Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
ARYSTOTELES
(384-322 p.n.e.) autor m.in. Polityki, Ustroju politycznego Aten, Etyki nikomachejskiej
• bliski swemu mistrzowi Platonowi w stanowisku antyindywidualistycznym i polemicznym w stosunku do
sofistów, w centrum uwagi stawiał społeczną całość;
• „najlepszym ustrojem jest z konieczności taki, w którego ramach każdy bez wyjątku najlepiej się czuje i
szczęśliwie żyje”;
• człowiek jest „zwierzęciem politycznym”, czyli „stworzonym do życia w państwie” (politikon – nie ma
odpowiednika we współczesnym języku: polityczny, społeczny, państwowy, grecy nie rozróżniali
społeczeństwa i państwa), człowiek dąży do ustanowienia państwa i jego udoskonalenia, nie jest bowiem
zdolny żyć w pojedynkę, najpierw powstaje rodzina, z kilku rodzin powstaje „gmina wiejska” (dziś
powiedzielibyśmy „społeczność lokalna”), z kilku gmin państwo;
• aspekty państwa (społeczeństwa) to:
– samowystarczalność – nie jako zdolność zaspokajania bez pomocy z zewnątrz materialnych potrzeb
mieszkańców (autarkia gospodarcza), bardziej moralną;
– wspólnota moralna – zbiorowość łączy wspólne dążenie do cnoty (nie sam interes materialny);
– różnorodność i komplementarność części – jedność państwa nie może być posunięta za daleko bo państwo
przestałoby być państwem, części współpracując ze sobą wytwarzają harmonię całości.
• obraz struktury społecznej:
– jest wielowymiarowy, jest to konglomerat rodzin, system klas ekonomicznych (bogaci – biedni – ”stan
średni”), układ grup statusowych (lud – „ludzie znaczni”), lub zespół swego rodzaju „stanów”;
– dzielił społeczeństwo ze względu na funkcje wykonywane przez grupy: rolnicy, rękodzielnicy, kupcy,
wyrobnicy, żołnierze, kapłani, zamożni, wysocy urzędnicy, rządzący, sędziowie;
HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ 1/40
– podział społeczeństwa na grupy różniące się stopniem zamożności – dwuczłonowy podział klasowy, jest to
układ najostrzejszy (nie można być i bogatym i biednym) i ma on największy wpływ na stabilność państwa
i jego ustrój, pomiędzy dwiema ekstremami wydzielał „stan średni”.
• wyróżnił trzy właściwe ustroje: królestwo, arystokrację i politeję i trzy ich zwyrodnienia: tyranię, oligarchię i
demokrację, przyczyną mnogości ustrojów jest fakt, że każde państwo obejmuje większą liczbę części
składowych, które występują w różnych kombinacjach i proporcjach, tworząc zależnie od tego różne ustroje.
POLIS
• było to nie państwo, ale zorganizowane politycznie społeczeństwo, jest wspólnotą ludzi, którzy sami sobie
rządzą, nie tworząc struktur państwowych odrębnych od obywatelskiego grona;
• obywatele znali się przynajmniej z widzenia, polis tworzył nie ogół społeczeństwa, ale ta część, która
pochodziła z rodzin obywatelskich, wyłączeni z nich niewolnicy, metojkowie (ludzie przybyli spoza polis);
• była to także wspólnota moralna i religijna;
• dla Greka teoria polis to etyka, ekonomia, socjologia, polityka.
STOICYZM
• stworzenie uniwersalistycznej antropologii – człowiek jest członkiem rodzaju ludzkiego, ma „popęd
społeczny”, ale nie jest „zwierzęciem politycznym”
• pojawiło się pojęcie „społeczności powszechniej” (kosmopolis) – w której uczestniczą wszyscy ludzie,
niezależnie od pochodzenia, aktualnej pozycji w strukturach władzy i bogactwa, nie ma panów i niewolników,
wszyscy są równi;
• wszyscy podlegają prawu naturalnemu (stojącemu niejednokrotnie w opozycji do prawa stanowionego);
• Marek Tulliusz Cyceron
(106-43 p.n.e.)
– idea prawa „rzetelnego rozumu” (naturalnego) – niezmiennego i powszechnego;
– państwo (res publica) jest tworem prawa, aby powstało niezbędne są prawo i władza, państwo jest rzeczą
ludu uznającego prawa.
• Seneka
(ok 4 p.n.e. - 65 n.e.)
– państwo to co najwyżej zło konieczne, wspólnota ludzka to raczej więzy moralne i religijne;
– prawo naturalne to raczej tylko pouczenia;
– naturalną koniecznością jest współdziałanie ludzi, a nie państwo.
CHRZEŚCIJAŃSTWO
• myśl wczesnochrześcijańska nawiązywała do stoicyzmu i żydowskich źródeł, była ideologią rozwijającego się
szybko ruchu masowego, stanowiącego swoistą kontrkulturę, społeczności konstytuowały się wyłącznie na
podstawie wspólnoty wyznawanych wartości;
• fakt przynależności do społeczności nie był zdeterminowany przez urodzenie, pozycję społeczną, bogactwo,
władzę itd., stał się sprawą świadomego wyboru celu i sposobu życia;
• ideał zakładał niekiedy wyrzeczenie się dóbr materialnych;
• chrześcijanin należał do dwóch jakby porządków – niebieskiego i ziemskiego;
ŚW. AUGUSTYN
(354-430)
– każde społeczeństwo jest w istocie wspólnotą wartości;
TOMASZ Z AKWINU
(ok. 1225-12740), autor m.in. O władzy, Summa teologiczna
• istotą średniowiecznego ładu była hierarchia, w ramach której każdy człowiek dawał i otrzymywał to, czego
wymagało od niego funkcjonalne miejsce w społeczeństwie, całość porządku społecznego była pojmowana
jako rodzaj wspólnoty wspólnot i obowiązkiem członka takiej wspólnoty było jej służyć, społeczeństwo to
łańcuch istnień – od najprostszego organizmu do Boga;
• następuje złagodzenie opozycji między państwem Boskim a ludzkim – społeczeństwo okazuje się być bytem
fizycznym: teologia zaczyna się mieszać z polityką;
• doktryna tomistyczna trzech rodzajów prawa – na szczycie prawo wieczyste istniejące per se, niżej prawo
naturalne (odzwierciedlenie prawa wieczystego w świecie i rozumie ludzkim), najniżej prawo ludzkie
(pozytywne);
• ponieważ różne rodzaje stworzeń są mniej lub bardziej oddalone od Boga struktura świata musi być
hierarchiczna – części są nie tylko od siebie zależne, ale „niższe” muszą być podporządkowane „wyższym”,
służba Bogu nie jest ucieczką od świata, ale jego akceptacją.
ODRODZENIE
• na początku termin odnosił się do krytyki średniowiecza;
• jest to czas rozkładu porządku średniowiecznego, nie zaś nowe struktury;
• w gospodarce – ograniczenie produkcji naturalnej na rzecz towarowej i handlu (pęd bogacenia), w dziedzinie
organizacji społecznej – podważenie sztywnego ładu społecznego, w którym każdy miał miejsce od urodzenia,
w dziedzinie politycznej – władza uniezależnia się od zadań religijnych (rodzi się pojęcie racji stanu), w
psychologicznej – indywidualizm.
• Niccolo Machiavelli
(1469-1527)
– często pytał co robić by osiągnąć cel, nie co jest dobre;
– działania ludzkie muszą być dostosowane do okoliczności;
– zachowania ludzkie są przewidywalne, jeśli mamy tylko o nich wiedzę (są powtarzalne), głównie jest nią
historia;
– wizja społeczeństwa ujednostkowionego, jedyną więzią łączącą ludzi jest podleganie tej samej władzy,
państwo zaś nie jest czymś naturalnym, ale jest „dziełem sztuki” władcy, jest to socjologia absolutystyczna.
• Jean Bodin
(1530-1598)
– historia jako najlepsza nauczycielka to nie tylko zbiór faktów, ale również proces, który sam przez się
zasługuje na badanie i wyjaśnienie;
– wprowadził definicję suwerenności – o państwie nie można mówić tak długo jak długo nie istnieje
nieustająca i absolutna władza zwierzchnia, mogąca stanowić prawa i karania;
– poświęcił dużo uwagi rodzinie jako naturalnej wspólnocie będącej podstawą państwa.
• Utopie
– Thomas More (1478-1535, Utopia), Francis Bacon (1561-1626, Nowa Atlantyda), Tommas Campanella
(1568-1639, Państwo Słońca);
GIAMBATTISTA VICO
(1668-1744), autor Nauki Nowej
• antyracjonalizm, krytyka modnego wówczas stosowania metod wykształconych przy rozważaniu
abstrakcyjnych kwestii geometrycznych do opisu problemów świata ludzkiego;
• koncentruje się na historii – jako źródle poznania;
• człowiek jest istotą społeczną i historyczną, natura ludzka rozwija się w kategoriach stosunków społecznych
pod okiem Opatrzności, mówi o fazach rozwoju natury ludzkiej, oraz kultury;
• historia każdego narodu ma cechy swoiste i poszczególne narody dążą w jednym kierunku w niejednakowym
tempie i niejednakowymi drogami.
OŚWIECENIE FRANCUSKIE
• François Marie Arouet vel. Voltaire (1694-1778):
– brak w jego historiografii nowoczesnego pojęcia procesu historycznego: dzieje jawią się jako gra losu i
przypadku, a najważniejsze w nich jest to co niezmienne – natura ludzka;
– człowiek żyje zawsze w społeczeństwie (ośmieszał wyobrażenia stanu natury)’
– dowodził że trzeba „umieć wątpić” (rozwijał krytykę źródeł i kryteria ich prawdziwości);
– przesunął uwagę z czynów wielkich ludzi na „wielkie epoki” rozwoju cywilizacji;
– zajął się krajami pozaeuropejskimi (np. Rosją);
– uczynił dużo dla sekularyzacji wyjaśnienia historycznego;
– największe znaczenie w życiu narodów przypisywał ludzkim instynktom, klimatowi, ustrojowi i stanowi
opinii.
• Louis de Secondat barona de la Brède et de Montesquieu (1689-1755) autor m.in. O duchu praw, Listów
perskich;
– jeżeli obyczaje i stanowione przez ludzi prawa są niezgodne z nakazami natury, nie znaczy to wcale, że nie
mają swego wewnętrznego porządku, a w ich rozwoju nie ma żadnych prawidłowości – świat społeczny nie
jest domeną przypadkowości i chaosu, pomiędzy faktami społecznymi można wykryć stałe związki,
stanowione przez ludzi prawa zaczynają być rozpatrywane z punktu widzenia nie tego jakie powinny być z
uwagi na prawo naturalne, lecz tego jakie są i mogą być w danych warunkach;
– dużo uwagi poświęcił wpływowi środowiska geograficznego choć uważał że maleje on w miarę rozwoju
cywilizacji (na korzyść wielkości kraju, sposobu zdobywania środków do życia, religii, obyczajów itd.;
– oznaczało to faktyczną rezygnację z poszukiwania uniwersalnego ładu społecznego i uznanie, że
społeczeństwa nie są przez ludzi tworzone, lecz co najwyżej poprawiane po zbadaniu konkretnych
warunków;
HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ 5/40
– jego typologia ustrojów (odwoływał się do Arystotelesa) mówiła przede wszystkim o tym, w jakich
warunkach społecznych pojawiają się różne typy władzy.
• Jean Jacques Rousseau (1712-1778) autor m.in. Umowy społecznej, Rozprawy o pochodzeniu i podstawach
nierówności między ludźmi;
– kluczowe znaczenie miało przeciwstawienie „człowiek natury” a „człowiek człowieka”, „człowiek natury”
jest wolny, dobry, niezależny, szczęśliwy; „człowiek człowieka” utracił to na rzecz pozorów cywilizacji;
– człowiek żyje w społecznym świecie ale nie jest jego cząstką, trzeba w człowieku oddzielić naturę i kulturę,
to czym jest sam w sobie od tego czym się staje na skutek „kolektywnego istnienia”;
– sięga do pojęcia stanu natury i zajmuje się opisem procesu denaturalizacji (formułuje hipotezy o
przyczynach trwania społeczeństwa);
– społeczeństwo nie powstaje w celu zaspokojenia już istniejących potrzeb ale samo przez się wytwarza coraz
to nowe potrzeby, które tylko w nim mogą zostać zaspokojone (potrzeby materialne, psychologiczne),
niemożliwe jest powrócić do stanu naturalnego;
– stawia także w opozycji społeczeństwo oparte na prawie i na samowoli, należy odtworzyć w społeczeństwie
naturalną niezależność i równość jednostek (dzięki Prawu wytworzonemu z woli powszechnej), w
następstwie umowy społecznej powstaje Lewiatan, społeczeństwo-organizm, w którym części są
nieodłączne od całości, wole poszczególnych jednostek roztapiają się w woli powszechnej.
• materialiści
– Claude Adrien Helvétius (1715-1771), Paul Henrie Thiry d’Holbach (1723-1789), Étienne Bonnot de
Condillac (1715-1780);
– społeczeństwo jest całością utworzoną przez połączenie większej liczby rodzin I jednostek, zjednoczonych
w celu łatwiejszego zaspokojenia potrzeb, zapewnienia sobie korzyści i wzajemnej pomocy – człowiek to
biologiczny organizm wyposażony w potrzeby, społeczeństwo ma znaczenie tylko instrumentalne;
– człowiek jest mechanizmem w pełni poznawalnym, szczęście człowiek zależy od właściwego doboru
narzędzi do rozwiązywania zadań wynikających z porządku natury, człowiek jest bezwolnym kółkiem w
mechanizmie przyrody i wytworem ukształtowanych wbrew naturze warunków życia społecznego, ale
zarazem tylko od jego rozumu i doświadczenia zależy to, czy pogodzi się ze swą kondycją, czy też
zasadniczo ją zmieni;
– w praktyce reprezentowali naiwną wiarę w moc prawodawstwa i wychowania (tabula rasa), jedynym
motywem działania są namiętności i interesy.
• teoria postępu
– Jean Antonie Nicolas de Condorcet (1743-1794) i Anne Robert Jacques Turgot (1727-1781);
– postęp jest właściwy wszystkim dziedzinom życia, które wzajemnie na siebie wpływają, uważali, że
mobilność społeczeństwa jest zawsze czymś pożądanym przynosi bowiem nowe doświadczenia, dzieje są
więc walką nowatorstwa z rutyną, składnikiem natury ludzkiej jest swoisty popęd innowacyjny;
– historią rządzi właśnie prawo postępu określające ogólny kierunek zmian i przesądzające o ich kolejności,
źródłem postępu jest niezmienna ludzka natura, kumulacja wiedzy następuje także w obrębie gatunku nie
tylko jednostki;
– Condorcet wysunął myśl o możliwości stworzenia matematyki społecznej polegającej na stosowaniu w
analizie procesów społecznych rachunku prawdopodobieństwa.
OŚWIECENIE NIEMIECKIE
• Immanuel Kant
(1724-1804)
– humanizacja nauki – podmiot gra w procesie poznania aktywną rolę, bez czego proces ten byłby w ogóle
nie możliwy, obserwator powinien „zadawać pytania naturze”, rozum dzięki apriorycznym kategoriom
wprowadza ład do chaosu wrażeń zmysłowych (korzystali z tego Marks, Hegel, Simmel i inni);
– humanizacja etyki – rewindykacja wolności jako zasadniczego atrybutu człowieczeństwa; człowiek jest
częścią przyrody, jest też wolny i ponosi odpowiedzialność moralną za swe czyny;
– człowiek zostaje rozszczepiony na homo phaenomenon (część przyrody poddana prawu przyczynowości) i
homo noumenon (jest jakby ponad przyrodą) – w zalążku myśl o odróżnieniu nauk przyrodniczych od
humanistycznych;
– etyka woluntarystycznego działania – aby postępować moralnie jednostka nie potrzebuje społecznego
zaplecza, rozum potrafi odróżnić dobro od zła;
– polityka ma urzeczywistniać ideał okiełznania władzy zmysłów nad postępowaniem ludzkim i stworzenie
warunków (społeczeństwo obywatelskie), w których wolność jednostki będzie zagwarantowana, jeżeli tylko
nie zagraża wolności innych jednostek;
– każdy człowiek ma skłonność „aspołecznej towarzyskości”, czyli zdobycia pozycji wśród bliźnich, której
nie możemy znieść, ale bez której nie możemy się obyć.
• Johann Gottfried von Herder
OŚWIECENIE POLSKIE
• Stanisław Staszic (1755-1826), Hugon Kołłątaj (1750-1812);
• próby godzenia filozofii ponadczasowych praw naturalnych z rozwiniętą koncepcją historycznej zmienności
wszystkich społeczeństw;
• Staszic wprowadza typologię ustrojów (oligarchię, despotyzm, rzeczpospolita) i uważa że z rozwijającej się
przyrody rodzi się człowiek nie jako twór gotowy, ale jako istota bez właściwości, która uzyskuje określone
cechy pod wpływem bodźców środowiska;
• motorem postępu jest nie tyle rozwój wiedzy ile rozwój stosunków społecznych, gospodarczych i
politycznych;
• przemiany tych stosunków są zależne od konfliktów i walk między grupami;
• kategoria stanu naturalnego zatraca wszelkie znamiona idealizacji, starając się po prostu określeniem
najwcześniejszej fazy dziejów ludzkości.
KONSERWATYZM
• Edmund Burke (1729-1797) autor Rozważań o rewolucji we Francji…, Joseph de Maistre (1753-1821),
Louis de Bonald (1754-1840), Adam Müller (1779-1829), Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), Karl
Ludwig von Haller (1768-1854), Aleksiej Chomiakow (1804-1860), Iwan Kiriejewski (1806-1856);
• krytycznie odnosili się do rewolucji;
• na naturę ludzką składają się czynniki racjonalne i nade wszystką irracjonalne, których nie można przewidzieć,
okiełznać, opisać, postępowaniem ludzkim rządzą nie tylko kalkulacja refleksja ale sentyment, nawyk,
obyczaj, wiara itp.;
• dużą rolę pełnią przesądy, na których opiera się całe życie społeczne, moralność itp.;
• irracjonalną naturę potraktowali jako zjawisko zależne od miejsca czasu, inne w każdym kraju i epoce;
• korzystali z pojęcia duch narodu (Volksgeist) – ma irracjonalny charakter, trzeba się przed nim ukorzyć,
człowiek jest niezdolny do tworzenie rzeczywistości społecznej, ta bowiem wytwarza się spontaniczne jak
roślina lub jest kierowana przez Opatrzność, człowiek jest jedynie zdolny zniszczyć tą rzeczywistość;
• dążyli do przezwyciężenie indywidualizmu („atomizmu” jak pisano), sprzeciwiali się koncepcjom
społeczeństwa, które pełni wartość instrumentalną w stosunku do jednostek, społeczeństwo to byt pierwotny i
nadrzędny;
• kładli nacisk na krytykę stosunków sformalizowanych i świadomi zawiązywanych w celu osiągnięcia jakichś
określonych celów, społeczeństwem powinny rządzić zwyczaje ukształtowane historycznie, w nich wyraża się
duch narodu;
HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ 8/40
LIBERALIZM
• Benjamin Constant (1767-1830), Wilhelm von Humboldt (1767-1835), Alexis de Tocqueville (1805-1859),
John Stuart Mill (1806-1837);
• również krytykowali rewolucję ale obca była im idealizacja dawnego ustroju, trwali w wierze w postęp i
potrzebę zasadniczej reformy;
• zagrożeniem dla wolności był nie tylko despotyzm królów ale i despotyzm ludu;
• w centrum uwagi jednostka ludzka – ma ona pewne naturalne uprawnienia, które organizacja społeczna ma
optymalizować;
• podstawą ładu społecznego są stosunki kształtujące się spontanicznie na podobieństwo stosunków rynkowych,
istnieje on samorzutnie, niezależnie w swej genezie i funkcjonowaniu od aktów władzy politycznej;
• zasadnicze uprawnienia jednostki są niezależne od zmiennych historycznych, kulturowych, rasowych,
narodowych itd.;
• państwo (we wczesnym liberalizmie) jest czymś zewnętrznym w stosunku do społeczeństwa, które ma swoją
własną dynamikę;
• paradygmat indywidualizmu metodologicznego – wyjaśnienie zjawisk społecznych wymaga koniecznie
odnalezienia będącego zawsze u ich źródła działania jednostek;
• paradygmat kapitalizmu – społeczeństwo podobne jest rynkowi (aktorzy działają tak by zmaksymalizować
zyski, zminimalizować straty zapewniając zarazem wzrost pomyślności ogólnej);
NACJONALIZM
• ludzkość dzieli się przede wszystkim na narody, z których każdy ma swą własną historię i swoje własne
obecne potrzeby, które można zaspokoić tylko za pomocą środków dostosowanych do jego swoistego
„charakteru”;
• naród nie jest jedną z wielu zbiorowości, do których jednostka należy, lecz wspólnotą bezwzględnie
najważniejszą; w przypadku konfliktu interesów trzeba wybrać zawsze solidarność z narodem, albowiem poza
rodziną jest to wspólnota najbardziej „naturalna” i taka, bez której człowiek nie może się obejść;
• naród jest wspólnotą przyrodzoną, do której wchodzi się przez sam fakt swego przyjścia na świat; obowiązki
jednostki niego nie są i nie powinny być przedmiotem jego wolnego wyboru: są pochodne od samego faktu
przynależności i nie mogą zostać przez nikogo uchylone;
• naród jest wspólnotą „organiczną”, „jedną i niepodzielną”, a pojawiające się niekiedy podziały wewnątrz niej
są naturalne i niepożądane, jeżeli się pojawiają, świadczy to o słabnięciu „ducha narodowego” pod wpływem
intruzji obcych i zabójczych dla wspólnoty wpływów;
• naród jest jedyną w swoi rodzaju indywidualnością i tę cechę powinien pielęgnować we wszystkich sferach
życia, wystrzegając się w miarę możliwości przyjmowania obcych wzorów;
• pojęty w ten sposób naród stanowi jedyne źródło prawowitej władzy politycznej, której głównym zadaniem
jest obrona jego interesów i integralności;
SOCJOLOGIA COMTE’A
(1798-1857), autor Kursów filozofii pozytywnej, rozprawy o duchu filozofii pozytywnej;
• autor obszernego systemu pomyślanego jako synteza całej dostępnej wiedzy;
• oceniał bardzo optymistycznie stan nauki i perspektywy jej rozwoju;
• w wyniku rozpadu dawnego „teologicznego” systemu wierzeń i odpowiadającego mu „militarnego” lub
„feudalnego” ustroju społecznego, społeczeństwo pozostało bez „dyscypliny moralnej”, uległo dezintegracji,
rozpadło się na egoistyczne „atomy”;
• jedynym wyjściem z kryzysu jest przeto stworzenie nowego systemu wierzeń, jego źródłem może być tylko
nauką;
• nauki tworzą określoną hierarchię (wobec porządków historycznego i logicznego), socjologia jest nauką
najbardziej konkretną, złożoną i związaną z praktyką;
• jego socjologia była oparta na założeniu, że porządek i postęp to dwa aspekty każdego społeczeństwa;
HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ 13/40
• organizm społeczny to pewna całość, a każdy stan społeczny jest nierozerwalnie związany z interesowały go
bardziej zmiany w systemie, a nie zmiany systemu;
• przedmiotem jego badań nie było jakieś określone społeczeństwo, ale społeczeństwo jako takie, Ludzkość.
8. Socjologia ewolucjonistyczna
• Herbert Spencer (1820-1903), Edward Burrnett Tylor (1832-1917), Lewis Henry Morgan (1818-1881),
John Jakob Bachofen (1815-1887), Adolf Bastian (1826-1905), John Ferguson McLennan (1827-1881),
John Lubbock (1834-1913), William Robertson Smith (1846-1894), James George Frazer (1854-1941),
Edvard Alexander Wastermarck (1862-1939);
• ewolucjoniści byli pozytywistami – jedność świata i wiedzy o nim, metoda pozytywna;
• ludzki świat podlega przyrodniczym prawom, nie zaś przypadkom;
• szczególną wagę przykładali do wykrywania zależności genetycznych, mniemając, że wyjaśnić zjawisko to
przede wszystkim wskazać jego genezę;
• mimo nieustannych zmian w świecie są pewne cechy trwałe – niezmienna w pewnych granicach ludzka natura;
• tym co wymaga wyjaśnienie nie jest sam fakt ewolucji, ile to, że w dziejach zdarzają się sporadyczne okresy
bezruchu i zastoju, zmiana jest wszechobecna;
• zmiana w jakiejkolwiek dziedzinie społecznej pociąga za sobą zmiany we wszystkich innych stając się zmianą
globalną;
• zmiana jest zmianą ukierunkowaną i tożsamą z postępem, nie wykluczali możliwości czasowych regresów;
• wszystkie społeczeństwa podlegają tym samych prawom ewolucji i rozwijają się w tym samym kierunku, ale
tempo nie jest równomierne;
• zmiana społeczna nie ma w normalnych warunkach charakteru gwałtowanego i wyższe szczeble ewolucji
oddziela zwykle od niższych wiele szczebli pośrednich;
• zmiana zachodzi głównie na skutek wewnętrznych potrzeb danego społeczeństwa;
• metoda porównawcza – obserwacja pewnych zjawisk współczesnych pozwala formułować wnioski odnośnie
do zjawisk, które zaszły gdzie indziej dawno temu.
9. Psychologizm i psychosocjologia
• taka orientacja w socjologii która za punkt wyjścia bierze psychiczne cechy jednostki, czyni z nich zmienne,
po czym stara się zinterpretować zjawiska społeczne jako ich przejawy lub zjawiska pochodne;
• Lester Frank Ward (1841-1913), Benjamin Kidd (1858-1916), Alfred Fouilée (1838-1912), Piotr Ławrow
(1823-1900), Nikołaj Michajłowski (1842-1904), Zygmunt Balicki (1858-1916), Edward Abramowski
(1868-1918);
• wyjaśnienie procesów społecznych jest możliwe tylko wtedy gdy poznamy trwałą naturę jednostek – ich
skłonności, motywy, reakcje, instynkty;
• sprowadzanie faktów humanistycznych do faktów psychicznych nie oznaczało uznania ich za jakościowo
odmienne od faktów badanych przez nauki przyrodnicze;
• nie był koniecznie antyewolucjonizmem;
• trzymał się zasad nominalizmu, indywidualizmu metodologicznego;
• zakładał istnienie cech psychicznych wcześniejszych od wszelkiej interakcji społecznej.
PSYCHOLOGIA LUDÓW
• Mortiz Lazarus (1824-1903) i Heymann Steinthal (1823-1899);
– ich celem było ustanowienie psychologii społeczeństwa ludzkiego;
– z jednej strony wszyscy należymy do tego samego gatunku, ale każdy ma swój lud (Volk) i jako taki ma
cechy swoiste tylko dla tej jednej części ludzkości;
– poznanie kultury było drogą do poznania ludzkiej psychiki.
INSTYKTYWIZM McDOUGALLA
William McDougall (1871-1938), autor m.in. Psychologii grupy;
• w psychice człowieka tkwią pewne wrodzone albo odziedziczone tendencje, które są zasadniczymi źródłami
albo pobudkami wszelkiej myśli i wszelkiego działania indywidualnego i zbiorowego i stanowią podstawę, z
której rozwija się stopniowo pod kierunkiem władz intelektualnych wola i charakter ludzi i narodów;
• instynkt to odziedziczona dyspozycja psychofizjologiczna, która sprawia, że obdarzony nią osobnik spostrzega
specjalne przedmioty pewnego określonego rodzaju i zwraca na nie uwagę, doznaje przy spostrzeganiu tych
przedmiotów pewnych swoistych wzruszeń i jest wewnętrznie popychany do pewnych czynności względem
nich;
• zakładał możliwość redukcji faktów społecznych do faktów psychicznych, tych zaś do instynktów (np. religia
wynika z instynktu religijności, kapitalizm – instynktu kolekcjonerskiego).
POJĘCIE HISTORYCYZMU
• używano tego pojęcia w celu oznaczenia każdej opcji na rzecz uwzględnienia w rozważaniach o człowieku i
życiu społecznym kontekstu historycznego;
• był to też światopogląd oraz metoda badania zjawisk społecznych (filozoficzny i metodologiczny);
• absolutny historycyzm (J. Topolski):
– żadnego faktu ludzkiego świata nie da się wytłumaczyć tak długo, jak długo będzie się go traktować jak coś
niezmiennego i danego raz na zawsze;
– życie historyczne to całość – pytanie o miejsce badanego faktu w czasie i przestrzeni całości;
– badanie rzeczywistości historycznej, które pozwala na poznanie jedynego w swoim rodzaju oblicza
indywiduum (wyczucie i badanie indywidualizmu);
– zatarcie granicy między podmiotem a przedmiotem badania (humanistyka) – pojęcia światopoglądu,
rozumu historycznego;
– poznanie świata człowieka wymaga swoistych procedur (Verstehen);
– relatywizm historyczny – sensowne wypowiadanie się o czymkolwiek wymaga brania pod uwagę
kontekstu.
SOCJOLOGIA FENOMOLOGICZNA
• Edmund Husserl (1859-1938) – twórca filozofii fenomenologicznej, Alfred Vierkandt (1867-1953), Max
Scheller (1874-1928), Theodor Litt (1880-1962);
• rzeczywistość społeczna ma charakter duchowy, świadomość konstytuuje społeczeństwo;
• Alfred Schütz (1899-1959):
– przesunął ośrodek zainteresowania z kwestii metodologicznej, na kwestię ontologiczną, badacz ma do
czynienia nie z rzeczami ile ze znaczeniami;
– należy badać tylko i wyłącznie świadomość, interesował go świat przed- i pozanaukowo przeżywany;
– postulat adekwatności – terminy jakimi posługuje się badacz powinny być jak najbliżej terminów
używanych przez uczestników świata badanego.
SOCJOLOGIA MANNHEIMA
• zajmował się kryzysem kultury – jego zdanie wstrząsy i rewolucje XX wieku są symptomami nie
przejściowego niepokoju, ale radykalnych zmian strukturalnych we wszystkich dziedzinach życia, u źródeł
kryzysu znajduje się dezintegracja społeczna;
• idea polityki naukowej – powołanie nauk społecznych wykracza poza bramy uniwersytetów;
• koncepcja wiedzy społecznej – wiedza ścisła, ale odmiennej od przyrodoznawstwa, cechą tej socjologii był
holizm;
• próbował wyjaśniać także naturę myślenia – przezwyciężał „nominalizm” sprowadzający rozwój myśli do
izolowanych aktów myślenia pojedynczych jednostek i „realizm” traktujący jego rozwój jako absolutnie
niezależny od historycznego czasu i społecznej przestrzeni;
• prowadził także dialog z marksizmem – nie godził się, że kluczowe znaczenie mają podziały i konflikty
klasowe, uprzywilejowanie proletariatu.
SOCJOLOGIA THOMASA
• zachowania społeczne należy tłumaczyć historycznie i społecznie, nie biologicznie;
• kontrola – wszystko cokolwiek umożliwia lub ułatwia człowiekowi panowanie nad środowiskiem
przyrodniczym i społecznych (pozwala eliminować zjawiska przeszkadzające w adaptacji);
• kryzys – jakiekolwiek zakłócenie ustalonych nawyków, każde wydarzenie lub szereg wydarzeń wytrącających
człowieka z bezrefleksyjnej rutyny i zmuszający do szukania nowych rozwiązań które z czasem też ulegną
rutynizacji, stając się nowymi nawykam trwającymi aż do pojawienia się nowego kryzysu;
• zagadnieniem najważniejszym jest zmiana społeczna, odbywająca się przez kryzysy zakłócające działanie
nawyków i zmuszające do szukania nowych form adaptacji, jej wyjaśnienie wymaga jednoczesnego
uwzględnienia obiektywnych warunków i świadomej działalności ludzkiej, społecznej i jednostkowej strony
procesu czy też wartości, postaw, kultury i osobowości;
• Chłop polski w Europie i Ameryce ze Znanieckim:
– nauka społeczna powinna opierać się na metodycznie prowadzonych badaniach;
– kierować się określona koncepcją procesu społecznego jako całości;
– rozpatrywać wszelkie fakty w ich powiązaniu z innymi faktami, z kulturą jako całością;
– przyjąć założenie, że wpływ warunków na jednostki i odwrotnie, wymaga dopiero zbadania, można
bowiem być jedynie pewnym, że nie mamy do czynienia z prostą zależnością, ale skomplikowanych
procesem wzajemnego oddziaływania.
• wartości – obiektywne kulturowe elementy życia społecznego;
• postawy – subiektywne cech charakterystyczne członków grupy społecznej;
• osobowość ludzka to czynnik rozwoju społecznego, jest także jego rezultatem;
• socjologia ma być nauką o wartościach społecznych (wyłączanie te aspekty rzeczywistości społecznej, które w
danym momencie w danej grupie uzyskują znaczenie dzięki odnoszącym się do nich postawom ludzkim);
• dezorientacja społeczna – zmniejszenie wpływu istniejących norm postępowania na poszczególnych członków
grupy;
• reorganizacja społeczna – stworzenie nowych schematów zachowania, które zastąpią lub zmodyfikują dawne i
lepiej będą odpowiadały zmienionym postawom.
• podjęli temat społeczności lokalnej (community) – ma terytorium, interakcje społeczne, trwałe więzi między
członkami, wzorem było kształtujące ducha publicznego i ducha kultury amerykańskiej, miasteczko;
• społeczność lokalna jest jakby mikrokosmosem, a występujące w niej zjawiska i procesy mają charakter mniej
lub bardziej uniwersalny – metodologiczny wzór monografii antropologicznej;
• orientacja typologiczna – ujmowanie badanych społeczności jako reprezentacji szerszych kategorii stosunków
czy też grup ludzkich, połączone zwykle z umieszczaniem ich w określonych punktach skali (wieś-miasto,
grupa pierwotna-wtórna, lokalizm-kosmopolityzm itp.);
• orientacja ekologiczna – uprzywilejowanie badań społeczności lokalnej z punktu widzenia wpływu, jaki na jej
strukturę i rozwój wywiera środowisko przyrodnicze;
• orientacja funkcjonalnostrukturalna – szczególny nacisk na ujęcie społeczności lokalnej jako powiązanego
wewnętrznie systemu.
FUNKCJONALZIM
• funkcjonalistyczna antropologia społeczna powstała w Anglii za sprawą Alfreda R. Radcliffe-Browna (1881-
1955) i Bronisława Malinowskiego (1884-1942);
• termin ten oznacza:
– teorię społeczeństwa i kultury preferującą pewien sposób wyjaśnień;
– schemat pojęciowy umożliwiający spójny opis rzeczywistości;
– metodę badawczą, która bywała stosowana bez jasno sformułowanej teorii i przy użyciu tradycyjnego
języka.
• uczeni nazywali się antropologami społecznymi, w celu uwydatnienia, że reprezentują wyodrębnioną
dyscyplinę, w której problemy socjologii ogólnej są pojmowane w badaniach nad społeczeństwami
prymitywnymi;
• funkcjonalizm jako „socjologizm”: Radcliffe-Brown:
– reprezentował odmianę „strukturalistyczną”;
– trzy zasadnicze aspekty każdego systemu społecznego to struktura społeczna (najważniejszy), ogół
społecznych praktyk, szczególne sposoby myślenia i odczuwania;
– w późniejszych okresach działalności strukturę określał jako relacje między osobami, grającymi role
społeczne, utrzymywanie jedności, harmonii i zwartości między nimi;
– organizacja – pojęcie odnosiło się do układu czynności – układ dwóch lub więcej osób – czynności, które
są przystosowane do połączonej, złożonej działalności;
– instytucja – ustalony, społecznie uznany system norm i wzorów postępowania odnoszących się do jakiegoś
aspektu życia społecznego.
• funkcjonalizm jako „psychologizm”: Malinowski:
– walory jego monografii to: niezwykła wszechstronność, nastawienie na odkrycie logiki w działaniu dzikich,
krytycyzm wobec źródeł informacji;
– punktem wyjścia jego teorii był organizm biologiczny posiadający zespół trwałych potrzeb (wrodzonych
predyspozycji) – metabolizm, reprodukcja, odpowiednie warunki fizyczne, bezpieczeństwo, ruchliwość,
rozwój i zdrowie;
– kultura jest ogromnym aparatem dla zaspokojenia tych potrzeb;
HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ 29/40
– proces zaspokajania potrzeb biologicznych wytwarza nową kategorię potrzeb (instrumentalne) – kulturowy
zestaw narzędzi i dóbr musi być wyprodukowany, wykorzystywany, utrzymywany i zastąpiony nowymi
wytworami, zachowanie ludzkie pod względem jego technicznych, zwyczajowych, prawnych, czy morulach
nakazów musi być skodyfikowane, uregulowane w działaniu i zaopatrzone w sankcje, materiał ludzki,
dzięki któremu każda instytucja utrzymuje się musi być odnawiany, kształtowany i ćwiczony, w ramach
każdej instytucji władza musi być określona i musi dysponować środkami zapewniający mu pełne
wykonywanie jej poleceń – zaspokajaniu tych potrzeb służą gospodarka, kontrola społeczna, wykształcenie,
organizacja polityczna;
– są jeszcze potrzeby „pochodne”, potrzeby integratywne – nauka, magia, mit, religia i sztuka;
– instytucje – grupa ludzi połączonych ze sobą w celu zrealizowani prostego lub złożonego działania, posiada
wyposażenie materialne i techniczne, podstawę jej działalności stanowi dokładnie określony status prawny
lub zwyczajowy, przedstawiony w formie językowej w mitach, legendach, regułach, maksymach.
• poza funkcjonalistyczną ortodoksją: Edward Evan Evans-Pritchard (1902-1973):
– podjął problem abstrakcji – dla niego oznacza albo uczynienie przedmiotem badań jedynie szczególnej i
ograniczonej części życia społecznego oraz uwzględnienie reszty tylko o tyle, o ile wiąże się ona ściśle z
wybranym przedmiotem, albo analizę strukturalną kombinowania abstrakcji wyprowadzonych z życia
społecznego;
– krytykował skłonność Malinowskiego do budowania generalizacji na temat życia społecznego na podstawie
faktów wziętych z jednego izolowanego społeczeństwa;
– zorientował swój funkcjonalizm na problematykę tzw. kultury subiektywnej – zjawiskowe cechy kultury i
społeczeństwa są dla niego manifestacjami czynników subiektywnych (interesował a go więc także
świadomość).
PSYCHOKULTURALIZM
• pierwszą wybitną pracą antropologiczną, w której podjęta został próba psychologicznej charakterystyki kultury
była książka Ruth Benedict Wzory kultury;
• Freuda, który byłby do zaakceptowania przez antropologów kultury tworzyli twórcy tzw. neopsychoanalizy:
Karen Horney (1885-1952), Harry Stack Sullivan (1892-1949) i Erich Fromm (1900-1980);
• szczególne znaczenie miały także prace Abrama Kardniera (1891-1981), który dokonał radykalnej rewizji
freudyzmu: odrzucił instynktywizm, uniwersalizm i ewolucjonizm oraz koncepcję kultury jako czynnika
represji:
– położył nacisk na „adaptacyjny” aspekt teorii Freuda: podstawowe cechy psychiki ludzkiej wytwarzają się
w procesie przystosowania się jednostki do warunków i wymogów środowiska społecznego;
– w każdym społeczeństwie istnieje tzw. osobowość podstawowa wspólna wszystkim lub przynajmniej
większości członków i zharmonizowanej z jego instytucjami;
– instytucje pierwotne – obejmują nade wszystko praktyki socjalizacji młodego pokolenia, determinują
zasadnicze cechy psychiczne poddanych ich działaniu jednostek;
– instytucje wtórne – wytwarzane są przez osobowość podstawową na drodze „projekcji” i „racjonalizacji”,
odnosi się do działania jednostek na środowisko społeczne;
• Ralph Linton (1893-1953):
– żadna jednostka nie zna i nie może znać całości kultury, w jakiej uczestniczy;
– każde społeczeństwo dzieli swych członków na różne kategorie – inne są związane z nimi oczekiwania,
inne podejmują działania (uczestnictwo w kulturze jest więc uwarunkowane statusem jednostki),
interesowała go więc osobowość statusowa;
– osobowość modalna – kategoria statystyczna, jej badania wymagało skupienie uwagi na częstotliwości
występowania pewnych cech psychicznych w danej populacji, nie wykluczał istnienia w granicach kultury
wielu typów osobowości.
NEOEWOLUCJONIZM
• koncepcję jako własność gatunku ludzkiego najwcześniej zaproponował Leslie Alvin White (1900-1975):
STRUKTURALIZM
• koncepcja stworzona przez Claude’a Lévi-Straussa (ur. 1908);
• piętnował kryzys w naukach społecznych (zwłaszcza antropologii) – językoznawstwo uważał za jedyną naukę
społeczną zasługującą na miano nauki i wzór do naśladowania;
• ludzkie kultury – podobnie jak języki – podlegają pewnym uniwersalnym prawom i właśnie ich odkrycie jest
głównym zadaniem antropologii;
• należy przejść od opisu niezliczonych faktów składających się na życie ludzkości do rządzących nim prawa;
• kultura jest systemem komunikacji między ludźmi;
• nieskończoną wielość obserwowalnych zjawiska sprowadzić należy do możliwie niewielu struktur
elementarnych;
• należy badać to czego ludzie nie są świadomi, a co kieruje ich życiem;
• na poziomie tego co ogólne i konieczne, nie liczą się różnice indywidualne: ważne są społeczne reguły, którym
wszyscy są poddani;
• ponadindywidualne reguły tworzą system, którego wszystkie elementy są współzależne.
TEORIA KONFLIKTU
• do zainteresowania się problemem konfliktu społecznego w obrębie socjologii amerykańskiej najbardziej
przyczynił się Lewis Alfred Coser (1913-2003):
– zauważył, że konflikty mogą przyczyniać się do wzrostu integracji społecznej;
– od struktury zależy jedynie sposób przejawiania się i rozwiązywania konfliktów, podłoża należy szukać
gdzie indziej;
• Ralph Dahrendorf (ur. 1929):
– pojmował konflikt jako walkę pomiędzy grupami społecznymi;
– w stosunkach społecznych wszechobecne są stosunki zależności, wszelka organizacja społeczna opiera się
na rozróżnieniu pozycji wyższych i niższych;
– interesy tych którzy mają władzę są sprzeczne z interesami tych którzy jej podlegają;
– początkowo te interesy są utajnione – kiedy zostają uświadomione, tzn. przekształcą się w jawne, wybucha
konflikt.
• radykalną wersję przedstawił Charles Wright Mills (1916-1962):
– widział potężne elity – kumulujące bogactwo, władzę i prestiż – oraz masy „szarych ludzi” pozbawionych
wpływu na jakiekolwiek sprawy publiczne, całkowicie zależne;
– akceptował Marksowski pogląd na zadania nauk społecznych (ułatwienie zwykłym ludziom orientacji w
świecie);
– dokonał pewnej rehabilitacji socjologii historycznej;
– interesowali go konkretni ludzie w określonym miejscu i czasie (ucieczka od abstrakcjonizmu),
kwestionował możliwość odkrycia ogólnych praw socjologicznych.
• inną koncepcję przedstawił amerykański socjolog Randall Collins (ur. 1941):
NEOFUNKCJONALIZM
• twórcą nazwy kierunku i jego rzecznikiem jest Jeffrey C. Alexander (ur. 1952);
• opiera się głównie na spuściźnie Parsonsa;
• społeczeństwo jest systemem, którego istotne właściwości są niewyprowadzalne z właściwości jego części
składowych;
• ciągle się tworzy, jest bardziej projektem teorii.