal gelimenin akn sekteye uratacak engeller haline gelecekle-
rini aniayacan ummutum. Ilnl beyazn gney eyaletlerinde
srnekte olan gerginliin, zencilerin skntsn pasif bir biimde
sineye ektikleri itici olumsuz bir bar dneminden, btn insan-
larn insan kiiliinin deerine ve onuruna sayg gsterecekleri
olumlu bir bar dnemine geiin zorunlu bir evresi olduunu an-
layacan ummutum. Gerekte bizler, dorudan eylem eylemleri-
ne katlanlar, gerginbin yaratclar deiliz. Biz sadece halihazrda
var olan gerginlii su stne karyoruz. yileebilmesi iin deil
mesi ve cerahatli irkinliinin havann ve n doal iyiletirici
gleriyle temas etmesi gereken bir ban gibi, adaletsizliin de
yok edilmesi iin, yaratt tm gerginlikle birlikte nce insan vic-
dannn na, kamuoyunun temiz havasna karlmas gereki-
yor.
Fl3N/Sivilltaatsilik 193
 Mektubunuzda eylem tarzmzn bar olduunu, ancak iddet
eylemlerini tevik ettii iin reddedilmesi gerektiini savunuyorsu-
nuz. Bu iddia manta sar m? Bu, soyguncu yerine, sahip olduu
parann soyguncuyu bu eyleme ittiini iddia ederek, soyulan su-
lamak deil midir? Bu, geree olan sarslmaz ball ve felsefi
incelemelerinin, yanltlan kamuoyunu, kendisine zehir bardan
uzatmaya ittii iddiasyla Sokrates'i mahkum etmek deil midir?
Bu, emsalsiz Tanr bilincinin ve Tanr'nn buyruklarna sarslmaz
inancnn, onu armha gtrdn iddia ederek sa Mesih'i la-
netlemek deil midir? iddet eylemlerine yol aaca gerekesiyle,
insanlarn temel anayasal haklarn talep etme abalarndan vaz-
gemelerini istemenin -Federal Mahkeme'nin de oybirlii ile tespit
ettii gibi- ahlak d bir ey olduunu artk grmeliyiz. Toplumun
grevi, soyulanlar koruyup, haydutlar cezalandrmak olmaldr,
tersi deil.
Ayrca, lml beyazn zaman mitini anlamsz bulup reddedece-
ini dnmtm. Bugn beyaz bir Texas'l kardeimden mektup
aldm. Mektubunda yle diyor: "Btn Hristiyanlar siyahlarn bir
gn eitlik haklarn alacaklarn biliyor. Ancak siz dini acelecilii
nizde biraz fazla ileri gitmiyor musunuz? Hristiyanln bugnk
kazanmiarna ulaahilmesi iin iki bin yl gemesi gerekti. sa'nn
retisinin kk salabilmesi iin zamana gereksinimi var." Burada
sylenenlerin tm "zaman" kavramyla ilgili trajik bir yanl anla-
madan kaynaklanyor. Bu, zamann kanlmaz biimde btn k-
tlkleri gidereceine ilikin gereki olmayan garip bir
tasarmdr. Zaman tmyle tarafszdr. Ykc olarak da, yapc ola-
rak da kullanlabilir. Kt niyetli insanlarn iyi niyetli insanlara
gre zaman ok daha iyi kullandklarna giderek daha ok
inanyorum. Bizim neslimiz bir gn sadece ktlerin yaralayc
szlerine deil, iyilerin korkun suskunluuna da yerinecektir. n
sanln hibir zaman kanlmazlk vagonuyla ileriye tanma
dn renmemiz gerekiyor. lerleme Tanr'nn iileri olmaya
hazr insanlarn yorgunluk bilmeyen abalarnn ve srarl angaj-
manlarnn sonucudur. Bu abalarn yokluunda, zaman ancak sos-
yal durgunluktan yana olan glerin mttefikidir. Yaratc biimde
kullanmak ve doruyu yapmak iin zamann hep uygun olduunu
akldan karmamamz gerekir. imdi, demokrasi prensiplerini ha-

194
yata geirme ve milletimizin atn kardeliin yaratc methiyesi-
ne dntrme zamandr. imdi, ulusal politikamz rk adalet-
sizlik batandan kurtarp, insanlk onurunun gvenli doruklarna
oturtmann zamandr.
Bizim Birmingham'daki tutumumuzu ar olarak niteliyorsu-
nuz. Meslektalarnn iddete dayanmayan abalarm arlk ola-
rak grmeleri bende ncelikle derin bir hayal krkl yaratt. Zen-
ciliin birbirleriyle atan iki gc arasnda bulunduum gerei
zerine dnmeye baladm. Bunlardan birisi, uzun yllar sren
basklar sonucu kendilerine olan saygy ve zbilinci, aynncla
uyum salayacak derecede kaybetmi olanlarla, niversite reni
mi yaptklar, ekonomik gvenceye kavutuklar ya da rk
ayrmclndan belli yararlar saladklar iin bilinsiz bir biimde
zencilerin sorunlarna kar duyarsz hale gelen orta snf mensubu
olan az sayda zencinin oluturduu ataletin gcyd. Dieri ise
ac ve nefretin, tehlikeli biimde iddeti onaylamaya eilimli g-
cyd. Bu g ifadesini tm lke apnda ortaya kan ve en
tannn Elijah Muhammad'n Mslman hareketi olan farkl
siyah milliyeti gruplarda buluyor ve rk ayrmclnn devam et-
mesinin yaratt hayal krklndan besleniyor. Bu hareketi, Ame-
rika'ya inancn kaybetmi olan, Hristiyanln adm bile duymak
istemeyen ve beyaz insann bir "eytandan" baka bir ey
olmadna inanma noktasna gelmi insanlar oluturuyor. Ben, ne
atalet iinde yaayanlarn "teslimiyeti hareketsizlikleri"ne, ne de
siyah milliyetilerin nefret ve umutsuzluklarna ortak olmak istiyo-
rum diyerek, bu iki grubun arasnda durmaya altm. Daha iyi bir
yol var: Sevginin ve iddetsiz protestonun yolu. Tanr'ya kr ki,
zenci kilisesi sayesinde iddetsizlik kavram mcadelemize
tanm bulunuyor. Byle bir ey olmasa, eminim gney ehirle
rinde kan gvdeyi gtrrd. Gene eminim ki, beyaz kardelerimiz
bizi "isyanc" ve "yabanc ajitatr" olarak niteleyip, iddete dayan-
mayan mcadele biimimizi desteklerneyi reddederlerse, milyon-
larca zenci hayal krkl ve umutsuzlua kaplacak ve siyah milli-
yetilerin ideolojilerinde teselli ve gven arayacaktr. Ve byle bir
eyin kanlmaz sonucu korkun bir rk sava karabasan ola-
caktr.
Ezilenler ebcdiyen ezilen olarak kalamazlar. Gnn birinde i-
195
lerinde zgrlk arzusu yeerir. Amerikan zencisinde de olan
budur. indeki bir ey ona doutan sahip olduu zgrlk
hakkn, dtakibir ey, ona bu hakk kazanabileceini duyumsatt.
Bilinli ya da bilinsiz, Almanlarn Zeitgeist (dnemin ruh hali)
dedikleri eyin ekimine kaplm olan zenci, imdi Asya'daki,
Gney Amerika'daki, Karayipler'deki esmer ve san kardeleriyle
birlikte rk ayrmclnn olmad vaat edilmi lkeye doru hzla
yol alyor. Zenci toplumunu saran bu canl eylem arzusunun fark
edilmesi, ak protesto gsterilerinin anlalnasn kolaylatra
caktr. Zenci, dar vurulmam nefret ve bastrlm hayal
krklklaryla doludur. Kendisini bunlardan kurtarmas gerekir. Bu
nedenle braknz arada bir yrsnler! Valilik nnde gsteri yap-
malarna izin verin ve onun neden oturma grevleri ve zgrlk mi-
tinglerine gereksinimi olduunu anlayn. Onun bastrlm duygu-
larn iddet kullanmakszn ifade etme biimine izin verilmezse,
bu duygular iddet patlamalar biiminde aa kacaktr. Bu bir
tehdit deil, tarihte benzerleri yaanm bir gerekliktir. Bu neden-
le siyah kardelerime, "memnuniyetsizliinizden kurtulun" deme-
dim. Tersine, bu normal ve salkl memnuniyetsizliin iddetsiz
dorudan eylem yoluyla baka, yaratc kanallara ynlendirilebile-
ceini sylemeye altm. imdi beni bu nedenle mi arclkla
suluyorsunuz! itiraf etmeliyim ki, bu bende ilk bata derin bir
hayal krkl yaratt.
Ancak, olay zerine biraz dnnce anc olarak deerlendi
rilmek bende bir memnuniyet hissine yol at. sa sevginin ar bir
taraftar deil miydi? -"Dmanlarnz seviniz; size beddua eden-
lere hayr duas ediniz; sizden nefret edenlere iyilik yapnz."
Amos adaletin ar bir taraftan deil miydi? -"Brakn adalet su
gibi, doruluk gl birnehir gibi aksn." Paulus sa Mesih'in
retisinin ar bir taraftar deil miydi? -"sa'nin iaretini bedenim-
de tayorum." Martin Luther bir anc deil miydi? -"Burada du-
ruyorum, baka ekilde davranamam, Tanr yardmcm olsun."
John Bunyan anc biri deil miydi? -"Vicdanm kanl bir mezar
haline getireceime, mrmn sonuna kadar cezaevinde kalmay
tercih ederim." Abraham Lincoln bir anc deil miydi? -"Bu mil-
let, yars kle, yars zgr olarak var olmaya devam edemez."
Thomas Jefferson da bir anc deil miydi? -"Btn insanlarn
196
ayn zelliklerle yaratlm olduklarna inanmak bizim amzdan
ok doaldr." Yani sorun bizim anc olup olmamamz deil, ne
tr anc olduumuzdur. Nefretin mi yoksa sevginin mi ar taraf-
lar olacaz? Adaletsizlii devam ettirmek isteyen anclar m,
yoksa adaletin anclar myz? Golgatha' daki dramatik olay
srasnda kii armha gerilmitir. Unutmaynz ki, sz konusu
kii de ayn sutan, anc olmak suundan armha gerildiler.
Bunlardan ikisi yozlamann arclaryd ve bu nedenle de unutu-
lup gittiler. Ama ncs, sevginin, gerein ve iyiliin ar ta-
raftar olan sa Mesih gklere ykseldi. Bu anlamda belki de gney
eyaletlerinin, Amerika ve dnyann acil biimde yaratc arclara
gereksinimi var.
Ben lml beyazn bunu aniayacan ummutum. Belki de ok
iyimserdim. Belki beklentilerim ok fazlayd. imdi, baka bir rk
ezen bir rkn ancak ok az sayda mensubunun ezilenlerin derin i
ekilerini ve srarl taleplerini anlayabileceklerini kavradn d-
nyorum. Adaletsizliin gl, srarl, kararl bir eylemle yok
edilmesinin zorunlu olduunu dnenierin says ise daha da az.
Bu nedenle hi deilse baz beyaz kardelerimizin bu sosyal devri-
min anlamn kavramalar ve ona katlmalarna mteekkirim. Bun-
larn saylar ok deil, ama ok deerli ve baarl insanlar. Ralph
McGill, Lilian Smith, Harry Golden ve James Dabbs gibi kadn ve
erkek kardelerimiz ikna edici, savunucu ve anlayl ifadelerle
mcadelemiz konusunda yazlar yazdlar. Dierleri bizimie birlikte
gneyin isimsiz sokaklarnda yrdl~r. gneyin kirli, haare kay-
nayan cezaevlerinde, onlar "pis zenci dostlar" olarak niteleyen f-
keli polislerin kfrlerine ve kt muamelelerine maruz kaldlar.
ok saydaki lml beyaz kardelerinden farkl olarak bunlar, ann
aciliyetini ve rk aynmcl belasna gl dorudan eylem'le
kar kmann zorunluluunu kavradlar.
zninizle ikinci hayal krklmdan ksaca sz etmek istiyorum.
Beyazlarn kilisesi ve liderlii beni olaanst byk bir hayal
krklna uratt. Elbette ki birka nemli istisna sz konusu. Siz-
lerin her birinizin sorunla ilgili, bizim amzdan ok nemli bir
tavr aldklarn unutmadm. Sizin, muhterem Stallings, geen
pazar gnk ayine, Hristiyan anlayna uygun olarak, zencileri de
davet etmeniz her trl takdirin zerindedir. Ayrca bu eyaletin,
197
yllar nce Springhill College'i entegre eden Katolik yneticilerini
de kranla anmalym. Bu istisnaiara ramen, kilisenin beni hayal
krklna urattn bir kez daha sylemem gerekiyor. Bunu kili-
senin her yaptna kar kan eletirmenlerden biri olarak syle-
miyorum. Bunu ncil'i vaaz eden biri, kiliseyi seven, eitimini ona
borlu olan, gcn onun kutsamasndan alan ve ona yaam bo-
yunca sadk kalacak biri olarak sylyorum.
Yllar nce aniden ve tmyle beklenmeyen bir biimde Mont-
gomery 'deki otobs grevinin yneticiliine seildiimde, garip bir
biimde beyaz kilisenin bizi destekleyeceine, gney eyaletlerinin
beyaz papazlarnn, vaizlerinin ve babamlarn bizim en gl mt-
tefiklerimiz olduklarna inanmtm. Gereklikle ise bunlardan
bazlar, zgrlk hareketimizi anlamak istemeyen ve liderlerini
kt gstermeye alan mutlak kartlarmzlard. Bir ksm ise,
cesur olmaktan ok dikkatli olmaya alyor, kilise vitraylarnn
arkasndaki uyuturucu gvenlik ortamnda sessiz kalyorlard.
Yklan hayallerime ramen, Birmingham'a, bu ehirdeki beyaz
kilise liderliinin davamzn haklln anlayaca ve bizim hakl
ikayetlerimizi derin, ahlaki bir sorumluluk anlayyla karar
verme konumunda olan merciiere iletecei umuduyla gelmitim.
Sizlerin bizi anlayacanz ummutum. Ancak yeniden hayal
krklna uradm.
Gney eyaletlerinde kilisenin ok sayda yneticisinin ayinlcr-
de, yasa yle istedii iin, inananlar rk aynncln kaldran ka-
. rara uymaya ardklarn duydum. Ama ben, beyaz papazlarn,
"Bu karara uyun, nk entegrasyon ahlaki olarak doru ve iyidir
ve zenci senin kardeindir" demelerini beklerdim. Kilisenin, zenci-
lere kar aikar adaletsizliklerin ortasnda kenarda duruunu ve ha-
vadan sudan eyler ve ikiyzl harcalem laflar ettiini gzlemle-
dim. Milletimizin rk ve ekonomik hakszlklardan kurtulma
yolundaki byk kavgasnn ortasnda ben birok papazn, "Bunlar
ncil'le ilgisi olmayan sosyal sorunlardr" dediini duydum. Ve
maalesef birok kilisenin kendisini, ruhla beden ve dini olan ile
dnyevi olan arasna garip bir ayrm izgisi eken bir "baka"
dnya dinine adarln gzledim.
Ksacas yirminci yzyln sonuna, insanlara adaletin daha yk-
sek mertebelerine ulanalar iin nclk etmek yerine, byk l-
198
de statkaya uymu, kitlenin peinden giden bir dini cemaatle
ulayoruz.
Alabama, Mississippi ve tm dier gney eyaJetlerini batan
baa dolatm. Kaynayan yaz gnlerinde ve souk gz sabah-
larnda, kuleleri ge ykselen gzel kiliseleri seyrettim. Onlarn
byk, etkileyici teoloji blmlerini grdm. Ve kendime tekrar
tekrar, "Buralara ibadete ne tr insanlar geliyor? Bunlarn tanrlar
kim? Vali Barnett'in dudaklarndan federal yasaya kar direni
szleri dklrken, vali Wallace isyan ve nefret borusunu alarken
nerdeydi bu insanlar? Yorgun, perian kadn ve erkek zenciler, tes-
limiyetn zindanlarn terk edip yaratc bir protestonun prltl te-
pelerine trmanma karar verdiklerinde bu insanlar neredeydi?" so-
rularn sordum.
Evet, bu sorular beni hala megul ediyor. Derin bir hayal
krkl iinde kilisenin bu miskin tutumundan dolay aladm.
Ama inann bu gzyalar sevginin gzyalaryd. nk sadece
derin bir sevginin olduu yerde derin hayal krklklar sz konusu
olabilir. Evet, kiliseyi seviyorum! Onun kutsal duvarlarn seviyo-
rum. Zaten baka nasl olabilirdi ki?
Benim olduka seyrek rastlanan zel bir konumuru var: Babas,
dedesi ve bykdedesi vaiz olan biriyim. Evet, ben kiliseyi sa'nn
bedeni olarak gryorum. Peki bu bedeni sosyal ihmalkarlmz
ve inansz olarak grlme korkumuzia nasl bu lde lekeleyip,
yara bere iinde braktk!
Kilisenin ok gl olduu bir dnem vard. Bu, Hristiyanlarn
kendilerinin inanlarndan dolay ac ekmeye mahkum edilecek
nemde grlmelerinden sevin duyduklar bir dnemdi. O zaman-
lar kilise sadece, kamuoyunun revataki eilimlerini, dncelerini
gsteren bir termometre deil, toplumun geleneklerini dzenleyen
bir s ayarlaycsyd. lk Hristiyanlarn geldii her ehirde iktidar
ilikileri sarslr ve egemenler onlar "bar dman", "yabanc aji-
tatr" olmakla sulama abasna girerlerdi. Ancak onlar "gklerde-
ki dzenin kolonisi olmak" ve Tanr'ya insandan daha ok itaat
etmek yolundaki inanlarna sadk kalrlard. Saylar snrlyd
ancak inanlar glyd. Ve kartlarnn ezici ounluundan
korkmayacak kadar Tanr ile dolulard. ocuk cinayetleri ve glad-
yatr savalar gibi geleneksel melanetlere son veren onlar olmu
lard.

199
 Bugn her ey ok daha farkl. Gnmzn kilisesinin gven-
siz sesi genellikle zayf ve etkisiz. Ve kiliselerimiz ne yazk ki o-
unlukla statkonun destekleyicisi rolndeler. ehirlerimizin o-
undaki ynetimler, kilisenin var olan duruma ilikin bu desteki
tavrndan dolay onun varlndan rahatsz olmak bir yana, kendile-
rini daha da gl hissediyor lar.
Ancak Tanr'nn ilahi hkm kilisenin zerindedir, hem de hi
olmad kadar. Kilise, gemiine g veren kutsal ruhu yeniden
kazanmazsa, inandrcln yitirecek, milyonlarca inanl insann
sadakatini kaybedecek ve 20. yzyl iin anlamsz sosyal bir
kurum olarak bir kenara atlacaktr. Her gn, kilise ile ilgili hayal
krklklan tam bir tiksintiye dnen genlerle karlayorum.
Belki de yine ok iyimserim. Organize din, milletimizi ve dn-
yanuz selamete ulatrmann arac olamayacak kadar statkaya
bal hale mi geldi? Belki de gvenimi, gzle grlmeyen kiliseye,
dnyann umudu ve gerek isyan oca olarak kilise iindeki kili-
seye (ecclesia) yneltmeliyim. Ancak gene de organize din saf-
larndan birka soylu insann konformizmi ktrmletiren zincir-
lerinden syrlp, zgrlk savann aktif taraftarlar olarak bize
katldklar iin Tanr'ya krediyorum. Bunlar gvenli cemaatleri-
ni terk edip, Albany/Georgia sokaklarnda bizimle birlikte yrd-
ler; zgrlk iin gney eyaJetlerinde tehlikelerle dolu yolculukla-
ra ktlar; bizlerle birlikte cezaevlerine girdiler. Bazlar
kiliselerince dlanp, papazlar ve meslektalar tarafndan ihanete
uratldlar. Ancak, adillerin yenilgi anlarnda bile zafer kazanan
ktlerden gl olduklar inancyla yollarna devam ettiler.
Halkn iinde hamur mayas gibiydiler bunlar. inanlar, ncil'in
hakikatini bu kark dnemde rmekten koruyar inan tuzu idi.
Ve bunlar hayal krklnn karanlk danda bir umut tneli
kazdlar.
Kilisenin bir btn olarak bu tayin edici dnemin gereklerini
yerine getireceini umut ediyorum. Ama kilisenin adalete yardma
komamas durumunda bile geleeckle ilgili umutsuz deilim. He-
deflerimiz u anda yanl anlalsa bile Birmingham'daki mcade-
lemizin sonulan konusunda kukum yok. Birmingham ve btn
lkede zgrle ulaacaz; nk zgrlk Amerika'nn hedefi-
dir. Aalanp, kt muamcleye de tabi tutulsak, kaderimiz Ame-
200
rika'nn kaderi ile ortaktr. lk gmenler Plymouth'a gelmeden
nce biz buradaydk. Jefferson'un kalemi bamszlk ilannn gs-
terili szcklerini tarihin sayfalanna yazmadan nce de biz bura-
daydk. Dedelerimiz bu lkede iki yz yl boyunca cret almadan
altlar. Pamuu "kral" yapanlar onlardr. Onlar iren aalan
malarn ve vahi adaletsizlikterin eliinde efendilerinin evlerini
kurdular. Ve her eye ramen anialamaz bir canllkla kendilerini
gelitirdiler. Kleliin snrsz vaheti bizi durduramadysa, imdi
ki kartlarmz hi durduramaz. zgrlmz kazanacaz;
nk taleplerimiz Tanr'nn ebedi istekleri ve milletimizin kutsal
mirasna uygundur.
Bitrneden nce, yaznzda beni inciten bir noktaya deinmek
istiyorum. "Dzeni salad" ve "iddet eylemlerini engelledii"
iin Birmingam polisine vgler dzyorsunuz. Eer alt silahsz,
bar zenci gencin kudurmu polis kpekleri tarafndan kelime-
nin tam anlamyla nasl paralandn grseydiniz byle bir ey
yapmazdnz. Ve gene inanyorum ki, polislerin cezaevindeki zen-
cilcre ne kadar baya ve insanlk d muamele yaptklarn bilsey-
diniz; bunlarn gen-yal demeden zenci kadnlara nasl kfrler
ettiklerini, itip kaktklarn, erkekleri nasl dayaktan geirip tekme-
lediklerini grseydiniz; toplu yemek duas yapmak istediimiz iin
ikinci kez yemeklerimizi kestiklerini bilseydiniz, onlar vmekte
bu kadar acele etmezdiniz. zlerek syleyeyim ki, polise
yaptnz vglere katlamayacam.
Polislerin gstericilere kamuoyu nnde olduka disiplinli dav-
randklar bir gerektir. Yani dtan bakldnda belli anlamda
"iddetten uzak" dururlar. Ama hangi amala? Irk ayrmclnn
lanetli sistemini ayakta tutmak iin. Son yllardaki vaazlarmda s-
rekli olarak iddete kar olmann, kullanacamz aralarn, uru
na mcadele ettiimiz hedef kadar temiz olmasnn gerektiini vur-
guladm. Bununla, ahlaki hedeflere ulamak iin ahlak d aralar
kullanmann yanl olduunu anlatmaya altm. Ama imdi
ahlaki aralar kullanarak ahlak d hedeflere ulanaya almann
da en az onun kadar, hatta ok daha yanl olduunu savunmak du-
rumundaym. Belki Sn. Connor ve polisleri kamuoyu nnde Al-
bany/Georgia'daki polis efi Prichett'ten daha az iddet kul-
lanyorlard. Ancak bunlar iddete bavurmama ahlaki aracn

201
ahlaki olmayan bir hedef iin, ak rk aynncln ayakta tutmak
iin kullandlar. T.S. Eliot bu durumu anlatmak iin, kt bir hedef
iin iyi bir eylemi kullanmaktan daha fena bir ihanet yoktur demi
ti.
Ben sizlerin, cesaretleri, fedakarlklar ve insanlk d provo-
kasyonlar ortasnda gsterdikleri alas disiplinden dolay Bir-
mingham'daki oturma grevine ve dier eylemiere katlan zencileri
vmenizi beklerdim. Gney eyaletleri bir gn gerek kahraman-
larnn kimler olduunu kavrayacaktr. Bunlar nclerin yaam
larn ekillendiren korkun yalnzl ve ayaktakmnn dmanca
alaylarn, hedeflerinin bilinciyle ve cesaretle gsleyen James
Meredith gibi insanlardr. Bunlar arkadalaryla birlikte aynnc
otobsleri kullanmama karar alp, yorulup yorulmadn soranla-
ra onurla, "Ayaklarm yorgun, ama ruhum dinlendi" diyen 72
yandaki Montgomery'li kadnn ahsnda temsil edilen yal, ezil-
mi, horlanm siyah kadnlardr. Bunlar iddete bavurmadan, ce-
saretle lokallerdeki oturma grevine katlp, inanlan uruna hapse
girmeye hazr olan gen lise ve niversite rencileri, ncil'in gen
vaazclar ve bir dizi cemaat temsilcisidir. Gney bir gn, lokaller-
de oturma grevine katlan, Tanr'nn bu mahrum edilmi kullarnn
gerekte Amerikan ryas ve bizim Yahudi-Hristiyan geleneinin
kutsal deerleri iin isyan ettiklerini ve tm milletimizi kurucu-
larnn anayasa ve bamszlk beyannamesiyle atklan demokra-
sinin kaynana geri gtrmekte olduklarn fark edecektir.
Bu hayatmda yazdm en uzun mektup (neredeyse bir kitap
bile denebilir). Korkarm deerli zamannzdan epey alacak kadar
uzun. Rahat bir masada yazma olanam plsayd bunun ok daha
ksa olacandan emin olabilirsiniz. Ancak insan gnlerce yalnz
bana bir cezaevi hcresinin bunaltc tekdzelii iinde yaarsa,
uzun mektuplar yazmaktan, tuhaf eyler dnmekten ve uzun
uzun dua etmekten baka ne yapabilir ki?
Mektubumda gerei abartan ve gerekesiz bir sabrszln ifa-
desi olan bir ey yazdysam, sizlerden zr diliyorum. Yazdklarm
gerei yeterince aa vurmuyorsa ve kardelikten daha az eyle
yetinecek kadar sabrl olduumu ifade edecek bir ey yazdysam
Tanr' dan af diliyorum.
Mektubumu gl bir inanla okuyacanz umuyorum. Dier
202
bir umudum, koullarn yakn gelecekte sizlerle entegrasyonun sa-
vunucusu ya da eitlik mcadelesinin bir lideri olarak deil, mes-
lek arkada ve Hristiyan din kardei olarak bir araya gelmeme
izin vermesi. Irk nyarglarn kara bulutlarnn yakn bir gelecek-
te dalmas, endieli mensuplarmz arasndaki karlkl anla
mazlklarn youn sisinin kalkmas ve uzak olmayan bir gelecekte
sevginin ve kardeliin parldayan yldzlarnn ltl gzellikle-
riyle ulusumuzu aydnlatmas dileiyle.
Bar ve kardelik dilekleriyle
Martin Luther King

203
GANDHi VE ALTERNATiF HAREKET
TEORiDE SATYAGRAHA* -NORMLAR
Johan Galtung-

Gandhi kelimenin tam anlamyla bir eylem adamyd. Yaamyk

lerinde yeterince ilendii gibi, sadece felsefe yapmakla kalmyor,
tersine aktif, eylemli bir yaam srdryordu. Elinizdeki trden bir
kitap, bu zelliiyle bir eylemliliin ifadesi olamaz. Ancak felsefe
ile eylem arasnda bir balant vardr ve bu balant olabildiince
ak bir biimde aada ortaya konmaya allacaktr.
Gandhi'nin savunduu soyut tasarmlarla, giritii somut ey-

Buradaki anlam Gandhi'ci iddete dayanmayan direni biimi. Kelime anlam

ise "geree ulama abas"dr. (.n.)
Johan Galtung'un Der Weg ist das Ziel (Yol Hedeftir) adl kitabndan
ksaltlarak evrilmitir. Peter Hamner yay., Wupptertal, 1987. (.n.)

204
lemler arasndanormlardan, nermelerden ve ahlaki buyruklardan
oluan bir katman dnlebilir. Bunlarn tm, satyagraha teori-
sini oluturur. Dier bir deyile, bunlar satyagraha'y sylem d-
zeyinde ifade ederken, satyagraha'nn pratii onun maddelemi
biimini oluturur. Ancak bu sylemsel biim yalnzca bir dizi fel-
sefi dnce ve betimleme deil, daha ok bir ahlaki nermeler
manzumcsidir. Aadaki sayfalarda, Gandhi'nin yazlarndan ola-
bildii lde ksa bir normlar ve alt normlar listesi kanlmaya
ahlacaktr. Liste atmann kendisini ifade ettii farkl dze-
yi esas almaktadr: Genel anlamda atma, atma sreci,
atmann zm. Okur aadaki satrlarda, ieriklerinin nemi-
ni vurgulamak zere nlem iaretli olarak yazlm normlar (ya da
daha ok norm nerileri) bulacaktr.

I. GANDH'NN ATlMA NORMLARI (N)

1. Hedefler ve atma

N 1.1. atma durumlarnda harekete ge!

N 1.1.1 imdi davran!
N 1.1.2 Burada davran!
N 1.1.3 Kendi grubun iin davran!
N 1. 1.4 atmadan etkilenenlerin onayyla davran!
N 1.1.5 nanlarn dorultusunda davran!
N 1.2. atmann ne olduunu kesin olarak belirle!
N 1.2.1 Hedeflerini ak biimde ortaya koy!
N 1.2.2 Kartlarnn hedeflerini anlamaya al!
N 1.2.3 Ortak ve uzlatrlabilir hedefleri vurgula!
N 1.2.4 atma asndan tayin edici olgulan nesnel ola-
rak belirle!
N 1.3. atmaya olumlu yakla!
N 1.3.1 atmann olumlu ynlerini vurgula!
N 1.3.2 atmay kartnla karlamann bir vesilesi ola-
rak dn!
N 1.3.3 atmay toplumu yeniden ekillendirme frsat
olarak dn!
205
 N 1.3.4 atmay kendini deitirmenin bir frsat olarak
dn!

2. atma sreci

N 2.1. atmalarda iddet kullanma!

N 2.1.1 Yaralayc ya da zarar verici eylemlerden kan!
N 2.1.2 Yaralayc ya da zarar verici szlerden kan!
N 2.1.3 Yaralayc ya da zarar verici dncelerden kan!
N 2.1.4 Kartnn malna zarar verme!
N 2.1.5 iddetin bile korkaklktan daha iyi olduunu unut-
ma!
N 2.1.6 Ktlk yapana bile iyilik yap!
N 2.2. Hedefe/amaca uygun davran!
N 2.2.1 atmaya daima yapc, ileriye gtrc bir unsur
katmaya al!
N 2.2.2 Hedefleri aa karc mcadele biimlerini kul-
lan!
N 2.2.3 Gizli deil, ak davran!
N 2.2.4 Mcadeleyi esas hedefe ynelt!
N 2.3. Kt ile ibirliini reddet!
N 2.3.1 Ktl krkleyen kurumlarla ibirlii yapma!
N 2.3.2 Ktlkten oluan bir mevki ile ibirlii yapma!
N 2.3.3 Ktlk getiren eylemiere katlma!
N 2.3.4 Ktle kar kmayan kiilerle ibirlii yapma!
N 2.4. Fedakarla hazr ol!
N 2.4.1 Cezalandrlmaktan kanmal
N 2.4.2 Olaanst durumlarda yaamn vermeye hazr
ol!
N 2.5. Yapay cepheler oluturmaktan kan!
N 2.5 .1 Husumet ile kartn birbirlerinden ayrt etmesini
bill
N 2.5.2 Kii ile statsn birbirlerinden ayrt etmeyi bil!
N 2.5.3 Kartnla ilikini srdr!
N 2.5.4 Kendini kartnn yerinde hissetmeye al!
N 2.5.5 Taraflarn ve tutumlarn belirlenmesinde kat olma!

20f
N 2.6. Gereksiz taknlktan kan!
N 2.6.1 Tavrna olabildiince bal kal!
N 2.6.2 Kimseyi kkrtma ve seni kkrtmalarna izin
verme!
N 2.6.3 Kimseyi aalama ve seni aalamalarna izin
verme!
N 2.6.4 atma hedeflerini geniletme!
N 2.6.5 En yumuak atma biimlerini kullan!

3. atmann zm

N 3. 1. atmalar zme ulatr!

N 3.1.1. atma srecini uzatmal
N 3.1.2 Kartnla daima pazarlk yollar ara!
N 3.1 .3 Olumlu toplumsal deiimler iin aba harca!
N 3.1.4 insani deiimler iin aba harca!
-kendinde!
- kartndal
N.3.2. ze ilikin olmayan eyler zerinde deil, ze ilikin ey
ler zerinde srarl ol!
N.3.2.1 ze ilikin sorunlar konusunda seninle pazarlk
edilmesine izin verme!
N 3.2.2 ze ilikin olmayan sorunlarda uzlamaya hazr
ol!
N 3.3. Kendini yanlabilir bir insan olarak gr!
N 3.3.1 Yanlabileceini unutma!
N 3.3.2 Hatalarn aka kabul et!
N 3.3.3 Daima ayn fikri savunmann nemli olmadn
bil!
N 3.4. Kartma kar hogrl ol!
N 3.4.1 Kartnn zaaflarndan yararlanma!
N 3.4.2 Kartn kendinden daha kat biimde yarglama!
N 3.4.3 Kartnn sana gvennesini sala!
N 3.5. Zorlama, ikna et!
N 3.5.1 Daima kabul edilebilecek zmler ara
-kendin iin!
- kartn iin!
207
 N 3.5.2 Kartn bask altna alma!
N 3.5.3 Kartn inandn dneeye ikna et!

