Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
fgdf
Tomasz Cukiernik
Prawicowa koncepcja
pastwa
doktryna i praktyka
Wrocaw 2004
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
redakcja:
Romuald Lazarowicz
korekta:
Helena Lazarowicz
projekt okadki:
Rand Studio, rand@post.pl
skad i amanie:
Lena, Wrocaw
ISBN 83-918847-2-4
www.opcja.pop.pl
Wydawnictwo Wektory
Sadkw
ul. Kolejowa 5
5-080 Kty Wrocawskie
Tomasz Cukiernik jest odwanym czowiekiem. Naraa si mianowicie
na najgorsze wyzwiska. Albowiem pojcia takie, jak libera, liberalizm i po-
chodne, od duszego czasu stay si najgorsz obelg; bardziej dotkliw,
anieli wszelkie znane dotychczas najbardziej wulgarne epitety. Obdarzenie
mianem liberaa powoduje, e w pewnych krgach czowiek taki jest skoczo-
ny. Zarwno w krgach lewicowych, jak i paradoksalnie w wielu takich,
ktre uwaaj si za prawicowe.
Nadal liczni politycy i publicyci twierdz, ze w Polsce od 1989 r. szaleje
w gospodarce niepohamowany i skrajny liberalizm! W ich rozumieniu libera-
lizm niszczy gospodark kraju wydajc j na up chciwych kapitalistw, a przeto
niszczy pastwo i jego tkank spoeczn oraz powoduje skrajn i powszechn
ndz. Liberaw nazywa si szyderczo aferaami.
Inni utosamiaj liberalizm z libertynizmem, liberaa za z libertynem.
Przeto w ich z kolei rozumieniu liberalizm to fanatyczny antyklerykalizm zwal-
czajcy Koci, religi, propagujcy ruj i porubstwo, woln mio, zwizki
homoseksualne, aborcje i eutanazj, czego efektem jest podobnie jak
w gospodarce take destrukcja spoeczestwa.
A przecie w cigu tych lat uzbieray si tony publicystyki, felietonw,
artykuw popularnych i naukowych, ksiek popularnych i naukowych, gdzie
wielekro wyjaniano skrupulatnie istot i zasady liberalizmu. Lecz spokojne
wyjanienia w jednych gazetach i ksikach spotykaj si z gromami miota-
nymi w innych gazetach i ksikach, przeto w umysach znacznej czci
narodu argumenty niweluj si, a do zniwelowania zdrowego rozsdku
w licznych gowach. W rezultacie ginie gdzie wolny rynek, natomiast coraz
bardziej ujawnia si etatyzm w caej peni. Ba, jeli rozmaite spore odamy
prawicy niechtnej SLD, oskaraj t parti o hodowanie przebrzydemu
liberalizmowi, to jak moe by inaczej?
Trzeba wic mie skr nosoroca albo by bardzo wiernym zasadom,
by gosi liberalizm. Tomasz Cukiernik to czyni. Nie znam gruboci jego skry
ani odpornoci psychicznej (chyba jest jednak dua), ale na pewno jest on
wierny zasadom liberalnym. Przy czym nie jest to lepa wiara, lecz konse-
kwentna, logiczna konstrukcja mylowa, przekadajca si w tej ksice na
wywd poparty bardzo rzeczowymi argumentami i wyrazistymi przykadami.
Odwouj si one tyle do zdrowego rozsdku, co i do poczucia normalnoci
u zwykych ludzi, nie tylko teoretykw.
Autor prezentuje tu rozmaite pojcia liberalizmu, koncentrujc si na
przedstawieniu pogldw zarwno liberaw klasycznych, jak i wspczesnych
neoliberaw oraz porzdkuje i precyzuje terminologi liberaln, oczyszcza-
jc j z narosych wok niej w ostatnich latach populistycznych poj, ktrymi
ubrudzia j wiedza potoczna, czyli codzienna, nieprofesjonalna, odwoujca
si do pochopnych stereotypw. W dalszym za cigu prezentuje prawicowe
koncepcje pastwa, wynikajce z zasad liberalnych.
Najoglniej jest to zasada pastwa minimum ograniczonego w swo-
ich zadaniach, zwaszcza wtrcania si do ycia codziennego obywateli, ale
silnego w tych funkcjach, jakie ma do spenienia: zapewnienia ludziom bez-
pieczestwa wewntrznego i zewntrznego. Pastwo takie musi prowadzi
odpowiedni polityk zagraniczn, lecz ogranicza do niezbdnej wielkoci
administracj wewntrzn. No i nie powinno poddawa gospodarki cinieniu
biecej polityki. Sprawiedliwo to ma by sprawiedliwo, bez dodatkowych
przymiotnikw, takich, jak spoeczna czy jakakolwiek inna; wolny rynek to
rynek rzeczywicie wolny, bez dodatkowych przymiotnikw, takich, jak ste-
rowany, zorganizowany itp.
Analizuje wic autor kolejno, jakie, wedle tej koncepcji, s pomysy na
sprawy bezpieczestwa wewntrznego pastwa, na polityk zagraniczn,
a take wiele szczegowych spraw wynikajcych z idei pastwa liberalnego,
czyli jak w takim organizmie powinna funkcjonowa owiata i szkolnictwo
wysze, prawo, ochrona rodowiska, kultura i sztuka, infrastruktura, system
emerytalny i wiele innych dziedzin ycia publicznego...
Lecz co ja tu bd si rozpisywa, co autor chcia powiedzie. Sam wie
najlepiej i doskonale zna temat. Dodam tylko, e to, co chcia powiedzie,
czyni przejrzycie, logicznie i przystpnie. Wyej daem wyraz pewnemu przy-
gnbieniu, e tyle faszu na pomieszanie dobrego i zego naroso wok
liberalizmu. Ufam jednak, e ta ksika przyczyni si do oczyszczenia
pojcia z populistycznych mitw i moe nawet zmusi niejednego (byle myl-
cego) antyliberaa do zweryfikowania swoich stereotypw. W kocu kropla
dry ska.
Warto tylko moe zauway, e pojawienie si chrzecijastwa dwa
tysice lat temu, to bya take rewolucja liberalna w wczesnym wiecie!
Kto ma uszy niech sucha, kto ma oczy niech patrzy... i przeczyta t
ksik.
Nota autorska
9
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
Rozdzia I
Zadania pastwa liberalnego
Liberalizm, podobnie jak w wiele innych prdw politycznych czy ekono-
micznych, rwnie nie jest prdem jednorodnym. W jego onie istniej rne kon-
cepcje zakresu zada pastwa. Liberalizm lewicowy, ktrego przedstawicielem
jest Brytyjczyk John Maynard Keynes opowiada si za szerokimi funkcjami pa-
stwa i w tym kontekcie ideowo zblia si do socjalizmu czy socjaldemokracji.
Z drugiej strony przedstawiciele najbardziej radykalnej odmiany liberalizmu liber-
tarianie (libertarianizm nazywany jest te anarchizmem wolnorynkowym lub
anarchokapitalizmem), ktrzy bliscy s anarchistom, uwaaj, e pastwo moe
zajmowa si tylko jednym zadaniem: usprawiedliwione jest pewnego rodzaju
pastwo minimalne, ograniczone do wskich funkcji ochrony przeciwko gwatowi,
kradziey, oszustwu, narzucaniu zobowiza itd.; jakiekolwiek bardziej rozbudo-
wane pastwo musi narusza prawa jednostek do niezmuszania ich do robienia
pewnych rzeczy i jest nieusprawiedliwione7. Amerykanin Robert Nozick wyrnia
ponadto utopijne pastwo ultraminimalne, w ktrym chronieni przez pastwo
s tylko ci obywatele, ktrzy wykupili od niego nieobowizkow polis ubezpie-
czeniow.
S jeszcze inni liberaowie, ktrzy nie zgadzaj si w kwestii zakresu zada
pastwa zarwno z liberaami lewicowymi, jak i libertarianami. Do nich mona
zaliczy przede wszystkim prekursorw klasycznego prdu w liberalizmie, takich
jak Adam Smith, Herbert Spencer, Benjamin Constant czy John Locke, a take
wikszo XX-wiecznych neoliberaw, ktrzy s ich kontynuatorami: Ludwiga
10
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
11
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
Friedrich August von Hayek (1899-1992) austriacki Partia Libertariaska (The Libertarian
ekonomista, klasyk neoliberalizmu, laureat Nagrody No- Party) trzecia najwiksza partia poli-
bla z 1974 r. Studia ukoczy na Uniwersytecie Wiede- tyczna w USA. Zostaa zaoona w 1971
skim, gdzie uzyska te stopie doktora nauk prawnych roku przez Davida Nolana. Odnosi suk-
(1921 r.) oraz politycznych (1923 r.). W latach 1931- cesy wyborcze na poziomie federalnym,
1950 wykada w London School of Economics, pniej stanowym i regionalnym. Wedug czon-
na uniwersytecie w Chicago. Naczeln wartoci dla kw tej partii jedynym zadaniem rzdu
Hayeka bya wolno, ktr traktowa jako niezaleno jest ochrona ludzi przed przymusem
i wiza bezporednio z funkcjonowaniem wolnokonku- i przemoc. Opowiadaj si za wolnoci
rencyjnej gospodarki opartej na prawie popytu i poda- ekonomiczn i osobist, gospodark wol-
y; zaoyciel i pierwszy prezes Mont Pelerin Society norynkow, wolnym handlem, nieinter-
(1947-61) (Internetowa Encyklopedia WIEM). wencj pastwa i pokojem, odpowiedzial-
noci jednostki oraz rnorodnoci spo-
eczestwa pod wzgldem ekonomicz-
nym i socjalnym. (http://www.lp.org)
Benjamin Constant (1767-1830) urodzony w Szwaj-
carii pisarz, polityk i filozof klasycznego liberalizmu.
12
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
Herbert Spen- Wolna Partia Demokratyczna (Freie Demokratische Partei) niemiecka par-
cer (1820-1903) tia prawicowa utworzona w 1948 r. z poczenia partii liberalno-mieszczaskich.
libera, angiel- W 1971 r. uchwalono tzw. Tezy Fryburskie liberalny program partii. Przewod-
ski filozof i so- niczcym jest Guido Westerwelle. Obecnie w opozycji. (Nowa Encyklopedia Po-
cjolog. wszechna, Warszawa 1996).
Reformatorska Kanadyjska Liga Konserwatywna (The Ca- Szkoa austriacka grupa eko-
nadian Reform Conservative Alliance) zwana te Canadian Al- nomistw neoklasycznych, kt-
liance kanadyjska partia prawicowa, ktra powstaa w 2000 r. rych doktryn antyetatystyczn
z inicjatywy Prestona Manninga. Jej poprzedniczk bya po- sformuowa Carl Menger (1840-
wstaa w 1987 r. Reform Party of Canada, ktrej Manning by -1921), a poszerzy Eugen von
przewodniczcym. Po wyborach w 2000 r. partia ta posiada 66 Bhm-Bawerk. Najwybitniejszy-
posw w Izbie Gmin i 25% poparcie spoeczne. Od 2002 r. mi jej przedstawicielami byli Lu-
szefem partii jest Stephen Harper. (Jasklski S., Historia Cana- dwig von Mises, Friedrich A. von
dian Alliance, Najwyszy CZAS! 2003, nr 31-32, s. XXXIX.). Hayek i Murray N. Rothbard. Naj-
waniejsz rol w gospodarce pe-
ni konsumenci (Miner B., Zwi-
za encyklopedia konserwatyzmu,
Pozna 1999, s. 36.).
Unia Polityki Realnej zostaa zaoona w 1989 r. Jej po-
przedniczk by Ruch Polityki Realnej. W wyborach parlamen-
tarnych w 1991 r. UPR uzyskaa 2,27% gosw wprowadzajc
do sejmu trzech posw. Haso UPR: Wicej wolnoci ta-
sze pastwo. Wielu czonkw UPR zasiada w organach samo- John Locke (1632-1704), angiel-
rzdu terytorialnego. Obecnym prezesem jest Stanisaw Wojtera. ski filozof, pionier liberalizmu.
Partia Konsumentw Podatnikw (The Associa- Liberalna Partia Australii (Liberal Party of
tion of Consumers and Taxpayers) nowozelandz- Australia) powstaa w 1944 r. w Canberze
ka partia prawicowa powstaa w 1995 r. Jej poprzed- z inicjatywy Roberta Gordona Menziesa, kt-
niczk byo stowarzyszenie o tej samej nazwie utwo- ry nastpnie w latach 1949-66 by premierem.
rzone w 1994 r. przez Rogera Douglasa i Dereka By to czas kwitncej gospodarki Australii. Do
Quigley. W wyborach w 2002 r. partia zdobya dzisiaj partia ta rzdzi Australi z przerwami
7,07% poparcia i ma 9 posw w parlamencie. Li- przez 38 lat. Obecnie ma 45% miejsc w Izbie
derem jest Richard Prebble. Haso tej partii brzmi: Reprezentantw i 41% mandatw w australij-
Wolno, Wybr i Indywidualna Odpowiedzial- skim Senacie. Obecnym premierem jest libera
no (http://www.act.org.nz). Jan Howard, ktry sprawuje swoj funkcj od
1996 r. (Jaskulski S., Liberalna Partia Austra-
lii, Najwyszy CZAS! 2003, nr 33-34).
13
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
1. Bezpieczestwo wewntrzne
14
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
15
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
16
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
17
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
18
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
pieczestwa nie tylko przez prywatne banki, sklepy, hotele, restauracje, uczelnie,
ale nawet przez instytucje i urzdy pastwowe. W 1980 roku wydatki na prywatn
ochron w USA wynosiy 21,7 mld dolarw, a na policj 13,8 mld dolarw. Same
organy rzdowe zapaciy 7,3 mld dolarw prywatnym firmom za usugi zwizane
z bezpieczestwem43. Zakrawa na absurd przypadek, kiedy w Polsce jedna z jed-
nostek wojskowych wynaja firm ochroniarsk, aby ta strzega jej magazynw.
Co wicej, w Stanach Zjednoczonych kilka miejscowoci ma podpisane umowy
z prywatnymi firmami o wykonywanie obowizkw policyjnych. Na przykad,
w miasteczku Reminderville w stanie Ohio prywatna firma policyjna zdobya pierw-
szy kontrakt, kiedy szeryf powiatowy, wiadczcy usugi na podstawie umowy,
podnis swoj cen do 180 000 dol. rocznie. Za dokadnie poow tej kwoty firma
prywatna oferuje dwukrotnie wicej wozw patrolowych i ma system pogotowia
policyjnego reagujcy w cigu 6 minut, podczas gdy urzd szeryfa reagowa w
cigu 45 minut44. Take w Szwajcarii ludzie korzystaj z prywatnej policji: trzy-
dzieci wsi i maych miasteczek ma umowy z prywatn spk, Securitas, realizu-
jc w ten sposb () znaczne oszczdnoci45.
Skrajny pogld na temat policji prezentuj liberatrianie Linda i Morris Tanne-
hill. Wedug nich pastwowa policja nie chroni obywateli (oprcz urzdnikw naj-
wyszego szczebla), a zajmuje si tylko aresztowaniem i karaniem niektrych
przestpcw po tym [podkr. T.C.], jak dokonany zostanie akt agresji46. Ponadto
policja zajmuje si egzekwowaniem wielu przepisw ustanowionych przez pa-
stwo np. zwalczaniem czarnego rynku czy szarej strefy, ktre w wolnym spoe-
czestwie nigdy by nie istniay. Natomiast wyszo firmy wiadczcej prywatne
usugi ochrony wynika z faktu, e jej zadaniem jedynym zadaniem jest ochro-
na jej klientw przed przemoc i e jeli nie chce wypa z rynku musi spe-
nia to zadanie w sposb doskonay47. Takie firmy skupiaj si, w odrnieniu od
policji pastwowej, przede wszystkim na prewencji, ich celem jest niedopusz-
czenie do dokonania przestpstwa, a nie szukanie bandytw po pokonaniu prze-
stpstwa.
Czonkowie UPR uwaaj rwnie, e przestpczo spadnie, jeli bdzie
istnia powszechny dostp do broni palnej, poniewa bdzie mg j kupi kady
porzdny obywatel w celu samoobrony. Przestpczo jest najwiksza tam, gdzie
najostrzejsze s zakazy przeciwko broni48 twierdzi Jakub Elwood, wiceprezes
Midzynarodowego Stowarzyszenia
na rzecz Wolnoci Jednostki. Porzd-
ny obywatel nie moe kupi broni,
a tymczasem przestpca kupi bro za-
wsze, gdy jej potrzebuje. Oczywicie,
z nielegalnego rda. Rwnoczenie
nie mona zapomnie o tym, e ko-
nieczne jest zaostrzenie kar za prze-
stpstwa z uyciem broni. W celu od-
straszania przestpcw od popenie-
nia zbrodni i tym samym ochrony po-
tencjalnych ofiar powinna take zosta
przywrcona kara mierci za umyl-
ne morderstwa49. Na poparcie susz-
noci tej tezy warto przytoczy nast-
pujcy fakt: gubernator stanu Nowe-
go Jork oznajmi, e po przywrceniu
wykonywania kary mierci liczba Gwne wejcie do prywatnego wizienia dla kobiet w Oklahomie (USA)
19
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
20
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
21
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
2. Bezpieczestwo zewntrzne
Drugim najwaniejszym obowizkiem pastwa jest obowizek zapewnienia
bezpieczestwa zewntrznego spoeczestwa przed gwatem lub inwazj ze stro-
ny innych niezalenych spoeczestw60. Tak samo uwaa Milton Friedman, ktry
w ten sposb uzasadnia swoje twier-
dzenie: najwaniejszym obowizkiem
kadego rzdu jest ochrona kraju
przed zewntrznymi wrogami. Jeli kraj
nie jest przed nimi bezpieczny, rzd nie
bdzie w stanie ani przyczynia si do
oglnego dobrobytu, ani zapewni do-
brodziejstw wolnoci. Std obrona ra-
zem z rwnie podstawow funkcj za-
pewnienia spokoju wewntrznego
musi mie pierwszestwo przed wszyst-
kimi innymi funkcjami rzdu61. Fried-
man stoi na stanowisku, e firmy pry-
watne dziaaj lepiej i taniej ni firmy
pastwowe. Podobnie byoby z woj-
skiem organizowanym przez rynek
prywatny. Wwczas obrona byaby co
najmniej tak samo dobra jak obecnie
Na nowoczesnym polu walki nie ma miejsca na amatorszczyzn a dodatkowo za poow dzisiejszych
kosztw: nadmierne koszty ponoszo-
ne na obron wypywaj z dwch bardzo rnych rde. Jednym jest oczywiste
marnotrawstwo, nieudolny sposb prowadzenia spraw; drugim s wpywy poli-
tyczne62. Jednak jest to niemoliwe do zrealizowania, poniewa nikt nie paciby
dobrowolnie na obron narodow i nie istniaoby jednolite dowdztwo. Ponadto
ludzie, ktrzy mieliby walczy mogliby zachowywa si rnie w zalenoci od
tego, czy byliby wynajmowani przez prywatne grupy, reprezentujce tylko cz
narodu, czy te przez nard jako cao63. Dlatego obrona musi
by zapewniona przez pastwo i finansowana z podatkw i wa-
nie tylko za porednictwem rzdu jest to moliwe do zreali-
zowania: zorganizowanie dziaalnoci tych rozmiarw by-
oby dosownie niemoliwe na skal oglnonarodow, gdy-
by nie porednictwo rzdu64.
Jeszcze jednym powodem, dla ktrego obrona musi
by prowadzona przez pastwo, jest fakt, e jest ona ci-
le i nierozerwalnie zwizana z polityk zagraniczn pa-
stwa. Sia militarna, ktrej potrzebujemy, aby ochroni
nasz nard, zaley zarwno od siy naszych sprzymierze-
cw, jak i naszych potencjalnych przeciwnikw. Zaley od
naszych sukcesw w niedopuszczaniu do powstawania sy-
tuacji zagraajcych naszemu bezpieczestwu, a nie jedy-
nie wychodzeniu zagroeniom naprzeciw, kiedy ju powstan65
pisz Ra i Milton Friedmanowie.
Adam Smith swoj teori o podziale pracy stosuje rwnie
do wojska. Opowiada si za armi zawodow. Uwaa, e jeli woj-
Adam Smith sko ma by doprowadzone do jakiego stopnia doskonaoci, nieodzow-
22
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
ne jest, aby [sztuka wojenna] staa si jedynym lub gwnym zajciem okrelonej
warstwy obywateli66. Mdra polityka pastwa powinna stworzy sta armi, po-
niewa wtedy wiczenia wojskowe i doskonalenie si w walce s najwaniejszym
zajciem onierzy i rdem utrzymania, a to gwarantuje profesjonalizm. onie-
rze pospolitego ruszenia natomiast traktuj wiczenia wojskowe jako zajcie do-
rywcze i czerpi podstawowe rodki utrzymania z innego zawodu. Jeeli chodzi
o onierza pospolitego ruszenia, cechy robotnika, rzemielnika czy kupca gruj
w nim nad cechami onierza67. Smith nie ma adnych wtpliwoci, e armia za-
wodowa jest lepsza od armii z poboru: niezalenie jednak od tego, w jaki sposb
pospolite ruszenie wdraa si do posuchu i w jaki sposb szkoli si je w sztuce
wojennej, musi ono ustpowa zawsze zdyscyplinowanej i dobrze wywiczonej
armii68. Na potwierdzenie tej tezy przytacza przykady z historii, zaczynajc od
staroytnoci. Ponadto obowizkowa suba wojskowa ogranicza wolno czo-
wieka i dlatego profesor Murray Rothbard nie boi si nazwa jej wspczesnym
rodzajem niewolnictwa. Adam Smith zaprzecza pogldom mwicym, e staa
armia moe by zagroeniem dla wolnoci. Twierdzi, e jeli zwierzchnikiem armii
zawodowej jest wadza cywilna, to nie istnieje takie niebezpieczestwo. Ponadto
jeli panujcego popiera staa armia, to nie boi si on utraty wadzy w sposb
niekonstytucyjny i moe dziki temu sprawowa sprawiedliwsze rzdy.
Na polskim gruncie wprowadzenie silnej armii zawodowej popiera Unia Po-
lityki Realnej: wojsko powinno by ochotnicze i zawodowe bo tylko takie dobrze
walczy. Pobr przymusowy to balast dla armii, a demoralizacja i utrapienie
dla niechtnych poborowych69. Ponadto armia zawodowa jest tasza,
poniewa poborowi kosztuj podwjnie: trzeba ich utrzyma i nie pra-
cuj w tym czasie w gospodarce. A i tak nie zd si wyszkoli do no-
woczesnej wojny. Trzonem obecnych armii s zawodowcy: technicy
w lotnictwie, czogach i artylerii, komandosi w piechocie. Armia za-
wodowa to zarazem armia ochotnicza. Kto nie chce i do wojska,
nie nadaje si do niego, nie bdzie odwanie walczy70. Potwier-
dzaj to badania: wedug tygodnika Wprost 48% wcielonych
do polskiego wojska przyznaje, e suy w nim niechtnie, a tylko
13% odczuwa zadowolenie z powoania do armii71.
Armie powinny by zawodowe, poniewa zawd onie-
rza to dzi jedna z profesji wymagajcych najbardziej mudnego
specjalistycznego wyksztacenia oraz wyjtkowych predyspozycji
fizycznych. Powierzanie onierki amatorom jest tak samo bezsen-
sowne, jak dopuszczenie do operacji chirurgicznych absolwenta
zawodwki po dwutygodniowym kursie72. Obliczono, e w Polsce
85-tysiczna armia zawodowa byaby tasza o 100 mln z i niemal
dwukrotnie sprawniejsza i efektywniejsza ni obecna 150-tysiczna
armia z poboru73. Tak jest w Stanach Zjednoczonych, gdzie Departa-
ment Obrony wyliczy, e rezygnujc z poboru kraj oszczdza co naj-
mniej 2,5 mld dolarw. Dziki temu, e: onierz zawodowy przez ca
sub nie tylko nie traci nabytych umiejtnoci, ale nabywa nowe.
W armiach z poboru trzeba wci uczy nowe roczniki obsugi naj-
prostszego uzbrojenia. Po wyjciu do cywila umiejtnoci te si de-
graduj74. le wyedukowani onierze z poboru nie s w stanie na-
uczy si posugiwa nowoczesn broni, a tym bardziej systemami
dowodzenia i cznoci. We wspczesnych armiach 30 proc. wypo-
saenia i uzbrojenia stanowi sprzt ultranowoczesny, wymagajcy
wiedzy i umiejtnoci, jakich onierze z poboru nigdy nie posid75.
23
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
24
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
3. Ograniczona administracja
Kade pastwo, aby mc rzdzi, musi mie sprawn administracj. Po-
nadto rzd, wedug Hayeka, powinien uatwia zdobywanie wiarygodnej wiedzy
o faktach majcych znaczenie oglne, na przykad zapewnienie systemu mone-
tarnego, ustalanie norm i wag, gromadzenie i udzielanie informacji statystycz-
nych85. Liberaowie opowiadaj si za jak najmniej rozbudowan administracj
z kilku powodw. Po pierwsze, wynika to ju z samej koncepcji pastwa liberalne-
go, ktre powinno wykonywa niewiele zada i w zwizku z tym, by zadania te
speniao, wystarczy ograniczona liczba urzdnikw.
Po drugie, administracja jest kosztowna, wic im bdzie mniejsza, tym b-
dzie tasza. Pastwo musi paci nie tylko na utrzymanie biurokracji, czyli na pen-
sje dla urzdnikw, wyposaenie biur, odpowiedni sprzt, materiay itd., ale rw-
nie na zadania, ktre s powierzane administracji. Tym samym im wiksza ad-
ministracja, ktra na dodatek jest nieproduktywna i nie podnosi dochodu narodo-
wego, tym bardziej obcieni s podatnicy. Biurokracja to nienasycony smok
poerajcy wszystkie rodki [finansowe], jakie uda si mu tylko wytargowa86.
Urzdnicy nie oszczdzaj, wiedzc, e jeli nie wydadz przyznanych im pie-
nidzy, w nastpnym roku minister finansw moe im da mniej87.
Po trzecie, im mniejszy jest aparat wadzy pastwowej i im bardziej ograni-
czone s jego funkcje, tym mniejsze jest niebezpieczestwo, e znajd w nim
odbicie interesy grupowe, a nie interes oglny88. A przecie pastwo powinno
dba o interesy caego spoeczestwa, a nie poszczeglnych grup interesu, po-
niewa szkodzi to ogowi. Czsto zdarza si rwnie tak, e urzdnicy wykonuj
swoje zadania w taki sposb, aby uzyska jak najwicej korzyci prywatnych, nie
zwaajc na dobro publiczne. Im wiksza biurokracja, tym skala tego negatywne-
go zjawiska jest oczywicie wiksza.
Po czwarte, ogromna biurokracja federalna [w USA], rosnca dziki licz-
nym departamentom i niezalenym agencjom, znajduje si dosownie poza ja-
25
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
26
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
27
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
28
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
29
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
Chile za rzdw Augusto Pinocheta (patrz rozdzia V) czy Nowa Zelandia (patrz
rozdzia V): reformy z lat 80. XX wieku (rozpoczto je wprowadza w 1984 roku)
spowodoway, e czna liczba powiatw i gmin ulega zmniejszeniu z 828 do 86!
() zmniejszenie administracji terenowej zredukoway biurokracj w Nowej Ze-
landii. Strefa budetowa zmniejszya si niemal o 60%127.
Z tych wszystkich wymienionych wyej powodw liberaowie optuj za rady-
kalnym zmniejszeniem liczby urzdw i urzdnikw do racjonalnej iloci. Unia
Polityki Realnej proponuje zmniejszenie liczby ministerstw do siedmiu: skarbu,
spraw zagranicznych, sprawiedliwoci, wojska, policji, administracji i ochrony ro-
dowiska128. Ponadto wysuwa propozycj likwidacji wszystkich agencji rzdowych,
funduszy celowych itp. oraz zmniejszenie Sejmu do 120 posw. Wtedy zarwno
marnotrawstwo, korupcja jak i arbitralna wadza urzdnikw oraz inne wady biuro-
kracji nie zostan zlikwidowane, bo jest to niemoliwe, ale zostan ograniczone
do rozsdnego minimum.
4. Ochrona rodowiska
Liberaowie uwaaj, e pastwo powinno wykonywa zadania, ktre su
caemu spoeczestwu. Jednym z takich zada jest problem czystego rodowis-
ka, ktre jest dobrem wsplnym. Tym bardziej, e jak ostrzega szef Biura Bezpie-
czestwa Narodowego przy Kancelarii Prezydenta RP: zaniedbania lub zanie-
chania popenione wobec rodowiska naturalnego zawsze si ujawni. To tylko
kwestia czasu129. rodowisko powinno by chronione na obszarze caego kraju
i w skoordynowany spo-
sb, dlatego musi si tym
zaj pastwo. Zagad-
nienie to zostao uwzgld-
nione w tezach pro-
gramowych Unii Polityki
Realnej: polskie lasy,
rzeki, stawy oraz jeziora
uwaamy za cz naro-
dowego dziedzictwa, kt-
re musimy przekaza
nastpujcym pokole-
niom 130. Aby przysze
pokolenia mogy cieszy
si zdrowym rodowis-
kiem, czonkowie partii
opowiadaj si za ostry-
mi karami za zanieczysz-
czanie rodowiska oraz
za tak polityk podat-
kow lokalnych wadz,
ktra zachcaaby pry-
watnych wacicieli do
utrzymywania niektrych
zasobw w naturalnym
stanie131. Liberaowie s
zdania, e jeli kary za
30
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
zanieczyszczanie rodowiska bd
wysokie, wtedy prywatnym przedsi-
biorcom bdzie si bardziej opaca-
o inwestowa w proekologiczne
technologie ni paci kary.
Milton Friedman krytykuje spo-
sb, w jaki prbuje si chroni ro-
dowisko w Stanach Zjednoczonych.
W 1970 roku zaoono Agencj
Ochrony rodowiska, w ktrej pod
koniec lat 70. pracowao okoo 7000
osb. Jak zwykle w takich sytuacjach
agencja si zbiurokratyzowaa, nie-
wiele pomagajc rodowisku. Rw-
nie polskie Ministerstwo Ochrony
rodowiska wydaje pienidze na r-
ne dziwne cele, ktre nie maj nic
wsplnego z ochron rodowiska na-
turalnego. Wedug raportu Najwy-
szej Izby Kontroli, pienidze, ktre
mogyby suy ekologii, kierowane
s na zakup akcji i obligacji wybra-
nych przedsibiorstw lub przezna-
czane na wspieranie prywatnych fun-
dacji, bankw i przedsiwzi maj-
cych niewiele wsplnego z ochron
rodowiska132. Friedman jest zdania,
e prawdziwym problemem nie jest
likwidacja zanieczyszcze w og-
le, lecz ustanowienie takich rozwi-
za, ktre utrzymuj je na waci- Fot. Adam Kuras
wym poziomie, przy ktrym korzy-
ci ze zmniejszenia zanieczyszcze przewa nieco koszty ich redukcji133. Ekono-
mista ten uwaa, e najlepsz metod kontroli zanieczyszcze byoby wprowa-
dzenie dyscypliny rynkowej poprzez naoenie opat za emitowanie zanieczysz-
cze134 wraz z rwnoczesnym ustaleniem standardw czystoci. Wtedy firmy
byyby umotywowane do stosowania najtaszej metody utrzymywania zanieczysz-
cze na niskim poziomie135. Ponadto, co jest rwnie wane podkrela profesor
Friedman istnie bdzie obiektywny rachunek kosztw redukcji skae136. Je-
li niski podatek za zanieczyszczanie rodowiska bdzie powodowa, e przed-
sibiorcy postaraj si o due zmniejszenie emisji szkodliwych substancji, to b-
dzie to znaczyo, e korzyci finansowe, jakie odnosili z zanieczyszczania rodo-
wiska, byy niewielkie. Z drugiej strony, jeli przy nawet wysokim podatku emisja
pozostanie dua, wskazywa to bdzie na sytuacj odwrotn, ale dostarczy te
powanych sum na rekompensat dla poszkodowanych i naprawienie szkd137.
Liberaowie opowiadaj si rwnie za istnieniem rynku ochrony rodowiska. Przed-
sibiorstwa, ktre bardziej zatruwaj rodowisko mogyby wykupywa od innych
limity zanieczyszcze, czyli prawa do emisji zanieczyszcze138.
Niektrzy liberaowie wskazuj dowody na to, e jednak prywatni wacicie-
le lepiej dbaj o rodowisko ni pastwo: poniewa w USA brakuje dobrze zdefi-
niowanych praw wasnoci wd przybrzenych, praktycznie wszystkie wiksze
31
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
5. Infrastruktura
Wrd trzech obowizkw pastwa, jakie wymienia Adam Smith, na trze-
cim miejscu znajduje si ustanowienie i utrzymanie tych instytucji i urzdze uy-
tecznoci publicznej, ktre, choby nawet byy w najwyszym stopniu korzystne
dla caego spoeczestwa, s przecie tego rodzaju, e zysk, jaki by przyniosy,
nie mgby nigdy pokry wydatkw poniesionych przez jednostki lub niewielkie
grupy ludzi, od ktrych przeto nie mona by oczekiwa, e je ustanowi i utrzy-
maj145. Do tego typu urzdze autor zalicza gwnie infrastruktur zwizan
z transportem: drogi, mosty, kanay eglowne, porty. Ojciec liberalizmu klasycz-
nego uwaa, e pienidze na budow i utrzymanie takich inwestycji powinny si
32
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
bra z myta. Wedug niego taki podatek jest najbardziej sprawiedliwy, poniewa
pac go ci ludzie, ktrzy z nich korzystaj.
Smith zauwaa, e najlepiej jest, gdy pastwo powierza osobom prywat-
nym zarzd nad utrzymaniem drogi lub kanau, poniewa wtedy prywatne intere-
sy zmuszaj do tego, by kana ten utrzymywa; jeliby bowiem kanau nie utrzy-
mywali w naleytym porzdku, egluga ustaje z koniecznoci cakowicie, a wraz
z ni przepada cay zysk, jaki pynie z opat146. Autor Bada nad natur i przy-
czynami bogactwa narodw doszed do wniosku, e gdyby zarzd tymi opatami
powierzy komisarzom, ktrzy nie byliby nimi osobicie zainteresowani, to mogo-
by si zdarzy, i wkadaliby oni mniej starania w utrzymanie urzdze bdcych
rdem tych opat147. Doskonaym dowodem na to, e Smith mia cakowit ra-
cj, jest fatalny stan polskich drg publicznych w porwnaniu ze znakomitymi pry-
watnymi autostradami we Woszech czy Hiszpanii. Tymczasem, jak zauwaa pro-
fesor Wacaw Wilczyski, bez rozwinitej infrastruktury nowoczesna gospodarka
nie moe po prostu funkcjonowa148.
Przykadem kraju, ktry w odpowiedni sposb inwestowa w swoj infra-
struktur, jest Tajwan: w poowie lat siedemdziesitych rzd Tajwanu przystpi
do realizacji caego szeregu powanych przedsiwzi inwestycyjnych, (). Przed-
stawione zostay plany dziesiciu wielkich inwestycji, w tym budowy przecinajcej
cay kraj autostrady, elektryfikacji kolei, budowy nowej linii kolejowej wzdu wschod-
niego wybrzea, konstrukcji nowoczesnego portu lotniczego, elektrowni jdrowej
i unowoczenienia dwch portw149. Jednak tego typu inwestycje w infrastruktu-
r nie musz by budowane za pienidze pastwowe. Ciekawym przykadem jest
Singapur, w ktrym nawet budowa pierwszej latarni morskiej na wyspie sfinanso-
wana zostaa z wolnych datkw obywateli, a nie z podatkw150. Obecnie 40%
wydatkw rzdowych w tym pastwie to wydatki na inwestycje: gownie na rozwj
infrastruktury, portu i terenw dla przemysu151.
6. Pastwo a Koci
Jeli chodzi o kwesti religii, liberaowie opowiadaj si za rozdziaem Ko-
cioa od pastwa, ktre powinno by wiatopogldowo neutralne. Jest to zwiza-
ne z koniecznoci zapewnienia obywatelowi moliwie najszerszej wolnoci, a to
po to, by umoliwi mu jak najpeniejsz samorealizacj152. Pastwo nie moe
si miesza do sporw midzy rnymi religiami, a take midzy religi a pogl-
dami ludzi niewierzcych. Postawa neutralnoci religijnej pastwa nie jest postaw
wrogoci wobec religii, ale raczej zasad umoliwiajc zwolennikom rnych
religii (i ludziom niewierzcym) wspycie w spoeczestwie na rwnych pra-
wach153. James Madison, jeden z Ojcw Zaoycieli Stanw Zjednoczonych i pre-
zydent w latach 1809-17, cakowicie podziela pogld Lockea, e poniewa czo-
wiek jest wolny i wiara nie moe zosta narzucona, wolno religijna stanowi na-
turalne uprawnienie. Przy tym wszystkim oddzielenie Kocioa od pastwa nie
oznacza stawiania midzy nimi muru, a wolno religijna nie ma oznacza usu-
nicia religii z ycia publicznego. () Jest to raczej ochrona sumienia religijnego,
ktre musi znajdowa si poza zasigiem pastwa i ktre ma wiksze prawo dyk-
towania jednostce jej postpowania ni pastwo lub jakakolwiek ewentualna reli-
gia pastwowa154. Jak pisze profesor Wojciech Sadurski, w dzisiejszej doktrynie
liberalnej neutralno pastwa wzgldem religii traktowana jest nie tylko jako
gwarancja swobd dla osb niewierzcych i nie tylko jako gwarancja rwnoci
praw dla wyznawcw religii mniejszociowych w danym spoeczestwie, ale
przede wszystkim jako konsekwencja rozgraniczenia sfery spraw publicznych
33
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
34
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
23
Przypisy do rozdziau 1 L. von Mises, Liberalizm w, s. 57.
24
Tame, s. 59.
1
Rzd nawet w najlepszym pastwie jest je-
25
dynie zem koniecznym, a w najgorszym pa- Tame.
stwie zem nie do zniesienia (Paine T., 26
Tame, s. 61.
Common sense, New York 1953, s. 4.)
27
2
Tame, s. 83.
Autor pisa to w 1947 roku. Ostatnie p wie-
ku jeszcze bardziej potwierdzio prawdziwo 28
Goszczyski A., Pytlakowski P., Zero poba-
jego tezy. ania, Polityka 2003, nr 5, s. 6.
3
L. von Mises, Planowany chaos, Lublin-Rze- 29
Dzielski M., Odrodzenie ducha budowa
szw 2002, s. 98. wolnoci. Pisma zebrane, Krakw 1995,
4
s. 43.
Sorman G., Nowe bogactwo narodw, Kurs
1989, s. 3. 30
Sorman G., Pastwo minimum, Wydawnic-
5 two Kurs 1987, s. 6.
L. von Mises, Liberalizm w tradycji klasycz-
nej, Krakw 2001, s. 59. 31
Kwanicki W., Zasady, s. 83.
6
Rau Z., Liberalizm. Zarys myli politycznej 32
Savas E., Prywatyzacja. Klucz do lepszego
XIX i XX wieku, Warszawa 2000, s. 48. rzdzenia, Warszawa 1992, s. 326.
7
Nozick R., Anarchia, pastwo, utopia, War- 33
L. von Mises, Biurokracja, Lublin 1998, s. 95.
szawa 1999, s. 5.
34
L. von Mises, Liberalizm w, s. 85.
8
Smith A., Badania nad natur i przyczynami
35
bogactwa narodw, T. II., Warszawa 1954, Friedman M. i R., Wolny wybr, Sosnowiec
s. 423. 1996, s. 26.
36
9
Kwanicki W., Historia myli liberalnej. Wol- Piski A., Piski J., Samosd gospodarczy,
no, wasno, odpowiedzialno, Warsza- Wprost 2003, nr 32, s. 46.
wa 2000, s. 71. 37
Tame.
10
Tame, s. 107. 38
Tame, s. 47.
11
Miner B., Zwiza encyklopedia konserwatyz- 39
Tame, s. 46.
mu, Pozna 1999, s. 46.
40
12
Czarna lista barier s. 8.
Rand A., Cnota egoizmu, Pozna 2000,
41
s. 132. Friedman M. i R., Tyrania status quo, So-
13
snowiec 1997, s. 155.
Tame, s. 134-136.
42
14
Savas E., dz.cyt., s. 204.
Jaskuowski P., Pastwo i prawo, Rojalista
2000, nr 2, s. 1-2. 43
Tame.
15
Wellisz S., Czy Polsce jest potrzebna polity- 44
Tame, s. 205.
ka przemysowa?, Warszawa 1996, s. 1. 45
Tame.
16
Czarna lista barier dla przedsibiorczoci, 46
Warszawa 2003, s. 5. Tannehill L. I M., Rynek i wolno, Warsza-
wa-Chicago 2004, s. 137.
17
Smith, dz. cyt., s. 441. 47
Tame, s. 140.
18
Locke J., Dwa traktaty o rzdzie, Warszawa
48
1992, s. 251. Jak najmniej pastwa, Najwyszy CZAS!
2001, nr 31-32, s. XLVII. (wywiad z W. Mille-
19
Tame. rem i J. Elwoodem przeprowadzony przez
20 B. Kachniarza)
Kwanicki W., Zasady ekonomii rynkowej,
Wrocaw 2001, s. 77. 49
Z programu Unii Polityki Realnej.
21
Pipes R., Manifest kapitalistyczny, Wprost 50
Tame.
2003, nr 51-52, s. 74.
51
Postp w Amerykanach, Najwyszy CZAS!
22
H. de Soto, Inny szlak, Warszawa 1991, 2003, nr 3, s. XXV.
s. 272.
35
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
52 81
Kudzia P., Pawelczyk G., Wizienie na kart- L. von Mises, Liberalizm w, s. 146.
ki, Wprost 2001, nr 18, s. 26. 82
Tame, s. 42.
53
Molga T., Jarosz T., Sprzeda wizienia, 83
Tame, s. 148.
Najwyszy CZAS! 2002, nr 17, s. VI.
84
54 Smith, dz. cyt., s. 454.
Ulotka Sztabu Wyborczego Unii Prawicy
Rzeczypospolitej z wyborw parlamentar- 85
Kwanicki W., Zasady, s. 49.
nych z 1997 r. Unia Prawicy Rzeczypospoli- 86
tej bya przedwyborcz koalicj kilku partii Kudzia P., Pawelczyk G., Biurokr(e)acja,
Wprost 1998, nr 4, s. 33.
prawicowych, m.in. Unii Polityki Realnej, Partii
Republikanie. 87
Tame, s. 34.
55
Savas E., dz.cyt., s. 207-208. 88
Friedman M. i R., Wolny, s. 285.
56
Tame, s. 206. 89
Tame, s. 286.
57
Tame, s. 207. 90
Wilczyski W., Plan Wilczyskiego, Wprost
58
2001, nr 36, s. 27.
Sorman G., Rozwizanie liberalne, Wydaw-
91
nictwo Kurs 1985, s. 115. Hyy A., Kluzik Rostkowska J., Biurokratu-
59
ra, Wprost 1999, nr 5, s. 32.
Kwanicki W., Historia, s. 76.
92
60
Gawry F., Szyderczy umiech socjalizmu,
Smith, dz. cyt., s. 395. Rzeczpospolita 1999, nr 68, dodatek:
61
Friedman M. i R., Tyrania, s. 81. Urzdnicy, przepisy, decyzje.
93
62
Tame, s. 90. Kudzia P., Pawelczyk G., Biurokr(e)acja,
Wprost 1998, nr 4, s. 33.
63
Tame, s. 89. 94
Friedman M. i R., Wolny, s. 286.
64
Tame. 95
Friedman M. i R., Tyrania, s. 56
65
Tame, s. 93. 96
Sorman G., Rozwizanie, s. 62.
66
Smith, dz. cyt. s. 407. 97
Johnson P., Odzyskanie wolnoci, Pozna
67
Smith, dz. cyt. s. 409. 2002, s. 165.
98
68
Smith, dz. cyt. s. 411. Tame, s. 166.
99
69
Z ulotki wyborczej Unii Polityki Realnej z 1997 r. L. von Mises, Biurokracja, s. 64.
100
70
Tame. Trbski K., Wieczysta poczekalnia, Wprost
2002, nr 15, s. 47.
71
Szczsny J., uczak M., Chora armia,
101
Wprost 1997, nr 23, s. 32. Tame, s. 48.
102
72
Sieradzki S., Zawodowe Wojsko Polskie, Domagalski M., Pomniki pord makulatu-
Wprost 2003, nr 17, s. 26. ry, Rzeczpospolita 1999, nr 68, dodatek:
Urzdnicy, przepisy, decyzje.
73
Tame.
103
Friedman M. i R., Tyrania, s. 55.
74
Tame.
104
Hybel D., Nowy rekord!, Najwyszy CZAS!
75
Tame, s. 27. 2004, nr 2, s. VI.
76
Tame, s. 28. 105
Rybiski M., Boe, bogosaw Ameryk,
77
Rzeczpospolita 2002, nr 31.
Pleniak R., Rembelski D., Polskie do,
Wprost 2002, nr 10, s. 30. 106
Madelski M., Stachanowcy z Wiejskiej, Naj-
78
wyszy CZAS! 2002, nr 5, s. VI.
Klimkowski M., Armia dla chtnych, Wprost
107
2000, nr 45, s. 80. Na podstawie Rocznikw Statystycznych
79
GUS.
Tame.
108
80
Miner B., dz. cyt., s. 49.
L. von Mises, Interwencjonizm, Krakw 2000,
109
s. 118-119. Ksika ta zostaa napisana Kudzia P., Pawelczyk G., Biurokr(e)acja,
w 1940 r. Wprost 1998, nr 4, s. 32.
36
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
110 135
Do naczelnych organw wadzy zalicza si Tame.
m.in. Kancelarie Sejmu, Senatu, Prezyden- 136
ta, naczelne sdy i trybunay, NIK, RPO itd. Tame.
137
111
Gawry F., Szyderczy umiech socjalizmu, Tame.
Rzeczpospolita 1999, nr 68, dodatek: 138
Tusk D., Idee gdaskiego liberalizmu,
Urzdnicy, przepisy, decyzje. Gdask 1998, s. 319.
112
Johnson P., dz. cyt, s. 118. 139
Wypowied profesora W. Blocka ze strony
113
Kudzia P., Pawelczyk G., Do kasacji, internetowej: www.libertarianizm.pl
Wprost 2001, nr 15, s. 31. 140
www.libertarianizm.pl
114
Wilczyski W., Kto i jak do Unii, Wprost 141
Kwanicki W., Zasady, s. 76.
2002, nr 27, s. 51.
142
ososie powrciy do Renu, Rzeczpospoli-
115
Hyy A., Kluzik Rostkowska J., Biurokratu- ta 2001, nr 295. (wywiad z prof. dr Herwi-
ra, Wprost 1999, nr 5, s. 32. giem Hulpke, szefem dziau ochrony rodo-
116
Rogowski T., Potrzeba wicej urzdnikw, wiska koncernu chemiczno-farmaceutycz-
Najwyszy CZAS! nr 6, s. XIV. nego Bayer).
143
117
Rabushka A., Od Adama Smitha do bogac- Frantschach wiecie w panteonie polskiej
twa Ameryki, Warszawa 1996, s. 49. ekologii, Rzeczpospolita 2002, nr 269,
s. VI.
118
Johnson P., dz. cyt, s. 18. 144
www.libertarianizm.pl
119
Pawelczyk G., Zieliski M., Biurotwr zoli- 145
wy, Wprost 2003, nr 47, s. 18 Smith A., dz. cyt. s. 441.
146
120 Tame, s. 445.
Johnson P., dz. cyt, s. 119-120.
147
121 Tame.
Tame, s. 120.
148
122 Wilczyski W., Zapa, Wprost 1998, nr
Tame, s. 172.
33, s. 45.
123
H. de Soto, Inny, s. 354-355. 149
Rabushka A., dz. cyt., s. 165.
124
Lewandowski J., Neoliberaowie wobec 150
Tame, s. 142.
wspczesnoci, Gdynia 1991, s. 47.
151
125
Tame, s. 147, 152.
Kudzia P., Pawelczyk G., Dyrekturyzacja,
Wprost 2000, nr 51, s. 23. 152
Maajny R. M., Pastwo a koci w konsty-
126
tucji III RP refleksje aksjologiczne, Pa-
Mysek T., Biurokracja czyli 500 proc. nor- stwo i Prawo 1995, nr 8.
my, Najwyszy CZAS! 1999, nr 23-33, s.
153
XXXI. Filozofia liberalizmu, pod redakcj Jzefa
127
Tarnowskiego, Warszawa 1993, s. 94.
Kosiba A., Kapitalizm na serio, Opcja na
154
Prawo 2003, nr 5, s. 53. Miner B., dz. cyt., s. 33.
155
128
Z ulotki wyborczej Unii Polityki Realnej Sadurski W., Racje liberaa, Warszawa
z 1997 r. 1992, s. 25
156
129
Mistewicz E., Zielona ksiga, Wprost 1997, Dzielski M., dz. cyt., s. 43.
nr 5, s. 46. 157
Zawalski C., Prezes. Janusz Korwin-Mikke
130
Z programu Unii Polityki Realnej. publicysta i polityk., Warszawa 2003,
s. 165-166.
131
Tame.
158
Maajny R. M., Konkordat polski z 1993 r.
132
Mistewicz E., Zielona alternatywa, Wprost altera pars, Janik Cz., Konkordat polski 1993
1997, nr 38, s. 63. wybr materiaw rdowych z lat 1993-
133 -96, Warszawa 1997, s. 34.
Friedman M., i R., Wolny, s. 206.
159
134 Tame.
Tame, s. 208.
160
Miner B., dz. cyt., s. 304.
37