J�zyk praindoeuropejski[edytuj]

J�zyk praindoeuropejski � praj�zyk, czyli wsp�lny przodek j�zyk�w indoeuropejskich,

nieza�wiadczony bezpo�rednio, ale cz�ciowo zrekonstruowany za pomoc� metody
por�wnawczej. Istnieje szereg r�nych hipotez na temat datowania i lokalizacji
j�zyka praindoeuropejskiego. Najdawniejsze j�zyki indoeuropejskie � ju� znacznie
zr�nicowane � znane s� z pierwszej po�owy II tysi�clecia p.n.e., a dane po�rednie
wskazuj�, �e rozpad wsp�lnoty indoeuropejskiej musia� nast�pi� najp�niej oko�o 3000
p.n.e. Z kolei analiza odziedziczonego s�ownictwa pozwala przypuszcza�, �e
spo�ecze�stwo praindoeuropejskie istnia�o w okresie neolitu (przed upowszechnieniem
si� wytopu i obr�bki metali) i �e sk�ada�o si� z ludno�ci rolniczo-pasterskiej.

Spis tre�ci [ukryj]

1 Praojczyzna Indoeuropejczyk�w
2 Czas i obszar u�ytkowania
3 Cechy wsp�lne j�zyk�w indoeuropejskich
4 Grupy j�zykowe i ich najstarsze przekazy
5 Gramatyka opisowa
5.1 Typologia
5.2 Fonologia i fonetyka
5.3 Morfologia
5.3.1 Zaimek
5.3.2 Czasownik
5.3.2.1 Aspekt
5.3.2.2 Czas/Tryb
5.3.2.3 Strona czasownika
5.3.2.4 Schemat odmiany ko�c�wek
5.3.2.5 Augment
5.3.2.6 Budowa rdzenia
5.3.2.7 Czasownik w j�zykach potomnych
5.4 Fleksja
5.5 Syntaktyka
5.6 S�ownictwo
6 Rekonstrukcja j�zyka praindoeuropejskiego
6.1 Metody rekonstrukcji
6.1.1 Metoda por�wnawcza
6.1.2 Rekonstrukcja wewn�trzna
6.1.3 Glottochronologia
6.1.4 Post�powanie typologiczne
6.2 Kalendarium rekonstrukcji
7 Przyk�adowe teksty
8 W kulturze popularnej
9 Zobacz te�
10 Przypisy
11 Bibliografia
12 Linki zewn�trzne
Praojczyzna Indoeuropejczyk�w[edytuj | edytuj kod]
Najcz�ciej przyjmowana hipoteza Mariji Gimbutas lokalizuje Praindoeuropejczyk�w na
obszarze step�w Ukrainy i po�udniowej Rosji, uto�samiaj�c ich z ludno�ci� kultury
grob�w jamowych (zob. teoria kurhanowa). Ekspansja Indoeuropejczyk�w na terenie
Europy wi�za�aby si� wed�ug tej koncepcji z najazdami lud�w pasterskich z obszaru
step�w czarnomorskich, tw�rc�w p�noneolitycznych kultur amfor kulistych i ceramiki
sznurowej. Najnowsze badania archeologiczne kwestionuj� jednak wschodnie
pochodzenie europejskich kultur p�nego neolitu.

Wed�ug alternatywnej koncepcji ludy indoeuropejskie wywodz� si� z dorzecza

�rodkowego Dunaju, gdzie w po�owie VI tysi�clecia p.n.e. ukszta�towa�a si� kultura
ceramiki wst�gowej, kt�ra w ci�gu nast�pnych stuleci skolonizowa�a �rodkow� i
p�nocn� Europ�.
Wed�ug jeszcze innej teorii, Indoeuropejczycy mieliby pochodzi� z P�wyspu
Ba�ka�skiego, dok�d ich przodkowie przyw�drowa� mieli z obszar�w Anatolii � jest to
hipoteza anatolijska, zaproponowana przez Colina Renfrewa.

Wysuwane teorie na temat praojczyzny Indoeuropejczyk�w w Azji Mniejszej, p�nocnej

Europie czy Indiach nie t�umacz� dobrze historycznego rozprzestrzeniania si� lud�w
indoeuropejskich ani ich zwi�zk�w z konkretnymi kulturami archeologicznymi.

Termin Indoeuropejczycy oznacza tu wsp�lnot� j�zykow�. Nie trzeba wi�za� go

jednoznacznie z okre�lon� kultur� ani tym bardziej z okre�lonymi cechami
genetycznymi (ras�). Ludy indoeuropejskie zapewne cz�sto wch�ania�y r�ne populacje
nieindoeuropejskie, przejmuj�c elementy ich kultury. Do ok. 1000 p.n.e. rozmaite
ludy indoeuropejskie skolonizowa�y prawie ca�� Europ� i znaczne obszary Azji (Azja
Mniejsza, Azja �rodkowa, cz�� Indii).

Czas i obszar u�ytkowania[edytuj | edytuj kod]

Podstawa s�ownictwa j�zyk�w indoeuropejskich sugeruje istnienie wsp�lnego dla
wszystkich grup j�zyka przodka co najmniej do roku 3400 p.n.e. Powszechnym s�owem w
wielu j�zykach indoeuropejskich jest ko�o (niem. Rad). Na ten okres archeolodzy
przyjmuj� pierwsze u�ycie ko�a jako przedmiotu na obszarze u�ywania j�zyka
praindoeuropejskiego. Stopie� r�nicowania si� najstarszych s��w od drugiego
stulecia p.n.e. pozwoli� badaczom wykaza�, �e czas rozej�cia praj�zyka przypadaj�cy
na ok. 3000 r. p.n.e. nie jest zbyt przekonuj�cy[1]. Przy przestrzennym jak i
czasowym umiejscowieniu tego j�zyka mamy do czynienia z r�nymi spekulacjami, kt�re
dobrze przedstawione mog� by� przyj�te jako r�wnie prawdopodobne[2]. W przesz�o�ci
i obecnie proponowanych jest wiele ciekawych, aczkolwiek niezgodnych ze sob�
hipotez.

Cechy wsp�lne j�zyk�w indoeuropejskich[edytuj | edytuj kod]

Poniewa� j�zyk praindoeuropejski nie zachowa� si� w �adnych bezpo�rednich
przekazach, wszystkie jego s�owa oraz d�wi�ki zosta�y odtworzone w oparciu o metod�
por�wnawcz�. Fakt wyst�powania regularnych rdzeni w s�owach wielu dzisiejszych
j�zyk�w indoeuropejskich pozwala odtworzy� pierwotne brzmienie danego wyrazu w
praj�zyku. Badanie za�wiadczonych wczesnych form j�zyk�w pozwala na jeszcze
dok�adniejsz� rekonstrukcj�. Du�e znaczenie maj� tak�e struktury gramatyczne
j�zyk�w, przede wszystkim w swojej najstarszej za�wiadczonej postaci. W pierwszej
po�owie dziewi�tnastego wieku badacze Franz Bopp i Jakub Grimm dok�adnie obja�nili
kwesti� wsp�lnego pochodzenia j�zyk�w indoeuropejskich, a August Schleicher dokona�
w 1861 roku pierwszej pr�by rekonstrukcji j�zyka praindoeuropejskiego. Od tego
czasu na podstawie nowych odkry� i analiz rekonstrukcja ta jest ci�gle
modyfikowana.

Zrekonstruowane formy oznacza si� za Augustem Schleicherem gwiazdk�: *u?�dr?

(woda), *k?u?o (pies), *tr�i?es (trzy). Poni�sza tabelka s�u�y prostej ilustracji
podobie�stwa j�zyk�w indoeuropejskich. Zestawiono w niej nazwy liczb od 1 do 10
oraz 20 i 100 w r�nych j�zykach oraz ich praindoeuropejsk� rekonstrukcj�[3]. Spos�b
zapisu zrekonstruowanych wyraz�w zosta� wyja�niony poni�ej.

grecki wedyjski kurdyjski �acina walijski gocki litewski

serbski praindoeuropejski
1 heis (< *hens < *sems) eka yak unus (por. semel) un ains vienas
jedan *oi?no-, oi?ko-, sem-
2 duo dva du d�o dau twai du dva *duu?�h1
3 treis trayas Se tres tri ?reis trys tri *tr�i?es
4 t�ttares catvaras cwar quattuor pedwar fidwor keturi
�etiri *k?etu?�res
5 p�nte panca penc quinque pump fimf penki pet *p�nk?e
6 h�ks ?at se? sex chwech saihs �e�i �est *su?�k?s
7 hept� sapta havt septem saith sibun septyni sedam *sept??
8 okto a??a ha?t octo wyth ahtau a�tuoni osam *ok?to
9 enn�a nava no novem naw niun devyni devet *n�u?n
10 d�ka da�a da decem deg taihun de�imt deset *d�k?m?
20 wikati (dorycki) vim�ati bist / vist viginti ugeint (�r.wal.)
dvide�imt dvadeset *u?ik?mti
100 hekat�n �atam sat centum cant hund �imtas sto *k?m?t�m

Przypuszczalne rozmieszczenie grup j�zykowych ok. 1500 r. p.n.e.

Kolor czerwony: Kultura Oxus uwa�ana przez wielu za przypuszczaln� kolebk� j�zyk�w
indoira�skich, kolor zielony: kr�g kultur p�l popielnicowych
Zar�wno wyrazy, jak i struktury gramatyczne j�zyk�w indoeuropejskich wykazuj� tak
du�o cech wsp�lnych, �e mo�na domniemywa� wsp�lne pochodzenie tych j�zyk�w.
Alternatywny model ligi j�zykowej, tj. grupy pierwotnie niezale�nych j�zyk�w, kt�re
upodobni�y si� do siebie przez wzajemne oddzia�ywanie, jest w obliczu tych
zaobserwowanych cech wykluczany przez specjalist�w[4].

Podobnie b��dne by�oby wyobra�anie sobie j�zyka praindoeuropejskiego jako

niezr�nicowanego i u�ywanego w takiej w�a�nie, zrekonstruowanej formie. Po pierwsze
nale�y liczy� si� z istnieniem element�w j�zyka, kt�re nie pozostawi�y po sobie
�ladu w j�zykach pochodnych i nie mo�na ich z tego wzgl�du odtworzy�. Ponadto
rekonstrukcja obejmuje rozci�gni�te w przestrzeni kontinuum dialekt�w i przedzia�
czasu rz�du kilku stuleci.

Grupy j�zykowe i ich najstarsze przekazy[edytuj | edytuj kod]

Hieroglify luwijskie, znalezione na piecz�ci z Troi

Z kontinuum j�zyka praindoeuropejskiego wykszta�ci�y si� w r�nych okresach
poszczeg�lne rodziny dialekt�w. Ich izolacja j�zykowa znajduje odzwierciedlenie w
ich s�ownictwie, morfologii i fonologii. Rekonstrukcja praj�zyka opiera si� na
zabytkach j�zykowych poszczeg�lnych grup. Oczywi�cie zainteresowanie uczonych budz�
w tym kontek�cie zw�aszcza najwcze�niejsze zabytki.

Tabela przedstawia przegl�d grup j�zykowych wywodz�cych si� z j�zyka

praindoeuropejskiego w uj�ciu istotnym dla rekonstrukcji praj�zyka. Wi�cej
informacji na temat danych grup czy j�zyk�w mo�na uzyska� w osobnych artyku�ach, do
kt�rych prowadz� linki w tabeli.

Grupa j�zykowa Najstarsze przekazy P�niejsze wa�ne przekazy Wczesny

obszar wyst�powania Wa�ne aspekty dla rekonstrukcji
J�zyki anatolijskie Starohetyckie tabliczki z zapiskami pismem klinowym z XVI
wiek p.n.e.
Hetyckie dokumenty do 1220 r. p.n.e.
Pomniejsze teksty w innych j�zykach z r�nych �r�de�. (Na przyk�ad j�zyk luwijski,
palajski, lidyjski)
Azjatycka cz�� dzisiejszej Turcji.
Cz�ciowo bezpo�rednio otrzymane sp�g�oski krtaniowe.
Wyra�ne r�nice gramatyczne w stosunku do innych j�zyk�w, uznawane przez niekt�rych
za zachowane archaiczne struktury, przez innych za innowacje.
J�zyk grecki Tabliczki z pismem linearnym B z II tysi�clecia p.n.e.,
dokumentuj�ce grek� myke�sk� w kr�tkich tekstach administracyjnych w rodzaju
spis�w.
Po przerwie okresu ciemnego w VIII wieku p.n.e. pojawiaj� si� spisane w alfabecie
greckim dzie�a Homera, a nieco p�niej Hezjoda.
Klasyczna oraz p�niejsza literatura grecka, a� po czasy wsp�czesne.
Grecja, zachodnia cz�� Azji Mniejszej, po�udniowe W�ochy, basen Morza �r�dziemnego
System czasownika, wyr�niaj�cy czas, tryb i aspekt.
Trzy r�ne wokaliczne refleksy sp�g�osek krtaniowych
Przeg�os
J�zyki indoaryjskie Rigweda powsta�a w Indiach przypuszczalnie pod koniec II
tysi�clecia p.n.e. Wy��cznie ustny przekaz tekst�w wedyjskich a� do II tysi�clecia
po Chrystusie, jednak stan j�zykowy dobrze zachowany ze wzgl�du na wysoki religijny
priorytet niezafa�szowanego przekazu brzmienia wyraz�w.
Sanskryt powsta� z dialektu staroindyjskiego, spokrewnionego z j�zykiem wedyjskim.
Ustandaryzowany gramatycznie przez Paniniego w V albo IV wieku p.n.e., jednak wci��
nie zapisany.
Najstarsze pisemne przekazy: �rednioindyjskie pisma A�oki (III wiek p.n.e.)
Sanskryt w formie ustalonej przez Pa?iniego jest do dzi� j�zykiem edukacji i
literatury.
P�nocne Indie
Przed pierwsz� rekonstrukcj� Schleichera sanskryt u�ywany by� w badaniach jako
przybli�ony model praj�zyka.
D�wi�czne przydechowe sp�g�oski zwarte,
Fleksja rzeczownika,
Klasy akcentu i przeg�osu,
Rdzenie wyrazowe
J�zyki ira�skie J�zyk awestyjski, j�zyk tekst�w religijnych zaratusztrianizmu,
kt�rego pocz�tki datuje si� na X wiek p.n.e. Teksty te by�y przekazywane ustnie, a
w pierwszym tysi�cleciu naszej ery zosta�y utrwalone na pi�mie.
J�zyk staroperski z czas�w Dariusza I i jego nast�pc�w od po�owy V wieku p.n.e.
zachowa� si� w kilku nielicznych inskrypcjach we w�asnym rozwini�tym do tego celu
(mimo to jednak s�abo przystosowanym do oddawania j�zyka) systemie pisma -
staroperskim pi�mie klinowym.
Wsp�czesny Iran, Afganistan, Tad�ykistan i Kurdystan
Mniejszy korpus, a przez to mniejsze znaczenie dla rekonstrukcji ni� w przypadku
spokrewnionego j�zyka wedyjskiego.
Awestyjskie dokumenty j�zyka s�u�� potwierdzeniu i poprawie form wedyjskich.
J�zyki italskie J�zyki italskie: Najstarsze zabytki j�zyk�w italskich z VI wieku
p.n.e.: j�zyk oskijski, j�zyk umbryjski, j�zyk faliskijski itd.
Literatura �aci�ska
Wi�ksza cz�� obszaru dzisiejszych W�och.
Du�y korpus dostarcza wiele materia�u na temat rdzeni wyrazowych i morfologii.
Szeroka innowacyjno�� w zakresie sk�adni pozwala tylko na po�rednie wnioskowanie o
praj�zyku.
J�zyki celtyckie Kr�tkie teksty zachowa�y si� z okresu od II wieku p.n.e..
Irlandzko- i walijskoj�zyczna literatura �redniowiecza, na przyk�ad cykl
ulsterski, Mabinogion Ca�a Europa, od P�wyspu Iberyjskiego po Azj� Mniejsz�, od
Wysp Brytyjskich do p�nocnych W�och, zob. Celtowie.
Odkrycie i dow�d, �e j�zyki celtyckie w og�le zaliczaj� si� do j�zyk�w
indoeuropejskich jest wczesnym osi�gni�ciem indoeuropeistyki.
J�zyki germa�skie Po nazwach i kr�tkich tekstach runicznych od I wieku p.n.e.
przek�ad Biblii Wufili na j�zyk gocki jest najstarszym wi�kszym germa�skim
zabytkiem j�zykowym. Pewna liczba bardzo starych s��w germa�skich zachowa�a si�
tak�e w zapo�yczeniach do j�zyka fi�skiego. Teksty staro-wysoko-niemieckie,
staroangielskie, staronordyckie i starosaskie z drugiej po�owy I tysi�clecia n.e.
Na skutek w�dr�wki lud�w w ca�ej Europie i Afryce P�nocnej. Gockie
pozosta�o�ci j�zykowe za�wiadczone na Krymie jeszcze w XVI wieku n.e.
J�zyki germa�skie by�y tradycyjnie w�r�d j�zyk�w indoeuropejskich silnie badan�
rodzin� j�zykow�.
Prawo Vernera pozwala na po�rednie wnioski na temat praindoeuropejskiego akcentu
wyrazowego.
J�zyk ormia�ski Najstarsze przekazy pojawiaj� si� wraz z wynalezieniem alfabetu
ormia�skiego w 406 roku n.e. Armenia
Wsp�lne cechy z j�zykiem greckim, j�zykami indoira�skimi i j�zykiem frygijskim,
szczeg�lnie augment.
J�zyki tocharskie W obydwu j�zykach tocharskich zachowa�y si� g��wnie buddyjskie
teksty w pi�mie brahmi z okresu od VI do VIII wieku n.e. W dzisiejszym
Ujgurskim Regionie Autonomicznym Sinciang na p�nocno-zachodnim skraju Chin.
Rewizja nauki o izoglosie kentum-satem.
J�zyki s�owia�skie i ba�tyckie Najstarszym za�wiadczonym j�zykiem s�owia�skim
jest j�zyk staro-cerkiewno-s�owia�ski z drugiej po�owy IX wieku. J�zyki ba�tyckie
za�wiadczone s� dopiero od XIV wieku. Hipoteza ba�tos�owia�ska, g�osz�ca, �e j�zyki
s�owia�skie i ba�tyckie maj� wsp�lny poindoeuropejski rodow�d, jest szeroko
akceptowana, nieliczni badacze wci�� j� jednak odrzucaj�.
Szczeg�lnie konserwatywna morfologia.
J�zyk alba�ski Najstarsze zachowane teskty alba�skie pochodz� z XV wieku. Brak
zgody w�r�d badaczy co do zwi�zk�w z j�zykiem iliryjskim. Wsp�czesna Albania
i obszary przyleg�e.
Z wyj�tkiem oko�o 200 s��w ca�y leksykon zosta� zapo�yczony z innych j�zyk�w[5].

Inskrypcja oskijska z V w. p.n.e. Bruties esum; Jestem [nale�� do] Brutusa?

Ponadto istnieje kilka starych, zachowanych tylko w niewielkim stopniu pojedynczych
j�zyk�w, kt�re nie daj� si� (zwykle z powodu niedostatecznej ilo�ci materia�u)
przyporz�dkowa� do �adnej ze znanych rodzin, na przyk�ad u�ywany w po�owie I
tysi�clecia p.n.e. zachowany w inskrypcjach w pi�mie greckim j�zyk frygijski, a
p�niej tak�e tracki i macedo�ski, iliryjski, wenetyjski i luzyta�ski.

Gramatyka opisowa[edytuj | edytuj kod]

Typologia[edytuj | edytuj kod]
Fonologia i fonetyka[edytuj | edytuj kod]
System g�osek praindoeuropejskich
Sp�g�oski wargowe przednioj�zykowe mi�kkopodniebienne
palatalizowane mi�kkopodniebienne mi�kkopodniebienne
labializowane
zwarte bezd�wi�czne p t ? k kw
zwarte d�wi�czne b d ? g gw
zwarte d�wi�czne przydechowe bh dh ?h gh gwh
nosowe m n
szczelinowe s h1, h2, h3
sp�g�oski p�ynne, p�samog�oski u? r, l i?
samog�oski kr�tkie a, e, o, i, u
samog�oski d�ugie a:, e:, o:
dyftongi ai, au, a:i, a:u, ei, eu, e:i, e:u, oi, ou, o:i, o:u
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Wyrazy praindoeuropejskie mia�y na og� nast�puj�c� budow�: rdze� + przyrostki
s�owotw�rcze + ko�c�wka fleksyjna. Rdzeniem nazywamy g��wny morfem wyrazu, kt�ry
mo�na rozszerza� za pomoc� przyrostk�w, tworz�c tematy o pokrewnym ale r�nym
znaczeniu (granice mi�dzy morfemami oznaczono poni�ej za pomoc� ��cznika: "-").
Temat wraz z ko�c�wk� fleksyjn� (tworz�c� formy koniugacyjne i deklinacyjne)
stanowi w pe�ni samodzielny wyraz. Prawdziwe przedrostki by�y w praindoeuropejskim
bardzo rzadkie (z wyj�tkiem *n- tworz�cego wyrazy zaprzeczone), natomiast wiele
by�o z�o�e� (wyraz�w zawieraj�cych dwa rdzenie), a w r�nych funkcjach gramatycznych
u�ywano tzw. reduplikacji, czyli cz�ciowego powt�rzenia pierwszej sylaby (np. *bhi-
bher- od rdzenia *bher- 'nosi�').

Wi�kszo�� rdzeni praindoeuropejskich sk�ada�a si� z dwu sp�g�osek (lub grup

sp�g�osek), mi�dzy kt�rymi pojawia�a si� samog�oska lub dyftong. Charakterystyczn�
cech� gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samog�osek (tzw. ablaut) w morfemach
s�owotw�rczych (rdzeniach i przyrostkach). W zale�no�ci od budowy wyrazu i jego
formy gramatycznej ten sam rdze� lub przyrostek m�g� zawiera� *e, *o � tzw. stopie�
pe�ny (czasem tak�e ich d�ugie odpowiedniki *e: lub *o: � stopie� wzd�u�ony) lub
traci� samog�osk� � stopie� zaniku.

Odpowiednie warianty morfemu nazywamy "stopniami" (stopie� e lub pe�ny, stopie� o

lub wzd�u�ony, stopie� zero lub zredukowany lub zaniku). Na przyk�ad rdze� *sed- o
znaczeniu 'siedzie�' m�g� mie� warianty *sod- i *sd-, wyst�puj�ce w wyrazach
pochodnych (mo�liwe by�y te� stopnie wzd�u�one, np. *se:d-). W rdzeniach
zawieraj�cych sp�g�oski nosowe i p�ynne lub dyftongi poszczeg�lne stopnie wygl�da�y
jak w nast�puj�cych przyk�adach:

leikw-, *loikw-, *likw- 'porzuca�'

leuk-, *louk-, *luk- '�wieci�'
su?ep-, *su?op-, *sup- 'spa�'
ters-, *tors-, *trs- (stopie� zero z sylabicznym *r) 'trz��� si�'
bhendh-, *bhondh-, *bhndh- (z sylabicznym *n) 'wi�za�'
Na przyk�ad od rdzenia *der?- 'spostrzega�' mo�na utworzy� czasowniki pochodne o
nast�puj�cych tematach, np.:

der?-e-
di-dr?-s?e-
de-dor?-
(z u�yciem r�nych stopni rdzenia, r�nych przyrostk�w, reduplikacji itp.)

Zaimek[edytuj | edytuj kod]

Mo�liwa jest tylko nieca�kowita rekonstrukcja zaimk�w oraz r�nych ich form.

Czasownik[edytuj | edytuj kod]

Czasownik indoeuropejski by� odmieniany przez liczby, osoby, aspekt, czasy, strony.
Dodatkowo dawa�o si� poprzez mniej lub bardziej produktywne post�powanie, kt�re
(najcz�ciej poprzez u�ycie w�a�ciwych sufiks�w) umo�liwia�o �atwe tworzenie nowych
czasownik�w (przyk�adowo causativus, desiderativus). Inne sufiksy przekszta�ca�y
istniej�ce ju� rzeczowniki, czy przymiotniki w czasowniki (denominativum) lub
odwrotnie przymiotniki, czy rzeczowniki w czasowniki (imies��w, gerundivum,
rzeczownik ods�owny itd.).

Przypuszcza�o si�, �e w formie poprzedzaj�cej j�zyki indoeuropejskie sufiksy dla

czas�w, aspektu, rodzaju czynno�ci etc. mog�y by� ze sob� ��czone w spos�b dowolny,
tak �e nie mo�na by by�o rozdzieli� s�owotw�rstwa, i fleksji. Rozwin�� si� z tego
"klasyczny" indoeuropejski system werbalny, kt�ry w swym pe�nym wyrazie zosta�
utrwalony przede wszystkim w grece i j�zykach indoira�skich. W niekt�rych j�zykach
p�niejszych (np. w �acinie, usuni�te ju� w j�zykach germa�skich) mo�na odnale��
p�niejsze przyk�ady budowy tego systemu. W przypadku j�zyka hetyckiego zak�ada si�
�e "klasyczny system" rozwin�� si� dopiero po roz�amie j�zyka. Liczba i osoba
odpowiada temu, co znane jest ze wsp�czesnych j�zyk�w indoeuropejskich, przy czym
dochodzi do tego jeszcze liczba podw�jna.

Aspekt[edytuj | edytuj kod]

Najwa�niejsz� kategori� czasownik�w indoeuropejskich nie jest czas gramatyczny
(jako opis przedzia�u czasu, w kt�rym odbywa�a si� dana czynno�� wyra�ana przez
czasownik), tylko ich aspekt. Aspekt okre�la nam rezultat podejmowanej czynno�ci,
wskazuje czy zosta�a ona wykonana do ko�ca. Koncentruje si� przy tym na wyniku
opisywanych dzia�a�, a przy tym po�rednio na czasie ich wykonywania.

Trzem aspektom w j�zykach indoeuropejskich odpowiadaj� trzy grupy form czasu

tera�niejszego, aorystu oraz perfektu (opis przez czas powinien zosta� tu
pomini�ty). Perfekt zajmuje tu jednak szczeg�ln� pozycj�.

Przypuszcza si�, �e we wcze�niejszych fazach rozwoju j�zyka istnia�y dwa rodzaje

czasownika (wzgl�dnie w�a�ciwie dwa r�ne rodzaje s��w): czasowniki wyra�aj�ce
czynno�� (niedokonane) i wyra�aj�ce stan (dokonane). Czasowniki niedokonane
opisywa�y zdarzenia i dzia�ania, natomiast czasowniki dokonane d�ugoterminowe
stany. Istniej� spekulacje, kt�re sugeruj� zwi�zek czasownik�w niedokonanych z
rzeczownikami wyra�aj�cymi materi� o�ywion�, a czasownik�w dokonanych z
nieo�ywion�. Czasowniki dokonane wyra�aj� si� np. w j�zyku niemieckim po�rednio w
czasie Perfekt, w polskim natomiast dzi�ki leksykalizacji tej kategorii
gramatycznej aspekt zawarty jest w znaczeniu danego s�owa, z kolei czasowniki
niedokonane wyst�puj� og�lnie w czasie tera�niejszym i formie aorystu.

W j�zyku hetyckim rozwin�o si� rozdwojenie na dwie klasy koniugacyjne (mi-

koniugacja i hhi-koniugacja, ze wzgl�du na semantyczne rozr�nienie czasownik�w
opisuj�cych czynno�� i opisuj�cych stan). Jednak�e w g��wnym nurcie rozwoju j�zyk�w
indoeuropejskich pozosta�a jedna statywna koniugacja, w kt�rej zintegrowa� si�
system wszystkich czasownik�w, przy kt�rym w ten spos�b stan okazuje si� to�samy z
rezultatem dzia�ania.

Morfologicznie aspekt wyra�any jest przez budowanie oddzielnych temat�w dla czasu
tera�niejszego, aorystu i perfektu z rdzeni s��w. Na post�powanie w tworzeniu
sk�adaj� si� r�ne kombinacje stopni przeg�osu, reduplikacja oraz specjalne sufiksy.
Perfekt wyr�nia si� przez oddzielone od ko�c�wki zdanie.

Czas/Tryb[edytuj | edytuj kod]

W obr�bie jednej grupy aspektu (niewykszta�conej w pe�ni w czasie Perfekt) wyr�nia
si� pi�� czas�w/tryb�w: tera�niejszo�� (nieobecna w grupie aorystu z logicznego
powodu, poniewa� tera�niejszy przebieg nie jest jeszcze zako�czony), przesz�o��,
tryb przypuszczaj�cy (kt�ry opisuje przysz�o�� lub zamiar), tryb �ycz�cy
(optativus), tryb rozkazuj�cy (rozkaz, nie wyst�puje w pierwszej osobie l. poj.).

Do oznaczenia s�u�y�y

ko�c�wki:
tak samo nazywane pierwotne lub Hic-et-nunc-ko�c�wki dla tera�niejszo�ci i trybu
przypuszczaj�cego,
wt�rne ko�c�wki dla przesz�o�ci i trybu �ycz�cego,
specjalna ko�c�wka dla trybu rozkazuj�cego;
augment dla oddania przesz�o�ci (rozpatrywany jako regionalna osobliwo��),
specjalne sufiksy:
*e/*o (g�oska tematowa) dla trybu przypuszczaj�cego,
*i?eh1/*ih1 dla trybu �ycz�cego.
Rol� nieobecnego aorystu w tera�niejszo�ci pe�ni� iniunctivus, czyli pozbawiony
augmentu aoryst, kt�ry prawdopodobnie s�u�y� bezczasowemu opisowi dzia�a�.
Wprawdzie mia� on wt�rn�, a nie pierwotn� ko�c�wk�, nie do ko�ca wi�c pasuje na
wolne miejsce aorystu w tera�niejszo�ci.

