Amerikan Başkanlarının Ortadoğu Doktrinleri

Amerikan dış politikasında Doktrinler, ABD Başkanının izlenen önceki dönem dış politikasından
bölgesel veya küresel düzeyde köklü bir şekilde farklı bir politika izleyeceğine işaret eden söy-
lemleri üzerine inşa edilir ve o Başkanın adıyla anılır. Ortadoğu’ya ilgisi 1945’ten sonra yoğun şe-
kilde artan ABD’nin bölge politikasına özellikle Soğuk Savaş dönemi boyunca başkanların adıyla
anılan bazı doktrinler damga vurmuştur.

Truman Doktrini (12 Mart 1947)

Gerekçe: Soğuk Savaş’ın başlaması ve iki kutuplu yapıda Sovyetlere karşı ABD’nin Türkiye
ve Yunanistan ile siyasi ve askeri işbirliğine girmek istemesi
• ABD, komünizm tarafından tehdit edilen, ‘silahlı azınlıklar veya dış baskı ile boyunduruk
altına alınmaya karşı direnen özgür uluslara mali ve askeri yardım vermeyi’ taahhüt etmiştir.
• Bu çerçevede Türkiye ve Yunanistan’a 400 milyon dolarlık yardım yapılmış ve askeri işbir-
liğinin önü açılmıştır.

Eisenhower Doktrini (5 Ocak 1957)

Gerekçe: Süveyş Savaşı sonrası İngiltere’nin bölgedeki gücünün erozyona uğraması ve güç
boşluğunu Sovyetlerin doldurma ihtimali
• Bağımsızlığını korumak için ekonomik kalkınma çabası içinde olan Orta Doğu ülkelerine
ekonomik yardım yapılması;
• Bunlardan isteyen ülkelere askerî yardım da yapılması;
• Uluslararası komünizmin kontrolü altında bulunan herhangi bir devletten gelecek açık si-
lahlı saldırıya karşı ve bölge devletleri istediği takdirde Amerikan silahlı kuvvetlerinin kulla-
nılması.

Nixon Doktrini (25 Temmuz 1969)

Gerekçe: Vietnam Savaşı’nda ABD’nin uğradığı güç kaybı ve İngiltere’nin Basra Körfezi’n-
den de çekilmesi
• ABD, özgür ulusların savunulması ile ilgili bütün kararları, bütün planları ve bütün prog-
ramları yalnız başına yürütmek durumunda olmadığını açıklamakta ve yükün bir kısmını
Amerika’nın dost ve müttefiklerinin üstlenmesini istemekteydi.
• Nixon Doktrini’nin esası, “bundan böyle bölgesel çatışmalara ABD’nin doğrudan askerî
müdahalelerde bulunmayacağını ve bunun yerine askerî ve ekonomik yardımla yetineceğini”
öngörmesiydi.
• Bu çerçevede ABD, Ortadoğu’da Sovyet yayılmasına karşı İran ile Suudi Arabistan’a silah
satışlarını arttırarak “iki ayaklı politika” uygulamasına gitmiştir.

16 Ocak-Şubat 2017 Cilt: 9 Sayı: 78

 Carter Doktrini (23 Ocak 1980)
Gerekçe: İran’da Şah rejiminin devrilmesi ve Sovyetlerin Afganistan’ı işgali
• ‘Herhangi bir dış gücün Basra Körfezi bölgesini kontrol etme girişiminde bulunması,
ABD’nin hayati çıkarlarına bir saldırı şeklinde değerlendirilecek ve böyle bir saldırı askeri
güç dahil gerekli her türlü aracın kullanılması yoluyla püskürtülecektir.’
• Carter doktrini, ABD’nin hayati çıkar alanı olarak tanımladığı Basra Körfezi bölgesinde
dost ve müttefik ülkelerin savunulması için daha fazla sorumluk alacağını ve bu doğrultu-
da askeri harcamaları artıracağını göstermiştir. Bu çerçevede ABD, Basra Körfezi’nde Acil
Müdahale Görev Gücü (bugünkü Amerikan Merkez Kuvvetler Komutanlığı’nın (CENTCOM)
ilk şekli) kurulmuş, Körfez İşbirliği Konseyi’nin kurulması ve Afganistan’da Sovyet işgaline
karşı savaşan ‘mücahitleri’ desteklenmiştir.

William J. Clinton (1993-2001)

Başkan Clinton adıyla anılan bir doktrin yoktur, fakat döneminde bazı politikalar öne çıkmıştır.
• Çifte Çevreleme Politikası: ABD’nin Ortadoğu’da çıkarlarına tehdit olarak gördüğü mevcut
Irak ve İran rejimlerinin yaptırımlarla ekonomik ve siyasi baskı altına alınması, bu rejimlerden
kaynaklanan tehditlerin etkisizleştirilmesi ve bölge siyasetinden izole edilmesi hedeflenmiştir.
• Ortadoğu Barış Süreci: Arap-İsrail ihtilafının ve Filistin meselesinin çözümü; bu çerçevede
İsrail ve komşu Arap devletleri ile işgal altındaki Filistinlileri temsilen FKÖ arasında 1991
Madrid Konferansı ile başlayan barış çabalarının desteklenmesi hedeflenmiştir.

Bush Doktrini (17 Eylül 2002)

Gerekçe: 11 Eylül Saldırıları
• Önceden Vuruş/Önleyici Savaş ilkeleriyle özetlenebilecek olan bu doktrine göre : ABD, ken-
disine tehdit olarak gördüğü herhangi bir devlete karşı tehdit henüz yakın hale gelmeden
savaş açabilir. Bu çerçevede ‘küresel terörizme karşı savaş’ adı altında ABD, Afganistan’a
askeri müdahalede bulunmuş ve Irak’ı işgal etmiştir.
• Büyük Ortadoğu Projesi: Ortadoğu’da yükselen ve Amerikan çıkarlarını tehdit eden ‘radi-
kalizmin’ temel nedeni olarak görülen ekonomik geri kalmışlık ve demokrasinin zayıflığı gibi
problemlerin çözümü için bölgenin geniş kapsamlı reformlar yoluyla toplumsal, ekonomik
ve siyasal olarak dönüştürülmesi hedeflenmiştir.

Barack H. Obama (2009-2017)

• Başkan Obama’nın adıyla anılan özel ve açık bir doktrin yoktur, fakat ‘Obama doktrini’ ile
ilgili tartışmalar devam etmektedir.
• Obama’nın Ortadoğu politikasında hasım rejimlerle angajman siyaseti; doğrudan askeri
güç kullanımından kaçınarak yerel ortakları seferber etme (arkadan yönlendirme- leading
from behind); ve dış politikada stratejik ağırlık merkezinin Asya’ya kaydırılması (Asia pivot)
gibi hususlar öne çıkmıştır.

Ocak-Şubat 2017 Cilt: 9 Sayı: 78 17