Spis treści

Wstęp ............................................................................................................... 7

I
SOFISTYKA – ŹRÓDŁA I PROBLEMATYKA
1.  Przyrodnicze podstawy sofistycznej koncepcji człowieka – zarys

F
problematyki .............................................................................................. 15
2.  Sofistyka a filozofia przyrody ................................................................... 33
O
3.  Nomos i physis .......................................................................................... 43
4.  Koncepcja logosu w sofistyce .................................................................. 57
5.  Metoda „dwu mów” w świetle świadectw przedplatońskich .............. 69
O
II
PROTAGORAS
PR

1.  Przyrodnicze i medyczne źródła myśli Protagorasa (Platon,

„Protagoras”, 334ac) .................................................................................. 89
2.  Protagoras u Sekstusa Empiryka (PH I 216) a Platoński „Teajtet” ..... 103

III
GORGIASZ
1.  Traktat „O niebycie” Gorgiasza z Leontinoi .......................................... 115
2.  Traktat Gorgiasza „O niebycie” w parafrazie Sekstusa Empiryka ....... 137
3.  Platońska krytyka estetyki Gorgiasza w dialogu „Gorgiasz” ............... 155
4.  Retoryczność Platońskiej „Obrony Sokratesa” ...................................... 169

IV
PRZEKŁADY
1.  Żywot Protagorasa u Diogenesa Laertiosa („Żywoty i poglądy
słynnych filozofów”, IX 50–56) ................................................................ 179
2.  Gorgiasz z Leontinoi, „Pochwała Heleny” ............................................. 197

Wokol sofistyki.indb 7 04.04.2017 12:38:58

 8 Spis treści

3.  Gorgiasz z Leontinoi, „Obrona Palamedesa” ......................................... 221

4.  Mowa Gorgiasza w Platońskim dialogu „Gorgiasz” (456a1–457c3) ... 249
Źródła tekstów ................................................................................................ 263
I. Sofistyka – źródła i problematyka ....................................................... 263
II. Protagoras ............................................................................................. 263
III. Gorgiasz ............................................................................................... 264
IV. Przekłady .............................................................................................. 264
Bibliografia ...................................................................................................... 265
Słowniki, leksykony .................................................................................. 265
Teksty źródłowe ......................................................................................... 265
Opracowania .............................................................................................. 267

F
O
O
PR

Wokol sofistyki.indb 8 04.04.2017 12:38:58

 WSTĘP

Niniejsza praca jest zbiorem artykułów poświęconych sofistyce, które

powstały w okresie ponad dwudziestu lat badań nad filozofią grecką1.
Usprawiedliwieniem dla ich ponownego wydania jest przekonanie,
że tylko dzięki łącznej publikacji tych bardzo rozproszonych tekstów
mogą one uniknąć całkowitego zapomnienia.

F
Praca ta nie stanowi zwartej całości, próżno by w niej szukać jed-
nolitej formy (zbiór zawiera zarówno typowe artykuły, jak i wystąpie-
O
nia konferencyjne oraz tłumaczenia) czy syntetycznego przedstawienia,
czym była sofistyka. Ukazuje ona raczej różne aspekty sofistyki, które
przyciągnęły uwagę Autora i  które na potrzeby tej publikacji zostały
O
rozdzielone na cztery odrębne części.
Pierwsza z  nich stanowi ogólne wprowadzenie do sofistyki, gdyż
podejmuje zagadnienie sofistycznej antropologii oraz związków sofi-
PR

styki z filozofią przyrody. Ponadto omawia kwestię komunikacji i języ-

ka, a także sofistycznej metody „dwu mów”.
Druga część zawiera teksty poświęcone Protagorasowi, odnoszące się
zarówno do źródeł myśli Protagorasa, jak i do transmisji jego poglądów
oraz ich recepcji w dziełach Sekstusa Empiryka i Diogenesa Laertiosa.
Trzecia część poświęcona jest postaci i dorobkowi Gorgiasza z Le-
ontinoi. Składają się na nią rozważania na temat traktatu O  niebycie,
omówienie Platońskiej krytyki estetyki Gorgiasza w dialogu Gorgiasz
oraz rozważania na temat Obrony Sokratesa ze wskazaniem na jej związ-
ki z Gorgiaszową Obroną Palamedesa.

  Rewizji i uzupełnienia tekstów dokonano w ramach projektu sfinansowanego

1

ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji numer

DEC-2013/09/B/HS1/01996. W  stosunku do pierwotnych wydań teksty zostały po-
prawione i uzupełnione o nowsze wskazówki bibliograficzne. W niektórych pracach
tłumaczenia zostały zastąpione własnymi przekładami sporządzonymi przez Autora.

Wokol sofistyki.indb 9 04.04.2017 12:38:58

 10 WSTĘP

Na część czwartą składają się tłumaczenia żywota Protagorasa

u Diogenesa Laertiosa, dwu mów popisowych Gorgiasza pt. Pochwała
Heleny i Obrona Palamedesa oraz przekład mowy Gorgiasza w Platoń-
skim dialogu Gorgiasz.

*
Przedstawione powyżej ramy są tylko jedną z możliwych form układu
zawartych w  książce artykułów. Gdyby uporządkować ten sam zbiór
z  perspektywy poruszanej problematyki, zauważyć by w  nim można
stałe pojawianie się kilku głównych problemów i zagadnień, wśród któ-
rych prym wiodą kwestie istoty i  oceny sofistyki. Wynika to z  faktu,
że niewiele jest zjawisk w  historii filozofii europejskiej, które byłyby

F
równie kontrowersyjne, a  kontrowersje tak długotrwałe, intensywne
i żywe, jak w przypadku fenomenu, jakim jest sofistyka.
Jako wielki problem historyczno-filozoficzny jest ona z pewnością
O
fascynująca sama w  sobie. W  świetle ubóstwa źródeł oraz ich sprofi-
lowania (zdecydowanie dominują przekazy sofistyce niechętne lub
O
bardzo odległe od niej w  czasie) ogromny problem stwarza określe-
nie, czym było zjawisko określane tym mianem, a  także co miałoby
być wspólnym mianownikiem łączącym przedstawicieli tzw. sofisty-
PR

ki. W  świetle nowszych badań warte postawienia wydaje się również

pytanie, czy w ogóle istniała jakakolwiek ‘sofistyka’ i czy rzeczywiście
temu terminowi odpowiada jakieś zjawisko historyczne, które dałoby
się sprowadzić do jednoznacznej definicji.
Kolejny problem stanowi kwestia oceny fenomenu, który tradycyj-
nie określa się mianem sofistyki. Problem ten mieści się w obrębie wiel-
kiej dyskusji na temat absolutnie fundamentalny, a mianowicie, czym
jest sama filozofia czy filozofia „prawdziwa”? W konsekwencji wykra-
cza swą wagą i zasięgiem poza dyskusje czysto akademickie, a staje się
problemem światopoglądowym, wywierającym wpływ na sferę polityki
czy ideologii. Tym samym urasta do rangi instrumentu w walce o pe-
wien pożądany obraz świata, władzę i, niestety, „rząd dusz”.
Dla historyka filozofii, o  ile postrzega filozofię jako niekończący
się szereg pytań, sofistyka jest arcyciekawym zjawiskiem. Żaden filozof
nie ma chyba w tej chwili wątpliwości, że każda wizja historii jest wyni-

Wokol sofistyki.indb 10 04.04.2017 12:38:58

 WSTĘP 11

kiem pewnej selekcji i uporządkowania materiału dokonanego z jakiejś

perspektywy. Rewizja i  poszerzenie obrazu filozofii starożytnej, która
dokonuje się w  ciągu ostatnich dekad, prowadzi do coraz śmielszych
prób odpowiedzi na pytanie, czy w ogóle nazwa ‘sofistyka’ odpowiada
jakiejś realnej grupie postaci, które łączyłyby wiarygodne historycznie
i znaczące więzy.
W przypadku tzw. sofistyki trudno o jakąkolwiek jednolitość zali-
czanych do niej myślicieli i retorów. Znalezienie wspólnego mianownika
dla postaci, które w podręcznikach funkcjonują jako sofiści, jest napraw-
dę bardzo trudne, chyba że zadowolimy się takimi stereotypami, jak:
‘nauczanie za pieniądze’, ‘działalność retoryczna’, ‘wędrujący nauczycie-
le’ czy ‘ci, wobec których Platon żywi niechęć’. Jeśli nawet nazwa ‘sofiści’

F
w ogóle daje się sprowadzić do jakiegoś elementu wspólnego, to mogą
go stanowić co najwyżej podobieństwa o bardzo ogólnym charakterze,
takie jak zbliżone cele i zakresy zainteresowań. Wydaje się, że niewystar-
O
czające jest już nawet rozwiązanie G.B. Kerferda, który – w opozycji do
pewnego tradycyjnego paradygmatu – wprowadził luźniejszą nazwę „ru-
O
chu sofistycznego” („the Sophistic Movement”). Zwrócenie uwagi na rolę
Platona w ukształtowaniu obrazu historii filozofii europejskiej, uświado-
mienie sobie platońskich celów polemicznych i związanej z nimi strategii
PR

realizowanej w dialogach skłania do coraz bardziej śmiałego podważania

historyczności platońskiej perspektywy. Aż dziw, że tyle wieków zajęło
kulturze europejskiej odkrycie, że Platon nie jest wiarygodnym history-
kiem filozofii ani też, że nigdy sobie takiego celu nie stawiał! Należy ra-
czej pogodzić się z tym, że część terminów, które funkcjonują w naszej
terminologii filozoficznej, została ukuta przez Platona, stworzona w ce-
lach polemicznych – z myślą o realizacji własnego programu filozoficzne-
go. Dla historyka filozofii, o ile jego celem jest rekonstrukcja historyczna
polegająca na odtworzenia kontekstu prowadzonych debat, to bardzo
ważna wskazówka. Musi ona skłaniać do rewizji utartych poglądów oraz
do próby wniknięcia w głębszą warstwę filozoficznych dyskusji, bez na-
iwnego przyjmowania perspektywy jednej ze stron sporu.
Powyższe wywody nie mają na celu wymazania terminu ‘sofistyka’
z kart historii. Termin ten jest pewnym wygodnym określeniem, któ-
re przyjęło się na gruncie historycznym i które jedną nazwą na mocy

Wokol sofistyki.indb 11 04.04.2017 12:38:58

 12 WSTĘP

tradycji pozwala określić ponad dwudziestu myślicieli i retorów. Nale-

ży jednak pamiętać o tym, że sugeruje on pewną jednorodność, której
wśród postaci zaliczanych do tej grupy po prostu nie było.
Ilekroć padają takie nazwy jak ‘sofista’ czy ‘sofistyka’, nie do po-
minięcia jest zagadnienie oceny sofistyki i  stosunku potomności do
określanej tym mianem grupy ludzi. Sofistyka nawet dzisiaj nie jest
zagadnieniem antykwarycznym, tak jak stała się nim duża część tra-
dycji filozoficznej. Pejoratywny wydźwięk tego terminu jest głęboko
zakorzeniony w języku nieakademickim i powraca w wielu dyskusjach
politycznych i światopoglądowych. Trudno jednoznacznie określić, jak
doszło do tego, że krótkotrwałe zjawisko, o ograniczonym zakresie od-
działywania i bardzo rozmytym znaczeniu, skupiło na sobie tak wiele

F
negatywnych ocen i emocji. Mimo prób rehabilitacji sofistyki, podję-
tych już w XIX wieku przez G.W.F. Hegla czy G. Grote’a, niewiele udało
się w tym zakresie poprawić. Niechęć trwa i skłania najbardziej uprze-
O
dzonych do sofistyki badaczy do wypowiadania bardzo daleko idących
twierdzeń, jak na przykład, że nazistowskie obozy koncentracyjne są
O
duchowym dziedzictwem sofistyki, czy też do głoszenia tezy, iż ideolo-
gia Unii Europejskiej i jakoby związana z nią negacja rodziny, religii,
moralności, tradycji, a  w  konsekwencji krew nienarodzonych, niena-
PR

wiść do Boga i  religii, zakłamanie, rozpusta, korupcja etc. stanowią

współczesny odpowiednik sofistyki antycznej.
Pomijając wątpliwą wiarygodność tych tez – z całą pewnością trud-
no jest w stanowczy sposób twierdzić o rzeczywistej zależności między
wspomnianymi zjawiskami, tak samo jak trudno jest jednoznacznie
wykazać zależność XX-wiecznego totalitaryzmu od konstrukcji Pla-
tońskiej politei – są one o tyle zdumiewające, że zakładają jednoznacz-
nie negatywne wyobrażenie o czymś, co stanowi raczej mit czy fantom
wyekstrahowany z dzieła Platona. Ten aspekt twórczości Platona, który
dotyczy jego relacji do sofistów, jest bowiem wynikiem uprzedzenia
interpretatorów w równie dużej mierze, jak i ocena zjawiska zwanego
sofistyką. Mieniące się tysiącem barw i odcieni dzieło Platona próbuje
się sprowadzić do prostej, jednoznacznej odpowiedzi. Nie ma to nic
wspólnego z różnorodnością Platońskiej myśli oraz złożonym stosun-
kiem filozofa do sofistów i retorów, nie ma nic wspólnego z barwnością,

Wokol sofistyki.indb 12 04.04.2017 12:38:58

 WSTĘP 13

jaka cechuje dialogi Platona, z  bogactwem idei oraz wielością możli-

wych interpretacji. Ten, komu się wydaje, że jest w stanie sprowadzić do
prostych formuł to, co Platon zawarł w swoich jakże różnych dialogach,
daje raczej wyraz swoim własnym oczekiwaniom, co Platon powinien
mieć na myśli, niż interpretuje samego Platona.
Dyskusja nad sofistyką nieprędko znajdzie swój finał, chyba że kul-
tura europejska dojdzie do swego kresu i zatraci dziedzictwo antycznej
tradycji filozoficznej. Pomijając już kwestię oceny tzw. sofistyki, myśli-
ciele tacy jak Protagoras czy Gorgiasz, ale nie tylko, z pewnością zasłu-
gują na dalsze badania. Dla historyka filozofii pole badawcze jest wbrew
pozorom w tym zakresie bardzo szerokie i ciągle mało zeksplorowane.
Wzrastająca świadomość intertekstualności antycznej literatury filozo-

F
ficznej, a także rozwój metod komputerowych w badaniach nad teksta-
mi źródłowymi dają szansę na ponowne przebadanie tekstów, w tym
oczywiście dzieł Platona i Arystotelesa pod kątem odniesień do myśli
O
sofistów i retorów. Nie może ono ograniczać się tylko do tych miejsc,
w których bezpośrednio przywoływane są imiona poszczególnych po-
O
staci. Elementem pomocnym w  tych badaniach byłoby poszerzenie
naszej wiedzy o sposobie, w jaki starożytni przywołują, cytują i para-
frazują inne teksty, a także przebadanie z tej perspektywy posiadanych
PR

fragmentów i  analiza nowych. Wiele bowiem wskazuje na to, że do-

tychczasowe zbiory fragmentów w  zbyt małym stopniu uwzględniają
specyfikę antycznej literatury w  jej sferze intertekstualnej. Wskazane
byłoby również przebadanie tradycji doksograficznej pod kątem źródła
i wzajemnej zależności przekazów, by uniknąć często spotykanego w li-
teraturze przedmiotu opierania interpretacji na fragmencie będącym
wypadkową wielu wcześniejszych interpretacji.
Bez względu na dalsze losy badań nad sofistyką jako zdeklarowany
miłośnik zarówno sofistów, jak i Platona mogę tylko wyrazić radość, że
historia zgotowała nam niezwykłą ucztę duchową, jaką jest możliwość
uczestnictwa, choćby nawet w niewielkiej mierze, w tej wielkiej filozo-
ficznej dyskusji.

Zbigniew Nerczuk

Wokol sofistyki.indb 13 04.04.2017 12:38:58