Bu buyruklar listesini hazrlamak iin bir taoca iisininkinc

benzer bir yntem kullandm: Gandhi'nin dncelerini nce par-
aladm, sonra da paralan bir dizi nerme halinde sraya koydum.
Bu kusur belki Gandhi'nin de sk sk byle davranm olmas ger-
ekliiyle hogrlebilir; evet Gandhi de kurallar koymay ve
nermeler hazrlamay severdi. Zaten esas sorun, benim yeniden
yaptm "evirimin" ne derece isabetli olduundan ok, konuya
ilikin genel anlay biimimin Gandhi'ninkiylc ne lde uyutu
udur.
Okuyucu Gandhi'nin eserlerini incelerken, sunduum buyruk-
larn alntlar deil,benim yorumlann olduunu, sadeec normlar
vermekle yetinildii iin de zorunlu olarak ksa tutulduunu ve
Gandhi'nin anlatm zenginliini aktarmadn fark edecektir. Bu-
rada yazlanlar, sadece onun felsefesine yaklam denemeleri ola-
rak anlalnal ve okuyucu sylenenlerin arkasnda Gandhi'nin d-
ncesini anlamaya almaldr.
te yandan bunlar, insann atmal durumlarda -yani hepimiz
iin ve her zaman, hatta bazen bilincinde olmasak bile- belki isel
ve dsal davranlarn sorgulamasna yarayabilecek normlardr.
Bunlarn yardmyla belki sadece kartlarmzda deil, kendimizde
de birtakm eksiklikleri grebilir ve belki yeni dncelere ulaabi
liriz! Maalesef zgn metinleri incelemek her zaman mmkn
deil (zellikle de Gandhi gibi ok yazm birinin metinlerini);
bazen zetlerneler gerekli olmaktadr.
imdi normlara dnp ksaca bunlarn ana mesajlarn zetle-
meye alacam. Tm bu normlarn merkezinde atma ve
atma srecindeki tavr yer almaktadr. atma srasndaki tavr
Gandhi'ye gre genel olarak sosyal davranla, hatta insan dav-
rannn btnyle e tutulmaldr. Hatta insann i dnyasna
doru bir adm daha atarak inan, dnce ve duygularna
ulalabilir. nk, Gandhi'ye gre insan, bilinli olmakla ykm-
ldr ve bilinli insan her yerde, kendi iinde ve evresinde
atmalar fark edip alglayacaktr. Byle bir alglama, insan dav-
rannn isel ve dsal btn boyutlar zerinde etkili olacaktr.

208
Bu noktada Gandhi, Bat'da atmann grnleriyle ilgili yaz
yazanlarn hepsinden daha farkl bir yaklam iindedir: atma
dncesinin ve buna denk den davrann ne olumsuz olmas ne
de nefret ve ykclkla dolu olmas gerekir. Ayrca olumsuz
atma dncesinden uzaklalmas, ideale dn, srtmesiz
bir duruma gei anlamna gelmez. atmalar tamamen olumlu,
sevgi ykl ve diri bir ruhsal durumun ifadesi olabilir. Gandhi bu
gereklii srekli olarak vurgulamakta ve atmalara yaklam
tarzyla bu anlay her seferinde netletirmektedir. Bu nedenle,
"Gandhi'nin Sosyal Normlar" biiminde bir balk semek pekala
mmknd. Ancak bir Batl iin isabetli bir seim olmazd.
nk bizim anlaymda vurgu hep atma zerindedir.
Normlarn ne ifade ettii bu arada okuyucu asndan az ok
anlalm olmaldr. atma bir organizma gibidir: Doar, olgun-
lar, zayflar ve belki de sadece yeniden domak iin yok olur.
Satyagrahi'nin* grevi atmay beslemek, ona zen gstermek ve
onu kullanmaktr; onu bomak, varlndan habersizmi gibi dav-
ranmak deildir. Satyagrahi, -sa peygamberin de yapt gibi- se-
vinle atmann iine dalmahdr. Bu nedenle eyleme ar her
eyin stndedir. Ancak Satyagrahi kendine zel bir misyon yk-
leyerek, dnyay dolap, insanlara, "Burada ilgin bir sorun var,
brakn da sizin iin ben zeyim" diyerek, her clikiye bumunu
sokmaya kalkmamahdr. Bulunduu yerden yola kmal, sosyal
ve kiisel konumuna gre davranmaldr. Hakszla kar derhal
harekete geilmeli; politik olarak uygun zamann gelmesi beklen-
memclidir. Ve esas olarak eylem yaplmal, bildiri ve yazlada ye-
tinilmemelidir. Eyleme geilmeli ve evredeki olanaklar aa
kar/maldr. Dikkatleri nmzde duran soruna younlatrmal
ve kendi grubumuz iin eyleme gemeliyiz; eylem grevi ve eylem
hakk sosyal enerji olarak kendi grubumuz iin harcanmaldr.
Ayrca, sz konusu kiilerle ayn kaderin payiald
kantlanmak zorundadr. Bu ise ancak onlarn yaam koullarn
paylanakla ve eylemlerine fiilen katlmakla mmkndr, gazete-
lere gnderilen ak mektuplarla yetinilerek deil!
Eylemde i dnya da dikkate alnmaldr. Davran gerek

iddet kullanmayan direni eylemcisi. (.n.)

Fl4N/Sivil taabizlik 209

inantan kaynaklanmaldr. Sosyal ama ayn ekilde katlan kii
nin de amac olmaldr; yle ki toplumsal deiim konusunda gs-
terilen aba, ayn zamanda kiisel gelimenin arac olmaldr.
Katlm derin bir inantan gelmiyorsa, cesaretle ortaya kma ve
sorunu verimli bir sonuca ulatrmak iin gerekli olan fedakarl
zerine alma yetisi gsterilemez. Bu kat bir kouldur. Buna
karlk Gandhi bir baka noktada uzlamacdr. Kiinin her tr
atmaya, her yerde ve her zaman girmesi gerekli deildir. Bekle-
nen, imdi ve burada tavr alnmasdr, bu ondan beklenebilecek
asgari eydir. Burada Gandhi'nin dnya ideali ifade edilmektedir.
Sarvodaya'da* herkes olduka aktif, ancak tamamen otonomdur,
yani bireysel olarak karar verme hak ve grevine sahiptir ve ne
ar aktif bir merkez ne de uyuuk kenar blgeler bulunmaktadr.
Bir atmann iine girilince ilk dev, atmann ne olduunu
netletirmektiL Gandhi'nin yazlarndan ve eylemlerinden yola
karak bu sorunun drt nemli kuralndan sz edilebilir: Kendi
hedeflerimiz konusunda net olmak ve kartmznkilerini anlama-
ya aba gstermek. Davranlarmz hesaplanabilir klmak, hedef-
lennizi ak biimde ifade etmek ve ze ilikin olmalar kaydyla
hedeflerimiz konusunda srarl olmak. Ayn ekilde, kartmzn
amacn anlamaya almak da bir devdir, hatta onu, onun kendini
anlayabildiinden daha iyi anlamaya almalyz. rnein bir
tartmada, kartma "Dncenizi yle mi anlamalym?" sorusu-
nu sormak ve onun savunduu tezi, kendisinden daha net ortaya
koymaya almak, tam da Gandhi'ci bir yaklamdr. Ancak byle
bir ey kstah bir tavrla yaplmamaldr.
ki tarafn da hedeflerinin ve. tasarmlarnn gzden geirildii
bu srete, insanlk retisi, satyagrahi'ye dikkatini iki tarafn
ortak hedeflerine yneltmesini emreder. Ortak noktalar olarak
ifade edilenler, bazen ok beylik laflarm gibi gelebilir, ancak
gene de tespit edilmeli ve varlklar alglanmaldr. rnein insann
hayatta kalp, maddi anlamda asgari de olsa insani bir yaam sr-
meyi, dier insanlarla ve inand eylerle uyum iinde yaayabil
meyi ve asgari de olsa karar verme zgrlne sahip olmay iste-
mesi gibi. Daha zor olan, kartn hedefleriyle kendi hedeflerinin

*Halkn gerek demokrasisi. (.n.)

210
uzlatnlabilir olup olmadnn tespitidir. Hatta iki tarafn hedefle-
ri ayn olduu halde, olanaklarn snrll nedeniyle bunlarn, eko-
nominin ilgi alanna giren mal ve hizmetlerde olduu gibi, uz-
latrlamadklan bir durum bile sz konusu olabilir. (Ekonomi ve
ekonomi bilimi tam da bu sorunla, mallarn ktl sorunuyla
urar.)
atmaya girmeye hazrsak ve taraflarn "kartlar" biliniyorsa,
hemen iin iine atlama istei ortaya .kabilir. Gandhi phesiz
derhal davranma yolunu seer, ancak bunun iin kar taraftan ye-
terince olumlu bir yaklam bekler. Arlk, atmann zmn-
den sonra belki ortaya kabilecek uzun vadeli, olumlu duruma ve-
rilmelidir. atmaya girmek, kartma dmanca bir tavr
gstermek iin deil (byle bir ey belli lde kanlmaz olsa da)
tersine, onu iliki ve atma srecindeki yapc davran yoluyla
daha iyi tanmak iin bir ans olarak grlmelidir. atmay,
doru kullanldnda, daha iyi bir toplumsal ilikilerin kurulmas
iin yararlanlabilecek enerjinin aa kma sreci olarak grmek
ok nemlidir. Ayrca btn yoruculuu ve zorluuna ramen,
atma srecinin, kiisel gelime iin bir ans olarak grlmesi de
ayn derecede nemlidir.
Burada Gandhi'nin, atma teorisiyle insan psikolojisini
tanma konusundaki yeteneklerini gsterdii eklenmelidir. atma
srecindeki davranlar ile ilgili incelemelerim ve kendi taraf oldu-
um atmalar srasnda, sk sk insanlarn gzlerindeki evki g-
remediim ve atmayla birlikte ortaya kan gerilim, sinirlilik,
fedakarla ve eyleme hazr olma halini alglayamadm olmutur.
atmalarda bizi can skntsndan kurtaracak bir gerginlik ve he-
yecan aradmz ve atma bitince de tekrar can sknts hissetti-
imizi nasl da unuturuz. Gandhi bunu iyi bilmektedir. Onun ko-
nuyla ilgili yaklamn syle zetleyebiliriz: Ortaya kan bu
enerjiyi, toplumsal ve kiisel dzeyde olumlu bir biimde kullan-
malyz. Heyecan ve gerginliin pozitif kullanm kendiliinden
olmaz; korunmas, zen gsterilmesi ve insanlara bandan itibaren
atmaya olumlu bir yaklam olarak alanmas gerekir.
Bylece ilgili kii, atmay srdrmeye zihnen hazrlanm ve
deyim yerindeyse sosyal arenaya kmaya hazr hale gelmitir.
Sosyal arenada uyulmas gereken alt kural vardr:
211
 Birinci kural (ki herkesin Gandhi adyla zletirecei bir ku-
raldr): iddet kullanma! Bu elbette sadece fiziki iddet kullanmak-
tan kannay deil, szel, psikolojik iddeti ve mlke kar iddeti
de ierir. Bu noktaya ek olarak hemen tipik Gandhi'ci iki snrlama
gelir: Korkaklk, ekingenlik iddetten daha ktdr ve iddet kul-
lanmama sadece olumsuz davranlardan kannay deil, olumlu
davrannay da gerektirir, hatta ktlk yapana kar bile!
kinci kural: atma srecinde hangi eyleme karar verilirse ve-
rilsin, bunun hedefe ynelik, atmann sona ermesinden sonra or-
taya kmas istenen duruma uygun olmas gerekir. iddete dayan-
mayan eylem bir anlamda bu ilkenin sadece bir parasdr:
atmann zmnden sonra iddet deil, iddetten arnmlk
hkm srmelidir. Gandhi daha da ileri gitmekte ve bandan itiba-
ren atmaya yapc eylemin sokulmasn nermektedir. Ayrca
yaplan her ey, eylem hedeflerini aa vurmaldr, baka bir ifa-
deyle, eylemin yksek bir eitici deeri olmaldr. lkenin insan-
larnn, kendi hammadde kaynaklarn (rnein tuzu) serbeste ku-
lanma hakkna sahip olmalar isteniyorsa, atma srecinde de,
ulalmaya allan zm dorultusunda davranmak, bylece he-
defi aka ortaya koymak gerekir. rnein Gandhi filminde hari-
ka bir ekilde gsterildii gibi, ngiliz tekeli zerinden olan dolarn-
hal yolu kullanmak yerine, yerden bir avu tuz almak. Bir adm
daha ileri giderek unu da vurgulamak gerekiyor: Eer gelecekte
kurulmas dnlen ktlkten arndrlm toplumda gizli eylem-
ler istenmiyorsa, tam da imdi, gizli deil ak davranmaya bala
mann zamandr (bunu kartlarmzn bizi yaralayabilecekleri
zayf noktalarmz renmeleri pahasna yapmak gerekir). Konuy-
la ilgili bir kk ilave daha: in iinde olmayan, "susuz" taraf-
larn zarar grmemesine dikkat et -eyleminle dorudan atmakta
olduun taraf hedefle.
nc kural: er glerle ibirlii yaplmamaldr. Bu norm,
atma srecinin temel stratejisini sz konusu etmektedir: Kty
yaralama ya da ona zarar verme abas iine girilmemelidir. te
yandan, asla ona yardm edilmemeli ve onunla ibirlii yaplma
maldr. Burada tipik bir Gandhi'ci asli unsur yaklam sz konu-
sudur: Non-cooperation ilkesi insan olarak ktye deil, ktle
ynelik olmaldr. Kt olarak nitelenen bir kurumdaki "ktlk
212
kayna" makamlarla ibirlii yaplmamaldr. Bir adm daha ileri
giderek, er glerle dayanma iindeki insanlarla da ibirlii red-
dedilmelidir. Ktlk izole edilmelidir. Ondan (ilgili insan ya da
insanlardan deil) uzaklalmaldr ki, ktlk kimseye ulaa
masn, kimseye zarar veremesin. rnein faist dnceleri yay-
maya alan bir profesrn derslerinin boykot edilmesi, ancak
niversite dnda tartmak ve onu belki bu dnceden uzak-
latrmak iin ilikinin kesilmemesi gibi. Byle bir profesrn
derslerini takip etmek ise bir tr ibirlii olacak ve ktl des-
teklemek anlamna gelecektir.
Drdnc kural, her eylemin bir bedelinin olduunun bilinme-
sidir. Yani bedeli yksek de olsa atmaya girmeye hazr olmak
gerekir. nsann kendini disipline etmesi ve i geliimini ileriye g-
trmesi fedakarlk gerektirir. Ama bu, zellikle kar tarafa iin
ciddiye alndn gstermek iin yaplmaldr: Hkm srmekte
olan ktlk o boyutlardadr ki, insan bedeli hapis ya da lm de
olsa ktle kar direnme, ibirlii yapnama yolunu semekte-
dir. Non-Cooperation bir devdir ve her devin bir bedeli vardr.
Son olarak, atmay daraltmaya, snrlamaya ilikin beinci ve
altnc kurallar gelmektedir. Non-corporation ve fedakarla hazr
olmak, derin uurumlar aacak bir atma srecine iaret ediyor-
lar. Yapay cepheler amay ve gereksiz taknlklar krklemeyi
yasaklayan normlar bu izlenimi zayftatmaya ve atmann idde
tini azaltmaya hizmet ederler. atmann taraflar arasnda, btn
kprlerin atlmasn engellemek, yani temas olaslklarn ortadan
kaldrmamak iin elden gelen her ey yaplmaldr. Bu nedenle k-
tlkle kt arasnda ayrm yapmak ok nemlidir. Tek insanlk
retisine gre, sorun asla baka insanlara kar bir kavga sorunu
deildir. nsan, aync olana ve insanln ortak deerlerinin geli
mesi nnde engel tekil eden eylere kar savar. Sosyoloji di-
liyle ifade edilirse, bu durum kiiyle bulunduu stat arasnda
ayrm yapmay gerektirir. Gandhi, kiiyi olumlamaya alrken,
sahip olduu stat dolaysyla stlendii rolle ibirliini reddeder.
Bu, ilikinin kiisel dzeyde srdrlmeye allmas demektir.
Psikolojik kavramlarla ifade edilirse bu, kiinin kendini kartnn
yerinde hissetmesi demektir. Bu noktada kartnn hedeflerini an-
lamak yeterli deildir, kendini onun yerine koyarak, atma sre-
213
cindeki davrann da anlamaya almak, byle bir durumda ben
olsam ne yapardm sorusunu sormak gerekmektedir. Bu belirli bir
esneklii, neyin doru kimin hakl olduunu yeniden deerlendire
cek bir yetenein varln gerektirir. atma olduka dinamik bir
fenomendir; taraflar ve konumlar deiebilirler. Bu durum
atmann taraflan ve konumlaryla ilgili bizdeki imaja da
yansmaldr. Kafada deimez izgilere sahip bir atma imajyla
atmaya girilmemelidir; imaj hareketli ve esnek olmaldr.
Altnc kural: atma ortamnn harareti olabildiince dk
tutulmaldr. Mmkn olduunca yasalara sadk kalnmaldr. Pro-
testolar ve grme olanaklar sonuna kadar kullanlmaldr. Ancak
tm bu yollarn baarsz olmasndan sonra, non-cooperation, hatta
baz sivil itaatsizlik yntemleri gndeme getirilmelidir. Bu son saf-
haya, provokasyonlarn ve aalamalarn sarsamayaca kadar bir
i gvene ulalmadan bavurulmamaldr. Kolayca fkeye kaplan
biri, belki sadece kendisini kkrtan ya da aalayan eyleri gre-
cektir. Ve kardakiler bu insann ne kadar zayf ve aslnda i ve
gvensiz olduunu fark edeceklerdir. Kiisel gelime ile -kendi
zerinde alarak- bu tr zayflklar giderilebilir. Bir baka
zayflk, atma srecinde hedeflerin geniletilmesidir. Hedeflerin
geniletilmesi bizi gvenilir bir taraf olmaktan karp,
karmzdakini, bu insanlara gvenilmez, en iyisi kat davranp,
hibir noktada taviz vermemek gerekir dncesine getirebilir. Ve
tabii ki, atmann kontrolden kmasn engellemek iin ncelikle
yumuak yntemler tercih edilmelidir (ana-babann yaramaz o-
cuklarna kar ncelikle ikna yoluna bavurmalar gibi).
Artk atma olgunlamtr ve deyim yerindeyse ieklenme
dnemine girmitir. Btn olas szler sarf edilmekte, eylemler
yaplmaktadr. Bu noktada Gandhi belki beylik gibi gelen ok
nemli bir norm koymaktadr: atmalar zmlenmelidir!
atmalar ebediyen devam etmemeli, ama stleri kapatlp bir ke-
nara da braklmamaldr. zm n aba gsterilmeli,
atmann kurumlamasn~, atma tavrnn sonu gelmeyen gs-
teriler ve protesto yryleri, grevler ve Tanr bilir daha nelerden
oluan bir ritele dnmesine izin verilmemelidir. atmann he-
defi daima gerek bir zm olmaldr. Bununla kastedilen, top-
lumsal ve kiisel bir deiimdir ve bu kiisel deiim hem insann
214
kendisi hem de kart asndan sz konusudur.
Gandhi'nin atmayla ilgili dncelerinde, asli ve asli olma-
yan eyler ayrm vardr. Asli eyler ciddiye alnmal ve pazarlk
konusu edilmemelidirler. Asli olmayan noktalarda uzlamaya gidi-
lebilir. Ayrca, atma srecinde, asli diye dnlen eylerin ger-
ekten asli nemde olmadnn (ya da tersinin) ortaya kabilecei
unutulmamaldr.
atmann zmne gtrecek grmeler iin, kendinle ve
kartnla ilgili baz tasarmlarn olmas zaruridir. Buna insann
kendini kusursuz hissetmemesi de dahildir. nsan yanlabileceini
daima gz nnde tutmaldr. Bu, kartmza yaklammz a
sndan da ok nemlidir. Kendi yanllarn kabul etmek, kartn
yanln grmeye arma olana yaratabilir. Burada Gandhi ok
nemli bir nerme daha sunmaktadr: atma srasnda ayn fikre
sk skya sarlmak ve "elikisiz" kalmak nemli deildir: Sabit
bir dncede srar etmek nemli deildir. nemli olan toplumsal
ve bireysel deiimdir. Gandhi'nin dncesi son derece diyalek-
tiktir: Her ey, toplum, hedefler, taraflar, konumlar, atma nokta-
lar ve zmleri deiirler. Baka bir ifadeyle, her ne pahasna
olursa olsun her zaman ayn konumda srar etmek, bir erdem deil
dir ve satyagraha ile badamaz. Madalyonun dier yz,
kartma kar hogrl olmak, zaaflarndan yararlanmamak, ok
kat biimde mahkum etmemek ve gvenle yaklamaya
almaktr.
Sre boyunca asl hedef daima gz nnde tutulmaldr:
atmann zmnn salaml, kalcl, zmn iki taraf
iin de kabul edilebilir olmasna, kar tarafa da benimsenip isel-
letirilebilmesine baldr. atmann zm, baka szcklerle
ifade edilirse, mutlaka bir fikir deitirme unsuru da iermelidir;
sadece kartn deil, insann kendisinin de muhtemelen zm
tam anlamyla kabullenmi olmas gerekir. ncelikle kartn sa-
vunduumuz davaya kazanlmasna uralmaldr. Kartmz, be-
nimsemedii bir eye zorlamak, sadece atmann zlmemi ol-
duu, er ya da ge tekrar ortaya kaca anlamna gelir. Bu
nedenle Gandhi iin, kendi gr asnn (gereinde zorla) kabul
ettirilmesi tayin edici deildir; onun iin nemli olan, atmann
zm, en iyisi de zmn taraflarca biriliktc bulunmasdr.
215
 Bunlar aa yukar
Gandhi'nin atma sorunsalma ilikin d-
nceleridir. Bununla Gandhi, bir nermcler sisteminden oluan
politik bir etik sunmaktadr. Bu etii bugnk Batl sper glerle
ve onlarn mttefikleriyle, zellikle de liderlerinin davranlaryla
kyaslayacak olursak, bu normlardan (on drt ana ve elli drt ikin-
cil norm) pratik olarak hibirine uyulmad grlecektir. Buras
sz edilen sorunun ayrntlarna inmenin yeri deildir, ayrca bu
ahlaki k belirtileri sadece Avrupa'nn dousu ve batsyla
snrl da deildir. Buna ramen, bizim aknlk ve yanlglarmz
dekoru nda, Gandhi 'ci normlarn mantn bir kez daha zetlemek
istiyorum.
Yeniden baa dnersek: Bat'da hala elikileri rtbas etme ve
ancak atmann katlanlamaz bir noktaya gelmesi durumunda bu-
nunla ilgilenme alkanl hkm srmektedir. atmann gr-
mezlikten gelinmesi ve ertelenmesi sadece egemen kapitalistlere
zg bir durum da deildir. Egemen Marksistler de bu kusurdan
arnm deildirler. Konuyla ilgili bir rnek olarak, harekete ge-
mek iin elikilerin "olgunlamasn" beklemek yolundaki Mark-
sist anlay vermek mmkndr. Bu tr (zamansal) erteleme
yannda Bat (mekansal) telemenin de anayurdudur: Bat'da,
kendi elikilerini zmeye almak yerine baka halklarn
atmalaryla uramak gibi kkl bir gelenek vardr. Bat politik
etiinde derin kklere sahip olduu anlalan bu anlay, muhteme-
len Hristiyanln evrensellik iddasnn bir rndr. Elbetteki
bakalarnn sorunlarna ilgi gstermek yanl deildir. Ancak
bunu kendi grubunu ihmal ederek (ki byle bir aba daha anlaml
olabilecekken) yapmak tmyle farkldr.
Ancak Bat'da atmalarn bu lde yetersiz tanmlanmasnn
nedeni, sadece yukarda anlatlan sorun deil, atma hedeflerinin
kesin izgilerle belirlenmemesidir. Bu elbette, bugnk sosyal ve
global gelecek tasarmlarn ciddi ldeki belirsizliiyle ba
lantldr. Somut olarak gelecee ynelik dnmeye hazr olma
. konusundaki yetersizlik, gerek liberal-kapitalist gerekse sosyalist
toplumlarn bugn politik ve ekonomik bir kriz iinde bulunduklar
gerei gz nnde tutulduunda anlalabilir. Ancak bu gerekli-
in, atmaya olumlu yaklamn nnde bir engel oluturduu
mutlaka belirtilmelidir.
216
 Bunun dnda bir nokta da atmann Bat'da temel olarak
olumsuz bir ey olarak anlalmasdr. atma, "yolumuzun ze-
rindeki bir engel!" olarak alglanr ve bu engel kartmzdr, yani
dier parti ya da dier insandr. Ortak dman ya da ortak sorun
arama abas ok nadiren gsterilir. Doann snrll, gemiten
devralnan toplumsal ve global yaplar ya da geleneksel dnme
alkanlklar gibi faktrlerin gz nnde tutulmas yerine, evre-
nin dmanla sarl olduu inancyla hareket edilir. Sonu olarak
atmalar, taraf olmann nefret ve ykclkla edeer grlmesine
yol aacak olumsuz anlay ve davranlara neden olur. Yapc
olmak ve kartn bir eyler renilebilecek, iliki kurulabilecek
bir insan olarak grme abalar bir zayflk iareti olarak deerlen
dirilip, insann kendi grubu iinde bile kar tarafn saf bir arac,
hatta bir hain gibi gsterilmesine yol aabilir. atmann, insann
kendini deitirmesinin bir frsat olarak grlmesi fikri de phe
siz yaygn deildir. Yaygn olan, atmann kar taraf deitir
menin bir arac olarak grlmesidir, nk bizim deil kar tarafn
deimeye gereksinimi vardr! atma karsndaki bu hatal
anlaylar Bat dnyasnda iddet kartlnn ciddi bir tavr haline
gelemeyiinin nemli nedenlerini oluturur. Tabii ki bu durum, id
det zerine kurulu Bat devlet yaplarnda atmalarn zmnde
iddet kullanlmasnn ya da sindirmenin doal bir anlay
olmasndan kaynaklanmaktadr. Bugnk nkleer silahianma
yar gz nnde tutulduunda iddet kartlndan sz etmek,
neredeyse samalamakla e anlaml bir eydir. Tm sindirme siste-
mi, sonu olarak evrensel dzeyde yok etmeye hazr olma
anlayna dayanmaktadr. Zaten byle bir olaslk bulunmasayd,
sindirme asla "inandrc" olmazd. imdi birileri kalkp, Gand-
hi'nin iddeti korkakla tercih etmesini gereke gstererek, sindir-
me mantnn Gandhi'nin teorisiyle uyuturulabileceini iddia
etme cretkarl gsterebilir. Ancak byle bir durumda yneticile-
rimiz, eski dnemlerde olduu gibi cepheye gitmek yerine,
snaklarda gizlenecek, iddeti bakalarna kullandrp, kendileri
korkakl tercih edeceklerdir. Bu korkaklk Gandhi'nin cesaretiyle
elbette kyaslanamaz
(... ) Bat'da ezenlerin de ezilenlerin de politik kltrleri asndan
geerli olan bir ey, makuln kabul deil, zorlamann esas
217
alnmasdr: atma uzlamazlk demektir ve uzlamazln kay-
na da kar taraftr. Onun benim yolumda durmaya hakk yoktur,
bu nedenle onu kenara atma hakkna sahibim, onun bunu onay-
Iayp onaylamamas nemli deildir. Kartrnn atmann z-
mne ilikin evetinden ok yenilgisi nemlidir. Ancak bylelikle,
rekabet kltr ierisinde, kimin gl olduu ortaya kar. Geri
bunun olabildii lde bar yollarla olmas iyi olur (demokratik
rgtlenmelerdeki oylamalarda olduu gibi). Ama ounluk ege-
menlii de aslnda bir zor unsuru ierir. Bu egemenlik, kaybeden
aznl (belki % 49'u) alnan karar konusunda ikna olmaya deil,
kararn alnma biimine katlanmaya (iyi bir yenilen rolnde kabul-
lenmeye) arr. Bu srecin kendisi birok durumda iddetin ge-
rekesini oluturur (atom santrallar iin alnan demokratik karar-
larn direni nedeni olmalar gibi) ya da ancak iddet kullanlarak
hayata geirilebilirler (Bavyera' daki atom silahlarnn yerletiril
mesi yolundaki kararlarn devlet iddetini rndan karmas
gibi). Baka bir deyile, bizim kltrmzn ana esi olan de-
mokrasi bile, Gandhi dncesinin gereklerini yerine getirmemek-
tedir.
Gandhi'nin politik etii ile bizim politik kltrmz arasndaki
mesafe her anlamda ok genitir. Aslnda burada sz edilen norm-
lar her gn her yerde yaanmaktadr; ancak ulusal ve devlet dze-
yinden ziyade, yerel ve zel dzeyde. Yani Gandhi'nin etiinin
bizce bilinmemesi deildir sz konusu olan. Biz bu etii, tam
anlamyla bilincinde olmasak da tanyor ve hatta uyguluyoruz.
Gandhi'de yeni olan, gnlk yaama ait bir etikle, iktidar sahipleri,
gruplar, devletler iin geerli olan etik arasna, Hristiyanlk ve
zellikle de Luther'ci Protestanln ektii ekilde, kaln bir ayrm
izgisi ekmeyi reddetmesidir.
Gandhi, sosyal rgtlenmenin her dzeyine uygulanabilecek bir
politik etik yaratmaya alm, mrnn vefa ettii srece bunu
uygulam ve nemli olumlu sonular elde etmitir. O ahlak sem-
bol bir dev, bir etik dahi idi. Ancak biz baka bir dnemde ve
muhtemelen hak ettiimiz yneticilerle yayoruz: Ahlaki olarak
cce, etik olarak az gelimi, ancak bir seim dneminden dierine
uzanacak genilikte bir dnce ufkuyla snrl ve ancak kendi
karlarn koliayacak dzeyde zeka sahibi yneticilerle.

218
 Gandhi'nin lm nedeniyle Einstein unlar sylemektedir:
"Gelecek kuaklar eti ve kemiiyle byle bir insann yeryzn-
de bir zamanlar var olduuna ok zor inanacaklardr."

219
Tam bir OrOme dnemi yayoruz . Devlet Ierisinde kar gruplar bug-
ne dek grlmedik llerde zerkleti. Herkes kendi "ete"sinin kar
na gre davranyor. Devlet bireylere, "omlet yapmak Iin krlmas gere-
ken yumurtalar" olarak bakyor. Yeni bir toplumsal mutabakat ihtiyac
var; devlet Istemiyor. Mevcut hukuk sistemi zevahiri kurtarmyor. BOtOn
Insani deOerler grecelemeye balad. Peki, bOtOn bunlara raCmen, vic-
dan szlayan, adalet duygusuna sahip, herkes Iin hakszlCa kar
kan ve hakszlCa kar kan herkesle birlikte davranmay beceren
kll(llk)lerlblrllktellkler imkAnsz m? Kimse yok mu?
Sivil ltaatslzllk, hakszlklara kar bOtOn yasal yollarn tOkendiCI nokta-
da kamu vicdanna aCry amalayan bir eylem tOrO. DOOnen, kendi-
siyle bark yaamak Isteyen, onur"dan hAlA haberdar olan Insanlarn
daha vahim toplumsal felaketierin nne gemek Iin bavurabilecekleri
bir are. Bireyin, kiisel karlar, parti, grup ve evre karlarndan ba-
Omsz olarak, kendisiyle vicdani hesaplamasnn sonunda glrltiOI "de-
mokratik bir Isyan tOrO~ Vicdann zorladC bu Isyana baka Insanlarn
da katlmas Iin dOOnsel ortaklCa, ideolojik biriiCe gerek yoktur. Kar
olunan konuyu Ieren bir ortak anlayn olumas, yani ksmi bir dOn
sel ekmann varlC yeterlidir.
Baka bir Ifadeyle sivil /taatslzllk, gndelik Ilikilerimizde bizi bir arada
tutan ahiAkl Ilkeleri (hakszlklara kar kmak, yalan sylememek, sah-
tekArlk yapmamak, szOmOzO tutmak, yaptOmz sahlplenmek... vb.)
politik dOzeye tama, o dzeyde geerli klma abasdr. Sistemin gene-
line deCII tekil hakszlklara yneliktir. Alenldlr. Politik ve hukuki sorumlu-
luk Ostlenllerek kamu vicdann kprdatmay hedefleyen, iddet Ierme-
yen, mevcut yasal yollar tOkandikten sonra bavurmak zorunda kalnan,
bu nedenle yasad, ama meru bir eylem biimidir.
Elinizdeki kitap konu lle ilgili farkl deneyimlerden yola klarak yazlm
nemli teorik metinleri bir araya getiriyor. Bu metinler, sivil Itaatsizliin
Bat'da, yani az ok adil Ilikilerin var olduCu lkelerdeki dOzeltlcl yanna;
demokratik Ilikilerin yerlemediCi lkelerde Ise yaptctlkurucu yanna da
ayrca dikkat ekiyor. Demokrasi kOltOrOnOn gellmediCI lkelerde kendi-
ne gOvenmediCi iin "zor"la varlCn sOrdOren devlete kar direnmeyi
ierirken, ayn zamanda, anti-totaliter yeni bir kOitOrOn olumasnn da
nOnO ayor slvllltaatslzllk.
"DOzen yerine "adalet"ten, onursuz bir suskunluk" yerine "insana sayg
gsteren tartmac bir okseslilikten" yana olanlar iin...

9
\1~89755
filfililil"ill~it ~
391625