Vous êtes sur la page 1sur 49

Antichità e Istituzioni Romane – a.a.

2017/2018
I miti dei Romani (1)

IANUS E IL SUO ARRIVO A ROMA

Origo gentis Romanae


Origo gentis Romanae a Iano et Saturno conditoribus per succedentes sibimet reges usque ad consulatum decimum Constantii (=
360 d.C.), digesta ex auctoribus Verrio Flacco, Antiate …

Origo gentis Romanae, I


(1) Primus in Italiam creditur venisse Saturnus; ut etiam Maronis Musa testatur illis versibus:
Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo / arma Iovis fugiens, cet. (Verg., Aen., 8, 319-320)…
(3) Quod cum ita existimetur, certum tamen est priorem Ianum in Italiam devenisse ab eoque venientem exceptum esse
Saturnum.

Macr., Saturnalia, 1.9.7-16


(7) Sed apud nos Ianum omnibus praeesse ianuis nomen ostendit, quod est simile Θυραίῳ. Nam et cum clavi ac virga
figuratur, quasi omnium et portarum custos et rector viarum. (8) Pronuntiavit Nigidius Apollinem Ianum esse Dianamque Ianam,
adposita dlittera quae saepe i litterae causa decoris adponitur, reditur redhibetur redintegratur et similia. (9) Ianum quidam
solem demonstrari volunt, et ideo geminum, quasi utriusque ianuae caelestis potentem, qui exoriens aperiat diem, occidens
claudat: invocarique primum, cum alicui deo res divina celebratur, ut per eum pateat ad illum cui immolatur accessus, quasi
preces supplicum per portas suas ad deos ipse transmittat. (10) Inde et simulachrum eius plerumque fingitur manu dextera
trecentorum et sinistra sexaginta et quinque numerum tenens ad demonstrandum anni dimensionem, quae praecipua est solis
potestas. (11) Alii mundum, id est caelum, esse voluerunt; Ianumque ab eundo dictum, quod mundus semper eat, dum in orbem
volvitur et ex se initium faciens in se refertur: unde et Cornificius Etymorum libro tertio: Cicero, inquit, non Ianum sed Eanum
nominat, ab eundo. (12) Hinc et Phoenices in sacris imaginem eius exprimentes draconem finxerunt in orbem redactum
caudamque suam devorantem, ut appareat mundum et ex se ipso ali et in se revolvi. (13) Ideo et apud nos in quattuor partes
spectat, ut demonstrat simulachrum eius Faleris advectum. Gavius Bassus in eo libro quem de dis conposuit Ianum bifrontem
fingi ait, quasi superum atque inferum ianitorem: eundem quadriformem, quasi universa climata maiestate
conplexum. (14) Saliorum quoque antiquissimis carminibus deorum deus canitur. Marcus etiam Messala, Cn. Domitii in
consulatu collega idemque per annos quinquaginta et quinque augur, de Iano ita incipit: Qui cuncta fingit eademque regit, aquae
terraeque vim ac naturam gravem atque pronam in profundum dilabentem, ignis atque animae levem, in inmensum in sublime
fugientem, copulavit circumdato caelo: quae vis caeli maxima duas vis dispares conligavit. (15) In sacris quoque invocamus
Ianum Geminum, Ianum Patrem, Ianum Iunonium, Ianum Consivium, Ianum Quirinum, Ianum Patultium et Clusivium. (16) Cur
Geminum invocemus, supra iam diximus: Patrem, quasi deorum deum:…

Cic.,de natura deorum, 2.67


Cumque in omnibus rebus vim haberent maxumam prima et extrema, principem in sacrificando Ianum esse voluerunt, quod ab
eundo nomen est ductum, ex quo transitiones perviae iani foresque in liminibus profanarum aedium ianuae nominantur.

Aug., de civitate dei, 7.9


Ad Ianum pertinent initia factorum

IANUS GEMINUS (NEL FORO ROMANO)

Verg., Aen., 7.607-614


sunt geminae Belli portae (sic nomine dicunt)
religione sacrae et saevi formidine Martis;
centum aerei claudunt vectes aeternaque ferri
robora, nec custos absistit limine Ianus:
has, ubi certa sedet patri bus sententia pugnae,
ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino
insisgnis reserat stridentia limina consul,
ipse vocat pugnas…

Varro, de lingua latina, 5.165 (= FRHist, L. Calpurnius Piso Frugi, F11)


Tertia est Ianualis, dicta ab Iano, et ideo ibi positum Iani signum et ius institutum a Pompilio, ut scribit in Annalibus Piso, ut
sit aperta semper, nisi cum bellum sit nusquam. Traditum est memoriae Pompilio rege fuisse opertam et post Tito Manlio
consule bello Carthaginiensi primo confecto (241 o 235 a.C.), et eodem anno apertam.
Res Gestae Divi Augusti, 13
Ianum Quirinum, quem claussum esse maiores nostri voluerunt cum per totum imperium populi Romani terra marique esset
parta victoriis pax, cum priusquam nascerer, a condita urbe bis omnino clausum fuisse prodatur memoriae, ter me principe
senatus claudendum esse censuit (11 gennaio 29 a.C.; 25 a.C.; 13 a.C. o 3 d.C.)

Cfr. Liv., 1.19.3


Bis deinde post Numae regnum clausus fuit: semel T. Manlio consule post Punicum primum perfectum bellum (= 235 a.C.),
iterum, quod nostrae aetati di dederunt, ut videremus, post bellum Actiacum ab Imperatore Caesare Augusto pace terra marique
parta

IANUS E IL IANICULUM

Macr., Saturnalia, 1.7.19-24


(19) Regionem istam, quae nunc vocatur Italia, regno Ianus optinuit, qui, ut Hyginus Protarchum Trallianum secutus tradit, cum
Camese aeque indigena terram hanc ita participata potentia possidebant, ut regio Camesene,
oppidum Ianiculum vocitaretur. (20) Post ad Ianum solum regnum redactum est, qui creditur geminam faciem praetulisse, ut
quae ante quaeque post tergum essent intueretur: quod procul dubio ad prudentiam regis sollertiamque referendum est, qui et
praeterita nosset et futura prospiceret, sicut Antevorta et Postvorta, divinitatis scilicet aptissimae comites, apud Romanos
coluntur. (21) Hic igitur Ianus, cum Saturnum classe pervectum excepisset hospitio et ab eo edoctus peritiam ruris ferum illum et
rudem ante fruges cognitas victum in melius redegisset, regni eum societate muneravit. (22) Cum primus quoque aera signaret,
servavit et in hoc Saturni reverentiam, ut, quoniam ille navi fuerat advectus, ex una quidem parte sui capitis effigies, ex altera
vero navis exprimeretur, quo Saturni memoriam in posteros propagaret. Aes ita fuisse signatum hodieque intellegitur in aleae
lusum, cum pueri denarios in sublime iactantes capita aut navia lusu teste vetustatis exclamant. (23) Hos una concordesque
regnasse vicinaque oppida communi opera condidisse praeter Maronem, qui refert: Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia / nomen;
etiam illud in promptu est, quod posteri quoque duos eis continuos menses dicarunt, ut December sacrum Saturni, Ianuarius
alterius vocabulum possideret. (24) Cum inter haec subito Saturnus non conparuisset, excogitavit Ianus honorum eius augmenta.
Ac primum terram omnem ditioni suae parentem Saturniam nominavit: aram deinde cum sacris tamquam deo condidit, quae
Saturnalia nominavit. Tot seculis Saturnalia praecedunt Romanae urbis aetatem.

Ovid., Fast., 1. 245-246


Arx mea collis erat, quem volgus nomine nostro / nuncupat, haec aetas Ianiculumque vocat

Verg., Aen., 8.355-358


haec duo praeterea disiectis oppida muris,
reliquias veterumque vides monimenta virorum.
hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;
Ianiculum huic, illi (scil. Capitolio) fuerat Saturnia nomen.'

Plin., Naturalis Historia, 3.68


In prima regione praeterea fuere in Latio clara oppida … Saturnia ubi nunc Roma est, Antipolis quod nunc Ianiculum in parte
Romae.

Origo gentis Romanae, 2-3


(2.1) Sed ut ad propositum revertamur, ferunt Creusam Erechthei regis Atheniensium filiam speciosissimam stupratam ab
Apolline enisam puerum (= Ione), eumque Delphos olim educandum esse missum; ipsam vero a patre istarum rerum inscio
Xutho cuidam comiti collocatam. (2) Ex qua cum ille pater non posset exsistere, Delphos eum petiisse ad consulendum
oraculum, quomodo pater fieri posset. Tam illi deum respondisse, ut quem postera die obviam habuisset, eum sibi
adoptaret. (3) Itaque supra dictum puerum, qui ex Apolline genitus erat, obviam illi fuisse eumque adoptatum. (4) Cum
adolevisset, non contentum patrio regno cum magna classe in Italiam devenisse occupatoque monte urbem ibidem
constituisse eamque ex suo nomine Ianiculum cognominasse.
(3.1) Igitur Iano regnante apud indigenas rudes incultosque Saturnus regno profugus, cum in Italiam devenisset, benigne
exceptus hospitio est ibique haud procul a Ianiculo arcem suo nomine Saturniam constituit… (7) Verum quia, ut supra diximus,
prior illuc Ianus advenerat, cum eos post obitum divinis honoribus cumulandos censuissent, in sacris omnibus primum locum Iano
detulerunt, usque eo, ut etiam, cum aliis diis sacrificium fit, dato ture in altaria, Ianus prior nominetur, cognomento quoque
addito Pater, secundum quod noster (i.e. Vergilius) sic intulit:
Hanc Ianus Pater, hanc Saturnus conditit arcem. Ac subinde: Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen. (Aen., 8.357-358). Eique,
eo quod mire praeteritorum memor, tum etiam futuri <…>
Arnobius, Adversus nationes, 3.29
(1) Et tamen possemus utcumque accipere a vobis has mentes impiarum plenissimas fictionum, si non multa de diis ipsi tam
contraria promentes dissolventiaque <se> ipsa sustinere animi compelleretis adsensum. (2) Cum enim singuli singulos anteire
interioris contenditis scientiae laude, et deos ipsos quos opinamini tollitis et reponitis alios quos manifestum est non esse, et alius
aliud de eisdem dicitis rebus, et innumeros esse conscribitis quos esse singulos semper consensio accepit humana. (3) Incipiamus
ergo sollemniter ab Iano et nos patre, quem quidam ex vobis mundum, annum alii, solem esse prodidere nonnulli. Quod si
accipiemus ut verum sit, sequitur ut intellegi debeat nullum umquam fuisse Ianum, quem ferunt caelo atque Hecata procreatum
in Italia regnasse primum, Ianiculi oppidi conditorem, patrem Fonti, Vulturni generum, Iuturnae maritum , atque ita per vos
dei nomen eraditur, quem in cunctis anteponitis precibus et viam vobis pandere deorum ad audientiam creditis…

IUTURNA E IL SUO LACUS NEL FORO ROMANO

Varro, lingua Latina, 5.71


In contrariis diis, ab aquae lapsu lubrico lympha. Lympha Iuturna quae iuvaret: itaque multi aegroti propter id nomen hinc
aquam petere solent. A fontibus et fluminibus ac ceteris aquis dei, ut Tiberinus ab Tiberi…

Servius, ad Aen., 12.139


Iuturna fons est in Italia saluberrimus iuxta Numicum fluvium, cui nomen a iuvando est inditum … De hoc autem fonte Romam
ad omnia sacrificia aqua adferri consueverat. Bene ergo Vergilius Turno fingit sororem, quae laborantes iuvare consueti. Huic
fonte propter aquarum inopiam sacrificari solet: cui Lutatius Catulus primus templum in campo Martis fecti; nam et Iuturnas
ferias celebrant qui artificium aqua exercent, quem diem festum Iuturnalia dicunt. Varro rerum divinarum quarto decimo ait
“Iuturna inter proprios deos nymphasque ponitur” (= fragm. 183 Cardauns)

CIL, VI, 36807 = ILLRP 95 = EDR71771 (puteal rinvenuto nei pressi del Lacus Iuturnae)
M(arcus) Barbatius Pollio, / aed(ilis) cur(ulis), / Iuturnai sacrum 〚rest(ituit)〛. / `Puteal´.
〈:in margine superiore〉
M(arcus) Barbatius Pollio, aed(ilis) cur(ulis) Iuturnai sacrum.
CIL VI, 36806 = EDR71781 (nei pressi del Lacus Iuturnae)

Iutụrnae S+[---].
IL TRASTEVERE E IL GIANICOLO (da S.M. Savage, MAAR, 17, 1940)

L’ARA E L’AEDES DI FONS

Varro, de lingua Latina, 6.22


Fontanalia a Fonte, quod is dies feriae eius; ab eo tum et in fontes coronas iaciunt et puteos coronant. (=13 ottobre)

Cic., de legibus, 2.56


Eodemque ritu in eo sepulchro, quod <haud> procul a Fontis ara est, regem nostrum Numam conditum accepimus

AE, 1915, 100 = AE, 1960, 60 (Roma, area del Ministero della Pubblica Istruzione, a. 1914), 70 d.C.
Imp(eratore) Vespasiano Caesare Aug(usto) I II I, / Caesare Aug(usti) fil(io) Vespásiáno co(n)s(ulibus) / dedicátum VIIII K(alendas)
Iunias; / P(ublius) Pontius Eros, C(aius) Verátius Fortunátus / mag(istri) I II I quinquennáles lustri primi / cum Tutilia Helice et Popillia
Pnoe coniugib(us) suis /aedem á fundámentis suá pecun(ia) Fontí d(ono) d(ederunt).

LA SCOPERTA DELLA TOMBA E DEI LIBRI DI NUMA

Liv., 40.29
Eodem anno (= 181 a.C.) in agro L. Petilii scribae sub Ianiculo, dum cultores [agri] altius moliuntur terram, duae lapideae arcae,
octonos ferme pedes longae, quaternos latae, inuentae sunt, operculis plumbo deuinctis. litteris Latinis Graecisque utraque arca
inscripta erat, in altera Numam Pompilium Pomponis filium, regem Romanorum, sepultum esse, in altera libros Numae Pompilii
inesse. eas arcas cum ex amicorum sententia dominus aperuisset, quae titulum sepulti regis habuerat, inanis inuenta, sine
uestigio ullo corporis humani aut ullius rei, per tabem tot annorum omnibus absumptis. in altera duo fasces candelis inuoluti
septenos habuere libros, non integros modo sed recentissima specie. septem Latini de iure pontificum erant, septem Graeci de
disciplina sapientiae, quae illius aetatis esse potuit. adicit Antias Ualerius Pythagoricos fuisse, uulgatae opinioni, qua creditur
Pythagorae auditorem fuisse Numam, mendacio probabili accommodata fide. primo ab amicis, qui in re praesenti fuerunt, libri
lecti; mox pluribus legentibus cum uulgarentur, Q. Petilius praetor urbanus studiosus legendi libros eos a L. Petilio sumpsit: et
erat familiaris usus, quod scribam eum quaestor Q. Petilius in decuriam legerat. lectis rerum summis cum animaduertisset
pleraque dissoluendarum religionum esse, L. Petilio dixit sese libros eos in ignem coniecturum esse; priusquam id faceret, se ei
permittere, uti, si quod seu ius seu auxilium se habere ad eos libros repetendos existimaret, experiretur: <id> integra sua gratia
eum facturum. scriba tribunos plebis adit, ab tribunis ad senatum res est reiecta. praetor se iusiurandum dare paratum esse
aiebat, libros eos legi seruarique non oportere. senatus censuit satis habendum quod praetor iusiurandum polliceretur; libros
primo quoque tempore in comitio cremandos esse; pretium pro libris, quantum Q. Petilio praetori maiorique parti tribunorum
plebis uideretur, domino soluendum esse. id scriba non accepit. libri in comitio igne a uictimariis facto in conspectu populi
cremati sunt.

Valerius Maximus, 1.1.12


Magna conseruandae religionis etiam P. Cornelio Baebio Tamphilo consulibus (= 181 a.C.) apud maiores nostros acta cura est. si
quidem in agro L. Petili scribae sub Ianiculo cultoribus terram altius uersantibus, duabus arcis lapideis repertis, quarum in altera
scriptura indicabat corpus Numae Pompili fuisse, in altera libri reconditi erant Latini septem de iure pontificum totidemque
Graeci de disciplina sapientiae, Latinos magna diligentia adseruandos curauerunt, Graecos, quia aliqua ex parte ad soluendam
religionem pertinere existimabantur, Q. Petilius praetor urbanus ex auctoritate senatus per uictimarios facto igni in conspectu
populi cremauit: noluerunt enim prisci uiri quidquam in hac adseruari ciuitate, quo animi hominum a deorum cultu auocarentur.

Plin., Naturalis historia , 13.84-88 (FRHist, L., Cassius Hemina, F35; L. Calpurnius Piso, F14; Tuditanus, F3; Antias, F9a, 58)
(84) Ingentia exempla contra M. Varronis sententiam de chartis reperiuntur. namque Cassius Hemina, vetustissimus auctor
annalium, quarto eorum libro prodidit Cn. Terentium scribam agrum suum in Ianiculo repastinantem effodisse arcam, in qua
Numa, qui Romae regnavit, situs fuisset. (85) In eadem libros eius repertos P. Cornelio L. filio Cethego, M. Baebio Q. filio
Tamphilo cos. (= 181 a.C.), ad quos a regno Numae colliguntur anni DXXXV. hos fuisse e charta, maiore etiamnum miraculo, quod
infossi duraverint — quapropter in re tanta ipsius Heminae verba ponam : (86) Mirabantur alii, quomodo illi libri durare possent;
ille ita rationem reddebat: lapidem fuisse quadratum circiter in media arca evinctum candelis quoquoversus. in eo lapide insuper
libros III sitos fuisse; propterea arbitrarier non computuisse. et libros citratos fuisse; propterea arbitrarier tineas non tetigisse. in
iis libris scripta erant philosophiae Pythagoricae — eosque combustos a Q. Petilio praetore, quia philosophiae scripta essent. (87)
hoc idem tradit Piso censorius primo commentariorum, sed libros septem iuris pontificii, totidem Pythagoricos fuisse; Tuditanus
tertio decimo Numae decretorum fuisse. Ipse Varro humanarum antiquitatum VII, Antias secundo libros fuisse XII pontificales
Latinos, totidem Graecos praecepta philosophiae continentes; idem tertio et SC. ponit quo comburi eos placuerit . (88) Inter
omnes vero convenit Sibyllam ad Tarquinium Superbum tres libros attulisse, ex quibus sint duo cremati ab ipsa, tertius cum
Capitolio Sullanis temporibus.

Paul. Fest., p. 93 Lindsay


Ianiculum dictum, quod per eum Romanus populus primitus transierit in agrum Etruscum

IL LUCUS FURRINAE E LE NYMPHAE FOR(R)INAE

Viris Inlustribus, 65.5


P. Laetorio autem in Ponte Sublicio persequentibus resistenem, in lucum Furinae (i.e. C. Gracchus) pervenit (121 a.C.).

Oros., 5.12.6-8
Gracchus diu pro se amicis pugnantibus ac perentuntibus, aegre ad pontem Sublicium pervenit ibique ne vivus caperetur,
cervicem servo suo praebuit.(121 a.C.)

Varro, de lingua Latina, 6.19


Furrinalia (= 25 luglio) a Furrina, quod ei deae feriae publicae dies is; cuius deae honos apud antiquos; nam ei sacra instituta
annua et flamen attributus. Nunc vix nomen paucis.

Varro, de lingua Latina, 7.45


Eundem Pompilium ait fecisse flamines, qui cum omnes sunt a singulis deis cognominati, in quibusdam apparent etyma, ut cur sit
Martialis et Quirinalis; sunt in quibus flaminum cognominibus latent origines, ut in his qui sunt versibus plerique: Volturnalem,
Palatualem, Furinalem, / Floralemque Falacrem et Pomonalem fecit / Hic idem, / quae obscura sunt; eorum origo Volturnus, diva
Palatua, Furrina, Flora, Falacer pater, Pomona…
CIL, VI 36802 = IGUR 111, cfr. IV, p. 146
Altare scoperto a villa Sciarra nel 1907, con dedica in greco, da parte di una Artemis di Cipro, detta anche Sidonia, a Iuppiter
Keraunios e Νύμφες Φορρίνεϛ (cioè alle Nymphae Phorrinae); cfr. CIL, VI 422 (dedica a Iuppiter Heliopolitanus e al Genius
Forinarum); età adrianea (Guarducci)
IL LOCUS (O LUCUS) DELLE CORNISCAE DIVAE

Festus, p. 56 Lindsay
Corniscarum divarum locus erat trans Tiberim cornicibus dicatus, quod in Iunonis tutela putebantur.

CIL, VI 96 = 30691 =I2 975 = ILLRP 69 (scoperta del 1547)

CIL, VI30858 = I2 976

CIL, VI 29793 = I2 1014


IL PAGUS IANICULENSIS

CIL, I2 1000 cfr. p. 965 = VI 2219 cfr. p. 828 = ILLRP 699 (lastrone di travertino, II sec. a.C..)

[- P]upius A(uli) f(ilius), mag(ister) / [pa]g(i) Ianicol(ensis), porticu(m) / [ce]llam, culinam / [ar]am de pagi sentent(ia) /
[fa]ciundu(m) coiravit.

CIL, I2 1001 cfr. p. 965 = VI 2220 cfr. p. 3306 = ILLRP 700 (pavimento in cocciopesto)
[------] / [mag(ist-)] pagi Ianic[olensis], / [---]++astos et mace[riam] / [de p]ag(i) sen(tentia) fac(iundum) coer(av-) eidemque
p[rob(av-)].

CIL, I2 807 cfr. p. 954 = VI 810 cfr. pp. 3307 e 3757 (altare di forma circolare, di cui si conserva solo la parte anteriore)

Testo A
------? / [---?] L.f. (vac.) SO++[---] / P. Anni(us) C.f. A. [n. - - -?]

Testo B
[- Po]stumio A.f., / [Cn. O]ctavio Cn.f. // ai[d(ilibus) cur(ulibus)], / [hae]c ara restit[uta].
.
Bibliografia
J. Aronen, in Lex. Top. Urb. Romae, II, Roma 1995, p. 256, s.v. Fons/Fontus, ara, aedes

J. Aronen, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, II, Roma 2004, p. 165, s.v. Corniscarum Divarum locus (locus?).

L. Chioffi, A proposito di confini nella città di Roma. La regio XIV: da pagus a Urbs, in Epigrafia 2006. Atti della XIV e Rencontre sur
l’épigraphie in onore di Silvio Panciera con altri contributi di colleghi, allievi e collaboratori , Roma 2008, pp. 239-269 (in
particolare, pp. 239-244 per il pagus Ianiculensis e 244-247 per il lucus Furrinae)

F. Coarelli, Il Gianicolo nell’antichità. Tra mito e storia, in E. M. Steinby (ed.), Ianiculum – Gianicolo. Storia, topografia,
monumenti, leggende dall’antichità al rinascimento, Roma 1996, pp. 13-127

F. De Romanis, Cultores huius loci: sulle coabitazioni divine del lucus Furrinae, in B. Palma Venetucci (ed.), Culti orientali tra scavo
e collezionismo, Roma 2008, pp. 149-157

L. Ferro, M. Monteleone, Miti romani. Il racconto, Torino 2010, pp. 7-15 e 375-376

C.J. Goddard, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, II, Roma 2004, pp. 278-284, s.v. Furrinae lucus

C.J. Goddard, Nuove osservazioni sul santuario cosiddetto “siriaco” al Gianicolo, in B. Palma Venetucci (ed.), Culti orientali tra
scavo e collezionismo, Roma 2008, pp. 165-273

A. La Regina, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, I, Roma 2001, p. 40, s.v. Aineia

M. Lentano, La memoria e il potere. Censura intellettuale e rogo di libri nella Roma antica, Macerata 2012, pp. 25-33 e 152-153 (I
falsari del Gianicolo, a proposito della scoperta dei “libri di Numa”)

P. Liverani, Ianiculum. Da Antipolis al mons Ianiculensis, in E.M. Steinby (ed.), Ianiculum – Gianicolo. Storia, topografi,
monumenti, leggende dall’antichità al rinascimento, Roma 1996, pp. 3-12

P. Liverani, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, III, Roma 2005, pp. 81-83, s.v. Ianiculensis pagus e Ianiculum

P. Liverani, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, IV, Roma 2006, p. 122, s.v. Numae Pompilii sepulcrum

Z. Mari, in Lex. Top. Urb. Romae – Suburbium, I, Roma 2001, p. 69, s.v. Antipolis
Antichità e Istituzioni Romane – a.a. 2017/2018
I miti dei Romani (2)

LA GENEALOLOGIA

Verg., Aen., 7.46-49


Rex arva Latinus et urbes
iam senior longa placidas in pace regebat.
hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica
accipimus; Fauno Picus pater, isque parentem
te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor.

SATURNUS

Origo gentis Romanae, III-IV


III (1) Igitur Iano regnante apud indigenas rudes incultosque Saturnus regno profugus, cum in Italiam devenisset, benigne
exceptus hospitio est ibique haud procul a Ianiculo arcem suo nomine Saturniam constituit. (2) Isque primus agriculturam
edocuit ferosque homines et rapto vivere assuetos ad compositam vitam eduxit, secundum quod Vergilius in octavo sic ait
(= Aen. VIII, 314-318):

Haec loca [in realtà in Virgilio nemora] indigenae Fauni Nymphaeque tenebant,
gensque virum truncis et duro robore nata,
quis neque mos neque cultus erat nec iungere tauros
aut componere opes norant aut parcere parto,
sed rami atque asper victu venatus alebat.

(3) Omissoque Iano, qui nihil aliud quam ritum colendorum deorum religionesque intulerat, se Saturno maluit annectere,
qui vitam moresque feris etiam tum mentibus insinuans ad communem utilitatem, ut supra diximus, disciplinam colendi
ruris edocuit, ut quidem indicant illi versus (= Aen., VIII.321-323):

Is genus indocile ac dispersum montibus altis


composuit legesque dedit Latiumque vocari
maluit.
(4) Is tum etiam usum signandi aeris ac monetae in formam incutiendae ostendisse traditur, in quam ab una parte caput
eius imprimeretur, altera navis, qua vectus illo erat. (5) Unde hodieque aleatores posito nummo opertoque optionem
collusoribus ponunt enuntiandi, quid putent subesse, caput, aut navem: quod nunc vulgo corrumpentes naviam dicunt. (6)
Aedes quoque sub clivo Capitolino, in qua pecnuiam conditam habebat, aerarium Saturni hodieque dicitur. (7) Verum quia,
ut supra diximus, prior illuc Ianus advenerat, cum eos post obitum divinis honoribus cumulandos censuissent, in sacris
omnibus primum locum Iano detuleruat, usque eo, ut etiam, cum aliis diis sacrificium fit, dato ture in altaria, Ianus prior
nominetur, cognomento quoque addito Pater, secundum quod noster sic intulit:
Hanc Ianus Pater, hanc Saturnus condidit arcem.
Ac subinde: Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.
Eique, eo quod mire praeteritorum memor, tum etiam futuri <…>
Rex arva Latinus et urbes
Iam senior longa placidas in pace regebat. (= Aen., 7.45-46)
quo regnante Troianos refert in Italiam devenisse, quaeritur, quomodo Sallustius dicat: Cumque his Aborigines, genus
hominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum? (= Sall., Cat., 1.6)
IV (1) Quidam autem tradunt terris diluvio coopertis passim multos diversarum regionum in montibus, ad quos
confugerant, constitisse: ex quibus quosdam aedem quaerentes pervectos in Italiam Aborigines appellatos, Graeca scilicet
appellatione, a cacuminibus montium, quae illi ὂρη faciunt. (2) Alii volunt eos, quod errantes illo venerint, primo
Aberrigines, post mutata una littera altera adempta Aborigines cognominatos. (3) Eos advenientes Picus excepit permissos
vivere ut vellent. (4) Post Picum regnavit in Italia Faunus, quem a fando dictum volunt, quod is solet futura praecinere
versibus, quos Saturnios dicimus; quod genus metri in vaticinatione Saturniae primum proditum est . (5) Eius rei Ennius
testis est, cum ait:
Versibus, quos olim Fauni vatesque canebant. (= Annales, 207 Skutsch)
(6) Hunc Faunum plerique eundem Silvanum a silvis, Inuum deum, quidam etiam Pana vel Pan esse dixerunt.

Varro, de lingua latina 7.36


Versibus, quos olim Fauni vatesque canebant.
Fauni dei Latinorum, ita ut et Faunus et Fauna sit; hos versibus quos vocant Saturnios in silvestribus locis traditum est
solitos fari futura, a quo fando Faunos dictos.

Cic.,de divinatione 1.101


Saepe etiam et in proeliis Fauni auditi et in rebus turbidis veridicae voces ex occulto missae esse dicuntur; cuius generis duo sint
ex multis exempla, sed maxuma. Nam non multo ante urbem captam exaudita vox est a luco Vestae, qui a Palati radice in novam
viam devexus est, ut muri et portae reficerentur; futurum esse, nisi provisum esset, ut Roma caperetur. Quod neglectum cum
caveri poterat, post acceptam illam maximam cladem expiatum est; ara enim Aio Loquenti, quam saeptam videmus, exadversus
eum locum consecrata est. Atque etiam scriptum a multis est, cum terrae motus factus esset ut sue plena procuratio fieret,
vocem ab aede Iunonis ex arce exstitisse; quocirca Iunonem iram appellatam Monetam. Haec igitur et a dis significata et a
nostris maioribus iudicata contemnimus?

Verg., Aen. 8, 81-103


At rex sollicitus monstris oracula Fauni,
fatidici genitoris, adit lucosque sub alta
consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro
fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim.
hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus 85
in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos
cum tulit et caesarum ovium sub nocte silenti
pellibus incubuit stratis somnosque petivit,
multa modis simulacra videt volitantia miris
et varias audit voces fruiturque deorum 90
conloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis.
hic et tum pater ipse petens responsa Latinus
centum lanigeras mactabat rite bidentis,
atque harum effultus tergo stratisque iacebat
velleribus: subita ex alto vox reddita luco est: 95
'ne pete conubiis natam sociare Latinis,
o mea progenies, thalamis neu crede paratis;
externi venient generi, qui sanguine nostrum
nomen in astra ferant, quorumque a stirpe nepotes
omnia sub pedibus, qua sol utrumque recurrens 100
aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.'
haec responsa patris Fauni monitusque silenti
nocte datos non ipse suo premit ore Latinus,
sed circum late volitans iam Fama per urbes
Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes 105
gramineo ripae religavit ab aggere classem.

Aug., de civitate dei, 18.15


Decimam (i.e. Sibyllam) Tiburtem, nomine Albuneam, quae Tiburi colitur ut dea, iuxta ripas amnis Anienis, cuius in gurgite
simulacrum eius inuentum esse dicitur, tenens in manu librum: cuius sortes Senatus in Capitolium transtulerit
La
Pomezia (Roma) – Solforata/Albunea (“la grotta di Fauno”)

CIL, I2 2844-2846
Tre cippi di peperino, trovati in loc. Tor Tignosa (a ca. 7 m a NE dall’antica Lavinium), ante 1948 (Museo Nazionale Romano –
Terme di Diocleziano)
a) Neuna Fata
b) Neuna dono(m)
c) Parca Maurtia / dono(m).

Cfr. Aulus Gellius, Noctes Atticae, 3.16.9-11


>Varrone: Parca, Nona, Decima
> Cesellio Vindice Morta, Nona, Decima, con citazione di Liv. Andr., Od., fr. 23 Blännsdorf: quando dies
adveniet, quem profata Morta est)
Antichità e Istituzioni Romane – a.a. 2017/2018
I miti dei Romani (3)

EVANDRO DALL’ARCADIA A ROMA

Liv., I.5.1
Iam tum in Palatio monte Lupercal hoc fuisse ludicrum ferunt, et a Pallanteo, urbe Arcadica, Pallantium, dein Palatium montem
appellatum; ibi Evandrum, qui ex eo genere Arcadum multis ante tempestatibus tenuerit loca, sollemne allatum ex Arcadia
instituisse ut nudi iuvenes Lycaeum Pana venerantes per lusum atque lasciviam currerent, quem Romani deinde vocarunt Inuum.

Origo Gentis Romanae, 5


(1) Igitur regnante Fauno ante annos circiter sexaginta, quam Aeneas in Italiam deferretur, Euander Arcas, Mercurii et
Carmentis Nymphae filius, simul cum matre eodem venit. (2) quam quidam memoriae prodiderunt primo Nicostraten
dictam, post Garmentam, de carminibus, eo quod videlicet omnium litterarum peritissima futurorumque prudens versibus
canere sit solita, adeo, ut plerique velint non tam ipsam a carmine Carmentam, quam carmina, a qua dicta essent,
appellata. (3) Huius admonitu transvectus in Italiam Euander ob singularem eruditionem atque scientiam litterarum brevi
tempore in familiaritatem Fauni se insinuant atque ab eo hospitaliter benigneque exceptus non parvum agri modum ad
incolendum accepit, quem suis comitibus distribuit exaedificatis domiciliis in eo monte, quem primo tum illi a Pallante
Pallanteum, postea nos Palatium diximus; ibique Pani deo fanum dedicavit, quippe is familiaris Arcadiae deus est, teste
etiam Marone, qui ait:
Pan Deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit. [= Verg., Georg., III, 392]
Primus itaque omnium Euander Italicos homines legere et scribere edocuit litteris, partim quas ipse antea didicerat <…>;
idemque fruges in Graecia primum inventas ostendit serendique usum edocuit terraeque excolendae gratia primus boves in
Italia iunxit.

Fortasse <partim quas eum postea Hercules docuerat> (ipotesi M. Lentano, 2015); cfr. Plut., Questioni romane, 59
(Evandro e i suoi avrebbero appreso le lettere dell’alfabeto da Ercole)

CARMENTA (O CARMENTIS), MADRE DI EVANDRO, E LA PORTA CARMENTALIS

Solinus, I.10 e 13
(10 ) Suo quoque numini idem Hercules instituit aram, quae maxima apud pontifices habetur, cum se ex Nicostrate, Euandri
matre, quae a uaticinio Carmentis dicta est, inmortalem conperisset.
(13) Pars etiam infima Capitolini montis habitaculum Carmentae fuit, ubi Carmentis nunc fanum est, a qua Carmentali
portae nomen datum…

Serv., ad Aen. VIII. 51


“Evandro fu arcade… Egli uccise suo padre per istigazione della madre Nicostrata, che ebbe anche il nome di Carmenta
perché vaticinava in versi (carmina)”

Verg., Aen., VIII, 333-341


Me (i.e. Evander) pulsum patria pelagique extrema sequentem
Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum
his posuere locis, matrisque egere tremenda 335
Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.'
Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram
et Carmentalem Romani nomine portam
quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,
vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 340
Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.

Serv., ad. Aen. VIII. 337


“O usa il termine ara (di Carmenta) invece di tomba (pro monumento)…Essa è in prossimità della porta che in un primo
tempo fu detta Scellerata dai 306 Fabii, che, attraversatala per andare in guerra, non tornarono indietro.

Carmentalia (11 e 15 gennaio): cfr. Fasti Antiates Maiores (ILLRP 9)


Ianuarius
11 gennaio [C] Car(mentalia) N^P Iuturnae
15 gennaio [G] Car(mentalia), N?P Carment(i)

Flamen Carmentalis: Cic., Brutus, 14.56

Liv., II, 49.7-8 (477 a.C.)


Praetereuntibus Capitolium arcemque et alia templa, quidquid deorum oculis, quidquid animo occurrit, precantur ut illud
agmen faustum atque felix mittant, sospites brevi in patriam ad parentes restituant. In cassum missae preces. Infelici via,
dextro iano portae Carmentalis, profecti ad Cremeram flumen perveniunt. Is opportunus visus locus communiendo
praesidio.

Ovid., Fasti, II, vv. 193-204 (a proposito del 13 febbraio)


Idibus agrestis fumant altaria Fauni
hic ubi discretas insula rumpit aquas.
haec fuit illa dies in qua Veientibus armis 195
ter centum Fabii ter cecidere duo.
una domus vires et onus susceperat urbis:
sumunt gentiles arma professa manus.
egreditur castris miles generosus ab isdem,
e quis dux fieri quilibet aptus erat. 200
Carmentis portae dextro est via proxima iano:
ire per hanc noli, quisquis es; omen habet.
illa fama refert Fabios exisse trecentos:
porta vacat culpa, sed tamen omen habet.

vv. 201-204: “La via più vicina è quella attraverso il passaggio di destra della porta Carmentale: ma evita di attraversarlo,
chiunque tu sia: su di esso grava un tabù. E’ fama infatti che da essa uscissero i trecento Fabii: la porta non ne ha colpa, e
tuttavia ha un tabù”.

Fest., p. 450 Lindsay


Scele<rata porta … app>ellatur a quibusdam; <quae et Carmentalis> dicitur, quod ei proximum Car<mentae sacellum fuit;
scele>rata autem, quod per eam <sex et trecenti Fabii c>um clientium millibus <quinque egressi ad versus E>truscos, ad
amnem <Cremeram omnes sunt inter>fecti>. Qua ex cau<sa factum est u tea porta in>trare egredive <religioni quibusdam
sit>.

De viris illustribus, 14
( 1) Romani cum adversus Veientes bellarent, eos sibi hostes familia Fabiorum privato nomine depoposcit; et profecti
trecenti sex duce Fabio consule. (2) Cum saepe victores exstitissent, apud Cremeram fluvium castra posuere. (3) Veientes
ad dolos conversi pecora ex diverso in conspectu illorum protulerunt, ad quae progressi Fabii in insidias delapsi usque ad
unum occisione perierunt. (4) Dies, quo id factum est, inter nefastos relatus. (5) Porta, qua profecti erant, Scelerata est
appellata. (6) Unus ex ea gente propter impuberem aetatem domi relictus genus propagavit ad Q. Fabium Maximum, qui
Hannibalem mora fregit, Cunctator ab obtrectatoribus dictus.
[Carm]enteis ua[---]

A. Morandi, in Studi Romani, 49, 2001, pp. 15-16 nr. 2, tav. VI,1 (frammenti di coppa di bucchero, dalla via del Campidoglio,
presso il Tabularium; metà ca. VI sec. a.C.)

Riferimenti bibliografici
D. Briquel, Les traditions antiques sur l’origine de l’écriture en Italie, in Rev. Phil., 62, 1988, pp. 251-271
F. Coarelli, s.v. “Murus Servii Tullii”; mura repubblicane: portae” – Porta Carmentalis, in Lex. Top. Urbis Romae, III,
Roma 1996, pp. 324-326.
S. Fasce – F. Castagnoli, s.v. Carmenta, in Enciclopedia Virgiliana, II, Roma 1984, pp. 666-669
A. Fraschetti, Ovidio, i Fabii e la battaglia del Cremera, in MEFRA, 110,2, 1998, pp. 737-752
L. Ferro, M. Monteleone, Miti romani. Il racconto, Torino 2010, pp. 46-49 e 302-305
F. Marcattili, «… quod semper pateret». La pora Pandana, la porta Carmentalis e l’asylum, in Rév. Arch., 2014/1 (n.
57), pp. 71-88
D. Musti, s.v. Evandro, in Enciclopedia Virgiliana, III, Roma 1985, pp. 437-445
Antichità e Istituzioni Romane – a.a. 2017/2018
I miti dei Romani (4)

ERCOLE E CACO E IL MITO DI FONDAZIONE DELL’ARA MAXIMA AD FORUM BOARIUM

Liv., I.7.4-15
Palatium primum, in quo ipse erat educatus, muniit. Sacra dis aliis Albano ritu, Graeco Herculi, ut ab Evandro
instituta erant, facit. Herculem in ea loca Geryone interempto boves mira specie abegisse memorant, ac prope
Tiberim fluvium, qua prae se armentum agens nando traiecerat, loco herbido ut quiete et pabulo laeto reficeret
boves et ipsum fessum via procubuisse. Ibi cum eum cibo vinoque gravatum sopor oppressisset, pastor accola eius
loci, nomine Cacus, ferox viribus, captus pulchritudine boum cum avertere eam praedam vellet, quia si agendo
armentum in speluncam compulisset ipsa vestigia quaerentem dominum eo deductura erant, aversos boves eximium
quemque pulchritudine caudis in speluncam traxit. Hercules ad primam auroram somno excitus cum gregem
perlustrasset oculis et partem abesse numero sensisset, pergit ad proximam speluncam, si forte eo vestigia ferrent.
Quae ubi omnia foras versa vidit nec in partem aliam ferre, confusus atque incertus animi ex loco infesto agere porro
armentum occepit. Inde cum actae boves quaedam ad desiderium, ut fit, relictarum mugissent, reddita inclusarum ex
spelunca boum vox Herculem convertit. Quem cum vadentem ad speluncam Cacus vi prohibere conatus esset, ictus
claua fidem pastorum nequiquam invocans morte occubuit. Evander tum ea, profugus ex Peloponneso, auctoritate
magis quam imperio regebat loca, venerabilis vir miraculo litterarum, rei novae inter rudes artium homines,
venerabilior divinitate credita Carmentae matris, quam fatiloquam ante Sibyllae in Italiam adventum miratae eae
gentes fuerant. Is tum Evander concursu pastorum trepidantium circa advenam manifestae reum caedis excitus
postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum formamque viri aliquantum ampliorem augustioremque
humana intuens rogitat qui vir esset. Ubi nomen patremque ac patriam accepit, "Iove nate, Hercules, salve," inquit;
"te mihi mater, veridica interpres deum, aucturum caelestium numerum cecinit, tibique aram hic dicatum iri quam
opulentissima olim in terris gens maximam vocet tuoque ritu colat." Dextra Hercules data accipere se omen
impleturumque fata ara condita ac dicata ait. Ibi tum primum bove eximia capta de grege sacrum Herculi, adhibitis
ad ministerium dapemque Potitiis ac Pinariis, quae tum familiae maxime inclitae ea loca incolebant, factum. Forte ita
evenit ut Potitii ad tempus praesto essent iisque exta apponerentur, Pinarii extis adesis ad ceteram venirent dapem.
Inde institutum mansit donec Pinarium genus fuit, ne extis eorum sollemnium vescerentur. Potitii ab Evandro edocti
antistites sacri eius per multas aetates fuerunt, donec tradito servis publicis sollemni familiae ministerio genus omne
Potitiorum interiit. Haec tum sacra Romulus una ex omnibus peregrina suscepit, iam tum immortalitatis virtute
partae ad quam eum sua fata ducebant fautor.

“In primo luogo fortifica il Palatino, sul quale lui stesso era stato allevato. Offre sacrifici in onore degli altri dèi
secondo il rito albano, e secondo quello greco in onore di Ercole, così com'erano stati istituiti da Evandro. Stando alla
leggenda, proprio in questi luoghi Ercole uccise Gerione e gli portò via gli splendidi buoi. Perchè questi riprendessero
fiato e pascolassero nella quiete del verde e per riposarsi anche lui stremato dal cammino, si coricò in un prato vicino
al Tevere, nel punto in cui aveva attraversato a nuoto il fiume spingendo il bestiame davanti a sé. Lì, appesantito dal
vino e dal cibo, si addormentò profondamente. Un pastore della zona, un certo Caco, contando sulle proprie forze e
colpito dalla bellezza dei buoi, pensò di portarsi via quella preda. Ma, dato che spingendo l'armento nella sua grotta
le orme vi avrebbero condotto il padrone quando si fosse messo a cercarle, prese i buoi più belli per la coda e li
trascinò all'indietro nella sua grotta. Al sorgere del sole, Ercole, emerso dal sonno, dopo aver esaminato
attentamente il gregge ed essersi accorto che ne mancava una parte, si incamminò verso la grotta più vicina, caso
mai le orme portassero in quella direzione. Quando vide che erano tutte rivolte verso l'esterno ed escludevano ogni
altra direzione, cominciò a spingere l'armento lontano da quel luogo ostile. Ma poiché alcune tra quelle messe in
movimento si misero a muggire, come succede, per rimpianto di quelle rimaste indietro, il verso proveniente dalle
altre rimaste chiuse dentro la grotta fece girare Ercole. Caco cercò di impedirgli con la forza l'ingresso nella grotta.
Ma mentre tentava invano di far intervenire gli altri pastori, stramazzò al suolo schiantato da un colpo di clava. In
quel tempo governava la zona, pi? per prestigio personale che per un potere conferitogli, Evandro, esule dal
Peloponneso, uomo degno di venerazione perché sapeva scrivere, cosa nuova e prodigiosa in mezzo a bifolchi del
genere, e ancor più degno di venerazione per la supposta natura divina della madre Carmenta, che prima dell'arrivo
in Italia della Sibilla aveva sbalordito quelle genti con le sue doti di profetessa. Evandro dunque, attirato dalla folla di
pastori accorsi sbigottiti intorno allo straniero colto in flagrante omicidio, dopo aver ascoltato il racconto del delitto e
delle sue cause, osservando attentamente le fattezze e la corporatura dell'individuo, pi? maestose e imponenti del
normale, gli domandò chi fosse. Quando venne a sapere il nome, chi era suo padre e da dove veniva, disse: “Salute a
te, Ercole, figlio di Giove. Mia madre, interprete veritiera degli dèi, mi ha vaticinato che tu andrai ad accrescere il
numero degli immortali e qui ti verrà dedicato un altare che un giorno il popolo più potente della terra chiamerà
Altare Massimo e venererà secondo il tuo rito.” Ercole, dopo aver teso la mano destra, disse che accettava l'augurio e
che avrebbe portato a compimento la volontà del destino costruendo e consacrando l'altare. Là, prendendo dal
gregge un capo di straordinaria bellezza, fu per la prima volta compiuto un sacrificio in onore di Ercole. A occuparsi
della cerimonia e del banchetto sacrificale furono chiamati Potizi e Pinari, in quel tempo le famiglie più illustri della
zona. Per caso successe che i Potizi giungessero all'ora stabilita e le viscere degli animali vennero poste di fronte a
loro, mentre i Pinari, quando ormai le viscere erano state mangiate, arrivarono a banchetto cominciato. Così, finché
durò in vita la stirpe dei Pinari, rimase in vigore la regola che essi non potessero cibarsi delle interiora dei sacrifici. I
Potizi, istruiti da Evandro, furono per molte generazioni sacerdoti di questo rito sacro, fino al tempo in cui, affidato ai
servi di Stato il solenne officio della famiglia, l'intera stirpe dei Potizi si estinse. Questi furono gli unici, fra tutti i riti di
importazione, a essere allora accolti da Romolo, già in quel periodo conscio dell'immortalità che avrebbe ottenuto
col valore e verso la quale lo conduceva il suo destino”

Origo gentis Romanae, 6-8


(6) 1 Eo regnante forte Recaranus quidam, Graecae originis, ingentis corporis et magnarum virium pastor, qui erat
forma et virtute ceteris antecellens, Hercules appellatus, eodem venit. 2 Cumque armenta eius circa flumen Albulam
pascerentur, Cacus Euandri servus, nequitiae versutus et praeter cetera furacissimus, Recarani hospitia bovea
surripuit ac, ne quod esset indicium, aversas in speluncam attraxit. 3 Cumque Recaranus vicinis regionibus peragratis
scrutatisque omnibus eiuscemodi latebris desperasset inventurum utcumque aequo animo dispendium ferens,
excedere his finibus constituerat. 4 At vero Euander, excellentissimae iustitiae vir, postquam rem uti acta erat,
comperit, servum noxae dedit bovesque restitui fecit. 5 Tum Recaranus sub Aventino Inventori Patri aram dedicavit
appellavitque Maximam, et apud eam decimam sui pecoris profanavit. 6 Cumque ante moris esset, uti homines
decimam fructuum regibus suis praestarent, aequius sibi ait videri deos potius illo honore impartiendos esse quam
regea; inde videlicet tractum, ut Herculi decimam profanari mos esset, secundum quod Plautus In
partem, inquit, Herculaneam, id est, decimam. 7 Consecrata igitur ara Maxima profanataque apud eam decima
Recaranus, eo quod Carmentis invitata ad id sacrum non affuisset, sanxit, ne cui feminae fas esset vesci ex eo, quod
eidem arae sacratum esset: atque ab ea re divina feminae in totum remotae.
(7) 1 Haec Cassius libro primo. At vero in libris Pontificalium traditur Hercules, Iove atque Alcmena genitus, superato
Geryone, agens nobile armentum, cupidus eius generis boves in Graecia instituendi, forte in ea loca venisse et
ubertate pabuli delectatus, ut ex longo itinere homines sui et pecora reficerentur, aliquamdiu sedem ibi constituisse.
2 Quae cum in valle, ubi nunc est circus maximus, pascerentur, neglecta custodia, quod nemo credebatur ausurus
violare Herculis praedam, latronem quendam regionis eiusdem, magnitudine corporis et virtute ceteris praevalentem,
octo boves in speluncam, quo minus furtum vestigiis colligi posset, candis abstraxisse. 3 Cumque inde Hercules
proficiscens reliquum armentum casu praeter eandem speluncam ageret, forte quadam inclusas boves transeuntibus
admugisse atque ita furtum detectum; 4 interfectoque Caco Euandrum re comporta hospiti obviam ivisse gratantem,
quod tanto malo fines suos liberasset, compertoque, quibus parentibus ortus Hercules esset, rem ita, uti erat gesta,
ad Faunum pertulisse. Tum eum quoque amicitiam Herculis cupidissime appetisse. Quam opinionem sequi metuit
noster Maro.
(8) 1 Cum ergo Recaranus sive Hercules patri Inventori aram maximam consecrasset, duos ex Italia, quos eadem
sacra certo ritu administranda edoceret, ascivit, Potitium et Pinarium. 2 Sed eorum Potitio, quia prior venerat, ad
comedenda exta admisso Pinarius, eo quod tardius venisset, posterique eius submoti. Unde hodieque servatur:
Nemini Pinariae gentis in eis sacris vesci licet. 3 Eosque alio vocabulo prius appellatos nonnulli volunt, post vero
Pinarios dictos apo tou peinan, quod videlicet ieiuni ac per hoc esurientes ab eiusmodi sacrificiis discedant. 4 Isque
mos permansit usque Appium Claudium censorem, ut Potitiia sacra facientibus vescentibusque de eo bove, quem
immolaverant, postquam inde nihil reliquissent, Pinarii deinde admitterentur. 5 Verum postea Appius Claudius
accepta pecunia Potitios illexit, ut administrationem sacrorum Herculis servos publicos edocerent nes non etiam
mulieres admitterent. 6 Quo facto aiunt intra dies triginta omnem familiam Potitiorum, quae prior in sacris
habebatur, exstinctam atque ita sacra penes Pinarios resedisse eosque tam religione quam etiam pietate edoctos
mysteria eiusmodi fideliter custodisse.

Dion. Hal., I.40.6


“L’ara alla quale dedicano le decime di Eracle è chiamata dai Romani ‘massima’, ed è accanto a quello che chiamano
Foro Boario”.

Solinus, Mirab., I.10-11


(10) Suo quoque numini idem Hercules instituit aram, quae maxima apud pontifices habetur, cum se ex Nicostrate,
Euandri matre, quae a uaticinio Carmentis dicta est, inmortalem conperisset. consaeptum etiam, intra quod ritus
sacrorum, factis bouicidiis, docuit Potitios, sacellum Herculi in Boario foro est, in quo argumenta et conuiuii et
maiestatis ipsius remanent. (11) Nam diuinitus neque muscis illo neque canibus ingressus est. Etenim cum
uiscerationem sacrificolis daret, *Myiagrum deum dicitur inprecatus, clauam uero in aditu reliquisse, cuius olfactu
refugerunt canes; id usque nunc durat.

‘Lo stesso Ercole fondò a se stesso, come dio, l’ara che è considerata la più importante dai pontefici, quando venne a
conoscere da Nicostrate, la madre di Evandro (detta Carmenta per le sue capacità divinatorie), la sua immortalità.
Infatti nel Foro Boario si trova un sacello recintato, nel quale insegnò ai Potitii il rito delle sue cerimonie, sacrificando
dei buoi. In questo si conservano testimonianze del suo banchetto e della sua qualità divina. Infatti per volontà
divina non possono entrarvi né mosche né cani. E quando distribuì ai convenuti al sacrificio le viscere delle vittime da
consumare, si dice che abbia invocato il dio Myiagros (che cattura le mosche) e che abbia lasciato all’ingresso la
clava, il cui odore fece fuggire i cani: il fenomeno è continuato sino ad oggi’.

Macr., Saturnalia, III.12.1-9


1 Oportune mehercle, Praetextate, fecisti Herculis mentionem, in cuius sacra hic vester gemino errore commisit:
Tum Salii ad cantus incensa altaria circum
Populeis adsunt evincti tempora ramis.
Nam et Salios Herculi dedit, quos tantum Marti dicavit antiquitas, et populeas coronas nominat, cum ad aram
Maximam sola lauro capita et alia fronde non vinciant. 2 Videmus et in capite praetoris urbani lauream coronam,
cum rem divinam Herculi facit. Testatur enim Terentius Varro in ea satura quae inscribitur περὶ κεραυνοῦ maiores
solitos decimam Herculi vovere, nec decem dies intermittere quin pollucerent, populum ἀσύμβολον cum corona
laurea dimitterent cubitum. 3 Hiccine est, Vettius ait, error geminus? At ego in neutro dico errasse Virgilium. Nam, ut
primum de frondis genere dicamus, constat quidem nunc lauro sacrificantes apud aram Maximam coronari, sed
multo post Romam conditam haec consuetudo sumpsit exordium, postquam in Aventino Lauretum coepit virere,
quam rem docet Varro Humanarum libro secundo. 4 E monte ergo proximo decerpta laurus sumebatur operantibus,
quam vicina offerebat occasio. Unde recte Maro noster ad ea tempora respexit quibus Evander ante urbem conditam
apud aram Maximam sacra celebrabat et utebatur populo utique Alcidae gratissima. 5 Salios autem Herculi ubertate
doctrinae altioris adisgnat, quia is deus et apud pontifices idem qui et Mars habetur. 6 Et sane ita Menippea Varronis
adfirmat quae inscribitur Ἄλλος οὗτος Ἡρακλῆς, in qua, cum de multo Hercule loqueretur, eundem esse ac Martem
probavit. Chaldaei quoque stellam Herculis vocant quam reliqui omnes Martis appellant. 7 Est praeterea Octavii
Hersennii liber qui inscribitur de sacris Saliaribus Tiburtium, in quo Salios Herculi institutos operari diebus certis et
auspicato docet. 8 Item Antonius Gnipho, vir doctus cuius scholam Cicero post laborem fori
frequentabat, p305 Salios Herculi datos probat in eo volumine quo disputat quid sit festra, quod est ostium
minusculum in sacrario, quo verbo etiam Ennius usus est. 9 Idoneis, ut credo, auctoribus certisque rationibus error qui
putabatur uterque defensus est. Si qua sunt alia quae nos commovent, in medium proferamus, ut ipsa collatio
nostrum, non Maronis, absolvat errorem.

‘E infatti attribuì ad Ercole dei salii, che in antico si dedicavano solo a Marte; ricorda inoltre le corone di pioppo,
benché all’Ara Massima si coronino solo di alloro, e non di altre fronde. Vediamo ancora la corona di alloro sulla
testa del pretore urbano quando fa il sacrificio ad Ercole… e ancora oggi sappiamo che coloro che sacrificano all’Ara
Massima si coronano di alloro; ma questo uso ebbe inizio solo molto tempo dopo la fondazione di Roma, a partire
dal momento in cui sull’Aventino crebbe un bosco di allori, come ricorda Varrone nel secondo degli humanarum
libri. L’alloro utilizzato dai sacrificanti veniva colto dal prossimo colle, profittando della vicinanza.

Serv., ad Aen.., 8.271


In gens enim est ara Herculis, sicut videmus hodieque post ianuas circi Maximi.

IL TEMPIO DI HERCULES OLIVARIUS (AD PORTAM TRIGEMINAM)

Macr., Saturnalia, III.6.9-11


9 Ut servavit Apollinis Genitoris proprietatem patrem vocando, idem curavit Herculem vocando victorem:
Haec, inquit, limina victor
Alcides subiit.
10 Varro Divinarum libro quarto victorem Herculem putat dictum, quod omne genus animalium vicerit. Romae
autemVictoris Herculis aedes duae sunt, una ad portam Trigeminam, altera in foro Boario. 11 Huius commenti
causam Masurius Sabinus Memorabilium libro secundo aliter exponit. Marcus, inquit, Octavius Herrenus, prima
adolescentia tibicen, postquam arti suae diffisus est, instituit mercaturam, et bene re gesta decimam Herculi
profanavit. Postea, cum navigans hoc idem ageret, a praedonibus circumventus fortissime repugnavit et victor
recessit. Hunc in somnis Hercules docuit sua opera servatum. Cui Octavius impetrato a magistratibus loco aedem
sacravit et signum, Victoremque incisis litteris appellavit. Dedit ergo epitheton deo quo et argumentum veterum
victoriarum Herculis et commemoratio novae historiae quae recenti Romano sacro causam dedit contineretur.

‘Virgilio conservò tanto le caratteristiche dell’Apollo Genitore chiamandolo ‘padre’, quanto quelle di Ercole
chiamandolo ‘vincitore’. Egli disse ‘Ercole entrò da vincitore in questa casa’. Varrone nel quarto dei divinarum libri
ritiene che l’epiteto di ‘Vincitore’ derivi ad Ercole dalle sue vittore su fiere di ogni genere. Ma a Roma ci sono due
templi di Ercole Vincitore, uno presso la porta Trigemina, l’altro nel Foro Boario. La causa di questa invenzione è
esposta in modo diversa da Masurio Sabino nel secondo dei suoi memorabiulium libri. Egli scrive: “Marco Ottavio
Herrenus, flautista durante l’adolescenza, stancatosi di quest’arte, si diede al commercio; ebbe successo e dedicò a
Ercole la decima parte dei suoi guadagni. Nel corso di un viaggio d’affari, attaccato dai pirati, si difese con vigore ed
ebbe la meglio. Ercole gli apparve in sogno e gli rivelò che si era salvato per il suo intervento. Ottavio allora, chiesto
un terreno ai magistrati, vi consacrò un tempio e una statua di Ercole, con un iscrizione che definiva il dio ‘Vincitore’.
L’epiteto così attribuito si riferiva all’antica vittoria di Ercole, ma commemorava anche il nuovo episodio, causa
dell’introduzione a Roma di un nuovo culto’.
CIL, VI 313 , cfr. pp. 3004 e 3756 = ILS 3402 = CLE 228; cfr. Edizione Nazionale delle Opere di Pirro Ligorio. Libri delle
iscrizioni latine e greche (Napoli, Volume 7), a cura di S. Orlandi, Roma 2008, p. 62 (vd. anche CIL, VI 312 e 214-319)

*cfr. Varro, de lingua latina 6.54: cerimonia principale celebrata con sacrificio di una giovenca da parte del pretore
urbano il 12 agosto, dies natalis del tempio

HH eH rHcules Invicte Catius hoc tuo don[um libens]


nH uHmHiHnHi H sHaHnHctH oH H dH icH avit praetor urbisH H [---]
cHuHmH pHiaH H sHoHleH H mHnH eH mente rite fecisse[t sacrum]
tHrHaHdHidH H isH tH iH H qHuHoHdH Potitis evandreo [saeculo]
aH dHmHiHnHisH tH rH HaHnHdHuHmH quodannis hic ad a[ram maxim]am.
CIL, I2 2888 (coppe a vernice nera dall’area del Foro Boario)
CIL, I2 2518 (brocca di bronzo dal Tevere)

Ex aid[e] Hercu[lis Inv(icti)] sacrom.

CIL, VI 33936 (Roma, in prossimità del cd. “tempio di Vesta)

[Hercules Victor cognominatus vulg]o (?) Olivarius opus Scopae minoris


AE 2013, 216 (Gaeta): T. Flavius Aug. l. [---]ros, num(m)ularius in aedes Herculis Olivari

Bibliografia
F. Coarelli, in Lex. Top. Urb. Romae, III, Roma 1996, pp. 15-17 s.v. Hercules Invictus, ara Maxima
F. Coarelli, in Lex. Top. Urb. Romae, III, Roma 1996, pp. 19-20, s.v. Hercules Olivarius
M. Torelli, Ara Maxima Herculis. Storia di un monumento, in MEFRA, 118/2, 2006, pp. 573-620
Antichità e Istituzioni Romane – a.a. 2017/2018
I miti dei Romani (5)

L’ARRIVO DI ENEA NEL LAZIO E LA FONDAZIONE DI LAVINIUM

Hygin., fab. 260 (= Cato, Origines, F6 b Cornell)


Eryx Veneri set Butae filius fuit, qui occisus ad Hercule est. Monti ex sepultura sua nomen imposti, in quo Aeneas
Veneris templum constituit. In hoc autem monte dicitur etiam Anchises sepultus, licet secundum Catonem ad Italiam
venerit.

Solin., 2.14-15 (= L. Cassius Hemina, F8 Cornell)


(14) Nec omissum sit Aenean aestate ab Ilio capto secunda Italicis litoribus adpulsum, ut Hemina tradit, sociis non
amplius sescentis, in agro Laurenti posuisse castra; ubi dum simulacrum, quod secum ex Sicilia aduexerat, dedicat
Veneri matri quae Frutis dicitur, a Diomede Palladium suscepit, tribusque mox annis cum Latino regnat socia
potestate, quingentis iugeribus ab eo acceptis; (15) quo defuncto summam biennio adeptus apud Numicium parere
desiit anno septimo. Patris Indigetis ei nomen datum.

Liv., I.1
[1] Iam primum omnium satis constat Troia capta in ceteros saevitum esse Troianos, duobus, Aeneae Antenorique, et
vetusti iure hospitii et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerant, omne ius belli Achivos abstinuisse;
casibus deinde variis Antenorem cum multitudine Enetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi et sedes et ducem rege
Pylaemene ad Troiam amisso quaerebant, venisse in intimum maris Hadriatici sinum, Euganeisque qui inter mare
Alpesque incolebant pulsis Enetos Troianosque eas tenuisse terras. Et in quem primo egressi sunt locum Troia vocatur
pagoque inde Troiano nomen est: gens universa Veneti appellati. Aeneam ab simili clade domo profugum sed ad
maiora rerum initia ducentibus fatis, primo in Macedoniam venisse, inde in Siciliam quaerentem sedes delatum, ab
Sicilia classe ad Laurentem agrum tenuisse. Troia et huic loco nomen est. Ibi egressi Troiani, ut quibus ab immenso
prope errore nihil praeter arma et naves superesset, cum praedam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque qui
tum ea tenebant loca ad arcendam vim advenarum armati ex urbe atque agris concurrunt. Duplex inde fama est. Alii
proelio victum Latinum pacem cum Aenea, deinde adfinitatem iunxisse tradunt: alii, cum instructae acies
constitissent, priusquam signa canerent processisse Latinum inter primores ducemque advenarum evocasse ad
conloquium; percontatum deinde qui mortales essent, unde aut quo casu profecti domo quidve quaerentes in agrum
Laurentinum exissent, postquam audierit multitudinem Troianos esse, ducem Aeneam filium Anchisae et Veneris,
cremata patria domo profugos, sedem condendaeque urbi locum quaerere, et nobilitatem admiratum gentis virique
et animum vel bello vel paci paratum, dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. Inde foedus ictum inter duces,
inter exercitus salutationem factam. Aeneam apud Latinum fuisse in hospitio; ibi Latinum apud penates deos
domesticum publico adiunxisse foedus filia Aeneae in matrimonium data. Ea res utique Troianis spem adfirmat
tandem stabili certaque sede finiendi erroris. Oppidum condunt; Aeneas ab nomine uxoris Lavinium appellat. Brevi
stirpis quoque virilis ex novo matrimonio fuit, cui Ascanium parentes dixere nomen.
(1) Un primo punto che trova quasi tutti dello stesso avviso é questo: dopo la caduta di Troia, ai superstiti troiani fu
riservato un trattamento molto duro; gli Achei si astennero dall'applicare rigorosamente il codice militare di guerra
solo nei confronti di due di essi, Enea e Antenore, sia per l'antica legge dell'ospitalità, sia perché essi erano sempre
stati sostenitori della pace e della restituzione di Elena. Successivamente, per circostanze di varia natura, Antenore e
un nutrito gruppo di Eneti, i quali, costretti ad abbandonare la Paflagonia a sèguito di una sommossa interna ed
essendo alla ricerca di un luogo dove stabilirsi e di qualcuno che li guidasse dopo aver perso a Troia il loro capo
Pilemene, arrivarono nel golfo più profondo del mare Adriatico, scacciarono gli Euganei che abitavano tra mare e
Alpi e, Troiani ed Eneti, si impossessarono di quelle terre. Il primo punto in cui sbarcarono lo chiamarono Troia e di lì
deriva il nome di Troiano per il villaggio: l'intero popolo assunse la denominazione di Veneti. Di Enea, invece, si sa
che, esule dalla patria a sèguito dello stesso disastro, ma destinato per volontà del fato a dare il via a eventi di ben
altra portata, arrivò in un primo tempo in Macedonia, quindi fu spinto verso la Sicilia sempre alla ricerca di una sede
definitiva e dalla Sicilia approdò con la flotta nel territorio di Laurento. Anche a questo luogo viene dato il nome di
Troia. I Troiani sbarcarono in quel punto. Privi com'erano, dopo il loro interminabile peregrinare, di tutto tranne che
di armi e di navi, si misero a fare razzie nelle campagne e per questo motivo il re Latino e gli Aborigeni che allora
regnavano su quelle terre accorsero armati dalle città e dai campi per respingere l'attacco degli stranieri. Del fatto si
tramandano due versioni. Alcuni sostengono che Latino, vinto in battaglia, fece pace con Enea e strinse con lui
legami di parentela. Altri, invece, raccontano che, una volta schieratisi gli eserciti in ordine di battaglia, prima che
fosse dato il segnale di inizio, Latino avanzò tra i soldati delle prime file e invitò a un colloquio il comandante degli
stranieri. Quindi si informò sulla loro provenienza, chiese da dove o a sèguito di quale evento fossero partiti dal loro
paese e cosa stessero cercando nel territorio di Laurento. Venne così a sapere che tutti quegli uomini erano Troiani,
con a capo Enea figlio di Anchise e di Venere, esuli da una città finita nelle fiamme, e alla ricerca di una sede stabile
per fondarvi la loro città. Quindi, pieno di ammirazione per la nobiltà d'animo di quel popolo e dell'uomo di fronte a
lui e per la loro disposizione tanto alla guerra che alla pace, gli tese la mano destra e si impegnò per un'amicizia
futura tra i due popoli. I due comandanti stipularono allora un trattato di alleanza, mentre i due eserciti si
scambiarono un saluto. Enea fu ospitato presso Latino. Lì questi aggiunse un patto privato a quello pubblico dando in
moglie a Enea sua figlia. Questo accordo rinforzò la speranza dei Troiani di vedere finite una volta per tutte le loro
infinite peregrinazioni grazie a una sede stabile e definitiva. Fondano una città. Enea la chiama Lavinio dal nome della
moglie. Dopo poco tempo, dal nuovo matrimonio nacque anche un figlio maschio cui i genitori diedero il nome di
Ascanio.

[2] Bello deinde Aborigines Troianique simul petiti. Turnus rex Rutulorum, cui pacta Lavinia ante adventum Aeneae
fuerat, praelatum sibi advenam aegre patiens simul Aeneae Latinoque bellum intulerat. Neutra acies laeta ex eo
certamine abiit: victi Rutuli: victores Aborigines Troianique ducem Latinum amisere. Inde Turnus Rutulique diffisi
rebus ad florentes opes Etruscorum Mezentiumque regem eorum confugiunt, qui Caere opulento tum oppido
imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae origine urbis et tum nimio plus quam satis tutum esset accolis rem
Troianam crescere ratus, haud gravatim socia arma Rutulis iunxit. Aeneas adversus tanti belli terrorem ut animos
Aboriginum sibi conciliaret nec sub eodem iure solum sed etiam nomine omnes essent, Latinos utramque gentem
appellavit; nec deinde Aborigines Troianis studio ac fide erga regem Aeneam cessere. Fretusque his animis
coalescentium in dies magis duorum populorum Aeneas, quamquam tanta opibus Etruria erat ut iam non terras
solum sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum fama nominis sui implesset,
tamen cum moenibus bellum propulsare posset in aciem copias eduxit. Secundum inde proelium Latinis, Aeneae
etiam ultimum operum mortalium fuit. Situs est, quemcumque eum dici ius fasque est super Numicum flumen: Iovem
indigetem appellant.
2 In sèguito, Aborigeni e Troiani dovettero affrontare insieme una guerra. Il re dei Rutuli Turno, cui era
stata promessa in sposa Lavinia prima dell'arrivo di Enea, poiché non accettava di buon grado che lo
straniero gli fosse stato preferito, entrò in guerra contemporaneamente con Enea e con Latino.
Nessuna delle due parti poté rallegrarsi dell'esito di quello scontro: i Rutuli furono vinti, ma Troiani e
Aborigeni, benché vincitori, persero Latino, il loro comandante. Allora Turno e i Rutuli, sfiduciati per lo
stato presente delle cose, ricorsero alle floride risorse degli Etruschi e del loro re Mesenzio, signore
dell'allora ricca città di Cere. Questi, poiché già sin dagli inizi non aveva gioito della fondazione della
nuova città e in quel momento pensava che la crescita della potenza troiana fosse una minaccia
eccessiva per la sicurezza dei popoli vicini, non esitò ad allearsi militarmente con i Rutuli. Enea,
terrorizzato di fronte a una simile guerra, per accattivarsi il favore degli Aborigeni e perché tutti
risultassero uniti non solo sotto la stessa autorità ma anche sotto lo stesso nome, chiamò Latini l'uno e
l'altro popolo; né d'allora in poi gli Aborigeni si dimostrarono inferiori ai Troiani quanto a devozione e
lealtà. Ed Enea, forte di questi sentimenti e dell'affiatamento che sempre di più cresceva tra i due
popoli col passare dei giorni, nonostante l'Etruria avesse una tale disponibilità di mezzi da raggiungere
con la sua fama non solo la terra ma anche il mare per tutta l'estensione dell'Italia - dalle Alpi allo
stretto di Sicilia -, fece scendere ugualmente in campo le sue truppe pur potendo respingere l'attacco
dalle mura. Lo scontro fu il secondo per i Latini. Per Enea, invece, rappresentò l'ultima impresa da
mortale. Comunque lo si voglia considerare, uomo o dio, è sepolto sulle rive del fiume Numico e la
gente lo chiama Giove Indigete.

IL RESOCONTO DI DIONIGI DI ALICARNASSO E LA “TOPOGRAFIA” DELLA CITTÀ DI LAVINIUM

Dionigi di Alicarnasso, Antichità Romane, I, 55, 1-2


(1) Ad impedire che la flotta troiana navigasse oltre in Europa furono gli oracoli, che si compirono in questi luoghi, e
l’influsso divino che mostrò ripetutamente il suo volere. Infatti dopo che ormeggiarono a Laurento e innalzarono
delle tende lungo la spiaggia, in primo luogo alla vista degli uomini, travagliati dalla sete, benché il luogo fosse privo
d’acqua (riferisco notizie che ho appreso dagli abitanti del posto) apparvero ruscelli d’acqua dolcissima che
spontaneamente sgorgavano dalla terra, da cui tutti quanti attinsero acqua e il luogo si fece irriguo, poiché il corso
d’acqua scese dalle sorgenti sino al mare. (2) Ora i ruscelli certamente non sono più ricchi d’acqua al punto da poter
persino scorrere, ma c’è soltanto un po’ d’acqua raccolto in un punto concavo, che gli abitanti del posto dicono
sacro al Sole. E presso di esso sono visibili due altari, l’uno rivolto verso oriente, l’altro verso occidente, di foggia
troiana, sui quali si favoleggia che Enea avesse offerto il primo sacrificio al dio in ringraziamento delle sorgenti
d’acqua.

Dion. Hal., I .56


(1) Mentre questi innalzavano le loro preghiere, la scrofa che stava per essere sacrificata ed era gravida e non poteva
ritardare il parto, liberatasi dai sacerdoti che stavano per sacrificarla e sfuggita a coloro che cercavano di fermarla,
corse verso l’interno. Enea, resosi conto che questa era la guida a quattro zampe indicata loro dall’oracolo, la seguì
con pochi uomini mantenendosi a breve distanza…(2) E questa (la scrofa), allontanatasi di circa 24 stadi dal mare, salì
su una collina, dove travagliata dalla fatica s fermò. Enea (l’oracolo ormai evidentemente si mostrava compiuto)
vedendo il sito in non favorevole posizione, lontano dal mare e neppure provvisto di buone possibilità di ancoraggio,
si trovava in grande incertezza sul da farsi… (3)…si dice che all’improvviso si alzasse una voce dal bosco, che gli
ordinava di restare lì e di costruire rapidamente una città… (5) Il giorno successivo si dice che la scrofa generò trenta
porcellini, e, altrettanti anni dopo, si dice che fu fondata dai Troiani un’altra città, secondo le disposizioni
dell’oracolo…

Dion. Hal., I.57


(1)Enea immolò i piccoli della scrofa, insieme alla madre, agli dei patri in cui ora c’è un tempietto, che i Lavinati
ritengono sacro mantenendolo inaccessibile altri. Dopo aver ordinato ai Troiani di trasportare il campo sulla collina,
collocò le immagini degli dei nel posto migliore e subito si apprestò alla costruzione della città con tutta solerzia…
Dion. Hal. I.59.2-5
(2) Sottoscritti tali patti e garantitili offrendo in pegno i propri figli, combatterono insieme contro la città dei Rutuli
(Ardea); in breve tempo, dopo averli completamente sopraffatti, tornarono alla città troiana, che era stata costruita
solo per metà e tutti con eguale zelo la cinsero con un muro. (3) Enea le impose il nome di Lavinio, come raccontano
gli stessi Romani, dalla figlia di Latino, che dicono si chiamasse Lavinia. A quanto invece sostennero alcuni mitografi
greci, dalla figlia di Anio, re dei Delii, che dicono si chiamasse anche lei Lavinia; a lei, che morì per prima di malattia
durante la costruzione della città e fu sepolta nel luogo in cui era caduta malata, venne dedicata in memoria la città…
(4) Si narra che durante la costruzione di Lavinio ai Troiani apparvero questi segni profetici. Nel corso di un incendio
prodottosi spontaneamente nella selva, un lupo, portando in bocca un pezzo di legno secco, lo gettava nel fuoco e
un’aquila volando verso di esso rinfocolava la fiamma con il movimento delle ali. Ma una volpe, agendo in
opposizione a loro, bagnava la propria coda nel fiume e cercava con essa di spegnere il fuoco ardente: e ora
prevalevano gli uni che volevano ravvivare il fuoco, ora l’altra che voleva spegnerlo... (5)…Di dice che questi furono
chiarissimi segnali di ciò che sarebbe accaduto alla città, e di essi c’è ancora nella piazza dei Lavinati memoria: statue
di bronzo degli animali che si sono conservate molto a lungo.
Dion. Hal. I.64
(1) Dopo che Enea ebbe abbellito la città con un numero sufficiente di edifici sacri e di altri monumenti, la maggior
parte dei quali esiste ancor’oggi, l’anno successivo – il terzo dopo la partenza – regnò sui soli Troiani. Il quarto anno,
morto Latino, assunse anche il suo regno, sia per il grado di parentela nei suoi confronti, visto che nera diventato
l’erede dopo la morte di Lavinia, sia per guidare la guerra ai popoli vicini. (2) Infatti i Rutuli si erano di nuovo ribellati
a Latino, scegliendo come comandante uno dei disertori che si chiamava Tirreno ed era parente di Amita, moglie di
Latino…(4) Da questa situazione di malcontento nacque la guerra e durante un’accesa battaglia, Latino, Tirreno e
molti altri morirono; e comunque risultarono superiori Enea e i suoi. Da questo momento Enea prese il potere che
era stato del suocero. Regnò per tre anni dopo la morte di Latino, e il quarto anno morì in guerra. (4) I Rutuli infatti
dalle loro città compirono un’incursione tutti contro di lui e con essi il re dei Tirrenni Mezenzio, che temeva per la
sua stessa terra… Ci fu un aspro combattimento non lontano da Lavinio, in cui caddero molti da entrambe le parti;
col sopraggiungere della notte i combattimenti cessarono, ma il corpo di Enea non risultò più visibile e gli uni
congetturarono che fosse passato tra gli dei, altri che fosse morto, cadendo nel fiume presso il quale si era svolta la
battaglia. (5) In quel punto i Latini innalzarono un heroon adorno di questa epigrafe: “Del patre dio ctonio, che
regola il corso del fiume Numico”. Ci sono alcuni che dicono che il monumento sarebbe stato costruito dallo stesso
Enea per Anchise, morto l’anno precedente questa guerra. E’ un tumulo di non grande dimensione e intorno ad esso
sono stati piantati alberi a distanza regolare, degni di essere visti.

DALL’ARRIVO DI ENEA NEL LAZIO ALLA SUA MORTE: IL RESOCONTO DELL’ANONIMO DELL’ORG

Origo gentis Romanae, 9-14


9 1 Post Faunum Latino, eius filio, in Italia regnante, Aeneas, Ilio Achivis prodito ab Antenore aliisque principibus,
cum prae se deos penates patremque Anchisen humeris gestanc nec non et parvulum filium manu trahens noctu
excederet, orta luce cognitus ab hostibus, eo quod tanta onustus pietatis sarcina erat, non modo a nullo
interpellatus, sed etiam a rege Agamemnone, quo vellet, ire permissus Idam petit; ibique navibus fabricatis cum
multis diversi sexus oraculi admonitu Italiam petit, ut docet Alexander Ephesius libro primo belli Marsici. 2 At vero
Lutatius non modo Antenorem, sed etiam ipsum Aeneam proditorem patriae fuisse tradit: 3 cui cum a rege
Agamemnone permissum esset ire, quo vellet, et humeris suis, quod potissimum putaret, hoc ferret, nihil illum
praeter deos penates et patrem duosque parvulos filios, ut quidam tradunt, ut vero alii, unum, cui Iulo cognomen,
post etiam Ascanio fuerit, secum extulisse. 4 Qua pietate motos Achivorum principes remisisse, ut reverteretur
domum atque inde omnia secum, quae vellet, auferret. Itaque eum magnis cum opibus pluribusque sociis utriusque
sexus a Troia digressum longo mari emenso per diversas terrarum oras in Italiam devenisse ac primum Thraciam
appulsum Aenum ex suo nomine condidisse. 5 Dein cognita Polymestoris perfidia ex Polydori nece inde digressum
pervectumque ad insulam Delum atque illinc ab eo Laviniam, Anii sacerdotis Apollinis filiam, in matrimonium
ascitam, ex cuius nomine Lavinia litora appellata. 6 Postquam is multa maria permensus appulsus sit ad Italiae
promontorium, quod eat in Baiano circa Averni lacum, ibique gubernatorem Misenum morbo absumptum sepultum
ab eo; ex cuius nomine urbem Misenun appellatam, ut etiam scribit Caesar Pontificalium libro primo, qui tam en hunc
Misenum non gubernatorem, sed tubicinem fuisse tradit. 7 Inde non immerito utramque opinionem secutus Maro sic
intulit:
At pius Aeneas ingenti mole sepulcrum
Imponit suaque arma viro remumque tubamque.
8 Quamyis auctore Homero quidam asserant tubae usum Troianis temporibus etiam tunc ignoratum.
10 1 Addunt praeterea quidam, Aeneam in eo litore Euxini cuiusdam comitis matrem ultime aetatis affectam circa
stagnum, quod est inter Misenon Avernumque, extulisse atque inde loco nomen inditum; cumque comperisset ibidem
Sibyllani mortalibus futura praecinere in oppido, quod vocatur Cimbarionis, venisse eo sciscitatum de statu
fortunarum suarum aditisque fatis vetitum, ne is cognatam in Italia sepeliret Prochytam, cognatione sibi coniunctam,
quam incolumem reliquerat. 2 Et postquam ad classem rediit repperitque mortuam, in insula proxima sepelisse, quae
nunc quoque eodem est nomine, ut scribunt Vulcatius et Acilius Piso. 3 Inde profectum pervenisse in eum locum, qui
nunc portas Caietae appellatur ex nomine nutricis eius, quam ibidem amissam sepeliit. 4 At vero Caesar et
Sempronius aiunt Caietae cognomen fuisse, non nomen, ex eo scilicet inditum, quod eius consilio impulsuque matres
Troianae taedio longi navigii classem ibidem incenderint, Graeca scilicet appellatione apo tou kaiein, quod est
incendere. 5 Inde ad eam Italiae oram, quae ab arbusto eiusdem generis Laureus appellata est, Latino regnante
pervectum cum patre Anchise filioque et ceteris suorum navibus egressum in litore accubuisse, consumptoque, quod
fuerat cibi, crustam etiam de farreis mensis, quas sacratas secum habebat, comedisse.
11 1 Tum Anchisa coniciente illum esse miseriarum errorisque finem, quippe meminerat Venerem sibi aliquando
praedixisse, cum in externo litore esurie compulsi sacratasque mensas invasissent, illum condendae sedis fatalem
locum fore, 2 scrofam etiam incientem cum e navi produxissent, ut eam immolarent, et se ministrorum manibus
eripuisset, recordatum Aeneam, quod aliquando ei responsum esset urbi condendae quadrupedem futuram ducem, 3
cum simulacris deorum penatum prosecutum, atque illum, ubi illa procubuit enisaque est porculos triginta, ibidem
auspicatum † postquam Lavinium dixit, ut scribit Caesar libro primo et Lutatius libro secundo.
12 1 At vero Domitius non orbes farreos, ut supra dictum est, sed mensarum vice sumendi cibi gratia apium, cuius
maxima erat ibidem copia, fuisse substratum, quod ipsum consumptis aliis edulibus eos comedisse, ac post subinde
intellexisse illas esse mensas, quas illos comesturos praedictum esset. 2 Cum interim immolata sue in litore
sacrificium perageret, traditur forte advertisse Argivam classem, in qua Ulixes erat; cumque vereretur, ne ab hoste
cognitus periculum subiret, itemque rem divinam interrumpere summum nefas duceret, caput velamento obduxisse
atque ita pleno ritu sacra perfecisse. Inde posteris traditum morem ita sacrificandi, ut scribit Marcus Octavius libro
primo. 3 At vero Domitius libro primo docet sorte Apollinis Delphici monitum Aeneam, ut Italiam peteret atque ubi
duo maria invenisset prandiumque cum menais comesset, ibi urbem uti conderet. 4 Itaque egressum in agrum
Laurentem, cum paululum e litore processiset, pervenisse ad duo stagna aquae salsae vicina inter se; ibique cum se
lavisset, ac refectum cibo, cum apium quoque, quod tunc vice mensae substratum fuerat, consumpsisset,
existimantem procul dubio illa esse duo maria, quod in illis stagnis aquae marinae species esset, mensasque, quae
erant ex stramine apii, comestas urbem in eo loco condidisse eamque, quod in stagno laverit, Lavinium
cognominasse. Tum deinde a Latino rege Aboriginum, data ei, quae incoleret, iugera quingenta. 5 At Cato in Origine
generis Romani ita docet: Suem triginta porculos peperisse in eo loco, ubi nunc est Lavinium, cumque Aeneas ibi
urbem condere constituisset propterque agri sterilitatem maereret, per quietem ei visa deorum penatum simulacra
adhortantium, ut perseveraret in condenda urbe, quam coeperat; nam post annos totidem, quot foetus illius suis
essent, Troianos in loca fertilia atque uberiorem agrum transmigraturos et urbem clarissimi nominis in Italia
condituros.
13 1 Igitur Latinum Aboriginum regem, cum ei nuntiatum esset multitudinem advenarum classe advectam
occupavisse agram Laurentem, adversum subitos inopinatosque hostes incunctanter suas copias eduxisse ac
priusquam signum dimicandi daret, animadvertisse Troianos militariter instructos, cum sui lapidibus ac sudibus
armati, tum etiam veste aut pellibus, quae eis integumento erant, sinistris manibus involutis processissent. 2 Itaque
suspense certamine per colloquium inquisito, qui essent quidve peterent, utpote qui in hoc consilium auctoritate
numinum cogebatur (namque extis ac somniis saepe admonitus erat tutiorem se adversum hostes fore, si copias suas
cum advenis coniunxisset) 3 cumque cognovisset Aeneam et Anchisen bello patria pulsos cum simulacris deorum
errantes sedem quaerere, amicitiam foedere inisse dato invicem iureiurando, ut communes quosque hostes amicosve
haberent. 4 Itaque coeptum a Troianis muniri locum, quem Aeneas ei nomine uxoris suae, Latini regis filiae, quae iam
ante desponsata Turno Herdonio fuerat, Lavinium cognominavit. 5 At vero Amatam, Latini regis uxorem, cum indigne
ferret Laviniam repudiato Turno, consobrino suo, Troiano advenae collocatam, Turnum ad arma concitavisse;
eumque mox coacto Rutulorum exercitu tetendisse in agrum Laurentem et adversus eum Latinum pariter cum Aenea
progressum inter proeliantes circumventum occisumque. 6 Nec tamen amisso socero Aeneas Rutulis obsistere desiit,
namque et Turnum interemit. 7 Hostibus fusis fugatisque victor Lavinium se cum suis recepit consensuque omnium
Latinorum rex declaratus est, ut scribit Lutatius libro tertio. 8 Piso quidem Turnum matruelem Amatae fuisse tradit
interfectoque Latino mortem ipsam sibimet conscivisse.
14 1 Igitur Aeneam occiso Turno rerum potitum; cum adhuc irarum memor Rutulos bello persequi instituisset, illos
sibi ex Etruria auxilium Mezentii regis Agillaeorum ascivisse ac imploravisse pollicitos, si Victoria parta foret, omnia,
quae Latinorum essent, Mezentio cessura. 2 Tum Aeneam, quod copiis inferior erat, multis rebus, quae necessario
tuendae erant, in urbem comportatis castra sub Lavinio collocasse praepositoque his filio Euryleone ipsum electo ad
dimicandum tempore copias in aciem produxisse circa Numici fluminis stagnum; ubi cum acerrime dimicaretur,
subitis turbinibus infuscato aere repente caelo tantum imbrium effusum tonitrubus etiam consecutis flammarumque
fulgoribus, ut omnium non oculi modo praestringerentur, verum etiam mentes quoque confusae essent; cumque
universis utriusque partis dirimendi proelia cupiditas inesset, nihilo minus in illa tempestatis subitae confusione
interceptum Aeneam nusquam deinde comparuisse. 3 Traditur autem, non proviso, quod propinquus flumini esset,
ripa depulsus forte in fluvium decidisse, atque ita proelium diremptum; dein post apertis fugatisque nubibus cum
serena facies effulsisset, creditum est vivum eum caelo assumptum. 4 Idemque tamen post ab Ascanio et quibusdam
aliis visus affirmatur super Numici ripam eo habitu armisque, quibus in proelium processerat. Quae res immortalitatis
eius famam confirmavit. Itaque illi eo loco templum consecratum appellarique placuit Patrem indigetem. 5 Dein filius
eius Ascanius, idem qui Euryleo, omnium Latinorum iudicio rex appellatus est.
La localizzazione di Lavinium e del lucus Solis Indigetis

Lavinium, area urbana (da Jaia 2018)


Il santuario di Sol Indiges, presso Torvaianica (Roma) (da Jaia 2013)
Medaglioni di Antonino Pio

CIL, XIV 2070

Divo Antonino Aug(usto) / Senatus populusque Laurens, / quod privilegia eorum non /
modo custodierit,t sed etiam / ampliaverit, curatore / M(arco) Annio Sabino c(larissimo) v(iro), / curantibus Ti(berio)
Iulio Nepotiano / et P(ublio) Aemilio Egnatiano praet(oribus) / III I qq(uin)qq(uennalibus) Laurentium / Lavinatium.
Lavinium – heroon di Enea (fotografia dall’alto e ricostruzione)
CIL, I2 2843; cfr. A. La Regina, in Epigraphica, 76, 2014, pp. 433-436 (Tor Tignosa, territorio di Lavinium)
Lare Aeṇia d(onom).
ET2, Cr 2.149; D. Briquel, Catalogue des inscriptions étrusqes et italiques du Musée du Louvre, Paris 2016, pp. 174-
180, cat. 70 (iscrizione vascolare etrusca da Caere, 675-650 a.C.)

mi laucies mezenties
Bibliografia

F. Castagnoli, Lavinium I. Topografia generale, fonti e storia della ricerca, Roma 1972
Enea nel Lazio. Archeologia e mito (catalogo della mostra), Roma 1981
F. Castagnoli, La leggenda di Enea nel Lazio, in Studi Romani, 30, 1982, pp. 1-15
M. Torelli, Lavinio e Roma, Roma 1984
M. Fenelli, Lavinio, in Bibliografia Topografica della Colonizzazione greca in Italia, VIII, Pisa – Roma 1990, pp. 461-
491
G. Vanotti, L’altro Enea. La testimonianza di Dionigi di Alicarnasso, Roma 1995
G. Colonna, Il mito di Enea tra Veio e Roma, in Gli Etruschi e Roma. Fasi monarchica e alto-repubblicana (Ann.
Fond. Museo Faina, XVI), Roma 2009, pp. 51-92
F. Zevi, Le origini troiane, in A. Giardina, F. Pesando (eds.), Roma caput mundi. Una città tra dominio e
integrazione, Milano 2012, pp. 43-55
M. Bettini, M. Lentano, Il mito di Enea. Immagini e racconti dalla Grecia a oggi, Torino 2013
Museo archeologico Lavinium, a cura di G. Galante, Roma 2013
F. Coarelli, Lavinio. Procopio e il simulacro di Atena, in Per speculum in aenigmate. Miradas sobre la antigüedad.
Hommenaje a Ricardo Olmos, Madrid 2014, pp. 199-202
A.M. Jaia, 1955-2015. Sessant’anni della missione archeologica della “Sapienza” a Lavinium, in G. Galante (ed.),
Giornata d studio per il decimo anniversario del’Istituzione del Museo Civico Archeologico “Lavinium”. “Ferdinando
Castagnoli: dalla ricerca archeologia alla valorizzazione del territorio, Roma 2017, pp. 17-25
M. Fenelli, Minerva e … dintorni, ibidem, pp. 27-43
Antichità e Istituzioni Romane – a.a. 2017/2018
I miti dei Romani (6)

LAVINIUM: LA STATUA DELLA SCROFA, IL CULTO DEI PENATI

Varro, de lingua Latina, V.144


Oppidum quod primum conditum in Latio stirpis Romanae, Lavinium: nam ibi dii Penates nostri. Hoc a Latini filia,
quae coniuncta Aeneae, Lavinia, appellatum. Hinc post triginta annos oppidum alterum conditur, Alba; id ab sue alba
nominatum. Haec e navi Aeneae cum fugisset Lavinium, triginta parit porcos; ex hoc prodigio post Lavinium
conditum annis triginta haec urbs facta, propter colorem suis et loci naturam Alba Longa dicta. Hinc mater Romuli
Rhea, ex hac Romulus, hinc Roma.

Varro, de re rustica, 2.4.18


Parere dicunt oportere porcos, quot mammas habeat; si minus pariat, fructuariam idoneam non esse; si plures
pariat, esse portentum. In quo illud antiquissimum fuisse scribitur, quod sus Aeneae Lavini triginta porcos peperit
albos. Itaque quod portenderit factum, post tricesimum annum ut Lavinienses condiderint oppidum Albam. Huius suis
ac porcorum etiam nunc vestigia apparent, quod et simulacra eorum ahenea etiam nunc in publico posita, et corpus
matris ab sacerdotibus, quod in salsura fuerit, demonstratur

Dion. Hal., I.67


(1) Si tramanda che nel corso della fondazione della città (Alba Longa) si sia verificato un grandissimo prodigio: per le
immagini degli dèi, che Enea aveva portato dalla Troade e aveva stabilito a Lavinio, fu costruito un tempio dotato di
uno spazio inaccessibile e da Lavinio i sacri arredi furono trasferiti in questo recesso; la notte successiva, sebbene le
porte fossero state ben serrate e non risultassero segni di infrazione né sui muri né sulle porte, si scoprì che le
statue erano state spostate e di nuovo giacevano sui vecchi basamenti. (2) Trasferite di nuovo da Lavinio con
suppliche e sacrifici propiziatori, erano ritornate allo stesso modo nella stessa sede…(Gli abitanti) lasciarono le effigie
sacre nella loro sede, e fecero trasferire da Alba di nuovo a Lavinio gli uomini destinati a prendersi cura di esse…(3) I
Romani chiamano queste divinità Penati, nome che alcuni interpreti traducono in lingua greca Patrooi, altri
Genethloi, altri… (4) Quanto alla loro struttura e forma, lo storico Timeo fornisce le seguenti notizie: gli arredi sacri
conservati nei penetrali a Lavinio sono dei caducei di ferro e di bronzo e delle ceramiche troiane. Egli stesso aggiunge
di aver appreso queste informazioni dagli abitanti del luogo. Ma io chero che non si debba dare ascolto a chi dice di
aver visto cose che non a tutti e è lecito vedere;…

Val. Max., 1.6.7 (137 a.C.)


Flamini autem praecipitem audaciam C. Hostilius Mancinus uaesana perseuerantia subsequitur. cui consuli in
Hispaniam ituro haec prodigia acciderunt: cum Lauinii sacrificium facere uellet, pulli cauea emissi in proximam siluam
fugerunt summaque diligentia quaesiti reperiri nequiuerunt. cum ab Herculis portu, quo pedibus peruenerat, nauem
conscenderet, talis uox sine ullo auctore ad aures eius peruenit, 'Mancine, mane'. qua territus, cum itinere conuerso
Genuam petisset et ibi scapham esset ingressus, anguis eximiae magnitudinis uisus e conspectu abiit. ergo
prodigiorum <numerum> numero calamitatium aequauit, infelici pugna, turpi foedere, deditione funesta.

Iul. Obs., 24
M. Aemilio C. Hostilio Mancino coss. (= 137 a.C.) Cum Lavinii auspicaretur, pulli e cavea in silvam Laurentinam
evolarunt neque inventi sunt. Praeneste fax ardens in caelo visa, sereno intonuit. Terracinae M. Claudius praetor in
nave fulmine conflagravit. Lacus Fucinus per milia passuum quinque quoquo versum inundavit. In Graecostasi et in
comitio sanguine fluxit. Esquiliis equuleus cum quinque pedibus natus. Fulmine pleraque decussa. Hostilius Mancinus
consul in portu Herculis cum conscenderet navem petens Numantiam, vox improviso audita "Mane, Mancine."
Cumque egressus postea navem Genuae conscendisset, anguis in nave inventus e manibus effugit. Ipse consul
devictus, mox Numantinis deditus.
Ascon., In Scaurianam, 18-19 (p. 21 Clark)
Subiit etiam populi iudicium inquirente Cn. Domitio tribuno plebis.
Cn. Domitius qui consul fuit cum C. Cassio, cum esset tribunus plebis, iratus Scauro quod eum in augurum collegium
non cooptaverat, diem ei dixit apud populum et multam irrogavit, quod eius opera sacra populi Romani deminuta
esse diceret. Crimini dabat sacra publica populi Romani deum Penatium quae Lavini fierent opera eius minus recte
casteque fieri. Quo crimine absolutus est Scaurus quidem, sed ita ut a tribus tribubus damnaretur, a XXXII
absolveretur, et in his pauca puncta inter damnationem et absolutionem interessent.
IL FOEDUS TRA ROMA E LAVINIUM
Liv., I.14.1-3
Post aliquot annos propinqui regis Tati legatos Laurentium pulsant; cumque Laurentes iure gentium agerent, apud
Tatium gratia suorum et preces plus poterant. Igitur illorum poenam in se vertit; nam Lavinii cum ad sollemne
sacrificium eo venisset concursu facto interficitur. Eam rem minus aegre quam dignum erat tulisse Romulum ferunt,
seu ob infidam societatem regni seu quia haud iniuria caesum credebat. Itaque bello quidem abstinuit; ut tamen
expiarentur legatorum iniuriae regisque caedes, foedus inter Romam Laviniumque urbes renovatum est.

Liv., VIII.11.15
Extra poenam fuere Latinorum Laurentes Campanorumque equites, quia non desciverant; cum Laurentibus renovari
foedus iussum renovaturque ex eo quotannis post diem decimum Latinarum.

CIL, X 797 cfr. p. 967 (Pompeii, cella del tempio di Giove)


Sp(urius) Turranius L(uci) f(ilius) Sp(uri) n(epos) L(uci) pron(epos) Fab(ia) / Proculus Gellianus, /
praef(ectus) fabr(um) III I, praif(ectus) curatorum al((v))ei / Tiberis, praif(ectus) pro pr(aetore) i(ure) d(icundo) in urbe
La((v))inio, / pater patratus populi Laurentis foederis / ex libris Sibullinis percutiendi cum p(opulo) R(omano), /
sacrorum principiorum p(opuli) R(omani) Quirit(ium) nominis/que Latìni, quai apud Laurentìs coluntur, flam(en) /
Dialis, flam(en) Martial(is), salius praisul, augur, pont(ifex), / praif(ectus) cohort(is) Gaitul(orum), tr(ibunus) mil(itum)
leg(ionis) XI. / Loc(us) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum).

CIL, XIV 4176 (Pratica di Mare, 36/37 d.C.)


[Honori?/ Pro salute? Ti(beri)] C[a]e[saris] / [divi] August[ti] f(ili) / [Augusti, pontif]icis maximi,/ [trib(unicia)
pot(estate)] XIXIXIVII IIII ,I / [Sp(urius) Turranius L(uci) f(ilius)] Fab(ia) Proculus / [Gellianus, fla]men Dialis, / [flamen
Marti]alis, praefect(us) / [---]to Iunonibus / [d(ono)] d(edit).
UN CICLO STATUARIO DEL FORO DI LAVINIUM: IL PAESAGGIO DELLA MEMORIA STORICA
CIL, XIV 2067 (Lavinia)

CIL, XIV 2068 (Silvius Aeneas)


Locus Solis Indigetis
Plin., III.3.56: oppidum Laurentum, locus Solis Indigetis, amnis Numicus

Venus Equestris
AE 2014, 537 (Lilybaeum, 39-36 a.C.)

[L. Plinius L.f. Ruf]us (?) leg(atus) pro pr(aetore), pr(aetor) desig(natus) Veneri Eque[stri don(um) ded(it?)].
Il santuario dei tredici altari

Vous aimerez peut-être aussi