Krajka Zbior Zadan Z KMatematyki Dyskretnej

Zbiór zadań z matematyki dyskretnej
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Wydział Matematyki, Fizyki i Informatyki
Instytut Informatyki
Zbiór zadań z matematyki

dyskretnej
Andrzej Krajka
Lublin 2012
Instytut Informatyki UMCS
Lublin 2012
Andrzej Krajka
Zbiór zadań z matematyki dyskretnej
Recenzent: Ryszard Smarzewski
Opracowanie techniczne: Marcin Denkowski

Projekt okładki: Agnieszka Kuśmierska
Praca współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach

Europejskiego Funduszu Społecznego
Publikacja bezpłatna dostępna on-line na stronach

Instytutu Informatyki UMCS: informatyka.umcs.lublin.pl.
Wydawca
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Instytut Informatyki
pl. Marii Curie-Skłodowskiej 1, 20-031 Lublin
Redaktor serii: prof. dr hab. Paweł Mikołajczak
www: informatyka.umcs.lublin.pl
email: dyrii@hektor.umcs.lublin.pl
Druk
FIGARO Group Sp. z o.o. z siedzibą w Rykach
ul. Warszawska 10
08-500 Ryki
www: www.figaro.pl
ISBN: 978-83-62773-22-0
Spis treści
Łącznie 350 zadań z matematyki dyskretnej 1
Wstęp 1
1 Indukcja (35) 3
2 Wstęp do rekurencji, metoda repertuaru (22) 15
3 Sumy i ich obliczanie, metoda czynnika sumacyjne-

go (36) 23
4 Funkcje całkowitoliczbowe (25) 37
5 Teoria liczb (84) 45
6 Kombinatoryka (53) 63
7 Funkcje tworzące (35) 77
8 Wstęp do analizy algorytmów (15) 91
9 Grafy (27) 103
10 Zadania przekrojowe (18) 119
Rozwiązania 125
Rozdział 1. Indukcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Rozdział 2. Wstęp do rekurencji, metoda repertuaru . . . . . . . . 137
Rozdział 3. Sumy i ich obliczanie, metoda czynnika sumacyjnego . 147
Rozdział 4. Funkcje całkowitoliczbowe . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Rozdział 5. Teoria liczb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Rozdział 6. Kombinatoryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Rozdział 7. Funkcje tworzące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Rozdział 8. Wstęp do analizy algorytmów . . . . . . . . . . . . . . 213
vi SPIS TREŚCI
Rozdział 9. Grafy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Rozdział 10. Zadania przekrojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Bibliografia 235
Wstęp
Niniejszy zbiór zadań powstał w oparciu o materiały, które przygotowy-

wałem do zajęć z Matematyki Dyskretnej na kierunku Informatyka Uniwer-
sytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Wykłady do tych zajęć zo-
stały opublikowane w [12], zbiór zadań stanowi uzupełnienie tych wykładów.
Treść i układ zadań ściśle odpowiada układowi wykładów w [12], jednak w
kilku miejscach przekroczyłem ramy teoretyczne zakreślone w skrypcie [12].
Bardzo rozbudowany został rozdział dotyczący indukcji matematycznej.
Materiał ten powinien być opanowany przez studentów w gimnazjum lub
liceum. W moim zamyśle pierwszy rozdział jest przypomnieniem i nawiąza-
niem do znanych faktów teoretycznych.
W rozdziale 5 dotyczącym teorii liczb, w stosunku do [12], rozwinąłem
teorię rozwiązywania układu kongruencji. Myślę, że pozwoli to czytelnikowi
lepiej zrozumieć znaczenie kongruencji w teorii liczb.
W rozdziale 7 dotyczącym funkcji tworzących dodatkowo opisałem pro-
blemy związane z wielomianami wieżowymi. Ta metoda wydawała mi się
bardziej intuicyjna i obrazowa przy opisywaniu idei funkcji tworzących niż
rozważanie wykładniczych czy trygonometrycznych funkcji tworzących, co
jeszcze dodatkowo wymagałoby wprowadzenia silniejszego aparatu matema-
tycznego.
Chociaż bardzo polecam studiowanie zbioru zadań łącznie z podręczni-
kiem [12], to jednak aby częściowo uniezależnić zbiór od podręcznika rozpo-
czynam poszczególne rozdziały bardzo krótkim przypomnieniem podstawo-
wych faktów teoretycznych.
Prawie wszystkie (poza kilkoma oczywistymi) zadania rozwiązane zo-
stały w ostatnim rozdziale. Zadania trudniejsze oznaczone są gwiazdką.
Wszystkie programy w tekście opisane są w ”pseudokodzie,” który jest zro-
zumiały dla każdego, kto ma choć odrobinę praktyki programistycznej.
Mam nadzieję, że zbiór ten będzie pomocny zarówno dla studentów jak
i wykładowców prowadzących zajęcia z Matematyki Dyskretnej.
Rozdział 1
Indukcja (35)
4 Indukcja
1o Zasada indukcji matematycznej

Niech S(n), n ∈ N , będzie stwierdzeniem logicznym (to znaczy takim, o
którym możemy powiedzieć, że jest prawdziwe lub fałszywe). Jeżeli
1. S(ko ) jest prawdziwe,
2. dla każdej liczby naturalnej k ≥ ko : z prawdziwości S(k) wynika praw-
dziwość zdania S(k + 1),
to zdanie S(n) jest prawdziwe dla wszystkich liczb naturalnych n ∈ N , n ≥
ko .
Krok 1 nazywamy krokiem początkowym, a krok 2 krokiem indukcyj-
nym. Indukcja matematyczna może nie tylko dotyczyć całego zbioru liczb
naturalnych, ale jego podzbioru (nawet skończonego) lub nadzbioru (np.
liczb wymiernych). Jednak wszystkie te zbiory są skończone lub przeliczal-
ne, a więc mogą być ustawione w ciąg.
Przykład 1.1. Udowodnij nierówność
1 1 1 √
S(n) : 1 + √ + √ + . . . + √ > n, n ≥ 2.
2 3 n
1. Nierówność dla najmniejszego n, dla którego ma być prawdziwa teza

S(n), to znaczy ko = 2, sprawdzamy bezpośrednio:
√
1 2+1 1+1 √
1+ √ = √ > √ = 2.
2 2 2
2. Załóżmy teraz, że teza zachodzi dla pewnego k (S(k)). Wówczas dla

k + 1 otrzymujemy
1 1 1 1 z zał. indukcyjnego √ 1
1 + √ + √ + ... + √ + √ > k+ √
2 3 k k+1 k+1
p
k(k + 1) + 1
= √
k+1
k+1
> √
k+1
√
= k + 1,
co dowodzi S(k + 1), a więc na mocy zasady indukcji S(n) jest prawdziwe
dla wszystkich naturalnych n ≥ 2.
Przykład 1.2. Udowodnij, że dla dowolnej liczby naturalnej n > 0, liczba

2n 32n − 1 jest podzielna przez 17.
1. n = 1. Liczba 21 32 − 1 = 2 · 9 − 1 = 17 jest podzielna przez 17.
Indukcja 5
2. Załóżmy, że dla pewnego n > 0 oraz pewnej liczby naturalnej k mamy

2n 32n − 1
= 17k. Wtedy 2n+1 32(n+1) − 1 = 18 · 2n 32n − 1 = 18 · (2n 32n − 1) +
18 − 1 = 18 · 17k + 17 jest również liczbą podzielną przez 17.
Stąd wnioskujemy tezę.
Przykład 1.3. Udowodnij nierówność Bernoulliego:
S(n) : (1 + x1 )(1 + x2 ) . . . (1 + xn ) ≥ 1 + x1 + x2 + . . . + xn , n ≥ 1,
gdzie x1 , x2 , . . . xn są to liczby rzeczywiste tego samego znaku większe od −1.

Teraz indukcja matematyczna nie dotyczy zbioru liczb naturalnych, ale
przeliczalnego podzbioru liczb rzeczywistych, ciągu liczb rzeczywistych. Wtedy
1. Sprawdzamy tezę dla najmnniejeszego indeksu, tzn. ko = 1. Mamy
S(1) : 1 + x1 ≥ 1 + x1 .
2. Załóżmy teraz, że teza jest prawdziwa dla pewnego k ≥ 1. Wtedy, dla

k+1:
z zał. ind.
(1 + x1 )(1 + x2 ) . . . (1 + xk )(1 + xk+1 ) ≥ (1 + x1 + . . . + xk )(1 + xk+1 )
= 1 + x1 + . . . + xk + xk+1
+xk+1 (x1 + x2 + . . . + xk )
≥ 1 + x1 + . . . + xk + xk+1 ,
co dowodzi S(k+1), tak więc z zasady indukcji matematycznej S(n) zachodzi

dla n ≥ 1.
Przykład 1.4. Udowodnij, że dla wszystkich liczb naturalnych n, m ∈ N

zachodzi:
X n(n + 1)m(m + 1)2
S(n, m) : j(3j+1)i = , n, m ≥ 1, n, m ∈ N .
1≤i≤n,1≤j≤m
2
Tutaj mamy dwuwymiarowy ciąg indeksów.

1. Sprawdzamy prawdziwość S(1, 1). Mamy
1 · 2 · 1 · 22
1 · (3 · 1 + 1) · 1 = 4 = ,
2
zatem S(1, 1) zachodzi.
2. Wykażemy najpierw, że dla wszystkich naturalnych n ≥ 1:
n(n + 1)
T (n) : 1 + 2 + 3 + ...n = .
2
6 Indukcja
1·2
Rzeczywiście 1 = 2 więc T (1) zachodzi. Załóżmy T (k) wtedy
k(k + 1) (k + 1)(k + 2)
1 + 2 + . . . + k + (k + 1) = + (k + 1) = ,
2 2
więc T (k + 1) też zachodzi co dowodzi T (n) dla dowolnego n ≥ 1.
3. Z prawdziwości S(n, k) dowiodę prawdziwość S(n, k + 1), dla wszyst-
kich k, n ≥ 1. Rzeczywiście
X X X
j(3j + 1)i = j(3j + 1)i + j(3j + 1)i
1≤i≤n,1≤j≤k+1 1≤i≤n,1≤j≤k 1≤i≤n,j=k+1
n
n(n + 1)k(k + 1)2 X
= + (k + 1)(3k + 4) i
2 i=1
n(n + 1)k(k + 1)2 n(n + 1)(k + 1)(3k + 4)
= +
2 2
z udowodnionego punktu 2.
4. Załóżmy teraz, że zachodzi S(n, k) dla pewnych k, n ≥ 1. Udowodnimy
S(n + 1, k). Rzeczywiście
X X X
j(3j + 1)i = j(3j + 1)i + j(3j + 1)i
1≤i≤n+1,1≤j≤k 1≤i≤n,1≤j≤k i=n+1,1≤j≤k
n(n + 1)k(k + 1)2
= + k(3k + 1)(1 + 2 + . . . + (n + 1))
2
n(n + 1)k(k + 1)2 (n + 1)(n + 2)k(3k + 1)
= +
2 2
(n + 1)(n + 2)k(k + 1)2
= .
2
2o Silna zasada indukcji matematycznej.

Niech S(n), n ∈ N , będzie stwierdzeniem logicznym dla którego
1. S(ko ) jest prawdziwe,
2. dla każdej liczby naturalnej k ≥ ko : z prawdziwości S(ko ), S(ko +1), ..., S(k−
1) wynika prawdziwość zdania dla S(k).
Wtedy zdanie S(n) jest prawdziwe dla wszystkich liczb naturalnych n ∈
N , n ≥ ko .
Przykład 1.5. Chcemy dowieść twierdzenie, że każda liczba naturalna więk-

sza od 1 albo jest pierwsza, albo można ją przedstawić jako iloczyn liczb
pierwszych. Liczba 2 jest pierwsza a więc krok początkowy jest spełniony.
Jeśli jednak weźmiemy liczbę 118973 to informacja, że 118972 jest pierwsza
lub jest iloczynem liczb pierwszych nic nam nie daje. Musimy mieć silniej-
sze założenie. Dla dowolnej liczby załóżmy, że nie tylko poprzednią liczbę
Indukcja 7
ale i wszystkie poprzednie można tak przedstawić. Wtedy albo k jest liczbą
pierwszą, albo jest złożona, to znaczy, że jest iloczynem dwóch liczb i oraz
j takich, że 1 < i, j < k a ponieważ z założenia indukcyjnego każda z nich
jest albo pierwsza albo jest iloczynem liczb pierwszych, więc i k spełnia tezę.
Przykład 1.6. Czasem nie docenia się kroku początkowego. Zwróćmy uwa-
gę, że w ewidentnie fałszywym stwierdzeniu n = n − 3 krok indukcyjny jest
spełniony bo k = (k − 1) + 1 = (k − 1) − 3 + 1 = k − 3 a mimo to nie istnieje
żadna liczba naturalna dla której to stwierdzenie jest prawdziwe.
3o Logika
Funkcja zdaniowa Φ(x), x ∈ A, określona na zbiorze A jest to funkcja,
która dla każdej wartości x ∈ A jest zdaniem logicznym, to znaczy zdaniem,
które przyjmuje jedną z dwóch możliwych wartości {0, 1}. Zdanie o wartości
logicznej 0 interpretujemy jako zdanie fałszywe, natomiast zdanie o wartości
logicznej 1 to zdanie prawdziwe. Dla zdań logicznych p, q (i w konsekwen-
cji funkcji zdaniowych) możemy wprowadzić wiele różnych operatorów, np.
zaprzeczenia ∼ p, koniunkcji p ∧ q, alternatywy p ∨ q czy implikacji p ⇒ q :
p q ∼p p∧q p∨q p⇒q p≡q
0 0 1 0 0 1 1
0 1 1 0 1 1 0
1 0 0 0 1 0 0
1 1 0 1 1 1 1
4o Podzielność
Przez k|l oznaczać będziemy fakt, że liczba k jest dzielnikiem liczby l,
czyli istnieje liczba całkowita m taka, że l = km. Zauważ, że w szczególności
l|0 dla każdej liczby całkowitej l. Natomiast kr ||l oznacza, że kr |l ale kr+16 |l
i mówimy wtedy, że kr jest właściwym dzielnikiem l.
ZADANIA
Udowodnij indukcyjnie:
Zad. 1.1.
1 · 4 + 2 · 7 + 3 · 10 + . . . + n(3n + 1) = n(n + 1)2 , n ≥ 0, n ∈ N .
Zad. 1.2.
1 1 1 1 n+2
(1 − )(1 − )(1 − ) . . . · (1 − 2
)= , n ≥ 1, n ∈ N .
4 9 16 (n + 1) 2n + 2
8 Indukcja
Zad. 1.3.
1 · 1! + 2 · 2! + 3 · 3! + . . . + n · n! = (n + 1)! − 1, n ≥ 1, n ∈ N .
Zad. 1.4.
0 1 2 n−1 1
+ + + ... + = 1 − , n ≥ 1, n ∈ N .
1! 2! 3! n! n!
Zad. 1.5.
12 22 32 n2 n(n + 1)
+ + + ... + = , n ≥ 1, n ∈ N .
1·3 3·5 5·7 (2n − 1) · (2n + 1) 2(2n + 1)
Zad. 1.6. Dla n ≥ 1, n ∈ N :
1 2 3 n n(n + 1)
+ + +. . .+ = .
1·3·5 3·5·7 5·7·9 (2n − 1) · (2n + 1) · (2n + 3) 2(2n + 1)(2n + 3)
Zad. 1.7. Dla n ≥ 1, n ∈ N :
1 1 1 1 1 1 1
+ + +. . .+ = ( − ).
1·2·3 2·3·4 3·4·5 n · (n + 1) · (n + 2) 2 2 (n + 1) · (n + 2)
Zad. 1.8.
n(n + 1)(n + 2)(n + 3)
1·2·3+2·3·4+3·4·5+. . .+n(n+1)(n+2) = , n ≥ 1, n ∈ N .
4
Zad. 1.9.
1 1 1 1 1
(1 − )(1 − )(1 − ) . . . (1 − )= , n ≥ 1, n ∈ N .
2 3 4 n+1 n+1
Zad. 1.10.
n(n + 1)(n + 2)(3n + 1)
2·12 +3·22 +4·32 +. . .+(n+1)n2 = , n ≥ 1, n ∈ N .
12
Indukcja 9
Zad. 1.11.
1 1 1 1
+ + + ... +
1·2·3·4 2·3·4·5 3·4·5·6 n(n + 1)(n + 2)(n + 3)
11 1
= − , n ≥ 1, n ∈ N .
3 6 (n + 1)(n + 2)(n + 3)
Zad. 1.12.
5(10n+1 − 9n − 10)
5 + 55 + 555 + . . . + 555 . . . 5} = , n ≥ 1, n ∈ N .
| {z 81
n razy
Zad. 1.13.
(n + 1)(n + 2)(n + 3) · . . . · (n + n) = 2n · 1 · 3 · 5 · . . . · (2n − 1), n ≥ 1, n ∈ N .
Zad. 1.14.
1 1 1 1 1 1 1
1− + − + ... + − = + ... + , n ≥ 1, n ∈ N .
2 3 4 2n − 1 2n n+1 2n
Zad. 1.15. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnego rzeczywistego x 6= 1

i n ≥ 1, n ∈ N :
x − (n + 1)xn+1 + nxn+2
x + 2x2 + 3x3 + . . . + nxn = .
(1 − x)2
Zad. 1.16. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnej liczby rzeczywistej a
a+1 a+3 a+7 a + 2n − 1 (a − 1)(2n − 1)

+ + +. . .+ = +n, n ≥ 1, n ∈ N .
2 4 8 2n 2n
Zad. 1.17. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnego rzeczywistego x, |x| =

6
1, oraz wszystkich naturalnych n ≥ 0, n ∈ N :
1 2 4 2n 1 2n+1
+ 2 + 4 + . . . + 2n = + .
x+1 x +1 x +1 x +1 x − 1 1 − x2n+1
10 Indukcja
Zad. 1.18. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnego rzeczywistego x, |x| =

6
1, oraz wszystkich naturalnych n ≥ 1, n ∈ N :
n−1 n
x x2 x4 x2 1 x − x2
+ + + . . . + n = · .
1 − x2 1 − x4 1 − x8 1 − x2 1 − x 1 − x2n
Zad. 1.19. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnego rzeczywistego x, x 6=

0, x 6= ±1, oraz wszystkich naturalnych n ≥ 1, n ∈ N :
1 1 1 1 1 1
(x− )2 +(x2 − 2 )2 +(x3 − 3 )2 +. . .+(xn − n )2 = 2 (x2n+2 − 2n )−2n−1.
x x x x x −1 x
Zad. 1.20. Udowodnij indukcyjnie dla n ≥ 1, n ∈ N :
(a) 35 | (62n − 1),

(b) 9 | (4n + 15n − 1),
(c) 17 | (25n+3 + 5n · 3n+2 ),
(d) 11 | (62n + 3n+2 + 3n ),
(e) 64 | (32n+2 − 8n − 9).
(f ) 19 | (33n+2 + 5 · 23n+1 ),
(g) 37 | (2n+5 · 34n + 53n+1 ),
(h) 57 | (7n+2 + 82n+1 ),
(i) 133 | (11n+2 + 122n+1 ),
(j) 25 | (2n+2 · 3n + 5n − 4),
(k) 23 | (52n+1 + 2n+4 + 2n+1 ),
(l) 120 | n5 − 5n3 + 4n,
(m) 1053 | (32n+2 · 52n − 33n+2 · 22n ).
Zad. 1.21. Udowodnij indukcyjnie, że

√ √
(1 + 2)n + (1 − 2)n
an = , n ≥ 1,
2
jest rozwiązaniem równania rekurencyjnego an = 2an−1 + an−2 , n ≥ 3, a1 =
1, a2 = 3.
Zad. 1.22. Funkcja f : N → N jest określona następująco:
f (0) = 2, f (1) = 5, f (n + 2) = 5f (n + 1) − 6f (n), dla każdego n ∈ N .
Udowodnij, że f (n) = 2n + 3n , dla każdego n ∈ N .

Indukcja 11

(
a1 = 3,
an = 32 n!, n ≥ 2,
jest rozwiązaniem równania rekurencyjnego:

(
a1 = 3,
an = 1 · a1 + 2 · a2 + 3 · a3 + . . . + (n − 1) · an−1 , n ≥ 2, n ∈ N .


 a1 = 5,
n−2
3
 an = 5· 2 , n ≥ 2,
jest rozwiązaniem równania rekurencyjnego:

(
a1 = 5,
a1 a2 an−1
an = 2n−2 + 2n−3
+ ... + 20
,n ≥ 2, n ∈ N .
Zad. 1.25. Ciąg {an , n ≥ 0} określają następujące warunki:

(
ao = 2, a1 = 3, a2 = 6,
an = (n + 4)an−1 − 4nan−2 + 4(n − 2)an−3 , n ≥ 3, n ∈ N .
Udowodnij, że an = n! + 2n dla każdego n ∈ N .
Zad. 1.26. Niech

fn (x) = f (f (. . . f (x) . . .)) .
| {z }
n razy
Znaleźć wzór na fn (x), n ≥ 1, i udowodnić jego prawdziwość indukcyjnie,
jeśli
1
(a) f (x) = 1−x , x 6= 1,
x
(b) f (x) = √
1+x2
.
Zad. 1.27. Udowodnij, że dowolną liczbę naturalną większą od 1 można

przedstawić w postaci iloczynu liczb pierwszych. (Jeśli n jest liczbą pierwszą,
to ten iloczyn składa się tylko z jednego czynnika n).
12 Indukcja
Zad. 1.28. Dane są liczby naturalne a, b, p, q. Udowodnij, że istnieje do-

kładnie jeden ciąg liczb naturalnych {xn , n ≥ 0} spełniający warunki:
(
x0 = a, x1 = b,
xn+2 = pxn+1 + qxn , n ≥ 0.
Zad. 1.29. Mówimy, że zbiór płaszczyzn znajduje się w położeniu ogólnym,

gdy każde dwie się przecinają, a przecięcie dowolnych trzech nie tworzy pro-
stej. Pokaż, że n płaszczyzn w przestrzeni trójwymiarowej, które znajdują
się w położeniu ogólnym, dzieli przestrzeń na 2 + (n − 1)n obszarów.
Zad. 1.30. Przeanalizujmy następujący dowód indukcyjny:
Teza: n(n + 1) jest nieparzystą liczbą dla każdego dodatniego natu-

ralnego n.
Dowód: Załóżmy, że teza jest prawdziwa dla n−1. Ponieważ (n−1)n
jest liczbą nieparzystą a n(n + 1) = n(n − 1) + 2n, więc i n(n + 1)
jest liczbą nieparzystą.
Jednak 9 · 10 = 90 jest liczbą parzystą?
Zad. 1.31. Wyjaśnij, dlaczego następujący dowód indukcyjny:
Teza: Jeśli mamy na płaszczyźnie n prostych, z których żadne dwie

nie są równoległe, to wszystkie proste przecinają się w jednym punk-
cie.
Dowód: Twierdzenie jest prawdziwe dla 1 i również dla 2 prostych.
Załóżmy, że teza jest prawdziwa dla n − 1 prostych. Rozważmy zbiór
prostych P = {p1 , p2 , . . . pn } a zwłaszcza jego dwa podzbiory P1 =
{p1 , p2 , . . . pn−1 } oraz P2 = {p2 , p3 , . . . pn }. Z założenia indukcyjnego
proste z P1 przecinają się w jednym punkcie, proste w P2 też w jednym
punkcie, a ponieważ p2 , p3 są prostymi należącymi do obu zbiorów,
więc ten punkt musi być wspólny dla wszystkich prostych.
jest w sposób oczywisty fałszywy. Gdzie leży błąd w tym dowodzie?

Indukcja 13
Zad. 1.32.⋆ Rozważmy następujący ciąg zadany rekurencyjnie:
Funkcja Ackermanna A(m, n), m, n ∈ N :
A(0, n) = n + 1,
A(m, 0) = A(m − 1, 1),
A(m, n) = A(m − 1, A(m, n − 1))
(a) Wyprowadź wzory na A(k, n), k = 0, 1, 2, 3, 4.

(b) Udowodnij, że: A(0, n) = n + 1, A(m, n) > n + 1, m > 0, n ≥ 0,
(c) Wykaż, że funkcja Ackermanna jest niemalejąca ze względu na pierw-
szą oraz drugą zmienną
(d) Dla dowolnego x ≥ 4, m ≥ 0 oraz y ≤ x zachodzi
A(m, A(m, . . . A(m A(m + 1, x)) . . .) ≤ A(m + 2, x).

| {z }
y− razy
Zad. 1.33. Dla ciągu {Ao , A1 , A2 , . . .} podzbiorów zbioru X ciąg zbiorów

{Bo , B1 , B2 , . . .} definiujemy następująco
(
Bo = Ao ,
Bn = Bn−1 ÷ An , n ≥ 1,
gdzie A ÷ B = (A\B) ∪ (B\A) oznacza różnicę symetryczną zbiorów A i B.

Udowodnij, że x ∈ Bn wtedy i tylko wtedy gdy x występuje w nieparzystej
liczbie zbiorów {Ao , A1 , A2 , . . . An }.
Zad. 1.34. Korzystając z indukcji matematycznej udowodnij, że dla do-
wolnych zdań logicznych mamy
(a) (p ∧ q ≡ p) ⇒ (p ∧ q ≡ p) ⇒ . . . ⇒ (p ∧ q ≡ p) ≡ 1, n ≥ 1,
| {z }
2n razy
(b) ∼ (p1 ∧ p2 ∧ p3 ∧ . . . ∧ pn ) ≡ (∼ p1 ∨ ∼ p2 ∨ ∼ p3 ∨ . . . ∨ ∼ pn ), n ≥ 1.
Zad. 1.35. Udowodnij, że każdą ilość złotówek, poza 1 zł. i 3 zł. można
zamienić na monety 2- i 5-złotowe.
Rozdział 2
Wstęp do rekurencji, metoda
repertuaru (22)
16 Wstęp do rekurencji, metoda repertuaru
1o Wieża w Hanoi (E. Lucas, 1883)

Rysunek 2.1. Wieża w Hanoi.
U zarania czasu Bóg umieścił 64 złote krążki na jednej z trzech diamen-

towych iglic tak, że krążki najniżej położone miały największe promienie a
te najwyżej położone najmniejsze promienie (zob. Rys. 2). Następnie Bóg
polecił grupie mnichów przełożenie tych krążków na drugą iglicę (B), ale
tak by:
– w jednym ruchu przenosić tylko jeden krążek,
– krążek większy nigdy nie może leżeć na krążku mniejszym,
– można posługiwać się trzecią iglicą C.
Jak można to zrobić i ile ruchów potrzeba na wykonanie tej pracy? Naj-
większy krążek można położyć tylko na wolną iglicę a więc trzeba wykonać
hn−1 ruchów, potem przenieść największy krążek na pustą iglicę a potem
przełożyć n − 1 kr ażków na iglicę z największym krążkiem (tak jakby ta
iglica była pusta). Mamy więc
h1 = 1, hn = 2hn−1 + 1, n ≥ 2,
której rozwiązaniem jest hn = 2n − 1, n ≥ 0.

2o Problem pizzy
Jaka jest największa możliwa liczba ln obszarów wyznaczonych przez n
prostych na płaszczyźnie? (Jak najmniejszą liczbą cięć podzielić pizzę na ln
kawałków?)
❅ ❅
❅ ❅
❅ ❅ ❅
❅ ❅ ❅
❅ ❅ ❅
lo = 1 l1 = 2 l2 = 4 l3 = 7 l4 = 11
Zauważmy, że nowa prosta zwiększa liczbę obszarów o k jeśli przecina do-

kładnie k − 1 poprzednich prostych i to w nowych punktach przecięć. Z
Wstęp do rekurencji, metoda repertuaru 17
drugiej strony dwie proste mogą się przeciąć co najwyżej w jednym punkcie
i przecinają się o ile nie są równoległe. Zatem
(
lo = 1,
ln = ln−1 + n, dla n ≥ 1,
a stąd
n(n + 1)
ln = 1 + , n ≥ 0.
2
3o Problem Flawiusza
41 żydowskich powstańców zamkniętych jest przez Rzymian w jaskini.
Aby nie dostać się w ręce wrogów powstańcy postanowili sami się zabić.
Jednak prawowierny żyd nie może popełnić samobójstwa, dlatego postano-
wili zabić się nawzajem. Ustawili się w okrąg z wyróżnioną jedną osobą i
zaczęli liczyć od tej wyróżnionej osoby co 3 osobę, zabijając ją. Na której
pozycji należy się ustawić, aby zostać ostatnią osobą i uniknąć śmierci?
Ogólnie mamy n osób i eliminujemy co k - tą osobę. Na której pozycji Jk (n)
należy się ustawić, aby pozostać (będziemy w skrócie pisać J(n) = J2 (n))?
Rekurencja, jaką otrzymujemy analizując eliminacje po przejściu pierwszy
raz okręgu to

 J(1)
 = 1,
J(2n) = 2J(n) − 1, dla n ≥ 1,

 J(2n + 1) = 2J(n) + 1, dla n ≥ 1.
a jej rozwiązanie to J(n) = J(2m + l) = 2l + 1, n ≥ 1, gdzie 2m ≤ n <

2m+1 , l = n − 2m . Można też rozwiązanie rekurencji Flawiusza zapisać w
postaci dwójkowej
J(n) = J((1bm bm−1 . . . bo )2 ) = (bm−1 bm−2 . . . bo 1)2 , n ≥ 1,
(zob. punkt poniżej).

4o Metoda repertuaru.
Jeżeli mamy dane równanie rekurencyjne, np.
(
h1 = 2,
hn = 5hn−1 + n, n = 1, 2, 3, ....
to pierwszym krokiem metody repertuaru jest sparametryzowanie tego rów-

nania rekurencyjnego, np.
(
f1 = α,
fn = 5fn−1 + βn + γ, n = 1, 2, 3, ....
Dalej poszukujemy rozwiązania tego równania rekurencyjnego w postaci
fn = A(n)α + B(n)β + C(n)γ, n ≥ 1.
Staramy się znaleźć pewne przypadki szczególne tego równania rekurencyj-

nego wypróbowując najczęściej funkcje 1, n, n2 , n3 . . . 2n , 3n . . . n! itp.
fn = 1 fn = n fn = 5n
( ( (
1 = α, 1 = α, 5 = α,
1 = 5 + βn + γ, n = 5n − 5 + βn + γ, 5n = 5n + βn + γ,
  
 α = 1,
  α = 1,
  α = 5,

β = 0, β = −4, β = 0,

 γ = −4, 
 γ = 5, 
 γ = 0,
1 = A(n) − 4C(n), n = A(n) − 4B(n) + 5C(n), 5n = 5A(n),
a stąd
A(n) = 5n−1 ,
5n−1 − n 5n − 5
B(n) = + ,
4 16
5n−1 − 1
C(n) = ,
4
zatem
5n−1 − n 5n − 5 5n−1 − 1
fn = 5n−1 α + ( + )β + γ
4 16 4
a ponieważ rekurencja hn otrzymana jest z fn poprzez podstawienie α =
2, β = 1, γ = 0 więc
5n−1 − n 5n − 5
hn = 2 · 5n−1 + ( + ).
4 16
Uwaga 2.1.
(i) Parametryzując równanie rekurencyjne, które zawiera funkcje np. 1, n2 ,

czasem lepiej jest dorzucić jeszcze jeden parametr z funkcją n. Na przy-
kład Tn = Tn−1 + 3n2 − 5, n ≥ 1, dobrze jest sparametryzować do
Tn = Tn−1 + αn2 + βn + γ, n ≥ 1. Podobnie, jeżeli występuje wyraz
n w najwyższej potędze k to niezależnie od innych wyrazów, przy para-
metryzacji należy rozważać wielomian αnk + βnk−1 + γnk−2 + ... .
(ii) Jeżeli w równaniu rekurencyjnym przy Tn−1 występuje zależny od n
Q
wyraz an to należy również rozważyć funkcję nk=1 ak . W szczególności
dla rekurencji Tn = nTn−1 + 2n4 − 4, n ≥ 1, należy rozważyć funkcje:
1, n, n2 , n3 , n4 , n!, a w rekurencji Tn = 3Tn−1 +2n, n ≥ 1, funkcje 1, n, 3n .
(iii) Jeżeli mamy rekurencję postaci
h(j) = αj , dla 1 ≤ j < d,

h(dn + j) = ch(n) + βj , dla 0 ≤ j < d, n ≥ 1
to rozwiązaniem tej rekurencji jest
h(n) = h((bm bm−1 b . . . b1 bo )d ) = (αbm , βbm−1 , βbm−2 , . . . βb1 , βbo )c ,

P
gdzie (cm cm−1 cm−2 . . . co )d = m k
k=0 ck d jest zapisem liczby w systemie
o podstawie liczenia d (pseudozapisem, bo cyfry ci , i ≥ 0, niekoniecznie
są nieujemne i mniejsze od d), a n = (bm bm−1 b . . . b1 bo )d .
Przykład 2.1. Niech
f (1) = 5,
f (2) = 11,
f (3n) = 7f (n) + 12,
f (3n + 1) = 7f (n) − 2,
f (3n + 2) = 7f (n) + 8, n ≥ 1.
Jeśli chcemy obliczyć f (19) to ponieważ 1910 = 2013 a
β0 = 12,
α1 = 5, β1 = −2,
α2 = 11, β2 = 8,
więc
f (1910 ) = f ((201)3 ) = (α2 β0 β1 )7 = (11, 12, −2)7 = 11 · 72 + 12 · 7 − 2 = 621.
ZADANIA
Zad. 2.1. Podwójna wieża z Hanoi składa się z 2n krążków n różnych roz-
miarów po dwa krążki każdego rozmiaru. Ile operacji przesunięcia potrzeba
na przeniesienie tych krążków na jedną z wolnych iglic, przy czym nie wolno
położyć większego krążka na mniejszy ale możemy położyć krążek na krążek
tego samego rozmiaru?
Zad. 2.2. Niech Wn oznacza minimalną liczbę ruchów koniecznych do prze-

niesienia n krążków, przy założeniu, że mamy do dyspozycji 4 a nie 3 iglice.
Rysunek 2.2. Wieża w Hanoi z 4 iglicami.
Udowodnij, że dla dowolnego 0 ≤ k ≤ n zachodzi

Wn = 2Wn−k + hk , n ≥ 1,
(hn minimalna ilość ruchów w ”zwykłej” wieży z Hanoi).
Zad. 2.3. Wyprowadź rekurencję na maksymalną liczbę obszarów jakie wy-
cina z płaszczyzny n nieskończonych liter V (dwóch półprostych startujących
z tego samego punktu).
cina z płaszczyzny n trójkątów które możemy tylko przesuwać (bez obraca-
nia).
cina z płaszczyzny n trójkątów równobocznych, które możemy tylko obracać
(bez przesuwania).
cina n par okręgów stycznych wewnętrznie.
Zad. 2.7.⋆ Załóżmy, że w kręgu stoi 2n osób. Pierwsze n stanowią ”do-
brzy” a drugie n ”źli”. Pokaż, że zawsze można dobrać liczbę m tak, że przy
eliminowaniu w problemie Flawiusza co m-tej osoby po n-krokach zostaną
wszyscy ”dobrzy”.
Zad. 2.8. Rozwiąż rekurencję:
(
Ro = α, R1 = β,
Rn = 1+Rn−1
Rn−2 , n > 1.

(
Ro = 1, R1 = 2, R2 = 5,
Rn = 1+Rn−1
Rn−3
+Rn−2
, n > 2.


 go
 = 1,
g1 = 3,
 2
gn−1

gn = gn−2 , n ≥ 2.

(
g(2) = 0,
√
g(n) = 2g( n) + 1, n ≥ 1.
k
dla n postaci 22 gdzie k jest pewną liczbą naturalną.

 ao = 1,

n−1
P
n n kak
 nan = 4 − 2
 2k
, n = 1, 2, ....
k=0
Zad. 2.13. Rozwiąż metodą repertuaru:

(
g(1) = α
g(2n + j) = g(n) + βn + j, j = 0, 1, n > 1.
Zad. 2.14. Rozwiąż metodą repertuaru:

(
h(1) = α
h(2n + j) = 4h(n) + γj n + δj , j = 0, 1, n > 1.
Zad. 2.15. Oblicz h(125) gdzie





h(1) = 3



 h(2) = 1



 h(3) = 5
h(4n) = 3h(n) − 2,




 h(4n + 1) = 3h(n) + 5,



 h(4n + 2) = 3h(n) − 3,

 h(4n + 3) = 3h(n).
Zad. 2.16. Oblicz h(312) gdzie

(
h(j) = 2j − 1, j = 1, 2, 3, 4
h(5n + j) = 2h(n) + j 2 , j = 0, 1, 2, 3, 4, n ≥ 1.
Rozwiąż następujące rekurencje metodą repertuaru:
Zad. 2.17.
(
T1 = 7,
5
Tn = 4Tn−1 + 3n , dla n > 1.
Zad. 2.18.
(
To = 0,
Tn = nTn−1 − 5n, dla n > 0.
Zad. 2.19. (
g1 = 2,
gn+1 = 2gn + 7, n = 1, 2, 3, ....
Zad. 2.20. (
g1 = 1,
gn+1 = gn + n2 + 3, n = 1, 2, 3, ....
Zad. 2.21. (
g1 = −3,
gn+1 = 3gn + n − 1, n = 1, 2, 3, ....
Zad. 2.22.
(
g1 = −3,
gn+1 = 2gn + n2 − 1, n = 1, 2, 3, ....
Rozdział 3
Sumy i ich obliczanie, metoda czynnika
sumacyjnego (36)
24 Sumy i ich obliczanie, metoda czynnika sumacyjnego
1o Rozwiązywanie rekurencji metodą czynnika sumacyjnego

Metodą tą możemy rozwiązywać jedynie rekurencję postaci (lub dające
się sprowadzić do postaci):
(
ao To = co ,
(3.1)
an Tn = bn Tn−1 + cn , dla n ≥ 1,
gdzie bn 6= 0, n ≥ 1. Kładąc
n
ao a1 ...an−1 Y ai−1
sn = = , n ≥ 1,
b1 b2 ...bn i=1
bi
rozwiązaniem tej rekurencji jest
1 Pn
Tn = sn an (s1 b1 To + k=1 sk ck ), n ≥ 0. (3.2)
Przykład 3.1. Rozwiąż rekurencję metodą czynnika sumacyjnego:

(
T0 = 3,
5Tn = nTn−1 + 2 · n!, n ≥ 1.
Porównanie powyższej rekurencji z rekurencją (3.1) prowadzi do
(
1, n = 0,
an = bn = n, n ≥ 1,
5, n ≥ 1,
(
3, n = 0, ao a1 ...an−1 5n−1
cn = sn = b1 b2 ...bn = n!
2 · n!, n ≥ 1,
i wstawiając do wzoru (3.2) otrzymujemy:
n
n! X 5k−1
Tn = (1 · 1 · 3 + 2 · k!)
5n k=1
k!
n
n! X
= (3 + 2 5k−1 )
5n k=1
n! 5n − 1
= (3 + )
5n 2
(5n−1 + 1) · n!
= .
2 · 5n−1
2o Obliczanie sum metodą zaburzania

P
Sumę Sn = nk=1 ak metodą zaburzania możemy obliczyć wtedy, gdy
istnieją jakieś proste funkcje fn takie, że
n
X n+1
X
fn ( ak ) = ak , n ≥ 1.
k=1 k=2
Sumy i ich obliczanie, metoda czynnika sumacyjnego 25
Wtedy obliczenie sumy Sn sprowadza się do rozwiąnia równiania
fn (Sn ) = Sn + an+1 − a1 .
Pn
Można również stosować metodę zaburzania do sum postaci Sn = k=1 an,k .
Wtedy potrzebne są nam dwa ciągi funkcji:
n
X n+1
X
fn ( an,k ) = an+1,k , n ≥ 1,
k=1 k=2
Xn Xn
gn ( an,k ) = an+1,k , n ≥ 1.
k=1 k=1
Rozpisując sumę dwoma sposobami

n+1
X
Sn+1 = an+1,1 + an+1,k
k=2
= an+1,1 + fn (Sn )
n
X
= an+1,k + an+1,n+1
k=1
= gn (Sn ) + an+1,n+1
otrzymujemy równanie względem Sn :
an+1,1 + fn (Sn ) = gn (Sn ) + an+1,n+1 , n ≥ 1.
Przykład 3.2. Jeśli an = 3n to funkcja f (x) = 3x (fn = f, n ≥ 1) spełnia

n+1
X
f (Sn ) = 3Sn = 3k
k=2
a zatem wystarczy rozwiązać równanie
f (Sn ) = 3Sn = Sn + 3n+1 − 3
a stąd
3n+1 − 3
Sn = , n ≥ 1.
2
3o Metody różnicowe obliczania sum

Jeśli wprowadzimy operator różnicowy (odwzorowujący funkcję w funk-
cję) wzorem
(△f )(k) = f (k + 1) − f (k), k ∈ N
oraz indukcyjnie
(△n f )(k) = (△n−1 (△f ))(k)
P
to tak wprowadzony operator jest odwrotny w stosunku do operatora w
tym sensie, że
b
X
(△f )(k) = f (b + 1) − f (a), a, b, ∈ N .
k=a
Zdefiniujmy jeszcze funkcję m-ta dolna silnia od x przez


 x(x − 1)(x − 2)...(x − m + 1),
 dla m > 0,
xm = 1, dla m = 0,
1
dla m < 0.

(x+1)(x+2)(x+3)...(x+(−m)) ,

Wtedy zachodzą następujące twierdzenia:

Twierdzenie 3.1. Dla dowolnych liczb całkowitych m 6= 0, a, n zachodzi
1
△(x + a)m = m(x + a)m−1 , △Hx−1
= x,
△ax = (a − 1) · ax , △ nx = x
n−1 ,
Pn n n−k
△xn = k=1 k x , △ sin(x) = 2 sin( 2 ) cos(x + 12 ),
1
△ cos(x) = 1
−2 sin( 2 ) sin(x + 12 ).
gdzie tutaj i w całym zbiorze
n
X 1
Hn = , n ≥ 1,
k=1
k
oznacza sumy częściowe ciągu harmonicznego. Jako konsekwencję otrzymu-

jemy
Twierdzenie 3.2. Dla dowolnej liczby całkowitej m oraz naturalnych n i
rzeczywistego a 6= 1 mamy

1 m+1
n−1
X  m+1 (n − 0m+1 ) dla m 6= −1,
m
k =
k=0
 Hn dla m = −1,
n−1
X an − 1
ak = .
k=0
a−1
Ponadto analogicznie do wzorów na różniczkowanie iloczynu i ilorazu funk-

cji mamy:
△(f · g)(x) = f (x)(△g)(x) + (△f )(x)g(x + 1) = (f (△g) + (△f )(Eg))(x),

f (△f )(x)g(x) − f (x)(△g)(x) (△f )g − f (△g)
△ (x) = = (x).
g g(x)g(x + 1) gEg
a stąd możemy uzyskać wzór na różnicowanie przez części:
n−1
X n−1
X
f (k) · △g(k) = f (k) · g(k)|n0 − (△f )(k)g(k + 1).
k=0 k=0
Wyniki te są bardzo silnym narzędziem obliczania wielu typów sum.
Przykład 3.3. Oblicz sumę:
n−1
X k+3
(k3 − 5k2 − k3k − ).
k=0
(k + 1)(k + 2)
Ponieważ
k+3 k+2+1
= = k−1 + k−2 ,
(k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)
k3 = k3 + 3k2 + k1 ,
k2 = k2 + k1 ,
więc
n−1 n−1
X k+3 X
3
(k − 5k − 2
)= k3 − 2k2 − 4k1 − k−1 − k−2
k=0
(k + 1)(k + 2) k=0
1 4n 2 3n 1 −1 n
= k | − k | − 2k2 |n0 − Hn − k |0
4 0 3 0 −1
n(n − 1)(n − 2)(n − 3) 2n(n − 1)(n − 2)
= −
4 3
1
−2n(n − 1) − Hn + − 1.
n+1
Pn−1
Pozostaje tylko obliczyć k=0 k3k . Ze wzoru na różnicowanie przez części
mamy
n−1
X 1 n−1
X 1 n−1
X
k3k = k△(3k ) = k3k |n0 − △(k1 )3k+1
k=0
2 k=0 2 k=0
1 n 3 n−1X (n − 3)3n + 3
= n3 − △(3k ) = .
2 2 k=0 2
4o Własności sum
Podstawowe własności sum streszczamy poniżej:
X X
cak = c ak , prawo jednorodności,
k∈K k∈K
X X X
(ak ± bk ) = ak ± bk , prawo addytywności,
k∈K k∈K k∈K
X X
ak = ap(k) , prawo przemienności,
k∈K p(k)∈K
X X X X
ak + ak = ak + ak , prawo łączenia zbiorów
k∈K k∈K′ k∈K∪K′ k∈K∩K′
indeksów sumowania,
n
X n
X
(ak+1 − ak ) = △(ak ) = an+1 − am , prawo składania (“telescoping”),
k=m k=m
gdzie p(k) : K → K jest funkcją różnowartościową i ”na”.

Szczególnie prawo przemienności i łączenia zbiorów indeksów sumowa-
nia są przydatne do obliczania sum wielokrotnych. Dla sum wielokrotnych
kluczowe jest sprowadzenie tych sum do kilku pojedynczych sum. W tym
celu stosujemy jedną z dwóch wersji przemienności sumowania:
X X X X X
aj,k = aj,k = aj,k , wersja waniliowa,
j∈J k∈K j∈J k∈K j∈J
k∈K
X X X X X
aj,k = aj,k = aj,k , wersja bakaliowa.
j∈J k∈K(j) j∈J k∈K′ j∈J ′ (k)
k∈K(j)
Przykład 3.4. Niech

n
X
Zn (r, p) = Hrk+p, r, p ∈ Z.
k=1
Wyraź sumę
X 1
Sn = ,
2≤i<j<n
3j − 2i
za pomocą Zn (r, p).

Rozwiązanie: Ponieważ z wersji bakaliowej:
[2 ≤ i < j < n] = [2 < j < n][2 ≤ i < j],
więc
X X 1
Sn = ,
2<j<n 2≤i<j
3j − 2i
a ponieważ
[2 ≤ i < j] = [4 ≤ 2i < 2j] = [−4 ≥ −2i > −2j] = [3j − 4 ≥ 3j − 2i > j],
więc
X X 1
Sn = .
2<j<n j<3j−2i≤3j−4
3j − 2i
Teraz wykorzystujemy prawo przemienności z p(i) = 3j − 2i i otrzymujemy

X X 1
Sn =
2<j<n j<i≤3j−4
i
n−1
X
= (H3j−4 − Hj )
j=3
= Zn−2 (3, −1) − Zn−1 (1, 0) + 1.
Jednak przedstawione powyżej rozwiązanie jest błedne!!! Zadana powyżej

funkcja p : (j, 3j − 4] → (j, 3j − 4] nie jest funkcją ”na”. Dla j = 3 zbiór
{i : j < 3j − 2i ≤ 3j − 4} = {i : 3 < 6 − 2i ≤ 5} = {i : 1 ≤ 2i < 3} = {1}
podczas gdy
{i : j < i ≤ 3j − 4} = {i : 3 < i ≤ 5} = {4, 5}
więc funkcja p przekształciła zbiór jednoelementowy w dwuelementowy.

Prawidłowe rozwiązanie tego problemu znaleźć można w zadaniu 3.35.
ZADANIA
Rozwiąż następujące rekurencje metodą czynnika sumacyjnego:

Zad. 3.1.


 T0 = 4,
T1 = T0 + 5,
 n
n = n−1 Tn−1 + 5n, n ≥ 1.
 2T
Zad. 3.2.
(
T0 = 1,
2Tn = 3Tn−1 + 3n , dla n > 0.
Zad. 3.3.


 To = 3,
T1 = To + 1,
 n2 T

= nTn−1 + n!
(n−1)2 n n−1 , n = 2, 3, 4, ... .
Zad. 3.4.
(
To = 7,
n
n2 Tn = nTn−1 + 3n (n−1)! , n = 1, 2, 3, ... .
Zad. 3.5.⋆


 To (To2 + 7) = 0,
n!
−3n4 (n − 1)Tn2 Tn−1 = −n6 Tn3 − 3( (n−2)! )2 Tn Tn−1
2
 1
 +( (n+1)! )3 + (n − 1)3 Tn−1
3 , n = 1, 2, 3, ... .
Zad. 3.6.


 To = 3,
2T1 = To + 21 ,

 2T n2 n3
n = (n−1)2 Tn−1 + 2n , n = 2, 3, 4, ... .
Zad. 3.7.

 ao = 1,

n−1
P
n n ak
 an = 4 + 2
 2k
, n = 1, 2, ... .
k=0
Zad. 3.8.⋆
(
To = 3, 2T1 = To + 12 ,
n n(n+2) n2 2n−1 5n2
nTn = n−1 Tn−1 + (n−1)!2(n+1)(n+3) + (n−1)! + 2·(n−3)! , n = 2, 3, 4, ... .
Zad. 3.9.
(
T0 = α
βTn = nTn−1 + γn!, n ≥ 1.
dla pewnych niezerowych α, β, γ.

Zad. 3.10.⋆ Podaj wzory na rozwiązanie następującej dwuwymiarowej re-

kurencji:


 an,k Tn,k = bn,k Tn−1,k−1 + cn,k , n, k ≥ 1,

 αn,0 Tn,0 = βn,0 Tn−1,0 + γn,0 , n ≥ 1,

 α0,k T0,k = β0,k T0,k−1 + γ0,k , k ≥ 1,


T0,0 = d.
dla pewnych niezerowych bn,k , βn,0 , β0,k , n, k ≥ 1.

Zad. 3.11.⋆ Korzystając z poprzedniego zadania rozwiąż następującą dwu-
wymiarową rekurencję:
 1

 2kTn,k = (−1)[n≤k] Tn−1,k−1 + ((n∨k)−1)! , n, k ≥ 1,

 2n−1
 nTn,0 = Tn−1,0 + (n−1)! , n ≥ 1,
k−1



 (k + 1)2 T0,k = kT0,k−1 + (−2)k! , k ≥ 1,

T0,0 = 0.
(
1, n ≤ k,
gdzie [n ≤ k] = (symbol Iversona), x ∨ y = max{x, y}.
0, n > k,
Zad. 3.12.⋆ Podaj wzory na rozwiązanie następującej dwuwymiarowej re-
kurencji:

 an,k Tn,k
 = bn,k Tn,k−1 + cn,k , n, k ≥ 1,
αn,k Tn,k = βn,k Tn−1,k + γn,k , n, k ≥ 1,

 T0,0 = d,
dla pewnych niezerowych bn,k , βn,k , n, k ≥ 1. Jakie warunki powinny speł-

niać współczynniki tej rekurencji aby miała ona jednoznaczne rozwiązanie?
Porównaj z zadaniem 3.10.
Zad. 3.13.⋆ Rozwiąż układ rekurencji metodą czynnika sumacyjnego:


 T0 = 1,

 nT = (n − 1)U 1
n n−1 + (n−1)! , dla n > 0,


 U0 = 5,
 3
nUn = 2Tn − n! , dla n > 0.
Zad. 3.14. Ile razy będzie wykonana instrukcja print w następującym

fragmencie programu:
Listing 3.1. Liczby obrotów pętli

for i :=0 t o n do
for j :=1 t o 2^ i do
f o r k :=1 t o j do
f o r l :=1 t o k −1 do
p r i n t 2 . 0 ∗ ( i+j )+k ∗ l ;
Zad. 3.15. Ile będzie wynosiła wartość sum po wykonaniu tego fragmentu
programu:
Listing 3.2. Obliczanie wartości sum w pętlach

sum :=0
f o r i :=0 t o n −1 do
f o r k :=0 t o i −1 do
sum :=sum+k ∗ k −2^k ;
Zad. 3.16. Ile będą wynosiły sum i increment po wykonaniu tego frag-
mentu programu:
Listing 3.3. Sumowanie w pętlach

sum :=0
i n r e m e n t :=0
f o r i :=1 t o 10 do
f o r k :=1 t o i −1 do
f o r j :=1 t o k −1 do
begin
i n r e m e n t := i n r e m e n t+1
sum:=sum+i n r e m e n t
end ;
Zad. 3.17. Ile będzie wynosiła wartość sum (w zależności od k, zakładając,

że n > 100) po wykonaniu tego fragmentu programu:

i l :=1.0
f o r j :=1 t o n
begin
a [1 , j ℄:= i l
f o r i :=2 t o n
a [ i , j ℄ : = ( i − 1) ∗ i l ∗ k ;
i l := i l ∗ n
end ;
sum :=0
f o r i :=1 t o n do
f o r j :=1 t o 100 do
i f (100 d i v j ) ∗ j =100 t h e n sum:=sum+a [ i , j ℄ ;
Zad. 3.18. Ile będzie wynosiła wartość sum (w zależności od k, zakładając,

że n > 13) po wykonaniu tego fragmentu programu:

i l :=1.0
f o r j :=1 t o n
begin
a [1 , j ℄:= i l
i k := k
f o r i :=2 t o n
begin
a [ i , j ℄:= i l ∗ i k ;
i k := i k ∗ k ;
end ;
i l := i l ∗ n
end ;
sum :=0
f o r j :=1 t o 13 do
i f (13 d i v j ) ∗ j =13 t h e n sum :=sum+a [ i , j ℄ ;
Zad. 3.19.⋆ Oblicz metodą zaburzania następujące sumy:

n
X n
X n
X
Sn = (−1)n−j , Pn = (−1)n−j j, Rn = (−1)n−j j 2 , n ≥ 0.
j=0 j=0 j=0

n
X n
X
Sn = (−1)k+1 sin(kx), Cn = (−1)k cos(kx), n ≥ 0.
k=1 k=1

n
X n
X n
X
Zn = Hk , Un = kHk , Tn = k2 Hk , n ≥ 1,
k=1 k=1 k=1
Pn 1
gdzie Hn = k=1 k , n ≥ 1, - liczby harmoniczne.
Zad. 3.22. Rozwiąż rekurencję zaburzając odpowiednią sumę:
(
T0 = 1,
Tn = Tn−1 + (−1)n 3n , n = 1, 2, 3, ... .
Zad. 3.23. Rozwiąż rekurencję zaburzając odpowiednią sumę:

(
To = 1,
P Pn−1
Tn = nk=1 k!kHk + k=1 kTk + To , n = 1, 2, 3, ... .
Zad. 3.24. Rozwiąż rekurencję metodą czynnika sumacyjnego i zaburza-

nia:
(
T0 = 0,
Tn = −3Tn−1 + n + 1, dla n > 0.
Zad. 3.25. Oblicz △n (f (k)), n ≥ 0, dla f (k) = k2k , f (k) = Hk , f (k) =

k3 + 5k1 .
Zad. 3.26. Oblicz dla ustalonego n > 1:
k2 2k
(a) △( ),
Hk + k
(b) △(kHk 3k ),
!
k+n
(c) △ .
k
Zad. 3.27. Oblicz sumy metodą różnicową:

n
X 1
(a) ,
k=1
(2k − 1)(2k + 1)
n
X 1
(b) ,
k=1
(3k − 2)(3k + 1)
n−1
X 1
(c) ,
k=0
(n + k)(n + k + 1)
n−1
X 1
(d) .
k=0
(n − 2k)(n − 2k + 2)
Zad. 3.28. Oblicz sumę:

n−1
X k + k2 + 1
(k3 − 3k − ).
k=0
(k + 1)(k + 2)(k + 3)
Zad. 3.29. Oblicz:

n−1
X k2 − 5
(k2 + 2k + (−1)k − k2 2k − ).
k=0
(k + 1)(k + 2)(k + 3)
Zad. 3.30.⋆ Oblicz sumy z zadania 3.21 metodą różnicową.

Zad. 3.31. Obliczyć sumę metodą różnicową:
n−1
X k2 − k
Sn = (3k3 + 2k2 + ).
k=0
k3 + 4k2 − k − 4
Zad. 3.32. Obliczyć sumę metodą różnicową:

n−1
X k2 + 1
Sn = (k + ).
k=0
k2 + 4k + 3
Zad. 3.33. Oblicz: X

(aj bk − ak bj )2 .
1≤j<k≤n
n−1
P
Zad. 3.34. Oblicz sumę (−1)i 4i2i−1 .
i=1
Zad. 3.35. Funkcję Riemanna określa się wzorem

X 1
ζ(k) = ,k ∈ N.
j≥1
jk
P P
Oblicz (ζ(k) − 1) oraz (ζ(2k) − 1).
k≥2 k≥1
Zad. 3.36.⋆ Oznaczmy przez

n
X
Zn (r, p) = Hrk+p, r, p ∈ Z.
k=1
Wyraź sumę
X 1
Sn = ,
2≤i<j<n
3j − 2i
za pomocą Zn (r, p).

Rozdział 4
Funkcje całkowitoliczbowe (25)
38 Funkcje całkowitoliczbowe
1o Podłoga i sufit
Funkcje podłoga ⌊.⌋ oraz sufit ⌈.⌉ definiujemy wzorami:
⌊x⌋ = max{c ∈ Z : c ≤ x},

⌈x⌉ = min{c ∈ Z : c ≥ x}.
Zachodzi
(
0, x ∈ Z,
⌈x⌉ − ⌊x⌋ = [x nie jest liczbą całkowitą] =
1, x ∈
6 Z,
a ponadto
x − 1 < ⌊x⌋ ≤ x ≤ ⌈x⌉ < x + 1,

⌊−x⌋ = −⌈x⌉, ⌈−x⌉ = −⌊x⌋.
Tabela 4.1. Ilość liczb całkowitych w różnego typu przedziałach.
Przedział Ilość liczb całkowitych Założenia

zawartych w tym przedziale
[α, β] ⌊β⌋ − ⌈α⌉ + 1 α ≤ β,
[α, β) ⌈β⌉ − ⌈α⌉ α ≤ β,
(α, β] ⌊β⌋ − ⌊α⌋ α ≤ β,
(α, β) ⌈β⌉ − ⌊α⌋ − 1 α < β,
Ponadto dla n, m ∈ Z zachodzi:

n n+1 n+m−1
n=⌊ ⌋+⌊ ⌋ + ... + ⌊ ⌋,
m m m
oraz
n n−1 n−m+1
n=⌈ ⌉+⌈ ⌉ + ... + ⌈ ⌉.
m m m
2o Widmo liczby
Widmem dowolnej liczby rzeczywistej α nazywamy ciąg Spec(α) = {⌊α⌋,
⌊2α⌋, ⌊3α⌋, ⌊4α⌋, ...}. Dla dowolnych liczb rzeczywistych α i β:
α = β ⇐⇒ Spec(α) = Spec(β).
Funkcje całkowitoliczbowe 39
3o Rekurencja Flawiusza
Niech będzie danych n osób ustawionych na okręgu. Zaczynając od
pierwszej osoby usuwamy z okręgu co p-tą kontuunując ten proces tak długo,
aż zostanie tylko jedna osoba. Który numer początkowy miała osoba, która
pozostała? Oznaczmy ten numer przez Jp (n). Zdefiniujmy ciąg rekurencyjny
( (p)
D0 = 1,
(p) p (p)
Dn = ⌈ p−1 Dn−1 ⌉, dla n ≥ 1,
wtedy
(p)
Jp (n) = pn + 1 − Dk ,
(p)
gdzie k = inf{j ≥ 1 : Dj > (p − 1)n}.
4o Działanie dwuargumentowe mod
Dla x, y ∈ ℜ, y 6= 0 definiujemy dwuargumentowe działanie mod wzorem
x
x mod y = x − y⌊ ⌋,
y
natomiast dla y = 0 kładziemy
x mod 0 = x.
5o Generatory liczb pseudolosowych

Jednym z najpopularniejszych jest generator liniowy kongruencyjny zwa-
ny też generatorem liniowym Lehmera:
(
Xo = α,
LCG(M, a, b, α) :
Xn = (aXn−1 + b) mod M, n > 1,
gdzie dobrym wyborem jest M = 2m , b = 2k + 1, a = 4l + 1, k, l, m ∈ N ,

gdyż wtedy ciąg ten ma okres 2m , największy z możliwych.
6o Zapisy liczb rzeczywistych w różnych podstawach licze-
nia
Mówimy, że liczba rzeczywista x ma zapis w układzie o podstawie p
równy ±(cn cn−1 ...c1 c0 , c−1 c−2 ...c−k )p jeżeli
n
X
x = sign(x)(cn cn−1 ...c1 c0 , c−1 c−2 ...c−k )p = sign(x) ci pi . (4.1)
i=−k
przy czym dopuszczamy k = ∞.

Na przykład, aby zapisać liczbę 203 w układzie dwójkowym (o podsta-
wie p = 2) obliczamy część całkowitą ilorazu ⌊ 203 203
2 ⌋ = 101 (ogólnie ⌊ p ⌋)
oraz 203 mod 2 = 1 = c0 (ogólnie 203 mod p), dalej znowu ⌊ 1012 ⌋ = 50 i
101 mod 2 = 1 = c1 . . . . Możemy ten proces opisać w tabelce
203 101 50 25 12 6 3 1
1 1 0 1 0 0 1 1
a stąd 20310 = (11001011)2 , (zauważmy, że cyfry piszemy w odwrotnej
kolejności).
Zamieniając ułamek dziesiętny na ułamek o podstawie p postępujemy
następująco: na przykład zamieniając ułamek y = 0, 22 na układ dwójkowy
(o podstawie p = 2) mnożymy y przez 2 (ogólnie przez p) i 2y = 0, 44 i
bierzemy część całkowitą tej liczby c−1 = 0, dalej 2 · 0, 44 = 0, 88 i c−2 = 0,
2 · 0, 88 = 1, 76 i c−3 = 1 teraz 2 · 0, 76 = 1, 52 i c−4 = 1 itd. Możemy ten
proces przedstawić w formie tabelki
0,22 0,44 0,88 0,76 0,52 0,04 0,08 0,16 0,32 0,64 0,28 0,56
0 0 1 1 1 0 0 0 0 1 0 1
| {z }
0,12 0,24 0,48 0,96 0,92 0,84 0,68 0,36 0,72 0,44 ...
0 0 0 1 1 1 1 0 1 0 ...
| {z }
a stąd 0, 2210 = 0, 0(01110000101000111101)2 . Znak liczby przepisujemy bez
zmian.
ZADANIA
Zad. 4.1. Oblicz ⌊⌊mα⌋n/α⌋ gdzie m, n są liczbami naturalnymi a α > n

liczbą niewymierną.
Zad. 4.2. Oblicz:
2x + 1 2x + 1 2x + 1
S=⌈ ⌉−⌈ ⌉+⌊ ⌋.
2 4 4
Zad. 4.3. Udowodnij, że dla dowolnych całkowitych n, m(m > 0) zachodzi:

n n+m−1
⌈ ⌉=⌊ ⌋.
m m
Zad. 4.4. Znajdź dla x > 0 sumę wszystkich wielokrotności x znajdują-

cych się w przedziale domkniętym [α, β], półotwartych (α, β] i [α, β) oraz
otwartym (α, β).
Zad. 4.5. Dla x > 0 znajdź iloczyn wszystkich wielokrotności x znajdu-

jących się w przedziale domkniętym [α, β], półotwartych (α, β] i [α, β) oraz
otwartym (α, β).
Zad. 4.6. Dla jakich rzeczywistych b > 1 zachodzi
⌊logb x⌋ = ⌊logb ⌊x⌋⌋,
dla wszystkich liczb rzeczywistych x > 1.

Zad. 4.7.⋆ Rozwiąż rekurencję metodą czynnika sumacyjnego
(
To = 0,
⌊⌊ n3 ⌋ + 2⌋Tn = ⌊ n3 ⌋Tn−1 + 1.
Zad. 4.8.⋆ Rozwiąż rekurencję metodą czynnika sumacyjnego:

(
To = 0,
⌊⌊ n3 ⌋ + 3⌋Tn = ⌊ n3 ⌋Tn−1 + ⌊⌊ n
1
⌋+1⌋ , n ≥ 1.
3
Zad. 4.9.⋆ Porównaj dwie procedury potęgowania:
Listing 4.1. Obliczanie an - metoda 1

p r o e d u r e Power1 ( a : r e a l ; n : positive integer )
begin
x :=1.0
x := x ∗ a ;
end ;
oraz
Listing 4.2. Obliczanie an - metoda 2

p r o e d u r e Power2 ( a : r e a l ; n : positive integer )
begin
x :=1.0
i :=n
w h i l e i >0 do
begin
i f i 6= 2 ∗⌊ i /2 ⌋ t h e n
x := x ∗ a ;
i := ⌊ i /2 ⌋
i f i >0 t h e n
a := a ∗ a ;
end ;
end ;
Ile razy będzie się wykonywać pętla ”for” w pierwszej a pętla ”while” (osza-
cowanie z góry i z dołu) w drugiej procedurze.
P √
Zad. 4.10. Oblicz: 0≤k<n ⌊ k⌋.
Zad. 4.11. Oblicz
X k
⌊x + ⌋.
0≤k<m
m
Zad. 4.12.⋆ Rozwiąż rekurencję:

(
To = 1,
√
Tn = Tn−1 + ⌊ Tn−1 ⌋, n > 0.
Zad. 4.13.⋆ Oblicz sumy:

X n 1
(a) ⌊ + ⌋,
k≥1
2k 2
X n 1
(b) 2k ⌊ k
+ ⌋2 ,
k≥1
2 2
X 1
(c) .
2⌊log2 k⌋ 4⌊log2 log2 k ⌋
1<k<22n
Zad. 4.14. Czy można, znając widmo Spec(α) nieznanej liczby α, obliczyć
tę liczbę α i z jaką dokładnością?
Zad. 4.15. Czy dla wszystkich (a jeśli nie to dla jakich) liczb α zachodzi:
Spec(α) = −Spec(−α)?
Zad. 4.16. Oblicz:
a) J7 (25) b) J11 (99) c) J6 (72) d) J9 (102),
gdzie Jp (n) oznacza pozycję w problemie Flawiusza gdy zadanych jest n osób
a eliminujemy co p-tego.
Zad. 4.17. Udowodnij, że
(x mod ny) mod y = x mod y.

Zad. 4.18. Jeśli 0 oznacza niedzielę, 1 poniedziałek, . . . 6 sobotę to 1 stycz-

nia n-tego roku jest
n−1 n−1 n−1
(n + ⌊ ⌋−⌊ ⌋+⌊ ⌋) mod 7
4 100 400
dniem tygodnia w kalendarzu gregoriańskim. Wyprowadź wzór na dzień ty-
godnia postaci d.m.n gdzie d jest dniem miesiąca, m miesiącem a n rokiem
(używając operatora mod 4 i symbolu Iversona).
Zad. 4.19. Wygeneruj ciąg liczb {LCG(17, 5, 4, 11, n), n = 0, 1, 2, . . . 12},
gdzie LCG(M, a, b, α) jest generatorem liczb pseudolosowych Lehmera.
Zad. 4.20. Napisz w układach o podstawie: 16, 12, 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2 liczby
100 i 150.
Zad. 4.21. Liczba studentów na danym roku zapisana w piątkowym ukła-
dzie pozycyjnym to 1115 natomiast liczba studentek to D14 . Ile osób liczy
ten rok?
Zad. 4.22. Wykonaj działania i podaj wynik w tym samym co pozostałe
liczby układzie numeracyjnym:
1356 × 3046 , 11010102 × 1110112 ,

7755338 × 625058 , 80083762359 : 3702519 ,
133311662157 : 5120357 , 3231014 + 110234 ,
1087839 + 357219 , 13246 + 2316 ,
10100102 − 1101012 , 351446 − 105536 .
Jak wygląda tabliczka mnożenia i dodawania na przykład w układzie o pod-

stawie 6?
Zad. 4.23. W jakim układzie liczenia zachodzi równość:
4x × 13x = 100x ?
Zad. 4.24. Ile wynosi x:
1255110 = 30407x ?
Zad. 4.25. Oblicz x, jeśli:
a. 2421x = 342x , b. 321x = 152x , c. 264x = 152x , d. 100111x = 1212x ?

Rozdział 5
Teoria liczb (84)
46 Teoria liczb
1o NWD, NWW i algorytm Euklidesa

Dla dowolnych liczb całkowitych m, n, k, m|n oznacza, że m jest dziel-
nikiem n natomiast mp ||n oznacza, że mp |n i mp+1 6 |n. Dodatnią całkowitą
liczbę p nazywamy pierwszą, jeżeli ma dokładnie dwa różne dzielniki: 1 i
p. Największy wspólny dzielnik (N W D(n, m)) i najmniejsza wspólna wie-
lokrotność (N W W (n, m)) liczb m i n to
N W D(m, n) = max{k ≥ 0, k ∈ N : k|m ∧ k|n},
N W W (m, n) = min{k > 0 : m|k ∧ n|k},
N W D(0, 0) = N W W (0, 0) = 0.
Definicja rekurencyjna NWD jest podstawą algorytmu Euklidesa:
(
N W D(n, 0) = n,
N W D(n, m) = N W D(m, n mod m),
a N W W (n, m) = N W nm D(n,m) . Dla każdych dwóch liczb całkowitych n, m
istnieją liczby całkowite n′ , m′ takie, że
nn′ + mm′ = N W D(n, m).
Rozkład ten można uzyskać w tzw. rozszerzonym algorytmie Euklidesa:
Listing 5.1. Rozszerzony algorytm Euklidesa

DANE: Dwie nieujemne li zby aªkowite n i m, n ≥ m.
WYNIK: d = N W D(n, m) i li zby aªkowite n′ , m′ speªnia j¡ e
n ∗ n′ + m ∗ m′ = d.
′ ′ ′ ′
1. Je±li m = 0 to d := n, n := 1, m = 0, i zwró¢ (d, n , m ).
2. Podstaw n2 := 1, n1 := 0, m2 := 0, m1 := 1.
3. Dopóki m > 0 wykonuj:
3.1. q := ⌊n/m⌋, r := n − q ∗ m; n := n2 − q ∗ n1 ; m := m2 − q ∗ m1 .
3.2. n := m; m := r; n2 := n1 , n1 := n; m2 := m1 ; m1 := m.
4. Podstaw d := n, n′ := n2 ; m′ := m2 , i zwró¢ (d, n′ , m′ ).
Liczby n i m nazywamy względnie pierwszymi jeśli N W D(n, m) = 1 i

zapisujemy to n ⊥ m.
2o Liczby pierwsze
Twierdzenie 5.1. Podstawowe Twierdzenie Arytmetyki. Każdą licz-

bę naturalną n można jednoznacznie przedstawić w postaci
m
Y
n= pdkk ,
k=1
Teoria liczb 47
gdzie p1 < p2 < ... < pm jest rosnącym ciągiem liczb pierwszych a {di , 1 ≤
i ≤ m} ciągiem dodatnich liczb naturalnych.
Rozkład taki nazywamy faktoryzacją liczby n. Twierdzenie to jest pod-
stawą do reprezentacji różnych od 0 liczb naturalnych skończonymi (bo od
pewnego miejsca są same zera) ciągami (różnej długości) wykładników liczb
pierwszych (można implementować za pomocą listy).
Na przykład liczba 45 = 32 · 5 może być przedstawiona za pomocą ciągu
[0, 2, 1, 0, 0, . . .] = [0, 2, 1].
Oznaczając dla liczby n tę reprezentację przez [np , p ≥ 1] podamy szcze-
gólne własności tej reprezentacji:
(k = m · n) ⇐⇒ (∀p=1,2,...kp = mp + np ),
(k = m/n) ⇐⇒ (∀p=1,2,...kp = mp − np ),
(k = N W D(m, n)) ⇐⇒ (∀p=1,2,...kp = min{mp , np }),
(k = N W W (m, n)) ⇐⇒ (∀p=1,2,...kp = max{mp , np }).
Trudniejsze (ale też wykonalne) są w tej reprezentacji operacje dodawania

i odejmowania. Rozszerzając wartości wykładników z liczb naturalnych na
całkowite możemy rozszerzyć reprezentację z liczb naturalnych na wymier-
ne.
3o Własności liczb pierwszych
Twierdzenie 5.2. (Vallée Poussin, Jacques Hadamard). Niech pn będzie

n-tą liczbą pierwszą a π(x) ilością liczb pierwszych mniejszych bądź równych
x. Wtedy
pn ∼ n ln(n), gdy n → ∞,
x
π(x) ∼ , gdy x → ∞.
ln(x)
Szczególnie intensywnie były badane liczby postaci M (p) = 2p − 1, gdzie

p jest liczbą pierwszą. Liczby te nazywamy liczbami Mersenne’a. Dla nie-
których liczb pierwszych p są to też liczby pierwsze. Podamy bez dowodu:
Twierdzenie 5.3. Jeżeli liczba pierwsza p spełnia test Lucasa-Lehmera, to
znaczy
Sp−2 ≡ 0 (mod M (p)),
gdzie (
4, gdy k = 0,
Sk = 2
Sk−1 − 2, gdy k 6= 0,
48 Teoria liczb
to M (p) jest liczbą pierwszą.

4o Drzewo Sterna-Brocota
Zacznijmy od dwóch ”ułamków” { 10 , 01 }, stanowią one brzegi drzewa
0+1
Sterna-Brocota. Korzeniem jest liczba 1 = 11 = 1+0 Kolejne liczby lokalizu-
jemy opisując czy posuwamy się w lewo (L), czy w prawo (P) od kolejnych
m′
węzłów. W kolejnym poziomie dla każdych dwóch sąsiednich liczb m n , n′
′
wstawiamy w środek liczbę m+m
n+n′ . Podajemy teraz kolejne etapy tworzenia
drzewa
0 1
1 0
0 1 1
1 1 0
0 1 1 2 1
1 2 1 1 0
0 1 1 2 1 3 2 3 1
1 3 2 3 1 2 1 1 0
0 1 1 2 1 3 2 3 1 4 3 5 2 5 3 4 1
1 4 3 5 2 5 3 4 1 3 2 3 1 2 1 1 0
.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Ułamek 32 był utworzony z ( 01 , 11 ) a więc na lewo (’L’) od 1 a dalej z ( 21 , 11 ) a

więc na prawo (’P’) od 12 , stąd 32 = LP. Skrótowo ciąg ′ LLLP P LLLLP P P ′
zapisujemy jako ′ L3 P2 L4 P3′ . Wszystkie ułamki występujące w drzewie Ster-
na - Brocota są nieskracalne. Powyżej opisanym drzewem Sterna - Broco-
ta można reprezentować wszystkie liczby dodatnie wymierne (wtedy repre-
zentacja jest skończona) oraz liczby niewymierne (wtedy reprezentacja jest
nieskończona, ale może być okresowa!) z wyjątkiem liczby 1 (1 ma reprezen-
tacje nieskończone 1 = LP∞ = P L∞ ). Ponadto 0 możemy reprezentować
nieskończonym rozwinięciem L∞ a ∞ może być przedstawiona jako P∞ .
Niech S oznacza dowolny
! ciąg L i P . Ciąg S będziemy utożsamiać
n n′ ′
z macierzą ′ jeśli ciąg S reprezentuje ułamek m+m n+n ′ w drze-
m m
′
wie Sterna-Brocota (liczbę leżącą pomiędzy !m m
n a n′ ). Możemy więc L i
! k
1 k 1 0
Pk utożsamiać z macierzami Lk = oraz Pk = k =
0 1 k 1
1, 2, 3, .... Składanie
! liter odpowiada mnożeniu macierzy a wynikową ma-
n n′ ′
cierz ′ zamieniamy na liczbę m+m
n+n ′ . A oto algorytmu zamiany
m m
liczby wymiernej m n na ciąg Sterna-Brocota S
Listing 5.2. Zamiana liczby wymiernej na reprezentację Sterna-Brocota

S:= ' ';
Teoria liczb 49
while m 6= n do
if m<n then
begin
S := S + 'L ' ;
−
n := n m;
end
else
begin
S := S + 'P ' ;
−
m:=m n ;
end ;
17
Przykład 5.1. Zapisz 6 w reprezentacji Sterna-Brocota.
m = 17 11 5 5 4 3 2 1
n= 6 6 6 1 1 1 1 1
S= P P L P P P P
czyli 17
6 = P2 LP4 .
Teraz zamieńmy L7 P2 L12 na liczbę. Oprócz metody opartej na macie-
rzach można też zastosować opisaną powyżej w tym przykładzie metodę za-
miany w odwrotnej kolejności (to znaczy najpierw wypisujemy ciąg ’L i ’P’
w ostatnim wierszu i w odwrotnej kolejności i zaczynając od prawej i ułamka
1
1 dodajemy odpowienio do licznika mianownik (gdy ’P’) czy do mianownika
licznik (gdy ’L’). W naszym przykładzie ciąg jest zbyt długi a zmian liter
’L’ i ’P’ niewiele, lepiej jest więc stosować metodę macierzową:
! ! ! !
1 7 1 0 1 12 15 187 27
L7 P2 L12 = = = .
0 1 2 1 0 1 2 25 202
Drzewo Sterna-Brocota ma szereg interesujących własności, na przykład

iloczyn liczby i liczby w której litery ’L’ i ’P’ są zamienione miejscami daje
w wyniku zawsze 1. Takich własności można podać więcej.
5o Kongruencje
Kongruencja a ≡ b (mod m) oznacza, że m|(a−b) lub że reszta z dzielenia
a przez m jest taka sama jak b przez m. Kongruencje można stronami mno-
żyć, podnosić do tej samej potęgi, dodawać i odejmować. Dzielenie zachodzi
w następującej formie:
m
ad ≡ bd (mod m) =⇒ a ≡ b (mod ).
N W D(d, m)
Jeśli W (x) będzie wielomianem o współczynnikach całkowitych:
W (x) = cn xn + cn−1 xn−1 + cn−2 xn−2 + ... + co , ci ∈ Z, i = 1, 2, ..., n,
50 Teoria liczb
wtedy
a ≡ b (mod m) =⇒ W (a) ≡ W (b) (mod m).
Wynik ten pozwala charakteryzować cechy podzielności przez różne licz-
by. Dowolną liczbę naturalną o cyfrach k = (cn cn−1 ...co )10 można bowiem
przedstawić jako k = Wk (10) = cn 10n + cn−1 10n−1 + ... + co , jest to więc
wartość wielomianu o współczynnikach całkowitych w 10. Podobnie, dzieląc
cyfry na pary można otrzymać przedstawienie: k = Vk (100) = (c1 co )10 +
(c3 c2 )10 1001 + (c5 c4 )10 1002 + .... Powiedzmy, że interesuje nas cecha podziel-
ności przez 11. Szukamy kongruencji, w której po jednej stronie występuje 10
lub jakaś potęga 10, po drugiej liczba całkowita możliwie mała co do modułu
(np. 0, −1, 1, −2, 2) a kongruencja jest wzięta modulo 11. Na przykład
10 ≡ −1 (mod 11).
Wtedy otrzymujemy
Wk (10) ≡ Wk (−1) (mod 11).
czyli
(Wk (10) mod 11) = (Wk (−1) mod 11),
a więc k jest podzielne przez 11 wtedy i tylko wtedy, gdy co − c1 + c2 −
c3 + ... jest podzielne przez 11. Na przykład dla liczby k = 187926509 mamy
Wk (−1) = 9 − 0 + 5 − 6 + 2 − 9 + 7 − 8 + 1 = 1 co nie jest podzielne przez 11
a więc i k nie jest podzielne przez 11. Z drugiej strony dla k = 72948179128
mamy Wk (−1) = 8 − 2 + 1 − 9 + 7 − 1 + 8 − 4 + 9 − 2 + 7 = 22, więc Wk (−1)
jak również i k jest podzielne przez 11.
Przykład 5.2. Pokażemy tutaj ”szybkie” sprawdzanie kongruencji wyko-
rzystujące własności kongruencji. Oblicz 351 mod 13.
• 51 = (110011)2 ,
• wyznaczamy wybrane potęgi 3 modulo 13:
32 = 9,
34 mod 13 = 9 · 9 mod 13 = 81 mod 13 = 3,
38 mod 13 = 3 · 3 mod 13 = 9,
316 mod 13 = 9 · 9 mod 13 = 81 mod 13 = 3,
332 mod 13 = 3 · 3 mod 13 = 9.
• 351 mod 13 = 332 · 316 · 32 · 31 mod 13 = 9 · 3 · 9 · 3 mod 13 =

729 mod 13 = 1.
Podamy teraz metody rozwiązywania liniowych równań kongruencyj-
nych.
Teoria liczb 51
Twierdzenie 5.4. Dla m, n, p ∈ Z, m 6= 0, rozważmy równanie kongruen-

cyjne
mx ≡ n (mod p).
(a) Jeśli N W D(m, p) = 1 to równanie to ma nieskończenie wiele rozwią-
zań postaci x = xo + kp, k ∈ Z, 0 ≤ xo < p, gdzie xo może być znalezione
w następujący sposób: znajdujemy z uogólnionego algorytmu Euklidesa
liczbę całkowitą y taką, że ym + zp = 1 i wtedy xo = (yn mod p). Liczba
y ma taką własność, że
my ≡ 1 (mod p),
taką liczbę nazywamy odwrotną do m modulo p.
(b) Jeśli N W D(m, p) = d i d 6 | n to równanie nie posiada rozwiązań.
Z kolei jeśli d|n to kongruencję sprowadzamy do kongruencji m dx ≡
n p ′ = m , n ′ = n , p′ = p .
d (mod d ), i wracamy do punktu (a) z m d d d
Rozważmy układ kongruencji:

α1 x ≡ β1 (mod γ1 ),
α2 x ≡ β2 (mod γ2 ),
α3 x ≡ β3 (mod γ3 ),
..
.
αn x ≡ βn (mod γn ).
Metodą opisaną powyżej sprowadzamy je do układu kongruencji
x ≡ b1 (mod p1 ),
x ≡ b2 (mod p2 ),
x ≡ b3 (mod p3 ),
..
.
x ≡ bn (mod pn ).
Qn Q
Obliczamy p = i=1 pi oraz mi = 1≤j≤n pi oraz liczby ei , 1 ≤ i ≤ n
j6=i
spełniające warunki
ei ≡ 1 (mod pi ),
ei ≡ 0 (mod mi ),
Wtedy ogólne rozwiązanie jest postaci
n
X
x≡ bi ei (mod p).
i=1
52 Teoria liczb
Jeśli jednak pi |pj i bj 6≡ bi (mod pi ) wtedy układ kongruencji jest sprzeczny,

a jeśli bj ≡ bi (mod pi ) to i-tą kongruencję usuwamy (wynika ona z j-tej).
6o Funkcja φ Eulera, własności liczb pierwszych i algorytm
RSA
Dla dowolnej liczby naturalnej n niech φ(n) oznacza ilość spośród liczb
{1, 2, ..., n − 1} tych liczb, które są względnie pierwsze z n. Funkcja Eulera
ma następujące własności:
φ(1) = 1,
φ(pk ) = pk − pk−1 , dla dowolnej liczby pierwszej p i k ∈ N ,
φ(n · m) = φ(n) · φ(m), jeśli N W D(n, m) = 1.
Faktoryzując dowolną liczbę naturalną oraz stosując powyższe własności

jesteśmy w stanie obliczyć funkcję Eulera każdej liczby naturalnej. Na przy-
kład
φ(420) = φ(22 · 31 · 51 · 71 ) = φ(22 )φ(31 )φ(51 )φ(71 )

= (22 − 21 )(31 − 30 )(51 − 50 )(71 − 70 ) = 2 · 2 · 4 · 6
= 96.
Oto kilka interesujących wyników dotyczących podzielności:

Twierdzenie 5.5. Twierdzenie Eulera. Dla dowolnej liczby naturalnej
n > 0 oraz x ∈ N, 0 < x ≤ n − 1 mamy
xφ(n) ≡ 1 (mod n).
Twierdzenie 5.6. Małe Twierdzenie Fermata (1640) Jeśli p jest licz-

bą pierwszą a x ∈ N, x⊥p to
xp−1 ≡ 1 (mod p).
Twierdzenie 5.7. Jeśli b ≡ 1(mod φ(n)) to ab ≡ a(mod n).
Algorytm RSA (Rivest, Shamir, Adleman).
1. Generowanie kluczy
(i) Znajdź dwie duże liczby pierwsze (sito Eratostenesa i test Lukasa-Le-
hmera dla weryfikacji czy odpowiadające im liczby Mersenne’a są też
pierwsze) p i q.
Teoria liczb 53
(ii) Oblicz n = p · q oraz φ(n) = (p − 1) · (q − 1).

(iii) Znajdź liczbę e względnie pierwszą z φ(n) wykorzystując algorytm
Euklidesa. Liczba ta powinna być nieparzysta i spełniać warunek 1 <
e < n.
(iv) Wykorzystując rozszerzony algorytm Euklidesa znajdź nieujemną
liczbę d taką, że
de ≡ 1 (mod φ(n)),
(de + kφ(n) = 1 = N W D(e, φ(n)).)

(v) Parę liczb (n, e) nazywamy kluczem publicznym a parę (n, d) kluczem
prywatnym.
2. Szyfrowanie danych kluczem publicznym (n, e) RSA

(i) Otrzymujemy od adresata klucz publiczny (n, e).
(ii) Wiadomość do zaszyfrowania zamieniamy na liczby naturalne t, któ-
re muszą spełniać nierówność 0 ≤ t < n. (zazwyczaj dzielimy komu-
nikat, zakodowany kodami ASCII lub innymi np. UNICODE, na bloki
i korzystając z algorytmu zamiany podstawy zapisujemy je w układzie
liczenia o podstawie n.)
(iii) Na tak otrzymanych liczbach wykonujemy operację szyfrowania:
c = te mod n.
(iv) Liczby c są zaszyfrowaną postacią liczb t (pisać będziemy c = K(t))
3. Deszyfrowanie danych kluczem prywatnym (n, d) RSA

(i) Otrzymaliśmy zaszyfrowaną wiadomość w postaci ciągu liczb. Po-
siadamy klucz publiczny (n, e) oraz konieczny (a udostępniony nam
poufnie przez szyfranta) klucz prywatny (n, d). Liczby w otrzymanym
ciągu muszą spełniać warunek 0 ≤ c < n.
(ii) Liczbę c przekształcamy na jej pierwotną wersję t (zapisywać będzie-
my t = D(c)) za pomocą kongruencji:
t = cd mod n,
(iii) Z otrzymanej liczby t odtwarzamy wg. ustalonego systemu znaki

tekstu.
We wszystkich zadaniach tego zbioru przy kodowaniu i dekodowaniu

RSA nie zamieniamy podstawy liczenia na n tylko używamy bezpośrednio
kodów ASCII.
54 Teoria liczb
Przykład 5.3. Zakoduj algorytmem RSA komunikat ’(2A’ i odkoduj [30, 15, 42]
z p = 17, q = 31, e = 13 Mamy n = pq = 17 · 31 = 527, φ(n) = (17 − 1)(31 −
1) = 16 · 30 = 480. Teraz obliczamy d takie, że de + kφ(n) = 1 to znaczy
13 ≡ 1 mod 480.
Kolejne kroki algorytmu Euklidesa to:
480 = 36 · 13 + 12,
13 = 1 · 12 + 1,
12 = 12 · 1 + 0,
i odwracając
12 = 13 − 1,
480 = 36 · 13 + 13 − 1,
czyli
37 · 13 + (−1) · 480 = 1,
co daje d = 37. Kluczem publicznym jest więc (527, 13) a prywatnym (527, 37).
Teraz ponieważ kody ASCII ’(2A’ to [40, 50, 65] więc kodujemy
K(40) = 4013 mod 527
= (16006 mod 527) · 40 mod 527
= (196 mod 527) · 40 mod 527
= (3613 mod 527) · 40 mod 527
= (3612 mod 527) · (361 · 40) mod 527
= (130321 mod 527) · (361 · 40) mod 527
= (361 · 40 · 152) mod 527
= (14440 mod 527) · 152 mod 527
= (211 · 152) mod 527
= 32072 mod 527
= 452,
i podobnie K(50) = 169, K(65) = 396. Z kolei
D(30) = 3037 mod 527
= 90018 mod 527 · 30 mod 527
= 37318 mod 527 · 30 mod 527
= 1391299 mod 527 · 30 mod 527
= 19 mod 527 · 30 mod 527
= 30
Teoria liczb 55
zatem D(30) = 30 = RS (znak sterujący tzw. ”Record Separator”), D(15) =

240 =′ ≡′ , D(42) = 230 =′ µ′ .
W powyższym przykładzie, jak i w zamieszczonych zadaniach blokami

tekstu są po prostu pojedyncze znaki. Ze względu na analizę statystyczną
częstości liter w danym języku rzadko tak się postępuje.
ZADANIA
Zad. 5.1. Wyliczyć największy wspólny dzielnik d liczb n i m oraz znaleźć

liczby całkowite p i q takie, że d = pn + qm.
(a) n = 73, m = 17,
(b) n = 49, m = 21,
(c) n = 51, m = 303,
(d) n = 306, m = 159,
(e) n = 77, m = 371,
(f ) n = 183, m = 305,
(g) n = 37, m = 121,
(h) n = 164, m = 72,
(i) n = 107, m = 153,
(j) n = 7, m = 119,
(k) n = 21, m = 421,
(l) n = 24, m = 12.
Zad. 5.2.⋆ Udowodnij, że dla dowolnych liczb naturalnych dodatnich a i
b mamy N W D(na − 1, nb − 1) = nN W D(a,b) − 1, gdzie n > 1 jest liczbą
naturalną.
Zad. 5.3.⋆ Znajdź x taki, że px ||n! dla pierwszej liczby p i naturalnej n.
Zad. 5.4.⋆ Udowodnij, że K = 1 + 12 + 31 + . . . + n1 nie jest liczbą całkowitą
dla n > 1, n ∈ N .
Zad. 5.5.⋆ Udowodnij, że K = 1+ 31 + 51 +. . .+ 2n−1
1
nie jest liczbą całkowitą
dla n > 1, n ∈ N .
Zad. 5.6.⋆ Niech a1 , a2 , . . . , an , n ≥ 1, będą niezerowymi liczbami całko-
witymi. Przypuśćmy, że istnieje liczba pierwsza p i dodatnia liczba całko-
wita k takie, że pk |ai dla pewnego i oraz pk 6 | aj dla j 6= i. Udowodnij, że
K = a11 + a12 + a13 + . . . + a1n nie jest liczbą całkowitą.
(a) 13|106 − 1,
(b) 17|108 + 1,
56 Teoria liczb
(c) 19|109 + 1,
(d) Jeśli 3 6 |n to 3|n4 + n2 + 1.
n
Zad. 5.8. Udowodnij, że 3|22 − 1.
Zad. 5.9. Znajdź x, y ∈ Z takie, że x ≥ 0, y ≥ 0, N W D(a, b) = xa + yb
gdy:
(a) a = 1024, b = 10024
(b) a = 10024, b = 124
Zad. 5.10. Jak zważyć 32 g produktu na wadze szalkowej posiadając tylko
odważniki 64 i 48 gramowe.
Zad. 5.11. Uzyskaj 86 litrów płynu w naczyniu C o pojemności 1000 litrów
stosując menzurki A i B odpowiednio o pojemnościach 64 i 53 litry.
Zad. 5.12. Znajdź rozkład na czynniki pierwsze liczb n = 33, n = 55, n =
333, n = 555.
Zad. 5.13. Znajdź rozkład na czynniki pierwsze liczb n = 33 · 55, n =
333 · 555.
Zad. 5.14. Znajdź na podstawie rozkładu na czynniki pierwsze wartości
N W D(256, 96) i N W W (256, 96).
Zad. 5.15. Niech n = [0, 2, 5, 4, 12, 7, 1]; m = [0, 5, 1, 5, 1]; k = [0, 0, 0, 1, 0, 1, 2].
Oblicz N W D(N W D(k, m), k · N W W (n, m)).
Zad. 5.16. Niech n = [0, 15, 3, 13, 0, 2, 7]; m = [0, 1, 1, 0, 1]; k = [0, 3, 2, 1, 0, 1, 2].
Oblicz N W D(N W W (k, m), k · N W D(n, m)).
Zad. 5.17. Rozłożyć na czynniki pierwsze liczbę 100!.
Zad. 5.18. Iloma zerami zakończone jest rozwinięcie dziesiętne liczby 1000!.
Zad. 5.19. Iloma zerami jest zakończone przedstawienie w systemie szes-

nastkowym liczby 200! ?
Zad. 5.20. Udowodnij, że jeśli n jest liczbą złożoną, to n ma dzielnik
√
pierwszy nie przekraczający n.
Zad. 5.21.⋆ Udowodnij, że jeśli n jest liczbą złożoną i najmniejsza liczba
√
pierwsza p będąca dzielnikiem n przekracza 3 n, to np = 1 lub np jest liczbą
pierwszą.
p
Zad. 5.22. Niech p będzie liczbą pierwszą. Udowodnij, że p| k dla 1 ≤
k ≤ p − 1.
np
Zad. 5.23.⋆ Niech p będzie liczbą pierwszą. Udowodnij, że p|( p − n).
Teoria liczb 57
Zad. 5.24.⋆ Niech a, b będą względnie pierwszymi liczbami naturalnymi ta-

kimi, że ab = nk dla pewnych liczb naturalnych n i k. Pokaż, że istnieją
liczby naturalne c i d takie, że a = ck i b = dk .
Zad. 5.25.⋆ Udowodnij, że jeśli x, y i z są parami względnie pierwszymi
liczbami naturalnymi będącymi rozwiązaniem równania x2 + y 2 = z 2 , to
istnieją względnie pierwsze liczby naturalne a i b, z których jedna jest parzy-
sta, takie, że x = a2 − b2 , y = 2ab i z = a2 + b2 (z dokładnością do zamiany
miejscami liczb x i y).
Zad. 5.26.⋆ Udowodnij, że x4 + y 4 = z 2 nie ma nietrywialnych rozwiązań
naturalnych.
Zad. 5.27.⋆ Udowodnij, że x4 − y 4 = z 2 nie ma nietrywialnych rozwiązań
naturalnych.
Zad. 5.28. Wyznacz wszystkie pary liczb względnie pierwszych występujące
w zbiorze [14, 24] ∩ N ([14, 24]− domknięty przedział).
Zad. 5.29.⋆ Niech pk oznacza k-tą liczbę pierwszą, k ≥ 1. Udowodnij, że
k
pk < 22 .
W s k a z ó w k a. Udowodnij, że pk ≤ p1 p2 · · · pk−1 + 1.
Zad. 5.30.⋆ Udowodnij, że π(x) ≥ log(log(x)) dla x > 1.
√
Zad. 5.31.⋆ Udowodnij, że x ≤ 2π(x) .
W s k a z ó w k a. Wykorzystaj fakt, że każda liczba naturalna może być
przedstawiona w postaci mn2 gdzie m jest liczbą bezkwadratową (to znaczy,
że nie istnieje w faktoryzacji liczby m żadna liczba pierwsza z wykładnikiem
większym od 1).
log(x)
Zad. 5.32. Udowodnij, że π(x) ≥ 2 log(2) .
9x log(x)
Zad. 5.33.⋆ Udowodnij, że π(x) ≤ log(2) , dla x ≥ 2.
Q 2n
W s k a z ó w k a. Wykorzystaj fakt, że ( n<p≤2n p)| n .
13
Zad. 5.34. Zamień w drzewie Sterna-Brocota na inną postać: 149 oraz
L7 P4 L25 .
37
Zad. 5.35. Jaką reprezentację w drzewie Sterna-Brocota ma liczba 71 ?
143
Zad. 5.36. Jaką reprezentację w drzewie Sterna-Brocota ma liczba 12 ?
38
Zad. 5.37. Zamień w drzewie Sterna-Brocota na inną postać: 27 , L12 P31 L.
17
Zad. 5.38. Zamień w drzewie Sterna-Brocota na inną postać: 112 , P21 L17 P.
58 Teoria liczb
Zad. 5.39. Która z podanych liczb jest największa a która najmniejsza:
x = L3 P L8 P5 , y = L3 P L7 , z = L3 P L7 P L5 P L12 , t = L4 P L7 P L5 P L12 ?
Zad. 5.40. Która z podanych liczb jest największa a która najmniejsza:
x = P2 LP4 L5 P2 L2 P, y = P3 LP4 L5 P2 L2 , z = P2 LP4 L5 , t = P2 LP4 L7 P2 L2 ?
Zad. 5.41. Ustaw podane liczby w porządku od najmniejszej do najwię-

kszej:
a = P7 LP5 L3 P12 LP L23 , b = P7 LP5 L3 P11 LP L24 , c = P7 LP5 L3 P13 LP L22 ,

d = P7 LP5 L3 P12 , e = P7 LP5 L3 P13 L24 , f = L7 P L5 P3 L13 P LP22 .
Zad. 5.42. Niech x = L3 P12 LP LP L7 P LP L. Jaką reprezentację będzie

miała liczba 1/x?
Zad. 5.43. Niech x = L2 P7 L4 P12 LP LP L5 P LP L. Jaką reprezentację bę-
dzie miała liczba 1 − x?
Zad. 5.44. Sprawdź prawdziwość kongruencji:
1724 ≡ 16 (mod 17).
(1001111001)2 ≡ 0 (mod 3).
(φ(8) · φ(6) · φ(11))φ(13) ≡ 1 (mod 13).
φ(11) φ(13)
(φ(11)2 − ) ≡1 (mod 7).
φ(6)
Teoria liczb 59

φ(11)2 φ(9)
(φ(11)2 − ) ≡1 (mod 7).
φ(5)
3444 ≡ 816 (mod 31).
(172845ACA2362367)14 ≡ 0 (mod 7).
Zad. 5.51. Korzystając z kongruencji 1000 ≡ −1 (mod 91) sprawdź, czy

liczba 25323177505689651 jest podzielna przez 91. Opisz cechę podzielności
przez 91.
Zad. 5.52. Korzystając z kongruencji 1000 ≡ −1 (mod 7) sprawdź, czy
liczba 121534908321242 jest podzielna przez 7. Opisz cechą podzielności przez
7.
Zad. 5.53. Oblicz resztę z dzielenia 31023 przez 7.
Zad. 5.54. Oblicz resztę z dzielenia 21023 przez 11.
Zad. 5.55. Pokaż metodą kongruencji, że 7|(8k − 1) dla dowolnego k ∈ N .
Zad. 5.56. Jaką resztę z dzielenia przez 27 daje liczba x, jeżeli 7x ≡ 21
(mod 27)?
Zad. 5.57. Jaką resztę z dzielenia przez 9 daje liczba x, jeśli 3x ≡ 15
(mod 27)?
Zad. 5.58. Czy liczba 9876543210 dzieli się przez przez 3?
Zad. 5.59. Czy liczba 9876543210 dzieli się przez przez 11?
Zad. 5.60. Korzystając z kongruecji: 1000 ≡ −1 (mod 13), sprawdź, czy
liczba 25505689651 jest podzielna przez 13. Opisz cechę podzielności przez
13.
Pn−1
Zad. 5.61. Udowodnij, że j=1 j ≡ 0 (mod n) wtedy i tylko wtedy, gdy n
jest liczbą nieparzystą.
Pn−1
Zad. 5.62. Udowodnij, że j=1 j 3 ≡ 0 (mod n) wtedy i tylko wtedy, gdy
n 6≡ 2 (mod n).
60 Teoria liczb
Zad. 5.63. Rozwiąż kongruencje:

(a) 7x ≡ 5 (mod 19),
(b) 27x ≡ 25 (mod 256),
(c) 5x ≡ 2 (mod 39),
(d) 9x ≡ 3 (mod 27),
(e) 10x ≡ 15 (mod 35),
(f ) 9x ≡ 11 (mod 32).
Zad. 5.64. Rozwiąż następujące układy kongruencji:

(a) x ≡ 3 (mod 4), x ≡ 2 (mod 7), x ≡ 1 (mod 9),
(b) x ≡ 2 (mod 3), x ≡ 3 (mod 5), x ≡ 1 (mod 8), x ≡ 9 (mod 11),
(c) 2x ≡ 1 (mod 3), 3x ≡ 1 (mod 4), 5x ≡ 4 (mod 7),
Zad. 5.65. Jakie liczby x spełniają układ kongruencji:

(a) x ≡ 1 (mod 2), x ≡ 2 (mod 3),
(b) x ≡ 1 (mod 2), x ≡ 4 (mod 8),
(c) x ≡ 5 (mod 6), x ≡ 4 (mod 9),
(d) x ≡ 1 (mod 2), x ≡ 2 (mod 3), x ≡ 3 (mod 5),
(e) x ≡ 3 (mod 7), x ≡ 5 (mod 11),
(f ) x ≡ 5 (mod 9), x ≡ 3 (mod 8).
Zad. 5.66. Udowodnij, że x ≡ 5 (mod 6) ⇐⇒ (x ≡ 1 (mod 2) i x ≡

2 (mod 3)).
Zad. 5.67. Znajdź jakiekolwiek, całkowite rozwiązanie (x, y) równania:

(a) 7x + 2y = 1,
(b) 5x + 18y = 1,
(c) 22x + 18y = 1,
(d) 11x + 17y = 1,
(e) 35x + 84y = 1,
(f ) 33x + 47y = 1.
Zad. 5.68. Znajdź najmniejsze nieujemne rozwiązania następujących ukła-

dów kongruencji:
(i)


 x ≡ 3 (mod 7)
2x ≡ 5 (mod 11)

 3x ≡ 2 (mod 5)
(ii)
(
7x ≡ 6 (mod 9)
9x ≡ 12 (mod 21)
Teoria liczb 61
(iii)

 7x
 ≡ 5 (mod 11)
5x ≡ 4 (mod 6)

 x ≡ 3 (mod 7)
W s k a z ó w k a (ii): Zauważ, że druga z tych kongruencji jest równo-

ważna kongruencji 3x ≡ 4 (mod 7) i skorzystaj z własności kongruencji.
Zad. 5.69. Jakie są dwie ostatnie cyfry liczby 9999 − 5151 ?
Zad. 5.70. W koszu znajduje się n jabłek. Jeśli będziemy wyjmować z
kosza po 2 (3, 4, 5, 6, odpowiednio) jabłek, to na koniec zostaje w koszu 1
(2, 3, 4, 5, odpowiednio) jabłek. Jeśli będziemy wyjmować z kosza po 7 ja-
błek, to na koniec nie zostanie nam ani jedno jabłko. Jaka jest najmniejsza
możliwa wartość n?
Zad. 5.71. (k-progowy system bezpieczeństwa) Dana jest N - duża liczba
naturalna, która służy do uruchomienia broni rakietowej. Chcemy rozdać
pewne liczby pomiędzy n osób w taki sposób, że jedynie jeśli dowolnych k
(lub więcej) ujawni swoje liczby, to będą mogli odtworzyć N natomiast ilość
osób mniejsza niż k nie jest w stanie odszyfrować N . W jaki sposób należy
to wykonać?
Zad. 5.72.⋆ Udowodnij, że jeśli f jest wielomianem dodatniego stopnia o
współczynnikach całkowitych. to dla nieskończenie wielu liczb pierwszych p
istnieje liczba całkowita x o własności p|f (x).
Zad. 5.73.⋆ Niech q będzie liczbą pierwszą. Udowodnij, że istnieje nieskoń-
czenie wiele liczb pierwszych p o własności q|(p − 1).
Zad. 5.74.⋆ Udowodnij, że Km = K1 K2 · · · Km−1 +2, oraz że każdy dzielnik
m
pierwszy liczby Km jest postaci 2m+1 k + 1 gdzie Km = 22 + 1, m ≥ 0, jest
tzw. ciągiem liczb Fermata.
Zad. 5.75. Rozwiąż równanie
(a) 14x − 2 ≡ 12 (mod 42) (b) 14x − 12 ≡ 2 (mod 120).
Zad. 5.76. Znajdź wszystkie rozwiązania układów kongruencji:
(a) 3 ≡ x (mod 5) 5≡x (mod 6),

(b) 1 ≡ x (mod 4), 8≡x (mod 9),
(c) 3 ≡ x (mod 5), 4≡x (mod 7), 5≡x (mod 11),
(d) 9 ≡ x (mod 4), 0≡x (mod 9), 72 ≡ x (mod 25).
62 Teoria liczb
Zad. 5.77. Znajdź wszystkie rozwiązania równania ax ≡ b (mod m), gdy:
a = 6, b = 18, m = 24,
a = 12, b = 18, m = 24,
a = 26, b = 39, m = 65,
a = 26, b = 39, m = 78,
a = 127, b = 51, m = 111.
Zad. 5.78. Korzystając z Twierdzenia Eulera, obliczyć 231389 mod 19.

Zad. 5.79.⋆ Udowodnij następujące Twierdzenie Wilsona: n ∈ N , n jest
liczbą pierwszą wtedy i tylko wtedy gdy (n − 1)! ≡ −1 (mod n).
Zad. 5.80. Korzystając z Małego Twierdzenia Fermata udowodnij, że
(a) 7|(1286 − 1),

(b) 7|(646 + 41),
(c) 11|(12810 − 1),
(d) 11|(6410 + 54),
(e) 5|(12814 − 1),
(f ) 5|(6414 + 54).
Zad. 5.81. Niech p = 23, q = 17, e = 5. Za pomoca algorytmu RSA zako-

duj wiadomość ’X’ oraz ’AIR’ (bloki jednoliterowe).
Zad. 5.82. Niech p = 5, q = 7, e = 5. Odkoduj wiadomość 31 oraz 24
(bloki jednoliterowe).
Zad. 5.83. Oblicz φ(24) oraz φ(120).
Zad. 5.84. Wylicz brakujące parametry algorytmu RSA. Zaszyfruj ′ ABC ′
i odszyfruj komunikat a stosując RSA z blokami jednoliterowymi o podanych
(i wyliczonych) parametrach:
1. a = 7, p = 3, q = 5, n =?, e = 7, d =?
2. a = 15, p = 13, q =?, n = 91, e = 5, d =?
3. a = 23, p = 17, q = 19, n = 323, e = 131, d = 11.
Rozdział 6
Kombinatoryka (53)
64 Kombinatoryka
1o Permutacje, kombinacje, wariacje

Istnieje dokładnie nk funkcji rosnących f : {1, ..., k} → {1, ..., n}.

Istnieje dokładnie n+k−1
k funkcji niemalejących takich, że f : {1, ..., k} →
{1, ..., n}.
Permutacje bez powtórzeń zbioru S są to różne ustawienia tego zbioru
w ciąg. Na przykład dla S = {a, b, c} mamy następujące permutacje:
abc, acb, bac, bca, cab, cba.
Liczba permutacji zbioru n różnych obiektów wynosi Pn = n!.

Permutacje z powtórzeniami zbioru k obiektów {a1 , a2 , . . . ak } o krotno-
ściach n1 , n2 , . . . nk odpowiednio są to różne ustawienia w ciąg elementów,
wśród których obiekt ai występuje ni razy dla i = 1, 2, 3, . . . k. Na przykład
dla elementów {a, a, b, b} mamy następujące permutacje z powtórzeniami:
aabb, abab, abba, baab, baba, bbaa.
Liczba permutacji zbioru k obiektów o krotnościach n1 , n2 , ...,

nk wynosi Pnn1 ,n2 ,...,nk = n1 !n2n!!...nk ! , gdzie n = n1 + n2 + ... + nk .
Kombinacje bez powtórzeń k elementów zbioru n elementowego są to
wszystkie podzbiory k elementowe zbioru n elementowego. Ilość kombinacji
bez powtórzeń k elementowych spośród n różnych elementów wynosi Cnk =
n
k , na przykład kombinacje dwuelementowe zbioru {a, b, c, d} to
ab, ac, ad, bc, bd, cd.
Kombinacje k elementowe z powtórzeniami zbioru n elementowego są to

wszystkie podzbiory (multizbiory - różnią się od zbiorów tym, że poszczegól-
ne elementy, mogą wystąpić więcej niż raz) długości k złożone z dowolnych
elementów (ze swoimi krotnościami) zbioru n elementowego. Ilość kombina-
cji z powtórzeniami k elementowych spośród n różnych elementów wynosi
k
C n = n+k−1
k . Na przykład kombinacje dwuelementowe z powtórzeniami
zbioru {a, b, c, d} to
aa, ab, ac, ad, bb, bc, bd, cc, cd, dd.
Wariacją bez powtórzeń k - wyrazową zbioru n-elementowego S nazy-

wa się każdy k-wyrazowy ciąg k różnych elementów tego zbioru (kolejność
tych elementów ma znaczenie). Na przykład wariacje dwuelementowe bez
powtórzeń zbioru {a, b, c, d} to
ab, ba, ac, ca, ad, da, bc, cb, bd, db, cd, dc.
Kombinatoryka 65
Ilość k - elementowych wariacji bez powtórzeniami spośród n różnych ele-

n!
mentów wynosi Vnk = (n−k)! . Wariacją z powtórzeniami k-wyrazową zbioru
n-elementowego S nazywa się każdy k-wyrazowy ciąg elementów tego zbioru
w którym dowolny element może wystąpić wielokrotnie. Wariacje dwuele-
mentowe z powtórzeniami zbioru {a, b, c, d} to
aa, ab, ba, ac, cc, ca, ad, dd, da, bc, cb, bd, bb, db, cd, dc.
Ilość k elementowych wariacji z powtórzeniami spośród n różnych elementów

k
wynosi V n = nk .
2o ”Nieuporządkowane” permutacje
Permutację π : {1, 2, . . . n} → {1, 2, . . . n} nazywamy nieuporządkowa-
nymi (ang. derangement) jeżeli π(i) 6= i czyli żadna z liczb {1, 2, . . . n} nie
stoi na ”swoim” miejscu. Na przykład dla n = 4 jest 9 niezuporządkowanych
permutacji:
2 4 1 3
2 1 4 3
2 3 4 1
3 1 4 2
3 4 2 1
3 4 1 2
4 1 2 3
4 3 1 2
4 3 2 1
Ogólnie, jeśli Dn oznacza ilość nieuporządkowanych permutacji ciągu n ele-
mentowego, to D1 = 0, D2 = 1, D3 = 2, D4 = 9. Zauważmy, że spośród
wypisanych powyżej 9 permutacji cyfra 4 zamienia się na miejsca z inną
cyfrą w trzech permutacjach: 2143, 3412, 4321, natomiast w sześciu po-
zostałych 4 nie zamienia się z żadną inną cyfrą. Ogólnie niech En będzie
liczbą nieuporządkowanych permutacji w których liczba n zamieniała się na
miejsca z inną liczbą a Fn to ilośc pozostałych nieuporządkowanych permu-
tacji. Oczywiście
Dn = En + Fn ,
a ponieważ n możemy wymienić z n−1 liczbami a pozostałe liczby nie mogą
się znaleźć na swoich pozycjach, więc
En = (n − 1)Dn−2 .
Jeśli teraz nie doszło do wymiany, a liczba r znalazła się na pozycji n to

możemy w nieuporządkowany sposób rozmieścić liczby {1, 2, 3, . . . r − 1, r +
1, . . . n} na pozycjach {1, 2, 3, . . . n − 1}. ”Zmieniając” nazwę liczby n na r
66 Kombinatoryka
widzimy że takich rozkładów jest Dn−1 (bo gdyby n znalazła się na pozycji
r to mielibyśmy zamianę, liczoną już w En ). Ponieważ r możemy wybrać
na n − 1 sposobów, więc
Fn = (n − 1)Dn−1
zatem 
 D1
 = 0,
D2 = 1,

n = (n − 1)(Dn−1 + Dn−2 ), n ≥ 3.
 D
Zwróćmy uwagę teraz, że
Dn − nDn−1 = −(Dn−1 − (n − 1)Dn−2 )

= (−1)2 (Dn−2 − (n − 2)Dn−3 )
.. ..
. .
= (−1)n−2 (D2 − 2D1 )
= (−1)n ,
skąd
Dn − nDn−1 = (−1)n ,
czyli
Dn Dn−1 (−1)n
− = .
n! (n − 1)! n!
Zatem
Pn (−1)k
Dn = n! k=0 k! , n ≥ 1.
3o Ilości rozwiązań równania w liczbach całkowitych

Oznaczmy przez Ln,k (W ) ilość rozwiązań równania
x1 + x2 + x3 + . . . + xk = n,
w zbiorze liczb całkowitych spełniających warunek W , a przez Wo = {xi ≥

0, 1 ≤ i ≤ k}. W przypadku (Wo ) ilość ta jest taka sama jak ilość klasyfikacji
n nierozróżnialnych obiektów na k rozróżnialne kategorie, czyli Ln,k (Wo ) =
n+k−1
k−1 . W przypadku, gdy mamy pojedyncze ograniczenie W = {xi ≥
m} ∩ Wo dla pewnego i ∈ {1, 2, . . . k} wtedy robiąc podstawienie x′j =
xj , j 6= i, x′i = xi − m, widzimy, że ilość ta jest równa ilości rozwiązań
x1 + x2 + x3 + . . . xi−1 + xi + m + xi+1 + . . . + xk = n,
czyli
x1 + x2 + x3 + . . . + xk = n − m,
Kombinatoryka 67
zatem Ln,k ({xi ≥ m} ∩ Wo ) = Ln−m,k (Wo ). Podobnie postępujemy w

przypadku warunku {xi ≥ m1 , xj ≥ m2 } dla 1 ≤ i 6= j ≤ k. Wtedy
Ln,k ({xi ≥ m1 , xj ≥ m2 } ∩ Wo ) = Ln−m1 −m2 ,k (Wo ).
W przypadku warunku W = {xi > −m, xj ≥ 0, j 6= i, 1 ≤ j ≤ k} dla
pewnego 1 ≤ i ≤ k, to wtedy robimy podstawienie x′j = xj , j 6= i, x′i = xi +
m, i widzimy, że Ln,k ({xi ≥ −m, xj ≥ 0, j 6= i, 1 ≤ j ≤ k}) = Ln+m,k (Wo ).
4o Podziały zbioru
Liczba podziałów zbioru n elementowego takich, że:
jest λ1 klas o liczebności 1,
jest λ2 klas o liczebności 2,
..
.
jest λn klas o liczebności n,
gdzie n = 1 · λ1 + 2 · λ2 + ... + n · λn , wynosi
n!
P λ1 ,λ2 ,...,λn = .
λ1 !λ2 !...λn !(1!)λ1 (2!)λ2 ...(n!)λn
Na przykład zbiór {a, b, c, d, e} można podzielić na dwa zbiory o liczebności
1 i jeden zbiór o liczebności 3 w następujący sposób:
{{a} {b} {c, d, e}} {{a} {c} {b, d, e}} {{a} {d} {b, c, e}}
{{a} {e} {b, c, d}} {{b} {c} {a, d, e}} {{b} {d} {a, c, e}}
(6.1)
{{b} {e} {a, c, d}} {{c} {d} {a, b, e}} {{c} {e} {a, b, d}}
{{d} {e} {a, b, c}}
Taki podział nazywamy podziałem 12 31 .

Przez S(n, k) oznaczać będziemy liczbę podziałów zbioru n-elementowego
na k-klas i nazywamy liczbą Stirlinga II-go rodzaju. Liczby te spełniają
następujące równanie rekurencyjne:


 S(n + 1, k) = S(n, k − 1) + kS(n, k), dla 1 ≤ k < n,

 S(n, 1) = S(n, n) = 1, dla n > 0,
(6.2)

 S(n, 0) = 0, dla n > 0,


S(0, 0) = 1,
Liczbę s(n, k) podziałów zbioru n-elementowego na k cykli nazywamy

liczbą Stirlinga I-go rodzaju. Liczby Stirlinga pierwszego rodzaju spełniają
następujące równanie rekurencyjne:


 s(n + 1, k) = s(n, k − 1) + ns(n, k), dla 1 ≤ k < n,

 s(n, 1) = (n − 1)!, dla n ≥ 1,
(6.3)



s(n, n) = 1, dla n ≥ 0,

s(n, 0) = 0, dla n > 0.
68 Kombinatoryka
Podział liczby n na k składników jest przedstawieniem n w postaci sumy

a0 + . . . + ak−1 = n, gdzie a0 ≤ a1 ≤ . . . ≤ ak−1 ≤ 1. Liczbę podziałów n
na k składników oznaczamy przez P (n, k). Na przykład podziały 8 na 4
składniki są następujące:
1+1+1+5, 1+1+2+4, 1+1+3+3 1+2+2+3 2+2+2+2,
a więc P (8, 4) = 5.
5o Klasyfikacje podziałów
(i) Klasyfikacji n rozróżnialnych obiektów na k rozróżnialne kategorie jest

n
V k czyli kn . Takich klasyfikacji na dokładnie k kategorii jest k!S(n, k).
(ii) Klasyfikacji rozróżnialnych obiektów na nierozróżnialne kategorie jest
Pk
i=1 S(n, i). Oczywiście gdy wszystkie kategorie są niepuste, to zbiór
obiektów jest podzielony na dokładnie k bloków. Liczba takich konfigu-
racji wynosi S(n, k).
(iii) Klasyfikacji nierozróżnialnych obiektów na rozróżnialne kategorie jest
tyle ile podziałów liczby n na sumę n = x0 + . . . + xk−1 liczb natu-
ralnych xi . Liczba rozwiązań takiego równania jest równa n+k−1 k−1 . A
jeśli kategorii, czyli składników w rozkładzie n = x0 + . . . + xk−1 , ma
być dokładnie k, to zliczamy jedynie
rozwiązania spełniające dodatkowo
x0 , . . . , xk−1 ≥ 1, a tych jest n−1
k−1 .
(iv) Klasyfikacji nierozróżnialnych obiektów na rozróżnialne kategorie jest
P (n, k). Jeżeli dopuszczamy puste kategorie, to liczba konfiguracji jest
k
X
sumą P (n, k).
i=1
6o Współczynniki dwumianowe
Dla liczb rzeczywistych r i całkowitych k:
! ( (
r(r−1)(r−2)...(r−k+1) rk
r k(k−1)(k−2)...2·1 , k ∈ Z+ ∪ {0}, k! , k ∈ Z+ ∪ {0},
= =
k 0, k ∈ Z− , 0, k ∈ Z− ,
(r 0 = 1.)
Wzór na dwumian Newtona. Niech x, y będą dwoma dowolnymi
liczbami rzeczywistymi. Jeśli liczba całkowita r jest niedodatnia lub | xy | < 1
to
X r
r
(x + y) = xk y r−k .
k∈Z
k
Kombinatoryka 69
ZADANIA
P 1/3 2k 2/3−2k
Zad. 6.1. Oblicz: k∈Z k 5 10 .
Zad. 6.2. Na ile sposobów z talii 52 kart można wylosować 10 kart tak,
aby był wśród nich dokładnie jeden as?
Zad. 6.3. Na ile sposobów z talii 52 kart można wylosować 10 kart tak,
aby był wśród nich co najmniej jeden as?
Zad. 6.4. Na ile sposobów z talii 52 kart można wylosować 6 kart tak, aby
były wśród nich karty wszystkich kolorów?
Zad. 6.5. Na ile sposobów spośród n małżeństw można wylosować jedną
kobietę i jednego mężczyznę, którzy nie są małżeństwem?
Zad. 6.6. Sadzamy n osób przy okrągłym stole. Dwa rozsadzenia uważa-
my za identyczne, jeśli w obu przypadkach każda osoba ma tych samych
sąsiadów. Ile jest możliwych sposobów rozsadzeń?
Zad. 6.7. Na ile sposobów można posadzić przy okragłym stole n kobiet
i n mężczyzn tak, aby żadne dwie osoby tej samej płci nie siedziały obok
siebie? Dwa rozsadzenia uważamy za identyczne, jeśli w obu przypadkach
każdy człowiek ma tych samych sąsiadów.
Zad. 6.8. Na ile sposobów można rozmieścić k nierozróżnialnych kul w n
ponumerowanych szufladach, przy założeniu, że w każdej szufladzie może
znaleźć się co najwyżej jedna kula?
Zad. 6.9. Na ile sposobów można rozmieścić k rozróżnialnych kul w n
ponumerowanych szufladach, przy założeniu, że w każdej szufladzie może
znaleźć się co najwyżej jedna kula?
Zad. 6.10. Ile jest permutacji zbioru 1, ..., n, w których żadne dwie sąsied-
nie liczby nie są parzyste?
Zad. 6.11. Restauracja serwuje 5 zup, 6 drugich dań i 2 desery. Na ile
sposobów można skomponować pełny obiad? Jak wiele obiadów złożonych z
dwóch składników można skomponować?
Zad. 6.12. Cztery osoby: A, B, C i D postanowiły ustanowić komitet rewo-
lucyjny: komisarz rewolucyjny, pierwszy sekretarz, przewodniczący i skarb-
nik. Na ile sposobów mogą rozdzielić te zaszczytne funkcje? Na ile sposobów
można rozdzielić te funkcje spośród 20 spiskowców?
70 Kombinatoryka
Zad. 6.13. Ankieterzy poprosili respondenta o wybór 3 najlepszych (wg.

niego) spośród 8 samochodów. Na ile sposobów można to uczynić?
Zad. 6.14. Jak wiele binarnych (zawierających tylko 0 i 1) ciągów długości
13 ma dokładnie 5 zer? Ile jest takich ciągów zawierających więcej 0 niż 1?
Zad. 6.15. Udowodnij:
Pn
(a) k=1 k nk= n2n−1 ,
Pn 2 n
(b) k=1 k k = n(n − 1)2n−2 + n2n−1 ,
Pn n n
(c) 2
k=1 k k n−k = n2 2n−2
n−1 ,
Pk n n−l n k
(d) = k 2 ,
Pkl=0 ml k−l
n m+n
(e) l=0 = ,
P l k−l n Pk n
(f ) = k≥0 2k+1 ,
Pnk≥0 2kk n+1
(g) k=m m = m+1 ,
Pn n n−k =
(h) k=0 k (m − 1) mn ,
Pn 3 = n+12
(i) k=1 k 2 .
Zad. 6.16. Ile jest liczb całkowitych dodatnich nie większych niż 10000
podzielnych przynajmniej przez jedną z liczb 2, 3, 5?
Zad. 6.17. Ile jest całkowitoliczbowych rozwiązań równania x1 +· · ·+x6 =
30 spełniających poniższe warunki?
(a) 0 ≤ xi ≤ 10, i = 1, . . . , 6,
(b) −10 ≤ xi ≤ 20, i = 1, . . . , 6,
(c) x1 ≤ 5, x2 ≤ 10, x3 ≤ 15, x4 ≤ 20, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6.
Zad. 6.18. Na ile sposobów z talii 52 kart można wybrać 5 kart tak, aby
otrzymać co najmniej jednego asa, co najmniej jednego króla i co najmniej
jedną damę?
Zad. 6.19. Ile jest permutacji zbioru 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, w których pierw-
sza liczba jest większa od 2, a ostatnia jest mniejsza od 9?
Zad. 6.20. Ile jest ciągów długości n, n ≥ 3, złożonych z cyfr 0, 1, . . . , 9
takich, że każda z cyfr 1, 2, 3 występuje w każdym z ciągów co najmniej raz?
Zad. 6.21. Ile jest macierzy zero-jedynkowych o wymiarach n na n, w
których co najmniej jeden wiersz jest zerowy?
Zad. 6.22. Ile jest układów kart do brydża wsród których są dokładnie
cztery karty tej samej wysokości?
Zad. 6.23. Ile jest układów możliwych rzutów dziesięć razy dwoma kost-
kami do gry, gdy uzyskujemy wszystkie pary {i, i}, gdzie i = 1, . . . , 6.
Kombinatoryka 71
Zad. 6.24. Przy okrągłym stole sadzamy n małżeństw, na przemian ko-

bietę i mężczyznę. Ile jest takich rozsadzeń, że żadne małżenstwo nie będzie
siedziało obok siebie?
Zad. 6.25. Na kanapie sadzamy n małżeństw, na przemian kobietę i męż-
czyznę. Ile jest takich rozsadzeń, że żadna małżonka nie będzie siedzieć po
prawej stronie męża?
Zad. 6.26. Oblicz
Q k2
(a) nk=2 3k ,
Qn k 2 −1
(b) k=2 2k+3 ,
2 35
(c) 4
,
−1
(d) k ,
n−1
n
(e) n! .
Zad. 6.27. Oblicz

√ P
(a) 3 k∈Z 1/2 −k
k 3 ,
P
1/3 −k
(b) k∈Z k 3 ,
P 1/3 2k 2/3−2k
(c) k∈Z 5 10 ,
√
3 P k 1/3 k −2k
(d) 9 k∈Z k (−1) 3 .
Zad. 6.28. (Ulice Manhattanu) Manhattan - dzielnica Nowego Yorku, sły-
nie z ulic wytyczonych pod kątem prostym. Wyobraźmy sobie kratę utworzo-
ną z 5 ulic biegnących poziomo (wschód-zachód) i 8 ulic biegnących pionowo
(północ-południe). Znajdujemy się w lewym dolnym rogu A i chcemy przejść
najkrótszą drogą do prawego górnego rogu B. Na ile sposobów możemy to
zrobić? Zadanie uogólnij dla C(n, m) - ilości przejść gdy jest n ulic w prawo
i m w górę.
r
B
rA
Zad. 6.29.⋆ Podobnie jak w zadaniu 6.28 rozważamy kratę kwadratową

n × n i drogi z lewego dolnego rogu do prawego górnego, jednak tylko takie
drogi, które nie przecinają głównej przekątnej kwadratu (łączącej punkty A
i B) a przechodzą poniżej tej przekątnej. Oblicz Cn - ilość takich dróg.
Zad. 6.30. Przypuśćmy, że mamy pomalować sześć identycznych kul czte-
rema kolorami. Na ile sposobów możemy to zrobić?
72 Kombinatoryka
Zad. 6.31. W kolejce do sklepu stoi n osób, które są wpuszczane do sklepu

grupami (kolejność osób w kolejce nie zmienia się). Na ile sposobów można
utworzyć k niepustych grup przy wpuszczaniu osób do sklepu?
Zad. 6.32. Ile rozwiązań ma równanie x1 + x2 + . . . + xk = n w dodatnich
liczbach całkowitych?
Zad. 6.33. W poczekalni do lekarza, w rzędzie złożonym z n krzeseł, siedzi
k pacjentów, przy czym żadnych dwóch nie znajduje się obok siebie. Ile jest
różnych sposobów takiego rozsadzenia pacjentów?
Zad. 6.34. Pewna grupa n osób wita się podając sobie ręce, przy czym nikt
nie wita się sam ze sobą i żadna para osób nie wita się więcej niż jeden raz.
Czy jest możliwe aby liczba powitań wynosiła 2926? Jeśli tak, to ile było
osób?
Zad. 6.35. Napisano n listów i zaadresowano dla nich n kopert. Ile jest
układów gdy listy wkładane są do kopert całkiem przypadkowo (ale zawsze w
jednej kopercie jest dokładnie jeden list) i ile jest układów takich, że żaden
list nie znajdzie się we właściwej kopercie?
Zad. 6.36. Ile jest
(a) podziałów liczby n na 1 część nie większą niż l,
(b) podziałów liczby n na co najwyżej 2 części z których każda jest nie
większa niż l,
(c) podziałów liczby n na co najwyżej 3 części?
Zad. 6.37. Ile jest
(i) klasyfikacji n rozróżnialnych obiektów na co najwyżej k rozróżnialne
kategorie
(ii) klasyfikacji n rozróżnialnych obiektów na dokładnie k rozróżnialne
kategorie
dla
(a) n = 7, k = 5,
(b) n = 3, k = 2,
(c) n = 5, k = 5?
Wypisz te klasyfikacje.
Zad. 6.38. Ile jest
(i) klasyfikacji n rozróżnialnych obiektów na co najwyżej k nierozróżnial-
ne kategorie
(ii) klasyfikacji n rozróżnialnych obiektów na dokładnie k nierozróżnialne
kategorie
dla
(a) n = 7, k = 5,
Kombinatoryka 73
(b) n = 3, k = 2,
(c) n = 5, k = 5?
Zad. 6.39. Ile jest
(i) klasyfikacji n nierozróżnialnych obiektów na co najwyżej k rozróżnial-
ne kategorie
(ii) klasyfikacji n nierozróżnialnych obiektów na dokładnie k rozróżnialne
kategorie
dla
(a) n = 7, k = 5,
(b) n = 3, k = 2,
(c) n = 5, k = 5?
Zad. 6.40. Ile jest
(i) klasyfikacji n nierozróżnialnych obiektów na co najwyżej k nierozróż-
nialne kategorie
(ii) klasyfikacji n nierozróżnialnych obiektów na dokładnie k nierozróż-
nialne kategorie
dla
(a) n = 7, k = 5,
(b) n = 3, k = 2,
(c) n = 5, k = 5?
Zad. 6.41. Ile wynosi P (n, n − 2)?
Zad. 6.42. DNA zapisywane jest dwoma komplementarnymi łańcuchami
alfabetem czteroznakowym: adenina (A), cytozyna (C), guanina (G) i ty-
mina (T), przy czym w drugim łańcuchu następuje zamiana wg. schematu
A ↔ T, C ↔ C. Tak więc przykład DNA długości 6 mógłby wyglądać nastę-
A C G T A T
pująco: Oba łańcuchy są między sobą nierozróż-
T G C A T A.
nialne. Ile jest takich podwójnych łańcuchów DNA długości n?
Zad. 6.43. Załóżmy, że mamy zbiór pięciu elementów {1, 2, 3, 4, 5} i każdy
jego podzbiór interpretujemy w ten sposób, że w ciągu 12345 wstawiamy 1 je-
żeli ten element należy do podzbioru i 0 jeżeli nie należy. Z jakich elementów
składają się te podzbiory: 00000, 01101, 11011?
Zad. 6.44. Ile jest różnych rozwiązań w zbiorze liczb nieujemnych całko-
witych równania
x + y + z = 19?
A ile jest rozwiązań w zbiorze dodatnich całkowitych?
74 Kombinatoryka
Zad. 6.45. Ile istnieje ciągów binarnych w których jest dokładnie p 1 i q

0, q > p − 1, takich, że żadne dwie cyfry 1 nie stoją obok siebie?
P P n
Zad. 6.46. Wykaż,

że jeżeli an = nk=0 nk bk , n ≥ 0, to bn = nk=0 (−1)n−k k ak =
Pn n+k n a , n ≥ 0. Można to zapisać również korzystając z fragmen-
k=0 (−1) k k
tu trójkąta Pascala:
 −1
1 0 0 0 ... 0

 1 1 0 0 ... 0 

 
 1 2 1 0 ... 0 
A−1 = 
 1 3 3 1 ... 0


 
 .. .. .. .. .. .. 
 . . . . . . 
n n n n n
0 2 3 4 ... n
 
1 0 0 0 ... 0

 −1 1 0 0 ... 0 

 
 1 −2 1 0 ... 0 
= 
 −1 3 −3 1 ... 0
 = B.

 
 .. .. .. .. .. .. 
 . . . . . . 
n n n n n
(−1)n 0 (−1)n−1 2 (−1)n−2 3 (−1)n−3 4 ... n

! ! !
n n n
+ + + . . . = 2n−1 .
0 2 4

! ! ! ! !
n n n n n−1
− + + . . . + (−1)k = (−1)k .
0 1 2 k k

! ! !
X r s r+s
= .
k
k n−k n

! ! !
X m n n+m−1
k =n .
k
k k n
Kombinatoryka 75
Zad. 6.51. Ile jest rozwiązań w zbiorze liczb całkowitych równania:
x + y + z + w = 15,
dla x > −5, y > 4, −2 < z < 5, 3 ≤ w ≤ 7.

Zad. 6.52. Znajdź ilość nieujemnych liczb całkowitych spełniających nie-
równość
x1 + x2 + x3 + . . . + xk ≤ n, n, k ≥ 0.
√ √
Zad. 6.53. Niech ω = 12 (−1 + i 3), i = −1, będzie liczbą zespoloną,
wtedy ω 3 = 1, ω 2 + ω + 1 = 0. Kładąc x = 1, y = ω, we wzorze na dwumian
Newtona udowodnij, że
! ! !
n n n 1 nπ
+ + + . . . = (2n + 2 cos ).
0 3 6 3 3
Rozdział 7
Funkcje tworzące (35)
78 Funkcje tworzące
1o Funkcje tworzące i splot

Dla dwóch ciągów [ao , a1 , a2 , ...] oraz [bo , b1 , b2 , ....] odpowiadających funk-
P P∞
cjom tworzącym A(z) = ∞ k=0 sk z i B(z) =
k
k=0 bkP z k splot jest to ciąg
odpowiadający funkcji tworzącej C(z) = A(z)·B(z) = [ nk=0 ak bn−k , n ≥ 0].
Niektóre częściej używane funkcje tworzące:
Ciąg Suma Zwarty wzór

P
[1, 0, 0, 0, . . .] n≥0 [n = 0]z n 1
P
[ 0, . . . , 0, 1, 0, 0, . . .] n≥0 [n = m]z
n zm
| {z }
m P 1
[1, 1, 1, 1, . . .] n≥0 z
n
1−z
P 1−z n
[ 1, . . . , 1, 0, 0, . . .] n≥0 z
n [n ≤ m] 1−z
| {z }
m P 1
[1, −1, 1, −1, . . .] n n
n≥0 (−1) z 1+z
P 1
[1, 0, 1, 0, . . .] n≥0 [2|n]z
n
1−z 2
P 1
[1, 0, . . . , 0, 1, 0, . . . , 0, 1, . . .] n≥0 [m|n]z
n
1−z m
| {z } | {z }
m m P 1
[1, 2, 3, 4, . . .] n≥0 (n + 1)z
n
(1−z)2
P 1
[1, 2, 4, 8, . . .] n n
n≥0 2 z 1−2z
P 1+z
[12 , 22 , 32 , 43 , 52 , . . .] n=0 (n + 1) z
2 n
(1−z)3
c c P
c n
[1, c, 2 , 3 , . . .] n≥0 n z (1 + z)c
c+2 P c+n−1 n
[1, c, c+12 , 3 , . . .] n≥0 n z 1
(1−z)c
P 1
[1, c, c2 , c3 , . . .] n
n≥0 c z
n
1−cz
P cz
[0, c, 2c2 , 3c3 , 4c4 , . . .] n≥0 nc z
n n
(1−cz)2
P
[0, 1, 21 , 13 , 14 , . . .] 1 n
n>0 n z
1
ln( 1−z )
P
[0, 1, − 21 , 13 , − 14 , . . .] n1 n
n>0 (−1) n z ln(1 + z)
P
[ 0!1 , 1!1 , 2!1 , 3!1 , . . .] 1 n
n≥0 n! z ez
P z
[F0 , F1 , F2 , F3 , F4 , . . .] n≥0 Fn z
n
1−z−z 2
P 1 1
[H0 , H1 , H2 , H3 , H4 , . . .] n≥0 Hn z
n
1−z ln( 1−z )
Tabela 7.1. Funkcje tworzące

Funkcje tworzące 79
gdzie {Fn , n ≥ 0} są to liczby Fibonacciego a {Hn , n ≥ 1} to ciąg liczb

harmonicznych (zob. $2.4 [12]).
2o Rozwiązywanie rekurencji za pomocą funkcji tworzących,
liczby Fibonacciego
Liczby Fibonacciego są to rozwiązania następującego równania rekuren-
cyjnego:

 F0
 = 0,
1F = 1,

 F
n = Fn−1 + Fn−2 dla n ≥ 2,
Rozwiązaniem tej rekurencji jest:
√ n √ n
√1 1+ 5 1− 5
Fn = 5 2 − 2 .
Przykład 7.1. Rozwiąż rekurencję metodą funkcji tworzących:



 g0 = 0,

 g1 = 1,

 g2 = 5,


gn = 5gn−1 − 6gn−2 , dla n ≥ 3,
• Dookreślamy gn = 0, n < 0, a ponieważ
g2 = 5 = 5g1 − 6g0 ,
g1 = 1 = 5g0 − 6g−1 + [n = 1],
g0 = 0 = 5g−1 − 6g−2 ,
to otrzymujemy
gn = 5gn−1 − 6gn−2 + [n = 1], n ∈ Z.
• Mnożymy stronami przez z n i sumujemy otrzymując

X X X X
gn z n = 5 gn−1 z n + 6 gn−2 z n + z n [n = 1].
n∈Z n∈Z n∈Z n∈Z
Zatem
G(z) = 5zG(z) − 6z 2 G(z) + z.
• Rozwiązujemy równanie wyliczając funkcję tworzącą:

z
G(z) = .
(1 − 2z)(1 − 3z)
• staramy się wykorzystać znane wzory na rozwinięcia funkcji w szereg

potęgowy, a więc
z 1 1
G(z) = = −
(1 − 2z)(1 − 3z) 1 − 3z 1 − 2z
= [3n , n ≥ 0] − [2n , n ≥ 0] = [3n − 2n , n ≥ 0],
a stąd
gn = 3n − 2n , n ≥ 0.
3o Algebra wielomianów rzeczywistych

Algorytmu Euklidesa dla wielomianów: niech A(x) oraz B(x) będą wie-
lomianami takimi, że deg B(x) > 0, wtedy istnieje dokładnie jeden układ
wielomianów Q(x) oraz R(x) takich, że
A(x) = Q(x)B(x) + R(x)
gdzie deg R(x) < deg B(x). Mówimy, że wielomian B(x) jest dzielnikiem
wielomianu A(x) i zapisujemy ten fakt B|A jeśli R(x) ≡ 0.
Wielomian C(x) nazywamy największym wspólnym dzielnikiem wielo-
mianów A(x) i B(x) (zapisujemy N W D(A, B)) jeśli:
(i) Najwyższym współczynnikiem wielomianu C jest 1.
(ii) C|A oraz C|B.
(iii) Jeśli D|A i D|B to D|C.
Wielomiany A(x) i B(x) nazywamy względnie pierwszymi jeżeli
N W D(A, B) ≡ 1.
Dla każdych dwóch wielomianów A(x) i B(x) istnieją wielomiany P (x)
i Q(x) takie, że
A(x)P (x) + B(x)Q(x) = N W D(A, B)(x).
Mówimy, że wielomian P (x) jest pierwszy jeśli deg P (x) > 0 oraz nie ist-
nieją wielomiany stopni dodatnich A(x) i B(x) takie, że P (x) = A(x)B(x).
Dla każdego wielomianu o współczynnikach rzeczywistych A(x) istnieją
liczby rzeczywiste ao , pi , qi , 1 ≤ i ≤ l, xi l + 1 ≤ i ≤ k oraz naturalne si , 1 ≤
i ≤ k, takie, że p2i − 4qi < 0, 1 ≤ i ≤ l, oraz
A(x) = a0 (x2 + p1 x + q1 )s1 . . . (x2 + pl x + ql )sl (x − xl+1 )sl+1 . . . (x − xk )sk ,

(7.1)
P P
gdzie deg A(x) = 2 li=1 si + ki=l+1 si .
Jeżeli liczba wymierna pq (p ⊥ q) jest miejscem zerowym wielomianu
A(x) = an xn + an−1 xn−1 + . . . + a0 o współczynnikach całkowitych (ai ∈
Z, 0 ≤ i ≤ n) to p|a0 oraz q|an .
4o Twierdzenie o rozwinięciach wymiernych funkcji tworzą-
cych
Jeśli R(x) = P (x)/Q(x), gdzie Q(x) = q0 · (1 − ρ1 x) · . . . · (1 − ρl x) i
liczby ρ1 , . . . , ρl są parami różne, to w przypadku gdy P (x) jest wielomianem
stopnia mniejszego niż l, zachodzi
−ρk · P (1/ρk ) P (1/ρk )

[xn ]R(x) = a1 ρn1 +. . .+al ρnl , dla ak = ′
= Q .
Q (1/ρk ) ρ0 j6=k (1 − ρj /ρk )
Jeśli R(z) = P (z)/Q(z), gdzie Q(z) = (1 − ρ1 z)d1 ...(1 − ρl z)dl i liczby

{ρ1 , ρ2 , ..., ρl } są parami różne, to w przypadku gdy P (z) jest wielomianem
stopnia mniejszego niż d1 + d2 + ... + dl , zachodzi
[z n ]R(z) = f1 (n)ρn1 + . . . + fl (n)ρnl ,
dla wszystkich n ≥ 0 gdzie wielomian fk (n) jest wielomianem stopnia

dk − 1 z najbardziej znaczącym współczynnikiem
P (1/ρk )
ak = Q , 1 ≤ k ≤ l.
(dk − 1)! j6=k (1 − ρj /ρk )dj
5o Równanie rekurencyjne liniowe jednorodne rzędu dru-

giego o stałych współczynnikach
Równanie rekurencyjne liniowe jednorodne rzędu drugiego
rn + prn−1 + qrn−2 = 0, n ∈ N, (7.2)
ma rozwiązania w zależności od zachowania trójmianu kwadratowego
x2 + px + q = 0. (7.3)
Jeśli
• równanie (7.3)√ma dwa różne pierwiastki
√ rzeczywiste ∆ = p2 − 4q >
0, α1 = (−p − ∆)/2, α2 = (−p + ∆)/2, to rozwiązanie równania (7.2)
jest postaci:
rn = A1 αn1 + A2 αn2 , n ≥ n0 ,
dla pewnych stałych A1 , A2 ,
• równanie (7.3) ma jeden pierwiastek rzeczywisty △ = p2 − 4q = 0, to

rozwiązanie (7.2) równania jest postaci:
−p n
rn = (A1 n + A2 )( ) ,
2
• równanie (7.3) ma dwa różne pierwiastki zespolone (jest wielomianem
pierwszym) α1 = r(cos(φ) + i sin(φ)), α2 = r(cos(φ) − i sin(φ)), to roz-
wiązanie równania (7.2) jest postaci:
rn = r n (A1 cos(nφ) + A2 sin(nφ)), n ≥ n0 ,

6o Wielomiany wieżowe
Definicja. Niech n, m ∈ N . Szachownicą o n wierszach i m kolumnach
nazywamy każdą trójkę B = (I, J, F ), gdzie I i J są zbiorami, I = n, J = m,
oraz F ⊂ I × J. Zbiór F nazywamy zbiorem pól zabronionych. Tak więc
szachownica to tablica o n wierszach i m kolumnach, w której część pól to
pola zabronione.
Definicja. Niech B = (I, J, F ) będzie szachownica oraz k ∈ N. Rozsta-
wieniem k wież na szachownicy B nazywamy każdy podzbiór A ⊂ I × J\F
taki, że A = k oraz A\(i × J) ≤ 1 i A\(I × j) ≤ 1 (w każdym wierszu
i kolumnie jest co najwyżej jedna wieża) dla wszystkich indeksow i ∈ I
i j ∈ J. Ilość rozstawień k wież na szachownicy B oznaczamy przez rkB .
Funkcję tworzącą ciągu {rkB , k ≥ 0} nazywamy wielomianem wieżowym i
oznaczamy przez:
∞
X
RB (z) = rkB z k .
k=0
Twierdzenie 7.1. Niech B = (I, J, F ). Zachodzi:

tr
(a) Jeśli F tr = {(j, i) : (i, j) ∈ F }, B tr = (J, I, F tr ), to RB = RB .
(b) Jeśli F = ∅ to
! !
B
X I J
R (z) = k!z k .
k∈N
k k
(c) Jeśli σ i τ są permutacjami zbioru I i J odpowiednio, to
RBσ = RB = RBτ ,
gdzie B = (i, J, F ), Bσ = (I, J, Fσ ), Bτ = (I, J, Fτ ), Fσ = {(σ(i), j) :

(i, j) ∈ F }, Fτ = ((i, τ (j)), (i, j) ∈ F }.
(d) Jeśli I = I1 ∪ I2 , J = J1 ∪ J2 , I1 ∩ I2 = ∅, J1 ∩ J2 = ∅, i ponadto
(I1 × J2 ) ∪ (I2 × J1 ) ⊂ F,
to
RB = RB1 · RB2 ,
gdzie B1 = (I1 , J1 , F ∩ (I1 × J1 )), B2 = (I2 , J2 , F ∩ (I2 × J2 )),
B1
B=
B2
(e) Jeśli F = (I × J)\F, B = (I, J, F ) oraz I = J = n to

n
X
rnB = (−1)k · rkB · (n − k)!, n ≥ 0.
k=0
(Zwróć uwagę, że wzór ten jest prawdziwy tylko dla n-tego współczynni-
ka.)
(f ) Niech (io , jo ) ∈ (I × J)\F to
′ jo
RB (z) = RB (z) + z · RBio (z),
gdzie B ′ = (I, J, F ∪ {(io , jo )}), Bijoo = (I\{io }, J\{jo }, {(i, j) ∈ F : i 6=

io , j 6= jo }).
V
(g) Jeśli dla pewnego io ∈ I : j∈J (io , j) ∈ F to RB = RBio . Jeśli dla
V jo
pewnego jo ∈ J : i∈I (i, jo ) ∈ F to RB = RB .
Przykład 7.2. Znajdź wielomian wieżowy następującej szachownicy
B=
Niech τ = (14325) będzie permutacją polegającą na zamianie drugiego z

czwartym wierszem a σ = (13524) permutacją polegającą na wstawieniu
trzeciej i piątej kolumny przed drugą, wtedy
Bτ = Bτ ◦σ =
Kładąc i0 = 3, jo = 1 widzimy z (c) i (f ) oraz (d), że
RB (z) = RBτ ◦σ (z) = RC1 (z) + zRC2 (z) = RD1 (z)RD2 (z) + z(RD3 (z))2 ,
gdzie
C1 = C2 =
D1 = D2 = D3 =
Natomiast z (b) mamy

2
! !
D1 D2
X 3 2
R (z) = R (z) = k!z k = 1 + 6z + 6z 2 ,
k=0
k k
2
! !
D3
X 2 2
R (z) = k!z k = 1 + 4z + 2z 2 ,
k=0
k k
a stąd
RB (z) = (1 + 6z + 6z 2 )2 + z(1 + 4z + 2z 2 )2
= 1 + 13z + 56z 2 + 92z 3 + 52z 4 + 4z 5 .
ZADANIA
Zad. 7.1. Znajdź wielomian wieżowy następującej szachownicy:
B=
Zad. 7.2. Na ile sposobów można postawić 8 nie atakujących się wzajem-
nie wież na następującej szachownicy?
B=
Zad. 7.3. Na ile sposobów można postawić n nie atakujących się wzajem-
nie wież na następującej o wymiarach n × n szachownicy?










n razy









| {z }
n razy
Rozwiąż rekurencje:
Zad. 7.4.
(
To = 2, T1 = 5,
Tn = 8Tn−1 − 15Tn−2 , n = 2, 3, 4, . . . .
Zad. 7.5.
(
To = 0, T1 = 1,
Tn = Tn−1 − Tn−2 , n = 2, 3, 4, . . . .
Zad. 7.6.
(
To = 0, T1 = 1, T2 = 9,
Tn = 2Tn−1 + Tn−2 − 2Tn−3 , n = 3, 4, 5, . . . .
Zad. 7.7.
(
To = 0,
Tn+1 − 2Tn = n2 + n + 2, n = 0, 1, 2, . . . .
Zad. 7.8.
(
To = 0, T1 = 1,
Tn + 2Tn−1 − 3Tn−2 = 1, n = 2, 3, 4, . . . .
Rozwiąż rekurencje metodą funkcji potęgowych:

Zad. 7.9.

 gn = 0,
 dla n < 0,
g = 2,
0

n−1 − gn−2 ,
 g = 2g dla n > 0.
n
Zad. 7.10.
(
g0 = 3, g1 = 8,
gn = 4gn−1 − 4gn−2 , dla n > 1.
Zad. 7.11.
(
g0 = 3, g1 = 3, g2 = 4,
gn = 4gn−1 − 5gn−2 + 2gn−3 , dla n > 2.
Zad. 7.12.
(
g0 = 0, g1 = 0, g2 = −1,
gn − 6gn−1 + 12gn−2 − 8gn−3 = n, dla n > 2.
Zad. 7.13. Znajdź związek pomiędzy funkcjami tworzącymi A(z) = [an , n ≥

0] oraz B(z) = [bn , n ≥ 0] jeśli
(a) an+1 = bn , n ≥ 0.
(b) an = nbn , n ≥ 0.
P
(c) an ni=0 bi , n ≥ 0.
Zad. 7.14. Udowodnij, że jeśli funkcja tworząca A(z) = [an , n ≥ 0] jest
postaci A(z) = 1+c1 z+cW2 z(z)
2 +...c z k dla pewnego wielomianu W (z) takiego, że
k
deg(W (z)) < k to dla dowolnego n ≥ 0 zachodzi
an+k + c1 an+k−1 + c2 an+k−2 + . . . ck an = 0.
Zad. 7.15.⋆ Znajdź funkcję tworzącą ciągów spełniających poniższe warun-

ki a następnie znajdź prostsze rekurencje:
P
(a) an+1 = ni=0 ai + 1, ao = 1.
P
(b) an+1 = ni=0 2n−i ai + 1, ao = 1.
P
(c) an+1 = ni=0 Fn−i ai + 1, ao = 1, gdzie {Fn , n ≥ 0} oznacza ciąg
Fibonacciego.
Zad. 7.16. Rozwiąż rekurencję metodą funkcji tworzących:
(
g0 = 0, g1 = 1,
gn = −2gn−1 − gn−2 + 5n , dla n > 1.
Zad. 7.17. Rozwiąż rekurencję metodą funkcji tworzących (dla pewnego

ustalonego niezerowego c):

 gn = 0,
 dla n < 0,
g0 = 2,

 g = c2 g
n n−2 , dla n > 0.
Zad. 7.18. Dwadzieścia lat temu pewna osoba wpłaciła na konto oprocen-
towane kwartalnie 8% (zysk netto po odpisaniu podatku) pewną kwotę, żeby
teraz wypłacić 75 569 zł. 31 gr. Jaką kwotę wpłaciła ta osoba?
Zad. 7.19. Rozwiąż układ rekurencji:


 sn = 8sn−1 − 9tn−1 ,
tn = 6sn−1 − 7tn−1 ,

 s = 4,
o to = 1.
Zad. 7.20. Liczby


 L1
 = p,
2L = q,

 L
n = Ln−1 + Ln−2 , n ≥ 3,
nazywamy liczbami Lucasa. Rozwiąż tę rekurencję.

Zad. 7.21. Czy liczby Lucasa zdefiniowane w zadaniu 7.20 dają się przed-
stawić w zależności od liczb Fibonacciego {Fn , n ≥ 1} a jeśli tak, to w jaki
sposób?
Zad. 7.22. Niech k będzie dodatnią liczbą naturalną i niech α1 , α2 , . . . αk ,
będą liczbami rzeczywistymi takimi, że αk 6= 0. Wykaż, że r jest pierwiast-
kiem równiania
xk = α1 xk−1 + α2 xk−2 + . . . + αk ,
wtedy i tylko wtedy, gdy r n jest jednym z rozwiązań równania rekurencyjmego
sn = α1 sn−1 + α2 sn−2 + . . . + αk sn−k .
Zad. 7.23. Wykaż, że jeśli un i vn są dwoma rozwiązaniami równania

rekurencyjnego:
sn = α1 sn−1 + α2 sn−2 + . . . + αk sn−k ,
(zob. 7.22) to aun + bvn też jest rozwiązaniem tej rekurencji.

Zad. 7.24. Wykaż, że jeśli un jest rozwiązaniem równania rekurencyjnego:
sn = α1 sn−1 + α2 sn−2 + . . . + αk sn−k ,
a vn rozwiązaniem równiania rekurencyjnego
sn = α1 sn−1 + α2 sn−2 + . . . + αk sn−k + f (n),
to aun + bvn też jest rozwiązaniem ostatniej rekurencji.

Zad. 7.25. Niech ar będzie liczbą rozwiązań równania p + q = r gdzie p i
P
q są liczbami pierwszymi. Znajdź funkcję tworzącą A(z) = ∞ r
r=0 ar z .
Zad. 7.26. Niech ar będzie liczbą rozwiązań 2k + p = r, gdzie k jest liczbą

P
naturalną a p jest liczbą pierwszą. Znajdź funkcję tworzącą A(z) = ∞ r
r=0 ar z ,
oraz znajdź najmniejsze r > 2 takie, że ar = 0.
Zad. 7.27. Niech ar będzie liczbą rozwiązań a2 + b2 + c2 + d2 = r, gdzie
P
a, b, c, d, są liczbami naturalnymi. Znajdź funkcję tworzącą A(z) = ∞ r
r=0 ar z .
Zad. 7.28. Jakie (możliwie proste) równanie rekurencyjne spełnia ciąg

sn = 2n + 2 · 3n + n − 7?
Zad. 7.29. Jakie (możliwie proste) równanie rekurencyjne spełnia ciąg
sn = (n + 1)! − 1?
Zad. 7.30. Znajdź możliwie proste równanie rekurencyjne ciągu zdefinio-
wanego wzorem:
√ √
an = (1 + 2)n + (1 − 2)n , n ≥ 0.
√
Udowodnij, że dla wszystkich naturalnych n mamy |(1+ 2)n | ≡ n (mod 2).
Zad. 7.31. Rozważmy funkcję

Listing 7.1. Algorytm rekurencyjny

fun tion En ode ( n : integer , i : index , a : array )
begin
if n = 0 then p r i n t 0;
if n = 1 then
print a [ i ℄
else
begin
En ode ( n − 1 , 2 , a )
En ode ( n − 2 , 2 , a )
En ode ( n − 1 , 1 , a )
end ;
end .
Ile razy będzie wykonana instrukcja print po wywołaniu Encode(n, 1, a)?

Zad. 7.32. Pokaż, że
n
X
∀n≥0 Fi2 = Fn Fn+1 .
i=0
gdzie {Fn , n ≥ 0} są liczbami Fibonacciego.

n
X
∀n≥0 Fi = Fn+2 − 1.
i=0

" #n " #
1 1 Fn Fn−1
∀n≥2 = .
1 0 Fn−1 Fn−2 .
Zad. 7.35. Pokaż, że ∀n≥0 liczby Fn i Fn+1 są względnie pierwsze.

Rozdział 8
Wstęp do analizy algorytmów (15)
92 Wstęp do analizy algorytmów
1o Asymptotyka
Definicja.
f (n)
f (n) ≺ g(n) ⇐⇒ = 0,
lim
g(n)n→∞
f (n) ≍ g(n) ⇐⇒ ∃C>0 ∀n∈N |f (n)| ≤ C|g(n)| ∧ |g(n)| ≤ C|f (n)|,

f (n)
f (n) ∼ g(n) ⇐⇒ lim = 1,
n→∞ g(n)
f (n) = O(g(n)) ⇐⇒ ∃C ∀n∈N |f (n)| ≤ C|g(n)|,

f (n) = o(g(n)) ⇐⇒ ∀ǫ>0 ∃no ∈N ∀n≥no |f (n)| ≤ ǫ|g(n)|
Rozważając różne nieskończone ciągi możemy wprowadzić pewien po-

rządek między ciągami uwzględniający tylko graniczne zachowanie ciągów.
Twierdzenie 8.1. Niech a ≥ 1, b > 1, będą stałymi oraz niech f (n) bę-
dzie nieujemną funkcją określoną dla potęg b. Jeśli zdefiniujmy T (n) dla
kolejnych potęg b wzorem
(
c, jeśli n = 1,
T (n) =
aT (n/b) + f (n), jeśli n = bi , i ∈ N ,
to
logb n−1
X n
T (n) = h(n) + aj f ( ),
j=0
bj
gdzie h(n) ≍ nlogb a . W szczególności:

1. Jeśli f (n) = O(nlogb a−ǫ ) dla pewnego ǫ > 0, to T (n) ≍ nlogb a .
2. Jeśli f (n) ∼ nlogb a , to T (n) ≍ nlogb a ln n.
3. Jeśli f (n) ≻ nlogb a+ǫ dla pewnego ǫ > 0 oraz jeśli af (n/b) ≤ Cf (n)
dla pewnej stałej C < 1, to T (n) ≍ f (n).
2o Problem alokacji rekordów
Problem rozmieszczenia rekordów w pamięci komputera jest szczególnie
istotny w teorii baz danych. Mamy kilka metod rozwiązujących to zagadnie-
nie. Metoda sekwencyjna polega na kolejnym rozmieszczaniu rekordów w pa-
mięci komputera, w indeksowo-sekwencyjnej utrzymywany jest zbiów indek-
sów (odsyłaczy) do bloków sekwencyjnie rozmieszczonych rekordów (rekordy
w tm bloku muszą mieć co najmniej jedną cechę wspólną np. klucz główny
może należeć tylko do określonego przedziału - ta cecha jest uwidoczniona
w indeksie), a w metodzie indeksowej do każdego rekordu utrzymywany
Wstęp do analizy algorytmów 93
jest indeks. Jeśli zbiory uporządkujemy według klucza to najpopularniejsze

są dwie metody: zbiory uporządkowane przeszukiwane blokowo (dzielimy
rekordy na bloki równej długości i najpierw wyszukujemy blok porównu-
jąc szukany klucz z pierwszym kluczem bloku, a następnie przeszukujemy
wszystkie rekordy w obrębie bloku) oraz zbiory uporządkowane przeszuki-
wane binarnie (za każdym razem zbiór wyszukiwawczy jest dzielony na pół
i porównując szukany klucz z kluczem rekordu znajdującego się w ”poło-
wie” decydujemy którą połówkę zbioru mamy przeszukiwać dalej). Osobną
grupą metod organizacji zbiorów wyszukiwawczych są metody używające
funkcje przekształcające klucz w adres komputerowy. Aby te metody były
skuteczne, ważne jest, aby ”mało” rekordów otrzymywało ten sam adres,
takie ”dobrze rozrzucające” funkcje nazywamy funkcjami mieszającymi a
używające je metody - metodami ”hash table” (tablice mieszające). Efek-
tywność tych algorytmów podsumujemy w tabelce.
Organizacja Wmin Wsr Wmax NW

Sekwencyjna O(1) O(N ) O(N ) O(N )
Indeksowo-sekwencyjna O(1) O( Nk )ab O( Nk )a b O( Nk )a b
Indeksowa O(1) O(1) O(1) O(1)
Uporządkowane O(1) O(k + Nk )a b O(k + Nk )a b O(k + Nk )a b
przesz. blokowe
Uporządkowane O(1) O(ln(N )) O(ln(N )) O(ln(N ))
przesz. binarnie
Tablice mieszające O(1) O( N
m)
cd O(N ) N cd
O( m )
a
k jest ilością bloków.
√
b
Minimalnie O( N )
c
m jest wielkością tablicy mieszającej.
d
Minimalnie O(1)
ZADANIA
Zad. 8.1. Jakie jest prawdopodobieństwo wypadnięcia na ruletce (Rys. 8.1):

(a) liczby kończącej się cyfrą 3
(b) liczby mającej ciemne niebieskie tło
(c) liczby leżącej na szarym tle lub mającej ostatnią cyfrę 5 ale nie 25
(d) Opiszemy zasady gry w ruletkę. Gdy w ruletce wypadnie liczba na sza-
rym polu stracimy 1000 zł., gdy wypadnie liczba na ciemnym niebieskim
polu lub kończąca się na 3 to zyskamy 5 zł. w pozostałych przypadkach
płacimy 4 zł. Obstawienie każdej gry kosztuje 60 zł. Ile wynosi wartość
oczekiwana i odchylenie standardowe opisanej gry?
Rysunek 8.1. Ruletka.
Zad. 8.2. Udowodnij, że dla dowolnych nieujemnych ciągów f (n), g(n),

zachodzi
O(f (n)) + O(g(n)) = O(f (n) + g(n)),

f (n) = O(f (n)),
cO(f (n) = O(f (n)),
O(O(f (n))) = O(f (n)),
O(f (n))O(g(n)) = O(f (n)g(n)),
O(f (n)g(n)) = f (n)O(g(n)),
a dla f (n) → 0, gdy n → ∞,
ln(1 + O(f (n))) = O(f (n)),

eO(f (n)) = 1 + O(f (n)).
Zad. 8.3. Udowodnij, że dla dowolnych naturalnych liczb n i m, nieujem-

nych wymiernych liczb ro < r1 < . . . < rn i so < s1 < . . . < sm oraz
rzeczywistych liczb ao , a1 , . . . an , bo , b1 , . . . bm , an 6= 0, bm 6= 0 zachodzi
an xrn + an−1 xrn−1 + · · · + ao xro an rn −sm
s s s
∼ x .
bm x m + bm−1 x m−1 + · · · + bo x o bm

(i) jeżeli f (x) = O(h(x)) i h(x) = O(k(x)) to f (x) = O(k(x)),
(ii) jeżeli f (x) = O(h(x)) i h(x) = o(k(x)) to f (x) = o(k(x)),
(iii) jeżeli g(x) = o(f (x)) to f (x) = O(f (x) − g(x)),

(iv) jeżeli f (x) = o(1) to f (x)g(x) = o(g(x)).
Zad. 8.5. Wykaż, że

(a)

1 k+1 ,
n−1
X

 k+1 n dla k ≥ 0,
k
j ∼ ln(n), dla k = −1,

j=0  1, dla k ≤ −2,
(b)
n!en √
∼ 2π,
n+ 21
n
(c)
nk
∼ 1, k ∈ Z.
nk
Zad. 8.6. Udowodnij, że jeżeli f (x) = O(h(x)) i g(x) = O(k(x)) to f (x)+

g(x) = O(max{|h(x)|, |k(x)|}).
Zad. 8.7. Niech T (1) = c, dla pewnej dodatniej stałej c oraz dla n ≥ 2 :
(a) T (n) = 3T ( n2 ) + n log2 n,
(b) T (n) = 5T ( n5 ) + logn n ,
√2
(c) T (n) = 4T ( n2 ) + n2 n,
(d) T (n) = 2T ( n2 ) + n log2 n,
(e) T (n) = T (n − 1) + n1 ,
(f ) T (n) = T (n − 1) + log2 n,
√
(g) T (n) = T ( n) + 1,
√ √
(h) T (n) = nT ( n) + n.
Podaj asymptotyczne górne oraz dolne oszacowanie dla T (n) przy n → ∞.
Zad. 8.8. Problem zatrudnienia sekretarki. Przypuśćmy, że chciał-

byś zatrudnić w swojej firmie nową sekretarkę i chciałbyś, żeby to była bez-
względnie najlepsza osoba. Dlatego zwracasz się do biura pośrednictwa pracy,
które codziennie przysyła Ci nową kandydatkę, a Ty jak stwierdzisz, że jest
lepsza od dotychczasowej to dotychczasową bezwzględnie zwalniasz a nową
zatrudniasz - dzięki temu, mimo wysokich kosztów masz pewność, że będzie
to osoba najlepsza. Przyjmijmy, że przesłuchanie ma niski koszt (powiedzmy
ci ) a zatrudnienie wysoki (zwolnienie i odprawa poprzedniej oraz zatrudnie-
nie nowej ch ). Przyjmijmy, że mamy n kandydatek, a nasz algorytm można
opisać następująco:
Listing 8.1. Algorytm wyboru sekretarki

b e s t :=1; {best to numer najlepszej kandydatki}
f o r i :=1 t o n
begin
Przesªu haj kandydatk numer i
i f Kandydatka numer i jest lepsza ni» kandydatka numer best t h e n
begin
Zatrudnij kandydatk numer i i zwolnij kandydatk numer best
b e s t := i ;
end ;
end ;
Jakie są koszty zatrudnienia sekretarki w przypadku najlepszym, prze-

ciętnym i najgorszym?
Zad. 8.9. Tak częste zatrudnianie i zwalnianie osób, jak w algorytmie 8.1
może się skończyć kłopotami z Urzędem Pracy, dlatego zmodyfikujmy naszą
strategię następująco:
Przesłuchujemy k kandydatek nie zatrudniając ich za to notując która
uzyskała najlepszy wynik (powiedzmy best) i następnie zatrudniamy pierwszą
spośród pozostałych n − k kandydatek, która osiągnie lepszy od best wynik.
Wyznaczyć dla każdego k prawdopodobieństwo, że znaleziona w opisany po-
wyżej sposób kandydatka będzie najlepsza i wyznaczyć takie k, dla którego to
prawdopodobieństwo jest największe.
Zad. 8.10. Dla każdego z podanych niżej algorytmów oblicz ilość operacji
porównania, podstawienia, dodawania/odejmowania, mnożenia/dzielenia i
potęgowania. Nie uwzględniaj kosztów obsługi pętli a w przypadku różnych
wyników w zależności od danych podaj wartości najgorszą, przeciętną i naj-
lepszą. Przyjmując czas wykonania każdej z tych operacji na 1 nanosekundę
oszacuj czas wykonania tych algorytmów dla n = 1000 i n = 10000000.
Listing 8.2. Algorytm 1

for i :=3 t o n −1
a :=3 ·n+2· i − 1;

max:= a [ 1 ℄ ;
f o r i :=2 t o n
i f max<a [ i ℄ t h e n max:= a [ i ℄ ;

for i :=1 t o ⌊ n2 ⌋
a :=n− i ;

for i :=1 t o n
f o r j :=1 t o 2 ·n
a :=2 ·n+i · j ;

for k :=2 t o n
f o r j :=1 t o 3 ·n
x := a [ k ℄ − b [ j ℄ ;

for k :=1 t o n −1
f o r j :=1 t o k+1
x := a [ k ℄+ b [ j ℄ ;

for k :=1 t o n −1
begin
max:= a [ k ℄
f o r i := k+1 t o n
i f max<a [ i ℄ t h e n max:= a [ i ℄ ;
a [ k ℄ : = max ;
end ;

for i :=1 t o n −1
f o r j := i t o n
i f a [ j ℄ > a [ i ℄ then
begin
temp := a [ i ℄ ;
a [ i ℄ := a [ j ℄ ;
a [ j ℄ := temp ;
end ;

t :=0;
f o r i :=1 t o n
begin
s :=0;
f o r j := 1 t o i
s := s+a [ j ℄ ;
t := t+s 2 ;
end ;

r :=0;
f o r i :=1 t o n −1
begin
p :=1;
q :=1;
f o r j := i +1 t o n
begin
p := p · [ j ℄ ;
2
q := q · ( [ j ℄ ) ;
end ;
r := p+q ;
end ;

t :=0;
f o r i :=1 t o n
begin
s :=0;
f o r j :=1 t o i −1
s := s+j · ( i − j +1) ;
2
r := s ;
end ;

for i :=1 t o n
f o r j :=1 t o ⌊ ( i + 1 ) /2 ⌋
a : = ( n− i ) · ( n− j ) ;

for i :=1 t o n
f o r j := ⌊ ( i + 1 ) /2 ⌋ t o n
x := i · j ;

for i :=1 t o n
f o r j :=1 t o i
f o r k :=1 t o j
x := i · j · k ;
Zad. 8.11. Porównaj efektywność (liczbę operacji dzielenia/mnożenia, i

liczbę obrotów pętli) następujących dwóch algorytmów:
Listing 8.16. Obliczanie xn

r e a l F u n t i o n P( n : i n t e g e r , x: real ) ;
w : real ;
w:= x ;
f o r i =2 t o n s t e p 1
w:=w ∗ x ;
r e t u r n (w) ;
oraz
Listing 8.17. Obliczanie xn

r e a l F u n t i o n P( n : i n t e g e r , x: real ) ;
s ,w : r e a l ;
s :=1;
w:=0.0;
w h i l e n>=1 do
begin
i f n mod 2=1 t h e n
w:=w+s ;
s :=n d i v 2 ;
s := s ∗ s
end ;
r e t u r n (w) ;
gdzie n mod k oznacza resztę z dzielenia n przez k (zob §3.4 [12]) n div k =
⌊ nk ⌋.
Zad. 8.12. Jaki jest koszt (liczba obrotów pętli) następującego algorytmu
znajdującego i-ty najmniejszy element ciągu:
Listing 8.18. Algorytm znajdywania i-tego najmniejszego elementu

fun tion r a n d o m S e l e t (A: a r r a y of reals , i : integer , n: integer )
H, L : a r r a y ;
i f n=1 t h e n
return A[ 1 ℄
else
begin
p := random ( 1 , n ) ;
nH : = 0 ;
nL : = 0 ;
f o r j :=1 t o n
i f j <>p t h e n
begin
i f A [ j ℄>A[ p ℄ t h e n
begin nH:=nH+1; H [ nH ℄ : =A [ j ℄ ; end
else
begin nL:=nL+1; L [ nL ℄ : =A [ i ℄ ; end ;
end ;
i f nH=0 t h e n
b e g i n nH : = 1 ; H[ nH ℄ : =A [ p ℄ ; end ;
i f i <=nL t h e n
r a n d o m S e l e t ( L , i , nL )
else
r a n d o m S e l e t (H, i −nL , nH) ;
end ;
Rozważmy następującą bazę danych:

Nr ISBN Autor Tytuł Wydawca Ilość wypo-
życzeń
1 0-39515023-X Biggs N., L. Discrete Mathematics Oxford University Press 1
1989
2 0-25721244-0 Knuth D., E. Sztuka programowania WNT Warszawa 2002, T. 0
I-III
3 1-57012900-3 Graham R., L., Knuth Matematyka Konkretna PWN Warszawa 1996 5
D., E., Patashnik, O.
4 0-27314591-Z Bollobas B. Modern Graph Theory Springer 1998 7
5 1-93255811-X Wilson, R., J. Wprowadzenie do teorii PWN Warszawa 1985 5
grafów
6 0-57234166-0 Diestel, R. Graph Theory Springer 1997 13
7 1-75433123-A Garnier R., Taylor L. Discrete Mathematics for 2002 Univ. of Brighton 3
New Technology
8 0-41249832-0 Cormen Th., H. i in. Wprowadzenie do algoryt- WNT, 2004 0
mów
9 0-25143265-1 Grossman P. Discrete Mathematics for PMH 2002 1
Computing
10 0-83126572-0 Lipski,W. Kombinatoryka dla progra- WNT 2004 11
mistów
11 1-98132452-0 Bryant V. Aspekty kombinatoryki WNT 1977 0
12 2-39415876-W Ross, K., A., Wright, Matematyka Dyskretna PWN Warszawa 1996 4
Ch., R., B.
w kolejności pojawiania się ich w bibliotece. Przez klucz K rozumieć bę-

dziemy znaki od 3 do 10 w numerze ISBN (cyfry pomiędzy dwoma znakami
-).
Zad. 8.13. Jakie są koszty wyszukania rekordów 5 i 9 w następujących

organizacjach:
(a) nieuporządkowane zbiory sekwencyjne
(b) zbiory indeksowo-sekwencyjne gdzie indeksem jest 3 znak ISBN (pierw-

sza cyfra klucza K)
(c) uporządkowane według klucza K zbiory przeszukiwane blokowe z blo-
kami długości m = 3
(d) uporządkowane według klucza K zbiory przeszukiwane binarnie
Zad. 8.14. Przyjmując, że rozkład ilości wyszukiwań książek będzie dalej
taki, jak w oparciu o dotychczasowe doświadczenie podane w ostatniej ko-
lumnie tabeli, jak rozmieścić rekordy w następujących organizacjach:
(a) uporządkowane zbiory sekwencyjne
(b) zbiory indeksowo-sekwencyjne gdzie indeksem jest 3 znak ISBN (pierw-
sza cyfra klucza K)
(c) uporządkowane według klucza K zbiory przeszukiwane blokowe z blo-
kami długości m = 3
(d) uporządkowane według klucza K zbiory przeszukiwane binarnie
aby zminimalizować liczbę wyszukiwań Wsr . Ile przy takiej organizacji re-
kordów będzie wynosiło Wmin , Wsr , Wmax ?
Zad. 8.15. Przyjmując, że mamy do dyspozycji ”hash table” rozmiaru 17
oraz funkcje haszujące:
h1 (K) = K mod 17,

h2 (K) = ((c1 c2 )10 + (c3 c4 )10 + (c5 c6 )10 + (c7 c8 )10 ) mod 17,
h3 (K) = ((c1 c2 )10 + (c4 c3 )10 + (c5 c6 )10 + (c8 c7 )10 ) mod 17,
h4 (K) = (c3 c4 c5 )10 mod 17,
h5 (K) = zapisz K w systemie ósemkowym mod 17.
uszereguj te funkcje haszujące od najlepszej do najgorszej dla powyższego

zbioru danych? Czy analiza nie ulegnie zmianie, jeśli weźmiemy pod uwagę
rozkład ilości wyszukiwań książek (kolizje zbierane są w liście w kolejności
pojawienia się książek)?
Rozdział 9
Grafy (27)
104 Grafy
Definicja 9.1. Grafem nieskierowanym G nazywamy uporządkowaną parę

(V, E) gdzie V pewien skończony (albo nieskończony) zbiór zwany zbiorem
wierzchołków (węzłów) grafu i E ∈ {< {v1 , v2 }, k >: v1 , v2 ∈ V, k ∈ N \{0}},
zbiór dwuelementowych podzbiorów zbioru V zwany zbiorem krawędzi grafu,
trzecim elementem jest krotność krawędzi (dwa wierzchołki mogą być połą-
czone jedną, dwoma, trzema,... krawędziami). Graf G nazywamy grafem bez
krawędzi wielokrotnych jeśli w każdej trójce < {v1 , v2 }, k >∈ E(G) mamy
k = 1. Piszemy wtedy w krótszej formie E(G) ∈ {{v1 , v2 }, v1 , v2 ∈ V (G)} po
prostu pomijając ostatni element k = 1. Grafem skierowanym G nazywamy
uporządkowaną parę (V, E) gdzie V pewien skończony (albo nieskończony)
zbiór zwany zbiorem wierzchołków (węzłów) grafu i E ∈ V × V × (N \{0}),
zbiór dwuelementowych uporządkowanych par zbioru V gdzie pierwszym ele-
mentem jest początek a drugim koniec krawędzi a trzecim elementem jest
krotność krawędzi. Graf G nazywamy grafem bez krawędzi wielokrotnych je-
śli w każdej trójce < v1 , v2 , k >∈ E(G) mamy k = 1. Piszemy wtedy krótko
E(G) ∈ {{v1 , v2 }, v1 , v2 ∈ V (G)}.
1o Reprezentacje grafów
Macierz sąsiedztwa MG = [mi,j ]. Macierz ta jest rozmiaru V (G) × V (G)

i mi,j oznacza liczbę krawędzi grafu G łȧczących i-ty i j-ty wierzchołek.
Pętle wierzchołka i zaznaczamy w elemencie mi,i . Jeżeli graf jest nie-
skierowany to macierz sąsiedztwa jest symetryczna. W przypadku grafu
którego krawędzie mają wagi, gdy nie dopuszczamy krawędzi wielokrot-
nych w macierzy sąsiedztwa mogą wystąpić wagi krawędzi. Wielkość
2
pamięci tej struktury to O(V ).
Lista incydencji LG Należy utworzyć listy dla każdego wierzchołka v, w
której przechowujemy zbiór wierzchołków połączonych krawędzią z v.
Dla grafu skierowanego podajemy listę tych wierzchołków które są koń-
cem krawędzi gdy początkiem jest v. W przypadku grafów z wagami kra-
wędzi lista poza wierzchołkiem powinna również zawierać wagę. Wielkość
zajętej pamięci w tej metodzie to O(V + E).
Lista krawędzi IG Jest to w zasadzie bezpośrednia reprezentacja E(G),
lista na której bezpośrednio podajemy wszystkie krawędzie grafu. Koszt
to O(E).
Macierz incydencji Υ = [µi,j ] to tablica o rozmiarach V × E. Składa się
ona z E kolumn i V wierszy, jeśli krawędź wychodzi z danego wierzchołka
to piszemy w odpowiedniej kolumnie (−1), jeśli do niego wchodzi piszemy
(+1), jeśli wierzchołek nie należy do krawędzi piszemy 0, jeśli jest to pętla
Grafy 105
własna piszemy 2. Koszt tej reprezentacji to O(V · E).



 0 jeśli vi nie jest punktem końcowym ej ,

 −1 jeśli vi jest punktem początkowym ej ,
µi,j =



1 jeśli vi nie jest punktem końcowym ej ,

2 jeśli ej jest pętlą wierzchołka vi .
Gdyby krawędzie miały swoje wagi, to można by je umieszczać zamiast

liczb ±1 lub dorzucić jeszcze jedną kolumnę z wagami.
2o Grafy eulerowskie i hamiltonowskie
Definicja 9.2. Jeśli dla każdych dwóch wierzchołków u, v ∈ V (G) istnieje

droga łącząca u i v to taki graf nazywamy spójnym.
Definicja 9.3. Rozspójnienie grafu oznacza usunięcie krawędzi lub wierz-

chołków lub i krawędzi i wierzchołków tak, aby powstał graf niespójny. Naj-
mniejszą liczbę usuniętych wierzchołków powodujących rozspójnienie grafu
nazywamy spójnością wierzchołkową grafu i oznaczamy κ(G). Najmniej-
szą liczbę usuniętych krawędzi powodujących rozspójnienie grafu nazywamy
spójnością krawędziową grafu λ(G). Dla niektórych grafów usuwanie dowol-
nej ilości wierzchołków (krawędzi) nigdy nie rozspójni graf, wtedy spójność
wierzchołkowa (krawędziowa) nie istnieje.
Definicja 9.4. Mówimy, że graf G jest grafem Eulera (graf eulerowski) lub
że ma cykl Eulera jeżeli istnieje cykl (droga która kończy się w tym sa-
mym węźle z którego zaczyna) przechodzący przez wszystkie krawędzie grafu
(oczywiście przez każdą tylko jeden raz). Cykl Hamiltona to cykl przechodzą-
cy przez wszystkie wierzchołki grafu (czyli ścieżka zamknięta odwiedzająca
każdy wierzchołek dokładnie raz). Graf hamiltonowski to graf posiadający
cykl Hamiltona.
Twierdzenie 9.1. Graf skończony i spójny nieskierowany jest eulerowski

wtedy i tylko wtedy gdy stopień każdego wierzchołka jest parzysty. Graf skoń-
czony i spójny skierowany jest eulerowski wtedy i tylko wtedy gdy stopień
krawędzi wchodzących każdego wierzchołka jest taki sam jak stopień krawędzi
wychodzących.
Twierdzenie 9.2. (Euler)

X
degG (u) = 2E(G).
u∈V (G)
106 Grafy
Definicja 9.5. Ciąg {d1 , d2 , ..., dn } nazywamy ciągiem graficznym jeżeli

istnieje prosty graf o n wierzchołkach (bez pętli i krawędzi wielokrotnych)
taki, że liczby {di , 1 ≤ i ≤ n} są stopniami wierzchołków tego grafu.
Twierdzenie 9.3. (P. Erdös, T. Gallai 1960) Nierosnący ciąg liczb na-
P
turalnych {d1 , .., dn } jest ciągiem graficznym wtedy i tylko wtedy, gdy ni=1 di
jest liczbą parzystą oraz dla k = 1, 2, ..., n,
k
X n
X
di ≤ k(k − 1) + min{k, di }.
i=1 i=k+1
Twierdzenie 9.4. (Dirac) Graf prosty G taki, że

(i) V (G) = n ≥ 3
(ii) ∀v∈V (G) degG (v) ≥ n2 ,
jest grafem hamiltonowskim.
Twierdzenie 9.5. (Ore) Graf prosty G taki, że
(i) V (G) = n ≥ 3
(ii) ∀{u,v}6∈E(G) degG (u) + degG (v) ≥ n,
jest grafem hamiltonowskim.
3o Izomorfizm grafów
Definicja 9.6. Izomorfizm grafów. Niech G = (V (G), E(G)) oraz F =

(V (F), E(F)) będą dwoma grafami. Jeżeli istnieje bijekcja (funkcja różno-
wartościowa i ”na”) f : V (G) −→ V (F), taka, że

{f (u), f (v)} ∈ E(F) ⇐⇒ {u, v} ∈ E(G)
to powiemy że grafy te są izomorficzne:
F∼
= G.
4o Kolorowanie grafów planarnych
Definicja 9.7. Graf planarny jest to graf, który można narysować na płasz-
czyźnie bez przecięć.
Twierdzenie 9.6. (Euler) Jeżeli w grafie planarnym n jest liczbą wierz-
chołków, e liczbą krawędzi, a f liczbą ścian (część płaszczyzny, wyznaczona
przez krawędzie tego grafu nazywamy ścianami wewnętrznymi a nieograni-
czony obszar poza grafem to ściana zewnętrzna), to zachodzi równość
n − e + f = 2.
Grafy 107
Twierdzenie 9.7. (Appel, Haken, komputer). Do pokolorowania grafu

planarnego wystarczą 4 kolory.
5o Kody Gray’a i ciąg de Bruijna
Definicja 9.8. Kodem Gray’a długości n nazywamy takie uporządkowa-

nie wszystkich 2n ciągów n cyfr binarnych, że kolejne ciągi różnią się do-
kładnie jedną cyfrą. To samo dotyczy pierwszego i ostatniego ciągu. Np n=7
0000000
0000001
0000101
0010101
0010100
0010000
1234567.
Definicja 9.9. Ciągiem de Bruijna rzędu n nazywamy takie ustawienie 2n

cyfr 0 i 1 (powiedzmy c1 c2 , ..., c2n ), że każdy ciąg długości n występuje w
w tym ustawieniu dokładnie raz, to znaczy ciągi: (c1 , .., cn ), (c2 , ..., cn+1 )...
(c2n c1 , ..., cn−1 ) są różne.
0 1 0
0 1
0 1
0 1
1 1
1 0
0 0 1
Rysunek 9.1. Ciąg de Bruijna dla n = 4
Graf de Bruijna ma wierzchołki etykietowane ciągami długości 2n−1 .

Ciąg de Bruijna jest konstruowany tak, że jeżeli mamy element np 0110 to
następny elementem musi być 110∗ gdzie w miejsce ∗ powinniśmy wstawić
0 lub 1. Oczywiście w całym ciągu musi być i 1100 i 1101. Graf de Bruijna
skonstruowany jest tak, połączone są ze sobą wierzchołki c0 c1 c2 i c1 c2 0 oraz
c1 c2 1. Wtedy problem znalezienia ciągu de Bruijna można interpretować
jako znalezienie cyklu Hamiltona w skierowanym grafie de Bruijna.
108 Grafy
001 0 ✲ 011
1✒ ✻❅0 1✒ ❅1
✗
0 ❅ 1✲ ❅ 1✔
❘
❅ ❘
❅
000 010 ✛ 0 101 111
✖ ■
❅0 1 ❅1
■ 0 ✕
❅ ❅
❅ ✠ ❅ ❄✠
0
100 ✛ 110
Rysunek 9.2. Graf de Brujina
6o Drzewa, minimalne drzewo spinające graf, algorytm Huf-

fmana
Drzewo to prosty graf acykliczny i spójny.
Definicja 9.10. Niech G = (V (G), E(G)) będzie dowolnym spójnym grafem.
Drzewem T = (V (T ), E(T )) spinającym graf G nazywamy takie drzewo, że
V (T ) = V (G),
E(T ) ⊆ E(G).
Definicja 9.11. Niech będzie dany graf G = (V, E) a H ⊆ G niech będzie

podgrafem grafu G. Funkcja f taka, że
f : E(G) −→ R+ ∪ {0},
nazywamy wagą grafu G. Wagę całego podgrafu definiuje się, jako

X
ω(H) = f (e).
e∈E(H)
Problem 9.1. Jak dla dowolnego grafu G z wagą f znaleźć drzewo T spi-
nające ten graf o minimalnej wadze ω(T ).
Algorytm 9.8. Algorytm Kruskala znajdywania minimalnego drze-
wo spinające graf
Dane: Niech G będzie skończonym grafem spójnym z wagami, którego
krawędzie uporządkowane są: e1 < e2 < e3 < ... < em tak, że f (e1 ) ≤
f (e2 ) ≤ f (e3 ) ≤ ... ≤ f (em ).
Wynik: Zbiór E krawędzi minimalnego drzewa spinającego graf G.
E:=∅
Grafy 109
for j:=1 to m do
if E ∪ {ej } jest acykliczny then
E:=E∪{ej };
Algorytm 9.9. Algorytm Prima znajdywania minimalnego drzewo
spinające graf
Dane: Niech G będzie skończonym grafem spójnym z wagami (krawędzie
niekoniecznie uporządkowane)
Wynik: Zbiór E krawędzi minimalnego drzewa spinającego graf G.
E:=∅
V:={v} {wybierz wierzcholek w ∈ V (G)}
while V 6= V (G) do
begin
Wybierz krawędź {u, v} ze zbioru E(G) o najmniejszej wadze
tak, że u ∈ V, v ∈ V (G) − V ;
{Dopisz {u, v} do E}
E:=E∪{{u, v}};
V:=V∪{v};
end;
Definicja 9.12. Skierowane drzewo nazywamy drzewem z wagami jeżeli
jest określona funkcja f przyporządkowująca liściom drzewa liczby rzeczy-
wiste. Poziomem drzewa nazywamy długość drogi (liczba krawędzi) l jakie
prowadzą od rdzenia drzewa do węzła. Wagą drzewa nazywamy wielkość
X
f (v)l(v).
v∈E(T ),v jest liściem
Definicja 9.13. Drzewo skierowane T nazywamy drzewem binanarnym je-

śli dla każdego węzła v jest outdegT (v) = 2 lub outdegT (v) = 0 (wtedy v jest
liściem).
Algorytm Huffmana konstruuje dla zadanego ciągu liczb optymalne drze-
wo binarne to znaczy drzewo binarne o najmniejszej możliwej wadze.
Algorytm 9.10. HUFFMAN(L) Dane: Ciąg L = {ω1 , ω2 , ..., ωt }
Wynik: Optymalne drzewo binarne T (L) dla ciągu L
Jeżeli t=2 to niech T (L) będzie drzewem z dwoma liśćmi ω1 i ω2 w
przeciwnym razie
1. Znajdź dwa najmniejsze wyrazy w ciągu L powiedzmy u i v
2. Niech L′ będzie listą powstałą z L przez usunięcie u i v i wstawienie
u + v.
3. Wykonaj algorytm HUFFMAN(L’) by otrzymać drzewo T (L′ )
4. utwórz drzewo T (L) z drzewa T (L′ ) zastępując liść wagi u + v w drze-
wie T (L′ ) poddrzewem mającym dwa liście o wagach u i v
110 Grafy
ZADANIA
Zad. 9.1. Spośród następujących reprezentacji grafów:
(i) Lista krawędzi E(G),

(ii) Rysunek
(iii) Macierz sąsiedztwa
(iv) Lista incydencji
(v) Macierz incydencji
dla każdego grafu (niektóre są skierowane, niektóre nieskierowane) podaj

pozostałe:
(a) E(G) = {{1, 2}, {2, 3}, {1, 4}, {2, 5}, {4, 5}, {4, 6}, {5, 6}, {5, 7}},
 
0 3 1 0 0 2 0
 
 1 1 0 0 1 0 0 
q ✲ q4 q
 
3 7 
 2 0 0 1 0 0 0 

(b) ❄ ❄❄ (c) MG =  0 1 1 0 0 0 1 
q2✲ q ✐
5
 
✻✻

 1 0 2 0 0 1 0 

✒ 
1 0 0 1 0 0 0

q✒
✻ q
 
1 6 0 0 0 0 1 0 0
G
 
E 1 2 3 4 5
LG 
 1 − 3 −1 0 1 0 0 0 

1 : 2, 5, 6;  
 1−1 2 0 0 0 0 0 
2 : 1, 2;  
 1−4 1 0 0 −1 0 0 
(d) 3 : 4, 6; (e) ΥG =  .
 2 − 3 0 −2 2 0 0 0 
4 : 3; 



 2−4 0 1 0 −1 0 0 
5 : 1;  
 4−4 0 0 0 2 0 0 
6 : 1, 3;
4−5 0 0 0 0 2 −2
Zad. 9.2. (Lemat o uściskach dłoni) W każdej chwili liczba osób we Wszech-
świecie, które w swym życiu uścisnęły nieparzystą liczbę dłoni jest parzysta.
Grafy 111
Zad. 9.3. Rozwiąż problem Eulera (istnienia drogi i cyklu przechodzącej

przez wszystkie mosty ale tylko raz) w innych, niż Królewiec, miastach:
Rysunek 9.3. Problem Eulera w Rzymie, Paryżu i Zahlenbergu.
Zad. 9.4. Czy można narysować kopertę nie odrywając ołówka od papieru
i nie rysując dwa razy po tej samej linii?
Zad. 9.5. Czy można narysować linię ciągłą, która przetnie każdy z od-
cinków poniższej figury dokładnie raz? Czy ta linia może być zamknięta?
Zadanie rozwiąż dla każdej podanej figury.
❅
❅
❅ ❅
❅ ❅
❅ ❅
❅ ❅ ❅
❅ ❅ ❅
❅ ❅
❅ ❅
Figura F1 Figura F2 Figura F3 Figura F4
112 Grafy
Zad. 9.6. Który z poniższych grafów ma drogę (cykl) Hamiltona i jaką?

Rysunek 9.4. Grafy hamiltonowskie.
Zad. 9.7. Czy te grafy są izomorficzne?
Gq
✘✘q
g
✑◗ ✘
Aq✑✑ ◗ E ✘✘✘ e ✂
βq τq ◗q q ✘
a
✘ q ✂
❅ ❅ ❅ ❅ ✂
αq ❅δq ❅qǫ ❅Cq Dq ❅cq dq ✂
❅ ❅ ❅ ✂
❅qψ ηq Bq q
❅F bq f ❅q✂
G1 G2 G3
Zad. 9.8. Czy następujące grafy są izomorficzne:
(a) (b) (c)
q
✂❇ q q q q q q
✂ ❇ ❍
❅❍ ❅ ✟✟
q ✂ ❇ q ❅❍❍✟✟❅
✂ ❇ ✟✟❍❍❅
❅
✂ ❇ q q q q✟✟ ❅q ❍❍
❅q
q✂ ❇q q
✡❏
✡ ❏
q q
✡ ❏q q
✚❩ ❅ ✟✟ ✡
✚ ❩ ❅ q ✟ ✡
✟ q
✚ ❩ ❍
q✚ ❩q ❅ ❏ ❍✡ ✟✟
❆ ✁ q ❅q ❏✡❍❍✟✟
❆ ✁ ❏ ✡ ✡❏✟✟❍❍
❆ ✁ ❏ ✡ ✟✟❏
q✡ ❍❍q
❆q ✁q q
❏✡ ❏ ✟✟
❏q✟✟
Zad. 9.9. Czy następujące grafy są izomorficzne:

Grafy 113
(a) (b) (c)

q q
❅ ✟✟❩
q q q ❅q q ✟
✟ ❩
❩
❅ ❅ ❅ ❩q
❅q q ❅ q ❅ ✚
❅ ❅ ❍❍❅ ✚
❍❍✚ ✚
q ❅q q ❅q ❅q
q q q q q q q
❅ ❅
❅q ❅
❅
q q q q q q ❅q q
Zad. 9.10. Narysuj wszystkie nieizomorficzne grafy:

(a) mające 3 wierzchołki (b) mające 4 wierzchołki?
Zad. 9.11. Czy te grafy są izomorficzne? Jeśli tak to jak przekształcić
pierwszy aby uzyskać drugi?
Rysunek 9.5. Izomorfizm grafów.
Zad. 9.12. Narysuj wszystkie nieizomorficzne spójne grafy proste (bez pętli
i krawędzi wielokrotnych) mające 5 wierzchołków o stopniach 1, 2, 2, 2 i 3.
Zad. 9.13. Narysuj wszystkie nieizomorficzne spójne grafy proste mające
6 wierzchołków o stopniach 1, 1, 1, 2, 2 i 3.
Zad. 9.14. Narysuj graf którego wierzchołki są etykietowane dwuelemento-
wymi podzbiorami zbioru {1, 2, 3, 4} a dwa wierzchołki (A1 i A2 , powiedzmy)
są połączone krawędzią gdy A1 ∩ A2 6= ∅.
Zad. 9.15. Który z podanych niżej ciągów jest ciągiem graficznym:
114 Grafy
(a) {11, 7, 7, 7, 5, 4, 3, 1},

(b) {5, 5, 4, 2, 1, 1},
(c) {4, 4, 3, 3, 2, 1, 1},
(d) {7, 6, 5, 4, 3, 2, 1},
(e) {8, 8, 8, 8, 8, 8, 8, 8, 4, 4, 4, 4, 2, 2}.
Zad. 9.16. Jak pokolorować mapę Ameryki Południowej i ile kolorów wy-
starczy, aby żadne dwa sąsiadujące państwa nie miały tego samego koloru?
Rysunek 9.6. Kolorowanie grafów planarnych.
Zad. 9.17. Izomery są to związki chemiczne nie różniące się ilością pier-
wiastków, ale budową. Na przykład są trzy izomery C5 H12 można przedsta-
wić grafami:
Rysunek 9.7. Izomery C5 H12 .
Grafy 115
Ile jest różnych izomerów C6 H14 ?
Zad. 9.18. Znajdź wszystkie kody Gray’a które na 3 pozycji mają 011 na
5 pozycji 101 a na 8 pozycji 010.
Zad. 9.19. Jaka jest odległość (ile węzłów dzieli) 011011 i 110110 w Q6 ?
Zad. 9.20. Skonstruuj kody Gray’a długości 2 dla alfabetu {0, 1, 2}.
Zad. 9.21. Co należy wstawić w miejsce gwiazdek w ciągu de Bruijna:

110 ∗ 00100 ∗ 101011? Czy istnieje uogólnienie ciągu de Bruijna dla alfabetu
trzyznakowego {0, 1, 2} i n = 2?
Zad. 9.22. Odległości miejscowości w milach podane są na rysunku:
Rysunek 9.8. Tabela odległości.
Towarzystwo naftowe chce połączyć te miasta rurociągami przechodzą-

cymi bezpośrednio pomiędzy tymi miastami. Ile co najmniej mil rur do tego
potrzeba?
Zad. 9.23. Znajdź T (L) dla L = {3.2; 4.1; 1.8; 1.1; 2.5; 1.1; 7.6; 5.5; 4.1; 3.3;
7.1; 8.1; 4.0; 2.5; 6.2; 7.7}
Zad. 9.24.⋆ (Kody Gaussa) Rozważmy krzywą zamkniętą na płaszczyźnie

o skończonej liczbie punktów samoprzecięcia, przy czym załóżmy, że krzywa
przechodzi przez każdy z nich dokładnie dwa razy. Oznaczając te punkty sym-
bolami A, B, C, ... i obiegając krzywą w jednym z dwóch możliwych kierunków
otrzymamy pewien ciąg (kod), w którym każdy symbol występuje dokładnie
dwa razy. Pokaż, że liczba symboli pojawiających się dokładnie jeden raz
pomiędzy dwoma wystąpieniami tego samego symbolu w kodzie Gaussa jest
zawsze parzysta.
116 Grafy
✗ G✎
✎
E C
❄ ✾ D
✣B
❘ A ✻
✲
Cykl Gaussa ABCDBEF GEADCGF
Zad. 9.25. Rozważmy następujący problem: Mamy wykonać pewne zada-

nie reklamowe złożone z 11 elementów:
Czas Zadanie można

Kod wykonania wykonać gdy
zadania Nazwa zadania zadania ukończone jest
A Wybór elementów (manager) 3 Nic
B Wybór elementów (kupujący) 2 Nic
C Wybór i oszacowanie kosztów reklamy 2 A,B
D Przygotowanie obrazu 4 C
E Przygotowanie kopii 3 C
F Projekt reklamy 2 D,E
G Lista odbiorców reklam 3 C
H Wydruk adresów odbiorców 1 G
I Wydruk reklamy 5 F
J Zaadresowanie reklam 2 H,I
K Dostarczenie reklamy 10 J
Wyznacz najmniejszą liczbę dni potrzebną do wykonania tego zadania.
Zad. 9.26. Wyznacz najkrótszy całkowity czas wykonania projektów:
(a) (b) (c)
A❥ D❥ ✲H0.8❥
✲K4.5❥
7.1 ✲4.3
✸
❇
B ❤✲
E ❤ E❇◆❥ ✲I 1.2❥ B ❤✲E ❤✲G ❤✲
H❤
4 5 3.3 8 8 3 5
✯
✂✍ ❅ ❅ ✂✍ ✡✡
✣ ✒ ✂✍ ✂✍
A❤✂ ❅ ❅
❘ F
❅ ❘ H
❅ ✂ ✲F ❥ ✡ L ❥ ✂✲ ✂
7 ✲ 5❤✲ 3❤✲ 9❤
C B❥ A❤ ✲C18❤ F ❤
5.3 6.1 3.0 13 1
❇ ✒ ✡
✣ ❏ ✂✍ ❅ ✸
✡
D❇◆ ❤✲G❤ ✡
❥✲2.6❥
❏❏
❫
✲2.0❥ ✂ D❅
❘❤
❅ I ❤
✲
❄
6 5 4.9 9 5
C G J
Grafy 117
(d) (e)
C❤ H❤
7 5
A ❤✒ ❅ ❘ ❤✒
F
❅ A ❤✲C ❤✲E ❤✲
4 ✶6❤
G
3 2 1 ✑
✸3
✑
❘ ❤✒ ❅
❅ D I
❅ ❘ ❤
❅ ❤✑
5 5 2 ✲ 4❤✲ 4❤✲ 6❤
B ❤✒ ❅
G ✒
4 ❘ 4❤
❅ B D F H
❅ E ✒ ❅J
❘ ❤
❅ ❘ ❤
❅
4 3
Zad. 9.27. Wyznacz najkrótszy całkowity czas wykonania projektów:

Zadania
Zadania
Zadanie Czas poprzedzające
Zadanie Czas poprzedzające
A 11 Nic
A 0.05 Nic
B 13 Nic
B 0.09 A
C 12 Nic
C 0.10 A,F
D 14 Nic
(a) (b) D 0.07 B,C
E 8 A,C,D
E 0.02 Nic
F 6 A,B,D
F 0.04 E
G 10 A,B,C
G 0.11 E
H 5 B,C,D
H 0.09 F,G
I 9 E,F,H
I 0.06 D,H
J 7 F,G,H
Zadania Zadania
Zadanie Czas poprzedzające Zadanie Czas poprzedzające
A 6 Nic A 3 Nic
B 9 A,D B 5 Nic
C 10 B,I C 2 A
(c) D 8 Nic (d) D 4 A,B
E 9 B E 6 A,B
F 13 I F 6 C,D,E
G 5 C,E,F G 3 D,E
H 9 Nic H 3 F,G
I 6 D,H I 2 F,G
Rozdział 10
Zadania przekrojowe (18)
120 Zadania przekrojowe
ZADANIA
Zad. 10.1.⋆ Która z podanych liczb jest mniejsza:

99
X k−5
(a) (k3 + 2k − )
k=0
(k + 1)(k + 2)(k + 3)
czy
! ! !
100 100 100 2
(b) 6 +6 +3 + 1 + H100 − 100 ?
ϕ(8) P2 J2 (65) − 1 2
Zad. 10.2.⋆ Oblicz

LCG(19, 5, 2, 7, 4) − pJ (34) − J (17) + J (12) J3917 (192764)
9 9 5
.
2 · (Spec12 (37.2) mod 7)
Zad. 10.3.⋆ Sprawdź prawdziwość kongruencji :

N W W ([3,5,0,1,...],[1,2,1,2,...]) [4,...]
(a) (φ(450) − J2 (129))16 ≡ (L3 P2 · [2,4,...]·3·72 ) mod 13,
√3
P 1/3 −k
k∈Z ( k )
11L10 4 7 7 P14
(b) (N W W ([2, 1, . . .], [4, . . .]) + P L7 P5 L12 P7 + 3φ(75)P8 L5 P12 L7 )
≡ 1 mod Spec26 ( 72 ),
P
(c) (J2 (66) + k∈Z 1/3 2k 2/3−2k + Spec ( 5 ))φ(4)+1 ,
k 5 10 10 9
≡ (LP3 L7 P L12 P5 + L4 P7 LP12 L5 )[3,7,12,5,33,45,1,...] mod 7,
(d) 39N W D([5,0,2,5,0,3...],[2,5,0,0,2,...])
5
≡ 16(mod(8φ(12)L32 P17 L65 P43 L5 P9 · P32 L17 P65 L43 P5 L9 + Spec6 ( J2 (67) )),
(e) (16 + Spec10 ( 59 ))φ(4)+1
≡ (L13 P27 L15 P61 L32 P11 · P13 L27 P15 L61 P32 L11 )φ(3327510) (mod7).
Zad. 10.4. Znajdź proste równanie rekurencyjne, które spełnia ciąg:

! n
! !
X −1/2 1/2−k X −1/2 1/2−k 2n X n
gn = (5n−1)( 2 + 2 ) +(3n+1) .
k∈Z
k k∈Z
k − 1 k=0
k
Zadania przekrojowe 121
Zad. 10.5.⋆ Udowodnij, że dla ciągu Fibonacciego {Fn , n ≥ 0} zachodzi:
FN W D(m,n) | N W D(Fm , Fn ),
m|n =⇒ Fm |Fn ,
N W D(Fn , Fn+1 ) = 1,
Fm Fn−m+1 + Fm−1 Fn−m = Fn .n ≥ m ≥ 1,
Fn+1 Fn−1 − Fn2 = (−1)n , n ≥ 1,
√
Fn+1 1+ 5
lim = .
n→∞ Fn 2
Zad. 10.6. Ciąg Fibonacciego można zdefiniować również dla liczb całko-
witych ujemnych korzystając ze wzoru Fn−2 = Fn − Fn−1 , 1 ≥ n. Jaki jest
wzór na ciąg Fibonacciego dla wszystkich liczb całkowitych?
Zad. 10.7.⋆ Wykaż, że
n
!2 ( n n
X
k n (−1) 2 n , n parzyste,
(−1) = 2
k=1
k 0, n nieparzyste.
Zad. 10.8. Na ile sposobów można pokonać n stopni, jeżeli możemy poru-
szać się o 1 bądź 2 stopnie do góry? Wyprowadź rekurencję i ją rozwiąż.
Zad. 10.9. Niech pn oznacza liczbę możliwych pokryć prostokąta o wymia-
rach n × 2 kostkami domina o wymiarach 2 × 1. Na przykład, jak wynika z
rysunku poniżej p2 = 2, p3 = 3 :
p2 = 2 p3 = 3
Rysunek 10.1. Pokrycia prostokąta n × 2 kostkami domina
Wyprowadź rekurencję na pn , n ≥ 2, i ją rozwiąż.

Zad. 10.10. Mamy flagę złożoną z n poziomych pasów. Każde dwa sąsia-
dujące pasy są różnych kolorów, a do dyspozycji mamy tylko 3 kolory. Ile
jest takich flag gdzie pasy najwyższy i najniższy są różnych koloru?
Zad. 10.11.⋆ Oblicz dn - liczbę permutacji π ciągu n-elementowego
{1, 2, 3, 4, 5, . . . n}, takich, że π(i) 6= i, 1 ≤ i ≤ n.
Zad. 10.12.⋆ Oblicz dn (k) - liczbę permutacji π ciągu n-elementowego

{1, 2,
3, 4, 5, . . . n}, takich, że card{i ∈ {1, 2, 3, . . . n} : π(i) = i} = k, (czyli że
dokładnie k spośród liczb 1, 2, 3, . . . n, jest na swoim miejscu.
Zad. 10.13. Rozważmy graf skierowany
G v1r ✛ v2
r
✲
❄ ✻ ❄
✒
✓✏
r r
v4 ✲ v3
✒✑
✲
Podaj macierz sąsiedztwa dla tego grafu. Na ile sposobów można dotrzeć z
wierzchołka v1 do v2 przejeżdżając przez trzy krawędzie?
Zad. 10.14. MH jest macierzą sąsiedztwa pewnego grafu H:
 
1 1 2
 
MH =  0 0 1 
1 2 0
Czy graf ten jest skierowany, czy posiada pętle a krawędzie wielokrotne?
Narysuj graf H. Podaj stopnie wierzchołków, określ spójność wierzchołkową
i krawędziową.
Zad. 10.15. Dla grafu nieskierowanego
F
e2 ✓✏
e1
v5 r e3 vr 1
✒✑
e5 vr2
e4 e6
r e8 r e7
v4 v3
podaj macierz sąsiedztwa, incydencji i listę incydencji i krawędzi. Wy-

znacz ciąg stopni wierzchołków, spójność krawędziową i wierzchołkową. Czy
ten graf ma drogę/cykl Eulera/Hamiltona?
Zad. 10.16.⋆ Sprawdź, czy te grafy mają cykl (drogę) Hamiltona, cykl (dro-
gę) Eulera, znajdź minimalne drzewo spinające graf, wagę tego drzewa, oraz
ich spójność wierzchołkową i krawędziową (odp. uzasadnij)
Zadania przekrojowe 123
3 q q 4 q
❅3 ✁
q 2 q 4 q ❅ 6✁ q 4
4 1❅ ❅ 2 4 ❅q 5 ✁ 1 5 q 2 ✟❍
✟ 3 ❍q
2 7
❅ ❅ ❅ ✁ 1 ✁❅2 1 ❆ 2
q 2 q 5 ❅q 1 ❅q q 2 ❅✁q 7 q 6 q ✁q 2 ❅q 4 ❆q
❅ ❅1 1 ❆ ❆ ❅ ✁
3 4 4 5 1
3❅ 1 4 ❅❅q ❆ q
❆❍ ❅
✟ q
✁
❅q 2 q 5 ❆ 3 1 q 5
6 ❍✟
4❆
G1 q 4 G2 ❆q 2 q G3
q 2 q
❅
❆ ✁ q 5
❆❅8 4 ✁ ❍❍q
❆3❅q 5 ✁ q 5 q 2 q 4 q 5 ❍❍ 5
❆ ✁❆ ✁ ❅3 5 q 6 3 ❍❍
5 ❆✁ 1✁❆ 6
4 ❅ ❅3 ✟✟
✁ ❆q
✁ ❆
3 1
❅
1 3 7 3 1❅q✟✟ 4 2
P
q✟✟ PPP
2 9
✁ ❅ ❆ q q ❅q q
✁ 6 3❅❆ 4 6 8 5
q✁ 7 ❅❆q
G4 G5 G6
q q 1 q
❅5 2 ❅4 3
❅ ❅
3 ❅q 4 ❅q
1 ❅3 1 2
❅
q ❅❛ 5 q
G7
Zad. 10.17.⋆ Znajdź T (L) gdzie L = {J2 (52), 17 · L2 P7 , φ(120), 7,

N W D([1, 3, 1, 4, . . .], [0, 2, 0, 1, . . .]), Spec11 (3 51 ), 32, 26 mod 17, φ(75)}
Zad. 10.18. Dla jakich n można w poniższym grafie znaleźć drogę (cykl)
Eulera i Hamiltona? Narysuj te drogi (cykle). Ile wynosi spójność tego grafu?
Rysunek 10.2. Grafy hamiltonowskie.

Rozwiązania
Rozdział 1. Indukcja
1.1.
S(0) : 0 · (3 · 0 + 1) = 0 = 0 · 12 ,
S(k) ⇒ S(k + 1) : 1 · 4 + 2 · 7 + 3 · 10 + . . . + k(3k + 1) + (k + 1)(3k + 4)
= k(k + 1)2 + (k + 1)(3k + 4) = (k + 1)(k 2 + k + 3k + 4)
= (k + 1)(k + 2)2 .
1.2.
1 3 1+2
S(1) : 1− = = ,
(1 + 1)2 4 2·1+2
1 1 1 1
S(k) ⇒ S(k + 1) : (1 − )(1 − )(1 − ) . . . · (1 − )
4 9 16 (k + 2)2
k+2 1 (k + 2)(k + 3)(k + 1)
= · (1 − 2
)=
2k + 2 (k + 2) 2(k + 1)(k + 2)2
k+3
= .
2(k + 2)
1.3.
S(1) : 1 · 1! = 1 = (1 + 1)! − 1,
S(k) ⇒ S(k + 1) : 1 · 1! + 2 · 2! + 3 · 3! + . . . + (k + 1) · (k + 1)!
= (k + 1)! − 1 + (k + 1) · (k + 1)! = (k + 2)! − 1.
1.4.
0 1
S(1) : =0=1− ,
1! 1!
0 1 2 k 1 k
S(k) ⇒ S(k + 1) : + + + ... + =1− +
1! 2! 3! (k + 1)! k! (k + 1)!
126 Rozwiązania
k+1 k 1
= 1− + =1− .
(k + 1)! (k + 1)! (k + 1)!
1.5.
12 1 1·2
S(1) : = = ,
1·3 3 2·3
12 22 32 (k + 1)2
S(k) ⇒ S(k + 1) : + + + ... +
1·3 3·5 5·7 (2k + 1) · (2k + 3)
k(k + 1) (k + 1) 2
= +
2(2k + 1) (2k + 1) · (2k + 3)
k(2k + 3) + 2(k + 1)
= (k + 1)
2(2k + 1)(2k + 3)
(k + 1)(2k + 1)(k + 2))
=
2(2k + 1)(2k + 3)
(k + 1)(k + 2)
= .
2(2k + 3)
1.6.
1 1 1·2
S(1) : = = ,
1·3·5 15 2·3·5
1 2 3 k+1
S(k) ⇒ S(k + 1) : + + + ... +
1·3·5 3·5·7 5·7·9 (2k + 1)(2k + 3)(2k + 5)
k(k + 1) k+1
= +
2(2k + 1)(2k + 3) (2k + 1)(2k + 3)(2k + 5)
k(k + 1)(2k + 5) + 2(k + 1) (k + 1)(k + 2)
= = .
2(2k + 1)(2k + 3)(2k + 5) 2(2k + 3)(2k + 5)
1.7.
1 1 1 1 1
S(1) : = = ( − ),
1·2·3 6 2 2 6
1 1 1
S(k) ⇒ S(k + 1) : + + ... +
1·2·3 3·4·5 (k + 1)(k + 2)(k + 3)
1 1
1 1
= − +
2 2 (k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
11 (k + 3) − 2
= −
2 2 (k + 1)(k + 2)(k + 3)
11 1
= − .
2 2 (k + 2)(k + 3)
Rozwiązania 127
1.8.
1·2·3·4
S(1) : 1·2·3 =6= ,
4
S(k) ⇒ S(k + 1) : 1 · 2 · 3 + 2 · 3 · 4 + 3 · 4 · 5 + . . . + (k + 1)(k + 2)(k + 3)
k(k + 1)(k + 2)(k + 3)
= + (k + 1)(k + 2)(k + 3)
4
(k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
= .
4
1.9.
1 1
S(1) : 1− = ,
2 2
1 1 1 1
S(k) ⇒ S(k + 1) : (1 − )(1 − )(1 − ) . . . (1 − )
2 3 4 k+2
1 1 (k + 1) 1
= (1 − )= = .
k+1 k+2 (k + 1)(k + 2) k+2
1.10.
1·2·3·4
S(1) : 2 · 12 = 2 = ,
12
S(k) ⇒ S(k + 1) : 2 · 12 + 3 · 22 + 4 · 32 + . . . + (k + 2)(k + 1)2
k(k + 1)(k + 2)(3k + 1)
= + (k + 2)(k + 1)2
12
(k + 1)(k + 2)(3k2 + k + 12k + 12)
=
12
(k + 1)(k + 2)(k + 3)(3k + 4)
= .
12
1.11.
1 1 11 1
S(1) : = = − ,
1·2·3·4 24 3 6 2·3·4
1 1 1
S(k) ⇒ S(k + 1) : + + + ...
1·2·3·4 2·3·4·5 3·4·5·6
1
+
(k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
11 1 1
= − +
3 6 (k + 1)(k + 2)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
11 k+4−3
= −
3 6 (k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
11 1
= − .
3 6 (k + 2)(k + 3)(k + 4)
128 Rozwiązania
1.12.
5(100 − 9 − 10)
S(1) : 5= ,
81
S(k) ⇒ S(k + 1) : 5 + 55 + 555 + . . . + 555
| {z. . . 5}
k+1 razy
5(10k+1 − 9k − 10)
= + |555{z
. . . 5}
81
k+1 razy
k+1 razy
z }| {
5(10k+1 − 9k − 10) 111 . . . 1 ·81
= +5·
81 81
k razy
z }| {
5(10k+1 − 9k − 10) 8 99 . . . 9 1
= +5·
81 81
5(10k+1 − 9k − 10) 10k+2 − 1 − 10k+1 − 8
= +5·
81 81
5(10k+2 − 9(k + 1) − 10)
= .
81
1.13.
S(1) : (1 + 1) = 2 = 21 · 1,
S(k) ⇒ S(k + 1) : (k + 2)(k + 3)(k + 4) · . . . · (k + 1 + k + 1)
(2k + 1) · (2k + 2)
= (k + 1)(k + 2)(k + 3) · . . . · (k + k)
(k + 1)
= 2k · 1 · 3 · 5 · . . . · (2k − 1) · 2 · (2k + 1)
= 2k+1 · 1 · 3 · 5 · . . . · (2k + 1).
1.14.
1 1
S(1) : 1− = ,
2 2
1 1 1 1 1
S(k) ⇒ S(k + 1) : 1 − + − + ... + −
2 3 4 2k + 1 2k + 2
1 1 1 1
= + ... + + −
k+1 2k 2k + 1 2k + 2
1 1 1 1
= + ... + + −2
k+2 2k + 2 k + 1 2k + 2
1 1
= + ... + .
k+2 2k + 2
Rozwiązania 129
1.15.
x − 2x2 + x3
S(1) : x= ,
(1 − x)2
S(k) ⇒ S(k + 1) : x + 2x2 + 3x3 + . . . + (k + 1)xk+1
x − (k + 1)xk+1 + kxk+2
= + (k + 1)xk+1
(1 − x)2
x − (k + 1)xk+1 + kxk+2 + (k + 1)xk+1 − 2(k + 1)xk+2
=
(1 − x)2
(k + 1)xk+3
+
(1 − x)2
x − (k + 2)xk+2 + (k + 1)xk+3
= .
(1 − x)2
1.16.
a+1 (a − 1)(2 − 1)
S(1) : = + 1,
2 2
a+1 a+3 a+7 a + 2k+1 − 1
S(k) ⇒ S(k + 1) : + + + ... +
2 4 8 2k+1
k
(a − 1)(2 − 1) a+2 k+1 −1
= k
+k+ k+1
2 2
(a − 1)(2k+1 − 2) + k2k+1 + a + 2k+1 − 1
=
2k+1
(a − 1)(2k+1 − 1)
= + (k + 1).
2k+1
1.17.
1 x−1 1 2
S(0) : = 2 = + ,
x+1 x −1 x − 1 1 − x2
1 2 4 2k+1
S(k) ⇒ S(k + 1) : + 2 + 4 + . . . + 2k+1
x+1 x +1 x +1 x +1
1 2k+1 2k+1
= + k+1 + k+1
x−1 1−x 2 x 2 +1
2k+1 k+1 k+1
1 (1 + x )2 + 2k+1 (1 − x2 )
= +
x−1 1 − x2k+2
1 2k+2
= + .
x − 1 1 − x2k+2
130 Rozwiązania
1.18.
x 1 x(1 − x)
S(1) : 2
= ·
1−x 1 − x 1 − x2
k
x x2 x4 x2
S(k) ⇒ S(k + 1) : + + + ... + ,
1 − x2 1 − x4 1 − x8 1 − x2k+1
k k
1 x − x2 x2
= · +
1 − x 1 − x2k 1 − x2k+1
k k k
(1 + x2 )(x − x2 ) + (1 − x)x2
=
(1 − x)(1 − x2k+1 )
k+1
x − x2
= .
(1 − x)(1 − x2k+1 )
1.19.
1 2 1 x4 + x2 + 1
S(1) : x− = x2 − 2 + 2 = −3
x x x2
x6 − 1 1 1
= 2 2
−3= 2 (x4 − 2 ) − 3,
x (x − 1) x −1 x
1 2 1 1 1
S(k) ⇒ S(k + 1) : (x − ) + (x2 − 2 )2 + (x3 − 3 )2 + . . . + (xk+1 − k+1 )2
x x x x
1 2k+2 1 1 2
= x − 2k − 2k − 1 + xk+1 − k+1
x2 − 1 x x
1 1 x 4(k+1) + 1
= (x2k+2 − 2k ) − 2(k + 1) − 1 +
x2 − 1 x x2(k+1)
x4(k+1) − x2 + x4k+6 − x4(k+1) + x2 − 1
= − 2(k + 1) − 1
x2(k+1) (x2 − 1)
1 2k+4 1
= x − − 2(k + 1) − 1.
x2 − 1 x2k+2
1.20. Dla pewnego całkowitego l mamy
(a)
S(1) : 62 − 1 = 36 − 1 = 35.
S(k) ⇒ S(k + 1) : 62(k+1) − 1 = 36 · 62k − 1 = 35 · 62k + 62k − 1 = 35l.
(d)
S(1) : 62 + 31+2 + 31 = 36 + 27 + 3 = 66
S(k) ⇒ S(k + 1) : 62k+2 + 3k+3 + 3k+1
= 36 · (62k + 3k+2 + 3k ) + 3k+3 + 3k+1 − 36 · 3k+2 − 36 · 3k
Rozwiązania 131
= 11 · l + (27 + 3 − 36 · 9 − 36) · 3k
= 11l − (6 + 324) · 3k
= 11(l − 30 · 3k ).
(m) Ponieważ 1053 = 34 · 13 więc twierdzenie jest rów-
noważne 13|32n−2 (52n − 3n 22n ), czyli 13|52n − 3n 22n ,
S(1) : 30 · 52 − 31 · 22 = 25 − 12 = 13,
S(k) ⇒ S(k + 1) : 52k+2 − 3k+1 22k+2 = 25 · 5k − 12 · 3k 22k
= 12(5k − 3k 22k ) + 13 · 52 = 13l + 13 · 52 .
1.21. Korzystamy tutaj z zasady indukcji zupełnej.

√ √
(1 + 2)1 + (1 − 2)1 2
S(1) : = = 1 = a1 ,
√ 2 √ 2
(1 + 2)2 + (1 − 2)2 6
S(2) : = = 3 = a2 ,
2 2
S(i), 1 ≤ i ≤ k ⇒ S(k + 1) : ak+1 = 2ak + ak−1
√ √
(1 + 2)k + (1 − 2)k
= 2
√ 2 √
(1 + 2)k−1 + (1 − 2)k−1
+
√ 2√ √ √
(3 + 2 2)(1 + 2)k−1 + (3 − 2 2)(1 − 2)k−1
=
√ k+1 √ 2k+1
(1 + 2) + (1 − 2)
= .
2
1.22.
S(0) : 20 + 30 = 2 = f (0),
S(1) : 21 + 31 = 5 = f (1),
S(i), 1 ≤ i ≤ k ⇒ S(k + 1) : f (k + 1) = 5f (k) − 6f (k − 1)
= 5 · 2k + 5 · 3k − 6 · 2k−1 − 6 · 3k−1 ,
= 4 · 2k−1 + 9 · 3k−1 = 2k+1 + 3k+1 .
1.23.
S(1) : oczywiste,
S(i), 1 ≤ i ≤ k ⇒ S(k + 1) : ak+1 = 1 · a1 + 2 · a2 + 3 · a3 + . . . + k · ak
132 Rozwiązania
3 3 3
= 3 · 1! + · 2 · 2! + · 3 · 3! + . . . + · k · k!
2 2 2
3
= 3 + [(3! − 2!) + (4! − 3!) + . . . + ((k + 1)! − k!)]
2
3
= (k + 1)!.
2
1.24.
S(1) : 5 = a1 ,
5
S(2) : = 5 = a2 ,
20
a1 a2 ak
S(i), 1 ≤ i ≤ k ⇒ S(k + 1) : ak+1 = k−1 + k−2 + . . . + 0
2 2 2
5 5 5 · 32 5 · ( 32 )k−2
= + + + ...
2k−1 2k−2 2k−3 20
5 1 h
2 k−2
i
= + 1 + 3 + 3 + . . . + 3
2k−2 2
5 1 + 3k−1 − 1
=
2k−2 2
3 k−1
= 5· .
2
1.25.
S(0) : 0! + 20 = 2,
S(1) : 1! + 21 = 3,
S(2) : 2! + 22 = 6,
S(i), 0 ≥ i ≥ k ⇒ S(k + 1) : ak+1 = (k + 5)ak − 4(k + 1)ak−1 + 4(k − 1)ak−2
= (k + 5)(k! + 2k ) − 4(k + 1)((k − 1)! + 2k−1 )
+4(k − 1)((k − 2)! + 2k−2 )
= (k − 1)!(k2 + 5k − 4k − 4 + 4)
+2k (k + 5 − 2k − 2 + k − 1)
= (k − 1)!(k2 + k) + 2k · 2
= (k + 1)! + 2k+1 .
Rozwiązania 133
1.26. Mamy

1
1−x , n = 3k + 1,


(a) fn (x) = − 1−x
x , n = 3k + 2,

 x, n = 3k,
(b) fn (x) = √ x ,
1+nx2
Dowód (a)
S(1) : oczywiste,
1−x 1
S(3k + 1) ⇒ S(3k + 2) : = 1 ,
−x 1 − 1−x
1
1−x − 1
S(3k + 2) ⇒ S(3k + 3) : x= 1 ,
1−x
S(3k + 3) ⇒ S(3k + 1) : oczywiste .
natomiast dowód (b):
S(1) : oczywiste,
√ x
x 2
S(k) ⇒ S(k + 1) : p = q 1+x .
1 + (k + 1)x 2 x2
1 + k 1+x 2
1.27. Oczywiście n = 2 jest liczbą pierwszą, czyli iloczynem jednej liczby

pierwszej - samej siebie. Niech n będzie dowolną liczbą naturalną większą
od 2. Załóżmy, że każdą liczbę naturalną mniejszą od n można przedstawić
w postaci iloczynu liczb pierwszych. Pokażemy, że n też można. Jeśli n
jest liczbą pierwszą, to teza dla n zachodzi. Jeśli n jest liczbą złożoną, to
można ją przedstawić w postaci iloczynu dwóch liczb od niej mniejszych,
ale większych od 1 : n = k · l, 1 < k, l < n. Na mocy założenia zarówno k,
jak i l, jest iloczynem liczb pierwszych: k = p1 · . . . · pi , l = q1 · . . . · qj , a więc
n = k · l też, oczywiście można tak przedstawić: n = p1 · . . . · pi · q1 · . . . · qj ,
co kończy dowód kroku indukcyjnego.
1.28. Gdyby istniały dwa takie ciągi {xn , n ≥ 0} i {yn , n ≥ 0} to x0 =
y0 = a, x1 = y1 = b. Załóżmy więc, że istnieje takie k, że xi = yi , 0 ≤ i ≤ k −
1, i xk 6= yk , (krok indukcyjny) ale xk = pxk−1 +qxk−2 = pyk−1 +qyk−2 = yk ,
co prowadzi do sprzeczności.
1.29. Jedna płaszczyzna dzieli przestszeń na 2 + (1 − 1) · 1 = 2 różne
obszary a jeśli mamy n − 1 płaszczyzn i 2 + (n − 2)(n − 1) obszarów, to
dokładając jedną płaszczyznę w położeniu ogólnym, dochodzi nam 2(n − 1)
obszarów, a więc mamy 2+(n−2)(n−1)+2(n−1) = 2+(n−1)n obszarów.
134 Rozwiązania
1.30. Oczywiście w dowodzie indukcyjnym pominęliśmy krok początko-

wy: dla n = 1 mamy n(n + 1) = 2 - liczba parzysta.
1.31. W przypadku n = 3 mamy P1 = {p2 , p3 } i P2 = {p1 , p2 } i punkty
przecięcia prostych z P1 i P2 mogą być różne.
1.32.
(a) Mamy
x\y 0 1 2 3 4 n
0 1 2 3 4 5 n+1
1 2 3 4 5 6 n+2
2 3 5 7 9 11 2n + 3
3 5 13 29 61 125 2n+3 − 3
2 22 ·2
22 22 22 ··
22 22 22
4 13 65533 2 −3 2 −3 2 −3 2| 2{z } −3
n+3 razy
(b) Indukcyjnie ze względu na m.

m = 0. Dla m = 0 wynika to wprost z definicji.
m = 1. Natomiast dla m = 1 otrzymujemy
A(1, 0) = A(0, 1) = 2 > 1,

A(1, n) = A(0, A(1, n − 1)) = A(1, n − 1) + 1 > (n − 1) + 1 + 1 = n + 1.
m > 1. Mamy z założeń indukcyjnych:

założenie ind.
A(m, 0) = A(m − 1, 1) > 1,
założenie ind.
A(m, n) = A(m − 1, A(m, n − 1)) > A(m, n − 1) + 1,
tak więc wykonujemy tutaj indukcję względem n i otrzymujemy tezę.

(c) Z udowodnionego punktu (b) mamy
A(m, n) = A(m − 1, A(m, n − 1)) ≥ A(m, n − 1) + 1 > A(m, n − 1),
a więc funkcja Ackermanna jest funkcją niemalejącą drugiego argumen-

tu. Z drugiej strony, wykorzystując ten fakt oraz A(m, n−1) ≥ n−1+1 =
n otrzymujemy
A(m, n) = A(m − 1, A(m, n − 1)) ≥ A(m − 1, n),
co kończy dowód tego podpunktu.

(d) Iterując definicję otrzymujemy
A(m + 1, x + y) = A(m, A(m + 1, x + y − 1)) (10.1)

= A(m, A(m, A(m + 1, x + y − 2))) = . . .
= A(m, A(m, . . . A(m A(m + 1, x)) . . .).
| {z }
y− razy
Rozwiązania 135
Zauważmy teraz, że
A(m + 2, x − 1) ≥ 2x.
Ponieważ
A(1, n) = A(0, A(1, n − 1)) = A(1, n − 1) + 1 = A(1, n − 2) + 2

= . . . = A(1, 0) + n = n + 2.
oraz
A(2, n) = A(1, A(2, n − 1)) = 2 + A(2, n − 1) = 4 + A(2, n − 2) = . . .

= 2n + A(2, 0) = 2n + A(1, 1) = 2n + 3,
(por. z tabelą z punktu (a)). Ponadto wykorzystując wynik punktu (c)

mamy
A(m + 2, x − 1) = A(m + 1, A(m

| {z }
+ 2, x − 2))
| {z }
≥1 ≥2
≥ A(1, A(2, x − 2))
= A(2, x − 2) + 2
= 2(x − 2) + 3 + 2
> 2x.
Stąd, kładąc 0 ≤ y ≤ x otrzymujemy
A(m+1, x+y) ≤ A(m+1, 2x) ≤ A(m+1, A(m+2, x−1)) = A(m+2, x),
co po uwzględnieniu (10.1) kończy dowód (d).

1.33.
S(0) Oczywiście x ∈ Bo wtedy i tylko wtedy gdy x ∈ Ao .
S(k) ⇒ S(k + 1) Niech x będzie dowolnym elementem zbioru X. Zdefi-
niujmy dwie funkcje zdaniowe:
Φ(k) = {x występuje w parzystej liczbie zbiorów

spośród {Ao , A1 , A2 , . . . Ak },},
Ψ(k) = {x ∈ Ak },
i rozważmy cztery sytuacje:

Φ(k) ∧ Ψ(k + 1)
Wtedy z założenia indukcyjnego x 6∈ Bk a więc x ∈ Ak+1 \Bk ⊂ Bk ÷
Ak+1 .
Φ(k) ∧ (∼ Ψ(k + 1))
Wtedy z założenia indukcyjnego x 6∈ Bk a więc x 6∈ Bk ÷ Ak+1 .
136 Rozwiązania
(∼ Φ(k)) ∧ Ψ(k + 1)
Wtedy z założenia indukcyjnego x ∈ Bk a więc x ∈ Ak+1 ∩ Bk a stąd
x 6∈ Bk ÷ Ak+1 .
(∼ Φ(k)) ∧ (∼ Ψ(k + 1))
Wtedy z założenia indukcyjnego x ∈ Bk a więc x ∈ Bk \Ak+1 ⊂ Bk ÷
Ak+1 .
1.34.
(a) Udowodnimy, że p ⇒ p ⇒ . . . ⇒ p jest zdaniem zawsze prawdziwym dla
| {z }
2n razy
dowolnego p i n ≥ 1.
S(1) : Rzeczywiście, z Tabelki 1 mamy p ⇒ p ≡ 1 zarówno dla p = 0
jak i p = 1.
S(k) ⇒ S(k + 1) : Z założenia indukcyjnego wystarczy wykazać, że
1 ⇒ p ⇒ p ≡ 1 ale zwróćmy uwagę, że 1 ⇒ p jest zdaniem, które ma
zawsze wartość logiczną p i teza wynika z poprzedniego podpunktu.
(b) S(1) : Oczywiście ∼ p1 ≡∼ p1 .
S(k) ⇒ S(k + 1) : Z założenia indukcyjnego wystarczy wykazać, że
∼ (p ∧ q) ≡ (∼ p∨ ∼ q) a to wynika z Tabelki
p q p∧q ∼ (p ∧ q) ∼p ∼q ∼ p∨ ∼ q
0 0 0 1 1 1 1
0 1 0 1 1 1 1
1 0 0 1 1 1 1
1 1 1 0 0 0 0
Kładziemy teraz p = p1 ∧ p2 ∧ p3 ∧ . . . ∧ pk , q = pk+1 i otrzymujemy tezę.

1.35.
S(4) : 4 = 2 · 2 zł. + 0 · 5 zł.,

S(5) : 5 = 0 · 2 zł. + 1 · 5 zł.,
jeśli teraz założymy S(k − 1), S(k), a więc w szczególności
k − 1 = α · 2 zł. + β · 5 zł.,
to wtedy
S(k + 1) : k + 1 = (α + 1) · 2 zł. + β · 5 zł.
Rozwiązania 137
Rozdział 2. Wstęp do rekurencji, metoda repertuaru
2.1. Przenosimy na wolną iglicę podwójną (n − 1)-wieżę, następnie prze-

nosimy dwa największe krążki i znowu przenosimy podwójną (n − 1)-wieżę,
co prowadzi do rekurencji
(
T1 = 2,
Tn = 2Tn−1 + 2,
którą można rozwiązać na przykład metodą repertuaru parametryzując do

(
t1 = α,
tn = 2Tn−1 + β,
dalej testujemy funkcje
( tn = 1 ( tn = 2n
1 = α 21 = α
1 = 2+β 2n = 2n + β
( (
α = 1 α = 2
β = −1 β = 0
1 = A(n) − B(n) 2n = 2A(n)
zatem
tn = α2n−1 + β(2n−1 − 1).
Stąd
Tn = 2n+1 − 2 = 2hn , n ≥ 0,
gdzie hn jest minimalną ilością ruchów potrzebnych do przeniesienia krąż-

ków w ”zwykłej” wieży z Hanoi.
2.2. Rekurencja powstała w wyniku następującej procedury:
(i) Przenosimy n − k krążków na jedną iglicę wykorzystując wszystkie 4
iglice (Wn−k ).
(ii) Przenosimy największe k krążki na wolną iglicę wykorzystując tylko
trzy iglice (hk ).
(iii) Przeniesione w punkcie (i) krążki przenosimy na tę iglicę, na którą
przenieśliśmy krążki w punkcie (ii) wykorzystując dowolnie wszystkie 4
iglice.
2.3. Zauważmy, że każdą taką ”literę” V można w myślach przedłużyć
do dwóch przecinających się prostych:
138 Rozwiązania
❆ ✁5
❆ ✁✟✟
❆ ✟✟✁
❍ ❍ ❆ ✟✟ ✁
✟✟ ❆ 3 ✟✟ ✁6
❍ ✟✟ ❍ ❆✟✟ ✁
❍✟✟ 2 ❍✟✟❆ 4 ✁
✟❍❍ ✟❍❍ 2 ❆ ✁
❍ ❍
✟ 1 ❍❍ ✟ ❆❍❍ ✁
✟ ❍ ✟ ❆ ❍❍ ✁
1 ❆7 ✁ ❍❍
❆✁ ❍
✁❆
V1 = 2 V2 = 7
✁ ❆
Jeśli więc ln jest liczbą obszarów w problemie ”pizzy” (zob. Problem 1.2.2
[12]) to poszukiwana liczba obszarów Vn = l2n −2n, a ponieważ ln = n(n+1)
2 +
1, n ≥ 0, więc Vn = n(2n − 1) + 1, n ≥ 0.
2.4.
✁❆
✁❆ ✁✁❆❆
✁❆ ✁✁❆❆ ✁✁✁✁❆❆❆❆
✁❆ ✁✁❆❆ ✁✁✁✁❆❆❆❆
✁❆ ✁✁❆❆ ✁✁✁✁✁❆❆❆❆❆
✁✁✁❆❆❆ ✁✁✁✁ ❆❆❆❆ ✁✁✁ ❆❆❆
✁ ❆ ✁✁ ❆❆ ✁✁✁ ❆❆❆ ✁✁ ❆❆ ✁✁ ❆❆
✁ ❆ ✁✁ ❆❆ ✁✁ ❆❆ ✁✁ ❆❆ ✁✁ ❆❆
✁ ❆ ✁ ❆ ✁ ❆ ✁ ❆ ✁ ❆
Ro = 1 R1 = 2 R2 = 4 R3 = 8 R4 = 14 R5 = 22
Łatwo widać, że pierwszy trójkąt dodał dwa obszary (wewnętrzny i ze-

wnętrzny) a każdy następny (n-ty) trójkąt dodaje 2(n − 1) obszarów do
poprzednich. Zatem
(
Ro = 1, R1 = 2,
Rn = 2(n − 1) + Rn−1 , n ≥ 2,
a stąd
(
2(n − 1) + 2(n − 2) + . . . + 2 + 2 = n2 − n + 2, n ≥ 1,
Rn =
1, n = 0.
2.5. Mamy
Rozwiązania 139
Po = 1 P1 = 2 P2 = 8 P3 = 20
Łatwo widać, że kolejny, n-ty trójkąt może zwiększyć maksymalnie ilość

obszarów o 6(n − 1). Stąd
Pn = 6(n − 1) + 6(n − 2) + . . . 6 + P1 , n ≥ 1,
zatem uwzględniając, że P1 = 2 :
Pn = 3n(n − 1) + 3, n ≥ 1.
W konsekwencji (
3n(n − 1) + 2, n ≥ 1,
Pn =
1, n = 0.
2.6. Mamy
✤✜
✛✘
✤✜ ✤✜
✎☞ ✎☞
✍✌ ✚✙
✣✢
✍✌
✣✢ ✣✢
Oo = 1 O1 = 3 O2 = 12
Łatwo widać, że kolejne, n-te koło może zwiększyć maksymalnie liczbę ob-
szarów o 8(n − 1) + 1. Stąd
On = 8(n − 1) + On−1 + 1, n ≥ 1,
zatem
8n(n − 1)
On = + n + 1 + Oo = 4n2 − 3n + 2, n ≥ 1,
2
więc ostatecznie (
4n2 − 3n + 2, n ≥ 1,
On =
1, n = 0.
2.7. Niech m = N W W (n + 1, n + 2, . . . , 2n). Można też wybrać dowolną

wielokrotność N W W (n + 1, n + 2, . . . 2n), na przykład m = (2n)!
n! .
140 Rozwiązania
2.8. Wypiszmy kilka początkowych wyrazów ciągu:
Wyraz Wartość
Ro α
R1 β
1+β
R2 α
1+α+β
R3 αβ
1+α
R4 β
R5 α
R6 β
i jak widać ciąg ten jest okresowy o okresie 5, a więc



 α dla k = 0,


 β

 dla k = 1,
1+β
R5n+k = α dla k = 2,
 1+α+β



 αβ dla k = 3,
 1+α

β dla k = 4.
2.9. Wypiszmy kilka początkowych wyrazów ciągu:
Wyraz Wartość Wyraz Wartość

4
Ro 1 R7 5
R1 2 R8 1
R2 5 R9 2
R3 8 R10 5
R4 7 R11 8
16
R5 5 R 12 7
7 16
R6 5 R14 5
i jak widać ciąg ten jest okresowy o okresie 8, a więc


1

 dla k = 0,

2



 dla k = 1,
dla

5


 k = 2,


8
 dla k = 3,
R8n+k = dla
 7

k = 4,
16



 5 dla k = 5,

7
dla




 5 k = 6,
 4

5 dla k = 7.
Rozwiązania 141
2.10. Wypisując kilka początkowych wyrazów widzimy, że gn = 3n jest

rozwiązaniem tej rekurencji. Żeby to udowodnić posłużymy się dowodem
indukcyjnym:
S(0) : 30 = 1,
S(1) : 31 = 3,
S(n − 1), S(n − 2) ⇒ S(n) : gn = 32(n−1)−(n−2) = 3n .
k
2.11. Wypisując kilka początkowych wyrazów widzimy, że g(22 ) = k
jest rozwiązaniem tej rekurencji. Żeby to udowodnić posłużymy się dowodem
indukcyjnym:
0
S(0) : g(22 ) = 0,
k−1 k
p k−1
S(22 ) ⇒ S(22 ) : g22k = 2g( 22k ) + 1 = g(22 ) + 1 = k − 1 + 1 = k.
2.12. Dzielimy stronami rekurencję przez 2n i podstawiamy

(
ao , n = 0,
Tn = nan
2n , n ≥ 1,
otrzymując 
 To = 1,

n−1
P
n
 Tn = 2 −
 Tk , n = 1, 2, ....
k=1
Przepisując ostatnie równanie dla n i n − 1 i odejmując stronami otrzymu-

jemy
Tn = 2n − T1 − T2 − . . . − Tn−2 − Tn−1 ,
Tn−1 = 2n−1 − T1 − T2 − . . . − Tn−2 ,
−
Tn − Tn−1 = 2n−1 − Tn−1
czyli
Tn = 2n−1 , n ≥ 2.
Bezpośrednio obliczamy To = 1, T1 = 2, i wracamy do an

 1,
 n = 0,
an = 4,
n = 1,
 22n−1

n , n ≥ 2.
142 Rozwiązania
2.13. Szukamy rozwiązania postaci
g(n) = αA(n) + βB(n), n ≥ 1.
Z Uwagi 2.1 (iii) wiemy, że jeśli n = (1, bm−1 bm−2 . . . b1 bo )2 to
αA(n) = (α, bm−1 , bm−2 , . . . b1 , b0 )1 = α + bm−1 + bm−2 + . . . + b1 + b0 , n ≥ 1,
co stanowi definicję funkcji A.

Przyjmijmy teraz g(n) = n wtedy
g(n) = n
α=1
β=1
prowadząc do
B(n) = n − A(n), n ≥ 1,
i w konsekwencji:
g(n) = (α − β)A(n) + βn, n ≥ 1.
2.14. Szukamy rozwiązania postaci
h(n) = αA(n) + γo B(n) + γ1 C(n) + δ0 D(n) + δ1 E(n).
Z Uwagi 2.1 (iii) wiemy, że jeśli n = (1, bm−1 bm−2 . . . b1 bo )2 to
αA(n) + δ0 D(n) + δ1 E(n) = (α, δbm−1 , δbm−2 , . . . δb1 , δb0 )4 , n ≥ 1,
co stanowi definicę funkcji A, D, E.

Przyjmijmy teraz h(n) = n i h(n) = n2 , wtedy
h(n) = n h(n) = n2
α=1 α=1
γo = −2 γo = 0
γ1 = −2 γ1 = 4
δo = 0 δ0 = 0
δ1 = 1 δ1 = 1
prowadząc do
3A(n) + 3E(n) − n(n + 1)
B(n) = , n ≥ 1,
4
n2 − A(n) − E(n)
C(n) = , n ≥ 1.
4
Rozwiązania 143
2.15. Z Uwagi 2.1 (iii) mamy

h(125) = h((1331)4 ) = (α1 , β3 , β3 , β1 )3 = (3, 0, 0, 5)3 = 86.
2.16. Z Uwagi 2.1 (iii) dla βj = j 2 , j = 0, 1, 2, 3, 4, mamy

h(312) = h((2222)5 ) = (α2 , β2 , β2 , β2 )2 = (3, 4, 4, 4)2 = 52.
2.17. Parametryzujemy do
(
T1 = α,
β
Tn = 4Tn−1 + 3n , dla n > 0.
i testujemy różne funkcje:
Tn = 1/3n Tn = 4n
( (
1
3 = α, 4 = α,
1
n
3(
4
= 3n−1 + 3βn , 4n = 4n + 3βn ,
(
α = 31 , α = 4,
β = −11, β = 0,
1 1 n
3n = 3 A(n) − 11B(n), 4 = 4A(n),
skąd
A(n) = 4n−1 ,
12n−1 − 1
B(n) = ,
11 · 3n
a zatem
12n−1 − 1
Tn = 7 · 4n−1 + 5 · .
11 · 3n
(
To = α,
Tn = nTn−1 + βn + γ, dla n > 0.
i rozważamy rekurencję:
Tn = nTn−1 + 1.
Rekurencja ta, po rozpisaniu początkowych wyrazów ma jedno z rozwiązań
n
X n!
Tn = 1 + n + n(n − 1) + . . . n! =
k=1
k!
dlatego testujemy (zob. Uwaga 2.1 (ii)) następujące funkcje

144 Rozwiązania
Pn
Tn = 1 Tn = n! Tn = k=1 n!k!

 0P = α,
1 = α, 1 = α, Pn−1
= n k=1 (n−1)!
n n!
1 = n + βn + γ, n! = n · (n − 1)! + βn + γ,  k=1 k! k!
   +βn + γ,
 α = 1,  α = 1,  α = 0,
β = −1, β = 0, β = 0,
  
γ = 1, γ = 0, γ = 1,
Pn n!
1 = A(n) − B(n) + C(n), n! = A(n), k=1 k! = C(n)
skąd
A(n) = n!,
n
X n!
B(n) = n! − 1 + ,
k=1
k!
n
X n!
C(n) = ,
k=1
k!
a zatem
n
X n!
Tn = −5 · n! − 1 + .
k=1
k!
(
g1 = α,
gn+1 = 2gn + β, dla n > 0,
i wybieramy (zob. Uwaga 2.1 (ii)) następujące funkcje
gn = 1 gn = 2n
( (
1 = α, 2 = α,
1 = 2 + β, 2n+1 = 2 · 2n + β,
( (
α = 1, α = 2,
β = −1, β = 0,
1 = A(n) − B(n), n
2 = 2A(n),
skąd
A(n) = 2n−1 ,
B(n) = 2n−1 − 1,
a zatem
gn = 2n + 7 · (2n−1 − 1).
Rozwiązania 145
2.20. Parametryzujemy (zob. Uwaga 2.1 (i)) do

(
g1 = α,
gn+1 = gn + βn2 + γn + δ, dla n > 0,
i podstawiamy następujące funkcje
gn = 1 gn = n

1 = α, 1 = α,
1 = 1 + βn2 + γn + δ, n+1  = n + βn2 + γn + δ,

 α = 1, 
 α = 1,
 
β = 0, β = 0,

 γ = 0, 
 γ = 0,
 
δ = 0, δ = 1,
1 = A(n), n = A(n) + D(n),
g n = n2 g n = n3

1 = α, 1 = α,
n2 + 2n + 1 = n2 + βn2 + γn + δ, n3 + 3n2 + 3n
+ 1 = n3 + βn2 + γn + δ,

 α = 1, 
 α = 1,
 
β = 0, β = 3,

 γ = 2, 
 γ = 3,
 
δ = 1, δ = 1,
n2 = A(n) + 2C(n) + D(n), n3 = A(n) + 3B(n) + 3C(n) + D(n),
skąd
A(n) = 1,
n(n − 1)(2n − 1)
B(n) = ,
6
n(n − 1)
C(n) = ,
2
D(n) = n − 1,
a zatem
n(n − 1)(2n − 1)
gn = + 3n − 2.
6
(
g1 = α,
gn+1 = 3gn + βn + γ, dla n > 0,
i sprawdzamy następujące funkcje (zob. Uwaga 2.1 (ii))

146 Rozwiązania
gn = 1 gn = n gn = 3n
( ( (
1 = α, 1 = α, 3 = α,
1 = 3 + βn + γ, n + 1 = 3n + βn + γ, 3n+1 = 3n+1 + βn + γ,
  
 α = 1,
  α = 1,
  α = 3,

β = 0, β = −2, β = 0,

 γ = −2, 
 γ = 1, 
 γ = 0,
1 = A(n) − 2C(n), n = A(n) − 2B(n) + C(n), 3n = 3A(n),
skąd
A(n) = 3n−1 ,
3n − 1 − 2n
B(n) = ,
4
3n−1 − 1
C(n) = ,
2
a zatem
3n − 1 − 2n 3n−1 − 1
gn = −3n + − .
4 2
(
g1 = α,
gn+1 = 2gn + βn2 + γn + δ, dla n > 0,
i testujemy następujące funkcje (zob. Uwaga 2.1 (ii))
gn = 1 gn = n

1 = α, 1 = α,
2
1 =  2 + βn + γn + δ, n + 1 = 2n + βn2 + γn + δ,

 α = 1, 
 α = 1,
 
β = 0, β = 0,

 γ = 0, 
 γ = −1,
 
δ = −1, δ = 1,
1 = A(n) − D(n), n = A(n) − C(n) + D(n),
g n = n2 gn = 2n

1 = α, 2 = α,
n2 + 2n + 
1 = 2n2 + βn2 + γn + δ, 2n+1 = 2n+1 + βn2 + γn + δ,

 α = 1, 
 α = 2,
 
β = −1, β = 0,

 γ = 2, 
 γ = 0,
 
δ = 1, δ = 0,
n2 = A(n) − B(n) + 2C(n) + D(n), 2n = 2A(n),
Rozwiązania 147
skąd
A(n) = 2n−1 ,
B(n) = 3 · 2n − n2 − 2n − 3,
C(n) = 2n − n − 1,
D(n) = 2n−1 − 1,
a zatem
gn = 2n − n2 − 2n − 2.
Rozdział 3. Sumy i ich obliczanie, metoda czynnika

sumacyjnego
3.1. Mamy
( (
1, n = 0, 1, 1, n = 1,
an = bn = n
2, n ≥ 2, n ≥ 2,
n−1 ,
( (
4, n = 0, 1, n = 1,
cn = sn = 2n−2
5n, n ≥ 1, n , n ≥ 2,
a więc 
 4,
 n = 0,
Tn = 9, n = 1,
 n (9 + 5 Pn−2 2k ), n ≥ 2,

2n−2 k=0
a ponieważ
n−2
X
2k = 2n−1 − 1,
k=0
więc (
4, n = 0,
Tn = n
2n−1
(5 · 2n−1 + 4), n ≥ 1.
3.2. Mamy
(
1, n = 0, 2n−1
an = bn = 3, n ≥ 1, cn = 3n , n ≥ 0, sn = , n ≥ 1,
2, n ≥ 1, 3n
a więc
n
3n 1 X 2k−1 k
Tn = ( · 3 · 1 + 3 )
2n 3 k=1
3k
148 Rozwiązania
n−1
3n X
= n
(1 + 2k )
2 k=0
= 3n .
3.3. Mamy
(
1, n = 0, 1,
an = n2 bn = n, n ≥ 1,
(n−1)2 ,n ≥ 2,

 3, n = 0, (
 1, n = 1,
cn = 1, n = 1, sn = (n−1)2
 n! n! , n ≥ 2,
n−1 , n ≥ 2,

a więc (
3, n = 0,
Tn = n! Pn−1
n2 (3 +1+ k=0 k), n ≥ 1,
a ponieważ
n−1
X (n − 1)n
k= ,
k=0
2
więc (
3, n = 0,
Tn = n! (n−1)n
n2 (4 + 2 ), n ≥ 1.
3.4. Dzieląc ostatnią równanie przez n mamy

(
1, n = 0,
an = bn = 1, n ≥ 1,
n, n ≥ 1,
(
7, n = 0,
cn = 1 sn = (n − 1)!, n ≥ 1,
3n (n−1)! , n ≥ 1,
a więc
n
1 X 1
Tn = (7 + k
)
n! k=1
3
1
1 1 − 3n+1
= (7 − 1 + )
n! 1 − 31
1 1 1
= (7 − ), n ≥ 1.
n! 2 2 · 3n
Rozwiązania 149
3.5. Podane równanie rekurencyjne jest równoważne

(
To = 0,
1
(n2 Tn − (n − 1)Tn−1 )3 = ( (n+1)! )3 , n = 1, 2, 3, ... .
czyli (
To = 0,
1
n2 Tn = (n − 1)Tn−1 + (n+1)! , n = 1, 2, 3, ... .
a tutaj
(
1, n = 0,
an = bn = (n − 1), n ≥ 1,
n2 , n ≥ 1,
(
0, n = 0,
cn = 1 sn = (n − 1)!, n ≥ 1,
(n+1)! , n ≥ 1,
a więc
n
1 X 1
Tn =
n · n! k=1 k(k + 1)
n
1 X 1 1
= ( − )
n · n! k=1 k k + 1
1 1
= (1 − )
n · n! n+1
1
= , n ≥ 1.
(n + 1)!
3.6. Mamy
( (
1, n = 0, 1, n = 1,
an = bn = n 2
2, n ≥ 1, ( n−1 ) , n ≥ 2,
(
3, n = 0, 2n−1
cn = n3 sn = n2 , n ≥ 1,
2n , n ≥ 1,
a więc (
3, n = 0,
Tn = n2 n(n+1)
2n (3 + 4 ), n ≥ 1.
3.7. Dzielimy ostatnie równanie stronami przez 2n i podstawiamy Tn =

an
2n , n ≥ 0, otrzymując

 To = 1,

n−1
P
n
 Tn = 2 +
 Tk , n = 1, 2, ... .
k=0
150 Rozwiązania
Odejmując stronami ostatnie równanie dla n i dla n − 1 otrzymujemy
Tn = 2n + T1 + T2 + . . . + Tn−2 + Tn−1 ,
Tn−1 = 2n−1 + T1 + T2 + . . . + Tn−2 ,
−
Tn − Tn−1 = 2n−1 + Tn−1
a więc otrzymujemy rekurencję

(
To = 1,
Tn = 2Tn−1 + 2n−1 , n = 1, 2, ... .
Stosując metodę czynnika sumacyjnego otrzymujemy

(
1, n = 0, 1
an = 1, n ≥ 0, bn = 2, n ≥ 1, cn = sn = , n ≥ 1,
2n−1 , n ≥ 1, 2n
a więc
(
1, n = 0,
Tn =
2n (1 + n2 ), n ≥ 1,
a początkowy ciąg spełnia

(
1, n = 0,
an = n n
4 (1 + 2 ), n ≥ 1.
3.8. Mamy

 1,
n = 0,
 (
1, n = 1,
an = 2, n = 1, bn = n

 n, n ≥ 2, n−1 , n ≥ 2,


 3, n = 0,
 (
 1,
 n = 1, 1, n = 1,
2
cn = n(n+2)
+ n2 2n−1 sn = 2·(n−1)!


 (n−1)!2(n+1)(n+3) (n−1)! n , n ≥ 2,
 5n2
 + 2·(n−3)! , n ≥ 2,
a więc

 3,
 n = 0,
7
Tn = 4, Pn
n = 1,
1 1 k+2
+ k2k + 5k(k − 1)(k − 2))), n ≥ 2.

2·(n−1)! (3 2 + k=2 ( (k+1)(k+3)

Rozwiązania 151
Z drugiej strony
k+2 k2 + 4k + 4 k(k + 3) + k + 4
= =
(k + 1)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
k k+4
= +
(k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
k+2−2 k+3+1
= +
(k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
= k−1 − 2k−2 + k−2 + k−3
= k−1 − k−2 + k−3 ,
oraz
n
X n
X n
X
k2k = k(△2k ) = k2k |n+1
0 − (△k)2k+1
k=0 k=0 k=0
n+1 n+1
= (n + 1)2 −2 +2
n+1
= (n − 1)2 + 2,
a więc
n
X k+2
S = + k2k + 5k3 ,
k=2
(k + 1)(k + 3)
n
X 1
= (k−1 − k−2 + k−3 + k2k + 5k3 ) − 3
k=0
24
1 1 1
= Hn+1 − 1 + + −
n + 2 4 2(n + 2)(n + 3)
5 1
+ n(n − 1)(n − 2)(n − 3) + (n − 1)2n+1 + 2 − 3 ,
4 24
zatem


 3, n = 0,

 7
Tn = 4, n = 1,
1 17 1 1


 2·(n−1)! (1 24 + Hn+1 + n+2 − 2(n+2)(n+3)
+ 45 n(n − 1)(n − 2)(n − 3) + (n − 1)2n+1 ),

n ≥ 2.
3.9. Mamy
(
1, n = 0,
an = bn = n, n ≥ 1,
β, n ≥ 1,
(
α, n = 0, β n−1
cn = sn = n! , n ≥ 1,
γn!, n ≥ 1,
152 Rozwiązania
a więc
n! γ(β n − 1)
Tn = (α + ), n ≥ 0.
βn β−1
3.10. Połóżmy
( 1
β1,0 , n = 1,
un = α1,0 α2,0 ...αn−1,0
( β1,0 β2,0 ...βn−1,0 βn,0 , n > 1,
1
β0,1 , n = 1,
vn = α0,1 α0,2 ...α0,n−1
 β0,1 β0,2 ...β0,n−1 β0,n , n > 1,
a1,k−n+1 a2,k−n+2 ...an−1,k−1
b1,k−n+1 b2,k−n+2 ...bn−1,k−1 bn,k , 1 < n < k,




 1
b1,k , 1 = n < k,





 an−k+1,1 an−k+2,2 ...an−1,k−1
sn,k = bn−k+1,1 bn−k+2,2 ...bn−1,k−1 bn,k , n > k,

 1



 bn,1 , 1 = k ≤ n,


 a1,1 a2,2 ...an−1,k−1
b1,1 b2,2 ...bn−1,k−1 bn,k , n = k,


a stąd

β1,0 ···βn,0 Pn
Tn,0 = α1,0 ···αn,0 d+ i=1 ui γi,0 ,

β0,1 ···β0,k Pk
T0,k = α0,1 ···α0,k d+ i=1 vi γ0,i ,
 Pn
1

 sn,k an,k T0,k−n + i=1 si,k−n+i ci,k−n+i , n < k,


 Pk
1
Tn,k = sn,k an,k Tn−k,0 + i=1 sn−k+i,i cn−k+i,i , n > k,


 1 Pn


sn,k an,k d+ i=1 si,i ci,i , n = k.
3.11. Ponieważ
( ( 1
−1, k ≥ n, (k−1)! , k ≥ n,
an,k = 2k, bn,k = cn,k = 1
1, k < n, (n−1)! , k < n,
2n−1
αn,0 = n, βn,0 = 1, γn,0 = (n−1)! ,
(−2)k−1
α0,k = (k + 1)2 , β0,k = k, γ0,k = k! ,
więc
un = (n − 1)!,
vn = n!,

(−1)n 2n−1 (k−1)!

 k > n,
(k−n)! ,
sn,k = k−1
2 (k − 1)!,
k < n,

(−1)k 2k−1 (k − 1)!, k = n,

Rozwiązania 153
a stąd
T0,0 = 0,
2n − 1
Tn,0 = , n > 1,
n!
1 − (−2)k
T0,k = , k > 1,
3(k + 1)(k + 1)!
 h i
1 1−(−2)k−n (−2)n −1


 (−2)n k! 3(k−n+1) 2 + 3 , n < k,
 h i
1 n−k Pk 2i−1
Tn,k = 2k k!(n−k)!
2 − 1 + i=1 n−k+i−1 , n > k,

 ( n−k )

 n
2 −(−1) n
3·2n ·n! , n = k.
3.12. Oczywiście
bn,k cn,k
Tn,k = Tn,k−1 +
an,k an,k
bn,k βn,k−1 bn,k γn,k−1 cn,k
= Tn−1,k−1 + + ,
an,k αn,k−1 an,k αn,k−1 an,k
a z drugiej strony
βn,k γn,k
Tn,k = Tn−1,k +
αn,k αn,k
βn,k bn−1,k βn,k cn−1,k γn,k
= Tn−1,k−1 + + ,
αn,k an−1,k αn,k an−1,k αn,k
zatem
βn,k bn−1,k bn,k βn,k−1
αn,k an−1,k = an,k αn,k−1 ,
βn,k cn−1,k γn,k bn,k γn,k−1 cn,k
αn,k an−1,k + αn,k = an,k αn,k−1 + an,k .
Jeśli teraz położymy

an,0 an,1 . . . an,k−1
sn,k = ,
bn,1 bn,2 . . . bn,k
α0,0 α1,0 . . . αn−1,0
vn = ,
β1,0 β2,0 . . . βn,0
α0,0 = 1,
to h i
1 an,0 Pn Pk
Tn,k = sn,k an,k vn αn,0
(d + j=1 vj γj,0 ) + j=1 sn,j cn,j , n, k ≥ 0.
154 Rozwiązania
3.13. Ponieważ
3
(n − 1)Un−1 = 2Tn−1 − ,
(n − 1)!
więc (
T0 = 1,
2
nTn = 2Tn−1 − (n−1)! .
Podstawiając do wzoru na rozwiązanie metodą czynnika sumacyjnego

(
1, n = 0,
an = bn = 2,
n, n ≥ 1,
(
1, n = 0, (n−1)!
cn = 2 sn = 2n , n ≥ 1,
− (n−1)! , n ≥ 1,
otrzymujemy
n
2n X 2n+1 − 2
Tn = 1− 21−j =
n! j=1
n!
a (
5, n = 0,
Un = 2n+2 −7
n!·n , n ≥ 1.
3.14. Musimy policzyć:

n X
2 X i
j k−1
X X
S = 1
i=0 j=1 k=1 l=1
n X j
2 X i
X
= (k − 1)
i=0 j=1 k=1
n X
2 i
X (j − 1)j
=
i=0 j=1
2
n X 2 i
1X
= j2
2 i=0 j=0
n
1X i
= j 3 |20 +1
6 i=0
n
1X
= (2i + 1)3
6 i=0
n
1X
= (2i + 1)2i (2i − 1)
6 i=0
Rozwiązania 155
n
1X
= (8i − 2i )
6 i=0
1 8n+1 − 1 2n+1 − 1
= ( − ).
6 7 2
3.15. Musimy policzyć:

n−1
XX i−1
S = (k2 − 2k )
i=0 k=0
n−1
XX i−1
= (k2 + k1 + 2k )
i=0 k=0
n−1
X 1 1
= ( i + i2 − 2i + 1)
3
i=0
3 2
1 4 1 3
= n + n − 2n + 1 + n.
12 6
3.16. Obliczamy:
10 X
X i−1 k−1
X
IN CREM EN T = 1
i=1 k=1 j=1
10 X
X i−1
= (k − 1)
i=1 k=1
X10
= (i − 1)(i − 2)/2
i=1
X9
= i2 /2
i=0
103
=
6
8 · 9 · 10
=
6
= 120.
IN CREM
X EN T
SU M = i
i=1
120 · 121
=
2
= 7260.
156 Rozwiązania
3.17. Tablica a przyjmuje wartości:

 
1 n n2 ... nn−1

 k kn kn2 ... knn−1 

2kn2 2knn−1
 
[ai,j , 1 ≤ i, j ≤ n] =  2k 2kn ... 

.. .. .. .. .. 
.
 
 . . . . 
(n − 1)k (n − 1)kn (n − 1)kn2 . . . (n − 1)knn−1
a poszukiwana suma to:
n
X X
S = ai,j
j|100 i=1
X n
X
j−1
= n ( (i − 1)k + 1)
j|100 i=2
X kn(n − 1) + 2
= k( nj−1 )
j|100
2
kn(n − 1) + 2 X
= nj−1
2 j∈{1,2,4,5,10,20,25,50,100}
kn(n − 1) + 2
= (1 + n + n3 + n4 + n9 + n19 + n24 + n49 + n99 ).
2
3.18. Tablica a przyjmuje wartości:

 
1 n n2 ... nn−1

 k kn kn2 ... knn−1 

k2 k2 n k 2 n2 k2 nn−1
 
[ai,j 1 ≤ i, j ≤ n] =  ... 

.. .. .. .. .. 
.
 
 . . . . 
kn−1 kn−1 n k n−1 n2 . . . kn−1 nn−1
a poszukiwana suma to:
n
XX
S = ai,j
j|13 i=1
XX n
= nj−1 ki−1
j|13 i=1
X n−1
X
= nj−1 ki
j|13 i=0
n −1
j−1 k
X
= ( n )
j|13
k−1
Rozwiązania 157
kn − 1
= (1 + n12 ) .
k−1
3.19. Ponieważ
n
X X X
(−1)n+1−j = (−1)Sn , (−1)n+1−j = (−1)n−j = Sn
j=0 1≤j≤n+1 0≤j≤n
więc w tym przypadku f (x) = x, g(x) = −x, zatem powinniśmy rozwiązać

równanie
(−1)n+1−0 + Sn = −Sn + (−1)n+1−n−1
czyli
1 − (−1)n+1
Sn = , n ≥ 0.
2
Zauważmy, że
n+1
X n+1
X
Pn+1 = (−1)n+1−k k = (−1)n+1 · 0 + (−1)n+1−k k
k=0 k=1
X k→k+1 X
n+1−k
= (−1) k = (−1)n−k (k + 1)
1≤k≤n+1 0≤k≤n
Xn n
X
n−k
= (−1) k+ (−1)n−k = Pn + Sn ,
k=0 k=0
a ponadto
n
X
Pn+1 = (n + 1) − (−1)n−k k = n + 1 − Pn ,
k=1
(zatem w naszym przypadku fn (x) = x + Sn , gn (x) = −x) a stąd
n + 1 − Pn = Pn + Sn , n ≥ 0,
co prowadzi do
2n + 1 + (−1)n+1
Pn = , n ≥ 0.
4
Podobnie jak i w poprzednim przypadku
n+1
X n+1
X
Rn+1 = (−1)n+1−k k2 = (−1)n+1 · 0 + (−1)n+1−k k2
k=0 k=1
X X
n+1−k 2 k→k+1
= (−1) k = (−1)n−k (k2 + 2k + 1)
1≤k≤n+1 0≤k≤n
Xn n
X n
X
n−k 2
= (−1) k +2 (−1)n−k k + (−1)n−k
k=0 k=0 k=0
= Rn + 2Pn + Sn ,
158 Rozwiązania
oraz
n+1
X n
X
Rn+1 = (−1)n+1−k k2 = (−1)n+1−k k2 + (n + 1)2
k=0 k=0
2
= −Rn + (n + 1)
co prowadzi do
Rn + 2Pn + Sn = −Rn + (n + 1)2 , n ≥ 0,
a stąd
n2 + n
Rn = , n ≥ 0,
2
(fn (x) = x + 2Pn + Sn , g(x) = −x).
3.20. Ponieważ
n+1
X n
X
k→k+1
Sn+1 = sin(x) + (−1)k+1 sin(kx) = sin(x) − (−1)k+1 sin (k + 1)x
k=2 k=1
= sin(x) − cos(x)Sn + sin(x)Cn
a z drugiej strony

Sn+1 = (−1)n+2 sin (n + 1)x + Sn ,
i podobnie
n+1
X n
X
k→k+1
Cn+1 = −cos(x) + (−1)k cos(kx) = −cos(x) − (−1)k cos (k + 1)x
k=2 k=1
= −cos(x) − cos(x)Cn − sin(x)Sn
oraz
Cn+1 = (−1)n+1 cos (n + 1)x + Cn ,
zatem wystarczy rozwiązać układ równań:


 (1 + cos(x))Sn − sin(x)Cn = sin(x) − (−1)n+2 sin (n + 1)x ,

 sin(x)Sn + (1 + cos(x))Cn = −cos(x) − (−1)n+1 cos (n + 1)x .
Wyznaczniki tego układu równań to

1 + cos(x) −sin(x) x
= 2(1 + cos(x)) = 4cos2 ( ),

W =
sin(x) 1 + cos(x) 2
Rozwiązania 159

sin(x) − (−1)n+2 sin (n + 1)x

−sin(x)
W Sn =
−cos(x) − (−1)n+1 cos (n + 1)x

1 + cos(x)
x
= sin(x) − (−1)n [2cos2 ( )sin (n + 1)x
x x 2
−2sin( )cos( )cos (n + 1)x ]
2 2
x h x 1 i
= 2cos( ) sin( ) − (−1)n sin (n + )x ,
2 2 2
n+2
1 + cos(x) sin(x) − (−1) sin (n + 1)x
WCn =
−cos(x) − (−1)n+1 cos (n + 1)x

sin(x)
x
= −cos(x) − 1 + (−1)n [2cos2 ( )cos (n + 1)x
2
x x
−2sin( )cos( )sin (n + 1)x ]
2 2
x h x 1 i
= 2cos( ) −cos( ) − (−1)n cos (n + )x ,
2 2 2
a więc
W Sn sin( 21 x) − (−1)n sin((n + 12 )x)

Sn = = ,
W 2cos( 12 x)
WCn −cos( 21 x) − (−1)n cos((n + 12 )x)
Cn = = .
W 2cos( 12 x)
3.21. Ponieważ zaburzanie Zn nie daje efektów, spróbujmy zaburzyć Un :
Un+1 = Un + (n + 1)Hn+1 ,
n+1
X n
X
k→k+1
Un+1 = 1+ kHk = 1+ (k + 1)Hk+1
k=2 k=1
1 n n
Hk+1 =Hk + k+1 X 1 X
= 1+ (k + 1)(Hk + )=1+n+ (k + 1)Hk
k=1
k+1 k=1
= n + 1 + Un + Zn
a z równania
Un + (n + 1)Hn+1 = n + 1 + Un + Zn
otrzymujemy
Zn = (n + 1)(Hn+1 − 1), n ≥ 1.
Podobnie z
Tn+1 = Tn + (n + 1)2 Hn+1 ,

160 Rozwiązania
n+1
X n
X
k→k+1
Tn+1 = 1+ k 2 Hk = 1+ (k + 1)2 Hk+1
k=2 k=1
1 n
Hk+1 =Hk + k+1 X 1
= 1+ (k + 1)2 (Hk + )
k=1
k+1
(n + 1)(n + 2)
= + Tn + 2Un + Zn ,
2
otrzymujemy
(n + 1)(n + 2)
Tn + (n + 1)2 Hn+1 = + Tn + 2Un + Zn
2
co prowadzi do
n(n+1)(2Hn+1 −1)
Un = 4 ,n ≥ 1.
Pn
Trzecią sumę (Tn ) obliczamy zaburzając Qn = k=1 k
3H
k:
Qn+1 = Qn + (n + 1)3 Hn+1 ,

n+1
X n
X
k→k+1
Qn+1 = 1+ k 3 Hk = 1+ (k + 1)3 Hk+1
k=2 k=1
1 n
Hk+1 =Hk + k+1 X 1
= 1+ (k + 1)3 (Hk + )
k=1
k+1
(n + 1)(n + 2)(2n + 3)
= + Qn + 3Tn + 3Un + Zn ,
6
skąd
n(n+1)(2n+1)Hn+1 n(n+1)(4n+5)
Tn = 6 − 36 ,n ≥ 1.
3.22. Metodą czynnika sumacyjnego mamy

n
X n
X
k k
Tn = 1 + (−1) 3 = (−1)k 3k .
k=1 k=0
Ponadto
n+1
X n
X
Tn+1 = 1 + (−1)k 3k = 1 + (−1)k+1 3k+1
k=1 k=0
= 1 − 3Tn ,
Tn+1 = Tn + (−3)n+1 ,
Rozwiązania 161
zatem
1 − 3Tn = Tn + (−3)n+1 ,
czyli
1 − (−3)n+1
Tn = , n ≥ 1.
4
3.23. Odejmując stronami otrzymujemy
Tn = nTn−1 + n!nHn , T0 = 1, T1 = T0 + 1,
stąd
(
1, n = 0, 1
an = 1, n ≥ 0, bn = n, n ≥ 1, cn = sn = , n ≥ 1,
n!nHn , n ≥ 1, n!
zatem (zobacz zadanie 3.21)

n
X
Tn = n!(1 + kHk )
k=1
n(n + 1) n(n + 1)
= n!(1 + Hn − ), n ≥ 1,
2 4
T0 = 1.
3.24. Ponieważ
(
0, n = 0, 1
an = 1, n ≥ 0, bn = (−3), n ≥ 1, cn = sn = , n ≥ 1,
n + 1, n ≥ 1, (−3)n
a więc
n
X
Tn = (k + 1)(−3)n−k ,
k=1
a ponieważ
Tn+1 = −3Tn + n + 2
n+1
X
n
Tn+1 = 2(−3) + (k + 1)(−3)n+1−k
k=2
Xn
= 2(−3)n + (k + 2)(−3)n−k
k=1
(−3)n − 1
= 2(−3)n + Tn + ,
−4
162 Rozwiązania
zatem
−(−3)n + 1
−3Tn + n + 2 = 2(−3)n + Tn + ,
4
czyli
n + 2 7(−3)n + 1
Tn = − , n ≥ 1.
4 16
3.25. Zwróćmy uwagę, że
△(k2k ) = △(k)2k + (k + 1)△(2k ) = (k + 2)2k ,

△2 (k2k ) = △((k + 2)2k ) = (k + 4)2k ,
△n (k2k ) = (k + 2n)2k , n ≥ 0.
Z kolei
△0 (Hk ) = Hk ,
1
△(Hk ) = = k−1 ,
k+1
△2 (Hk ) = △(k−1 ) = −1k−2 ,
△n (Hk ) = (−1)n−1 (n − 1)!k−n , n ≥ 1,
oraz
△(k3 + 5k1 ) = 3k2 + 5,

△2 (k3 + 5k1 ) = 3!k1 ,
△3 (k3 + 5k1 ) = 3!,
△n (k3 + 5k1 ) = 0, n ≥ 4.
3.26. Ponieważ △(k2 ) = △(k2 + k1 ) = 2k + 1 oraz △(2k ) = 2k więc

zachodzi:
k2 2k (△(k2 2k ))(Hk + k) − k2 2k △(Hk + k)

△( ) =
Hk + k (Hk + k)(Hk+1 + k + 1)
1
(k 2 + (2k + 1)2k+1 )(Hk + k) − k2 2k ( k+1
2 k + 1)
=
(Hk + k)(Hk+1 + k + 1)
(k + 4k + 2)(k + 1)2k (Hk + k) − k2 (k + 2)2k
2
=
(Hk + k)(Hk+1 + k + 1)
((k + 4k + 2)(k + 1)(Hk + k) − k2 (k + 2))2k
2
= ,
(Hk + k)(Hk+1 + k + 1)
Rozwiązania 163
oraz
△(kHk 3k ) = k△(Hk 3k ) + (△(k))Hk+1 3k+1
= k(Hk △(3k ) + △(Hk )3k+1 ) + (△(k))Hk+1 3k+1
k3k+1
= 2kHk 3k + + Hk+1 3k+1
k+1
i
!
k+n (k + n)n
△( ) = △( )
k n!
n(k + n)n−1
= )
n!!
k+n
= .
k+1
3.27. Ponieważ, traktując n jako parametr

1 1 1 1 1 1
− △ = − ( − )= ,
2 2k − 1 2 2k + 1 2k − 1 (2k − 1)(2k + 1)
1 1 1 1 1 1
− △ = − ( − )= ,
3 3k − 2 3 3k + 1 3k − 2 (3k − 2)(3k + 1)
1 1
−△ = ,
n+k (n + k)(n + k + 1)
1 1 1
△ = ,
2 n − 2k + 2 (n − 2k)(n − 2k + 2)
więc
n n
X 1 −1 X 1
= △
k=1
(2k − 1)(2k + 1) 2 k=1 2k − 1
−1 1 1
= ( − )
2 2n + 1 2 − 1
1 1
= (1 − ), n ≥ 1,
2 2n + 1
n n
X 1 −1 X 1
= △
k=1
(3k − 2)(3k + 1) 3 k=1 3k − 2
−1 1 1
= ( − )
3 3n + 1 3 − 2
1 1
= (1 − ), n ≥ 1,
3 3n + 1
164 Rozwiązania
n−1 n−1
X 1 X 1
= − △
k=0
(n + k)(n + k + 1) k=0
n+k
1 1
= −
n 2n
1
= , n ≥ 1.
2n
Ostatnia suma dla parzystych n nie istnieje (bo pojawia się człon 10 ) nato-
miast dla n nieparzystych
n−1
X 1 1 n−1
X 1
= △
k=0
(n − 2k)(n − 2k + 2) 2 k=0 n − 2k + 2
1 1 1
= (− − )
2 n−2 n+2
n
= − 2 , n ≥ 1.
n −4
3.28. Ponieważ
k + k2 + 1 k(k + 3) − 2k + 1
=
(k + 1)(k + 2)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
k 2(k + 3) − 7
= −
(k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
k+2 2 2 7
= − − +
(k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
= k−1 − 4k−2 + 7k−3
więc
k3 = k3 + 3k2 + k1 ,
−3k = −3k1 ,
k + k2 + 1
= k−1 − 4k−2 + 7k−3 .
(k + 1)(k + 2)(k + 3)
Zatem
n−1
X k + k2 + 1
(k3 − 3k − )
k=0
(k + 1)(k + 2)(k + 3)
n−1
X
= (k3 + 3k2 − 2k1 + k−1 − 4k−2 + 7k−3 )
k=0
Rozwiązania 165
1 4n 4 −1 n 7 −2 n
= k |0 + k3 |n0 − k2 |n0 + Hn − k |0 + k |0
4 −1 −2
n4 7 7
= + n3 − n2 + Hn + 4n−1 − 4 − n−2 +
4 2 4
n(n − 1)(n − 2)(n − 3)
= + n(n − 1)(n − 2) − n(n − 1) + Hn
4
1 4 7
−2 + − .
4 n + 1 2(n + 1)(n + 2)
3.29. Ponieważ
k2 − 5 k(k + 3) − 3k − 5
=
(k + 1)(k + 2)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
k+2−2 3(k + 3)
= −
(k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
4
+
(k + 1)(k + 2)(k + 3)
−1
= k − 5k−2 + 4k−3 ,
k2 = k2 + k1 ,
k = k1 ,
więc
n−1 n−1
X k2 − 5 X
(k2 + 2k − )= k2 + 3k1 − k−1 + 5k−2 − 4k−3
k=0
(k + 1)(k + 2)(k + 3) k=0
1 3n 3 2n 5 −1 n 4 −2 n
= k |0 + k |0 − Hn + k |0 − k |0
3 2 −1 −2
n(n − 1)(n − 2) 3n(n − 1) 5 2
= + − Hn − +4+ .
3 2 n+1 (n + 1)(n + 2)
Pn−1 Pn−1
Pozostaje tylko obliczyć k=0 k2 2k i k
k=0 (−1) . Za wzoru ma różnicowanie
przez części mamy
n−1
X n−1
X n−1
X
k2 2k = k2 △(2k ) + k1 △(2k )
k=0 k=0 k=0
n−1
X n−1
X
= k2 2k |n0 − 2 k1 2k+1 + k1 △(2k )
k=0 k=0
n−1
X
= n(n − 1)2n − 3 k1 △(2k )
k=0
n−1
X
= n(n − 1)2n − 3(k1 2k |n0 − 2k+1 )
k=0
166 Rozwiązania
n−1
X
= n(n − 1)2n − 3n2n + 6 △(2k )
k=0
= (n(n − 4) + 6)2n − 6,
oraz (
n−1
X 1 + (−1)n
k 1, n parzyste,
(−1) = =
2 0, n nieparzyste.
k=0
3.30. Mamy
n
X n
X
Zn = Hk = △(k)Hk
k=1 k=1
Xn
= kHk |n+1
1 − (k + 1)△(Hk )
k=1
= (n + 1)Hn+1 − n − 1,
czyli
Zn = (n + 1)(Hn+1 − 1), n ≥ 1.
Podobnie
n n
X 1X
Un = kHk = △(k2 )Hk
k=1
2 k=1
n
1 1X
= k(k − 1)Hk |n+1
1 − (k + 1)k△(Hk )
2 2 k=1
(n + 1)nHn+1 (n + 1)n
= − ,
2 4
a więc
n(n + 1)(2Hn+1 − 1)
Un = , n ≥ 1,
4
i wreszcie
n n n
X X 1X
Tn = k 2 Hk = k 2 H k + Un = △(k3 )Hk + Un
k=1 k=1
3 k=1
n
1 3 1X 1
= k Hk |n+1
1 − (k + 1)3 + Un
3 3 k=1 k+1
1 1
= (n + 1)n(n − 1)Hn+1 − (n + 1)3 + Un
3 9
(n + 1)n(n − 1)(3Hn+1 − 1)
= + Un
9
Rozwiązania 167
a więc
(n + 1)n(n − 1)(3Hn+1 − 1) n(n + 1)(2Hn+1 − 1)
Tn = + , n ≥ 1,
9 4
a po uporządkowaniu
n(n + 1)(2n + 1)Hn+1 n(n + 1)(4n + 5)
Tn = − , n ≥ 1.
6 36
3.31. Ponieważ
k3 + 4k2 − k − 4 = (k + 4)(k − 1)(k + 1),
więc
k2 − k k(k − 1) k
= =
k3 + 4k2 − k − 4 (k − 1)(k + 1)(k + 4) (k + 1)(k + 4)
k(k + 2)(k + 3) k3 + 5k2 + 6k
= =
(k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4) (k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
2 2
k (k + 4) + k + 6k
=
(k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
k2 k2 + 6k
= +
(k + 1)(k + 2)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
k(k + 3) − 3k k(k + 4) + 2k
= +
(k + 1)(k + 2)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
k k
= −3
(k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
k 2k
+ +
(k + 1)(k + 2)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
k+2−2 k+3−3
= −3
(k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
k+3−3 2(k + 4) − 8
+ +
(k + 1)(k + 2)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3)(k + 4)
= k−1 − 2k−2 − 3k−2 + 9k−3 + k−2 − 3k−3 + 2k−3 − 8k−4
= k−1 − 4k−2 + 8k−3 − 8k−4 ,
oraz
3k3 + 2k2 = 3k3 + 11k2 + 5k1 .
Zatem
n−1
X
Sn = (3k3 + 11k2 + 5k1 + k−1 − 4k−2 + 8k−3 − 8k−4 )
k=0
168 Rozwiązania
3 4 n 11 3 n 5 2 n 4 −1 n 8 −2 n 8 −3 n
= k |0 + k |0 + k |0 + Hn − k |0 + k |0 − k |0
4 3 2 −1 −2 −3
3n(n − 1)(n − 2)(n − 3) 11n(n − 1)(n − 2) 5n(n − 1)
= + + + Hn
4 3 2
4 4 8 4
+ −4− +2+ −
n+1 (n + 1)(n + 2) 3(n + 1)(n + 2)(n + 3) 9
3n(n − 1)(n − 2)(n − 3) 11n(n − 1)(n − 2) 5n(n − 1)
= + + + Hn
4 3 2
4 4 8 4
+ − + −2 .
n + 1 (n + 1)(n + 2) 3(n + 1)(n + 2)(n + 3) 9
3.32. Uwzględniając
k2 + 1 k2 + 1 k3 + 2k2 + k + 2
= =
k2 + 4k + 3 (k + 1)(k + 3) (k + 1)(k + 2)(k + 3)
2
k (k + 3) − k(k + 3) + 4(k + 3) − 10
=
(k + 1)(k + 2)(k + 3)
k(k + 2) k+2−2
= −3 + 4k−2 − 10k−3
(k + 1)(k + 2) (k + 1)(k + 2)
k+1−1
= − 3k−1 + 10k−2 − 10k−3
k+1
= k0 − 4k−1 + 10k−2 − 10k−3
otrzymujemy
n−1
X
Sn = (k1 + k0 − 4k−1 + 10k−2 − 10k−3 )
k=0
1 2n 10 −1 n 10 −2 n
= k |0 + k1 |n0 − 4Hn + k |0 − k |0
2 −1 −2
n(n − 1) 10 1 5
= + n − 4Hn − +7 + .
2 n+1 2 (n + 1)(n + 2)
3.33. Oznaczając przez

n X
X n
S = (aj bk − ak bj )2 ,
j=1 k=1
X
S△ = (aj bk − ak bj )2 ,
1≤j<k≤n
X
S∇ = (aj bk − ak bj )2 ,
1≤k<j≤n
X
S = (aj bk − ak bj )2 ,
1≤j=k≤n
Rozwiązania 169
widzimy, że
S△ + S∇ = S − S
co na rysunku pokazującym indeksy sumowania można przedstawić jako
k ✻ q qq k ✻ qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq q ✻qq qq
k qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq k ✻ qq
q qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq q qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq q q
q qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq q qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq
qq qq qq q + qqq qq q = qqq qqq qq qq qq qq qq + q
q qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq q qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq
q
q q qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq q qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq qq q q
1 qqqqq qq qq qq q✲ 1 q ✲ 1 q q qq qq qq qq q q✲ 1 q ✲
1 j 1 j 1 j 1 j
Zauważmy, że
X X
S∇ = (aj bk − ak bj )2 = (ak bj − aj bk )2
1≤k<j≤n 1≤k<j≤n
j→k
k→j
X
= (aj bk − ak bj )2 = S△
1≤j<k≤n
X X
S = (aj bk − ak bj )2 = (aj bj − aj bj )2 = 0
1≤j=k≤n 1≤j≤n
a więc
n X
X n
2S△ = S = (a2j b2k − 2aj ak bj bk + a2k b2j )
j=1 k=1
n
X n
X n
X
= 2( a2j )( b2j ) − 2( a j bj ) 2
j=1 j=1 j=1
a stąd
n
X n
X n
X
S△ = ( a2j )( b2j ) − ( aj bj )2 .
j=1 j=1 j=1
3.34. Ponieważ
i 1 1 1
= ( + )
4i2 −1 4 2i − 1 2i + 1
a stąd
1 n−1
X 1 1 1 (−1)n−1
(−1)i ( + ) = (−1 + ).
4 i=1 2i − 1 2i + 1 4 2n − 1
170 Rozwiązania
3.35. Zamieniając kolejność sumowania otrzymujemy

X XX 1
(ζ(k) − 1) =
k≥2 k≥2 j≥2
jk
XX 1
=
j≥2 k≥2
jk
X 1 1
= 1
j≥2
j2 1− j
X 1
=
j≥2
j(j − 1)
X 1
=
j≥0
(j + 1)(j + 2)
X
= j −2
j≥0
X
= − △(j −1 )
j≥0
= −j −1 |∞
0
= 1,
a dla drugiej sumy

X XX 1
(ζ(2k) − 1) =
k≥1 k≥1 j≥2
j 2k
XX 1
=
j≥2 k≥1
j 2k
X 1 1
=
j≥2
j2 1 − j12
X 1
=
j≥2
(j − 1)(j + 1)
1X 1 1
= ( − )
2 j≥2 j − 1 j + 1
3
= .
4
3.36. Zwróćmy uwagę, że

X 1 X 1
=
0≤k<m
2k + 1 0≤2k+1≤2m
2k + 1
Rozwiązania 171
X 1
= [i nieparzyste ]
0≤i≤2m
i
X 1 X 1
= − [i parzyste ]
0≤i≤2m
i 0≤i≤2m i
X 1
= H2m −
0≤2i≤2m
2i
1 X 1
= H2m −
2 0≤i≤m i
1
= H2m − Hm .
2
Dlatego
X X 1 X X 1
Sn = = 3
2<j<n 2≤i<j
3j − 2i 2<j<n 2≤i<j 2( 2 j − i)
1 X X 1
= 3 [j mod 2 = 0]
2 2<j<n j − 23 j + i
2≤ 32 j−i<j 2
1 X X 1
+ 3 3 1 [j mod 2 = 1]
2 2<j<n j − 2j+ +i
2≤ 32 j− 21 −i<j 2 2
1 X X 1
= [j mod 2 = 0]
2 2<j<n 1 i
2
j<i≤ 23 j−2
X X 1
+ [j mod 2 = 1]
2<j<n 1 j− 1 <i≤ 3 j− 5
1 + 2i
2 2 2 2
1 X
= (H 3 − H 1 j )[j mod 2 = 0]
2 2<j<n 2 j−2 2
X 1 1
+ (H3j−3 − H 3 j− 3 − Hj+1 + H 1 j+ 1 )[j mod 2 = 1]
2<j<n
2 2 2 2 2 2
1 X X 1 1
= (H3j−2 − Hj ) + (H6j − H3j − H2j+2 + Hj+1 ).
2 2<2j<n 2<2j+1<n
2 2
Zatem dla parzystych n

1 X X 1 1
Sn = (H3j−2 − Hj ) + (H6j − H3j − H2j+2 + Hj+1 )
2 1<j≤ n −1 1≤j≤ n −1
2 2
2 2
1 1 1
= Z n2 −1 (3, −2) − Z n2 −1 (1, 0) + Z n2 −1 (6, 0) − Z n2 −1 (3, 0)
2 2 2
1
−Z n2 −1 (2, 2) + Z n2 −1 (1, 1),
2
172 Rozwiązania
podczas gdy dla nieparzystych n
1 X X 1 1
Sn = (H3j−2 − Hj ) + (H6j − H3j − H2j+2 + Hj+1 )
2 2 2
1<j≤ n−1
2
1≤j≤ n−3
2
1 1 1
= Z n−1 (3, −2) − Z n−1 (1, 0) + Z n−3 (6, 0) − Z n−3 (3, 0)
2 2 2 2 2 2 2
1
−Z n−3 (2, 2) + Z n−3 −1 (1, 1).
2 2 2
Rozdział 4. Funkcje całkowitoliczbowe
4.1. Jeśli ⌊mα⌋ = k to
(mα − 1)n kn mαn

< < ,
α α α
n kn
mn − < < mn,
α α
n kn
⌊mn − ⌋ ≤ ⌊ ⌋ < mn,
α α
kn
mn − 1 ≤ ⌊ ⌋ < mn,
α
czyli ⌊⌊mα⌋n/α⌋ = mn − 1.
4.2. Ponieważ
(
1 ⌈x⌉, gdy 0 < {x} ≤ 21 ,
⌈x + ⌉ =
2 ⌈x⌉ + 1, gdy 1 > {x} > 12 lub {x} = 0,
gdzie {x} = x − ⌊x⌋, oraz
⌈y⌉ − ⌊y⌋ = [y nie jest liczbą całkowitą ]
więc


 ⌈x⌉ − 1, gdy 0 < {x} ≤ 12 , 2x+1
4 nie jest liczbą całkowitą,
gdy 0 < {x} ≤ 12 , 2x+1 jest liczbą całkowitą



 ⌈x⌉ 4

 lub {x} = 0, 2x+1
4 nie jest liczbą całkowitą
S= 1 2x+1



lub 1 > {x} > 2 , 4 nie jest liczbą całkowitą,



 ⌈x⌉ + 1, gdy 1 > {x} > 21 , 2x+1
4 jest lizbą całkowitą
lub {x} = 0, 2x+1 jest liczbą całkowitą.

4
Rozwiązania 173
Jednak przypadki
1 2x + 1
(a) 1 > {x} > , jest liczbą całkowitą,
2 4
2x + 1
(b) {x} = 0, jest liczbą całkowitą,
4
1
są niemożliwe, a w przypadku 0 < {x} ≤ 2 mamy ⌈x⌉ − 1 = ⌊x⌋ a więc


 ⌊x⌋, gdy 0 < {x} ≤ 21 , 2x+1
4 nie jest liczbą całkowitą,
 1 2x+1
 ⌈x⌉, gdy 0 < {x} ≤ 2 , 4 jest liczbą całkowitą
S=

 lub {x} = 0, 2x+1
4 nie jest liczbą całkowitą


lub 1 > {x} > 12 , 2x+1
4 nie jest liczbą całkowitą.
4.3. Ponieważ 0 ≤ n mod m < m więc

n mod m n mod m + m − 1
⌈ ⌉=⌊ ⌋ = [n mod m > 0],
m m
a stąd
n n ln n m
⌈ ⌉−⌊ ⌋ = −⌊ ⌋
m m m m
n mod m
= ⌈ ⌉
m
= [n mod m > 0]
n mod m + m − 1
= ⌊ ⌋
m
jn + m − 1 n k
= −⌊ ⌋
m m
n+m−1 n
= ⌊ ⌋ − ⌊ ⌋.
m m
4.4. W przedziale domkniętym [ αx , βx ] jest ⌊ βx ⌋−⌈ αx ⌉+1 liczb całkowitych.

Szukaną sumą jest więc
⌊β ⌋
Xx
⌊ βx ⌋(⌊ βx ⌋ + 1) (⌈ αx ⌉ − 1)⌈ αx ⌉
S= ix = x −x .
i=⌈ α ⌉
2 2
x
Pozostałe przypadki dowodzimy podobnie.

4.5. W przedziale ( αx , βx ] iloczyn wynosi
⌊ βx ⌋
Y β ⌊α⌋ β α
P = ix = (⌊ ⌋) x · x⌊ x ⌋−⌊ x ⌋ .
i=⌊ α ⌋+1
x
x
174 Rozwiązania
W pozostałych przypadkach liczymy podobnie.

4.6. Z Twierdzenia 3.1.3 ([12] str. 44) równość zachodzi wtedy gdy b jest
liczbą całkowitą. Jeśli b nie jest liczbą całkowitą to kładąc x = b otrzymu-
jemy ⌊logb ⌊b⌋⌋ < 1 = ⌊logb b⌋.
4.7. Mamy
⌊ n3 ⌋ + 2, n ≥ 0,
an = ( bn = ⌊ n3 ⌋, n ≥ 1,
0, n = 0,
cn =
1, n ≥ 1.
Zwróćmy uwagę, że b1 = b2 = 0 a więc

an−1 an−2 . . . a2
sn = s2
bn bn−1 . . . b3
⌊ n−1 n−2
3 + 2⌋⌊ 3 + 2⌋ . . . ⌊ 3 + 2⌋
2
=
⌊ n3 ⌋⌊ n−1 3
3 ⌋ . . . ⌊3⌋
⌊ n+5 n+4 n+3
3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋
n+2 n+1
=
⌊ 73 ⌋⌊ 63 ⌋⌊ 35 ⌋⌊ 43 ⌋⌊ 33 ⌋
⌊ n+5 n+4 n+3 n+2 n+1
3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋
= .
4
Ponadto
1 1
To = 0, T1 = , T2 = ,
2 2
oraz n
1 X
Tn = (s3 a3 T2 + sk ck ),
s n an k=3
a uwzględniając
n
X X k2 (k + 1)3 X k(k + 1)3 (k + 2)
ck sk = +
1≤k≤⌊ n ⌋
4 4
k=3 3 1≤k≤⌊ n−1
3
⌋
X (k + 1)3 (k + 2)2
+
4
1≤k≤⌊ n−2
3
⌋
a więc
1 X
Tn = n+6 n+5 n+4 n+3 n+2 n+1 12 + k2 (k + 1)3
⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋ 3 ⌋⌊ 3 ⌋ 1≤k≤⌊ n ⌋ 3
X X
3
+ k(k + 1) (k + 2) + (k + 1) (k + 2)2 .
3
1≤k≤⌊ n−1
3
⌋ 1≤k≤⌊ n−2
3
⌋
Rozwiązania 175
4.8. Mamy
⌊ n3 ⌋ + 3, n ≥ 0,
an = ( bn = ⌊ n3 ⌋, n ≥ 1,
0, n = 0,
cn = 1
⌊ n ⌋+1 , n ≥ 1.
3
Zwróćmy uwagę, że b1 = b2 = 0 a więc

an−1 an−2 . . . a2
sn = s2
bn bn−1 . . . b3
⌊ n−1 n−2
3 + 3⌋⌊ 3 + 3⌋ . . . ⌊ 3 + 3⌋
2
=
⌊ n3 ⌋⌊ n−1 3
3 ⌋ . . . ⌊3⌋
⌊ n+8 n+7 n+6 n+5 n+4 n+3
3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋
n+2 n+1
=
⌊ 10 9 8 7 6 5 4 3
3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋
⌊ n+8 n+7 n+6 n+5 n+4 n+3 n+2 n+1
3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋
= .
72
Ponadto
1 1
To = 0, T1 = , T2 = ,
3 3
oraz
n
1 X
Tn = (s3 a3 T2 + sk ck )
sn an k=3
a uwzględniając
n X ⌊ k+8 ⌋⌊ k+7 ⌋⌊ k+6 ⌋⌊ k+5 ⌋⌊ k+4 ⌋⌊ k+3 ⌋⌊ k+2 ⌋⌊ k+1 ⌋
X
3 3 3 3 3 3 3 3 1
ck sk = ·
k=3 3≤k≤n
72 ⌊ k+3
3 ⌋
X (k + 2)3 (k + 1)2 k2 X (k + 3)(k + 2)3 (k + 1)2 k
= +
1≤k≤⌊ n ⌋
72 72
3 1≤k≤⌊ n−1
3
⌋
X (k + 3)2 (k + 2)3 (k + 1)2
+ ,
72
1≤k≤⌊ n−2
3
⌋
a więc
1
Tn = 20736
⌊ n+9 n+8 n+7 n+6 n+5 n+4 n+3 n+2 n+1
3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋⌊ 3 ⌋ 3 ⌋⌊ 3 ⌋
X X
+ (k + 2)3 (k + 1)2 k2 + (k + 3)(k + 2)3 (k + 1)2 k
1≤k≤⌊ n
3
⌋ 1≤k≤⌊ n−1 ⌋
3
X
+ (k + 3)2 (k + 2)3 (k + 1)2 .
1≤k≤⌊ n−2
3
⌋
176 Rozwiązania
4.9. Oczywiście pętla ”for” będzie się wykonywała f (n) = n razy a dla
pętli typu ”while” (g(n)) wykażemy indukcyjnie, że
g(n) ≤ log2 (n) + 1. (10.2)
Rzeczywiście g(1) = 1 = log2 (1) + 1. Załóżmy teraz, że wzór (10.2) zachodzi
dla wszystkich n ≤ k, n ≥ 1. Wtedy
k+1
g(k + 1) = 1 + g(⌊ ⌋)
2
k+1
≤ 1 + ⌊log2 (⌊ ⌋) + 1⌋
2
k+1
≤ 1 + ⌊log2 ( ) + 1⌋
2
≤ 1 + ⌊log2 (k + 1)⌋
≤ log2 (k + 1) + 1,
co dowodzi (10.2). Z kolei, niech ak = 2ak−1 , a1 = 2, wtedy g(ak ) = ak−1 +

1 = log2 (ak ) + 1. Zatem
g(n) ∼ log2 (n).
4.10. Zachodzi
X √ X √
⌊ k⌋ = m[k < n][m = ⌊ k⌋]
0≤k<n k,m≥0
X √
= m[k < n][m ≤ k < m + 1]
k,m≥0
X
= m[k < n][m2 ≤ k < (m + 1)2 ]
k,m≥0
X
= m[m2 ≤ k < (m + 1)2 ≤ n]
k,m≥0
X
+ m[m2 ≤ k < n < (m + 1)2 ]
k,m≥0
X √ √ √
= m((m + 1)2 − m2 )[m + 1 ≤ ⌊ n⌋] + (n − ⌊ n⌋2 )⌊ n⌋
m≥0
√ √
⌊ n⌋−1 ⌊ n⌋−1
X X √ √
= (k + 1)2 − k2 + (n − ⌊ n⌋2 )⌊ n⌋
j=1 k=j
√
⌊ n⌋−1
X √ √ √
= ⌊ n⌋2 − j 2 + (n − ⌊ n⌋2 )⌊ n⌋
j=1
Rozwiązania 177
√ √
√ √ 2 ⌊Xn⌋−1
2
⌊ n⌋−1
X √ √
= (⌊ n⌋ − 1)⌊ n⌋ − j − j 1 + (n − ⌊ n⌋2 )⌊ n⌋
j=0 j=0
√ √ √ √ √
√ √ ⌊ n⌋(⌊ n⌋ − 1)(⌊ n⌋ − 2) ⌊ n⌋(⌊ n⌋ − 1)
= (⌊ n⌋ − 1)⌊ n⌋2 − −
√ 2 √ 3 2
+(n − ⌊ n⌋ )⌊ n⌋
√ √ √
⌊ n⌋(⌊ n⌋ − 1)(4⌊ n⌋ + 1) √ √
= + +(n − ⌊ n⌋2 )⌊ n⌋.
6
4.11.
X k X k
⌊x + ⌋ = [0 ≤ k < m][1 ≤ j ≤ x + ]
0≤k<m
m j,k
m
X
= [0 ≤ k < m][1 ≤ j ≤ ⌈x⌉][k ≥ m(j − x)]
j,k
X X X X
= [0 ≤ k < m] − [0 ≤ k < m(j − x)]
1≤j≤⌈x⌉ k j=⌈x⌉ k
= m⌈x⌉ − ⌈m(⌈x⌉ − x)⌉
= −⌈−mx⌉
= ⌊mx⌋.
4.12. Jeśli dla pewnych n, m zachodzi Tn = m2 (na przykład n = 0, m =

1) to
Tn+2k+1 = (m + k)2 + m − k,
Tn+2k+2 = (m + k)2 + 2m, 0 ≤ k ≤ m,
a w konsekwencji Tn+2m+1 = 2m2 . Stąd

n−l 2
Tn−1 = 2l + ⌊( ) ⌋, dla 2l + l ≤ n < 2l+1 + l + 1.
2
4.13.
a. Gdy rozłożymy n na czynniki pierwsze n = 2l q gdzie q jest liczbą niepa-
rzystą. Wtedy
X n 1 n−1 1
Sn − Sn−1 = ⌊ + ⌋ − ⌊ + ⌋
k≥1
2k 2 2k 2
= 1
q+1 q−1
ponieważ tylko składnik dla k = l+1 jest niezerowy i wynosi 2 − 2 =
1, zatem Sn = n.
178 Rozwiązania
b. Podobnie jak wyżej, dla n = 2l q jest Sn = Sn−1 + 2l+1 q = Sn−1 + 2n

czyli Sn = n(n + 1).
c. Mamy
X n
Sn = 2−l 4−m [m = ⌊log2 l⌋⌊l = log2 k⌋][1 < k < 22 ]
k,l,m
X
= 2−l 4−m [2m ≤ l < 2m+1 ][2l ≤ k < 2l+1 ][0 ≤ m < n]
k,l,m
X
= 4−m [2m ≤ l < 2m+1 ][0 ≤ m < n]
l,m
X
= 2−m [0 ≤ m < n]
m
= 2(1 − 2−n ).
4.14. Ponieważ
kα = [kα] + {kα} = Speck (α) + {kα}, k ≥ 1,
a 0 ≤ {x} ≤ 1 dla dowolnej liczby x, więc

Speck (α) 1
| − α| ≤ → 0, gdy k → ∞.
k k
4.15. Na przykład ⌊3.25⌋ = 3, ⌊−3.25⌋ = −4 zatem −⌊−kα⌋ = 6 ⌊kα⌋

jeśli tylko kα 6∈ Z (nie jest liczbą całkowitą). Zwróćmy uwagę, że w ciągu
{kα, k ≥ 1} występują same liczby całkowite jedynie w przypadku, gdy α
jest liczbą całkowitą. Więc Spec(α) = −Spec(−α) jedynie dla liczb całko-
witych α.
4.16. a.) J7 (25) = 15, b) J11 (99) = 30, c.) J6 (72) = 63, d.) J9 (102) =
(p)
100. Na przykład aby obliczyć J15 (173) konstruujemy ciąg Dn , n ≥ 1, ze
wzorów ( (p)
D0 = 1,
(p) p (p)
Dn = ⌈ p−1 Dn−1 ⌉, n ≥ 1,
czyli
Dn(7) = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 11, 13, 16, 19, 23, 27, 32, 38, 45, 53, 62, 73, 86, 101,
118, 138, 161, 188 . . .}
(7) (7)
a ponieważ D25 = 161 > 6 × 25 = 150 ≥ 138 = D24 więc
J7 (25) = 7 · 25 + 1 − 161 = 175 + 1 − 161 = 15.
W pozostałych przypadkach postępujemy podobnie.

Rozwiązania 179
4.17. Dla n = 0 wynika to bezpośrednio z definicji, natomiast dla n 6= 0

x
x x − (ny)⌊ ny ⌋
(x mod ny) mod y = (x − (ny)⌊ ⌋) − y⌊ ⌋
ny y
x x x
= x − (ny)⌊ ⌋ − y(⌊ ⌋ − n⌊ ⌋)
ny y ny
x
= x − y⌊ ⌋
y
= x mod y.
4.18.
(d − 1 + 30 ∗ (m − 1) − 2[m > 2] + [n mod 4 = 0][m > 2] + ⌈ (m−1)

2 ⌉
+[(m − 1) ≥ 1] + n + ⌊ n−1 n−1 n−1
4 ⌋ − ⌊ 100 ⌋ + ⌊ 400 ⌋) mod 7.
4.19. Bezpośrednio z definicji mamy
LCG(17, 5, 4, 11, n) = {11, 8, 10, 3, 2, 14, 6, 0, 4, 7, 5, 12, 13, . . .}
i jak widać okres tego generatora jest większy od 12.

4.20.
10010 = 11001002 = 102013 = 12104 = 4005 = 2446 = 2027 = 1448

= 1219 = 8412 = 6416 ,
15010 = 100101102 = 121203 = 21124 = 11005 = 4106 = 3037 = 2268
= 1769 = 10612 = 9616 .
4.21.
1115 + D14 = 1 · 52 + 1 · 5 + 1 + 13 = 25 + 5 + 1 + 13 = 45.
4.22. Zachodzi:
1356 × 3046 = 503326 ,

11010102 × 1110112 = 11000011011102 ,
7755338 × 625058 = 623173232078 ,
80083762359 : 3702519 = 210559 ,
133311662157 : 5120357 = 201117 ,
3231014 + 110234 = 10001304 ,
180 Rozwiązania
1087839 + 357219 = 1456149 ,

13246 + 2316 = 15556 ,
10100102 − 1101012 = 111012 ,
351446 − 105536 = 241516 .
Tabliczka mnożenia w układzie liczenia o podstawie 6 to
× 0 1 2 3 4 5
0 0 0 0 0 0 0
1 0 1 2 3 4 5
2 0 2 4 10 12 14
3 0 3 10 13 20 23
4 0 4 12 20 24 32
5 0 5 14 23 32 41
a tabliczka dodawania
+ 0 1 2 3 4 5
0 0 1 2 3 4 5
1 1 2 3 4 5 10
2 2 3 4 5 10 11
3 3 4 5 10 11 12
4 4 5 10 11 12 13
5 5 10 11 12 13 14
Dlatego na przykład
1 3 5
× 3 0 4
1 0 3 2
4 5 3
5 0 3 3 2
a w pozostałych przypadkach postępujemy analogicznie.
4.23. Ponieważ 4 × 13 = 52 < 100 więc powinniśmy sprawdzić x =
5, 6, 7, 8, 9. Mamy
45 × 135 = 112,
46 × 136 = 100,
47 × 137 = 55,
48 × 138 = 54,
49 × 139 = 53,
zatem x = 6.
Rozwiązania 181
4.24. Mamy x = 8 lub x = 9 (bo występuje cyfra 7 a liczba po prawej

stronie jest większa od liczby po lewej. Ponieważ
1255110 = 181859 = 304078 ,
zatem x = 8.
4.25. a. x = 5, b. x = 6, c. x = 7, d. x = 3.
Rozdział 5. Teoria liczb
5.1. (a). d = 1, p = 7, q = −30 gdyż
73 = 4 · 17 + 5, 5 = 73 − 4 · 17,
17 = 3 · 5 + 2, 2 = 17 − 3 · 5 = 13 · 17 − 3 · 73,
5 = 2 · 2 + 1, 1 = 5 − 2 · 2 = 7 · 73 − 30 · 17,
2 = 2 · 1 + 0,
W pozostałych przypadkach
n m N W D(n, m) p q
17 73 1 −30 7
49 21 7 1 −2
51 303 3 6 −1
306 159 3 13 −25
77 371 7 −24 5
183 305 61 2 −1
37 121 1 36 −11
164 72 4 −7 16
107 153 1 −10 7
7 119 7 1 0
21 421 1 −20 1
24 12 12 0 1
5.2. Dowód będzie indukcyjny ze względu na max{a, b}. Łatwo zauwa-

żyć, że teza jest prawdziwa, gdy a = b. W szczególności zachodzi dla
max{a, b} = 1. Załóżmy, że max{a, b} > 1 oraz, że dla każdej pary liczb
naturalnych dodatnich a′ i b′ o własności max{a′ , b′ } < max{a, b} mamy
′ ′ ′ ′
N W D(na − 1, nb − 1) = nN W D(a ,b ) − 1. Bez straty ogólności możemy
założyć, że a ≥ b. Ponieważ przypadek a = b już rozważaliśmy, więc ograni-
czymy się teraz do sytuacji a > b. Wtedy na = na−b (nb − 1) + na−b − 1, więc
korzystając z założenia indukcyjnego oraz własności największego wspól-
nego dzielnika (Twierdzenie 4.1.2 [12]) otrzymujemy N W D(na − 1, nb −
182 Rozwiązania
1) = N W D(nb − 1, na−b − 1) = nN W D(b,a−b) − 1 = nN W D(a,b) − 1, gdyż

max{b, a − b} < max{a, b}.
P
5.3. x = ∞ n
k=1 ⌊ pk ⌋.
5.4. Niech k będzie taką liczbą całkowitą, że 2k ≤ n < 2k+1 , zaś m =
N W W (1, 2, . . . , 2k − 1, 2k + 1, . . . n). Gdyby K było liczbą całkowitą, to
mK też byłoby liczbą całkowitą. Z drugiej strony mi jest liczbą całkowitą
dla i = 1, 2, . . . n, i 6= 2k , zaś 2mk nie jest liczbą całkowitą, co prowadzi do
sprzeczności.
5.5. Wybieramy maksymalną potęgę liczby 3 nie większą niż n i dalej
postępujemy podobnie jak w zadaniu 5.4
5.6. Niech m = N W W (a1 , a2 , . . . ai−1 , ai+1 , . . . an ). Wtedy gdyby K by-
ło liczbą całkowitą, to mK też byłoby liczbą całkowitą a z definicji liczby m
również amj dla j = 1, 2, . . . , i − 1, i + 1, . . . n, były by liczbami całkowitymi,
natomiast ami liczbą całkowitą nie jest, co prowadzi do sprzeczności.
5.7. Ponieważ 102 ≡ 9 (mod 13). Stąd 103 ≡ −1 ( mod 13), a stąd
10 ≡ 1 (mod 13). Punkty (b)-(c) analogicznie. Ponieważ 36 | n więc n2 ≡
6
1 (mod 3) oraz n4 ≡ 1 (mod 3) skąd n4 + n2 + 1 ≡ 0 (mod 3).

5.8. Ponieważ 22 ≡ 1 (mod 3), więc (zob Twierdzenie 4.4.1 [12]) 22n ≡
1 (mod 3).
5.9.
186 × 1024 − 19 × 10024 = 8,
6 × 10024 − 485 × 124 = 4.
5.10. Ponieważ 1 · 64 − 1 · 48 = N W D(64, 48) = 16 a 32 = 2 · 16 więc

dwa odważniki 64 gramowe kładziemy na jednej szalce a produkt i dwa
odważniki 48 gramowe na drugą.
5.11. 3 · 64 − 2 · 53 = 86. Postępujemy tak: Wlewamy A (stan 64)
odlewamy B i wlewamy resztę do C (stan 11), znowu wlewamy A (stan 64)
odlewamy B (stan 53) i wlewamy do C (stan 22) a w końcu dolewamy pełny
A do C (stan 86).
5.12.
33 = 31 · 111 = [0, 1, 0, 0, 1, 0, . . .],
55 = 51 · 111 = [0, 0, 1, 0, 1, 0, . . .],
333 = 32 · 371 = [0, 2, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 1, 0, . . .],
555 = 31 · 51 · 371 = [0, 1, 1, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 1, 0, . . .].
5.13. Zobacz zadanie 5.12.

33 · 55 = [0, 1, 0, 0, 1, 0, . . .] + [0, 0, 1, 0, 1, 0, . . .]
Rozwiązania 183
= [0, 1, 1, 0, 2, 0 . . .] = 31 · 51 · 112 ,
333 · 555 = [0, 2, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 1, 0, . . .] + [0, 1, 1, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 1, 0, . . .]
= [0, 3, 1, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 2, 0, . . .] = 33 · 51 · 372 .
5.14.
256 = 28 = [8, 0, . . .],

96 = 25 · 31 = [5, 1, 0 . . .],
N W D(256, 96) = [min{8, 5}, min{0, 1}, min{0, 0}, . . .]
= [5, 0, . . .] = 25
N W W (256, 96) = [max{8, 5}, max{0, 1}, max{0, 0}, . . .]
= [8, 1, 0, . . .] = 28 · 3
5.15.
N W D(k, m) = [min{0, 0}, min{0, 5}, min{0, 1}, min{1, 5},

min{0, 1} min{1, 0}, min{2, 0}] = [0, 0, 0, 1, 0, 0, 0],
N W W (n, m) = [max{0, 0}, max{2, 5}, max{5, 1}, max{4, 5}, max{12, 1},
max{7, 0}, max{1, 0}] = [0, 5, 5, 5, 12, 7, 1],
kN W W (n, m) = [0 + 0, 0 + 5, 0 + 5, 1 + 5, 0 + 12, 1 + 7, 2 + 1]
= [0, 5, 5, 6, 12, 8, 3],
N W D(N W D(k, m), k · N W W (n, m))

= [min{0, 0}, min{0, 5}, min{0, 5}, min{1, 6}, min{0, 12},
min{0, 8}, min{0, 3}] = [0, 0, 0, 1, 0, 0, 0] = 7.
5.16.
N W D(n, m) = [min{0, 0}, min{15, 1}, min{3, 1}, min{13, 0},

min{0, 1} min{2, 0}, min{7, 0}] = [0, 1, 1],
kN W D(n, m) = [0 + 0, 3 + 1, 2 + 1, 1 + 0, 0 + 0, 1 + 0, 2 + 0]
= [0, 4, 3, 1, 0, 1, 2],
N W W (k, m) = [max{0, 0}, max{3, 1}, max{2, 1}, max{1, 0},
max{0, 1}, max{1, 0}, max{2, 0}] = [0, 3, 2, 1, 1, 1, 2],
N W D(N W W (k, m), k · N W D(n, m))

= [min{0, 0}, min{3, 4}, min{2, 3}, min{1, 1}, min{1, 0},
184 Rozwiązania
min{1, 1}, min{2, 2}] = [0, 3, 2, 1, 0, 1, 2]

= 33 · 52 · 7 · 13 · 172 = 17751825.
5.17. Z tabeli 4.1 [12] mamy liczby pierwsze o potęgach z zadania 5.3
(n = 100, p - kolejne liczby pierwsze mniejsze od 100), a więc z Twierdzenia
4.2.1 [12]:
100! = 297 · 348 · 524 · 716 · 119 · 137 · 175 · 195 · 234 · 293 · 313 · 372
·412 · 432 · 472 · 53 · 59 · 61 · 67 · 71 · 73 · 83 · 89 · 97.
5.18. Liczba zer kończących rozwinięcie liczby 1000! jest równa najwięk-
szej potędze liczby 5 dzielącej 1000!, a więc ⌊ 1000 1000 1000 1000
5 ⌋+⌊ 25 ⌋+⌊ 125 ⌋+⌊ 625 ⌋ =
200 + 40 + 8 + 1 = 249.
5.19. Liczba zer kończących przedstawienie w systemie szesnastkowym
liczby 200! jest równa Z = ⌊ k4 ⌋, gdzie k = ⌊ 200 200 200 200
2 ⌋ + ⌊ 4 ⌋ + ⌊ 8 ⌋ + ⌊ 16 ⌋ +
⌊ 200 200 200
32 ⌋ + ⌊ 64 ⌋ + ⌊ 128 ⌋ = 100 + 50 + 25 + 12 + 6 + 3 + 1 = 197, a więc
197
Z = ⌊ 4 ⌋ = 49.
√
5.20. Wiemy, że n = ab gdzie 1 < a ≤ b < n. Wtedy a ≤ n, więc jeśli
√
p jest liczbą pierwszą taką, że p|a to p ≤ n.
5.21. Gdyby np była liczbą złożoną, to z zadania 5.20 i założeń istnia-
√ q √
łaby liczba pierwsza q spełniająca warunki 3 n < q ≤ np < 3 n, co jest
niemożliwe.
5.22. Dla 1 ≤ k ≤ p − 1 liczba pierwsza p nie występuje w rozkładzie
liczb k! i (p−k)!. Z drugiej strony p! jest podzielne przez p, więc teza wynika
p
ze wzoru na k .
5.23. Indukcja względem
n. Dla n = 1 teza jest oczywista. Jeśli n > 1
np−p Pp p np−p np
i p| p − (n − 1) . Ponieważ np p = k=0 k p−k , zatem p − n =

−(n−1))+ p−1
P
( np−p
p
p np−p
k=1 k p−k . Korzystając z zadania 5.22 oraz założenia
indukcyjnego otrzymujemy tezę.
5.24. Niech a = pα1 1 pα2 2 · · · pαr r a b = q1β1 q2β2 · · · qsβs . Ponieważ a ⊥ b więc
pi 6= qj , 1 ≤ i ≤ r, 1 ≤ j ≤ s. Zatem nk = ab = pα1 1 pα2 2 · · · pαr r q1β1 q2β2 · · · qsβs a
z Podstawowego Twierdzenia Arytmetyki (Twierdzenie 4.2.1 [12]) otrzymu-
jemy, że dla pewnych γ1 , γ2 , . . . γr , θ1 , θ2 , . . . θs zachodzi nk = pkγ 1 kγ2 kγr
1 p2 · · · pr
kθ1 kθ2 γ1 γ2 θ1 θ2
· q1 q2 · · · qs a wtedy c = p1 p2 · · · pr , d = q1 q2 · · · qs spełniają wa-
kθ s γr θ s
runki zadania.
5.25. Ponieważ liczby x i y są względnie pierwsze, więc nie mogą być
obie jednocześnie parzyste. Gdyby obie były nieparzyste, to z 2 ≡ 2 ( mod 4)
(x2 + y 2 = (2k + 1)2 + (2l + 1)2 = 4(k2 + k + l2 + l) + 2) co jest niemożliwe
(jeśli z = 2k + 1 to z 2 = 4(k2 + k) + 1). Zatem bez straty ogólności możemy
Rozwiązania 185
założyć, że x jest liczbą parzystą, zaś y nieparzystą. Wtedy także z jest

liczbą nieparzystą. Ponadto ( x2 )2 = z+y z−y
2 · 2 . Wykorzystując założenie, że
N W D(x, y, z) = 1 wnioskujemy, że N W D( z+y z−y
2 , 2 ) = 1, i korzystając
z+y z−y
z zadania 5.24 otrzymujemy, że 2 = a i 2 = b2 dla pewnych liczb
2
naturalnych a i b z a ⊥ b. Ostatecznie x = 2ab, y = a2 − b2 i z = a2 + b2 ,

przy czym jedna z liczb a i b jest parzysta, gdyż y nie jest liczbą parzystą.
5.26. Przypuśćmy, że równanie x4 +y 4 = z 2 ma nietrywialne rozwiązanie
i wybierzmy takie rozwiązanie o najmniejszej wartości z. Wtedy oczywiście
liczby x2 , y 2 i z są parami względnie pierwsze, więc z zadania 5.25 wiemy,
że x2 = 2ab, y 2 = a2 − b2 i z = a2 + b2 dla pewnych parami względnie
pierwszych liczb a i b, z których jedna jest liczbą parzystą. Gdyby a było
parzyste, to y 2 ≡ 3 (mod 4), co jest niemożliwe (jeśli y = 2k + 1 to y 2 =
4(k2 + k) + 1). Zatem b jest liczbą parzystą i b = 2c dla pewnej liczby
naturalnej c. Ponieważ x2 = 4ac i N W D(a, c) = 1, więc a = m2 i c =
n2 dla pewnych względnie pierwszych liczb naturalnych n i m na mocy
zadania 5.24. Wtedy (2n2 )2 + y 2 = (m2 )2 , przy czym N W D(2n2 , y) =
N W D(y, m2 ) = N W D(2n2 , m2 ) = 1. Z zadania 5.25 wynika zatem, że
istnieją parami względnie pierwsze liczby naturalne α i β, z których jedna
jest podzielna przez 2, takie, że n2 = αβ, y = β 2 − α2 i m2 = α2 + β 2 . Z
równości n2 = αβ i zadania 5.24 wnioskujemy, że istnieją liczby naturalne
p i q takie, że α = p2 i β = q 2 , co daje nam równość p4 + q 4 = m2 , a to z
kolei przeczy minimalności z.
5.27. Wybierzmy nietrywialne rozwiązanie równania x4 = z 2 + y 4 o
minimalnej wartości x. Z zadania 5.25 wynika, że x musi być liczbą nie-
parzystą. Przypuśćmy najpierw, że także y jest liczbą nieparzystą. Wtedy
z = 2ab, y 2 = a2 − b2 i x2 = a2 + b2 dla pewnych względnie pierwszych
liczb naturalnych a i b. Wtedy a4 = (xy)2 + b4 i a < x, co przeczy zało-
żeniu o minimalności x. Załóżmy teraz, że y jest liczbą parzystą. Wtedy
y 2 = 2ab, z = a2 − b2 i x2 = a2 + b2 , dla względnie pierwszych liczb a i
b, z których jedna jest parzysta. Jeśli a jest liczbą parzystą, to na mocy
zadania 5.24 2a = s2 i b = t2 dla pewnych liczb naturalnych s i t. Wtedy
s też jest liczbą parzystą, więc a = 2u2 . Stąd x2 = (2u2 )2 + (t2 )2 , więc
2u2 = 2vw, t2 = v 2 − w2 , x = v 2 + w2 dla względnie pierwszych liczb na-
turalnych v i w. Ponadto v = c2 , w = d2 i c4 = i2 + d4 , przy czym c < x,
co prowadzi do sprzeczności. Podobnie dochodzimy do sprzeczności przy
założeniu, że b jest liczbą parzystą.
5.28. {(14, 15), (14, 17), (14, 19), (14, 23), (15, 16), (15, 17), (15, 19),
(15, 22), (15, 23), (16, 17), (16, 19), (16, 21), (16, 23), (17, 18), (17, 19), (17, 20),
(17, 21), (17, 22), (17, 23), (17, 24), (18, 19), (18, 23), (19, 20), (19, 21), (19, 22),
(19, 23), (19, 24), (20, 21), (20, 23), (21, 22), (21, 23), (22, 23), (23, 24)}
5.29. Pokażemy najpierw, że pk ≤ p1 p2 · · · pk−1 + 1 dla k ≥ 2. Istotnie
p1 p2 · · · pk−1 + 1 jest liczbą większą od 1 i p1 p2 · · · pk−1 + 1 ⊥ pi dla i =
186 Rozwiązania
1, 2, . . . k−1. Zatem istnieje liczba pierwsza p dzieląca p1 p2 · · · pk−1 +1 różna

od liczb pi , i = 1, 2, . . . k − 1, a stąd pk ≤ p1 p2 · · · pk−1 + 1. Właściwy dowód
zadania przebiega indukcyjnie przy wykorzystaniu powyższej nierówności.
Mianowicie, dla k = 1 zachodzi p1 = 2 < 22 a z prawdziwości dla wszystkich
1 2 k−1 k
l < k mamy pk ≤ p1 p2 · · · pk−1 + 1 < 22 22 · · · 22 + 1 ≤ 22 .
5.30. Niech p będzie najmniejszą liczbą pierwszą większą od x. Z zadania
π(x)+1
5.29 mamy p < 2π(x)+1 , a stąd x < 22 . Rozważając x ≥ 3 (dla x < 3
π(x)+1 π(x)
sprawdzamy bezpośrednio) mamy π(x) ≥ 2 a stąd 22 < ee zatem
e π(x)
x<e .
5.31. Niech p1 , p2 , . . . pm będą wszystkimi, parami różnymi, liczbami
pierwszymi nie większymi niż x. Wtedy każda liczba naturalna n ≤ x może
być zapisana w postaci n = pα1 1 pα2 2 · · · pαmm r 2 , gdzie α1 , α2 , . . . αm ∈ {0, 1} i
√ √
r ≤ x. Stąd x ≤ 2m x, co kończy dowód.
5.32. Zadanie wynika Q z zadania 5.31.
2n 2n
5.33. Ponieważ n<p≤2n p | n oraz n ≤ 2
2n więc stąd wynika, że
P P
n<p≤2n log(p) ≤ 2n log(2). Niech teraz g(x) = p≤x log(p). Wtedy g(2n)−
g(n) ≤ 2n log(n), skąd zamieniając n na kn otrzymujemy g(2r ) ≤ 2r+1 a
P
stąd g(x) < g(2⌊log2 (x)⌋+1 ) ≤ 4x log(2). W szczególności √x<p≤x log(p) ≤
√
4x log(2), co prowadzi do wniosku, że π(x) − π( x) ≤ 8xlog(x) log(2)
. Ponieważ,
√ √ √
π( x) ≤ x i x ≤ xlog(x) log(2)
, dla x ≥ 10, więc w tym przypadku dowód
nierówności jest skończony, a dla x < 10 dowodzimy bezpośrednio.
13 105
5.34. 149 = L11 P2 L4 a L7 P4 L25 = 761 .
37
5.35. 71 = LP L11 P2 .
5.36. P11 LP10 .
63
5.37. 758 , P L2 P2 L4 .
5.38. L6 P LP2 L2 , 737 35 .
5.39. t < x < y < z.
5.40. t < z < x < y.
5.41. f < b < a < d < e < c.
5.42. x1 = P3 L12 P LP LP7 LP LP.
5.43. LP L7 P4 L12 P LP LP5 LP LP.
5.44. Kongruencja jest prawdziwa bo 172 ≡ 2 (mod 17) a podnosząc
kongruencję stronami do 4 potęgi otrzymujemy 1724 ≡ 16 (mod 17).
5.45. Ponieważ 2 ≡ −1 (mod 3) więc (ck ck−1 . . . co )2 jest podzielna
przez 3 wtedy i tylko wtedy gdy co − c1 + c2 − c3 + . . . jest podzielne przez
3 = 112 . W tym zadaniu 1 − 0 + 0 − 1 + 1 − 1 + 1 − 0 + 0 − 1 = 0 jest
podzielne przez 3 a więc i wyjściowa liczba też jest podzielna przez 3.
5.46. Ponieważ
φ(8) = 4, φ(6) = 2, φ(11) = 10, φ(13) = 12,

Rozwiązania 187
więc nasza kongruencja jest równoważna
8012 ≡ 1 (mod 13),
ale 80 = 13 · 6 + 2 zatem 8012 ≡ 212 (mod 13) a z kolei 212 = 46 = 163 ≡ 33

(mod 13) a dalej 27 ≡ 1 (mod 13) a więc i wyjściowa kongruencja jest
prawdziwa.
5.47. Ponieważ
φ(11) = 11 − 1 = 10,
φ(6) = φ(21 31 ) = (2 − 1)(3 − 1) = 2,
φ(13) = 13 − 1 = 12,
a więc naszą kongruencję możemy zapisać w postaci:

10 12
(100 − ) ≡ 1 (mod 7),
2
czyli
9512 ≡ 1 (mod 7)
a ponieważ 95 mod 7 = 4 więc otrzymujemy kolejno
41 2 ≡ 166 ≡ 26 ≡ 82 ≡ 64 (mod 7).
Teraz zadanie wynika z kongruencji
64 ≡ 1 (mod 7).
5.48. Ponieważ φ(11) = 10, φ(5) = 4, φ(9) = 6 więc badamy kongruen-

cję 756 ≡ 1 (mod 7). Oczywiście z kongruencji 75 ≡ 5 (mod 7) wystarczy
rozważyć 54 = 252 ≡ 1 (mod 7) ale z kongruencji 25 ≡ 4 (mod 7) ma-
my 42 = 8 ≡ 1 (mod 7) i ponieważ ta kongruencja jest prawdziwa to i
prawdziwa jest 756 ≡ 1 (mod 7).
5.49. Ponieważ 344 ≡ 3 (mod 31) więc 3444 ≡ 34 (mod 31) a ponie-
waż 34 = 81 ≡ 19 (mod 31) oraz 816 ≡ 10 (mod 31) więc badana tutaj
kongruencja jest fałszywa.
5.50. W układzie liczenia 14-tkowym liczba jest podzielna przez 7 wtedy
i tylko wtedy gdy jej ostatnią cyfrą jest 7 lub E (wynika to z kongruencji
14 ≡ 0 (mod 7), a więc rozważana tutaj liczba jest podzielna przez 7.
5.51. Jeśli n = (ck ck−1 . . . co )10 to n jest podzielne przez 91 wtedy i tylko
wtedy gdy (c2 c1 co )10 −(c5 c4 c3 )10 +(c8 c7 c6 )10 −(c11 c10 c9 )10 +. . . jest podzielna
przez 91 (jeśli 3 6 |k to ostatni składnik jest krótszy, albo gdy k mod 3 = 2
to (ck ck−1 )10 albo gdy k mod 3 = 1 to (ck )10 ). Tak więc obliczając 651 −
188 Rozwiązania
689 + 505 − 177 + 323 − 25 = 588 = 6 · 91 + 42 widzimy, że podana liczba

nie jest podzielna przez 91.
5.52.Ponieważ 242 − 321 + 908 − 534 + 121 = 416 = 59 · 7 + 3 więc ta
liczba nie jest podzielna przez 7.
5.53. 6.
5.54. 2.
5.55.
8 ≡ 1(mod7)
8k ≡ 1k (mod7)
8k − 1 ≡ 0(mod7).
5.56. Ponieważ N W D(27, 7) = 1 więc x ≡ 3 (mod 27).

5.57. Mamy 3x 15 27
3 ≡ 3 (mod N W D(3,27) ) czyli x ≡ 5 (mod9).
5.58. 9 + 8 + 7 + 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1 + 0 = 45 i 3|45 więc ta liczba jest
podzielna przez 3.
5.59. 9 − 8 + 7 − 6 + 5 − 4 + 3 − 2 + 1 − 0 = 5 a 5 6 |11 więc ta liczba nie
jest podzielna przez 11.
5.60. Obliczamy 651−689+505−25 = 442 = 34·13 a więc i 25505689651
jest podzielna przez 13.
5.61. Oczywiście, podana w zadaniu kongruencja jest równoważna (n−1)n 2 ≡
0 (mod n) a stąd teza jest oczywista.
5.62. Z Tablicy 2.2 oraz z Twierdzenia 2.7.4 [12] otrzymujemy
n−1
X n−1
X
j3 = (k3 + 3k2 + k1 )
j=1 j=0
n4 n2
= + n3 +
4 2
n(n − 1)(n − 2)(n − 3) + 4n(n − 1)(n − 2) + 2n(n − 1)
=
4
n(n − 1)(n2 − 5n + 6 + 4n − 8 + 2)
=
4
(n − 1)2 n2
= ,
4
P n−1 3
a stąd (n| j=1 j ) ⇔ (4|(n − 1)2 n) ⇔ (4|n ∨ 2|(n − 1)).
5.63. (a). Ponieważ N W D(7, 5) = N W D(7, 19) = N W D(5, 19) = 1,
więc ta kongruencja ma dokładnie jedno rozwiązanie. Znajdujemy element
odwrotny względem 7 modulo 19 podstawiając kolejno 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,
11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18 otrzymujemy 7 · 11 ≡ 1 (mod 19) a więc 11 jest
Rozwiązania 189
odwrotna do 7 modulo 19. Stąd x ≡ 5 · 19 (mod 7) a ponieważ 5 · 19 = 95 ≡

17 (mod 19) więc x ≡ 17 (mod 19).
Wszystkie rozwiązania streścimy w tabelce:
Kongruencja Rozwiązania NWD ilość
ax ≡ b (mod p) (a,b) (a,p) (b,p) rozw.
7x ≡ 5 (mod 19) x ≡ 17 (mod 19) 1|19 1|5 1|7 1
27x ≡ 25 (mod 256) x ≡ 219 (mod 256) 1|256 1|25 1|27 1
5x ≡ 2 (mod 39) x ≡ 16 (mod 39) 1|39 1|2 1|5 1
9x ≡ 3 (mod 27) Brak rozwiązań 3|27 96 |3 3|9 0
10x ≡ 15 (mod 35) x ≡ 5, 12, 19, 26, 33 (mod 35) 5|35 5|15 5|10 5
9x ≡ 11 (mod 32) x ≡ 19 (mod 32) 1|32 1|11 1|9 1
4x ≡ 7 (mod 16) Brak rozwiązań 1|16 46 |7 1|4 0
5.64. (a) Mamy p = 4 · 7 · 9 = 252 oraz m1 = 63, m2 = 36, m3 = 28.
Wtedy, wykorzystując algorytm Euklidesa
−63 ≡ 1 (mod 4), −63 ≡ 0 (mod 63),

36 ≡ 1 (mod 7), 36 ≡ 0 (mod 36),
28 ≡ 1 (mod 9), 28 ≡ 0 (mod 28),
a ponieważ 3 · (−63) + 2 · 36 + 28 = 163, zatem ogólne rozwiązanie jest

postaci:
x ≡ 163 (mod 252).
(b) x ≡ 713 (mod 1320).
(c) x ≡ 47 (mod 84).
5.65. (a) x ≡ 5 mod 6, (b) żadna (c) żadna (d) x ≡ 23 mod 30,
(e) x ≡ 38 mod 77, (f) x ≡ 59 mod 72.
5.66. Jeśli x ≡ 5( mod 6) to x = 5+6k = 1+2∗(2+3k) = 2+3∗(1+2k).
Z kolei jeśli x = 1 + 2k = 5 + 2(k − 2) oraz x = 2 + 3l = 5 + 3(l − 1).
5.67. (a) x = 1, y = −3, (b) x = −7, y = 2, (c) brak rozwiązań (d)
x = −3, y = 2, (e) brak rozwiązań (f) x = 10, y = −7.
5.68. Mamy odpowiednio
(i) x = 129, (ii) x = 6, (iii) x = 458.
5.69. 99 ≡ −1 (mod 100) =⇒ 992 ≡ 1 (mod 100) oraz 51 ≡ 51 (mod 100)
i 512 ≡ (50+1)2 ≡ 2500+100+1 ≡ 1 (mod 100). Zatem 9999 ≡ −1(mod100)
i 5151 ≡ 51 (mod 100). A stąd: 9999 − 5151 ≡ −1 − 51 (mod 100) ≡
48 (mod 100).
5.70. Z treści zadania mamy
x ≡ 1 (mod 2),
x ≡ 2 (mod 3),
x ≡ 3 (mod 4),
x ≡ 4 (mod 5),
190 Rozwiązania
x ≡ 5 (mod 6),
x ≡ 0 (mod 7),
który można sprowadzić do
x ≡ 3 (mod 4),
x ≡ 4 (mod 5),
x ≡ 5 (mod 6),
x ≡ 0 (mod 7),
i wtedy n = 119 = 7 · 17. √
5.71. √ Niech p1 .p2 .p3 , ..., pn będą liczbami pierwszymi takimi, że k N <
pi < k−1 N , i = 1, 2, 3 . . . n. Każda z n osób otrzymuje dwie liczby: pi oraz
N mod pi , i = 1, 2, 3, . . . n.
5.72. Jeśli f (0) = 0, to teza jest oczywista. Przypuśćmy zatem, że a =
f (0) 6= 0 i niech p1 , p2 , . . . pk będą wszystkimi liczbami pierwszymi p, dla
których istnieją rozwiązania kongruencji f (x) ≡ 0 (mod p). Niech m =
p1 p2 · · · pk i g(x) = f (amx)
a . Jeśli istnieje rozwiązanie kongruencji g(x) ≡
1 (mod p) dla pewnej liczby p, to p = pi , dla pewnego i. Z drugiej strony
g(x) ≡ 1 (mod pi ) dla wszystkich x ∈ Z i i = 1, 2, . . . k, skąd wynika, że
wielomian g przyjmuje jedynie wartości −1 i 1, co jest niemożliwe.
5.73. Niech f (x) = 1 + x + x2 + . . . + xq−1 . Przypuśćmy, że p jest
taką liczbą pierwszą, że istnieje liczba całkowita x taka, że p|f (x). Jeśli
x ≡ 1 (mod p), to p = q, zaś w przeciwnym razie otrzymujemy, że xq ≡
1 (mod p), więc q|(p − 1), gdyż xp−1 ≡ 1 (mod p) i q jest liczbą pierwszą.
To kończy rozwiązanie na mocy zadania 5.24.
5.74. Fakt, że Km = K1 K2 · · · Km−1 + 2 łatwo dowieść indukcyjnie.
n
Niech p będzie liczbą pierwszą taką, że p|Kn . Wtedy 22 ≡ −1 mod p) a stąd
n+1
22 ≡ 1 mod p) Niech l będzie najmniejszą liczbą całkowitą dodatnią taką,
że 2l ≡ 1 mod p. Wtedy l|2n+1 więc l = 2m dla pewnej liczby całkowitej
n
dodatniej m ≤ n + 1. Gdyby m ≤ n, to 22 ≡ 1 ( mod p), co jest sprzeczne
n
z założeniem, że p|22 + 1. Stąd l = 2n+1 . Ponieważ z Twierdzenia Eulera
2p−1 ≡ 1 (mod p), wynika stąd, że 2n+1 |p − 1, co kończy dowód.
5.75.
(a) x ≡ 1(mod3),
(b) x ≡ 1(mod60)
5.76. (a) x = 23 + 30k, k ∈ Z, (b) x = 17 + 36k, k ∈ Z, (c) x =

368 + 385k, k ∈ Z, (d) x = 297 + 900k, k ∈ Z.
5.77. x = 3 + 4k, brak rozwiązań, x = 4 + 5k, brak rozwiązań, x =
24 + 111k, k ∈ Z.
Rozwiązania 191
5.78. Ponieważ φ(19) = 20 a 381 ≡ 1(mod20) więc 231381 ≡ 231(mod

19). Pytamy się więc ile wynosi 2319 mod 19. Ponieważ 231 ≡ 3(mod19)
więc 2319 ≡ 39 (mod19). Z kolei 27 ≡ 8(mod19) więc 231381 ≡ 83 (mod19),
ale 83 ≡ 18(mod19) więc 231389 mod 19 = 18.
5.79. Jeśli p|n to p|(n − 1)! i gdyby (n − 1)! ≡ −1(modn) to też i
(n − 1)! ≡ −1 (mod p) a to jest nieprawdą. Dla każdej liczby n definiujemy
liczbę n′ owrotną do n względem p to znaczy taką, że
n′ n ≡ 1(modp).
Dla pierwszej liczby p istnieją dwie liczby odwrotne same do siebie - to 1 i
p − 1. Ostatecznie więc łącząc w pary liczby odwrotne otrzymujemy
(p − 1)! ≡ 1 · (p − 1)(modp),
a
p − 1 ≡ −1(modp).
5.80. (a) 6 jest liczbą pierwszą N W D(128, 7) = 1 a więc 1287−1 ≡

1(mod7). (b) Z Tw. Fermata 646 ≡ 1(mod7) a 1 ≡ −41(mod7). (c) Z Tw.
Fermata 12810 ≡ 1(mod11). (d) 6410 ≡ 1(mod11) oraz 54 ≡ −1(mod11).
(e) 12814 ≡ 1(mod5) (f) 6414 ≡ 1(mod5) i 54 ≡ −1(mod5).
5.81. Ponieważ n = 23 × 17 = 391, e = 5, d = 141 (gdyż d = 141 jest
rozwiązaniem 5d ≡ 1 mod (23 − 1) × (17 − 1)), wię kluczem publucznym
jest (391, 5) a prywatnym (391, 141) chociaż prywatny klucz w tym zada-
niu nie jest potrzebny. Teraz poniważ kod ASCII X = 88 a kod ASCII
’AIR’ to [65, 73, 82] to K(′ X ′ ) = K(88) = (885 mod 391) = 379, podobnie
K(′ AIR′ ) = [80, 150, 165].
5.82. Klucz publiczny to (35, 5) a prywatny (35, 5). Ponadto D(31) =
(315 mod 35) = 26 = SU B, D(24) = 19 = DC3.
5.83. φ(24) = φ(23 31 ) = 8, φ(120) = 23 31 51 ) = 32.
5.84.
1. n = 15, d = 7, K(′ ABC ′ ) = [5, 6, 13], D(7) = CR(ASCII13),
2. q = 7, d = 29, K(′ ABC ′ ) = [39, 40, 58], D(15) =′ G′ (ASCII71),
3. K(′ ABC ′ ) = [126, 111, 288], D(23) =′ I ′ (ASCII73),
Rozdział 6. Kombinatoryka
6.1.
! !
X 1/3 2k 2/3−2k X 1/3
5 10 = 25k 1001/3−k
k∈Z
k k∈Z
k
192 Rozwiązania
1
= (25 + 100) 3
= 5.
9 C 1 = 48
4
6.2. C48 4 9 1 .
52 48
10 .
10 − C 10 =
6.3. C52 −
48 10
6.4.
C41 C13
1 1
C13 1
C13 3
C13 + C42 C13
1 1
C13 2
C13 2
C13
! ! ! ! ! ! ! ! ! !
13 13 13 13 4 13 13 13 13 4
= + .
1 1 1 3 1 1 1 2 2 2
6.5. n(n − 1).

6.6. Pnn = (n − 1)!.
Pn Pn (n!)2
6.7. 2n = 2n .
k
6.8. V n = nk .
n!
6.9. Vnk = (n−k)! .
6.10. P2 P⌊ n2 ⌋ P⌈ n2 ⌉ = 2!⌊ n2 ⌋!⌈ n2 ⌉!.
6.11. Oczywiście 5·6·2 = 60 sposobów i ponieważ możemy wybrać zupę i
drugiwe danie, zupę i deser albo drugie danie i deser to na 5·6+5·2+6·2 = 52
sposoby.
6.12. Ustawiając funkcje w ciąg i przyporządkowując im losowo osoby,
widzimy, że tych przyporządkowań jest tyle, ile ciągów 4 elementowych, czyli
P4 = 4!. Jest to liczba wariacji bez powtórzeń, czyli V20 4 = 20! .
16!
6.13. Jest to ilość kombinacji bez powtórzeń, czyli C83 = 83 .
6.14. Ponieważ zera możemy identyfikować z pozycją na której występu-
13
ją, więc tych ciągów jest dokładnie C13 = 5 . Wszystkich ciągów binarnych
5
13
jest V 2 = 213 a ponieważ ilość ciągów w których więcej jest 0 jest taka sa-
ma jak ilość ciągów w których wieęcej jest 1 (z symetrii) a nie ma ciągów w
13
V2
których ilość 0 i 1 byłaby taka sama, więc jest 2 = 212 ciągów w których
byłoby więcej 0.
6.15. Dla (a)
n
! n
X n X n!
k =
k=1
k k=1
(n − k)!(k − 1)!
n
!
X n−1
= n
k=1
k−1
n−1
!
X n − 1 k n−1−k
= 1 1 = n2n−1 ,
k=0
k
Rozwiązania 193
natomiast (b) analogicznie. Rozważmy tożsamość

! !
X r iX s j
x x = (1 + x)r (1 + x)s = (1 + x)r+s
i∈Z
i j∈Z
j
!
X r+s k
= x ,
k∈Z
k
dla dowolnych r, s ∈ R. Porównując po obu stronach współczynnik przy x

otrzymujemy ! ! !
r+s X s r
= ,
k i∈Z
i k−i
i kładąc dowolne m, n ∈ Z otrzymujemy
! ! !
X s r r+s
= . (10.3)
k∈Z
m+k n−k m+n
Teraz otrzymujemy w (c)

n
! ! n−1
! !
X
2 n n 2
X n−1 n−1
k = n
k=1
k n−k k=0
k n−1−k
!
2n − 2
= n2 .
n−1
Punkt (d) wynika z

! ! ! !
n n−l n! n k
= = ,
l k−l l!(k − l)!(n − k)! k l
natomiast (e) bezpośrednio z (10.3). (f) wynika ze zmiany indeksu sumowa-
nia a (g) z tożsamości
! ! !
n n n+1
+ = .
k k+1 k+1
Rzeczywiście
! ! ! ! ! !
n+1 n n n−1 n−1 n
= + = + +
m+1 m+1 m m+1 m m
n
! !
m+1 X k
= ... = +
m+1 k=m+1
m
n
!
X k
= .
k=m
m
194 Rozwiązania
Punkt (h) wynika ze wzoru na dwumian Newtona natomiast (i) można

sprawdzić metodami różnicowymi.
6.16. L(2) + L(3) + L(5) − L(6) − L(10) − L(15) + L(30) gdzie L(k) =
⌊ 10000
k ⌋.
6.17. Mamy
6
X
L30,6 ({0 ≤ xi ≤ 10, i = 1, . . . , 6}) = L30,6 (Wo ) − L30,6 ({xj ≥ 11} ∩ Wo )
j=1
X
+ L30,6 ({xj1 ≥ 11, xj2 ≥ 11} ∩ Wo )
1≤j1 6=j2 ≤6
X
− L30,6 ({xj1 ≥ 11, xj2 ≥ 11, xj3 ≥ 11} ∩ Wo ) + . . . .
1≤j1 ,j2 ,j3 ≤6
j1 6=j2 ,j2 6=j3 ,j1 6=j3
Zauważmy jednak, że już wszystkie składniki trzeciej (i następnych) sum są

równe 0. Zatem w (a)
L30,6 ({0 ≤ xi ≤ 10, i = 1, . . . , 6})

6
X
= L30,6 (Wo ) − L30,6 ({xj ≥ 11} ∩ Wo )
j=1
X
+ L30,6 ({xj1 ≥ 11, xj2 ≥ 11} ∩ Wo )
1≤j1 6=j2 ≤6
!
6
= L30,6 (Wo ) − 6L19,6 (Wo ) + L8,6 (Wo )
2
! ! !
30 + 6 − 1 19 + 6 − 1 8+6−1
= −6 + 15
6−1 6−1 6−1
! ! !
35 24 13
= −6 + 15 .
5 5 5
Podobnie jak powyżej w (b)
L30,6 ({−10 ≤ xi ≤ 20, i = 1, . . . , 6})

= L90,6 ({0 ≤ xi ≤ 30, i = 1, . . . , 6})
6
X
= L90,6 (Wo ) − L90,6 ({xj ≥ 31} ∩ Wo )
j=1
X
+ L90,6 ({xj1 ≥ 31, xj2 ≥ 31} ∩ Wo )
1≤j1 6=j2 ≤6
! ! !
90 + 6 − 1 59 + 6 − 1 29 + 6 − 1
= −6 + 15
6−1 6−1 6−1
Rozwiązania 195
! ! !
95 64 34
= −6 + 15 ,
5 5 5
a w (c)
L30,6 ({x1 ≤ 5, x2 ≤ 10, x3 ≤ 15, x4 ≤ 20, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6})
= L30,6 (Wo ) − L30,6 ({x1 ≥ 6, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6})
−L30,6 ({x2 ≥ 11, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6}) − L30,6 ({x3 ≥ 16, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6})
−L30,6 ({x4 ≥ 21, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6}) + L30,6 ({x1 ≥ 6, x2 ≥ 11, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6})
+L30,6 ({x1 ≥ 6, x3 ≥ 16, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6})
+L30,6 ({x1 ≥ 6, x4 ≥ 21, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6})
+L30,6 ({x2 ≥ 11, x3 ≥ 16, xi ≥ 0, i = 1, . . . , 6})
= L30,6 (Wo ) − L24,6 (Wo ) − L19,6 (Wo ) − L14,6 (Wo ) − L9,6 (Wo ) + L13,6 (Wo )
+L8,6 (Wo ) + L3,6 (Wo )

35 29 24 19 14 18 13 8
= − − − − + + + .
5 5 5 5 5 5 5 5
6.18. Możliwe układy ilustrujemy w tabelce

A K D karty 2 do W Ilość
4 4 4 40
1 1 1 2 1 1 1 2
4 4 4 40
2 1 1 1 2 1 1 1
4 4 4 40
1 2 1 1 1 2 1 1
4 4 4 40
1 1 2 1 1 1 2 1
4 4 4 40
2 2 1 0 2 2 1 0
4 4 4 40
2 1 2 0 2 1 2 0
4 4 4 40
1 2 2 0 1 2 2 0

czyli 64 40 4
2 + 1920 2 + 124 · 2 .
2
6.19. Na pierwszej pozycji jedna z liczb {3, 4, 5, 6, 7, 8} wtedy na ostat-

niej pozostaje 7 cyfr mniejszych od 9 lub na pierwszej pozycji {9, 10} a
wtedy na ostatniej pozostaje 8 cyfr, więc 7 · 7 · 8! + 2 · 8 · 8! = 65 · 8!
6.20. Oznaczmy przez X zbiór dowolnych ciągów, Ai zbiór ciągów w
których występuje co najmniej raz liczba i, A′ dopełnienie zbioru A i |A|
liczebność zbioru A. Wtedy ponieważ |X| = 10n , |A′i | = 9n , |A′i ∩ A′j | =
8n , |A′i ∩ A′j ∩ A′k | = 7n , dla parami różnych 1 ≤ i, j, k ≤ 10. Wtedy
|A1 ∩ A2 ∩ A3 | = |X| − |(A1 ∩ A2 ∩ A3 )′ |

= |X| − |A′1 ∪ A′2 ∪ A′3 |
= |X| − |A′1 | − |A′2 | − |A′3 | + |A′1 ∩ A′2 | + |A′1 ∩ A′3 |
+|A′2 ∩ A′3 | − |A′1 ∩ A′2 ∩ A′3 |
= 10n − 3 · 9n + 3 · 8n − 7n .
196 Rozwiązania
6.21. Jest 2n − 1 ciągów długości n nie zawierających samych zer a więc

(2n − 1)n .
6.22. Niech Ai oznacza liczbę układów kartw których jest co najmniej
13 48 44
i różnych czwórek 1 ≤ i ≤ 3. Wtedy |A1 | = 1 9 , |A2 | = 13 2 5 , |A3 | =

13 40
3 1 , zatem
! ! ! !
13 48 13 44
|A1 | − |A2 | = − .
1 9 2 5

6.23. Możliwych par jest 62 = 15 a więc możliwych wyników jest 1510 .
Możliwe układy zestawmy w tabelce:
ilości układów {i, i} ilości innych układów Ilość

{1, 1, 1, 1, 1, 1} 4 6! · 94
6 7! 3
{2, 1, 1, 1, 1, 1} 3 1 2! · 9
6 8!
{2, 2, 1, 1, 1, 1} 2 2 2!2! · 92
6 2
{3, 1, 1, 1, 1, 1} 2 1 8! · 9
6 9!
{2, 2, 2, 1, 1, 1} 1 3 2!2!2! · 9
6 5 9!
{3, 2, 1, 1, 1, 1} 1 1 1 3!2! ·9
6
{4, 1, 1, 1, 1, 1} 1 1 9! · 9
6 10!
{2, 2, 2, 2, 1, 1} 0 4 2!2!2!2!

6 5 10!
{3, 2, 2, 1, 1, 1} 0 1 2 3!2!2!
6 5 10!
{4, 2, 1, 1, 1, 1} 0 1 1 4!2!
6 10!
{5, 1, 1, 1, 1, 1} 0 1 5!
6.24. Załóżmy, że miejsca przy stole są ponumerowane oraz, że kobie-

ty siedzą na miejscach o numerach nieparzystych. Ustalmy numery mał-
żeństw i1 < · · · < ik . Ilość sposobów, na które możemy rozsadzić mał-
żeństwa w ten sposób, aby wybrane małżeństwa siedziały obok siebie, jest
2n−k−1
równa 2n k−1 (k − 1)!(n − k)!(n − k)!. Istotnie, jeśli założymy, że mał-

żeństwo i1 siedzi na miejscach 2n − 1 i 2n, to 2n−k−1 k−1 jest ilością spo-
sobów, na które można wybrać miejsca, na których będą siedzieć pozo-
stałe wybrane małżeństwa. Każdemu bowiem układowi j1 < · · · < jk−1
liczb ze zbioru 1, . . . , 2n − k − 1 odpowiada układ par (j1 , j1 + 1), (j2 +
1, j2 + 2), . . . , (jk−1 + (k − 2), jk−1 + k − 1), na których siadają wybrane
małżeństwa. Na (k − 1)! sposobów możemy powyższe miejsca dopasować
do wybranych małżeństw, na 2n sposobów zmienić miejsca przydzielone
małżeństwu i1 , na (n − k)! sposobów możemy posadzić pozostałe kobie-
ty i na tyle samo sposobów pozostałych mężczyzn. Zatem ilość sposobów
rozsadzeń, w których istnieje małżeństwo siedzące obok siebie, jest rów-
Rozwiązania 197
P
na 2n nk=1 (−1)k−1 2n−k−1
k−1 (k − 1)!(n − k)!(n − k)! a ponieważ wszystkich
układów jest n!n! więc szukaną liczbą jest:
n
!
X
k−1 2n − k − 1
n!n! − 2n (−1) (k − 1)!(n − k)!(n − k)!.
k=1
k−1
6.25. n!Dn .
22
6.26. Ponieważ dla k = 2 mamy 3·2 = 46 = 0, więc badany w punkcie
(a) iloczyn wynosi 0. Podobnie w podpunkcie (b). Mamy
!
13 8 3 −2
2 53 ( 13
5 )
4
5 55 5 26
= = =− .
4 4! 4! 54
W punkcie (d)
!
−1 (−1)k (−1)(−2)(−3) . . . (−k)
= = = (−1)k ,
k k! k!
a ponieważ nn−1 = n(n − 1)(n − 2) · · · 2 = n! więc ułamek w punkcie (e)

jest równy 1.
6.27.
! !
√ X 1/2 −k X 1/2 1/2−k k 1
3 3 = 3 1 = (3 + 1) 2 = 2,
k∈Z
k k∈Z
k
! ! r
X 1/3 −k 1 X 1/3 1/3−k k (3 + 1)1/3 3 4
3 = √
3
3 1 = √3
= ,
k∈Z
k 3 k∈Z k 3 3
! !
X 1/3 X 1/3
(−1)52k 102/3−2k = (−1)25k 1001/3−k = (25 + 100)1/3 = 5,
k∈Z
k k∈Z
k
! !
√ X 1/3 X 1/3 1 √
(−1)k 3−2k = (−1)k 91/3−k = (−1 + 9) 3 = 8 = 2.
3 3
9
k∈Z
k k∈Z
k
6.28. Trzeba wykonać m+n ruchów w tym n ruchów w prawo i m ruchów

w górę. Liczba możliwych dróg to liczba wyborów spośród m + n-ruchów
n-ruchów w prawo, czyli C(n, m) = n+mn = n+m
m .
6.29. Droga taka nie przecina głównej przekątnej, ale się może z nią
stykać. Niech C będzie takim punktem a m jego odciętą (w szczególności
C=A):
198 Rozwiązania
r
B
Cr
Ar
m
wtedy istnieje Cm Cn−m−1 takich dróg. Otrzymujemy zatem rekurencję:

n−1
X
Cn = Cm Cn−m−1 , Co = 1, C1 = 1, n ≥ 2.
m=0
Stosując metodę funkcji tworzących otrzymujemy:

∞
X ∞ n−1
X X
C(z) = Cn z n = Cm Cn−1−m z n + z + 1
n=0 n=2 m=0
X∞ n
X
= z ( Cm Cn−m )z n + 1
n=0 m=0
2
= zC (z) + 1
a stąd √
1± 1 − 4z 1 1
C(z) = = {1 − (1 − 4z) 2 }.
2z 2z
1 1
Oczywiście (zob. Uwaga 6.1.2 [12]) (1 − 4z) 2 = [(−1)k 4k 2
k
, k ≥ 1] więc 1 −
1 1 1 1
1
(1−4z) = [0, −(−1)k 4k
2 2
k
, k ≥ 1] a stąd 2z {1−(1−4z)
2 = [22k+1 (−1)k 2
k+1
,k ≥
0], zatem
1 1
· · 23 · 52 . . . 2n−1
Cn = 2 · 22n+1 2 2 2
(n + 1)!
2n
= 1 · 3 · 5 . . . (2n − 1)
(n + 1)!
!
2n (2n)! 1 2n
= n
= .
(n + 1)! 2 n! n+1 n
Uwaga. Liczby
1 2n
Cn = n+1 n , n ≥ 0,
Rozwiązania 199
nazywamy liczbami Catalana.

6.30. Kombinacje sześcioelementowe ze zbioru czteroelementowego z po-
4
wtórzeniami C 6 = 4+6−1 6 = 96 = 84.
6.31. Wybór k liczb ze zbioru n − 1 elementowego (2, 3, 4, . . . n). Wy-
brane liczby porządkujemy i jeśli mamy r1 , r2 , . . . rk to pierwsza
grupa to
{1, 2, . . . r1 − 1} druga {r1 , . . . r2 − 1} itd. Czyli Cn−1
k = n−1k .
6.32. Robimy podstawienia xi = x′i + 1 i wtedy mamy ilość rozwiązań
x1 + x2 + . . . + xk = n − k w nieujemnych liczbach całkowitych, a tych jest
n−1
Ln−k,k (Wo ) = n−k+k+1k−1 = k−1 .
6.33. ”Dołóżmy” jedno puste krzesło na końcu i do każdego z k pacjen-
tów (których można w kolejności rozmieścić na k! sposobów) dołóżmy po
jednym pustym krześle. Wtedy zostanie n + 1 − 2k pustych krzeseł. Każde
z nich może być wstawione w jedno z k + 1 miejsc pomiędzy pacjentami
lub przed pierwszym lub za ostatnim pacjentem. Odpowiada to ilości roz-
wiązań xo + x1 + . . . + xk = n + 1 − 2k w liczbach nieujemnych, a tych
n−k+1
jest Ln+1−2k,k+1 (Wo ) = n+1−2k+k+1−1 k+1−1 = k , a w ostatecznym roz-
wiązaniuusuwamy jedno puste krzesło na końcu. Tych rozwiązań jest więc
k! n−k+1
k .
6.34.
!
n
= 2926,
2
n(n − 1) = 5852,
77 · 76 = 5852,
więc n = 78.
6.35. Wszystkich n! a nieuporządkowanych permutacji Dn .
6.36. (a) 1 gdy l ≤ n i 0 poza tym (b) spośród podziałów {(1, n −
1), (2, n−2), . . . (⌊ n2 ⌋, ⌈ n2 ⌉)} wybieramy te których oba składniki są nie więsze
niż l tzn.: {(n − l, l), (n − l + 1, l − 1) . . . (⌊ n2 ⌋, ⌈ n2 ⌉)} (czyli składników jest
l − ⌈ n2 ⌉ + 1 gdy n ≤ 2l i 0 w pozostałych przypadkach.
6.37. (i) kn (b) k!S(n, k) gdzie S(n, k)-liczba Stirlinga drugiego rodzaju.
Zobacz Tw. 5.2.7 [12].
P
6.38. (i) ki=1 S(n,
i) oraz (ii) S(n, k) (zob. Tw. 5.2.7 [12]).
6.39. (i) n+k−1 , (ii) n−1
k−1 (zob. Tw. 5.2.7 [12]).
Pk−1
k
6.40. (i) i=1 P (n, i) (ii) P (n, k).
6.41. W rozkładzie: n = a1 + a2 + a3 + . . . + an−2 , gdzie 1 ≤ a1 ≤ a2 ≤
. . . ≤ an−2 , ai ∈ N , i = 1, 2, . . . , n − 2, może być n = 1 + 1 + . . . + 1 + 3 =
1 + 1 + . . . + 2 + 2, zatem P (n, n − 2) = 2.
6.42. 21 · 4n .
6.43. ∅, {2, 3, 5}, {1, 2, 4, 5}.
200 Rozwiązania
6.44. Jest to liczba klasyfikacji nierozróżnialnych obiektów na rozróż-

19+3−1 21
nialne kategorie: 3−1 = 2 . Odpowiedź na drugie pytanie to również
liczba klasyfikacji nierozróżnialnych obiektów na rozróżnialne kategorie w
18
przypadku gdy kategorie mają być różne: 19−1 3−1 = 2 . Można do tego
wyniku też dojść w inny sposób. Tych rozwiązań jest tyle, ile jest rozwiązań
równania u + v + r = 16 otrzymanego z równania x + y + z = 19 przez
podstawienie u = x + 1, v = y + 1, r = z + 1, w zbiorze liczb nieujemnych
16+3−1
całkowitych, a więc 3−1 = 18 2 .
6.45. Wyobraźmy sobie ciągi różnej długości zawierające same 0 i koń-
czące się 1. Nasz binarny ciąg można zapisać jako połączenie p takich ciągów
plus ciąg złożony z zer. Na przykład
00101010000100 = 001 + 01 + 01 + 00001 + 00,
a więc długość takiego ciągu to
p + q = x1 + x2 + x3 + . . . xp+1 , x1 ≥ 1, xi ≥ 2, i = 2, 3, 4, . . . p, xp+1 ≥ 0,
lub po podstawieniu xi + 1 dla 1 ≤ i ≤ p
q = x1 + x2 + x3 + . . . xp+1 , xi ≥ 1, i = 1, 2, 3 . . . p, xp+1 ≥ 0,
lub znowu po podstawieniu xi + 1 dla 2 ≤ i ≤ p
q − p + 1 = x1 + x2 + x3 + . . . xp+1 , xi ≥ 0, i = 1, 2, 3 . . . p + 1,

a ilość rozwiązań takiego równania z zadania 6.44 jest q−p+1−p+1−1
p+1−1 =
q+1
p .
6.46. Zauważmy najpierw, że dla dowolnych liczba naturalnych i ≥ k ≥
j, ! ! ! !
i k i i−j
= .
k j j k−j
Wynika to bezpośrednio z definicji. Z drugiej strony, ponieważ
i
! ! i
! !
X i k X i i−j
(−1)k = (−1)k
k=j
k j k=j
j k−j
! !
i i X i−j
= (−1) (−1)k
j 0≤k−j≤i−j
k−j
! i−j !
i X i−j
= (−1)i 1l (−1)k
j l=0
l
! (
i
i i (−1)i j , jeżeli i = j,
= (−1) (1 − 1)i−j =
j 0, poza tym
Rozwiązania 201
P
więc AB = [ nk=0 (−1)n+i nk ni , 0 ≤ i, k ≤ n] = [0 dla 0 ≤ k 6= i ≤
n; 1 dla 0 ≤ k = i ≤ n]. Oczywiście, jeśli
   
a0 b0
 a1   b1 
   
a= ,b =   , a = Ab,
 ...   ... 
an bn
to z udowodnionego powyżej faktu mamy b = Ba.
6.47. Zastosuj wynik zadania 6.46 z ak = bk = 1, 0 ≤ k ≤ n.
6.48. Dowód wynika z faktu, że ni = n−1 i + n−1
i−1 .
6.49. Wykorzystaj tożsamość Cauchy’ego dla funkcji tworzących A(z) =
(1 + z)r , B(z) = (1 + z)s .
6.50. Zadanie wynika z tożsamości
! ! ! !
i k i i−j
= ,
k j j k−j
oraz zadania 6.49.
6.51. Robiąc podstawienie x′ = x + 4, y ′ = y − 3, z ′ = z + 1, w′ = w − 3,
otrzymujemy równanie x′ −4+y ′ +3+z ′ −1+w′ +3 = 15, czyli x′ +y ′ +z ′ +w′ =
13, dla 0 ≤ x′ , 0 ≤ y ′ , 0 ≤ z ′ < 6, 0 ≤ w′ < 5, i jeśli przez P (W ) oznaczać
będziemy ilość rozwiązań równania x + y + z + w = 13, w zbiorze liczb
nieujemnych całkowitych spełniających warunek W to P (z < 6, w < 5) =
P () − P (z ≥ 6) − P (w ≥ 5) + P (z ≥ 6, w ≥ 5). Oczywiście (zob. zad 6.44)
13+4−1 16
P () = 4−1 = 3 . Robiąc podstawienie z ′ = z − 6 widzimy, że P (z ≥ 6)

to ilość rozwiązań x + y + z ′ + w = 7 czyli P (z ≥ 6) = 7+4−1 4−1 = 10
3 .
13−5−6+4−1 5
Podobnie P (w ≥ 5) = 11 3 , P (z ≥ 6, w ≥ 5) = 4−1 = 3 .
Pn i+k−1 1 P n+k−1 k−1
6.52. Jest to (zob. zad 6.44) i=0 k−1 = (k−1)! i=k−1 i
1 k n+k (n+k)k
= (k−1)!k i |k−1
= k! (zob. też Twierdzenie 2.7.4 [12]).
6.53. Mamy !
n
n kX πin
ω = (1 + ω)n = e 3 ,
k=0
k
√ n n
a ponieważ ω 2 = 21 (−1 − i 3), więc kładąc S = n0 + 3 + 6 + ... :
n
! ! !
πin X n k n n
Re(e 3 ) = Re( ω ) = S +[ + + . . .]Re(ω)
k=0
k 1 4
! !
n n
+[ + + . . .]Re(ω 2 )
2 5
n
!
1 X n
= S− [ − S]
2 k=0 k
202 Rozwiązania
a stąd
3 πn
S = 2n−1 + cos .
2 3
Rozdział 7. Funkcje tworzące

7.1. Z Twierdzenia 7.1 używając permutacji wierszy i kolumn: τ =
(1324), i σ = (2341) otrzymujemy
Bτσ =
σ
a z (c) RB = RBτ . Teraz korzystamy z (f) dla io = 3, jo = 2 otrzymując
σ ′
RB (z) = RBτ (z) = RB (z) + zR32 (z)
gdzie
B′ = B32 =
C1 = C2 = C3 =
ale z (d)
′
Rb (z) = RC1 (z)RC2 (z) = (1 + 3z + z 2 )(1 + 4z + 2z 2 ),
natomiast z (g) oraz (d) mamy
R32 (z) = RC3 (z) = (1 + z)2 ,
a zatem
RB (z) = (1 + 3z + z 2 )(1 + 4z + 2z 2 ) + z(1 + z)2 .
7.2. Z Twierdzenia 7.1 (d) wielomian wieżowy szachownicy
B=
Rozwiązania 203
wynosi
RB (z) = (1+4z+2z 2 )4 = 1+16z+104z 2 +352z 3 +664z 4 +704z 5 +416z 6 +128z 7 +16z 8 ,
bowiem wielomian wieżowy pustej 2×2 szachownicy z 7.1 (b) to 1+4z +2z 2 .
Teraz z Twierdzenia 7.1 (e) otrzymujemy
r8B = 1 · 8! − 16 · 7! + 104 · 6! − 352 · 5! + 664 · 4! − 704 · 3! + 416 · 2!

−128 · 1! + 16
= 4752
7.3. Z Twierdzenia 7.1 (d) wielomian wieżowy szachownicy











B= 
n razy








| {z }
n razy
więc z Twierdzenia 7.1 (c) i (b) RB (z) = 1 + 4z + 2z 2 , i z Twierdzenia 7.1

(e) rnB = n! − 4(n − 1)! + 2(n − 2)!, n ≥ 1.
7.4. Kładąc Tn = 0, n < 0, otrzymujemy
Tn = 8Tn−1 − 15Tn−2 − 11[n = 1] + 2[n = 0], n ∈ Z,
a stąd
T (z) − 8zT (z) + 15z 2 T (z) = −11z + 2,
P
gdzie T (z) = n≥0 Tn z
n. Zatem
−11z + 2
T (z) =
(1 − 3z)(1 − 5z)
czyli
1
Tn = · (5 · 3n − 5n ), n ≥ 0.
2
Tn = Tn−1 − Tn−2 + [n = 1], n ∈ Z,
a stąd
T (z) − zT (z) + z 2 T (z) = z,
204 Rozwiązania
P
gdzie T (z) = n≥0 Tn z
n. Zatem
z
T (z) = .
(1 − z + z 2 )
√ √
1+ 3i 1− 3i
Ponieważ 1 − z + z 2 = (z − 2 )(z więc z 5o
− 2 )
π π
Tn = A1 cos(n ) + A2 sin(n ), n ≥ 0,
3 3
a ponieważ
√
A1 A2 3
T1 = 1= + ,
2 2
T0 = 0 = A1 ,
więc √
2 3 π
Tn = sin(n ), n ≥ 0.
3 3

Tn = 2Tn−1 + Tn−2 − 2Tn−3 + 7[n = 2] + [n = 1], n ∈ Z,
a stąd
W (z)T (z) = (1 − 2z − z 2 + 2z 3 )T (z) = 7z 2 + z,
a ponieważ z Twierdzenia Bezouta W (1) = 0 więc dzieląc wielomian W (z)
przez z − 1 otrzymujemy:
1
W (z) = (z − 1)(2z 2 + z − 1) = 2(z − 1)(z + 1)(z − ) = (1 − z)(1 + z)(1 − 2z),
2
więc
7z 2 + z
T (z) = ,
(1 − z)(1 + z)(1 − 2z)
i z Twierdzenia o rozwinięciach wymiernych funkcji tworzących (punkt 4o
lub zob. Twierdzenie 6.3.12 [12])
Tn = a1 · 1n + a2 · (−1)n + a3 · 2n , n ≥ 0,
gdzie
7/12 + 1/12 8
a1 = = = −4,
(1 + 1/1)(1 − 2/1) −2
7/(−1)2 + 1/(−1) 6
a2 = = = 1,
(1 − 1/(−1))(1 − 2/(−1)) 6
2
7/2 + 1/2 9/4
a3 = = = 3,
(1 − 1/2)(1 + 1/2) 3/4
Rozwiązania 205
Zatem
Tn = −4 + (−1)n + 3 · 2n , n ≥ 0.
7.7. Przenumerowując, otrzymujemy

(
To = 0,
Tn − 2Tn−1 = (n − 1)2 + n + 1 = n2 − n + 2, n = 1, 2, . . . .
Kładąc Tn = 0, n < 0, otrzymujemy
Tn − 2Tn−1 = n2 − n + 2, n ∈ Z,
a stąd
∞
X ∞
X ∞
X
(1 − 2z)T (z) = n2 z n + nz n + 2 zn
n=0 n=0 n=0
X∞ ∞
X ∞
X
= (n + 1)2 z n − nz n + zn
n=0 n=0 n=0
X∞ X∞ ∞
X
= (n + 1)2 z n − (n + 1)z n + 2 zn
n=0 n=0 n=0
1+z 1 2
= 3
− 2
+
(1 − z) (1 − z) 1−z
1 + z − (1 − z) + 2(1 − z)2
=
(1 − z)3
2(z 2 − z + 1)
=
(1 − z)3
więc
2(z 2 − z + 1)
T (z) = .
(1 − z)3 (1 − 2z)
Teraz z podpunktu 5o
Tn = (a1 n2 + a2 n + a3 ) · 1n + a4 · 2n .
Zamiast korzystać z Twierdzenia podanego w tym punkcie (podobnie jak w

poprzednim zadaniu) współczynniki można wyliczyć korzystając z równań:


 To = 0 = a3 + a4 ,

 T
1 = 2 = a1 + a2 + a3 + 2a4 ,



T2 = 8 = 4a1 + 2a2 + a3 + 4a4 ,

T3 = 24 = 9a1 + 3a2 + a3 + 8a4 ,
206 Rozwiązania
otrzymując
a1 = −1, a2 = −3, a3 = −6, a4 = 6,
a więc
Tn = −n2 − 3n − 6 + 6 · 2n , n ∈ Z.
7.8. Po dookreśleniu otrzymujemy:
Tn + 2Tn−1 − 3Tn−2 = [n ≥ 1], n ∈ Z,
skąd
∞
2
X z
T (z)(1 + 2z − 3z ) = zn = ,
n=1
1−z
zatem
z
T (z) = ,
(1 − z)2 (1 + 3z)
czyli
Tn = (a1 n + a2 ) · 1n + a3 · (−3)n , n ∈ Z
gdzie
1/1 1
a1 = = ,
1 + 3/1 4
1/(−3) −3
a3 = = ,
(1 − 1/(−3))2 16
a z równania dla To mamy a2 = −a3 czyli

n 3 3
Tn = + − · (−3)n , n ∈ Z.
4 16 16
gn − 2gn−1 + gTn−2 = 2[n = 0], n ∈ Z,
skąd
G(z)(1 − z)2 = 2,
zatem
2
G(z) = ,
(1 − z)2
czyli !
n+1
G(z) = 2[ , n ≥ 0]
n
Rozwiązania 207
zatem !
n+1
gn = 2 , n ≥ 0.
n
gn − 4gn−1 + 4gn−2 = −4[n = 1] + 3[n = 0], n ∈ Z,
skąd
G(z)(1 − 2z)2 = −4z + 3,
zatem
−4z + 3
G(z) = ,
(1 − 2z)2
a ponieważ
2z
= [n2n , n ≥ 0]
(1 − 2z)2
1
= [2n , n ≥ 0]
(1 − 2z)2
więc
gn = (−2n + 3) · 2n , n ≥ 0.
gn − 4gn−1 + 5gn−2 − 2gn−3 = 7[n = 2] − 9[n = 1] + 3[n = 0], n ∈ Z,
skąd
G(z)(1 − 4z + 5z 2 − 2z 3 ) = 7z 2 − 9z + 3,
zatem
7z 2 − 9z + 3
G(z) = ,
(1 − z)2 (1 − 2z)
więc
gn = a1 n + a2 + a3 2n , n ≥ 0,
i z układu równań:

 go = 3
 = a2 + a3
g1 = 3 = a1 + a2 + 2a3 ,

 g = 4 = 2a + a + 4a ,
2 1 2 3
otrzymujemy
gn = −n + 2 + 2n , n ≥ 0.
208 Rozwiązania
gn − 6gn−1 + 12gn−2 − 8gn−3 = n − 3[n = 2] − [n = 1], n ∈ Z,
skąd
P P
n≥0 (n + 1)z n − n≥0 z n − 3z 2 − z
G(z) =
1 − 6z + 12z 2 − 8z 3
1 1
(1−z)2 − 1−z − 3z 2 − z
=
(1 − 2z)3
z − z(3z + 1)(z − 1)2
=
(1 − 2z)3 (1 − z)2
z − (3z 4 − 5z 3 + z 2 + z)
=
(1 − 2z)3 (1 − z)2
(−3z 2 + 5z − 1)z 2
=
(1 − z)2 (1 − 2z)3
rozwiązanie więc ma postać:
gn = a1 n + a2 + (a3 n2 + a4 n + a5 )2n , n ≥ 0,
a z Twierdzenia 6.3.12 [12]

−3 + 5 − 1
a1 = = −1,
1! · (1 − 2)3
(−3/22 + 5/2 − 1)/22 −3 + 10 − 4 3
a3 = 2
= = ,
2! · (1 − 1/2) 8 8
a pozostałe współczynniki wyliczamy z równań:


 go = 0 =
 a2 + a5 ,
3
g1 = 0 = a1 + a2 + 2a3 + 2a4 + 2a5 = −1 + a2 + 4 + 2a4 + 2a5 ,

 g = 4 = −2 + a + 6 + 8a + 4a ,
2 2 4 5
skąd 
 a2
 = −a5 ,
1
4 = −a2 + 2a4 ,

 − 45 = − 34 a2 + 2a4 ,
a więc
3 23
gn = −n − 6 + ( n2 − n + 6) · 2n , n ≥ 0.
8 8
Rozwiązania 209
7.13.
(a) A(z) = zB(z),
(b) A(z) = zB ′ (z),
(c) A(z) = B(z)
1−z .
7.14. Odwracając rozumowanie prowadzące do wyliczenia funkcji two-
rzącej z rekurencji widzimy, że
an+k + c1 an+k−1 + c2 an+k−2 + . . . ck an
= b0 [n + k = 0] + b1 [n + k = 1] + . . . + bk−1 [n + k = k − 1]
a stąd, dla n ≥ 0 otrzymujemy tezę.
7.15. Z definicji splotu:
(a)
∞ X
X n ∞
X
A(z) = ( ai )z n+1 + zn
n=0 i=0 n=0
zA(z) 1
= + ,
1−z 1−z
a stąd
1
A(z) = = [1, 2, 22 , 23 , . . .],
1 − 2z
i oczywiście an = 2an−1 , n ≥ 1, ao = 1.
(b)
∞ X
X n ∞
X
A(z) = ( 2n−i ai )z n+1 + zn
n=0 i=0 n=0
zA(z) 1
= + ,
1 − 2z 1 − z
a stąd
1 − 2z 1 1
A(z) = = [ + · 3n , n ≥ 0],
(1 − z)(1 − 3z) 2 2
i oczywiście an = 4an−1 − 3an−2 , n ≥ 2, ao = 1, a1 = 2.
(c)
∞ X
X n ∞
X
A(z) = ( 2n−i ai )z n+1 + zn
n=0 i=0 n=0
1
= zA(z)F (z) + ,
1−z
z
gdzie F (z) jest funkcją tworzącą ciągu Fibonacciego (F (z) = 1−z−z 2 ) a
stąd
1 − z − z2 1 1 1
A(z) = = [ + · (−1)n + · 2n , n ≥ 0],
(1 − z)(1 + z)(1 − 2z) 2 6 3
210 Rozwiązania
i oczywiście an = 2an−1 + an−2 − 2an−3 , n ≥ 3, ao = 1, a1 = 2, a2 = 2.

