Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
dxfn]vfk/LIfssf] sfof{no
sf7df8f}+, g]kfn
dxfn]vfk/LIfssf]
rjGgf}_ jflif{s k|ltj]bg
@)&#
dxfn]vfk/LIfssf] sfof{no
sf7df8f}+, g]kfn
Serving the Nation and the People
lgi7f (Integrity)
:jtGqtf (Independence)
Jofj;flostf (Professionalism)
kf/blz{tf (Transparency)
hjfkmb]lxtf (Accountability)
dxfn]vfk/LIfssf] %$cf}+ jflif{s k|ltj]bg, @)&# ;DdfggLo /fi6«klt >L ljBfb]jL e08f/LHo"
;dIf k]z ub{} dfggLo sfo{jfxs dxfn]vfk/LIfs >L ;'sb]j e§/fO{ vqL
@)&#.!@.#)
qm=;+= ljifo k[i7
1. n]vfk/LIf0fsf] p2]Zo, If]q / k4lt
2. n]vfk/LIf0f / a]?h"sf] l:ylt !
3. n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf d'Vo Joxf]/f %
3.1. cfly{s kl/;"rs ^
3.2. ah]6 Joj:yfkg (
3.3. C0f Pj+ ;xfotf !@
3.4. ;l~rt sf]ifsf] n]vf !^
3.5. /fh:j 5'6 !&
3.6. k'FhLut nfes/ !(
3.7. s/ km5\of}{6 @#
3.8. cfos/ @*
3.9. d"No clej[l4 s/ #@
3.10. eG;f/ Pj+ cGtMz'Ns #%
3.11. cfof]hgf Joj:yfkg #&
3.12. vl/b Joj:yfkg $(
3.13. n]vfk/LIf0f ^$
3.14. cfo k|flKt ^*
3.15. a9L e'QmfgL / Jooef/ &!
3.16. ;/sf/L ;DklQsf] ;+/If0f Pj+ pkof]u &^
3.17. cg'bfgsf] pkof]u *@
3.18. sfo{qmd sfof{Gjog *%
3.19. lg0f{o sfof{Gjog (!
3.20. cg'udg (^
3.21. lgdf{0f sfo{sf] u'0f:t/ (*
3.22. cfGtl/s Joj:yfkg (*
3.23. ljB't pTkfbg Pj+ ljt/0f !))
3.24. sf]if Joj:yfkg !)!
3.25. ljkb Joj:yfkg !)$
3.26. k"0f{ :jfldTjsf ;+:yfsf] n]vfk/LIf0f !)&
3.27. clwsf+z :jfldTjsf ;+:yfsf] n]vfk/LIf0f !!&
3.28. a]?h" km5\of}{6 !@)
3.29. ;'wf/sf If]qx? !@!
cg';"rLx?
k|fSsyg
g]kfnsf] ;+ljwfgn] pknAw ;fwg / ;|f]tsf] clwstd kl/rfngåf/f tLj| cfly{s j[l4 xfl;n ug]{ tyf
k|fKt pknlAwsf] Gofof]lrt ljt/0f u/L :jtGq / ;'b[9 cy{tGqsf] ljsf; ug]{ cfly{s p2]Zo lgwf{/0f u/]sf] 5 . of]
p2]Zo k|fKt ug{ /fHosf ;|f]t ;fwgsf] k|flKt Pj+ pkof]u ldtJooL, bIf / k|efjsf/L x'g h?/L 5 . ;fj{hlgs
;|f]t ;fwgsf] kl/rfng hjfkmb]xL 9Ëaf6 eP gePsf] d"NofÍg u/L k|ltj]bg ug]{ lhDd]jf/L ;+ljwfgn]
dxfn]vfk/LIfsnfO{ ;'Dk]sf] 5 . cfly{s sf/f]af/sf] j:t'k/s 9Ëaf6 d"NofÍg u/L ;'emfj;lxtsf] of] k|ltj]bg
;DdfggLo /fi6«kltHo";dIf k|:t't ul/Psf] 5 .
n]vfk/LIf0fsf] If]qdf cGt/f{li6«o:t/df cfPsf kl/jt{g Pj+ cEof;nfO{ cfTd;ft u/L n]vfk/LIf0fsf]
u'0f:t/ clej[l4 ug'{ k|d'v cfjZostf /x]sf] 5 . dxfn]vfk/LIfssf] sfof{no ;jf]{Rr n]vfk/LIf0f ;+:yfx?sf]
cGt/f{li6«o ;+u7g -OG6f];fO{_ / Pl;ofnL ;jf]{Rr n]vfk/LIf0f ;+:yfx?sf] ;+u7g
-P;f];fO{_ sf] ;b:o x'gfsf] ;fy} P;f];fO{ uelg{Ë af]8{sf] lgjf{lrt ;b:o /x]sf]n] tL ;+u7gx?af6 k|ltkflbt
dfgb08 cjnDag u/L n]vfk/LIf0fnfO{ yk u'0f:t/Lo agfpg kfFr jifL{o /0fgLlts of]hgf th'{df u/L
sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 .
;Lldt ;|f]tsf] bIftfk"0f{ pkof]u ug]{ x]t'n] n]vfk/LIf0f P]gadf]lhd hf]lvdsf cfwf/df sfof{no 5gf}6
u/L n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 . n]vfk/LIf0f k|ltj]bgdf ;xh kx'Fr k'¥ofO{ ;/f]sf/jfnfnfO{ ;';"lrt ug]{ p2]Zon] o;
jif{ lhNnfut, dGqfnout / jflif{s k|ltj]bg tof/ ul/Psf] 5 . pgfGrf;f}F jflif{s k|ltj]bgb]lv ;a} lgsfodf
b]lvPsf ;dfg k|s[ltsf Joxf]/f ;dfj]z u/L k|ltj]bg ug{ z'?cft ul/Psf] lyof] . of] jif{ ;dfg k|s[ltsf Pj+
ljifout pNn]vgLo Joxf]/fnfO{ jflif{s k|ltj]bgdf ;dfj]z u/L cGo Joxf]/fnfO{ dGqfnout Pj+ lhNnfut
k|ltj]bgdf ;dfj]z ul/Psf] 5 . /fHosf] ;+3Lo ;+/rgfcg'?k k|b]z / :yfgLo txsf] n]vfk/LIf0fnfO{ ;xh agfpg]
p2]Zon] o; sfof{nosf] ;+u7gfTds ;+/rgf lj:tf/ ug{ g]kfn ;/sf/;dIf k|:tfj k7fOPsf] 5 . o;af6 cfufdL
lbgdf ;+3Lo, k|b]z / :yfgLo txsf] cfly{s sf/f]af/;Fu ;DalGwt hgrf;f] ;Daf]wg u/L k|ltj]bg ug{ ;xh x'g]
ljZjf; lnOPsf] 5 .
;fj{hlgs n]vf ;ldltn] ;do ;dodf lbPsf] ;'emfj, g]kfn ;/sf/sf kbflwsf/L;Fu ePsf] 5nkmn, o;
sfof{nosf] /0fgLlts of]hgf Pj+ ;dsIfL k'g/fjnf]sg k|ltj]bgn] lbPsf ;'emfjnfO{ dWogh/ u/L sf/f]af/ /
lgsfodf cfwfl/t k|ltj]bg k|0ffnLnfO{ kl/dfh{g u/L ;dfg Joxf]/f / ljifout cfwf/df k|ltj]bg ug]{ cEof;sf]
k|f/De ul/Psf] 5 . o;af6 k|ltj]bg cem k7gLo x'g] / oyf;dod} 5nkmn u/L cfjZos lgb]{zg lbg ;fj{hlgs
n]vf ;ldltnfO{ ;xh x'g] ck]Iff ul/Psf] 5 .
;fj{hlgs k|zf;gnfO{ :jR5, lgikIf, kf/bzL{ / hjfkmb]xL agfO{ ;'zf;gsf] k|Tofe"lt ug{ /fHosf
lqmofsnfk lgb]{lzt x'g] ;+j}wflgs Joj:yf 5 . lhDd]jf/ JolQmn] ;/sf/L cfDbfgL jf vr{ ubf{ lgod;Ddt,
ldtJooL, bIf, k|efjsf/L / cf}lrTok"0f{ tj/n] ug'{kg]{ / cfk"mn] u/]sf] cfly{s sf/f]af/sf] cfGtl/s hfFr u/L jf
u/fO{ 7Ls 5 eGg] s'/fdf ljZj:t x'g'kg]{ sfg'gL Joj:yf 5 . o;adf]lhd cfly{s sf/f]af/ gePaf6 g} a]?h" x'g]
u/]sf] 5 .
bz{g ljwfn] ;j{:jLsfo{ dfg]sf] ;Tok|lti7fo+ lqmofkmnf>oTjd\ cyf{t\ ;Tosf] ;fwgf u/]/ sfof{Gjog
kIfnfO{ d"t{ ?k lbFbf g} ;a}sf] sNof0f x'G5 . o;} ;Gbe{df :jR5 cfly{s sf/f]af/sf nflu cfˆgf] sfdk|ltsf]
lgi7f, k]zfut OdfGbfl/tf / lhDd]jf/Lsf] af]w x'g' cfjZos 5 . o;} tYonfO{ dWogh/ u/L o; sfof{nosf
sd{rf/Lsf] k]zfut cfrf/;+lxtf th'{df u/L ;f]sf] sfof{Gjog ul/Psf] 5 . o;tk{m cfly{s sf/f]af/ ug]{ sfof{no,
lgodgsf/L lgsfo tyf ;/f]sf/jfnf ;a}sf] Wofg k'Ug' klg plQs} h?/L 5 . o; qmddf cfGtl/s lgoGq0f /
n]vfk/LIf0fsf] e"ldsf dxTjk"0f{ /xg] x'gfn] o;df klg k|efjsfl/tf Nofpg'kb{5 .
cGtdf, ;+j}wflgs lhDd]jf/Lcg';f/ n]vfk/LIf0f k|ltj]bg tof/ ug{ ;'emfj lbO{ ;xof]u ug]{ Joj:yflksf–
;+;b, ;a} ;+j}wflgs lgsfo, g]kfn ;/sf/sf lgsfo, ;fj{hlgs ;+:yf, ljsf; ;fe]mbf/, gful/s ;dfh,
;~rf/sdL{, cfd gful/s nufot ;a}k|lt cfef/ JoQm ug{ rfxG5f}F . k|ltj]bgx? o; sfof{nosf] j]e;fO6
www.oagnep.gov.np df ;d]t /flvPsf] x'gfn] cWoog u/L cfˆgf cd"No /fo, ;Nnfx / ;'emfj pknAw
u/fpg cfXjfg ub{5f}F .
n]vfk/LIf0fsf] p2]Zo, If]q / k4lt
1. ;_j}wflgs tyf sfg'gL Joj:yf Y g]kfnsf] ;_ljwfgsf] wf/f @$! df ;_3Lo / k|b]zsf ;a}
;/sf/L sfof+no, :yfgLo tx tyf sfg'gAf/f tf]lsPsf cGo ;_:yfsf] lgwf+l/t tl/sfadf]lhd
lgoldttf, ldtJolotf, sfo+bIftf, k|efjsfl/tf / cf}lrTo ;d]tsf] ljrf/ u/L dxfn]vfk/LIfsn]
n]vfk/LIf0f ug]+ / wf/f @($ adf]lhd jflif+s k|ltj]bg /fi6\klt ;dIf k]; ug'+kg]+ Joj:yf 5 .
n]vfk/LIf0f P]g, @)$* n] dxfn]vfk/LIfsn] n]vfk/LIf0f ug]+ tl/sf, If]q, k/LIf0f ug]+ s'/f /
g]kfn ;/sf/sf] k"0f+ Pj_ clwsf_z :jfldTj ePsf ;_ul7t ;_:yfsf] n]vfk/LIf0f ;DaGwdf
pNn]v u/]sf] 5 . ;_ljwfg / n]vfk/LIf0f P]gAf/f k|bQ sfg'gL cfwf/cg'?k n]vfk/LIf0f u/L
k|ltj]bg tof/ ul/Psf] 5 .
2. p2]Zo Y ;fj+hlgs ;|f]tsf] k|flKt / pkof]usf ;DaGwdf lgoldttf, ldtJolotf, sfo+bIftf,
k|efjsfl/tf / cf}lrTosf] ljrf/ u/L b]xfosf ljifox? ;'lglZrt ug'+ n]vfk/LIf0fsf] p2]Zo /x]sf]
5M
cfly+s ljj/0f tf]lsPsf] 9f_rfdf tof/ eO+ sf/f]af/sf] oyfy+ l:ylt lrq0f u/]sf],
ljlgof]hg P]gadf]lhd :jLs=t ;Ldfleq /xL ;f]xL P]gaf6 lglb+i6 k|of]hgdf vr+ u/]sf],
/fh:j nufot ;d:t cfDbfgL / w/f}6L c;'nL tyf bflvnf u/]sf],
;/sf/L ;DklQsf] clen]v, pkof]u / ;_/If0fsf] kof+Kt Joj:yf u/]sf],
cfGtl/s lgoGq0f Joj:yf k|efjsf/L /x]sf],
cfly+s sf/f]af/ ubf+ P]g sfg'gsf] kl/kfngf u/]sf] Pj_ k'i6\ofO+ ug]+ oy]i6 k|df0f
/fv]sf],
sfo+qmdcg';f/ lgwf+l/t ;doleq k|ult xf_l;n u/]sf] /
ljutdf cf}_NofOPsf Joxf]/fsf] sfof+Gjog u/]sf] .
3. If]q Y of] jif+ ;a} ;/sf/L lgsfo, ;_ul7t ;_:yf, ;ldlt, af]8+, sf]if, k|flws/0f, ljZjljBfno
;d]tsf sfg'gn] n]vfk/LIf0f ug'+kg]+ u/L tf]s]sf lgsfosf] cfly+s jif+ @)&@.&# sf]] / k];
eP;Dd aSof}tf ;d]tsf cfly+s sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 . :jLs=t jflif+s
n]vfk/LIf0f of]hgfcg';f/ ljQLo n]vfk/LIf0fsf] ;fy} sfo+d"ns, ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t /
jftfj/0fLo n]vfk/LIf0f ul/Psf] 5 . o; jif+b]lv s]xL dxTjk"0f+ ljifox?df s]lGb|t eO+ ljifout
n]vfk/LIf0f z'? u/L k|ltj]bgdf ;dfj]z ul/Psf] 5 .
$= k4ltM ;+ljwfg, n]vfk/LIf0f P]g, ;jf]{Rr n]vfk/LIf0f ;+:yfx?sf] cGt/f{li6«o ;+u7g -OG6f];fO{_ åf/f
k|ltkflbt l;4fGt / c;n cEof;sf] cg';/0f u/L n]vfk/LIf0f dfgb08 Pj+ dfu{bz{g k|of]u
ul/Psf] 5 .
jflif{s of]hgf / sfo{qmdsf] cwLgdf /xL :ynut ?kdf n]vfk/LIf0f u/L k|ltj]bg ul/Psf]
5 . n]vfk/LIf0fsf] u'0f:t/ clej[l4sf nflu sfof{Gjog r/0fdf lg/LIf0f, ;'kl/j]If0f tyf
cfrf/;+lxtf kfngfsf] cg'udg u/L u'0f:t/ cfZj:ttfsf] lgldQ ;Dkflbt sfdsf] k'g/fjnf]sg
ug]{ ul/Psf] 5 .
n]vfk/LIf0f ul/g] lgsfo / sf/f]af/sf] 5gf}6 ubf{ hf]lvd d"NofÍgsf] cfwf/df :jLs[t
of]hgf / sfo{ljlw canDag u/L lj:t[t, ;+lIfKt / cfGtl/s n]vfk/LIf0f tyf s]Gb|Lo cfly{s
ljj/0fsf] cfwf/df n]vfk/LIf0f ;DkGg ul/Psf]5 .
\
n]vfk/LIf0f cssf] t'ngfdf a]?h" ut jif+ $-^& k|ltzt /x]sf]df o; jif+ a9]/
^-*^ k|ltzt k'u]sf] 5 .
4. c;'nL – o; jif{ n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf] a]?h" ?=(& ca{ $# s/f]8 ^( nfvdWo] $@=$*
k|ltzt cyf{t\ ?=$! ca{ #* s/f]8 ^& nfv c;'npk/ ug'{kg]{ a]?h" /x]sf] 5 . o; ;DaGwdf
b]lvPsf Joxf]/f b]xfocg';f/ /x]sf 5g\M
4.1 sfof{non] ljleGg #( ;/sf/L lgsfox?sf] n]vfk/LIf0f ubf{ a]?h" cf}+NofP kZrft\
n]vfk/LIf0fsf] qmddf ?=( s/f]8 &^ nfv, k|f/lDes k|ltj]bg k7fPkl5 ?=@ s/f]8 ## nfv /
;Dk/LIf0fsf] qmddf ?=! ca{ *$ s/f]8 *# nfv ;d]t s'n ?=! ca{ (^ s/f]8 (@ nfv c;'n
ePsf] 5 . ;ldlttk{m % lgsfon] ?=!@ s/f]8 % nfv c;'n u/]sf] ;d]t n]vfk/LIf0faf6 o;
jif{ ?=@ ca{ * s/f]8 (& nfv c;'n ePsf] 5 . c;'nL ;DaGwL lgsfout ljj/0f b]xfodf
pNn]v ul/Psf] 5 .
[?-xhf/df{
k|f/lDes
n]- k- sf] ;Dk/LIf0fsf]
qm-;_- lgsfo/dGqfno k|ltj]bg hDdf cGo lgsfo s'n hDdf
bf}/fgdf qmddf
k7fPkl5
1. /fi6\kltsf] sfof+no - 242 - 242 242
2. ;_ljwfg ;ef Joj:yflksf ;_;b ;lrjfno 73 - 34 107 - 107
3. ;jf]+Rr cbfnt 266 544 6729 7539 7539
4. dxfn]vfk/LIfssf] sfof+no 9 9 9
5. nf]s ;]jf cfof]u 20 - 58 78 - 78
6. lgjf+rg cfof]u 5 - 144 149 - 149
7. dxfGofoflwjQmfsf] sfof+no 51 - 24 75 - 75
8. Gofo kl/ifb\ 1648 - - 1648 - 1648
9. /fli6\o dfgjclwsf/ cfof]u 2 - 6 8 - 8
10. k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof+no 3257 28 5756 9041 - 9041
11. cy+ 11381 6528 637481 655390 6448 661838
12. pBf]u 1378 34 - 1412 1412
13. pmhf+ 70 60 1475 1605 - 1605
14. s=lif ljsf; 3535 1237 73357 78129 78129
15. u=x 8299 641 9156 18096 - 18096
16. k//fi6\ 5 - - 5 - 5
17. kz'klG5 ljsf; 2722 79 793 3594 - 3594
18. ;_:s=lt ko+6g tyf gful/s p88\og - - 470 470 40039 40509
19. e"ld;'wf/ tyf Joj:yf 369 564 - 933 - 933
20. ef}lts k"jf+wf/ tyf oftfoft 9088 222 53226 62536 - 62536
21. dlxnf,afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f 1721 3 2453 4177 4177
22. o"jf tyf v]ns'b 34 - - 34 34
23. /Iff 12018 - 474 12492 - 12492
24. jg tyf e"Y;_/If0f 2569 101 10131 12801 - 12801
25. jfl0fHo 67 - 16 83 - 83
26. cfk"lt+ 4 - - 4 4
27. hg;_Vof tyf aftfj/0f 9 - 21222 21231 21231
28. zflGt tyf k'glgdff+0f 10 539088 539098 539098
29. lzIff 9541 773 69806 80120 1903 82023
30. >d tyf /f]huf/ 50 0 0 50 - 50
3 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
k|f/lDes
n]- k- sf] ;Dk/LIf0fsf]
qm-;_- lgsfo/dGqfno k|ltj]bg hDdf cGo lgsfo s'n hDdf
bf}/fgdf qmddf
k7fPkl5
31. ;fdfGo k|zf;g 319 0 6445 6764 - 6764
32. l;rfO+ 969 431 15405 16805 16805
33. ;"rgf tyf ;~rf/ 52 237 274025 274314 - 274314
34. ;x/L ljsf; 50 2051 12615 14716 14716
35. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO 634 353 4628 5615 - 5615
36. ;_3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; 25027 9038 83075 117140 426 117566
37. :jf:Yo tyf hg;_Vof 2327 333 19962 22622 71654 94276
38. ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f 158 158 158
39. /fli6\o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno 51 2 185 238 - 238
hDdf 97630 23259 1848397 1969286 120470 2089756
4.2 o; jif{ c;'n ug'{kg]{ b]lvPsf] a]?h"dWo] cy{ dGqfnosf] ;a}eGbf a9L ?=#& ca{ %# s/f]8 ^!
nfv /x]sf] 5 . pQm /sddf k'FhLut nfes/ c;'n gu/]sf], s/bftfn] vl/b laqmLsf] sf/f]af/
oyfy{ 3f]if0ff gu/]sf], d"No clej[l4 s/ nfUg] sf/f]af/ eP klg c;'n gu/]sf], s/bftfn] d"No
clej[l4 s/ ;/sf/af6 lng'kg]{ -q]ml86_ b]vfO{ ltg'{kg]{ /sd 36fPsf], gkfpg] d"No clej[l4 s/
q]ml86 bfaL u/]sf], s/f]8f}+ sf/f]af/ u/] klg cfo ljj/0f k]; u/L s/ glt/]sf] nufotsf Joxf]/f
b]lvPsf 5g\ .
4.3 ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfnocGtu{t d"No ;dfof]hg a9L e'QmfgL lbPsf], k"j{lgwf{l/t
Ifltk"lt{ c;'n gu/]sf], hf]8hDdf km/s kf/L a9L e'QmfgL lbPsf], gofF cfO6ddf a9L b/
lgwf{/0f u/]sf], k|f]lehgn ;ddf lan e/kfO{a]u/ vr{ u/]sf] nufotsf sf/0faf6 ?=^% s/f]8
c;'n ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 .
4.4 ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfnocGtu{t b"/;~rf/ ;]jf k|bfos sDkgLx?af6 lk|mSj]G;L b:t'/,
gjLs/0f b:t'/ / /f]oN6L c;'n gePsf]n] ?=%% s/f]8 $^ nfv c;'n ug'{kg]{ b]lvG5 .
4.5 e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfnon] 3/hUuf laqmLdf k'FhLut nfe c;'n gu/]sf], /lhi6«];g
b:t'/ c;'n gu/]sf] cflb sf/0faf6 ?=## s/f]8 ^# nfv c;'n ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 .
4.6 s[lif ljsf; / ;+3Lo dfldnf tyf :yfgLo ljsf; dGqfnocGtu{t ;zt{ cg'bfg pkof]u geP
klg lkmtf{ gu/]sf], clu|d s/ s§f gu/]sf] nufotsf sf/0faf6 qmdzM ?=@% s/f]8 ^@ nfv /
?=@% s/f]8 %@ nfv c;'n ug'{kg]{ cj:yf 5 .
5. k]ZsL – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] kl/R5]b ( adf]lhd pknAw u/fPsf]
sfo{kl/rfng, k|tLtkq, sd{rf/L tyf cGo k]ZsL tf]s]sf] sfo{lalw ckgfO{ km5\of{}6 ug'{kg]{df
of] jif{ ;/sf/L sfof{notk{m ?=@$ ca{ ! s/f]8 #* nfv km5\of}{6 x'g af_sL k]ZsL a]?h" /x]sf]
5 . o:tf] k]ZsL a]?h" xfn;Ddsf] ?=%* ca{ #^ s/f]8 #) nfv /x]sf] 5 . ut jif{sf] t'ngfdf
k]ZsL afFsL a]?h" /sd !@=%% k|ltzt a9]sf] 5 . k]ZsL ljj/0f % df /x]sf] 5 .
;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !!# adf]lhd vl/b ;Demf}tf ePkZrft\
df]lanfOh];g k]ZsL lbg] / lanaf6 s§f ug]{ Joj:yf /x]sf]df of] jif{ lbPsf] k]ZsLdWo] ?=!^
ca{ ^! s/f]8 &# nfv ;d]t xfn;Ddsf] km5\of}{6 x'g afFsL df]lanfOh];g k]ZsL a]?h" ?=@&
ca{ * s/f]8 %% nfv /x]sf] 5 .
;|f]t ;fwgsf] ;_/If0f Pj_ pkof]u cfGtl/s lgoGq0f Pj_ sf/f]af/sf] oyf+ttf
;/sf/L ;DklQsf] PsLs=t clen]v gePsf], lhDd]jf/ JolQmaf6 cg'udg lg/LIf0f gePsf],
;/sf/L jg Pj_ hUuf cltqmd0f ePsf], cfGtl/s n]vfk/LIf0f k|efjsf/L gePsf],
;/sf/L ;DklQ pkof]uljxLg /x]sf], ;/sf/L n]vfdfgcg'?k n]vf g/fv]sf] Pj_ ;l~rt
k|fs=lts ;|f]tsf] pkof]uaf6 ;d'lrt k|ltkmn k|fKt sf]ifsf] n]vfdf k|ltljlDat gePsf]],
gePsf, . art /sd ;l~rt sf]ifdf bflvnf gePsf],
cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL ;an gePsf] .
ck|ToIf s/tk{m ?=# va{ @! ca{ c;'n ug]{ cg'dfg ePsf]df ?=@ va{ () ca{
cyf{t\ () k|ltzt dfq c;'n ePsf] 5 . k'FhLut vr{ ut jif{eGbf #( k|ltztn] a9]sf] eP
tfklg cg'dfg ?=@ va{ * ca{ ** s/f]8sf] t'ngfdf %( k|ltztdfq vr{ ePsf] 5 .
;/sf/L vr{sf] k|j[lQ / o;sf] ;+/rgf ljZn]if0f ubf{ s'n vr{df rfn' vr{, k'FhLut vr{ /
ljQLo vr{sf] lx:;f qmdzM ^!=&*, @)=%! / !&=&@ /x]sf] 5 . o; ;DaGwL cGo Joxf]/f
b]xfodf pNn]v ul/Psf] 5 .
2.1 ;/sf/L ah]6sf] k|d'v lx:;f /fi6«;]jssf] tna eQf tyf ;]jf lgj=Qsf] ;'ljwfdf vr+
ePsf] b]lvG5 . o:tf] lx:;f o;jif+ s'n vr+sf] @@-*) k|ltzt /x]sf] 5 . pSt vr+ :yfgLo
lgsfo / cGo lgsfo, ;ldlt Pj_ af]8+nfO+ k|bfg ul/g] rfn' cg'bfgaf6 ;d]t Joxf]l/g]
u/]sf] b]lvG5 . s'n vr+df tL lgsfonfO+ lbg] rfn' cg'bfgsf] lx:;f !^-^( k|ltzt /x]af6
ah]6 Joj:yfkg
3. e}k/L zLif{saf6 vr{ – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #%-@_ df :jLs[t
ah]6leq / ;DalGwt vr{ zLif{sdf k5{ eg] dfq lgsf;f tyf vr{ ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ;fy}
sfo{;~rfng lgb]{lzsf, @)&) df ;fwf/0f k|zf;g zLif{saf6 ljlgof]hg ePsf] /sd
;DalGwt dGqfno;Fu ;DalGwt ah]6 pkzLif{sdf g} lgsf;f vr{ n]Vg] u/L lgsf;f lbg'kg]{
Joxf]/f ;d]t pNn]v 5 . cy{ dGqfnosf] @)&#.#.& sf] lg0f{ofg';f/ e}k/L cfpg] ;fwf/0f
k|zf;g zLif{saf6 g]kfn /fi6« a}Ídfk{mt cfly{s k'g?4f/ sf]if ;~rfng ug{ Aofh cg'bfg /
k'gs{hf{sf nflu sfo{qmd :jLs[t gePsf] tyf ah]6 klg :jLs[t gePsf] cj:yfdf e}k/L
zLif{saf6 ?=% ca{ vr{ n]v]sf] pko'Qm b]lvPg . pQm sf]ifsf] /sd xfn;Dd klg pkof]u
ePsf] 5}g .
4. cy+ ah]6 Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod #%[@{ df vr+ ug]+ jf vr+sf]
lgsf;f lbg] clwsf/ k|fKt clwsf/Ln] /sd :jLs=t ah]6leq / ;DalGwt vr+ zLif+sdf k5+
eg]dfq lgsf;f lbg'kg]+ pNn]v 5 . ljlgof]hg P]gn] 5'6\ofPsf] /sd ;f]xL k|of]hgdf vr+
ug'+kg]+df ah]6df cy+ ah]6 zLif+sdf Psd'i6 ?-%^ ca+ ^^ s/f]8 (! nfv ljlgof]hg u/L
cfly+s ;xfotf, e|d0f eQf, eG;f/ dx;'n lkmtf+, s/ lkmtf+, ef}lts ;'ljwf, e"sDk
k'glg+df+0f nufotsf sfo+sf] nflu cy+ dGqfnoaf6 k6s] lg0f+osf cfwf/df yk ah]6
lgsf;f u/]sf] b]lvG5 . pQm /sd o; jif+ s'n ljlgof]lht ah]6 ?-* va+ !^ ca+ !&
s/f]8sf] ^-($ k|ltzt /x]sf] 5 . pQm lgsf;f /sddf ljleGg dGqfnodfkm+t /fli6\o
k'glg+df+0f sf]ifsf] nflu ?-%$ ca+ %) s/f]8, cfly+s ;xfotfsf] nflu ?-!* s/f]8 #%
nfv, ef}lts ;'ljwfcGtu+t cfk"lt+ dGqfnonfO+ ?-! s/f]8 @) nfv / kz'k_5L ljsf;
dGqfnosf nflu ?-# s/f]8 #% nfv lgsf;f lbPsf] 5 . ut jif+ ?-!# ca+ $^ s/f]8
lgsf;f ePsf] lyof] .
vr{ x'g g;Sg] cj:yfdf ah]6 vr{sf] cfsf/dfq a9fpg lk|mh gx'g] vftfdf /fVg]
k|of]hgsf] nflu lgsf;f lbg' plrt xf]Og . o;af6 ljQLo cg'zf;g pNnª\3g ePsf] 5 .
t;y{ P]g tyf lgodfjnLdf ePsf] Joj:yfsf] k'0f{kfngf x'g] u/L lgsf;f tyf vr{ n]Vg'kg{]
b]lvG5 .
6. /sdfGt/ Y ljlgof]hg P]gcg';f/ ljlgof]lht /sdsf] bz k|ltztdf ga9\g] u/L /sdfGt/
ug+ ;lsg] pNn]v 5 . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] sfg'gadf]lhd /sdfGt/ ug+ lgb]+zg
lbPsf]df dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ b]xfosf @^ lgsfosf] z'?
ljlgof]lht ah]6sf] cf};tdf @(-^& k|ltzt;Dd /sdfGt/ u/]sf] b]lvG5 .
[?-nfvdf{
l;-g_- मन्त्रालय।निकायकोिाम शुरु बजेट रकमान्त्तरवाट थप थप प्रनतशत
1 भौनतक पूवााधार तथा यातायात मन्त्रालय 420218 117810 28.04
2 प्रधािमन्त्री तथा मन्त्न्त्रपररषद्को कायाालय 42361 73441 173.37
3 l;FrfO dGqfno 187847 34005 18.10
4 शहरी ववकास मन्त्रालय 186105 31126 16.72
5 रक्षा मन्त्रालय 30991 8248 26.61
6 परराष्ट्र मन्त्रालय 29901 5055 16.91
7 बान्त्िज्य तथा आपूनता मन्त्रालय 13101 4862 37.11
8 शान्त्न्त्त तथा पुिनिामााि मन्त्रालय 18675 4368 23.39
9 pmजाा मन्त्रालय 9278 3673 39.59
10 अथा मन्त्रालय 22462 2861 12.74
10 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
l;-g_- मन्त्रालय।निकायकोिाम शुरु बजेट रकमान्त्तरवाट थप थप प्रनतशत
11 सामान्त्य प्रशासि मन्त्रालय 7714 2783 36.08
12 प्रधािमन्त्री तथा मन्त्न्त्रपररषद्को कायाालय 9655 1478 15.31
13 न्त्शक्षा मन्त्रालय 1688 1155 68.42
14 लोक सेवा आयोग 4162 925 22.22
15 महान्त्यायानधवक्ताको कायाालय 1700 652 38.35
16 राष्ट्रपनतको कायाालय 2354 469 19.92
17 संववधाि सभा /व्यवस्थावपका संसस - 129 331 256.59
18 उपराष्ट्रपनतको कायाालय 13 271 2084.62
19 मवहला, बालबानलका तथा समाजकल्याि मन्त्रालय 1450 198 13.66
20 रावष्ट्रय योजिा आयोगको सन्त्िवालय 621 118 19.00
21 सामान्त्य प्रशासि मन्त्रालय 386 92 23.03
22 युवा तथा खेलकूस मन्त्रालय 25 91 364.00
23 लोक सेवा आयोग 575 78 13.57
24 कािूि न्त्याय, संववधािसभा तथा संससीय मानमला मन्त्रालय 47 52 110.64
25 न्त्याय पररषद् 9 41 445.56
जम्मा 991467 294183 29.67
o;/L zf]wegf+ lng af_sL /sd zf]wegf+ gx'_bf g]kfn ;/sf/sf] ;|f]tdf Jooef/
a9\g] x'gfn] oyf;dod} zf]wegf+ k|fKt ug'+kb+5 .
11.2 dxfn]vf lgoGqs sfof+noaf6 k]; ePsf] ljj/0fdf @@ of]hgfdf zf]wegf+ x'g af_sL ?-!@
ca+ ^% s/f]8 !* nfv C0ffTds b]lvPsf]df sf/0f v'nfPsf] 5}g . aGb eO;s]sf
cfof]hgfsf] ;d]t C0ffTds lx;fa x'_bf s'n zf]wegf+ x'g af_sL /sd 36\g uO+ af_sL
/sdsf] oyfy+ lx;fa k|:t't x'g ;s]g . o:tf] lx;fa oyf;dod} ldnfg ul/g'kb+5 .
12. C0f zf]wegf+ Y ut ljut jif+ j}b]lzs C0f zf]wegf+ x'g] u/L vr+ ePsf] ?-* ca+ ^& s/f]8
(% nfv zf]wegf+ lng af_sL /x]sf]df of] jif+sf] vr+ ?-@) ca+ @& s/f]8 () nfv ;d]t
zf]wegf+ x'g'kg]+ ?-@* ca+ (% s/f]8 *% nfv ePsf]df ?-!$ ca+ ^% s/f]8 #$ nfv k|fKt
ePsf] tyf # s/f]8 @! nfv lx;fa ldnfg eO+ jiff+Gtdf ?-!$ ca+ ## s/f]8 &@ nfv af_sL
b]lvPsf] 5 .
C0f zf]wegf+ af_sL /sd ut jif+eGbf ^%-!* k|ltztn] a9]sf] 5 . C0f zf]wegf+ a9L
af_sL /x]sf dGqfnox?df cy+ dGqfnosf] ?-!# ca+ @^ s/f]8 *& nfv, ;_3Lo dfldnf tyf
:yfgLo ljsf; dGqfnosf] ?-! ca+ ^& s/f]8 @! nfv / l;_rfO dGqfnosf] ?-! ca+ @@
s/f]8 ^^ nfv /x]sf] 5 . zf]wegf+ af_sL /sd ;dodf g} lkmtf+ lng] Joj:yf ldnfpg'kb+5 .
13. k|fljlws tyf cGo ;xfotf – ah]6 jQmJo;fy Joj:yflksf–;+;bdf k]; u/]sf]] k|fljlws
tyf cGo ;xfotf ;DaGwL ljj/0fdf b]xfosf @) dGqfnocGtu{t !## ;Demf}tfdf of] jif{
?=@% ca{ #( s/f]8 & nfv k|fljlws ;xfotf k|fKt x'g] pNn]v u/]sf] 5 . cfly{s sfo{ljlw
P]g, @)%% sf] bkmf !$-@_ cg';f/ k|fljlws ;xfotf ;DaGwL ljj/0f s]Gb|Lo cfly{s
ljj/0fdf ;dfj]z ug{'{kg]{df gu/]sf]n] ;/sf/sf] ;du| cfoJoosf] lrq0f x'g ;s]sf] 5}g .
;fj{hlgs n]vf ;ldltaf6 k|fljlws ;xfotfsf] n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]{zg lbPsf] eP
tfklg tL ;xfotfsf] cfly{s ljj/0f Pj+ ;|]:tf k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
13.2 cfk"lt{ dGqfnodf e"sDkkLl8tsf] ;xof]ufy{ rLg ;/sf/af6 %) nfv lrlgof o"ofg
a/fa/sf] !) xhf/ yfg OG8S;g r'nf] / !) nfv lrlgof o"ofg a/fa/sf] !) 6g g'g, !)
6g t]n, #) 6g rfdn ;d]t g]kfnL ?kofF ? ( s/f]8 #) nfvsf] j:t'ut ;xfotf k|fKt
ePsf] 5 . k|fKt ;xfotfdWo] g'g, t]n / rfdn vfB k|ljlw tyf u'0f lgoGq0f ljefun]
k/LIf0f ubf{ g]kfn ;/sf/n] tf]s]sf] dfkb08 adf]lhd g'g / rfdn vfgof]Uo b]lvP tfklg
t]ndf Pl;8sf] dfqf )=% k|ltzteGbf a9L x'g gx'g]df !=@^ b]lv !=$! k|ltzt;Dd
ePsfn]] vfg of]Uo gePsf] k|ltj]bg lbPsf] 5 . OG8S;g r'Nxf]sf] ;DaGwdf eG;f/ dx;'n
/ d"No clej[l4s/ e'QmfgL ug{ g];gn 6«]l8ª lnld6]8nfO{ ?=@ s/f]8 %) nfv cg'bfg
lbPsf]df xfn;Ddsf] 8]d/]h z'Ns ?=! s/f]8 a'emfpg afFsL /x]sf]n] eG;f/ uf]bfdd} /x]sf] 5 .
o;af6 e"sDkkLl8tn] nfe k|fKt gu/]sf]n] ;dod} plrt Joj:yfkg ug{'kb{5 .
j}b]lzs C0f Pj+ cg'bfgsf] oyf;dodf zf]wegf{ k|fKt ug]{ / j}b]lzs ;xfotfsf]
pkof]u Ifdtf j[l4 ug'{kb{5 . ;fy} ;a} k|sf/sf j}b]lzs ;xfotf ah]6df ;dfj]z u/L
n]vfk/LIf0f u/fpg'kb{5 .
15 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
;l~rt sf]ifsf] n]vf
14. ;l~rt sf]if Y sfof+non] k]; u/]sf] ;l~rt sf]ifsf] k|flKt / e'QmfgLsf] cj:yf lgDgfg';f/
5M
[?- nfvdf{
36 a9
ljj/0f cf-j- @)&@.&# cf-j- @)&!.&@ k|ltzt
k|flKt
!- /fh:j tyf cg'bfg 5282884 4493417 17.57
s- /fh:j 4852396 4119590 17.79
v- cg'bfg 430488 373827 15.16
@- ljQLo Joj:yf 1287088 648814 98.38
s- C0f nufgL lkmtf+ 136940 20815 557.89
v- z]o/ laqmL
u- j}b]lzs C0f k|flKt 274267 204323 34.23
3- cfGtl/s C0f k|flit 875881 42367^ 106.73
hDdf 6569973 5142231 27.77
e'QmfgL
!- rfn' jif+sf] e'QmfgL 4945463 4280328 15.54
s- ;l~rt sf]if dfly Jooef/ x'g] /sddf
vr+ 87630 93348 -6.13
v- ljlgof]hg P]gAf/f ePsf] vr+ 4857833 418^980 16.02
@- ljQLo Joj:yf cGtu+tsf] e'QmfgL 1064671 1033072 3.06
s- ;l~rt sf]if dfly Jooef/ x'g] /sddf
vr+ 689497 644578 6.97
v- ljlgof]hg P]g 4f/f ePsf] vr+ 375174 388494 -3.43
#- sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof+noaf6 vr+
ePsf] t/ a}_saf6 e'QmfgL gePsf] vr+
;dfof]hg -580 -808 -28.22
hDdf 6009554 5312592 13.12
$- ut jif+sf] 5'6 e'QmfgL
gubdf kl/jt+g 560418 -170361 428.96
cf-j- sf] z'?sf] df}Hbft -786944 -615759 -27.80
cf-j- sf] clGtd df}Hbft -226526 -786120 71.18
cfGtl/s C0f ut jif+ ?-$@ ca+ #^ s/f]8 &^ nfv lnPsf]df of] jif+ !)^
k|ltztn] j=l4 eO+ ?-*& ca+ %* s/f]8 *! nfv /x]sf] 5 . j}b]lzs C0f / cg'bfg ut
jif+{eGbf qmdzM #$-@# / !%-!^ k|ltztn] a9]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf cGo Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
14.1 ut jif+sf] t'ngfdf C0f nufgL lkmtf+ of] jif+ %-%& u'0ff j=l4 eO+ ?-!# ca+ ^( s/f]8
k'u]sf] 5 . ;f] dWo] g]kfn cfon lgudsf] dfq ?-!@ ca+ ^$ s/f]8 cyf+t\ (@ k|ltzt
C0fsf] ;f_jf lkmtf+ /x]sf] 5 .
14.2 k|rlnt P]g sfg'gsf] Joj:yf cg'?k ;/sf/L n]vf gub cfwf/df n]vfsg ul/g] Joj:yf 5 .
t/ ;l~rt sf]ifsf] jflif+s df}Hbft C0ffTds b]lvPsf] 5 . of] jif+ ?-%^ ca+ $ s/f]8 !*
nfv art x'g uO+ ?-@@ ca+ ^% s/f]8 @^ nfv C0ffTds df}Hbft /x]sf] 5 . gubdf
/fh:j 5'6
15. 5'6 Pj+ ;'ljwf — cfly+s P]g, @)&@ sf] bkmf !* n] g]kfn ;/sf/nfO+ sfg'gadf]lhdsf] b:t'/,
z'Ns, dx;'n / s/sf b/x? 36fpg a9fpg jf cf_lzs jf k"0f+ 5'6 lbg;Sg] Joj:yf
u/]sf]] 5 . d"No clej=l4 s/ P]g, cGtMz'Ns P]g tyf eG;f/ P]gadf]lhd tf]lsPsf b/aGbLdf
nfUg] s/ dx;'n cfly+s P]gn] 5'6 lbg] Joj:yf u/]sf] 5 . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] ldlt
@)&#.#.#! df 5'6 lbg] Joj:yfnfO+ lgoGq0f ub}+hfg], cGt/fli6\o Joj:yfcg';f/ /fh:j 5'6sf]
n]vfsg ug]+ / 5'6sf] cg'udg k|efjsf/L agfpg] lgb]+zg lbPsf] 5 . o:tf] 5'6 cf-j- @)&).&!
b]lv qmdzM ?-#* ca+ @& s/f]8, ?-$( ca+ ! s/f]8 / ?-%! ca+ #! s/f]8 ;d]t # jif+df ?-!
va+ #* ca+ %( s/f]8 /fh:j 5'6 lbPsf] b]lvG5 . tLg jif+sf] cjlwdf /fh:j 5'6 /sd #$
k|ltztn] j=l4 ePsf] 5 . o:tf] /fh:j 5'6sf] k|efj d"Nofsg ;d]t u/]sf] 5}g . o;jif+ /fh:j
5'6 lbPsf] l:ylt b]xfocg';f/ 5M
cfoYJoo ljj/0fsf] cleGg cusf] ?kdf /fh:j 5'6sf] /sdut ljj/0f / ;f]sf] k|efj
d"Nofsg ah]6 jStJo;_u} k]; ug]+ cGt/f+li6\o c;n cEof; /x]sf] 5 . /fh:j 5'6sf] pQm
ljj/0fdf eG;f/, d"No clej=l4 s/ / cGtMz'Ns 5'6 lbPsf] sf/0f ;f] 5'6n] /fh:jdf x'g uPsf]
sdLsf] /sdut clen]v cy+ dGqfnon] tof/ u/]sf] 5}g . o;;DaGwL cGo k|d'v Joxf]/f lgDg
5g\M
15.1 d"No clej=l4 s/ P]g,@)%@ sf] cg';"rL ! cGtu+t ;d"x !! df cw+ lgld+t?ksf jf
w'nf]?ksf ;'g / ;'gsf u/uxgfdf d"No clej=l4 s/ 5'6 x'g] Joj:yf 5 . o;
;'ljwfcGtu+t utjif+ ?-! ca+ ($ s/f]8 /fh:j 5'6 ePsf]df o; jif+ ? %& s/f]8 $(
nfv [29.51 k|ltzt{ j=l4 eO+ ?-@ ca+ %@ s/f]8 /fh:j 5'6 ePsf] 5 . o:tf
ljnfl;tfsf ;fdfgdf ;d]t /fh:j 5'6 lbPsf] ;DaGwdf k'g/fjnf]sg x'g'kb+5 .
15.2 cfwf/e"t cfjZostfsf vfBfGg ;:tf] ;'ne d"Nodf cfk"lt+ Joj:yf ldnfpg s=lif tyf
kz'hGo pTkfbgdf /fh:j 5'6 lbg], z'Ns, dx;'n c;'n gug]+ Joj:yfcg';f/ o; jif+ s=lif
tyf kz'hGo pBf]u, x\ofr/L / lrof pBf]un] k}7f/L u/]sf dfnj:t'df ?-!! ca+ && s/f]8
/fh:j 5'6 ePsf] 5 . pQm 5'6sf] sf/0fn] :jb]zL s=lif tyf kz'hGo pTkfbgdf k/]sf]
k|efj cWoog ePsf] 5}g .
15.3 cfly{s P]g @)&@ adf]lhd ;fk\m6f 5'6 x'g] dfnj:t'x? ;fs{ d'n'sdf pTkfbg eO{ ;f]xL
d'n'saf6} pTklQsf] k|df0fkq;lxt k}7f/L ePdf cf+lzs dx;'n 5'6 x'g] Joj:yf 5 . ;f]
Joj:yfadf]lhd ljleGg eG;f/ sfof{noaf6 of] jif{ ?=! ca{ ^! s/f]8 ^$ nfv /fh:j 5'6
ePsf] 5 . ;/sf/n] o; k|sf/sf] 5'6sf] sf/0f :jb]zL pBf]udf kg]{ k|efjsf] d"Nofsg
xfn;Dd u/]sf] 5}g . ;fs+ If]qsf d'n'saLr ePsf] ;fˆ6f ;Ddmf}tfsf] k|fjwfgaf6 d'n'sn]
18 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
nfe lng k|lt:kwf{Tds Ifdtf clej[l4 ug'{ cfjZos 5 . o;/L ;fˆ6f 5'6sf ;fdfgsf]
cfoft lgof{t ;DaGwdf lj:t[t cWoog u/L d'n'ssf] lxt ;+/If0f ug{ ;fˆ6f;DaGwL a}7sdf
kxn ug'{kg]{ b]lvG5 .
15.4 cfly{s P]g, @)&@ df bfgf pBf]un] k}7f/L ug]{ ds}, e6df;sf] lkgf nufotsf dfnj:t'df
eG;f/ tyf d"No clej[l4 s/ 5'6 lbg] Joj:yf 5 . h;cg';f/ of] jif{ ?=$ ca{ !* s/f]8
%@ nfv /fh:j 5'6 ePsf] 5 . /fh:j 5'6df cfoft ePsf tL dfnj:t'x? kz'k+5Lsf] bfgf
agfpg] k|of]hgdf g} pkof]u ePsf] cfZj:t x'g] cj:yf 5}g .
/fh:j 5'6sf] ljj/0f tof/ u/L o:tf] 5'6sf sf/0fn] ;du| cy+tGqdf k/]sf] k|efjsf]
n]vfhf]vf u/L ah]6;_u} Joj:yflksfY;_;bdf k]; ug'+kb+5 .
k'FhLut nfes/
16. nfes/ – cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf @-sb_-#_,@-b_ / @-sª_ cg';f/ u}/Jofj;flos
s/of]Uo ;DklQ lg;u{ ug]{ ljb]zL nufgLstf{ :yfoL ;+:yfkg x'g], bkmf ^&-^_-7_-@_ cg';f/
g]kfndf ;~rflnt lqmofsnfk;Fu ;DalGwt e'QmfgLdf ;|f]tsf] cfwf/df s/ bflvnf
ug'{kg]{, bkmf #% cg';f/ s/d'lQm of]hgfsf] efusf] ?kdf ul/Psf] jf ug{ vf]lhPsf] s'g}
k|aGw jf k|aGwsf] s'g} efunfO{ k'gM rfl/qLs/0f ug]{ Joj:yf /x]sf] 5 . t/ g]kfnsf]
b"/;~rf/ If]qdf nufgL ug]{ Ps ljb]zL nufgLstf{sf] z]o/ :jfldTj laqmL u/]sf] ;DaGwdf
oL cj:yf ljBdfg x'Fbfx'Fb} pQm s/bftfn] tL bkmf cg';f/ cfo ljj/0f bflvnf gu/]sf] /
ljleGg b]zdf dWo:y lgsfo v8f u/L ck|ToIo ?kdf lgoGq0f sfod ub}{ s/ 5Ng] k|aGw
u/]sf] kfOof] . 7"nf s/bftf sfof{non] klg P]gsf] bkmf (^-%_ adf]lhd s'g} JolQmn]
clglZrt ;dosf nflu g]kfn 5f]8\g] ePdf, g]kfndf ul//x]sf] sfo{ 5f]8\g nfu]df jf
ljefun] cGoyf pko'Qm ;Dem]df P]gsf] bkmf !)) cg';f/ Gofof]lrt cfwf/df ;+zo s/
lgwf{/0f ug{ ;Sg] pNn]v eP klg ;f]cg';f/ u/]sf] 5}g . g]kfnsf] b"/;~rf/ ;]jf k|bfos
Ps k|f=ln=n] lgoGq0f kl/jt{gsf] cfwf/df bkmf %& cg';f/ cfo ljj/0f k]; ul/;s]sf]
b]lvG5 . oL ;a} cj:yfdf ;d]t ljefuaf6 pQm ljb]zL nufgLstf{sf] cfo ljj/0f k];
u/fO{ s/ c;'n u/fpg ;lqmotf b]vfPsf] kfOPg . k|fKt ;"rgf tyf sfuhftsf] cfwf/df
k/LIf0f ubf{ o;;DaGwL b]lvPsf Joxf]/f b]xfocg';f/ 5g\M
16.1 g]kfndf b"/;~rf/ Joj;fo ug]{ pQm k|f=ln=df /x]sf] lxt lg;u{ x'Fbf @)&@ r}q @( df g]6
jy{ ?=&@ ca{ $^ s/f]8 @$ nfv / l/he{ ?=&@ ca{ #^ s/f]8 @# nfv b]lvG5 . v'b
k'FhLut ;DklQ ?=$# ca{ (( s/f]8 @! nfv, k'FhLut lgdf{0ffwLg ;DklQ ?=* ca{ # s/f]8
#( nfv ;d]t s'n ;DklQ ?=! va{ #& ca{ &% s/f]8 #$ nfvsf] /x]sf] 5 . pQm
;dodf g]kfnsf] %) k|ltzteGbf a9L ahf/ lx:;f cf]u6]sf] pQm k|f=ln=n] jflif{s ?kdf
?=%( ca{ &^ s/f]8 !) nfvsf] cfDbfgLaf6 ?=@& ca{ %@ s/f]8 @* nfv v'b gfkmf cfh{g
u/L /x]sf] cj:yfdf cGo b"/;~rf/ ;]afk|bfosnfO{ ;xh ?kdf g]kfnsf] ahf/df k|j]z ug{
sl7g x'g] jf:tljstf /x]sf] 5 . u|fxs cfwf/ tyf ahf/ lx:;f, ljutsf] l/he{ Pj+
nufgLaf6 l;lh{t ;DklQ tyf nfO{;]G; ;d]tsf] k|fljlws d"NofÍg Pj+ VoftL lx;fa
gu/]sf]n] s/bftfn] b]vfPsf] lxt lg;u{;DaGwL sf/f]af/ d"No *) k|ltztsf] ?=! va{ $$
ca{ &* s/f]8 @% nfv / @) k|ltztsf] ?=!! ca{ %& s/f]8 ^) nfvnfO{ jf:tljs dfGg
;lsPg . t;y{ 7"nfs/bftf sfof{non] VoftL tyf ;f]sf] d"NofÍgsf cfwf/ k|df0f, z]o/
19 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
vl/b laqmL ;Demf}tf, ;DalGwt qm]tfx?af6 sf/f]af/ d"Nosf] sGkmd{]zg / o;;Fu ;DalGwt
a}+lsË sf/f]af/ ;d]t 5fglag u/L cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf #% nfO{ cfwf/ lnP/
;+zf]lwt s/ lgwf{/0f Pj+ c;'n ug'{kg]{ b]lvG5 .
16.2 plNnlvt b"/;~rf/ ;]jf k|bfg ug]{ Ps k|f=ln=df *) k|ltzt z]o/sf] :jfldTj /x]sf] Ps
ljb]zL lnld6]8sf] klg ztk|ltzt z]o/sf] :jfldTj lnPsf] csf{ ljb]zL sDkgLn] ;f]
lnld6]8df /x]sf] k"/} z]o/ laqmL ubf{ g]kfnsf] k|f=ln=df /x]sf] lxt lg;u{ ePsf] / ;f]xL
sf/0fn] pQm ljb]zL sDkgLnfO{ x'g uPsf] nfedf s/ a'emfpg'kg]{ Joj:yf cg'?k clu|d s/
?=( ca{ (^ s/f]8 (^ nfv a'emfPsf] b]lvof] . pQm sf/f]af/sf] k]; eP;Ddsf sfuhftsf
cfwf/df laqmL d"No ?=! va{ $$ ca{ &* s/f]8 @% nfvdf z]o/sf] nfut vr{ ?=&* ca{
#! s/f]8 *& nfv s§f ubf{ ?=^^ ca{ $^ s/f]8 #* nfv nfe e} ;f] cfodf !% k|ltztn]
x'g] clu|d s/afkt pQm /sd a'emfPsf] b]lvof] . t/ ;f] z]o/ laqmL ug]{ s/bftfn] cfos/
P]g, @)%* sf] bkmf (^ adf]lhd cfo ljj/0f a'emfO{ cg'';"rL ! cg'';f/ @% k|ltztsf b/n]
s/ a'emfpg'kg]{df !% k|ltzt clu|d s/dfq a'emfPsf]n] afFsL ?=^ ca{ ^$ s/f]8 ^$
nfvdf Jofh tyf z'Ns ;d]t c;'n gePsf]n] P]gsf] bkmf #% nfO{ cfwf/ lnP/ 5fglag
u/L s/ lgwf{/0f Pj+ c;'n ug'{kg]{ b]lvG5 .
16.3 z]o/ laqmLstf{ ljb]zL sDkgLn] 7"nf s/bftf sfof{nodf z]o/ vl/b÷laqmL ;Demf}tf k];
u/]sf] 5}g / sfof{non] dfu u/]sf] klg 5}g . sfof{nodf pknAw /x]sf] clen]v tyf
k|df0fcg';f/ z]o/ laqmLstf{ ljb]zL sDkgLn] @)^% cflZjg !% df ;f] z]o/ ?=! ca{ !@
s/f]8 ** nfvdf vl/b u/]sf] t/ ;f] z]o/nfO{ xfn laqmL ubf{ ?=&* ca{ #! s/f]8 *&
nfv nfut vr{ s§L u/]sf]n] ?=&& ca{ !* s/f]8 (( nfv a9L vr{ s§L n]v]sf] /sdnfO{
cdfGo u/L x'g] cfodf s/ 5Ng] k|aGw u/]sf] x'Fbf bkmf (%-s_-@_-v_ cg';f/ lxt lg;u{
ePsf] sDkgLdfkm{t ;f] sf/f]af/df gk'u !% k|ltzt clu|d s/ ?=!! ca{ %& s/f]8 *%
nfv 5fglag u/L c;'n ug'{kg]{ b]lvG5 . o;}u/L ljb]zL nufgLstf{nfO{ P]gsf] bkmf #%
cg';f/ s/ 5Ng] k|aGw u/]sf]df sf/afxL u/L P]gsf] cg';"rL !-@_ adf]lhd plNnlvt clu|d
s/;lxt @% k|ltztsf b/n] cfos/ ?=!( ca{ @( s/f]8 &% nfvdf nfUg] Aofh tyf z'Ns
;d]t P]gsf] bkmf #% nfO{ cfwf/ lnP/ 5fglag u/L s/ lgwf{/0f Pj+ c;'n ug{'kg]{ b]lvG5 .
16.4 plNnlvt b"/;~rf/ ;]jf k|bfosdf g]kfnLsf] @) k|ltzt z]o/ :jfldTj /x]sf] Ps
u}/afl;Gbf s/bftfn] @)&@.&# df cfo ljj/0f k]; u/]cg';f/ ?=!! ca{ %& s/f]8 ^)
nfvdf laqmL u/]sf] pNn]v u/L cfDbfgLaf6 nfut vr{ ?=@% s/f]8 s§L u/]/ x'g] nfe
?=!! ca{ #@ s/f]8 ^) nfvsf] @% k|ltzt s/ ?=@ ca{ *# s/f]8 !% nfv bflvnf u/]sf]
b]lvG5 . ;f] z]o/ laqmLstf{n] ljutdf pQm @) k|ltzt z]o/ lwtf]df ljb]zL sDkgLaf6
cd]l/sL 8n/ @#) ldlnog jf sl/a ?=@) ca{ C0f lnPsf] ljj/0f ;d]t Ps ljbzL
nufgLstf{sf] jflif{s k|ltj]bgdf pNn]v 5 . z]o/ laqmLafkt ?=# ca{ #! s/f]8 @$ nfvsf]
e'QmfgLkl5 q]mtfsf] cfly{s lxt v'nf x'g] pBf]u ljefudf k]; z]o/ vl/b laqmL ;Demf}tfdf
pNn]v u/]sf] 5 . t;y{ pBf]u ljefudf k]; u/]sf] z]o/ vl/b laqmL ;Demf}tf / sfof{nodf
k]; u/]sf] cfo ljj/0f tyf ;f]xL z]o/sf] lwtf]df lnPsf] ?=@) ca{ C0f ;d]tsf] cfwf/df
s/bftfn] s/ 5Ng] p2]Zon] sf/f]af/sf] Go"g d"NofÍg u/]sf] b]lvG5 . t;y{ s/ 5Ng] k|aGw
u/]sf] b]lvFbf cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf #% cg';f/ sf/afxL u/L rfl/qLs/0f ubf{ Ps}
;dodf ePsf] z]o/ vl/b laqmL sf/f]af/df Ps ljb]zL nufgLstf{ lgolGqt *) k|ltzt
z]o/sf] d"NofÍg ?=! va{ $$ ca{ &* s/f]8 @% nfv /x]sf] t/ lgh s/bftfn] laqmL u/]sf]
@) k|ltzt z]o/sf] d"NofÍg ?=!! ca{ %& s/f]8 ^) nfv u/]sf]n] ;dfg'kflts lx;fan]
20 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
pQm z]o/sf] d"NofÍg ?=#^ ca{ !( s/f]8 %^ nfv x'g'kg]{df ?=@$ ca{ ^! s/f]8 (^ nfv
Go"g d"NofÍg ePsf] b]lvG5 . t;y{ pQm Go"g d"NoflÍt /sddf P]gsf] cg';"rL ! cg';f/
@% k|ltztn] x'g] s/ ?=^ ca{ !% s/f]8 $( nfvdf Aofh tyf z'Ns ;d]t 5fglag u/L
s/ lgwf{/0f Pj+ c;'n ug{'kg]{ b]lvG5 .
16.5 cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf %& cg';f/ g]kfndf b"/;~rf/ ;]jf k|bfos pQm k|f=ln=sf]
lgoGq0f kl/jt{g ePsf] cfwf/df cfo ljj/0f k]; u/]sf]df ;f] k|f=ln=sf] ;DklQsf] d"NofÍg
ubf{ ?=@$ s/f]8 *# nfv v'b nfe ePsf] ljj/0f k]; u/L :jo+ s/ lgwf{/0f u/]sf]
cj:yfdf pQm d"NofÍgsf] 7""nf s/bftf sfof{non] ;DklQ bfloTj, nfO;]G; / VoftL
;d]tsf] d"NofÍgsf] cfwf/df olsg u/]sf] 5}g . ljefun] s/ hf]lvdsf] cfwf/df jflif{s
s/bftf 5gf}6 u/L s/ k/LIf0f ug'{kg]{df xfn ;f] k|f=ln=sf] @)^*.)^( ;Ddsf] dfq s/
k/LIf0f ;DkGg u/]sf]n] hf]lvdsf] cfwf/df pQm k|f=ln=sf] yk jif{sf] s/ k/LIf0f u/L pQm
d"NofÍgsf jf:tljstf olsg ug'{kb{5 .
16.6 Joj:yflksf–;+;b, cy{ ;ldltsf] @)&#.)@.@! sf] lg0f{odf g]kfndf sDkgL btf{ u/L
g]kfndf gfkmf sdfPkl5 / z]o/ laqmL u/L laqm]tfaf6 :jfldTj x:tfGt/0f u/]/ k'FhLut
nfe lnPkl5 g]kfndf k'FhLut nfes/ ltg'{kg]{ Joxf]/f pNn]v 5 . ;f] lg0f{odf Ps sDkgLsf]
ljutsf z]o/wgLx?sf xsdf ljutdf ljleGg sf/f]af/ ePsf, k6s k6s z]o/ :jfldTj
x:tfGt/0f x'Fbf sd d"No /fvL s/ bflvnf ul/Psf] / xfnsf] sf/f]af/ ug]{ kIfnfO{ Wofgdf
/fv]/ sf]af6 slt clgoldttf ePsf] xf] ;f] ;DjGwdf clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u
dfk{mt 5fglag u/L bf]ifLnfO{ sfg"gL sf/afxL k|lqmof cufl8 a9fpg g]kfn ;/sf/nfO{
lgb]{zg lbg] Joxf]/f pNn]v ePsf]df ;f] ;DaGwL eP u/]sf] sfd sf/afxLsf]] k|df0f k]z x'g
cfPsf] 5}g .
17. z]o/ ;+/rgf kl/jt{g – cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf #% cg';f/ ljefun] s/ bfloTj olsg
ug{ s/ d'lQm of]hgfsf] s'g} k|aGw jf k|aGwsf] efunfO{ k'gM rfl/qLs/0f ug{ ;Sg] k|fjwfg
5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f b]xfoadf]lhd /x]sf 5g\M
17.1 cfGtl/s /fh:j sfof{no If]q gDa/ ! sf7df8f}+cGtu{tsf Ps 6]lnsd lnld6]8sf] z]o/
;+/rgfsf] %) k|ltzt -%) xhf/ lsQf_ z]o/ @)^%.)^.!( df Ps ;fOk|;sf] ;le{;]h
lnld6]8n] a]nfotsf] Ps OG6/g]zgn ln= af6 ?=% s/f]8df vl/b ug{ pBf]u ljefun]
:jLs[lt lbPsf] b]lvG5 . To;kl5 ;f] 6]lnsd lnld6]8df pQm ;fOk|;sf] ;le{;]h lnld6]8sf]
%) k|ltzt, Ps 6]lnsd k|f=ln= sf] $) k|ltzt, Ps k|fs[lts JolQmsf] % k|ltzt,
kfls:tfgsf Ps 6]lnsDo'lgs]zg lnld6]8sf] # k|ltzt / a+unfb]zsf] Ps 6]lnsdsf] @
k|ltzt :jfldTj /x]sf] b]lvof] .
l:j8]gl:yt ljb]zL sDkgLsf] jflif{s k|ltj]bg @)!! sf] k]h %$ / *% cg';f/
plNnlvt ;fOk|;sf] ;le{;]h lnld6]8sf] %! k|ltzt z]o/ ?=@ ca{ # s/f]8 -!(! ldlnog
l:jl8; qmf]g/_ df vl/b u/L g]kfnsf] Ps 6]lnsd lnld6]8sf] @% k|ltzt lxt k|fKt u/]sf]
Joxf]/f ;fj{hlgs u/]sf] 5 . To;}u/L ;f]xL ljb]zL sDkgLsf] jflif{s k|ltj]bg @)!@ sf] k]h
@& / !)@ df pQm ;fOk|;sf] ;le{;]h lnld6]8dfkm{t pQm 6]lnsd lnld6]8sf] @% xhf/
lsQf z]o/ plNnlvt 6]lnsd k|f=ln=af6 vl/b u/]sf] pNn]v u/]sf] 5 . tTkZrft\ ;f] ljb]zL
sDkgLn] @^ clk|n @)!@ df pQm 6]lnsd lnld6]8df z]o/ :jfldTj %) k|ltztaf6 &%
k|ltzt k'¥ofpg ;fOk|;sf] Ps ;le{;]h lnld6]8sf] $( k|ltzt z]o/ vl/b ubf{ ?=# ca{
21 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
^* s/f]8 -@(% ldlnog l:jl8; qmf]g/_ lt/]sf]] ljj/0f ;fj{hlgs u/]sf] 5 . kmn:j?k pQm
ljb]zL sDkgLsf] ;fOk|;sf] ;le{;]h lnld6]8df ztk|ltzt :jfldTj ePsf] b]lvG5 .
s/bftfn] cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf ^&-7_@ adf]lhd g]kfndf ;~rflnt
lqmofsnfkaf6 ePsf] k'FhLut nfedf ltg{'kg]{ s/ gltg]{ p2]Zon] Go"g nufgLdf ;fOk|;df
sDkgL :yfkgf u/L ;f]xLdfkm{t ck|ToIf ?kdf pQm ljb]zL sDkgLnfO{ z]o/ laqmL u/L nfe
cfh{g ug]{ t/ s/ gltg]{ k|aGw u/]sf] b]lvG5 . ctM ;g\ @)!! b]lv ;g\ @)!@ sf] cjlwdf
pQm 6]lnsd lnld6]8sf] &% k|ltzt z]o/ k|ToIf tyf ck|ToIf ?kn] ;dfg'kflts lx;fadf
pQm ljb]zL sDkgLn] ?=# ca{ *& s/f]8df vl/b u/]sf] -? @=)# ca{ / #=^* ca{sf] cfwf_
b]lvG5 . jf;nftdf plNnlvt &% k|ltzt z]o/sf] d"No ?=% s/f]8 -%),))) lsQf z]o/sf]
?=!,))) n] x'g]_ nfutafkt ?=# ca{ *& s/f]8af6 s§L ubf{ ?=# ca{ *@ s/f]8 nfe x'g]df
cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf #% adf]lhd s/ 5Ng] k|aGw u/]sf] / bkmf ^&-5_-7_@ adf]lhd
g]kfndf ;~rflnt lqmofsnfk;Fu ;DalGwt sf/f]af/ ePsf]n] rfl/qLs/0f u/L ;f] P]gsf]
cg';"rL ! cg';f/ nfUg] @% k|ltzt s/ ?=(% s/f]8 %) nfvdf Aofh tyf z'Ns ;d]t
5fglag u/L s/ lgwf{/0f Pj+ c;'n ug'{kg]{ b]lvG5 .
17.2 s/bftf ;]jf sfof{no lqk'/]Zj/cGtu{tsf Ps 6]lnsd k|f=ln= g]kfn / Ps ;le{;]h lnld6]8
;fOk|;aLr !$ ;]K6]Da/ @)!! df ePsf] ;Demf}tfcg';f/ $% lbgleq g]kfnsf Ps 6]lnsd
lnld6]8sf] $) k|ltzt z]o/ -$) xhf/ lsQf_ jf lxtdWo] @% xhf/ lsQf z]o/ pQm
;le{;]h lnld6]8 ;fOk|;nfO{ ?=@ s/f]8 %) nfvdf laqmL u/]sf] ljj/0f pBf]u ljefudf k];
u/]sf] 5 . ;f] ;le{;]h lnld6]8 ;fOk|;sf] dflns :jL8]gl:yt ljb]zL sDkgLn] @^ clk|n
@)!@ df g]kfnsf pQm 6]lnsd lnld6]8sf] yk %) k|ltzt -%) xhf/ lsQf_ z]o/
:jfldTj k|fKt ug{ sl/a ?=#=^* ca{ -@(% ldlnog l:jl8; qmf]g/_ vr{ u/]sf] ljj/0f
cfˆgf] n]vfk/LIf0f tyf jflif{s k|ltj]bgdf ;fj{hlgs u/]sf] 5 . pQm %) xhf/ lsQfdWo]
6]lnsd k|f=ln= sf] :jfldTjaf6 k|fKt u/]sf] @% xhf/ lsQf ;d]t ;dfj]z ePsf] b]lvG5 .
o; cfwf/df 6]lnsd k|f=ln=sf] :jfldTjdf /x]sf] z]o/ k|fKt ug{ ljb]zL sDkgLn] sl/a
?=!=*$ ca{ -#=^* ca{ sf] %) k|ltzt_ vr{ u/]sf] b]lvG5 .
pQm 6]lnsd k|f=ln=n] z]o/ laqmL u/]sf] % dlxgfsf] cjlwdf g]kfnsf pQm 6]lnsd
lnld6]8sf]] u|fxs cfwf/, nufgL tyf eljiosf] ;+efjgfdf s'g} ;f/e"t kl/jt{g ePsf]
cj:yf ;d]t b]lvFb}g . ;f] 6]lnsd lnld6]8sf] z]o/ ;g\ @)!! df k|ltlsQf ? (! xhf/ /
@)!@ df k|ltlsQf ?=&$ xhf/df sf/f]af/ u/]sf]df @)!! ;]K6]Da/df pQm ;le{;]h lnld6]8
;fOk|;nfO{ laqmL ubf{ z]o/ k|ltlsQf ?=! xhf/dfq d"NofÍg ug{'n] ;f] sf/f]af/ ubf{ cfos/
P]gsf] bkmf #% cg';f/ s/d'lQm of]hgfsf] k|aGw u/]sf] b]lvof] . t;y{ Go"g d"NofÍg u/L
aLrdf dWo:y sDkgL v8f u/]/ s/ 5Ng] k|aGw u/]sf] x'Fbf pQm /sdnfO{ bkmf @& adf]lhd
ahf/ d"Nocg';f/ kl/df0fLs/0f u/L nufgLstf{n] b]vfPsf] d"No ?=!=*$ ca{ -@(% ldlnog
l:jl8; qmf]g/, @^ clk|n @)!@ sf] ljlgdo b/ ?=!@=$&_ df sf/f]af/ ePsf] dfgL pQm
d"Nodf z'? vl/b d"No ?=@ s/f]8 %) nfv vr{ s§L ubf{ x'g cfpg] nfe ?=! ca{ *@
s/f]8sf] cfos/ P]g, @)%* sf] cg';"rL ! sf] pkbkmf @ cg';f/ @% k|ltztn] x'g cfpg]
s/ ?=$% s/f]8 #* nfvdf z'Ns tyf Aofh ;d]t lgwf{/0f u/L c;'n ug{'kb{5 .
18. ;DklQ laqmL – 3/hUuf nufotsf ;DklQ laqmLdf c;'n ug'{kg]{ k'FhLut nfes/;DaGwL
Joxf]/f b]xfocg';f/ /x]sf 5g\M
s/ km5\of}{6
19. s/ ldgfxf – g]kfn ;/sf/n] cfly{s jif{ @)^(.&) ;Ddsf] s/ lgwf{/0f tyf dx;'n, /fh:j
aSof}tf / ;/sf/n] k|fKt ug'{kg]{ s/ /sd cbfnt jf cGo lgsfodf ljrf/fwLg /x]sf s/
tyf dx;'n;DaGwL ljifo km5\of}{6 ug{ egL cfof]u u7g u/L ePsf sfdsf/afxLsf]
n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf Joxf]/f b]xfocg';f/ /x]sf 5g\M
19.1 cfof]udf k|fKt ! xhf/ &@^ lgj]bgdWo] ! xhf/ ^( lgj]bgpk/ sf/afxL u/L ;Demf}tf
u/]sf] 5 . k|zf;sLo k'g/fjnf]sg, /fh:j Gofoflws/0f / cbfnt tyf cGo lgsfodf
ljrf/fwLg aSof}tfsf] km5\of}{6 l:ylt b]xfodf pNn]v 5 .
cfof]udf s'n ?=$) ca{ *# s/f]8 aSof}tfpk/ lgj]bg k|fKt ePsf]df hDdf ?=#)
ca{ %@ s/f]8 %* nfv lgj]bgpk/ km5\of}{6sf] sf/afxL u/L ?=( ca{ %$ s/f]8 ^! nfvdf
;Demf}tf ePsf] 5 . ;du|df /fh:j p7fpg'kg]{ aSof}tf /sdsf] ^*=&# k|ltzt ldgfxf lbO{
;Demf}tf ePsf] 5 . km5\of}{6sf] nflu k|fKt lgj]bg / sf/afxLsf] cWoog ubf{ s'n
km5\of}{6sf] nflu dfu ul/Psf] ! xhf/ ^( lgj]bgdWo] ^() lgj]bg aSof}tf;DaGwL /x]sf
5g\ . /sdsf] cfwf/df s'n ?=#) ca{ %@ s/f]8dWo] aSof}tfsf] lx:;f #!=*^ k|ltzt cyf{t\
?=( ca{ &# s/f]8 /x]sf] 5 . pQm aSof}tf ljjflbt eP/ k'g/fjnf]sg Pj+ d'2fdf uPsf]
geO{ s/bftfn] c6]/ u/L ga'emfPsf] /sd xf] . ljjflbt /sdsf] ;dfwfg ug{ s/ km5\of}{6
cfof]usf] u7g u/]sf] elgP tfklg ljjflbt /sdeGbf s/ glt/L a;]sf s/bftfsf] /sd w]/}
/x]sf] b]lvG5 . h;n] ubf{ s/ glt/L a:g] / cfof]u u7g u/L ldgfxf u/fpg] k|j[lQn] k|>o
kfPsf] 5 .
19.2 cfof]un] ldgfxf lbPsf] /sddf k|zf;sLo k'g/fjnf]sg, /fh:j Gofoflws/0f / cbfntdf
ljrf/fwLg /x]sf]b]lv afx]s @)^(.&) df s/ lgwf{/0f ePsf /fh:j aSof}tf ?=&^ s/f]8 *
nfvnfO{ km5\of}{6 ug]{ u/L ?=@% s/f]8 &! nfvdf ;Demf}tf ePsf] 5 . s/ lgwf{/0f ug]{ t/
lgwf{/0f u/]sf] /sd gltg]{ s/bftfnfO{ @÷# jif{leq cfof]u u7g u/L ldgfxf lbPsf] 5 .
o;af6 /fh:j;DaGwL P]gadf]lhd $ jif{leq ;+zf]lwt s/ lgwf{/0f ug{;Sg] clwsf/
;d]tnfO{ aGb]h nufpg] u/L cfof]uaf6 aSof}tf ldgfxf ePsf] sfg'g;Ddt b]lvPg .
19.3 cfo jif{ @)^(.&) df ljleGg lgdf{0f Joj;foLn] ltg'{kg]{ d"No clej[l4 s/ ?=@! s/f]8 ^$
nfv ;d]t km5\of}{6 ug{ ;Demf}tf u/]sf] b]lvG5 . lgdf{0f sfo{ u/]afkt ;/sf/ jf ;]jf
k|flKtstf{n] e'QmfgL lbPsf] d"No clej[l4 s/ ;d]t ga'emfPsf] b]lvof] . s/bftf :jo+n]
a'emfpg'kg]{ egL ljj/0fdf pNn]v u/]sf] /sd ;d]t r'Qmf gu/L aSof}tf /fv]sf]df cfof]un]
km5\of}{6 ug{ ;Demf}tf u/L ldgfxf lbPsf] 5 .
19.4 7"nf s/bftf sfof+nocGtu+t Ps a|'c/Lsf] @)^(.&) ;Dd sf] d"No clej[l4 s/ ?=$)
s/f]8 !$ nfv aSof}tf /x]sf]df cfof]uaf6 ?=!$ nfv cyf{t\ )=#% k|ltztdf dfq ;Demf}tf
u/L ?=$) s/f]8sf] 7"nf] /sd ldgfxf lbPsf] 5 . pQm s/bftfsf] cl86 6«fon l/kf]6{
k/LIf0f ubf{ s'n aSof}tfdWo] ?=@ s/f]8 &$ nfv s/ lgwf{/0f u/]sf] /sd / afFsL ?=#&
s/f]8 %) nfv d"No clej[l4 s/ ljj/0fcg';f/ ;fdfg laqmL ubf{ pkef]Qmfaf6 ;Íng
ePs]f d"No clej[l4 s/ /x]sf] b]lvG5 . o;/L pQm s/bftfn] pkef]Qmf;Fu ;Íng u/L
a'emfpg'kg]{ egL :jo+ ljj/0f k]; u/]sf] /sd g} ldgfxf lbg] u/L ;Demf}tf u/]sf] 5 .
s'n /fh:j aSof}tf ?= #) ca{ %# s/f]8dWo] ?=( ca{ %% s/f]8 c;'n ug]{ u/L
;Demf}tf ePsf] 5 . ;f]dWo] ( ;/sf/L ;:yfgsf] ?=!! ca{ !* s/f]8 *! nfv aSof}tfdWo]
?=% ca{ ^# s/f]8 %# nfv c;'n ug]{ u/L ;Demf}tf ePsf] 5 . s'n !)^( cfj]bsdWo] !
xhf/ ^) lghL Joj;foL cfj]bsaf6 ?=# ca{ (! s/f]8 c;'n ug]{ u/L ;Demf}tf ePsf] 5 .
s'n c;'nLsf] nflu ;Demf}tf u/]sf] /sddWo] %( k|ltzt ( ;+:Yffgsf] / afFsL $! k|ltzt
25 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
!)^) lghL Joj;foLsf] /x]sf] b]lvG5 . ;/sf/L ;+:yfgsf] xsdf #* b]lv &$ k|ltzt;Dd
ldgfxf lbPsf] t/ lghL Joj;foL s/bftfnfO{ clwstd (( k|ltzt;Dd ldgfxf lbPsf]
b]lvG5 . cfof]un] ;/sf/L ;+:yfgeGbf lghL Joj;foLnfO{ a9L b/df 5'6 lbPsf] 5 .
cfof]un] j:t'ut ;"rfÍsf] cfwf/df km5\of}6 ug]{ Joj:yf ldnfPsf]df lghL / ;/sf/L
;+:yfaLr ldgfxf lbFbf km/s Jojxf/ u/]sf]n] ;f] ;"rfÍ kfngf ePsf] ;DaGwdf cfZj:t x'g
;Sg] cj:yf ;d]t b]lvFb}g .
;/sf/L ;+:yfnfO{ s/ aSof}tf /sd 36L ldgfxf ug]{ / lghL :t/sf Joj;foLnfO{
clwstd ldgfxf lbPaf6 ldn]dtf]sf] ;+s]t b]lvPsf]n] s/ km5\of}{6 ;DaGwdf ePsf
lg0f{opk/ 5fglag ug'{kb{5 .
19.8 cfof]u / s/bftfaLr ePsf] ;Demf}tfdf tf]lsPsf] cjlwleq ;DalGwt /fh:j sfof{nox?df
;Dks{ u/L a'emfpg'kg]{ s/ a'emfO{ km/kmf/s ug'{kg]{ cGoyf ;Demf}tf dfGo gx'g] / ;Dk"0f{
/sd /fh:j aSof}tf sfod ul/g] Joj:yf 5 . n]vfk/LIf0fsf] qmddf ;Ílnt ljj/0fcg';f/
o;jif{ cfof]un] ?=( ca{ %% s/f]8df ;Demf}tf u/L 6'ª\UofPsf] dWo] @@ sfof{nocGtu{t
%@^ s/bftfsf] ?=^ ca{ @( s/f]8sf] ;Demf}tf sfof{Gjog ePsf] 5 . afFsL ?=# ca{ @^
s/f]8 ;Demf}tf sfof{Gjog tyf /fh:j ;Íng Pj+ ldgfxf ePsf] 5}g . ;Demf}tfsf]
cjlwleq sfof{Gjog gePsf] xsdf aSof}tf nut sfod} /fvL /fh:j c;'nL k|lqmof cufl8
a9fpg'kg]{ b]lvG5 .
19.9 cfGtl/s /fh:j sfof{no, If]q g+= # cGtu{t Ps s/bftfsf] ?=%@ s/f]8 (( nfv aSof}tf
/x]sf]df ?=$ s/f]8 #) nfv cyf{t\ *=!! k|ltztdfq lng] u/L ;Demf}tf ePsf] / pQm /sd
cfo jif{ @)&!.&@ df g} /fh:j nut s§f u/]sf] 5 . ;Demf}tfadf]lhd @)&#.^.@& leq
/sd a'emfpg'kg]{df ga'emfPsf] cj:yfdf g} /fh:j nut ldgfxf u/]sf]n] pQm aSof}tf /sd
k'gM nut sfod ug'{kg]{ b]lvG5 . To;} u/L Ps 6«fensf] gfddf cfo jif{ @)^&.^* ;Ddsf]
d"No clej[l4 s/ ?=! s/f]8 ^^ nfv afFsL /x]sf]df ?=% nfv cyf{t\ # k|ltzt k|fKt ug]{
u/L ;Demf}tf ubf{ ?=! s/f]8 ^! nfv ldgfxf lbPsf] 5 . pQm d"No clej[l4 s/dWo]
;fFjfdfq ?=^! nfv /x]sf]df ;f] ;d]t gp7\g] u/L ;Demf}tf ePsf] ;DaGwdf yk 5fglag
ug'{kg]{ b]lvG5 .
19.10 7"nf s/bftf sfof{nocGtu{t Ps a}Ísf]] cfo jif{ @)^%.^^ b]lv @)^^.^& ;Ddsf] ltg'kg]{
cfos/ ?=& s/f]8 &# nfv /x]sf]df ?=$ s/f]8 %) nfvdf ;Demf}tf u/L ?=# s/f]8 @#
nfv cyf{t\ $! k|ltzt ldgfxf lbPsf], csf]{ Ps a}Ísf] cfo jif{ @)^#.)^$ b]lv
@)^^.)^& ;Ddsf] lgwf{l/t cfos/ ?=( s/f]8 *# nfvdWo] ?=! s/f]8 $ nfvdf ;Demf}tf
u/L ?=* s/f]8 &( nfv cyf{t\ *( k|ltzt ldgfxf lbPsf] cj:yf 5 . o:t} csf]{ Ps a}Ísf]
cfo jif{ @)^).^! b]lv @)^%.^^ ;Ddsf] cfos/ ?=@! s/f]8 @* nfvdWo] ?=# s/f]8 *)
nfvdf ;Demf}tf u/L ?=!& s/f]8 $* nfv cyf{t\ *@ k|ltzt ldgfxf lbPsf] 5 eg] csf]{
Ps a}Ísf] ljleGg cfo jif{sf] cfos/ ?=* s/f]8 @& nfvdWo] ?=@ s/f]8 &% nfvdf
;Demf}tf u/L ?=% s/f]8 %@ nfv cyf{t\ ^& k|ltzt ldgfxf lbPsf] 5 . s/ km5\of}{6
sfo{k|0ffnL @)&! n] s/ ltg]{ Ifdtf, Joj;fosf] k|s[lt, ;dfg :t/sf] s/bftf / ;dfg
sf/f]af/ nufotsf ljifonfO{ cfwf/ lng] pNn]v u/] tfklg tL cfwf/df ;f/e"t cGt/ gx'Fbf
ljleGg jfl0fHo a}Ídf /fh:j aSof}tf $@ b]lv *( k|ltzt;Dd ldgfxf ePsf] b]lvG5 .
o;af6 lgwf{l/t dfkb08 kfngf ePsf] 5}g .
cfos/
21. cfo ljj/0f k]; gu/]sf] Y cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf (^ cg';f/ cfo jif+ ;dfKt ePsf]
# dlxgfleq :jo_s/ lgwf+/0f u/L bkmf (&, (* / !)) sf] cwLgdf /xL cfo ljj/0f k];
ug'+kg]{df 7"nf s/bftf sfof{nocGtu{tsf & s/bftfn] laqmL sf/f]af/ u/]sf] t/ cfo ljj/0f
k]; gu/]sf] cj:yfdf jt{dfg cfly{s P]gn] lbPsf] Joj:yfsf] cfwf/df ;d]t sf/f]af/
/sdsf] @ k|ltztn] ?=!% s/f]8 &% nfv c;'n x'g ;s]sf] 5}g . t;y{ s/ lgwf{/0f u/L
z'Ns / Aofh ;d]t c;'n ug'{kb{5 .
22. xjfO oftfoft – cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf &) -!_ tyf bkmf ^& sf] ^-7_-@_ adf]lhd
u}/afl;Gbf JolQmn] xjfO{;]jf ;~rfng ubf{ g]kfnaf6 k|:yfg x'g] ;a} ofq'sf] cf];f/ k;f/sf]
s/ bflvnf ug'{kg]{df g]kfn gful/s p8\8og k|flws/0fn] lbPsf] ofq' k|:yfg
ljj/0fcg';f/sf] cfos/ ;DalGwt xjfO{ ;]jf ;~rfnsn] a'emfPsf] b]lvPg . t;y{
ltg'{kg]{eGbf 36L bflvnf u/]sf] @ sfof{nosf ^ s/bftfaf6 ?=@* s/f]8 @# nfv s/
lgwf{/0f u/L c;'n ug'{kg]{ b]lvG5 .
23. sd{rf/L jf]g; – jf]g; P]g, @)#) sf] bkmf % adf]lhd k|lti7fgn] v'b gfkmfsf] !) k|ltzt
jf]g; afkt 5'§\ofpg'kg]{] tyf P]gsf] bkmf !# adf]lhd jf]g; ljt/0f kl5 afFsL /x]sf]
/sdsf] #) k|ltztn] x'g] /sd /fli6«o:t/sf] sNof0fsf/L sf]ifdf / &) k|ltzt k|lti7fg
:t/sf] sNof0fsf/L sf]ifdf hDdf ug'{kg]{ pNn]v 5 . cfGtl/s /fh:j ljefusf] @)&@.!!.@*
sf] kl/kqaf6 jf]g; /sd ljt/0f ge} afFsL /x]df cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf @%-!_-u_
adf]lhd tTsfn kl5Nnf] cfo jif{df cfodf ;dfj]z ug'{kg]{ pNn]v 5 . 7"nf s/bftf
sfof{nosf sfo{ If]qsf @ s/bftfsf] ;f]cg'?k sf]ifdf gk7fPsf] / s/bftfn] klxNo} vr{
s§L lnPsf] jf]g;nfO{ cfodf ;dfj]z ubf{ nfUg] s/ ?=% s/f]8 ## nfv lgwf{/0f u/L c;'n
ug'{kg]{ b]lvG5 .
24. ljb]zL :yfoL ;+:yfkg – cfos/ P]g, @)%* sf] bkmf @ -sª_ df g]kfndf /x]sf] ljb]zL
:yfoL ;+:yfkg afl;Gbfdf u0fgf x'g] / ;f]xLadf]lhd s/bftfn] cfodf s/ s§L ug'{kg]{df
afnfh' If]qsf ! s/bftfsf] sf/f]af/ u}/afl;Gbfsf] 7]Ssf tyf s/f/cg'?k b]lvPsf]n]
s/bftfn] ljb]zdf e'QmfgL k7fPsf] cfodf nfUg] s/ ?=^ s/f]8 @ nfv c;'n ug'{kg]{df
u/]sf] b]lvFb}g . s/ /sd lgwf{/0f u/L z'Ns / Aofh ;d]t c;'n ug'{kb{5 .
25. /f]oN6L – 7"nfs/bftf sfof{nosf If]qsf Ps Sofl;gf] ;~rfnsaf6 @)&!.&@ / ;f]eGbf
cufl8 g]kfn ;/sf/nfO{ a'emfpg'kg]{ /f]oN6L /sd vr{ s§L lnO{ rfn' bfloTjcGtu{t ?=^
s/f]8 e'QmfgL ug'{kg]{ lx;fadf v'nf;f u/]sf]df @)&!.$.! b]lv @)&#.#.#! ;Ddsf] s/
ljut jif+sf] t'ngfdf 8]la6 ljj/0f 36]sf] / q]ml86 ljj/0f a9]sf] cj:yf 5 .
8]la6eGbf q]ml86 /sd $-(* u'0ff a9L b]lvPsf] 5 . ljefun] o; jif+ lkmtf+ u/]sf] d"No
clej=l4 s/ ?-% ca+ $% s/f]8nfO+ ;dfof]hg ug]+ xf] eg] 8]la6sf] t'ngfdf q]ml86 /sdsf]
cg'kft cem a9\g] b]lvG5 . plNnlvt cj:yfn] d"No clej[l4 s/ c;'nL Joj:yf k|efjsf/L
?kdf sfof{Gjog ug{ g;s]sf] l:yltnfO{ ;+s]t ub{5 . t;y{ k|efjsf/L cg'udgdf hf]8
lbg'kb{5 .
41. ;dfg'kflts s/ s§L — d"No clej=l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !& [#{ / lgodfjnL, @)%#
sf] lgod $)[${ adf]lhd ;dfg'kflts ?kdf vl/bdf lt/]sf] s/ s/of]Uo laqmL k|of]hgsf]
nflu k|of]u ePsf] xb;Dd dfq s§L ug{ kfpg], s/of]Uo / s/ 5'6sf] sf/f]af/df k|of]u
ePsf] vl/bdf lt/]sf] d"No clej[l4 s/ ;dfg'kflts s§L ug'{kg]{df # sfof{nosf !%
s/bftfn] ljleGg cfo jif{sf] sf/f]af/df ;dfg'kflts lx;fan] vl/bdf lt/]sf] d"No clej[l4
s/ ;dfof]hg gu/]af6 ?=%% s/f]8 %# nfv a9L q]ml86 bfaL u/]sf] b]lvFbf pQm /sd
8]la6 ;dfof]hg ug'{kg]{df gu/]sf]n] ;f]nfO{ cdfGo 3f]if0f u/L s/ lgwf{/0f ug'{kg]{ b]lvG5 .
pQm gkfpg] a9L q]ml86 bfaL /sddWo] Ps d]l8sn sn]hsf] k|d'v lx:;f s/
5'6sf] x'g] ePklg vl/bdf lt/]sf] ;Dk"0f+ s/ bfaL u/]sf] ?-!& s/f]8 *& nfv, Ps
c:ktfnn] k'_hLut ;DklQdf lt/]sf] s/ laqmL z'? eP kZrft\ lgb]+lzsfn] tf]s]adf]lhdsf]
cg'kftdf stf gu/]af6 a9L bfaL ?-$ s/f]8 &( nfv, Ps k|flws/0fn] s/ 5'6sf] laqmL
u/]klg vl/bsf] s/ k"/} bfaL u/]af6 ?-% s/f]8 ^( nfv tyf $ lgdf+0f sDkgLn] s/
5'6sf] sf/f]af/ u/]klg 8]la6 ;dfof]hg gu/]af6 ?-!# s/f]8 @! nfv a9L q]ml86 bfaL
u/]sf]n] s/ lgwf+/0f ug'+kg]+ b]lvG5 .
cfof]hgf Joj:yfkg
59. /fli6«o uf}/jsf cfof]hgf – d'n'ssf] ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; tyf hgtfnfO{ ;]jf ;'ljwf
lj:tf/ ug{ pRr k|fyldstfdf /fvL sfof{Gjog ul/Psf /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx?sf]
@)&@.&# ;Ddsf] vr{ / k|ult lgDgfg';f/ 5M
b|i6JoM aaO{, l;S6f l;FrfO cfof]hgf, a'9Lu08sL hnljB't cfof]hgf, kf]v/f If]qLo cGt/f{li6«o
ljdfg:ynsf] s'n nfutdf ;+zf]wg ePsf]n] ef}lts k|ult ut jif{eGbf km/s b]lvPsf] 5 .
To:t} kz'klt If]q ljsf; sf]ifsf] u'?of]hgfleqsf] ef}lts k|ult ut jif{sf] eGbf km/s k/]sf]
pNn]v 5 .
59.1 d]nDrL vfg]kfgL cfof]hgf @)%%.%^ af6 z'? ePsf] / s'n nfut cg'dfg ?=@# ca{ $%
s/f]8 /x]sf]df xfn;Dd ?=!* ca{ !$ s/f]8 vr{ e} *@ k|ltzt ef}lts k|ult ePsf] 5 .
x]8jS;{, ;'?ª lgdf{0f, kfgL k|zf]wg s]Gb| lgdf{0f sfo{ @)&#.&$ df ;DkGg ug]{ nIo
/x]sf]df @)&# df3 d;fGt;Dd x]8jS;{ lgdf{0f @( k|ltzt, ;'?ª lgdf{0f @&=%
lsnf]ld6/dWo] @@=^^ lsnf]ld6/ ;DkGg eO{ $=*$ lsnf]ld6/ afFsL /x]sf] 5 . kfgL k|zf]wg
s]Gb|tkm{ !& s/f]8 ln6/ Ifdtfsf] Pp6f k|zf]wg s]Gb| agfpg'kg]{df * s/f]8 %) nfv
ln6/sf] Ps kfgL k|zf]wg s]Gb| lgdf{0f sfo{ ;DkGg x'g] qmddf /x]sf] / csf]{ ;f]xL Ifdtfsf]
k|zf]wg s]Gb| agfpg 7]Ssf ;Demf}tf eP klg xfn;Dd lgdf{0f sfo{ z'? u/]sf] 5}g . ;'?ª
vGg] qmddf sdhf]/ r§fg km]nf kg'{, d]l;g pks/0f k'/fgf x'g', aGb x8\tfn e"sDk
nufotsf sf/0f b]vfO{ lgdf{0fdf l9nfO ePsf]n] tf]lsPsf] ;dodf sfo{ ;DkGg ug{ sl7g
b]lvG5 .
59.2 dflyNnf] tfdfsf]zL cfof]hgfsf] s'n $%^ d]ufjf6 hnljB't pTkfbg ug]{ nIo /x]sf] 5 .
cfof]hgf @)^& df z'? eO{ @)&@.&# df ;DkGg x'g] cg'dfg /x]sf] eP tfklg ;Ldf If]qdf
ePsf] cj/f]w tyf e"sDk nufotsf] sf/0faf6 @)&$.&% df ;DkGg x'g] ;+zf]lwt cg'dfg
38 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
/x]sf] 5 . @)&#.&$ sf] k|yd rf}dfl;s cjlw;Dd cfof]hgfsf] x]8jS;{ s+lqm6sf] sfo{
*%=# k|ltzt, d'Vo ;'?ªsf] sfo{ *!=* k|ltzt / ljB'tu[x Pj+ 6«fG;kmd{/ Sofeg{ s+lqm6sf]
sfo{ *(=# k|ltzt;Dd ;DkGg ePsf] 5 . e"sDksf] sf/0faf6 cfof]hgfsf] d'Vo ;+/rgfsf]
lgdf{0f sfo{ cj?4 ePsf]n] ;f]xLadf]lhd ;+/rgf lgdf{0f ug'{kg]{ b]lvPsf], cfof]hgf /x]sf]
:yfgsf] e"agf]6 sdhf]/ ePsf]n] yk cWoog ug'{kg]{ b]lvPsf] h:tf sf/0fn] sfo{ ;DkGg
ug{ l9nfO x'g uPsf] b]lvG5 .
59.3 dWokxf8L nf]sdfu{cGtu{t kfFry/sf] lrof]eGHofËb]lv a}t8Lsf] e'mnf3f6;Ddsf] cg'dflgt
nDafO{ sl/a ! xhf/ &&^ lsnf]ld6/ 6«ofs dfq v'n]sf] 5 . pQm ;8s @)^$.^% df z'?
eO{ @)&$.&% df ;DkGg x'g] nIo /x]sf] 5 . s'n nfut ?=## ca{ #& s/f]8dWo] xfn;Dd
?=!# ca{ *) s/f]8 vr{ eO{ $!=#% k|ltztdfq ljQLo k|ult ePsf] 5 . of]hgf cjlwleq
/]vfÍgdf kg]{ ;a} k'nx?sf] lgdf{0f sfo{ ;DkGg ug]{ tyf :t/f]Gglt x'g afFsLdWo] #%)
lsnf]ld6/ ;8s :t/f]Gglt ug]{ u/L nIo lgwf{/0f u/]sf]df ;f] cjlwsf] jflif{s k|ult
k|ltj]bgadf]lhd s'n @!! lsnf]ld6/ cyf{t\ ^)=@* k|ltzt ;8s :t/f]Gglt ePsf] b]lvG5 .
k"jL{ v08sf $) dWo] @! k'nsf] lgdf{0f sfo{ af_sL g} /x]sf]n] tf]lsPsf] ;dodf of]hgfsf]
nIo k|fKt x'g] cj:yf b]lvPg .
59.4 a'9L u08sL hnljB't cfof]hgfcGtu{t uf]/vf / wflbª lhNnfsf] ;Ldfdf /x]sf] a'9Lu08sL
gbLdf hnfzoo'Qm afFw agfP/ !@)) d]ufjf6 ljB't pTkfbg ug]{ nIo /x]sf] 5 . *
jif{leq ;DkGg ug]{ u/L @)^( b]lv ;~rflnt of] cfof]hgfsf] nfut cg'dfg ?=@ va{ &*
ca{ !( s/f]8 /x]sf] 5 . cfof]hgf ;~rfngsf] df]8fln6L :jLs[lt Pj+ lgod th'{df
eOg;s]sf] ;f] cfof]hgfdf xfn;Dd ?=! ca{ @& s/f]8 vr{ e} %=!! k|ltzt ef}lts k|ult
ePsf] 5 . cfof]hgf ;~rfngsf] nflu cfjZos hUuf vl/b ug{ of] jif{ ?=@ va{ () s/f]8
ljlgof]hg ePsf]df ?=# s/f]8 (( nfv -!=#* k|ltzt_ vr{ ePsf] 5 .
59.5 uf}tda'4 cGt/f{li6«o ljdfg:yn] j}slNks cGt/f{li6«o ljdfg:yn ljsf; ug{ df}h'bf
uf}tda'4 ljdfg:ynsf] wfjgdfu{nfO{ :t/f]Gglt u/L gofF wfjgdfu{, cGt/f{li6«o ejg,
Po/kf]6{ ck/]zg nufot ;~rf/ tyf kyk|b{zs ;fdu|L h8fg u/L cGt{/fli6«o
ljdfg:ynsf] ?kdf :t/f]Gglt ug]{ nIo lnPsf]df wfjgdfu{ nufot cGt/f{li6«o ejg
lgdf{0ffwLg cj:yfdf /x]sf] / pks/0f h8fg ;DaGwdf af]nkq cfXjfg u/L d"NofÍg ePsf]
5 . cfof]hgfdf bIf sd{rf/Lsf] cefj x'g,' cfk"lt{stf{n] ;dodf ;fdfg pknAw gu/fpg',
cfly{s Joj:yfkg /fd|/L ug{ g;Sg' cflb sf/0fn] ;dodf sfd x'g ;s]sf] b]lvPg .
59.6 /fgLhd/f s'nl/of l;FrfO of]hgfn] s}nfnL lhNnfsf] /fgL hd/f / s'nl/of gx/ k|0ffnLsf]
;'b[9Ls/0f ug]{ / ;DefJo If]qdf l;FrfOsf] lj:tf/ u/L @) xhf/ # ;o x]S6/df l;FrfO
;'ljwf pknAw u/fpg] p2]Zo lnPsf] 5 . cfof]hgfsf] xfn lr;fkfgLdf OG6]s tyf ln+s
Sofg]n lgdf{0f ;DkGg ePsf], lr;fkfgLb]lv anrf}/;Dd d"n gx/ tyf ;]6lnª a]l;g
lgdf{0f / s6f;]b]lv df]xgf;Dd lkm8/ gx/ lgdf{0f sfo{ ;DkGg ePsf] 5 . cfof]hgfsf]
nfut cg'dfg ?=!@ ca{ ^# s/f]8 /x]sf]df xfn;Dd ?=^ ca{ !# s/f]8 vr{ ePsf] 5 .
cfof]hgf @)^^.^& df z'? eO{ @)&$.&% df ;DkGg ug]{ nIo /x]sf]df ;DkGg ug{ @ jif{
afFsL x'Fbf nfut cg'dfgsf] $*=%% k|ltzt vr{ / nIosf] %*=!^ k|ltzt ef}lts k|ult
ePsf] 5 . lgdf{0f sfo{df :yfgLo lgdf{0f ;fdu|Lsf] cefj -9'Ëf, lu§L, afn'jf_, hUuf
clwu|x0fdf ljjfbsf sf/9fn] l9nfO, bIf hgzlQmsf] cefj, jg If]qleqaf6 gx/sf] /]vfÍg
x'g', cGt/lgsfo ;dGjosf] cefj h:tf ;d:of /x]sf 5g\ .
39 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
59.7 afFs] lhNnfsf] $# xhf/ x]S6/ hldgdf l;FrfO ;'ljwf pknAw u/fpg l;S6f l;FrfO
cfof]hgfsf] z'? nfut ?=& ca{ $$ s/f]8 ePsf]df kl5Nnf] k6s ;+zf]lwt nfut cg'dfg
?=@% ca{ @ s/f]8 sfod ePsf] 5 . cfof]hgf ;DkGg x'g] ;dofjlw tLg k6s ;+zf]wg u/L
@)&^.&& ;Dd k'¥ofPsf] 5 . xfn;Dd ?=!@ ca{ ! s/f]8 -%@=$& k|ltzt_ vr{ eO{ $&=^(
k|ltzt ef}lts k|ult /x]sf] 5 . of]hgfdf @)&@.&# ;Dd x]8jS;{ tyf #% lsnf]ld6/
d"ngx/ lgdf{0f sfo{ ePsf] 5 . zfvf gx/x? / sdf08If]q ljsf; ug]{ sfo{sf] lj:t[t 8«Oª
l8hfOg, nfut cg'dfg tof/L nufotsf sfo{ z'? ePsf] 5}g . lgdf{0f ;fdu|L -lu§L, 9'Ëf,
afn'jf_ cfk"lt{df sl7gfO /x]sf], d"ngx/df k|of]u x'g] gbLhGo lgdf{0f ;fdu|L pNvgg\,
;Íng tyf k|zf]wgsf] ;DaGwdf yk :yfgLo z'Ns dfu ePsf] sf/0f cfof]hgf
sfof{Gjogdf ;d:of pTkGg x'g uPsf] 5 . o;/L l9nfO x'Fbf cfof]hgfsf] nfut j[l4 x'Fb}
uPsf] 5 .
59.8 aaO{ l;FrfO of]hgfn] alb{of lhNnfdf l;FrfO ;'ljwf k'¥ofpg @)$% b]lv z'? e} @)&$.&%
;Dd ;DkGg ug]{ nIo lnPsf] 5 . o; jif{ ;+zf]wg eP kZrft\ s'n nfut cg'dfg ?=!@
ca{ %* s/f]8 sfod ePsf] 5 . u'?of]hgfadf]lhd ;DkGg ug{ @ jif{ afFsL /xFbf pQm
cfof]hgfdf ?=$ ca{ *) s/f]8 vr{ eO{ #@=$( k|ltzt ef}lts k|ult ePsf]n] tf]lsPsf]
;dodf cfof]hgf ;DkGg x'g] cj:yf b]lvPg .
59.9 e]/L aaO{ 8fOe;{g cfof]hgfn] e]/L gbLsf] kfgLnfO{ ;'v]{t lhNnfl:yt lrKn]df afFw lgdf{0f
u/L $=@ ld= Jof;sf] !@ lsnf]ld6/ nfdf] ;'?ªaf6 aaO{ gbLdf ld;fO{ ljB't pTkfbg / %!
xhf/ x]S6/ hldgdf l;FrfO ;'ljwf k|bfg ug]{ p2]Zon] @)^*.^( df z'? u/L @)&%.&^ df
;DkGg ug]{ nIo /x]sf] 5 . cfof]hgfcGtu{t $* d]ufjf6 ljB't ;d]t pTkfbg x'g] /
cfof]hgfsf] s'n nfut ?=!^=$# ca{ /x]sf]df @)&# cfiff9 d;fGt;Dd cfof]hgf
Joj:yfkg, lgdf{0f sfo{ tyf k/fdz{ ;]jf ;d]tdf ?=! ca{ *@ s/f]8 vr{ ePsf] b]lvG5 .
cfof]hgfsf] 6g]n af]l/ª d]l;gaf6 vGg] sfo{ @)&^.!@.!% leq ;DkGg ug]{ u/L Ps ljb]zL
lgdf{0f Joj;foL;Fu ?=!) ca{ %& s/f]8df ;Demf}tf ePsf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ 6g]n
lgdf{0f sfo{ ;DkGg ug'{kg]{ cjlwsf] @# k|ltzt JotLt eO;s]sf] eP tfklg xfn;Dd ?=(^
s/f]8 @( nfvdfq vr{ eO{ lgdf{0f sfo{df l9nfO x'g] cj:yf /x]sf] 5 .
59.10 klZrd ;]tL hnljB't cfof]hgfn] ;g\ @)!# ;Dddf lj:t[t ;DefJotf cWoog k|ltj]bg
a'emfpg'kg]{df @)!& df a'emfPsf] / g]kfn ;/sf/ / Ps lrlgof sDkgL;Fu @)&# df3df
o; cfof]hgfsf] nufgL ;Demf}tf ePsf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ g]kfn ljB't k|flws/0fsf] @%
k|ltzt nufgL tyf pQm sDkgLsf] tkm{af6 &% k|ltzt nufgL ug]{ u/L nufgLsf] jftfj/0f
lgdf{0f ePsf] 5 . cfof]hgfsf] nfut cg'dfg, hUuf k|flKt, k|;f/0f nfOg, k'g{jf; ;DaGwL
;d:ofsf sf/0f sDkgLn] sfo{ ;~rfngdf l9nfO u/]sf] 5 .
59.11 kz'klt If]q ljsf; sf]ifn] kz'kltgfy If]qsf] ;du| ljsf; u/L o; If]qnfO{ wfld{s,
;+f:s[lts Pj+ kof{ko{6gsf] gd"gf If]qsf] ?kdf ljsf; ug]{ nIo /fv]sf] 5 . wfld{s
;Dkbfx?sf] ;+/If0f, wfld{s ko{6g clej[l4, klt{ hUufsf] ;+/If0f, kz'kltgfy dlGb/
Joj:yfkg nufotsf sfo{ ug{ @)%&.%* af6 z'? ePsf] o; sf]ifsf] u'?of]hgf
sfof{Gjogdf bIf k|fljlws hgzlQmsf] cefj lgdf{0f ;fdu|Lsf] cefjn] ;dodf 7]Ssf
Joj:yfkgdf ;d:of kg]{ u/]sf] b]lvG5 . o; sf]if cGt{ut ;~rflnt cfof]hgfx?sf]
sfof{Gjog l:yltsf] d"NofÍg tyf cg'udgaf6 e"sDkkl5 lgdf{0fsfo{df ltj|tf cfpg
g;s]sf] pNn]v 5 eg] @)&).&! b]lvsf] cfly{s sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
40 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
59.12 n'lDagL If]q ljsf; sf]ifn] uf}tda'4sf] kljq hGd:ynnfO{ af}4dfuL{ Pj+ zflGtk|]dL
hg;d'bfosf] cGt/f{li6«o s]Gb| lgdf{0f ug]{ nIo lnO{ n'lDagL u'?of]hgfcGtu{t sfof{Gjog
x'Fb} cfPsf] 5 . k|zf;lgs ejg lgdf{0f, k'/ftflTjs If]q b]jbx, /fdu|fd tyf ;}gfd}gf If]qsf]
pTvgg tyf ;+/If0f sfo{ ;DkGg ePsf] 5 . u'?of]hgfcg';f/ n'lDagL ;f+:s[lts s]Gb| ejg,
jf6/ 6fj/ nufot !^ sfo{ ;DkGg x'g afFsL /x]sf] / ;f]sf] nflu sl/a ?=% ca{ () s/f]8
nfut nfUg] cg'dfg u/]sf] kfOof] . u'?of]hgfsf afFsL sfd ;DkGg ug'{kb{5 .
59.13 kf]v/f If]qLo cGt/f{li6«o ljdfg:yn cfof]hgfsf] @)&#.&$ k|yd rf}dfl;s cjlw;Ddsf]
ef}lts k|ult @) k|ltzt /x]sf] 5 . ljdfg:ynsf nflu hUuf clwu|x0f ug]{ sfo{ z'?
ePsf]df s'n $%! /f]kgL hUuf clwu|x0f ug'{kg]{ dWo] xfn;Dd @&^ /f]kgL hUufsf] d'cfJhf
ljt/0f ePsf] / g]kfn ;/sf/ tyf rLg ;/sf/aLr cfof]hgf lgdf{0f;DaGwL C0f ;Demf}tf
ePsf] 5 . cfof]hgfsf] lznfGof; @)&# j}zfv ! ut] eO{ ;Demf}tf ePsf] $ jif{leq
sfo{;DkGg x'g] cg'dfg 5 .
59.14 bf];|f] cGt/f{li6\o ljdfg:yn lghu9n] cTofw'lgs ljdfg:ynsf] ?kdf d'n'ssf] ko{6sLo
ultljlw clej[l4 ug{ dxTjk"0f{ of]ubfg k'¥ofpg] ck]Iff ul/Psf] 5 . pQm lgdf{0f sfo{
@)&! df3af6 z'? ePsf] / cfof]hgf sfof{no :yfkgf eO{ hUuf klxrfg;DaGwL sfo{
;DkGg u/L cfof]hgfsf] rf/lsNnf tf]sL hUuf clwu|x0f u/L d'cfJhf ljt/0f xfn;Dd
eO/x]sf] 5 . ah]6 tyf sfo{qmd Joj:yfkgdf l9nfO ePsf sf/0f cfof]hgfsf] lgdf{0f
sfo{df ljnDa ePsf] 5 .
59.15 sf7df8f} t/fO{ dw]z kmfi6 6\ofs cfof]hgfn] /fhwfgL sf7df8f}+nfO{ t/fO{;_u hf]8\g] b|'t
ultsf] dfu{ lgdf{0f ug]{ p2]Zo /fv]sf] b]lvG5 . s'n lgdf{0f &^ lsnf]ld6/ /x]sf] pQm
cfof]hgf sfof{Gjogsf] nflu @)^%.^^ df cfof]hgf sfof{no :yfkgf ePsf]df @)&@.&#
;Dd lgdf{0f sfo{ z'? ePsf] b]lvPg . cfof]hgfcGtu{t ;8s cwLg:y hUufsf] clwu|x0f,
d'cfJhf ljt/0f Pj+ ;~rfng vr{ nufotdf @)&@.&# ;Dd ?=@ ca{ !# s/f]8 * nfv vr{
ePsf] b]lvG5 . hUuf k"0f{ ?kdf k|fKt x'g g;s]sf], :yfgLojf;Lsf] lj/f]wsf sf/0f
PnfOgd]G6 kl/jt{g ug'{ k/]sf] sf/0f xfn;Dd lgdf{0f sfo{ z'? x'g ;s]sf] 5}g .
cfly{s jif{ @)&!.&@ sf] ah]6 jQmJodf sf7df8f}+ t/fO{ dw]z kmfi6 6«ofs cfof]hgf
lgdf{0fdf :jb]zL jf ljb]zL nufgLstf{n] lgdf{0f tyf ;~rfng nufgL ug{ rfx]df Go"gtd
;jf/L;fwg ;+Vofsf] ;'lglZrt lbg] pNn]v u/L Ps ljb]zL sDkgL ;d]t 5gf}6 u/]sf] lyof] .
cfly{s jif{ @)&#.&$ sf] ah]6 jQmJodf lgdf{0f sfo{ cfufdL cfly{s jif{b]lv g]kfn
;/sf/af6 lgdf{0f k|f/De ul/g] / o;sf] cËsf] ?kdf a'w'g]–x]6f}+8f b|'tdfu{ lgdf{0f z'? ug]{
Joj:yf ldnfO{ ?=!) ca{ ah]6 ljlgof]hg u/]sf] b]lvG5 . o:tf k|sf/sf 7"nf of]hgf
;~rfng ug]{ :ki6 gLlt to u/L sfof{Gjogdf Nofpg'kb{5 .
59.16 k"j–{ klZrd /]ndfu{ ;g\ @)!!.!@ b]lv z'? eO{ @)!*.!( df ;DkGg x'g] nIo /x]sf] 5 .
cfof]hgfsf] ;DefJotf cWoogcg';f/ ?=^ va{ *( ca{sf] nfutdf ;~rfng x'g] o;
cfof]hgf z'? ePsf] % jif{ lalt;Sbf klg %=(^ k|ltztdfq ef}lts k|ult u/]sf]]n]
cfof]hgfsf] ;Dk"0f{ sfo{ ;DkGg x'g s] slt ;do nfUg] xf] olsg ug{ ;Sg] cj:yf b]lvPg .
k|fKt k|ltj]bgcg';f/ of] jif{ ?=! ca{ %% s/f]8 ah]6 Joj:yf ePsf]df ?=^% s/f]8 vr{ e}
$@=@! k|ltzt k|ult ePsf] b]lvG5 . cfof]hgfsf] d'Vo sfd l;d/f alb{jf; /]ndfu{ -!)*
lsnf]ld6/_ 6\ofs a]8 agfpg ?=!) s/f]8 %) nfv ah]6 Joj:yf ePsf]df s'g} klg sfd
41 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
ePsf] 5}g . jg If]qsf] cj/f]w, cfof]hgf :jLs[ltdf l9nfO, hUuf clwu|x0f, /]vfÍg tyf
d'cfJhf lgwf{/0fdf ;d:of /x]sf]n] lgdf{0fdf l9nfO ePsf] cfof]hgfn] hgfPsf] 5 .
tf]lsPsf] ;dodf sfo{ ;DkGg ug{ ljefu tyf dGqfnon] plrt sfo{lbzf / sfo{qmd to
ug{'kg]{ b]lvG5 .
59.17 pQ/ blIf0f nf]sdfu{dWo] s0ff{nL, sfnLu08sL / sf]zL sf]l/8f]/ /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfsf
?kdf ;~rflnt 5g\ . pQm tLg / yk !@ pQ/–blIf0f ;8sdf ### lsnf]ld6/ 6«\ofs
vf]lng] nIo 5 . of]hgfn] pQ/L gfsf hf]8\g] ;8sx?nfO{ k|fyldstf lbPadf]lhd
@)&@÷&# sf] jflif{s k|ult k|ltj]bgadf]lhd s0ff{nL sl/8f]/tkm{ @) lsnf]ld6/,
sfnLu08sL sl/8f]/tkm{ @ lsnf]ld6/ / sf]zL sl/8f]/cGt{ut @) lsnf]ld6/ ;d]t s'n $@
lsnf]ld6/ gof_ ;8s lgdf{0f Pj+ sfnLu08sL sl/8f]/tkm{ @) lsnf]ld6/ u|fe]n u/L jflif{s
nIosf] ^$=% k|ltzt ef}lts k|ult xfl;n ePsf] kfOof] . ef}uf]lns ljs6tfsf] sf/0f
sfof{Gjogdf sl7gfO ePsf] cfof]hgfn] hgfPsf] 5 . s'n ### lsnf]ld6/dWo] xfn;Dd
!&@=## lsnf]ld6/ cyf{t\ %!=&^ k|ltzt k|ult ePsf] 5 .
59.18 x'nfsL nf]sdfu{ ;8s cfof]hgfsf] ^)^ lsnf]ld6/dWo] %)& lsnf]ld6/ ;8ssf] :t/f]Gglt
ug]{ sfo{ ;DkGg ul/g] nIo /x]sf]df *@ lsnf]ld6/ cyf{t\ !^=!& k|ltzt ;8s :t/f]Gglt
ePsf] 5 . cfof]hgfcGtu{t @)&@.&# df ## lsnf]ld6/ ;8s sfnf]kq] / * j6f k'n lgdf{0f
;DkGg ePsf] kfOof] . pQm ;8s ?=#% ca{ *) s/f]8sf] nfutdf @)^^.^& df z'? e}
@)&$.&% df ;DkGg ug]{ nIo /x] klg of] jif{;Dd !%=$ k|ltzt ef}lts k|ult ePaf6
tf]lsPsf] ;dodf ;DkGg x'g] cj:yf 5}g . d'cfJhf ljt/0fdf ;d:of, lgdf{0f Joj;foLn]
sfo{ gu/]sf], :yfgLoåf/f /]vfÍgdf ljjfb u/]sf] sf/0f l9nfO ePsf] cfof]hgfn] hgfPsf] 5 .
59.19 /fi6\klt r'/]Yt/fO+ dw]z ;_/If0f ljsf; ;ldltaf6 ;~rflnt o; cfof]hgfcGt{ut r'/]sf]
88]nf] lgoGq0f tyf ag cltqmd0f tyf rf]/L lgsf;L lgoGq0f ug]{, r'/]df cfl>t u/La tyf
ljkGgju{sf nflu /f]huf/d'vL j[If/f]k0f ug]{ h:tf sfo{qmd ;~rfng ug]{ nIo /x]sf] 5 .
;ldlt / cGtu{tsf sfo{qmddf of] jif{ ?=!@ s/f]8 &# nfv ;d]t xfn;Dd ?=@ ca{ (#
s/f]8 vr{ eP klg PsLs[t k|ult k|ltj]bg tof/ u/]sf] 5}g . ;ldltsf] ;_/If0f u'?of]hgf
tof/ ug]+ sfo+sf] nflu lgo'Qm ljz]if1sf] kfl/>ldsdf o; jif+ ?-@ s/f]8 #( nfv vr+
u/]sf]df ;_/If0f ljsf; ;ldltsf] u'?of]hgf :jLs=t ePsf] 5}g . ;f] cGt{ut #! lhNnfdf
;fdflhs kl/rfngsf] nflu u}/;/sf/L ;+:yfaf6 sfo{qmd ;~rfng ug{ 5gf}6 ePsf
u}/;/sf/L ;+:yfsf] nflu ?=@ s/f]8 &% nfv e'QmfgL ePsf] 5 .
/fli6«o uf}/jsf cfof]hgfsf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]vgLo Joxf]/f ljifout
v08df ;dfj]z 5 . afFsL Joxf]/f dGqfnout v08df ;dfj]z 5g\ .
/fli6«o uf}/jsf cfof]hgf 3f]if0ff ug]{ ;"rs;lxtsf] cfwf/ gePsf], 3f]lift
cfof]hgfx?sf] sfof{Gjog Ifdtfsf] cefj /x]sf], :yfgLo:t/sf] ljjfbsf sf/0f hUuf
k|flKtdf sl7gfO /x]sf], jg If]qdf sfo{ ug{ afwf k/]sf], lgdf{0f Joj;foLsf] sdhf]/
Joj:yfkg /x]sf], cGt/lgsfo ;dGjosf] cefj /x]sf] / sfof{Gjog df]8fln6L :ki6 gx'Fbf
cfof]hgf sfof{Gjog ;Gtf]ifhgs gePsf] l:ylt 5 . o;sf ;fy} sltko cfof]hgfsf]
lj:t[t ;DefJotf cWoog / lj:t[t kl/of]hgf k|ltj]bg tof/ gePsf], sfof{Gjog 9fFrf
;lxtsf] ;doa4 sfo{of]hgf gePsf] l:ylt b]lvPsf]n] k|ult l:ylt ;Gtf]ifhgs x'g ;s]sf]
5}g .
42 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
t;y{ /fli6«o uf}/j cfof]hgf lgwf{/0f ug]{ ;"rsfÍ lglZrt ug]{, lj:t[t kl/of]hgf
k|ltj]bg ;dodf g} tof/ u/L ;doa4 sfo{of]hgfsf cfwf/df cfof]hgf ;~rfng ug]{,
sfof{Gjog df]8fln6L lgwf{/0f Pj+ ;|f]t h'6fO{ sfo{ cufl8 a9fpg], d'cfJhf ljjfb ;dod}
6'ª\Uofpg], cGt/lgsfo ;dGjo ug]{, cfof]hgf sfof{Gjogsf] nflu pRr:t/sf]
Joj:yfksLo / k|fljlws sf}zno'Qm hgzlQm Joj:yf u/L lg/Gt/tf lbg], lgdf{0f sfo{ z'?
ePkl5 ;Demf}tfadf]lhd lgdf{0f:yndf pks/0f tyf hgzlQm ;dodf g} kl/rfng ug]{,
o:tf cfof]hgfdf ah]6 sfof{Gjog Pj+ cg'udgnfO{ k|efjsf/L agfpg'kb{5 . hgzlQmnfO{
glthfd'vL sfo{;Dkfbg ;"rssf] cfwf/df d"NofÍg u/L lhDd]jf/ agfpg'kb{5 .
60. kl/of]hgf ljsf; – nufgL af]8{sf] sfof{non] gf} ;o d]ufjf6 Ifdtfsf dflyNnf] s0ff{nL /
c?0f t];|f] b'O{ hnljB't cfof]hgf lgdf{0fsf] nflu b'O{ ljb]zL sDkgL;Fu qmdzM @)&!.^.# /
@)&!.*.( df kl/of]hgf ljsf; ;Demf}tf u/]sf] 5 . ;Demf}tfdf k|j4{s sDkgLn]
cfof]hgfnfO{ cfjZos hUuf k|flKt, :yfgLo:t/df k|efljt kl/jf/nfO{ k'g:yf{kgf, lzIff,
:jf:Yo, g]kfnL hgzlQm / ;|f]tsf] pkof]u ljsf; Pj+ tflnd, k"jf{wf/ lgdf{0f nufotsf
sfo{ ug'{kg]{ Joj:yf 5 . sfo{tflnsfdf Ps jif{leq hUuf k|flKt sfo{ ;DkGg ul/;Sg'kg]{df
c?0f t];|f] kl/of]hgfn] lghL hUufsf] d'cfAhf ljt/0f sfo{ ;DkGg u/] tfklg ;/sf/L
lgsfox?aLr ;dGjo / ;xhLs/0f x'g g;s]sf sf/0f ;/sf/L tyf jgIf]qsf] hUuf;DaGwL
sfo{ afFsL /x]sf] kfOof] . dflyNnf] s0ff{nL kl/of]hgfsf] nflu hUuf k|flKt ;DaGwL sfd
ePsf] kfOPg . b'j} kl/of]hgfaf6 @)&* kf}if !^ leq Jofj;flos pTkfbg ug]{ nIo
/x]sf]df hUuf k|flKt;DaGwL k|f/lDes sfo{df g} l9nfO x'Fbf lgdf{0f sfo{df ;d]t k|efj kg]{
x'gfn] af]8{n] cfjZos ;dGjo / ;xhLs/0f u/L sfo{tflnsfadf]lhd cfof]hgf sfof{Gjog
k|lqmof cl3 a9fpg'kg]{ b]lvG5 .
61. cfof]hgf 5gf}6 – :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo{ljlw, @)^( sf] bkmf
!!-@_ df cfly{s, ;fdflhs Pj+ ef}lts k"jf{wf/ ljsf;cGtu{t ljlgof]hg ePsf] k'FhLut
cg'bfgaf6 ?=% nfveGbf sd nfutsf sfo{qmd jf cfof]hgf 5gf}6 ug{ g;Sg] Joj:yf 5 .
lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof{no, a}t8L, wflbª, c5fd nufot !) n] of] jif{ k'FhLut
zLif{saf6 ?=% nfveGbf sd nfutsf ! xhf/ %^& cfof]hgf 5gf}6 u/L ?=@& s/f]8 &^
nfv vr{ u/]sf]n] sfo{ljlwadf]lhd cfof]hgf 5gf}6 ug'{kb{5 .
62. k/fdz{ ;]jf – ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf @( -!_-s_ df sfof{nodf pknAw
hgzlQmaf6 s'g} sfd x'g g;Sg] ePdf k/fdz{ ;]jf vl/b ug{ ;Sg] Joj:yf /x]sf] 5 . o;
;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDg 5g\M
62.1 j}b]lzs ;xfotfaf6 ;~rflnt cfof]hgfdf b]xfoadf]lhd s'n nfutsf] $&=!) k|ltzt;Dd
k/fdz{ ;]jf vr{ ug]{ Joj:yf u/]sf] kfOof] .
-/sd nfvdf_
s'n nfut k/fdz{ ;]jfsf] nflu s'n nfutdf
cfof]hgfsf] gfd d'b|f
cg'dfg 5'6\ofOPsf] /sd k/fdz+sf] k|ltzt
l;FrfO tyf hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgf cd]l/sL 8n/ 5,81 1,63 28.05
hn;fwg of]hgf tof/L ;'ljwf cfof]hgf cd]l/sL 8n/ 1,38 65 47.10
;d'bfo Jojl:yt l;+Flrt s[lif If]q cfof]hgf cd]l/sL 8n/ 7,27 30 4.13
/fli6«o u|fdL0f oftfoft ;'b[9Ls/0f sfo{qmd cd]l/sL 8n/ 17,54 1,97 11.23
;fd'bflos l;FrfO cfof]hgf cd]l/sL 8n/ 3,65,97 45,42 12.41
PPkmkLcf/ cd]l/sL 8n/ 27 4 14.81
t];|f] ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ cfof]hgf P;8Lcf/ 3,89 51 13.11
d]nDrL vfg]kfgL cfof]hgf cd]l/sL 8n/ 28,75 3,18 11.06
vl/b Joj:yfkg
70. nfut cg'dfg — ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !), !! / !@ df lgdf{0f,
dfn;fdfg / k/fdz{ ;]jfsf] nfut cg'dfg tof/ ug]{ ljlw pNn]v 5 . df6f] vGg] sfdsf]
b/ ljZn]if0f ubf{ ztk|ltzt Dofg'cn b/ k|of]u u/]sf], lgodn] gkfpg] yk cf]e/x]8
;dfj]z u/]sf], lgsfout gD;{df Ps?ktf gePsf], leGg lhNnfsf] b//]6 /fvL nfut
cg'dfg tof/ u/]sf], u'0f:t/ k/LIf0fafktsf] /sd k|f]lehgn ;d / cfO6d b/df bf]xf]/f]
;dfj]z u/]sf], d"n nfut cg'dfg :jLs[t gu/]sf], tf]lsPsf] cfwf/a]u/ dfn;fdfgsf
nfut cg'dfg tof/ u/]sf] sf/0f b]xfoadf]lhdsf ( dGqfnodf $& lgsfon] ?=@ ca{ %!
s/f]8 !^ nfvsf] nfut cg'dfg tof/ ubf{ sfg'gsf] kfngf ePsf] b]lvPg .
plNnlvt ( dGqfnocGtu{t nfut cg'dfg tof/L sfo{sf] gd'gf k/LIf0f ubf{ $&
OsfO{df ?=@ ca{ %! s/f]8sf] clgoldttf b]lvPsf] 5 . ;f]dWo] s]xL pNn]vgLo Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
70.1 /fgL hd/f s'nl/of cfof]hgfn] l;FrfO ljefusf] @))@ sf] d]g'on k4ltsf] gD;{ k|of]u u/L
nfut cg'dfg tof/ u/]sf] 5 . cfof]hgfsf] :ynut lg/LIf0f ubf{ s+lqm6sf] sfo{ Aoflrª
KnfG6 k|of]u u/L ePsf] b]lvof] . >ldsn] d]g'on k4ltaf6} s+lqm6 agfpg] sfo{df kl/jt{g
eO{ s+lqm6 ldSr;{sf] k|of]u xF'b} xfn Aoflrª KnfG6sf] k|ljlwn] s+lqm6 lgdf{0f sfo{ eO/x]sf]
cj:yfdf pks/0fsf] ;§f >dzlQm k|of]u x'g] u/L nfut cg'dfg tof/ u/]sf] oyfy{k/s
b]lvPg . ;8s ljefusf] :jLs[t gD;{sf] cfwf/df lgdf{0f sfo{sf] lan ckm SjflG66Ldf
;dfj]z ePsf] s+lqm6 Pd @) sf] dfq u0fgf ubf{ cfof]hgfdf rfn' /x]sf $ 7]Ssfsf] t'ngf
ubf{ ?=#@ s/f]8 (( nfv a9Lsf] nfut cg'dfg :jLs[t ePsf] 5 . ctM gD;{ kl/dfh{g
ug'{kb{5 .
70.2 zxLb u+ufnfn /fli6«o x[bo s]Gb|n] o; jif{ ^ n6sf !%$ yfg k]; d]s/sf] ?=@ s/f]8 **
nfvsf] nfut cg'dfg tof/ ubf{ @ cfk"t{ssf] cf};t b/nfO{ dfq cfwf/ lnPsf] 5 eg] %
n6sf ^@@ yfg eNj, !@ n6sf *&% yfg :6]Gy / % n6sf kL=6L=Pd=;L= a]n'g tyf
;fdfg !*) yfgsf] hDdf ?=!$ s/f]8 !( nfvsf] k'i6\ofO{ x'g] cfwf/ gv'nfO{ nfut
cg'dfg tof/ u/]sf] kfOof] .
70.3 dfgj cË k|Tof/f]k0f s]Gb|n] ljleGg !^ k|sf/sf d]l8sn pks/0f tyf d]l;g/Lsf] nfut
cg'dfg tof/ ubf{ ;a} cfO{6dx?sf] ahf/efp ut jif{sf] d"NonfO{ cfwf/ gdfgL ahf/jf6
k|fKt b/dWo] klg pRr b/ lnPsf], s'g}df ahf/ b/ glnPsf], sltkodf Pp6f kmd{af6 dfq
b//]6 lnPsf] tyf cGodf ;d]t cf};t b/nfO{ cfwf/ gdfgL oy]i6 k'i6\ofO{a]u/ nfut
cg'dfg :jLs[t u/L ?=!# s/f]8 ^^ nfvsf] vl/b sfo{ u/]sf] lgod;Ddt dfGg ;lsPg .
70.4 ;8s ljefusf] gD;+df kmnfd] 808Lsf] sfo+ ubf+ sf6\g], af_Wg], lkmS; ug]+ cflb sfo+sf]
nflu k|lt6g sfddf !-!% 6g 808L nfUg] Joj:yf 5 . ;8s ljefuafx]s cGo lgsfosf]
gD;+df !-)% 6g 808L nfUg] Joj:yf /x]sf] 5 . ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft
dGqfnocGtu{tsf & lgsfosf] nfut cg'dfgsf] k/LIf0f ubf+ lgdf+0f sfo+df $ nfv %!
xhf/ s]-hL- yk kmnfd] 808L a9L k|of]u eO+ ?-$ s/f]8 $( nfv a9L nfut kg+ uPsf] 5 .
To:t} ;8s ljefusf] gD;+df l;d]G6 afn'jfsf] hf]8fO+ ePsf] 9'ufsf] ufx|f] nufp_bf
73.2 vfg]kfgL ;/;kmfO{ dGqfno cGtu{tsf] cfof]hgf sfof{Gjog lgb]{zgfnon] 7]Ssf aGbf]a:t
ug]{ qmddf d"No ;dfof]hg e'QmfgL lbg] k|of]hgsf] nflu k]ZsL ;dfof]hg ug]{ ;DaGwdf
:ki6 pNn]v gu/L ^ vl/b ;Demf}tf u/]sf] 5 . of] jif{ tL 7]Ssfdf lbPsf] k]ZsL ?=! ca{ !%
s/f]8 s§L gu/L d"No ;dfof]hg e'QmfgL u/]sf] sf/0f ?=!@ s/f]8 !! nfv a9L Jooef/
k/]sf] 5 .
74. e]l/P;g vr{ – ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# sf] bkmf %$ df k"jf{g'dfg ug{ g;lsg] sfdsf]
nflu k|fljlws k'i6\ofFO{;lxt e]l/P;g ug'{kg]{ Joj:yf 5 . e]l/P;g cfb]z hf/L ubf{ saf]n
cÍsf] % k|ltzt;Dd sfof{no k|d'vn], !% k|ltzt;Dd ljefuLo k|d'vn] / !% k|ltzteGbf
a9Lsf] g]kfn ;/sf/n] hf/L ug{ ;Sg] Joj:yf /x]sf] 5 . o;}u/L lgdf{0f Joj;foL;Fu ePsf]
7]Ssf ;Demf}tfdf lan ckm SjflG66Ldf plNnlvt s'g} sfo{ kl/df0fdf @% k|ltzteGbf a9L
j[l4 ePdf jf z'? 7]Ssf /sdsf] @ k|ltzteGbf a9L x'g] u/L sfd u/fO{ e'QmfgL x'g] ePdf
a9L kl/df0fsf] e]l/P;g cfb]z hf/L ug'{kg]{ Joj:yf /x]sf] 5 . lgodljk/Lt e]l/P;g ug]{
lgsfo lgDgfg';f/ 5g\M
of] jif{ gd'gf n]vfk/LIf0f ubf{ %( OsfO{df ?=^) s/f]8 &^ nfvsf] e]l/P;g
lgod;Ddt b]lvPg . ;f]dWo] d'Vo Joxf]/f lgDg /x]sf 5g\M
74.1 n'lDagL kl/qmdf cfof]hgfn] ab{3f6 kfn8fF8f lqj]0fL ;8ssf] :t/f]Gglt ug]{ sfo{cGtu{t
k|f]lehgn ;d cfO6ddf vfg]kfgLsf] kfOk Pj+ lah'nLsf] kf]n x6fpg] ;d]tsf] sfdsf]
nflu ?=!! nfv saf]n cÍdf $ xhf/ ^*& k|ltzt e]l/P;g hf/L u/L ?=% s/f]8 !^ nfv
k'u]sf] 5 . k|f]lehgn ;d cfO6ddf k|lt:kwf{ gx'g] ePsf]n] To:tf] cfO6ddf cTolws
e]l/P;g cfb]z lbPsf] k'li6 ug]{ cfwf/ ePg .
74.2 k'n cfof]hgf k'n ;]S6/ g+ @ n] d'lUnªl:yt lqz"nL gbLdf !@) ld6/ nDafO{sf] k'n lgdf{0f
ug]{ ;Demf}tf u/]sf]df k|fljlws k|ltj]bgcg';f/ !^) ld6/ agfpg'kg]{ eO{ ?=@ s/f]8 @$
nfv yk nfut -vl/b ;Demf}tfsf] ##=## k|ltzt a9L_ nfUg] eO{ ;f]sf] e]l/P;g cfb]z
clwsf/ gkfPsf låtLo >]0fLsf sfof{no k|d'vn] :jLs[t u/]sf] b]lvof] . yk sfo{sf] nflu
nfUg] /sd k|f]lehgn ;ddf ePsf] /sdaf6 Joxf]g{] pNn]v u/]sf] t/ sfg'gadf]lhd clwsf/
k|fKt txaf6 e]l/P;g cfb]z hf/L u/]sf] kfOPg .
74.3 k'iknfn -dWokxf8L_ nf]sdfu{ cfof]hgf klZrd v08n] # vl/b ;Demf}tfdf z'? saf]n
cÍsf] !^=)$ b]lv !&=%& k|ltztn] x'g] ?=% s/f]8 !! nfvsf] e]l/P;g cfb]z g]kfn
;/sf/ dlGqkl/ifb\af6 :jLs[t ug'{kg]{df sfg'gn] tf]s]sf] ;Ldf gf3L ljefuLo k|d'vjf6
:jLs[t u/]sf] kfOof] .
74.4 l8lehg ;8s sfof{no, sf7df8f}+ ! n] Ps ;8s lgdf{0f ug{ vl/b ;Demf}tf u/L Ps
lgdf{0f Joj;foLnfO{ ?=% s/f]8 #( nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . ;Demf}tfcg';f/ # xhf/ *))
ld6/ af6f] &=% ld6/ rf}8f tyf %)) ld6/ af6f] %=% ld6/ rf}8f x'g] u/L #! xhf/ @%)
ju{ld6/sf] ;8s lj:tf/ Pj+ sfnf]kq] ug'{kg]{df @ xhf/ #*) ld6/ nDafO{, @! ld6/;Dd
rf}8fO{df ;DkGg u/L #% xhf/ *@# ju{ld6/ sfo{sf] /sd e'QmfgL ePsf] 5 . af6f]sf]
nDafO{ #&=#& k|ltzt 36]sf] b]lvG5 . af6f]sf] nDafO 36]cg';f/ cf:kmfN6sf] sfddf *)*
3=ld=sf] ?=! s/f]8 &* nfv e'QmfgL x'g'kg{]df ! xhf/ $## 3=ld=sf] ?=# s/f]8 !% nfv
k|lt:kwf{Tds ?kn] af]nkqsf] k|lqmof gckgfO{ nfut cg'dfg 6'qmf kf/L ;f]em} vl/b
ug]{ k|lqmofdf lgoGq0f x'g ;s]sf] 5}g . vl/b sfo{df k|lt:kwf{ ;Lldt u/]sf] ldtJolotf
tyf sfg'gL b[li6sf]0faf6 ;d]t pko'Qm b]lvFb}g . vl/b ljlw k|lt:kwL{ / ldtJooL agfpg
Pj+ ;f]em} vl/b ug]{ sfo{ pk/ lgoGq0f ug{ vl/b cg'udg ug]{ bfloTj /x]sf s]Gb|Lo lgsfo
lhDd]jf/ x'g'kb{5 .
79. sfddf l9nfO – l;S6f l;FrfO cfof]hgfsf] lnÍ gx/ lgdf{0f tyf d'xfg dd{t sfo{
@)&%.&.@! leq ;DkGg ug]{ u/L Ps lgdf{0f Joj;foL;Fu ?=(* s/f]8 *! nfvdf ;Demf}tf
ePsf] 5 . ;f]cg';f/ ?=* s/f]8 ## nfv k]ZsL pknAw u/fPsf]df ;Demf}tf ldltn] @## lbg
ljlt;s]sf]df s'g} sfo{ u/]sf] 5}g . To:t} ^ 7]Ssfsf] ? $! s/f]8 !& nfvsf] ;Demf}tf
cg';f/ ;DkGg ug'{kg]{ ldlt ;dfKt e};s]sf]df @% b]lv ^) k|ltzt;Dd sfo{ u/]sf] 5 .
;dodf sfo{ gug]{ lgdf{0f Joj;foLnfO{ cfjZos sf/afxL u/L sfo{tflnsf cg';/0f ug{
nufpg'kb{5 .
80. vl/b ;Demf}tfsf] cGTo – ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ sf] lgod !@* df vl/b
;Demf}tf pNnª\3g eP k|fKt x'g] pkrf/sf] Joj:yf /x]sf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf
Joxf]/f lgDg 5g\M
80.1 k'iknfn -dWokxf8L_ nf]sdfu{ cfof]hgf, klZrd v08cGtu{t 3f]8fj08 v/jfª ;8s
v08df ?=! s/f]8 $) nfvsf] sfo{ gug]{ Ps lgdf{0f Jofj;foL;Fu ePsf] ;Demf}tf
;'lj:tfsf] cfwf/df cGTo u/]sf] 5 . vl/b ;Demf}tfsf] Dofb ;dfKt ePsf] ^^@ lbgkl5
Dofb yk dfu u/]cg';f/ yk lbO{ ?=9 nfv e'QmfgL lbPsf] 5 . vl/b ;Demf}tf ?=! s/f]8
$) nfvsf] #@=&^ k|ltztdfq sfd u/]sf lgdf{0f Joj;foLnfO{ ?=%@ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 .
tf]lsPsf] ;dodf sfo{ ;DkGg gug{] lgdf{0f Joj;foLaf6 ?=1 nfv k"j{lgwf{l/t Ifltk"lt{
c;'n gu/]sf], lghn] /fv]sf] sfo{ ;Dkfbg hdfgt ?=* nfv lkmtf{ dfu gu/]sf] tyf lghn]
sfo{ ;DkGg gu/]sf] ?=94 nfv a/fa/sf] sfo{ csf{] lgdf{0f Joj;foLaf6 u/fpg'kg{]df ;f]
gu/L ;'lj:tfsf] cfwf/df 7]Ssf tf]8]sf]n] ;f] sfo{df ;+nUg x'g]nfO{ lhDd]jf/ agfOg'kb{5 .
80.2 l8lehg ;8s sfof{no, bfªcGtu{tsf] Ps ;8s lgdf{0f sfo{ ug{ Ps lgdf{0f Joj;foL;+u
? & s/f]8 #( nfvdf @)&! kmfu'g @) ;Dd ;DkGg ug{] u/L ;Demf}tf ePsf]df ;f] Dofbdf
sfo{ ;DkGg gu/]sfn] @)&#.(.@* df ;Demf}tf e+u u/L ?= ! s/f]8 (@ nfv c;'n ug]{
lg0f{o u/]sf] 5 . lgdf{0f Joj;foLn] sfd gu/]sf sf/0f yk sfd u/fpFbf nfu]sf] nfutsf]
@% k|ltztn] x'g] /sd c;'n ug]{ Joj:yf /x]sf]df ;Demf}tf tf]8] kZrft\ nfut /sd ?=*
60 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
s/f]8 *# nfvsf] @% k|ltztn] x'g] ?=@ s/f]8 @! nfv c;'n ug'{kg]{df ?=! s/f]8 !$
nfvdfq c;'n u/]sf]n] 36L c;'n u/]sf] ?=! s/f]8 & nfv c;'n u/L ;Demf}tfsf] zt{
ljk/Lt sfo{ ug]{nfO{ lhDd]jf/ agfpg'kb{5 .
81. bf]xf]/f] ;Demf}tf Y w/fgYrt/fYufO+3f6Ys6f/LYl;Gw'nLYx]6f}_8f ;8s of]hgfn] ?=! ca{ &
s/f]8sf] nfut cg'dfg :jLs[t u/fO+ ?-^^ s/f]8 &* nfvsf] vl/b ;Demf}tf u/L ?-@)
s/f]8 #$ nfv e'QmfgL u/]sf] / vl/b ;Demf}tf lg/Gt/ rfn' /x]sf 5g\ . of]hgfsf]
;dGjo sfof{non] lgdf{0f sfo{ u/fO/x]sf] ;f]xL :yndf ?-& ca+ !) s/f]8sf] sfd #^
dlxgfdf ;DkGg ug]+ u/L Ps h]-eL-;_u ;Demf}tf u/]sf] 5 . of]hgfdf xfn;Dd e'QmfgL
ePsf] sfd / e'QmfgLsf] oyfy+ cj:yf d"Nofsg gu/L ;f]xL sfo+ PseGbf a9L lgdf+0f
Joj;foLn] lgdf+0f ug]+ gof_ vl/b ;Demf}tf u/]sf] kfOof] . o:tf] sfo+nfO+ sfg'g;Ddt dfGg
;lsPg .
82. jftfj/0fLo d"NofÍg – k'iknfn -dWokxf8L_ nf]sdfu{ of]hgf, k"jL{ v08n] sf]zL sf]l/8f]/
cGtu{t 3'dL{ rt/f, sfj]nL rt/f / n]u'jf3f6 rt/f ;8s v08 lgdf{0f :ynsf] @)^*.^( df
jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg gu/L ?=!@ s/f]8 ** nfvsf !^ vl/b ;Demf}tf u/]sf]n] # vl/b
;Demf}tfdf ?=^& nfvsf] sfo{ ;DkGg ePkl5 lgdf{0f sfo{ /f]lsPsf] / k]ZsL a}Í hdfgtsf] Dofb
;d]t ;dfKt ePsf] kfOof] . o;/L sfg'gljk/Lt vl/b ;Demf}tf ug]{nfO{ sf/afxL x'g'kb{5 .
83. ljjfb cj/f]w – sf7df8f}+ pkTosf ;8s lj:tf/ cfof]hgfaf6 vl/b ;Demf}tf ePsf ljleGg
Kofs]hx?df ;8s cwLg:y If]q, ;8ssf] rf}8fO, /]vf+sg cflb kIf olsg gu/L vl/b
;Demf}tf u/]sf]n] ljjfb tyf cj/f]w l;h{gf eO{ hf]/kf6L ;fFv' ;8s v08sf $ vl/b
;Demf}tfdWo] Psdf ;Demf}tf ePsf] !% dlxgf JotLt eP tfklg lgdf{0f sfo{ z'? ePsf]
b]lvPg . ;8s ;'wf/÷lj:tf/sf] nflu df}h'bf ;8sx? sl6Ë tyf u|]l8Ë u/L 5fl8g] / nfdf]
;do;Dd sfnf]kq] gul/Fbf ;8saf6 pTkGg x'g] w'nf]af6 jfo'd08n k|b"lift eO{
;j{;fwf/0fsf] hg:jf:Yodf ;d]t k|lts"n c;/ kg{ uPsf] 5 .
84. :k]l;lkms]zg — ;Demf}tfdf plNnlvt k|fljlws :k]l;lkms]zg / u'0f:t/adf]lhdsf ;fdfg
k|fKt eP gePsf] k/LIf0f u/fO{ e'QmfgL lbg'kg]{df /fli6«o hg:jf:Yo k|of]uzfnfn] @
cfk"t{s;Fu ePsf] ;Demf}tfdf plNnlvt ;fdfg :k]l;lkms]zgadf]lhd gePsf]df klg :jLsf/
u/L ?=#) nfv e'QmfgL u/]sf] kfOof] . o;}u/L dfgjcË k|Tof/f]k0f s]Gb|n] ?=! s/f]8 &
nfvsf x]df] 8fOnfl;; d]l;g, /f]KnfG6, 8fnflh/ /]df];];/ / On]S6«f];lh{sn o'lg6 d]l;g/L
dfn;fdfg k|fljlws hfFr ubf{ ;Demf}tfdf plNnlvt :k]l;lkms]zg gldn]sf]df ;d]t :jLsf/
u/L /sd e'QmfgL lbPsf] kfOof] . :k]l;lkms]zg k"0f{ ?kdf gldn]sf] cj:yfdf d]l;g,
pks/0fx? :jLsf/ ug{ gldNg]df :jLsf/ u/]sf]n] ;DalGwtnfO{ lhDd]jf/ agfpg'k5{ .
85. lgMz'Ns cf}iflw cfk"lt{ — :jf:Yo dGqfnon] kRrL; z}of;Dd x'g] lhNnf c:ktfndf &)
k|sf/sf !)@ cfO6d, k|fylds :jf:Yo s]Gb|df ^! k|sf/sf &! cfO6d / :jf:Yo rf}sLdf
@( k|sf/sf $! cfO6d cf}iflw cfd gful/snfO{ lgMz'Ns ljt/0f ug]{ 3f]if0ff u/]sf] 5 .
cf}iflw cfk"lt{ ;DaGwdf 36L % Kofs]hsf] vl/b k|lqmof /2 ePsf], lg0f{o k|lqmofdf ;+nUg
kbflwsf/Ln] ;dodf lg0f{o ug{ g;s]sf], @)&@.&# / @)&#.&$ sf] nflu cf}iflw vl/b
k|lqmof z'? ePsf]df @* Kofs]hdf @)&# cfiff9 / @) Kofs]hdf @)&# >fj0fdf vl/b
;Demf}tf ePsf], rfn' cfly{s jif{df cfk"lt{ ug'{kg]{ cf}iflw ;f]xL cfly{s jif{df vl/b
61 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
x'g'kg]{df cfly{s jif{sf] cGTo / kl5Nnf] cfly{s jif{df ;Demf}tf u/]sf] nufotsf sf/0f
cfd hgtfn] ;dodf cf}iflw k|fKt ug{ g;Sg], cf}iflw Joj:yf ;DaGwL ah]6sf] ;b'kof]u
geO{ :jf:Yo ;]jf k|jfxdf c;/ k/]sf] b]lvof] . oyf;dod} cf}iflw cfk"lt{sf] Joj:yf
ldnfpg'kb{5 .
86. cf}iflw pks/0f cfk"lt{ – Ifo/f]u;DaGwL cf}iflw pks/0f cfk"lt{ Joj:yf ;DaGwdf b]lvPsf
Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
86.1 s]Gb|Lo tyf lhNnfdf cf}iflwsf] Go"gtd / clwstd df}Hbftsf] lglZrt dfkb08 to
ug'{kg]{df u/]sf] b]lvFb}g . d's'se/ cfjZos cf}iflwx?sf] e08f/0f u/L lhNnfsf] dfuadf]lhd
cf}iflw ljt/0f ul/g] s]Gb|sf] df}Hbft ljZn]if0f ubf{ Go"gtd tyf clwstd df}Hbftsf] :ki6
gLlt tof/ gu/]sf] sf/0f jflif{s vktsf] cf};tdf sfgfd}l;g & lbg, n]ef]Nk]mlS;g !! lbg,
OyfDa'6f]n !* jif{ / cfO;f]gfOH8 tLg;o Pd=hL= ;f9] tLg jif{nfO{ k'Ug] /x]sf] kfOof] . ut
jif{;Ddsf] ## nfv 6\ofan]6sf] Dofb ;dfKt ePsf] / of] jif{ ?=$) nfvsf] cf}iflwsf] Dofb
gf3]sf] b]lvG5 .
86.2 bft[ lgsfoaf6 k|fKt @)^( kmfu'g;Dd Dofb ePsf @ nfv @* xhf/ 6\ofan]6 tyf @)&)
kf}ifdf pTkfbg eO{ @)&% kf}if;Dd Dofb ePsf ! nfv %^ xhf/ $%) l;l/Gh u'0f:t/sf]
dfkb08 k"/f gu/]sfn] k|of]uxLg cj:yfdf e08f/0f ul//fv]sf] b]lvG5 .
86.3 of] jif{ Unf]an km08;Fu ?=(@ s/f]8 #) nfvsf] ;Demf}tf u/]sf]df ;Lw} lgo'lQm ePsf Ps
cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfnfO{ s'n ;xfotfsf] @% k|ltzt cyf{t\ ?=@# s/f]8 @ nfv
sfo{qmda]u/ ;Lw} sf]if Joj:yfkgdf vr{ ug]{ ;Demf}tf u/]sf] 5 . Unf]an km08sf] Ifo/f]u
;DaGwL ;xof]u ;Demf}tfcg'?k k|d'v k|flKtstf{ ;]e b lrN8«]gsf] ;g\ @)!%.!^ sf]
n]vfk/LIf0f ljj/0fdf s'n vr{ cd]l/sL 8n/ #! nfv &% xhf/dWo] cd]l/sL 8n/ !@ nfv
%^ xhf/sf] Ifo/f]u ;DaGwL cf}iflw pks/0fx? /fli6«o Ifo/f]u s]Gb|df k|fKt x'g'kg]{df ;g\
@)!^ l8;]Da/;Dd k|fKt ePsf] 5}g . cf}iflw pks/0f k|fKt gx'g' ;Demf}tfcg's"n sfo{
ePsf] dfGg ;lsPg .
87. ejg lgdf{0f – u0f]zbn u0fsf] b'O{ tn] hjfg nfOg ejg @)&#.#.@% ;Dddf ?=! s/f]8
%! nfvdf lgdf{0f ug{ Ps lgdf{0f Joj;foL;Fu ;Demf}tf ePsf] / k|fKt clVtof/Lcg';f/ k"/}
/sd ;f] ejgdf vr{ gePsf]n] art /sdjf6 k'g t];|f] tNnf yk ug]{ u/L ;f]xL lgdf{0f
Joj;foLjf6 sfd u/fO{ ?=! s/f]8 ^$ nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . 7]Ssf ;Demf}tfcg';f/
ug'{kg]{ k"/} sfdsf] /sd e'QmfgL ePsf] pQm ejgsf] :ynut lg/LIf0f ubf{ ‰ofn, 9f]sf,
Knfi6/, /+u /f]ug, lah'nL, 6\jfOn]6 afy?dsf] lkml6Ë cflb sfd ePsf] kfOPg . sfd} gu/L
e'QmfgL u/]sf] ?=#^ nfv *$ xhf/ c;'n u/L e'QmfgL lbg] kbflwsf/LnfO{ lhDd]jf/ agfOg'
kb{5 .
88. kfOk df}Hbft – g]kfn ;/sf/ -;lrj:t/_ sf] @)^@.!!.* sf] lg0f{o / vfg]kfgL tyf 9n
lgsf; ljefusf] @)^#.!.# sf] kl/kqfg';f/ ut ljutsf] df}Hbftsf] pkof]u ug]{ /
cTofjZos ePdf dfq vl/b ug'{kg]{df lhNnfdf ;~rflnt vfg]kfgL cfof]hgfx?sf nflu
kfOk tyf lkml6Ë;\ vl/b ubf{ :jLs[t jflif{s sfo{qmddf plNnlvt kl/df0feGbf a9L vl/b
ug]{ ;fy} k'/fgf] df}Hbftsf] pkof]u gu/L k'gM df}Hbftdf /xg] u/L vl/b ug]{ u/]sf] kfOof] .
kfOk tyf lkml6Ë;\sf] Go"gtd df}Hbftsf] dfkb08 tof/ u/]sf] b]lvFb}g . vfg]kfgL tyf
62 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
;/;kmfO{ l8lehg÷;jl8lehg sfof{no !) df ?=$ s/f]8 @@ nfvsf @ nfv *% xhf/
ld6/ kfOk afFsL /x]sf]df of] jif{ ?=@& s/f]8 $) nfv d"Nosf ( nfv (# xhf/ ld6/
kfOk vl/b u/]sf] b]lvG5 . of] jif{sf] cGtdf nlntk'/, ;+v'jf;ef, emfkf nufot *
sfof{nodf ?=& s/f]8 !$ nfv d"Nosf % nfv !^ xhf/ ld6/ kfOk df}Hbft /fv]sf] 5 .
Go"gtd df}Hbft lgwf{/0f u/L ljefusf] lg0f{o / lgb]{zgsf] kfngf gug]{ kbflwsf/LnfO{
lhDd]jf/ agfpg'kb{5 .
89. OlGhlgol/ª ;'ljwf – ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] @)^(.!.* sf] lg0f{on] lgdf{0f sfo{sf]
/]vb]v ;'k/lehg tyf cGo sfo{ ug{ ah]6df Joj:yf u/L ;|f]t ;fwg Joj:yfkg ug]{,
7]Ssfsf] lan ckm SjflG66Ldf OlGhlgol/ª ;'ljwf /fv]/ lgdf{0f Joj;foLnfO{ e'QmfgL ug]{
ljifodf lgoGq0f ug]{ pNn]v 5 . o; ;DaGwdf b]xfocg';f/ b]lvPsf] 5M
89.1 /fgL hd/f s'nl/of cfof]hgfn] kfFr vl/b ;Demf}tfdf ?=!@ s/f]8 #) nfvdf uf8L ef8f
;'ljwf lan ckm SjflG66Ldf /fv]/ of] jif{ ?=! s/f]8 &! nfv ;lxt xfn;Dd ?= & s/f]8
&& nfv lgdf{0f Joj;foLnfO{ e'QmfgL u/]sf] 5 . ctM OlGhlgo/x?nfO{ ;'ljwf lbg]
clek|fon] aLcf]So"df uf8L ef8f ;dfj]z ubf{ cfof]hgfsf] lgdf{0f vr{ a9\g hfg] x'G5 .
o:tf vr{pk/ lgoGq0f ul/g'kb{5 egL ljutb]lv o; sfof{non] k|ltj]bgdfk{mt ;'emfpFb}
cfPsf]df xfn;Dd o:tf sfo{df ;'wf/ x'g g;s]sf] cj:yf ljBdfg 5 .
89.2 lan ckm SjflG66Ldf ;dfa]z u/L dxfsfnL gbL lgoGq0f cfof]hgf, bfr{'nfn] ?=$# nfv /
dxfsfnL l;FrfO cfof]hgfn] ?=!$ nfv ef8f e'QmfgL u/]sf] 5 . ljleGg l;FrfO
cfof]hgfaf6 uf8L pknAw u/fpg ?=@ s/f]8 (( nfv e'QmfgL u/]sf] 5 . cfof]hgfn]
cgfjZos lz/f]ef/ vr{ 36fpg ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] lg0f{o Pj+ tT;DaGwL gLltsf]
sfof{Gjog ug'{kb{5 .
89.3 zx/L ljsf; tyf ejg l8lehg sfof{no !@ n] ljleGg lgdf{0f sfo{sf] 7]Ssfdf ?=@ s/f]8
#% nfvsf] ;jf/L ;fwg, uf8L ef8f, sDKo'6/, Nofk6k, df]6/;fOsn, :s'6/ cflb cfk"lt{
ug]{ u/L 7]Ssf ;Demf}tf u/]sf] kfOof] .
90. s[lif dn vl/b / 9'jfgL – of] jif{ ;/sf/n] /f;folgs / cGo dndf d"No cg'bfg afkt
s[lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8nfO{ ! nfv *) xhf/ d]l6«s6gsf] nflu ?=# ca{ *& s/f]8 /
;fN6 6\]l8u skf]{/]zg lnld6]8nfO{ ! nfv & xhf/ d]l6\s6gsf] nflu ?=! ca{ %& s/f]8
;d]t ?=% ca{ $$ s/f]8 pknAw u/fPsf] 5 .
;fN6 6«]l8ª skf]{/];gn] ! nfv & xhf/ d]l6«s6g vl/bdf ?=! ca{ (( s/f]8 *(
nfv vr{ n]vL k|fKt ePsf] cg'bfgeGbf ?=$@ s/f]8 $^ nfv a9L vr{ u/]sf] 5 .
skf]{/];gn] a9L vr{ ug'{ k"j{ dGqfnosf] :jLs[lt ;d]t lnPsf] 5}g .
/f;folgs dn cfoft ug{ s[lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8n] ! nfv (! xhf/
d]l6«s6gsf] nflu ?=!$ nfv / skf]{/];gn] ! nfv & xhf/ d]l6«s6gsf] nflu ?=$* nfv
k|tLtkqafkt a}Í sld;g vr{ n]v]sf]df b'O{ sDkgLaLr vr{df km/s b]lvPsf] 5 . 36L
kl/df0f cfoftsf] a9L sld;g e'QmfgL ePsf]df dGqfnosf] cWoog 6f]nLn] 5fglag ug{
l;kmfl/; u/]sf]df 6'Ëf] gnufPsf]n] sf/afxL 6'Ëf] nufpg'kb{5 .
;dodf 7]Ssf aGbf]a:t gu/]sf], nfut cg'dfg 6'q\mofO+ ;f]e}m vl/b u/L
k|lt:kw+fTds tyf kf/bzL+ ?kdf 7]Ssf Joj:yf x'g] gu/]sf], clwsf_z 7]Ssfdf Dofb yk
u/]sf], k"j+lgwf+l/t Ifltk"lt+ c;'n gu/]sf], nfut cg'dfg oyfy+k/s tj/n] tof/ gu/]sf],
k"jf+g'dfg ug+ ;lsg] sfd nfut cg'dfgdf ;dfj]z gu/L e]l/P;gaf6 u/fPsf], k|f]lehgn
;d tyf l8hfOg P08 ljN6 7]Ssfdf ;d]t e]l/P;g u/fPsf], ;dodf sfd gubf+ ;d]t
;Demf}tfcg';f/ sf/afxL gu/]sf], gkfpg] d"Noj=l4 lbPsf], q'l6k"0f+ l8hfOgsf sf/0f lgdf+0f
sfo+df ;d:of b]lvPsf] 5 . 7]Ssf aGbf]a:t eP tfklg tf]lsPsf] ;dodf ;DkGg geO+ ;do
/ nfutdf ;d]t j=l4 ePsf] b]lvPsf] 5 . ;fj+hlgs vl/bsf] sfd bIftfk"0f+ tj/n] x'g
;s]sf] 5}g . ctM o:tf k|sf/sf sfo+pk/ oyf;dod} ;'wf/ ug'+ h?/L 5 .
n]vfk/LIf0f
92. n]vfk/LIf0f gu/fPsf] – sfg'gL Joj:yfcg'?k sfof{noaf6 n]vfk/LIf0f u/fpg] bfloTj k"/f
gu/]sf] Joxf]/f b]xfodf pNn]v ul/Psf] 5M
92.1 cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% sf] bkmf !^ -@_ df k|To]s sfof{non] cfo–Joosf]] n]vf /
cfly{s ljj/0f k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fpg'kg]{df /fli6«o Ifo/f]u s]Gb|sf] ?=!^ s/f]8 &!
nfv tyf afn :jf:Yo dxfzfvfsf] ?=!^ s/f]8 !# nfv ;d]t ?=#@ s/f]8 *$ nfvsf]
;|]:tf k]; gePsf]n] n]vfk/LIf0f x'g ;s]g . cfly{s sf/f]af/sf] ;|]:tf k]; u/L n]vfk/LIf0f
u/fpg'kb{5 .
92.2 :yfgLo zf;g tyf ;fd'bflos ljsf; sfo{qmdsf] k|fljlws ;xfotf ?=@& s/f]8 (% nfv,
:yfgLo k"jf{wf/ ljsf; tyf s[lif ;8s ljefucGtu{t u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{,
64 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
u|fdL0f kx'Fr ;'wf/ sfo{qmd, emf]n'Ë]k'n If]qut sfo{qmd nufot % bft[ /fi6\« tyf ;+3
;+:yfaf6 k|fKt ?=$ ca{ &) s/f]8 %) nfv, # bft[ /fi6\« tyf ;+3;+:yfaf6 ;f]e}m e'QmfgL
ePsf] cg'bfg tyf C0f ?=%$ s/f]8 &) nfv, /fli6«o u|fdL0f oftfoft ;'b[9Ls/0f
sfo{qmdaf6 cGt/f{li6«o >d ;+u7gnfO{ pknAw u/fPsf] ?=$! s/f]8 &! nfv / lhNnf
k|fljlws sfof{no vf]6fªdf :yfgLo ;8s ;'wf/sf] nflu lgsf;f uPsf] ?=^ s/f]8 ( nfv
;d]t ?=^ ca{ (% nfvsf] n]vfk/LIf0f u/fPsf] 5}g .
92.3 s]Gb|Lo afnsNof0f ;ldltn] @)&!.&@ / @)&@.&# df j}b]lzs ;xfotf :j?k k|fKt u/]sf]
?=@@ s/f]8 ^@ nfvsf] cfly{s ;xfotf /sdsf] cfly{s ljj/0f, ;Demf}tfsf] k|ltlnlk ;lxt
;|]:tf sfuhft n]vfk/LIf0fsf] nflu pknAw u/fpg @)&#.(.@ df cg'/f]w u/]sf]df xfn;Dd
k]; u/]sf] 5}g .
92.4 lqe'jg ljZjljBfnosf] ut jif{;Ddsf] aSof}tf #&& dWo] of] jif{ %# OsfOn] ljQLo ljj/0f
k]; u/L n]vfk/LIf0f u/fPsf 5g\ . aSof}tf n]vfk/LIf0f gu/fPsf #@$ df of] jif{sf] ;+Vof
yk eO{ #*) lgsfosf] aSof}tf /x]sf] 5 . ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] @)^( j}zfvdf tLg
dlxgfleq aSof}tf n]vfk/LIf0f u/fpg lgb]{zg lbP tfklg ;f] sf] kfngf gePsf] Joxf]/f
ljut k|ltj]bgdf cf}+NofOPsf]df l:yltdf ;'wf/ cfPsf] 5}g .
;a} k|sf/sf sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0f u/fpg'kb{5 . ;fy} lqe'jg ljZjljBfnon]
;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] lgb]{zg ;d]t c6]/ u/]sf] x'Fbf ;DalGwt kbflwsf/LnfO{ lhDd]jf/
agfpg'kb{5 .
93. :yfgLo txsf] n]vfk/LIf0f – g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f @$! cg';f/ :yfgLo txsf]
n]vfk/LIf0f dxfn]vfk/LIfsaf6 x'g] ;+j}wflgs Joj:yf 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f
lgDgfg';f/ 5g\M
93.1 :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% sf] bkmf ^(-@_ adf]lhd ;fljs ufpF ljsf; ;ldltsf]
clGtd n]vfk/LIf0f ufp+F ljsf; ;ldltaf6 ul7t n]vf;ldltsf] l;kmfl/;df lhNnf ljsf;
;ldltn] :jLs[t u/]sf] n]vfk/LIfsaf6 / bkmf !#%-@_ adf]lhd gu/kflnsfsf] cfo–Joosf]
clGtd n]vfk/LIf0f n]vf ;ldltsf] l;kmfl/;df gu/ kl/ifb\af6 5gf}6 ePsf btf{jfn
n]vfk/LIfsaf6 x'Fb} cfPsf]df g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f #)$-!_ adf]lhd dxfn]vfk/LIfsn]
n]vfk/LIf0f ug]{ Joj:yfsf] sfof{Gjog ug'{kg]{ l:ylt 5 .
;+j}wflgs Joj:yfcg';f/ @)&#.&$ b]lv g} :yfgLo txsf] n]vfk/LIf0f o;
sfof{noaf6 ug]{ u/L k|f/lDes sfo{ z'? ePsf] 5 . dGqfno;Fu ;xdlt u/L ;fljssf ufpF
ljsf; ;ldlt / gu/kflnsfsf] @)&@.&# sf] n]vfk/LIf0f ;fljsadf]lhd ug]{ Joj:yf
dGqfnon] ldnfpg] / @)&#.&$ b]lvsf] cfly{s sf/f]af/sf] n]vfk/LIf0f ;+j}wflgs
Joj:yfcg';f/ o; sfof{noaf6 n]vfk/LIf0f ug]{ k|lqmof z'? ePsf] 5 . :jLs[t k|fKt
n]vfk/LIfsaf6 gu/kflnsfsf] @)&@.&# sf] n]vfk/LIf0f k|ltj]bg o; sfof{nodf pknAw
u/fpg] Joj:yf dGqfnon] ldnfpg] lg0f{ocg';f/ ;fljs $! gu/kflnsfsf] n]vfk/LIf0f
k|ltj]bg k|fKt ePsf] 5 . pQm n]vfk/LIf0f k|ltj]bgdf ;|]:tf / a}Í df}Hbft km/s k/]sf],
;DklQsf] oyfy{ d"NofÍg gu/]sf], ;fk6L / zf]wegf{ lx;fa gldn]sf], /fh:j af+8kmf+8 /sd
;DalGwt lhNNff ljsf; ;ldltdf gk7fPsf], k]ZsL km5\of}{6 x'g afFsL /x]sf] cflb s}lkmot
b]lvPsf] 5 .
65 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
93.2 pkTosf / lxdfnL If]qsf !@ lhNnfafx]s ^) lhNnfdf ;fljs ufpF ljsf; ;ldlt /
gu/kflnsfsf] n]vfk/LIf0fsf] nflu btf{jfnf n]vfk/LIfssf] lgo'lQm, ;]jf, zt{ tyf k|ltj]bg
h:tf ljifodf o; sfof{noaf6 cg'udg ubf{ ## lhNnfaf6 n]vfk/LIfs lgo'lQm ePsf]
ljj/0f k|fKt ePsf] 5 . ;f]cg';f/ gu/kflnsf tyf ufpF ljsf; ;ldltsf] @)&@.&# sf]
n]vfk/LIf0fsf nflu lgo'Qm ePsf ! xhf/ &@% n]vfk/LIfsnfO{ n]vfk/LIf0f P]g, @)$* sf]
Joj:yf tyf n]vfk/LIf0fsf ;DaGwdf cled'vLs/0f÷cGt/lqmof sfo{qmd ;~rfng ul/Psf]
5 . pQm cled'vLs/0f÷cGt/lqmof sfo{qmddf n]vfk/LIf0f of]hgf th'{df, n]vfk/LIf0f
Joj:yfkg tyf k|ltj]bg k|0ffnL, cfrf/;+lxtf tyf k|ltj]bgdf Go"gtd ?kdf pNn]v ug'{kg]{
Joxf]/f ;DaGwdf hfgsf/L u/fOPsf] 5 . t]QL; lhNnfsf $( gu/kflnsf / !&@% ufpF
ljsf; ;ldltdf n]vfk/LIfs lgo'lQm ePsf]df @)&# df3 d;fGt;Dd @# gu/kflnsf /
#(# ufpF ljsf; ;ldltsf] n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf] hfgsf/L u/fPsf] 5 .
93.3 n]vfk/LIf0f ;DkGg ePsf @# gu/kflnsf / #(# ufpF ljsf; ;ldltdWo] sf/f]af/ cÍ
v'n]sf * gu/kflnsf / !% ufpF ljsf; ;ldltsf] sf/f]af/ ?=# ca{ (# s/f]8 (# nfv 5 .
cfly{s sf/f]af/ cÍ v'n]sf gu/kflnsf tyf ufpF ljsf; ;ldltsf] s'n a]?h" ?=& s/f]8
(* nfv b]lvPsf] 5 . ;f]dWo] c;'n ug'{kg]{ ?=^! nfv @& xhf/, clgoldt ?=# s/f]8 (#
nfv / k]ZsL afFsL ?=# s/f]8 $$ nfv /x]sf] 5 . :yfgLo txsf] n]vfk/LIf0f ;xh agfpg
ufpF ljsf; ;ldlt / gu/kflnsfsf] ;|]:tf k'gM;+/rgf kZrft\ aGg] ufpFkflnsf /
gu/kflnsfdf x:tfGt/0f x'g] Joj:yf ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 .
94. cfGtl/s n]vfk/LIf0f – g]kfn ;/sf/sf sfof{nox?, ;/sf/L k"0f{:jfldTj ePsf ;+:yf,
:yfgLo lgsfo / lqe'jg ljZjljBfnosf] cfGtl/s n]vfk/LIf0fsf] d"NofÍg ubf{
b]xfoadf]lhdsf] l:ylt b]lvPsf] 5M
94.1 cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% n] ;a} ;/sf/L sfof{nox?sf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f dxfn]vf
lgoGqs sfof{non] tf]lsPadf]lhd ug]{ u/fpg] Joj:yf u/]sf] 5 . dxfn]vf lgoGqs
sfof{non] hf/L u/]sf] cfGtl/s n]vfk/LIf0f lgb]{lzsfdf n]vfk/LIf0fsf] p2]Zo / If]q lgwf{/0f
u/] tfklg ;a} ;/sf/L lgsfox?sf] ;a} sf/f]af/nfO{ cfGtl/s n]vfk/LIf0fdf ;d]6\g ;s]sf]
5}g .
sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof{non] cfGtl/s n]vfk/LIf0f ;DkGg u/]sf pkTosf afx]ssf
&@ lhNnfcGtu{t ! xhf/ *(& sfof{nosf] a]?h" gb]lvPsf] hgfPsf] 5 . cfGtl/s n]vfk/LIf0fn]
b]vfPsf] a]?h" /sddWo] (( k|ltzteGbf a9L k]ZsL a]?h"dfq /x]sf], clwsf+z Joxf]/f ;}4flGts
/x]sf], Joxf]/f cf}+NofpFbf sfg'gL cfwf/ v'nfPsf] 5}g . o;af6 dxfn]vf lgoGqs sfof{noaf6
cfGtl/s n]vfk/LIf0fdf k|efjsfl/tf Nofpg g;s]sf] :ki6 x'G5 . clgoldt Pj+ c;'n ug'{kg]{
a]?h"sf] k|ltzt Go"g /x]sf]n] k|efjsf/L / glthfd"ns 9Ën] n]vfk/LIf0fsf] sfof{Gjog x'g
g;s]sf] cj:yfdf clGtd n]vfk/LIf0fdf a9L ;do nufpg' k/]sf] 5 .
;fj{hlgs n]vf, n]vfk/LIf0f / d"NofÍg Pj+ cg'udg cj:yfsf] cWoog ug{
;fj{hlgs n]vf ;ldltåf/f ul7t pk;ldltn] @)^&.!.!# df lbPsf] k|ltj]bgn] cfGtl/s
n]vfk/LIf0fnfO{ sf]if tyf n]vf lgoGqs sfof{noaf6 cnu u/L dxfn]vf lgoGqs
sfof{nosf] 5'§} OsfO{af6 ;Dkfbg u/fpg], n]vfk/LIfssf] j[lQ ljsf; ug]{,
n]vfk/LIf0fdfgsf] ljsf; ug]{, Joj:yfkg ;"rgfk|0ffnLsf] ljsf; ug]{, cf}+NofOPsf a]?h"x?
cfo k|flKt
95. ef8f aSof}tf – ;Demf}tfadf]lhdsf] ef8f c;'n u/L /fh:j bflvnf ug'{kg]{df ;}lgs xjfO{
dxflgb]{zgfnocGtu{tsf] Jofkfl/s p8fg ;ldltn] lgwf{/0f u/]sf] xjfO{ ef8f, OGwg vr{,
eQf / cjt/0f z'Ns afkt dWo Po/ j]zn] # lgsfo;Fu ?=#@ nfv, x]lnsf]K6/ rf6{8 ef8f
afkt @)#$.#% b]lv @)&@.&# ;Dd %( lgsfo / ;+:yfaf6 ?=^ s/f]8 &^ nfv,
eL=eL=cfO{=kL= p8fg ;]jftkm{ @)$@.$# b]lv @)&@.&# ;Dd @* lgsfo / ;+:yfaf6 ?=!
s/f]8 @% nfv ;d]t ?=* s/f]8 ## nfv p7\g afFsL /x]sf] 5 . pQm aSof}tf /sddWo]
lj36g ePsf * ;/sf/L lgsfo;Fu ?=^) nfv / u[x dGqfno;Fu ?=# s/f]8 !# nfv afFsL
/x]sf] 5 . c;'n ug{ afFsL ef8fsf] %) k|ltztn] x'g] ?=$ s/f]8 /fh:j bflvnf x'g]df
aSof}tfsf] sf/0fn] /fh:j c;'nL ;d]t ePsf] 5}g . o;}u/L :jf:Yo dGqfnocGtu{t !)
c:ktfnn] ;6/ ef8fdf nufPafktsf] ?=@ s/f]8 !! nfv ;d]t ?=!) s/f]8 $$ nfv
c;'n ug{ afFsL b]lvG5 . k|rlnt sfg'gadf]lhd sf/afxL u/L aSof}tf /sd oyfzL3| c;'n
ug'{kb{5 .
96. e"axfn s/ – k]6«f]lnod cGj]if0f kl/of]hgfn] e"axfn s/afkt Ps sDkgLaf6 k|fKt ?=%
s/f]8dWo] ?=$ s/f]8 %! nfv bflvnf u/]sf]n] af_sL] ?=$( nfv bflvnf ug'{kb{5 .
97. k|;f/0f z'Ns – /fli6«o k|;f/0f P]g, @)$( sf] bkmf % df g]kfnleq s'g} 7fpFdf :of6]nfO6
s]a'n jf cGo ;~rf/ dfWodåf/f sfo{qmd k|;f/0f ug{ jf lk|mSj]G;L df]8'n];g -Pkm=Pd_
sfo{qmd k|;f/0f k|0ffnL :yfkgf u/L sfo{qmd ;~rfng ug]{ JolQm jf ;+ul7t ;+:yfn]
k|;f/0f, Ohfht z'Ns a'emfpg'kg]{ Joj:yf 5 . /]l8of] g]kfnn] @# Pkm=Pd= :6]zg tyf
g]kfn 6]lnlehgn] @)^^.^& b]lvsf] k|;f/0f tyf ljt/0f z'Nsafkt ?=$ s/f]8 *! nfv of]
jif{;Dd a'emfPsf] kfOPg . P]gcg';f/ tf]lsPsf] Joj:yfsf] kfngf u/L afFsL /sd c;'n
x'g'kb{5 .
98. /f]oN6Ldf hl/afgf – b"/;~rf/ lgodfjnL, @)%$ sf] lgod @^ df cg'dlt k|fKt JolQmn]
cfk"mn] k|fKt u/]sf] jflif{s s'n cfDbfgLsf] $ k|ltztn] x'g] /sd k|To]s jif{ g]kfn
;/sf/nfO{ /f]oN6L a'emfpg'kg]{ Joj:yf 5 . b"/;~rf/ ;]jfk|bfosx?n] a'emfpg'kg]{ /f]oN6L
cfly{s jif{ k"/f ePsf] # dlxgfleq ga'emfPsf]n] e'QmfgL ug{ afFsL /sdsf] k|To]s dlxgf @
k|ltztsf b/n] yk b:t'/ ;d]t nfUg] u/L lg0f{o x'g k|flws/0fn] ;"rgf tyf ;~rf/
dGqfno ;dIf @)&#.!.@$ df k7fPsf] kfOof] . b"/;~rf/ ;]jfk|bfosx?n] g]kfn ;/sf/nfO{
tf]lsPsf] cjlwleq /f]oN6L /sd ga'emfPsf] / cfkm};Fu /fvL l9nf bflvnfug]{ u/]sf] Joxf]/f
ljut k|ltj]bgdf ;d]t cf}NofPsf]df of] jif{ ;d]t k|flws/0fsf] k|:tfj / l;kmfl/; pk/
lg0f{o gu/L /fVgfn] ;]jfk|bfosx?n] !! dlxgf;Dd /f]oN6L /sd ga'emfO{ /fv]sf] b]lvPsf] 5 .
/f]oN6L l9nf bflvnf u/]sf]df hl/afgf lng] Joj:Yff sfof{Gjog ePsf] 5}g . o; ;DaGwdf
;DalGwt lgsfonfO{ lhDd]jf/ agfOg'kb{5 .
99. lk|mSj]G;L b:t'/ – Go"gtd lk|mSj]G;Lsf] b:t'/ k|To]s jif{ cfly{s jif{ ;dfKt ePsf] ^
dlxgfleq / yk tyf clwstd lk|mSj]G;L / le:of6sf] b:t'/ cfly{s jif{ z'? ePsf] tLg
68 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
dlxgfleq e'Qmfg gu/]df k|To]s dlxgf b'O{ k|ltztn] yk b:t'/ nfUg] / yk b:t'/ nfu]sf] ^
dlxgfleq /sd ga'emfPdf cg'dlt /2 u/L ;/sf/L afFsL ;/x c;'n ug]{ Joj:yf 5 . of]
jif{ ;d]t tLg ;]jf k|bfosn] o; k|sf/sf] lk|mSj]G;Ldf yk b:t'/afkt nfUg] ?=% s/f]8 #%
nfv ;d]t ?=#% s/f]8 !! nfv lk|mSj]G;L b:t'/ c;'n ug{ afFsL /x]sf]df ;"rgf tyf
;~rf/ dGqfnon] /sd c;'n ug'{kb{5 .
/]l8of] lk|mSj]G;L;DaGwL gLlt, @)^( n] lk|mSj]G;Lsf] d"No lgwf{/0f ljlw :jLs[t u/L
!! -s_ df hL=P;=Pd= df]afOn ;]jfsf] lgldQ 5'6\ofPsf] Go"gtd lk|mSj]G;Lsf] b:t'/ Psd'i6
?kdf ;f] ;]jf k|bfossf] jflif{s s'n cfDbfgLsf] )=$ k|ltzt /sd sfod ul/g] 5 eGg]
gLlt :jLs[t u/]cg';f/ s'n cfosf] cfwf/df hL=P;=Pd= ;]jfsf] Go"gtd lk|mSj]G;Lsf] b:t'/
Psd'i6 lnOg'kb{5 .
100. lk|mSj]G;L gLltsf] kl/kfngf – b"/;~rf/ ;]jfsf] /]l8of] lk|mSj]G;L;DaGwL gLlt, @)^( df
klxnf] ;+zf]wg u/L @)&# hf/L u/]sf] 5 . lk|mSj]G;L gLlt, @)^( df kmf]/ hL ;]jfsf] nflu
5'6\ofOg] lk|mSj]G;L Aof08ljy, k|To]s ;]jf pknAw x'g] lk|mSj]G;L To;sf] Go"gtd d"No
a9fa9sf] k|lqmof ;DaGwdf ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfnon] l5d]sL d'n'ssf] Joj:yfsf] ;d]t
cWoog u/L gLlt k|f/De ePsf] ^ dlxgfleq ;ldlt ;dIf :ki6 k|:tfj k]; ug]{ Joj:yf
eP tfklg @)&# df gLlt kl/jt{g ubf{ o;cg'?k sfo{ x'g afFsL /x]sf] pNn]v u/]sf]n]
gLltut Joj:yfsf] kfngf x'g ;s]sf] kfOPg . o;;DaGwL Joxf]/f lgDg 5g\M
100.1 b"/;~rf/ P]g @)%# sf] bkmf $( n] /]l8of] lk|mSj]G;L;DaGwL gLlt lgwf{/0f, afF8kmfF8 / d"No
;d]t lgwf{/0fsf] sfo{ ;"rgf tyf ;~rf/dGqLsf] cWoIftfdf ul7t ;ldltn] ug]{ Joj:yf 5 .
/]l8of] lk|mSj]G;L gLlt @)^( adf]lhd ;]jf k|bfosn] pQm gLlt @)^(.&.!( df nfu" x'g'eGbf
cufl8 Go"gtdeGbf a9L cf]u]6]sf] lk|mSj]G;L lkmtf{ glnPsf], ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf]
lgb]{zgcg';f/ af]nsaf]n k|lqmof ckgfpg lgb]{zg lbP tfklg ;f]sf] sfo{Gjog ePsf]
b]lvPg .
100.2 b"/;~rf/ ;]jfsf] /]l8of] lk|mSj]G;L gLlt, @)^( df b"/;~rf/ ;]jfdf k|of]u x'g] /]l8of]
lk|mSj]G;L ;Lldt / pRr dxTjsf] k|fljlws ;|f]t ePsf]n] a9fa9sf] dfWodaf6 d"No lgwf{/0f
ug]{ k|lqmof g} ljZjJofkL ?kdf cjnDag ul/Psf] pRrtd cEof; /x]sf] pNn]v u/L
b"/;~rf/ ;]jfsf] lk|mSj]G;Laf6 /fHon] jf:tljs d"No k|fKt ug]{ cj:yf ;'lglZrt ug{
k|lt:kwf{Tds ?kdf ljt/0f ug{ cfjZos ePsf] / y|L hL tyf kmf]/hL nufot gofF ;]jfsf]
nflu lk|mSj]G;L d"No lgwf{/0f ug]{ cfjZostfsf] cfwf/df gLlt hf/L u/]sf] pNn]v 5 .
lk|mSj]G;L gLlt @)^( df % jif{kl5 klxnf] ;+zf]wg ubf{ y|L hL / kmf]/ hL sf nflu a9L
pkof]uL b]lvPsf ()) d]ufxh{ / !*)) d]ufxh{ Aof08sf lk|mSj]G;L k|fo ;a} ;]jf
k|bfosx?nfO{ ljt/0f ul/;lsPsf]n] a9fa9 x'g ;Sg] cj:yf gePsf] pNn]v ugf{n] 3f]lift
gLlteGbf km/s k|lqmofaf6 lk|mSj]G;Lsf] afF8kmfF8 / ljt/0fsf] sfo{ u/]sf] b]lvof] .
100.3 lk|mSj]G;L gLlt, @)^( df gLlt k|f/De ePkl5 oyfzL3| kmf]/ hL sf] lk|mSj]G;L a9fa9 k|lqmof
cf/De ul/g] 3f]if0ff u/]sf] eP tfklg gLlt cfPsf] % jif{;Dd k|lt:kwf{ gu/fO{ @)&# df
k|ljlw t6:ytf ;DaGwL Joj:yf u/L kmf]/ hL ;~rfng ug{ lbPsf] 5 . pRr d"Nosf ;a}
lk|mSj]G;Ldf k|lt:kwf{ u/fpg'kb{5 .
110. /f;folgs dn – s[lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8nfO{ vl/b kl/df0fsf] cfwf/df g]kfn
;/sf/af6 cg'bfgsf] nflu /sd k|fKt x'g] u/]sf] 5 . @)&@.&# df vl/b ePsf] o'l/of !
nfv !! xhf/ *(( d]=6g, 8L=P=kL= ^# xhf/ @*& tyf kf]6f; $ xhf/ (*& d]=6gsf]
nflu cg'bfg ?=## s/f]8 (& nfv k|fKt ePsf] 5 . ;f] kl/df0fsf] x'g] cg'bfg ?=! ca{ %&
s/f]8 @ nfv lbPsf] 5 . vl/b ;Demf}tfeGbf o'l/of # xhf/ &*# / 8L=P=kL= #$^ d]=6g
36L k|fKt ?=( s/f]8 ^^ nfv g]kfn ;/sf/nfO{ yk Jooef/ kg{ uPsf] kfOof] .
111. hl/afgf – k|aGw tyf ;Def//yL ljefun] Ps sDkgL;Fu ^ xhf/ yfg ;'/Iff ;fdu|L
vl/bsf] nflu ^ dfr{ @))^ df cd]l/sL 8n/ @ nfv #& xhf/ -g]=?=@ s/f]8 &^ nfv %#
xhf/_ df ;Demf}tf ePsf] b]lvG5 . cfk"lt{stf{n] !*) lbgleq ;fdfg cfk"lt{ u/L ;Sg'kg]{
pNn]v 5 . ;f]cg';f/ 6L=6L=dfkm{t cfk"lt{stf{sf] vftfdf cd]l/sL 8n/ @ nfv #& xhf/
k7fPsf] 5 . zflGt ;Demf}tf @)^@.^# df ePsf]df ;f] ;fdu|L Nofpg]tkm{ @)^( kmfu'g
d;fGt;Dd sf/afxL ePsf] 5}g . sDkgLn] ;Demf}tfcg';f/ tftf]kfgL eG;f/ sfof{nodf
;fdfg NofPsf] / ;fdfg a'emL glnPsf] sf/0fn] l8df]/]h rfh{, lgof{t Ohfhtkq gjLs/0f
/ kl/jxgafkt yk vr{ nfu]sf] egL cd]l/sL 8n/ @ nfv #) xhf/ bfaL u/]sf]df pQm
;fdfg @)^# df eG;f/df k|fKt x'g cfPsf] k|df0f ;+nUg u/]sf] 5}g . eG;f/
k|1fkgkqcg';f/ @)&#.#.# df eG;f/ 5'6fPsf] / @)&#.#.!^ df sfof{non] bflvnf u/]sf] 5 .
g]kfn ;/sf/sf] lg0f{on] @)^# kf}ifb]lv s} xhf{gf lbg] lg0f{o ubf{ ?=@ s/f]8 $* nfv a9L
ef/ k/]sf] 5 .
112. k|f]T;fxg eQf – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$sf] lgod !@# df yk ;'ljwf j[l4 u/L
cfly{s bfloTj kg]{ lg0f{o ubf{ cy{ dGqfnosf] k"j{;xdlt lng'kg]{ pNn]v 5 . Joj:yflksf
;+;b ;lrjfno ;DaGwL P]g, @)^% df /x]sf] sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t k|f]T;fxg /sd
pknAw u/fpg ;Sg] Joj:yfsf] cfwf/df ;lrjfno ;~rfng tyf Joj:yfkg ;ldltsf]
@)&@.^.^sf] lg0f{oadf]lhd z'? tna:s]nsf] *) k|ltztn] x'g] k|f]T;fxg eQf ?=^ s/f]8 ^$
nfv / ;fj{hlgs labfsf] lbgsf] ?=&%).– / cGo lbgsf] ?=^)).– sf b/n] cltl/Qm ;do
sfd u/]sf] lbgsf] vfgf÷vfhf vr{ ?=% s/f]8 @* nfv ;d]t sd{rf/Lx?nfO{ sfo{ ;Dkfbg
;"rsa]u/ ?=!! s/f]8 (@ nfv e'QmfgL lbPsf]df cy{ dGqfnosf] k"j{ ;xdlt lnPsf]
b]lvPg . dlGqkl/ifb\af6 sfo{ ;Dkfbg ;"rs :jLs[t u/fP/dfq o; lsl;dsf] eQf vr{
ug'{kb{5 .
113. ljljw vr+ Y dlGqkl/ifb\\af6 ePsf] lg0f+odf Ps k6ssf] vr+sf] ;Ldf k|d'v lhNnf
clwsf/Lb]lv u=xdGqL;Dd ?-% ;ob]lv %) xhf/;Dd tf]s] klg cjlw ls6fg u/]sf] 5}g .
/fli6«o cg';Gwfg ljefu / cGtu+tsf lgsfon] ljz]if ;]jf lgodfjnL, @)^$ cg';f/ vr+
u/]sf] pNn]v u/] tfklg lgodfjnLn] vr+ ug]+ ;Ldf lgwf+/0f gu/]sf] ;DaGwdf ljutdf
cf}_NofOPsf]df l:ylt oyfjt\ 5 . of] jif+ zflGt ;'/Iff;DaGwL uf]Ko sfddf ljljw vr+
zLif+saf6 u=xdGqLaf6 ?-%( nfv, u=x;lrjaf6 ?-@$ nfv, k|x/L dxflg/LIfsaf6 ?-* nfv
cg'bfgsf] pkof]u
129. cg'bfg – of] jif{ ljleGg ;+:yfnfO{ ;fdflhs ;]jf cg'bfg ?=! va{ #& ca{ / :yfgLo
lgsfonfO{ rfn" tyf ;zt{ cg'bfgsf] nflu ?=%@ ca{ ** s/f]8 ;d]t s'n ?=! va{ ()
ca{ cg'bfg vr{ n]v]sf]df b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\ .
129.1 ljZjljBfno cg'bfg cfof]unfO{ k'_hLut cg'bfg ?-&( s/f]8 ;d]t ?-& ca+ !& s/f]8,
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\nfO+ ?-! ca+ ^& s/f]8 ;d]t ( ;_:yfnfO+ ?-
!) ca+ ^@ s/f]8 cg'bfg pknaw u/fPsf]df ;f]sf] sfof+Gjog Pj_ ;b'kof]u ;DaGwdf
cg'udg ePsf] 5}g . pQm cg'bfg pkof]usf] cg'udg ug'+kb+5 .
129.2 lzIff dGqfnon] ;_:yf btf+ P]g, @)#$ adf]lhd btf+ ePsf] Ps u}/;/sf/L ;_:yfnfO+
AGAkLl8t kl/jf/ lzIff sfo+qmdcGtu+t ! xhf/ $)) ljBfyL+nfO+ cfjf; ;'ljwf ;lxt
lgMz'Ns k7gkf7gsf] Joj:yf ug+ k'_hLuttk+m ?-! s/f]8 %) nfv / rfn'tk+m ?-^ s/f]8
%! nfv ;d]t of] jif+ ?-* s/f]8 ! nfv cg'bfg pknaw u/fPsf] 5 . ;_:yfsf] k|ult
ljj/0f, lzIfs ljBfyL+ ;_Vof / vr+sf] pknlaw ljj/0f;lxt d"Nofsg u/L ;ldltdf k];
ug]+ ;fy} vr+ gePsf] eP ;f] /sd ;l~rt sf]ifdf hDdf ug]+ egL ;fj+hlgs n]vf ;ldltn]
@)&@.!).@$ df lgb]+zg lbPsf]df tT;DaGwL sf/afxL cufl8 ga9fO+ of] jif+ ;d]t cg'bfg
lbPsf] 5 .
sfo{qmd sfof{Gjog
131. sfo{qmdsf] bf]xf]/f]kgf – g]kfn ;/sf/ sfo{ ljefhg lgodfjnL, @)&@ df k'/ftflTjs
dxTjsf :df/s / k'/ftflTjs j:t'x?sf] ;+u|x, ;+/If0f, ;+j4{g, cGj]if0f tyf pTvgg,
;f+:s[lts ;Dkbf, w/f]x/ / P]ltxfl;s dxTjsf b/jf/sf] ;+/If0f tyf ;+j4{g sfo{ ug{] u/L
;+:s[lt, ko{6g tyf gful/s p8\8og dGqfnosf] sfd ljefhg u/]sf] 5 . dlGqkl/ifb\sf]
lg0f{on] zx/L ljsf; dGqfnocGtu{tsf] ljz]if ef}lts tyf k"jf{wf/ If]q ljsf;
cfof]hgfnfO{ ;f+:s[lts, wfld{s tyf ko{6sLo k"jf{wf/;DaGwL sfo{ ug{] u/L o; jif{ ?=#!
s/f]8 *( nfv vr{ u/]sf] 5 . To;} u/L ;+:s[lt, ko{6g tyf gful/s p88\og dGqfnon]]
klg ;f]xL k|s[ltsf sfo{df lhNnf ljsf; ;ldlt dfkm{t ?=#( s/f]8 !@ nfv lgsf;f lbO{
vr{ u/]sf] 5 . Ps} k|s[ltsf] sfo{ ljleGg lgsfoaf6 u/fpFbf bf]xf]/f] kg{] b]lvPsf]n] Pp6}
lgsfoaf6 u/fpg'kg{] b]lvG5 .
132. t'Og lj:yfkg – @)&@.&# sf] ah]6 jQmJodf @ jif{leq t'OgnfO{ emf]n'Ë] k'nåf/f lj:yfkg
ug]{ gLlt cg';f/ ;:k]G;g la|h l8lehgn] lj:t[t ;j]{If0f ubf{ $# lhNnfdf @#& t'OgdWo]
85 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
c:yfoL tl/t/fp ^^, emf]n'Ë]k'n lgdf{0f ug{ ;DefJotf gePsf @(, l8hfOg tyf
kmfp08];gsf] yk cWoog ug'{kg]{ # ;d]t (* t'Og lj:yfkg sfo{ x'g ;s]sf] 5}g eg]
afFsL !#( t'Og k|lt:yfkg ug]{ sfo{ eO/x]sf] 5 .
t'Og lj:yfkgsf] nflu g]kfn ;/sf/n] lg0f{o u/]sf] eP tfklg t'Og
k|lt:yfkg;DaGwL sfo{ljlw @)&#.$.& df dfq kfl/t u/]sf] 5 . ;fdfGotof k'n lgdf{0fsf]
cjlw ! jif{b]lv !* dlxgf;Dd /x]sf]df n]vfk/LIf0f cjlw;Dddf s'n !#( dWo] * k'n
lgdf{0f ;DkGg ePsf], %@ k'nsf] sfo{;DkGg x'g] Dofb @)&$ c;f]h d;fGt;Dd /x]sf], @#
k'n af]nkq d"NofÍgdf /x]sf] 5 . To:t} lhNnf ljsf; ;ldltdfk{mt ;DkGg x'g] %^ k'n
;DkGg x'g] cjlwsf ;DaGwdf l8lehgdf clen]v g/x]sf] l:ylt 5 . yk cWoog ug'{kg]{ /
;DefJotf gb]lvPsf (* k'n k|lt:yfkg ug]{ sfo{of]hgf tof/ gePsf] tyf kof{Kt ah]6
Joj:yf eP tfklg hgzlQm cefj /x]sf] hfgsf/L k|fKt ePsf]n] b'O{ jif{leq ;a} t'Og
lj:yflkt u/L ;Sg] ;/sf/sf] 3f]if0ff sfof{Gjog x'g] l:ylt 5}g .
133. lgjf{rg If]q k"jf{wf/ tyf ljsf; sfo{qmd – lgjf{rg If]q k"jf{wf/ ljz]if sfo{qmd / lgjf{rg
If]q ljsf; sfo{qmddf @)&!.&@ df ?=# ca{ !! s/f]8 / @)&@.&# df ?=$ ca{ ^! s/f]8
vr{ ePsf] 5 . sfo{qmdcGt{ut of]hgf 5gf}6 tyf sfof{Gjog l:yltsf] d"NofÍgaf6
b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xfoadf]lhd 5g\M
133.1 lgjf{rg If]q k"jf{wf/ ljz]if sfo{qmd -;~rfng sfo{ljlw_ lgodfjnL, @)&! sf] lgod % -&_
df cfof]hgf 5gf}6sf cfwf/x? pNn]v 5 . sfo{qmdaf6 @)&!.&@ df #! lhNnfn] ?=*@
s/f]8sf *!) cfof]hgf / @)&@.&# df #^ lhNnfn] ?=! ca{ %) s/f]8sf !$@# cfof]hgf
tf]lsPsf] cfwf/df 5gf}6 u/]sf] b]lvPg . tf]lsPsf] cfwf/x?sf] klxrfg gu/L 5gf}6 ul/Psf
cfof]hgfx?af6 sfo{qmdsf] p2]Zo k"/f gx'g] x'Fbf cfwf/x?sf] klxrfg u/L lgodfjnLn]
Joj:yf u/]cg'?ksf cfof]hgf 5gf}6 x'g'kb{5 .
133.2 lgjf{rg If]q k"jf{wf/ ljz]if sfo{qmdaf6 @)&!.&@ df a9Ldf !), @)&@.&# df a9Ldf !%
cfof]hgf 5gf}6 ug{ ;lsg]df @)&!.&@ df ( lhNnfdf %^, @)&@.&# df !% lhNnfdf () /
lgjf{rg If]q ljsf; sfo{qmdaf6 @)&).&! df & / @)&!.&@ / @)&@.&# df a9Ldf !@
j6f;Dd cfof]hgf 5gf}6 ug{ ;lsg]df @)&).&! df ^ lhNnfdf !%&, @)&!.&@ df g'jfsf]6,
x'Dnf, ;Nofg / h'Dnf lhNnfdf %@ / @)&@.&# df !! lhNnfdf !@) ;d]t $&% a9L
cfof]hgf 5gf}6 u/]sf] b]lvof] .
lgjf{rg If]q k"jf{wf/ ljz]if sfo{qmd tkm{ ?=& nfveGbf sdsf] / lgjf{rg If]q
ljsf; sfo{qmd tkm{ ?=%) xhf/;Ddsf] cfof]hgf 5gf}6 ug{ gldNg] Joj:yf 5 . t/
@)&!.&@ df 8f]6L, bfª / wflbª lhNnfcGtu{t ?=($ nfvsf] @% / @)&@.&# df *
lhNnfdf ?=$ s/f]8 *) nfvsf] !&! cfof]hgf ?=& nfveGbf sd nfutsf] / lgjf{rg If]q
ljsf; sfo{qmdtkm{ @)&).&! df ( lhNnfdf ^( nfvsf] !%&, @)&!.&@ df & lhNnfdf
?=$^ nfvsf] (# / @)&@.&# df & lhNnfdf ?=@& nfvsf] %% cfof]hgf ?=%) xhf/eGbf
sd nfutsf cfof]hgf 5gf}6 ePsf] 5 .
w]/} cfof]hgf 5gf}6 x'Fbf cfof]hgfsf] nflu kof{Kt ah]6 ljlgof]hg gx'g] tyf ;fgf
;fgf cfof]hgfdf ah]6 5l/g] ePsf]n] cfof]hgf sfof{Gjog k|efjsf/L x'Fbg} . lgodn]
tf]s]sf] ;Ldfleq /x]/ cfof]hgf 5gf}6 ug'{kb{5 .
86 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
133.3 cfof]hgf 5gf}6 ubf{ u}/;/sf/L ;+:yf tyf /fhg}lts bn jf ltgsf elugL ;+u7g;Fu
;DalGwt k"jf{wf/ cfof]hgf 5gf}6 ug{ gldNg] Joj:yf 5 . !& lhNnfdf ?=% s/f]8 #%
nfvsf] !@^ cfof]hgf u}/;/sf/L ;+:yf tyf /fhg}lts bn;Fu ;DalGwt cfof]hgf 5gf}6
u/]sf]n] lgodfjnL ljk/Lt x'g] u/L 5gf}6 u/]sf] 5 . lgodfjnL ljk/Lt cfof]ghf 5gf}6 ug{
ldNb}g .
133.4 lgjf{rg If]q ljsf; sfo{qmd -;~rfng sfo{ljlw_ lgodfjnL, @)%* sf] lgod #-^_ -u_ df
sDtLdf @) k|ltzt hg;xeflutf x'g'kg]{ Joj:yf 5 . lgjf{rg If]q ljsf; sfo{qmdcGt{ut
;~rflnt sfo{qmddf ^ lhNnfdf ;DkGg ePsf ?=# s/f]8 * nfvsf] @%& of]hgfdf
hg;xeflutf z"Go /x]sf] / !# lhNnfdf ?=!& s/f]8 #^ nfvsf] sfo{;DkGg ePsf] / !
xhf/ !)) of]hgfdf hg;xeflutf @) k|ltzteGbf sd ePsf] b]lvof] . hg;xeflutf Go"g
x'Fbf ;/sf/sf] nufgL a9L x'g], vr{df ldtJolotf sfod gx'g] x'Fbf tf]lsPadf]lhdsf]
hg;xeflutf h'6fP/ dfq sfo{qmd ;~rfng ug'{kb{5 .
133.5 lgjf{rg If]q k"jf{wf/ ljz]if sfo{qmd -;~rfng sfo{ljlw_ lgodfjnL, @)&! sf] lgod !$ /
lgjf{rg If]q ljsf; sfo{qmd -;~rfng sfo{ljlw_ lgodfjnL, @)%* sf] lgod *-s_ df
cfof]hgf cg'udg ;DaGwL Joj:yf 5 . k|fKt ljj/0fcg';f/ @# lhNnfdWo] @@ lhNnfdf
@)&).&! df ?=$ s/f]8 ^& nfvsf @(% cfof]hgf, @)&!.&@ df ?=$# s/f]8 @% nfvsf !
xhf/ $% cfof]hgf / @)&@.&# df ?=*& s/f]8 & nfvsf ! xhf/ *$# cfof]hgf
sfof{Gjog ePsf]df ;'kl/j]If0f tyf cg'udg ePsf] b]lvPg . d':tfª lhNnfdf ?=@ s/f]8 ^
nfvsf !( cfof]hgfsf] cg'udg u/]sf]df (% k|ltzt of]hgf pkef]Qmf ;ldltn] 7]Ssfdf
lbPsf], (% k|ltzt of]hgfdf ;"rgf kf6L g/flvPsf] / sfd ;DkGg gePsf] of]hgfsf] /sd
lk|mh x'g glbg uf=lj=;=sf] vftfdf k7fpg] u/]sf] cg'udgaf6 b]lvPsf] pNn]v 5 .
;~rflnt cfof]hgfsf] cg'udg gug]{ / ul/Psf] cfof]hgfdf b]lvPsf] s}lkmotdf ;'wf/ gx'Fbf
cfof]hgf sfof{Gjog k|efjsf/L gx'g] ePsf]n] ;'kl/j]If0f tyf cg'udg u/L s}lkmot
b]lvPsf Joxf]/fdf ;'wf/ ug'{kb{5 .
133.6 lgjf{rg If]q k"jf{wf/ ljz]if sfo{qmd -;~rfng sfo{ljwL_ lgodfjnL @)&! sf] lgod ^ /
lgjf{rg If]q ljsf; sfo{qmd -;~rfng sfo{ljlw_ lgodfjnL, @)%* sf] lgod $-!_ df
cfof]hgfsf] lgdf{0fdf /sd vr{ ug'{kg]{ Joj:yf 5 . lgjf{rg If]q k"jf{wf/ ljz]if sfo{qmdaf6
;fdu|L vl/bdf @)&!.&@ df % lhNnfsf] ( lgjf{rg If]qn] ?=! s/f]8 ^% nfv / @)&@.&#
df !$ lhNnfsf] @@ lgjf{rg If]qn] ?=^ s/f]8 *^ nfv vr{ u/]sf 5g\ . lgjf{rg If]q
ljsf; sfo{qmdaf6 ;fdfg vl/bdf @)&).&! df * lhNnfsf] !@ ;f+;bn] ?=$$ nfv,
@)&!.&@ df ( lhNnfsf] @) ;f+;bn] ?=^) nfv / @)&@.&# df !( lhNnfsf] #& ;f+;bn]
?=@ s/f]8 #) nfv ljlgof]hg u/L vr{ u/]sf 5g\ . lgodfjnLn] tf]s]adf]lhdsf]
cfof]hgfx?df vr{ u/]sf] gb]lvPsf]n] sfo{ljlwadf]lhd cfof]hgf 5gf}6 u/L sfof{Gjog
x'g'kb{5 .
134. ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmd – ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmd ;~rfng sfo{ljlw, @)^( cg';f/
k|To]s rf}dfl;sdf e'QmfgL u/]sf] /sdsf] ekf{O{ e'QmfgL u/]sf] & lbgleq k]ZsL km5of}{6sf]
nflu lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof{nodf k7fpg'kg]{ / sfof{non] bf];|f] / t];|f] ls:tf /sd
lgsf;f lbFbf cl3Nnf] ls:tfdf lgsf;f eO{ e'QmfgL ug{ afFsL /x]sf] /sd s6fP/ lgsf;f
lbg'kg]{, t];|f] ls:tf k]ZsL lnPsf] /sd cfiff9 @! leq km5\of}{6sf] nflu k7fpg'kg]{ /
cfiff9sf] @^ leq k]ZsL km5\of}{6 ug'{kg]{ Joj:yf 5 . ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmddf ut jif{
87 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
?=!@ ca{ @^ s/f]8 vr{ ePsf]df of] jif{ ?=!^ ca{ !% s/f]8 vr{ eO{ #!=^( k|ltzt j[l4
ePsf] 5 . o; ;DaGwdf b]lvPsf Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
134.1 ah]6 jQmJo @)&@.&# df ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmd 5l/P/ ;~rfng ePsf]n] rfn'
clwj]zgb]lv g} PsLs[t ;fdflhs ;'/Iff ljw]os Joj:yflksf ;+;bdf k]; ul/g] pNn]v
ePsf]df k]; ePsf] 5}g . o;af6 h]i7 gful/s eQf, Psn dlxnf nufot ;fdflhs ;'/Iff
eQf / lgj[lQe/0f nufotsf eQfdf ;fdGh:otf sfod x'g ;s]sf] 5}g .
134.2 of] jif{ lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof{no, l;/xf, ;Nofg, ;'g;/L nufot #! n] ;fdflhs
;'/Iff sfo{qmddf pknAw u/fPsf] k]ZsL ?=! ca{ $) s/f]8 km5\of}{6 ePsf] 5}g .
134.3 lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof{no, c5fd, ;'v]{t nufot @$ lhNnfsf] ! xhf/ #!
uf=lj=;=dWo] gd"gf 5gf}6df k/]sf &# ufpF ljsf; ;ldltsf] ;fdflhs ;'/Iff eQf ;DaGwL
;|]:tf k/LIf0f ubf{ ?=%# nfv e'QmfgL lbg gldNg] e'QmfgL lbPsf] x'Fbf pQm vr{ /sd c;'n
ug'{kg]{ b]lvPsf]n] cGo (%& ufpF ljsf; ;ldltsf] ;DaGwdf lhNnf ljsf; ;ldltaf6
olsg ug'{kb{5 .
135. :yfgLo ;8s k'n 5gf}6 / lgdf{0f – :yfgLo k"jf{wf/ ljsf; tyf s[lif ;8s ljefuaf6
:yfgLo :t/af6 dfu eO{ cfPsf @ xhf/ () ;8s k'ndWo] ##) k'nsf] lj:t[t ;DefJotf
cWoog u/L @$@ k'n lgdf{0fsf nflu 5gf}6 ePsf]df @)^&.^* b]lv @)&@.&# ;Dddf @!!
k'nsf] lgdf{0f ;Demf}tf eO{ @) k'n ljefuaf6 / !(! k'n :yfgLo:t/af6 lgdf{0f ug]{ u/L
vl/b ;Demf}tf ePsf]df ljefu / :yfgLo:t/df ;~rfng x'g] k'n lgdf{0f;DaGwL 5gf}6sf]
:ki6 cfwf/ tof/ u/]sf] b]lvPg . ljefuaf6 lgdf{0ffwLg @) k'ndWo] @ ;DkGg ePsf], !@
k'nsf] ;Demf}tfcg';f/ ;DkGg ug'{kg]{ cjlw ;dfKt ePsf], ^ k'ndf kfFrf}+ k6s;Dd Dofb yk
ePsf]df ;d]t lgdf{0f sfo{;DkGg x'g ;s]sf] 5}g . afFs] lhNnfsf] dfg gbL k'ndf % k6s
/ slknj:t' lhNnfsf] ;'/xL gfnf k'ndf $ k6s Dofb yk eP tfklg n]vfk/LIf0f cjlw;Dd
sfo{;DkGg ePsf] 5}g . rf}/L vf]nf k'n sfe|]knf~rf]s, ;efvf]nf k'n afx|aL;] ;+v'jf;ef /
ls:g] vf]nf k'n emfkf ;d]tsf] ut jif{;Dd ?=@ s/f]8 @& nfv e'QmfgL ePsf]df of] jif{
yk lgdf{0f sfo{ ePsf] kfOPg .
To:t} lgdf{0ffwLg k'Gt/fuf8 ;8s k'n 88]Nw'/f, ;'gsf]zL gbL k'n, d:of{ª\bL gbL
k'n dgfª / df]xgf gbL k'n s~rgk'/ ;d]t $ k'nsf] hu vGg] :yfgdf r§fg /x]sf],
kmfp08]zg sfo{df kfOn yk ug'{kg]{, kmfp08]zg kl/jt{g ug'{kg]{ sf/0faf6 l8hfOg kl/jt{g
u/]sf] 5 . l8hfOg kl/jt{gaf6 ! k'ndf e]l/P;gaf6 ?=!@ nfv 36]sf] 5 eg] # k'ndf
?=(^ nfv yk ePsf] 5 . k'nx?sf] z'? 8«OË l8hfOg tof/L sfo{df sdL sdhf]/L /x]sf]
b]lvPsf]n] cfjZostf cg';f/ lgdf{0fsf nflu k'n 5gf}6sf] cfwf/ :ki6 ug'{kg]{, :jLs[t
sfo{tflnsfadf]lhd sfo{;DkGg ug'{kg]{ Pj+ q'l6k"0f{ 8«OË l8hfOg ug]{ k|fljlwsnfO{ sf/afxL
u/L ;dod} lgdf{0f sfo{ ;DkGg ug'{kb{5 .
136. ;'gf}nf xhf/ lbg sfo{qmd – ljZj a}Ísf] ;xof]udf /f}tx6 / ;nf{xL ;d]t !% lhNnfdf
;~rflnt of] sfo{qmdn] afn tyf dft[ s'kf]if0f Go"gLs/0f ug{ ;fa'g kfgLn] xft w'g]
nufotsf lqmofsnfkdf ;'wf/ Nofpg] p2]Zo lnPsf] 5 . @)^( b]lv z'? eO{ @)&$
cfiff9df ;DkGg x'g] of] sfo{qmddf ?=$ ca{ @) s/f]8 -$) ldlnog cd]l/sL 8n/_ vr{
ug]{ nIo /x]sf]df @)&# cfiff9;Dd ?=@ ca{ !% s/f]8 % nfv vr{ ePsf] 5 . afFsL *
88 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
dlxgfsf] cjlwdf afFsL /sd vr{ x'g] l:ylt 5}g . ef}lts k|ult ^$ k|ltztdfq /x]sf]
ljj/0f k|fKt ePsf] 5 . /f}tx6 nufotsf * lhNnfn] !)) lbgdf ;DkGg x'g] sfo{qmdsf
nflu lnPsf] k]ZsL ?=!! s/f]8 #$ nfv n]vfk/LIf0f cjlw @)&# df3;Dd klg lan e/kfO{
k|fKt gePsf]n] km5\of}{6 x'g afFsL /x]sf]n] lgwf{l/t ;dodf sfo{;DkGg ePsf] ;'lglZrt ug]{
cfwf/ ePg . ctM p2]Zoadf]lhd pknlAw xfl;n x'g] u/L sfo{qmd ;~rfng ug'{kb{5 .
137. lbjf vfhf – sfo{qmd sfof{Gjog lgb]{lzsf, @)&@.&# sf] Joj:yfcg';f/ k"j{ k|fylds /
k|fylds txsf ljBfyL{sf] nflu k|ltljBfyL{ b}lgs ?=!@.– sf b/n] ljBfno v'Ng] lbgsf]
u0fgf u/L @)) lbg;Ddsf] lbjf vfhf Joj:yf ug{ !$ lhNnfsf ljBfnonfO{ /sd lgsf;f
lbg] Joj:yf 5 . of] jif{ lhNnf lzIff sfof{no, 8f]Nkf nufot # sfof{non] jf:tljseGbf
a9L ljBfyL{sf nflu ?=#$ nfv lgsf;f lbPsf] /sd c;'n ug'{kb{5 . lhNnf lzIff sfof{no,
bfª / /f]Nkfn] z}lIfs;q ;dfKt eO;s]kl5 ?=@ s/f]8 &# nfv lbjf vfhfdf lgsf;f
lbPsf] 5 . o;k|sf/n] sfo{qmd sfof{Gjog ubf{ p2]Zo xfl;n ePsf] 5}g .
138. k"jf{wf/ lgdf{0f – sfo{qmd sfof{Gjog k'l:tsf, @)&@.&# n] sfo{qmd ;~rfngsf] nflu
ljBfno Joj:yfkg ;ldlt / lhNnf lzIff sfof{no aLr k|yd rf}dfl;sdf ;Demf}tf
ul/;Sg'kg]{, sfo{ ;DkGg k|ltj]bg tof/ u/L clGtd lgsf;f lbg'kg]{, sfo{ ;DkGg gug]{
ljBfnonfO{ clGtd ls:tf lgsf;f glbg] / cfiff9 !% ;Dd sfof{non] sfo{;DkGg k|ltj]bg
k|dfl0ft u/L ;DalGwt lgsfodf pknAw u/fO{ ;Sg'kg]{ Joj:yf u/]sf] 5 . of] jif{ ef}lts
;'ljwf lj:tf/ sfo{qmdsf] nflu ?=!! ca{ @* s/f]8 ah]6 Joj:yf u/]sf]df ?=!) ca{ (
s/f]8 ljBfnosf] vftfdf lgsf;f u/L vr{ n]v]sf] 5 . To;dWo] &@ lhNnf lzIff sfof{non]
?=^ ca{ %& s/f]8sf] ef}lts ;'wf/ sfo{qmd ;~rfng ug{ cg'bfg pknAw u/fPsf]df sfo{
;DkGg ePsf] 5}g . t/ lzIff ljefun] pknAw u/fPsf] ljj/0fcg';f/ lgdf{0f sfo{ ((
k|ltzt k|ult ePsf] b]vfPsf] 5 . lgdf{0f ;DkGg gx'Fb} lgsf;fsf] cfwf/df k|ult b]vfpg'
pko'Qm xf]Og . lgdf{0f sfo{ ;DkGg u/L sfo{ ;DkGg k|ltj]bg tof/ u/L k|fljlws cfwf/df
oyfy{k/s 9Ën] k|ult k|ltj]bg tof/ ug'{kb{5 .
139. lgMz'Ns kf7\ok':ts – lzIff ljefun] hf/L u/]sf] sfo{qmd sfof{Gjog k'l:tsf @)&@.&#
cg';f/ ;DalGwt ljBfnoaf6 ljBfyL{sf] tYofÍ lnO{ ljBfyL{ ;+Vof olsg u/]/ sIff
bf]xf]¥ofpg] ;+Vof 36fO{ ljBfnonfO{ lgsf;f lbg], z}lIfs;qsf] z'?d} x/]s ljBfyL{nfO{ Ps
;]6 kf7\ok':ts vl/b u/L ljt/0f ug'{kg]{ Joj:yf 5 . k|To]s z}lIfs;qsf] bf];|f] xKtfdf
kf7\ok':ts ljBfnodf k'¥ofpg] k|lta4tf dGqfnon] JoQm u/]sf]df k|fKt tYofÍsf] cfwf/df
@)&@ df sIff !–% sf] ^=!, sIff ^–* sf] ^=! / sIff (–!) sf] #=@ k|ltzt ljBfyL{n]
kf7\ok':ts kfPsf] b]lvPg . lgb]{lzsfdf kf7\ok':ts pknAw u/fpFbf sIff bf]xf]¥ofpg]
ljBfyL{ 36fO{ ljBfnonfO{ lgsf;f lbg] Joj:yf ldnfpg'kg]{df ;f] gu/]sfn] sIff bf]xf]¥ofpg]
ljBfyL{x? ;d]tnfO{ u0fgf u/L lgsf;f ubf{ ?=% s/f]8 *& nfv a9L Jooef/ kg{ uPsf]
b]lvG5 . o;df cg'udg u/L lgoGq0f ug'{kb{5 . ;dod} lgMz'Ns kf7\ok':ts pknAw
u/fpg kf7\oqmd :jLs[t u/L 5kfO{ cfb]z k7fpg] tyf 5kfO{ / ljt/0fsf] nflu ;DalGwt
lgsfonfO{ lhDd]jf/ agfpg'kb{5 .
140. j}slNks dfu{ – uN5L a]qfjtL #^ ls=ld= ;8s @)^( ;fndf k'g:yfkgf eO{ lgoldt
?kdf ;jf/L ;fwg ;~rfngdf /x]sf] 5 . j]qfjtL d}n'Ë :ofk|'j];L @* ls=ld= ;8sdWo] &
ls=ld= ;8ssf] 6«ofs vf]Ng] sfo{ ePsf] 5}g . t/ ;8s ljefun] j]qfjtL d}n'Ë :ofk|'a];L
;8ssf] 6«fs vf]Ng] afFsL sfo{ ug{ k|fyldstf glbO{ sfnf]kq] eO{ oftfoft ;~rfng
89 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
eO/x]sf] uN5Lb]lv d}n'Ë;Dd $^ ls=ld= ;8s :t/f]Gglt ug{ Ps lgdf{0f Joj;foL;Fu ?=#
ca{ ^$ s/f]8sf] cnu vl/b ;Demf}tf u/]sf] 5 .
@)&@ j}zfv !@ ut]sf] e"sDkn] l;Gw'kfNrf]s lhNNffsf] tftf]kfgL gfsf ca?4
ePsfn] ;f]sf] ;§f /;'jfu9L gfsfaf6 g]kfn rLgaLrsf] låkIfLo Jofkf/ ;~rfng ePsf] 5 .
/;'jfu9L gfsfsf] ;8snfO{ tTsfn Jojl:yt agfpg ljsf; ;ldltsf] lgb]{zg ePklg pQm
;8ssf] dd{t ;Def/ Pj+ k'g:yf{kgf sfo{ gePsf]n] l;+un n]gsf] ;f] ;8s Jojl:yt ?kdf
;~rfng x'g ;s]sf] 5}g . vr{ ug]{ clVtof/Ldf ljnDa ePsf]n] cfsl:ds dd{t sfo{ dfq
ul/Psf] hjfkm sfof{non] lbPsf] 5 .
141. ;dGjosf] cefj Y sf7df8f}_ pkTosf ;8s lj:tf/ cfof]hgfcGtu{t afnfh' k'nYzf]ef
eujtLY8Nn' ;8s v08sf] ;'wf/ tyf lj:tf/sf] sfo+ ?-^ s/f]8 ## nfvsf] nfutdf
;DkGg ug]+ u/L Ps lgdf{0f Joj;foL;_u vl/b ;Demf}tf eO{ ?=$ s/f]8 @) nfv e'QmfgL
ePsf] 5 . ;f] sfo{ lgdf{0ffwLg /x]sf]df clwsf/ ;DkGg jfUdtL ;Eotf PsLs[t ljsf;
;ldltn] ;f]xL sfo{:yndf gbL lgoGq0f tyf 9n la5\ofpg] sfo{sf] 7]Ssf Joj:yf eO{
lgdf{0f Joj;foL kl/rflnt ePsf]n] cfof]hgfn] vl/b sfo{ cGTo u/]sf] 5 . b'O{ ;/sf/L
lgsfoaLrsf] ;dGjosf] cefjsf sf/0f 9n lgdf{0fsf nflu klxn] u/]sf sfddWo] ?=&&
nfvsf] nfutdf lgdf{0f ePsf l/6]lgË tyf l8dfs]{zg jfnsf] sfo{ eTsfO{ k'gM lgdf{0f
ug'{kg]{ cj:yf l;h{gf ePsf]n] ;f]df u/]sf] nufgL v]/ uPsf] 5 . o;y{ o:tf] sfd ug]{
lgsfonfO{ g} vr{ b'?kof]usf ;DaGwdf lhDd]jf/L agfpg' cfjZos 5 .
l8lehg ;8s sfof{no wg'iffcGtu{t afn'jf vf]nfdf ?=$ s/f]8 *$ nfvdf k'n
lgdf{0f sfo{ b'O{ jif{leq ;DkGg ug]{ u/L Ps lgdf{0f Joj;foL;Fu vl/b ;Demf}tf eO{ ?=$*
nfv k]ZsL lbPsf] b]lvG5 . ;f]xL :yfgdf lhNnf k|fljlws sfof{no wg'iffn] ;d]t ?=@
s/f]8 $( nfvdf k'n lgdf{0f ug{ Ps lgdf{0f Joj;foL;Fu ;Demf}tf u/L lgdf{0f sfo{
eO/x]sf] :ynut lg/LIf0fsf] qmddf b]lvof] . ;8s v08sf] Ps} :yfgdf b'O{ ;/sf/L
lgsfoaf6 cfk;df ;dGjo gu/L vl/b ;Demf}tf u/]sf] b]lvG5 .
142. ljkGg gful/s pkrf/ — :jf:Yo dGqfnocGtu{t ljkGg gful/s cf}iflw pkrf/ sf]if
lgb]{lzsf, @)&! adf]lhd ljkGg gful/snfO{ ljleGg * k|sf/sf s8f /f]u klxrfg u/L
To:tf /f]usf] pkrf/sf] nflu cfly{s ;xfotf k|bfg ug{ d'6'/f]u, d[uf}nf/f]u, SofG;/,
kfls{G;G;, cNhfOd;{, :kfO{gn OGh'/L, x]8 OGh'/L / l;Sn]; Plgldof h:tf /f]usf]
pkrf/sf nflu @)&@.&# df d'n'se/sf #( c:ktfn tf]lsPsf]df #) c:ktfnjf6 ##
gful/sx?nfO{ :jf:Yo ;]jf k|bfg u/L o; jif{ ?=(( s/f]8 (# nfv e'QmfgL ePsf] 5 .
lgb]{lzsfadf]lhd clen]v g/fv]sf] sf/0f sfo{qmdaf6 nfeflGjtsf] oyfy{ cj:yf tyf
k|efjsfl/tf kIfsf] d"NofÍg ug{ ;Sg] cfwf/ ePg .
143. :jf:Yo aLdf — cfd gful/snfO{ :jf:Yo ;]jf ;'lglZrt ug]{ p2]Zosf ;fy g]kfn
;/sf/af6 @)&!.(.@! df :jLs[t ;fdflhs :jf:Yo ;'/Iff ljsf; ;ldlt -u7g_ cfb]z
adf]lhd o; ;ldltsf] :yfkgf ePsf] xf] . r/0fa4 ?kdf ;a} lhNnfdf :jf:Yo aLdf nfu"
ug]{ u/L @)&@.&# df sfo{qmd klxnf] r/0fdf Onfd, s}nfnL / afUn'ª lhNnfaf6 z'? u/]sf]
5 . of] jif{ ?=$ s/f]8 *$ nfv ah]6 Joj:Yff ePsf]df sfo{qmd ;~rfng x'g g;sL
ef}lts k|ult z"Go /x]sf] 5 . nIocg';f/ k|ult xfl;n x'g'kb{5 .
lg0f{o sfof{Gjog
144. ;fj{hlgs n]vf ;ldlt Y ljut jif+sf] dxfn]vfk/LIfssf] jflif{s k|ltj]bgdf ;dfj]z ePsf
Joxf]/f pk/ ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] lbPsf] lgb]{zg ;DalGwt dGqfnon] sfo{Gjog
ug'{kb{5 . To:tf lgb]{zgx? sfof{Gjog x'g ;s]sf Pj+ cg'kfngf gePsf cy{ dGqfno;Fu
;DalGwt s]xL pbfx/0f lgDgfg';f/ 5g\M
jflif{s
;fj{hlgs n]vf;ldltsf] sf/jfxLsf]
k|ltj]bgsf] k|ltj]bgsf] ;+lIfKt Joxf]/f lg0f{o ldlt
lg0f{o cj:yf
bkmf
jflif{s k|ltj]bg – @)^( -%) cf}+ k|ltj]bg_
#%=# dlb/fsf] sf/f]af/ ug]{ s/bftfn] csf]{ s/bftfnfO{ 5fglag u/L # dlxgf 2073/2/25 6'+uf] gnfu]sf]
?= ( s/f]8 $ nfv eGbf a9Lsf] laqmL b]vfPsf]df leq 6'Ëf] nufpg]
s/ ljj/0f ga'emfPsf]df 5fglag u/L nfUg]
d"\=c=s/ / cfos/ c;'n ug'{kg]{
$)=! dlb/fhGo sf/f]af/ ug]{ ! s/bftfn] !@ s/bftfnfO{ # dlxgf leq 5fglag u/L 2073/2/25 6'+uf] gnfu]sf]
? @@ nfvb]lv ?=%% nfv;Dd laqmL b]vfPsf]df ;Dk/LIf0fsf] 6'+uf] nufpg]
8]–! ljj/0f k]; u/]sf]df ;f]sf] d"No clej[l4 s/
?= @& nfv c;'n ug'{kg]{
jflif{s k|ltj]bg – @)&)-%! cf}+ k|ltj]bg_
@( /fh:j ;Íng nfut ut jif{sf] t'ngfdf j[l4 k|0ffnLdf ;'wf/ ug]{ 2073/2/24 6'+uf] gnfu]sf]
ePsf]
##=% Sofl;gf] /f]oN6L aSof}tf afkt ?= %! s/f]8 #^ ;+:s[lt ko{6g tyf 2073/2/24 6'+uf] gnfu]sf]
nfv c;'n ug'{kg]{ gful/s p8\og dGqfnon] 2073/2/25
aSof}tf /f]oN6L ^ dlxgf
leq c;'npk/ ug]{
$$ ;Da4 kIfdf ?= * s/f]8 *# nfvsf] z]o/ # dlxgfleq ;DkGg ug]{ 2073/2/24 6'+uf] gnfu]sf]
x:tfGt/0fdf nfes/ 5fglag u/L c;'n ug'{kg]{
$&=$ vfBfGgsf] sf/f]af/ ug]{ Ps s/bftfn] ? # s/f]8 5fglag u/L # dlxgfleq 2073/2/24 6'+uf] gnfu]sf]
$^ nfv 36L laqmL b]vfPsf] ;DaGwdf vl/b 6'+uf] nufpg]
nfutdf cdfGo u/L nfUg] s/ @) k|ltztn] ?=^(
nfv c;'n ug'{kg]{
jflif{s k|ltj]bg – @)&! -%@ cf}+ k|ltj]bg_
$%=! / $ jif{sf] l;dfleq sf/afxL u/L a]?h" tyf # jif{leq ;Sg] u/L 2073/2/21 6'+uf] gnfu]sf]
$%=@ kmfOnsf] lsgf/f gnufPsf] Pj+ $ jif{leq ;+zf]lwt sfo{of]hgf agfpg]
s/ lgwf{/0fsf] cj:yfdf k"0f{tf x'g g;s]sf]
jflif{s k|ltj]bg – @)^(-%) cf}+ k|ltj]bg_
74.2 ;f]nf/ ln8nfO6df lbg gldNg] 5'6 lbO{ ?=(( nfv # dlxgfleq ;+Dk/LIf0f 2073/2/20 6'+uf] gnfu]sf]
36L /fh:jc;'n u/]sf] u/fpg]
70.4 df]afOn Aof6«L /]l8of] ¥ofs r]s/fO6/ nufotdf # dlxgfleq ;+Dk/LIf0f 2073/2/20 a]?h" ?=@& nfv
km/s b/aGbL nufO{ hfFrkf; u/]sf]n] 5'6 /fh:j u/fpg] dfq km5of}{6
?= $* nfv c;'n x'g'kg]{ ePsf]
jflif{s k|ltj]bg – @)&!-%@ cf}+ k|ltj]bg_
85.2 Po/ 6«flkms sG6«f]n;Fu ;DalGwt ;fdu|Ldf ?=%% # dlxgfleq ;+Dk/LIf0f 2073/2/19 6'+uf] gnfu]sf]
nfv z'Ns 5'6 ePsf] c;'n ug'{kg]{ u/fpg]
83.2 6]lnsd ;DaGwL h8fg ;fdu|Ldf b/aGbL km/s c;'nL u/L c;f/ 2073/2/19 a]?h" ?=$#
kf/L 36L /fh:j ?= ^$ nfv c;'n ug'{kg]{ d;fGtleq ;+=k= u/fpg] nfvsf] km5of}{6
ePsf]
cg'udg
150. ;DaGwg k|lqmof – k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\ P]g, @)$% tyf lgodfjnL,
@)%! cg';f/ k|fljlws lzIffno ;~rfng ug{ c:yfoL :jLs[lt lbg], :yfoL :jLs[lt lbg], /
:jLs[lt /2 ug{ ;Sg] Joj:yf 5 . ;DaGwgsf] nflu kl/ifb\n] cfXjfg ug]{ / ;f]cg';f/ k|fKt
k|:tfjsf] cWoog d"NofÍg u/L kl/ifb\af6 ;+:yfnfO{ ;DaGwg lbg] glbg] lg0f{o x'g] Joj:yf
5 . k|fKt ljj/0fcg';f/ tflndsf nflu ljleGg ljifosf ! xhf/ !)& ;+:yf btf{ ePsf]
dWo] @)&#.&$ df $%& ;+:yfsf] dfq gjLs/0f ePsf] 5 . ;DaGwg :jLs[ltdf l9nfO x'g]
u/]sf] / ;DaGwg :jLs[lt k|fKt u/]kl5 kfngf ug'{kg]{ cfrf/;+lxtf, sfo{ljlw, dfu{bz{g cflb
kl/ifb\n] :jLs[t u/L sfof{Gjog u/]sf] 5}g . ;DaGwgcg';f/ sfo{ ;~rfng eP gePsf]
cg'udg d"NofÍg ug{ sfo{ljlw, ;"rs, dfu{bz{g tof/ u/]sf] 5}g .
kl/ifb\sf] lgodfjnL, @)%! sf] lgod !( df c:yfoL :jLs[lt k|fKt ;+:yfnfO{ @
jif{leq :yfoL :jLs[lt lbg ;Sg]df xfn s'g}klg ;+:yfnfO{ :yfoL ;DaGwg glbO{ c:yfoL
;DaGwgsf] gjLs/0f ub}{ cfPsf] 5 . ;DaGwgsf] nflu cfXjfg ePsf k|:tfj pk/ 5fglag
u/L ;DaGwg lbg] sfo{ ;dodf 6'+uf] nufpg], kl/ifb\n] ;DaGwg k|fKt lgsfox?sf] clen]v
Jojl:yt u/L btf{, gjLs/0f, ;~rfng cj:yf, yk sfo{qmdsf] :jLs[lt cflb v'Ng] u/L
clen]v cBfjlws ug]{ / kfngf ug'{kg]{ cfrf/;+lxtf, sfo{ljlw, dfu{bz{g tof/ u/L nfu"
ug{'kg]{ b]lvG5 .
cfGtl/s Joj:yfkg
158. lgjf{rg vr{ – :yfgLo txsf] @)&$.!.#!df x'g] lgjf{rgsf] nflu lgjf{rg cfof]unfO{ ?=!)
ca{ @( s/f]8 lgsf;f ePsf] 5 . o;sf] cltl/Qm ;'/Iff nufot cGo ;/sf/L lgsfox?n]
5'§f5'§} vr{ ug]{ u/]sf 5g\ . oL lgsfox?n] cf–cfˆgf] lsl;dn] dfkb08 / gD;{ agfO{ vr{
ug]{ gu/]sf]n] vr{df Ps?ktf sfod x'g ;s]sf] 5}g . ljutsf lgjf{rgx'Fbf ljleGg
kbflwsf/Lx?nfO{ sfg'gn] Joj:yf gu/]sf ljleGg lsl;dsf ;'ljwf e'QmfgL lbOPsf] lyof] .
lgjf{rg;_u ;DalGwt vl/b k|lqmofsf] sfo+ljlw agfO+ nfu" ug'+kg]+ / ljleGg k|sf/sf eQf,
vfhf, vfgf, s/f/ Pj_ sfhdf sfo+/t sd+rf/L / ;'/IffsdL+;_u ;DalGwt vr+df ;fwg
;|f]tsf] cefj tyf bf]xf]/f]kgf x'g glbg Pj+ vr{df Ps?ktf sfod ug{ PsLs[t dfkb08
98 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
tyf gD;{ agfO{ lgjf{rg vr{ Jojl:yt ug{ dxfn]vfk/LIfssf] k|ltj]bg, @)&! df pNn]v
ul/Psf] lyof] . ctM o:tf vr{ ;DaGwdf cfjZos dfkb08 agfO{ ;Da4 lgsfox?åf/f vr{
Jojl:yt ug'{ h?/L b]lvPsf] 5 .
;fy} o; cufl8sf lgjf{rgdf k|of]u ul/Psf ;jf/L;fwg Pj+ pks/0f nufot
k|of]udf Nofpg ldNg] cGo lgjf{rg ;fdu|L :yfgLo txsf] lgjf{rgdf pkof]udf NofOg'kb{5 .
159. 6«flkms Joj:yfkg – lbg k|ltlbg a9\b} uPsf] zx/Ls/0f, ;jf/L rfk, ;Lldt tyf ;fF3'/f
;8s Pj+ ;8s cg'zf;gsf] pNn+3g h:tf k|j[lQnfO{ lgoGq0f / Jojl:yt ug{ 6«flkms
Joj:yfkg ;xh, ;/n / k|efjsf/L x'g'k5{ . ljz]ifu/L sf7df8f}+ pkTosfsf] yfkfynL, jNv',
sn+sL, sf]6]Zj/, uf}zfnf, rfjlxn, dxf/fhu~h / jfnfh' rf]ssf] 6«flkms ;d:of hl6n
aGb} uPsf] 5 . k|fKt ljj/0fcg';f/ tL rf]sdf laxfg ( b]lv !! ah] / a]n'sf $ b]lv ^
ah];Dd !% ldg]6b]lv ! 306f #) ldg]6;Dd ;jf/L /f]lsg' k/]sf] 5 . o;af6 Psflt/
;j{;fwf/0fn] b}lgs ?kdf ;d:of ef]Ug' kl//x]sf] 5 eg] csf{]lt/ w'Fjf, w'nf] / Wjlg k|b"if0fn]
jftfj/0fdf uDeL/ c;/ k/]sf] 5 . pkTosfdf 6«flkms Joj:yfkg ug{ @)^# ;fnb]lv @#
OsfO{df ! xhf/ *% b/aGbL;lxt dxfgu/Lo 6«flkms k|x/L /x]sf]df ;jf/L ;fwgsf] rfksf]
sf/0f c:yfoL ?kdf !% OsfO{ :yfkgf u/L #* OsfO{df sfhdf /x]sf !!% ;d]t ! xhf/
@)) hgzlQm /x]sf] 5 .
pkTosfsf] ;8ssf] nDafO{ ! xhf/ %(% lsnf]dL6/ / afUdtL c~rndf btf{
;jf/L;fwg ( nfv @# xhf/ /x]sf] cfwf/df Ps 6«flkms k|x/Lsf] sfo{ If]qdf *%)
;jf/L;fwg / !=$^ lsnf]dL6/;Ddsf] ;jf/L Joj:yfkg ug'{kg{] b]lvG5 . ;jf/L ;fwgsf]
rfkcg';f/ pQm hgzlQm Go"g /x]sf] cj:yf 5 . o;}u/L :jrflnt 6«flkms Joj:yfkg
k|efjsf/L x'g g;Sbf k|To]s rf]sdf kof{Kt 6«flkms k|x/L v6fpg'kb{5 . ;fy} :jrflnt
ljB'tLo pks/0f k|of]u tyf Joj:yfkgdf ;d]t hf]8 lbg' h?/L b]lvPsf] 5 .
hg;+Vof, ;jf/Lrfk, cJojl:yt 6«flkms nfO6, ;jf/L lzIffsf] sdL, ;8ssf]
b'/fj:yf, hgzlQmsf] Go"gtf, k|efjsf/L cg'udgsf] sdL cflb sf/0fn] 6«flkms Joj:yfkg
hl6n x'Fb} uPsf] 5 . kof{Kt hgzlQm, k'/fgf ;jf/L ;fwgsf] lj:yfkg, 7"nf ;fj{hlgs
;jf/L cfjfudgsf] Joj:yf, Jojl:yt 6«flkms nfO6 / ;L=;L=6L=eL=, lgdf{0f dGqfno /
6«flkms k|x/Lsf] ;dGjo Pj+ k|efjsf/L cg'udgsf] Joj:yf u/L 6«flkms hfdnfO{ Jojl:yt
ug{ clt cfjZos b]lvPsf] 5 .
160. lzIfs b/aGbL – lqe'jg ljZjljBfnocGtu{t #* s]Gb|Lo ljefudWo] !# ljefusf]
tYofÍcg';f/ s'n ljBfyL{ ;+Vof ! xhf/ $#& /x]sf]df k|fWofkssf] ;+Vof !&^ hgf /x]sf] 5
eg] lzIfsx?nfO{ jflif{s tna eQfdf ?=* s/f]8 $$ nfv vr{ ePsf] 5 . lzIfs ljBfyL{
cg'kft !M* /x]sf] 5 eg] k|ltljBfyL{ nfut ?=%( xhf/ kg{ uPsf] 5 . ljZjljBfnodf
ljBfyL{ ;+Vof k|To]s jif{ 36\b} uPsf] 5 . Oltxf;, e"uf]n, ;+:s[lt, efiff h:tf ljifodf
ljBfyL{sf] ;+Vof sd x'Fb} uO/x]sf], k|df0fkq tx x6fOPkl5 ToxfF cWofkg ug]{ lzIfsx? cGo
lgsfodf ;dfof]hg ug{ g;s]sf], ljifout lzIfsx? k|To]s jif{ lgo'lQm ul/Ptfklg ;f]xL
cg'kftdf ljBfyL{ egf{ x'g] gu/]sf] h:tf sf/0fn] lzIfs ljBfyL{ cg'kft 36\b} uPsf]n]
b/aGbL ldnfg ul/g'kb{5 .
161. 3f6fdf ;~rfng — lzIf0f c:ktfnsf] lgoldt sfo{qmdtkm{ cfDbfgL / lgsf;f ;d]t ?=!
ca{ $$ s/f]8 $^ nfv ePsf]df ?=! ca{ $* s/f]8 $) nfv vr{ u/L ?=# s/f]8 ($
99 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
nfv / kmfd]{;Ltkm{ ?=&@ nfv Go"g ePsf] ;d]t ?=$ s/f]8 ^^ nfv Go"g b]vfOPsf] 5 .
ah]6sf] ;LdfnfO{ Wofg glbPsf], vl/b of]hgfa]u/ bfloTj l;h{gf x'g] u/L vr{ u/]sf] /
?=#) s/f]8 %$ nfv ah]6 g3fO{ vr{ u/]sf]n] c:ktfn gf]S;fgLdf ;~rfng ePsf] b]lvof] .
162. tnaL k|ltj]bg – lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] bkmf & adf]lhd dGqfno, ;lrjfno, cfof]u
/ ljefu tyf pkTosfleq /x]sf sfof{nodf sfo{/t lghfdtL sd{rf/Lsf] xsdf lghfdtL
lstfavfgf / lhNnfl:yt sfof{nosf lghfdtL sd{rf/Lsf] xsdf ;DalGwt sf]if tyf n]vf
lgoGqs sfof{noaf6 tnaL k|ltj]bg kfl/t gu/fO{ tna v'jfpg gx'g] Joj:yf 5 . of] jif{
!$ dGqfno cGtu{tsf $% lgsfon] tnaL k|ltj]bg kfl/t gu/fO{ ?=! ca{ & s/f]8 **
nfv tna vr{ n]v]sf 5g\ . tnaL k|ltj]bg kfl/t u/fO{ vr{ n]Vg'kb{5 .
ljQLo ;'zf;gsf] nflu cfGtl/s lgoGq0fsf] e"ldsf dxTjk"0f{ x'G5 . k|efjsf/L
cfGtl/s lgoGq0fsf nflu k|To]s lgsfo k|d'vn] cfk"m / cGtu{tsf lgsfoaf6 ;Dkfbg
ul/g] sfo{ ldtJooL, bIf / k|efjsf/L 9uaf6 ;Dkfbg ug{ cf–cfkgf] sfdsf] k|s[ltcg';f/
cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL tof/ u/L nfu" ug'{kg]{ Joj:yf 5 . cfGtl/s lgoGq0f k|0ffnL
sdhf]/ ePsf]n] clgoldt vr{df j[l4 ePsf] 5 . cfly{s sf/f]af/ tyf ef}lts ;Dkltsf]
cg'udg Pj+ lg/LIf0f ug]{, n]vf cBfjlws /fVg], k|ltj]bg ug]{, lgoGq0f jftfj/0f :yflkt
ug]{ / ;"rgf k|jfx Jojl:yt ug]{ sfo{ x'g g;s]sf]n] o;df ;'wf/ ug'{kb{5 .
sf]if Joj:yfkg
167. sf]if ;~rfng – ;/sf/L sfof{notk{m !( dGqfno÷lgsfocGtu{t ;~rfngdf /x]sf
sf]ifx?df ut jif{sf] lhDd]jf/L ?=^$ ca{ (& s/f]8 *^ nfv / of] jif{sf] cfDbfgL ?=@ va{
& ca{ !! s/f]8 &^ nfv ;d]t ?=@ va{ &@ ca{ ( s/f]8 ^@ nfvdWo] ?=! va{ ^! ca{ #^
s/f]8 (^ nfv vr{ eO{ ?=! va{ !) ca{ &@ s/f]8 ^^ nfv afFsL /x]sf] 5 -cg';"rL !!_ .
o:tf sf]ifx?df k|wfgdGqL b}jL k|sf]k p4f/ sf]if, k'glg{df{0f sf]if, g]kfnL ;]gf sNof0fsf/L
sf]if, g]kfn k|x/L sNof0fsf/L sf]if, ;z:q k|x/L an sNof0fsf/L sf]if, kqsf/ sNof0f sf]if,
jftfj/0f ;+/If0f sf]if, jg ljsf; tyf 3f6u2L sf]if, 5fq lzIff sf]if, lhNnf lzIff sf]if,
zflGt sf]if nufot 5g\ . sltko lgsfon] ut jif{ b]vfPsf] df}Hbft km/s kf/L lhDd]jf/L
;f/]sf]n] ut jif{sf] lhDd]jf/L /sddf ?=*# s/f]8 (! nfv km/s k/]sf] 5 . o;;DaGwL
cGo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M
167.1 >d tyf /f]huf/ dGqfnfodf af]g; P]g, @)#) adf]lhd sf]ifdf @)&# cfiff9;Dd
k|lti7fgx?af6 k|fKt af]g;afktsf] ?=!) ca{ ^ s/f]8 $& nfv df}Hbft /x]sf] b]lvG5 . sf]ifn]
k|To]s k|lti7fgaf6 k|fKt x'g'kg]{, k|fKt ePsf] / k|fKt x'g afFsL /sd v'nfO{ n]vf /fVg'kg]{df
/ /sd k|fKt eP gePsf] ;DaGwdf cg'udg ug{'kg]{df of] jif{ klg a}Í ljj/0fsf cfwf/df
bflvnf ePsf] /sdnfO{ cfDbfgL b]vfPsf] 5 . df}Hbft /sd sfo{ljlw agfO{ >ldsx?sf]
lxtdf vr{ ug{'kb{5 .
167.2 ah]6 jStJo @)^^.^& n] Joj:yf u/]cg';f/ ;/sf/L lgsfox?, af]8{ ;ldlt, s]Gb|,
;fj{hlgs ;+:yfg tyf lghL If]qsf k|lti7fgdf sfo{/t JolQmx?af6 Ps k|ltztsf b/n]
;fdflhs ;'/Iff s/ c;'n u/L a]/f]huf/ aLdf of]hgf, /f]huf/Ldf 3fOt] jf b'3{6gf aLdf
101 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
of]hgf, k|;"lt of]hgf, cfl>t aLdf of]hgf nufot ( lsl;dsf ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmddf
vr{ ug{ Joj:yf u/]sf]df ;f];DaGwL P]g th'{df gx+'Fbf o; jif{sf] ?=# ca{ @^ s/f]8 &^
nfv ;d]t xfn;Dd ;fdflhs ;'/Iff sf]ifcGtu{t c;'n ePsf] ?=!! ca{ #% s/f]8 %* nfv
sf]ifsf] p2]Zocg';f/ tf]lsPsf] sfo{df vr{ x'g g;s]sf] cj:yf 5 .
sf]ifdf /x]sf] 7"nf] dfqfsf] /sd cfjZos Joj:yfkg ul/g' h?/L x'G5 .
168. ;l~rt sf]if bflvnf Y cfly+s sfo+ljlw lgodfjnL, @)^$ lgod ## cg';f/ cfly+s
jif+leq vr+ geO+ afFsL /xg cfPsf] /sd lkmtf{ bflvnf ug'{kg]{ Joj:yf /x]sf]df ;f] cg'?k
bflvnf gePsf Joxf]/f lgDg 5g\M
168.1 b"/;~rf/ P]g, @)%# sf] bkmf $%-#_ df g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0fnfO{ k|fKt /sdn] sfo{
;~rfng ug{ gk'u ePdf g]kfn ;/sf/;Fu dfu ug{ ;Sg] / ;/sf/n] pknAw u/fPsf] /sd
a9L ePdf lkmtf{ ug'{kg]{ pNn]v 5 . g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0fsf] ;l~rlt ?=!( ca{ ^^
s/f]8 ;l~rt sf]if bflvnf ug'{kg]{ Joxf]/f utjif{sf] k|ltj]bgdf cf+}NofPsf]df of] jif{ pQm
;l~rltdWo] ?=^ ca{ %) s/f]8 dfq ;l~rt sf]if bflvnf u/]sf] 5 . of] jif{sf] ;l~rlt
?=@( ca{ @& s/f]8dWo] u|fdL0f b"/;~rf/ sf]ifsf] ?=!@ ca{ ^^ s/f]8afx]s afFsL ?=!^ ca{
^! s/f]8 ;l~rt sf]if bflvnf ug'{kb{5 .
168.2 aLdf ;ldltsf] ljut # jif{sf] cfo tyf Joosf] cj:yf ljZn]if0f ubf{ cfojf6 vr{ s6fO{
@)&).&! df ?=33 s/f]8 80 nfv, 2071/72 df ?.32 s/f]8 9 nfv / 2072/73 df ?=50
s/f]8 90 nfv art /x]sf] b]lvof] . ;ldltdf k|To]s jif{ art /sd a9\b} uO{ ?=2 ca{ 53
s/f]8 23 nfv k'u]sf] 5 . afFsL /sd oyfzL3| ;l~rt sf]if bflvnf x'g'kg]{ b]lvG5 . o;
;DaGwdf cy{ dGqfnosf] ;d]t Wofgfsif{0f x'g cfjZos b]lvG5 .
168.3 ljBfno Pj_ SofDk;df cWoog/t 5fqfx?nfO+ 5fqj=lQ pknaw u/fpg dlGqkl/ifb\\sf]
@)^@.#.@( sf] lg0f+ofg';f/ :yfkgf ePsf] 5fqf lzIff sf]ifdf lzIff dGqfnon] of] jif+ hDdf
u/]sf] ?-@ s/f]8 ;d]t ?-$# s/f]8 (@ nfv df}Hbft /x]sf] 5 . sf]if :yfkgf eP tfklg
xfn;Dd pkof]udf cfPsf] 5}g . ;fj+hlgs n]vf ;ldltn] sfo+ljlw agfO+ tTsfn pkof]u
ug]+ egL @)&@.!).@$ df lgb]+zg lbPsf]df xfn;Dd pkof]u gu/]sf]n] pQm /sd ;l~rt
sf]if bflvnf x'g'kb+5 .
168.4 s[lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8n] k|fKt cg'bfg ?=# ca{ ^^ s/f]8 () nfv vr{ ePsf] ljQLo
ljj/0fdf v'nf;f u/]sf]df afFsL ?=!( s/f]8 &) nfv ;/sf/nfO{ lkmtf{ u/L ;l~rt sf]if
bflvnf ePsf] 5}g .
168.5 :yfgLo lgsfo ;|f]t kl/rfng tyf Joj:yfkg sfo{ljlw, @)^( sf] bkmf $& df ufpF ljsf;
;ldltdf lgsf;f ePsf] cg'bfgdWo] cfly{s jif{sf] cGTodf art /sd sf]if tyf n]vf
lgoGqs sfof{nodf lkmtf{ ug'{kg]{ Joj:yf 5 . cfly{s jif{ @)&!.&@ sf] ufpF ljsf;
;ldltsf] clGtd n]vfk/LIf0f k|ltj]bg k|fKt ePsf l;/xf, nlntk'/, ;nf{xL nufot @)
lhNnf ljsf; ;ldltcGtu{tsf $$# ufpF ljsf; ;ldltsf] ljQLo ljj/0f k/LIf0f ubf{ sf]if
lkmtf{ ug'{kg]{ ufpF ljsf; ;ldlt cg'bfg ;d]t ?=!* s/f]8 &$ nfv df}Hbft /fv]sf]
ljkb Joj:yfkg
170. /fxt ;Íng tyf ljt/0f – @)&@ sf] e"sDk kZrft\ s]Gb|Lo b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt /
cGtu{tsf lhNnf tyf :yfgLo b}jL k|sf]k ;ldltaf6 ePsf /fxt ;Íng tyf ljt/0f
;DaGwL sfo{df ldtJolotf / k|efjsfl/tf kIfsf] d"NofÍg ubf{ b]lvPsf k|d'v Joxf]/fx?
b]xfocg';f/ 5g\M
170.1 zx/L ljsf; dGqfnon] $ nfv ## xhf/ yfg lqkfn ?=%( s/f]8 #$ nfvdf vl/b u/]sf]
5 . ;f]dWo] k|yd r/0fdf ?=% s/f]8 (! nfv d"Nosf] sl/a @* xhf/ lqkfn ;Lw} vl/b
u/]sf] 5 . # r/0fdf vl/b ul/Psf pQm lqkfnsf] d"No k|lt ju{lkm6 ?=$.$& b]lv ?=!$.–
/x]sf] 5 . ;f]dWo] cfk"lt{stf{af6 ;dfg u'0f:t/sf] @ nfv yfg lqkfn vl/b u/]sf] dWo] Ps
cfk"lt{stf{af6 $( xhf/ %*! yfg k|lt ju{lkm6 ?=).!@ a9L / csf]{ Ps cfk"lt{stf{af6 ^!
104 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
xhf/ !#$ yfg k|lt ju{lkm6 ?=).#* a9L b/n] vl/b u/]sf] 5 . a9L b/df vl/b u/]sf]
sf/0f ?=&$ nfv %) xhf/ a9L Jooef/ k/]sf] 5 . s'n vl/b kl/df0fdWo] ?=( s/f]8 $@
nfvsf] &# xhf/ !@! yfg lqkfn ljt/0f gu/L df}Hbft /x]sf] 5 . ;dfg u'0f:t/sf] ;fdfg
km/s km/s b/df vl/b u/]sf] sf/0f yk Jooef/ k/]sf] b]lvof] . ldtJooL 9Ëaf6 vl/b u/L
;dod} ljt/0f ug'{kb{5 .
170.2 ldq/fi6« tyf ;+3;+:yfx?af6 kLl8tsf] dfu / cfjZos gePsf /fxt ;fdu|L ;d]t k|fKt
ePsf 5g\ . lqe'jg cGt/f{li6«o ljdfg:yndf /x]sf] s]Gb|Lo uf]bfddf Dofb gf3]sf] tyf
u'0f:t/xLg !(@ aS; df;', (%) kfs]6 kL7f], !# sf6'{g vfB ;fdu|L, !)) sf6'{g kfgL /
$!! sf6'{g k|of]u ePsf] sk8f gi6 u/]sf] 5 . lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ ;ldlt sfe|]n] klg
@##! sf6'{g kL7f], @)& sf6'{g kfp8/ b"w Dofb gf3]sf] sf/0f gi6 u/]sf] 5 eg]
l;Gw'kfNrf]sn] $%) s]=hL= rfdn, ## sf6'{g /f]6L, ^$ sf6'{g rfprfp nufotsf /fxt
;fdu|Lx? oyf;dod} k|of]udf gNofO{ gi6 u/]sf] 5 .
l;Gw'kfNrf]ssf] Ov'{df k7fPsf] sk8fx? 7"nf] ;fOh ePsf] sf/0f kLl8tn] a'e\mg
gdfg]kl5 ;f]sf] clen]v ;d]t g/fvL Ps ljBfnosf] sIff sf]7fdf df}Hbft /fv]sf] 5 .
;f]xL lhNnfsf] ;f+ufrf]s, uf]/vfsf] ufFv', 5f]k|fs nufotsf ufpF ljsf; ;ldltdf ljt/0f
u/]sf] rfdn vfgof]Uo gePsf] kLl8tsf] egfO /x]sf] 5 . ;dod} /fxt ;fdu|Lsf] ;"rL
gk7fPsf] sf/0f cgfjZos / u'0f:t/xLg /fxt ;fdu|L k|fKt ePsf] / k|fKt ;fdu|Lsf] hfFr
ug]{ ;+oGqsf] cefjdf ;a} ;fdu|L :jLsf/ u/]sf] sf/0f w]/} ;fdfgx? gi6 ug'{ k/]sf] Pj+
ljtl/t /fxt klg pkof]uxLg b]lvPsf] 5 . u'0f:t/xLg tyf cgfjZos /fxt ;fdu|L
c:jLsf/ ug'{kb{5 .
170.3 lqe'jg cGt/f{li6«o ljdfg:yndf /x]sf] s]Gb|Lo e08f/df k|fKt ePsf] /fxt ;fdu|LdWo] !$*
sf6'{g cf}iflw, !)^ af]/f sk8f, !%* lqkfn nufotsf ;fdfgx? clen]v g/fvL cJojl:yt
?kdf v'nf :yfgdf /flvPsf] x'Fbf k|of]udf Nofpg g;lsg] l:ylt b]lvof] . % xhf/ s]=hL=
rfdn, @ xhf/ s]=hL= bfn / # xhf/ s]=hL= lrgL k"0f{?kdf Iflt ePsf] b]lvof] . lhNnf b}jL
k|sf]k p4f/ ;ldlt uf]/vfn] Ps ;+:yfnfO{ @^ h]g]/]6/, ^%) d]6«];, t]n rfdn ^%) af]/f,
lrgL $%) kfs]6 / kfp8/ b"w @@% kfs]6 Pj+ Ps /fhg}lts kf6L{nfO{ lqkfn, Dof6«];
k|To]s cfO6d @%$ yfg pknAw u/fPsf] 5 . ;DalGwt ;+:yf tyf kf6L{n] a'emfPsf] /fxt
;fdu|Lsf] ljj/0f ;ldltn] lnPsf] 5}g . ;ldltn] lgb]{lzsf adf]lhdsf] ljj/0f v'nfO{ kof{Kt
dfqfdf /fxt ;fdu|Lsf] e08f/ Joj:yfkg ug'{kb{5 .
170.4 uf]/vf, l;Gw'kfNrf]s / sfe|]knfGrf]s lhNnfdf /fli6«o hgu0fgf, @)^* cg';f/ s'n 3/w'/L
;+Vof @ nfv !$ xhf/ 5 . u[x dGqfnosf] k|f/lDes k|ltj]bgcg';f/ lghL cfjf; k"0f{ /
cf+lzs Ifltsf] ;+Vof ! nfv (* xhf/ b]vfPsf]df clGtd k|ltj]bgdf $@ k|ltztn] j[l4 eO{
@ nfv *@ xhf/ k'u]sf] 5 . tL lhNnfdf @ nfv ## xhf/nfO{ c:yfoL cfjf;sf] /sd @
nfv #% xhf/nfO{ Gofgf] sk8fsf] /sd ljt/0f u/]sf] b]lvof] . Pp6} dGqfno tyf cGo
lgsfoaLr Ifltsf] d"NofÍgdf km/s b]lvPsf]n] oyfy{ Ifltsf] ;+Vof olsg ePg . Ifltsf]
d"NofÍgdf Ps?ktf gx'Fbf /fxt ljt/0fdf ;d]t k|lts"n c;/ kg]{ ePsf]n] oyfy{ /
Ps?ktf x'g] u/L Ifltsf] d"NofÍg ug'{kb{5 .
170.5 u[x dGqfnosf] kl5Nnf] k|ltj]bgcg';f/ c:yfoL cfjf;sf] nflu ^ nfv (& xhf/
kl/jf/nfO{ ?=!% xhf/sf] b/n] ?=!( ca{ $% s/f]8 / Gofgf] sk8fsf] nflu ^ nfv %$
105 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
kl/jf/nfO{ ?=!) xhf/sf b/n] ?=^ ca{ %$ s/f]8 ljt/0f u/]sf] 5 . Gofgf] sk8f ljt/0f
;+VofeGbf c:yfoL cfjf;sf] nflu gub k|fKt ug]{sf] ;+Vof %! xhf/ %*^ a9L /x]sf] 5 .
Ps ;+:yfn] sfe|]sf] dxfb]jj]zLdf !#( c:yfoL cfjf; agfPsf], csf]{ Ps ;+:yfn]
l;Gw'kfNrf]ssf] ;fFufrf]ssf @ xhf/ &(# 3/w'/LnfO{ @ a08nsf b/n] h:tfkftf ljt/0f
u/]sf] 5 . t/ tL ;a} e"sDkkLl8tnfO{ ;DalGwt lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ ;ldltn] ?=!%
xhf/ klg ljt/0f u/]sf] b]lvof] . kgf}tL gu/kflnsfn] &)) a08n h:tfkftf ljt/0f u/]sf
;a} kLl8tx?nfO{ c:yfoL cfjf;sf] /sd klg ljt/0f ePsf] 5 . uf]/vf lhNnfdf eg]
;+3;+:yfn] h:tfkftf ljt/0f u/]sf ^ xhf/ (!% 3/w'/LnfO{ lhNnf b}jL k|sf]k p4f/
;ldltn] ?=!% xhf/sf b/n] ?=% s/f]8 (! nfv ljt/0f u/]sf] 5}g . ;dGjosf] cefj /
lgb]{lzsfsf] kfngf gePsf] sf/0f /fxt ljt/0f k|efjsf/L x'g ;s]sf] b]lvPg . /fxt ljt/0f
ubf{ ;dGjo u/L Psåf/ k|0ffnLnfO{ k"0f{?kdf sfof{Gjog ul/g'kb{5 .
170.6 a+unfb]z ;/sf/af6 /fxt:j?k k|fKt !) xhf/ d]l6«s6g rfdndWo] #)=& d]l6«s6g ljt/0f
eO{ xfn g]kfn vfB ;+:yfgsf] yfkfynL uf]bfddf !@=^ d]l6«s6g / afFsL pkTosf aflx/sf
cGo uf]bfddf df}Hbft /x]sf] 5 . afFsL rfdn g]kfn ;/sf/nfO{ cfjZos kbf{ zf]wegf{ lbg]
u/L ;~rfns ;ldltsf] lg0f{on] laqmL d"No tf]sL laqmL eO/x]sf] b]lvof] . cfsl:ds
cj:yfdf cfjZos kg]{ vfBfGg rlqmo ?kdf kl/rfng ul/g'kb{5 .
171. k'g:yf{kgf tyf k'glgdf{0f sfo{qmd – /fli6«o k'glg{df{0f k|flws/0f cGtu{t\ e"sDk clt
k|efljt lhNnfsf] k'gM:yfkgf tyf k'glgdf{0f sfo{qmd sfof{Gjog l:yltsf] sfo{d"ns
n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf k|d'v Joxf]/f b]xofadf]lhd /x]sf 5g\M
171.1 e"sDkaf6 k|efljt ;+/rgfsf] k'glg{df{0f;DaGwL lgodfjnL, @)&@ sf] lgod # df
k|flws/0fn] :jf:Yo ;+:yf ;DalGwt ;]jfsf] nflu klxnf] k|fyldstf lgwf{/0f u/L cfof]hgf
sfof{Gjog ug{k' g]{ Joj:yf 5 . ljkb kZrft\sf] cfjZostf ;Íng k|ltj]bgcg';f/
c:ktfn, k|fylds :jf:Yo s]Gb|, :jf:Yo rf}sL u/L !!)) :jf:Yo ;+:yf k"0f{ ?kdf Iflt
ePsf]]df k'g{:Yffkgf ul/Psf ;+:yfsf] clen]v k|flws/0fdf /x]sf] b]lvPg . n]vfk/LIf0fsf]
qmddf k|fKt ljj/0fcg';f/ /;'jf lhNnf c:ktfn c:yfoL kfndf ;~rfng /x]sf] 5 eg] !$
:jf:Yo rf}sL k"0f{ Iflt ePsf]df !@ :jf:Yo rf}sL kfnd} ;~rfng e}/x]sf] / afFsL @ j6f
nfª6fª / xfs' :jf:Yo rf}sLn] ;]jf k|jfx g} u/]sf 5}gg\ . :jf:Yo ;]jf k|jfx ;'rf? ug{
gLltut k|fyldstfcg';f/ k'g:yf{kgf tyf k'glg{df{0f lqmofsnfk ;~rfng ug'{kb{5 .
171.2 /fli6«o k'glg{df{0f tyf k'g:yf{kgf gLlt, @)&@ tyf cfjlws of]hgfdf hf]lvdk"0f{ j:tLsf]
oyfy{ cBfjlws clen]v tof/ ul/g], j:tL :yfgfGt/0fsf] nflu ;Da4 kLl8t kl/jf/sf]
:yfgfGt/0f ug]{ pko'Qm :yfgsf] klxrfg ul/g] / j:tL :yfgfGt/0f of]hgf th'{df tyf
sfof{Gjog ul/g] pNn]v 5 . k|flws/0faf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ cWoog ul/Psf cf]vn9'Ëf,
/fd]5fk, wflbª, l;Gw'kfNrf]s, sfe|]knfGrf]s, g'jfsf]6, uf]vf{, /;'jf / bf]nvf u/L (
lhNnfsf $& ufpF ljsf; ;ldltdf /x]sf &^ :yfgnfO{ hf]lvdo'Qm j:tL egL klxrfg
u/]sf] b]lvG5 . To:tf hf]lvdo'St j:tLdWo] @( j:tLdf hf]lvd Go"gLs/0fsf sfo{qmd
;~rfng ug{'kg{] pNn]v ePsf]df :yfgfGt/0f ug{ pko'Qm klxrfg Pj+ sfof{Gjog ePsf] 5}g .
171.3 k|flws/0fn] @)&# sf] jiff{ cufl8 g} e"sDkaf6 lj:yflkt !! lhNnfsf *^ :yfgdf ! xhf/
@@$ kl/jf/nfO{ c:yfoL cfjf;df :yfgfGt/0f ug]{ p2]Zosf ;fy cfjf; lgdf{0fsf nflu ?
! cj{ ** nfv ljlgof]hg ePsf] lyof] . of] jif{ c:yfoL cfjf; lgdf{0fdf ?= $) s/f]8 %#
106 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
nfv vr{ u/L $# :yfgdf lgdf{0f ;DkGg eP tfklg ;DkGg ePsf c:yfoL cfjf;x?sf]
ljlwjt ?kdf ufpF ljsf; ;ldltnfO{ x:tfGt/0f u/]sf] 5}g / ltgLx?sf] ;'/Iffsf] k|aGw
klg ldnfPsf] 5}g . lhNnf b}jL k|sf]k p4f/ ;ldltsf] lgb]{zgdf /;'jf lhNnfsf] w'Gr]df
/x]sf] ! c:yfoL cfjf;df xfs' uflj;sf @) kl/jf/ j;f]jf; u/]sf] b]lvG5 . To;}u/L
l;Gw'nL lhNnfsf] sdnfdfO{ gu/kflnsfl:yt 9'ªu|]jf;df k|x/Lx? j;f]jf; u/]sf 5g\ afFsL
s'g} klg c:yfoL cfjf; k|of]udf /x]sf] b]lvPg . o;af6 c:yfoL cfjf; lgdf{0fdf ul/Psf]
nufgLsf] p2]Zocg';f/ pkof]u x'g ;s]sf] b]lvPg .
171.4 /fli6«o k'glg{df{0f tyf k'g:yf{kgf gLlt, @)&@ tyf e"sDkaf6 k"0f{?kdf Iflt ePsf cfjf;
k'glg{df{0f cg'bfg ljt/0f sfo{ljlw, @)&@ cg';f/ dd{t tyf k|jnLs/0f ubf{ klg k|of]u ug{
g;Sg] u/L k"0f{?kdf Iflt ePsf / cGoq s'g} cfjf;Lo 3/ gePsf ;j{;fwf/0fx? dfq
lghL cfjf; k'glg{df{0f cg'bfg kfpg] nfeu|fxLsf] ;"rLdf ;dfj]z x'g] Joj:yf 5 . hgu0fgf
@)^* cg';f/ pkTosf afx]ssf e"sDk clt k|efljt !! lhNnfdf ^ nfv @@ xhf/
3/w'/Lx? /x]sf]df lghL cfjf; cg'bfg ljt/0f k|of]hgsf] nflu % nfv #@ xhf/ 3/w'/L
klxrfg eO{ nfeu|fxLdf ;dfj]z u/]sf] b]lvG5 . ;e]{df 5'6 ePsf / ;e]{ eP/ klg
nfeu|fxLdf kg{ dfkb08 k"/f gePsf 3/w'/Lsf] ;+Vof %& xhf/ *)) ;d]tnfO{ ldnfpFbf
!! lhNnfsf] s'n 3/w'/L ;+Vof % nfv () xhf/ x'g cfpF5 . o;/L @)^* ;fnsf]
hgu0fgfsf] 3/w'/L ;+Vofsf] cg'kftdf nfeu|fxLx? !))M($=&* /x]sf] b]lvG5 .
171.5 lghL cfjf; k'glg{df{0f k|fljlws lg/LIf0f sfo{ljlw, @)&# sf] kl/R5]b @ sf] lgod & /
e"sDkaf6 k"0f{?kdf Iflt ePsf cfjf; k'glg{df{0f cg'bfg ljt/0f sfo{ljlw @)&@ sf]
cg';"rL # adf]lhdsf k|lqmofcg';f/ tLg ls:tfdf cg'bfg pknAw u/fpg lhNnf cfof]hgf
sfof{Gjog OsfO{sf k|fljlwsaf6 lKnGy tx;Ddsf] lgdf{0f sfo{sf] lg/LIf0f, hfFrkf; tyf
k|df0fLs/0f kZrft\ bf];|f] ls:tf ?=! nfv %) xhf/ lbg] Joj:yf 5 . @)&# df3 @*
;Dddf ;Demf}tf ePsf $ nfv &( xhf/ @)# nfeu|fxLdWo] $ nfv ^) xhf/ -(^ k|ltzt_
nfO{ klxnf] ls:tfsf] ?=%) xhf/sf b/n] ?=@# ca{ &@ nfv cg'bfg ljt/0f u/]sf] 5 .
To;}u/L klxnf] ls:tf cg'bfg k|fKt ug{] !! lhNnfsf $ nfv ^) xhf/ nfeu|fxLdWo] &(*
hgfnfO{dfq bf];|f] ls:tf ljt/0f ePsf] 5 .
@)&# cfiff9 d;fGt;Dddf klxnf] ls:tf k|fKt u/]sf dWo] 3/ lgdf{0f u/]sf
kl/jf/sf] gd'gf 5gf}6 u/L /fd]5fk / g'jfsf]6 lhNnfsf # ufpF ljsf; ;ldltsf # j8fsf]
gful/s ;dfh ;+:yf ;d]tsf] ;xeflutfdf ul/Psf] ;e]{If0fdf To;/L cg'bfg k|fKt u/]sf
$)) nfeu|fxLdWo] $) n] dfq lKnGy tx;Ddsf] / !% hgfn] lgdf{0f ;DkGg u/]sf] k|ltj]bg
k|fKt ePsf] 5 . ck]lIft kl/df0fdf lghL cfjf; lgdf{0f x'g g;Sg'df l8hfOg pko'Qm
gePsf], k|fljlwsx? lgoldt pkl:ylt gePsf], bIf hgzlQmsf] cefj /x]sf] tyf :jLs[t
l8hfOgcg';f/ k|of]u ul/g] lgdf{0f ;fdu|Lsf] kl/df0f Go"g e} 9'jfgL nfut a9L x'g] sf/0f
/x]sf] nfeu|fxL ;d"x;Fusf] 5nkmndf pNn]v u/]sf 5g\ .
178. z]o/ / C0f nufgLdf km/s – cy{ dGqfnon] pknAw u/fPsf] z]o/ nufgLsf] cBfjlws
cfly{s ljj/0f / dxfn]vf lgoGqs sfof{non] /fv]sf] z]o/ nufgL clen]v le8fg ePsf]
5}g . ljleGg !& ;+:yfdf z]o/ nufgLsf] cfly{s ljj/0fdf pNn]v ePsf] eGbf % ;+:yfn]
?=! ca{ @^ s/f]8 ** nfv a9L / !@ ;+:yfn] ?=!& ca{ *$ s/f]8 *# nfv 36L z]o/
nufgL b]vfPsf] 5 . o; ;DaGwdf 5fglag u/L lx;fa olsg ug'{kg]{ b]lvG5 .
cy{ dGqfnon]] pknAw u/fPsf] C0f nufgLsf] ljj/0fcg';f/sf] /sd;Fu dxfn]vf
lgoGqs sfof{non] /fv]sf] C0f nufgLsf] clen]v /sd le8fg ePsf] 5}g . ljleGg $
;+:yfdf z]o/ tyf C0f nufgLsf] cfly{s ljj/0fdf eGbf ?=% ca{ &$ s/f]8 ^^ nfv a9L
/ !) ;+:yfsf] ?=$ ca{ $) nfv 36L C0f nufgL b]vfPsf] 5 . o; ;DaGwdf 5fglag
u/L lx;fa olsg ug'{kb{5 .
179. cfGtl/s / j}b]lzs ;|f]taf6 C0f nufgL – dxfn]vf lgoGqs sfof{non] k]z u/]sf] cfly{s
ljj/0fcg';f/ of] jif{ cfGtl/s ;|f]taf6 !# ;+:yfdf ?=!( ca{ !% s/f]8 / j}b]lzs ;|f]taf6
?=% ca{ ^$ s/f]8 C0f nufgL ePsf] 5 .
pko'{Qm nufgLdWo] * ;+:yfgdf k|zf;lgs vr{, sd{rf/Lsf] tna eQf, bfloTj
e'QmfgL, k'/fgf] shf{ /fkm;fkm , sd{rf/Lsf] nflu pkbfg nufotsf sfo{df ?=%^ s/f]8
114 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
$* nfv C0f nufgL u/]sf] kfOof] . ;+:yfg ;~rfng tyf k|zf;lgs vr{, tna eQf,
shf{ /fkm;fkmsf nflu ;d]t C0f k|bfg ug'{ pko'Qm xf]Og . o:tf lsl;dsf nufgL
lg0f{onfO{ lg?T;flxt ug'{kg]{ b]lvof] .
180. efvf gf3]sf] ;fFjf Aofh – dxfn]vf lgoGqs sfof{noaf6 k|fKt ljj/0fcg';f/ ut jif{ ?=&)
ca{ %* s/f]8 $! nfv /x]sf]df o; jif{ %#=(^ k|ltzt j[l4 eO{ ?=! va{ * ca{ ^* s/f]8
k'u]sf] 5 . pQm c;'n x'g afFsL ;fFjf Aofhdf g]kfn ljB't k|flws/0fsf] ?=*$ ca{ &(
s/f]8, sf7df8f} pkTosf vfg]kfgL Joj:yfkg ;ldltsf] ?=! ca{ ^& s/f]8, hgsk'/ r'/f]6
sf/vfgfsf] ?=! ca{ * s/f]8 / uf]/vsfnL /a/ pBf]usf] ?=! ca{ % s/f]8 pNn]Vo /x]sf] 5 .
efvf gf3]sf] ;fFjf Aofh c;'n gePsf] cj:yfdf s]xL ;+:yfgx?df yk nufgL ;d]t u/]sf]
b]lvG5 . efvf gf3]sf ;fFjf, Aofh afFsL /fVg]df vf/]h ePsf, laqmL tyf ef8fdf uPsf,
cl:tTj ;dfKt ePsf / lgliqmo ;+:yfx? ;d]t /x]sf 5g\ . efvf gf3]sf] ;fFjf lkmtf+ tyf
Aofh c;'nL k|efjsf/L agfpg'kb{5 .
181. kl/of]hgf shf{ – sd{rf/L ;~ro sf]ifsf] kl/of]hgf shf{ cGtu{t ;+:yfut shf{ /
;xljQLos/0f shf{ ut jif{ ?=25 ca{ 59 s/f]8 /x]sf]df o; jif{ ?= 14 ca{ 52 s/f]8
dfq /x]sf] 5 . sf]ifsf] nufgL 43 k|ltztn] 36]sf] b]lvG5 . To:t} shf{ k|jfxsf qmddf
C0fLn] k|To]s jif{ cfˆgf] ljQLo ljj/0f sf]ifdf k7fpg'kg]{ Aoj:yf u/] klg clwsf+z C0fLn]
n]vfk/LIf0f k|ltj]bg tyf ljQLo ljj/0f sf]ifdf k7fpg] u/]sf] kfOPg . ;xljQLos/0f shf{
cGt{ut k|jfx ePsf 11 C0fLsf] ?=52 s/f]8 df}Hbftsf] ;'lglZrttf k|fKt ePsf] 5}g\ .
sf]if / Ps k|f=ln=aLr 2068/12/27 df Ps kl/of]hgfsf nflu shf{ k|bfg ug]{
;Demf}tf ePsf] lyof] . C0fL sDkgLnfO{ k|jfx ePsf] C0f /sd xfn v/fj shf{df juL{s/0f
eO;s]sf] 5 . C0fL sDkgL tLg jif{b]lv ;Dks{df /x]sf] kfOPg . pQm k|f=ln=n] rfn' cfly{s
jif{sf] cGt;Dd ?=30 s/f]8 78 nfv e'QmfgL ug'{kg]{ b]lvG5 . @)&).(.@) / (.@! df
uf]/vfkq b}lgsdf C0fLnfO{ shf{ r'Qmf ug{ #% lbg] ;"rgf k|sflzt u/]sf] afx]s shf{
c;'nL tyf lwtf] lnnfdL ;DaGwdf sf]ifn] s'g} sf/afxL u/]sf] kfOPg . sfg'gsf] kfngf
gug]{nfO{ lhDd]jf/ agfpg'kb{5 .
182. ef8f aSof}tf – sd{rf/L ;~ro sf]if / Ps ef8fjfnaLr nugv]nl:yt sf]ifsf] ejg !%
jif{;Ddsf] nflu dfl;s ?=54 nfv &) xhf/ ef8fdf lbg @)&!.(.^ df ;Demf}tf ePsf]
lyof] . ;Demf}tfadf]lhd sf]ifn] k|fKt ug'{kg]{ jSof}tf ?=8 s/f]8 83 nfv b]lvof] . pQm
ejgsf] ef8f ;'/If0fsf nflu /flvPsf] ?=6 s/f]8 56 nfv a/fa/sf] a}Í Uof/]G6Ln] gk'u
/sd ?=2 s/f]8 27 nfv sf]ifnfO{ gf]S;fg k'Ug] b]lvPsf]n] sf]ifsf ;DalGwt sd{rf/LnfO{
lhDd]jf/ agfpg'kb{5 .
183. C0f /fkm;fkm – /fli6«o jfl0fHo a}Ísf] o; jif{ ?=1 s/f]8eGbf a9L shf{ afFsL ePsf !!
7"nf C0fLsf] ?=43 s/f]8 91 nfv /fkm;fkm u/fPsf] 5 . To:t} hgsk'/ r'/f]6 sf/vfgf;Fu
?=11 s/f]8eGbf a9L lng aFfsL ;Ffjf Aofh /sd c;'nLsf] nflu pBf]u dGqfno tyf cy{
dGqfnodf kqfrf/ eP tfklg xfn;Dd zf]wegf{ k|fKt x'g afFsL b]lvG5 .
184. gjLs/0f b:t'/ – g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0fn] df]afOn ;]jfsf] nflu g]kfn b"/;~rf/
sDkgLnfO{ @)%^.!.@( b]lv nfu" x'g] u/L !) jif{sf nflu ?=@! s/f]8 cg'dlt b:t'/ /
115 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
gjLs/0f ubf{ kl5 k|lt:kwf{af6 5flgPsf ;]jf k|bfosn] ltg]{ gjLs/0f b:t'/ g} lng] u/L
lbPsf] cg'dltkq @)^^.!.@( df % jif{sf nflu ?=!* s/f]8 () nfvdfq lnO{ klxnf] k6s
gjLs/0f u/]sf] b]lvG5 . tTkZrft\ jf]nkq k|lt:kwf{af6 5flgPsf] Ps k|f=ln= n] ?=@) ca{
cg'dltkq gjLs/0f b:t'/ ltg{ dGh'/ u/]sf] 5 . ;f] cfwf/df g]kfn b"/;~rf/ sDkgLn]
klxnf] k6s cg'dltkq gjLs/0f u/fpFbf u/]sf] sa'nsf] cfwf/df ?=@) ca{ g} gjLs/0f
b:t'/ lng'kg]{df klxnf] k6ssf] gljs/0f b:t'/ k"/f e'QmfgL gePsf] cj:yfdf k'gM bf];|f]
k6s ?=!* s/f]8 () nfv dfq lnO{ @)&!.!.@^ df gjLs/0f ug]{ lg0f{o ePsf] b]lvof] .
g]kfn b"/;~rf/ sDkgLn] cfk"mn] saf]n u/]sf] zt{adf]lhd ?=@) ca{ gjLs/0f b:t'/
e'\QmfgL gePsf] cj:yfdf k|flws/0fn] zt{adf]lhdsf] /sd lnP glnPsf] ;DaGwdf u/]sf]
sf/afxLsf af/]df / df]afOn ;]jf gjLs/0f ;DaGwdf lhDd]af/ kIfnfO{ s'g} sf/afxL ePsf]
k|df0f k]z u/]sf] 5}g .
185. ljB't gf]S;fgL – g]kfn ljB't k|flws/0fn] pknAw u/fPsf] ljj/0fcg';f/ o; jif{sf] pmhf{
pknlAw / ljt/0f l:ylt lgDgfg';f/ 5M
pknlAw -luufjf6 cfj/_ ljt/0f -luufjf6 cfj/_ r'xfj6
ljj/0f
pTkfbg vl/b hDdf cfGtl/s vkt laqmL r'xfj6 k|ltzt
@)&).&! 2298 2389 4687 36 3496 1155 24.64
@)&!.&@ 2367 2639 5006 39 3744 1223 24.44
a[l4 k|ltzt 3.00 10.46 6.81 8.33 7.09 5.89 -0.81
k|flws/0fsf] of] jif{sf] pmhf{ gf]S;fgL ljut jif{eGbf )=@@ k|ltztn] ;'wf/ eO{
@$=$$ k|ltzt /x]sf] 5 . of] jif{dfq ?=( ca{ (* s/f]8 #) nfv -cf};t laqmL b/
?=*=!^_ a/fa/sf] pmhf{ gf]S;fgL /x]sf] x'Fbf Joj:yfksLo kIfdf ;'wf/ u/L lgoGq0f
ul/g'kb{5 .
cfly{s tyf k|zf;g ljlgodfjnL, @)^* sf] ljlgod #^-^_ adf]lhd Joj:yfkgn]
lgdf{0ffwLg ;DklQsf] ef}lts k/LIf0f ug]{ u/]sf] kfOPg . g]kfn ljB't k|flws/0fn] ljut
jif{b]lv lgdf{0ffwLg ;DklQdf b]vfpFb} cfPsf] ?=%$ s/f]8 *& nfv a/fa/sf] !%$
cfof]hgfdf yk sfo{ k|ult ePsf] 5}g . lgdf{0ffwLg ;DklQdf n]vfÍg u/]sf] ?=! s/f]8 &$
nfv a/fa/sf] $ cfof]hgfsf] ef}lts cl:tTj /x]sf] kfOPg . To:t} lgdf{0ffwLg ;DklQdf
C0ffTds df}Hbft ?=& s/f]8 *^ nfv 5 . sfo{ ;DkGg eO;s]sf ?=^( s/f]8 #@ nfv
a/fa/sf @& cfof]hgfsf] ;DklQ k'FhLs/0f u/]sf] kfOPg .
186. yk Jooef/ – g]kfn cf}iflw lnld6]8sf] sd{rf/L ;]jf zt{ lgodfjnL, @)%$ df ;dfj]z
gePsf]n] cy{ dGqfnosf] k"j{;xdltlagf sd{rf/Lsf] hLjg aLdf sf]if ;[hgf ug{ gldNg]df
;~rfns ;ldltn] @)^(.!@.!* df sd{rf/L cjsfz x['bf jf sDkgLaf6 lgj[t x'bf jf
g]kfn ;/sf/n] sDkgL aGb u/fpFbf sd{rf/Lx?nfO{ ;'? tnasf] % jif{n] x'g] /sd vr{
n]Vg] lg0f{o u/]sf] 5 . lg0f{osf] sf/0fn] sDkgLnfO|{ ?=!& s/f]8 *) nfv Yfk Jooef/ k/]sf]
5 . sfg'gL cfwf/a]u/ lg0f{o ug]{nfO{ lhDd]jf/ agfpg' cfjZos 5 .
Rfd]lnof hnljB't cfof]hgf @)^# kf}ifb]lv ;'? eO{ @)^* kf}ifdf ;DkGg x'g'kg]{df
@)&@ r}q;Dd Dofb yk ePsf] 5 . @)&!.&@ sf] jiff{Gtdf pQm cfof]hgfsf] ef}lts k|ult
($=(( k|ltzt /x]sf] 5 . ;f] cfof]hgfsf] cg'dflgt nfut ?=* ca{ %) s/f]8 ePsf] t/
cf]e/x]8 j[l4, d"No j[l4 / e]l/P;gsf sf/0f nfut j[l4 eO{ ?=!% ca{ ^ s/f]8 k'Ug uPsf]]
116 dxfn]vfk/LIfssf] rjGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&#
5 . ;fy} lgdf{0f Joj;foL;Fu ePsf] s/f/df k|f]nË];g d"No bfaL Joj:yf geP tfklg ;f]
cGtu{t @)&!.&@ df ?=@@ s/f]8 @# nfv a/fa/sf] n]vfÍg u/]sf]n] a9L e'QmfgL u/]sf]
lgod;Ddt dfGg ;lsPg .
187. lr/fg Hofnf tyf df}Hbft – af]nkqdf k|sflzt kl/df0fnfO{ 6'qmf6'qmf u/L sfo{ u/fpg'
x'Fb}g / sf7 bfp/fsf] df}Hbft oyfy{k/s tj/n] u0fgf ug'{kb{5 . b l6Da/ skf]{/];g ckm
g]kfnn] lr/fgsf] sfd gu/]sf] cfk"lt{stf{nfO{ af]nkqdf k|sflzt kl/df0feGbf Go"g
kl/df0fsf] 7]Ssf ;Demf}tf u/L ?=$$ nfv lr/fg Hofnf e'QmfgL u/]sf] 5 . ;fy} kz'klt
nufot $ l8kf]df & xhf/ !)) lSjG6n bfp/f laqmLsf] x'g] ?=! s/f]8 & nfv u0fgfdf
36L b]lvPsf]df 5fglag u/L df}Hbftsf] cfZj:ttf pknAw u/fpg'kb{5 .
a]?h" km5\of}{6
191. km5\of}{6 l:ylt – cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% / lgodfjnL, @)^$ n] a]?h"sf] nut /fVg],
km5\of}{6 ug]{ Pj+ ;Dk/LIf0f ug]{ u/fpg] sfo{ljlw / lhDd]jf/L;DaGwL sfg"gL Joj:yf u/]sf]
5 . cfly{s sf/f]af/sf] hjfkmb]lxtfsf nflu lhDd]jf/ JolQm / n]vfpQ/bfoL clws[t /x]sf
5g\ . pQm Joj:yfcg';f/ ljleGg ;/sf/L lgsfon] a]?h" km5\of}{6sf] l:ylt b]xfoadf]lhd 5M
of] jif{sf] n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf Joxf]/fpk/ #% lbgleq / Dofb yk ePsf]df yk
Dofbleq km5\of}{6 u/L ;Dk/LIf0f u/fpg ;/sf/L sfof{no, ;+ul7t ;+:yf, ;ldlt Pj+ cGo
;+:yfx? ;d]tsf] of] jif{ cg';"rL ( / !) df pNn]v ePadf]lhd ?=! va{ ^ ca{ $! s/f]8
@* nfvsf] k|f/lDes a]?h" k7fOPsf]]df ;f] cjlwleq sfof{nox?n] ?=* ca{ (& s/f]8 %(
nfv -*=$# k|ltzt_ dfq km5\of}{6 u/]sf 5g\ . km5\of}{6dWo] ?=!@ s/f]8 ( nfv c;'nL ePsf]
5.
ljut jif{sf] a]?h" ?=! va{ ^@ ca{ *@ s/f]8 /x]sf]df of] jif{sf] n]vfk/LIf0faf6
b]lvPsf Joxf]/fpk/ #% lbgleq / Dofb yk ePsf]df yk Dofbleq ?=#* ca{ #^ s/f]8 $*
nfv km5\of}{6 ePsf] / rfn' jif{ km5\of}{6 geO{ afFsL a]?h" ?=(& ca{ $$ s/f]8 ^( nfv
yk ubf{ s'n a]?h" ?=@ va{ @@ ca{ /x]sf] 5 . lj:t[t ljj/0f cg';"rL ( / !) df 5 .
k|ltj]bg @)^! ;Ddsf] tTsfnLg a]?h" km5\of}{6 ;ldltnfO{ x:tfGt/0f ul/Psf] ?=!) s/f]8
!& nfv o;df ;dfj]z 5}g .
;'wf/sf If]qx?
193. a]?h" cg'udg – a]?h" km5\of}{6 ;DaGwdf cg'udg Pj+ d"NofÍgsf nflu d'Vo ;lrjsf]
cWoIftfdf ;ldlt u7g eO{ lqmofzLn /x]sf] 5 . ;ldltn] rfn' jif{sf] n]vfk/LIf0faf6
tf]s]adf]lhdsf] ;Ldfleq a]?h" cÍ sfod ug{ / ;fljssf] a]?h" km5\of}{6 ug{ nIo lgwf{/0f
u/L nIocg';f/ k|ult xfl;n eP gePsf] cg'udg ug]{ u/]sf] 5 . ;ldltsf]
lqmofzLntfaf6 a]?h" km5\of}{6 u/L ;Dk/LIf0f u/fpg] sfo{df j[l4 eP tfklg ck]lIft k|ult
x'g;s]sf] 5}g . xfn a]?h" km5\of}{6sf] cg'udg a]?h" cÍnfO{ cfwf/ dfgL ug]{ ul/Psf] 5 .
a]?h" km5\of}{6 ug]{ t/ ;f] k|s[ltsf] 36gf jf Jojxf/df ;'wf/ gug]{ cj:yf 5 . h;n] ubf{
Pp6} k|s[ltsf] a]?h" af/Daf/ bf]xf]l//x]sf] b]lvG5 . n]vfk/LIf0faf6 lbOPsf ;}4flGts Pj+
gLltut ;'emfjpk/ cg'udg x'g] gu/]af6 a]?h" km5\of}{6df ;+VofTds k|ult b]lvP tfklg
gLltut Pj+ u'0ffTds ;'wf/ x'g ;s]sf] 5}g .
194. sfg'gL sf/afxL – cfly{s sfo{ljlw lgodfjnL, @)^$ sf] lgod $% n] clwsf/ k|fKt
clwsf/Ln] ;/sf/L /sd lgsf;f lbFbf jf vr{ ubf{ lgoldt, ldtJooL, bIf, k|efjsf/L /
cf}lrTok"0f{ tj/n] ug'{kg]{ / u/]sf sf/f]af/df cfGtl/s hfFr u/L jf u/fO{ 7Ls 5 eg] s'/fdf
ljZj:t x'g'kg]{ Joj:yf 5 . pQm sfg'gL Joj:yf kfngf gePsf] sf/0fn] g} a]?h" x'g] u/]sf]
5 . ctM a]?h" sfod ePkl5 km5\of}{6 ug]{tk{meGbf a]?h" cfpg} glbg] Joj:yf ul/g'
cfjZos 5 . o;sf nflu cfly{s sfo{ljlw P]g, @)%% df pQm P]gsf Joj:yf pNnª\3g
ug]{nfO{ krf; ?k}ofF;Dd hl/afgf ug{ ;Sg] Joj:yfnfO{ kl/dfh{g u/L hl/afgfsf] /sd j[l4
ug]{, hl/afgf gug]{ n]vfpQ/bfoL clws[tnfO{ dxfn]vfk/LIfsn] lhDd]jf/ agfpg;Sg]
Joj:yf ug{ Pj+ a]?h" tyf km5\of}{6nfO{ sfo{;Dkfbg d"NofÍg;Fu cfj4 ug{ cfjZos 5 .
195. n]vf – g]kfnsf] ;+ljwfgn] n]vfk/LIf0f ul/g] ;a} lgsfosf] n]vfsf] 9fFrf dxfn]vfk/LIfsn]
tf]Sg] Joj:yf u/]sf] 5 . xfn ljleGg lgsfon] cf–cfˆgf] lgsfosf nflu n]vf;DaGwL cnu
cnu ;ˆ6j]o/ lgdf{0f u/L nfu" u/]sf 5g\ . n]vf;DaGwL sfddf Ps?ktf / lgoldttf
Nofpg Ps} k|sf/sf n]vfk4lt ckgfPsf lgsfosf nflu Pp6} ;ˆ6j]o/ agfO{ o;
sfof{noaf6 :jLs[t ug]{ Joj:yf ul/g' cfjZos 5 . g]kfn ;/sf/n] @)^^.%.#) df
s=lif ljsf; dGqfno 0 2 592569 12305 227160 105669 85675 156470 17596 0 592570 389161 88769 114640 592570
sfnLdf6L kmnkm'n tyf t/sf/L ljsf; ;ldlt 2072/73 1 427,716 5920 198555 27822 183743 0 17596 0 427716 292531 56545 78640 427716
skf; ljsf; ;ldlt 2072/73 1 164,853 6385 28605 77847 98,068) 156470 0 0 164854 96630 32224 36000 164854
kz' cfxf/ pTkfbg ljsf; ;ldlt 0 0 0 0
;_:s=lt,ko+6g tyf gful/s p8\8og dGqfno 0 1 514525 5563 467930 46595 0 0 0 0 514525 171784 111241 231500 514525
g]kfn ko+6g tyf xf]6n Joj:yfkg k|lti7fg 2072/73 1 514525 5563 467930 46595 0 0 0 0 514525 171784 111241 231500 514525
vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ dGqfno 0 1 483638 281536 231835 39881 135 0 211787 0 483638 36608 447030 0 483638
u|fdL0f vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ sf]if ljsf;
483638
;ldlt 2072/73 1 483,638 281536 231835 39881 135 0 211787 0 483638 36608 447030 0
lzIff dGqfno 0 2 109031 0 0 91125 17707 0 135 64 109031 5684 9347 94000 109031
:jKg au}rf ljsf; ;ldlt 2072/73 1 99549 0 0 83393 15957 0 135 64 99549 1816 3733 94000 99549
l8NnL /d0f k':tsfno 2072/73 1 9482 0 0 7732 1750 0 0 0 9482 3868 5614 0 9482
# cGo ;_:yf 0 8 49,101,299 882,958 42,003,244 169,175 622,394 3,903,738 901,692 1,708 47,601,951 355,433 44,149,635 3,096,883 47,601,951
cy+ dGqfno 0 1 6,090,397 128,935 0 53,861 560,200 3,855,463 122,742 0 4,592,266 0 4,476,452 115,814 4,592,266
o'jf tyf ;fgf |Jofj;foL :j/f]huf/ sf]if 2072/73 1 6,090,397 128935 53861 560200 3855463 122742 0 4592266 0 4476452 115814 4,592,266
u=x dGqfno 0 2 5,456,237 94,728 4,581,934 94,616 0 48,275 731,412 0 5,456,237 321,801 2,153,820 2,980,616 5,456,237
k|x/L sNof0f sf]if 2072/73 1 3,165,862 86929 2447696 718166 3165862 46510 1162446 1956906 3165862
;z:q k|x/L jn sNof0fsf/L ;]jf s]Gb| 2072/73 1 2,290,375 7799 2134238 94616 48275 13246 2290375 275291 991374 1023710 2290375
dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfh sNof0f dGqfno
dGqfno 0 2 107,648 81,197 27,720 20,698 42,538 0 3,451 1,708 96,115 797 94,866 453 96,116
/fli6\o ckf_u ;xfotf sf]if 2072/73 1 50,723 13887 13860 12331 7448 0 2253 35892 190 35702 0 35892
/fli6\o ckf_u ;xfotf sf]if 2071/72 1 56,925 67310 13860 8367 35090 0 1198 1708 60223 607 59164 453 60224
vfg]kfgL tyf ;/;kmfO+ dGqfno 0 1 36836 150 0 0 5455 0 31381 0 36836 3953 32883 0 36836
dx;'n lgwf+/0f cfof]u 2072/73 1 36,836 150 5455 0 31381 0 36836 3953 32883 36836
/Iff dGqfno 0 2 37410181 577948 37393590 0 14201 0 12706 0 37420497 28882 37391614 0 37420496
g]kfnL ;]gf sNof0fsf/L sf]if 2072/73 1 37272174 577948 37269784 2390 37272174 37272174 0 37272174
ax' Joj;fo pBf]u 2072/73 1 138,007 0 123806 14201 0 10316 0 148323 28882 119440 0 148322
hDdfM 66 1,825,153,895 3,712,187 138,586,701 181,826,614 1,957,392 292,491,210 1135074109 38,222,814 1787158840 125,559,162 656,793,360 1004724977 1,787,077,499