Strona czasownika[edytuj | edytuj kod]

Z wsp�czesnych j�zyk�w indoeuropejskich znamy stron� czynn� i biern� czasownika,
kt�re w poszczeg�lnych ga��ziach j�zyk�w zosta�y zbudowane niezale�nie. Strona
bierna nie istnia�a w praj�zyku. Mimo tego istnia� spos�b na jej wyra�enie za
pomoc� specjalnej konstrukcji tzw. strony medialnej. Podmiot zdania stawa� si�
dodatkowo bezpo�rednio albo po�rednio jego dope�nieniem.

Schemat odmiany ko�c�wek[edytuj | edytuj kod]

W systemie czasu tera�niejszego (grupa czasownik�w dokonanych) rozr�nia si� dwie
podstawowe koniugacje ze wzgl�du na typ czasownika, mianowicie tematyczne i
atematyczne. Przy pierwszych rdze� zako�czony jest na charakterystyczn� g�osk�,
zwan� g�osk� tematow�, kt�ra przy ko�cu zanika. G�oska tematowa albo to *e, albo *o
i wprawdzie w nast�puj�cym rozk�adzie: 1.L.p., 1.L.pw., 1.L.mn. i 3 L.mn. wyst�puje
jako *o, kt�re u pozosta�ych os�b zmienia si� w *e.

Strona czynna Strona medialna

Liczba Osoba pierwotnie wt�rnie pierwotnie wt�rnie
pojedyncza 1. -h2 (tem.), -mi (atem.) -m -h2or (-ar) -h2o (-a)
2. -si -s -th2or -th2o
3. -ti -t -(t)or -(t)o
podw�jna 1. -u?os -u?e (-u?osd?h2) (-u?ed?h2)
2. -th1es -tom (-teh1) (-htoh1)
3. -tes -tam (-teh) (-hteh)
mnoga 1. -mos -me -mosd?h2 -med?h2
2. -te -te -d?u?o -d?u?o
3. -nti -nt, -(e)r -ntor, (-(e)ror) -nto, -(e)ro
Ko�c�wki zawarte w klamrach maj� charakter bardzo spekulacyjny.

Dla trybu rozkazuj�cego uda�o si� zrekonstruowa� ko�c�wki tylko dla liczby
pojedynczej strony czynnej. Ko�c�wk� dla drugiej osoby liczny pojedynczej trybu
rozkazuj�cego dla czasownik�w tematycznych jest *-e, a dla nietematycznych *-d?i. W
trzeciej osobie wyst�puje ko�c�wka *-tod.

Ko�c�wki czasu perfectum charakterystyczne s� tylko dla strony czynnej. Wygl�daj�

one nast�puj�co:

1. L.poj. -h2e
2. L.poj. -th2e
3. L.poj. -e
1. L.mn.. -me
2. L.mn. -e
3. L.mn. -(e)r
Augment[edytuj | edytuj kod]
W j�zyku greckim, indoira�skim, frygijskim i arme�skim dla oddania przesz�o�ci
wyst�puje specjalny prefiks zwany augmentem. Dla por�wnania gr. ?-???? (�-phere) on
ni�s� (czas przesz�y), wedyjskie �-bharat lub w arme�skim forma aorystu e-ber on
ni�s� (w pierwszej osobie liczby pojedynczej ale: beri bez augmentu). W innych
j�zykach, jak �acina czy j�zyki germa�skie, brakuje augmentu. Pr�cz tego u�ycie
augmentu w starych j�zykach indoira�skich, jak i w grece homeryckiej nie by�o
obligatoryjne (te nieaugmentowe formy wyra�ania przesz�o�ci s� okre�lane jako
iniunctivus).

Dla j�zyka praindoeuropejskiego Meier-Br�gger wprowadza przys��wek *(h1)� wtedy,

jako fakultatywny przed mog�cymi sta� w przesz�o�ci zgodnymi dla� formami
czasownika. Wy�ej przytoczone przyk�ady greckie ?-???? i wedyjskie �-bharat s� u
Meiera-Br�ggera niniejszym zrekonstruowane jako *h1� b?eret.

Budowa rdzenia[edytuj | edytuj kod]

Czas tera�niejszy
Istnieje wiele sposob�w tworzenia rdzeni czasownik�w w czasie tera�niejszym w
j�zykach indoeuropejskich. Nale�y tu zatem wspomnie� tylko te najwa�niejsze:

* poprzez u�ycie sufiksu *- i?e-/i?o- *: ko�c�wka daj�ca w rezultacie rdze�

tematyczny, okazuje si� mie� prawdopodobnie znaczenie jako najproduktywniejsza w
j�zykach indoeuropejskich. Kiedy mamy do czynienia z czasownikami nieprzechodnimi,
rdze� znajduje si� w poziomie zerowym. Lub kiedy dotyczy to czasownik�w
przechodnich, nabieraj� znaczenia w ca�o�ci pe�ne klasy. Sufiks ten tak�e cz�sto
u�ywany jest do budowania denominativum.
*-e(h2)i?e-/i?o-: Obie ko�c�wki mog� by� wariantami powy�szych. Rdze� jest
zazwyczaj w poziomie O i znaczenie albo kausativem i iteracyjny
*- ske/sko-: Ten przyrostek tematyczny pod��czony do zerowego poziomu rdzenia i
daje w rezultacie pochodne iteracyjnego znaczenia. Przyk�adowo �aci�ski
inchoativus, kt�ry w po��czeniu z -sc okre�la swego rodzaju specyficzne dzia�anie,
powraca do tej konstrukcji, jak r�wnie� Iterativa w po��czeniu z ske w grece.
*-h1s(i?)e/h1(i?)o-: Ten przyrostek wyst�puje w zreduplikowanym rdzeniu (np. *d?ed?
h1- od *d?eh1-) lub poziomie *e i ma znaczenie desiderativu. Jest pierwowzorem
niekt�rych indoeuropejskich konstrukcji czasu przysz�ego, np. w grece.
"Nasalpr�sens": W zerowym poziomie rdzenia infiks *- ne- dodaje si� przed ostatni�
sp�g�osk�. Wykazany rdze� by� pierwotnie atematyczny, ale zosta�o to stematyzowane
w j�zykach potomnych na r�ne sposoby. Nasalpr�sens wyst�puje jeszcze w �acinie
(vincere - perfectum od vici).
Aoryst
J�zyki indoeuropejskie prezentuj� r�ne sposoby budowy aorystu, jednak�e
definitywnie praj�zykowi nale�y przypisa� budow� z cz�stk� *-s- (dla por�wnania ?-
aoryst w j�zyku greckim lub s-perfectum w �acinie), kt�ra bezpo�rednio wyst�puje
przy rdzeniu, na kt�rym wyst�puje wt�rno�� bez g�oski tematycznej. Sporn� kwesti�
wydaje si� odnalezione podczas bada� j�zyk�w tocharskich i hetyckich, czy s-sufiks
wyst�powa� pierwotnie we wszystkich osobach, czy tylko w 3 osobie liczby
pojedynczej. Istnienie augmentu jest tutaj tak�e kwesti� sporn�.

Perfectum
Forma perfectum sk�ada si� przewa�nie z podwojonego rdzenia. Samog�osk�
zduplikowanej sylaby jest zawsze *e, rdze� wyst�puje w stronie czynnej liczby
pojedynczej w poziomie -o, lub w przeciwnym razie w poziomie zerowym. W �acinie
przetrwa�a resztka tak tworzonego przez reduplikacj� perfectum, np. dare (dawa�),
perfectum dedi, cadere (upada�), cecidi. Wyj�tek w braku reduplikacji odgrywa rol�
w bardzo starej konstrukcji *u?oi?dh2e (wiem) od rdzenia *u?ei?d- (widzie�,
por�wnaj �ac. videre).

Czasownik w j�zykach potomnych[edytuj | edytuj kod]

W j�zyku wedyjskim i greckim odnale�� mo�na najdok�adniej wyra�ony system odmiany
czasownika. Nie jest to �adn� niezwyk�o�ci� o tyle, �e rekonstrukcja j�zyka
praindoeuropejskiego opiera si� przede wszystkim na tych dw�ch j�zykach (tak zwany
model rekonstrukcji grecko-aryjskiej). Prawdziwo�� tego za�o�enia zosta�a jednak
podana w w�tpliwo��, cho� dot�d nie mo�na by�o przedstawi� �adnego alternatywnego
modelu[6].

J�zyki anatolijskie
Dla j�zyk�w anatolijskich przypuszcza si�, �e rozszczepi�y si� one przed
wykszta�ceniem charakterystycznych greko-aryjskich cech. System czasownika jest
du�o prostszy. Istnieje tera�niejszo�� i przesz�o��, strona czynna i medialno-
bierna (strona medialna obejmowa�a tak�e funkcje strony biernej) i (jak wspomniano
powy�ej), zamiast perfectum dwie klasy koniugacyjne. Tematyczne czasowniki nie
odgrywaj� �adnej roli.

J�zyk grecki
W grece najwyra�niej wyra�one s� funkcje r�nych form czasownika. Do rdzeni aspektu
czasu tera�niejszego, aorystu, perfectum do��czy� rdze� czasu przysz�ego (cz�sto,
ale nie zawsze rozpoznawany przez sufiks s). Sk�ad formy zosta� rozbudowany (np.
przez czas zaprzesz�y, czy form� strony medialnej czasu przesz�ego perfectum). Do
strony czynnej i medialnej do��czy�a strona bierna, kt�ra zawarta jest jednak
najcz�ciej w formach strony medialnej. Wy��cznie w aory�cie i czasie przysz�ym
wyst�puje w�a�ciwa dla� strona bierna, kt�ra w interesuj�cy spos�b doprowadza
znaczeniowo do strony czynnej. Koniugacja atematyczna straci�a poparcie na korzy��
tematycznej.

Sanskryt
R�norodno�� form w sanskrycie jest jeszcze bardziej obfita ni� w grece. Wprawdzie
niuanse znaczeniowe staj� si� wyra�ne z powrotem. Rozr�nienie pomi�dzy stron�
czynn� oraz medialn� jest cz�sto zaledwie zrozumia�e. Tak�e rozr�nienia aspektu s�
ju� w Rygwedzie cz�sto nie do poznania[7]. W klasycznym sanskrycie Imperfekt,
Perfekt i aoryst zosta�y u�yte na wyra�enie przesz�o�ci bez rozr�nienia
znaczeniowego. Tak�e w sanskrycie dosz�y formy czasownika: czas przysz�y (r�wnie� z
sufiksem s), strona bierna (tutaj z medialn� ko�c�wk� i bez zwi�zku z grek�) i
szereg wysuwanych form czasownika jak desiderativus czy kausativus. Stary tryb
przypuszczaj�cy pozosta� tylko jeszcze w formach trybu rozkazuj�cego dla pierwszej
osoby.

J�zyki italskie
W j�zykach italskich (np. w �acinie) zosta� silnie obudowany system odmiany
czasownika pod zastosowanie istniej�cych ju� komponent�w. Wynikiem tego jest
symetryczna i mo�liwie przejrzysta koniugacja.

Atematyczne czasowniki znikn�y (z wyj�tkiem kilku ma�ych czasownik�w z podstawowego

s�ownictwa, s. o.). Czasowniki tematyczne wytworzy�y si� poprzez w��czenie r�nych
sufiks�w do znanych klas koniugacyjnych (a, e, "konsonantyczne", i). Do koniugacji
-a prowadzi�a np. werbalizacja nazw zako�czonych na -a (curare -nie�� opiek� /
leczy�, od cura opieka), sufiks faktytywny *eh2 (novare odnowi� *neu?-eh2-), czy
sufiks intensywny (canere, cantare, �piewa�). Koniugacja e wraca na Kausasuffix *-
ei?e- (monere przypomina na powr�t *mon-ei?e- upomina�) i sufiks statyczny *-eh1-i?
e- (alb-e-re biele�, sed-e-re siedzie�). Koniugacja -i powraca w miejsce takich
sufiks�w dzi�ki werbalizacji od Nomina na -i i -o. Koniugacja konsonantyczna
kontynuuje wreszcie tematyczn� koniugacj� j�zyka praindoeuropejskiego.

Strona medialna zmieni�a si� w biern�. Od trzech system�w aspektu odpad� Perfekt i
Aoryst wchodz�c do systemu czasu Perfekt. Przy tym mo�na odnale�� elementy form
starego Perfektu (ko�c�wki, pojedyncze reduplikacje) niekiedy tak�e aorystu (w
Perfekcie -s-, np. duco-duxi prowadz�). Obie funkcje aspektu wyra�aj� si�, zar�wno
jako aspekt rezultatywny ("przedczasowo��") oraz dokonany ("czynno�� zako�czona").

Czas jest w tej chwili oddzielony od trybu. Stary imperfectum znikn�� bez �ladu.
Nowy imperfekt z sufiksem -ba- wchodzi na jego miejsce (mo�e <**b?uH, by�, stawa�
si�). Czas przysz�y tworzy si� ze starego trybu przypuszczaj�cego; w dw�ch
koniugacjach nie zostaje zastosowana ta konstrukcja, mianowicie z sufiksem -b-
(przypuszczalnie zanika na rzecz trybu przypuszczaj�cego od *b?eu?).

Tryb przypuszczaj�cy zanika (w cz�ci form) na rzecz starego trybu �ycz�cego.

Czas, tryb, aspekt s� po��czone, jednak�e nie istnieje tryb przypuszczaj�cy czasu
przysz�ego.

J�zyki germa�skie
W j�zykach germa�skich dosz�o do znacznego uproszczenia systemu czasownika. Aoryst,
czas imperfekt oraz tryb przypuszczaj�cy zagin�y. Tryb �ycz�cy rozwin�� si� w tryb
przypuszczaj�cy, kt�ry stosowany by� podobnie do jego �aci�skiego odpowiednika.
Czas perfekt zacz�� by� u�ywany do okre�lania przesz�o�ci.

Rozwin�y si� dwie klasy czasownik�w, tzw. mocne i s�abe. Czasowniki mocne tworz�
swoj� form� przesz�� poprzez przeg�os w temacie bezokolicznika. Czasowniki s�abe
by�y pierwotnie tymi, dla kt�rych nie istnia�a forma czasu perfekt i kt�re budowa�y
swoj� form� czasu przesz�ego z nowym sufksem *-d-. Przypuszcza si�, �e powraca on w
tym samym rdzeniu jak w niemieckim czasowniku tun [czyni�].

Forma bierno-medialna jest dla przyk�adu utrzymana jeszcze w j�zyku gockim, by

wreszcie wymrze� we wszystkich j�zykach germa�skich (strona bierna zosta�a jednak
stworzona na nowo).

Pozosta�e formy zosta�y zast�pione, zar�wno jak w wielu innych j�zykach potomnych,
poprzez konstrukcje z�o�one.

J�zyki s�owia�skie
W j�zykach s�owia�skich aspekt czasownika oddawany jest przez jego form�
leksykaln�. Dla wi�kszo�ci czasownik�w istnieje osobna forma dokonana i niedokonana
(np. robi�, zrobi�). Poj�cie aspektu wywodzi si� z bada� nad j�zykami s�owia�skimi.

Fleksja[edytuj | edytuj kod]

Praindoeuropejski by� j�zykiem fleksyjnym, podobnie jak j�zyk polski. Deklinacja
uwzgl�dnia�a osiem przypadk�w (siedem jak w polskim oraz ablativus, odpowiadaj�cy
na pytania "sk�d? od kogo/czego?") oraz trzy liczby (pojedyncza, podw�jna i mnoga).
Trzy rodzaje gramatyczne (m�ski, �e�ski i nijaki) rozwin�y si� prawdopodobnie tylko
w cz�ci rodziny indoeuropejskiej (poza j�zykami anatolijskimi); teoria ta
(kwestionowana przez niekt�rych indoeuropeist�w) zak�ada, �e dawniejszy system
zawiera� dwie klasy gramatyczne ("rodzaje") rzeczownik�w (o�ywione i nieo�ywione).

Koniugacja praindoeuropejska by�a do�� skomplikowana ze wzgl�du na rozbudowany

system aspekt�w (pe�ni�cych cz�ciowo funkcje czas�w) i tryb�w; istnia�y tak�e dwie
strony (czynna i bierno-zwrotna, wyra�ana za pomoc� specjalnych ko�c�wek).
Koniugacja uwzgl�dnia�a trzy osoby i trzy liczby (pojedyncz�, podw�jn� i mnog�), a
czasowniki tworzy�y ponadto kilka rodzaj�w form pochodnych o charakterze imies�ow�w
(nie istnia�y natomiast bezokoliczniki).

Syntaktyka[edytuj | edytuj kod]

S�ownictwo[edytuj | edytuj kod]
Mo�na dostrzec podobie�stwo mi�dzy niekt�rymi wyrazami praindoeuropejskimi a
polskimi, zw�aszcza po uwzgl�dnieniu j�zyka pras�owia�skiego, np.:

*penkwe > p�t? > pi�� (por. lit. penki, gr. pente)
*?mtom > s?to > sto (por. lit. �imtas)
*tu:s- > tyti > ty�
*tusd?omti > tys�c? > tysi�c (por. lit. tukstantis, niem. tausend)
*e:?hom > az? > jaz? > ja (por. bu�g. a?, lit. a�, gr. i �ac. ego, goc. ik, niem.
ich)
Rekonstrukcja j�zyka praindoeuropejskiego[edytuj | edytuj kod]
Metody rekonstrukcji[edytuj | edytuj kod]
Metoda por�wnawcza[edytuj | edytuj kod]
Metoda ta zosta�a rozwini�ta w dziewi�tnastym stuleciu na podstawie j�zyk�w
indoeuropejskich i sta�a si� podstawowym post�powaniem w j�zykoznawstwie
historycznym przy rekonstrukcji wcze�niejszych form w danych grupach j�zykowych.
Funkcjonuje ona najlepiej (ale nie wy��cznie) w obszarze fonologii, poniewa� zmiany
w g�oskach okazuj� si� w typowy spos�b bardzo systematyczne.

Z przypuszczanych relacji pomi�dzy s�owami buduje si� regu�y ich wzajemnej

korespondencji. Tak wi�c jedna regu�a musi zosta� sprawdzona wobec innych s��w, a w
przeciwnym przypadku musi zosta� odpowiednio zmodyfikowana. Na podstawie tych
korespondencji modeluje si� przekonuj�ce formy praj�zyka i historycznie
prawdopodobne drogi rozwoju g�osek od form pierwotnych do d�wi�k�w w�a�ciwych
danemu p�niejszemu j�zykowi. Tym sposobem rekonstruuje si� pierwotne rdzenie s��w
oraz formy gramatyczne.

Mo�liwo�ci i ograniczenia tej metody mo�na pozna� poprzez por�wnanie

zrekonstruowanego t� metod� j�zyka-przodka j�zyk�w roma�skich z dobrze zachowan� w
�r�d�ach �acin�. Obecno�� �aci�skiej g�oski h nie pozwala zawrze� si� jej w
j�zykach roma�skich, poniewa� g�oska ta w�a�nie podczas rozdzielania si� �aciny na
j�zyki potomne odesz�a w zapomnienie.

Rekonstrukcja wewn�trzna[edytuj | edytuj kod]

U�ywaj�c tej metody rozwa�a si� tylko pojedynczy j�zyk, by w charakterystyczny
spos�b w�a�ciwie zrekonstruowa� dany praj�zyk. Ustala si� regularno�� w j�zyku,
uwzgl�dniaj�c przy tym wyj�tki. Wychodz�c od wyj�tk�w, albowiem formy wyj�tkowe we
wcze�niejszych formach danego j�zyka by�y tak�e regularne, modeluje si�
wcze�niejszy system regu� i odtwarza procesy zmian, kt�re doprowadzi�y do powstania
tych wyj�tk�w.

Glottochronologia[edytuj | edytuj kod]

Glottochronologia jest pr�b� wywodz�c� si� z lat 50. XX wieku, poprzez statystyczne
rozwa�anie zmian w podstawowym s�ownictwie na dany okres, pr�buje si� ustali�
okre�lony poziom rozwoju j�zyka. Zmiana w formach j�zyka jest zmienn� zale�n� od
czynnik�w zewn�trznych. Jednak�e bezpo�rednio w obszarze j�zyk�w indoeuropejskich
informacji o tych czynnikach brakuje. Post�powanie to zosta�o w dzisiejszych
czasach jednomy�lnie odrzucone przez fachowc�w.

Post�powanie typologiczne[edytuj | edytuj kod]

W oparciu o obserwacj� wielu j�zyk�w �wiata stwierdza si�, �e z ca�� pewno�ci� ich
w�a�ciwo�ci syntaktyczne wyst�puj� wsp�lnie w spos�b typowy. Na tej postawie
Winfred P. Lehmann stwierdzi�, opieraj�c swoj� teori� tak�e na przedstawianiu
typologicznym s��w Theo Vennemanna, �e w praj�zyku czasownik sta� na ko�cu zdania
(SOV). Wychodz�c z tego m�g� on postulowa� dalsze syntaktyczne w�a�ciwo�ci j�zyka
praindoeuropejskiego. Teza pocz�tkowa jest jednak sporna: wielu j� odrzuca[8], inni
s� jej ostro�nie przychylni[9].

Kalendarium rekonstrukcji[edytuj | edytuj kod]

Rok Badacz Wk�ad
1814 Rasmus Christian Rask Drobiazgowe studia por�wnawcze r�nych j�zyk�w
indoeuropejskich.
1816 Franz Bopp
1819 Jacob Grimm
1833�1836 August Friedrich Pott Ugruntowuje indoeuropejsk� etymologi�.
1861 August Schleicher Pierwsza rekonstrukcja, teoria pochodzenie i budowy. Jego
zrekonstruowany j�zyk wykazuje wielkie podobie�stwo do sanskrytu.
1876 Hermann Osthoff Sylabiczne sp�g�oski przednioj�zykowe.
1876 Karl Brugmann Sylabiczne sp�g�oski nosowe.
Proponuje zar�wno d�wi�czne, jak i bezd�wi�czne sp�g�oski przydechowe i wi�cej
sp�g�osek szczelinowych (d�wi�czne s oraz ? i ?, a tak�e ich przydechowe
odpowiedniki).
Morfologia
1878 Ferdinand de Saussure Za podstaw� wokalizmu praj�zyka nie przyjmuje ju�
sanskryckiego a, tylko e-o-a.
G�oski krtaniowe: Proponuje dwa nieokre�lone samog�oskowe d�wi�ki, kt�re nazywa
"koeficjentami" (coefficients sonantiques).
W�r�d uczonych akceptacj� zyskuje tylko jeden d�wi�k szwa w miejsce
koeficjent�w.
1880 Hermann M�ller Proponuje trzeciego koeficjenta oraz przyjmuje dla
wszystkich trzech krtaniow� g�oskowo��.
1890 Peter von Bradtke Przyjmuje podstawowy podzia� dialektalny na j�zyki
kentumowe i satemowe. Podzia� ten jest uznawany do ko�ca dwudziestego wieku.
1893,1897 1900 Berthold Delbr�ck Por�wnanie sk�adni j�zyk�w indoeuropejskich.
1895, 1900 Hermann Hirt Wyja�nia akcent i przeg�os.
1912 Albert Cuny Opisuje w za�o�eniach istotne elementy wsp�czesnej teorii
krtaniowej.
Per Persson Systematyczne badania nad przyrostkami.
1926, 1928 Jacob Wackernagel Badania sk�adni, w szczeg�lno�ci roli enklityki.
1927 Jerzy Kury�owicz Zidentyfikowa� hetyckie ? jako drug� sp�g�osk� krtaniow�
Cuny'a.
1927�1932 Alois Walde, Julius Pokorny Leksykon.
1973 Tamas Gamqrelidze, Wiaczeslaw Wsewolodowicz Iwanow Teoria j�zykowa.
1974 Winfred P. Lehmann Zastosowanie metod typologii j�zyka w badaniach nad
sk�adni�.
do 197x Teoria krtaniowa nie zosta�a zaakceptowana przez wszystkich
uczonych do lat 70.
1975, 1998 Helmut Rix Czas/Tryb/System aspektu czasownika.
Przyk�adowe teksty[edytuj | edytuj kod]

August Schleicher
Nie istniej� oryginalne teksty j�zyka praindoeuropejskiego, a powstawanie tekst�w w
tym j�zyku wi��e si� z rekonstrukcj� samego j�zyka. Na szczeg�ln� uwag� zas�uguj�
opowiadanie Kr�l i b�g oraz napisana przez Augusta Schleichera bajka Owca i konie z
1868 roku. Post�p w naukach j�zykoznawczych sk�oni� jednak uczonych do ponownego
jej napisania. Co u Schleichera np. brzmi �Avis akvasas ka�, w aktualnej wersji z
1979 wygl�da ju� tak: �Ou?is e?u?osk?e�. Jednak�e prawid�owo�� rekonstrukcji ca�ego
tekstu z punktu widzenia dzisiejszej nauki budzi powa�ne w�tpliwo�ci.

W kulturze popularnej[edytuj | edytuj kod]

Rekonstruowany j�zyk praindoeuropejski zosta� u�yty w dialogu mi�dzy lud�mi a obcym
w filmie Ridleya Scotta pt. Prometeusz z 2012 roku[10]. We wcze�niejszej scenie
android ucz�c si� tego j�zyka korzysta z opowiadania Owca i konie.

Na rekonstrukcji j�zyka praindoeuropejskiego przy akompaniamencie Kr�lewskiej

Orkiestry Symfoniczniej opiera si� tekst utworu "Woda, preludium" - pierwsza
�cie�ka z albumu "The Drop That Contained the Sea", kt�rego premiera odby�a si� 13
kwietnia 2014 r. w Carnegie Hall, ameryka�skiego kompozytora Christophera Tina[11].

Zobacz te�[edytuj | edytuj kod]

Marcus Zuerius van Boxhorn
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
Skocz do g�ry ^ Fortson, 2.58f
Skocz do g�ry ^ Fortson, 2.73f
Skocz do g�ry ^ Fortson, 7.14
Skocz do g�ry ^ Maier-Br�gger E507
Skocz do g�ry ^ Larry Trask: Historical Linguistics. Hodder Arnold, London 1996,
8.3, ?ISBN 0-340-60758-0?. (j�zyk angielski)
Skocz do g�ry ^ Meier-Br�gger, F200
Skocz do g�ry ^ Fortson, 5.10
Skocz do g�ry ^ Bernard C. Comrie: Language Universals and Linguistic Typology.
Syntax and Morphology. University of Chicago Press, Chicago 1989, ?ISBN 0-226-
11433-3?. (j. angielski)
Skocz do g�ry ^ Trask, 8.8
Skocz do g�ry ^ Languagelog.ldc.upenn.edu: Language Log � Proto-Indo-European in
Prometheus?. 2012-06-08. [dost�p 2013-03-12].
Skocz do g�ry ^ Barry Bassis: Dzie�o Christophera Tina na temat Wody (ang.). 2014-
08-19.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
Michael Meier-Br�gger: Indogermanische Sprachwissenschaft. Berlin: de Gruyter,
2002. ISBN 3-11-017243-7. (niem.)
Benjamin W. Fortson: Indo-European Language and Culture. An Introduction. Blackwell
Publishing, 2004. ISBN 1-4051-0316-7. (ang.)
Linki zewn�trzne[edytuj | edytuj kod]
Gerhard K�bler � S�ownik j�zyka praindoeuropejskiego, gramatyka w sekcji Vorwort.
(niem. � ang.)
Julius Pokorny � S�ownik j�zyka praindoeuropejskiego, zawarty w IE.EXE wymaga
STAR4WIN.EXE, opcja wydruku do RTF.(niem. � ang.)
Kontrola autorytatywna (praj�zyk): GND:?4120204-1 BnF:?11995173d SUDOC:?028035224
BNE:?XX545099
Kategoria: J�zyk praindoeuropejski
Menu nawigacyjne
Nie jeste� zalogowanyDyskusjaEdycjeUtw�rz kontoZaloguj
si�Artyku�DyskusjaCzytajEdytujEdytuj kod �r�d�owyHistoria i autorzySzukaj

Przeszukaj Wikipedi�
Przejd�
Strona g��wna
Losuj artyku�
Kategorie artyku��w
Najlepsze artyku�y
Cz�ste pytania (FAQ)
Dla czytelnik�w
O Wikipedii
Zg�o� b��d
Kontakt
Wspom� Wikipedi�
Dla wikipedyst�w
Pierwsze kroki
Portal wikipedyst�w
Og�oszenia
Zasady
Pomoc
Ostatnie zmiany
Narz�dzia
Linkuj�ce
Zmiany w linkowanych
Prze�lij plik
Strony specjalne
Link do tej wersji
Informacje o tej stronie
Element Wikidanych
Cytowanie tego artyku�u
Drukuj lub eksportuj
Utw�rz ksi��k�
Pobierz jako PDF
Wersja do druku
W innych projektach
Wikicytaty
W innych j�zykach
Alemannisch
???????
Asturianu
?????
B�n-l�m-g�
?????????
Bosanski
Brezhoneg
Catala
�e�tina
Cymraeg
Deutsch
English
Espanol
Esperanto
Euskara
?????
Fran�ais
Frysk
Gaidhlig
Galego
???
???????
??????
Hrvatski
Bahasa Indonesia
Interlingua
�slenska
Italiano
Kurd�
Latina
Latvie�u
Lietuviu
Limburgs
Lumbaart
Magyar
??????????
Nederlands
???
Norsk
Norsk nynorsk
Occitan
??????
Portugues
Rom�n�
???????
Scots
Shqip
Simple English
Sloven�ina
Sloven��ina
?????
?????? / srpski
Srpskohrvatski / ??????????????
Suomi
Svenska
T�rk�e
??????????
????
Ti?ng Vi?t
Walon
Zazaki
??
Edytuj linki
T� stron� ostatnio edytowano 16:28, 14 sty 2018.
Tekst udost�pniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych
warunkach, z mo�liwo�ci� obowi�zywania dodatkowych ogranicze�. Zobacz szczeg�owe
informacje o warunkach korzystania.
Polityka ochrony prywatno�ciO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na w�asn�
odpowiedzialno��Dla deweloper�wKomunikat na temat ciasteczekWersja dla urz�dze�
mobilnychWikimedia Foundation Powered by MediaWiki