Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ
 ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ

Ποίηση
ΘΥΣΙΑ, 1941
ΒΗΜΑΤΑ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΚΑΜΕΝΗ ΓΗ, 1964
Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΚΙΜΜΕΡΙΩΝ, εκδ. «Κέδρος», 1970
ΔΙΑΓΡΑΦΕΣ, εκδ. «Δίφρος», 1972
ΑΝΕΠΙΔΟΤΑ, εκδ. «Κέδρος», 1978
ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΓΙΑ ΤΟ ΣΚΟΤΩΜΕΝΟ ΦΑΝΤΑΡΟ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ,
εκδ. «Πύλη», 1982
Πεζογραφία
ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΠΕΘΑΝΕ ΟΡΘΙΟ, χρονικό, 1962
Ο ΑΓΡΟΣ ΤΟΥ ΚΕΡΑΜΕΩΣ, διηγήματα, 1966
Ο ΛΑΚΚΟΣ, μυθιστόρημα, εκδ. «Κέδρος», 1975
Θέατρο
ΚΛΕΙΤΤΟΣ, εκδ. I. Βασιλείου, 1961 (βραβευμένο)
Ο Κ Λ Ο Ι Ο Σ , εκδ. I. Σιδέρη, 1978
ΤΟ Κ Λ Ο Υ Β Ι , εκδ. I. Σιδέρη, 1980
Μελέτη-δοκίμιο
ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ, 1960
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, 1964
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, εκδ. «Δίπτυχο», 1982
ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ, εκδ. «Φιλιππότη», 1983
Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ, Α΄ εκδ. 1983
Βιβλία παιδικής λογοτεχνίας
ΟΔΥΣΣΕΑΣ, εκδ. Κολλάρου - Εστίας, 1964
ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΡΓΑ ΑΠ' ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ, εκδ. Κολλάρου
Εστίας, 1973
ΖΩΟΛΟΓΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, εκδ. «Νικόδημος», 1981
ΤΡΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΧΑΜΕΝΑ ΣΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ, εκδ. «Κέδρος», 1982
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ, εκδ. «Άγκυρα», 1983
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ, εκδ. «Ατλαντίς»
Ο ΦΙΛΟΣ ΜΟΥ Ο ΤΑΡΖΑΝ, εκδ. «Προμηθευτική», 1964
ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ, εκδ. «Καμπάνα», 1964
ΟΜΟΡΦΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, εκδ. «Άγκυρα», 1983
ΔΙΗΝΕΚΗΣ, εκδ. «Ατλαντίς», 1975 κ.ά.
Άλλες εργασίες
ΝΕΟ ΛΕΞΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ, Ε΄ έκδοση, I. Σιδέρη, 1983
ΒΑΣΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΣΥΝΩΝΥΜΩΝ, αντιθέτων, παραγώγων, εκδ. I. Σιδέρη
1980.
 ΧΑΡΗ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ

Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ
Πρώτο σχεδίασμα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ»

ΑΘΗΝΑ 1983
Copyright: Εκδόσεις «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ»
Σόλωνος 130, Αθήνα
Τηλ: 36.20.835 - 36.24.649
 Πρόλογος

Σ' εποχές ήρεμες, που οι προβληματισμοί του ανθρώπου δεν

ξεπερνούν τα πλαίσια της καθημερινότητας, η παροχή της κατάλληλης
πνευματικής τροφής στη νέα γενιά αποτελεί, κατά κανόνα, αντικείμενο
φροντίδας από τα πιο βασικά κι εκδηλώνεται είτε σε ατομικό είτε σε
κοινωνικό επίπεδο. Και δεν είναι τυχαίο που παίρνεται συχνά σαν
κριτήριο, για να προσδιοριστεί η πνευματική και πολιτιστική στάθμη
ενός λαού ή μιας οργανωμένης κοινωνίας. Οι ίδιοι οι γονείς, στα
πρώτα βήματα του παιδιού τους, προσπαθούν αβίαστα, με τα νανουρί­
σματα και τα παραμύθια, να του μεταδώσουν κάτι απ' τον πνευματικό
πολιτισμό, που οι ίδιοι κληρονόμησαν. Σ' ένα δεύτερο στάδιο η
πολιτεία, μέσα, κυρίως, απ' τον εκπαιδευτικό φορέα, προσπαθεί να
μεταδώσει το πνεύμα της στη νεολαία, κάνοντας συνήθως μια επιλογή
από την πνευματική κληρονομιά, ανάλογα με τις δομές και τους
στόχους της.
Είναι φανερό ότι, πέρα απ' την πνευματική καλλιέργεια, με τη
γνώση και την αφομοίωση της πνευματικής κληρονομιάς ενός λαού
σφυρηλατείται η αυτοσυνείδηση, οικοδομείται η πνευματική φυσιογνω­
μία και χαράζονται οι προσανατολισμοί της προσωπικότητας του νέου
ανθρώπου. Οι εμπειρίες της νεανικής ηλικίας από την επαφή της με
τα λογοτεχνικά κείμενα και τα άλλα έργα τέχνης αποτελούν προσδιο­
ριστικό παράγοντα για την πλεύση του νέου μες στη ζωή. Όπως κι
αλλού έχουμε σημειώσει, η Τέχνη — κι ακόμα πιο πολύ η Λογοτεχνία
— δεν τρέφει μόνο και δεν ικανοποιεί πρόσκαιρα το πνεύμα. Από τα
βάθη του υποσυνειδήτου καθοδηγεί αθόρυβα το άτομο και του υπαγο­
ρεύει λύσεις ή το σπρώχνει σε πράξεις, που διαφορετικά θα ήταν
αδιανόητες και ανεξήγητες. Έτσι, οι συγγραφείς, και ιδιαίτερα οι
μεγάλοι, γίνονται οδηγοί των νέων μες στη ζωή. Κω δε θα μπορούσε
να γίνει αλλιώς, αφού η Τέχνη είναι, όπως είναι γνωστό, φαινόμενο
κοινωνικό κι αποτελεί λειτουργία του κοινωνικού οργανισμού κι αφού
η λειτουργία της συνδέεται με τα βαθύτερα στρώματα του ψυχισμού
του ανθρώπου.

7
 Η Ιστορία μάς πληροφορεί πως η Τέχνη και ιδιαίτερα η Λογοτε­
χνία, έπαιξε αποφασιστικό ρόλο σ' εποχές και ώρες κρίσιμες για τη
ζωή και την επιβίωση των κοινωνικών ομάδων. Το παράδειγμα του
Τυρταίου είναι χαρακτηριστικό. Ακόμα, είναι γνωστός ο σπουδαίος κι
αποφασιστικός ρόλος που έπαιξε το «κλέφτικο τραγούδι» στα χρόνια
της τουρκικής κυριαρχίας. Πώς εμψύχωνε το λαϊκό αγωνιστή στην
απελπισμένη πάλη του ενάντια στον τύραννο:

«Μάνα μου, εγώ δεν κάθομαι να γίνω νοικοκύρης

να κάμω αμπελοχώραφα, κοπέλια να δουλεύουν
και να 'μαι σκλάβος των Τουρκών, κοπέλι στους γερόντους.
Φέρε μου τ' αλαφρό σπαθί και το βαριό τουφέκι
να πεταχτώ σαν το πουλί ψηλά στα κορφοβούνια
να πάρω δίπλα τα βουνά, να περπατήσω λόγκους
να βρω λημέρια των κλεφτών, γιατάκια καπετάνιων
και να σουρίξω κλέφτικα, να σμίξω τους συντρόφους
που πολεμούν με την Τουρκιά και με τους Αρβανίτες!»

θα πει ο ασυμβίβαστος με το καθεστώς της οποιασδήποτε σκλαβιάς

Βασίλης του κλέφτικου τραγουδιού. Άλλος πάλι ραγιάς απ' όλα τα
καλά του κόσμου λέει πως:

... «Μα πιο καλά 'ταν να 'μουνα αρματολός και κλέφτης

... σκλάβο να μη με λένε!»

Ο οπλαρχηγός Χρήστος Μηλιόνης θα βροντοφωνάξει αποφασιστικά

και τελεσίδικα μπροστά στην πρόκληση του αντιπάλου του:

« Ό σ ο είν' ο Χρήστος ζωντανός, Τούρκους δεν προσκυνάει!»

Το ίδιο θα πει σε παρόμοια περίπτωση κι ο Λιάκος και θα προσθέσει:

«Πασά έχει ο Λιάκος το σπαθί, βεζίρη το ντουφέκι!»

Κι άλλος οπλαρχηγός, ο Ζαχαράκης, αφού διακηρύξει κι αυτός πως

«ραγιάς δε γίνεται, Τούρκους δεν προσκυνάει», θα καλέσει τα παλικά­
ρια του:

8
 «Ελάτε, παλικάρια μου, όλοι να συναχτείτε...
«Να δείξουμε τη λεβεντιά και την παλικαριά μας».

Μέσα στο γεμάτο αγωνιστικότητα αυτό πνεύμα του απροσκύνη-

του ραγιά συναντούμε και το δροσερό κι απλό τόνο της παιδικότητας,
εναρμονισμένο τέλεια με το όλο κλίμα της εθνικής ομοψυχίας.
Ο μαθητευόμενος κλέφτης, το μικρό κλεφτόπουλο, παρουσιάζεται μπρο­
στά μας σε μια χαρούμενη στιγμή της κλέφτικης ζωής. Το πάθος του
όμως για λευτεριά είναι τόσο, που, σε αντίθεση με τις εκδηλώσεις των
μεγάλων κλεφτών, δε σκέφτεται άλλο παρά τον πόλεμο με τους
τύραννους και γι' αυτόν αδιάκοπα ετοιμάζεται:

«Χορεύουν τα κλεφτόπουλα, γλεντάνε τα καημένα

κι ένα μικρό κλεφτόπουλο δεν παίζει, δε χορεύει
μον' τ' άρματα του κοίταζε και το σπαθί τροχάει...»

Η περιγραφή αδρή, απλή, λιτή αλλά και κατάλληλα φορτισμένη,

μας φέρνει στο νου το στίχο: «Βόλια, μπαρούτι, θέλω, να!» από το
«Ελληνόπουλο» του Β. Ουγκό. Ο μεγάλος συγγραφέας θα είχε οπωσ­
δήποτε διαβάσει τη συλλογή δημοτικών τραγουδιών του Fauriel, που
κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 1824.

Ένα τέτοιο αγωνιστικό κλίμα, με διαστάσεις όμως ευρύτερες,

άρχισε να υποστασιώνεται στη χώρα μας και στα χρόνια της Εθνικής
Αντίστασης του 1941-44. Το τραγούδι στάθηκε και στα χρόνια εκείνα
ο σύντροφος του λαϊκού αγωνιστή στις σκληρές μάχες του με το
φασίστα καταχτητή. «Πολεμάμε και τραγουδάμε» ήταν το σύνθημα
των Ανταρτοεπονιτών του ΕΛΑΣ. Το τραγούδι συνόδευε το μαχητή
της λευτεριάς απ' τη στιγμή που ξεκινούσε, «με το ντουφέκι του στον
ώμο», για τη μάχη ως την ύστερη, που οι συναγωνιστές του τον
αποχαιρετούσαν με το «Πένθιμο Εμβατήριο». Το τραγούδι ζωντάνευε
με τον παλμό του τα οράματα του σκλαβωμένου Νεοέλληνα όχι
μονάχα για λευτεριά εθνική μα και για μια κοινωνική απελευθέρωση,
για μια κοινωνία καλύτερη απ' αυτή που ως τότε είχε γνωρίσει, μια
κοινωνία χωρίς την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, γεμάτη
ειρήνη, ανθρωπιά και προκοπή.

9
 «Σπάμε την άτιμη την αλυσίδα
που μας εβάραινε θανατερά.
Θέλουμε λεύτερη εμείς πατρίδα
και πανανθρώπινη τη λευτεριά!.»

θα πει αποφασιστικά ο ποιητής Νίκος Καρβούνης. Και θα

συμπληρώσει η αγωνίστρια λογοτέχνιδα Σοφία Μαυροειδή-Παπαδά-
κη, με το στόμα του Ελασίτη αγωνιστή:

«... κι α π ' τη ζωή μου θ' ανατείλει

καινούργια λεύτερη ζωή».

Κι ένας άλλος τραγουδιστής του Αγώνα, ο δάσκαλος, μαχητής

τοο ΕΛΑΣ, Σεραφείμ Παπαδημητρίου, θα προτείνει:

«Κυριαρχία λαϊκή
κι ο νόμος να μην αδικεί..»

Τα οράματα αυτά του λαού για ένα αύριο καλύτερο πήγαζαν

αυθόρμητα μέσ' απ' την ψυχή του ίδιου του καταπιεσμένου Νεοέλλη­
να. Ο λαός καμάρωνε και τραγουδούσε τους αντάρτες, ξαναζωντα­
νεύοντας σε πολλές περιπτώσεις το κλέφτικο τραγούδι και πορευόταν
αγκαλιαστός μαζί τους το δύσκολο κι ανηφορικό δρόμο για την
κατάκτηση της χιλιάκριβης της λευτεριάς, με μιαν ομοψυχία, που
όμοια της δεν ξαναγνώρισε ο τόπος.

Μέσα στο κλίμα αυτό της πανεθνικής ομοψυχίας κι ανάτασης

και με τα ίδια πάνω-κάτω οράματα εμφανίστηκε, δειλά στην αρχή,
κάπως πιο οργανωμένα και μεθοδευμένα αργότερα και η ΠΑΙΔΙΚΗ
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. Κι ήταν η προσφορά της στην Εθνική Αντίσταση το
ίδιο σχεδόν σημαντική κι αξιόλογη, όσο ήταν και η προσφορά γενικά
της Λογοτεχνίας, και πιο πολύ της ποίησης, στα δύσκολα και
φλογισμένα εκείνα χρόνια. Επώνυμοι αλλά και ανώνυμοι εργάτες του
λόγου έκαναν ό,τι μπορούσαν, για να δώσουν στα Ελληνόπουλα της
περιόδου εκείνης μια πνευματική τροφή τέτοια που θα τα προφύλαγε
απ' τη φθοροποιά επίδραση των διάφορων φασιστικών εντύπων
—και, βέβαια, κι εκείνων της φασιστικής 4ης Αυγούστου— θα τα

10
έκανε να συνειδητοποιήσουν την κατάσταση του λαού τους και τον
γκρεμό στον οποίο τα έσερναν οι κατακτητές, καθώς και το ρόλο που
θα μπορούσαν και θα έπρεπε να διαδραματίσουν στο σκληρό Αγώνα,
που ήδη είχε αρχίσει σης πόλεις και στα βουνά, θα μπορούσε να
τονώσει το ηθικό τους, να τους δώσει κουράγιο και να τα κάνει ν'
αντικρίσουν μ' αισιοδοξία το αύριο, ένα αύριο που θα ήταν έργο όλου
του μαχόμενου λαού κι αυτών των ίδιων.
Οι απανωτοί κατατρεγμοί κι οι ποινικές διώξεις όσων
αγωνίστηκαν για την απελευθέρωση της Πατρίδας, οι φυλακίσεις κι οι
εξορίες, καθώς κι οι θανατικές εκτελέσεις και δολοφονίες, όλη η
φοβερή αντι-αντιστασιακή θύελλα που ακολούθησε, έκαναν, μαζί με τ'
άλλα, να χαθούν και πολλά, τα περισσότερα, κείμενα της Παιδικής
Λογοτεχνίας, που γράφτηκαν στην περίοδο εκείνη. Άλλα έγιναν παρα­
νάλωμα της φωτιάς, άλλα, θαμμένα μέσα στη γη σε ντενεκέδες ή
κιβώτια —όπως παλιότερα και τα κείμενα του Μακρυγιάννη—
ανασύρθηκαν μετά το πέρασμα της θύελλας ένας άμορφος πολτός,
άλλα φαγώθηκαν ή μισοφαγώθηκαν από σκουλήκια και τρωκτικά.
Επειτ' από μακροχρόνιες προσπάθειες, αναδιφήσεις σε αρχεία
και περισωσμένα έντυπα, εκκλήσεις κι επίμονες αναζητήσεις, κατάφε­
ρα να συγκεντρώσω ένα μέρος από τα κείμενα αυτά, χωρίς και να
μπορώ να πω ότι εξαντλήθηκαν όλα τα περιθώρια της αναζήτησης κι
ότι η προσπάθεια πρέπει να σταματήσει ως εδώ. Το αντίθετο, τούτη η
εργασία μου θα πρέπει να αποτελέσει ένα ερέθισμα για παραπέρα
συγκέντρωση του χαμένου υλικού της Παιδικής Λογοτεχνίας στην
Αντίσταση, που είμαστε βέβαιοι πως είναι πλούσιο και παρουσιάζει
αρκετά μεγάλο ενδιαφέρον.
Παραδίδω το υλικό που έχω συγκεντρώσει στη νέα γενιά, στα
τωρινά Ελληνόπουλα και σ' αυτά που θα 'ρθουν, για να ζήσουν μαζί μ'
εκείνα τα παιδιά, του 1941-44, τις μεγάλες στιγμές του Αγώνα του
λαού μας ενάντια στη φασιστική βία. Το παραδίδω στους δασκάλους
μας και σε όσους μεγαλώνουν και διαπαιδαγωγούν παιδιά ή νέους, με
την ελπίδα πως θα βοηθήσουν να μεταδοθούν τα βιώματα της
ηρωικής, της μοναδικής εκείνης περιόδου και στις νεότερες γενιές, για
να δουν και να μάθουν πώς αποχτιέται η χιλιάκριβη η λευτεριά. Το
παραδίδω στους φιλόλογους και τους μελετητές της νεοελληνικής
Γραμματείας μας, που θα βρουν και θα διακρίνουν, είμαι βέβαιος,
μέσα σ' αυτό τη μυστηριακή και δυσδιάκριτη εκείνη επενέργεια, που

11
 από το πυρακτωμένο ολικό του πάθους του σκλάβου και του καταπιε­
ζόμενου πλάθει και δημιουργεί τα μικρά ή μεγάλα έργα τέχνης. Τα
έργα που αποτελούν ένα σώμα με την πραγματικότητα, με τις μικρότη­
τες ή τις μεγαλοσύνες της, τις πτώσεις ή τις εξάρσεις κι απογειώσεις
της, και που στοιχειοθετούν, σε τελευταία ανάλυση, το μεγαλείο του
ανθρώπου.
Όσοι μ' οποιοδήποτε τρόπο βοήθησαν στην ανεύρεση και συγκέ­
ντρωση του υλικού αυτού του βιβλίου ας έχουν την ικανοποίηση πως
πρόσφεραν μέγιστη υπηρεσία στην αναστήλωση της ιστορικής μνήμης
του Αγώνα της Εθνικής Αντίστασης, στη διατήρηση και παράδοση της
στις νεότερες γενιές. Κι είναι τούτη η προσφορά ανεκτίμητη, αν
σκεφτεί κανένας πως τα κείμενα αυτά κινδύνευαν να χαθούν για
πάντα. Και θα ήταν τούτο μια επιπλέον αδικία σ' έναν Αγώνα, που
τόσο αγνοήθηκε, χτυπήθηκε και κατασυκοφαντήθηκε. Θα ήταν μια
έλλειψη, ένα όπλο λιγότερο στον Αγώνα εκείνον, που συνεχίζεται και
θα συνεχίζεται όσο ο άνθρωπος δε νιώσει τον εαυτό του αληθινά
ελεύθερο, μέσα σ' έναν κόσμο απαλλαγμένο από τη βία και το άγχος
του φόβου και της, πυρηνικής πια σήμερα, καταστροφής, από τον
εξευτελισμό και την εκμετάλλευση. Γιατί η ιστορική μνήμη κι η
ιστορική αλήθεια βοηθούνε το άτομο να δει πιο καθαρά την προβλη­
ματική του και το ρόλο του μες στη διαπάλη των ιδεών και να
παλέψει πιο σταθερά κι αποφασιστικά για ένα καλύτερο αύριο.

12
 Η παιδική λογοτεχνία
στην Αντίσταση

1. Δυσκολίες και ξεκινήματα

Η κατάρρευση του μετώπου στα βόρεια σύνορα της χώρας
μας, τον Απρίλη του 1941, και η είσοδος των φασιστικών και
ναζιστικών δυνάμεων στο ελληνικό έδαφος σημειώνουν μια
καμπή στην ελληνική πολιτική ιστορία. Σημειώνουν όμως, πα­
ράλληλα, και μια καμπή στην ιστορία των ελληνικών εκπαιδευ­
τικών πραγμάτων και ανάλογη στην πορεία της πολιτικής και
πολιτιστικής ζωής του τόπου. Βασικά, το επίσημο Κράτος, η
«Ελληνική πολιτεία», όπως μετονομάστηκε τότε, οι κυβερνήσεις
δηλαδή των «Ελλήνων, κουίσλιγκς, όχι μόνο συνέχισαν την
πολιτική του φασίστα προκατόχου τους, αλλά και την ενίσχυσαν
σε κατασταλτικά μέτρα — με τη βοήθεια, τώρα, και των γερμα­
νικών κλπ. όπλων. Η λογοκρισία συνεχίστηκε ακόμα πιο αυστη­
ρή και στα σχολεία, όσα και όσο λειτούργησαν, εξακολούθησαν
να διοχετεύονται τα βιβλία της 4ης Αυγούστου, με πρώτο απ'
όλα το πατρωναρισμένο απ' το Υπουργείο Δημοσίας Τάξεως
προπαγανδιστικό φυλλάδιο «Ο κομμουνισμός στην Ελλάδα»,
έκδοση μιας αυτοαποκαλούμενης και γενναία χρηματοδοτημένης
«Εθνικής Εταιρείας», «Το θαύμα μιας δραχμής» και άλλα παρό­
μοια, με τα οποία ο δικτάκτορας και η κλίκα του επιχειρούσαν
μια μεθοδευμένη πλύση εγκεφάλου και, φυσικά, περνούσαν τα
συνθήματα και τις ιδέες του φασισμού. Τα αναγνωστικά του
δημοτικού, όπως και τα Νεοελληνικά Αναγνώσματα του γυμνα­
σίου, ήταν γεμάτα από κείμενα με φασιστική συνθηματολογία και
φιγουράριζαν σ' αυτά τα αφοριστικά αποφθέγματα του «πρώτου
εργάτη» και «πρώτου αγρότη» της Ελλάδας, που μιλούσε, συν
τοις άλλοις, και για «τρίτο ελληνικό πολιτισμό» και άλλα
φαιδρά...

13
 Τούτα τα αναγνώσματα ήταν και τα μόνα που είχαν στη
διάθεση τους τα Ελληνόπουλα την περίοδο αυτή. Ωστόσο η
πλαστή αισιοδοξία, που έντεχνα τα αναγνώσματα αυτά πήγαιναν
να καλλιεργήσουν — τέσσερα και πάνω, τώρα, χρόνια —
ερχόταν σε αντίθεση με τις τραγικές συνθήκες που δημιουργήθη­
καν μετά την είσοδο των φασιστικών-ναζιστικών στρατευμάτων
στη χώρα μας. Η στυγνή βία και τρομοκρατία, η πείνα και η
εξαθλίωση του λαού, που στοιχειοθέτησαν, το χειμώνα ιδιαίτερα
του 1941-42, και την «κόλαση των παιδιών», όπως αργότερα
(1946) την περιέγραψε στο ομώνυμο βιβλίο της η Λιλίκα Νάκου,
οι προδοσίες και οι ομαδικές εκτελέσεις δεν άφηναν περιθώρια
για ψευδαισθήσεις.
Ό λ α όμως αυτά, μετά τον πρώτο συγκλονισμό, αντί να
ευνοήσουν τους κατακτητές και δυνάστες, δημιούργησαν τις
προϋποθέσεις για την αντίδραση του λαού στα καταπιεστικά
μέτρα, όρθωσαν το πνεύμα ενάντια στη βία και σιγά-σιγά, με τη
βοήθεια του ΕΑΜ, έκαναν τις λαϊκές δυνάμεις να συνειδητοποιή­
σουν ότι αν δε θέλουν να οδηγηθούν στον πλήρη εξανδραποδι­
σμό κι αφανισμό τους, έπρεπε αμέσως να αποδοθούν σ' έναν
αγώνα για επιβίωση αρχικό και στη συνέχεια για λευτεριά όχι
πια σαν μεμονωμένα άτομα αλλά σαν σύνολο οργανωμένο στις
αντιστασιακές του οργανώσεις.
Οι πνευματικοί άνθρωποι, όσοι δεν είχαν διαβρωθεί από τη
φασιστική ιδεολογία — και υπήρξαν δυστυχώς τέτοιοι, όπως ο
κατά τα άλλα θρησκευόμενος ποιητής Τάκης Παπατσώνης, που
είχε συνταχθεί με τις ιδεολογικές-αισθητικές θέσεις του πνευματι­
κού εκπροσώπου του ιταλικού φασισμού G. Gentile, Άριστος
Καμπάνης, που είχε μεταβληθεί σε διαπρύσιο κήρυκα του «τρί­
του ελληνικού πολιτισμού», ο καθηγητής Ν. Λούβαρης, που
αργότερα δικάστηκε για δωσιλογισμό, ο φιλοναζιστής παιδαγω­
γός Βασίλειος Τσίριμπας, που έγραψε τα βιβλία «Προς Εθνικήν
Αγωγήν», «Οι πρωτοπόροι της εθνικοσοσιαλιστικής Αγωγής»
κ.ά., ο πολιτειολόγος Δ. Βεζανής και άλλοι , — έβλεπαν πως
1

1. Κοίτα και Γ. Βελουδή: «Η Ελληνική Λογοτεχνία στην Αντίσταση»,

περιοδ. «ΔΙΑΒΑΖΩ», τ. 58, 15 Δεκεμβρίου 1983.

14
ένας λαός αγωνίζεται πιο θαρραλέα και πιο αποφασιστικά όταν
συνοδεύει τον αγώνα του με το τραγούδι. Και τραγούδι που να
εκφράζει την πραγματικότητα της εποχής εκείνης δεν υπήρχε.
Κυκλοφορούσαν, βέβαια, στο στόμα του λαού, σαν απόηχοι
κάποιων στιγμών πιο έντονων, στίχοι από τα τραγούδια που
γεννήθηκαν στους έξι μήνες του πολέμου στα αλβανικά βουνά,
αλλά και αυτοί έδιναν πια την αίσθηση του ασυμβίβαστου με ό,τι
επακολούθησε.
Η ζωή, φυσικά, δεν έπαψε να προχωρεί, έστω και χιλιοεμπο-
δισμένη και σακατεμένη, όπως δεν έπαψε να κυλά πλάι της και
το τραγούδι. Και, βασικά, την εποχή εκείνη θα μπορούσε κανέ­
νας να διακρίνει στα τραγούδια, που με τον ένα ή τον άλλο
τρόπο δημιουργήθηκαν και κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα,
δυο τάσεις. Στη μια οι δημιουργοί της έδειχναν ότι αδιαφορούν
για το δράμα του λαού — δράμα που οι διαστάσεις του δε θα
έπρεπε ν' αφήσουν κανέναν ασυγκίνητο — και με το στόμα του
Μάρκου Βαμβακάρη και άλλων ομοτέχνων του διαλαλούσαν
πως «η δύναμη στον άνθρωπο είναι το πορτοφόλι» και παρακινού­
σαν τους νέους στη «μαστούρα», στην καλοπέραση, έστω και με
την εξοντωτική για την πλειονότητα του λαού «μαύρη αγορά»,
έστω ακόμα και με τη συνεργασία με τον καταχτητή, την
προδοσία κλπ. Το πόσο αποπροσανατολιστικό ήταν αυτά τα
τραγούδια φαίνεται και από τους παρακάτω στίχους:

Μ' έστελνε η μανούλα μου σχολειό για να πηγαίνω

και γω τραβούσα στο βουνό, με μάγκες να φουμέρνω.
Με μάλωνε ο δάσκαλος τα γράμματα να μάθω
κι εγώ απ' τη μαστούρα μου δεν έβλεπα να γράφω.

Το πρότυπο του Μ. Βαμβακάρη είναι αποκαρδιωτικό. Η άλλη

εκφραζόταν με το συλλογικό αγώνα αρκετών καλλιτεχνών, όπως
ήταν η τραγουδίστρια Ολυμπία Παπαδούκα, οι ηθοποιοί Γιώργος
Δήμου, Ασπασία Παπαθανασίου και άλλοι, που θέλοντας να
δώσουν κουράγιο στους κατατρεγμένους, τους ταλαιπωρημένους
και άρρωστους συμπατριώτες τους, στους τραυματίες του πολέ­
μου 1940-41, συγκροτούσαν μικρές ομάδες και γύριζαν στα

15
νοσοκομεία και τ' άλλα ιδρύματα και κει, χωρίς καμιάν ιδιοτέλεια
αλλά και με κίνδυνο να τους «καρφώσει» κάποιος στους κατα-
χτητές ή στα τσιράκια τους, παρουσίαζαν σύντομα ψυχαγωγικά
προγράμματα, που συνήθως τα διαποίκιλλαν με τραγούδια σκα­
ρωμένα πάνω σε γνωστά δημοτικά ή ελαφρά, που όμως το
περιεχόμενο τους ήταν εντελώς αντίθετο από κείνο της ατμόσφαι­
ρας των τεκέδων και του εποχικού κονφορμισμού κι άνοιγαν
κάποιους ορίζοντες ή έστω κάποιες χαραμάδες, για να φυσήξει
στα πονεμένα και καταπληγωμένα στήθια των πολύπαθων Ρω­
μιών και κάποιος αέρας ελπίδας και να ξυπνήσει μέσα τους η
αγωνιστική διάθεση για λευτεριά.
Τέτοια διάθεση δεν είχε αρχίσει ακόμα να μορφοποιείται. Οι
στίχοι του ρεμπέτικου τραγουδιού:

«Να σαλτάρω, να σαλτάρω...

τη ρεζέρβα να σου πάρω...»

εκφράζουν μάλλον το πνεύμα κάποιου βολέματος, κάποιας ωφε­

λιμιστικής ιδιοτέλειας μέσα σ' έναν κόσμο, όπου κερδισμένος
βγαίνει ο δυνατότερος ή ο πιο επιδέξιος, κι όχι τη διάθεση του
αγωνιστή, που με την ενέργεια του αυτή πάει να βλάψει τον
εχθρό του λαού του, να εξαρθρώσει την πολεμική μηχανή του
καταχτητή.

«Βενζίνες και πετρέλαια εμείς τα κυνηγάμε

γιατ' έχουνε πολλά λεφτά και φίνα την περνάμε».

Οι σαλταδόροι κινούνται μέσα σ' αυτό το πλαίσιο της αντίθεσης

και κάθε προσπάθεια να τους αποδοθεί κάποια άλλη, ανώτερη,
πρόθεση δεν ανταποκρίνεται στα πράγματα.
Κάτι τέτοιο θα μπορούσε ίσως να διακρίνει κανένας μέσα σε
διάφορα παρένθετα δίστιχα ή φράσεις με υπονοούμενα στις
διάφορες επιθεωρήσεις, που έπιαναν, έστω και με ελαφρό ή
εύθυμο τρόπο, το θέμα της πείνας και της ρεμούλας που γινόταν
από τους διάφορους διορισμένους «αρμόδιους» κι «υπεύθυνους»
σε επίκαιρες και ...αποδοτικές θέσεις:

16
 «Πατάω ένα κουμπί
και βγαίνει μια χοντρή
και λέει στα παιδάκια «Νίχτς φαΐ».
Κι εσύ με το ρολό
που κλέβεις το χυλό
και φτιάχνεις παπουτσάκια με φελλό.

Θα πάω να το πω
στον Ερυθρό Σταυρό
πως είσαστε συνέταιροι κι οι δυο» κλπ.

Αλλά, βέβαια, οι επιθεωρήσεις απευθύνονταν στο κοινό των

μεγάλων και, φυσικά, εκείνων που είχαν καταφέρει να ξεπερά­
σουν τα καθημερινά προβλήματα της επιβίωσης και μπορούσαν
να διαθέσουν το απαραίτητο αντίτιμο του εισιτηρίου.
Βιβλία εξάλλου κυκλοφορούσαν ελάχιστα, όσα κατάφερναν
να περάσουν από τις Συμπληγάδες της λογοκρισίας. Αυτό ήταν
μια από τις αιτίες που την εποχή αυτή διαβιβάστηκαν πολλά
βιβλία παλιότερων εκδόσεων, απ' όσα κατάληγαν στα καροτσά­
κια, για να πουληθούν με την οκά αντί πινακίου ...μπιζελιών ή
πλιγουριού ή ενός κομματιού μπομπότας, βιβλία εκδομένα σε
εποχές αναλαμπών της δημοκρατίας, και όσα ακόμα, με την
τακτική του αλληλοδανεισμοό, κυκλοφορούσαν από χέρι σε χέρι,
ξεπορτισμένα με φόβο και χίλιες προφυλάξεις από τις ιδιωτικές
βιβλιοθήκες.

Και τα παιδιά; Τι έμενε για τα παιδιά από αυτά τα αποκόμ­

ματα του λόγου; Ποια πνευματική τροφή τους παρεχόταν; Όσα
δεν είχαν ήδη χαθεί μέσα στη φοβερή θύελλα της βίας και της
πείνας κι είχαν το κουράγιο να μπορούν να στέκονται ακόμα όρθια
πιπίλιζαν τα πιο προσιτά ή τα πιο εύθυμα από αυτά τα αποκόμ­
ματα των τραγουδιών ή, όσα είχαν ιδιωτικές βιβλιοθήκες, ξεφύλ­
λιζαν καμιά εγκυκλοπαίδεια ή κανένα σοβινιστικό βιβλίο της Π.
Δέλτα, απ' αυτά που με πολλή φροντίδα η κυβέρνηση της 4ης
Αυγούστου είχε φροντίσει να προβάλει.
Έπρεπε κάτι να γίνει. Μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της

17
προσπάθειας για τόνωση του ηθικού του λαού, για αντίσταση του
στη βία και την πολιτική επιστράτευση, για επιβίωση και αποτί­
ναξη του φασιστικού ζυγού, οι αντιστασιακές οργανώσεις δε
λησμόνησαν και το παιδί. Σκέφτηκαν πως έπρεπε να κάνουν ό,τι
μπορούν, για να το προφυλάξουν από την ηθική διάβρωση και
να το κάνουν ν' αντικρίζει το αύριο μ' αισιοδοξία και
αγωνιστικότητα. Τελικά, μέσα στην αποτρεπτική αντιξοότητα
των περιστάσεων, οι προσπάθειες προς την κατεύθυνση αυτή
μορφοποιήθηκαν σε τέσσερις, βασικά, δραστηριότητες: την παιδι­
κή ποίηση — και μαζί την μελοποίηση των τραγουδιών — το
παιδικό θέατρο και το κουκλοθέατρο, το παιδικό περιοδικό και το
παιδικό ανάγνωσμα. Με τα στοιχεία που μπορέσαμε να έχουμε
ως την ώρα στη διάθεση μας προσπαθήσαμε να στοιχειοθετήσου­
με τη φυσιογνωμία καθεμιάς από τις παραπάνω δραστηριότητες,
με την ελπίδα ότι προσφέρουμε χρήσιμο υλικό, έστω ελλιπές και
στοιχειώδες, για τον αυριανό μελετητή της πνευματικής ζωής της
περιόδου αυτής, για το μελετητή της Παιδικής Λογοτεχνίας στα
χρόνια της Εθνικής Αντίστασης.

2. Η παιδική ποίηση

Στα πρώτα χρόνια της φασιστικής κατοχής δεν είναι δυνατό

να γίνει λόγος για ποίηση προορισμένη για την παιδική ηλικία.
Εκτός από τα σαλταδόρικα τραγούδια, για τα οποία μιλήσαμε
παραπάνω, έρχονταν, βασικά, στο στόμα όλων — και, φυσικά,
και των παιδιών — οι απόηχοι από τα σατιρικά τραγούδια που
κυκλοφόρησαν τους μήνες του πολέμου του 1940-41, μα κι αυτά
άρχισαν σιγά-σιγά ν' ατονούν και να ξεφτίζουν, να η χ ο ύ ν παρά­
φωνα και σαν ξεπερασμένα, έτσι καθώς η πραγματικότητα έπαιρ­
νε συνεχώς μια όψη ό λ ο και πιο τραγική. Σίγουρα οι καιροί
απαιτούσαν κάτι άλλο, κάποια άλλα μηνύματα έπρεπε να φτά­
σουν και να μιλήσουν στις καρδιές τ ω ν σκλαβωμένων Ελλήνων.
Κι όσο γινόταν πιο γρήγορα.

18
 Κι αυτό το άλλο δεν άργησε να φτάσει. Ο Σωτήρης Σ ά κ η ς
κυκλοφορεί παράνομα, δακτυλογραφημένα ή πολυγραφημένα,
κάποια ποιήματα του, που διεκτραγωδούν το δράμα του ελληνι­
κού λαού και που λίγο αργότερα, μες στην Κατοχή, συγκεντρώ­
θηκαν και κυκλοφόρησαν κρυφά στις δυο ποιητικές του συλλο­
γές: «Η Ελλάδα δεσμώτρια» (1943) και «Μέσα απ' τα τείχη».
Παραθέτουμε εδώ τρία από τα ποιήματα του αυτά, που,
καθώς μας βεβαιώνει ο ίδιος, αρκετά τους διαβάζονταν «σε
διάφορες κρυφές πολυπληθείς συγκεντρώσεις» τα πρώτα χρόνια
της Κατοχής:

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΩΝ ΑΛΗΤΩΝ

Παιδιά από επαρχίες κι από χωριά

με τα κυπαρισσένια τους κορμιά
πώς τ' άλλαξε η αγριοχειμωνιά κι η πείνα
μες στην παραμυθένια μας Αθήνα!...
Κι απόψε νηστικά και δίχως μοίρα
στου Ηλεχτρικού τον εξανεμιστήρα
ξαπλώνονται και στριμωχτά ζητούνε
λίγο ύπνο, λίγη ζεστασιά να βρούνε.
Έχουν σφαλήσει πια τα βλέφαρα τους
και μες στην κρύα νύχτα τα όνειρα τους
τ' αγιοβασιλιάτικα, με πίτες,
έρχονται στους αθώους κι έρμους αλήτες
όπως στα χρόνια τους τα παιδικά
κοντά στο τζάκι, δίπλα στη φωτιά.
Κι έτσι ευχαριστημένοι την αυγή
με πίστη παραδίνονται τυφλή
στους αγγέλους, που αόρατοι περνάνε
να τους πάρουνε πια και να τους πάνε
σ' όποιο τόπο της γης ή τ' ουρανού
υπαρχτό ή και πλασμένο με το νου,
φτάνει κοντά τους πια καταχτητές
σκληροί να μη ζυγώνουνε ποτές

19
 ν' αρπάζουν την μπουκιά τους απ' το στόμα.
Και φτάνει να κοιμούνται και σε στρώμα!...

ΧΕΙΜΩΝΑΣ ΤΟΥ 1942

Έξω βουίζει ο μαύρος πόλεμος

με το κανόνι, τη σειρήνα.
Τρίζουν τα σπίτια απ' τα θεμέλια τους
κι απ' άκρη σ' άκρη σειέται η Αθήνα.

Μες στο σκοτάδι το ανεμόδαρτο

παντρεύεται την Πείνα ο Χάρος.
Ποιος απ' τους ξένους μας τους δυο
θε να τους παραστεί κουμπάρος;

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ 1942

Φέτος, στη θέση του Χριστού, στο Γολγοθά οι εχθροί μας

καρφώνουνε τη Λευτεριά και κλαίει, πονεί η ψυχή μας.

Μ' από τον τάφο της θα βγει και πάλι αναστημένη!

Την περιμένουμε άφωνοι, σκυφτοί, γονατισμένοι.

Ποιήματα βγαλμένα μέσα α π ' τη δοκιμασία της Κ α τ ο χ ή ς ή

της Αντίστασης έγραψε κι ο Μενέλαος Λουντέμης, ό π ω ς τη
«Μπαλάντα της πείνας» ή το «Μιλάει η Μόσχα», που είχε τότε
κυκλοφορήσει δακτυλογραφημένο, το «Στάλινγκραντ», την «Τα­
χυδρόμα», τα «Αρματωμένα βουνά», «Ο θάνατος του αντάρτη»,
«Μαρτυρικά νιάτα» και άλλα. Παραθέτουμε εδώ στροφές από το
«Μιλάει η Μ ό σ χ α » :

20
 ΜΙΛΑΕΙ Η ΜΟΣΧΑ

«Ισί Μοσκού», «Πάρλα Μάσκα», «Γκαβαρίτ Μοσκβά».

Μιλείς ακόμα... Ακούγεσαι στη νέκρα των νυχτιών
πόλη των τρούλων, των σκιών και των παλιών παπύρων.
Ζωσμένη μες στην αγκαλιά δυο ποταμών θολών
στο στρόβιλο των παγετώνων και των θυελλών
...μιλείς ακόμη, σαν πουλί, στη νέκρα των νυχτιών.

Κάτω από τη γάζα του χιονιού κείτεσαι λαβωμένη

και η κάθιδρη ανθρωπότητα στενάζει στο λυγμό σου.
Όλου του κόσμου η ακοή απάνω σου είν' σκυμμένη
και με το χτύπο της καρδιάς μετράει το σφυγμό σου...
Μόσκα! Μάσκα! Μάτουσκα Μοσκβά...
Οι βάρβαροι σε τύλιξαν στης μάχης την απόχη
και με τα βόλια θέρισαν τον καρπερό σου κάμπο.
Και στον τρελό, που η τρέλα του ήταν να λέει: «Θα 'μπω!
Εμπήκα και σε πάτησα, αγέρωχη Ασιάτισσα!»
κάθεσαι αντίκρυ του άτρομη και τον ραπίζεις μ' «όχι!»

Δε θα παρθείς. Μα κι αν παρθείς κι οι τοίχοι σου γκρεμίσουν

και τ' ατσαλένια κάστρα σου ριχτούν απ' τους σεισμούς
και αν ξεχυθούν στους δρόμους σου τα τέρατα κι η ασβόλη
και το φλογάτο αίμα σου κυλήσει σε κρουνούς
δε θα πεθάνεις, πόλη!

Γιατί αν καλέσεις, πριν χαθείς, στα τέκνα σου τα τόσα,

ένα Σαμψών, που να ταφεί με τους οχτρούς μαζί
κανένα δε θα φύγει!
Δεν έχεις συ έναν Σαμψών... Μπρος των ναών τα κτίρια
είν' οι οχτροί σου λίγοι
κι είν' οι Σαμψών σου οι διαλεκτοί διακόσια εκατομμύρια!! 2

2. Το ποίημα δημοσιεύτηκε αργότερα στη συλλογή «Κραυγή στα πέρατα»,

Αθήνα, 1975.

21
 Τον ίδιο καιρό ο Ασημάκης Πανσέληνος σκάρωνε σατιρικά
δίστιχα με αντιστασιακό περιεχόμενο και με τη βοήθεια της
αγωνίστριας Ηλέκτρας Αποστόλου και άλλων μελών των αντι­
στασιακών οργανώσεων τα διοχέτευε στους πιτσιρίκους της
Αθήνας, που τα απάγγελλαν ή τα τραγουδούσαν, βάζοντας
δικούς τους σκοπούς, μέσα στα τραμ ή στον ηλεκτρικό σιδηρό­
δρομο, δίνοντας έτσι κουράγιο και λίγο κέφι σε ενήλικους
συμπατριώτες τους κι εισπράττοντας κανένα ραλλικό χαρτονόμι­
σμα για κανένα παστέλι ή λίγη μπομπότα — όπως έκανε σε
κάποιες παρόμοιες περιπτώσεις ο Β. Ουγκό, όταν κατά την
επανάσταση του 1848 μοίραζε σατιρικά δίστιχα για το Λουδοβί-
κο-Φίλιππο των Βουρβώνων στους Γαβριάδες του Παρισιού.
Αλλά σατιρικά ή, γενικά, αντιστασιακά τραγουδάκια άρχισαν
να φτιάνουν από το τέλος του 1942 κι έπειτα και τα ίδια τα
παιδιά της Αθήνας και του Πειραιά, κάποτε μόνα τους, κάποτε με
τη βοήθεια κάποιου μεγαλύτερου τους, σκαρωμένα πάνω σε
στίχους ή στο μοτίβο γνωστών τους τραγουδιών. Σύμφωνα με
τις μαρτυρίες των καλλιτεχνών Μαρούλας Ρώτα και Αγνής
Βλάχου, τέτοια τραγουδάκια αντήχησαν στην Αθήνα τα Χρι­
στούγεννα και την Πρωτοχρονιά του 1942-43. Να μερικοί στίχοι
τους:

Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά
κι αρχή του Γεναρίου.
Το νέος έτος έφτασε
τ' αγίου Βασιλείου.

Άγιος Βασίλης έρχεται

απάνω απ' τη Ρωσία
και φέρνει στην Ελλάδα μας
και πάλι ελευθερία.

Θα διώξουμε τους Γερμανούς

τους Ιταλούς τους μάπες
κι αρχίσανε κι οι Ιάπωνες
να τρων κι αυτοί τις φάπες...

22
 Τα παιδάκια τότε, οργανωμένα στην ΕΠΟΝ ή στ' ΑΕΤΟ­
ΠΟΥΛΑ, τραγουδούσαν τα κάλαντα αυτά στα σπίτια κι ένα
μεγάλο μέρος από αυτά που εισπράττανε τα έδιναν για τ' άλλα,
τα πιο φτωχά παιδιά, που νοσηλεύονταν στα νοσοκομεία ή άλλα
ιδρύματα. Βέβαια, κάπου-κάπου εισπράττανε και κανένα υβρεο­
λόγιο ή κυνηγητό, μα τίποτε δεν ήταν ικανό να τα σταματήσει.
Τα κάλαντα αυτά, που έμειναν γνωστά σαν «Κάλαντα του
'42», γρήγορα διαδόθηκαν από στόμα σε στόμα κι άρχισαν να τα
τραγουδούν σχεδόν όλα τα παιδιά της Αθήνας και του Πειραιά
τη χρονιά εκείνη και την επόμενη. Κάπου-κάπου, βέβαια, τρύπω­
νε ανάμεσα στους στίχους η διαφορετική πολιτική τοποθέτηση
του οικογενειακού περιβάλλοντος των παιδιών και έβλεπες έτσι
το δεύτερο στίχο της δεύτερης στροφής να παραλλάζει και να
γίνεται: «απάνω απ' την Αγγλία». Κι αν τύχαινε να συναντηθούν
δυο τέτοιες, διαφορετικές, παρέες, ξελαρυγγιάζονταν η καθεμιά,
ποια να κεφαλώσει την άλλη φωνάζοντας πιο δυνατά «Ρωσία» ή
«Αγγλία». Συμφωνούσαν όμως όλοι στο τέλος κι ενώναν τις
φωνές τους στη λέξη «ελευθερία».

Ουσιαστική όμως παιδική ποίηση άρχισε να δίνεται αργότε­

ρα, μακριά από το φόβο και το άγχος της Αθήνας, στην
Ελεύθερη Ελλάδα, όπου είχαν φτάσει, απαντώντας στο κάλεσμα
του ΕΑΜ, αρκετοί λογοτέχνες, καλλιτέχνες, εκπαιδευτικοί και
άνθρωποι των γραμμάτων, όπως ο Βασίλης Ρώτας, ο Γιώργος
Κοτζιούλας, ο Νίκος Καρβούνης, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδά-
κη, ο Γεράσιμος Σταύρου, ο Νίκος Ακίλογλου, ο Αλέκος Ξένος,
κι η Άννα Ξένου, ο Αλέξης Μυριαλής κι η Αλέκα Μυριαλή, ο
Άκης Σμυρναίος, ο Χάρης Σακελλαρίου και άλλοι.
Ο Βασίλης Ρώτας βασικά ασχολήθηκε με το θέατρο. Αλλά
στα διαλείμματα εκείνης της δουλειάς δεν έπαψε να σκαρώνει
κάπου-κάπου και τραγούδια απλά, κατανοητά από τα παιδιά,
γεμάτα κέφι και κάποια παιγνιδιάρικη διάθεση. Στην περίπτωση
τούτη δεν έφτιασε τραγούδια καθαρά αντιστασιακά, αλλά τραγού­
δια βγαλμένα από την ψυχή του λαού, όπως κι ο ίδιος ήταν
βγαλμένος απ' αυτή. Χαρακτηριστικό των ποιημάτων του αυτών,
που αρκετά τους μελοποίησε ο Αλέκος Ξένος, είναι η απαλότητα

23
των τόνων, η εύθυμη διάθεση κι η αισιοδοξία. Χαριτωμένος ο
«Μήτρος» του:

«Φουστανελίτσα
—γεια σας, κορίτσια—
φουστανελίτσα μου κοντή
φέρμελη χρυσοκεντητή.

Κόκκινο φέσι
—λυγώ τη μέση—
κόκκινο φέσι μου στραβά
και τσαρουχάκια φουντωτά.

Έχω κι αγκλίτσα
—γεια σας, κορίτσια—
έχω κι αγκλίτσα σκαλιστή,
που μ' αγαπάει κι ας μου το ειπεί».

Φολκλορική, βέβαια, η εικόνα, αλλά το σύνολο δείχνει κέφι

για ζωή και για παιγνίδι μαζί της.
Κάποιον προβληματισμό σε κείνα τα δύσκολα χρόνια, αλλά
δοσμένο κι αυτόν με τόνους ήπιους, σχεδόν ονειρικούς, διακρίνου­
με στο ποίημα «Πού 'ναι πιο καλά»:

«Φεγγαράκι, φεγγαράκι
που κρέμεσαι στον ουρανό
πες μου και πού 'ναι πιο καλά
στον κάμπο ή στο βουνό;

Ποταμάκι, ποταμάκι
που τρέχεις όλο τον καιρό
πες μου και πού 'ναι πιο καλά
στην πόλη ή στο χωριό;

Χελιδόνι, χελιδόνι
που βλέπεις χώρες και χωριά

24
Βασίλης Ρώτας

Σοφία
Μαυροειδή - Παπαδάκη
 πες μου και πού 'ναι πιο καλά
στο νότο ή στο βοριά;

— Όπου κανένας δεν πεινάει

κανείς δεν κρυώνει ούτε πονάει
κι όπου 'ναι υγεία και χαρά
εκεί 'ναι πιο καλά».

Τα δυο παραπάνω τραγούδια, μαζί με άλλα 32, δημοσιεύτη­

καν σε μια σολλογή μικρού σχήματος (16ου) και με τίτλο
«Παιδιάτικα τραγούδια» το Δεκέμβρη του 1943 σε 2.000 αντίτυ­
πα, ως έκδοση του «Θεατρικού Σπουδαστηρίου», που ο ίδιος ο
Β. Ρώτας διεύθυνε. Μερικά από τα ποιήματα του Β. Ρώτα
μελοποιήθηκαν από το μουσουργό Αλέκο Ξένο κι εκδόθηκαν το
1946 με τίτλο «Παιδικά τραγούδια». Από τα άλλα αντιστασιακά
τραγούδια του Β. Ρώτα είναι γνωστός ο «Ύμνος του ΕΑΜ», που
δεν ανήκει, βέβαια, στα παιδικά του.
Στο Β. Ρώτα αποδίδεται το παρακάτω παιδικό τραγούδι, που
τραγουδιόταν στην Ελεύθερη Ελλάδα στα χρόνια της Αντίστα­
σης. Τα ίδια τα πράγματα οδήγησαν τον Β. Ρώτα να πιάσει με το
τραγούδι και το μαχόμενο Ελληνόπουλο, αυτό που μετέφερε
μέσα από χίλιους κινδύνους και κάτω από τη μύτη των Γερ­
μανών τα μηνύματα των αντιστασιακών οργανώσεων, αυτό που,
συνεπαρμένο από τα κατορθώματα των αγωνιστών του ΕΛΑΣ,
αρματωνόταν με ξύλινα ντουφεκάκια και φισεκλίκια κι έδινε με
την παρουσία του έναν τόνο χαράς κι αισιοδοξίας στον Αγώνα του
λαού μας:

Τ' ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ

Εμείς τα Αετόπουλα
χορεύουμε, γλεντάμε
και τη γλυκιά μας λευτεριά
με πόθο τραγουδάμε.

26
 Refrain
Ελλάδα, Λευτεριά
πατρίδα μας γλυκιά
τιμημένη
ηρωική.

Απόγονοι ηρωικοί
εμείς του Εικοσιένα
φόβο δεν νιώθουμε ποτέ
μες στην ψυχή κανένα.

Refrain
Ελλάδα, Λευτεριά.... κλπ.

Ο Γιώργος Κοτζιούλας είχε πάρει από τους πρώτους μέρος

στον απελευθερωτικό αγώνα, στο πλευρό του Άρη Βελουχιώτη,
μ' όλη την κακή κατάσταση της υγείας του. Η προσφορά του
υπήρξε πολύπλευρη, μα βασικά δούλεψε στον αντάρτικο τύπο
και στο «Θέατρο του βουνού». Δεν παράλειψε όμως, στα δια­
λείμματα των άλλων του απασχολήσεων, να σκαρώνει και ποιή­
ματα για τα Ελληνόπουλα. Γνωστό, βέβαια, είναι το «Μαστορό-
πουλό» του, που διεκτραγωγεί μέσα στις λίγες στροφές του το
δράμα των φτωχών χωριατόπουλων, που αναγκάζονται από πολύ
μικρά να δουλέψουν, κάτω από συνθήκες φοβερές για την ηλικία
τους, για ένα κομμάτι ψωμί.
Μα έγραψε ποιήματα ο Γ. Κοτζιούλας και για ν' αποκριθεί
στις ανάγκες του Αγώνα. Έτσι, διαβάζομε στα «Αετόπουλα», το
αναγνωστικό για την Γ΄ και Δ΄ τάξη του Δημοτικού, που
συντάχθηκε στην Τύρνα Θεσσαλίας από ομάδα εκπαιδευτικών μ'
επικεφαλής την παιδαγωγό Ρόζα Ιμβριώτη, το παρακάτω ποίημα
του, με τίτλο «Ελληνόπουλα»:

«Είμαστε Ελληνόπουλα μ' άφοβη καρδιά.

Τ άρματα σας — όπουλα — ζώστε, βρε παιδιά.

27
 Βαρβαρομαζώματα πάτησαν —αλιά!—
τα ιερά μας χώματα. Βόλι στα σκυλιά!
Θα τους κυνηγήσουμε σαν τα παγανά
τρέχοντας — θυμήσου με — πάνω στα βουνά.
Θ' ανατείλουν τότενες πάλι — τραλαλά
μέρες ολοφώτεινες, γέλια και χαρά.
Μήτε στο κεφάλι μας θα 'ναι αφέντες πλια
κι ούτε θα 'χουμε άλλη μας έγνοια απ' τη δουλειά.
Με τραγούδια ανείπωτα κράξτε στα χωριά
πως δεν είναι τίποτα σαν τη λευτεριά/

Ο Νίκος Καρβούνης, η πολύπλευρη και θυελλώδης αλλά

μαζί και σεμνή αυτή προσωπικότητα των Γραμμάτων μας, δεν
έχει ασχοληθεί ειδικά με την παιδική λογοτεχνία. Αρκετά όμως
από τα ποιήματα του, έτσι όπως είναι γεμάτα απλότητα, ζωντάνια
και ορμή, μιλούν άμεσα στην ψυχή των παιδιών και των νέων
και τους γεμίζουν ενθουσιασμό. Από τα πιο γνωστά του ποιήμα­
τα στην περίοδο της Αντίστασης είναι το περίφημο «Στ' άρματα»
(«Βροντάει ο Όλυμπος...»), που τονισμένο από το μουσουργό
Ά κ η Σμυρναίο (τότε αντάρτη με το ψευδώνυμο Αστραπόγιαν-
νος), συγκλόνισε και γέμισε αγωνιστικό ενθουσιασμό τις καρδιές
των σκλαβωμένων Ρωμιών.

Η Σοφία Μαυροαδή - Παπαδάκη τραγούδησε σ' όλους τους

τόνους την αντίσταση του λαού μας ενάντια στο φασισμό. Εκτός
από τον εμπνευσμένο «Ύμνο του ΕΛΑΣ», έγραψε και τραγούδια
για τα παιδιά και τους νέους, όπως το «Τραγούδι της νιότης»,
που μελοποίησε ο Αλέκος Ξένος:

Με τη χρυσή της νιότης πανοπλία

το θάρρος, την ορμή, τη λεβεντιά
πετάμε στον Αγώνα, στη θυσία
για την Ελλάδα, για τη λευτεριά.

Για μια ζωή χαρούμενη κι ωραία

απλώνουμε της νιότης τα φτερά

28
 μια πλάση ονειρευτή, μια πλάση νέα
τα μπράτσα μας να χτίσουν τα γερά.

Καμαρωτά, χαρούμενα τα νιάτα

σα σε χορό βαδίζουν πάντα μπρος
φλόγα, ζωή και θέληση γεμάτα
κι είναι το πέρασμα τους όλο φως...

Η γυναικεία ευαισθησία κι η αισιοδοξία είναι διάχυτα στους

στίχους της.

Ο Γεράσιμος Σταύρου (Σταυρολαίμης), ο γνωστός θεατρικός

συγγραφέας του «Καληνύχτα Μαργαρίτα», «Πέντε στρέμματα
παράδεισος» (μαζί με τον Ανδρέα Φραγκιά), «Νασρεντίν Χό­
τζας», ο αλησμόνητος «Μεμάς», ανεβαίνοντας στα μέσα του
1943 στο βουνό, αυτοστρατεύτηκε κυριολεκτικά στην υπόθεση
της αντιστασιακής, ιδιαίτερα παιδικής αντιστασιακής λογοτε­
χνίας. Ενταγμένος οργανωτικά στην ΕΠΟΝ, που έβλεπε πως
στον τομέα της Παιδικής Λογοτεχνίας δεν υπήρχε σχεδόν τίποτε,
ανάλαβε, σε συνεργασία αρχικά με το Νίκο Ακίλογλου και τον
Αλέξη Μυριαλή κι αργότερα το Χάρη Σακελλαρίου, να καλύψει
τούτο το κενό, προσφέροντας ό,τι καλύτερο μπορούσε. Ο ήπιος,
κεφάτος και γεμάτος καλοσύνη, παιδικότητα και παιγνιδιάρικη
διάθεση χαρακτήρας του, τον βοήθησε να πιάσει τα μηνύματα της
εποχής και να τα εκφράσει μ' έναν τρόπο απόλυτα παιδικό, μακριά
από μεγαλοστομίες και διδακτισμούς. Ήταν ανάγκη τα οργανωμέ­
να στην οργάνωση των «Αετόπουλων» Ελληνόπουλα να έχουν τον
ύμνο τους, έναν ύμνο που να τα εκφράζει και να τα φέρνει σ'
επικοινωνία με τη γύρω τους πραγματικότητα. Κι ο Γεράσιμος
Σταύρου σκάρωσε τούτο το τραγούδι:

Είμαστε Αετόπουλα
μ' ατρόμητη καρδιά
χαρούμενα Ελληνόπουλα
και του λαού παιδιά.

29
 Στον Αγώνα
θεριέψαμε κι εμείς
γινήκαμε της λευτεριάς
φρουροί και της τιμής.

Μικρός αντάρτικος στρατός

στο πλάι του ΕΛΑΣ
περνώντας λέει καμαρωτός
«Ή ταν ή επί τας!»

Στον Αγώνα... κλπ.

Ζητάμε μια καινούργια αυγή

που ο κόσμος λαχταρά.
Τα βήματα μας οδηγεί
το γέλιο κι η χαρά.

Στον Αγώνα... κλπ.

Θα φτιάξουμε νέα σχολειά

με μια νέα πνοή
παιγνίδι θα' ναι η δουλειά
τραγούδι κι η ζωή.

Στον Αγώνα... κλπ.

Η στιχουργία, βέβαια, του ύμνου είναι σκαρωμένη πάνω

στους στίχους του τραγουδιού «Είμαστε καουμπόηδες από το
Μεξικό», που τραγουδήθηκε γύρω στο 1930 - 35, και πάνω στο
σκοπό εκείνου τραγουδιόταν, αλλά η όλη σύνθεση του είναι
ικανοποιητική.
Σύντομο, αλλά με την ίδια αγωνιστική διάθεση, ζωντάνια και
παιδική απλότητα και το τραγούδι:

30
 Τ' ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ

Έχουμε τα φτερά τ' αϊτού

του λιονταριού τη χάρη
τη γρηγοράδα τ' αλαφιού
και την ορμή του Αρη . 3

Ζήτω τ' Αετόπουλα, - όπουλα, - όπουλα!

Ζήτω τ' Αετόπουλα, γεια - χαρά!
Τους φασίστες διώχνουμε, - όπουλα, - όπουλα
λευτεριά η καρδούλα μας λαχταρά.

Το ποιηματάκι αυτό δημοσιεύτηκε στο αναγνωστικό των

τάξεων Γ΄ και Δ΄ του Δημοτικού «ΤΑ ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ» (κοίτα
σχετικά πιο κάτω) και μελοποιήθηκε από τον Αλέκο Ξένο.
Γεμάτος ζωντάνια αλλά και ωραίες εικόνες είναι και ο
«Ύμνος της αγροτιάς», που μάλλον πρέπει ν' αποδοθεί στο Γ.
Σταύρου:

Όταν περάσει και τούτη η μπόρα

χιλιάδες δώρα
θα βγάζει η γη
και τον αγρότη
θα βλέπει η νιότη
σαν μια αιώνια της πατρίδας πηγή.

Refrain
Και ο ήλιος θε να λάμπει
σα μεγάλος αδερφός
θα γιορτάζουν όλοι οι κάμποι
μες στα πλούτη και στο φως.

Σίδερο θά 'ναι τ' αγρότη τα χέρια

με τα τρακτέρια
που θα κρατούν.

3. Εννοεί τον Άρη Βελουχιώτη.

31
 Όπου 'ναι βράχια
θα βγαίνουν στάχυα
και τα ποτάμια μ' ορμή θα κυλούν.

Και ο ήλιος... κλπ.

Ο Χάρης Σακελλαρίου δούλεψε μαζί με το Γερ. Σταύρου και

το Νίκο Ακίλογλου κυρίως στη σύνταξη του περιοδικού «Τ'
Αετόπουλα», για το οποίο θα κάνουμε λόγο πιο κάτω, και στη
σύνταξη και διάδοση των «Εφημερίδων του Τοίχου», που αποτε­
λούσαν ένα από τα μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας των νέων
στην περίοδο εκείνη. Γράφοντας, βασικά, στην αρχή για τρέχου­
σες ανάγκες του Αγώνα, θα δημοσιεύσει σ' ένα από τα
αγωνιστικά έντυπα της Ελεύθερης Ελλάδας το ποίημα «ΨΩΜΙ
ΚΑΙ ΛΕΥΤΕΡΙΑ» — ήταν η εποχή της «μάχης της σοδειάς»,
που το σύνθημα κι ο άμεσος στόχος του ΕΑΜ ήταν να περισωθεί
η σοδειά (του καλοκαιριού του 1943) από την αρπακτική βουλι­
μία των Γερμανών και των τσιρακιών τους:

Βροντάει στ' αδούλωτα βουνά τ' αντάρτικο ντουφέκι

και πέφτει, πέφτει ακράτητο βροντή κι αστροπελέκι.

Του σκλάβου η ορμή μπόρα θολή, κατεβασιά κι αντάρα

χτυπάει του μαύρου φασισμού τη φοβερή κατάρα.

Σκούζουν οι λύκοι, ουρλιάζουνε και φεύγουν τρομαγμένοι

μπροστά στη λαοθάλασσα, που ξέσπασε αφρισμένη.

Κι ο ζευγολάτης, π' άδραξε τ' αλέτρι, τη βουκέντρα

κι άλλη δε θέλει εδώ στη γη απ' τη δουλειά του αφέντρα,

σαν ξεκινά κάθε πρωί και στο χωράφι πάει

είναι στρατιώτης του λαού, που μες στη μάχη ορμάει.

Εμπρός να σπείρουμε τη γη, εμπρός για τη ζωή μας!

Αν είν' δικό μας το ψωμί, κι η λευτεριά δική μας.

32
 Ο τελευταίος στίχος, για την, τότε, επικαιρότητα του και τα
συμπυκνωμένα του νοήματα, είχε μπει σα μότο σ' ένα από τα
φύλλα της «Νέας Γενιάς», του αγωνιστικού περιοδικού της
ΕΠΟΝ, πάνω από τον τίτλο του περιοδικού.
Αν όμως οι παραπάνω στίχοι απευθύνονταν, γενικό, σε
μεγάλους, με το παρακάτω ποίημα ο XX θέλησε να εκφράσει τα
βιώματα των παιδιών της περιόδου εκείνης:

ΤΟ ΑΕΤΟΠΟΥΛΟ
Εΐμ' εγώ Αετόπουλο
πεταχτό, γοργό
άφοβο Ελληνόπουλο
κι όλο γελαστό.

Τουφεκάκι ξύλινο
κοφτερό σπαθί
ποιος φασίστας να το δει
να μη φοβηθεί!

Ανταρτάκι αδείλιαστο
στον ΕΛΑΣ κοντά
τους φασίστες πολεμώ
πάντα θαρρετά.

Να 'ρθει σαν τψ άνοιξη

πάλι η λευτεριά
κι όλα νά' ναι σα γιορτή
ήλιος και χαρά.

Βιώματα παιδιών κάπως μεγαλύτερων πάει να εκφράσει με

το ποίημα:

ΤΟ ΕΛΛΗΝΟΠΟΥΛΟ
Γ άρματα, τ' άρματα δώσ' μου, πατέρα!
Για κοίτα! Φούντωσε η μάχη εκεί πέρα.

33
 Μαύρισε ο κάμπος φουσάτα κι η γη
σειέται απ' των όπλων την άγρια κλαγγή.

Πέσαν απάνω μας οι δολοφόνοι.

Άκου βαριά πώς βροντάει το κανόνι!
Καίν' τα χωριά μας, ρημάζουν το βιος
κι ω, δεν κρατιέμαι πια, ρίχνομαι μπρος.

Τ' άρματα, τ' άρματα δώσ' μου, πατέρα

σαν το πουλί, σαν τον άγριον αγέρα
να ξεχυθώ, να πετάξω μ' ορμή
μες στη φωτιά, μες στην πρώτη γραμμή!

Και αν μες στη μάχη με βρει μαύρο βόλι

πλούσιο η καρδιά μου ας γενεί περιβόλι
για ν' αψηλώνει, ν' απλώνει κλαριά
πάντα ακατάλυτη, ορθή η Λευτεριά!...

Ποιήματα αλλά και πεζά του Χ.Σ. έχουν δημοσιευτεί σε

διάφορα έντυπα της εποχής και στο αναγνωστικό των τάξεων Ε΄
και ΣΤ΄ του Δημοτικού, που γράφτηκε από ομάδα εκπαιδευ­
τικών, με την εποπτεία του Μιχ. Παπαμαύρου και, με τίτλο
«Ελεύθερη Ελλάδα», εκδόθηκε από την Π.Ε.Ε.Α. Άλλα κυκλο­
φόρησαν σε δακτυλογραφημένα αντίτυπα και, φυσικά, έχουν
χαθεί.
Στίχους εμπνευσμένους απ' τον αντιφασιστικό Αγώνα ή
σκαρωμένους για τις ανάγκες του Αγώνα αυτού, στίχους που
απευθύνονταν στ' αγωνιζόμενα νιάτα μάς έχει δώσει κι ο εκπαι-
δευηκός και ποιητής Κώστας Καλατζής (Θεσσαλός). Μεταφέ­
ρουμε εδώ το ποίημα του «Ελληνοπούλα», αφιερωμένο στην
αντιστασιακή οργάνωση «Εθνική Αλληλεγγύη»:

«Εσύ θα πας στη φυλακή

στου αγωνιστή το σπίτι
η περιστέρα η εθνική
το φως του Αποσπερίτη.

34
 Τον λαβωμένο ξενυχτάς
γλυκιά αδερφή του Αγώνα
και πότε τ' άρματα φοράς
Σουλιώτισσας εγγόνα.

Του αντάρτη το ζεστό ψωμί

κόρη, κρυφομαζώνεις
κι απ' τ' ακριβό σου το προικιό
τον ντύνεις, τον μπαλώνεις.

Κόρη, ο καλός σου κι ο αδερφός

με τους αντάρτες πάνε!
Άξια το σπίτι και το βιος
τα χέρια σου κρατάνε.

Για τον οχτρό, δουλεύτρα νια

δεν πήγες να δουλέψεις.
Το χέρι το' κάνες γροθιά
και βγήκες να παλέψεις...

Ελληνοπούλα στην αντρειά

ισάξια του Εικοσιένα,
γλυκιά είναι η πάλη. Η Λευτεριά
διπλόνειρο για σένα.

Άρτιο κι εμπνευσμένο στίχο θα μας δώσει κι ο δάσκαλος

και αγωνιστής του ΕΛΑΣ Σεραφείμ Παπαδημητρίου, από το
χωριό Αραχοβίτσα (Πετράλωνο) Ευρυτανίας, με το ποίημα του
«Βγήκαν αντάρτες...», που σκαρώθηκε πάνω στο δημοτικό τρα­
γούδι «Κάτω στου Βάλτου τα χωριά». Μόλο που δεν απευθύνε­
ται σε παιδιά, όμως ο στίχος του, ιδιαίτερα των τριών πρώτων
στροφών, με την απλότητα και παραστατικότητα του, γοητεύει
και συναρπάζει και τα παιδιά:

«Βγήκαν αντάρτες στα βουνά

τα Ρουμελιώτικα παιδιά

35
 και το πρώτο παλικάρι
όλοι το φωνάζουν Άρη.

Έχουν ψυχή, έχουν καρδιά

πεθαίνουν για τη λευτεριά
έχουν λεβεντιά και χάρη
και διαβαίνουν με καμάρι.

Γυρίζουν στα κατσάβραχα

στον Παρνασσό και στ' Άγραφα
Δομοκό κι Ευρυτανία
και χτυπούν την τυραννία . 4

Κυριαρχία λαϊκή
κι ο νόμος να μην αδικεί
θέλουνε να βάλουν τάξη
η ψευτιά, η κλεψιά να πάψει.

Ο Στέφανος Τηλικίδης, ακολουθώντας κι αυτός τ' αχνάρια

του δημοτικού τραγουδιού, θα ζωντανέψει μια σειρά από περι­
στατικά του αντάρτικου αγώνα και, γενικότερα, του αγώνα του
λαού μας ενάντια στο φασισμό με κάμποσα ποιήματα του, που
αργότερα (το 1956) εξέδωκε σε βιβλίο με τον τίτλο «Για τη
χιλιάκριβη τη λευτεριά». Ξεχωρίζουμε από τη συλλογή του αυτή
ένα, που ενδιαφέρει περισσότερο την έρευνα μας:

ΤΟΥ ΛΑΜΠΗ
— Να ζήσετε, καλά παιδιά, καλά μου σκολιαρούδια,
σαν τι καλά μαθαίνετε κει στο σκολειό που πάτε;
— Μαθαίνουμε για πόλεμο, γι' αφέντες και για σκλάβους
πώς να σταθούμε φρόνιμα, πολύ ταπεινωμένα.

4. Οι δυο τελευταίοι στίχοι της τρίτης στροφής, όταν αργότερα το

αντάρτικο απλώθηκε σ' όλη την Ελλάδα, παραλλάζονταν κατά τόπους κι έτσι:
«Στο Μοριά, στη Θεσσαλία» ή «Ρούμελη και Θεσσαλία» ή ακόμα και «Κρήτη
και Μακεδονία» κλπ.

36
 Κι ο Λάμπης της Μαλίδαινας δε λέει να ταπεινώσει
μον' το σπαθάκι του τροχά και σφάζει παπαρούνες.
Απ' τα μαλλιά τον άδραξε, στα πόδια τόνε σέρνει.
— Δείρε με, γερο-δάσκαλε, κι όσο κι αν θέλεις βάρα.
Ταχιά αμολιέμαι στη Βροντού, σμίγω με τους αντάρτες!...

3. Το παιδικό θέατρο και κουκλοθέατρο

Δεν μπορεί να γίνει σοβαρός λόγος για παιδικό θέατρο στα

χρόνια της Κατοχής. Το παιδί γευόταν και προσπαθούσε να
μερώσει τη σχετική αισθητική του πείνα — πλάι στην άλλη
πείνα, την πραγματική — από τα ψίχουλα που έπεφταν απ' το
τραπέζι, το σπάνια γεμάτο, τον καιρό αυτό, των μεγάλων. Κι
ήταν οι δυσκολίες, για να στρωθεί και να γεμίσει αυτό το
τραπέζι, έστω και με τα στοιχειώδη, τεράστιες.
Ουσιαστικά άρχισε από το «Θεατρικό Εργαστήρι» του Βασί­
λη Ρώτα, κατά το 1942, το ζωντανό αυτό κύτταρο της θεατρικής
ζωής στα δύσκολα εκείνα χρόνια. Στεγαζόταν αρχικά, όπως μας
πληροφορεί ο ίδιος , στο οίκημα του «Συλλόγου των Φίλων της
5

Βυζαντινής Μουσικής», του Σ. Καρρά, στην οδό Λέκκα 26.

Αργότερα, όταν τα πράγματα έσφιξαν, ο Ρώτας με μερικούς από
τους συνεργάτες του ανέβηκαν στην Ελεύθερη Ελλάδα κι εκεί
άρχισαν να δίνουν παραστάσεις σε διάφορες πόλεις και χωριά.
Το δραματολόγιο περιλάβαινε, βασικά, έργα του ίδιου του Ρώτα,
όπως τα: «Να ζει το Μεσολόγγι», «Ρήγας ο Βελεστινλής» και τις
κωμωδίες «Το πιάνο», που αρχικά γράφτηκε για κούκλες, και
«Οι γραμματιζούμενοι», που τότε κυκλοφορούσε μόνο σε χειρό­
γραφα.
Μια παρόμοια προσπάθεια είχε ξεκινήσει από το Βάλτο και
την Ήπειρο, με κυριότερο πρωτεργάτη κι εμψυχωτή το συμπα-

5. Κοίτα: Βασ. Ρώτα: «Θέατρο και Αντίσταση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»,

Αθήνα, 1981.

37
θητικό εργάτη του λόγου Γιώργο Κοτζιούλα. Πολεμώντας ο
εξαίρετος αυτός πνευματικός άνθρωπος κι αγωνιστής στην αρχή
πλάι στον Άρη Βελουχιώτη κι αργότερα στην VIII Μεραρχία
του ΕΛΑΣ, κλήθηκε απ' το διοικητή της, τον υποστράτηγο Γ.
Αυγερόπουλο, να οργανώσει ένα θεατρικό θίασο και να μεταδώ­
σει στην Ελεύθερη Ελλάδα και στους μαχητές του ΕΛΑΣ τα
μηνύματα του Αγώνα μέσ' απ' την τέχνη της επαναστατικής
θυμέλης .6

Ο Γ. Κοτζιούλας αποκρίθηκε αμέσως πρόθυμα στο νέο

τούτο προσκλητήριο κι ίδρυσε το «Λαϊκό Θέατρο» του Βουνού,
σαν μια από τις δραστηριότητες του Καλλιτεχνικού Τμήματος
της VIII Μεραρχίας. Με βάση κι αφετηρία την Άρτα κι αργότε­
ρα το Βουλγαρέλι, περιόδευσε σε κάμποσα χωριά της Ηπείρου,
του Ξηρόμερου και του Βάλτου κι έδωσε μια σειρά από παραστά­
σεις, με έργα γραμμένα, βασικά, από τον ίδιο, όπως τα: «Ο
Στάχτιαρης», «Ο δασικός», «Ο υπεύθυνος», «Ηπειρώτισσες», «Ο
ρημαγμός», «Τα πάθη των Εβραίων», «Ο ακατάδεχτος», «Ο
αστυνόμος», «Ξύπνα, ραγιά!», «Ο προδότης», «Κλεφτοβασί-
λειο», «Ο ένας και οι πολλοί», «Ο κομματάρχης», «Ο επιμελη­
τής».
Δεν ξέρω τι απ' τα μηνύματα των έργων αυτών μπορούσαν
να πιάσουν και ν' αφομοιώσουν τα παιδιά. Πάντως, καθώς
ξέρουμε, τα παιδιά παρακολουθούσαν αυτά τα έργα μαζί με τους
γονιούς τους και τα μεγαλύτερα αδέρφια τους, μια και το «Λαϊκό
Θέατρο», όπως κι εκείνο του Β. Ρώτα, ήταν ένα θέατρο ανοιχτό
για όλους κι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των έργων του
ήταν η απλότητα κι η αμεσότητα.

2. Αλλά πραγματικό παιδικό θέατρο δημιουργήθηκε από τη

μέρα που ανέβηκαν στην Ελεύθερη Ελλάδα ο Γεράσιμος Σταύ­
ρου, η Αλέκα Μυριαλή, η Άννα Ξένου κι ο Νίκος Ακίλογλου. Ο

6. Περισσότερο για τη συγκρότηση και τη λειτουργία αυτού του θεάτρου

κοίτα στο περιοδικό «ΘΕΑΤΡΟ», τεύχος 53-54, Σεπτέμβρης - Δεκέμβρης 1976,
ειδικό αφιέρωμα στο θέατρο της Εθνικής Αντίστασης.

38
 Αφίσες
του Ιταλού ζωγράφου
Μάριο Μιλάνι
στη «φωλιά» των Αετόπουλων
στο Καρπενήσι

Ο Νίκος Ακίλογλου με τον κουκλοθίασό του

 Νίκος Ακίλογλου, ο πάντα χαρούμενος και συμπαθητικός «Βαγ­
γέλης» της Ελεύθερης Ελλάδας, έχοντας μαθητεύσει αρχικά στην
«Παπαστράτειο Δημόσια Σχολή Διακοσμητικής και Παιγνιδιών»
κι αργότερα (το 1935) στον ιταλικό θίασο μαριονεττών «Πίκολι»,
που είχε δώσει τότε παραστάσεις στο Ζάππειο, είχε μάθει να
φτιάνει κούκλες κουκλοθέατρου με τον πιο απλό κι ολιγοέξοδο
τρόπο: με στρατσόχαρτο κι αλευρόκολλα. Λίγη νερομπογιά
έντυνε το πρόσωπο μ' επιδερμίδα, που πάνω της σχεδιάζονταν
μάτια, φρύδια και στόμα, κι έπειτα, αφού μ' ένα πανάκι σκαρωνό-
ταν κι η φορεσιά, η κούκλα γινόταν κιόλας έτοιμη για τη σκηνή:
ένα σκέτο σεντόνι ή μια κουβέρτα, κρεμασμένη σε μια γωνιά από
ένα σκοινί σε ύψος τόσο που να κρύβει πίσω της όρθιο τον
κουκλοπαίχτη.
Ο ίδιος είχε ασχοληθεί και παλιότερα με το κουκλοθέατρο
και ιδιαίτερα με τις μαριονέτες. Σε συνεργασία με το Χρίστο
Διατσίντο και το Ν. Γιοκαρίνη ίδρυσαν το 1935 το πρώτο στην
Ελλάδα θέατρο μαριονέτων, τις «Ζωντανές Κούκλες» του Ζαπ­
πείου, που η λειτουργία του κράτησε ως το 1937. Κατόπι, μετά
την αναχώρηση του Χρ. Διατσίντου στο εξωτερικό, το συγκρό­
τημα διαλύθηκε. Ο Ν. Ακίλογλου στράφηκε στο Κουκλοθέατρο,
που ήταν λιγοέξοδο και δε χρειαζόταν πολύ προσωπικό. Φαντά­
ρος στον πόλεμο του '40, έδωσε στο μέτωπο, όπως μας αφηγείται
ο ίδιος, πρόχειρη κουκλοθεατρική παράσταση την Πρωτοχρονιά
του 1941. Ένα τσαρούχι κι ένα συσκευασμένο μάτσο μακαρόνια
έγιναν, με κατάλληλη διασκευή, δυο ήρωες της σκηνής: ο
«Τσαρούχης» (που συμβόλιζε τον Έλληνα τσολιά) κι ο «Μακα-
ρόνης» (που συμβόλιζε τον Ιταλό φασίστα). Τραγούδια επίκαιρα,
κάποιοι αυτοσχέδιοι διάλογοι κι η παράσταση τράβηξε το δρόμο
της, γεμίζοντας κέφι κι ενθουσιασμό τους ταλαιπωρημένους από
τις κακουχίες του πολέμου φαντάρους μας.
Τον ξαναβρίσκουμε τους πρώτους μήνες της Κατοχής, το
θλιβερό χειμώνα του 1941-42, να δίνει παραστάσεις με κούκλες,
εντελώς δωρεάν, στα παιδικά συσσίτια. Ήταν το γέλιο τόσο
απαραίτητο εκείνη την εποχή, αφού τόσα άλλα έλειπαν. Και
σκέφτεται κανένας από τι βάθος ανθρωπιάς ανέβαινε τούτη η
χειρονομία του Νίκου Ακίλογλου, όπως και τόσων και τόσων

40
αντιστασιακών αγωνιστών, για να μπορούν να ξεπερνούν την
καθαρά προσωπική ανάγκη να επιβιώσουν και να τρέχουν να
δίνουν χαρά στα κατάχλομα παιδάκια και στους άρρωστους
συνανθρώπους τους.
Τον ίδιο καιρό εντάσσεται στην αντιστασιακή οργάνωση
Ε.Π.Ο.Ν. και με τη βοήθεια μαθητών των Δραματικών Σχολών,
όπως της Άννας Ξένου, της Άλκης Ζέη, των αδελφών Σμπα-
ρούνη, της Δέσποινας και του Γιώργη Σεβαστίκογλου, του
Γιάννη Κύρου και άλλων και, σε συνεργασία με το Β. Ρώτα,
δίνουν παραστάσεις σε διάφορες συνοικίες της Αθήνας, κυρίως
σε νοσοκομεία και παιδικούς σταθμούς. Ένα από τα κυριότερα
έργα των παραστάσεων αυτών ήταν «Το πιάνο» του Β. Ρώτα,
γραμμένο την εποχή αυτή κι εμπνευσμένο από τη φοβερή τραγω­
δία της πείνας, που ήταν δυνατό να φέρει στο φως κωμικοτραγι­
κά επεισόδια και καταστάσεις.
Τρεις είναι οι ήρωες του έργου αυτού: ο Σπουργίτης κι ο
Γαρδέλης, δυο αλητόπαιδα της Αθήνας, που πασκίζουν να
μερώσουν την πείνα τους με κουτοπονηριές, κι ο Μπαρμπαγιώρ-
γος, ο χοντροφτιαγμένος κι αδιάφορος για όλα τσέλιγκας, που,
έχοντας ξιπαστεί γιατί τα τυροκομικά κλπ. προϊόντα του έχουν
πάρει τ' αψηλού, νομίζει πως μπορεί ν' αγοράσει μ' αυτά όλο τον
κόσμο. Η συνάντηση κι η σύγκρουση τους καταλήγει σε φιάσκο,
που φέρνει τα γέλια των θεατών, έτσι μάλιστα καθώς όλα είναι
διανθισμένα με άφθονο λαϊκό καλαμπούρι, από κείνο που ξέρει
πολύ εύστοχα ο Ρώτας να μεταχειρίζεται.
Στις αρχές του 1943 ο Νίκος Ακίλογλου, μαζί με το
Γεράσιμο Σταύρου, αδερφό του μαριονετίστα Μάριου Σταυρολαί-
μη, βγαίνουν στην Ελεύθερη Ελλάδα.
Όταν έφτασε στο Καρπενήσι, οργάνωσε μαζί με το Γ.
Σταύρου, την Αλέκα Μυριαλή και την Άννα Ξένου ένα πραγμα­
τικά υποδειγματικό κουκλοθέατρο με δυο κουκλοθιάσους. Στο
μεταξύ οι δυο τους δημιούργησαν δυο νέους κουκλοθεατρικούς
τύπους: το Γαρίδα, τύπο παιδιού πανέξυπνου, επινοητικού και
τολμητία, και το Χάνο, τύπο δειλό και σχετικά κουτούτσικο. Ο Γ.
Σταύρου έχει σκαρώσει στο μεταξύ ένα νέο κουκλοθεατρικό έργο
για τρία πρόσωπα — κούκλες (Μπαρμπαγιώργο, Γαρίδα και Χάνο),

41
την «Τσαρουχοναυμαχία». Βγαίνει ο Γαρίδας στη σκηνή και
τραγουδά:

Θα γίνω καπετάνιος
θα φτιάσω ομάδα
κι αμέσως η Ελλάδα
θα λευτερωθεί.

Εχθρούς θα σκοτώσω
και σαν μεγαλώσω
ο καπετάν Γαρίδας
θε να δοξαστεί...

Παίρνουν με το Χάνο το τσαρούχι τοο Μπαρμπαγιώργου

την ώρα που κοιμόταν και το μετατρέπουν σε αντιτορπιλικό, για
να χτυπήσουν το ιταλικό υποβρύχιο που βύθισε την «Έλλη».
Κάποτε όμως ξυπνά ο θείος τους ο Μπαρμπαγιώργος και τρα­
γουδά στενοχωρημένος:

Αχ, τι έπαθα ου δόλιους

από τα τρελά παιδιά!
Δε μ' αφήσανε τσαρούχ'
ούτι γκλίτσα ούτι καρδιά.

Πήραν το τσιμπούκι μου

κι του κουμπουλόι μου
δε σκιάχτηκαν οι μπιρμπάντες
του μιγάλου μπόι μου.

Κι αν σι πιάσου, ουρέ Γαρίδα

μι του φίλου σου του Χάνου
θα σας σπάσου τα παίδια
κι θα γίνου αϊροπλάνου...

Τους βρίσκει να έχουν πάνω στο τσαρούχι του τη γκλίτσα

του για κατάρτι, το τσιμπούκι του για κανόνι και το κομπολόι

42
για άγκυρα. Ο ίδιος μπαίνει μέσα σ' ένα βαρέλι και κολυμπά να
τους φτάσει. Εκείνοι περνούν το βαρέλι για ιταλικό υποβρύχιο κι
αρχίζει η «Τσαρουχοναυμαχία». Το έργο είναι γεμάτο ευρήματα
και πολύ κέφι. Έτσι, δίνουν στο Καρπενήσι την πρώτη παράστα­
ση κουκλοθέατρου στο εξοχικό κέντρο «Νεράιδα», που η ΕΠΟΝ
το είχε μετατρέψει σε «Παιδική Φωλιά». Ο ενθουσιασμός των
παιδιών — αλλά και των μεγάλων που παρακολούθησαν την
παράσταση — ήταν αφάνταστος. Αργότερα, εκτός από τις τακτι­
κές παραστάσεις στο Καρπενήσι, οι δυο κουκλοθίασοι περιο­
δεύουν σ' όλη σχεδόν τη Στερεά Ελλάδα, απ' το Δομοκό ως το
Ξηρόμερο, και δίνουν παραστάσεις για τα παιδιά των χωριών της
Ελεύθερης Ελλάδας. Από τα μέσα του 1944 ο κουκλοθίασος της
Αλέκας Μυριαλή πήγε να δώσει παραστάσεις στην Ήπειρο.
Πολύτιμος βοηθός και κουκλοπαίχτης στάθηκε ο δωδεκά­
χρονος τότε Νίκος Παλαμιώτης, από τους Κομποτάδες Λαμίας.
Το παιδί αυτό, με τον πηγαίο ενθουσιασμό, το κέφι και το μπρίο
του, ξεσήκωνε τ' Αετόπουλα όπου πήγαινε.
Ο Θίασος όμως χρειάζεται όλο και νέα έργα. Και για τούτο
η ΕΠΟΝ καλεί στο Καρπενήσι το Χάρη Σακελλαρίου, που βοηθά
σ' αυτή την προσπάθεια, γράφοντας μια σειρά από κουκλοθεατρι-
κά έργα, όπως: «Ο Χάνος γιατρός», «Ένας μάγος με πατέντα»,
«Ο Μουσολίνι μάγερας», «Η ζούγκλα του κήπου», «Ο κουνου-
ποσκοτώνης» και άλλα.
Το κουκλοθέατρο όμως θέλει τραγούδι, πολύ τραγούδι. Κι οι
δυο συγγραφείς δεν παύουν να σκαρώνουν στίχους, που άλλοι
τους τραγουδιούνται πάνω σε γνωστά μοτίβα κι άλλους τους
μελοποιεί με μεγάλη πάντα επιτυχία ο μουσουργός Αλέκος
Ξένος.
Στις αρχές του καλοκαιριού του 1944 ο Ν. Ακίλογλου
περνά από το Ερημόκαστρο, τις αρχαίες Θεσπιές, της Βοιωτίας,
όπου λειτουργούσε, με οργανωτική φροντίδα του ΕΑΜ, ένα
Παιδαγωγικό Φροντιστήριο για νέους δασκάλους, κι εκεί δίδαξε
ελεύθερο σχέδιο κι οργάνωση πολιτιστικών και ψυχαγωγικών
εκδηλώσεων μέσα στο σχολείο.
Η δραστηριότητα του θιάσου συνεχίζεται και μετά την
απελευθέρωση, ως τα μέσα του 1946.

43
 Στην Αθήνα ο Γεράσιμος Σταύρου γράφει ανάμεσα στα
χρόνια 1951-1958 το παιδικό θεατρικό έργο «Τηλέμαχος, ο γιος
του Οδυσσέα» και τα έργα για μαριονέτες:«0 καπετάν Φασα­
ρίας», «Το χρυσό κλειδί» (θεατρική διασκευή από το ομώνυμο
παραμύθι του Αλ. Τολστόι), «Ταξίδι στο φεγγάρι», «Ο Δάμων κι
ο Φιντίας» και «Ο γύρος του κόσμου» . 7

Ο Χάρης Σακελλαρίου, εκτός από τα έργα για κουκλοθέα­

τρο, έγραψε στο διάστημα 1943-44 και τα θεατρικά έργα «Η
μάνα του αντάρτη», «Ο προδότης» και «Η Αθήνα παλεύει», που
παίχτηκε από κλιμάκιο του θιάσου των «Ελεύθερων Καλλι­
τεχνών» στη Λαμία στο τέλος του 1944.
Σχεδόν τίποτε από τα έργα του αυτά δεν έχει σωθεί
Αξιόλογη υπήρξε στον τομέα του θεάτρου — και μαζί και
του παιδικού θεάτρου — η συμβολή του αυτοδίδακτου λαϊκού
καλλιτέχνη Γιώργου Κουτουγκου, γνωστού τότε ως Φερούτσιο.
Με τα αυτοσχέδια σκετς του, τους ρόλους μίμου — μιμούνταν
θαυμάσια το Μουσολίνι, το Χίτλερ, το Μεταξά κ.ά. — το
τραγούδι και τη μουσική, με την αχώριστη κιθάρα του, μπορούσε
να κρατά άνετα ένα δίωρο ψυχαγωγικό πρόγραμμα, με απαιτή­
σεις καλλιτεχνικές. Από τα πιο εντυπωσιακά του νούμερα ήταν
«Ο θάνατος του φασισμού». Το πρόγραμμα του έκλεινε συνήθως
με την «Ισπανική υποχώρηση», που έπαιζε με την κιθάρα του. Τα
παιδιά της ελεύθερης Ελλάδας είχαν ξετρελαθεί μαζί του.

4. Παιδικά περιοδικά κι εφημερίδες του τοίχου

Θα ήταν πολυτέλεια εξωπραγματική να μιλούμε για παιδικά

περιοδικά σε μια εποχή που η ίδια η διαβίωση κι επιβίωση των
παιδιών ήταν ένα μεγάλο πρόβλημα, που, σε πολλές περιπτώσεις,

7. Ο Γεράσιμος Σταύρου, όπως μας λέει ο αδερφός του Μάριος Σταυρο-

λαϊμης, είχε δείξει από νωρίς την αγάπη και την κλίση του στο θέατρο και
ιδιαίτερα το παιδικό θέατρο. Σε ηλικία 18 ετών, μαθητής όντας του 5ου
γυμνασίου της Αθήνας, είχε γράψει ένα θεατρικό έργο με τίτλο «Η καζούρα

44
κατέληγε σε λύσεις τραγικές. Στη διάρκεια της δικτατορίας της
4ης Αυγούστου κατάφεραν να επιζήσουν δυο-τρία τέτοια περιοδι­
κά, όπως «Η Διάπλασις των Παίδων», αλλά αφού πρώτα έδωσαν
δείγματα πίστης στο νέο καθεστώς. Έτσι, στο τεύχος
52/28-11-1936 βλέπομε τον Γρ. Ξενόπουλο υπογράφοντα με το
ψευδώνυμο Φαίδων, να εγκωμιάζει τη φασιστική Εθνική Οργά­
νωση Νεολαίας, γιατί δήθεν αυτή έγινε ο θεματοφύλακας των
ιδανικών: Πατρίδα, Θρησκεία, Οικογένεια, και να καλεί τους
νέους «να είναι νομοταγείς» και «ν' αντικρούουν τις αθεϊστικές,
τις αντιθρησκευτικές, τις αντιπατριωτικές, τις αντικοινωνικές
ιδέες που άκουαν». Στο τεύχος 36/7-8-1937 με ύφος... πατρικό
συμβουλεύει τα «Διαπλασόπουλα» ν' ακολουθούν την 4η Αυ­
γούστου και τον Αρχηγό Ι. Μεταξά, που «μόνος του, χωρίς
βουλές και γερουσίες, σύμφωνος μόνο με το Βασιλέα και το
στρατό» έκαμε «κράτος με δύναμη», σταμάτησε τη νεολαία απ'
τον κατήφορο, την έσωσε από «το βάραθρο» και την έκανε «να
πάρει τον ανήφορο του γυρισμού» στις «αιώνιες αξίες». Το ίδιο
και στο τεύχος 36/3-8-1940, και στο τεύχος 1/7-12-1940, όπου
διακηρύσσει ότι «με το Μεταξά είμαστε ελεύθεροι, πιο ελεύθεροι
παρά ποτέ!», αλλά και στο τεύχος 10/8-2-1941, όπου νεκρολο-
γώντας τον αποφαίνεται πως «ήταν ο πιο μεγάλος, ο πιο εμπνευ­
σμένος, ο πιο φωτισμένος Αρχηγός που γνώρισε ποτέ η Ελλά­
δα», που εργάστηκε για την αναγέννηση του Εθνους και τη
δημιουργία του Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού». Δε μιλάμε για
τον φιλοτεταρτοαυγουστιανό «Παιδικό Αστέρα» ούτε ακόμα για
την περίφημη «Εθνική Νεολαία», το περιοδικό της φασιστικής
νεολαίας της 4ης Αυγούστου, που είχε κατάντησα ένα καθαρό
υμνολόγιο στο «Μεγάλο Αρχηγό» κι ένα μηχάνημα πλύσης
εγκεφάλου των νέων της Ελλάδας. Η κατοχή τα σάρωσε όλα
τούτα το ένα μετά το άλλο και δεν έμειναν πια παρά τα ημερήσια
έντυπα, όσα άφηνε να κυκλοφορούν η λογοκρισία των κατα­
κτητών, που συνέχισε τη λογοκρισία της 4ης Αυγούστου και με
τα ίδια σχεδόν πρόσωπα... λόγω ειδικότητας.

μας», που και οι καθηγητές του ακόμα, μ' όλο το σκαμπρόζικο τον θέματος του,
το βρήκαν πολύ καλό.

45
 Κι ωστόσο οι αντιστασιακές οργανώσεις της εποχής, και
κυρίως η ΕΠΟΝ, είδαν από τις πρώτες κιόλας μέρες της συγκρό­
τησης τους πόσο σπουδαίας σημασίας είναι η κατά διαστήματα
επαφή τους με τον κόσμο των παιδιών μ' ένα όργανο, που θα
μπορούσε να εκφράζει τα προβλήματα και τις ανησυχίες τους,
που θα τα ψυχαγωγεί, θα τα αποτοξινώνει από το δηλητήριο του
φασισμού και θα τα καθοδηγεί στο δρόμο της Εθνικής Αντίστα­
σης.
Η πρώτη προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή έγινε από
το Τμήμα Μόρφωσης — Διαφωτισμού του Κεντρικού Συμβουλίου
της ΕΠΟΝ, με την έκδοση του περιοδικού «Τ' ΑΕΤΟΠΟΥΛΟ»,
που το επιμελήθηκε ο Επονίτης Πέτρος Γρανίτης (ψευδώνυμο,
βέβαια, δεν ξέρω ποιου Επονίτη). Το τεύχος — ίσως το πρώτο,
— στο οποίο αναφέρομαι, έχει τον υπότιτλο «Ο ΚΑΛΟΣ ΜΑ­
ΘΗΤΗΣ» κι αποτελείται από έναν πρόλογο, έναν επίλογο και 32
ποιηματάκια, που το καθένα τους πιάνει μια πολυγραφημένη
σελίδα. Κάθε ποίημα συνοδεύεται και από το ανάλογο σκίτσο.
Όπως δείχνει κι ο υπότιτλος του, το περιοδικό θέλει να
δώσει στο τεύχος του αυτό, το πρότυπο του καλού μαθητή, του
υποδειγματικού Αετόπουλου. Γράφει ο συντάκτης του περιοδι­
κού στον «Πρόλογο» του:

«Αν είστε κούτσικα, στην πρώτη τάξη

είτε περάσατε σ' άλλη μεγάλη
δε σας ρωτάω, μόνο μια ευχή:
Μπράβο, να ζήσετε και προκοπή!
Κι έκατσα κι έγραψα για σας βιβλίο
και το 'χω ολάνοιχτο εμπρός για σας.
Παιδί μου φρόνιμο, να το διαβάζεις
και τις ορμήνιες του μην τις ξεχνάς.

Και προχωρεί στις επόμενες σελίδες του το περιοδικό (που

εδώ το λέει «βιβλίο») παίρνοντας διάφορες περιπτώσεις που το
φέρσιμο του παιδιού σκοντάφτει πάνω σε κάποιον προβληματι­
σμό:

46
Το εξώφυλλο του περιοδικού «Τ' ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ»
 «Γιοφύρι θες να χτίσεις
τ' αστέρια να ξετάζεις στον αιθέρα
με καρδιά να τολμάς
μηχανές να οδηγάς
στη στεριά, στον αγέρα;
Ε, τότε στο σχολειό να μη χαζεύεις
και θέληση να δείχνεις περισσή
για μάθηση, δουλειά και προκοπή».
Και συνεχίζει έτσι ως το τέλος, όπου παραθέτει κι ένα
ανεξάρτητο ποίημα του Π. Γρανίτη με τίτλο «Η βάρκα». Δεν
έχουμε υπόψη μας τα άλλα τεύχη κι ούτε ξέρουμε πόσα εκδόθη­
καν. Μα απ' αυτό που έχουμε στα χέρια μας διαπιστώνουμε πως
είναι φανερή σ' αυτό η διδακτική πρόθεση του περιοδικού και δε
νομίζουμε πως ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις ενός τέτοιου
είδους εντύπου — εκτός, βέβαια, από τα ωραία, απλά, γελοιογρα-
φικά σκίτσα του.
Εντελώς διαφορετικό και σε άλλο επίπεδο ποιότητας είναι
συνταγμένο το περιοδικό «Τ' ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ», όργανο τούτο της
Επιτροπής Μόρφωσης και Διαφώτισης του Συμβουλίου Περιο­
χής Στερεάς Ελλάδας της ΕΠΟΝ. Οι συντάκτες του είναι, καθώς
φαίνεται, όχι μόνο γνώστες της δομής ενός παιδικού περιοδικού
αλλά και κάτοχοι των μυστικών της παιδικής ψυχής.
Το πρώτο φύλλο του περιοδικού βγήκε το Δεκέμβρη του
1943 κι είναι όλο-όλο 12 σελίδες γραμμένες με το χέρι και
πολυγραφημένες στον εκτογράφο (γλυκερίνης). Από το δεύτερο,
που βγήκε την Πρωτοχρονιά του 1944, έχουμε και πολυτέλειες.
Το περιοδικό βγαίνει στον πολύγραφο, για να συνεχίσει την
κυκλοφορία του ως τον Οκτώβρη του 1944.
Στα δυο πρώτα τεύχη, που έχουν περισωθεί κι έχουμε
υπόψη μας, διαβάζουμε επίκαιρα άρθρα, διηγήματα, όπως «Ο
μικρός αντάρτης» και «Το τουφέκι του Πετρή», ποιήματα, παρα­
μύθια, ανέκδοτα της εποχής, παιγνίδια, εγκυκλοπαιδικές γνώσεις,
στήλη αλληλογραφίας, ακόμα και διαγωνισμούς, όπως εκείνον:
«Ποιος θα γράψει την καλύτερη ιστορία για τις παλικαριές των
Αετόπουλων», με έπαθλα «όμορφα ξύλινα τουφέκια και σπαθιά».

48
 Το περιοδικό, φιλοτεχνημένο στην αρχή με σκίτσα του ίδιου
του Ν. Ακίλογλου κι αργότερα του γελοιογράφου Μίνου Αργυ­
ράκη, ήταν, για την εποχή του και με την πενιχρότητα των
μέσων που η Οργάνωση διέθετε, εντυπωσιακό και καλόδεχτο από
τα παιδιά. Ήταν περιοδικό ζωντανό, με ύλη ευχάριστη κι επαγω­
γική και πετύχαινε τους αντικειμενικούς του στόχους. Απ' τη
συγγραφική του ομάδα δεν έλειπε ο Γερ. Σταύρου, ο Αλέξης
Μυριαλής κι αργότερα ο Χάρης Σακελλαρίου, ο Φώτης Φωτει­
νός κι άλλοι.
Δίνουμε εδώ, δειγματοληπτικά, μερικά από τα ποιητικά και
πεζά κείμενα των δυο πρώτων τευχών:

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΑΚΙ ΤΗΣ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗΣ

Μην κοιτάτε δω κι εκεί

άρχισε η γυμναστική.
Στη γραμμή αμέσως μπείτε
και με τάξη στοιχηθείτε!

Προσοχή, παρακαλώ!
Πρώτα με τ' αριστερό
ο βηματισμός αρχίζει
και κανείς μην τα σαστίζει.

Ένα-δύο, ένα-δυο
ένα-δύο, ένα-δυο!
Άντε, Αετόπουλα μας
δείξετε τη λεβεντιά μας!

Αλτ! Σταθείτε προσοχή

με ολόρθο το κορμί.
Ας σηκώσουμε τα χέρια
να 'μαστε σαν περιστέρια.

Να τινάζεστε ψηλά
με πηδήματα τρελά.

49
 Φτάσετε τον ουρανό μας
και τον ήλιο το λαμπρό μας.

Αλτ! Σταθείτε προσοχή!

Τώρα σκύψετε πολύ
και με λίγα βηματάκια
κάνετε σα μαϊμουδάκια.

Προσοχή, παρακαλώ!
Πρώτα με τ' αριστερό
ο βηματισμός αρχίζει
και κανείς μην τα σαστίζει!

Ένα-δύο, ένα δυο

ένα-δύο, ένα δυο!
Άντε, Αετόπουλα μας
δείξετε τη λεβεvτιά μας!

Τέλειωσε η Γυμναστική
γίναμε όλοι δυνατοί
κι έχουμε χαρά μεγάλη.
Αύριο θα 'ρθούμε πάλι!
(Αριθ. τεύχους I)

Ο ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΦΤΑΝΕΙ

Ντιν, νταν, ντιν! Πρωτοχρονιά

κι όλο το χωριό γιορτάζει.
Έχουν χιόνια τα κλωνάρια
και τον κόσμο αγκαλιάζει
ένας ήλιος γελαστός.
Κάποιο πρόβατο βελάζει
και γελάει κι ο βοσκός.

50
 Τ' Αετόπουλα χορεύουν.
Τρέχουν πάνω στο βουνό
χιόνι μπόλικο μαζεύουν
κι όλα τώρα μαστορεύουν
έναν άνθρωπο να φτιάξουν
άνθρωπο αληθινό.

Να, του βάλανε τη μύτη

δυο ματάκια αστραφτερά
κι έχουνε τόση χαρά.
Κι ο χιονάνθρωπος αυτός
θε να γίνει δίχως άλλο
Αετόπουλο μεγάλο
και θα τόνε καμαρώνει
ο αντάρτικος στρατός.

Του φορούν το φέσι του

του κρεμούν στη μέση του
φισεκλίκια και σπαθί
κι έχει τόσο κορδωθεί
που γελούνε και φωνάζουν
τ' Αετόπουλα μπροστά του.
Αχ, πως θέλαν να του μοιάζουν!

Ντιν, νταν! Πάμε μάνι-μάνι

κι ο καινούργιος χρόνος φτάνει.
(Αριθ. τεύχους 2 - Πρωτοχρονιά 1944)

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΤΑΡΤΗΣ
Τι μεγάλη φασαρία που γινότανε στο χωριό! Ο Κωστάκης
ήταν, λέει, ανεβασμένος στο μαντρότοιχο του σχολείου και με την
καραμούζα του χτυπούσε προσκλητήριο. Φούσκωνε τα μάγουλα
του, κοκκίνιζε και φαινότανε πολύ χαρούμενος. Ξημέρωνε κείνη
την ώρα, τα σπιτάκια του χωριού μας μοιάζανε σα να 'τανε
γυάλινα. Και το μεγάλο αντικρινό βουνό με τα έλατα γινότανε

51
χρυσαφένιο και μας χαιρετούσε. Ο ήλιος έβγαινε θαρρείς πολύ
κοντά μας, να 'πλωνες λιγάκι το χέρι σου, θα τον άγγιζες.
Ξυπνήσανε λοιπόν όλα τα παιδιά με το προσκλητήριο του
Κωστάκη και τρέχανε στο σχολείο. Κρατούσανε τα ξύλινα ντουφε-
κάκια τους και φορούσανε το δίκοχο, που 'γραφε μπροστά με τόσα
γράμματα: «ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ—ΕΠΟΝ».
Μαζευτήκανε όλα στην αυλή, μπήκανε σε τριάδες, αγόρια και
κορίτσια. Βέβαια, είχανε έρθει και τα κορίτσια μαζί τους με
ντουφέκια και κείνα και φισεκλίκια. Α, τι ωραία, να τα 'βλεπες να
λάμπουνε τα πρόσωπα τους μέσα στο πρωινό!...
Μιλούσε ο Νίκος, ο στρατιωτικός μας καθοδηγητής. Έχουμε
κι εμείς τέτοιονε. Φοράει πάντα ένα κόκκινο φέσι, που του χάρισε
ο παππούς του.
—Συναγωνιστές και συναγωνίστριες! είπε. Έρχονται καταδώ-
θε οι Γερμανοί, να μας κάψουνε τα σπίτια μας. Επειδή οι μεγάλοι
αντάρτες λείπουνε, έχουν πάει να δώσουν αλλού μάχη, θα πολεμή­
σουμε εμείς στη θέση τους...
— Ζήτω!... Ζήτω!... φωνάξανε όλοι. Και ξεκίνησαν.
Τραγουδούσανε τον ύμνο των Αετόπουλων και κουνούσανε τα
ντουφέκια τους στον αέρα. Οι μανάδες τους βγήκανε στα παράθυρα
και στις πόρτες και χειροκροτούσανε.
—Στο καλό, παιδιά μας!... λέγανε.
Μια σκούπιζε τα μάτια της με το μαντίλι σα να 'κλαιγε. Ήταν
η μάνα του Λευτέρη, που τώρα βρισκότανε στο κρεβάτι, άρρωστος
βαριά.
Η βουή και τα τραγούδια είχαν φουντώσει. Τότε ο Λευτέρης
ξύπνησε, πετάχτηκε όρθιος κι έτρεξε να πάρει το ντουφέκι του.
«Πώς το 'παθα και δεν ξύπνησα τόση ώρα; αναρωτήθηκε. Κι αν
δεν τους προλάβω; Αν έχουν φύγει μακριά και μείνω στο χωριό
μονάχος μου; Ενας μικρός αντάρτης στο χωριό κι οι άλλοι να
πολεμούνε!...» Εσφιγγε τα χείλη του απ' την ντροπή.
Μόλις έκανε όμως να φύγει, να 'σου μπροστά του η μάνα του.
— Ε, που τρέχεις πρωί-πρωί; Τι έπαθες; του φωνάζει.
— Τρέχω να προλάβω τους μικρούς αντάρτες, που πάνε για
τη μάχη!
— Μπα, σε καλό σου! Ονειρεύεσαι, καλέ; Ακόμα είν' έξι η

52
 Ο Ν. Ακίλογλου
με τον Μάριο Μιλάνι
μοντάρουν ένα φύλλο
«Εφημερίδας του Τοίχου»

Σκίτσο του Ν. Ακίλογλου για την «Τσαρουχοναυμαχία»

ώρα. Κανένα παιδί δεν έχει ξυπνήσει. Στον ύπνο σου το 'βλεπες;
Τον αγκάλιασε και τον έβαλε και πάλι στο κρεβάτι του. Ο
Λευτέρης κουκουλώθηκε κι έμεινε ακίνητος. Τα χειλάκια του
όμως έτρεμαν. Του ερχόταν να κλάψει...
(Αριθ. τεύχους 1)

Με αρκετή τέχνη κι επιδέξιο χειρισμό του θέματος ο συγ­

γραφέας δίνει λύση στο όνειρο των παιδιών της εποχής εκείνης
να μοιάσουν τους μεγάλους αντάρτες του ΕΛΑΣ και να τους
μιμηθούν στον πόλεμο ενάντια στους κατακτητές. Είναι κρίμα
που δεν μπορούμε, ως την ώρα, να έχουμε την ύλη κι άλλων
τευχών στα χέρια μας.
Είναι αυτονόητο ότι οι εκδοτικές δυνατότητες των Εαμικών
οργανώσεων ήταν αρκετά περιορισμένες. Με αφάνταστες δυσκο­
λίες κατάφερναν να φτάσουν ως τα μεγάλα αντιστασιακά κέντρα
το λιγοστό χαρτί και τ' άλλα υλικά, που ήταν απαραίτητα για το
τρέχον πληροφοριακό υλικό — πολύ περισσότερο για τέτοιου
είδους δραστηριότητες.
Κι όμως η μαζική ενημέρωση ήταν τότε, περισσότερο από
κάθε άλλη φορά, αναγκαία κι απαραίτητη. Για τον προφορικό
λόγο, την έλλειψη του αντάρτικου ραδιοφωνικού σταθμού —
εκτός, βέβαια, από κείνον της Μόσχας, που τον ύμνησε ο
συγγραφέας Μ. Λουντέμης με το ποίημα «Μιλάει η Μόσχα, ή
ακόμα και του Λονδίνου — αναπλήρωνε θαυμάσια ο τηλεβόας,
που μετέδιδε τις ειδήσεις, τα μηνύματα και τα συνθήματα της
ημέρα, στους διψασμένους για πληροφόρηση Ρωμιούς.
Οι Επονίτες επινόησαν και την «Εφημερίδα του Τοίχου»,
για μια διαρκέστερη επικοινωνία με τα νιάτα. Κι ήταν αυτή η
«Εφημερίδα του Τοίχου» μια κόλλα από χαρτί του μέτρου,
συνήθως γαλάζια (αλλά και άσπρη ή πράσινη) διαστάσεων
1x0,70 μ. περίπου, που πάνω της και κάτω από το γενικό,
μόνιμο τίτλο της εφημερίδας κολλιούνταν στο σχήμα των
στηλών των συνήθων εφημερίδων παραλληλόγραμμα λευκά χαρ­
τιά, όπου γράφονταν τα θέματα της εφημερίδας.
Η εφημερίδα του τοίχου γραφόταν όλη με το χέρι, με

54
γράμματα, βέβαια, ευανάγνωστα, κατά το δυνατό καλλιγραφικά,
κι ήταν συνήθως εβδομαδιαία. Κρεμιόταν ή τοποθετούνταν στον
τοίχο, σε μέρη κατά κανόνα πολυσύχναστα, όπως σε παιδικές
χαρές ή κέντρα νεότητας, στην πρόσοψη σχολείων κλπ.
Περιείχε το κύριο άρθρο, που εξέφραζε τη γενικότερη
αγωνιστική ή πολιτιστική γραμμή της εβδομάδας, ειδήσεις, ρε­
πορτάζ, ιστορίες, ποιήματα, επίκαιρο χιούμορ, ανέκδοτα, παιγνί­
δια κλπ. Διαποικιλλόταν επίσης με σκίτσα, συνήθως γελοιογρα-
φικά, με φωτογραφίες από τα καυτά γεγονότα της εβδομάδας,
σχέδια των Αετόπουλων ή των Επονιτών κι άλλα διακοσμητικά
ιχνογραφήματα. Γενικά, ήταν κάτι φτιαγμένο πάντα με αρκετή
καλαισθησία.
Τέτοια εφημερίδα πρωτοσκαρώθηκε στο Καρπενήσι και φι­
γουράριζε στη φωλιά των Αετόπουλων, στο κέντρο «Νεράιδα».
Αργότερα οι Επονίτες σκάρωναν παρόμοιες και σε άλλες πόλεις
της Ελεύθερης Ελλάδας.

5. Τ' αναγνωστικά της Αντίστασης

Τον τελευταίο χ ρ ό ν ο της φασιστικής κατοχής κι ύστερα α π '

την από 8 Ιουνίου 1944 απόφαση της Π Ε Ε Α , που είχε υπογρά­
ψει ο Γραμματέας της Παιδείας της Π Ε Ε Α Πέτρος Κόκκαλης,
λειτούργησαν στην Ελεύθερη Ελλάδα από 5 Ιουλίου ως 10
Σεπτεμβρίου 1944 δυο «Παιδαγωγικά Φροντιστήρια», το ένα
στην Τύρνα Θεσσαλίας και το άλλο στο Καρπενήσι. Το Φροντι­
στήριο του Καρπενησίου μετά την επιδρομή των Γερμανών στην
Ευρυτανία αναγκάστηκε να καταφύγει στο απρόσιτο χωριό Τρο-
βάτο.
Το πρώτο λειτούργησε κάτω α π ' τη διεύθυνση της παιδαγω­
γού Ρόζας Ιμβριώτη και το δεύτερο με συνδιευθυντές τους
παιδαγωγούς Κώστα Δ. Σωτηρίου και Μιχ. Παπαμαύρο. Σκοπός
της λειτουργίας των δυο Φροντιστηρίων ήταν «ο καταρτισμός
προσωρινών δασκάλων για τα σχολεία του 1ου βαθμού (Δημοτι-

55
 κά)». Ήταν φοβερές οι ελλείψεις όχι μόνο των σχολείων της
υπαίθρου αλλά και των αστικών κέντρων σε διδακτικό προσωπι­
κό, έτσι που η λειτουργία τους να είναι προβληματική. Και με
την απόφαση της αυτή η ΠΕΕΑ πήγαινε να καλύψει, όσο ήταν
μπορετό, τα κενά αυτά, επανανδρώνοντας τα σχολεία, πρώτιστα της
Ελεύθερης Ελλάδας, με νέους δασκάλους.
Πέρ' απ' την άλλη εργασία τους, τα δυο Φροντιστήρια στη
διάρκεια της λειτουργίας τους άρχισαν να επεξεργάζονται και να
καταρτίζουν, με τη συνεργασία και των σπουδαστών, από ένα
αναγνωστικό του Δημοτικού. Είχε γίνει εξόφθαλμη πια η ανάγκη
για τη συγγραφή των αναγνωστικών αυτών. Τα παιδιά των
σχολείων της σκλαβωμένης αλλά και της Ελεύθερης Ελλάδας
δεν είχαν άλλα βιβλία έξω από κείνα της 4ης Αυγούστου, με τη
γνωστή συνθηματολογία και φασιστική προπαγάνδα. Κι όλοι το
'βλεπαν πως η καινούργια πραγματικότητα, που είχε προκόψει
μέσα απ' τον ένοπλο αγώνα του λαού μας, έτσι μάλιστα καθώς
βιωνόταν κάθε μέρα απ' τα παιδιά, ήταν απαραίτητο να εκφράζε­
ται και μέσα στα βιβλία τους.
Έτσι, στη διάρκεια της λειτουργίας των δυο Φροντιστηρίων
άρχισε να συγκεντρώνεται το κατάλληλο υλικό και να επεξεργά­
ζεται από επιτροπές, που ορίστηκαν από τη διεύθυνση του κάθε
Φροντιστηρίου. Δεν ξέρω τη σύνθεση της επιτροπής του Παιδα­
γωγικού Φροντιστηρίου Τύρνας. Οπωσδήποτε στη συντακτική
επιτροπή θα μετείχε η Ρόζα Ιμβριώτη. Η συντακτική επιτροπή
για το αναγνωστικό του Φροντιστηρίου Καρπενησιού-Τροβάτου
απαρτίστηκε από το Μιχ. Παπαμαύρο, ως πρόεδρο, και τους:
Γιώργο Μυρισιώτη, δάσκαλο που δίδασκε πρακτικές ασκήσεις
στους σπουδαστές του Φροντιστηρίου, και Χάρη Σακελλαρίου,
σπουδαστή τότε του Φροντιστηρίου.
Λίγο μετά τη λήξη της λειτουργίας τους και τα δυο Φροντι­
στήρια είχαν κιόλας έτοιμα τα αναγνωστικά τους. Η Ρόζα
Ιμβριώτη το αναγνωστικό για τις τάξεις Γ΄ και Δ΄ του Δημοτι­
κού, που εκδόθηκε με τίτλο «Τ' ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ», και ο Μιχ.
Παπαμαύρος το αναγνωστικό για τις τάξεις Ε΄ και ΣΤ΄ του
Δημοτικού με τίτλο «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ».
Και τα δυο περιέχουν ύλη τόσο απ' την πνευματική μας

56
παράδοση, όσο και από την πραγματικότητα της εποχής, όπως
είχε διαμορφωθεί μετά την εισβολή των φασιστικών στρατευμά­
των στη χώρα μας. Βρίσκουμε σ' αυτά κείμενα του Διον.
Σολωμού, του Γιάννη Βλαχογιάννη, του Κωστή Παλαμά, του Κ.
Κρυστάλλη, του I. Πολέμη, του Στεφ. Μαρτζώκη, όπως και
άλλων επώνυμων ή και ανώνυμων συγγραφέων, βγαλμένα τούτα
τα τελευταία μέσ' απ' τη φωτιά του απελευθερωτικού Αγώνα και
την πικρή εμπειρία της Κατοχής. Έτσι, συναντούμε σ' αυτά
κείμενα του Γ. Κοτζιούλα, του Γερ. Σταύρου, του Α. Σπήλιου,
του ίδιου του Μ. Παπαμαύρου, καθώς και του Γ. Μυρισιώτη και
του Χάρη Σακελλαρίου.
Θεματολογικά τα δυο αναγνωστικά αγκαλιάζουν σχεδόν
όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και της
κοινωνικής ζωής στην Ελεύθερη Ελλάδα και κυρίως εκείνους
που είναι δυνατό να ενδιαφέρουν και να συγκινούν το παιδί,
όπως ο «τηλεβόας», οι μάχες των ανταρτών του ΕΛΑΣ, η
κίνηση και η ζωή των Αετόπουλων, οι διάφορες εκδηλώσεις της
Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, της Εθνικής Αλληλεγγύης, της ΕΠΟΝ
κ.ά. Η βελτίωση των συνθηκών της ζωής του χωριού ήταν μέσα
στα πλαίσια της γενικής προσπάθειας και δεν ήταν δυνατό να
λείπει από τέτοιου είδους αναγνωστικά.
Μερικά από τα κείμενα και των δυο αναγνωστικών ίσως να
μην πρόφτασαν να επεξεργαστούν όσο θα χρειαζόταν. Κανένας
όμως δεν είναι δυνατό ν' αρνηθεί σ' αυτά την αμεσότητα, την
καυτή εμπειρία της ζωής και την προσαρμογή τους στην αντιλη­
πτικότητα και την αισθαντικότητα της ηλικίας των παιδιών στα
οποία απευθύνονταν. Και οπωσδήποτε αποτελούν και τα δυο
σημαντικά ντοκουμέντα της προσπάθειας της ΠΕΕΑ για μόρφω­
ση των Ελληνόπουλων στα δύσκολα εκείνα χρόνια κι απαραίτη­
τα στοιχεία για την ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης.
Ειδικότερα το αναγνωστικό «Τ' ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ» χωρίζεται
σε δυο μέρη. Το πρώτο περιλαμβάνει κείμενα «Από τους εθνι­
κούς μας αγώνες» και το δεύτερο «Από την κοινωνική ζωή».
Είναι ευδιάκριτη η αμεσότητα των κειμένων του Α΄ μέρους. Οι
τίτλοι των κεφαλαίων του είναι χαρακτηριστικοί:

57
 1. Ο ύμνος στην Ελευθερία, του Δ. Σολωμού
2. Το Σουλιωτόπουλο, του Γ. Βλαχογιάννη
3. Η Σουλιωτοπούλα, του Γ. Βλαχογιάννη
4. Η «Φωλιά» των Αετόπουλων
5. Η ιστορία των «Αετόπουλων»
6. Τ' Αετόπουλα (ποίημα)
7. Τι πρέπει να κάνει ένα σωστό Αετόπουλο
8. Αντάρτες στο χωριό
9. Ο τηλεβόας
10. Καισαριανή
11. Καισαριανή (ποίημα)
12. Αιφνιδιασμός
13. Αδέρφια, τούτην άνοιξη (ποίημα)
14. Η μάχη της σοδειάς
15. Βροντάει ο Όλυμπος (ποίημα)
16. Έτσι πολεμάει η Αθήνα
17. Ο αγωγιάτης
18. Το ΕΑΜ
19. Το ΕΑΜ (ποίημα)
20. Στα βλάχικα κονάκια
21. Δούλεψα και θα δουλέψω ακόμα
22. Το παράπονο της μάνας
23. Εθνική Αλληλεγγύη
24. Δεν πρέπει κανένα παιδί να πεθάνει της πείνας
25. Η ιστορία του Σχολείου των Αναλφάβητων
26. Ο ΕΛΑΣ
27. Ο ΕΛΑΣ καθαρίζει τους προδότες
28. Ο προσκυνημένος
29. Η κατάρα (ποίημα)
30. Ο κλήρος
31. Η 25 Μαρτίου
32. Ελληνόπουλα (ποίημα)
33. Ακριβώς όπως και το '21
34. Η ΕΠΟΝ
35. Η ΕΠΟΝ (ποίημα)
36. Τι μας είπε ο Χ.Β., ο Επονίτης...

58
 37. Π ώ ς ζει στο 3/7 σύνταγμα ιππικού ο επονίτικος
έφιππος υποδειγματικός ουλαμός.
38. Η ζωή των Αετόπουλων της Καρδίτσας
39. Στους πιονιέρηδες (ποίημα)
40. Το τραγούδι της Ε Π Ο Ν
4 1 . Η Αυτοδιοίκηση έκανε το χωριό πολιτεία

Τα θέματα των κεφαλαίων του Β΄ μέρους είναι τα περισσότε­

ρα παρμένα από την καθημερινή ειρηνική ζωή κι έχουν έναν
τόνο νοσταλγίας για κάτι που δεν έχει τη δυνατότητα στις
δύσκολες ώρες που όλοι περνούν να υποστασιοποιηθεί. Έ τ σ ι ,
διαβάζουμε τα κεφάλαια: Οι εφτά τεμπέληδες — Ο πράσινος
πάγκος — Η εξοχή (ποίημα του Στ. Μαρτζώκη) — Το μαστορό-
πουλο — Ο σκάρος (ποίημα του Κρυστάλλη) — το ποίημα
«Εμπρός» του Παλαμά — Τα κάλαντα — Ο δάσκαλος του
χωριού — Σε μια πιστή Ελληνίδα, του Πούσκιν — Π ω ς σώθηκε
το Δαφνοχώρι — Το χωριό (ποίημα του Πολέμη) — Ποιος είναι
ο πλησίον — Η ιστορία της βελανιδιάς — Οι μέλισσες —
Πεταλούδα και μέλισσα (ποίημα του Πολέμη) — Ο ήλιος — Το
καλοκαίρι (ποίημα του Κ. Παλαμά).
Δίνουμε εδώ ενδεικτικά μερικά από τα ποιητικά και πεζά
κείμενα του αναγνωστικού « Τ ' Α Ε Τ Ο Π Ο Υ Λ Α » :

ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ

Έν' άλσος, που των δέντρων του τα φύλλα

φωλιές γι' αηδόνια μόνο είχαν φουντώσει
θανάτου κάθε τόσο ανατριχίλα
το συνταράζει πριν να ξημερώσει.

Όρθρος βαθύς. Βουβή μια συνοδεία

λεβέvτικa κορμιά αλυσοδεμένα
από τον ύπνο ξάφνου σηκωμένα
βαδίζουν τη στερνή τους την πορεία.

59
 Λεβέντες, που δεν είχαν άλλο κρίμα
παρά της λευτεριάς τη φλόγα εντός τους
κι ήτανε φως το κάθε αγνό τους βήμα
και δικαιοσύνη ο πόθος ο κρυφός τους.

Αυγούλα, απ' την ψυχή τους πάρε μύρα

και φως απ' το λαμπρό το μέτωπο τους
και στρώσε τους τα ρόδα σου πορφύρα
και τα θαμπά σου πέπλα σάβανο τους.

Μακάβρια τη γαλήνη ομοβροντία

από ντουφέκια βάρβαρα εκεί κράζει.
Τινάζεται απ' τον ύπνο η συνοικία
κι ω! ξέρει τι σημαίνει και στενάζει.

Κι όταν προβάλλει ημέρα, ξεχωρίζει

κάθε διαβάτης με θολό το βλέμμα
μια πορφυρή γραμμή, που ανθοστολίζει
το μονοπάτι με ρανίδες αίμα.

Το μονοπάτι αυτό, που 'χει χαράξει

το αίμα σας, αδέρφια, θα πλατύνει
γιγάντια λεωφόρος θα φαντάξει
απ' όπου βγαίνει ο ήλιος ως που δύνει.

Για χωρούν τα πλήθη να περάσουν

των σκλάβων τα βαριά τυραγνισμένα
να πάνε προς το φως, να ξαποστάσουν
απ' τη σκλαβιά τους, τέλος, λυτρωμένα.

Στον πίνακα των περιεχομένων αναφέρεται ότι το ποίημα το

έγραψε η Ρέα. Πίσω απ' το ψευδώνυμο αυτό κρύβεται η γνωστή
ποιήτρια Σοφία Μαυροειδή - Παπαδάκη. Ό π ω ς κάτω απ' το
ψευδώνυμο Βασίλης κρύβεται κι ο δημιουργός του παρακάτω
ποιήματος:

60
 Αδέρφια, τούτην άνοιξη πουλιά δεν κελαηδούνε
μον' κελαηδούνε τ' άρματα, λαλούνε τα ντουφέκια.
Το λένε οι συναγωνιστές ψηλά στα κορφοβούνια.
Δεν είναι οι σαραντάπηχοι, του μύθου οι αντρειωμένοι
που λάμπαν από τα χρυσά και τα πολλά τσαπράζια
μον' είναι οι φτωχογέννητοι κι οι φτωχοαναθρεμμένοι
εργάτες και γραμματικοί, βοσκοί και ζευγολάτες.
Μα 'χουνε χέρια σίδερο, μα 'χουν καρδιές ατσάλι
μα 'χουν τον ίδρο της δουλειάς στεφάνι στα μαλλιά τους
και λάμπουν από λεβεντιά κι απ' τη χαρά της νίκης
γιατί χαλούνε τον εχτρό, σκοτώνουν τους τυράννους.

Γεια σου, χαρά σου, λεβεντιά, το νέο Εικοσιένα!

Παιδιά του ελληνικού λαού, χυμάτε αδερφωμένα
πάρετε δίπλα τα βουνά και παγανιά τους κάμπους
χτυπάτε τ' άνομα θεριά, φασίστες και προδότες
να φέρετε τη λευτεριά, να καθαρίσει ο τόπος
να 'ρθει και πάλι η άνοιξη, να 'ρθουν τα χελιδόνια
να 'ρθουν και τα λαμπρόγιορτα με τη γλυκιάν Ειρήνη.

Από τα πεζά κείμενα του βιβλίου παραθέτουμε τα παρακά­

τω:

ΑΙΦΝΙΔΙΑΣΜΌΣ

Δώδεκα με δεκατρείς του Απρίλη.

— Απόψε, παιδιά, θα πάμε!
Αυτά τα λίγα λόγια μας είπε ο ταγματάρχης και καταλάβαμε.
Θα πάμε να χτυπήσουμε. Το ζητήσαμε πολλές φορές αυτό και μόνο
απόψε θα ικανοποιηθούμε. Θα πάμε στο ύψωμα που έχουν οι
Γερμανοί απέναντι στο Μουζάκι, πάνω από το εικόνισμα. Πρέπει
να δώσουμε ένα μάθημα σ' αυτούς τους παλικαράδες, τους Γερμα­
ναράδες απέναντι, που πολεμούν σαν αστακοί και πίσω απ' τα
σίδερα και τα συρματοπλέγματα. Απόψε θα πάμε επιτέλους!
Ετοιμαζόμαστε σιγά-σιγά. Οι αξιωματικοί μάς λένε μερικά
λόγια. Είμαστε έτοιμοι. Οπλίζουμε τα όπλα, παίρνουμε χειροβομβί­
δες.

61
 Ξεκινάμε χωρισμένοι σε ομάδες και προχωρούμε σύμφωνα με
το σχέδιο.
Μέσα μας η καρδιά μας πάει να σπάσει. Επιτέλους θα
βρεθούμε κοντά με τους Γερμανοφασίστες, θα μας νιώσουν για
καλά, θα τους χτυπήσουμε, θα ξεπληρώσουμε κείνο που τους
χρωστάμε. Στις χιλιάδες σφαίρες που μας ρίχνουν καθημερινά θ'
απαντήσουμε μια για πάντα.
Εχουμε κρατήσει καλή σημείωση. Τους ξέρουμε πόσοι είναι,
πόσες σειρές συρματοπλέγματα έχουν, πού κοιμούνται, τί όπλα
έχουν.
Απόψε λοιπόν!
Σερνόμαστε με την κοιλιά. Είμαστε όλο προσοχή. Ανεβαίνουμε
πάντα. Κοιτάζουμε τα ρολόγια μας. Στις 11 ακριβώς πρέπει να
βρισκόμαστε στην κορυφή. Ετσι τα κανονίσαμε κι έτσι πρέπει να
γίνει.
Δίπλα μου ο συναγωνιστής Χρίστος είναι άρρωστος. Εχει
ιδρώσει από τον πυρετό και τον κόπο. Μα τα μάτια του δες μες στη
νύχτα πώς λάμπουν! Μίσος και λαχτάρα, εκδίκηση και πείσμα
δείχνουν. Είναι η ορμή του νέου εκδικητή, είναι η δίψα της
λευτεριάς, είναι η θέληση να νικήσουμε αυτό που καθρεφτίζεται
στα μάτια του.
Πρέπει να φτάσουμε στα συρματοπλέγματα πριν μας πάρουν
είδηση.
Ακόμα τρία μέτρα και φτάνουμε. Διακρίνουμε κιόλας το
Γερμανό, που φυλάει σκοπός. Ύστερα θα ριχτούμε με ης χειροβομ­
βίδες, τ' αυτόματα. Προχωρούμε σέρνοντας κι ανεβαίνουμε. Ούτε
πετραδάκι δεν κουνιέται.
Ξαφνικά ο άρρωστος μας βήχει. Η γρίπη, ο βήχας του.
Μας κατάλαβαν. Πετιόμαστε πάνω σα λάστιχα κι ορμούμε.
Ρίχνουμε τις χειροβομβίδες, χτυπούμε με τ' αυτόματα, πηδάμε τα
συρματοπλέγματα.
Ακούγονται βρισιές, κατάρες και λίγοι πυροβολισμοί.
Ύστερα πάλι ησυχία.
Μερικοί Γερμανοί σκοτώθηκαν, άλλοι τραυματίστηκαν, άλλοι
το έσκασαν.
Το ύψωμα είναι δικό μας. Λεύτερο από τη φασιστική βρώμα.

62
 Συμμαζεύουμε το υλικό που πήραμε: όλμο βαρύ, πολυβόλα,
μυδράλια κι άλλα.
Πρέπει όμως να φύγουμε πάλι. Το ύψωμα θα τ' αφήσουμε,
έτσι είναι η διαταγή.
Φεύγοντας κοιτάμε προς τον κάμπο. Βαθιά τα Τρίκαλα.
Κάποια φώτα πηγαινοέρχονται μέσα στην πόλη. Θα είναι οι
Γερμανοί ή οι προδότες Ράλληδες, που ψάχνουν στα σπίτια.
Σφίγγεται η καρδιά μας. Ορκιζόμαστε εκδίκηση. Φεύγουμε.

Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Σήμερα το πρωί, καθώς πήγαινε ο δάσκαλος στο σχολείο,

αντίκρισε στη μέση της πλατείας πολύν κόσμο μαζεμένο. Πλησίασε
και βλέπει έναν έμπορο, να προσπαθεί να βγάλει το αμάξι με τις
πραμάτειες του μέσα από το βούρκο. Μα όσο έσπρωχνε, τόσο το
άλογο κι οι ρόδες βυθίζονταν πιο πολύ.
Ο έμπορος διαμαρτυρόταν και βλαστημούσε την ώρα που
ξεκίνησε να 'ρθει στο χωριό.
Ο κόσμος γύρω τον κοίταζε και δε μιλούσε, μα ούτε κινήθηκε
κανείς για να τον βοηθήσει.
Ένας όμως, ο μπαρμπα - Στάθης, ο κρεοπώλης, κάπως θύμωσε
κι είπε στον έμπορο:
— Για να σου πω... Σαν πολλά τα λες. Ποιος σε κάλεσε να
'ρθεις στο χωριό μας; Δε σώνει που μας έπιασες τώρα τόση ώρα
την πλατεία και δεν μπορούμε να κινηθούμε, παρά βλαστημάς
κιόλας. Καλά θα κάνεις, άνθρωπε μου, να φύγεις και να μην
ξαναπατήσεις εδώ!

Ο δάσκαλος άκουσε τα λόγια κι απόρησε. Ο μπαρμπα - Στάθης, που είναι τόσο λογικός, λ
Πλησίασε τον έμπορο και του είπε:

— Ακουσε, φίλε! Έχεις δίκιο. Κι ούτε σε διώχνουμε απ' εδώ.

Να, τώρα θα σε βοηθήσουμε όλοι μαζί, να βγάλεις το αμάξι σου
από το βούρκο.
Κι αμέσως ο δάσκαλος πιάνει και σπρώχνει την αριστερή

63
ρόδα. Ολοι μαζί τότε έτρεξαν να βοηθήσουν. Σε λίγο το αμάξι και
το άλογο είχαν βγει από το βούρκο.
Το μεσημέρι ο έμπορος, κατακουρασμένος και καταϊδρωμένος,
κάθισε στο καφενείο και κουβέντιαζε με το δάσκαλο και τους
άλλους.
— Γι θα πει αυτό, να μην ξανάρθω; Και τότε σεις από πού θ'
αγοράζετε τα πράγματα σας; Δε θα 'ρθω εγώ σήμερα, δε θα 'ρθει
αύριο ο άλλος και στο τέλος δε θα πατά κανείς εδώ.
— Μα, ξέρεις, έβρεξε χτες και γι' αυτό είναι έτσι, είπε ο
μπαρμπα-Μαθιός, ο μάγειρος.
— Δε βαριέσαι!... Το ξέρω το χωριό σας κι από το καλοκαίρι.
Τόσο κακόδρομος, που βουτιέμαι πάλι στη σκόνη ως τα γόνατα.
Χάλασα μια ρόδα τις προάλλες. Χάθηκαν στον τόπο σας λίγα
παλικάρια, να φτιάξουν το δρόμο; Δεν έχετε ΕΠΟΝ;
Ο δάσκαλος δε μίλησε.

Το απόβραδο πήγε ο δάσκαλος στη συγκέντρωση της ΕΠΟΝ

κι είπε:
— Είδατε, συναγωνιστές και συναγωνίστριες, πώς ντροπιαζό­
μαστε; Και τα δικά μας ζώα κι οι άνθρωποι υποφέρουν κι οι ξένοι
που έρχονται με πραμάτειες κοιτάζουν πώς να φύγουν. Στο χέρι
μας είναι να τα διορθώσουμε όλα.
Τότε ο γραμματέας της ομάδας είπε:
— Και βέβαια είναι στο χέρι μας. Θα βάλουμε εμείς οι
Επονίτες και τα Αετόπουλα την προσωπική μας εργασία. Ας
βάλουν κι οι πατέρες μας τα υλικά: πέτρες, χώμα κι ό,τι άλλο
χρειάζεται και θα διορθωθεί ο κεντρικός δρόμος.
Το βράδυ, στη συγκέντρωση του Ε AM, γίνηκε λόγος. Ολοι οι
μεγάλοι χειροκρότησαν την απόφαση των παιδιών και προσφέρθη­
καν κι αυτοί κι η Αυτοδιοίκηση να προσφέρουν και υλικά και
προσωπική εργασία.
Μέσα σε 10 μέρες η πλατεία του χωριού είχε πλακοστρωθεί.
Πόσο άλλαξε! Την έβλεπαν άντρες και γυναίκες και δεν τη
χόρταιναν.
— Τώρα, έλεγαν όλοι, να φτιάξουμε και τους γύρω δρόμους.

64
 Και σιγά-σιγά, όλοι μαζί, έφτιαξαν τους περισσότερους δρό­
μους, γιατί καθένας τώρα ήθελε να περνά καλός δρόμος από το
σπίτι του, για να ομορφύνει και να πάρει αξία κι αυτό.
Φύτεψαν δέντρα γύρω από την πλατεία κι έκαμαν δεντροστοι-
χία στον κεντρικό δρόμο. Κανείς πια δε λογαριάζει έξοδα και
κόπους. Ολοι θέλουν να στολιστεί το χωριό.

Την άνοιξη πέρασε πάλι ο έμπορος! Έμεινε με το στόμα

ανοιχτό.
— Μπράβο! είπε. Το χωριό πια είναι πολιτισμένο.
Η ΕΠΟΝ με το δάσκαλο καμάρωναν, γιατί αυτοί πρώτοι
έδωσαν το καλό παράδειγμα.

Ίσως η μόνη παρατήρηση, που θα μπορούσε κανένας να

κάνει για τούτα τα κείμενα, είναι πως θα γίνονταν περισσότερο
αφομοιώσιμα από παιδιά μεγαλύτερων τάξεων. Αλλά η δυσκολία
ενός κειμένου δεν είναι πάντα το ασφαλέστερο κριτήριο για τον
προσδιορισμό της ηλικίας στην οποία απευθύνεται. Η άμεση
εμπειρία κι η βίωση του γεγονότος ή των καταστάσεων που
περιγράφονται και που σ' αυτά αναφέρεται ένα κείμενο, σε
συνδυασμό με την ικανότητα του δασκάλου να απλοποιεί τα
πράγματα και να μεταδίδει στους μαθητές του τις συγκινήσεις
που ένα κείμενο περιέχει, κάνουν δυνατή την προσπέλαση ακόμα
και πολύ δύσκολων κειμένων και από παιδιά μικρότερης ηλικίας
από εκείνη για την οποία ίσως αρχικά γράφτηκαν. Κι εδώ η
αλήθεια κι η βιωματικότητα των κειμένων είναι από τις αρετές
που παραμερίζουν κάθε είδους τέτοια εμπόδια.
Το αναγνωστικό των τάξεων Ε΄ και ΣΤ΄ «ΕΛΕΥΘΕΡΗ
ΕΛΛΑΔΑ» δείχνει πως είναι γραμμένο με περισσότερη προσοχή.
Στο εξώφυλλο του γράφει:

Μ. ΠΑΠAMΑΥΡΟΥ
ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ
ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ Ε΄ΚΑΙ ΣΤ΄ΤΑΞΗΣ
ΕΚΔΟΣΗ ΠΕΕΑ
1944

65
 Στην τρίτη σελίδα, κάτω από τον τίτλο, αναγράφεται η
δεύτερη στροφή από τον «Ύμνο εις την Ελευθερία» του Διον.
Σολωμού.
Στον πρόλογο του βιβλίου τονίζεται πως το βιβλίο είναι
«ένα από τη σειρά που έχει υπόψη της η ΠΕΕΑ να εκδώσει»,
πως «συντάχτηκε από τον παιδαγωγό συναγ. Μ. Παπαμαύρο με
τη συνεργασία και άλλων εκπαιδευτικών, συνεργατών του στο
Παιδαγωγικό Φροντιστήριο Καρπενησίου» κι «εγκρίθηκε με ελα­
φρές τροποποιήσεις απ' τις αρμόδιες υπηρεσίες της ΠΕΕΑ». Πως
«προορίζεται για αναγνωστικό της Ε΄ και ΣΤ΄ τάξης του δημοτι­
κού σχολείου», αλλά και πως «μπορεί να διαβαστεί κι από παιδιά
της μέσης παιδείας σαν ελεύθερο ανάγνωσμα». Και παρακάτω,
προσδιορίζοντας το περιεχόμενο και τη φυσιογνωμία του, η
αρμόδια επιτροπή γράφει:
«Είναι βιβλίο του αγώνα. Βγήκε μέσα από τον απελευθερω­
τικό και λαολυτρωτικόν αγώνα του ελληνικού λαού και απηχεί
το ηρωικό πνεύμα του, τον πόθο για τη λευτεριά, τη θυσία και
την παλικαριά. Είναι ένα βιβλίο που εκφράζει πολύμορφα την
ψυχή του επαναστατημένου λαού μας και απεικονίζει το παλλαϊ­
κό ξεσήκωμα ενάντια στους καταχτητές».
Είναι φυσικό λοιπόν να λείπουν από το βιβλίο τούτο οι
ειδυλλιακές ή βουκολικές εικόνες της ήσυχης ζωής του χωριού ή
της πόλης ή κείμενα που αναφέρονται σε λεπτές οικογενειακές ή
κοινωνικές σχέσεις και σε προβληματισμούς, που θα είχαν θέση
σε μια άλλη ίσως εποχή. Εδώ όλα είναι βγαλμένα μέσ' από τη
φωτιά του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, κομμάτια είναι πυρα­
κτωμένου μάγματος, που τινάχτηκε από τον ηφαιστειακό κρατήρα
της ψυχής του λαού, καυτό απόσταγμα πικρής εμπειρίας από
απόγνωση κι αποκοτιά, πρωτόφαντο αναφτεράκισμα για φως και
λευτεριά.
Περιλαμβάνει το αναγνωστικό τούτο κείμενα δόκιμων και
μη συγγραφέων, όλα, φυσικά, ανυπόγραφα και για τούτο μας
φέρνουν σε δύσκολη θέση προκειμένου να ορίσουμε τους δη­
μιουργούς τους. Πάντως ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου γράφτηκε
από τον ίδιο το Μιχ. Παπαμαύρο, όπως ξεχωρίζουν επίσης τα

66
ποιήματα του Βασίλη Ρώτα, του Νίκου Καρβούνη και της
Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη.
Στα περιεχόμενα του, εκτός από τον πρόλογο, διαβάζουμε τους
παρακάτω τίτλους των κεφαλαίων του:

ΠΟΙΗΜΑΤΑ:

Ο Ύμνος του ΕΑΜ, του Β. Ρώτα

Στην Πίνδο, αγνώστου
Το τραγούδι του αντάρτη, του Χ. Σακελλαρίου
Το ποτάμι, αγνώστου
Το Ελληνόπουλο, του Χ. Σακελλαρίου
Καισαριανή, της Σ. Μαυροειδή-Παπαδάκη
Βροντάει ο Όλυμπος, του Ν. Καρβούνη
Το μήνυμα της, αγνώστου, του Παναγή Λεκατσά
Πένθιμο Εμβατήριο
Καμαρωτά, χαρούμενα τα νιάτα, της Σ. Μαυροειδή-Παπα­
δάκη
Ήρθαν φουσάτα βάρβαρα στα λεύτερα βουνά μας, αγνώ­
στου
Η μάνα του αντάρτη, του Χ. Σακελλαρίου
Λεύτερα νιάτα, του Χ. Σακελλαρίου
Ύμνος του ΕΛΑΣ, του Χ.Σακελλαρίου
Ύμνος ΕΠΟΝ, του Χ. Σακελλαρίου
Της Καλλιθέας η μάχη, αγνώστου
Επίγραμμα, Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη
Σα θρύλος, Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη
Στο βασανισμένο λαό
Ύμνος της ΠΕΕΑ, των Γερ. Σταύρου-Αλ. Μυριαλή
Ύμνος της Εθνικής Αλληλεγγύης, αγνώστου

Δίνουμε εδώ χαρακτηριστικά δείγματα των ποιητικών κειμέ­

νων του βιβλίου:

67
 ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Η ΜΑΧΗ

Αχνίζει το αίμα σου, στον ιερό αγώνα μας θυσία

θεμέλιο του λαού, που διαλεί του φασισμού τα σκότη.
Λαογέννητη, του λυτρωμού σημαιοφόρα συνοικία
σάλπισμα εγερτήριο στη σκλάβα ανθρωπότη.

Δακρύζει στ' όνομα σου του κόσμου η νεολαία

κι όλοι θωρούμε τη γροθιά σου τη σφιγμένη.
Με περηφάνια διαλαλούμε: «Η Καλλιθέα
μες στη σκλαβιά αφέντη το λαό της σταίνει».

Κολάν τα χρόνια λεύτερα, της γιαγιάς το παραμύθι

για Ελασίτες θα μιλά, που πάλεψαν σα βράχοι.
Και στα σχολειά θα φουρτουνιάζουν των παιδιών τα στήθη
σαν αρχινά ο δάσκαλος: «Της Καλλιθέας η μάχη...»

ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ

Στους 10 ήρωες της Καλλιθέας

Ολόγυρα μας προδοτών κάθε λογής φουσάτα

και δέκα μόνο εμείς παιδιά σε χάνι νέας Γραβιάς.
Μ' ανεμισμένο φλάμπουρο τ' ατίμητα μας νιάτα
σύραμε το λεβέντικο χορό της λευτεριάς.

Κι αφού τριγύρω στρώσαμε τη γη μ' οχτρού κουφάρια

μ' ένα τραγούδι αφήσαμε την ύστερη πνοή.
Διαβάτη, δώσ' το μήνυμα: Σα γνήσια παλικάρια
για την Ελλάδα πέσαμε κι οι δέκα εδώ νεκροί.

68
 Η ΜΑΝΑ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΗ
ή
Γράμμα για το βουνό

Παιδί μου, αυτού που πολεμάς, στ' απάτητα βουνά

φτερούγα ας σου είναι η ευχούλα μου και στέρεο μετερίζι.
Πάντα το δίκιο του ραγιά το νου σου ας κυβερνά
κι η λευτεριά το βήμα σου τ' αδείλιαστο ας ορίζει.

Ρήμαξε το σπιτάκι μας, η ρούγα, η γειτονιά

κι η μαύρη νύχτα της σκλαβιάς πέτρα και μας βαραίνει.
Μα σφίγγω, γιε μου, την καρδιά μες στον πικρό χιονιά
κι η ελπίδα, σπίθα ακοίμητη, τον κόρφο μου ζεσταίνει.

Μη σου κρατήσει την ορμή το σπίτι και το βιος

κι οι λιόκαλλες οι αγάπες σου κι ο πόνος ο δικός μου.
Σαν πάνω απ' το κεφάλι μας φρουμάζει ο φασισμός
πίκρα και δάκρυ είν' οι χαρές, κόλαση οι αυγές του κόσμου.

Χύμηξε σαν το γέρακα, σαν τον αϊτό μπροστά

με τα ζωστά σου τ' άρματα, με το βαρύ ντουφέκι
κι όπου προδότης, τύραννος την άλυσο κρατά
γίνε φωτιά και σύννεφο, βροντή κι αστροπελέκι.

Έτσι μια μέρα, μιαν αυγή, σα σβήσει ο φασισμός

και θα χτυπούν ανάσταση της χώρας οι καμπάνες
να φτάσεις, γιε μου, νικητής και φως και λυτρωμός
κι εγώ να κλαίω απ' τη χαρά μαζί μ' όλες τις μάνες...

Χ. Σακελλαρίου

Στον πίνακα εξάλλου των πεζών κειμένων του βιβλίου

περιλαμβάνονται τα παρακάτω κεφάλαια:
Το ΕΑΜ, όπου δίνεται με απλά λόγια το ιστορικό της
συγκρότησης του.
Όταν η πείνα θέριζε την Αθήνα (αφήγημα)

69
 Έτσι ξεκινήσαμε (αναμνήσεις του συναγωνιστή καπετάνιου
Σ. Μπεγνή.
Ο λαός της Αθήνας, όπου δίνεται παραστατικά και περιλη­
πτικά η εποποιία των αγωνιζόμενων ενάντια στη φασιστική βία
συνοικιών της Αθήνας.
Ο καπετάν Τρομάρας, αφήγημα του Γ. Μυρισιώτη
Ένα γράμμα
Σωστό παλικάρι (διήγημα)
Το τραγούδι του θανάτου, αφήγημα για μια εκτέλεση στην
Καισαριανή
Το Αετόπουλο, διήγημα του Χ. Σακελλαρίου
Μια Πρωτομαγιά (χρονικό)
Οι 120 του Αγρινίου (χρονικό)
Ο μικρός σωτήρας, διήγημα του Χ. Σακελλαρίου
Κάθε νύχτα στους δρόμους της Καλλιθέας
Όταν πρωτομπήκα στην Ελεύθερη Ελλάδα
Η ανταρτομάνα, διήγημα της Τερψιχόρης Γουβέλα
Αθήνα, η πόλη του ηρωισμού (χρονικό)
Η αδούλωτη Αθήνα δε θα επιστρατευθεί (αναδημοσίευση)
Ελληνοπούλες στ' άρματα (αναδημοσίευση)
Πολεμά η Καλλιθέα (χρονικό)
Το προσκύνημα (αφήγημα)
Η απολύτρωση του ελληνικού λαού (αφήγηση)
Λαϊκό δικαστήριο (αφήγηση)
Μέσα στο τρένο (διήγημα)
Η ίδρυση της ΠΕΕΑ (χρονικό)
Στις 8 Αυγούστου 1944 (χρονικό), του Χ. Σακελλαρίου
Της ψυχής η δύναμη (χρονικό), του Χ. Σακελλαρίου
Απ' εδώ πέρασαν Βούλγαροι (χρονικό)
Η επίσκεψη του Γραμματέα (χρονικό), του Χ. Σακελλαρίου
Τιμή στα θύματα του Αγώνα (χρονικό)
Ένας όρκος (χρονικό), του Χ. Σακελλαρίου

Δίνομε εδώ δειγματοληπτικά μερικά από τα κείμενα του

αναγνωστικού:

70
 ΕΤΣΙ ΞΕΚΙΝΗΣΑΜΕ

Αναμνήσεις του συναγωνιστή

καπετάνιου Σ. Μπεγνή

Βρισκόμουν τότε στη Στυλίδα. Ήταν Σεπτέμβρης του 1941.

Δούλευα εργάτης στο ιχθυοτροφείο και κει γνωρίστηκα με τους
δικούς μας. Αποφασίσαμε και οργανώσαμε σαμποτάζ στις γερμανι­
κές μεταφορές που γίνονταν από τη θάλασσα. Κοντά στ' άλλα,
καταστρέφαμε και την καύσιμη ύλη, που ξεφόρτωναν στο λιμάνι οι
Γερμανοί.
Μια μέρα όμως, πετώντας στη θάλασσα τρία βαρέλια με
μπενζίνα, δεν κατάφερα να βουλιάξω το ένα. Όπως κι αν προσπά­
θησα, το βαρέλι δεν πήγαινε στον πάτο. Έπρεπε να ενεργήσω
γρήγορα, γιατί αλλιώς θα έπαιρναν είδηση οι Γερμανοί και τότε
ήμουνα χαμένος. Έδεσα λοιπόν το βαρέλι σε μια βάρκα και
πήδησα κι εγώ μέσα μαζί με το βοηθό μου. Άρπαξα τα κουπιά και
άρχισα να τραβώ στ' ανοιχτά.
Μα οι Γερμανοί μας μυρίστηκαν κι άρχισαν να μας πυροβο­
λούν από τη στεριά. Την ίδια ώρα ξεκίνησε ένα βενζινόπλοιο κι
ερχόταν καταπάνω μας. Σε λίγο μας πιάσανε και μας μεταφέρανε
και τους δυο δεμένους στη Στυλίδα και από κει, την ίδια μέρα, στη
Λαμία.
Ο θάνατος θα ήταν η βέβαιη τιμωρία μας. Γι' αυτό έπρεπε να
κάνουμε γρήγορα και να ξεφύγουμε από τα χέρια τους.
Την τρίτη νύχτα της φυλάκισης μας φύλαγε νυχτερινός σκοπός
ένας Γερμανός, που στην πατρίδα του, χωρίς άλλο, θα ήταν
αγρότης. Του πιάσαμε κουβέντα. Του δώσαμε και τσιγάρο. Στο
τέλος του ζητήσαμε την άδεια να πάμε στη βρύση, που ήταν στην
αυλή της φυλακής, να πάρουμε νερό. Μας άφησε. Εμείς πήραμε
ένα κύπελλο, που είχαμε κοντά μας, για να πάμε τάχα να πάρουμε
νερό. Δεν ξαναγυρίσαμε όμως, γιατί όταν βγήκαμε στην αυλή,
πηδήσαμε τον τοίχο της μάντρας και το βάλαμε στα πόδια.
Πήραμε αμέσως τα βουνά. Επειδή όμως δε βρίσκαμε υποστή­
ριξη στα χωριά, γιατί ακόμα ήταν ανοργάνωτα, αναγκάστηκα να
περάσω στην Εύβοια. Οταν όμως έφτασα στο Ξηροχώρι, έμαθα

71
πως με καταδίωκε και η ιταλική αστυνομία. Έτσι, αποφάσισα να
ξαναπεράσω πάλι στη Ρούμελη.

Όταν έφτασα στο Μώλο, γνωρίστηκα με το Σπύρο Κακαβά

και αποφασίσαμε να βγούμε μαζί στο βουνό. Οικονομήσαμε ένα
αυτόματο όπλο και ένα μάνλιχερ. Πριν όμως βρούμε κι άλλα
παλικάρια, μας μυρίστηκαν οι Ιταλοί και βγήκαν με δικούς μας
χωροφύλακες να μας πιάσουν.
Έτσι, δώσαμε την πρώτη μας μάχη και κατορθώσαμε να
ξεφύγουμε από την κύκλωση που μας είχαν κάνει.
Αμέσως κατέβηκα μόνος μου στη Στυλίδα, για να μαζέψω κι
άλλα παιδιά. Με ακολούθησαν πέντε και μαζί τους τράβηξα πάλι
στο Μώλο.
Στη Χαλκωμάτα κυκλώσαμε το ιταλικό ταχυδρομείο. Σκοτώ­
σαμε τρεις Ιταλούς, κάψαμε ένα αυτοκίνητο και πήραμε τα πρώτα
μας λάφυρα: τρία όπλα και δυο πιστόλια.
Η πρώτη αυτή επιτυχία μου έδωσε τόσο θάρρος, που για μια
στιγμή νόμισα πως ήμουν ικανός να τα βάλω με ολόκληρη την
Ιταλία του Μουσολίνι. Αρχίσαμε τότε τη δράση μας στην περιοχή
Μώλου και Στυλίδας. Σχεδόν κάθε μέρα είχαμε μάχη με τους
Ιταλούς και κάθε μέρα ξεκαθαρίζαμε πολλούς απ' αυτούς!

Την εποχή αυτή, που εμείς πολεμούσαμε στις περιοχές αυτές,

ο Άρης με το Μπελή πολεμούσε πάνω στη Γκούρα. Αν και πολλές
φορές δοκίμασα να συναντηθώ μαζί του, δεν μπόρεσα όμως να το
πετύχω. Και μόνο ύστερα από πέντε μήνες σκληρές μάχες κατόρ­
θωσα να ενωθώ μαζί του.
Πολεμούσαμε τότε σα θεριά. Οργανώναμε τα χωριά, διαλύαμε
τις αστυνομίες, που βοηθούσαν τους Ιταλούς, και ήρθαμε σε επαφή
με την οργάνωση του ΕΑΜ της Λαμίας. Έτσι, με ενωμένες τις
δυνάμεις μας, κατορθώσαμε να οργανώσουμε το αντάρτικο και να
παρουσιάσουμε αληθινά θαύματα.
Αργότερα, όταν δημιουργήθηκε η 13 Μεραρχία, τοποθετήθηκα
καπετάνιος στο 3ο τάγμα του 36 Συντάγματος. Διοικητής του
τάγματος ήταν ο Χριστόφορος.
Την εποχή αυτή φτιάξαμε και το ΕΛΑΝ, δηλαδή το Ελληνικό

72
Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό. Στην αρχή εξοπλίσαμε τέσσερα
βενζινόπλοια με πoλυβόλa και γκράδες και αρχίσαμε τις επιθέσεις
ενάντια στα γερμανικά πλοία. Για να τους ξεγελούμε, τοποθετούσα­
με στα πλοία μας σωλήνες από σόμπες, έτσι που να νομίζουν πως
ήταν όλμοι.

Μέσα σ' ένα μήνα ο μικρούτσικος στόλος μας είχε καταστρέ­

ψει τις μεταφορές του εχθρού στο Μαλιακό και τον Παγασητικό
κόλπο. Kαι τα λάφυρα μας δεν ήταν λίγα. Σ' ένα μήνα είχαμε
κάψει τριάντα έξι εχθρικά πλοία και είχαμε πάρει τριακόσιες
χιλιάδες οκάδες καλαμπόκι, διακόσιες χιλιάδες οκάδες σιτάρι,
σαράντα χιλιάδες οκάδες πατάτες, πενήντα χιλιάδες οκάδες λάδι,
πέντε εκατομμύρια κουτιά τσιγάρα, πετρέλαια, μπενζίνες, όπλα
κλπ.
Οι Γερμανοί, για να γλιτώσουν από μας, έστελναν συχνά
μεγάλες ναυτικές δυνάμεις, να μας χτυπήσουν. Συχνά ήμαστε
υποχρεωμένοι να κάνουμε μαζί τους μικρές ναυμαχίες και πάντα
νικούσαμε.
Μια μέρα μάς ρίχτηκε ένα καταδιωχτικό με πλήρωμα ενενή­
ντα Γερμανοΐταλούς. Τους ξεκάναμε όλους. Μα την άλλη μέρα, εκεί
που ήμαστε αραγμένοι, μας επιτέθηκαν τρία αντιτορπιλικά και μας
χτυπούσαν είκοσι τέσσερις ώρες από τ' ανοιχτά. Όταν όμως
τραβήχτηκαν και πήγαν ν' αγκυροβολήσουν στον Άγιο Κωνσταντί­
νο, εμείς τους ριχτήκαμε από τη στεριά με αντιαρματικά και
πολυβόλα. Βουλιάξαμε το ένα και κάναμε ζημιές στα άλλα δυο.
Δώδεκα ώρες κράτησε αυτή η επιχείρηση.

Σε λίγο καιρό ήρθε μαζί μας και το Τάγμα της Φθιώτιδας.

Έτσι τώρα είχαμε δύναμη από εξακόσιους άντρες.
Πήραμε τη διαταγή να μπούμε στον Αλμυρό, όπου βρίσκονταν
απάνω-κάτω δυόμισι χιλιάδες Ιταλοί.
Στην αρχή τους προτείναμε να παραδοθούν, μα αρνήθηκαν.
Τότε στείλαμε κρυφά μέσα στην πόλη του Αλμυρού τριάντα
αντάρτες ντυμένους πολιτικά. Όλοι ήταν οπλισμένοι με χειροβομβί­
δες και νάρκες. Τους δώσαμε τη διαταγή, μόλις θα δίναμε το
σύνθημα, να ανατινάξουν τα πολυβόλα και τα οχυρά των Ιταλών.

73
 Έτσι, όταν τη νύχτα της 13-14 Αυγούστου δόθηκε το σύνθημα
και οι άντρες μας ρίχτηκαν από παντού στον Αλμυρό, ρίχτηκαν και
οι κρυμμένοι αντάρτες στα πολυβολεία και τα στρατιωτικά χτίρια.
Εφτά ώρες κράτησε η μάχη. Και μόνο τα ξημερώματα, που
άρχισαν να φτάνουν ιταλικές δυνάμεις με αεροπλάνα, τανκς και
πυροβολικό, τραβηχτήκαμε.
Είχαμε 4 νεκρούς και 36 τραυματίες. Οι Ιταλοί είχαν απάνω
από 600 νεκρούς και 8 αυτοκίνητα γεμάτα τραυματίες...

Τελειώνοντας εδώ, δεν μπορώ να μη θυμηθώ τα παλικάρια

του Τάγματος μου, που έδωσαν τη ζωή τους στις μάχες αυτές.
Τιμή και δόξα σ' αυτούς! Έπεσαν για την ελευθερία και την
ανεξαρτησία της Πατρίδας μας.
Φωτιά και τσεκούρι στο φασισμό και τους εθνοπροδότες.

(Διασκευή από το περιοδικό

της Ελεύθερης Ελλάδας «Αντάρτης»)

Η απλότητα κι η δωρικότητα του ύφους, σε συνδυασμό με

την αμεσότητα και την παραστατικότητα της αφήγησης, κάνουν
το κείμενο συναρπαστικό.

Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΤΡΟΜΑΡΑΣ

Θα έχετε ακουστά για τον καπετάν Τρομάρα. Το πραγματικό

του όνομα δεν είναι αυτό. Λεγόταν Κωστάκης. Το όνομα αυτό το
πήρε στη μάχη του Γοργοπόταμου. Και να πώς:
Τον Οχτώβρη του 1942 το αντάρτικο αρχηγείο της Ρούμελης
πήρε τη διαταγή απ' το συμμαχικό Στρατηγείο να καταστρέψει το
γεφύρι του Γοργοπόταμου, που είναι κοντά στη Λαμία.
Απάνω στο γεφύρι περνά η σιδηροδρομική γραμμή και κείνο
τον καιρό οι Γερμανοί έκαναν με το σιδερόδρομο μεγάλες μεταφο­
ρές για το στρατό που είχαν στην Αφρική. Γι' αυτό έπρεπε να
καταστραφεί το γεφύρι.

74
 Ο Άρης, που ήταν αρχηγός των ανταρτών, μόλις πήρε τη
διαταγή, τράβηξε με την ομάδα του την ίδια νύχτα για το Γοργοπό-
ταμο. Στα ξημερώματα έφτασαν κοντά στο γεφύρι και κρύφτηκαν
στην αντικρινή βουνοπλαγιά.
Ο Άρης διάταξε να φαν οι αντάρτες και να κοιμηθούν, γιατί
περπατούσαν όλη τη νύχτα. Αυτός κάλεσε τους αξιωματικούς, για
να κάνουν τα σχέδια, πώς θα χαλούσαν το γεφύρι, χωρίς να
σκοτωθούν πολλοί αντάρτες. Το γεφύρι το φύλαγαν τριακόσιοι
Ιταλοί κι οι αντάρτες ήταν μόνο εξήντα. Η κύκλωση ήταν δύσκο­
λη, γιατί από το πάνω μέρος ήτανε μόνο γκρεμνός από βράχους.
Τότε πώς να γίνει; Έπρεπε να βρουν κανένα τέχνασμα. Να τους
ξαφνιάσουν.
Ο Άρης κάλεσε το μεσημέρι τα παλικάρια του και τους είπε:
— Για να πετύχουμε το σκοπό μας και να μη χάσουμε και
πολλά παλικάρια, πρέπει ένας από μας να θυσιαστεί. Όποιος
δέχεται να σκοτωθεί να βγει μπροστά...
Όλοι το σκέφτονταν. Μα ένας μικρός ανταρτάκος, ο Κωστά­
κης, το αποφάσισε στα γρήγορα και πετάχτηκε μπροστά στον
αρχηγό του.
Όλοι γύρισαν και κοίταξαν το μικρούλη. Ο Κωστάκης ήτav
απ' το Παλιόκαστρο. Ήτανε μόλις 16 χρονών και είχε είκοσι
μέρες που βγήκε στο αντάρτικο. Το μίσος όμως κι η μανία του
ενάντια στο φασισμό τον έκαναν να μη λογαριάσει τη ζωή του.
Άμα ήρθε η νύχτα, ο Κωστάκης πέρασε στον απέναντι βράχο,
έδεσε μια τριχιά στη ρίζα μιας πουρναριάς και κρεμάστηκε στον
γκρεμνό. Εκεί περίμενε να ξημερώσει.
Τώρα ήταν πάνω απ' τους Ιταλούς. Με ένα πήδημα θα 'πεφτε
μέσα στον καταυλισμό τους. Κρατούσε το ντουφέκι του, δυο
χειροβομβίδες και το μαχαίρι του. Στην αστροφεγγιά έβλεπε κάτω
απ' τα πόδια του τα αντίσκηνα, όπου κοιμούνταν οι Ιταλοί, και
στην άκρη ξεχώριζε το σκοπό. Ολ' αυτά τα πρόσεχε κρυμμένος
πίσω από μια μεγάλη πέτρα. Έπρεπε να κάθεται ακίνητος και να
βαστάει και την αναπνοή του ακόμα. Γιατί αν τον μυριζόταν ο
σκοπός, όλα θα ήταν χαμένα.

Η ώρα της δράσης πλησίαζε κι έπρεπε γλήγορα να σκεφτεί

75
πώς θα πηδήσει, για να μην πέσει στη χαράδρα. Έβλεπε πως αν
πηδούσε με το όπλο, δε θα τα κατάφερνε καλά, γιατί ήταν βαρύ.
Κει που σκεφτόταν αυτά, βλέπει το σκοπό να κάνει βόλτες
έξω από τη σκοπιά του. Η ώρα έφτασε. Από κάτω είχαν πλησιάσει
κι οι άλλοι αντάρτες. Έπρεπε μ' ένα πήδημα να βρεθεί απάνω στο
σκοπό και να τον καρφώσει με το μαχαίρι του, χωρίς εκείνος να
προλάβει να βγάλει φωνή.
Έτσι κι έκαμε! Κει που βολτάριζε ο σκοπός, κάνει ένα δυνατό
πήδημα και βρίσκεται καβάλα στο σκοπό. Στη στιγμή του μπήγει
το μαχαίρι στο πλευρό.
Ο σκοπός έπεσε μισοπεθαμένος. Μα προτού ξεψυχήσει, έβγα­
λε κάτι μουγκρητά, που τ' άκουσαν οι άλλοι Ιταλοί και πετάχτη­
καν με τα όπλα στα χέρια.
Κείνη τη στιγμή μερικοί αντάρτες άρχισαν να τους πυροβολούν
πίσω από τα έλατα. Δυο Ιταλοί είδαν τον Κωστάκη και άρχισαν να
ρίχνουν καταπάνω του. Δε χάνει εκείνος καιρό και τους πετά τη
μια χειροβομβίδα και τους τινάζει στον αέρα.
Οι άλλοι άρχισαν τώρα τη μάχη με τους αντάρτες, που
προχωρούσαν απ' τα έλατα.
Στο μεταξύ ξυπνούν κι οι άλλοι. Η στιγμή είναι κρίσιμη. Ο
Κωστάκης όμως δε χάνει το θάρρος του.
Δεν έχει παρά μόνο μια χειροβομβίδα. Την πετά καταπάνω
στους Ιταλούς και μ' ένα πήδημα βρίσκεται όρθιος, με το μαχαίρι
στο χέρι, πίσω απ' τους εχθρούς, που πυροβολούν.
Ε, αυτό ήταν! Οι Ιταλοί τρόμαξαν και σήκωσαν τα χέρια!
Όλοι παραδόθηκαν.
Κείνη τη στιγμή ακούστηκε κι ένας δυνατός κρότος. Βούιξαν
όλες οι ρεματιές! Άλλοι αντάρτες είχαν ανατινάξει το γεφύρι.
Από τότε ο Κωστάκης ονομάστηκε Τρομάρας! Ολοι στο λόχο
τον φωνάζουν Τρομάρα.
Σ' ένα μήνα έγινε καπετάνιος σε λόχο της ΕΠΟΝ.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΥΡΙΣΙΩΤΗΣ

76
 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΣΩΤΗΡΑΣ

Κατά τα ξημερώματα το χωριό έγινε ανάστατο! Ένας τσοπά­

νης ήρθε τρέχοντας κι ειδοποίησε πως έρχονται Γερμανοί.
Γρήγορα, από σπίτι σε σπίτι, από γειτονιά σε γειτονιά, η
είδηση έφτασε ως το τελευτaio καλύβι. Οι δρόμοι του χωριού
γιόμισαν κι άδειασαν πάλι κι ο κόσμος ξεχύθηκε στα χωράφια, για
να κρυφτεί. Βρισκόταν το χωριό κοντά στο σταθμό του τρένου και
το δημόσιο δρόμο κι ήταν συχνές τούτες οι τρομάρες και το φευγιό.
Οταν οι Γερμανοί μπήκαν μέσα, ρίχτηκαν στο πλιάτσικο.
Μαζί τους έφερναν καμιά δεκαριά κρατούμενους, που τους έκλει­
σαν στο υπόγειο του σχολειού κι αυτοί στην αυλή έψηναν αρνιά και
κότες, που 'χαν αρπάξει απ' τα κοπάδια και τα κοτέτσια του
χωριού. Ολη τη μέρα έμειναν εκεί κι έτρωγαν και μεθοκοπούσαν
κι έβριζαν, ενώ απ' το υπόγειο του σχολειού ακούγονταν οι
κραυγές των κρατουμένων. Ο διερμηνέας, ένας ύπουλος και μαυρό-
ψυχος άνθρωπος, κάνει ανακρίσεις. Μ' ένα τεφτέρι στα χέρια,
μπαίνει στο υπόγειο, τραβά έναν απ' το γιακά κι αρχίζει τις
ερωτήσεις:
— Τι ξέρεις;
Στο πρόσωπο του κρατούμενου ζωγραφίζεται η περιφρόνηση.
Απαντά:
— Δεν ξέρω τίποτα.
Ο διερμηνέας αγριεύει. Του δίνει ένα μπάτσο. Μα του κρατού­
μενου το μάτι δε θολώνει. Ξαναλέει:
— Είπα, δεν ξέρω τίποτα.
Ο διερμηνέας γνέφει στους δυο Γερμανούς, που παραστέκο­
νται. Εκείνοι ρίχνονται και τον πιάνουν. Τον γδύνουν κι αρχίζουν να
τον χτυπούν μ' ένα συρματένιο αγκαθωτό βούρδουλα. Κάθε τόσο ο
διερμηνέας τού φωνάζει:
— Λέγε!..
Μα του κρατούμενου το στόμα δεν ανοίγει, παρά μόνο για να
βγάλει το βογγητό του πόνου.
Μπροστά στην αλυγισιά του, οι Γερμανοί αγριεύουν. Τον
χτυπούν με περισσότερη λύσσα. Απ' το κορμί του τρέχει αίμα. Δεν
ακούγεται πια παρά το βογγητό του κι ο βούρδουλας που σφυρίζει

77
σαν οχιά και του ξεσκίζει τις σάρκες. Όσο που πέφτει λιπόθυμος,
για να συνέρθει και να ξαναρχίσουν πάλι να τον χτυπούν με την ίδια
μανία. Κι έτσι για όλους και για τον καθένα.

Κάμποσα Αετόπουλα έχουν μαζευτεί εκεί κοντά και κοιτάζουν

απ' τα μικρά σιδερόφραχτα παράθυρα. Οι Γερμανοί καμιά φορά τα
διώχνουν με φοβέρες. Μα αυτά μαζεύονται πάλι. Η καρδιά τους
ξεσχίζεται απ' το βογγητό των κρατουμένων. Ανάμεσά τους ο
Βαγγέλης, ένα παιδί ως δώδεκα χρονών, έχει κολλήσει το πρόσω­
πο του πάνω στα σίδερα του παράθυρου. Η ανάσα του είναι
γρήγορη κι απ' τα μάγουλα του κυλούν καυτά δάκρυα.
Ένας Γερμανός τον είδε και σήκωσε καταπάνω του το
βούρδουλα και τον φοβέρισε να φύγει, φωνάζοντας με την τραχιά
γλώσσα του. Μα ο Βαγγέλης έκανε λίγα βήματα παραπέρα και
πάλι σταμάτησε. Η καρδιά του δεν τον άφηνε να προχωρήσει.
Ένιωθε το κεφάλι του να βουίζει από χίλιες σκέψεις κι η καρδιά
του να χτυπά από χίλιες λαχτάρες. Μα μια σκέψη πιο πολύ τον
βασάνιζε και μια λαχτάρα του πύρωνε τα στήθια: Αχ, να μπορούσε
να τους σώσει...!
Κείνη τη στιγμή οι Γερμανοί τραβούν έναν κρατούμενο απ' το
υπόγειο και του δίνουν έναν τενεκέ. Ο διερμηνέας του λέει να πάει
στη βρύση να πάρει νερό! Ένας Γερμανός του δίνει μια δυνατή
σπρωξιά και, καθώς τα πόδια του κρατούμενου ήταν σακατεμένα
από τις βουρδουλιές, πέφτει κάτω. Αγριεύει τότε ο Γερμανός,
ρίχνεται πάνω του και τον αρχίζει στις κλοτσιές και τις γροθιές.
Τον πετά σε κακά χάλια στο δρόμο. Ο κρατούμενος, ένας σαραντά­
ρης άνθρωπος, σηκώνεται με κόπο, παίρνει τον τενεκέ και τρικλί­
ζοντας τραβά για τη βρύση.
Ο Βαγγέλης, που παρακολουθούσε όλη αυτή τη ακψή, πάει
κοντά του και πιάνει τον τενεκέ απ' την μιαν άκρη. Πίσω οι
Γερμανοί, τύφλα στο μεθύσι, βρίζουν και τραγουδούν. Ο κρατούμε­
νος σαν ένιωσε ελαφρότερο τον τενεκέ, γύρισε ξαφνιασμένος.
— Να σε βοηθήσω: του λέει ο Βαγγέλης.
Έτσι έφτασαν ως τη βρύση. Ο κρατούμενος έβαλε τον τενεκέ
να γεμίσει και σωριάστηκε χάμω με βογγητά. Ο Βαγγέλης πήγε

78
από πάνω του και τον κοιτούσε με μάτια βουρκωμένα. Εκείνος τον
είδε κι άπλωσε το χέρι του και τον χάιδεψε.
— Πώς σε λένε;
— Βαγγέλη.
— Έχω κι εγώ ένα παιδάκι σαν κι εσένα, μα ...ποιος ξέρει...
Στα μάγουλα του κυλούνε δάκρυα. Ο Βαγγέλης δεν ξέρει τι να
πει, πώς να του δώσει κουράγιο. Νιώθει μιαν ανείπωτη λύπη και
στενοχωριέται γιατί, να, αν μπορούσε να τον σώσει...

Ξάφνου μια ιδέα του 'ρχεται στο μυαλό! Το πρόσωπο του λάμπει
μονομιάς. Γέρνει περισσότερο στ' αυτί του κρατούμενου. Η καρδιά
του χτυπά. Του ψιθυρίζει:
— Θέλεις να φύγεις;
Ο κρατούμενος σαν να μην πιστεύει στ' αυτιά του.
— Να φύγω...;
— Θα σε βγάλω εγώ έξω απ' το χωριό, να φύγεις.
Του 'ρχόταν δύσκολο να πιστέψει ένα παιδί. Μα ο Βαγγέλης
επέμενε.
Ο κρατούμενος, γεμάτος τώρα χαρά, πετάγεται πάνω. Ο
Βαγγέλης τον παίρνει απ' το χέρι. Περνούν πίσω από φράχτες,
μπαίνουν σ' ένα χαντάκι κι από κει σκυφτοί, όχτο τον όχτο,
βγαίνουν μακριά. Αδύνατο πια να τους δουν οι Γερμανοί!
Ωστόσο ο κίντυνος δεν έχει περάσει. Με βήμα βιαστικό πάνε
στο σπίτι του Βαγγέλη. Μπαίνουν μέσα και κλείνουν την πόρτα.
Στο σπίτι δεν είναι κανένας απ' τους δικούς του. Έχουν όλοι φύγει
και κρύβονται μαζί με τους άλλους χωριανούς τριγύρω στις
πλαγιές. Ο Βαγγέλης παίρνει ένα παλιό παντελόνι κι ένα πουκάμι­
σο του μεγαλύτερου αδερφού του και του τα δίνει. Ο κρατούμενος
τα φορεί βιαστικά και βγαίνουν πάλι έξω μαζί. Σε λίγο φτάνουν
μακριά, έξω απ' το χωριό. Κανένας πια κίντυνος δεν υπάρχει.
Σταματούν.
— Να ο δρόμος, του λέει ο Βαγγέλης. Κάμε γρήγορα!..
Ο κρατούμενος ρωτά βιαστικά για τ' όνομα και το επίθετο του
πατέρα του. Ύστερα ρίχνεται, τον αγκαλιάζει και τον γεμίζει φιλιά
και δάκρυα.

79
 Στο γυρισμό ο Βαγγέλης ένιωθε ξαλαφρωμένη την καρδιά του.
Κάπου-κάπου γύριζε και κοίταζε τον κρατούμενο, που έφευγε.
Περπατούσε στο δρόμο και στο νου του μια σκέψη πάλι στριφογύ­
ριζε και τον τυραννούσε:
Πώς θα μπορέσει να σώσει και τους άλλους!

6. Η μουσική επένδυση
της παιδικής αντιστασιακής ποίησης

Σε περιστάσεις σαν αυτές του ένοπλου εθνικοαπελευθερωτι-

κού αγώνα, που έκανε ο ελληνικός λαός, νια ν' αποτινάξει το
φασιστικό ζυγό, οι στίχοι, τα ποιητικά κείμενα δε γίνονται μόνο
για να διαβάζονται ή ν' απαγγέλλονται. Γίνονται πρώτιστα για να
τραγουδιούνται αλλά και να χορεύονται ή να συνοδεύουν τους
αγωνιστές στις σύντονες πορείες τους. Κι επειδή δεν είναι
δυνατό, κατά κανόνα, να συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο και στην
ίδια καίρια στιγμή ποιητής και συνθέτης, ώστε να εκφράσουν
ταυτόχρονα το περιστατικό ή την ιδέα που τους συγκίνησε,
αλλού δουλεύει ο ποιητής κι αλλού ο συνθέτης, σκαρώνοντας
πρώτα τους στίχους ο ένας κι επενδύοντάς τους έπειτα ο
μουσικοσυνθέτης με την ανάλογη μουσική.
Αν όμως τα γεγονότα βιάζουν, αν η ψυχή δεν κρατιέται να
μην εκφράσει τους εσωτερικούς κραδασμούς της, τότε αναζητεί
και βρίσκει ένα πρόσφορο μουσικό κανάλι, ένα μοτίβο, κι εκεί
διοχετεύει το νέο υλικό που αναδύθηκε μεσ' απ' την πραγματικό­
τητα. Αυτό γινόταν πάντα με τα έντεχνα δημιουργήματα της
λαϊκής μούσας, με τα δημοτικά τραγούδια, όπου συνηθέστατα
νέα θέματα πραγματολογικά εκφράζονται με μουσική, παρμένη
από άλλα, προηγούμενα τραγούδια. Πρέπει να είναι πάρα πολύ
συγκλονιστικό το περιστατικό, εντελώς διαφορετικό και πρωτό­
τυπο, να μη χωρά μες στα γνωστά προηγούμενα καλούπια,
πρέπει νά' ναι τόσο μεγάλη η συναισθηματική φόρτιση του, που
να σπα τα καθιερωμένα μέτρα, για να ερεθίσει τον ποιητή και

80
 Ο μουσικοσυνθέτης
Αλέκος Ξένος

Γεράσιμος Σταύρου Γιώργος Κοτζιούλας

συνθέτη μαζί, ώστε να το εκφράσουν μ' έναν τρόπο εντελώς νέο
κι άσχετο με κάθε προηγούμενη φόρμα.
Η πρώτη περίπτωση είναι η πιο συνήθης και παρουσιάστηκε
και στην περίπτωση των τραγουδιών που δημιουργήθηκαν ιδιαί­
τερα τον πρώτο καιρό, τις πρώτες μέρες του ένοπλου αγώνα της
Εθνικής Αντίστασης. Το βλέπομε σ' ένα από τα τραγούδια, που
άρχισε να τραγουδιέται λίγο μετά την ανατίναξη της γέφυρας του
Γοργοπόταμου. Ο δημοτικός σκοπός είναι ο γνωστός εκείνος του
τραγουδιού «Το λεν οι κούκοι στα βουνά» κι είναι γρήγορος,
πεταχτός, χαρούμενος, γιορταστικός, στο ρυθμό του αντίστοιχου
βλάχικου σκοπού:

Το λεν οι κούκοι στα βουνά κι οι πέρδικες στα πλάγια

το λέει κι ο πετροκότσυφας στ' αντάρτικα λημέρια.
Οι αντάρτες εσκορπίσανε και γίνανε μπουλούκια.
Ο Άρης πάει στον Παρνασσό κι ο Ζέρβας πάει στο Βάλτο 8

κι ο Θάνος πέρα πέρασε, πάει για το Καρπενήσι.

Μανάδες τους καρτέραγαν με τα παιδιά στα χέρια.
Χαρά μοιράζουν στα παιδιά και λύπη στις μανάδες.

Το ίδιο ακριβώς έγινε και με τους στίχους του αγωνιστή του

ΕΛΑΣ Σεραφείμ Παπαδημητρίου, που το ποίημα του «Βγήκαν
αντάρτες στα βουνά» σκαρώθηκε και τραγουδήθηκε πάνω στο
σκοπό του γνωστού δημοτικού τραγουδιού «Κάτω στου Βάλτου
τα χωριά». Παραλλαγμένο, αλλά στον ίδιο σκοπό τραγουδήθηκε
και το τραγούδι «Έως πότε η μαύρη ακρίδα...» της εποχής του
Όθωνα και των Βαυαρών. Άλλα ήταν παραλλαγές και προσαρ­
μογές από τραγούδια των ανταρτών της Βαλκανικής ή από
τραγούδια βγαλμένα μέσ' απ' τις μάχες του Κόκκινου Στρατού,
που στα χρόνια εκείνα κρατούσε το μεγαλύτερο βάρος του

8. Αργότερα, μετά την αποστασία του Ζέρβα, οι στίχοι παραλλάχτηκαν ως

προς τα πρόσωπα που έρχονταν στο προσκήνιο της λαϊκής μούσας. Έτσι,
βλέπομε να μπαίνει στη θέση του Ζέρβα ο Μπελής ή κι άλλος από τους πιο
ονομαστούς καπετάνιους του ΕΛΑΣ κι ο στίχος να διαμορφώνεται έτσι: «Πάει ο
Μπελής στο Δομοκό...»κλπ...Επίσης πολλοί λαϊκοί τραγουδιστές κρατούσαν
απαράλλαχτους τους δυο τελευταίους στίχους, διατηρώντας τη λέξη «κουμπά­
ρες» αντί «μανάδες», «φλουριά» αντί χαρά» και «γρόσια» αντί «λύπη».

82
πολέμου (240 γερμανικές μεραρχίες έναντι 6 που απασχολούνταν
σε όλα τ' άλλα μέτωπα), όπως εκείνο το «Με τα τανκς, τ'
αεροπλάνα, τα κανόνια...» και άλλα.
Στην αρχή έγινε περίπου το ίδιο και με το «Τραγούδι του
Μικρού Χωριού». Οι στίχοι του σκαρώθηκαν από την ΕΠΟΝί-
τισσα Ναυσικά Φλέγγα-Παπαδάκη, κάτοικο του Μικρού Χωριού,
πάνω σ' ένα βλάχικο τραγούδι. Τ' άκουσε ο Άρης Βελουχιώτης
από μιαν ομάδα Επονίτες, που το τραγουδούσαν, κι είπε:
— Η παλικαριά και το τραγούδι δε δανείζονται.
Και τότε έπιασε στα χέρια του τους στίχους ο μουσικός και
μουσικοσυνθέτης Αλέκος Ξένος. Το περιστατικό ήταν τόσο
μεγάλο και τόσο πλατιά η απήχηση του, που ο μουσικοσυνθέτης
αναζήτησε νέες μουσικές μορφές κι εξέφρασε τη συγκίνηση της
στιχουργού σε μουσικούς τόνους, μ' έναν τρόπο αδρό, γεμάτο
πάθος και συγκίνηση, έτσι που ν' αναδίνεται μέσ' απ' τις στροφές
του ταυτόχρονα και το δραματικό αλλά και το ηρωικό στοιχείο:

Βαριά στενάζουν τα βουνά κι ο ήλιος σκοτεινιάζει

το δόλιο το Μικρό Χωριό και πάλι ανταριάζει.

Λαμποκοπούν γυμνά σπαθιά, πέφτουν τουφέκια ανάρια

9

ο Άρης κάνει πόλεμo μ' εξήντα παλικάρια. 10

Έλα, βρε άτιμε Ιταλέ, κορόιδο Μουσολίνι

να μετρηθουμ' εδώ μαζί, να ιδείς το τι θα γίνει.

Δεν έχεις γέρους άρρωστους σήμερα για να σφάξεις

ούτε κορίτσια ντροπαλά ούτε χωριά να κάψεις.

9. Τη λέξη «γυμνά» την έχομε ακούσει παραλλαγμένη και σε «χρυσά». Η

πρώτη είναι πιο παραστατική, η δεύτερη πάει προς την ποιητική ωραιοποίηση.
Του λαού πάντως δημιουργήματα και οι δυο.
10. Αργότερα ο στίχος έγινε «μ' αντάρτες παλικάρια», μα η πρώτη του
μορφή είναι αυτή κι αποδίδει την πραγματικότητα, γιατί ο Ά ρ η ς Βελουχιώτης
έκανε αυτή τη μάχη, τη «Μάχη του Μικρού Χωριού» της Ευρυτανίας, έχοντας
μαζί του μόνο 60 αντάρτες, ενώ η ιταλική δύναμη, που χτύπησε και κυριολεκτι­
κά διέλυσε, αριθμούσε 1.200 άντρες.

83
 Παπάδες για να τυραννάς στη μέση στο παζάρι
έχεις μπροστά σου σήμερα τον καπετάνιο Άρη.

Το γρήγορο σαν τον αϊτό, σαν το γοργό τ' αγέρι

που τους προδότες έσφαξε με δίκοπο μαχαίρι. 11

Πάμπολλα τραγούδια, σκαρωμένα πάνω σε γνωστά μοτίβα,

κυκλοφόρησαν μέσα στην περίοδο της Κατοχής και στην Αντί­
σταση. Ακόμα ένα, αρκετά τραγουδημένο τα χρόνια εκείνα, ήταν
και ο «Γερμανοτσολιάς», που διακωμωδούσε και μεμφόταν το
συνεργάτη τούτο των Γερμανών:

Εν-δυο, εν-δυο
φστανέλα, τσαρούχ', φούντα, φέσ'
καμάρ', λεβεντιά, περηφάνια
καλά πληρωμένος χαφιές.

Άιν-τσβάι, άιν-τσβάι
τσολιά να μι λεν δε μ' αρέσ'
εγώ Γερμανός είμι τώρα
καμάρ' των ταγμάτων Ες-Ες.

Ιγώ είμ' ιγώ,

κι δεν αργώ
Ρωμιούς να γδάρω μάνι-μάνι.
Μι λεν Λιφούσ'
κι στου γιουρούσ'
τρεις τραυματίες έχου ξεκάνει.

11. Ο τελευταίος στίχος βρίσκεται και τραγουδήθηκε αλλού κι έτσι:

«Προδότες έσφαξε πολλούς με δίκοπο μαχαίρι» — ίσως με τη γεμάτη πίκρα
έννοια πως έμεινε σπορά από δαύτους.. Μια άλλη παραλλαγή θέλει πάλι τον
τελευταίο στίχο έτσι:
«που στην καημένη χώρα μας τη λευτεριά θα φέρει».
Επαναλαμβάνεται έτσι κι εδώ ό,τι γίνεται (ή έχει γίνει) με τις παραλογές ή
τα άλλα δημοτικά τραγούδια, που δέχονται ποικίλες παραλλαγές από τόπο σε
τόπο κι από γενιά σε γενιά.

84
 Αρκετά επίσης τραγούδια, τραγουδημένα πάνω σε ξένους,
κυρίως σλαβικούς, σκοπούς, είχαν φτιάσει οι φυλακισμένοι κι
εξόριστοι αγωνιστές, προσπαθώντας έτσι ν' αυτοτονωθούν μες
στα δεσμά τους και να κρατήσουν ζωντανό μέσα τους το όραμα
μιας ζωής λεύτερης και καλύτερης.
Με τον ίδιο μηχανισμό και με το ίδιο πάνω-κάτω πνεύμα ή
διαδικασία επενδύθηκαν μουσικά και πολλά από τα αντιστασιακά
παιδικά ποιήματα της περιόδου αυτής. Ήδη έχομε κάνει λόγο
πιο πάνω για τον «Ύμνο των Αετόπουλων», που σκαρώθηκε κι
οι στίχοι του επενδύθηκαν μουσικά με το σκοπό του τραγουδιού
«Είμαστε καουμπόηδες από το Μεξικό». Ξέρουμε επίσης ότι τα
παιδιά, ιδιαίτερα στην Ελεύθερη Ελλάδα, τραγουδούσαν στα
χρόνια αυτά τα πρώτα αντάρτικα τραγούδια, έτσι όπως ήταν
συνθεμένα πάνω σε γνωστά δημοτικά μοτίβα.
Αλλά το καθαρά παιδικό τραγούδι δεν είναι δυνατό να
εκφράζεται πάντα με τα μοτίβα των δημοτικών τραγουδιών, που,
κατά κανόνα, είναι μελαγχολικά, μια και, στην πλειονότητα τους,
διαμορφώθηκαν μέσα στις συνθήκες της 400χρονης τουρκικής
σκλαβιάς. Καθώς ξέρουμε, ακόμα και στις πιο μεγάλες χαρές τους
οι δύστυχοι Ρωμιοί το γύριζαν σε σκοπό λυπητερό, γιατί συνή­
θως οι κατατρεγμοί κι οι συμφορές ακολουθούσαν κάθε χαρούμε­
νη ή γιορταστική εκδήλωση και ξέδομά τους:

«Τούτη η χαρά που κάνουμε σε λύπη θα μας βγάλει»,

προμάντευε κασσανδρικά ο λαϊκός τραγουδιστής και παρακινού­

σε τους γλεντοκόπους να' ναι προετοιμασμένοι και να πάρουν τα
μέτρα τους.
Τα παιδιά όμως δεν αντέχουν και πολύ στη μελαγχολία και
στη θλίψη κι οι βαριοί σκοποί τούς φέρνουν απογοήτευση και τα
οδηγούν σε μαρασμό. Το παιδικό τραγούδι πρέπει να' ναι πετα­
χτό, χαρούμενο, με ρυθμό γοργό κι απλά μέτρα, ευκολομάθητο
και με πνεύμα που να γεννά αισιοδοξία και να ενισχύει τη
θέληση για ζωή.
Πάνω σ' αυτή την κατεύθυνση εργάστηκε ο μουσικοσυνθέ-

85
της Αλέκος Ξένος και το αντιστασιακό παιδικό τραγούδι βρίσκει
την ουσιαστική του έκφραση στα χέρια του.
Είχε κι από πριν ασχοληθεί ο Αλέκος Ξένος με το παιδικό
τραγούδι, μελοποιώντας ποιήματα κυρίως του Βασίλη Ρώτα.
Δεκαπέντε από τα τραγούδια αυτά εκδόθηκαν, με τις νότες τους,
το 1946, στη σειρά των μουσικών εκδόσεων του «ΠΑΝΕΛΛΗ­
ΝΙΟΥ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ».
Αλλά από τη μέρα που ανέβηκε στο Βουνό είδε πως είχε να
εκφράσει μια καινούργια πραγματικότητα. Στρώθηκε στη δουλειά
με όρεξη. Με τη συνεργασία των μουσικών Άκη Σμυρναίου και
Νίκου Τσάκωνα ίδρυσε στο Καρπενήσι, την καρδιά του εθνι-
12

κοαπελευθερωτικού αγώνα, μια μπάντα και δυο χορωδίες, που

έδιναν συχνές μουσικές συναυλίες για τους αντάρτες και το λαό
της ευρυτανικής πρωτεύουσας και των γύρω χωριών.
Με ιδιαίτερο ζήλο αφοσιώθηκε στη μελοποίηση παιδικών
ποιημάτων και τη δημιουργία ορχήστρας από παιδιά.
Για το πρώτο συνεργάστηκε ιδιαίτερα, εκτός από το Βασίλη
Ρώτα, με το Γεράσιμο Σταύρου, του οποίου μελοποίησε τα πιο
πολλά παιδικά ποιήματα, όπως «Τ' Αετόπουλα», τον «Ύμνο των
Αετόπουλων», όπως και το Τραγούδι της «Νιότης» της Σοφίας
Μαυροειδή - Παπαδάκη (που πρώτα το μελοποίησε στην Αθήνα ο
Φοίβος Ανωγειανάκης) κι αρκετά άλλα, κι αργότερα με το Χάρη
Σακελλαρίου.
Παράλληλα ίδρυσε στις Κορυσχάδες, την έδρα της ΠΕΕΑ,
την πρώτη κι ίσως τη μοναδική για τα ελληνικά πράγματα
χορωδία από παιδιά και μάλιστα παιδιά χωρίς καμιά μουσική
μόρφωση ή προπαιδεία— που πρόφτασε κι έδωσε κάμποσες
συναυλίες στο ορεινό και μακριά από κάθε πολιτιστική εκδήλω­
ση αυτό χωριό . 13

12. Ο Νίκος Τσάκωνας μελοποίησε τον «Ύμνο του ΕΛΑΣ» κι ο Άκης

Σμυρναίος το ποίημα του Ν. Καρβούνη «Βροντάει ο Όλυμπος». Το «Βροντάει ο
Όλυμπος» το είχε αρχικά μελοποίηση ο ίδιος ο Ν. Καρβούνης κι έτσι
τραγουδήθηκε τόσο εδώ όσο και στη Μέση Ανατολή απ' τους αντιφασίστες
στρατιώτες μας, που η βασιλική κυβέρνηση του Καΐρου έκλεισε στην Ελ-
Ντάμπα.
13. Θυμάται ο ίδιος πως, μετά τις πρώτες προσπάθειες, έβαλε μαέστρο ένα

86
 Η μουσική των παιδικών τραγουδιών του Αλέκου Ξένου
είναι ανάλαφρη, χαρούμενη, πεταχτή, διαρθρωμένη πάνω σε
απλά μέτρα και διοχετευμένη σε ρυθμούς πότε γρήγορους και
ζωηρούς, πότε συγκρατημένους και πειθαρχημένους. Κι οι τόνοι
του, χωρίς να ξεπερνούν τις φωνητικές δυνατότητες των παιδιών
της σχολικής ηλικίας, ανεβαίνουν πότε ορμητικοί και θαρραλέοι,
πότε ήπιοι και τρυφεροί, πάντα όμως γεμίζοντας τις καρδιές των
παιδιών με κέφι, χαρά κι αισιοδοξία.
Είναι κρίμα που τα περισσότερα από τα τραγούδια αυτά
χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα του εμφυλίου...

7. Η ζωγραφική και η εικονογράφηση

των παιδικών εντύπων

Είναι γνωστή η γοητεία της εικόνας και ιδιαίτερα πάνω στο

παιδί. Αποτελεί το πρώτο ερέθισμα, που θα το φέρει κοντά στο
βιβλίο ή το οποιοδήποτε έντυπο. Γι' αυτό κι από τις πρώτες
καταβολές του παιδικού βιβλίου δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή και
φροντίδα τα παιδικά βιβλία να είναι εικονογραφημένα και μάλι­
στα πολύ περισσότερο απ' ό,τι εκείνα που προορίζονται για τους
μεγάλους.
Στην περίοδο της Εθνικής Αντίστασης οι δυσκολίες γύρω
από το θέμα αυτό ήταν τεράστιες και σε πολλά σημεία αξεπέρα­
στες. Στην αρχή η εικονογράφηση ακολούθησε τον πατροπαρά­
δοτο τρόπο, που ευδοκίμησε ιδιαίτερα στα μοναστήρια. Το κάθε
φύλλο, όπως συνέβαινε με τις Εφημερίδες του Τοίχου, φιλοτε-

δεκάχρονο Αετόπουλο, το Μιχαλάκη, από τα παιδιά του χωριού. Ο διαβολάκος

αυτός τόσο σωστά διεύθυνε, που σε λίγο έγιναν περιττές οι παρεμβάσεις του.
Ό σ ο για τα παιδιά, βλέποντας να διευθύνει την χορωδία τους ένας συνομήλικος
τους, ξεπέρασαν την πρώτη επιφυλακτικότητα τους, πήραν θάρρος κι άρχισαν να
τραγουδούν μ' έναν αέρα που θα τον ζήλευαν και φτασμένοι μαθητές του
ωδείου.

87
χνούνταν ξεχωριστά από το χέρι του καλλιτέχνη. Αυτό γινόταν
και στις περιπτώσεις που τα φυλλάδια έβγαιναν στον εκτογράφο.
Στην περίπτωση της πολυγράφησης τα σκίτσα χαράζονταν πάνω
στο στένσιλ με μια καρφίτσα ή ένα σουγιά και σε σπανιότερες,
προνομιούχες, περιπτώσεις με ροδέλα. Όταν ιδρύθηκε το πρώτο
τυπογραφείο, η εικονογράφηση άρχισε να γίνεται με μεταλλικά
κλισέ ή με το σύστημα λινόλεουμ.
Αλλά πιο μεγάλη δυσκολία παρουσιαζόταν προκειμένου για
τις αφίσες, που οι αντιστασιακές οργανώσεις χρειάζονταν να
τοποθετούν σε διάφορα επίκαιρα σημεία. Τρόπος όμως αναπαρα­
γωγής τέτοιων αφισών δεν ήταν δυνατό να βρεθεί, με τις
συνθήκες που ο Αγώνας την εποχή εκείνη διεξαγόταν. Έτσι, οι
καλλιτέχνες που είχαν αυτοστρατευθεί στη μεγάλη υπόθεση της
λευτεριάς αναπαρήγαν τις ζωγραφικές εμπνεύσεις τους ανάλογα
με τις ανάγκες του Αγώνα.
Σε όλες τις περιπτώσεις η συμβολή τους υπήρξε πολύ
μεγάλη. Τ' Αετόπουλα, οι Επονίτες, οι αντάρτες κι ο μαχόμενος
λαός έβλεπαν να παίρνουν μορφή τα οράματα και τα όνειρα τους
και να εκφράζονται παραστατικά οι αγώνες τους. Στον τομέα
αυτόν εργάστηκαν με ζήλο η Βάσω Κατράκη, ο απόφοιτος τότε
της Σχολής Καλών Τεχνών Κώστας Κορναράκης, ο Νίκος Ακί­
λογλου, ο γνωστός σκιτσογράφος-γελοιογράφος Μίνως Αργυρά­
κης και αρκετοί άλλοι.
Για την ιστορία και τη δικαιοσύνη αλλά και για την ιδέα της
συνεργασίας ανάμεσα στους λαούς, που έχουν ένα και κοινό εχθρό,
το φασισμό, δε θα πρέπει να παραλείψω και τον Ιταλό ζωγράφο και
σχεδιαστή Mario Milani από τη Βενετία. Ήταν από τους Ιταλούς
που αμέσως μετά την παράδοση της Ιταλίας θέλησαν να προσχωρή­
σουν στις τάξεις του εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα και να
προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σ' αυτόν. Τον βρήκε ο Νίκος
Ακίλογλου στο χωριό Λάσπη της Ευρυτανίας και τον πήρε δίπλα
του. Από τη μέρα εκείνη ο Μάριος έγινε ένας από τους πιο
πολύτιμους βοηθούς του «Βαγγέλη» κι η συμβολή του στην
εικονογράφηση του περιοδικού «Τ' Αετόπουλα», των εφημερίδων
του Τοίχου, καθώς και των σκηνογραφιών του Κουκλοθέατρου
υπήρξε αρκετά μεγάλη.

88
 Επίμετρο
Θα ήταν ίσως περισσολογία να πω με πόσους κόπους
συγκεντρώθηκε το υλικό, που απάρτισε τούτο το μικρό πόνημα.
Κι αισθάνομαι κάπως δυσάρεστα που απ' όλη την κοσμογονική
δουλειά εκείνης της περιόδου δεν μπόρεσα παρά μικρά μόνο
ψήγματα κι αποσπασματικές μαρτυρίες να συγκεντρώσω. Και,
βέβαια, από καρδιάς ευχαριστώ όσους με προφορικές ή κάθε
είδους πληροφορίες με βοήθησαν ν' απαρτίσω τούτη την εργασία
και τους συγχαίρω που, στο πείσμα όσων θέλησαν τον αφανισμό
τους, κράτησαν με τα δόντια τα στοιχεία και τα ντοκουμέντα που
μου εμπιστεύθηκαν. Θα 'χουν αιώνια την ευγνωμοσύνη του
πολύπαθου λαού μας, που τα χρειάζεται όλα τούτα, για να μπορεί
να στοιχειοθετεί τη μαρτυρική αλλά και φωτεινή, γεμάτη υπέρο­
χους αγώνες, πορεία του για μια καλύτερη ζωή, για την αληθινή
τη λευτεριά.
Ήταν, όπως ο καθένας καταλαβαίνει, αναπόφευκτες οι παρα­
λείψεις, σε πολλά ίσως σημεία οι ασάφειες, η έλλειψη της
ολοκλήρωσης πολλών επιμέρους θεμάτων. Ήξερα από πριν τις
δυσκολίες και προέβλεπα το αποτέλεσμα του εγχειρήματος μου.
Μα δε δείλιασα. Είπα: ας θεωρηθεί τούτο μια αρχή, ένα ξεκίνημα
για μια πλατύτερη, διεξοδικότερη και σε πιο μεγάλο βάθος
έρευνα γύρω από την Παιδική Λογοτεχνία στην Αντίσταση και
τίποτα περισσότερο. Τα χρόνια περνούν, οι άνθρωποι φεύγουν ο
ένας μετά τον άλλο, οι μνήμες ξεθωριάζουν, τα ντοκουμέντα
χάνονται. Περιέσωσα και συγκέντρωσα όσα μπόρεσα.
Σε όσους ξέρουν ή έχουν στα χέρια τους πιο πολλά στοιχεία
απόκειται να συμπληρώνουν και να ολοκληρώσουν τη δική μου
προσπάθεια, που δεν αποτελεί παρά ένα μικρό ερέθισμα για
παραπέρα έρευνες. Και θα δεχτώ με χαρά κι ευχαρίστηση κάθε
υπόδειξη, κάθε συμπλήρωση ή διόρθωση, και, βέβαια, κάθε νέο
στοιχείο, που θα μπορούσε, σε μιαν ενδεχόμενη νέα έκδοση, να
βοηθήσει, ώστε η εργασία τούτη να παρουσιαστεί πιο ολοκληρω­
μένη, πιο κοντά στα πράγματα, που κάποτε, εδώ και τέσσερις
δεκαετίες, αποτέλεσαν στοιχεία μιας πραγματικής λαϊκής επο­
ποιίας.

89
Το τραγούδι της Ν ι ό τ η ς
Ζήτω τα Ελληνόπουλα
ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Ακίλογλου Νίκος 23, 29, 32, 38, 40, 41, 43, 49, 53, 88
Ανωγειανάκης Φ. 86
Αποστόλου Ηλέκτρα 22
Αργυράκης Μίνως 49, 88
Αυγερόπουλος Γ. 38

Βαμβακάρης Μ. 15
Βεζανής Δ. 14
Βελουδής Γ. 14
Βελουχιώτης Αρης 27, 31, 36, 38, 72, 75, 82, 83, 84
Βλαχογιάννης Γιάν. 57, 58
Βλάχου Αγνή 22

Γιοκαρίνης Ν. 40
Γουβέλα Τερψ. 70
Γρανίτης Π. 46, 48

Δέλτα Πην. 17
Δήμου Γ. 15
Διατσίντος Χρ. 40

Fauriel Cl. 9

Ζαχαράκης 8
Ζέη Άλκη 41
Ζέρβας Ναπ. 82

Gentile G. 14

Ιμβριώτη Ρόζα 27, 55, 56

Καλαντζής Κ. 34
Καμπάνης Αρ. 14

93
Καρβούνης Ν. 10, 23, 28, 67, 86
Καρράς Σίμων 37
Κατράκη Βάσω 88
Κόκκαλης Π. 55
Κορναράκης Κ. 88
Κοτζιούλας Γ. 23, 27, 38, 57, 81
Κουτούγκος Γ. 44
Κρυστάλλης Κ. 57, 59
Κύρου Γιάννης 41

Λιάκος 8
Λούβαρις Ν. 14
Λουντέμης Μεν. 20, 54

Μακρυγιάννης Γιάν. 11
Maroccini Vittorio 88
Μαρτζιώκης Στέφ. 57, 59
Μαυροειδή-Παπαδάκη 10, 23, 25, 60, 67, 86
Μεταξάς I. 45
Μηλιόνης Χρ. 8
Milani Μ. 39, 53, 88
Μπεγνής Σ. 70, 71
Μπελής Νάκος 72, 82
Μυριαλή Αλέκα 23, 38, 41, 43
Μυριαλής Αλέξης 23, 29, 49, 67
Μυρισιώτης Γ. 56, 57, 70, 76

Νάκου Λιλίκα 14

Ξενόπουλος Γρ. 45
Ξένος Αλέκος 23, 26, 28, 31, 43, 81, 83, 86, 87
Ξένου Άννα 23, 38, 41
Ουγκό Β. 9, 22
Παλαμάς Κωστής 57, 59
Παλαμιώτης Νίκος 43

94
Πανσέληνος Ασημ. 22
Παπαδημητρίοο Σερ. 10, 35, 82
Παπαδούκα Ολυμπία 15
Παπαθανασίου Ασπ. 15
Παπαμαύρος Μιχ. 34, 55, 56, 57, 65, 66
Παπατσώνης Τάκης 14
Πολέμης Ιωάν. 57, 59
Πούσκιν Αλ. 59

Ρώτα Μαρούλα 22
Ρώτας Βασίλης 23, 25, 26, 37, 38, 41, 67, 86
Σακελλαρίου Χ. 23, 29, 32, 33, 34, 43, 44, 49, 56, 57, 67, 69, 70,
86
Σεβαστίκογλου Γ. 41
Σεβαστίκογλου Δέσπ. 41
Σκίπης Σωτήρης 19, 67
Σμπαρούνη αδελφές 41
Σμυρναίος Άκης 23, 28, 86
Σπήλιος Α. 57
Σταυρολαίμης Mαρ. 41, 44
Σταύρου Γεράσιμος 23, 29, 31, 32, 38, 4 1 , 44, 49, 57, 67, 81, 86
Σολωμός Διον. 57, 58
Σωτηρίου Κ. 55
Τηλικίδης Στέφ. 36
Τολστόι Αλ. 44
Τσάκωνας Νίκος 86
Τσιρίμπας Βασ. 14
Τυρταίος Β. 8

Φλέγγα Ναυσ. 83
Φραγκιάς Ανδρ. 29
Φωτεινός Φώτης 49

95
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος 7
Η Παιδική Λογοτεχνία στην Αντίσταση
1. Δυσκολίες και ξεκινήματα 13
2. Η παιδική ποίηση 18
3. Το παιδικό θέατρο και κουκλοθέατρο 37
4. Παιδικά περιοδικά και εφημερίδες του τοίχου 44
5. Τ' αναγνωστικά της Αντίστασης 55
6. Η μουσική επένδυση της παιδικής
αντιστασιακής ποίησης 80
7. Η ζωγραφική κι η εικονογράφηση
των παιδικών εντύπων 87
Επίμετρο 89
Πίνακας ονομάτων 93

Χάρη Σακελλαρίου
Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ
Φωτοστοιχειοθεσία - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία
«Τυποεκδοτική ΑΕ», Λ. Ηρακλείου 145, Περισσός
Οκτώβρης 1983
ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ»