O Inkwizycji hiszpaskiej

Wielkim klskom politycznym, a zwaszcza gwatownym atakom na pastwo mona zapobiec

lub odeprze jedynie za pomoc rwnie gwatownych rodkw. Prawda ta naley do
najbardziej niezaprzeczalnych aksjomatw politycznych. Przy wszelkiego rodzaju
niebezpieczestwach wszystko sprowadza si do owej formuy rzymskiej: Videant consules,
ne respublica detirementum capitat. Co za do rodkw to (wyjwszy zbrodni) najlepszy jest
ten, ktry jest skuteczny. [...]

W Hiszpanii i Portugalii -jak i gdzie indziej -daj spokj kademu, kto siedzi spokojnie,
gupiec za, co dogmatyzuje czy zakca porzdek publiczny, sam jest sobie winien; nie
znajdzie pan adnego narodu ju nie powiem chrzecijaskiego, nie powiem katolickiego, ale
po prostu cywilizowanego, ktry nie karaby mierci za powany zamach na jego religi. I
c za znaczenie ma nazwa trybunau, ktry winien kara wystpnych. Wane jest, e
wszdzie s i wszdzie powinni by karani. Nikt nie ma prawa domaga si odpowiedzi od
krlw Hiszpanii, dlaczego spodobao im si wyznacza akurat tak kar za taki to wystpek.
Oni sami najlepiej wiedz, co maj robi: znaj swoich wrogw i zwalczaj ich tak, jak to
uwaaj za waciwe. Jedyn istotn kwesti, kwesti niezaprzeczaln jest to, e za zbrodnie,
o ktrych mowa, wymierza si kar wycznie na zasadzie praw powszechnych i znanych
wedle staych formu, przez legalnych sdziw, ktrzy ca sw moc czerpi od krla i nie s
zdolni uczyni nic wbrew niemu. Przy takim zaoeniu wszystkie deklamacje upadaj i nikt
nie ma prawa si skary. Czowiek ma racj, e lka si by sdzonym przez czowieka: zna
on siebie i wie, do czego jest zdolny, gdy go porywa lub zalepia namitno; lecz prawu
kady powinien si podporzdkowa spokojnie, poniewa najlepsza rzecz na jak sta natur
ludzk, to powszechna, owiecona i bezstronna wola prawodawcy postanowiona wszdzie w
miejsce osobistej, lepej i namitnej woli czowieka.

Jeeli tedy prawo hiszpaskie, ustanowione dla wszystkich, orzeka kar wygnania, wizienia,
czy nawet mierci wobec jawnego i publicznego przeciwnika jakiego hiszpaskiego
dogmatu, nikt nie powinien aowa zoczycy, ktry na te kary zasuy, a nawet on sam nie
ma prawa si skary: mia przecie taki prosty sposb, aby ich unikn -milcze. [...]

[...] Herezjarchw, upartych heretykw, gosicieli herezji trzeba zaskary bezsprzecznie do

rzdu najwikszych zbrodniarzy. Zwodzi nas w tej kwestii to, e nie potrafimy wstrzyma si
od wydawania sdw w sprawach religii z obojtnoci, waciw dla naszego wieku,
podczas gdy miar dla nas winna by raczej owa dawna gorliwo, ktr mona sobie
nazywa fanatyzmem: sowo nie zmienia w niczym rzeczy. Nowoczesny sofista, ktry
rozprawia do woli w swoim gabinecie, niewiele przejmuje si tym, e argumenty Lutra
wywoay wojn trzydziestoletni, ale dawni prawodawcy, zdajc sobie w peni spraw, jak
drogo mog ludzi kosztowa owe zgubne doktryny, jake susznie wymierzali kar mk
miertelnych za zbrodni, zdoln wstrzsn do podstaw spoeczestwem i skpa je we krwi.

Pewnie, e dzisiaj maj mniej powodw do niepokoju, ale gdy si pomyli, e trybuna
Inkwizycji zapobiegby z ca pewnoci rewolucji francuskiej, trudno orzec, czy wadca,
ktry pozbawia si bez zastrzee tego narzdzia, nie zadaje aby ludzkoci miertelnego
ciosu. [...]
Zabrakoby istotnego punktu w apologii Inkwizycji, gdybym nie zwrci paskiej uwagi na
wpyw, jaki wywara ta instytucja na charakter hiszpaski. Jeli nard zachowa swe
maksymy, sw jedno i ten duch publiczny, ktry go uratowa zawdzicza to wycznie
Inkwizycji. Niech pan spojrzy na t ca zgraj adeptw nowoczesnej filozofii: co przynieli
oni Hiszpanii? Zo i tylko zo. To oni wzywali tyrani bd paktowali z ni, to oni zalecali
prodki, poddanie si okolicznociom, ostrono, sabo, opieszao, umiarkowanie, gdy
trzeba byo rozpaczliwego oporu i niezachwianej wiernoci. Jeli Hiszpania miaaby zgin,
to wanie przez nich. Mnstwo ludzi powierzchownych sdzi, e zostaa ona uratowana
przez Kortezy, podczas gdy naprawd stao si to wbrew Kortezom, ktre krpoway
Anglikw znacznie bardziej ni mogli to wyjawi ze wzgldw politycznych. To lud zdziaa
wszystko i nawet gdyby znaleli si w partii filozoficznej i midzy wrogami Inkwizycji
prawdziwi Hiszpanie, zdolni do powicenia si za ojczyzn, czeg dokonaliby bez ludu? A
c zdziaaby z kolei lud, gdyby nie kieroway nim idee narodowe, zwaszcza za to, co
okrela si mianem przesdu? Jeli chcecie zgasi ten entuzjazm, ktry jest natchnieniem dla
wielkich myli i wielkich czynw, zmrozi serca i w miejsce pomiennej mioci ojczyzny
postawi egoizm, zabierzcie ludowi jego wiar i uczycie go filozofem. [...]

Aby dopeni mego wyznania wiary, panie hrabio, musz na zakoczenie tych listw
owiadczy panu, e jak miertelny wrg wszelkiej przesady daleki jestem od tego, by
wzbrania si przed jakimkolwiek ustpstwem i przez to szkodzi swojej sprawie. Pragnem
tylko dowie, e Inkwizycja sama w sobie jest instytucj zbawienn, ktra oddaa Hiszpanii
niezwykej wagi usugi, a ktr sekciarski i filozoficzny fanatyzm wyszydzi i haniebnie
spotwarzy. Na tym poprzestaj i nie mam bynajmniej zamiaru usprawiedliwia naduy. Jeli
Inkwizycja niekiedy zbytnio tumia umysy, jeli bya niesprawiedliwa, jeli okazaa si zbyt
podejrzliwa czy sroga (a owiadczam, e mi o czym takim absolutnie nic nie wiadomo),
gotw jestem potpi wszystko, co godne potpienia. Lecz nie doradzabym nigdy adnemu
narodowi zmienia swych starodawnych instytucji; u ich podstaw tkwi zawsze gbokie racje
i prawie nigdy nie daje si ich zastpi przez co rwnie dobrego. Nic nie dzieje si przez
przypadek, nic nie dzieje si bez racji. Czowiek, gdy niszczy, jest tylko energicznym
dzieckiem, wzbudzajcym lito. Zawsze, ilekro zobaczy pan, e jaka wielka instytucja czy
jakie wielkie dzieo uznane jest przez narody, a zwaszcza przez Koci, jak na przykad
rycerstwo, zakony religijne: ebracze, nauczajce, kontemplacyjne, misyjne, wojskowe,
szpitalne etc., odpusty powszechne, wyprawy krzyowe, misje, Inkwizycja, etc., niech pan to
wszystko zaaprobuje bez wahania, a niebawem analiza filozoficzna wynagrodzi paskie
zaufanie, dostarczajc penego dowodu ich zasug. Powiedziaem panu to ju raz i nic nie jest
bardziej prawdziwe: gwat mona odeprze tylko gwatem.

Lettres d'un gentilhomme russe sur l'Inquisition espangole. Ouveres, t. III, s. 292, 318-320,
323-4, 352-3, 358-9, 393-4.

(tum. J.Trybusiewicz)

Jzef de Maistre