BÜYÜK PATLAMA VE EVRENİN OLUŞUMU & ATOM ALTI PARÇACIKLAR

Giriş

Birisiyle ilk defa tanışırken, adettendir “Nerelisiniz?” diye sorulur. Aynı soruyu maddeye, atoma dahası atom altı
parçacıklara sorsak, cevap olarak “B igbang’lıyız!” diyeceklerdir. Büyük Patlama! Peki nedir “Büyük Patlama”?

Büyük Patlama ve Evrenin Oluşumu

Patlama kelimesi yıkıcı, bozucu, dağıtıcı anlamlar ima etse de, Büyük Patlama “sıfır hacim ve sonsuz yoğunluktaki
bir noktadan madde ve zamanın ortaya çıkması” şeklinde özetlenebilir.

Evrenin yapısı

Evrende gök adalar, bulutsular, ışımalar, toz, hidrojen, nötronlar bulunur. Milyarlarca galaksi ve her galakside
miyarlarca yıldız vardır. Galaksilerin merkezinde bir kara delik ve ayrıca galaksiyi bir arada tutmak için gerekli ek
kuvveti sağlayan Karanlık Madde olduğu teorik olarak ifade edilmektedir. Evrende en az bilgi sahibi olduğumuz
cisimler, yıldızların ölümleriyle oluşan, kara delikler, nötron yıldızları ve beyaz cücelerdir.

Evrenin oluşumu hakkında son yüzyıla kadar Statik Evren modeli öngörülüyordu. Günümüzde kabul gören
“Genişleyen Evren Kuramı”’dır.

Neden Büyük Patlama?

Bilim adamlarını “Büyük Patlama”ya dolayısıyla “Genişleyen Evren Kuramı”’na götüren nedenler nelerdi?

1. Işık ya da ses gibi dalga yayan kaynaklar hareket edince, gözlemci, kaynağın frekans ve dalga boyunu farklı
ölçer. Kaynak uzaklaşıyorsa dalga boyu büyük, yaklaşırsa küçük ölçülür. Bu bilgiyi kullanarak gök
cisimlerinden gelen ışımayı ölçen bilim insanları (Slipher, Friedmann, Lemaitre ve Hubble), bu kaynakların
dalga boyunu daha büyük ölçtüler. Bu olaya “Kırmızıya Kayma” denir. (λkırmızı > λmavi ). Ölçümlerini sürekli
tekrarlayan bilim insanları sürekli kırmızıya kayma gözlemlediler. Bu durum, Evrendeki gök cisimleri bizden
uzaklaşıyor sonucunu doğurmaktadır.

Uzaklaşan kaynağın dalga boyu büyük ölçülür

Meydana gelen bu gelişmelerden sonra, Edwin Hubble “Evrenin Genişlediği” fikrini ileri sürdü ve gök adaların
bizden uzaklaşma hızıyla ilgili Hubble Yasası’nı açıkladı. Buna göre;

v=H.d
 v: Gök adanın uzaklaşma hzı
H: Hubble sabiti
d: Gök adanın bize uzaklığı

Eğer evren genişliyorsa, zamanda geri gidilirse bunun başlangıcının boşlukta bir nokta olacağını aklımızda
kurgulayabiliriz.

Genişleyen evreni üzerinde benekler olan bir balonun şişmesine benzetebiliriz

2. 1965 yılında iki bilim insanı A. A. Penzias ve R. W. Wilson, Bell Laboratuvarında uydu haberleşme
deneylerine bir sesin karıştığını fark ettiler. Yaptıkları çalışmalar neticesinde bu sesin Büyük Patlama’dan
arta kalan mikrodalga fon ışıması olduğunu buldular. Penzias ve Wilson bu buluşları ile 1978’de Nobel
Ödülü aldılar.
Bu bulguyu teyit etme amacıyla NASA 1989 yılında Kozmik Fon Kaşifi isimli COBE uydusunu yörüngeye
gönderdi. Yapılan ölçümler bu fon ışımasının varlığını ispatladı.

3. Yıldızlardaki enerji, füzyon reaksiyonlarıyla hidrojenin helyuma dönüşmesiyle oluşur. Eğer evren
sonsuzdan beri var olsaydı hidrojenin tümünün helyuma dönüşmesi gerekirdi. Fakat şu an evrende var
olan hidrojen-helyum oranı teorik hesaplamalara göre Büyük Patlama’dan bugüne kadar geçen sürede
olması gerektiği gibidir.

Evren 15-20 milyar yıl önce sonsuz yoğunluktaki sıfır hacimli noktadan ortaya çıktı. Büyük Patlama sırasında tüm
madde kuarklardan oluşmuş bir haldeydi. Bunu izleyen sürede bütün kuarklar çekirdek kuvveti yoluyla birleşerek
parçacıkları oluşturdu.
Büyük Patlama’dan galaksilerin oluşumuna kadar ki süreci betimleyen bir çizim

Eski Yunan filozofların fikirlerinden, Genişleyen Evren Kuramına gelinceye kadar bilim insanları evrenin yapısıyla
ilgili çeitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Dünya merkezli evren anlayışı ve Güneş merkezli evren anlayışı gibi.

Evrenin Geleceği

Büyük Patlama teorisinin genel kabule kavuşması birçok bilim insanının katkılarıyla gerçekleşmiştir. Buna ek olarak
evrenin geleceği ile ilgili de bazı teoriler ileri sürülmüştür.

1. Sabit durum modeli: evrenin sürekli durağan, başlangıcı ve sonu olmadığı iddiasındadır. Geçerliliği
kalmamış bir modeldir
2. Sonsuz evrenler teorisi: bu evren gibi sonsuz diğer evrenler kuantum etkileri sonucu oluşmuştur. Bu
şekilde de devam etmektedir.
3. Açılır kapanır evren modeli: evren genişlemesini tamamlayacak ve tekrar büzülerek başlangıç durumuna
dönecek ve sonra tekrar bir Büyük Patlama yaşayarak tekrar genişleyecek ve sürekli devam edecektir. Bu
modelin eksikliği büzülme sırasında ağır atomların nasıl hidrojene hatta kuark seviyesine kadar
indirgeneceğini net olarak açıklayamamasıdır.
4. Kuantum yer çekimi modeli: Atom altı parçacıklar kendiliğinden var ve yok olabilir. Bu olaylar için bir
sebep aranmaz

Atom Altı Parçacıklar

20. yüzyılın sonlarına doğru yapılan yüksek enerjili çarpışma deneylerinde birçok yeni parçacık keşfedildi. Şu ana
kadar belirlenen parçacık sayısı 300’den fazladır. Atomdan daha küçük veya atomu oluşturan parçacıklara atom
altı parçacıklar denir. Bu parçacıklar temel olarak Leptonlar ve Kuarklardır. Atom altı parçacıklar bunlardan
meydana gelir.
Atom altı parçacıkları açıklayan deneysel olarak ispatlanmış en iyi teori Standart Model (SM)
adı verilen bir modeldir. Standart Model’e göre maddenin yapı taşları olan temel parçacıklar:

1. Fermiyonlar, altı lepton ve altı kuarktan oluşan madde parçacıklarıdır

2. Bozonlar, fermiyonlar arasındaki temel etkileşmeleri gerçekleştiren aracı parçacıklardır.

 Protonlar ve nötronlar kuarklardan, elektronlar ise leptonlardan meydana gelmektedir.

 Bozonlar da tüm temel etkileşmelerin kuvvet taşıyıcıları olan ara etkileşim parçacıklarıdır.
 Temel madde parçacıkları (kuarklar, leptonlar) 1/2, 3/2 ...gibi 1/2’nin tek katları olan iç açısal
momentuma (spin) sahip parçacıklardır.
 Bozonlar ise tam sayı spine sahip parçacıklardır.

Madde Parçacıkları
Leptonlar
Leptonlar, çekirdek kuvvetleri ile etkileşmeyen parçacıklardır. Tüm leptonlar 1/2 spinlidir. Leptonların belirli
bir yapıları yoktur ve noktasaldır. Altı leptondan her birinin bir karşıt parçacığı bulunmaktadır.

Sembol Çeşni Kütle (GeV/c2) Elektrik Yükü

ve Elektron nötrinosu < 7.10-9 0
e- Elektron 0,000511 -1
vµ Müon Nötrinosu <0,0003 0
µ Müon 0,106 -1
vτ Tau nötrinosu < 0,03 0
τ Tau 1,7771 -1

Kuarklar
Kuarklar tek olarak bulunmaz. Tek kuark, kesirli elektrik yüküne sahiptir. Kuarklar hadronlar olarak adlandırılan
birleşik parçacıklar oluşturur. Hadronlar, iki veya üç kuarkın bir araya gelerek oluşturdukları birleşik sistemlerdir.
Bir hadrondaki kuarkların elektrik yüklerinin toplamı her zaman bir tam sayıdır.
Hadronlar iki sınıfa ayrılır: Baryonlar ve Mezonlar.

1. Baryonlar: Üç kuarkın birleşiminden oluşurlar. Örneğin proton iki üst ve bir alt kuarkın birleşimidir (uud).
Nötron da iki alt ve bir üst kuarkın birleşimidir (ddu).
2. Mezonlar: Bir kuark ve bir anti kuarkın birleşimidir. Mezonlar, kararsız bir yapı gösterir ve çabuk bozunur.
Bilinen en hafif mezonlar pionlardır. Pion bir üst (up) bir de alt (down) quarkın bir araya gelmesi ile oluşur.
Örnek:

Çekirdeğinde 6 proton ve 8 nötronu olan C (karbon) atomunda kaç üst (u) ve alt (d) kuark bulunur?

Protonun kuark yapısı uud ve nötronun kuark yapısı ddu olduğundan, 6 protonda, 12 u ve 6 d kuark; 8 nötronda
16 d ve 8 u kuark olur. Toplarsak, C (karbon) atomunda, 20 u (üst) ve 22 d (alt) kuark vardır.

Sembol Çeşni Kütle (GeV/c2) Elektrik Yükü

u Üst (up) 0,003 + 2/3

d Alt (down) 0,006 - 1/3

c Tılsımlı (charm) 1,3 + 2/3

s Acayip (strange) 0,1 - 1/3

t Tepe (top) 173 + 2/3

b Taban (bottom) 4,5 - 1/3

Tabloda görüldüğü gibi quarklar sembollerini İngilizce adlarının baş harflerinden almıştır. Bu nedenle quarkların
İngilizcelerini bilmemiz faydalı olabilir.

Karşıt (anti) parçacık

Dirac elektron spininin kaynağını ve manyetik momentini başarı ile açıklayan “Dirac Kuramı”nı ortaya koydu.
Foton ve yüksüz pion (π0) dışındaki bilinen temel parçacıkların anti parçacığı vardır. Örneğin elektronun anti
parçacığı pozitrondur. Pozitron e+ ile gösterilir.

Şimdi bazı parçacıkları ve özelliklerini tablolar üzerinde gösterelim.

 LEPTONLAR

Parçacık adı Sembol Karşıt parçacığı Kütle (MeV/c2)

e- 0,511
Elektron e+

ve < 7.10-6
Elektron nötrinosu

µ- 105,7
Müon µ+

vµ <0,3
Müon Nötrinosu

Τ- 1784
Tau Τ+

vτ < 30
Tau nötrinosu

HADRONLAR

BARYONLAR MEZONLAR
Parçacık Karşıt Kütle Parçacık Karşıt Kütle
Sembol Sembol
adı parçacığı (MeV/c2) adı parçacığı (MeV/c2)

Proton p p 938,3 Pion π+ π- 139,6

Nötron n n 939,6 Kaon K+ K- 493,7

Lambda Λ0 Λ0 1115,6 Eta ƞ ƞ 548,8

Sigma Σ Σ 1189,4

Ksi Ξ Ξ 1315

Omega Ω Ω 1672

Ara Etkileşim (Alan) Parçacıkları

Tüm fiziksel olaylar dört temel kuvvet olan, çekirdek kuvveti (güç-
lü kuvvet), elektromanyetik kuvvet, zayıf kuvvet, kütle-çekim
kuvvetin etkisi altında gerçekleşir. Bu kuvvetlerin parçacıklar arasında geçmesinde rol alan ara parçacıklar olduğu
bulunmuştur.

 Çekirdek kuvvetine gluon adlı alan parçacığı aracılık eder.

 Elektromanyetik etkileşme durumundaki alan parçacığı fotondur (γ).
 Zayıf kuvvetin kuvvet taşıyıcıları W+ , W- ve Z bozonlarıdır.
 Kütle-çekim kuvvetine ise graviton denilen alan parçacığı aracılık eder.
 Tüm temel etkileşmelerin kuvvet taşıyıcıları olan ara etkileşim parçacıkları bozondur.
 Elektromanyetik, zayıf ve güçlü etkileşimler, spini s = 1 olan bozon parçacıklarının değiş tokuşu yoluyla
gerçekleşir.
 Leptonlar, kuarklar ve baryonlar fermiyonları oluşturur. Taşıyıcı bozonlar ve mezonlar da bozonları
meydana getirir.

Gluonların (sarı elipsler) kuarkları

birleştirmesini anlatan sembolik bir çizim

Proton ve nötronun 3 er quarktan meydana gelişi

Şekilde görüldüğü gibi kuarklar proton ve nötronu oluşturur. Proton ve nötronlar da atom çekirdeğini yapılandırır.
Çekirdeğin etrafındaki uzaya yerleşen lepton ailesine ait elektron bulutlarıyla atom meydana gelir. Atomlar da bir
araya gelerek molekülleri oluştururken moleküller de bir araya gelerek maddeyi oluşturur.