Vous êtes sur la page 1sur 16

STEFAN MORAWSKI

PORTRET
ANARCHISTY
ANGIELSKIEGO
NA TLE RODZIMYM

5
Zielona Gra 1997
2

PORTRET ANARCHISTY ANGIELSKIEGO NA TLE RODZIMYM


Ruch anarchistyczny mia najwicej zwolennikw w krajach latyskich - we Woszech, Hiszpa-
nii i Francji, i przede wszystkim w rodowiskach rzemielniczych i inteligenckich. Jeli anarchizm
zapuci korzenie w Anglii, zoyo si na to kilka okolicznoci.
Poniewa uchodcy, gdzie indziej politycznie przeladowani, mieli zawsze azyl na wyspie
cieszcej si tradycjami wolnociowymi, rwnie i anarchici znajdowali tutaj schronienie (m.in.
Kropotkin, Rocker, Malatesta). Dziaay rwnie, i chyba wcale nie sabiej, wpywy rodzime - od
Godwina przez chrzecijaski socjalizm z poowy XIX w. i Ruskina a po W. Morrisa (ktrego
pogldy byy zaiste bliskie anarcho-komunistom) oraz E. Carpentera. Ponadto angielska tradycyj-
na nieufno wobec sztywnych doktryn i zasada praktycznej "expediency" w sprawach spoeczno-
politycznych skaniay m.in. ku ruchom otwartym i myli elastycznej, nawet mglistej. Z czynni-
kami wymienionymi czyy si jeszcze dwa inne - do r. 1939 imperializm brytyjski, pozostajcy
ostoj si zachowawczych, oraz socjalizm Labour Party, pojednawczy wobec buruazji, pchay
radykaw angielskich ku skrajnej lewicy, m.in. ku anarchizmowi. O szczeglnym wszake zna-
czeniu tej koncepcji, tzn. o jej renesansie, mona mwi dopiero od r. 1936. Pord anarchistw
angielskich postaci najbarwniejsz jest bez wtpienia Herbert Read. Jego szkice powicone
zwizkom midzy sztuk i estetyk a ruchami spoecznymi przypadaj na koniec lat 30-tych i lata
40-te, ale, jak wskazuj jego autobiografie duchowe: "Annale of Innocence and Experience" (1946),
"The Contrary Expierience" (1963, wyd. rozszerzone 1973) i "The Cult of Sincerity" (1968), sympatie
dla anarchizmu zrodziy si u Reada ju w okresie modoci, m.in. na skutek oddziaywania idei
Kropotkinowskich. Pogbione i utrwalone w nastpstwie przey na frontach I wojny wiatowej -
zwizay go wwczas, tzn. w drugiej dekadzie wieku, przelotn wspprac z trybun socjalizmu
gildyjnego "New Age". W okopach - jak pisa Read w szkicu zatytuowanym "Dziennik Wojenny" -
pozna, czym jest bohaterstwo w komunie zwizanej wsplnymi dowiadczeniami. Kontynuujc
myl, powiada tam rwnie, e jego ideaem politycznym bya i jest "a beautiful anarchy", zapew-
niajca kadej jednostce maksymalnie intensywn egzystencj. Uwagi te spisane pod dat 6 IV
1918 nawizuj - co znamienne - do "Waldena" Thoreau, z ktr to opowieci Read nie rozstawa
si w czasie wojny. Powrt do natury, indywidualne szukanie rozwiza fundamentalnych kwe-
stii spoecznych i cywilizacyjnych, nieustannie ponawiany "rachunek sumienia" - oto szkicowy
zarys programu yciowego, ktry wyania si z gorzkich refleksji nad przygniatajcym autora
konfliktem. Konfliktem midzy odpowiedzialnoci oficera i gentlemana a przeraliwie ostr
wiadomoci, e wojna nie ma nic wsplnego z romantyczn mska przygod ani te z obron
uwiconych bogo-ojczynianych wartoci. W zapiskach z 9 V 1918 czytamy, e chopcw nie-
mieckich i angielskich po obu stronach frontu niewiele dzieli, a mnstwo czy. Przeciw nim
wystpuje jeden wsplny nieprzyjaciel - pastwo i politycy, ktrzy chc za wszelk cen pod-
trzyma sw wadz. Okopy to "brud, wszy, nuda i mier" ukryte za urzdow, bawochwalcz
frazeologi, identyczn w obu jzykach. W r. 1962, powracajc do tamtych lat i komentujc opo-
wiadanie pt. Zasadzka" (nb. o przyjaznej rozmowie z oficerem niemieckim, ktrego wzi do
niewoli jego patrol) oraz relacj fabularno-dokumentaln pt. "Odwrt", Read mwi m.in.: "Poli-
tycznie byem pacyfist i uwaaem wojn za konflikt mocarstw, ktry przyniesie zagad naro-
dom. Miaem nadziej, e wybuch wojny uniemoliwi midzynarodowa akcja klasy robotniczej;
nieudolno jej przywdcw we wstrzymaniu wojny bya moj pierwsza lekcj politycznego
otrzewienia". Autor zaznacza, e dowiadczenia wojenne day mu znacznie wicej ni studia
uniwersyteckie. Zbliyy go do szeregowcw oraz pogbiy jego sympatie dla idei socjalistycz-
nych, utwierdziy w przekonaniu, e przedstawiciele klasy rzdzcej nie zdaj egzaminu w ad-
nych warunkach - ani pokojowych, ani na froncie, gdzie sprawdzaj si autentyczne wartoci.
Read konkluduje: mimo mierci brata, mimo zbrodni, ktre oglda, byo to przypieszone zdoby-
cie dojrzaoci. Odtd wiedzia z ca pewnoci, czego nie chce i nie moe tolerowa. I take -
ktrdy prowadz cieki ku innemu ni dotd spoeczestwu. Kwestie te w niedyskursywnym
jzyku wypeniaj ca twrczo poetyck H. Reada, a w okresie pniejszym - pod wpywem
szoku spowodowanego hiszpask wojn domow w latach 1936-38 - znajd znw wyraz jawny i
bezporedni, czy to w utworze "Bombardowanie Hiszpanii", czy to w "Pieni dla anarchistw
hiszpaskich" w ktrej oda na cze wolnoci splata si z pochwa natury, prostoty, bohaterstwa.
3
Te same motywy powrc w poezji Reada jeszcze w latach 50-tych - choby w wierszu "Na mier
Kropotkina". Powie z r. 1935 pt. "The Green Child" jest zapowiedzi esejw o anarchizmie z lat
nastpnych - w drugiej jej czci, opisujcej przygody militarno-polityczne bohatera Oliviero w
wymylonym Roncadorze, autor dystansuje si wobec dyktatury rewolucyjnej. To nic, e rzecz
dzieje si w Ameryce Poudniowej i w poowie w. XIX. Fikcja ma w intencjach Reada oczywiste
odniesienie do aktualnej rzeczywistoci. Przypadki Olivero s parabol wczesnej praktyki komu-
nistycznej. Budowanie nowego rzdu jest - wedle myli bohatera - twrczoci analogiczn do
organizowania dziea sztuki, ale porzdek raz utrwalony okazuje si zabjczy. Im bardziej dosko-
nay, tym bardziej oddala si od potrzeb ludzkich. Charakterystyczna jest w powieci nie tyle
konfrontacja reimu despotycznego z reimem, ktry autor sowami bohatera okrela jako auto-
kratyzm charyzmatycznej odmiany (a delegated authority), ile unaocznienie ryzyka stagnacji, jakie
niesie ze sob wsplnota sterowana od gry w imi rwnoci i sprawiedliwoci, i wcielajca te
ideay w ycie... bez aktywnego udziau rzdzonych, bez autentycznego posmaku wolnoci.
Szczcie osignite dziki systemowi paraklasztornemu - rozmyla Olivero u szczytu swej sawy
- jest omamem i grozi czowieczestwu zagad. Zapewne za myl autorsk naley przyj reflek-
sje kocow bohatera: "Without eccentrio elements no progress is possible...". W krainie dziecicej
niewinnoci (cz. III pt. "The Green Land") kwitnie idylla, od ktrej autor odcina si tak samo, jak
od sprawnej, majcej uszczliwi lud dyktatury Olivera. W krainie wiecznie zielonej jest sprawie-
dliwo i absolutny, krysztaowy ad, ale panuje nuda, intelekt zna tylko kilka abstrakcyjnych
formu, emocje zamary. W krainie tej bohater przechodzi wszystkie stopnie wtajemniczenia od
sensualnych rozkoszy przez prac fizyczn, debaty filozoficzne, a po samotno mdrca, ktry
staje oko w oko z absolutem. Jest to model na poy platoskiej, na poy chrzecijaskiej organizacji
spoecznej, ktra wyklucza jakiekolwiek inne wartoci poza harmoni wspycia z bosk natur.
Read w finalnym dialogu z Mdrcami z Zielonej Krainy kluczy midzy rozwizaniem akceptuj-
cym prymat ponadosobowego porzdku dbr a takim, ktre hierarchicznie wyej stawia dialek-
tyczn opozycj harmonii i dystansu, dramat ludzkiego istnienia zderzonego z wiecznym pik-
nem natury. Pisarz szuka tu wic w postaci paraboli powieciowej odpowiedzi na nurtujce go
wci pytania - jaki ukad spoeczno-polityczny moe by najowocniejszy z punktu widzenia
stymulowania naturalnego popdu twrczego, a take jak w praktyce yciowej osign, podob-
nie jak w sztuce, rwnowag midzy rwnie niezbdn form a ekspresj.
Powie ta pochodzi z okresu, kiedy - jak to Read wielokrotnie powtarza - jego nadzieje spo-
eczno-polityczne zwizane byy z istnieniem Zwizku Radzieckiego. Dzieje stosunkw midzy
doktryn anarchistyczn a marksistowsk s wci jeszcze ksik do napisania. Wystarczy tu
zauway, e w pierwszych latach po rewolucji padziernikowej miedzy anarchistami a bolszewi-
kami nastpio zblienie. Leninowskie tezy z "Pastwa i rewolucji", wysunicie na czoo formuy
"Caa wadza w rce rad", symboliczna wizja kucharki wsprzdzcej pierwszym w historii
pastwem proletariackim, a z drugiej strony ruch proudhonizmu ku anarchokomunizmowi -
wiody ku temu sojuszowi si. Warunki historyczne sprzyjay mu szczeglnie ze wzgldu na brak
kadr kierowniczych, wyksztaconych i sterowanych ideami rewolucyjnymi. Lenin wita z radoci
kadego rewolucjonist - przybysza z emigracji, ktry chcia wspdziaa z wadz radzieck. O
atmosferze tamtych lat, o wzajemnych nie tyle ustpstwach, ile milczcym porozumieniu, e nie
naley ponawia wani w chwili, kiedy mona i trzeba wsplnie podj realizacj gruntownej
przebudowy wiata, informuje praca A. Resmara pt. "Moscou sous Lenine" (Paris, 1952). Resmar
zwraca uwag bardziej na podobiestwa ni na antagonizmy midzy anarchistami i bolszewika-
mi, ale niepodobna zapomnie, e ju od r. 1918 nastpio zderzenie tych postaw, a jego punktem
finalnym byo powstanie kronsztadzkie w r. 1921. "Goos Truda" legalne pismo anarchistw, coraz
czciej wystpowa z protestem przeciw zamianie hasa "caa wadza dla komitetw robotni-
czych" na doktryn caej wadzy dla okrelonych funkcjonariuszy partyjnych. Na Ukrainie toczyy
si walki z oddziaami anarchistycznego "atamana" Machny. Lenin nawoywa do dyscypliny
gdy wadza radziecka bya zagroona od wewntrz i od zewntrz. Postulatem dnia stao si wic
bezwzgldne posuszestwo wyznaczonym przywdcom, jedno dziaania, a w kocu rzucona
przez Trockiego myl, o "militaryzacji pracy", tzn. cakowitym podporzdkowaniu si zwizkw
zawodowych i komitetw proletariackiej biedoty partii bolszewikw, cilej biorc - Biuru Poli-
tycznemu. W samej partii w r. 1918 wybucha dyskusja - nawizujca porednio do sporw Lenina
z R Luksemburg - nad tym, czy klasa robotnicza zasuguje na cakowit swobod dziaania,
4
tzn. czy to jej oddolna, spontaniczna inicjatywa, czy te dekrety partyjne kierujce jej akcjami s
wyznacznikami socjalizmu. Powstao ugrupowanie "demokratycznych centralistw" (Osiski) i
pniej "opozycji robotniczej" (A. Koontaj). Na IX zjedzie partii w r. 1920 Trocki gromi opozy-
cjonistw za ich drobnomieszczaskie saboci i iluzje. Nastpny zjazd w r. 1921 zamkn dyskusje
w sposb administracyjny. "Opozycja robotnicza" zostaa rozbita, partia bolszewicka przyja
uchwa wykluczajc istnienie jakichkolwiek frakcji. Anarchici, ktrzy liczyli nie na zwycistwo,
ale na jaki rozsdny kompromis midzy leninowskimi tezami z r. 1917 i tymi z r. 1920, zdali sobie
spraw, e historia z nich zakpia. Odtd - zwaszcza po zdziesitkowaniu powstacw kronsz-
tadzkich - wpyw anarchizmu uleg stopniowemu paraliowi. Ci wszyscy, ktrzy ledzili wypadki
z dystansu i ktrych nadzieje obrcone byy na wzmocnienie Zwizku Radzieckiego, oblonego
przez pastwa kapitalistyczne, przyjli do wiadomoci, e na autentyczn "wadz rad " przyjdzie
czas znacznie pniej. Inaczej mwic, e dyktatura proletariatu w aktualnym wydaniu musi
stanowi przez duszy okres historyczny podwaliny zarzdzania socjalistycznego, innego ni to,
ktre nakrelone zostao w zaraniu padziernika w projekcie leninowskim.
Tak wic do poowy lat 30-tych anarchizm by dla wielu jego wyznawcw projekcj nie tylko
sympatii lewicowych, lecz "engagement-u"1 socjalistycznego i nikomu z "wierzcych" nie wpado
wwczas na myl przeciwstawia go socjalizmowi. Dopiero po latach 1936 i 1937 anarchizm sta
si przedmiotem ponownej analizy. Byo ta zjawisko tyle angielskie, co midzynarodowe. W
poowie lat trzydziestych niebezpieczestwo faszyzmu, szczeglnie w wydaniu nazistowskim,
byo bardzo wyrane. Jeli warunki pozwalay, montowano front ludowy. Aktywnymi jego
uczestnikami byli wszdzie intelektualici i artyci. Wszake nie tylko, i wcale nie gwnie, dojcie
hitlerowcw do wadzy spowodowao przesunicie sympatii rodowisk twrczych ku lewicy
spoecznej. Od chwili narodzin Zwizku Radzieckiego oddziaywaa silnie zarwno jego obecno,
jak i mitologia.
Pokadaa w nim nadziej do poowy lat 20-tych caa awangarda, porwani zostali entuzjazmem
rewolucyjnym i prb budowy nowego wiata wszyscy, ktrym obmierza rzeczywisto kapitali-
styczna. W Anglii od strajku generalnego w r. 1926 narastay dnoci radykalistyczne pord
inteligencji, chocia warto skdind pamita, e od zwycistwa rewolucji padziernikowej istnia
"The 1917 Club" pod patronatem ludzi tak znanych jak Leonard Woolf, m Virginii, i Oliver
Srachey. Po strajku generalnym podziay wiatopogldowe zaostrzyy si. Wtedy to H. G. Wells
uku termin "leftism"2, ktry wszed na dobre do sownika anglosaskiego. W trzy - cztery lata
pniej wielki kryzys ekonomiczny, ktry wybuch najpierw w USA, ogarn rwnie Angli.
Popularno idei komunistycznych gwatownie wzrosa. W ekskluzywnym Cambridge University
powstaa w r. 1932 komrka partyjna i pojawiy si dwa zwizane z ni periodyki ("Cambridge
Left" oraz "Student Vanguard"). Wkrtce potem rwnie uniwersytet oksfordzki i londyski miay
grupy komunistyczne. W r. 1935 pod auspicjami k lewicowych powstaa "The Artists Internatio-
nal Association" - organizacja nawoujca twrcw do jawnego zaangaowania politycznego po
stronie mas ludowych. Ju wczeniej zawizao si "Stowarzyszenie Pisarzy i Artystw Rewolu-
cyjnych" (A.E.A.R.), w ktrym szczeglnie aktywni byli A. Malraux i A. Gide. To oni interwenio-
wali u Goebbelsa w sprawie trjki Bugarw uwizionych po podpaleniu Reichstagu, a w par
miesicy pniej przewodzili wiecom w obronie Thaelmanna3. We Francji powstaje czasopismo
"Commune", majce na celu czy wszystkich pisarzy - antyfaszystw dla poparcia rewolucji
proletariackiej. Bez wzgldu na rozmaite zastrzeenia wobec polityki kulturalnej ZSRR i panuj-
cego tam reimu na Kongresie pisarzy radzieckich w Moskwie w r. 1934 wiatowa czowka
artystw udzielia penej aprobaty heroicznym wysikom pierwszego pastwa proletariackiego.
Nie czas aowa r, gdy pon lasy - mwiono wwczas - kiedy tu i wdzie podnoszone byy
publicznie niebahe zarzuty wobec dyktatury stalinowskiej. Do pisarzy przyczyli si plastycy i
artyci teatralni, m.in. Jovet i Barrault. Atmosfer owych lat w Europie Zachodniej opisa znako-
micie D. Caute w ksice "Communism and the French Intellectuals" (1964). W Anglii dziao si

1
Zobowizanie; obietnica; umowa.
2
Lewicowo, lewica.
3
Thalmann Ernst (1886-1944), dziaacz niem. i midzynar. ruchu robotn.; 1917 cz. UPSD, od 1920 w KPD;
przywdca powstania hamburskiego 1923; od 1925 przewodn. KC KPD; pod jego kierownictwem rozwj
KPD jako partii marksist.-leninowskiej; od 1933 wiziony, zamordowany w Buchenwaldzie.
5
podobnie. Plastycy z wspomnianej grupy A.E.A.R., zwaszcza C. Rowe, J. Fitton, J. Holland, M.
Black, J. Boswell, zorganizowali w r. 1934 wystaw pod nazw "Jak si yje?". Bra w niej udzia
rwnie chrzecijaski socjalista, czy - jak inni twierdz - anarchista, Eric Gill, artysta i teoretyk,
ktry wywar wpyw na pogldy Reada, m.in. kultem sztuki uytkowej. Na nastpnej wystawie -
"Przeciw wojnie i faszyzmowi" - wystpili rwnie H. Moore i Augustus John. W r. 1935 pod egid
tego stowarzyszenia wysza zbiorowa praca "Five on Revolutionary Art"; obok marksistw - F.
Klingendera, A. Westa i A. Lloyda wypowiadali si w niej E. Gill i Herbert Read. Powstaje ugru-
powanie realistw zwane "Euston Read School", od szkoy, w ktrej nauczali niektrzy z jej inicja-
torw. W ugrupowaniu tym znaleli si wtedy, obok Grahama Bella, W. Coldstream i Victor
Passmore. W "Left Review" szat graficzn i satyryczne rysunki o spoecznej lub politycznej treci
opracowuj Fitton, Holland i Boswell. Pord pisarzy i poetw - Spender, Isherwood, Auden, Mac
Neice i Day Lewis byli wwczas ywo zwizani z propagowaniem idei socjalistycznych. Pod-
krelmy, e byli to twrcy modzi, uwaani wwczas za najwybitniejszych. Komunista Cecil Day
Lewis wyda w r. 1937 tom zbiorowy pt. "Umys w okowach. Socjalizm i rewolucja kulturalna".
Okowy odnosiy si do tych, ktrzy poddawali si sloganom lansowanym przez propagand
antykomunistyczn. W tym samym roku wyszo drukiem klasyczne dzieo ju dzisiaj Caudwella o
"Iluzji i rzeczywistoci", a ponadto A. Westa "Crisie and Criticism". Rok przedtem Victor Gollanoz
zaoy "Left Book Club", osigajc imponujc wwczas liczb 60.000 abonentw. W klubie tym
wydano m.in. yczliwie napisan ksik Beatrice i Sidneya Webbw o radzieckim komunizmie.
W Londynie powstao stowarzyszenie teatralne artystw - radykaw. Tzw. "Unity Theatre" pod
kierownictwem H. Marshalla wystawia od r. 1936 sztuki typu "agit - prop" i Brechta. W ekspery-
mentach reyserskich odwoywano si tu do metody bd Stanisawskiego, bd Mayerholda.
Konkurowa z nim zesp "Group Theatre", gdzie "spiritus movens" by Auden, a wsppracowali
z nim kompozytor B. Britten i plastycy J. Piper i H. Moore.
W lipcu 1936 wybucha wojna domowa w Hiszpanii. Emocje byy w stanie wrzenia -
rodowiska twrcze stay oczywicie po stronie republikanw. Virginia Woolf ogasza pamitny
tekst w komunistycznym "Daily Worker" pod znamiennym tytuem "Artysta a polityka". Sens jej
przesania jest jasny - w aktualnych okolicznociach historycznych trzeba si opowiedzie za lub
przeciw. Nie wolno milcze. Zacig do brygad midzynarodowych jest znaczny - na froncie ginie
nie tylko Ch. Caudwell, ale take niekomunista Julian Bell, syn wybitnego estetyka, Clivea. Do
partii wstpuje Stephen Spender, W. H. Auden walczy w jednostce angielskiej przez dwa miesice
pod sztandarami republikanw. Drugiemu kongresowi pisarzy w obronie kultury, zwoanemu do
Madrytu i Walencji, a zakoczonemu w Paryu (lipiec 1937), przewodz Malraux, Spender,
Koestler, Hemingway i Dos Passos oraz delegaci radzieccy. Hiszpania jest na ustach wszystkich.
"No pasaran" - haso komunardw staje si wyznaniem artystycznego posannictwa. W klimacie
tym zrodziy si dwa arcydziea literackie - "Nadzieja" Malraux i Hemingwaya "Komu bije
dzwon". Ale wanie tutaj mia miejsce pierwszy gboki wstrzs. Znamienny jest przykad
Orwella - w pewnym sensie bardziej typowy ni H. Reada, gdy pierwszy z nich by autentycznie
zaangaowany, Read nigdy nie zwiza si z adnym ugrupowaniem partyjnym. By wierny
swemu credo, ktre wyoy ju w r. 1922, kiedy w czasopimie "New Age" oznajmi, e sztuka i
myl s zjawiskami arystokratycznymi, e jego socjaldemokratyczne zaangaowanie dotyczy
organizacji spoeczestwa, ale nie dotyka natury procesu twrczego. Natomiast Orwell (Eric Blair)
wstpi do "Independent Labour Party". Obaj byli nieufni wobec doktryny marksistowskiej, ale
obaj stawiali na Zwizek Radziecki. Naleeli do tych twrcw, ktrzy ZSRR nie idealizowali, tzn.
nie widzieli w nim ziemi obiecanej, ale te - jak reszta wczesnej lewicowej inteligencji - poza nim i
nienawistnym systemem buruazyjnym nie dostrzegali adnej innej moliwoci. Orwell po
przybyciu na front hiszpaski zwiza si z anarchistyczn P.O.U.M., suy w szeregach jej milicji,
zosta ciko ranny. Dowiadczenia byy urzekajce; jak pisa pniej, mia przedsmak tego, czym
miaby by prawdziwy socjalizm. Ale w cigu paru miesicy sytuacja zmienia si. Wsplnot
postaw i dziaa zamiy antagonizmy midzy komunistami a anarchistami, a w maju 1937 doszo
w Barcelonie do bratobjczej walki. Anarchici, zdziesitkowani, zostali zmuszeni do wycofania
si z tamtejszego frontu. Orwell, podobnie jak inni intelektualici, przypisywa win wycznie
polityce Stalina.
Barcelona dla Orwella i wielu innych bya powtrzeniem w innej skali i innym kontekcie
tragedii kronsztadzkiej. Nieufno wobec ZSRR, przedtem zepchnita w podwiadomo, wybu-
6
cha teraz ze zdwojon si. "Hod dla Katalonii" (1938), jedna z najbardziej wstrzsajcych ksiek
Orwella, by wiadectwem pogbionego zwizku emocjonalnego i intelektualnego ze spraw
socjalizmu, a zarazem oskareniem - skierowanym przeciw polityce Stalina. Ponadto zapomniano,
e analogiczne zarzuty i zastrzeenia wyoy wczeniej Andre Gide - ktrego raport z pobytu w
ZSRR spotka si z krytyk stosowan tylko ze wzgldu na koniecznoci taktyczno-strategiczne.
Jednoczenie wybitny poeta i eseista S. Spender da publiczny wyraz swoim rozczarowaniom. By
to czas - dodajmy - nie tylko stalinowskiego autorytaryzmu na froncie hiszpaskim, tzn. bez-
wzgldnego rugowania czy niszczenia wszelkich ugrupowa rewolucyjnych, ktre nie chciay
podporzdkowa si cakowicie Kominternowi, ale rwnie procesw moskiewskich. Wieci o
nich dochodziy w postaci wypaczonej, myliy opini publiczn na Zachodzie Europy zeznania
gwnych oskaronych. Ci, co chcieli wierzy, wierzyli nadal, e to wcale nie inscenizacja, lecz
prawdziwa rozprawa ze zdrajcami. Propaganda stalinowska bya jednak tylko czciowo skutecz-
na. Mit Zwizku Radzieckiego rozwiewa si dla jednych od razu, dla drugich stopniowo, za to w
sposb bezpowrotny. W Anglii znamienne byo ukazanie si w listopadzie r. 1939 pamfletu wielo-
letniego sympatyka komunizmu radzieckiego Leonarda Woolfa (i to w serii "Klubu Lewicowej
Ksiki") pt. "Barbarzycy u bramy". By to pierwszy w tych krgach atak skierowany przeciw
oligarchii Stalina, obracajcej w niwecz osignicia rewolucji padziernikowej.
Mitologia ZSRR nigdy si ju w tak szerokim zasigu nie odrodzia. Pniejszy jej krtki epizod
(1945-1953) w krajach demokracji ludowych mia ju charakter odmienny - wiadomego wyrze-
czenia si awargandyzmu artystycznego na rzecz suby polityczno-propagandowej, ze lep
wiar, e ofiara ta jest niezbdna. Dla dziejw wiadomoci artystycznej z lat 20-tych, 30-tych i
pniejszych fenomen mitologizacji ZSRR ma niebywae znaczenie. Nie ma dotd adnej, ani
syntetycznej, ani monograficznej pracy, ktry przeledziaby tworzenie si, narastanie i mier
tego mitu. O zjawisku tym mwi oczywicie i cytowany D. Caute i szczeglnie Julian Symona,
autor niezwykle instruktywnej pracy pt. "The Thirties. A Dream Revolved" (London, 1960). Z obu
z nich duo skorzystaem, ale nieuniknione jest poczucie niedosytu, jeli zway, jak w cigu
ostatnich dekad pogbi si dystans midzy wiatem sztuki najambitniejszej a ideologi lansowa-
n przez ZSRR, jak gruntownie odmieniy si w powszechnej skali postawy artystyczne po strasz-
liwej klsce, jak by upadek mitu o sprawiedliwym systemie spoecznym.
Reakcje byy rne - odwrt cakowity bd te poszukiwanie innej koncepcji filozoficzno-
spoecznej. O ile przedtem najlepsi twrcy - na og trzymajc si z daleka od organizacji partyjnej
- wychodzili postpowej ideologii spoecznej naprzeciw, teraz nastpia prywatyzacja stanowisk.
Nieliczni za, pord nich, np. Orwell, Augustus John i Read, zwrcili si ku anarchizmowi, ktry
po dowiadczeniach hiszpaskich wydawa si najwaciwszym ukadem odniesienia. Postulowa
braterstwo i wsplnot duchow, szacunek dla jednostkowej suwerennoci przy jednoczesnym
maksymalnie radykalnym programie przeobrae spoecznych. Orwell pozosta socjalist, ale
odtd przeladowaa go zmora - wg jego terminologii - "oligarchicznego kolektywizmu". Zarwno
"Folwark zwierzcy", jak i "1984" byy wskazaniem przede wszystkim faszyzacji systemu, od
ktrego kiedy oczekiwa wytyczenia drg dla caej ludzkoci. Z tych niezaleczonych urazw, tzn.
z poczucia zdradzonych i rozbitych ideaw zrodzia si w obu utworach, ktre przyniosy mu
saw, pesymistyczna wizja wiata. Tym godniejszy uwagi jest fakt, e aktywnie wspdziaa z
angielskimi anarchistami. Jak informuje historyk ruchu i doktryn anarchistycznych, George Wo-
odcock, w monografii powiconej twrczoci Orwella ("The Crystal Spiryt" 1966), pisarz wzi
udzia w Komitecie Obrony Wolnoci, utworzonym latem 1945, aby broni redaktorw anarchi-
stycznego czasopisma "War Commentary", oskaronych o defetyzm4. Trzeba przy tym podkreli,
e Orwell uwaa pacyfistyczn kampani anarchistw za niesuszn i zwalcza j w czasie wojny.
Po wojnie pisywa do prasy anarchistycznej ("Freedom" i "Now"), wspomagajc j finansowo.
Woodcock powiada na podstawie wielu przyjacielskich rozmw i cigej korespondencji z Orwel-
lem, e by on gorcym zwolennikiem anarchizmu, ale niepodobna go nazwa rzecznikiem tego
pogldu. To, co go do anarchizmu przycigao, wynikao z odrzucenia doktryny komunistycznej,
ale Orwell nie mia adnej konstruktywnej koncepcji, ktr mgby tamtej doktrynie przeciwsta-
wi.
Inaczej byo z H. Readem. Koncepcj tak naszkicowa w r. 1935, rozwin na przeomie lat 30-

4
Postawa zwtpienia, utrata wiary w powodzenie danej sprawy, przewidywanie poraki.
7
tych i 40-tych, powraca do niej pniej. Nigdy nie pretendowa do nadania jej ksztatu ostateczne-
go. Jej podstawy budowa przez cae swoje dojrzae ycie. Jego autobiografia polityczna prowadzi,
jak wyzna do torysowskiego konserwatyzmu, ktry odziedziczy niejako po ojcu - farmerze i
kultu Disraelego5, poprzez lektury Cyrlylea, Ruskina i Morrisa do Marksa i Bakunina. Carlyle i
Morris przyszli w sukurs jego perypetiom w Leeds. Przeniesiony z odlegej, zamknitej dla wiata
"country-side" do orodka przemysowego, sierota, najpierw w szkole o rygorystycznym, klasz-
tornym profilu, pniej pocztkujcy urzdnik bankowy, odkrywa wok siebie tylko brzydot i
ndz, brud i szaro, slumsy i koszarowe dzielnice fabryczne.
Czyta traktaty fabianistyczne6 studiuje ekonomi, trafia na ksiki Kropotkina. Od r. 1911 na
skutek wasnych obserwacji i ju pod wpywem przeytych lektur rozmyla, jak omin jedno-
stronnoci kolektywizmu i syndykalizmu, jak uzgodni perspektyw konsumentw i producen-
tw, jak dokona rewolucyjnego przewrotu (ekonomiczno-spoecznego), by gildie zapewniy
trwa decentralizacj i spotgoway etos obywatelski przy jednoczesnym szacunku dla kadej
jednostki. Wsppraca z "New Age" (R. L. C. Oragea, ktry by wwczas gwnym rzecznikiem
socjalizmu gildyjnego w Anglii) trwa a do momentu przystpienia Reada, tu po wojnie, do
pracy w Ministerstwie Skarbu. We wspomnianym ju dzienniku wojennym (skadaj si na listy
z frontu do jego pniejszej pierwszej ony) nazwiska Marksa i Sorela powtarzaj si w latach
1915-16. Charakterystyczna jest wypowied z 14 VIII 1917. W polemice z czasopismem "New Age"
Read opowiada si za prymatem zasady pikna - nawet w refleksjach ekonomicznych. Jest to
zatem nawizanie do socjalizmu raczej Morrisa ni Marksa, do jakoci raczej ni do iloci jako
punktu odniesienia. Dowodzi to, e Read wci jeszcze szuka rozwizania dla tych samych,
drczcych go od r. 1911 kwestii. O owym stanie niepewnoci mwi inne jego relacje - o recepcji
ksiek Russela "Social Reconstruction" oraz "Roads to Freedom". Read akceptowa russellowski
fundamentalny podzia na instynkt twrczy i instynkt posiadania oraz wskazwk, e tylko
pierwszy moe stanowi podstaw ustroju socjalistycznego, oraz podobnie jak Russel oscylowa
midzy ide anarchizmu i gildyjnego socjalizmu. Jedno byo dla wszake oczywiste - z ca
ufnoci zanotowa w dzienniku 26 II 1918, i wycznie midzynarodwka socjalistyczna zdoa
uratowa wiat powojenny od materialnej i duchowej zagady. "Nil desperandum" - tak zamyka
ow wypowied, a w komentarzu, pisanym w r. 1962, tumaczy, e jeli jego wczesne korespon-
dencje milczay o rewolucji padziernikowej, to tylko dlatego, e na froncie by odcity od wiado-
moci... Wie o tym zwycistwie przyjby wwczas z entuzjazmem. Rozdzia pity ksiki "The
Cult of Sincerity" - na marginesie recenzyjnych uwag z antologii L. I. Krimermana i L. Perry pt.
"Patterme of Anarchy" (New York, 1966) - wskazuje najdobitniej, jak szeroko, adoktrynalnie
pojmowa Read koncepcj anarchistyczn. Nie mia wtpliwoci co do tego, e Buber susznie
znalaz si w owej antologii, upomnia si o miejsce w niej dla Marksa, a cilej jego idei o obumie-
raniu pastwa, sugerowa, e postaw analogiczn do Kropotkinowskiej mona znale m.in. u
Lao-Tse i Ghandiego oraz e naleaoby uwzgldni fragmenty z pism Camusa, Silone, Mumfor-
da. W tym kontekcie autor okrela sam siebie - odwoujc si do szkicu Unamuna o donkiszoty-
zmie - jako praktycznego donkiszota. Anarchizm - czytamy - to nie doktryna walki politycznej,
lecz wiatopogld charakteryzujcy si wyborem okrelonych wartoci i stylu yciowego. Zna-
mienny jest tu tok wywodw. Kropotkin zosta przywoany, by wybroni anarchistyczn koncep-
cj przed zarzutem metafizycznych spekulacji, a z kolei cytaty z Bakunina su temu, by odci
anarchizm od wzorca nauk cisych. Wreszcie refleksje nad Stirnerem prowadz Reada do stwier-
dzenia, e wspczesna psychologia - zwaszcza Jungowska - najskuteczniej argumentuje na rzecz
gwnej zasady anarchistycznej, tzn. indywidualizmu.
Kropotkinowski anarchokomunizm, Jungowska zasada indywidualizacji, Bubera koncepcja
dialogu midzy "ja" i "ty" prowadz Reada do pyta, ktre uwaa za nieodzowne i zarazem
najtrudniejsze: jak By Anarchist bez izolowania si od drugiego czowieka, bez ryzyka uznania

5
Disraeli Benjamin, 1804-81, polityk brytyjski; od 1868 przywdca Partii Konserwatywnej, wyznacza jej
zaoenia programowe; 1868 i 1874-80 premier, polityka imperialna: nabycie pakietu akcji Tow. Kanau
Sueskiego, uzyskanie Cypru; autor powieci.
6
Fabian Society, Fabianie, Bryt. organizacja za. 1883 przez grup intelektualistw, zwolennicy stopnio-
wych reform w kierunku demokr. pastwa socjalist.; od 1900 w Partii Pracy; przedstawiciele: G.B. Shaw,
J.R. MacDonald, A. Henderson.
8
wolnoci za rwnowanik formuy "laisser faire" lub buntowania si ze wzgldu na sam akt
buntowniczy? Przyjcie zbienoci midzy pogldem Kropotkina a koncepcj Lao-Tse byo mo-
liwe dziki umylnie lunej, nieprecyzyjnej charakterystyce anarchizmu.
Antydogmatyzm, brak gotowych projektw na przyszo, jeli jakikolwiek plan, to tylko "plan
natury", bezwzgldne respektowanie wolnoci jednostkowej przy szacunku dla wasnych drg
innego czowieka - tyle starczyo dla Reada, eby znale w istocie u kadego wybitnego twrcy
elementy wiatopogldu anarchistycznego. Dlatego te na kartach wszystkich jego ksiek -
zwaszcza za autobiografii - w wiatopogld spoeczno-polityczny pojawia si jako funda-
mentalny aspekt wicy filozofi sztuki z filozofi ycia. wiadectwem tego jest choby /a
przykad ten nie wymaga ju dalszych sonday i przytocze/ fragment zamykajcy "The Contrary
Experience". Po rozwaaniach sumujcych wasny rozwj duchowy, po skrtowym wykadzie
gwnych tez wasnej filozofii estetycznej Read powiada, e anarchizm jest koncepcj moralno-
polityczn konsekwentnie uoglniajc to, co reprezentowa jako poeta-romantyk, badacz sztuki,
filozofujcy krytyk. Myl oparta na prawach natury, stwierdzajca, e ycie spoeczne jest tyle
przedueniem statusu czowieka przyrody, co urzeczywistnieniem nowych swoistych prawido-
woci, winna uchroni si przed skrajnoci naturalizmu z jednej i sztucznych cywilizacyjno-
kulturowych modeli z drugiej strony.
"Spoeczestwo bez rzdw typu pastwowego, odzwierciedlajce organiczne rytmy i harmonijne
procesy zachodzce w wiecie przyrody, obdarzy jednostk maksymalnym stopniem wolnoci
zgodnej z potrzebami grupowej organizacji". Anarchizm - kontynuuje Read - jest szczliwym i
jedynym, autentycznie sprzyjajcym impulsom, marzeniom oraz ambicjom czowieka pocze-
niem porzdku i wolnoci, rozumu i ywiou irracjonalnego, formy i ekspresji. Ma by twrcz
realizacj w wiecie spoecznym tego samego pierwiastka, ktry kieruje artyst-romantykiem.
Nie ulega zatem wtpliwoci, e w przypadku Reada anarchizm nie by w adnym razie jedy-
nie doktryn polityczn, doranie przyjmowan z powodu zawiedzionych nadziei, jak u Orwella i
wielu innych ludzi lewicy tamtych lat. Anarchizm by projekcj osobowoci Reada. Na tej koncep-
cji wspiera on swoje rozmylania z zakresu filozofii, kultury i sztuki. I odwrotnie, do niej wiody
go wasne najgbsze potrzeby osobiste i przesanki mylowe. W "Annale Of Innocence and Expe-
rience" czytamy, e jego umiowanym symbolem jest "Drzewo ycia", e ma nieodparte, cige
poczucie uczestnictwa nie tylko w jakim zbiorowym podmiocie (spoecznym), ale rwnie w
yciu pojtym jako zjawisko kosmiczne. W tym samym fragmencie Read podkrela, e jego udzia
nie jest bez znaczenia - stanowi "a minute but unique expression" tego, co jest wsplne, trwae,
wiecznie znamienne. I ow szczegln ekspresj wzbogaca wiat kady, kto chce i umie by
twrczy. Jedno z najwikszych swych dzie, dotyczce wychowania ludzi poprzez sztuk, uwaa
Read za konkretyzacj postawy anarchistycznej. Sowem, anarchizm by jego filozoficzno-
spoecznym wiatopogldem. Nieobecno Reada na froncie hiszpaskim (cho emocjonalnie i
ideologicznie by on nie mniej zaangaowany ni Auded, Spender czy Orwell) miaa przyczyny w
jego temperamencie, skaniajcym go do postawy kontemplacyjno-refleksyjnej. Rwnie w osobi-
stych skonnociach i dowiadczeniach Reada naley szuka rde przewiadczenia, i mimo
rozbicia mitu Zwizku Radzieckiego wiat mona naprawi. Dokadniej rzecz formuujc, Read
mia wikszy ni inni dystans wobec ideologii komunistycznej w latach frontu ludowego i - co
najwaniejsze - mia wasn, przeciwstawn koncepcj przynajmniej od r. 1935. Marksizm studio-
wa od drugiej dekady naszego stulecia, bez wtpienia zna wikszo prac Marksa (studia zacz
od jego ksiki najtrudniejszej tzn. "Kapitau") i interesowa si myl estetyczn oraz krytyk
artystyczn lansowan przez krgi radykalnie lewicowe. W latach 30-tych jego sympatie dla
socjalizmu i Zwizku Radzieckiego byy szczeglnie ywe i intensywne. Znamiennym dokumen-
tem tej postawy byo nie tylko uczestnictwo w zbiorowych tomach inspirowanych przez komuni-
stw, ale sam sposb stawiania zagadnie. We wspomnianym ju "Left Review", w lipcowym
numerze z r. 1936 Read broni surrealizmu przed ortodoksyjnymi krytykami, A. Bluntem i A.
Westem. Broni jego autentycznych zwizkw z komunistycznym pogldem na wiat, wykadajc
w innej wypowiedzi na ten sam temat ("Surrealizm" 1936, zbir esejw pod redakcj H. Reada), e
oba prdy respektuj w peni indywidualno artystyczn. W roku 1952, kiedy szkic ten wszed do
"Filozofii sztuki wspczesnej", czytamy ju co innego, a mianowicie, e komunizm w przeci-
wiestwie do surrealizmu dawi indywidualno. Nie jest to jedyny przypadek reedycji poci-
gajcej za sob zmian nie tylko akcentw, ale wprost stosunku do przedmiotu. Z upywem lat i
9
porzuceniem mitu o ZSRR Read inaczej widzi rzeczywisto polityczn i kreli inne propozycje
(porwnaj przedmowy do ksiek "Anarchy and Order", 1954, oraz "To Hell with Culture", 1963).
Trzeba wszelako podkreli decydujcy wpyw tradycji rodzimej - Ruskina, Morrisa, Edwarda
Carpentera - na myl Reada. Byo to powinowactwo znacznie gbsze nieli zwyke zapoyczenia i
kontynuacje. Zwaszcza z Carpenterem czy go tyle punktw zbienych, e ich rde musimy
doszuka si tyle w angielskim dziedzictwie kulturowym (sposobie mylenia i odczuwania), co
w analogii stylu osobistego, tzn. potrzeb wewntrznych i wynikajcej std hierarchii wartoci,
de i celw. O "modelu" Morrisa, wybranym jako przeciwstawienie "modelu" Marksa, ju
wspomniaem. Morris zarwno jak i Ruskim stanowili w duchowej biografii Reada przsa wia-
topogldu, w ktrym anarchizm i romantyzm, spoeczno-polityczne i artystyczne wizjonerstwo
sprzgnite zostay w nierozdzieln cao. Ruskinowi Read powici par serdecznych stron w
"The Contrary Experience". Read uwaa ponadto, e myl Ruskinowska niesusznie uwaa si za
anachroniczn i przepowiada jej renesans. Ruskinowsk filozofi sztuki, osadzenie tej ostatniej w
globalnym kontekcie przebudowy spoeczno-ekonomicznej i odrodzenia moralnego uwaa za
punkt wyjcia do rozwaa nad ca nasz epok. Wg Reada prby zarwno Ruskina, jak i Moris-
sa byy pierwszym krokiem w kierunku koncepcji anarchistycznej. Odrzuci trzeba byo jedynie
ich mediewistyczn orientacj, ich maszynofobi, ich socjalizm zwrcony wstecz ku wzorcom nie
dajcym si powtrzy. Wszelako Read - do czego przyznaje si tylko niekiedy - rwnie zwraca
si ku wzorcom przeszociowym, by na nich modelowa wizj socjalistycznej przyszoci. Me-
diewizm7 pojawi si za u niego w postaci czstkowej i zawoalowanej; w tych wywodach, w
ktrych duchowe wizi midzy ludmi interpretowa w sposb parareligijny. W tym punkcie
wystpuj szczeglne zbienoci midzy jego wiatopogldem i yciem E. Carpentera (1844-1929).
O tym ostatnim niewiele wiadomo poza granicami Anglii, gdzie zwaszcza w pierwszych dwu
dekadach naszego stulecia jego oddziaywanie byo znaczne. Intelektualista, poeta, trybun sprawy
socjalistycznej, znany by przede wszystkim jako autor filozoficzno-spoecznego poematu pt.
"Towards Democracy", rozwaa o totalnym wyzwoleniu czowieka w "Loves Coming of Age" (w
tej ksice podj problematyk antycypujc pniejsze wystpienia takich freudystw, jak W.
Reich czy Norman Brown) oraz pracy pt. "Civilisation: its Cause and Cure", w ktrej atakowa
wprawdzie gwnie system kapitalistyczny, ale w istocie ca wspczesn kultur za mechanisty-
czno-technologiczn orientacj i niszczenie "organicznych struktur" spoecznych. Jego patetyczny
pamflet "Never again" skierowany by przeciw inicjatorom i chwalcom wojny jako koniecznoci
bio-historycznej oraz kuracji oywiajcej ludzko. Poet by raczej miernym: "Towarde Democra-
cy" - utwr zrodzony pod wpywem Whitmanowskich "dbe trawy" - prbowa powiza wiar
w kosmiczny mistycyzm z ide walki o sprawiedliwo spoeczn i wizyjnym naszkicowaniem
przyszego wspaniaego wista. Jego prace spoeczno-polityczne byy w pewnym sensie przepojo-
ne duchem anarchistycznym, bowiem Carpenter odrzuca organizacj pastwow na rzecz ma-
ych grup spoecznych i - co najwaniejsze - kontaktw midzy jednostkowych. Kropotkinowska
zasada "wzajemnej pomocy" zostaa tu przeoona na zasad "aktywnej przyjani". Carpenter
realizowa w yciu wasne zaoenia tak doskonale, e jak mwiono, mia "a genius for friends-
hip". W praktyce znakomiciej, gdy w sposb realny, spenia to, co wykada w teorii, a co musia-
o wydawa si, z racji nader optymistycznych zaoe dotyczcych natury ludzkiej, czyst fanta-
zj.
Pocigaa go kultura Dalekiego Wschodu, zwaszcza indyjska. W tamtej religijnej filozofii w
"Bhagavad Gita", odkry prawdy gbsze ni w tradycji chrzecijaskiej; dugie lata spdziwszy na
medytacjach pod kierunkiem guru doszed do wniosku, e anarchizm niepodobna prowadzi w
ycie bez uprzedniego przewrotu duchowego. Jeli doda do tego, e w konsekwencji wasnych
skonnoci homoseksualnych rozwin koncepcj maksymalnie swobodnych, wielorakich i udu-
chowionych stosunkw seksualnych i e rewolucj w tej materii usiowa zespoli z rewolucj
oglnospoeczn, zarwno jego osobowo, jak i program eschatologiczny8 nabieraj znaczenia
wikszego ni zdawa by si mogo po oddzielnej lekturze jego tej lub owej ksiki.

7
Mediewistyka /ac. Medium aevum = redni wiek/ dzia historii zajmujcy si badaniem dziejw re-
dniowiecza.
8
eschatologia /gr./, w teologii nauka o rzeczach ostatecznych (dotyczcych ycia pozagrobowe-
go).
10
H. Read powoywa si na dzieko Carpentera pt. "Non-governmental Society" z r. 1911. Czyta
je zapewne rwnie pniej. Uderzajce s podobiestwa midzy drog rozwoju duchowego
Reada od pocztku lat 40-tych a propozycjami Carpentera, od ktrych w latach 20-tych odszed
dla Marksa, Bakunina i Kropotkina. Socjalizm rozumiej obaj jako polityk braterstwa, a nie walki
o wadz. Komuna czy gildia, a nie organizacja partyjna wydaje si im waciwym modelem
wspdziaania jednostek dla przebudowy chorej cywilizacji i kultury, "Bhagavad Gita" i Ghandi
pojawiaj si niekiedy u Reada, ten jednak chtniej i czciej odwoywa si do Lao-Tse. Podsta-
wowym antidotum przeciw procesom alienacyjnym jest samoanaliza wiodca do samowiedzy,
rwnomierna intensyfikacja wszystkich wadz umysowych oraz cise sprzenie zasady aktyw-
nego wspdziaania z zasad zachowania autonomii jednostkowej. Kiedy czyta si autobiografi
Carpentera "My Days and Dreams" narzuca si myl o paralelnoci wielu jej przesanek i konkluzji
do "The Contrary Experience". H. Read jest z naszego stulecia, cilej biorc, jest reprezentatywny
dla jego pierwszego pwiecza; Carpenter tkwi korzeniami w wieku poprzednim, ale ze wzgldu
na jego ide seksualnego wyzwolenia ludzkoci oraz recepcj filozofii indyjskiej niektrzy modzi
czciej nawizuj, co jest tylko pozornym paradoksem, do niego ni do Reada. G. B. Shaw par-
tobliwie nazwa ongi Carpentera "Our Noble Savage"; Read nigdy nie by zwolennikiem czystego
naturyzmu, uwaajc ide t za uudn oraz spoecznie i cywilizacyjnie szkodliw. Pokrewiestw
jest wszake midzy nimi znacznie wicej ni rnic. Dla zrozumienia, na jakim tle oraz w wietle
jakich perspektyw Read uksztatowa sw koncepcj anarchistyczn, przywoanie postaci Carpen-
tera i zatrzymanie si duej na niej jest wic niezbdne. Ale w latach 30-tych dziaay najsilniej
bodce bezporednie. Dowiadczenia hiszpaskie, cilej biorc relacje o nich, oraz procesy mo-
skiewskie rwnie dla Reada byy momentem przeomowym. Zwiza si odtd - wprawdzie nie
organizacyjnie, ale ideologicznie i wsplnymi akcjami - z grup londyskich anarchistw. Wsp-
dziaa z pisarzami: Johnem Cowper Powysem i Ethel Mannin, nad odrodzeniem idei Kropotki-
nowskich. Pisa dla periodykw anarchistycznych, by przewodniczcym wspomnianego "Komite-
tu Obrony Wolnoci" od r. 1945 do 1949, zbiera na fundusze, przemawia na wiecach, wyda
okazjonaln broszur w obronie oskaronych ze wzgldw politycznych, pozostawa w kolee-
skich stosunkach z G. Woodcockiem, Mari Barneri, Vernonem Richardsem, Johnem Hewetsonem,
a wic czowk anarchistw. Rozlunienie kontaktw nastpio dopiero w r. 1953, kiedy Read
przyj od krlowej tytu szlachecki. Ale jego zaangaowanie po stronie lewicy spoecznej nie
zmalao. W r. 1959 pojecha do Chin, by w tamtejszych komunach znale potwierdzenie ywot-
noci i susznoci idei anarchistycznych. W latach 60-tych zaangaowa si w kampani przeciw
zbrojeniom nuklearnym, uczestniczc wesp z Russelem w ulicznych demonstracjach, w r. 1969
pojecha do Hawany na "Kongres Kultury", gdzie wygosi ostatnie swoje przemwienie. W
rozmowie z poetk Kathleen Raine komentowa swj wyjazd, na ktry zdecydowa si mimo
miertelnej choroby (umar na raka w czerwcu tego roku), uzasadniajc go przewiadczeniem, e
Kuba stanowi wyzwanie dla wiata, prbuje bowiem znw zmieni rzeczywisto spoeczn. Nie
moe to by - akcentowa - po zmianach rzeczywisto gorsza ni nasza, a nu uda si zbudowa
lepsz.
Jak zaznaczyem, Read czyta zachannie swoich poprzednikw. Zaczo si - jak pisze w "The
Cult of Sincerity" - od lektury E. Carpentera, anarchisty rodzimego, ktry w broszurze o spoe-
czestwie bez rzdu wykada podstawy ideologii anarchizmu. Dla Reada by to wstrzs: Carpen-
ter odkry mu myl Proudhona, Bakunina i Kropotkina, pod ich wpywem nastpio waciwe
"nawrcenie". Read podkrela, e wiatopogld anarchizmu przyj jako parareligi w miejsce
wykruszonej wiary chrzecijaskiej. W wietle tego przeomu od wiary do niewiary przyswoi
sobie idee Nietzschego, Ibsena i Stirnera. Tego ostatniego - jak wskazuj noty i komentarze -
zapamita szczeglnie, traktujc j bardzo szeroko. Jeli doda do autorw cytowanych jeszcze
Sorela, mona rzec, e Read przetrawi ca podstawow spucizn myli anarchistycznej, by w
kocu doj do wasnej jej interpretacji. Filozofi spoeczn i zwizane z ni pogldy polityczne
wyoy H. Read najpeniej w dwu ksikach - "Anarchy and Order, Essays in Politics" (1954) i "To
Hell with Culture" (1963). Druga z nich obejmuje zawarto "The Politics of the Unpolitical" z 1943,
obie s zbiorami szkicw gwnie z lat 1938-1949.
C to znaczy gosi pogldy polityczne czowieka niepolitycznego? Read ma na uwadze nie
tyle koncentracj na kwestiach ideologicznych i abstynencj od dziaalnoci, ile dystans wobec
kwestii taktyczno-strategicznych, rezygnacj z uprawiania codziennej polityki oraz przede
11
wszystkim cakowit obojtno wobec pokus wadzy. Chrystus i Lao-Tsy obok Ruskina, Kropo-
tkina, Tostoja - oto klasyczne przykady czystych postaw tego typu. Ju Morris i Ghandi sprze-
niewierzyli si czciowo zasadzie integralnoci moralno-politycznej, idc na kompromis z aktu-
alnymi wymogami ukadu politycznego. Read szuka rozwiza poza reguami gry o wadz, poza
status quo zmuszajcym do paktowania z t lub ow stron. Wstpny ogie skierowuje na demo-
kracj - zarwno zwodniczy slogan, jak i zwodnicz praktyk ustrojow. Na demokracj powouj
si - powiada - faszyci, komunici i ordownicy systemu buruazyjno-przemysowego. Wszyscy
naginaj j do okrelonej ideologii. Demokracj maj stosowa w praktyce ustroje parlamentarne,
ale w istocie manipuluj wyborc masowym tak samo, jak systemy totalitarne. Istniej rzdy ludu,
lub rzdy dla ludu, w obu przypadkach - pozorne. S to rzdy oligarchii biurokratyczno-partyjnej
bd finansowo-przemysowej. Nie ma za dotd rzdw sprawowanych przez same masy ludo-
we, nie ma rwnoci ani praw, ani obowizkw w tym sensie, by suwerenno jednostki, jej prawo
do realizowania wszystkich potencji wesp z innymi, bya respektowana. Marks - powiada Read -
tak wanie pojmowa ide komunistyczn, ale system radziecki uksztatowa si na innych zasa-
dach, tzn. usankcjonowa centralne rzdy wskiej grupy, rugujc komuny i samorzd, nada rang
szczegln machinie pastwowej, przyswoi sobie skdind "Filhrerprinaip". Naley zaakcento-
wa dokonan rewolucj padziernikow, ktra wykazaa, e mona zorganizowa inny porzdek
pastwowy, ale alternatyw nie jest faszyzm lub Zwizek Radziecki; mimo rnic dzielcych oba
te systemy wyboru naley dokona midzy nimi a spoeczestwem zorganizowanym wedle
anarchokomunistycznej koncepcji Kropotkina. W szkicu "The Politics of the Unpolitical" w omiu
punktach streszczony jest program, wg ktrego spoeczna rwno i sprawiedliwo mogyby by
zagwarantowane. A wic wolno jednostki, utrzymanie rodziny jako podstawowej komrki
spoecznej, wynagrodzenie wedug kwalifikacji, samorzd gildii, tzn. zwizku osb wytwarzaj-
cych te same dobra, obalenie wadzy centralnej, instytucja arbitrau, wadza w rkach bezpored-
nich delegatw, rozwj przemysowy podporzdkowany potrzebom ludzkim. Tezy te zostay
rozwinite w rozprawkach "Poezja i anarchizm" (1938) i "Filozofia anarchizmu" (1940). Read nie
ma wtpliwoci, e system kapitalistyczny jest przeciwludzki. Dobra s le podzielone, jeli nawet
gd i ndza zostan wyeliminowane, wartoci naczeln jest nadal posiadanie, stosunki midzy
ludmi staj si stosunkami rzeczowymi, pogo za sukcesem materialnym jest celem egzystencji,
ycie polityczne jest skorumpowane, wolno jest fikcyjna, skoro nie mona upowszechni innej
hierarchii wartoci.
Dlatego te - czytamy - nie jest i nie moe by rozwizaniem system, ktry cho nazwany socjali-
stycznym, zaspokaja wprawdzie materialne potrzeby mas, ale w niczym nie zmienia sytuacji
jednostkowej. Wadz pienidza zastpuje wadza urzdw, ta sama anonimowo wynika z
biurokratyzacji ycia spoecznego na skutek czy to istnienia wielkich monopoli, czy to wszechpo-
tnej partii, menaderzy i dyktatorzy podobnie udaj, e rzdz w imieniu mas ludowych. Jako
intelektualista - wyznaje Read - "od r. 1917 jak dugo moliwe to byo, ufaem, e komunizm
rosyjski zrealizuje swj idea wolnoci spoecznej. Pki Lenin i Stalin obiecywali ostateczny zanik
machiny pastwowej, gotw byem uciszy moje wtpliwoci i utrzyma wiar. Kiedy jednak
mino pi, dziesi, pitnacie, a w kocu dwadziecia lat, i to z cigym regresem wolnoci
osobistej, zerwanie stao si nieuniknione. Nastpio tak pno tylko dlatego, e aden inny kraj
nie dawa lepszych nadziei na realizacj sprawiedliwego spoeczestwa. Pniej przez par osza-
amiajcych miesicy mona byo stawia na Hiszpani, gdzie anarchizm dugo przeladowany i
dlatego niewidoczny wyoni si nagle jako gwna sia konstruktywnego socjalizmu". Hiszpascy
komunardzi ponieli klsk, ale przywrcili realny, praktyczny blask federacji komun, odya
znw idea niezalenych indywidualnoci w braterskiej wsplnocie przeciw mieszczaskiemu
egoistycznemu indywidualizmowi, autorytet charyzmatyczny obnay oficjaln sztuczno auto-
rytetw narzuconych przez propagand czy pak policyjn. Anarchizm ma by wic jedynym
konsekwentnym ucielenieniem istotnych celw komunizmu, podczas gdy jego aktualni rzecznicy
cele przyporzdkowali rodkom (dyktatura i jej nastpstwa): ma by te jedynym konsekwentnym
przezwycieniem XIX-wiecznego liberalizmu, ktry wolno jako cel zredukowa do obudnej
tolerancji, egoizmu i nierwnoci. Read powtarza, jak wida, w innej nieco postaci twierdzenia i
postulaty wyoone w pismach swych poprzednikw. S tutaj wszake motywy przez niego
szczeglnie akcentowane. W "Filozofii anarchizmu", rozwaajc kwesti arbitrau w komuni-
stycznym spoeczestwie, arbitrau odwoujcego si nie do prawa, lecz do powszechnego zmysu
12
moralnego, Read powiada: "Mona by mi zarzuci, e odwouj si do jakich mistycznych jakoci,
do idealistycznych poj, ktrych rzetelny materialista nie powinien zaakceptowa. Nie przecz
temu. Zaprzeczam jedynie, by mona byo zbudowa jakkolwiek trwa spoeczno bez tego
rodzaju mistycznego etosu". W tym wywodzie dodaje, e jest ateist i nie zamierza zaleca adne-
go kocioa. Religi pojmuje jako organiczn wi midzyludzk i dlatego przeciwstawia j zara-
zem pastwu i kocioowi. Religijny - to tyle waciwie, co opierajcy si na sumieniu: mistyka - to
tyle, co irracjonalna konieczno przyjcia, e wszystkim ludziom dane jest to samo sumienie.
Etos, ktry Read postuluje, jest wic niczym innym, jak stwierdzeniem moralnych przesanek jego
filozofii politycznej. W kocowym fragmencie rozprawki przeprowadza rozrnienie - nb. nawi-
zujc tu do Stirnera - midzy rewolucj a insurekcj. Pierwsza zmienia wadcw, druga ma zmie-
ni spoeczn i indywidualn kondycj ludzk. Pierwsz zalecaj socjalici odwoujcy si do
bezwzgldnych rodkw dziaania wedle Hobbesowskiej zasady "czowiek czowiekowi wilkiem",
druga ma by sterowana poczuciem sprawiedliwoci i odpowiedzialnoci moralnej. Ze stirnery-
zmem nie ma to ju nic wsplnego, natomiast bliska jest owa postawa moralizmowi heroicznemu
Camusa z "Czowieka zbuntowanego" (1952). Read stwierdza wic pokrewiestwo swego i Camu-
sowskiego stanowiska podkrelajc, e swj punkt widzenia sformuowa wczeniej. Gdzie in-
dziej, tzn. w szkicu "Rewolucja i rozum", analizujc socjalizm naukowy i technologiczne wizje
wspczesnych spoeczestw przemysowych, nazywa je rwnie gronymi utopiami. Taki typ
koncepcji - ultraracjonalny, z nastawieniem dogmatyzujcym wysuwane tezy - uwaa Read za
sprzeczny z natur ludzk. Aprobuje natomiast utopijne projekty pojmowane jako wyobraenia
tego, czym wiat mgby by, jako idealizacje codziennych stosunkw midzyludzkich. S one -
wg niego - koniecznoci biologiczn, antidotum na spoeczn piczk. Spoeczestwo musi
przekracza status quo, a si napdow postpu jest poetycka wyobrania, instynkt teologiczny...
Motyw w - chiliastyczny - autor przeciwstawia myleniu czysto praktycznemu artykuowanemu
w formuach o "rwnowadze si" lub "staej racji silniejszego". Zadaniem anarchisty - kontynuuje
Read - nie ma by udzenie kogokolwiek wizj zotego wieku, lecz uzasadnienie takiej moliwoci
i przede wszystkim niezbdnoci tego rodzaju mylenia utopijnego. Poparcia, tzn. argumentw
dowodowych, szuka poza tradycj anarchistyczn - w "Ideologii i utopii" K. Mannheima oraz w
pracach filozofia religijnego, M. Bubera. Te trzy wtki - etosu (parareligijnych wizi), insurekcji,
utopii antysocjentystycznej - powracaj w pismach politycznych Reada najczciej. Obok nich
pojawia si jeszcze wtek inny - arystokracji duchowej, elity, ktr raz odrzuca, to znw upomina
si o ni, raz ma j za symptom autorytaryzmu, to znw za jego przeciwiestwo. W przyswojeniu
przez Reada rnych przecie wersji anarchizmu najistotniejszy jest fakt, e tak przyswojon i
uporzdkowan filozofi spoeczno-polityczn uwaa za jeden z podstawowych elementw
swego wiatopogldu. W przedmowie do "Anarchy and Order" zaznacza, e nic nie dzieli rozmy-
la o anarchizmie od tego, co pisa jako poeta, krytyk i teoretyk literatury. W rozprawce "Poezja i
anarchizm" owiadcza, e to, co proponuje, nie jest statycznym systemem idei, ani doktryn sensu
stricto, ani nawet programem zalecajcym jak inni maj postpowa. Ma to by raczej wyznanie
wiary (Yo se quien soy), wasna filozofia, ktr wywodzi z temperamentu, powoania, okoliczno-
ci yciowych, rodowodu farmerskiego, szacunku dla ludzi zwizanych z ziemi i ywioowej
niechci do cywilizacji przemysowej. Tu rwnie uwypukla rol poety jako naturalnego burzycie-
la i anarchisty. To, czy pogldy polityczne dadz si zrealizowa, jest w tym kontekcie kwesti
trzeciorzdn. Skoro nie szkicuje si programu codziennych utarczek w parlamencie czy partii,
wane s wycznie przesanki ideologiczne, wany jest, jak mwi, "istotny komunizm", tzn.
wolnociowy, a nie jego taka czy inna pragmatyczna wersja. W "The Contrary Experience" czyta-
my, e idealny ukad spoeczny jest zawsze punktem na umykajcym horyzoncie, ale liczy si
marsz ku niemu - niezmczony, prometejski, od nowa. Od nowa to znaczy z uwzgldnieniem
klsk, jakie ludzko ponosi, by mimo wszystko podj jeszcze raz projektodawstwo utopijne. W
refleksjach nad koniecznoci anarchizmu - po skonfrontowaniu Stalina z Marksem, Trockiego ze
Stalinem i odrzuceniu aktualnej doktryny, czy to stalinowskiej czy trockistowskiej, jako oligar-
chiczno-centralistycznej, zachynitej umocnieniem wadzy - Read stwierdza, e nawet koncepcja
Bakunina i Kropotkina oraz program syndykalistyczny nie odpowiadaj wspczesnym potrze-
bom. Pozostay wprawdzie w mocy podstawowe tezy dotychczasowej doktryny anarchistycznej,
ale dzisiaj kady zmuszony jest sam szuka odpowiedzi na pytania kluczowe i najtrudniejsze. Na
przykad, jak zorganizowa spoeczestwo oparte na federacji gmin, jak utrzyma porzdek bez
13
stosowania przymusu: albo - jak zapewniajc suwerenno kadej jednostce i rwno startu
yciowego, oraz wspudzia w zarzdzaniu, odrzuci jednak prymitywny egalitaryzm, skoro
niektre jednostki s wyposaone w wiksze moliwoci twrcze, a wic im winno szczeglnie
sprzyja wolnociowe spoeczestwo. Albo jak respektowa zasad wsplnoty przy jednoczesnym
zanegowaniu centralistycznego kolektywizmu i kultywowaniu zasady maksymalnej indywiduali-
zacji. Nie jest to wyczerpujcy rejestr kwestii wysunitych przez Reada w monopolu, w ktrym
pewne, tzn. bezwarunkowo rozstrzygnite, wydaje mu si tylko to, co krytykuje (faszyzacja,
totalitarne tendencje na podou rozdymanego etatyzmu i centralizacji ekonomiczno-
administracyjnej, profesjonalne uprawianie polityki, pasoytnictwo ukadu biurokratycznego i
jego podukadw, etc.), natomiast otwarte pozostaje to, co trzeba wybra i zaprojektowa w
wasnej wizji wiatopogldowej. Rozprawk z r. 1938 zamykaj konkluzje wiodce do swoistego
pogldu na wiat. "Oglnie biorc radbym stwierdzi, e socjalizm parlamentarny bdcy osta-
tecznym wyrazem niedobrej, subiektywno-indywidualistycznej doktryny wadzy, ktra pojawia
si w czasach odrodzenia, winien nawiza w wielu kwestiach do poj aski, wolnoci i funkcji,
bardziej zbienych ze scholastyczn filozofi chrzecijask ni ni z filozofi wspczesn". Jeli
nawet Read by wwczas pod wpywem wspomnianego ju E. Gilla i - za jego sugestiami - pod
wpywem lektur Maritaina, zacytowana konkluzja nie jest identyczna ani z powrotem do wizji
redniowiecznej, ani z akcesem do filozofii katolickiej. aska jest tu pokorn mdroci w obliczu
nie dajcych si zgbi praw kosmosu, wolno ma by ufundowana na sumieniu, funkcja odnosi
si do charyzmy, do moralno-praktycznego przykadu, jak y w komunie. Chrystianizm dotyczy
tu wsplnoty ideaw i sposobu bycia, nic wicej. Kwestia religii, jeli zway swoiste pojmowanie
przez Reada miejsca czowieka we wszechwiecie, bya dla zawsze kwesti otwart. Wiar w
Boga straci wczenie i nigdy ju jej nie uzyska. Nie wida zreszt w jego pismach adnych d-
noci w tym kierunku: autobiografie rwnie milcz na ten temat. Natomiast do religijnej postawy
nawizywa nader czsto. W szkicu o Carlu Jungu, wyranie odegnujc si od chrystianizmu
tostojowskiego, odcina si jednoczenie od materializmu, ktremu wystarcz eksplanacje sojen-
tyczne. Chrystianizm jako nauka kocioa zawodzi; nie moe by natomiast przekrelony jako
prba poszukiwania sensu egzystencji w kontakcie z siami kosmicznymi, z drugim czowiekiem.
Read wybiera tu raczej postaw stoick ni ofiarodawcz, raczej medytacj nad niezbdnoci
cierpienia ni mczennictwo, ktre zapewni zbawienie wieczne. Std - od stoicyzmu - refleksje
prowadz go do religijnych refleksji Dalekiego Wschodu, przede wszystkim do Lao-Tse. To
znaczy do filozofii o charakterze religijnym w tym sensie, e nie tylko wykracza poza granice
procedur i weryfikacji naukowych, ale i poza wiat ludzki. Nie jest to orientacja teocentryczna, ale
rwnie nie homocentryczna. Jest raczej kosmo-homo-tropiczna, tzn. przez wyjcie poza czowie-
ka powraca ku niemu. Jej podstaw stanowi myl o pogodzie ducha (serenity) i poczuciu godnoci
uzyskanym dziki harmonii z kosmosem, dziki wiedzy o waciwych proporcjach midzy wy-
miarem ludzkim a pozaludzkim. ask jest tu stan nie tyle owiecenia, ile wiatoci, ktra pozwa-
la spojrze na siebie z dystansu, opanowa pasje ujemne i wzmc dodatnie. Motyw w zosta
wyeksponowany ju w powieci "The Green Child", gdzie cywilizacji Zachodu z pierwszych dwu
czci przeciwstawiona jest w czci trzeciej cywilizacja idealna. Gwn jej zasad mona by
wedle filozofii chiskiej zinterpretowa jako zespolenie czowieka z Tao. Dlatego te - konkluduje
Read - taka postawa umoliwiajca "cenjunctio" czowieka z czowiekiem i jednostki ze wiatem
(natur i spoecznym otoczeniem), mimo panteistycznych zaoe, nie ma nic wsplnego z wiar
kocieln w pojmowaniu potocznym, ma natomiast bezporednie powizanie z mdroci, z
filozofi moralno-praktyczn. W "The Contrary Experience", w rozdziale "The Tree of Life" czy-
tamy, co nastpuje: "I have adoptel an attitude of active disbelief. It has never occured to me to
proselytize on behalf of rationalism or atheism. Indeed, I have always had the greatest respect for
genuinely religious people, and urany of my best friends, with whom I am in closest mutual
sympathy, are devout Christians... It is a genuine puzzle to me how anyone with a knowledge of
the comparative history of religions can retain an exclusive belief in the tenets of hist perticular
sect. But I have generally kept my bewilderment to myself and since I am willing to admit the
inexplicability if the universe and of our human desting, it is not difficult to accomodate myself to
minor mysteries of this sort". W innych szkicach w kontekcie identycznych przesanek i konkluzji
pojawia si czsto nazwisko Martina Bubera. Szczeglnie chtnie nawizywa Read do jego wy-
powiedzi z rozprawki "Kim jest czowiek?", Read przyjmuje za wasn myl Buberowsk, e
14
pozna to, co ludzkie, mona jedynie poprzez pierwotny akt samowiedzy i obron wasnej subiek-
tywnoci, a take, i przyjazna aktywno w kontaktach z innymi zasadza si musi wpierw na
spokojnym, kontemplacyjnym wgldzie w siebie samego... "sub specis aeternitatis". Read zblia si
tu w jasny sposb do orientacji charakterystycznej dla egzystencjalizmu typu chrzecijaskiego,
ale i tej wykadni filozoficznej nie akceptuje w caoci. Najlepiej chyba oddaj jego stosunek do
religii rozmylania zamykajc szkic "Kult szczeroci". Odsyajc m.in. do Pascala, Spinozy, Kierke-
garda i Simona Weil, oraz poetw metafizycznych, Herberta i Hopkinsa, powiada, e nie udao
mu si dostrzec owego wiata, o ktrym pisz filozofowie i artyci. "Wypatruj wszdzie i nie
znajduj" - podkrela i zarazem dodaje, e trzeba by pokornym wobec tajemnicy istnienia, pozo-
stawi j otwart, gdy kade "Dobro ostateczne" raz na zawsze wiadome grozi uwidem ducho-
wym. "Ja yj i yem" - konkluduje - "w cigym stanie napicia, cigego czekania na Boga, cigej
niepewnoci i niejasnoci". Mniejsza z tym w tej chwili, czy Read by konsekwentny w prbach
racjonalizacji swej postawy (niekiedy wypowiada si tak, jakby by zgodny z Kierkegardem i
Weilem, kiedy indziej odcina si od nich, gdy zakadaj moliwo stanu zupenego owiecenia,
aski boej: niekiedy odsya do mistykw, ktrzy znaleli prawd ostateczn, to znw przedka-
da nad nich poetw prno owej prawdy szukajcych itd.). Istotna jest jego emocjonalna potrzeba
wyjcia ku rewelacjom religijnym i wiadomo, e zmysy, wyobrania i rozum nie rozwizuj
tajemnicy istnienia. Owa parareligijna orientacja tumaczy w znacznej mierze, dlaczego porzuci
Freuda dla Junga, dlaczego szuka w sztuce symboliki archetypicznej, a sens historii i istnienia
ludzkiego ujmowa w ulubionych obrazach - symbolach czy to "Drzewa ycia", czy Uroborosa
(wa okalajcego wiat), dlaczego w kocu jego koncepcja anarchistyczna zabarwiona jest na-
ukami Dalekiego Wschodu. Read dowodzi wszake - zwaszcza w rozprawce w r. 1938, od ktrej
wyszlimy - e anarchista, poszukujc naturalnych rde wolnoci, musi doj do wniosku, e
sumienie, rozum i wyobrania dziaaj w oparciu o trwae prawa natury, e si wzajem uzupenia-
j. By wolnym znaczy y w tym, co prawdziwe, pikne i dobre. Rzecz filozofii jest uzasadni to,
co artysta intuicyjnie odczuwa i znajduje, a mianowicie rwnowag midzy anarchizmem i surre-
alizmem, rozumem i ywioowoci romantyczn, wolnoci i porzdkiem.

Nota informacyjna
Herbert READ (1893-1968) by poet i krytykiem literackim, muzeologiem i krytykiem arty-
stycznym, przez jaki czas wykada na uniwersytecie w Leeds wiedz o literaturze, a pniej
histori sztuki nowoczesnej, redagowa czasopismo "Burlington Magazine". Zajmowa si relacja-
mi midzy sztuk a przemysem oraz kwestiami pedagogiczno-estetycznymi, uprawia filozofi
sztuki i filozofi spoeczn. By wsporganizatorem "Brytyjskiego Towarzystwa Estetycznego" i
jego przewodniczcym a do mierci. Jego bibliografia obejmuje ponad trzydzieci ksiek, wielo-
15
krotnie wydawanych i tumaczonych na wikszo jzykw europejskich. U nas przetumaczono
po wojnie: "Art and Industry" (1934), "Education trough Art" (1943) oraz "The Origins of Form in
Art" (1965).
Herbert Read przysta do ruchu anarchistycznego w latach 30-tych. Zainteresowania problema-
tyk spoeczn przejawiay si u niego ju w modoci, po dowiadczeniach na froncie w czasie
pierwszej wojny wiatowej. Pierwszym ladem przemyle filozoficzno-spoecznych Reada bya
powie pt. "The Green Child", ktr mona by nazwa w rwnej mierze utopijn i dystopijn.
Pierwszy wykad wiatopogldowy ogosi w r. 1940, a ostatnie wywody tego typu ("The Cult Of
Sincerity", 1968) raczej uzupeniaj i pogbiaj to, co Read sformuowa trzydzieci lat wczeniej.
Obok Alexa Cornforta i Georgea Orwella by najwybitniejszym przedstawicielem ideologii anar-
chistycznej w Anglii, pki nie pojawia si nastpna ju generacja o orientacji neoanarchistycznej.
H. Read by nie tylko wybitnym krytykiem sztuki, nie tylko zainspirowa wielu badaczy swoj
filozofi estetyczn, ale rwnie niewtpliwie pozostawi w spadku oryginaln myl spoeczn,
wyros - mimo wielu zasymilowanych przez autora bodcw - przede wszystkim o rodzimej
tradycji. Z Morrisa, "Guild Socialism, E. Carpentera i E. Gilla. O caoksztacie jego twrczoci
pisali w ostatnich latach Stefan Morawski i Irena Wojnar, ale o ile mi wiadomo, nikt nie zaj si
pogldami politycznymi Reada.
RED RAT
http://red-rat.w.interia.pl
e-mail: red_rat@interia.pl
Artur Wyrwa, skr. poczt. 39, 65-182 Zielona Gra 5
koperta + znaczek za 1,20z = katalog Red Rat

Vous aimerez peut-être aussi