Filozofia Interpretacji ....

Jedno - wiele 
Filozofia interpretacji
wykład #1
Problem „jedno - wiele“
• Czy rzeczywistość składa się

tylko z przedmiotów
konkretnych, czy też istnieją
również rzeczy abstrakcyjne?
(pytanie ontologiczne)
• W jaki sposób pojęcie ogólne

może odnosić się do wielu
rzeczy? (pytanie
epistemologiczne)
• inaczej: problem
uniwersaliów
(powszechników)
Problem „jedno - wiele“
Podstawowe rozwiązania:
• realizm: uniwersalia istnieją

niezależnie od umysłu
(filozofia starożytna)
• konceptualizm: uniwersalia
to zależne od umysłu pojęcia
(filozofia nowożytna)
• nominalizm: tylko słowa są

uniwersalne (filozofia
średniowieczna)
Filozofia Platona
Kratylos: stosunek wyrazów do rzeczy
Również więc i nazwę, o

najszlachetniejszy, z natury dla każdej
rzeczy przeznaczoną ów prawodawca
musi potrafić do liter i sylab
sprowadzić, i trzeba, żeby mając
wzgląd na istotę nazwy, wszystkie
nazwy tworzył i stosował, jeśli pragnie
być prawdziwym słowotwórcą.
Nazwy przysługują rzeczom w sposób

naturalny, i nie każdy będzie twórcą
nazw, lecz jedynie ten, kto zważa, by
nazwa wszystkiego była zgodna z
naturą, i potrafi oddać jej obraz za
pomocą liter i sylab.
Filozofia Platona
• „Orestes”: wyraża brutalność natury,
nieokrzesaność i dzikość (oreinon)
• ,,Agamemnon”: godzien podziwu ze

względu na swą wytrwałość (agastos
kata ton epimonen)
• „Człowiek, skoro coś dostrzegł, to

znaczy opope, to zarówno anathrei
(rozpatruje), ja i wnioskuje, czyli
logidzetai, z tego, co zobaczył. Słusznie
więc jako jedyny ze zwierząt człowiek
zost a ł n a zw a n y a n th rop os , j a k o
anathron ha opope (rozpatrujący to, co
zobaczył)
• doktryna esencjalizmu znaczeniowego

Filozofia Platona
Ontologia Platona
(a) argument ze zmiany: świat poznawalny zmysłowo jest złudzeniem; rzeczy

są zmienne, nie mogą więc stanowić ostatecznej podstawy rzeczywistości
(b) argument ze sprzeczności: to co prawdziwe, nie może zawierać

sprzeczności; jedna rzecz może być zarówno mała jak i duża (w porównaniu
z innymi)
(c) to, co istnieje naprawdę, to idee lub formy (np. idea dobra, idea trójkąta,
idea psa), które są wieczne, niezmienne (argument ze zmiany), poza
czasem i przestrzenią (argument ze sprzeczności)
(d) rzeczy postrzegalne zmysłowo partycypują w ideach (inaczej: idee są

wzorami rzeczy fizycznych) – w ten sposób rozwiązujemy problem jedno -
wiele (poszczególne trójkąty możemy określać mianem trójkątów, bo
partycypują one w wiecznej, niezmiennej idei trójkąta (to jest Platońska
odpowiedź na pytanie, jak wielość rzeczy może być jednością i pytanie, jak
słowa wiążą się ze światem)
Filozofia Platona
• Jaka jest natura idei? Jaka

jest natura relacji pomiędzy
ideami a rzeczami?
(1) mimesis
(naśladownictwo)
(2) methexis
(partycypacja)
(3) koinonia (wspólnota)
(4) parousia (obecność)
Filozofia Platona
Epistemologia Platona
(a) poznanie zmysłowe może nas mylić, nie

prowadzi do wiedzy (episteme), tylko do
mniemania (doksa)
(b) poznanie prawdziwe (pozwalające dotrzeć do

świata idei) to poznanie racjonalne, które ma
dwa oblicza:
– intuicyjne (myślenie to 'widzenie oczami duszy')
– dyskursywne (w języku)
(c) teoria anamnezy (odpomnienia) – poznanie

idei polega na tym, że duszą 'przypomina' sobie
idee, które kontemplowała przed tym, gdy 'za
karę' została uwięziona w ciele
Filozofia Platona
tertius homo (trzeci człowiek),
Parmenides Platona:
— Ja mam wrażenie, że tobie się z takiego

powodu wydaje, że każda postać jest
jedna. Kiedy uważasz, że jest wiele
jakichś przedmiotów wielkich, to, może
być, wydaje ci się, kiedy patrzysz na nie
wszystkie, że jest jakaś jedna i ta sama
idea, i dlatego sądzisz, że to, co wielkie,
jest czymś Jednym.
— Prawdę mówisz — powiada.
— A cóż, kiedy spojrzysz na wielkość samą

i na te inne przedmioty wielkie, jeżeli tak
samo oczyma duszy oglądasz to wszystko
razem, czy nie zjawi ci się znowu jakąś
jedna wielkość, dzięki której to wszystko
musi wydawać się wielkie?
— Chyba tak.
Filozofia Platona
— Więc pokaże się nowa, inna postać wielkości, obok

wielkości samej i tych przedmiotów, które w niej
uczestniczą. A oprócz tych wszystkich, jeszcze inna,
dzięki której te wszystkie będą wielkie. I w ten sposób
nigdy nie będziesz miał w każdym wypadku jednej
postaci, tylko ich dostaniesz nieskończoną ilość. A
Sokrates powiada: Parmenidesie, a może każda postać
jest myślą o tych rzeczach, i ona nie może tkwić nigdzie
indziej, jak tylko w duszach. W ten sposób każda byłaby
czymś Jednym i już by się z nią nie działo to, o czym się
teraz mówiło.
Filozofia Arystotelesa
Argumenty Arystotelesa
przeciwko teorii idei:
• trzeci człowiek
• niepotrzebny dualizm
• pomieszanie kategorii
substancji i własności
Ontologia Arystotelesa
(a) istnieją dwa rodzaje bytów – substancje (istniejące

samodzielnie) i przypadłości (istniejące w substancjach)
(b) substancja „składa się” (nie w sensie przestrzennym) z

materii i formy; forma decyduje o przynależności gatunkowej
rzeczy (np. formą człowieka jest rozumność, która odróżnia
ludzi od innych zwierząt); materia jest zaś czynnikiem
nieokreślonym: to ona indywidualizuje rzeczy (substancje
należące do tego samego gatunku – np. poszczególni ludzie –
mają tę samą formę, ale jako że forma ta „odciśnięta” jest w
różnych „fragmentach” materii, ludzie różnią się między
sobą)
Epistemologia Arystotelesa
(a) wiedza to znajomość form (istot,

esencji) rzeczy
(b) celem nauki jest budowa tzw. definicji

esencjalnych, tj. definicji wychwytujących
istoty rzeczy. Definicje te mają postać
klasyczną (definitio fit per genus
proximum et differentiam specificam), a
ostateczna wiedza o świecie to wielka
tablica definicji esencjalnych (zwana też
drzewem Porfiuriusza)
(c) Arystoteles (podobnie jak Sokrates i

Platon) był zatem zwolennikiem
esencjalizmu znaczeniowego. Słowa wiążą
się ze światem w ten sposób, że
wychwytują istoty (esencje) rzeczy
Podsumowanie
• Platon – uniwersalia
istnieją przed rzeczami
(ante rem)
• Arystoteles – uniwersalia
istnieją w rzeczach (in re)
• zależność między
rzeczywistością,
umysłem i językiem -
definicja filozofii?
FIDES ET RATIO
FILOZOFIA INTERPRETACJI
WYKŁAD #2
MIĘDZY ROZUMEM A WIARĄ
Podstawowe pytanie filozofii średniowiecznej:
Jak pogodzić rozum z wiarą?

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE
• ambiwalencja św. Augustyna
W tym małym ziarnku siła jest cudowniejsza i doskonalsza, dzięki której
wilgoć połączona z pobliską ziemią potrafi przekształcić się we
właściwości danego drzewa (…). Podobnie jak w ziarnku niewidzialne
razem było wszystko, co z czasem wyrosło w drzewo, tak należy sądzić i o
świecie, kiedy Bóg wszystko jednocześnie stworzył; że miał on wszystko,
co w nim zostało dokonane, kiedy uczyniony został dzień; nie tylko niebo
wraz ze słońcem, księżycem i gwiazdami [...], ale również to, co wydaje
woda i ziemia potencjalnie oraz przyczynowo, — zanim w czasie rozwiną
się tak, jak je już znamy w tych dziełach, które Bóg aż dotąd spełnia.
• rationes seminales
• signum Dei
WCZESNE ŚREDNIOWIECZE
• Szkoła w Chartres: Wilhelm z Conches, Teodoryk z Chartres i
Adelard z Bath
• Sami nie znają sił natury, a ponieważ pragną, by wszyscy byli
towarzyszami ich ignorancji, nie chcą, aby ktokolwiek siły te
badał i poszukiwał przyczyn rzeczy. Chcą byśmy wierzyli
niczym prostacy, aby wypełniło się proroctwo: „I był kapłan
niczym lud”. My jednakże twierdzimy, że dla wszystkich rzeczy
należy poszukiwać racji. (…) Wolą nie wiedzieć niż kogoś pytać;
a gdy dowiadują się, że ktoś inny poszukuje (racji), to obwołują
go heretykiem, zapatrzenie bardziej w swój mnisi kaptur niż ufni
swej mądrości.
•Czy chrześcijanin może ufać rozumowi?
ODKRYCIE ARYSTOTELESA
=> Boecjusz (VI w. n.e.): tłumaczenie części

Organonu
=> wiek XII: tłumaczenia dzieł Arystotelesa (z
arabskiego i greki); szkoły w Toledo i na Sycylii
=> 1210: sobór w Sens (prowincja paryska) zakazał
nauczania filozofii naturalnej Arystotelesa
=> 1215: Legal papieski Robert de Courcon zakazał
nauczania Metafizyki i innych pism Arystotelesa
=> zakaz odnowiony w 1228 r.
=> 13 kwietnia 1231 r.: papież Grzegorz IX pozwala na

studiowanie i nauczanie Fizyki Arystotelesa w skróconej
(ocenzurowanej) wersji
=> lata '40 XIII w.: cały corpus aristotelicum studiowany
w Paryżu
=> 12 marca 1255 r.: w Paryżu można uczyć wszelkich
doktryn Arystotelesa
=> „spór fakultetów”
=> statut 1 kwietnia 1272 r.
Statuimus et ordinamus quod nullus magister vel

bachellarius nostrae facultatis aliquam questionem pure
theologicam (...), determinare seu etiam disputare
presumat, tanquam sibi determinatos limites transgrediens.
=> czynniki metyrotyczne i instytucjonalne

Problemy merytoryczne:
(1) Wieczność wszechświata (Arystoteles uważał, że

Wszechświat jest wieczny)
(2) Nieśmiertelność duszy (dwie interpretacje: Filona z

Aleksandrii, że każdy człowiek ma śmiertelną duszę i
Awerroesa, że istnieje tylko jedna, ale nieśmiertelna
dusza, w której „uczestniczą” wszyscy ludzie)
AWERROIŚCI ŁACIŃSCY
Siger z Brabancji, Boecjusz z Dacji
- o wieczności Wszechświata: teza, że Wszechświat jest

wieczny, jest filozoficznie (secundum viam philosophiae)
bardziej prawdopodobna (probabilior) niż teza, że
Wszechświat miał poczętek w czasie
- o nieśmiertelności duszy: „Nie jest w naturze intelektu,
który jest niematerialny, by był zwielokrotniony.”
POTĘPIENIE 1270
10 grudnia 1270: Stephane Tempier, biskup Paryża,
potępia 13 tez filozoficznych:

1. Że intelekt wszystkich ludzi jest ten sam i jeden
tylko.
2. Że fałszem jest, iż człowiek postrzega.
3. Że wola człowieka jest zdeterminowana w
wyborze.
4. Że wszystko, co dzieje się w świecie
podksiężycowym, dzieje się z koniecznością właściwą
ciałom niebieskim
5.Że wszechświat jest wieczny.
6. Że nie istniał pierwszy człowiek.
POTĘPIENIE 1270
7. Że dusza, która jest formą człowieka jako
człowieka, ginie wraz z ciałem.
8. Że dusza oddzielona po śmierci od ciała nie cierpi
od ognia piekielnego.
9. Że wolna wola jest pasywna a nie aktywna; i że jest
zdeterminowana przez przedmiot pożądania.
10. Że Bóg nie postrzega rzeczy indywidualnych.
11. Że Bóg nie postrzega niczego poza samym sobą.
12. Że Opatrzność Boża nie rządzi ludzkimi czynami.
13. Że Bóg nie może uczynić nieśmiertelnymi i
niezniszczalnymi rzeczy, które są śmiertelne i
zniszczalne.
AWERROIŚCI PO 1270 r.
De aeternitate mundi Sigera z Brabancji
Cel: zbicie argumentów uzasadniających stworzenie z nicości
(creatio ex nihilo)
„Nie próbujemy, jednakże, udowodnić tezy przeciwnej do tej,

której oni starają się dowieść, a jedynie wykazać błąd ich
rozumowania.”
„Tu kończy się traktat Mistrza Sigera z Brabantu dotyczący

[proponowanego przez niektórych] dowodu odnośnie powstania
ludzi. Z natury tego dowodu wnoszą oni, że udało im się
udowodnić, iż świat został stworzony, choć ani ta teza, ani teza
jej przeciwna nie mogą być w ten sposób udowodnione, i tylko
na gruncie wiary można utrzymywać, że [świat] miał początek.”
Questiones in metaphysicam:
A zatem, pomimo tego, że tezę przeciwną do [powyższej, tj.
dotyczącej wieczności wszechświata] uznać należy na
gruncie wiary, choć nie można jej konkluzywnie dowieść, i
pomimo że argumentację Arystotelesa można podać w
wątpliwość, to wszystko nie może zadowolić w pełni
ludzkiego intelektu. Oto dlaczego Arystoteles mówi o wiedzy
jako o wyjaśnieniu wątpliwości. Nie wydaje się bowiem, by
ktoś mógł znać prawdę i nie wiedzieć, jak podważyć racje
[jej] przeciwne.
Quod aliquis cognoscat veritatem et nesciat solvere rationes in
oppositum, non videtur.
Siger z Brabancji, De anima intellectiva
„A zatem, na prośbę przyjaciół i pragnąc zaspokoić ich

pragnienie tak jak potrafimy, przedstawiamy w tym
traktacie nie nasze własne poglądy, a to, co w rozważanej
materii uważają uznani filozofowie.”
„Powiedzieliśmy, co Arystoteles uważał odnośnie do unii
duszy i ciała. Jednakże, tak jak i w każdej innej kwestii,
wolimy przyjąć opinię świętej wiary katolickiej, jeśli ta
byłaby w opozycji do opinii Arystotelesa.”
POTĘPIENIE 1277
WYDARZENIA 1276/1277 r.
→ 2 września 1276: Inkwizytor Generalny Francji, Simon
du Val, wzywa Sigera, Gosvina de la Chapelle i Berniera
Nivelles
→ wszyscy uciekają z Francji
→ 18 stycznia 1277: papież Jan XXI polecił Tempierowi

zbadać zdarzenia prowadzące do niepokojów na
Uniwersytecie
POTĘPIENIE 1277
7 marca 1277: drugie potępienie paryskie
179 tez filozoficznych:
- natura filozofii (7 tez)
- Bóg, jego natura, percepcja, wola (25 tez)
- anioły (31 tez)
- wszechświat, wieczność wszechświata (49 tez)
- człowiek, wola, intelekt (57 tez)
- etyka (10 tez)
40 tez teologicznych
- wiara chrześcijańska (5 tez)
- dogmaty (15 tez)
- cnoty chrześcijańskie (13 tez)
- cel ostateczny (7 tez)
w tym nie tylko tezy Sigera z Brabancji, ale i św. Tomasz z Akwinu
POTĘPIENIE 1277
Wstęp do potępienia:
Dicunt enim ea esse vera secundum philosophiam, sed non

secundum fidem catholicam, quasi sint duae contrariae veritates,
et quasi contra veritatem sacrae Sripturae sit veritas in dictis
gentilium damnatorum.
[Niektórzy filozofowie] stwierdzają, że istnieją rzeczy prawdziwe z
punktu widzenia filozofii, lecz nie z punktu widzenia wiary
katolickiej, jak gdyby były dwie sprzeczne prawdy, i jakby istniała
prawda w pismach pogan, która jest w opozycji do prawdy Pisma
Świętego.
DUPLEX VERITAS?
FAŁSZYWI PROROCY I CZYTANIE MIĘDZY WIERSZAMI
„Spotyka się studentów filozofii, którzy głoszą twierdzenia

sprzeczne z wiarą; jeśli zwróci się im uwagę, że ich tezy
są niezgodne z objawieniem, odpowiadają, że [takie tezy]
głosi Arystoteles, ale oni się [z nim] nie zgadzają –
powtarzają tylko słowa Arystotelesa. [Tak postępuje]
fałszywy prorok bądź fałszywy uczony, albowiem tym
samym jest podnieść wątpliwość nie rozwiewając jej, co
przyznać jej słuszność.”
DUPLEX VERITAS?
FILOZOFOWIE NA ROZDROŻU
→ secundum viam philosophiae

→ veritas ex suppositione
Quod aliquis cognoscat veritatem et nesciat solvere

rationes in oppositum, non videtur.
TOMASZ Z AKWINU
Stworzenie wszechświata:
→ Bóg stworzył świat ex nihilo

→ nie wykazano, że nie mógł go stworzyć odwiecznie
→ na gruncie filozoficznym nie można powiedzieć, czy
wszechświat jest wieczny (stworzony odwiecznie), czy
miał początek w czasie
→ na gruncie wiary: miał początek w czasie
TOMASZ Z AKWINU
„Żadna przyczyna, sprawiająca swój skutek natychmiast, nie

musi trwać przed swoim skutkiem. Otóż Bóg jest przyczyną
sprawiającą skutek nie poprzez zmianę, ale natychmiast: nie
ma więc konieczności, aby wyprzedzał w trwaniu swój
skutek.”
„Nie ma więc sprzeczności między dwoma twierdzeniami:
że coś zostało uczynione przez Boga oraz że nie było
momentu, kiedy by nie istniało.”
TOMASZ Z AKWINU
Nieśmiertelność duszy:
→ dusza jest formą ciała
→ jest to forma samoistna (niematerialna), bo:

(a) jest zdolna do poznawania wszelkich ciał;
(b) człowiek ma naturalne pragnienie ciągłego trwania w
bycie, a jest rzeczą niemożliwą, by naturalne pragnienie
było próżne.
TOMASZ Z AKWINU
Komentarz do De trinitate Boecjusza
Dary łaski są dane naturze nie po to, by zniszczyć naturę, ale by ją doskonalić. A
zatem światło wiary, które jest nam dane jako łaska, nie niszczy naturalnego światła
rozumu, który także dany jest nam od Boga.
Choć naturalne światło rozumu nie jest samo w sobie wystarczające, by odkryć te
rzeczy, które odkryć można jedynie przez wiarę, nie jest możliwe, aby te rzeczy, które
Bóg nam daje przez wiarę, byłe sprzeczne z tymi, które wrażone są w nas przez
naturę. W innym przypadku, jedne lub drugie musiałyby być fałszywe.
I, skoro jedne i drugie pochodzą od Boga, sam Bóg byłby autorem fałszu, co należy
odrzucić jako niemożliwe.
TOMASZ Z AKWINU
Filozofia: na podstawie przesłanek rozumu naturalnego
Teologia: oparta na objawieniu
Pozorna sprzeczność: wynika z nadużycia filozofii
„Rzeczy właściwe wierze nie podlegają niezawodnym

rozumowaniom; podobnie nie można dowieść rzeczy z
nimi sprzecznych, ale i nie da się dowieść ich
konieczności.”
BONAWENTURA
„Podobnie, największe niebezpieczeństwo tkwi w

oddawaniu się filozofii (…). Albowiem woda nauk
filozoficznych zmiesza się z winem Pisma Świętego po to
tylko, by wino zamieniło się w wodę, co jest rzeczywiście
złym znakiem i jakże różnym od początków Kościoła,
gdy nawróceni klerycy, jak Dionizos, odrzucili księgi
filozofów, by oddać się studiom Pisma Świętego. Ale w
dzisiejszych czasach wino zmieniło się w wodę, a chleb
w kamień – przeciwieństwo cudów Chrystusa.
TRZY STANOWISKA
TRZY WIZJE RELACJI
POMIĘDZY FILOZOFIĄ A TEOLOGIĄ
(1) Autonomia (Siger)
(2) Harmonia (Tomasz)
(3) „Teologia podejrzeń” (Bonawentura)

DWA PORZĄDKI (JAN BURYDAN)
o Niektóre prawdy znamy jedynie z objawienia: np. że wszechświat
stworzony ex nihilo.
o Naturaliter loquendo vel quod fit naturaliter: wszechświat jest
wieczny
o Ordo naturalis a ordo supernaturalis vel miraculis
ORDO NATURALIS
- w pełni poznawalny rozumowo
- zgodnie ze zwykłym biegiem rzeczy
ORDO SUPERNATURALIS
- boskie ingerencje w zwykły bieg rzeczy
- poznawalne jedynie na drodze objawienia
JAN BURYDAN
„[Istnieje] prawdziwość przy założeniu zwykłego biegu natury
(ex suppositione communis cursus naturae), i w ten sposób
prawdziwe jest, że sfery niebieskie się poruszają a ogień jest
gorący – itd. dla innych twierdzeń wiedzy naturalnej –
niezależnie od faktu, że Bóg może uczynić ogień zimny,
czyniąc tym samym fałszywym zdanie <<Każdy ogień jest
gorący>>.”
„Oczywistość relatywna lub, [innymi słowy], oczywistość przy
założeniu (evidentia ex suppositione), daje się zaobserwować
w bytach w zwykłym biegu natury; w ten sposób jest oczywiste
dla nas, że każdy ogień jest gorący, i że sfery niebieskie się
poruszają, choć Bóg mógłby sprawić inaczej.”
„Jeśli Bóg działa w sposób cudowny, to trzeba uznać, że ma
moc tak czynić; a zatem istnieje tylko oczywistość przy
założeniu [zwykłego biegu natury], która, jak już
zaznaczaliśmy, jest wystarczająca dla nauki naturalnej.”
PROBLEM UMYSŁ-CIAŁO
Rok akademicki 2017/18
Problem umysł-ciało
Czy drzewo, które upada w lesie, w którym

nikogo nie ma, wydaje dźwięk?
Problem umysł-ciało
własności pierwotne: istnieją niezależnie od

obserwatora (np. kształt, ciężar, lokalizacja w
przestrzeni)
własności wtórne: zależne od obserwatora,

wywołują w nim wrażenia zmysłowe (np.
dźwięk, kolor, smak, zapach)
Kartezjusz
Na podstawie samego faktu, że poznaję w sposób pewny, iż istnieję,
oraz że nie stwierdzam wcale, aby cokolwiek innego musiało z
koniecznością należeć do mej natury czy istoty, poza tym, że jestem
czymś myślącym, wnioskuję z przekonaniem, że moja istota polega
wyłącznie na tym, że jest czymś myślącym, a więc substancją, której
całą istotą czy naturą jest myśleć. I chociaż być może, czy raczej na
pewno, jak to powiem wkrótce, mam ciało, z którym jestem bardzo
ściśle związany, to jednak, jako że z jednej strony mam jasną i
wyraźną ideę siebie samego jako czegoś będącego wyłącznie czymś
myślącym, a nie przestrzennym, a z drugiej posiadam dokładną ideę
ciała jako czegoś będącego wyłącznie rzeczą przestrzenną, a nie
myślącą, pewne jest, że ja, to znaczy moja dusza, przez którą jestem
tym, czym jestem, jest całkowicie i prawdziwie różna od mojego
ciała i że może ona być czy istnieć bez niego (Medytacje o filozofii
pierwszej).
Kartezjusz
Ujmowanie, chcenie i wszystkie modyfikacje tak ujmowania, jak i

chcenia, odnoszą się do substancji myślącej; do rozciągłej natomiast
– wielkość (…), kształt, ruch, położenie, podzielność samych części i
inne takie rzeczy. Ale doświadczamy w sobie i jakichś innych, których
nie można odnieść ani do samego umysłu, ani do samego ciała. Te
(…) wypływają ze ścisłego i najtajniejszego związku naszego umysłu
z ciałem; mianowicie pożądanie głodu, pragnienia, itd. A tak samo
poruszenia, czyli doznania duszy, które nie polegają na samym
myśleniu, jak poruszenie gniewu, wesołości, smutku, miłości itd. A
wreszcie wszystkie wrażenia zmysłowe, jak wrażenie bólu,
łaskotania, światła i barw, dźwięków, zapachów, smaków, ciepła,
twardości i innych jakości dotykowych (Medytacje o filozofii
pierwszej).
Kartezjusz
res cogitans i res extensa
umysł: nieprzestrzenny, własności mentalne,

prywatny;
ciało: przestrzenne, własności fizykalne,

publiczne
dualizm kartezjański i potoczny obraz świata

Dualizm umysł-ciało
wąż strach chęć ucieczki ucieczka

Dwa obrazy świata
potoczny obraz świata (psychologia

potoczna – zdroworozsądkowe poglądy na
naturę umysłu)
naukowy obraz świata (np. nauki o umyśle)

Naukowy obraz świata
strach chęć ucieczki
Reakcje
fizjologiczne
wąż przygotowując ucieczka
e do walki lub
ucieczki
Psychologia potoczna
Czy ludzie są intuicyjnymi dualistami?
nastawienie intencjonalne – przewidywanie i

wyjaśnianie zachowania niektórych
obiektów w oparciu o przypisane im
przekonania i pragnienia
Znaczenie problemu umysł-ciało
problem przyczynowego oddziaływania

pomiędzy stanami umysłowymi i fizykalnymi
problem wolnej woli i odpowiedzialności
problem tożsamości osobowej

status introspekcji – czy istnieje wiedza o

subiektywnych doświadczeniach, niezależna od
języka
problem jakości doświadczeń zmysłowych (qualia)
problem dostępu do cudzych stanów psychicznych
J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu, WAM,

Kraków 2010
Spór o duszę rzadko bywa rozważany na zimno. Nie jest on bowiem

pozbawiony uczuciowego rezonansu. Wydaje się nam mianowicie,
jakoby uznanie siebie samych i własnych bliźnich tylko za ciała
poniżało naszą godność, spychało nas do rzędu pionków, zależnych
tylko od gry sił przyrody, pozbawiało nas tej autonomii, tej
niezależności i wolności, do jakiej rościmy sobie pretensję. Wydaje
się, że postawienie nas, ludzi, w rzędzie ciał przyrody przekreśla jako
ułudę wszystko to, co w sobie samych cenimy jako wzniosłe i
szlachetne, przekreśla nasze podniosłe uczucia i dążenia, nasze
ideały. Pozbawia nas wreszcie ufności w to, że nie ulegniemy
unicestwieniu przez śmierć, ufności w to, że nasi najdrożsi, którzy
odeszli, istnieją jeszcze, choć nie wśród istot obdarzonych ciałem, że
rozłąka z nimi jest rozłąką do czasu tylko.
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Antyk, Warszawa

2003.
Teoria identyczności
punkt wyjścia: odkrywanie korelacji pomiędzy

procesami umysłowymi i biologicznymi
H. Feigl, “The ‘Mental’ and the ‘Physical’”,

Minnesota Studies in the Philosophy of
Science 2:370-497 (1958)
J.J.C. Smart, “Sensations and Brain Processes”,

Philosophical Review 68 (April):141-56 (1959)
główne założenie: przynajmniej niektóre typy

stanów mentalnych są (dosłownie) identyczne z
pewnymi typami stanów mózgu
mówiąc inaczej: słowa “doznanie” i “proces w

mózgu” są różnymi nazwami tej samej rzeczy
(jak “błyskawica” i “wyładowanie elektryczne”
lub “woda” i “H2O”)
typy i egzemplarze
Bolesław Prus to autor Faraona.
Aleksander Głowacki to autor Faraona.
Aleksander Głowacki to Bolesław Prus.

strach chęć ucieczki
wąż ucieczka
zdarzenie w zdarzenie w
mózgu mózgu
Zalety:
jasne rozwiązanie problemu umysł-ciało
oszczędność wyjaśnienia umysłu
Teoria identyczności wyznaczyła ramy

późniejszej dyskusji filozoficznej o umyśle
(materializm).
Zarzuty:
argument z wielorakiej realizacji (H. Putnam)
argument z anomalności umysłu

(D. Davidson)
Argument z wielorakiej
realizacji
umysły takie same jak nasze mogą posiadać

formy życia inne niż człowiek
relację pomiędzy umysłem i mózgiem

potraktować można podobnie jak relację
pomiędzy oprogramowaniem (software) i
sprzętem (hardware) – np. operacja 7 + 5 = 12
i komputer, liczydło, dziecko
Funkcjonalizm
zjawiska umysłowe to stany funkcjonalne

organizmu, które są pojawiają się na innym poziomie
wyjaśnienia niż poziom fizyczny, chemiczny bądź
biologiczny (stany funkcjonalne opisuje się podając,
co je “uruchamia” i jakie są tego konsekwencje)
np. ból głowy to stan funkcjonalny (może być

spowodowany m.in. uderzeniem w głowę,
nadmiernym spożyciem alkoholu, niewyspaniem, a
konsekwencje jego “uruchomienia”, to m.in.
trzymanie się za głowę, charakterystyczny wyraz
twarzy czy wypowiedzi typu “boli mnie głowa”)
Funkcjonalizm
wąż chęć ucieczka

strach
ucieczki
Argument z anomalności
umysłu
(1) Przynajmniej niektóre zdarzenia mentalne oddziałują przyczynowo ze
zdarzeniami fizykalnymi (założenie interakcji przyczynowej pomiędzy
zdarzeniami należącymi do tych dwóch kategorii).
(2) Zdarzenia stojące do siebie w relacji przyczynowo-skutkowej podlegają

ścisłym prawom, takim samym, jakim podlegają zdarzenia fizykalne. Gdzie
jest przyczyna, tam musi być ścisłe prawo (założenie o nomologicznym
charakterze przyczynowości).
(3) Nie istnieją ani ścisłe prawa psychologiczne, ani ścisłe prawa
psychofizyczne (założenie anomalizmu zjawisk umysłowych).
D. Davidson, Zdarzenia mentalne, tłum. T. Baszniak, (w:) Idem, Eseje o

prawdzie, języku i umyśle, PWN 1992.
Argument z anomalności
umysłu
wyjaśnienie umysłu jest normatywne (zakłada,

że umysł działa zgodnie z regułami racjonalności)
ALE: w wyjaśnieniu naukowym nie ma miejsca

na normatywność
filozofia umysłu Immanuela Kanta (noumeny i

fenomeny)
Normatywność przekonań
jeśli ktoś jest o czymś przekonany, to – niejako z definicji –

uznaje treść swojego przekonania za uzasadnioną; jeśli ktoś
napotka przesłanki, które podważają jego przekonanie, to
pozbędzie się tego przekonania
w mechanizmie psychologicznym wytwarzającym

przekonania przyczynową rolę odgrywają reguły
racjonalności
reguły racjonalności to np. reguły moralne lub reguły

wnioskowania (modus ponens itp.)
jeśli chcemy wyjaśnić przekonania, musimy

wyjaśnić ich podatność na racje normatywne
żeby wyjaśnić przekonań podatność na racje

normatywne, musimy rozstrzygnąć, które
racje są normatywne
eksperyment myślowy: wszczepienie

fałszywego przekonania, np. “Mam brata w
Warszawie”
antropologia
Normatywność przekonań:
silna i słaba
rozumienie silne: racje normatywne faktycznie
motywują, czyli oddziałują przyczynowo (albo:
reguły racjonalności traktowane są podobnie do
praw przyrody – opisują działanie umysłu)
rozumienie słabe: wyjaśnienie w oparciu o racje

to tylko idealizacja (zakłada zdroworozsądkowy,
potoczny model umysłu), lecz jest użyteczna (np.
dla interpretacji)
Silna normatywność przekonań
Problemy z silnym rozumieniem normatywności przekonań:
argumenty z intuicji odwołują się do naszego (potocznego)

rozumienia przekonań, a nie własności czegoś, co istnieje
zacieranie się granic pomiędzy rozważaniami dotyczącymi

faktów normatywnych a rozważaniami dotyczącymi tego, o
czym powinno się być przekonanym
badania eksperymentalne wskazujące na ograniczoną

racjonalność
Zadanie selekcyjne Wasona
Każda karta po jednej stronie ma

literę, a po drugiej stronie liczbę. Czy
w odniesieniu do przedstawionych
kart prawdziwa jest reguła: jeśli karta z
jednej strony ma samogłoskę, to z
drugiej ma liczbę parzystą.
Problem umysł-ciało obecnie
tzw. nieredukcyjny fizykalizm
Cel 1: odnalezienie miejsca dla umysłu w świecie, w

którym nie ma obiektów ponadnaturalnych.
Cel 2: uwzględnienie odmienności umysłu w

porównaniu z innymi zjawiskami badanymi
naukowo.
Filozofia interpretacji 2017/18
FAKT - WARTOŚĆ
Gilotyna Hume’a
David Hume (1711-1776), Traktat o naturze ludzkiej (1739/40)
Nie mogę się powstrzymać od tego, ażeby do tych wywodów nie

dodać obserwacji, która, być może, uznana zostanie za dość
ważną. W każdym systemie moralności, z jakim dotychczas się
spotkałem, stwierdzałem zawsze, że autor przez pewien czas
idzie zwykłą drogą rozumowania, ustala istnienie Boga albo robi
spostrzeżenia dotyczące spraw ludzkich; aż nagle
nieoczekiwanie i ze zdziwieniem znajduję, iż zamiast spójek, jakie
znajduje się w zdaniach, a mianowicie ‘jest’ i ‘nie jest’, nie
spotykam żadnego zdania, które by nie było powiązane słowem
‘powinien’ albo ‘nie powinien’.
Gilotyna Hume’a
D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej
Ta zmiana jest niedostrzegalna, lecz niemniej ma wielką doniosłość.

Wobec tego bowiem, że to ‘powinien’ albo ‘nie powinien’ jest wyrazem
pewnego nowego stosunku czy twierdzenia, przeto jest konieczne te
zwroty zauważyć i wyjaśnić; a jednocześnie konieczne jest, iżby
wskazana została racja tego, co wydaje się całkiem niezrozumiałe, a
mianowicie, jak ten nowy stosunek może być wydedukowany z innych
stosunków, które są całkiem różne od niego. Ale autorzy zazwyczaj nie
stosują tego środka ostrożności; uważam więc, że trzeba go zalecić
czytelnikom; i jestem przeświadczony, że ta drobna uwaga może
poderwać wszelkie potoczne systemy moralności i że pozwoli nam
zobaczyć, iż rozróżnienie występku i cnoty nie opiera się jedynie na
stosunkach między rzeczami zewnętrznymi i że nie postrzega go rozum.
Klasyczny obraz świata
Skąd wzięło się zdziwienie Hume’a?
klasyczna wizja świata:

logos
filozofia Arystotelesa:
przyczyna formalna (czym to jest?)
przyczyna materialna (z czego jest to zrobione?)
przyczyna sprawcza (w jaki sposób to powstało?)
przyczyna celowa (telos; po co to jest?)
Arystoteles, Polityka:
Rośliny istnieją dla zwierząt, zwierzęta zaś dla

człowieka, a mianowicie oswojone ze względu na
usługi i pożywienie, spośród dzikich zaś, jeśli nie
wszystkie to przecież największa część, ze względu
na pożywienie i pewną pomoc, by można z nich
mieć i odzież i inne użyteczne rzeczy. Jeśli więc
natura nic nie stwarza bezcelowo i bezużytecznie,
to musiała wszystko to stworzyć dla ludzi.
Problemy:
Eutyfron: ,,Czy (A) bogowie lubią to, co zbożne,

dlatego że ono jest zbożne, czy też (B) ono jest
dlatego zbożne, że je bogowie lubią?”
jeśli A, to: dobro i zło są niezależne od decyzji Boga
jeśli B, to: tajemniczość oraz arbitralność dobra i zła

(,,jeżeli nie ma Boga, to wszystko jest dozwolone”)
,,odkrycie” Arystotelesa na przełomie XII i XIII

w.
synteza filozofii Arystotelesa oraz filozofii

chrześcijańskiej (brakujący element: Bóg)
dobro i zło jako część boskiego projektu

(logos i telos): teoria prawa natury
Problemy:
Czy zawsze to, co jest zgodne z naturą jest dobre?
wnioskowanie z tego, co jest do tego, co być

powinno
nowy obraz świata w wyniku rozwoju nauki

(Galileusz, Newton, Darwin; odrzucenie celowości)
Relatywizm kulturowy
praktyki Inuitów (Eskimosów)
różne społeczności posiadają różne kodeksy moralne
kodeks moralny danej społeczności determinuje co

powinno się czynić w obrębie tej społeczności
nie istnieje obiektywne kryterium porównania różnych

kodeksów moralnych
kodeks moralny własnej społeczności nie ma szczególnego

statusu (jest jednym z wielu)
niemożliwość oceny praktyk innych

społeczności
niemożliwość oceny praktyk własnej

społeczności
podważenie idei postępu moralnego

Czy konflikty pomiędzy różnymi kodeksami

moralnymi są daleko idące? (praktyki Inuitów)
niektóre wartości wydają się być uznawane przez

każdą społeczność (np. życie, prawda), ponieważ są
konieczne dla przetrwania całej społeczności
różnice w zwyczajach ≠ różnice w wartościach
konieczność trudnej interpretacji zachowania

relatywizm kulturowy wskazuje, że nie

wszystkie nasze zwyczaje muszą być
obiektywnie uzasadnione
W jaki sposób rozstrzygnąć, które czyny są

moralnie dobre, a które złe?
Jak neutralnej naturze narzucić wartości i
normy postępowania?
wyjaśnienie moralności ≠ uzasadnienie

moralności
wewnętrzny i zewnętrzny punkt widzenia na

moralność
Cztery odpowiedzi
woluntaryzm
realizm
refleksyjne potwierdzenie
autonomia
Christine Korsgaard, The Sources of Normativity

Woluntaryzm
Thomas Hobbes (1588-1679), Samuel Puffendorf

(1632-1694)
nie ma Boga, który wydaje rozkazy i nagradza dobre

uczynki
w naturę nie jest wpisany telos
ludzie są z natury egoistami

Woluntaryzm
Skąd pochodzi moralność?
odpowiedź: źródłem obowiązku jest wola

suwerena (który wymierza karę, gdy
obowiązek nie jest przestrzegany)
umowa społeczna i stan natury

Woluntaryzm
Thomas Hobbes, Lewiatan (1651):
W takim stanie nie masz miejsca na pracowitość, albowiem

niepewny jest owoc pracy; i co za tym idzie, nie masz miejsca na
obrabianie ziemi ani na żeglowanie, nie ma bowiem żadnego
pożytku z dóbr, które mogą być przywiezione morzem; nie ma
wygodnego budownictwa; nie ma narzędzi do poruszania i
przesuwania rzeczy, co wymaga wiele siły; nie ma wiedzy o
powierzchni ziemi ani obliczania czasu, ani sztuki, ani
umiejętności, ani sztuki słowa, ani społeczności. A co najgorsze,
jest bezustanny strach i niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci. I
życie człowieka jest samotne, biedne, bez słońca, zwierzęce i
krótkie.
Woluntaryzm
podobne potrzeby
ograniczone dobra
egoizm
Woluntaryzm
Jean-Jacques Rousseau, Umowa społeczna (1762):
To przejście ze stanu natury do stanu społecznego wywołuje w człowieku

ogromną zmianę, zastępuje bowiem w jego postępowaniu instynkt
sprawiedliwością i nadaje jego czynom charakter moralny, którego przedtem
brakło. Wówczas dopiero głos obowiązku zastępuje popęd fizyczny, prawo
zastępuje pożądanie zmysłowe, a człowiek, który dotychczas brał pod uwagę
tylko samego siebie, czuje się zmuszony działać według innych zasad i radzić
się rozumu, zanim posłucha skłonności. Jakkolwiek pozbawia się w tym stanie
niektórych korzyści, które zapewnia mu natura, zyskuje za to inne, i to wielkie;
zdolności jego ćwiczą się i rozwijają, idee rozszerzają się, uczucia szlachetnieją,
cała dusza wznosi się do tego stopnia, że gdyby nadużycia tej nowej sytuacji
nie sprowadzały go często poniżej tej, z której wyszedł, powinien by
błogosławić bez ustanku tę szczęśliwą chwilę, co wyrwała go z owego stanu na
zawsze i ze zwierzęcia głupiego i ograniczonego uczyniła istotą rozumną i
człowiekiem.
Woluntaryzm
przyjęcie umowy społecznej przez A opiera się na przekonaniu,

że inni też ją przyjmą (jest wzajemnie korzystna)
dylemat więźnia
Dwóch podejrzanych, Kowalski i Nowak, zostało zatrzymanych przez

policję. Policja, nie mając wystarczających dowodów do postawienia
zarzutów, rozdziela więźniów i przedstawia każdemu z nich tę samą
ofertę: jeśli będzie zeznawać przeciwko drugiemu, a drugi będzie
milczeć, to zeznający wyjdzie na wolność, a milczący dostanie
dziesięcioletni wyrok. Jeśli obaj będą milczeć, obaj odsiedzą 6
miesięcy za inne przewinienia. Jeśli obaj będą zeznawać, obaj
dostaną pięcioletnie wyroki. Każdy z nich musi podjąć decyzję
niezależnie i żaden nie dowie się czy drugi milczy czy zeznaje, aż do
momentu wydania wyroku. Jak powinni postąpić?
Woluntaryzm
Czy warto być egoistą? Cztery możliwości (od

najkorzystniejszej, do najmniej korzystnej):
1. Jestem egoistą, a inni są życzliwi (tzw. free rider, czyli

gapowicz).
2. Wszyscy są życzliwi (umowa społeczna).
3. Wszyscy są egoistami (stan natury wg Hobbesa).
4. Jestem życzliwy, a inni są egoistami (tzw. sucker’s payoff,
czyli wypłata frajera).
potrzeba sankcji
Woluntaryzm
uzasadnienie obowiązywania reguł

moralnych i prawnych
obywatelskie nieposłuszeństwo
Jak wiele może od nas wymagać moralność?

Woluntaryzm
Problemy:
fikcyjność umowy społecznej

potrzeba sankcji
Co z z tymi, którzy nie mogą przynieść
korzyści (przyszłe pokolenia, zwierzęta,
uciśnione społeczeństwa)?
Jaki jest człowiek w stanie natury?
Realizm
Samuel Clarke (1675-1729), George E. Moore

(1873-1958)
postulat istnienia szczególnej kategorii bytów

Realizm
argument otwartego pytania Moore’a:
Czy czarne jest czarne?

Czy to, co przyjemne jest dobre?
dobro własnością niedefiniowalną, prostą i

ponadnaturalną
etyka i metaetyka
Realizm
prawo naturalne
natura człowieka może być źródłem prawa

naturalnego
istnienie obiektywnych kryteriów

rozstrzygających, co powinno się uczynić
Realizm
Problemy:
założenie istnienia tego, czego istnienia próbuje

się dowieść
zasadność argumentu otwartego pytania
argument z dziwaczności
problem poznania wartości

Subiektywizm
D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej (1739-40):
Weź dowolny czyn uważany za występny, np. umyślne

zabójstwo. Przyjrzyj się mu ze wszystkich stron i osądź, czy
potrafisz odnaleźć jakikolwiek fakt – bądź inną realnie
istniejącą rzecz – który mógłbyś nazwać występkiem. Jakbyś
się nie starał, odnajdziesz jedynie uczucia, motywy, porywy
woli i myśli. Nie ma tu żadnego innego faktu. Tak długo, jak
skupiasz się na przedmiocie, występek pozostaje nieuchwytny.
Nie uda ci się go odnaleźć, póki nie zwrócisz się ku własnemu
sercu i nie odnajdziesz uczucia dezaprobaty, które żywisz
wobec tego czynu. Oto fakt; ale jest to przedmiot uczucia, nie
namysłu, leżący w tobie, a nie w przedmiocie.
Subiektywizm
źródłem normatywności jest ludzka natura, a w

szczególności emocje
różne interpretacje Hume’a
prosty subiektywizm: sądy moralne wyrażają

jedynie aprobatę bądź dezaprobatę względem
danego czynu (nie powinno się zabijać =
dezaprobata względem zabójstwa)
Subiektywizm
“X jest dobre”, “powinienieś zrobić X” =

“Aprobuję X”
“X jest złe”, “nie powinieneś zrobić X” =

“Dezaprobuję X”
Subiektywizm
Problemy prostego subiektywizmu:
spory moralne w rzeczywistości nie są

sporami
sądy moralne są zawsze poprawne

Subiektywizm
Emotywizm:
sądy moralne nie są prawdziwe ani fałszywe, gdyż

wyrażają postawy, a nie przekonania (nie powinno
się zabijać innych ludzi = zabijanie buu!; powinno się
tolerować odmienne poglądy = tolerancja hurra!)
spory moralne wynikają z niezgodnych postaw (a nie

przekonań)
cel sporów moralnych to wpłynięcie na postawy

innych (a nie na ich przekonania)
Subiektywizm
Problemy emotywizmu:
rozum i jego wpływ na sądy moralne (rola

uzasadnienia)
Charles Stevenson, Ethics and Language (1944):

,,Dowolne zdanie o dowolnym zdarzeniu, które
dowolny mówca uznaje za mogące wpłynąć na
postawy innych może zostać przytoczone jako racja
na rzecz albo przeciwko danemu sądowi
moralnemu”
„Jeśli zabijanie jest złe, to eutanazja jest niemoralna”

Subiektywizm
Skąd popularność subiektywizmu?
Czy w sporach moralnych istnieją dowody?
trudne (kara śmierci, aborcja, eutanazja) i

łatwe (kłamstwo, nieodpowiedzialność) spory
moralne
Subiektywizm
Hume i test refleksyjnego potwierdzenia: czy

czyny danego rodzaju będą z reguły
przynosiły korzyści mnie oraz innym osobom
znajdującym się w ,,moim najbliższym
kręgu”?
Hume jako prekursor utylitaryzmu

Subiektywizm
Utylitaryzm:
zasada użyteczności, nakazująca czynić to, co

przynosi najwięcej szczęścia (bądź przyjemności)
przełom w etyce: porzucenie odwołań do Boga,

do abstrakcyjnych reguł moralnych
podkreślenie praktycznego znaczenia etyki

(przykład eutanazji: czy celowe zabójstwo
niewinnego człowieka zawsze jest złe?)
Subiektywizm
Utylitaryzm:
moralność czynu zależy jedynie od jego

konsekwencji
konsekwencje czynu mają znaczenie jedynie,

gdy wpływają na czyjeś szczęście
brak porównań interpersonalnych i miernika

wartości
Subiektywizm
Problemy utylitaryzmu:
Czy liczy się jedynie przyjemność? (inne propozycje utylitarystów:

przyjemność + przyjaźń + doznania estetyczne albo po prostu
preferencje)
Czy liczą się jedynie konsekwencje? Problem potworności moralnej:

istnieją prawa, które nie mogą zostać naruszone, nawet jeśli ich
naruszenie byłoby korzystne dla całego społeczeństwa
utylitaryzm a zasada “powinność zakłada możliwość” (np. Czy

powinniśmy wszystkich ludzi na całym świecie traktować tak samo?)
kontrfaktyczność
Autonomia
Immanuel Kant (1724-1804), Uzasadnienie metafizyki

moralności (1785)
Subiektywną podstawą pożądania jest pobudka,

obiektywną podstawą woli – motyw; stąd różnica
między subiektywnymi celami, opierającymi się na
pobudkach, a obiektywnymi, w których chodzi o
motywy mające ważność dla każdej istoty ludzkiej.
Praktyczne zasady są formalne, jeżeli nie uwzględniają
żadnych celów subiektywnych, są zaś materialne, jeżeli
się na nich, a więc na pewnych pobudkach, opierają.
Autonomia
I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu (1788)
Wszystkie zasady praktyczne, które w swym założeniu przyjmują przedmiot

(materię) władzy pożądania jako wyznacznik woli, są empiryczne i nie mogą
stanowić praktycznych praw. Przez materię władzy pożądania rozumiem
przedmiot, którego rzeczywistości pożądamy. Otóż, jeśli żądza tego
przedmiotu poprzedza prawidło praktyczne i jest warunkiem tego, że
czynimy je sobie zasadą, to mówię: wówczas zasada ta jest empiryczna. (...)
A ponieważ zasada, która opiera się tylko na podmiotowym warunku
wrażliwości, na przyjemności lub przykrości (która zawsze może być
poznana tylko empirycznie i nie może w jednakowy sposób być ważna dla
wszystkich istot rozumnych), może wprawdzie posiadającemu ją
podmiotowi służyć za maksymę, to jednak za prawo nawet jemu służyć nie
może (gdyż brak jej podmiotowej konieczności, która musi być poznana a
priori) – dlatego zasada taka nie może nigdy stanowić prawa praktycznego.
Autonomia
imperatyw kategoryczny:
Działaj tylko wedle takich zasad, co do

których mógłbyś chcieć, aby stały się
prawem powszechnym.
imperatyw kategoryczny nie dopuszcza

wyjątków
Autonomia
imperatywy hipotetyczne: wskazują co

zrobić, aby zrealizować swoje pragnienia
powinność uzależniona od posiadania celów

(jeśli chcesz dobrze zdać egzamin z prawa
cywilnego, powinieneś się systematycznie
uczyć)
Autonomia
imperatywy kategoryczny jest niezależny od

pragnień
“powinieneś pomagać innym ludziom”, a nie

“powinieneś pomagać innym ludziom, jeśli ci
na nich zależy” albo “powinienś pomagać
innym ludziom, jeśli chcesz być dobrym
człowiekiem”
Autonomia
rola wolnej woli
świat noumenalny i fenomenalny (działanie w imię idei

wolności)
zgodność z ważną intuicją: moralność to system reguł,

którymi należy się kierować z obowiązku (deontologia, czyli
etyka obowiązku – cel nie uświęca środków)
jeśli pewne racje akceptowane są w jednym przypadku, to

muszą być akceptowane również w innych przypadkach
(dotyczą wszystkich w taki sam sposób)
Autonomia
Problemy:
uniwersalizm imperatywu kategorycznego

(np. kłamstwo)
konflikt pomiędzy absolutnymi regułami
człowiek: przyczynowość racjonalna i

naturalna
Utylitaryzm a autonomia
Uzasadnienia wymierzenia kary:
uzasadnienie celowościowe (utylitarystyczne):

cel kary to osiągnięcie korzyści, np. prewencja
ogólna lub indywidualna (strategia
“przyszłościowa”)
uzasadnienie sprawiedliwościowe
(retrybutywne): cel kary to odpłata za
wyrządzone zło (strategia “przeszłościowa”)
JĘZYK - RZECZYWISTOŚĆ
Wykład 5
Dlaczego w języku można mówić o świecie?
• esencjalizm znaczeniowy w klasycznym obrazie świata
• dyskurs publiczny i prywatny w filozofii nowożytnej
• zwrot językowy w filozofii: Gottlob Frege, Bertrand Russell, Ludwig

Wittgenstein
Obrazkowa teoria znaczenia
• Wittgenstein w Krakowie i eksperyment sądowy
• Traktat logiczno-filozoficzny
• „Tym, co wszelkiemu obrazowi —jakiejkolwiek formy — i rzeczywistości
musi być wspólne, by mógł ją w ogóle — trafnie lub błędnie —
odwzorowywać, jest forma logiczna, czyli forma rzeczywistości.”
• „znając przedmiot, znam też wszystkie możliwości jego występowania w
stanach rzeczy”, „jeżeli dane są wszystkie przedmioty, to tym samym dane
są też wszystkie możliwe stany rzeczy”, „przedmioty zawierają możliwość
wszystkich sytuacji”, „konfiguracji prostych znaków w znaku zdaniowym
odpowiada konfiguracja przedmiotów w sytuacji.”
• „Płyta gramofonowa, myśl muzyczna,

zapis nutowy, fale akustyczne —
wszystko to pozostaje do siebie w
owym wewnętrznym stosunku
odwzorowania, jaki zachodzi między
językiem i światem. Wszystkim im
wspólna jest budowa logiczna.”
• Wittgenstein i bracia Wright

• „Poprawna metoda filozofii byłaby właściwie taka: Nie mówić nic poza
tym, co się da powiedzieć, czyli poza zdaniami nauk przyrodniczych –
a więc nic poza tym, co z filozofią nie ma nic wspólnego.”
• „Czujemy, że gdyby nawet rozwiązano wszelkie możliwe zagadnienia

naukowe, to nasze problemy życiowe nie zostałyby jeszcze nawet
tknięte.”
• „O czym nie można mówić, o tym należy milczeć.”

Układy pojęciowe
• Hilary Putnam i realizm wewnętrzny
• świat nie jest „wyrobem gotowym”, nie

istnieje coś takiego, jak niezależne od
umysłu przedmioty należące do świata.
Do naszego umysłu docierają dane
zmysłowe i to my je dzielimy w taki
sposób, że zostają one
„przyporządkowane” różnym
przedmiotom;
• nie istnieje coś takiego, jak opis świata

„z boskiego punktu widzenia”
Układy pojęciowe
• mogą istnieć – i istnieją – rożne sposoby
„konstruowania świata”, rożne układy
pojęciowe
• argumenty za realizmem wewnętrznym:

• mereologia Leśniewskiego (pojęcie
„przedmiot” uzależnione jest od tego, jakim
układem pojęciowym się posługujemy)
• teza Sapira-Whorfa (występowanie pewnych
różnic w układach pojęciowych osób
należących do różnych grup językowych)
Układy pojęciowe
• wybór układu pojęciowego – czy istnieją kryteria pozwalające wybrać
ten spośród układów pojęciowych, który odpowiada faktycznej
strukturze świata?
• odpowiedź jest negatywna: nie tylko nie istnieją takie kryteria, ale i
nie mogą istnieć. Nie ma ustrukturyzowanego świata poza takim czy
innym układem pojęciowym. Nie istnieje „boski punkt widzenia”,
pozwalający odkryć tę strukturę. Nie oznacza to, że mamy do
czynienia z czystym relatywizmem; niektóre układy pojęciowe są
lepsze od innych, ale to „bycie lepszym” uzależnione jest od przyjęcia
takich a nie innych celów np. poznawczych.
Układy pojęciowe
• Jaka jest relacja między układem pojęciowym a językiem? „Układ
pojęciowy to kategoryzacja doświadczenia na indywidua, własności i
relacje, czyli pewien język (słownictwo + reguły składni) i związany z nim
zespół reguł określających znaczenie wyrażeń tego języka.”
• Koncepcja Putnama jest realizmem, bo zachowuje jedną z podstawowych
cech realizmu: istnieje świat niezależny od podmiotu. Jednak uposażenie
tego świata jest zależne od układu pojęciowego, którym posługuje się
poznający podmiot. Nie mamy jednak tylu światów, ile jest układów
pojęciowych. Jeżeli opisuję świat, to muszę znajdować się już „wewnątrz”
jakiegoś schematu; wtedy będę miał tylko jeden świat.
• Putnam a Kant
Język jako narzędzie
• „późny” Wittgenstein
• gry językowe:
„Lecz ile jest rodzajów zdań? Stwierdzanie, pytanie i rozkaz? — Istnieje
niezliczona ich ilość: niezliczona ilość sposobów użycia tego
wszystkiego, co zwiemy „znakiem", „słowem", „zdaniem". I mnogość ta
nie jest czymś stałym, raz na zawsze danym; powstają bowiem, można
rzec, nowe typy języka, nowe gry językowe, a inne stają się przestarzałe
i idą w zapomnienie. (Pewien przybliżony obraz tego dać nam mogą
przemiany matematyki.) Termin „gra językowa" ma tu podkreślać, że
mówienie jest częścią pewnej działalności, pewnego sposobu życia.
Uprzytomnij sobie mnogość gier językowych na takich oto, i innych,
przykładach: rozkazywać i działać wedle rozkazu — opisywać przedmiot z
wyglądu albo według pomiarów — sporządzać przedmiot wedle opisu
(rysunku) — zdawać sprawę z zajścia — snuć domysły na temat zajścia —
wysunąć hipotezę i sprawdzać ją — przedstawiać wyniki eksperymentu za
pomocą tabel i wykresów — wymyślić historyjkę; i czytać ją — odgrywać coś
jak w teatrze — śpiewać w korowodzie tanecznym — odgadywać zagadki —
powiedzieć dowcip; opowiadać — rozwiązywać zwykłe zadania rachunkowe
— przekładać z jednego języka na inny — prosić, dziękować, przeklinać,
witać, modlić się. Ciekawe byłoby porównać mnogość narzędzi językowych i
sposobów ich użycia, mnogość rodzajów słów i zdań, z tym, co o budowie
języka mówili logicy. (A także autor Traktatu logiczno-filozoficznego.)
• funkcje języka
• znaczenie jako użycie

Filozofia języka potocznego
• J.L. Austin
• P. Strawson
• H.L.A. Hart
• „pierwsze słowo”
„Nasz wspólny zasób słów ucieleśnia wszystkie rozróżnienia, jakie ludzie
uznali za godne przeprowadzenia oraz związki, jakie w trakcie życia
wielu pokoleń uznali za godne zaznaczenia. Z pewnością mogą być one
liczniejsze i bardziej trafne, skoro sprostały długotrwałemu
sprawdzianowi, jakim jest przeżycie najlepiej przystosowanych, i
subtelniejsze – w każdym razie, jeśli chodzi o wszystkie sprawy
potoczne i rozsądnie praktyczne – niż wszystko, co ktokolwiek z nas
może wymyślić spędzając popołudnie w swym fotelu, a jest to
najbardziej ceniona metoda alternatywna” (J.L. Austin).
„[Język potoczny] ucieleśnia wprawdzie coś lepszego niż metafizykę

kamienia łupanego, a mianowicie (...) odziedziczone doświadczenie i
przenikliwość wielu ludzkich pokoleń. (...) Z pewnością [jednak] język
potoczny nie jest ostatnim słowem; w zasadzie zawsze można go
uzupełnić, ulepszyć i zastąpić. Pamiętajmy tylko, że jest to pierwsze
słowo.”
• Dwa projekty:
• minimalistyczny (J.L. Austin): analiza lingwistyczna „pierwszym krokiem”

• maksymalistyczny (P.F. Strawson): rekonstrukcja schematu pojęciowego
ukrytego w „głębokiej strukturze” języka potocznego jest ostatecznym celem
filozofowania
• przypisy do Oxford Dictionary of English?

Podsumowanie
• dlaczego język ma znaczenie dla filozofii?
• język obrazem świata
• języki i obrazy świata
• język jako narzędzie działania w świecie
• filozoficzne nadużycia
JĘZYK DOSKONAŁY
#6
Jak zbudować wieżę Babel?
• Rajmond Lullus
• nawrócenie
• Ars generalis ultima (1308)
• alfabet:
• B – oznacza: dobroć (bonitatem), różnicę (differentiam), czy? (utrum), Boga (Deum),
sprawiedliwość (iustitiam), łakomstwo (avaritiam);
• C – oznacza: wielkość lub potęgę (magnitudinem), zgodność (concordantiam), co?
(quid), anioła (angelum), roztropność (prudentiam), obżarstwo (gulam);
• D – oznacza: wieczność lub trwanie (aeternitatem sive durationem), przeciwieństwo
(contrarietatem), skąd? (de quo), niebo (caelum), męstwo (fortitudinem), rozpustę
(luxuriam);
• E – oznacza: moc (potestem), początek lub zasada (principium), przez co? (quare),
człowieka (animam rationalem sive hominem), umiarkowanie (temperantiam), pychę
(superbiam);
• F – oznacza: mądrość (sapientiam), środek (medium), jak wielki? (quantum),
wyobrażenie (imaginativam), wiarę (fidem), smutek (accidiam);
• G – oznacza: wolę (voluntatem), koniec lub cel (finem), jakiego rodzaju?
(quale), zmysły (sensitivam), nadzieję (spem), zazdrość (invidiam);
• H – oznacza: cnotę (virtutem), większość (maioritatem), kiedy? (quando),
życie organiczne (vegetativam), miłość (caritatem), gniew (iram);
• I – oznacza: prawdę (veritatem), równość (aequalitatem), gdzie? (ubi),
pierwiastki (elementativam), cierpliwość (patientiam), kłamstwo
(mendacium);
• K – oznacza: chwałę (gloriam), mniejszość (minoritatem), w jaki sposób i z
kim? (quo modo et cum quo), narzędzia (instrumentativam), pobożność
(pietatem), nietrwałość (inconstantiam).
• cztery figury:
• Leibniz
• Dissertatio de arte combinatoria
• projekt characteristicae universalis
• Kartezjusz i mathesis universalis:
Gdy głębiej się nad tym zastanawiałem, stało się dla mnie w końcu jasne, że
ściśle do matematyki odnosi się to wszystko, w czym bada się porządek i miarę,
bez względu na to, czy owej miary szukać należy w liczbach czy w figurach,
gwiazdach, dźwiękach, czy w jakimkolwiek innym przedmiocie: musi zatem
istnieć jakaś ogólna nauka, która by wyjaśniała to wszystko, co może być
przedmiotem badań odnośnie do porządku i miary nie przysługującej żadnej
specjalnej materii. Tę właśnie matematykę można nazwać (…) matematyką
uniwersalną (mathesis universalis).
• „Liczba jako coś o największej uniwersalności przynależy metafizyce,

czyli „nauce o tych własnościach, które charakteryzują wszelkie byty
(…). Matematyka, mówiąc ściśle, nie jest jedną dyscypliną, ale składa
się z małych części oderwanych od różnych dyscyplin, a dotyczących
wielkości przedmiotów, o których dyscypliny te traktują.”
[Prawnicza] sztuka budowania przypadku (casus) oparta jest na doktrynie
złożeń (kompleksyfikacji). Nauka o prawie podobna jest do geometrii także w
tym, że obie dyscypliny posługują się elementami i przypadkami. Elementy są
czymś prostym [niezłożonym]: w geometrii są to figury, takie jak trójkąt,
okrąg, itd., a w prawie działanie, przyrzeczenie, sprzedaż, i inne. Przypadki są
złożeniami tych elementów, a jest ich w każdej z tych dziedzin nieskończenie
wiele. Euklides pisał o elementach geometrii, podczas gdy elementy prawne
zawarte są w Corpus Juris, ale w obu dziełach przedstawione są też złożone
przypadki. Podstawowe pojęcia prawne (…) zostały skatalogowane przez
mnicha franciszkańskiego, Bernharda Lavinthetę, w jego komentarzu do Ars
magna Lullusa (…), a są nimi: osoby, rzeczy, działania i uprawnienia.
• dzięki wynalezieniu characteristicam universalis, „w trakcie mówienia,

samą mocą sformułowań, gdy język będzie prowadził umysł, nawet
głupcy będą wygłaszać wielce inteligentne zdania, dziwując się sami
swojej wiedzy, bez trudu pokonując swą umysłową niemoc, a będzie
owe wypowiedzi rozumiał nawet ktoś najgłupszy.”
Podróże Guliwera
• Machina była wielką ramą, mającą dwadzieścia stóp kwadratowych;
powierzchnia jej składała się z małych kawałków drzewa w kształcie
kostki; niektóre z nich były większe od drugich, a wszystkie połączone
ze sobą przez cienkie druty. Na powierzchni sześcianów przylepione
były kawałki papieru, na których napisano wszystkie wyrazy języka
krajowego w różnych odmianach, koniugacjach, deklinacjach, ale bez
żadnego porządku. Profesor prosił mnie, ażebym uważał, bo chce
machinę poruszyć. Na jego rozkaz uczeń ujął jedną z czterdziestu
antab w ramie będących i obróciwszy je odmienił rozkład wyrazów.
Podróże Guliwera
• Rozkazał potem trzydziestu sześciu chłopcom, ażeby wiersze powoli
czytali. Kiedy znajdowali ciąg kilku wyrazów mogących stanowić część
zdania, dyktowali je czterem innym chłopcom, którzy to pisali. Ta
operacja powtórzona została kilka razy, za każdym obróceniem
sześcianki naokoło się obracały i wyrazy coraz inne zajmowały miejsca.
Sześć godzin dziennie pracowali uczniowie przy tej nauce; profesor
pokazał mi wiele foliałów powstałych z ułamków zdań, obejmujących,
jak zapewniał, skarb wszystkich kunsztów i umiejętności, które ułożyć i
wydać zamyśla.
CZY ISTNIEJE LINGUA CHARACTERISTICA?
Lost in translation
„Navigare necesse est, vivere non est necesse.”
• „Żeglowanie jest konieczne, życie nie jest konieczne.”

• „Żeglowanie jest ważniejsze od życia.”
• „Płynąć trzeba koniecznie, żyć niekoniecznie.”
Lost in translation
• Herberta of Cherbury, „Echo in the Church”:
When shall my trouble soul at large
Discharge
The burden of her sins, oh where?
Echo: Here
Gdzie moja znękana i pozostawiona samej sobie dusza

Zrzuci
Brzemię swych grzechów, o gdzie?
Echo: Tutaj
Lost in translation
Gdzie moja dusza, nie chcąc samotnie się smucić
Ma zrzucić
Brzemię, którym obciąża ją występków buta?
Echo: Tutaj
Gdzie moja dusza nie chcąc samotnie się smucić

Ma zrzucić
Ciężar tysiąca grzechów i występków stu:
Echo: tu
Lost in translation
Gdzie światłość, którą to, co w duszy mej najlepsze

Odeprze
Grzech, gdy się jego ciemność naprzeciwko ściele
Echo: w kościele
Lost in translation
• niezmienniki interpretacyjne:
• treść
• forma gramatyczna
• forma logiczna
• rytm
• liczba sylab
• liczba samogłosek
„Navigare necesse est.”

• „Żeglowanie jest konieczne.”
• „Żeglowanie konieczne jest.”
• „Żeglowanie jest losem mym.”
Lost in translation
• ajdukiewicz: „wyrażenie, które jest nieprzekładalne, za wyjątkiem

tłumaczenia na język, który jest dokładną kopią języka, w którym
wyrażenie to występuje.”
• Gdyby zatem uznać, że przekład powinien uwzględniać wszystkie

możliwe niezmienniki, każde wyrażenie byłoby ajdukiewiczem: byłoby
przekładalne tylko na „siebie samo”.
Lost in translation
• Czy niezmiennikiem przekładu doskonałego nie może być znaczenie

(treść)?
• Hipoteza Sapira-Whorfa
• Doszedłem do wniosku, że bezzasadne jest twierdzenie, jakoby Indianin Hopi,
znający tylko własny język i kulturowe zaplecze swej społeczności, miał te
same co my pojęcia czasu i przestrzeni, które uważa się za intuicyjne i na ogół
traktuje jako uniwersalne. W szczególności nie rozporządza on żadnym
ogólnym pojęciem czy też wyobrażeniem czasu jako dziejącego się
równomiernie continuum, gdzie każde zdarzenie wyłania się z przyszłości i
poprze teraźniejszość zatapia się w przeszłości.
Lost in translation
• Kay i Kempton badali postrzeganie kolorów przez osoby posługujące się
językiem angielskim oraz językiem tarahumara z rodziny uto-azteckiej, w
którym jest tylko jedno słowo na oznaczenie zarówno koloru zielonego, jak i
niebieskiego.
• Badania te nie przyniosły jednoznacznych wyników – z jednej strony
okazało się, że anglojęzyczni uczestnicy eksperymentu mieli tendencję do
„wyolbrzymiania” różnic między odcieniami zieleni i niebieskiego, które leżą
blisko siebie na spektrum barw, podczas gdy w przypadku osób mówiących
tarahumara efektu tego nie odnotowano;
• z drugiej jednak strony, w eksperymencie, który badał porównywanie
stopnia podobieństwa dwóch kolorów, zarówno uczestnicy anglojęzyczni,
jak i mówiący językiem tarahumara, odpowiadali podobnie.
Lost in translation
• poznanie matematyczne
• approximate number system
• języki aborygeńskie warlpiri i anindilyakwa czy amazoński piranha
• postrzeganie czasu i przestrzeni
• upływ czasu i język mandaryński
• aborygeni Pormpuraaw
• jak dalece język wpływa na postrzeganie świata?
• Quine i gavagai: niezdeterminowanie przekładu. „Jeśli teorie A i B są
spójne z wszystkim danymi obserwacyjnymi, możemy dla siebie
wybrać A, ale komuś posługującemu się innym językiem będziemy
mogli przypisać wiarę w A lub wiarę w B.”
Stabilność strukturalna
• czy matematyka i logika nie są językami doskonałymi?
• Oblicz (3+4)9 (40353607)
• Oblicz (3+4)·9 (63)
• pewien układ dynamiczny jest strukturalnie stabilny, jeśli jego zachowanie
odporne jest na niewielkie perturbacje
• język matematyk nie jest stabilny strukturalnie
• Jeżeli w jakimś obszarze języka brak strukturalnej stabilności, czyli
znaczenia wyrażeń są zbyt ostro od siebie oddzielone, wówczas niewielka
zmiana sensu może powodować dużą zmianę rozumienia i porozumienie
staje się niemożliwe. (…) Narzucanie językowi zbyt dużej ścisłości powoduje
czasem utratę naturalnej stabilności strukturalnej języka, a co za tym idzie –
utratę możliwości porozumienia.
Stabilność strukturalna
• język, który ma służyć skutecznej komunikacji, musi być

„niedoskonały”
• nieostrość
• otwartość
• wieloznaczność
INTERPRETARI NECESSE EST

Spór o naturę
języka
FILOZOFIA INTERPRETACJI
WYKŁAD #7
Terror formy
“Wczesny” Wittgenstein:
Traktat logiczno-filozoficzny
tym, co wszelkiemu obrazowi —jakiejkolwiek formy — i rzeczywistości musi
być wspólne, by mógł ją w ogóle — trafnie lub błędnie — odwzorowywać, jest
forma logiczna, czyli forma rzeczywistości
izomorfizm struktury języka doskonałego i struktury rzeczywistości
esencjalizm znaczeniowy
Gra w język
“Późny” Wittgenstein:
Dociekania filozoficzne
gry językowe to pewne – powszechne w danej społeczności – sposoby użycia
języka
użycie języka jest aspektem działania w kontekście społecznym, elementem
tego, co Wittgenstein nazywa „sposobem życia” (język narzędziem działania w
świecie, a nie sposobem obrazowania świata)
tylko jednym ze sposobów tego działania jest opis rzeczywistości
Od gestu do języka
“Terror formy” w językoznawstwie, czyli gramatyki generatywne
Chomsky’ego (“wrodzona gramatyka uniwersalna”); argumenty
za:
tylko człowiek wykształcił język
powszechność struktur gramatycznych
lokalizacja funkcji językowych
ubóstwo bodźców
Próby odrzucenia paradygmatu Chomsky’ego

Od gestu do języka
Językoznawstwo kognitywne (m.in. George Lakoff):
schematy wyobrażeniowe (pojęcia konkretne)
mechanizm metaforyzacji (pojęcia abstrakcyjne) - doniosłość oddawana jest
w kategoriach typowych dla wielkości („To wielka sprawa”; „To niewielki
problem”), a trudność w kategoriach typowych dla określania ciężkości
(„Miałem ciężki tydzień”, „Ten egzamin był lekki”)
„Każda metafora pojęciowa ma tę samą strukturę: stanowi odwzorowanie
przedmiotów jednej dziedziny na przedmioty innej dziedziny. Jako takie,
metafory pojęciowe są częścią naszego systemu myśli. Ich podstawową funkcją
jest umożliwić nam rozumowanie o dziedzinach relatywnie abstrakcyjnych z
użyciem struktury inferencyjnej charakterystycznej dla dziedziny relatywnie
konkretnej”
Od gestu do języka
Argumentacja (spór) – metafora wojny:
Twoje twierdzenia nie dają się obronić
Zaatakował wszystkie słabe punkty mej wypowiedzi
Jego uwagi krytyczne trafiły prosto w cel, zbiły mnie z pantałyku
Zburzyłem jego argumentację
Nigdy nie wygrałem z nim sporu
Te pytania mnie zastrzeliły
Jeśli użyjesz tej strategii, on cię pokona
Zbił wszystkie moje argumenty
Okopał się w swoich argumentach
Od gestu do języka
Imitacja i zapadka kulturowa (Michael Tomasello, Michael Arbib)
zdolności językowe opierają się na kilku bardziej podstawowych
umiejętnościach: odczytywania intencji, wyszukiwania wzorców i motywacji
kooperacyjnej
,,podstawową kwestią jest to, że tzw. układy wspólnej uwagi (joint
attentional frames) definiowane są intencjonalne, to znaczy że zyskują swą
tożsamość i spójność dzięki rozumieniu przez dziecko i dorosłego <<tego, co
robimy>> w kategoriach ukierunkowanych na cel czynności, w których
bierzemy udział. (…) W rezultacie, gdy dorosły kieruje wypowiedź do dziecka
zbyt małego, by mogło zrozumieć intencje, z punktu widzenia dziecka dorosły
jedynie wydaje dźwięki. (…) Dźwięki stają się dla małych dzieci językiem wtedy
i tylko wtedy, gdy rozumieją one, że dorosły wydaje dźwięki po to, by zwrócić
na coś ich uwagę. Wymaga to rozumienia innych osób jako podmiotów
intencjonalnych, które chcą, żeby rzeczy potoczyły się zgodnie z ich stanami
intencjonalnymi”
Od gestu do języka
„najpierw wskazywanie, a następnie pantomima wyłoniły się jako
sposoby wydajniejszej koordynacji wspólnych działań, początkowo
poprzez nakłanianie, by inny coś zrobił, mając pewność, że się
podporządkuje, ponieważ pomoże to obu stronom”
gramatyczne wymiary języka wywodzą się z używania przez ludzi

symboli językowych w schematyczny sposób
Od gestu do języka
,,zjawisko gramatyczności to po prostu kolejne dookreślenie norm
społecznych dotyczących codziennego zachowania, jak np. zbieranie
miodu w sposób charakterystyczny dla naszej grupy oraz
wykorzystywanie pałeczek do jedzenia”
,,zwykłe wypowiedzi gramatyczne słyszy się codziennie dziesiątki lub

nawet setki razy, tak więc ich schematy są dość głęboko zakorzenione w
naszych działaniach komunikacyjnych. (…) w wyniku czego ich
naruszenie „brzmi” dziwnie”
Od gestu do języka
„podstawowe aspekty dotyczące zdolności kooperacyjnych związane
są głównie z procesami ewolucyjnymi”
,,powstanie konwencji i konstrukcji językowych wykorzystywanych
przez ludzi do organizowania wzajemnych interakcji językowych w
poszczególnych językach opiera się zarówno na procesach kulturowo-
historycznych wykraczających poza działania jednostki, jak i procesach
psychologicznych w trakcie ontogenezy, zachodzących podczas
społecznego uczenia się, w epizodach wspólnej uwagi, itd.”
natura i kultura
Od gestu do języka
Hipoteza gramatyki generatywnej skupia się wyłącznie na gramatyce i
stwierdza, że w trakcie filogenezy gatunku ludzkiego wyewoluowała
genetycznie uwarunkowana gramatyka uniwersalna. Teoria ta nie troszczy się o
symboliczny wymiar ludzkiej komunikacji językowej. Koncepcja oparta na idei
znaczenia-jako-użycia (…) jest czymś przeciwnym. W myśl tego podglądu
wykorzystywanie symboli przez człowieka ma charakter pierwotny, a
najbardziej prawdopodobny scenariusz rozwoju umiejętności językowych głosi,
że w toku filogenezy gatunku ludzkiego wyewoluowały zdolności pozwalające
na używanie symboli językowych. Natomiast powstanie gramatyki ma podłoże
kulturalno-historyczne –prawdopodobnie jest to dość niedawny produkt
ludzkiej ewolucji – i nie odpowiadają za nie żadne dodatkowe czynniki
genetyczne.
Podsumowanie
odrzucenie esencjalizmu znaczeniowego
odrzucenie terroru formy
język narzędziem działania w świecie, a pierwotnie – narzędziem koordynacji

wspólnych działań
CZYM JEST ROZUMIENIE?
wykład #9
Metafory myślenia
• myślenie jako widzenie
• myślenie jako rozmowa
• myślenie jako taniec

Metafory myślenia
Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na kształt
jaskini. Do groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu,
szerokie na całą szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w
kajdanach; przykute mają nogi i szyje tak, że trwają na miejscu i patrzą
tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. Z góry i z
daleka pada na nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a
pomiędzy ogniem i ludźmi przykutymi biegnie górą ścieżka, wzdłuż
której widzisz murek zbudowany równolegle do niej, podobnie jak u
kuglarzy przed publicznością stoi przepierzenie, nad którym oni
pokazują swoje sztuczki (Platon, Państwo).
Metafory myślenia
Sokrates: Bardzo pięknie. A myśleniem nazywasz to samo, co i ja?
Teajtet: A ty co tak nazywasz?
Sokrates: Rozmowę, którą dusza sama z sobą prowadzi, cokolwiek weźmie
pod uwagę. Objawiam ci to, chociaż sam dobrze nie wiem. Tylko tak mi się
przedstawia dusza, kiedy rozmyśla, że niby rozmawia – sama sobie zadaje
pytania i odpowiedzi daje, i mówi „tak", i mówi „nie". A kiedy granice pewne
pociągnie – dusza czasem wolniej, czasem szybciej miarkuje – kiedy w końcu
jedno i to samo powie, i już się nie waha na obie strony, uważamy to za jej
sąd. Zatem ja sądzeniem nazywam mówienie, a sądem nazywam myśl, tylko
nie do kogoś innego, ani głosem, tylko po cichu, do siebie samego. A ty jak?
Teajtet: I ja tak samo (Platon, Teajtet).
Metafory myślenia
Maxine Sheets-Johnstone:
Improwizacja taneczna jest wyjątkowa w tym sensie, że nie stanowi
wykonania żadnego wcześniejszego zapisu, nie jest powtórzeniem
uprzednich wykonań. Improwizujący tancerz rozumie tę wyjątkowość
poprzez sposób, w jaki podchodzi do tańca: postępuje zgodnie z regułami –
jeśli można się tak wyrazić – improwizacji tanecznej; regułami, które można
bardzo ogólnie streścić tak: tańcz taniec, który przychodzi do ciebie w
konkretnym momencie i w określonym miejscu. (…) Celem tancerza nie jest
interpretacja czegoś wcześniej zaplanowanego. Niezależnie od tego, jakie
ograniczenia ma wykonywany przez niego ruch, celem jest ruch
improwizowany, zatańczenie tańca danej chwili, czymkolwiek się on okaże.
Tancerz nie wie lepiej od widza, czym ten taniec będzie, dopóki nie zostanie
faktycznie wykonany. (…) W improwizacji tanecznej proces tworzenia nie jest
środkiem do realizacji celu (tańca) – sam taniec jest tym procesem.
Metafory myślenia
ucieleśnienie (embodiment): „poznanie usytuowane jest w interakcji ciała
ze światem; dynamiczne procesy cielesne, takie jak działania motoryczne,
mogą być częścią procesu rozumowania, a poznanie ‘offline’ także bazuje
na ciele”
osadzenie (embedment): interakcje z innymi ludźmi są warunkiem
koniecznym rozwinięcia się w pełni funkcjonującego ludzkiego umysłu
zorientowanie na działanie (enactment): Postrzeganie nabiera treści dzięki
zdolnościom naszych ciał. To, co postrzegamy, jest określone przez to, co
robimy (i co kiedykolwiek potrafimy zrobić); jest kształtowane przez to, co
jesteśmy gotowi zrobić (…). Wcielamy w życie nasze doświadczenia
percepcyjne. Odgrywamy je (we enact our perceptual experience; we act it
out).
Metafory myślenia
myślenie jest tańcem:
- procesy myślowe są głęboko zakorzenione w schematach

motorycznych naszych mózgów
- łączy metaforę myślenia jako widzenia i myślenia jako rozmowy
- jest lepsza niż metafora myślenie jest ruchem
- podkreśla, że myślenie jest działaniem z innymi
Z Gadamera
przedrozumienie: zanurzenie w tradycji i antycypacja sensu
koło hermeneutyczne:
Procesem konstruowania kieruje jednakże już pewne oczekiwanie sensu,
zrodzone przez kontekst tego, co już zaistniało wcześniej. Oczekiwanie to
znów musi być podatne na korektę, jeśli tekst tego wymaga. To zaś oznacza
jeszcze, że oczekiwanie się przeobraża i że w obliczu oczekiwania innego
sensu tekst zamyka się w spójne domniemanie. Tak oto ruch rozumienia
przebiega stale od całości do części i na powrót do całości. Zadanie polega na
tym, by na zasadzie koncentrycznych kręgów rozszerzać spójność
zrozumianego sensu. Zgodność wszystkich szczegółów z całością to kryterium
poprawności rozumienia. Brak takiej zgodności oznacza niepowodzenie
rozumienia.
Z Gadamera
• myślenie w języku
Jeśli napisałem zdanie: „Bytem, który może być rozumiany, jest język”,
wówczas chodziło w nim o to, że tego, co jest, nigdy nie można
zrozumieć do końca. W podjętej przeze mnie próbie opisania tych
problemów kierowałem się bez reszty doświadczeniem sensu
dokonującym się w języku, po to jednak, aby wskazać na ustanowione
w nim granice.
Z Gadamera
• myślenie z innym
Dialogiczny charakter języka, który próbowałem wydobyć, porzuca

punkt wyjścia sytuujący się w subiektywności podmiotu, jak również
punkt wyjścia mówiącego w jego nakierowaniu na sens. To, co
wychodzi na jaw w mówieniu, nie jest wyłącznie utrwaleniem
zamierzonego sensu, ale stale ponawianą próbą, czy też lepiej,
ustawicznie powtarzającym się usiłowaniem, wdania się w coś oraz
wdania się z kimś.
Z Gadamera
• (po)rozumienie
Tekst musi być rozumiany jako pojęcie hermeneutyczne. Chodzi o to, że
na tekst nie spogląda się z perspektywy gramatyki i lingwistyki, to
znaczy nie traktuje się go jak produkt ostateczny, którego powstawanie
czyni się przedmiotem analizy z zamiarem wyjaśnienia mechanizmu
funkcjonowania języka jako takiego, niezależnie od wszelkich
przekazywanych treści. Z punktu widzenia hermeneutycznego – który
jest punktem widzenia każdego czytelnika – tekst jest tylko wytworem
pośrednim [Zwischenprodukt], pewną fazą w procesie porozumienia,
która jako taka uwzględnia oczywiście także pewną abstrakcję,
mianowicie jej wyodrębnienie oraz utrwalenie jako fazy właśnie.
Z Gadamera
• cechy rozumienia:
• językowość
• hipotetyczność
• kontekstowość
• rewidowalność
• dialogiczność
Co to jest interpretacja?
wiązka znaczeniowa: wszystkie sposoby, na jakie użyć można danego
zdania
Litwo, ojczyzno moja, Ty jesteś jak zdrowie!
(1) Litwo, kraino mego dzieciństwa, ty jesteś tak cenna!

(2) Litwo, me państwo nad Niemnem, ty jesteś tak krucha!
(3) Litwo, kolebko moja, ty jesteś tylko wspomnieniem!
(4) Litwo, cały mój świecie, ty jesteś mym fundamentem!
interpretacja wybór jednej z dopuszczalnych parafraz danego
wyrażenia; uznanie, że to, co wyrażenie to głosi, można wypowiedzieć
inaczej za pomocą tej właśnie parafrazy
parafrazy też mają wiązki znaczeniowe:

Litwo, kraino mego dzieciństwa, ty jesteś tak cenna!
- może chodzić o krainę geograficzną, ale i o wspólnotę kulturową
- może chodzić o polityczne znaczenie Litwy, ale i o jej wartość
sentymentalną
=> Poprzez parafrazę zawężamy wiązkę znaczeniową interpretowanego
wyrażenia, gdyż poszukiwane znaczenie leży w iloczynie obu wiązek
znaczeniowych: tekstu, który interpretujemy, i wybranej parafrazy
Litwo, ojczyzno moja, Ty jesteś jak zdrowie!

(1) Litwo, kraino mego dzieciństwa, ty jesteś tak cenna!
(2) Litwo, me państwo nad Niemnem, ty jesteś tak krucha!
(3) Litwo, kolebko moja, ty jesteś tylko wspomnieniem!
(4) Litwo, cały mój świecie, ty jesteś mym fundamentem!
• która z dopuszczalnych parafraz wybrać?
• KONTEKST
Ile Cię trzeba cenić ten tylko się dowie,
Kto Cię stracił
• WIEDZA TŁA
kryterium wyboru parafrazy: spójność
• niesprzeczność: jeśli pewien zbiór zdań jest spójny, to jest
niesprzeczny.
• powiązania inferencyjne: pewien zbiór zdań jest tym bardziej spójny,
im więcej istotnych powiązań inferencyjnych istnieje pomiędzy
należącymi do niego zdaniami.
• unifikacja: pewien zbiór zdań jest tym bardziej spójny, im bardziej jest
zunifikowany, tzn. nie da się go rozdzielić na dwa lub więcej
niezależnych podzbiorów tak, by nie utracić żadnych istotnych
konsekwencji logicznych pierwotnego zbioru.
Upadek modelu
Filozofia interpretacji 2017/18

Czym jest ruch?
M. Kundera, Sztuka powieści
Kiedy Bóg opuszczał z wolna miejsce, z którego

sprawował niegdyś władzę nad wszechświatem i jego
porządkiem wartości, oddzielając dobro od zła i nadając
sens każdej rzeczy, Don Kichot wyszedł ze swego domu i
nie umiał już świata rozpoznać. Jakoż świat, pod
nieobecność Najwyższego Sędziego, objawił się nagle w
przerażającej wieloznaczności; boska Prawda, prawda
jedyna, rozpadła się na setki prawd względnych, którymi
podzielili się ludzie. Tak oto narodził się świat Czasów
Nowożytnych.
Czym jest ruch?
C.S. Lewis, Odrzucony obraz
„Wieki średnie, jak większość wieków, były pełne zmian i

kontrowersji. Szkoły powstawały, walczyły i upadały. Mój opis
tego, co nazywam Modelem średniowiecznym, pomija to
wszystko; ignoruje nawet wielką zmianę od przeważającego
platońskiego do przeważającego arystotelesowskiego poglądu
na świat i bezpośrednie starcie między nominalistami i
realistami. Czyni tak, ponieważ te sprawy, choć ważne dla
historyka myśli, na poziomie literackim niemal nie mają
wpływu. Model, jeśli idzie o te w nim elementy, które mogli
zużytkować poeci i artyści, pozostał niezmieniony.”
Czym jest ruch?
Urzeczywistnienie (entelechia) bytu potencjalnego jako

takiego będzie właśnie ruchem. (…) Że ruch jest właśnie tym,
to wyjaśniają następujące przykłady: jeśli to, co budowalne, o
ile jest właśnie takie, jest urzeczywistniane, znaczy to, że się
buduje; i to jest właśnie proces budowania. Podobnie ma się
sprawa z uczeniem, leczeniem się, ruchem obrotowym,
skakaniem, dojrzewaniem i starzeniem się (Arystoteles).
I zasada dynamiki Arystotelesa: „ wszystko, co się porusza, jest

przez coś poruszane”
Czym jest ruch?
• teoria czterech przyczyn:
Że zaś są przyczyny i że w takiej liczbie, jak mówimy, to oczywiste, albowiem

tyle jest pytań »dzięki czemu«. Ostatecznie bowiem dotyczy »dzięki czemu«
albo tego, czym jest coś w rzeczach niepodlegających zmianom, np. tworach
matematyki (sprowadza się bowiem ostatecznie do definicji czegoś prostego
lub proporcjonalnego czy czegoś innego); albo tego, co najpierw poruszyło, jak
np. dlaczego wzniecili walkę? – ponieważ ograbili; albo tego, ze względu na
co? – aby panować; albo wreszcie w rzeczach, które powstają – materia. Jasne
więc, że w takiej liczbie i takie są przyczyny. Skoro zaś są cztery przyczyny, fizyk
ma je wszystkie poznać i o wszystkie pytając »dzięki czemu« – jako fizyk –
będzie dowodził materii, formy, poruszyciela i tego, ze względu na co.
• formalna / materialna / sprawcza / celowa

Czym jest ruch?
• prawo powszechnego ciążenia – dążenie ku miejscu naturalnemu
Wszelka przyrodzona rzecz

Miejsce przyrodzone ma
W którym jej najlepiej jest;
K’temu miejscu każda rzecz
Przez wrodzoną skłonność swą
Zmierza, aby doszła tam (Chaucer).
Wszystkie istoty, wedle przeznaczenia

Bliższe lub dalsze swojego początku.
Po oceanie bytu bez wytchnienia
Do swej przystani gna ich ta potęga,
A każde z musu swego przyrodzenia (Dante).
Czym jest ruch?
• Pierwszy poruszyciel (primum movens) i primum mobile
• „To zaś, że w rzeczach niezmiennych jest cel, staje się jasne przy
odpowiednim rozróżnieniu. Jest bowiem cel dla czegoś i jest cel w czymś. Otóż
nie ma w rzeczach niezmiennych [odniesienia do] celu w pierwszym
znaczeniu, lecz jest cel w drugim znaczeniu. A zatem porusza on jako
pożądany, a inne rzeczy poruszają, o ile są wprawione w ruch.”
• Ziemia, otoczona przezroczystymi, koncentrycznymi kręgami;
• Do każdej z pierwszych siedmiu sfer przytwierdzone było ciało zwane

planetą (w kolejności: Księżyc, Merkury, Wenus, Słońce, Mars, Jowisz i
Saturn). Poza sferą Saturna rozpościerało się Stellatum, gwiaździste niebo, a
ponad nim – primum mobile, stanowiące źródło ruchu dla całego tego
systemu.
Czym jest ruch?
O srogi pierwszy ruchu

firmamentu
Co swym dziennym skłonem
wciąż napierasz
I rzucasz od Wschodu wszystko
aż do Okcydentu
Co z natury chce inną drogę
wybierać (Chaucer).
Czym jest ruch?
• W jaki sposób Bóg wprawia w ruch primum mobile? „Arystoteles
odpowiada: kinei ho seromenon – <<On porusza jak ukochany>>. Porusza inne
rzeczy tak, jak przedmiot pragnień porusza tych, którzy go pragną. Sfera
primum mobile wzrusza się dzięki swej miłości do Boga, a wzruszywszy się,
udziela ruchu reszcie wszechświata.”
• „gwiazdy jako ciała proste i jednostki rozłożone wprawdzie w pewnym

porządku, lecz zupełnie nie żyjące, podczas gdy trzeba wiedzieć, że one
rozwijają swą działalność i cieszą się życiem. W ten sposób fakty przestaną
nam wydawać się niedostępne dla naszego rozumu.”
• „W środkowym zamku, w mieście empirejskim, zasiada na tronie Cesarz. W

niższych niebiosach żyje anielskie rycerstwo. My, na ziemi, jesteśmy poza
murem miejskim, extra muros.”
Czym jest ruch?
Francuz, gdy przybędzie do Londynu, dostrzeże wielkie

zmiany tak w filozofii, jak i każdej innej dziedzinie. Opuścił
świat będący pełnią, a tu dowie się, że jest on pustką. W
Paryżuuważa się, że wszechświat jest pełen wirów
subtelnej materii. Ale nic podobnego nie twierdzi się w
Londynie (…). Dla zwolenników Kartezjusza wszystko
dzieje się dzięki sile pchnięcia, której nikt nie rozumie; dla
Pana Newtona sprawia to przyciąganie, przyczyna, wcale
nie lepiej znana (Wolter).
> Wszechświat – mechanizm; res extensa i res cogitans

Czym jest ruch?
• kartezjańskie plenum
• ,,Ruch zaś (mianowicie przestrzenny, bo żaden inny nie

podpada pod mą myśl i dlatego nie sądzę, by jakikolwiek inny
miał być przypisywany naturze rzeczy), ruch – mówię – jak się
potocznie przyjmuje, nie jest niczym innym jak działaniem,
przez które jakieś ciało przenosi się z jednego miejsca w
drugie”.
• ruch w sensie właściwym jest „przejściem jednej części

materii, czyli jednego ciała z sąsiedztwa tych ciał, które
bezpośrednio z nim się stykają i uważane są za będące w
spoczynku, w sąsiedztwo innych.”
Czym jest ruch?
• Newton:
– doktryna Kartezjusza jest „pogmatwana i niezgodna z rozumem”
– Absolutna przestrzeń, w swej własnej istocie, bez odniesienia do

czegokolwiek zewnętrznego, pozostaje zawsze taka sama i
nieruchoma. (…) Ruch absolutny jest przemieszczeniem ciała z jednego
absolutnego miejsca do innego, a ruch względny jest
przemieszczeniem z jednego miejsca względnego do innego. Tak więc
na żeglującym statku, względnym miejscem ciała jest ta część statku,
którą ciało zajmuje lub ta część wydrążenia, którą ciało wypełnia i
dlatego porusza się wraz ze statkiem. Względny spoczynek jest
trwaniem ciała w tej samej części statku lub jego wydrążeniu.
Natomiast rzeczywisty, absolutny spoczynek jest trwaniem ciała w tej
samej części nieruchomej przestrzeni, w której porusza się statek wraz
z wydrążeniem i całą zawartością.
Czym jest ruch?
• problem natury grawitacji:
– attractio Newtona
– „jest rzeczą niemożliwą, żeby dwie rzeczy połączyły się bez trzeciej.
Musi istnieć jakiś węzeł między nimi, żeby się zetknęły” (Platon w
Timajosie)
– siła matematyczna: „Jest nie do pojęcia, ażeby nieożywiona, martwa

materia działała na inną materię bez pośrednictwa czegoś, co nie jest
materialne, i miała na nią wpływ bez wzajemnego kontaktu. (…) To,
żeby ciężkość była wrodzona, nieodłączna i istotna dla materii tak,
żeby jedno ciało mogło oddziaływać na drugie z daleka przez próżnię,
bez pośrednictwa jeszcze czegoś (…) jest dla mnie tak wielkim
absurdem, że sądzę, iż nie istnieje człowiek, mający w sprawach
filozoficznych odpowiednią zdolność myślenia, który by w ten absurd
popadł.”
Czym jest ruch?
• W 1661 r. francuski architekt André Le Nôtre

zaprojektował ogród dla królewskiego ministra
finansów Nicolasa Fouqueta
• Odbicie kartezjańskiej wizji świata
• Ludwik XIV aresztuje Fouqueta i konfiskuje mu

majątek, a także zabiera architektów
• Le Notre projektuje ogród w Wersalu

Czym jest ruch?
Czym jest ruch?
• Alexander Pope, Epistle to
Richard Boyle, Earl of
Burlington
• Stephen Switzer , The

Nobleman, Gentleman, and
Gardener’s Recreation
Pod gilotyną
Inaczej należy mówić o prawie nadawanym przez człowieka, a inaczej o

prawie wiecznym, które jest prawem Boga. Prawo bowiem człowieka
rozciąga się jedynie na stworzenia rozumne, które podlegają
człowiekowi. (...) Jak przeto człowiek, wydając stanowcze zlecenie,
wraża człowiekowi sobie poddanemu jakąś wewnętrzną zasadę
postępowania, tak również i Bóg wraża całej naturze zasady
właściwego jej postępowania. I w ten sposób mówi się o Bogu, że On
nakazuje całej naturze, stosownie do słów psalmisty: „Nadał jej prawo,
które nie przeminie”. Z tego też powodu podlegają prawu wiecznemu
wszystkie ruchy i czynności całej natury. Stąd to stworzenia
nierozumne są poddane prawu wiecznemu w ten sposób, że są [ślepo]
poruszane przez opatrzność Boską; nie są zaś świadome Bożego
nakazu, tak jak są stworzenia rozumne (św. Tomasz, Summa
Theologiae).
Pod gilotyną
Gatunek ludzki wykorzystał bezpośrednio specyficzne dla naczelnych

przystosowanie do rozumienia relacji zachodzących między obiektami
zewnętrznymi, dodając jedynie niewielki, ale ważny element: ujęcie
owych relacji w terminach sił pośredniczących, takich jak przyczyny i
intencje. (...) Hipoteza tu wysuwana głosi, że podobnie jak rozumienie
kategorii relacyjnych przez naczelne powstało najpierw w dziedzinie
poznania społecznego, w celu rozumienia relacji społecznych
zachodzących między ‘osobnikami trzecimi’, ludzkie poznanie
przyczynowe także rozwinęło się najpierw w dziedzinie społecznej,
gdzie służyło rozumieniu innych jako intencjonalnych sprawców
zdarzeń (M. Tomasello, Kulturowe źródła ludzkiego poznawania).
Pod gilotyną
E. Zilsel:
- metafora prawnicza (nomos): „Gdy wyznaczał prawo deszczowi, a

drogę wytyczał piorunom, wtedy ją widział i zmierzył, wtenczas ją
zbadał dokładnie” (Stary Testament); „A z czego powstają istniejące
rzeczy, w to niszczeją, zgodnie z koniecznością; płacą bowiem sobie
nawzajem karę i pokutę za niesprawiedliwość, zgodnie z
postanowieniem Czasu” (Anaksymander)
- logos: „Nie mnie, lecz Logosu wysłuchawszy, mądrze jest zgodzić się,
że wszystkie rzeczy są jednością” (Heraklit)
Pod gilotyną
• Gilotyna Hume’a
• Wobec tego bowiem, że to ‘powinien’ albo ‘nie powinien’

jest wyrazem pewnego nowego stosunku czy twierdzenia,
przeto jest konieczne te zwroty zauważyć i wyjaśnić; a
jednocześnie konieczne jest, iżby wskazana została racja tego,
co wydaje się całkiem niezrozumiałe, a mianowicie, jak ten
nowy stosunek może być wydedukowany z innych stosunków,
które są całkiem różne od niego. Ale autorzy zazwyczaj nie
stosują tego środka ostrożności; uważam więc, że trzeba go
zalecić czytelnikom; i jestem przeświadczony, że ta drobna
uwaga może poderwać wszelkie potoczne systemy moralności
i że pozwoli nam zobaczyć, iż rozróżnienie występku i cnoty nie
opiera się jedynie na stosunkach między rzeczami
zewnętrznymi i że nie postrzega go rozum.
Pod gilotyną
• spór o źródła moralności: rozum (Spinoza,
Kant) czy emocje (Hume)?
• F.H. Jacobi, Kunstgarten (1779): „Nie znam

niczego bardziej godnego pożałowania niż
sztuczna natura, która zakuta w tysiące kajdan
udaje naturę wolną.”
Obraz świata i interpretacja
Wszelka przyrodzona rzecz

Miejsce przyrodzone ma
W którym jej najlepiej jest;
K’temu miejscu każda rzecz
Przez wrodzoną skłonność swą
Zmierza, aby doszła tam.
(P1) „Każdy byt ma przypisane mu z natury miejsce, do

którego samorzutnie zmierza.”
(P2) „Wszystko ma swoje miejsce w planie kosmicznym, każde

zjawisko wpisuje się w ten plan.”
Całokształt naszej tzw. wiedzy czy też przekonań, od najbardziej

przypadkowych prawd geografii i historii aż po najgłębsze prawa fizyki
atomistycznej, a nawet czystej matematyki i logiki formalnej, jest
tworem człowieka i styka się z doświadczeniem tylko wzdłuż swoich
krawędzi. Mówiąc inaczej, nauka jako całość podobna jest do pola siły,
którego warunkami brzegowymi jest doświadczenie. Konflikt z
doświadczeniem na brzegach pola powoduje odpowiednie
przystosowania w jego wnętrzu. (…) Pole jako całość jest jednak na tyle
niezdeterminowane przez swoje warunki brzegowe, tj. przez
doświadczenie, że istnieje znaczna swoboda wyboru zdań, które wobec
danego konfliktu z doświadczeniem mają być „przecenione”. Żadne
poszczególne świadectwo doświadczenia nie jest związane z jakimś
określonym zdaniem z wnętrza pola; związek ten ma co najwyżej
charakter pośredni, za sprawą równowagi pola jako całości (W.V.O.
Quine).
• zmiany na obrzeżach obrazu świata: łatwe i szybkie
• zmiany w centrum obrazu świata: trudne i długotrwałe

(np. odrzucenie teorii czterech przyczyn)
• im bardziej dany tekst jest niezgodny z elementami

obrazu świata, które są w centrum naszej siatki
przekonań, tym trudnie go zrozumieć (zinterpretować)
Podsumowanie
Część I: Wprowadzenie do historii filozofii
1. Problem jedno – wiele

2. Problem umysł-ciało
3. Problem fakt-wartość
4. Problem język-rzeczywistość
Część II: Co to jest interpretacja?
1. W poszukiwaniu języka doskonałego

2. Czym jest znaczenie?
3. Rozumienie i interpretacja
4. Obrazy świata
5. Granice interpretacji
Literatura pomocnicza
(1) B. Brożek, Granice interpretacji, Copernicus
Center Press, Kraków 2015.
(2) J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, wyd.
2, Wolters Kluwer, Warszawa 2006.
(3) W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, PWN,
Warszawa (wiele wydań)
(4) H.G. Gadamer, Prawda i metoda, PWN,
Warszawa 2007.
(5) A. Sokal, J. Bricmont, Modne bzdury, Prószyński i
S-ka, Warszawa 2004.

Filozofia Interpretacji ....

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Filozofia Interpretacji ....

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Jedno - wiele

• Czy rzeczywistość składa się

• W jaki sposób pojęcie ogólne

• realizm: uniwersalia istnieją

• nominalizm: tylko słowa są

Kratylos: stosunek wyrazów do rzeczy

Również więc i nazwę, o

Nazwy przysługują rzeczom w sposób

• ,,Agamemnon”: godzien podziwu ze

• „Człowiek, skoro coś dostrzegł, to

• doktryna esencjalizmu znaczeniowego

(a) argument ze zmiany: świat poznawalny zmysłowo jest złudzeniem; rzeczy

(b) argument ze sprzeczności: to co prawdziwe, nie może zawierać

(d) rzeczy postrzegalne zmysłowo partycypują w ideach (inaczej: idee są

• Jaka jest natura idei? Jaka

(a) poznanie zmysłowe może nas mylić, nie

(b) poznanie prawdziwe (pozwalające dotrzeć do

(c) teoria anamnezy (odpomnienia) – poznanie

— Ja mam wrażenie, że tobie się z takiego

— Prawdę mówisz — powiada.

— A cóż, kiedy spojrzysz na wielkość samą

— Więc pokaże się nowa, inna postać wielkości, obok

(a) istnieją dwa rodzaje bytów – substancje (istniejące

(b) substancja „składa się” (nie w sensie przestrzennym) z

(a) wiedza to znajomość form (istot,

(b) celem nauki jest budowa tzw. definicji

(c) Arystoteles (podobnie jak Sokrates i

Podstawowe pytanie filozofii średniowiecznej:

Jak pogodzić rozum z wiarą?

=> Boecjusz (VI w. n.e.): tłumaczenie części

=> 13 kwietnia 1231 r.: papież Grzegorz IX pozwala na

=> statut 1 kwietnia 1272 r.

Statuimus et ordinamus quod nullus magister vel

=> czynniki metyrotyczne i instytucjonalne

(1) Wieczność wszechświata (Arystoteles uważał, że

(2) Nieśmiertelność duszy (dwie interpretacje: Filona z

- o wieczności Wszechświata: teza, że Wszechświat jest

„Nie próbujemy, jednakże, udowodnić tezy przeciwnej do tej,

„Tu kończy się traktat Mistrza Sigera z Brabantu dotyczący

Siger z Brabancji, De anima intellectiva

„A zatem, na prośbę przyjaciół i pragnąc zaspokoić ich

→ wszyscy uciekają z Francji

→ 18 stycznia 1277: papież Jan XXI polecił Tempierowi

Dicunt enim ea esse vera secundum philosophiam, sed non

FAŁSZYWI PROROCY I CZYTANIE MIĘDZY WIERSZAMI

„Spotyka się studentów filozofii, którzy głoszą twierdzenia

→ secundum viam philosophiae

Quod aliquis cognoscat veritatem et nesciat solvere

→ Bóg stworzył świat ex nihilo

„Żadna przyczyna, sprawiająca swój skutek natychmiast, nie

→ dusza jest formą ciała

→ jest to forma samoistna (niematerialna), bo:

Komentarz do De trinitate Boecjusza

Teologia: oparta na objawieniu

Pozorna sprzeczność: wynika z nadużycia filozofii

„Rzeczy właściwe wierze nie podlegają niezawodnym

„Podobnie, największe niebezpieczeństwo tkwi w

(1) Autonomia (Siger)

(2) Harmonia (Tomasz)

(3) „Teologia podejrzeń” (Bonawentura)

Czy drzewo, które upada w lesie, w którym

własności pierwotne: istnieją niezależnie od

własności wtórne: zależne od obserwatora,

Ujmowanie, chcenie i wszystkie modyfikacje tak ujmowania, jak i

Jedno - wiele 