7.16. Oczywiście
gn + 2gn−1 + gn−2 = 5n − 4[n = 1] − [n = 0],
oraz
1
1−5z − 4z − 1 z + 20z 2
G(z) = = ,
(1 + z)2 (1 + z)2 (1 − 5z)
więc
gn = (a1 n + a2 )(−1)n + a3 5n , n ≥ 0,
az 
 g0
 = 0 = a2 + a3 ,
g1 = 1 = −a1 − a2 + 5a3 ,

 g = 23 = 2a + a + 25a ,
2 1 2 3
mamy
19 25 25
gn = ( n − )(−1)n + 5n , n ≥ 0.
6 36 36
7.17. Oczywiście
gn − c2 gn−2 = 2[n = 0], n ∈ Z,
oraz
2
G(z) = ,
(1 − cz)(1 + cz)
więc
gn = a1 cn + a2 (−c)n , n ≥ 0,
a z Twierdzenia 6.3.12 [12]
2 2
a1 = = 1, a2 = = 1,
1 + c/c 1 − c/(−c)
i
gn = cn + (−c)n , n ≥ 0.
7.18. Mamy równanie rekurencyjne:



 so = x,
sn = 1, 08sn−1 ,

 s
4·20 = s80 = 75569, 31.
ln(75569,31)
czyli (1, 08)80 x = 75569, 31 a stąd x = 80·ln(1,08) .
Rozwiązania 211
7.19. Podstawmy sn = 3un + vn i tn = 2un + vn . Wtedy


 3un + vn
 = 6un−1 − vn−1 ,
2un + vn = 4un−1 − vn−1 ,

 u = 3,
o vo = −5,
a po odjęciu stronami
(
un = 2un−1 , uo = 3,
vn = −vn−1 , vo = 5,
więc un = 2n · 3, vn = (−1)n · 5, zatem

(
sn = 9 · 2n + 5 · (−1)n .
tn = 3 · 2n+1 + 5 · (−1)n .
7.20. Można tę rekurencję rozwiązać różnymi sposobami, najszybciej √

jednak jest skorzystać z Uwagi 6.3.13 ([12]). Rozwiązaniem jest Ln = A1 ( 1+2 5 )n +
√
A2 ( 1−2 5 )n , a stałe A1 i A2 wyliczamy z układu
 √
 p A1 +A2 (A1 −A2 ) 5
= 2 + 2 √
,
 q A1 +A2 (A1 −A2 ) 5
= 3 2 + 2 ,
q−p 3p−q q−p 3p−q
a więc A1 = 2 + √ , A2
2 5
= 2 − √ ,
2 5
stąd
Liczby Lucasa:
√ √
Ln = ( q−p √ )( 1+ 5 )n
3p−q
+ ( q−p √ )( 1− 5 )n , n
3p−q
2 + 2 5 2 2 − 2 5 2 ≥ 1.
7.21. Tak, mamy
Ln = qFn−1 + pFn−2 < n ≥ 1.
(zob. 7.20)
7.22. Oczywiście, jeżeli r n jest jednym z rozwiązań rekurencji, to
r n = α1 r n−1 + α2 r n−2 + . . . + αk r n−k ,

i po pomnożeniu stronami przez r k−n mamy tezę. W drugą stronę analo-
gicznie.
7.25.
A(z) = ([1, k jest pierwsza ; 0 poza ])2

= (z 2 + z 3 + z 5 + z 7 + z 1 1 + . . .)2
= 1 + 2z + 3z 2 + 4z 3 + 4z 4 + 4z 5 + 4z 6 + . . . .
212 Rozwiązania
7.26.
A(z) = (z 2 + z 3 + z 5 + z 7 + z 1 1 + . . .)(1 + 2z + (2z)2 + (2z)3 + . . .).
7.27. A(z) = (1 + z + z 4 + z 9 + z 16 + z 25 + . . .)4 .

7.28. sn = 5sn−1 = 6sn−2 + 2n − 21, n ≥ 2, so = −4, s1 = 2.
7.29. sn = sn−1 + n · n!, n ≥ 1, so = 0.
7.30. Oczywiście, z Twierdzenia 6.3.12 [12]
α z + α2 α1 z + α2
A(z) = √ 1 √ = ,
(1 − (1 + 2)z)(1 − (1 − 2)z) 1 − 2z − z 2
a więc
an − 2an−1 − an−2 = α1 [n = 1] + α2 [n = 0],
i ponieważ α2 = 2, α1 = −2 więc

 a0
 = 2,
a1 = 2,

 a
n = 2an−1 + an−2 , n ≥ 2.
Druga część zadania wynika

√ z faktu, że liczby an są parzystymi liczbami
naturalnymi a −1 < 1 − 2 < 0.
7.31. Musimy rozwiązać rekurencję:
(
g0 = 1, g1 = 1,
gn = 2gn−1 + gn−2 , dla n > 1.
której rozwiązaniem jest
1 √ √
gn = [(1 + 2)n + (1 − 2)n ], n ≥ 0.
2
7.32. Dowód indukcyjny:
S(0) : 02 = 0 · 1,
k+1
X
S(k) ⇒ S(k + 1) : Fi2 = Fk Fk+1 + Fk+1
2
i=0
= Fk+1 (Fk + Fk+1 ) = Fk+1 Fk+2 .
Rozwiązania 213
7.33. Dowód indukcyjny:
S(0) : 0 = 1 − 1,
k+1
X
S(k) ⇒ S(k + 1) : Fi = Fk+2 − 1 + Fk+1
i=0
= Fk+3 − 1.
7.34. Prosty dowód indukcyjny.

7.35. Ponieważ N W D(Fo , F1 ) = 1 a z tożsamości Fn+1 = Fn + Fn−1
wynika, że N W D(Fn+1 , Fn ) = N W D(Fn , Fn−1 ).
Rozdział 8. Wstęp do analizy algorytmów

2 9 5 2 8
8.1. (a) 19 (b) 19 (c) 38 (d) EX = −60 + 38 · 1000 + 5 · 2038 − 4 · 19 =
−6.42, σX = 231.04.
8.2. Jeśli dla dużych n jest |h(n)| ≤ C1 |f (n)|, |k(n)| ≤ C2 |g(n)| to
|h(n) + k(n)| ≤ max{C1 , C2 }(f (n) + g(n)) co dowodzi punktu pierwszego.
Jeśli |h(n)| ≤ Cf (n) to ponieważ dla małych x jest | ln(1 + x)| ≤ |x| więc
| ln(1 + h(n))| ≤ Cf (n). Ostatni punkt wynika z oszacowania |ex − 1| ≤ x.
8.3. Oczywiście
an xrn + an−1 xrn−1 + · · · + ao xro an rn −sm

| : x |
bm xsm + bm−1 xsm−1 + · · · + bo xso bm
1 + an−1
an x
rn−1 −rn + · · · + ao xro −rn
an
= bm−1 sm−1 −sm
1 + bm x + · · · + bbmo xso −sm
−→ 1, gdy n → ∞.
8.4. Jeżeli |f (x)| ≤ C1 |h(x)| oraz |h(x)| ≤ C2 |k(x)| dla dużych x to

|f (x)| ≤ C1 C2 |k(x)|. Jeżeli |f (x)| ≤ C1 |h(x)| oraz | h(x) f (x)
k(x) | → 0 to 0 ≤ | k(x) | ≤
C1 | h(x)
k(x) | prowadzi do tezy. Pozostałe punkty analogicznie.
8.5. Zobacz Twierdzenie 2.7.4 i Twierdzenie 7.2.3 ([12]).
8.6. Oczywiście |f (x)| ≤ C1 |h(x)| oraz |g(x)| ≤ C2 |k(x)| implikuje
|f (x) + g(x)| ≤ 2 max{C1 , C2 } max{|h(x)|, |k(x)|}.
8.7. Z Twierdzenia 8.1
(a) T (n) ≍ nlog2 3 ,
(b) T (n) ≍ n ln ln n,
√
(c) T (n) ≍ n2 n,
(d) T (n) ≍ n ln2 n,
214 Rozwiązania
(e) Ponieważ T (n) = c + Hn − 1 gdzie Hn to liczba harmoniczna, to T (n) ≍

ln n,
P
(f) Ponieważ T (n) = c + nj=2 log2 j więc z Tw. Cauchy’ego-Maclaurina
([12] Twierdzenie 7.2.2, str. 127) T (n) ≍ n ln n,
(g) Dla n = 2m , mamy T (n) = c + log2 n więc T (n) ≍ log2 n,
(h) Po podstawieniu H(n) = t(n)/n i skorzystaniu z poprzedniego pod-
punktu T (n) ≍ n log2 (n).
8.8. Oczywiście w najlepszym przypadku mamy koszty nci + ch , w naj-
gorszym n(ci + ch ). Niech Ai = [i -ta kandydatka będzie zatrudniona], oraz
P
Xi = I[Ai ], wtedy ilość zatrudnionych kandydatek wynosi X = ni=1 Xi .
Aby zaszło zdarzenie Ai kandydatka numer i musi być lepsza, niż i − 1 po-
przednich kandydatek, a prawdopodobieństwo takiego zdarzenia wynosi 1i
(najlepsza kandydatka spośród i początkowych pozycji może być na każdej
z i pozycji, a z symetrii te zdarzenia są jednakowo prawdopodobne). Stąd
n n
X X 1
EX = EXi = = Hn ≍ ln n,
i=1 i=1
i
a więc te koszty to nci + ch ln n.

8.9. Niech zdarzenie Ai = [ najlepszą kandydatką jest i-ta kandydatka
i my ją wybraliśmy]. Wtedy P [Si ] = 0, 1 ≤ i ≤ k, oraz S = ∪ni=k+1 Si
oznacza zdarzenie, że osiągnęliśmy sukces. Ponadto P [Si ] = P [B − i]P [Oi ],
gdzie Bi = [ najlepsza kandydatka jest na i-tej pozycji], Oi = [ na pozycjach
k+1, k+2, . . . i−1 nie ma lepszej kandydatki, od najlepszej spośród kandyda-
k
tek 1, 2, . . . k]. Oczywiście z symetrii P [Bi ] = n1 natomiast P [Oi ] = i−1 (naj-
lepsza spośród kandydatek 1, 2, . . . i − 1 znajduje się na pozycji 1, 2, . . . k).
Zatem
n
X k k k
P [S] = = (Hn−1 − Hk−1 ) ∼ (ln(n − 1) − ln(k − 1)),
i=k+1
n(i − 1) n n
i teraz różniczkując to prawdopodbieństwo względem k i przyrównując do

zera otrzymujemy
1
ln(n − 1) − 1 = ln(k − 1) +
k−1
Rozwiązania 215
a więc k ≈ ne .
Przybliżony czas wykonania f (n) operacji przyjmując,
że jedną operację komputer wykonuje 1 nanosekundę (10−9 sek.)
f (n) n = 10 n = 1 000 n = 100 000 n = 10 000 000
log2 (n) 3, 3 × 10−9 sek. 10−8 sek. 1, 7 × 10−8 sek. 2, 3 × 10−8 sek.
n 10 sek.
−8
10 sek.
−6
0, 0001 sek. 0, 01 sek.
n log2 (n) 3, 3 × 10−8 sek. 10−5 sek. 0, 0017 sek. 0, 23 sek.
n2 10−7 sek. 0, 001 sek. 10 sek. 27, 8 min.
n3 10−6 sek. 1 sek. 11, 6 dni 31, 688 lat
2 n
10−6 sek. 3, 4 × 10284 lat 3, 1 × 1030086 lat 2, 9 × 103010283 lat
8.10.
Algorytm Ilość porównań Op. podstawienia Op. +,-
1 0 n−3 2n − 6
2 n−1 1; n
2
;n 0
3 0 ⌊n2
⌋ ⌊n2
⌋
2
4 0 2n 4n2
5 0 3n(n − 1) 3n(n − 1)
n(n+1) n(n+1)
6 0 2
−1 2
−1
n(n−1) n(n−1)
7 2
2n − 2; 2n − 2 + Hn ; 2n − 2 + 2
0
n(n+1) 3n(n+1)
8 2
0; 3Hn ; 2
0
n(n+1) n(n+1)
9 0 2n + 1 + 2
n+ 2
10 0 1 + (n − 1)(n + 3) n−1
n(n−1) 3n(n−1)
11 0 n+2+ 2 2
12 0 ⌊n
2
⌋(⌊ n
2
⌋ + 1) + ⌊ n+1
2
⌋[2|(n − 1)] 2⌊ n
2
⌋(⌊ n
2
⌋ + 1) + 4⌊ n+1
2
⌋[2|(n − 1)]
n+2 n+2 n+1
13 0 n(n + 1) − ⌊ 2 ⌋(⌊ 2 ⌋ − 1) + ⌊ 2 ⌋[2|n] 0
n(n+1)(n+2)
14 0 6
0
Algorytm Op.×, / Op. potęgowania Czas 1 Czas 2

1 2n − 6 0 4E − 6 0.04
2 0 0 0 0
3 ⌊n
2
⌋ 0 1E − 6 0.01
4 0 0.006 2, 7 6.94dni
5 0 0 0.003 3.47dni
6 0 0 0.5E − 3 0.58dnia
7 0 0 0 0
8 0 0 0 0
9 0 n 1 31709lat
(n−1)n
10 (n − 1)n 2
0.002 1.74dnia
n(n−1)
11 2
n 0.002 2.31dnia
12 ⌊n ⌋(⌊ n ⌋ + 1) + 2⌊ n+1 ⌋[2|(n − 1)] 0 7.5E − 4 0.87dnia
2 2 2
13 n(n + 1) − ⌊ n+2
2
⌋(⌊ n+2
2
⌋ − 1) + ⌊ n+1
2
⌋[2|n] 0 7.5E − 4 0.87dnia
n(n+1)(n+2)
14 3
0 0.33 10569lat
8.11. Mamy
Algorytm Il. mnożeń Il. obrotów pętli
Dokładnie Asymptotycznie Dokładnie Asymptotycznie
1. n−1 O(n) n−1 O(n)
2. 2⌈log 2 (n)⌉ O(log(n)) ⌈log2 (n)⌉ O(log(n))
8.12. Niech T (n) oznacza koszt algorytmu przy zbiorze n-elementowym
A. Jeżeli wybraliśmy losowo k-ty najmniejszy element ([X = k]) to dalej
mamy zbiór H wielkości n − k i zbiór L wielkości k czyli mamy oszacowania:
n−1
X
cn ≤ T (n) ≤ P [X = k](T (max{k, n−k})+bn)+P [X = n](T (max{1, n−1})+bn)
k=1
216 Rozwiązania
dla pewnych dodatnich stałych n, c, a ponieważ P [X = k] = n1 , k = 1, 2, . . . n,

więc
1 n−1
X 1
cn ≤ T (n) ≤ T (max{k, n − k}) + T (max{1, n − 1}) + bn.
n k=1 n
Stąd
2 n−1
X 1
cn ≤ T (n) ≤ ( T (k)) + T (n − 1) + bn.
n k=n/2 n
Niech teraz α ≤ 8b będzie dowolną dodatnią stałką. Udowodnimy indukcyj-

nie, że jeśli T (k) ≤ αk, k = 1, 2, . . . n − 1 to T (n) ≤ αn. Rzeczywiście,
2 n−1
X 1
T (n) ≤ ( αk + α(n − 1) + bn
n k=n/2 n
n/2−1
2 n−1
X X 1
= ( αk − αk) + α(n − 1) + bn
n k=1 k=1
n
n n
2α n(n − 1) ( − 1)
≤ ( − 2 2 ) + α + bn
n 2 2
3 α
= αn + + bn
4 2
α − 4b − 2α/n
= αn − ( )n
4
≤ αn,
stąd T (n) = O(n).

8.13. (a) 4 i 8 (b) 0 i 2 (c) 4 i 3 (d) 2 i 3
8.14. W strukturze sekwencyjnej rekordy układamy wg. malejących czę-
stości, np. wg. numerów:
" #
6 10 4 3 5 12 7 9 1 2 8 11
0.26 0.22 0.14 0.10 0.10 0.08 0.06 0.02 0.02 0.00 0.00 0.00
Wmin = 0
Wsr = 0.22 + 2 ∗ 0.14 + 3 ∗ 0.1 + 4 ∗ 0.1 + 5 ∗ 0.08 + 6 ∗ 0.06 + 7 ∗ 0.02 + 8 ∗ 0.02
= 2.26,
Wmax = 8.
Rozwiązania 217
(w porównaniu z Wsr = 5.5, Wmax = 11 w zwykłej strukturze sekwen-

cyjnej). W strukturze indeksowo-sekwencyjnej w ramach każdego indeksu
przesuwamy rekodry częściej używane uzyskując:
 
2 −→ 4 9 2
 
 3 −→ 12 1 
 

 4 −→ 8 


 5 −→ 6 3 


 7 −→ 7 

 
 8 −→ 10 
9 −→ 5 11
z Wmin = 0, Wsr = 0.1+0.02+0.02 = 0.14, Wmax = 1 w porównaniu z Wsr =

0.52, Wmax = 3 w starej organizacji. W wyszukiwaniu blokowym i binarnym
nie zmieniamy nic (rekordy muszą być uporządkowane wg, kluczy).
8.15. Zakodowane wartości klucza K według funkcji haszujących przed-
stawiamy w tabelce:
f. haszująca Adresy kolejnych dokumentów Ilość kolizji
h1 (K) 2,6,0,11,16,11,9,12,10,6,3,16 3
h2 (K) 10,0,2,7,0,0,2,8,0,11,0,10 6
h3 (K) 0,6,11,2,10,9,2,0,1,9,8,8 4
h4 (K) 5,7,12,8,0,13,8,11,7,7,13,7 5
h5 (K) 20,0,9,16,0,13,11,16,17,6,8,14 2
najlepsze są więc w kolejności h5 , h1 , h3 , h4 , h2 . Jeśli uwzględnimy częstości:
" #
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
0.02 0.00 0.10 0.14 0.10 0.26 0.06 0.00 0.02 0.22 0.00 0.08
to
f. haszująca Ilości prób aby dotrzeć do rekordu Przeciętna ilość prób
h1 (K) 0,0,0,0,0,1,0,0,0,1,0,1 0.56
h2 (K) 0,0,0,0,1,2,1,0,3,0,4,1 0.82
h3 (K) 0,0,0,0,0,0,1,1,0,1,0,1 0.36
h4 (K) 0,0,0,0,0,0,1,0,1,2,1,3 0.76
h5 (K) 0,0,0,0,1,0,0,1,0,0,0,0 0.10
a więc teraz w kolejności najlepsze są h5 , h3 , h1 , h4 , h2 .
Rozdział 9. Grafy
9.1. Na przykład dla (a):

218 Rozwiązania
 
0 1 0 1 0 0 0
q q7
 
6  1 0 1 0 1 0 0 
❅
 
 0 1 0 0 0 0 0 
2q
❅❅q 5 q3

MG =  1 0 0 0 1 1 0


 

 0 1 0 1 0 1 1 

1
q q4 
 0 0 0 1 1 0 0


G 0 0 0 0 1 0 0
 
E 1 2 3 4 5 6 7
LG 
 1−2 1 1 0 0 0 0 0 

1 : 2, 4;  
 1−4 1 0 0 1 0 0 0 
2 : 1, 3, 5;  
 2−3 0 1 1 0 0 0 0 
3 : 2;  
ΥG =  2−5 0 1 0 0 1 0 0 
4 : 1, 5, 6;  

 4−5 0 0 0 1 1 0 0 

5 : 2, 4, 6, 7;  
 4−6 0 0 0 1 0 1 0 
6 : 4, 5;  
 5−6 0 0 0 0 1 1 0 
7 : 5;
5−7 0 0 0 0 1 0 1
9.2. Ponieważ dla każdego skończonego grafu G
X
2|V (G)| = degG (v)
v∈V (G)
X X
= degG (v) + degG (v),
v∈V (G):26|degG (v) v∈V (G):2|degG (v)
a ponieważ druga suma jest oczywiście parzysta wię c i p[arzysta jest pierw-
sza suma.
9.3. Rzym - istnieje droga Eulera, wychodzimy z Teatre Marcelo, prze-
chodzimy mosty 1, 2, 3, 4 i jesteśmy po drugiej stronie Tybru (wagi wier-
chołków to 3, 3, 2 a więc nie ma cyklu Eulera, Paryż ma wagi wierzchołków
7, 10, 6, 7 istnieje więc też droga ale nie cykl Eulera natomiast w Zahlenbergu
wagi wierzchołków to 4, 6, 4, 4, istnieje więc tutaj zarówno droga jak i cykl
Eulera.
9.4. Tak (strzałki pokazują kierunki rysowania):
q
✛
❍ ✟
✯
❍❍ ✟✟ ✻
❍❍
❥✟✟
❄ ✲
Rozwiązania 219
Wierzchołki grafu mają stopnie {3, 2, 2, 3, 2} a więc graf ten nie ma cyklu
Eulera tylko drogę Eulera.
9.5.
Odpowiedni graf ma wagi wierzchołków deg(A) = 5, deg(B) = 5, deg(C) =
5, deg(D) = 5, deg(E) = 5, deg(F ) = 4, deg(R) = 9 :
Bq qC
❅ E
❅q
❅
q q ❅q
B C A❏ F ✡ D
E ❏ ✡
A F D q
❏✡
R R
Figura F1
więc rozważany graf nie ma ani drogi ani cyklu Eulera.

9.6. (a) droga i cykl Hamiltona 1, 3, 5, 6, 4, 2, 1 (b) droga i cykl Hamilto-
na 4, 6, 7, 3, 2, 1, 5, 4 (c) tylko droga Hamiltona 1, 5, 3, 4, 6, 2 (d) tylko droga
Hamiltona 1, 5, 4, 2, 6, 7, 3.
9.7. G1 ∼ G2 natomiast G1 6∼ G3 i G2 6∼ G3 . Funkcją ustalającą izomor-
fizm jest: 



α → C,



 β → A,

 δ → G,


f: τ → E, .




 ǫ → D,



 η → F,

 ψ → B
Gdyby istniał izomorfizm G2 ∼ G3 to wierzchołek A musiałby przejść albo w

a albo w f (bo tylko takie są wierzchołki 4 stopnia w G3 . Jednak rozważając
sąsiadów A mamy
stopień sąsiedzi A sąsiedzi E sąsiedzi a sąsiedzi f
1 0 0 0 0
2 1 1 1 1
3 2 2 3 3
4 1 1 0 0
zatem jeśli f (A) = a to nie istnieje wierzchołek f (E) stopnia 4 i połą-
czony krawędzią z f (A) = a!
9.8. (a) Tak, (b) Nie, (c) Nie,
9.9. (a) Tak, (b) Nie, (c) Nie,
220 Rozwiązania
9.10.
(a)
q q q q
✡ ✡❏
✡ ✡ ❏
q q q q q✡ q q✡ ❏q
G1 G2 G3 G4
(b)
q q q q q q q q q q q q
q q q q q q q q q q q q
K1 K2 K3 K4 K5 K6
9.11.
Rysunek 10.3. Izomorfizm grafów.
9.12.
2 q q2 2 q q2
q
1 q
1
q q q q
2 3 3 2
9.13.
1 q q
1 q
1 q
1 q
2 1 q
2
q 3
q q2 1
q 3
q q2
9.14. 13
q 14
q
12 q 23
q
34 q q 24
Rozwiązania 221
9.15.
P
(a) nie bo na przykład 8i=1 di = 45 nie jest parzysta,
P2 P
(b) nie bo i=1 di = 10 > 8 = 2 ∗ (2 − 1) + 6i=3 min{2, di },
Pn Pk P
(c) tak bo i=1 di = 18 jest parzyste i i=1 di ≤ k∗(k−1)+ 7i=k min{k, di },
P P
(d) nie bo 1i=1 di = 7 > 6 = 1 ∗ (1 − 1) + 7i=2 min{1, di },
(e) tak
9.16.
Rysunek 10.4. Kolorowanie mapy Ameryki Południowej.
9.17. 5.
9.18.
Dane K1 K2
x 110 000
x 111 001
011 011 011
x 001 111
101 101 101
x 100 100
x 000 110
010 010 010
9.19. Jest to tak zwana odległość Hamminga: H = |0 − 1| + |1 − 1| +

|1 − 0| + |0 − 1| + |1 − 1| + |1 − 0| = 4.
9.20. Np 00, 01, 02, 12, 11, 21, 22, 20, 10.
222 Rozwiązania
9.21. Jeśli drugą gwiazdkę zastąpimy znakiem ’+’ to otrzymamy ciągi

4 znakowe:
" #
110∗ 10 ∗ 0 0 ∗ 00 ∗001 0010 0100 100+ 00 + 1
0 + 10 +101 1010 0101 1011 0111 1111 1110
widzimy więc, że w miejsce ’*’ nie możemy wstawić 1 bo drugi ciąg w

pierwszym rzędzie i trzeci w drugim byłyby identyczne, zatem w miejsce
’*’ musimy wstawić 0 a rozumując dalej podobnie widzimy, że w miejsce
’+’ musimy wstawić 1, zatem ten ciąg to 1100001001101011. Wymaganym
ciągiem może być 001122021.
9.22.
Rysunek 10.5. Minimalne drzewo spinające graf.
9.23.
69.9
30.4 39.5
15.7 14.7 16.3 23.2
8.0 7.7 7.1 7.6 8.2 8.1 10.5 12.7
4.0 4.0 4.1 4.1 5.0 5.5 6.5 6.2
2.2 1.8 2.5 2.5 3.2 3.3
1.1 1.1
9.24. Odcinamy część grafu pomiędzy dalszymi dwoma wystąpieniami

tych wierzchołków na przyład dla poddrogi ABCDBEF GEA odcinamy
ADCGF A, mamy więc dwie krzywe zamknięte przecinające się w punkcie
A i być może innych punktach a każde dwie krzywe zamknięte muszą się
przecinać w parzystej liczbie punktów. załóżmy bowiem, że dwie krzywe
zamknięte przecinają się w nieparzystej liczbie punktów, wtedy zamieniając
odpowiednie fragmenty krzywych dochodzimy do dwóch krzywych zamknię-
tych przecinających się w 1 punkcie, a to oznacza, że jedna część krzywej
leży wewnątrz a druga na zewnątrz krzywej i te dwie częsci stykają się w
jednym punkcie, a to jest niemożliwe.
Rozwiązania 223
9.25. Zastosujemy tzw. metodę PERT znalezienia najbardziej obciążo-

nej drogi:
G H
A❤ q ❤✲ ❤
3 3 1
❅❘ ❤✲ ❤
❅
D ❆
2 4 ❆
✒C ❆ ❅ F I ❆❯J K
❘ ❤✲ ❤✲ ❤✲ ❤
❅
2❤ ❆ 2 5 2 10
❆❆E ✒
B ❯❤
3
Analiza grafu prowadzi do następujących dróg z wagami

Droga Waga
ACDFIJK 28
BCDFIJK 27
ACGHJK 21
BCGHJK 20
ACEFIJK 27
BCEFIJK 26
Można ten proces uprościć rozważając dla każdego węzła maksymalną
ilość czasu jaki należy poświęcić na wykonanie prac poprzednich i tej pracy.
Wtedy A(3), B(2), C(max{3, 2} + 2 = 5), D(9), E(8), F (max{9, 8} + 2 =
11)G(8), H(9), I(16), J (max{16, 9} + 2 = 18), K(28) i oczywiście poszuki-
wany czas jest największą z tych liczb, czyli 28.
9.26. (a) A(7), B(11), C(12), D(13), E(18), F(15), G(17), H(27)
(b) A(7.1) B(5.3) C(4.9) D(11.4) E(10.5) F(11.4) G(7.5) H(12.2) I(12.6)
J(13.4) K(16.7) L(16.4)
(c) A(13) B(21) C(32) D(22) E(29) F(33) G(35) H(40) I(45)
(d) A(3) B(4) C(10) D(9) E(8) F(12) G(13) H(17) I(18) J(16)
(e) A(1) B(2) C(5) D(6) E(9) F(10) G(15) H(16)
9.27. (a) A(11) B(13) C(12) D(14) E(22) F(20) G(22) H(19) I(31) J(29)
(b) A(0.05) B(0.14) C(0.16) D(0.21) E(0.02) F(0.06) G(0.13) H(0.22)
I(0.28)
(c) A(6) B(17) C(27) D(8) E(26) F(28) G(33) H(9) I(15)
(d) A(2) B(5) C(5) D(9) E(11) F(17) G(14) H(20) I(19)
Rozdział 10. Zadania przekrojowe

10.1. Z sumowania metodami różnicowymi otrzymujemy:
99
X
W (a) = (k3 + 3k2 + 3k1 + k−1 + 8k−3
k=0
224 Rozwiązania
k4 3k3 3k2 8k−2 100

= [ + + + ]| + H100 − 1
4 3 2 −2 0
97 ∗ 98 ∗ 99 ∗ 100 3 ∗ 99 ∗ 100 4
= + 98 ∗ 99 ∗ 100 + +1− + H100
4 2 101 ∗ 102
natomiast
! ! !
100 100 100 2
W (b) = 6 +6 +3 + H100 + 1 − 100
4 3 2 2
97 ∗ 98 ∗ 99 ∗ 100 3 ∗ 99 ∗ 100 4
+ 98 ∗ 99 ∗ 100 + + H100 + 1 −
4 2 99 ∗ 100
a ponieważ
4 4
1− >1−
101 ∗ 102 99 ∗ 100
więc W (a) > W (b).
10.2. Ponieważ
J9 (34) = 25, J9 (17) = 17 J5 (12) = 1,
LCG(19, 5, 2, 7, 4) = 13, Spec12 (37.2) = 446,
więc
p
LCG(19, 5, 2, 7, 4) − J9 (34) − J9 (17) + J5 (12)
S =
2(Spec12 (37.2) mod 7)
√
13 − 25 − 17 + 1 13 − 3
= = =1
2·5 10
a ponieważ liczba 1 podniesiona do dowolnej potęgi wynosi 1 więc wartość
badanego wyrażenia to 1.
10.3.
(a) Ponieważ
φ(450) = 120,
J2 (129) = 3
3
L3 P2 = ,
10
N W W ([3, 5, 0, 1, . . .], [1, 2, 1, 2, . . .] [3, 5, 1, 2, . . .]
= = [1, 0, 1, . . .] = 10
[2, 4, 0, 0, . . .] · [0, 1, 0, 2, . . .] [2, 5, 0, 2, . . .]
[4, . . .] = 16
więc naszą kongruencją jest

11716 ≡ 316 mod 13.
Ta kongruencja jest prawdziwa, bowiem wynika z 117 ≡ 3 mod 13.
Rozwiązania 225
(b) Ponieważ
N W W ([2, 1, . . .], [4, . . .]) = 48

11L10 = 1
!
√
3
X 1/3
7 = 2
k∈Z
k
P14 = 15
φ(75) = 40
√3 P 1/3
4 7 k∈Z k P14 8 · 15
= =1
3φ(75) 3 · 40
2
Spec26 ( ) = 7
7
1 1
+ = 1
P L7 P5 L12 P7 P8 L5 P12 L7
gdzie ostatnia równość wynika z własność drzewa Sterna-Brocota, otrzy-

mujemy
50 ≡ 1 mod 7
co jest oczywiście kongruencją prawdziwą.
(c) Z własności drzewa Sterna-Brocota
LP3 L7 P L12 P5 + L4 P7 LP12 L5 = 1,
a ponieważ
J2 (66) = 5,
!
X 1/3 2k 2/3−2k √3
5 10 = 125 = 5
k∈Z
k
5
Spec10 ( ) = 5,
9
φ(4) = 2,
więc otrzymujemy kongruencję
303 ≡ 1 mod 7
która jest prawdziwa, ponieważ 303 ≡ 23 ≡ 8 ≡ 1 mod 7.

(d) Również z własności drzewa Sterna-Brocota
L32 P17 L65 P43 L5 P9 · P32 L17 P65 L43 P5 L9 = 1,

226 Rozwiązania
a ponadto
N W D([5, 0, 2, 5, 0, 3 . . .], [2, 5, 0, 0, 2, . . .]) = [2, 0, 0, 0, 2] = 4,

φ(12) = 4,
J2 (67) = 7,
5
Spec6 ( ) = 4,
7
więc badamy kongruencję
394 ≡ 8 mod 36
która jest oczywiście fałszywa.

(e) Również z własności drzewa Sterna-Brocota
L13 P27 L15 P61 L32 P11 · P13 L27 P15 L61 P32 L11 ,
a ponieważ
5
Spec10 ( ) = 5,
9
φ(4) = 2
więc badamy komgruencję
213 ≡ 1 mod 7
która jest oczywiście fałszywa.

r r
10.4. Ponieważ k + k−1 = r+1
k wıec
!
X 1/2 1/2−k k 2n
gn = (5n − 1)( 2 1 ) + (3n + 1)2n
k∈Z
k
√
= (5n − 1)( 3)2n + (3n + 1)2n
= (5n − 1)3n + (3n + 1)2n
i ponieważ
(1 − 2z)2 (1 − 3z)2 = (1 − 5z + 6z 2 )2 = 1 − 10z + 37z 2 − 60z 3 + 36z 4 ,
a więc ciąg ten spełnia
gn = 10gn−1 − 37gn−2 + 60gn−3 − 36gn−4 , n ≥ 5.

Rozwiązania 227
10.5. Udowodnimy najpierw prawdziwą dla wszystkich naturalnych n, k

tożsamość
Fn+k = Fk Fn+1 + Fk−1 Fn , (10.4)
stosując indukcję względem n. Jest to inaczej sformułowana czwarta wła-
sność (zastępując k przez m a n przez n − m). Dla n = 1 i dowolnego
naturalnego k jest
Fk+1 = Fk F2 + Fk−1 F1 = Fk + Fk−1
natomiast, jeśli założymy prawdziwość równania dla pewnego n i wszystkich

k to
Fn+k+1 = Fn+k + Fn+k−1

= Fk Fn+1 + Fk−1 Fn + Fk Fn + Fk−1 Fn−1
= Fk Fn+2 + Fk−1 Fn+1 .
Jeśli teraz w (10.4) podstawimy k = n to otrzymamy F2n = Fn Fn+1 +

Fn−1 Fn , a więc Fn |F2n podobnie jeśli Fn |Fmn to F(m+1)n = Fmn Fn+1 +
Fmn−1 Fn czyli Fn |F(m+1)n co dowodzi drugiej własności. Podobnie możemy
wywnioskować też pierwszą własność. Ponieważ jeśli d|Fn−2 i d|Fn−1 to
d|Fn , więc N W D(Fn , Fn+1 ) = N W D(Fn+1 , Fn+2 ) co dowodzi trzeciej wła-
sności, ponieważ N W D(F1 , F2 ) = 1.. Piątą własność dowodzimy również
indukcyjnie. Dla n = 1
F2 F0 − F12 = −1 = (−1)1 .
załóżmy, że teza zachodzi dla pewnego n, wtedy

2
Fn+2 Fn − Fn+1 + Fn+1 Fn−1 − Fn2
= Fn+1 Fn + Fn2 − Fn+1
2
+ Fn+1 Fn−1 − Fn2
= Fn+1 (Fn − Fn+1 + Fn−1 )
= 0,
co dowodzi tezy. Ostatni punkt wynika z faktu, że jeżeli |a| < 1 to limn→∞ an =
0.
10.6. Mamy
 √ √
 Fn = √1
5
( 1+2 5 )n − ( 1−2 5 )n , n ≥ 0,
√ √
 Fn = (−1)−n+1 √15 ( 1+2 5 )−n − ( 1−2 5 )−n , n ≤ −1.
1
10.7. Zastosuj wzór na splot dla funkcji tworzących A(z) = 1−z i B(z) =
1
1+z . (zob. §6.1 w [12]).
228 Rozwiązania
10.8. Mamy
a1 = 1, a2 = 2,
an = 2an−1 + an−2 , n ≥ 2,
bowiem aby dotrzeć na n-ty stopień docieramy na n − 2 i wykonujemy albo

jeden krok 2 stopniowy albo docieramy na n − 1-y stopień i ostatni krok jest
1 stopniowy. Ciąg ten jest znanym ciągiem Fibonacci’ego o rozwiązaniu
√ √
1 1 − 5 n+1 1 1 + 5 n+1
an = − √ ( ) +√ ( ) , n ≥ 1.
5 2 5 2
10.9. Dla n × 2 po lewej stronie może być jedno z dwóch możliwych za-
kończeń co prowadzi do rekurencji pn = pn−1 +pn−2 , a jest to znana rekuren-
cja Fibonacciego jednak z innymi warunkami początkowymi p2 = 2, p3 . Ciąg
Fibonacciego ma inne warunki początkowe F2 = 1, F3 = 2, F4 = √ 3, a więc
1 1+ 5 n+1
(zob. Przykład 6.2.1 [12]) rozwiązaniem jest pn = Fn+1 = 5 (( 2 )
√ −
√
( 1−2 5 )n+1 ), n ≥ 1.
pn−1 pn−2
Rysunek 10.6. Rekurencja pn
10.10. Niech an oznacza liczbę takich flag. Wszystkich trójkolorowych

flag jest 3·2n−1 , gdyż jeśli wybierzemy od góry pierwszy kolor (na 3 sposoby)
to każdy następny kolor można wybrać na 2 sposoby. Zwróćmy uwagę, że
ilość flag z n paskami takimi, że najwyższy i najniższy są tego samego koloru
jest taka sama jak ilość flag z n − 1 paskami z których najwyższy i najniższy
pasek są innego koloru do ktŕego dokładamy na dole pasek o tym samym
kolorze, co najwyższy pasek, a więc
an = 3 · 2n−1 − an−1 , a2 = 6.
Metoda I. Czynnik sumacyjny.

Przenumerowujemy, kładąc Tn = an+2 otrzymując
(
To = 6,
Tn = −Tn−1 + 3 · 2n+1 .
Rozwiązania 229
Stosujemy metodę czynnika sumacyjnego do tego równania rekurencyjnego

otrzymując sn = (−1)n i
n
X
Tn = (−1)n ((−1) · (−1) · 6 + (−1)k 3 · 2k+1 )
k=1
n
X
= (−1)n 6 (−2)k
k=0
1 − (−2)n+1
= (−1)n 6
1 − (−2)
= 2(−1) + 2n+2
n
stąd an = 2n + 2 · (−1)n , n ≥ 2.
Metoda II. Funkcje tworzące.
Mamy 

 ao = 0,



 a 1 = 0, /·z ,
 1



 a 2 = 2·3 , / · z2,
a3 = −a2 + 2 · 32 , / · z3,

. ..
 ..



 .
= −an−1 + 2 · 3n , / · z n ,



 an
 .. ..


. .
a więc sumując stronami przemnożone równości otrzymujemy:
∞
X ∞
X
A(z) = ak z k = −zA(z) + 3z (2z)k ,
k=0 k=1
czyli
6z 2
A(z) = ,
(1 − 2z)(1 + z)
i z Twierdzenia 6.3.12 ([12]) otrzymujemy:
6 · (1/2)2 6 · (1/(−1))2
an = ( ) · 2n + ( )(−1)n = 2n + 2(−1)n .
1 + 1/2 1 − 2/(−1)
10.11. Na przykład d4 = 9 :
2413 2143 2341

3142 3421 3412
4123 4312 4321.
230 Rozwiązania
Zwróćmy uwagę, że w trzech spośród 9 opisanych powyżej permautacji 4 za-

mieniła miejsce z innym numerem: 2143, 3412, 4321. Ogólnie takich sytuacji
powinno być (n − 1)dn−2 ((n − 1) liczb do zamiany z n i dn−2 uporząd-
kowań liczb na innych miejscach). Sytuacji w ktŕych 4 nie wymienia się z
żadnym numerem mamy sześć: 2413, 2341, 3142, 3421, 4123, 4312. Zwróćmy
uwagę, że na ostatnie miejsce mogą przyjść 3 różne liczby. Rozważmy liczbę
3 na ostatnim miejscu. Spośród pozostałych cyfr 124 3 cyfry 1 i 2 mają po
jednym zabronionym miejscu a 4, chociaż wydaje się, że może występować
wszędzie, to jednak ma jedno zabronione miesce - trzecie. Gdyby bowiem
4 wystąpiło na trzecim miejscu a 3 na czwartym to mielibyśmy zamianę li-
czoną poprzednio. Ogólnie dla dn na ostatniej pozycji może wystąpić jedna
z n − 1 liczb a pozostałe n − 1 mają po jednym zabronionym miejscu, jest
więc
dn = (n − 1)(dn−2 + dn−1 , n ≥ 3, d1 = 0, d2 = 1.
Robimy podstawienie Tn = dn − ndn−1 , n ≥ 3, Wtedy powyższe równanie
rekurencyjne zapisujemy jako
Tn = (−1)Tn−1 , n ≥ 3, T1 = 0, T2 = 1.
Stosując metodę czynnika sumacyjnego otrzymujemy (lub bezpośrednio)

otrzymujemy Tn = (−1)n , n ≥ 2, T1 = 0, a stąd dn = ndn−1 + (−1)n , d1 =
0, d2 = 1. Znowu stosujemy metodę czynnika sumacyjnego dookreślając
do = 1: (
do = 1,
dn = ndn−1 + (−1)n ,
1
wtedy an = 1, n ≥ 0, bn = n, n ≥ 1, cn = (−1)n , n ≥ 0, i sn = n! a stąd
n n
X (−1)k X (−1)k
dn = n!(1 · 1 · 1 + ) = n! .
k=1
k! k=0
k!
Warto zauważyć, że metoda funkcji tworzących prowadzi do bardzo trudne-

go do rozwiązania równania różniczkowego:
(1 − 2z 2 )D(z) = 2z 2 D ′ (z) + 1,
lub po zastosowaniu podstawienia Tn do
1
D(z)(1 + 2z) = zD ′ (z) + .
1+z
n
10.12. Takich ciągów jest oczywiście dn (k) = k dn−k , (zob. zad. 10.11).
Rozwiązania 231
10.13. Macierz s asiedztwa:

v1 v2 v3 v4
 
v1 0 1 0 1
v  1 0 1 0
MG = 2 


v3  1 1 0 0
v4 0 1 1 1
Ponieważ
v1 v2 v3 v4
 
v1 1 4 2 2
v  2 1 3 1
MG3 = 2 


v3  0 2 0 1
v4 2 4 3 2
a więc na cztery sposoby (np. {v1 v4 , v4 v3 , v3 v2 }).
10.14.
H
✓✏
✲
v1r ✲ vr2
✒✑
❆ ✁
❆ ✁
❯ ✻✕ ✁
❆
❯ ❆ ✕ ✌
✁
❆ ✁
❆✁r
v3
Graf H jest skierowany (macierz sąsiedztwa jest niesymetryczna), ma pętle

(np v1 v1 ), ma krawędzie wielokrotne (v1 v3 ),
Wierzchołek indeg outdeg
v1 2 4
v2 3 1
v3 3 3
Spójność krawędziowa - 4 a wierzchołkowa nie istnieje.
10.15.
 
v1 v2 v3 v4 v5 E waga v1 v2 v3 v4 v5
   e1 1 2 0 0 0 0 
 
v1 1 0 1 1 2  
 e2 , e3 2 1 0 0 0 1 
v2 
 0 0 1 0 0   
   e4 1 0 0 0 1 1 
MF = v3  1 1 0 1 0 , ΥF = ,
   e5 1 1 0 0 1 0 
v4  1 0 1 0 1 


 e6 1 1 0 1 0 0  
v5 2 0 0 1 1  
 e7 1 0 1 1 0 0 
e8 1 0 0 1 1 0
232 Rozwiązania
LF IF Węzeł stopień
v1 : v1 , v3 , v4 , v5 , v5 (v1 , v1 ) (v1 , v3 ) (v3 , v1 ) v1 6
v2 : v3 (v1 , v4 ) (v4 , v1 ) (v1 , v5 ) v2 1
v3 : v1 , v2 , v4 (v1 , v5 ) (v5 , v1 ) (v5 , v1 ) v3 3
v4 : v1 , v3 , v5 (v2 , v3 ) (v3 , v2 ) (v3 , v4 ) v4 3
v5 : v1 , v1 , v4 (v4 , v3 ) (v4 , v5 ) (v5 , v4 ) v5 3
κF = 1 (wierzchołek v3 ), λF = 1 (krawędź e7 ), nie ma drogi ani cyklu
Eulera, nie ma cyklu Hamiltona ale ma drogę Hamiltona, np.: e7 e8 e5 e3 .
10.16. Na przykład dla grafu G1 : graf nie ma ani drogi ani cyklu Eulera
(więcej niż dwa wierzchołki mają stopień nieparzysty).
3
q q q q 2 q q
❅ 1❅ 2
❅ ❅
q q q ❅q q 2 q ❅q 1 q
1
q q q 2 q
cykl Hamiltona G1 minimalne drzewo spinające graf G1
waga drzewa 15
zarówno spójność krawędziowa jak i wierzchołkowa wynosi 2 (istnieje wierz-
chołek stopnia 2 a wię wystarczy usunąć dwie wchodzące do tego wierzchoł-
ka krawędzie i odpowiednio dwa sąsiadujące z tym węzłem wierzchołki aby
rozspójnić graf.
10.17. Ponieważ
8
J2 (52) = 41, L2 P7 = 17 ,
φ(120) = 32, N W D([1, 3, 1, 4, . . .], [0, 2, 0, 1, . . .]) = 45,
Spec11 (3 51 ) = 35, 26 mod 17 = 13,
φ(75) = 40,
więc konstruujemy T (7, 8, 13, 32, 32, 35, 40, 41, 45), a tym drzewem jest
✘q❳❳❳
253
✘ ✘✘✘ ❳❳
✘✘ ❳❳
❅ ✟✟❍❍
45 q
✟ ❍ 148
❅q60 105q✟ ❍q
❅ ❅ ❅
28 q ❅q 32 32 q ❅q 35 40 q ❅q41
❅
15 q ❅q13
❅
7
q ❅8
q
Rozwiązania 233
10.18. Graf ma zawsze cykl Eulera, dla n = 1 ma cykl Hamiltona nato-

miast dla n > 1 nie ma ani drogi ani cyklu Hamiltona. Dla n > 1 spójność
wierzchołkowa wynosi 1 natomiast dla n = 1 wynosi 2. Spójność krawędzio-
wa wynosi zawsze 2.
Bibliografia
[1] Biggs N., L., Discrete Mathematics, Oxford University Press 1989
[2] Bollobas B., Modern Graph Theory, Springer 1998
[3] Bryant V., Aspekty kombinatoryki, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne
1977.
[4] Cormen Th., H., Leiserson Ch., E., Rivest, R., L., Stein, C., Wprowadzenie
do algorytmów, WNT, 2004.
[5] Diestel, R., Graph Theory, Springer 1997 .
[6] Garnier R., Taylor L., Discrete Mathematics for New Technology, Second
Edition, IOP Publishing Ltd 2002, University of Brighton, UK.
[7] Graham R., L., Knuth D., E., Patashnik, O., Matematyka Konkretna, Pań-
stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1996.
[8] Grossman P., Discrete Mathematics for Computing, Second Edition, 2002,
Palgrave Macmillan Houndmills, Basingstoke, Hampshire and New York.
[9] Handbook of discrete and combinatorial mathematics, Rosen K., H., editor
in chief, Michaels J., G., project editor . . . (et al.), CRC Press LLC, 2000
N.W. Corporate Blvd., Boca Raton.
[10] Hoare C. A. R., Proof of a Program. FIND Comm. ACM, 13, No. 1, 1970,
s.39-45.
[11] Knuth D., E., Sztuka programowania, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne,
Warszawa 2002, T. I-III.
[12] Krajka A., Matematyka Dyskretne, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w
Lublinie Instytut Informatyki, Lublin 2011.
[13] Krantz F., G., Discrete Mathematics Demystified, 2009 McGraw-Hill Com-
panies, Inc., New York, Chicago, San Francisco.
[14] Lipski, W., Kombinatoryka dla programistów, Wydawnictwo Naukowo- Tech-
niczne 2004.
[15] Lipski, W., Marek, W., Analiza kombinatoryczna, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1986.
[16] Lovász L., Pelikán J., Vesztergombi K., Discrete Mathematics: Elementary
and Beyond, 2003 Springer-Verlag New York Inc.
[17] Pałka, Z., Ruciński, A., Wykłady z kombinatoryki, Wydawnictwa
Naukowo-Techniczne, Warszawa 1998.
[18] Polya, G., Tarjan, R., E., Woods, D., R., Notes on Introductory Combinato-
rics, Birkhauser 1983
[19] Riordan, J., An Introduction to Combinatorial Analysis, Princeton University
Press 1978
236 Bibliografia
[20] Ross, K., A., Wright, Ch., R., B., Matematyka Dyskretna, Państwowe Wy-
dawnictwo Naukowe, Warszawa 1996.
[21] Wilson, R., J., Wprowadzenie do teorii grafów, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1985.
[22] Wirth, N., Algorytmy + struktury danych = programy, Wydawnictwo
Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004 Wyd. 7.
[23] Materiały z wykładów Uniwersytetu Warszawskiego zamieszczone na stronie
http://wazniak.mimuw.edu.pl/

Krajka Zbior Zadan Z KMatematyki Dyskretnej

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Krajka Zbior Zadan Z KMatematyki Dyskretnej

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Zbiór zadań z matematyki dyskretnej

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Zbiór zadań z matematyki

Recenzent: Ryszard Smarzewski

Opracowanie techniczne: Marcin Denkowski

Praca współﬁnansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach

Publikacja bezpłatna dostępna on-line na stronach

Łącznie 350 zadań z matematyki dyskretnej 1

2 Wstęp do rekurencji, metoda repertuaru (22) 15

3 Sumy i ich obliczanie, metoda czynnika sumacyjne-

4 Funkcje całkowitoliczbowe (25) 37

5 Teoria liczb (84) 45

7 Funkcje tworzące (35) 77

8 Wstęp do analizy algorytmów (15) 91

9 Grafy (27) 103

10 Zadania przekrojowe (18) 119

Rozdział 9. Grafy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Niniejszy zbiór zadań powstał w oparciu o materiały, które przygotowy-

1o Zasada indukcji matematycznej

Przykład 1.1. Udowodnij nierówność

1. Nierówność dla najmniejszego n, dla którego ma być prawdziwa teza

2. Załóżmy teraz, że teza zachodzi dla pewnego k (S(k)). Wówczas dla

Przykład 1.2. Udowodnij, że dla dowolnej liczby naturalnej n > 0, liczba

2. Załóżmy, że dla pewnego n > 0 oraz pewnej liczby naturalnej k mamy

Przykład 1.3. Udowodnij nierówność Bernoulliego:

gdzie x1 , x2 , . . . xn są to liczby rzeczywiste tego samego znaku większe od −1.

2. Załóżmy teraz, że teza jest prawdziwa dla pewnego k ≥ 1. Wtedy, dla

co dowodzi S(k+1), tak więc z zasady indukcji matematycznej S(n) zachodzi

Przykład 1.4. Udowodnij, że dla wszystkich liczb naturalnych n, m ∈ N

Tutaj mamy dwuwymiarowy ciąg indeksów.

2o Silna zasada indukcji matematycznej.

Przykład 1.5. Chcemy dowieść twierdzenie, że każda liczba naturalna więk-

Zad. 1.6. Dla n ≥ 1, n ∈ N :

Zad. 1.7. Dla n ≥ 1, n ∈ N :

(n + 1)(n + 2)(n + 3) · . . . · (n + n) = 2n · 1 · 3 · 5 · . . . · (2n − 1), n ≥ 1, n ∈ N .

Zad. 1.15. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnego rzeczywistego x 6= 1

Zad. 1.16. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnej liczby rzeczywistej a

a+1 a+3 a+7 a + 2n − 1 (a − 1)(2n − 1)

Zad. 1.17. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnego rzeczywistego x, |x| =

Zad. 1.18. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnego rzeczywistego x, |x| =

Zad. 1.19. Udowodnij indukcyjnie, że dla dowolnego rzeczywistego x, x 6=

Zad. 1.20. Udowodnij indukcyjnie dla n ≥ 1, n ∈ N :

(a) 35 | (62n − 1),

Zad. 1.21. Udowodnij indukcyjnie, że

f (0) = 2, f (1) = 5, f (n + 2) = 5f (n + 1) − 6f (n), dla każdego n ∈ N .

Udowodnij, że f (n) = 2n + 3n , dla każdego n ∈ N .

Zad. 1.23. Udowodnij indukcyjnie, że

jest rozwiązaniem równania rekurencyjnego:

Zad. 1.24. Udowodnij indukcyjnie, że

jest rozwiązaniem równania rekurencyjnego:

Zad. 1.25. Ciąg {an , n ≥ 0} określają następujące warunki:

Udowodnij, że an = n! + 2n dla każdego n ∈ N .

Zad. 1.26. Niech

Zad. 1.27. Udowodnij, że dowolną liczbę naturalną większą od 1 można

Zad. 1.28. Dane są liczby naturalne a, b, p, q. Udowodnij, że istnieje do-

Zad. 1.29. Mówimy, że zbiór płaszczyzn znajduje się w położeniu ogólnym,

Zad. 1.30. Przeanalizujmy następujący dowód indukcyjny:

Teza: n(n + 1) jest nieparzystą liczbą dla każdego dodatniego natu-

Jednak 9 · 10 = 90 jest liczbą parzystą?

Zad. 1.31. Wyjaśnij, dlaczego następujący dowód indukcyjny:

Teza: Jeśli mamy na płaszczyźnie n prostych, z których żadne dwie

jest w sposób oczywisty fałszywy. Gdzie leży błąd w tym dowodzie?

Zad. 1.32.⋆ Rozważmy następujący ciąg zadany rekurencyjnie: