Gri 2012 8039

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ & ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ
Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα: Γλώσσα και Πολιτισμός στο γερμανόφωνο χώρο

Κατεύθυνση: Γλωσσολογία-Διδακτική
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ ‘es’: ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ

ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Επιβλέπουσα: Επίκουρη Καθ. Χάρις-Όλγα Παπαδοπούλου

Συνεπιβλέπουσα: Επίκουρη Καθ. Αθηνά Σιούπη
Συνεπιβλέπουσα: Αναπληρώτρια Καθ. Ελένη Μπουτουλούση
ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΔΟΣΗ (Α.Ε.Μ. 0048)
Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2011

ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ ‘es’ Σ ε λ ί δ α | ii
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1
0. ΠΕΡΙΛΗΨΗ 3
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4
1.1. Στόχος και διάρθρωση εργασίας 4
2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 6
2.1. Θεωρία του Σθένους (‘Valenz-theorie’) και της Δομής

Οργανικών Όρων (‘Argumentstruktur’) 6
2.2. Τοπολογικό μοντέλο (‘topologisches Modell’) 14
3. Η ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ ‘ES’ 20
3.1. Η αντωνυμία ‘es’ στις Γραμματικές 20
3.1.1. Η αντωνυμία ‘es’ ως αντωνυμική λέξη (‘Prowort’) 21
3.1.1.1. Γραμματική ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch

für den Ausländerunterricht’ 21
3.1.1.2. Γραμματική ‘Wahrig Grammatik der deutschen

Sprache: Sprachsystem und Sprachgebrauch’ 23
3.1.1.3. Γραμματική ‘Duden Grammatik

der deutschen Gegenwartssprache’ 24
3.1.1.4. Γραμματική ‘Grundriss der deutschen Grammatik:

der Satz’ 24
3.1.1.5. Γραμματική ‘IdS-Grammatik’ 24
3.1.2. Η αντωνυμία ‘es’ ως καταληψίας θέσης (‘Platzhalter’) 25


ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ ‘es’ Σ ε λ ί δ α | iii


der Satz’ 27
3.1.3. Η αντωνυμία ‘es’ ως συνδετικό (‘Korrelat’) 28


der Satz’ 30
3.1.4. Η αντωνυμία ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο (‘formales Subjekt’) 31




der Satz’ 36
3.1.5. Η αντωνυμία ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο (‘formales Objekt’) 36

ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ ‘es’ Σ ε λ ί δ α | iv




der Satz’ 38
3.1.6. Συγκριτικές και γενικές παρατηρήσεις ως προς τις

Γραμματικές 38
3.2. Η αντωνυμία ‘es’ στο ‘Deutsche Satzstruktur,

Grundlagen der syntaktischen Analyse’ 42
3.2.1. Η αντωνυμία ‘es’ ως αντωνυμία (‘Pronomen’) 43

3.2.2. Η αντωνυμία ‘es’ ως καταληψίας θέσης (‘Platzhalter’)
στο πρόσθιο πεδίο (‘Vorfeld’) 44
3.2.3. Η αντωνυμία ‘es’ ως συνδετικό (‘Korrelat’) 44
3.2.4. Η αντωνυμία ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο/αντικείμενο

(‘formales Subjekt/Objekt’) 45
3.3. Η αντωνυμία ‘es’ στις διδακτικές γραμματικές

και στα διδακτικά εγχειρίδια 46
3.3.1. Η αντωνυμία ‘es’ στις διδακτικές γραμματικές 47
3.3.1.1. Διδακτική γραμματική ‘Em-Grammatik’ 47
3.3.1.2. Διδακτική γραμματική ‘Grammatik mit Sinn

und Verstand’ 50
3.3.1.3. Διδακτική γραμματική ‘Lehr- und Übungsbuch

der deutschen Grammatik’ 52
3.3.1.4. Διδακτική γραμματική ‘Γερμανική Γραμματική

ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ ‘es’ Σελίδα |v
& Συντακτικό’ 55
3.3.1.5. Διδακτική γραμματική ‘Γραμματική της

Γερμανικής Γλώσσας – με Συντακτικό’ 58
3.3.2. Η αντωνυμία ‘es’ στα διδακτικά εγχειρίδια 62
3.3.2.1. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Aspekte B2’ 62
3.3.2.2. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Em-Abschlusskurs’ 63
3.3.2.3. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Impulse 2’ 65
3.3.2.4. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Mittelpunkt C1’ 69
3.3.2.5. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Progress 2’ 71
3.3.3. Διαφορές μεταξύ διδακτικών γραμματικών, διδακτικών

εγχειριδίων και Γραμματικών 74
4. ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ 76
5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 83
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 85
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 89
ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ ‘es’ Σελίδα |1
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η παρούσα εργασία, η οποία μελετά τις λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’ από μία
γλωσσολογική, αλλά και διδακτική σκοπιά, αποτελεί τη μεταπτυχιακή μου εργασία
στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Γλώσσα και Πολιτισμός στο
γερμανόφωνο χώρο» του Τμήματος Γερμανικής Γλώσσας & Φιλολογίας του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, της κατεύθυνσης Γλωσσολογία &
Διδακτική.
Το κείμενο που ακολουθεί βασίζεται στη μελέτη και ανάλυση της ήδη υπάρχουσας
βιβλιογραφίας σχετικά με την αντωνυμία ‘es’, ορισμένων Γραμματικών, διδακτικών
γραμματικών, καθώς και διδακτικών εγχειριδίων, με στόχο να προκύψει ένα μοντέλο
για διδακτικά εγχειρίδια.
Αυτή η εργασία δεν θα είχε πραγματοποιηθεί αν δεν υπήρχε το αρχικό ερέθισμα, ο
Prof. Dr. habil. Norbert Fries, ο οποίος άθελά του ενέπνευσε αυτή την εργασία.
Αφορμή στάθηκε μια σειρά σεμιναρίων του, που παρακολούθησα το 2007 στο
πλαίσιο του προγράμματος ανταλλαγής φοιτητών Έρασμος, με θέμα τις λειτουργίες
της αντωνυμίας ‘es’ καθώς και η εργασία που εκπόνησα στα πλαίσια του μαθήματος
‘Syntax’ σχετικά με τις λειτουργίες της αντωνυμίας. Τότε ήταν που συνειδητοποίησα
ότι ορισμένες λειτουργίες του ‘es’ δεν τις χρησιμοποιούσα, είτε γιατί τις αγνοούσα,
είτε γιατί δεν τις είχα διδαχτεί λεπτομερώς κατά τα μαθητικά μου χρόνια. Έτσι,
θεώρησα ότι παρουσιάζει ενδιαφέρον να διερευνήσω πως εμφανίζεται το φαινόμενο
στα διδακτικά εγχειρίδια και στις διδακτικές γραμματικές και ποιες αποκλίσεις
υπάρχουν σε σχέση με τις Γραμματικές.
Θερμές ευχαριστίες οφείλω σε όλα τα μέλη της τριμελούς επιτροπής για τη
συμπαράσταση, τις παρατηρήσεις, την εμπιστοσύνη τους, την υπομονή που έδειξαν
κατά τη διόρθωση του κειμένου και για τις ουσιαστικές παρατηρήσεις που μου
επεσήμαναν, χωρίς την πολύτιμη βοήθεια των οποίων δεν θα είχε πραγματοποιηθεί
αυτή η εργασία.
Ιδιαίτερα ευχαριστώ την καθηγήτριά μου, Αθηνά Σιούπη, η οποία ανέλαβε
σημαντικό τμήμα της επιστημονικής επίβλεψης του έργου και αφιέρωσε σε αυτό
πολύτιμο χρόνο, καθώς και τις καθηγήτριες Χάρις-Όλγα Παπαδοπούλου, η οποία
συνέβαλλε ουσιαστικά στην επίβλεψη του διδακτικού σκέλους της εργασίας, και την
Πρόεδρο του Τμήματος, Ελένη Μπουτουλούση, για τη σημαντική επιστημονική
συμβολή της στη βελτίωση της εργασίας. Ήταν ιδιαίτερη η χαρά μου που
συνεργάστηκα μαζί τους.
Ζητώ προκαταβολικά συγγνώμη εάν παρέλειψα να αναφέρω κάποιον που με
οποιονδήποτε τρόπο συνέβαλε στην ολοκλήρωση του έργου, καθώς και για τυχόν
ατέλειές του, οι οποίες βαρύνουν αποκλειστικά εμένα.
Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2011 Ιφιγένεια Δόση

0. ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Σκοπός της μεταπτυχιακής εργασίας είναι η μελέτη των λειτουργιών της

αντωνυμίας ‘es’ όπως αυτές καταγράφονται / αναλύονται σε Γραμματικές της
Γερμανικής Γλώσσας, σε διδακτικές γραμματικές, καθώς και σε διδακτικά εγχειρίδια
της Γερμανικής ως Ξένης Γλώσσας. Αρχικά, μελετάται το φαινόμενο στις παρακάτω
Γραμματικές, στην ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch für den
Ausländerunterricht’ των Helbig/Buscha, στην ‘Wahrig Grammatik der deutschen
Sprache: Sprachsystem und Sprachgebrauch’, στην ‘Duden Grammatik’, στην
‘Grundriss der deutschen Grammatik: der Satz’ του P. Eisenberg και στην
‘Grammatik der deutschen Sprache’ (‘IdS-Grammatik’) των Zifonun et al.
προκειμένου να διαπιστωθούν οι ομοιότητες και οι διαφορές που εμφανίζουν οι
Γραμματικές όσον αφορά τα συντακτικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά που
αποδίδονται στην αντωνυμία ‘es’ και στη χρήση αυτής. Στη συνέχεια, παρατίθεται
μια σύγκριση ανάμεσα στις προαναφερθείσες Γραμματικές, σε διδακτικές
γραμματικές καθώς και σε διδακτικά εγχειρίδια με σκοπό να διερευνηθεί: (α) πώς
παρουσιάζονται οι λειτουργίες της συγκεκριμένης αντωνυμίας, και (β) πόσο
αποκλίνουν οι διδακτικές γραμματικές και τα διδακτικά εγχειρίδια από τις
Γραμματικές της Γερμανικής Γλώσσας. Τέλος, γίνεται μία πρόταση για διδακτικά
εγχειρίδια, η οποία αφενός προσεγγίζει την αντωνυμία ‘es’ με βάση τα συντακτικά
και σημασιολογικά χαρακτηριστικά της, έτσι όπως αυτά εμφανίζονται στις
γραμματικές, και αφετέρου την παρουσιάζει με τρόπο κατάλληλο για την εκμάθηση
της Γερμανικής ως Ξένης Γλώσσας.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1.2. Στόχος και διάρθρωση εργασίας

Το θέμα της παρούσας εργασίας σχετίζεται με την αντωνυμία ‘es’ και τις
λειτουργίες αυτής. Το ερώτημα που προκύπτει είναι πώς εμφανίζεται το φαινόμενο
τόσο από γλωσσολογικής, όσο και από διδακτικής πλευράς σε Γραμματικές1,
διδακτικές γραμματικές και διδακτικά εγχειρίδια.
Στόχος της εργασίας αυτής είναι να διερευνηθεί πως καταγράφονται και
αναλύονται οι λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’ και να επισημανθούν οι αποκλίσεις
μεταξύ των Γραμματικών, καθώς και οι αποκλίσεις των Γραμματικών σε σχέση με τις
διδακτικές γραμματικές και τα διδακτικά εγχειρίδια, αλλά και οι μεταξύ τους
αποκλίσεις. Στη συνέχεια προτείνεται ένα μοντέλο, το οποίο αφενός προσεγγίζει την
αντωνυμία με βάση τα χαρακτηριστικά που προκύπτουν από τις Γραμματικές,
αφετέρου επιχειρεί να της αποδώσει τα συντακτικά και σημασιολογικά
χαρακτηριστικά της με κατανοητό και κατάλληλο τρόπο για την εκμάθηση της
Γερμανικής ως Ξένης Γλώσσας.
Η διάρθρωση που ακολουθεί η εργασία είναι η εξής:

α) Το πρώτο κεφάλαιο αποτελεί την εισαγωγή στο θέμα.
β) Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο, δηλαδή
συγκεκριμένες θεωρίες που συνδέονται με το φαινόμενο που μελετάται.
γ) Το τρίτο κεφάλαιο εξετάζει τις λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’, όπως αυτές
παρουσιάζονται σε Γραμματικές, σε βιβλία που αποτελούν εισαγωγή στη Σύνταξη
(‘Deutsche Satzstruktur, Grundlagen der syntaktischen Analyse’ των Wöllstein-
Leisten et al.) και επιχειρεί μια σύγκριση μεταξύ των Γραμματικών και στη συνέχεια
του ‘Deutsche Satzstruktur, Grundlagen der syntaktischen Analyse’ με τις
Γραμματικές. Έπειτα, μελετάται η αντωνυμία σε διδακτικές γραμματικές και σε
διδακτικά εγχειρίδια και επιχειρείται μια σύγκριση ως προς τις αποκλίσεις μεταξύ
των διδακτικών γραμματικών και εγχειριδίων από τις Γραμματικές.
δ) Στο τέταρτο κεφάλαιο προτείνεται ένα μοντέλο για τα διδακτικά εγχειρίδια
λαμβάνοντας υπόψη τα συντακτικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά της
1
Όπου συναντάται ο όρος με κεφαλαίο εννοούνται οι γλωσσολογικές γραμματικές, προκειμένου να
διαχωριστούν από τις διδακτικές γραμματικές.
αντωνυμίας, αλλά και τις δυσκολίες και τα προβλήματα2 που αντιμετωπίζουν οι

μαθητές3 κατά την εκμάθηση του φαινομένου.
Η εργασία κλείνει με τα συμπεράσματα.
2
Όπως αυτά συναντώνται στους Funk/Koenig (1991), Henrici/Riemer (2001), Gerhard (2001) μεταξύ
άλλων.
3
Χρησιμοποιείται το αρσενικό γένος για λόγους συντομίας.
2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
2.1. Θεωρία του Σθένους (‘Valenz-theorie’4) και της Δομής Οργανικών

Όρων (‘Argumentstruktur’)
Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται η Θεωρία του Σθένους και η Θεωρία της Δομής
Οργανικών Όρων. Αρχικά τίθεται το εξής ερώτημα: Γιατί στην Ελληνική γλώσσα η
πρόταση «Βρέχει» είναι γραμματική, ενώ στη Γερμανική γλώσσα η πρόταση
«*Regnet» είναι μη γραμματική.
Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να εξηγήσουμε ότι ορισμένες γλώσσες, όπως η
Γερμανική, η Αγγλική, η Σουηδική κ.ά., χρειάζονται ένα σημασιολογικά ‘κενό
στοιχείο’ ή ‘μηδενικό στοιχείο’ ή ‘μηδενικό υποκείμενο’ ή ‘ψευδο-υποκείμενο’5, ή,
σύμφωνα με τη σύγχρονη Φωνολογία, ‘μηδενικό τεμάχιο’ (πρβ. Κρύσταλ 2003: 270),
το ‘es’ (1α). Έτσι, προτάσεις όπως η (1β), που εμφανίζονται χωρίς αυτό, είναι μη
γραμματικές στις παραπάνω γλώσσες, ενώ σε άλλες γλώσσες, όπως στην Ελληνική ή
στην Ιταλική είναι γραμματικές (1γ).
(1) α. Es regnet / It rains / Det regnar.

β. *Regnet / *Rains / *Regnar.
γ. Βρέχει / Piove.
Σύμφωνα με την θεωρία του Chomsky (1981) και την Καθολική Γραμματική
(‘Universal Grammar’), υπάρχουν σε κάθε γλώσσα κάποιες Αρχές και Παράμετροι
(‘Principles & Parameter’). Οι Αρχές της Καθολικής Γραμματικής είναι ενδιάθετες
στον άνθρωπο και δεν χρειάζεται να τις μάθει. Εκφάνσεις των Αρχών αυτών
περιμένουμε να δούμε σε κάθε ανθρώπινη γλώσσα.
Οι γλώσσες διαφέρουν μεταξύ τους ως προς έναν αριθμό Παραμέτρων. Οι
Παράμετροι δεν έχουν την ίδια ισχύ για όλες τις γλώσσες. Πρόκειται, δηλαδή, για
επιλογές που δεν είναι καθορισμένες πλήρως από την Καθολική Γραμματική.
Βάσει των επιλογών αυτών διαφοροποιούνται οι γλώσσες μεταξύ τους. Κάθε
γλώσσα επιλέγει μια συγκεκριμένη τιμή, θετική ή αρνητική, για κάθε Παράμετρο.
Μια από τις Παραμέτρους είναι αυτή του Κενού Υποκειμένου (‘pro-drop Parameter’,
‘null Subjekt Parameter’), η οποία είναι σημαντική για την παρούσα μελέτη. Η
Παράμετρος αυτή εμφανίζεται με δύο τιμές “+” και “-”. Η τιμή “+” εμφανίζεται σε
4
Οι όροι σημειώνονται με άνω εισαγωγικά.
5
Στη γερμανική βιβλιογραφία αποδίδεται ο όρος ‘expletives Element’ ή ‘Expletivum’ (Eisenberg
2004: 176, Pittner/Berman 2004: 128) ή ‘Pseudoaktant’, ‘Pseudo-Subjekt’ (Drosdowski et al. 2005:
403, Altmann/Hahnemann 1999: 156).
γλώσσες, όπως η Ελληνική, Ιταλική, Ισπανική, στις οποίες το φωνητικά

εκπεφρασμένο υποκείμενο μπορεί να παραλειφθεί (2α). Οι γλώσσες αυτές
ονομάζονται Γλώσσες Κενού Υποκειμένου (‘pro-drop Sprachen’).
Αντίθετα, η τιμή “-” εμφανίζεται σε γλώσσες, όπως η Αγγλική, η Γερμανική ή η
Σουηδική κ.ά., στις οποίες το φωνητικά εκπεφρασμένο υποκείμενο δεν μπορεί να
παραλειφθεί και πρέπει να δηλωθεί υποχρεωτικά φωνολογικά (2β,2γ). Οι γλώσσες
αυτές ονομάζονται γλώσσες μη Κενού Υποκειμένου (‘-pro-drop Sprachen’).
(2) α. Τραγουδάει / Canta. (γλώσσα Κενού Υποκειμένου)

β. Er singt / He sings / Han sjunger. (γλώσσα μη Κενού Υποκειμένου)
γ. *Singt / *Sings / *Sjunger.
Παρακάτω εξετάζονται οι κατηγορίες ρημάτων της Γερμανικής Γλώσσας που

λαμβάνουν ως υποκείμενο την αντωνυμία ‘es’ και εξηγείται για ποιο λόγο συμβαίνει
αυτό.
Για να καταλάβουμε όμως γιατί κάποια ρήματα λαμβάνουν το ‘es’ ως υποκείμενο,

χρειάζεται πρώτα να εξετάσουμε τη ‘Θεωρία του Σθένους’ (‘Valenz-Theorie’ /
‘valency theory’). Η ‘Θεωρία του Σθένους’ εισάγεται από το Γάλλο γλωσσολόγο
Tesniére (1959). Προέρχεται από τη λατινική λέξη ‘valentia’ που σημαίνει
‘ικανότητα’ (‘Fähigkeit’), ‘δύναμη’ (‘Stärke’) (πρβ. Bußmann 2002: 727). Πρόκειται
για μια μεταφορά από τη Χημεία, σύμφωνα με την οποία τα ρήματα έχουν ‘σθένος’,
όπως ακριβώς τα άτομα στη Χημεία.
Στην Σύνταξη, ‘σθένος’ είναι ο αριθμός των υποχρεωτικών συμπληρωμάτων6 (στα
γαλλικά ‘actants’, στα γερμανικά ‘Ergänzungen’ / ‘Aktanten’) που απαιτεί ένα ρήμα
(πρβ. Tesniére 1959, Bußmann 2002: 727, Gross 1998: 92, Vater 2002: 114, Ramers
2000: 81, Linke et al. 2001: 112 κ.ά.). Σύμφωνα με τη ‘Θεωρία του Σθένους’ ένα
ρήμα λαμβάνει ‘συμπληρώματα’ (‘Ergänzungen’ / ‘Aktanten’) και ‘προσαρτήματα’
(στα γαλλικά ‘cicronstants’, στα γερμανικά ‘Angaben’ / ‘Adjunkte’). Τα
‘συμπληρώματα’ είναι τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για να δομηθεί μια Ρηματική
6
Στη γερμανική βιβλιογραφία (Gross 1998: 92, μεταξύ άλλων) χρησιμοποιούνται για τον όρο
‘συμπλήρωμα’ oι όροι ‘Ergänzung’ και ‘Komplement’. Η διαφορά ανάμεσα στους δύο όρους είναι ότι
με τον όρο ‘Ergänzung’, θεωρούνται ως συμπληρώματα όλοι οι όροι της πρότασης, δηλ. το υποκείμενο
και τα αντικείμενα ή οι υποχρεωτικοί επιρρηματικοί προσδιορισμοί του ρήματος, ενώ με τον όρο
‘Komplement’ εννοούνται μόνο οι όροι που υποκατηγοριοποιούνται από το ρήμα, όπως το/τα
αντικείμενα, οι υποχρεωτικοί επιρρηματικοί προσδιορισμοί, αλλά όχι το υποκείμενο. Στην εργασία
αυτή χρησιμοποιείται ο όρος ‘Ergänzungen’ όταν γίνεται αναφορά στον όρο ‘συμπληρώματα’, δηλαδή
ως συμπλήρωμα λαμβάνεται υπόψη και το υποκείμενο της πρότασης.
Φράση (ΡΦ)· ‘συμπληρώματα’ δεν είναι μόνο το υποκείμενο και το αντικείμενο,

αλλά και επιρρηματικοί προσδιορισμοί (τόπου, χρόνου κ.ά.), ενώ τα προσαρτήματα
είναι προαιρετικά. Έτσι στην περίπτωση (3α), το ρήμα wohnen λαμβάνει δύο
συμπληρώματα, τον Peter και τον επιρρηματικό προσδιορισμό του τόπου, in Berlin.
Η απουσία αυτού οδηγεί σε αντιγραμματικότητα (3β), γεγονός που δείχνει ότι η
Προθετική Φράση (ΠΦ), in Berlin, είναι συμπλήρωμα και όχι προσάρτημα.
(3) α. Peter wohnt in Berlin.

β. *Peter wohnt.
Tα ‘συμπληρώματα’ μπορούν βέβαια, να είναι υποχρεωτικά (3α), αλλά και

προαιρετικά (4), όταν εμπεριέχουν έναν ‘μη εκπεφρασμένο όρο’ (‘implicit argument’)
(πρβ. Gross 1998: 92, Pittner/Berman 2004: 70, Ramers 2000: 85 κ.ά.). Στην πρόταση
(4) το ρήμα essen μπορεί να εμφανιστεί ως:
(4) Peter isst (einen Salat).
Όπως προαναφέρθηκε, αντίθετα με τα ‘συμπληρώματα’, τα ‘προσαρτήματα’ είναι

τα στοιχεία μιας πρότασης, τα οποία είναι προαιρετικά και μπορούν να παραληφθούν
χωρίς να οδηγήσει αυτό σε αντιγραμματικότητα (πρβ. Gross 1998: 92,
Pittner/Berman 2004: 72, Ramers 2000: 85 κ.ά.). Όμως και στο (4) παραλείπεται κάτι
χωρίς να οδηγούμαστε σε αντιγραμματικότητα. Το κάτι αυτό (einen Salat) είναι
ωστόσο συμπλήρωμα και μπορεί να παραλειφθεί γιατί το ρήμα του το επιτρέπει
σημασιολογικά7 (πρβ. Butulussi 1991 μεταξύ άλλων). Πιθανώς γιατί μας ενδιαφέρει
περισσότερο ότι τρώει (essen) κάτι και όχι τόσο τι τρώει (einen Salat).
Στην πρόταση (5) το ρήμα lieben χρειάζεται δύο συμπληρώματα, τον Peter και την
Anna· το sehr δεν είναι απαραίτητο, καθώς η πρόταση παραμένει γραμματική ακόμα
και μετά από παράλειψή του, επομένως πρόκειται για ένα προσάρτημα.
(5) Peter liebt Anna (sehr).
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω παραδείγματα δεν λαμβάνουν όλα τα ρήματα

τον ίδιο αριθμό συμπληρωμάτων. Ο Tesniére (1959) διέκρινε τα ρήματα σε ρήματα
‘μηδενικού σθένους’ (‘avalente’ / ‘nullwertige’ Verben), ‘μονοσθενή’ (‘monovalente’
7
Σημαντικό ρόλο παίζει και η Σημασιολογία και όχι μόνο η Σύνταξη στη Θεωρία του Σθένους.
Μάλιστα ο Helbig (1982) τη διαχωρίζει σε: (α) ‘λογική’ (‘logische Valenz’), (β) ‘σημασιολογική’
(‘semantische Valenz’) και (γ) ‘συντακτική/μόρφο-συντακτική’ (‘syntaktische-morphosyntaktische
Valenz’). Οι Helbig/Stepanowa (1981: 134) υποστηρίζουν ότι «τα τρία αυτά επίπεδα της Θεωρίας του
Σθένους είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους».
/ ‘einwertige’ Verben), ‘δισθενή’ (‘divalente’ / ‘zweiwertige’, ‘transitive’ Verben) και

‘τρισθενή’ (‘trivalente’ / ‘dreiwertige’, ‘transitive’ Verben). Για τη Γερμανική
Γλώσσα συναντάται η δυνατότητα εμφάνισης ‘τετρασθενών’8 (‘tetravalente’ /
‘vierwertige’ Verben), ακόμα και ‘πεντασθενών’9 ρημάτων (πρβ. Gross 1998: 92,
Ramers 2000: 82, Pittner/Berman 2004: 44, Helbig/Schenkel 1969, Eisenberg 1989
κ.ά.).
Παραδείγματα ρημάτων διαφορετικού σθένους:
 μηδενικού (0) σθένους: regnen, tauen

(6) Es regnet.
 μονοσθενή: laufen, schlafen

(7) Anna läuft.
 δισθενή: lieben, gehören

(8) Peter liebt Anna.
 τρισθενή: geben, schenken

(9) Anna gibt Otto das Buch.
 τετρασθενή10: bringen, kaufen

(10) Tanja kauft ein Buch (für 40 DM) (beim Buchhändler).
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχει η δυνατότητα αλλαγής

Σθένους μετά από αλλαγή στη Διάθεση11. Μία τέτοια περίπτωση είναι η περίπτωση
μετατροπής μιας πρότασης Ενεργητικής Φωνής (11α), σε Παθητική Φωνή (‘Passiv’)
(11β). Το ρήμα lieben από δισθενές μετατρέπεται σε μονοσθενές.
(11) α. Anna liebt Hans.

β. Anna wird (von Hans) geliebt.
8
Η διαφορά των δισθενών από τα τετρασθενή ρήματα έγκειται στην μορφο-συντακτική εκφορά των
ορισμάτων τους που συνήθως εμφανίζονται με τη μορφή Εμπρόθετης Φράσης (πρβ. παρακάτω
παράδειγμα 10).
9
Ο Heringer (1970: 198) υποστηρίζει ότι υπάρχει και ένα ‘πεντασθενές’ ρήμα, το einigen, π.χ. Karl
einigt sich mit seinem Gegner in dieser Sache auf einen Vergleich.
10
Τα συμπληρώματα στα τετρασθενή ρήματα είναι προαιρετικά από συντακτική άποψη
συμπληρώματα, που είναι όμως συμπληρώματα επειδή ανήκουν στη σημασιολογική δομή του
ρήματος.
11
Στην παρούσα εργασία αναφέρω μόνο την περίπτωση της Παθητικής Φωνής και την περίπτωση των
ρημάτων μηδενικού σθένους τα οποία μετατρέπονται σε μονοσθενή ρήματα με την εμφάνιση
συμπληρώματος (πρβ. παρ. 11, 12).
ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ ‘es’ Σ ε λ ί δ α | 10
Αντίστροφη μετατροπή μπορεί να συμβεί στα ρήματα μηδενικού σθένους, δηλαδή

από ρήμα μηδενικού σθένους να μετατραπεί σε μονοσθενές. Ένα παράδειγμα είναι το
ρήμα regnen, το οποίο από ρήμα μηδενικού σθένους (12α) μπορεί να μετατραπεί σε
μονοσθενές (12β), δηλαδή να αποκτήσει ένα συμπλήρωμα και στη συγκεκριμένη
περίπτωση το dicke Tropfen. Ωστόσο, και σε αυτή την περίπτωση η αντωνυμία ‘es’
δεν παραλείπεται και εξακολουθεί να κατέχει το ρόλο του Κενού Υποκειμένου, όπως
αναφέρεται αναλυτικότερα στη συνέχεια.
(12) α. Es regnet.
β. Es regnet dicke Tropfen.
Η ‘Θεωρία του Σθένους’ υπήρξε το έναυσμα για την εμφάνιση μεταγενέστερων

θεωριών, όπως η Θεωρία της ‘Δομής Οργανικών Όρων’ (‘Argumentstruktur’), η
οποία εισάγεται την δεκαετία του ΄80, ΄90 στις ΗΠΑ και βρίσκει μεγάλη απήχηση
ιδιαίτερα από Άγγλους και Αμερικάνους γλωσσολόγους. Παρουσιάζει ομοιότητες με
τη ‘Θεωρία του Σθένους’ καθώς δανείζεται κάποιους όρους12 από αυτήν (πρβ. Lyons
2002: 141). Η ‘Θεωρία της Δομής Οργανικών Όρων’ προήλθε από ένα δάνειο από
τον τομέα των μαθηματικών13.
Σύμφωνα με την θεωρία αυτή, κάθε ρήμα απαιτεί σημασιολογικά έναν
συγκεκριμένο αριθμό ‘οργανικών όρων’ (‘Argumente’). Με τους ‘οργανικοί όροι’
εννοούμε τα ‘συμπληρώματα’ που λαμβάνει ένα ρήμα, ή αλλιώς όπως αναφέρει η
θεωρία της ‘Δομής Οργανικών Όρων’ με τον όρο ‘οργανικοί όροι’ εννοούνται οι
πρωταγωνιστές (‘Protagonisten’), οι συμμετέχοντες (‘Mitspieler’) που χρειάζεται ένα
ρήμα (Meibauer et al. 2007, Gross 1998 κ.ά.).
(13) Valentine zerreißt das Geschenkpapier.
Στο παράδειγμα (13) το ρήμα zerreißen λαμβάνει δύο συμπληρώματα, δύο

οργανικούς όρους, την Valentine και το das Geschenkpapier.
Η Θεωρία της Δομής Οργανικών Όρων πέραν του ότι, όπως προαναφέρθηκε, δίνει
πληροφορίες σχετικά με τον αριθμό των ‘οργανικών όρων’ που απαιτεί ένα ρήμα,
δηλαδή ποια στοιχεία είναι υποχρεωτικά. Επίσης αναφέρεται και στην συντακτική
12
Οι όροι που δανείζεται η Θεωρία της Δομής Οργανικών Όρων από τη Θεωρία του Σθένους
σχετίζονται με τα ‘ρήματα μηδενικού σθένους’, τα ‘μονοσθενή’, ‘δισθενή’, ‘τρισθενή’ ρήματα· τους
όρους ‘συμπληρώματα’, ‘προσαρτήματα’ κ.ά.
13
Παρατηρούμε ότι και οι δύο θεωρίες προέρχονται τουλάχιστο ως σύλληψη από τον τομέα των
θετικών επιστημών.
τους πραγμάτωση, καθώς και στη σειρά με την οποία οι οργανικοί όροι αυτοί
εμφανίζονται (πρβ. Bußman 2002: 95).
Σύμφωνα με τους Fillmore et al. (1987), Gruber (1976), Jackendoff (1972),
Grimshaw (1990), Parsons (1990) μεταξύ άλλων, η Θεωρία της Δομής Οργανικών
Όρων (αντίθετα με τη Θεωρία του Σθένους) δίνει περισσότερες σημασιολογικές
πληροφορίες. Ωστόσο και οι δύο θεωρίες παρέχουν πληροφορίες για τον αριθμό των
ορισμάτων που απαιτεί ένα ρήμα. Στη βιβλιογραφία αυτές οι σχέσεις μεταξύ ρημάτων
και των οργανικών τους όρων είναι γνωστές ως ‘θεματικοί ρόλοι’ ή ‘σημασιολογικοί
ρόλοι’ (‘Theta-Rollen’ / ‘thematic roles’ / ‘theta roles’ / ‘θ-roles’).
Οι βασικοί θεματικοί ρόλοι απορρέουν από τη σημασία των ρημάτων. Μερικοί
από τους θεματικούς ρόλους14 είναι οι εξής: ‘δράστης’ (‘Agens’), ‘πάσχων’
(‘Patiem’), ‘δέκτης’ (‘Rezipient’ / ‘Empfänger’), ‘θέμα’ (‘Thema’), ‘βιωματικό
υποκείμενο’ (‘Experiencer’), ‘ευεργετούμενος’ (‘Benefizient’), ‘τόπος’ (‘Lokativ’),
‘στόχος’ (‘Ziel’), ‘πηγή’ / ‘αφετηρία’ / ‘προέλευση’ (‘Quelle’), ‘όργανο’
(‘Instrument’).
Στα παραδείγματα (14-17) βλέπουμε ορισμένους θεματικούς ρόλους τους οποίους

προσδίδει το ρήμα σε Ονοματικές (ΟΦ) ή Προθετικές Φράσεις (ΠΦ):
 Δράστης (‘Agens’)
(14) Hans liest.
 Θέμα (‘Thema’)
(15) Peter öffnet die Tür.
 Δέκτης (‘Rezipient’ / ‘Empfänger’)
(16) Eva schickt dem Otto eine Mail.
 Όργανο (‘Instrument’)
(17) Suppe isst man mit dem Löffel.
Ας εξετάσουμε πώς συνδέονται η Θεωρία της Δομής Οργανικών Όρων με τους

θεματικούς ρόλους, και τη συντακτική λειτουργία τους στην πρόταση (18).
(18) Peter gibt Anna die Blumen.
Στον πίνακα που ακολουθεί εμφανίζονται οι οργανικοί όροι του ρήματος geben, οι
θεματικοί τους ρόλοι, καθώς και η συντακτική τους λειτουργία.
14
Οι ερευνητές δεν έχουν καταλήξει σε έναν συγκεκριμένο αριθμό θεματικών ρόλων.
Πίνακας 1. Θεματικοί ρόλοι και συντακτική λειτουργία των ορισμάτων του

ρήματος geben.
Παράδειγμα (18) Peter gibt Anna die Blumen
Θεματικοί Ρόλοι Δράστης (Agens) Στόχος/ Δέκτης Θέμα (Thema)

(Ziel/Rezipient)
Είδος Ορισμάτων ΟΦ σε ονομαστική ΟΦ σε δοτική ΟΦ σε αιτιατική
Συντακτική Υποκείμενο Έμμεσο Άμεσο
Λειτουργία Αντικείμενο Αντικείμενο
Όπως προκύπτει και από τον πίνακα, το ρήμα geben είναι ένα τρισθενές ρήμα,
απαιτεί, δηλαδή, τρία ορίσματα, το υποκείμενο (Peter), δύο αντικείμενα
(‘διμετάβατο’ ρήμα), ένα άμεσο (Anna) και ένα έμμεσο (die Blumen). Αν θέλαμε να
αναπαραστήσουμε οι οργανικοί όροι του ρήματος geben σύμφωνα με την Θεωρία της
Δομής Οργανικών Όρων, η αναπαράσταση διαμορφώνεται ως εξής:
(19) GEB: (x1, x2, x3)

<Δράστης1, Δέκτης2, Θέμα3, >
< ΟΦΟΝΟΜ1, ΟΦ ΔΟΤ2, ΟΦ ΑΙΤ3>
<Υποκείμενο1, ΔΟΤ-Αντικείμενο 2, ΑΙΤ-Αντικείμενο 3>
Ο πρώτος οργανικός όρος (Peter) κατέχει τη συντακτική λειτουργία του

υποκειμένου και το θεματικό ρόλο του ‘δράστη’, ενώ πρόκειται για μια ΟΦ σε
ονομαστική. Ο δεύτερος οργανικός όρος, είναι επίσης μια ΟΦ, σε λειτουργία
(έμμεσου) αντικειμένου σε δοτική πτώση με θ-ρόλο, ‘δέκτης’. Τέλος ο τρίτος
οργανικός όρος, μια ΟΦ σε ρόλο (άμεσου) αντικειμένου σε πτώση αιτιατική, με θ-
ρόλο, ‘θέμα’.
Όπως προαναφέρθηκε, τα ρήματα μηδενικού σθένους, δεν λαμβάνουν κανένα
οργανικό όρο. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το ρήμα regnen.
(20) Es regnet.
Η Θεωρία της Δομής Οργανικών Όρων του ρήματος regnen (20) μπορεί να
αναπαρασταθεί σημασιολογικά15 ως εξής (21):
(21) REGN: ( )
< >
<>
15
Για σημασιολογική αναπαράσταση βλέπε Meibauer et al. (2007: 150), για το ρήμα schneien.
<Τυπικό Υποκείμενο1>
Το ρήμα regnen ως ρήμα μηδενικού σθένους, δεν λαμβάνει κανένα οργανικό όρο,
γεγονός που αποτυπώνεται και στην αναπαράσταση της Δομής των Οργανικών Όρων
(μετά το REGN: ακολουθεί μια κενή παρένθεση).
Οι πίνακας (2) αποτυπώνει συνοπτικά τους θεματικούς του ρόλους του ρήματος
regnen, καθώς και τη λειτουργία των οργανικών όρων του:
Πίνακας 2. Θεματικοί ρόλοι και συντακτική λειτουργία των οργανικών όρων του
ρήματος regnen.
Παράδειγμα (20) Es regnet
Θεματικοί Ρόλοι -
Είδος -
Ορισμάτων
Συντακτική Τυπικό
Λειτουργία Υποκείμενο
Όπως φαίνεται και στον πίνακα, δεν προσδίδεται κάποιος θεματικός ρόλος στο
‘es’, το οποίο χαρακτηρίζεται ως θεματικά ή σημασιολογικά Κενό Υποκείμενο,
ιδιότητα που συναντάται και στις Γραμματικές που μελετήθηκαν16. Ο μοναδικός
ρόλος του είναι συντακτικός, δηλαδή, να καταλαμβάνει τη θέση του Τυπικού
Υποκειμένου (πρβ. Helbig/Buscha 2001: 242, Pittner/Berman 2004: 128, Wöllstein-
Leisten et al. 1997: 111 κ.ά.).
Για αυτό και στην περίπτωση που προσπαθήσουμε να αντικαταστήσουμε στο
παράδειγμα (20) το ‘es’ με ένα ουσιαστικό17 (22). Παρατηρούμε ότι οδηγούμαστε σε
αντιγραμματικότητα, γιατί όπως προαναφέρθηκε το ρήμα regnen είναι ρήμα
μηδενικού σθένους, οπότε δεν χρειάζεται κάποιο συμπλήρωμα.
(22) *Der Himmel regnet.
Συνοψίζοντας, προσπαθώντας να απαντήσουμε στο αρχικό ερώτημα που τέθηκε,

γιατί προτάσεις όπως η (1β) είναι αντιγραμματικές σε ορισμένες γλώσσες:
Στις γλώσσες μη Κενού Υποκειμένου το υποκείμενο δηλώνεται υποχρεωτικά
φωνολογικά. Στην περίπτωση των ρημάτων μηδενικού σθένους τη θέση του
16
‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch für den Ausländerunterricht’, ‘Wahrig 4. Grammatik der
deutschen Sprache’, ‘Duden Grammatik’, ‘Grundriss der deutschen Grammatik Band 2: Der Satz’,
‘IdS’.
17
Ωστόσο υπάρχουν κάποια ρήματα που αποτελούν εξαίρεση και μπορεί το ‘es’ να αντικατασταθεί
από ένα ουσιαστικό. Στα ρήματα αυτά αναφέρομαι στη συνέχεια της εργασίας (πρβ. Κεφ. 3.).
υποκειμένου καταλαμβάνει ένα σημασιολογικά Κενό Υποκείμενο. Έτσι,

επανεξετάζοντας το παράδειγμα (1), το ρόλο του Κενού Υποκειμένου κατέχει η
προσωπική αντωνυμία ουδετέρου γένους· στην Αγγλική γλώσσα πρόκειται για την
ουδέτερη προσωπική αντωνυμία ‘it’ (it rains), στη Σουηδική για την αντίστοιχη
αντωνυμία ‘det’ (det regnar) και στη Γερμανική για την αντωνυμία ‘es’ (es regnet).
Οι αντωνυμίες αυτές έχουν καθαρά συντακτικό ρόλο και δεν αναφέρονται σε μια
οντότητα. Φέρουν μια πλήρη επιφανειακή προδιαγραφή και συμπεριφέρονται σαν να
μην διαθέτουν (κάποιες ή όλες) τις τιμές των χαρακτηριστικών (πρβ. Κρύσταλ 2003:
270). Ωστόσο οι αντωνυμίες αυτές είναι απαραίτητες, καθώς δεν μπορούν ούτε να
παραληφθούν (1β), αλλά ούτε να αντικατασταθούν από κάποιο άλλο ουσιαστικό (22)
(πρβ. Bußmann 2002: 728, Meibauer et al. 2007: 150 Pittner/Berman 2004: 128 κ.ά.).
Ακόμα και στην περίπτωση που μεταβάλλουν το σθένος τους (12β), η αντωνυμία
εξακολουθεί να είναι απαραίτητη στην πρόταση και να κατέχει το ρόλο του Κενού
Υποκειμένου, όπως προαναφέρθηκε.
Αντίθετα, στις γλώσσες Κενού Υποκειμένου δεν είναι απαραίτητη η φωνολογική
δήλωση του υποκειμένου, για αυτό το λόγο προτάσεις όπως η (1γ) είναι γραμματικές.
Καταλήγοντας, εκτός από τον αριθμό των οργανικών όρων που λαμβάνει ένα
ρήμα, όπως προαναφέρθηκε, σημαντικό ρόλο παίζει, στη Γερμανική γλώσσα, η
Σημασιολογία, δηλαδή ποιους θεματικούς ρόλους αποδίδει το ρήμα στους οργανικούς
του όρους και ποιες ιδιότητες έχουν αυτοί. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει όμως και η
Σύνταξη, δηλαδή η θέση και η σειρά τόσο του ρήματος, όσο και των οργανικών όρων
του. Με την σειρά των όρων της πρότασης ασχολείται το Τοπολογικό Μοντέλο, το
οποίο παρουσιάζεται στη συνέχεια.
2.2. Τοπολογικό μοντέλο (‘topologisches Modell’)

Το Τοπολογικό Μοντέλο είναι ένα σημαντικό μοντέλο στην περιγραφή της δομής
της γερμανικής πρότασης της ‘Παραδοσιακής Γραμματικής’ (‘traditionelle
Grammatik’) (πρβ. Kathol 2000: 47). Βασικό κριτήριο διάκρισης των προτασιακών
τύπων αποτελεί η σταθερή θέση του κατηγορήματος, του παρεμφατικού και
απαρεμφατικού ρηματικού τύπου (πρβ. Drosdowski et al. 1995: 784), οι οποίοι
συντελούν στη δημιουργία του ‘ρηματικού πλαισίου’ (‘verbaler Rahmen’) και των
‘Τοπολογικών Πεδίων’ (‘topologische Felder’)18 που απορρέουν από αυτό (πρβ.

Drosdowski et al. 1995: 784 κ. εξ., Meibauer et al. 2007: 121 κ. εξ., Τσόκογλου 2007:
43 κ. εξ. κ.ά.). Στο Τοπολογικό Πεδίο αναφέρονται, συχνά, Γραμματικές, διδακτικές
γραμματικές και διδακτικά εγχειρίδια, καθώς και βιβλία που αποτελούν εισαγωγή στη
δομή των γερμανικών προτάσεων, αλλά και άλλων συντακτικών δομών, όπως το
βιβλίο εισαγωγής στη Σύνταξη των Wöllstein-Leisten et al. ‘Deutsche Satzstruktur.
Grundlagen der syntaktischen Analyse’ που μελετάται στη συνέχεια.
Στη Γερμανική γλώσσα το παρεμφατικό ρήμα κατέχει μια ορισμένη θέση στην
πρόταση, είτε βρίσκεται στη δεύτερη θέση, Ρ2 (V2), είτε στην πρώτη θέση, Ρ1 (V1),
είτε στην τελευταία θέση (Ρ-τέλος) (VL) (πρβ. Τσόκογλου 2007: 44). Οι Drosdowski
et al. (1995: 787) χρησιμοποιούν τους όρους ‘Stirnsatz’, ‘Kernsatz’, ‘Spannsatz’ για
τους τρεις τύπους αντίστοιχα.
Ας εξετάσουμε σε ποιες θέσεις μπορεί να εμφανιστεί το ρήμα στη Γερμανική
Γλώσσα:
Α) Το ρήμα (Ρ) βρίσκεται στην δεύτερη θέση (Ρ2) σε δηλωτικές προτάσεις (Anja
hat gestern die Vase auf den Tisch gestellt.) (πρβ. πίνακα 3), σε ερωτήσεις μερικής
άγνοιας που εισάγονται με ερωτηματικό στοιχείο (π.χ. Wer hat gestern die Vase auf
den Tisch gestellt?) και σε προτάσεις που έχουν θέση υποκειμένου, αντικειμένου που
δεν εισάγονται με σύνδεσμο (π.χ. Ohne Maria zu fragen, hat Anja gestern die Vase
auf den Tisch gestellt.) (πρβ. Τσόκολγου 2007: 44, Helbig/Buscha 1993: 565 μεταξύ
άλλων). Οι Heidolph et al. (1984: 705) αναφέρουν επίσης και προτάσεις
προστακτικής (π.χ. Nun hör endlich auf!).
Β) Το ρήμα (Ρ) εμφανίζεται στην πρώτη θέση (Ρ1) (πρβ. πίνακα 4) σε ερωτήσεις
ολικής άγνοιας που δεν εισάγονται με ερωτηματικό στοιχείο (π.χ. Hat Anja gestern
die Vase auf den Tisch gestellt? / Stellt Anja die Vase auf den Tisch?), σε προτάσεις
προστακτικής (π.χ. Stell jetzt endlich die Vase auf den Tisch! / Komm!) και σε
δευτερεύουσες προτάσεις που δεν εισάγονται με σύνδεσμο (υποθετικές,
παραχωρητικές) (π.χ. Habe ich am Wochenende Zeit, lese ich das Buch.) (πρβ.
Τσόκογλου 2007: 44). Οι Drosdowski et al. (1995: 784-785) προσθέτουν ότι σε αυτόν
τον τύπο ανήκουν και οι προτάσεις επιθυμίας που εκφράζουν το μη πραγματικό
18
Τον όρο αυτόν τον συναντάμε στον Eisenberg (1989: 408 κ. εξ.), ενώ στους Drosdowski et al. (1995:
787 κ. εξ.) συναντάμε τον όρο ‘Stellungsfelder’. Σχετική αναφορά παρατηρείται στους Meibauer et al.
(2007: 123). Η σύλληψη της ιδέας των Τοπολογικών Πεδίων στη Γερμανική γλώσσα ανήκει στον
Drach (1940), ο οποίος χώρισε τον 1ο τύπο πρότασης (Ρ2) σε τρία πεδία ‘Vorfeld’, ‘Mittelfeld’,
‘Nachfeld’, αποδίδοντας στο παρεμφατικό ρήμα την κεντρική θέση (πρβ. Τσόκογλου 2007: 47).
(Hätte Anja die Vase auf den Tisch gestellt! / Würde sie doch die Vase bloß auf den
Tisch stellen!).
Γ) Το ρήμα βρίσκεται στην τελευταία θέση (Ρ-τέλος), σε όλες τις δευτερεύουσες
προτάσεις (π.χ. bevor sie die Vase auf den Tisch stellt / dass Anja die Vase auf den
Tisch stellt) (πρβ. Helbig/Buscha 1993: 565). Οι Drosdowski et al. (1995: 784-785)
ισχυρίζονται ότι σε αυτήν την κατηγορία συμπεριλαμβάνονται και οι επιφωνηματικές
προτάσεις (π.χ. Einmal die Vase auf den Tisch stellen!).
Όταν το παρεμφατικό ρήμα , ή αλλιώς ‘κλιτό ρήμα’ (‘finites Verb’), κατέχει την
πρώτη (Ρ1) ή δεύτερη θέση (Ρ2), τότε βρίσκεται στο αριστερό μέρος ή στην
‘αριστερή προτασιακή αγκύλη’19 (‘linker Teil der Satzklammer’20 / ‘LSK’), ενώ όταν
το παρεμφατικό ρήμα βρίσκεται στην τελευταία θέση της πρότασης, εσωκλείεται στο
δεξί μέρος ή στην ‘δεξιά προτασιακή αγκύλη’21 (‘rechter Teil der Satzklammer’ /
‘RSK’). Επίσης, η δεξιά προτασιακή αγκύλη μπορεί να περιέχει και απαρεμφατικά
ρήματα (π.χ. es morgen zu reparieren) (πρβ. πίνακα 5, (35)), καθώς και το πρώτο
συνθετικό χωριζόμενων ρημάτων (π.χ. Nun hör endlich auf!) (πρβ. πίνακα 4, (27)).
Η θέση πριν από την αριστερή προτασιακή αγκύλη στις Ρ2 προτάσεις ονομάζεται
‘πρόσθιο πεδίο’ (‘Vorfeld’ / ‘VF’), η θέση μετά τη ‘δεξιά προτασιακή αγκύλη’
ονομάζεται ‘οπίσθιο πεδίο’ (‘Nachfeld’ / ‘NF’), ενώ η θέση που προκύπτει ανάμεσα
από τις δύο αγκύλες ονομάζεται ‘μεσαίο πεδίο’ (‘Mittelfeld’ / ‘MF’) (πρβ. Drach
1940, Eisenberg 1989, Meibauer et al. 2007 μεταξύ άλλων). Οι παραπάνω θέσεις που
καταλαμβάνει το ρήμα συνοψίζονται στους πίνακες 3, 4, 5.
Στη συνέχεια θα εξετάσουμε ποιοι όροι μπορούν να εμφανιστούν στο πρόσθιο,

μεσαίο και οπίσθιο πεδίο.
Το πρόσθιο πεδίο (‘Vorfeld’ / VF)
Συγκεκριμένα, το ‘πρόσθιο πεδίο’ εμφανίζεται μόνο στον πρώτο τύπο πρότασης (Ρ2).
«Ένα μόνο συστατικό μπορεί κάθε φορά να καταλαμβάνει αυτή τη θέση» (βλ.
Eisenberg 1989: 412 σε Τσόκογλου 2007: 47). Το συστατικό αυτό μπορεί να είναι
είτε υποχρεωτικός (π.χ. Anja hat gestern die Vase auf den Tisch gestellt), είτε
προαιρετικός όρος (π.χ. Gestern hat Anja die Vase auf den Tisch gestellt.), είτε ακόμα
19
Πρβ. Πίνακες 3,4.
20
Στη βιβλιογραφία παρατηρείται διαφοροποίηση ως προς την ορολογία. Στους Drosdowski et al.
(1995: 787 κ. εξ.) και στον Engel (1991: 304 κ. εξ.) βρίσκουμε τον όρο ‘Satzklammer’ (‘προτασιακή
αγκύλη’), ενώ οι Sommerfeldt/Starke (1998: 245) το ονομάζουν ‘prädikativer Rahmen’ (‘πλαίσιο
κατηγορήματος’), ενώ οι Helbig/Buscha (1993: 565-566) ‘verbaler Rahmen’ (‘ρηματικό πλαίσιο’).
21
Πρβ. Πίνακα 5.
και απαρεμφατικό ρήμα22 (π.χ. Gestellt hat Irene ihm den Stern am Morgen.). Επίσης
το πρόσθιο πεδίο μπορεί να καταληφθεί από περισσότερους του ενός όρου (π.χ. Ohne
Maria zu fragen hat Anja gestern die Vase auf den Tisch gestellt.).
Το οπίσθιο πεδίο (‘Nachfeld’ / NF)

Το ‘οπίσθιο πεδίο’ έπεται της δεξιάς προτασιακής αγκύλης. Από συντακτικής
απόψεως η κατάληψη του οπίσθιου πεδίου σηματοδοτεί ότι η πρόταση της πρώτης
περίπτωσης (Ρ2) ολοκληρώνεται, και έτσι οι υπόλοιποι όροι τοποθετούνται εκτός
προτασιακής αγκύλης23, μετά τον απαρεμφατικό τύπο του ρήματος (π.χ. Anja hat
gestern die Vase auf den Tisch gestellt ohne Maria zu fragen / Anja stellt die Vase
immer auf den Tisch ohne Maria zu fragen.).
Το μεσαίο πεδίο (‘Mittelfeld’ / MF)

Το ‘μεσαίο πεδίο’ περιλαμβάνει όλους τους υπόλοιπους όρους της πρότασης, αυτούς
δηλαδή που δεν βρίσκονται ούτε στο πρόσθιο, ούτε στο οπίσθιο πεδίο. Με άλλα
λόγια η θέση που καταλαμβάνει αυτό το πεδίο βρίσκεται ανάμεσα στη αριστερή και
δεξιά προτασιακή αγκύλη (π.χ. Anja hat gestern die Vase auf den Tisch gestellt) (πρβ.
Meibauer et al. 2007: 123). Σύμφωνα με την Τσόκογλου (2007: 51) είναι «το πεδίο
που περιλαμβάνει τους περισσότερους όρους».
Στους πίνακες που ακολουθούν παρουσιάζονται σχηματικά και με
παραδείγματα24 όσα προαναφέρθηκαν.
22
Αναφορά γίνεται στην Τσόκογλου (2007: 48).
23
Έτσι συναντούμε στους Drosdowski et al. (1995: 790-791) τον όρο ‘Ausklammerung’
(‘εξαγκύλωση’) κατά αντιστοιχία με τον όρο ‘Satzklammer’ (‘προτασιακή αγκύλη’) που υιοθετούν για
το ρηματικό πλαίσιο, στους Helbig/Buscha (1993: 568-569) βρίσκουμε τον όρο ‘Ausrahmung’
(‘εκπλαισίωση’) κατά αντιστοιχία με τον όρο ‘verbaler Rahmen’. Γενικά τα συστατικά που βρίσκονται
μετά τον απαρεμφατικό τύπο αντιμετωπίζονται ως συστατικά που έχουν υποστεί ‘εκτόπιση’
(‘Extraposition’) (πρβ. Τσόκογλου 2007: 48).
24
Τα παραδείγματα είναι από Τσόκογλου 2007, Meibauer et al. 2007 και Haida et al. 2007.
Πίνακας 3. Ρ2 (V2/Kernsatz): Όταν παρεμφατικό ρήμα βρίσκεται στην αριστερή

προτασιακή αγκύλη και το πρόσθιο πεδίο είναι κατειλημμένο.
Πρόσθιο πεδίο LSK Μεσαίο πεδίο (MF) RSK Οπίσθιο

(VF) πεδίο (NF)
ohne Maria
(23)(α) Anja hat gestern die Vase auf den Tisch gestellt
zu fragen
(β) Ohne Maria zu fragen hat Anja gestern die Vase auf den Tisch gestellt.
(γ) Wer hat gestern die Vase auf den Tisch gestellt?
(δ) Gestern hat Anja die Vase auf den Tisch gestellt.
ohne Maria
(ε) Anja stellt die Vase immer auf den Tisch
zu fragen.
(24) Es regnet!
(25) Bei dem Wetter nehme ich das Auto.
(26) Nun hör endlich auf!
Πίνακας 4. Ρ1 (V1/Stirnsatz): Όταν το παρεμφατικό ρήμα βρίσκεται στην αριστερή

προτασιακή αγκύλη και το πρόσθιο πεδίο δεν είναι κατειλημμένο.
Πρόσθιο πεδίο (VF) LSK Μεσαίο πεδίο (MF) RSK Οπίσθιο

πεδίο (NF)
(27) Hat Anja gestern die Vase auf den Tisch gestellt?
(28) Stellt Anja die Vase auf den Tisch?
(29) Stell jetzt endlich die Vase auf den Tisch!
(30) Komm!
(31) Hätte Anja die Vase auf den Tisch gestellt!
(32) Würde sie doch die Vase bloß auf den Tisch stellen!
Πίνακας 5. Ρ-τέλος (VL/Spannsatz): Όταν το παρεμφατικό ρήμα βρίσκεται στη

δεξιά προτασιακή αγκύλη (το οπίσθιο πεδίο μπορεί να είναι κατειλημμένο).
Πρόκειται κυρίως για δευτερεύουσες και απαρεμφατικές προτάσεις.
Πρόσθιο πεδίο (VF) LSK25 Μεσαίο πεδίο (MF) RSK26 Οπίσθιο

πεδίο
(NF)
bevor/
(33) sie die Vase auf den Tisch stellt
dass
(34) Einmal die Vase auf den Tisch stellen!
zu
(35) es morgen
reparieren
Συνοψίζοντας, μπορούμε να καταλήξουμε στα εξής βασικά σημεία (πρβ. Meibauer

et al. 2007: 125):
Μόνο οι προτάσεις όπου το ρήμα είναι στη δεύτερη θέση (Ρ2) έχουν
κατειλημμένο το πρόσθιο πεδίο27.
Σε όλες τις προτάσεις, που το ρήμα καταλαμβάνει την πρώτη (Ρ1) ή τη δεύτερη
θέση (Ρ2), η αριστερή προτασιακή αγκύλη πρέπει να είναι κατειλημμένη, ωστόσο
κάτι τέτοιο δεν είναι απαραίτητο για τη δεξιά προτασιακή αγκύλη28.
Στις προτάσεις όπου το ρήμα βρίσκεται στο τέλος (Ρ-τέλος), η δεξιά προτασιακή
αγκύλη πρέπει να είναι κατειλημμένη29.
Επειδή όλα τα απαρεμφατικά ρήματα δεν μπορούν να βρεθούν στην αριστερή
προτασιακή αγκύλη, όλες οι προτάσεις Ρ1 και Ρ2 κλιτές. Γι’ αυτό το λόγο έχουν όλες
οι απαρεμφατικές προτάσεις το ρήμα στο τέλος30.
Το επόμενο κεφάλαιο έχει ως θέμα την αντωνυμία ‘es’, όπως αυτή εμφανίζεται σε
Γραμματικές. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το βιβλίο εισαγωγής στη Σύνταξη των
Wöllstein-Leisten et al. (1997) και συγκρίνεται με τις Γραμματικές. Τέλος εξετάζεται
η αντωνυμία σε διδακτικές γραμματικές και διδακτικά εγχειρίδια, τα οποία
συγκρίνονται με τις Γραμματικές ως προς τα σημεία απόκλισής τους.
25
LSK: αριστερή προτασιακή αγκύλη.
26
RSK: δεξιά προτασιακή αγκύλη.
27
Πρβ. Πιν.3.
28
Πρβ. Πιν.3,4 (23ε,25,26,29,30,31).
29
Πρβ. Πιν.5.
30
Πρβ. Πιν.3.
3. Η ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ ‘ES’
Στο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’, όπως αυτές
εμφανίζονται στις Γραμματικές, στο βιβλίο που αποτελεί εισαγωγή στη Σύνταξη
‘Deutsche Satzstruktur, Grundlagen der syntaktischen Analyse’, σε διδακτικές
γραμματικές και διδακτικά εγχειρίδια.
Αρχικά μελετάται το ‘es’ σε Γραμματικές και αποδίδονται τα χαρακτηριστικά της
κάθε λειτουργίας του. Στη συνέχεια ακολουθεί μία σύγκριση ανάμεσα στις
Γραμματικές που μελετήθηκαν, δίνοντας έμφαση στις διαφορές, και λιγότερο στις
ομοιότητές τους. Έπειτα, συγκρίνονται οι Γραμματικές, που μελετήθηκαν, με το
βιβλίο εισαγωγής στη Σύνταξη ‘Deutsche Satzstruktur, Grundlagen der syntaktischen
Analyse’ των Wöllstein-Leisten et al. ως προς την παρουσίαση του φαινομένου.
Τέλος, μελετάται το φαινόμενο σε διδακτικές γραμματικές και διδακτικά εγχειρίδια,
καθώς και οι αποκλίσεις που παρουσιάζουν από τις Γραμματικές, ως προς τις
συντακτικές και σημασιολογικές λειτουργίες της αντωνυμίας.
3.1. Η αντωνυμία ‘es’ στις Γραμματικές

Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται οι λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’ στις
ακόλουθες Γραμματικές:
1) ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch für den Ausländerunterricht’ (Helbig,
G. / J. Buscha, 1991) (στο εξής DeGHA).
2) ‘Wahrig Grammatik der deutschen Sprache: Sprachsystem und
Sprachgebrauch’ (Götze, L. / E. W. B. Hess-Lüttich, 2002) (στο εξής
Wahrig).
3) ‘Duden Grammatik der deutschen Gegenwartssprache’ (Grebe, P. / H.
Gripper, 1973) (στο εξής Duden).
4) ‘Grundriss der deutschen Grammatik: der Satz’ (Eisenberg, Peter, 2006) (στο
εξής GddG).
5) ‘Grammatik der deutschen Sprache’ (‘IdS-Grammatik’) (Zifonun et al., 1997)
(στο εξής IdS).
Η μεθοδολογία του υποκεφαλαίου που αφορά την αντωνυμία ‘es’ είναι η εξής:
Ακολουθείται η κατηγοριοποίηση της DeGHA, σύμφωνα με την οποία η αντωνυμία
‘es’ εμφανίζει τις παρακάτω λειτουργίες31:
3.1.1. η αντωνυμία ‘es’ ως αντωνυμική λέξη (‘Prowort’)
31
Η απόπειρα μετάφρασης και απόδοσης των όρων είναι δική μου.
3.1.2. η αντωνυμία ‘es’ ως καταληψίας θέσης (‘Platzhalter’)

3.1.3. η αντωνυμία ‘es’ ως συνδετικό (‘Korrelat’)
3.1.4. η αντωνυμία ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο και αντικείμενο (‘formales
Subjekt und Objekt’)
Στη συνέχεια συγκρίνονται οι υπόλοιπες Γραμματικές σε σχέση με την
κατηγοριοποίηση της συγκεκριμένης Γραμματικής, τονίζονται οι διαφορές, ενώ τα
σημεία που συγκλίνουν αναφέρονται συνοπτικά.
3.1.1. Η αντωνυμία ‘es’ ως αντωνυμική λέξη (‘Prowort’)

Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά που αποδίδουν οι
Γραμματικές στο ‘es’ όταν αυτό λειτουργεί ως αντωνυμική λέξη.
3.1.1.1. Γραμματική ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch für den

Ausländerunterricht’
Σύμφωνα με τη Γραμματική DeGHA, η αντωνυμική λέξη es λειτουργεί ως
‘αντωνυμική λέξη’ (‘Prowort’), όταν αναφέρεται σε:
(α) ένα ουσιαστικό (‘Substantiv’) που έχει προηγηθεί, με την προϋπόθεση το
ουσιαστικό αυτό να βρίσκεται στον ενικό αριθμό και να έχει ουδέτερο γένος
(‘αναφορική αντωνυμία’/ ‘anaphorisches Pronomen’). Η ‘αντωνυμική λέξη’
αντικαθιστά στην πρόταση το ουσιαστικό το οποίο έχει τη λειτουργία υποκειμένου
και βρίσκεται σε ονομαστική, ή το ουσιαστικό το οποίο έχει τη λειτουργία
αντικειμένου και εμφανίζεται σε αιτιατική. Ως υποκείμενο μπορεί το es να εμφανιστεί
στο ‘πρόσθιο πεδίο’ (‘Vorfeld’) ή στο ‘μεσαίο πεδίο’ (‘Mittelfeld’) (36α΄)· ως
αντικείμενο καταλαμβάνει μόνο μια θέση στο μεσαίο πεδίο (36β΄):
(36) Sie besitzt ein kleines Haus.
α. Das Haus gefällt mir. / Mir gefällt das Haus.
α΄. Es gefällt mir. / Mir gefällt es.
β. Das Haus will sie verkaufen./ Sie will das Haus verkaufen.
β΄. *Es will sie verkaufen./ Sie will es verkaufen.
(β) ένα κύριο ρήμα (‘Vollverb’) (και κατ’ επέκταση και σε μια ολόκληρη
πρόταση / ‘auf den ganzen Satz’), το οποίο έχει ήδη προηγηθεί. Όπως και στο (36α΄)
όπου το es αντικαθιστά ένα ουσιαστικό, έτσι και στην περίπτωση αυτή μπορεί να έχει
το ρόλο υποκειμένου, σε ονομαστική, στο πρόσθιο πεδίο ή στο μεσαίο πεδίο (37α΄).
Αντίθετα έχοντας το ρόλο αντικειμένου, σε αιτιατική, μπορεί να εμφανιστεί μόνο στο

μεσαίο πεδίο (37β΄):
(37) Sie wollte die Prüfung unbedingt mit Eins bestehen.
α. Die Prüfung mit Eins zu bestehen ist ihr gelungen./ Ihr ist gelungen die
Prüfung mit Eins zu bestehen.
α΄. Es ist ihr gelungen./ Ihr ist es gelungen.
β. Die Prüfung mit Eins zu bestehen hat sie erreicht./ Sie hat erreicht, die
Prüfung mit Eins zu bestehen.
β΄. *Es hat sie erreicht./ Sie hat es erreicht.
(γ) ένα επίθετο (‘Adjektiv’) (38α) ή ουσιαστικό (‘Substantiv’) (38β), τα οποία

λειτουργούν ως κατηγορούμενο (‘Prädikativ’), όπου η αντωνυμική λέξη βρίσκεται
μετά το κλινόμενο συνδετικό ρήμα (‘Kopulaverb’) και ποτέ στο πρόσθιο πεδίο
(38α΄,β΄):
(38) α. Die anderen waren von der Wanderung müde, sie war nicht müde.
α΄. Die anderen waren von der Wanderung müde, sie war es nicht.
β. Der Vater ist Arzt(,) und sein Sohn wird auch Arzt.
β΄. Der Vater ist Arzt(,) und sein Sohn wird es auch.
Η Γραμματική DeGHA παραθέτει κάποιες περαιτέρω κατηγορίες, με τη μορφή

όμως παρατηρήσεων. Συγκεκριμένα:
Σε οριστικές προτάσεις που σχηματίζονται με το ‘sein’ + ουσιαστικό
(‘Substantiv’), η αντωνυμική λέξη ‘es’ αντικαθιστά ένα υποκείμενο, είτε σε
αρσενικό, είτε σε θηλυκό γένος (αντί της αντίστοιχης αρσενικής ή θηλυκής
προσωπικής αντωνυμίας):
(39) Was ist das für ein Tisch? – Es ist ein Couchtisch.
(40) Was ist das für eine Sportlehrerin? – Es ist eine Läuferin./ Sie ist (eine)
Läuferin.
Μια ακόμα παρατήρηση είναι ότι, στην περίπτωση συνδετικών ρημάτων

(‘Kopulaverben’), το ρήμα συμφωνεί όχι με την αντωνυμική μορφή ‘es’, αλλά με το
υποκείμενο της πρότασης:
(41) Der Vater ist Arzt (,) und seine Söhne werden es auch.
3.1.1.2. Γραμματική ‘Wahrig Grammatik der deutschen Sprache: Sprachsystem

und Sprachgebrauch’
Η Γραμματική αυτή αναφέρεται στη συγκεκριμένη λειτουργία παρουσιάζοντας τις
παρακάτω χρήσεις του ‘es’:
(α) «το es ως αντικαταστάτης ουδέτερων ουσιαστικών σε ονομαστική ή αιτιατική»
(‘es als Stellvertreter für Neutra im Nominativ oder Akkusativ’)
(β) «το es ως αντικαταστάτης συμπληρώματος κατάταξης ή συμπληρώματος τύπου»
(‘es als Stellvertreter bei Einordnungs- oder Artergänzung’)
(γ) «το es ως αναφορική λέξη ολόκληρης φράσης» (‘es als Bezugswort für einen
ganzen Satz’)
Το (α) αφορά την αντικατάσταση ενός ουδετέρου ουσιαστικού (‘Neutrum’) από το
es. Προϋπόθεση για να καταλάβει τη συγκεκριμένη θέση είναι το ουδέτερο
ουσιαστικό που έχει προαναφερθεί να είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο (43α) και ότι το
‘es’ πρέπει να αναφέρεται σε ένα μόνο αντικείμενο και όχι σε μια γενική κατηγορία
αντικειμένων (42α), όπου τότε χρησιμοποιούνται οι αντωνυμίες ‘dieses’ ή ‘jenes’
(42β).
(42) α. Ich würde gern ein Fahrrad kaufen. (= ‘κατηγορία’ / ‘Klasse’)

β. Wie gefällt Ihnen dieses/jenes/dies hier?
β΄. *Wie gefällt Ihnen es?
όμως:
(43) α. Ich würde gern dieses blaue Fahrrad kaufen. (= ‘συγκεκριμένο

αντικείμενο’ / ‘individuelles Objekt’)
β. Hier ist es. Wie gefällt es Ihnen?
β΄. *Wie gefällt dieses Ihnen?
(β) Το ‘es’ ως αντικαταστάτης (‘Stellvertreter’) συμπληρώματος κατάταξης ή

συμπληρώματος τύπου (‘Einordnungs- oder Artergänzung’), πρόκειται για την ίδια
λειτουργία που εμφανίζεται στη Γραμματική DeGHA, δηλαδή όταν το ‘es’
αντικαθιστά επίθετα ή ουσιαστικά με συνδετικά ρήματα όπως το sein, bleiben,
werden (πρβ. 3.1.1.1.(γ)).
Συμπληρωματικά σε αυτήν την κατηγορία αναφέρεται ότι το ‘es’ δεν μπορεί να
βρίσκεται στην αρχή της πρότασης, και αντικαθίσταται από το ‘das’. Η Γραμματική
DeGHA αναφέρεται μόνο στην περίπτωση όπου το es βρίσκεται μετά το υποκείμενο
και όχι πριν από αυτό (πρβ. Wahrig: 278).
(44) Klaus Müller wird Lehrer und das wird sein Freund auch.
(γ) Το ‘es’ ως αναφορική λέξη ολόκληρης φράσης. Πρόκειται για την κατηγορία (β)
της Γραμματικής DeGHA (πρβ. κεφ. 3.1.1.1. (β)).
3.1.1.3. Γραμματική ‘Duden Grammatik der deutschen Gegenwartssprache’

Η Γραμματική Duden χρησιμοποιεί σε αυτήν την κατηγορία την ίδια ορολογία με
τη Γραμματική Wahrig, δηλαδή το ‘es ως αντικαταστάτης μιας ονοματικής φράσης’
(‘Stellvertreter einer Nominalphrase’).
Στη συγκεκριμένη Γραμματική η περιγραφή της λειτουργίας του es δεν διαφέρει
από αυτήν της Γραμματικής DeGHA. Ωστόσο, δεν γίνεται αναφορά στην περίπτωση
που το es αντικαθιστά ένα κατηγορούμενο (‘Prädikativ’), αλλά ούτε και όταν το ‘es’
αντικαθίσταται από το ‘das’ (πρβ. κεφ. 3.1.1.2. (β)).
3.1.1.4. Γραμματική ‘Grundriss der deutschen Grammatik: der Satz’

Η Γραμματική GddG σε αυτή τη λειτουργία του ‘es’ χρησιμοποιεί τον όρο
αναφορικό ‘es’ (‘phorisches es’). Γίνεται αναφορά στο ‘es’ ως αντικαταστάτη
ουσιαστικών, ακόμα και ολόκληρων προτάσεων, δεν εμφανίζεται όμως η ιδιότητα
του ‘es’ ως αντικαταστάτη κατηγορημάτων, αλλά ούτε και η αντικατάσταση του ‘es’
με ‘das’, όταν αυτό κατέχει ρόλο αντικειμένου και χρειάζεται να βρεθεί στο πρόσθιο
πεδίο.
3.1.1.5. Γραμματική ‘IdS-Grammatik’

Η Γραμματική IDS χρησιμοποιεί για αυτή τη λειτουργία του ‘es’ τον όρο
‘αντωνυμικός-όρος’32 (‘Proterm’). Τονίζει ότι το es είναι αναφορικό (‘die Anapher
es’), ότι μπορεί να «αναφέρεται σε μια ονοματική φράση (ΟΦ) σε ουδέτερο γένος»
(‘es als referierenden Proterm für eine NP33 im Neutrum’), αλλά και «ως αντωνυμικός
όρος σε μια πρόταση» (‘es als Proterm für einen Satz’). Ωστόσο δεν γίνεται αναφορά
στην περίπτωση της αντικατάστασης ενός κατηγορήματος από την αντωνυμική λέξη
‘es’ (πρβ. κεφ.3.1.1.1. (γ)).
32
Με το ‘αντωνυμικό όρο’ επιχειρώ να αποδώσω τον όρο ‘Proterm’· Το ‘Pro’ πιθανώς προέρχεται από
το ‘Pronomen’ (‘αντωνυμία’).
33
NP (ΟΦ) = ‘Nominalphrase’ (‘Ονοματική Φράση’)
3.1.2. Η αντωνυμία ‘es’ ως καταληψίας θέσης (‘Platzhalter’)

Γραμματικές στο ‘es’ όταν αυτό λειτουργεί ως καταληψίας θέσης,

Η Γραμματική DeGHA αναφέρει ότι η κατάληψη της πρώτης θέσης (‘Erststelle’)
από την αντωνυμία ‘es’ (45α΄) προηγείται του κλιτού ρήματος (‘θεματοποίηση’ /
‘Thema Position’34) και επιτρέπει με αυτό τον τρόπο στο υποκείμενο ή στο
επιρρηματικό προσδιορισμό να εμφανιστούν στη θέση μετά το κλιτό ρήμα (‘εστίαση’
/ ‘Rhema-Position’35) (45β΄):
(45) α. Ein Unfall ist passiert (Υποκείμενο)

α΄. Es ist ein Unfall passiert.
β. An der Kreuzung ist ein Unfall passiert. (Επιρ. προσδιορισμός)
β΄. Es ist an der Kreuzung ein Unfall passiert.
Σημαντική παρατήρηση σε αυτή την κατηγορία είναι ο σημασιολογικός ρόλος που

κατέχει το ‘es’, ως ‘κενό θέμα’ (‘Null-Thema’)36. Επίσης το ‘es’ σε αυτήν την
κατηγορία έχει την ιδιότητα να μην συμφωνεί πάντα με το κλιτό ρήμα (46β), το οποίο
συμφωνεί με το ουσιαστικό που βρίσκεται σε ονομαστική (υποκείμενο)37:
(46) α. Es hat kein Schüler bei dem Ausflug gefehlt. (Ενικός αριθμός)
β. Es haben alle Schüler an den Ausflug teilgenommen. (Πληθ. αριθμός)
Σημαντική είναι όμως και η παρατήρηση ότι στην Παθητική Φωνή παρατηρούμε
συχνά το ‘es’ σε ρόλο καταληψία θέσης (47). Η παρατήρηση εντοπίζεται σε όλες τις
34
‘Η θέση ενός θεματοποιημένου όρου στην πρόταση είναι η πρώτη θέση, δηλαδή το πρόσθιο πεδίο.
Στη θέση αυτή εμφανίζεται μια γνωστή πληροφορία και ο όρος δεν επιδέχεται επιτονισμό ή έμφαση.’
(Drosodowski et al. 1995: 789). Οι Sommerfeldt & Starke (1998:256) υποστηρίζουν ότι συχνά το
πρόσθιο πεδίο καταλαμβάνεται από έναν επιρρηματικό προσδιορισμό.
35
Στην εστίαση (‘Rhematisierung’) αναφέρεται τόσο η Γραμματική των Helbig/Buscha, όσο και η
Γραμματική GddG. Σύμφωνα με τους Heidolph et al. (1984:740 εξ.) και Sommerfeldt & Starke (1998:
257), «η οργάνωση της πρότασης ως επικοινωνιακού μηνύματος στη γερμανική γλώσσα ακολουθεί
την αρχή της προοδευτικά αυξανόμενης πληροφοριακής αξίας. Επομένως, ο όρος που φέρει τη
μεγαλύτερη πληροφοριακή αξία τοποθετείται στο τέλος, δηλαδή στην τελευταία θέση του μεσαίου
πεδίου και αποτελεί εστία, χωρίς αυτό συγχρόνως να σημαίνει ότι κάθε όρος που βρίσκεται στο τέλος
είναι εστιακό συστατικό, δέχεται δηλαδή εμφατικό επιτονισμό».
36
Με τον όρο ‘κενό θέμα’ εννοείται ότι δεν κατέχει κάποιο σημασιολογικό ρόλο, ο μοναδικός ρόλος
του είναι συντακτικός. Σε άλλες Γραμματικές, όπως η Wahrig, το es αναφέρεται ως ‘σημασιολογικά
κενό’ (‘semantisch leer’).
37
Αυτή η παρατήρηση και μάλιστα αρκετά εκτεταμένη παρατηρείται και στη Wahrig (βλ. αντίστοιχη
ενότητα 3.1.2.2.).
Γραμματικές που μελετήθηκαν, το μόνο που διαφέρει είναι ο χώρος που αφιερώνει
κάθε Γραμματική στο θέμα. Οι περισσότερες περιορίζονται σε μια απλή αναφορά.
(47) Es wurde eifrig getanzt38. (Grebe/Gripper 1973: 832)

Η Γραμματική Wahrig αποδίδει σε αυτήν τη λειτουργία τον όρο «το es ως
συνδετικό (καταληψίας θέσης) σε απλές προτάσεις» (‘es als Korrelat (Platzhalter) im
einfachen Satz’). Εντύπωση προξενεί η ταυτόχρονη χρήση του όρου ‘συνδετικό’ και
‘καταληψίας θέσης’ σε αυτή την κατηγορία. Όσον αφορά τις παρατηρήσεις δεν
διαφοροποιούνται από αυτές στη Γραμματική DeGHA.
Η μόνη διαφοροποίηση που παρατηρείται σχετίζεται με την καθομιλουμένη, όπου
αναφέρεται ότι το ‘es ως καταληψίας θέσης’ χρησιμοποιείται σπάνια· έτσι το πρόσθιο
πεδίο καταλαμβάνεται από το υποκείμενο (48α) ή τον επιρρηματικό προσδιορισμό
(48β).
(48) α. Folgende neue Gesetzte werden erlassen.

β. Hier wird regelmäßig geraucht.

Στη Γραμματική Duden γίνεται μια σχετικά σύντομη αναφορά στο ‘es ως
καταληψία θέσης’(‘Platzhalter’) ή όπως επίσης το χαρακτηρίζει ‘es ως καταληψίας
θέσης στο πρόσθιο πεδίο’ (‘Vorfeldplatzhalter’). Παρατηρούμε ότι ο όρος
‘καταληψίας θέσης’ χρησιμοποιείται από τις περισσότερες Γραμματικές. Έτσι, και η
συγκεκριμένη Γραμματική δεν διαφοροποιείται σημαντικά από τις υπόλοιπες, η μόνη
ιδιαίτερη παρατήρηση που γίνεται είναι ότι ο ‘καταληψίας θέσης’ όντας
σημασιολογικά κενός δεν πρέπει να συγχέεται με το ‘es ως πλεοναστικό
υποκείμενο’39 (‘Subjektexpletiv’) ή αλλιώς ‘το es ως τυπικό υποκείμενο’ (‘es als
formales Subjekt’) που είναι επίσης σημασιολογικά κενό και παρουσιάζεται στο
υποκεφάλαιο που ακολουθεί.
38
Το παράδειγμα είναι από τη Duden.
39
Πρβ. ενότητα 3.1.4.4..

Η Γραμματική GddG χρησιμοποιεί ένα διαφορετικό όρο για αυτή τη λειτουργία
του ‘es’, ‘το es στο πρόσθιο πεδίο’ (‘Vorfeld-es’) που θυμίζει τον όρο που απέδωσε η
Duden σε αυτή τη λειτουργία του ‘es’, ‘es ως καταληψία θέσης στο πρόσθιο πεδίο’
(‘Vorfeldplatzhalter’). Γενικά, η Γραμματική κάνει κάποιες βασικές παρατηρήσεις
που σχετίζονται με την Παθητική Φωνή, ότι δηλαδή το ‘es’ μπορεί να βρεθεί στο
πρόσθιο πεδίο (49α΄), αν δεν έχει καταληφθεί αυτό από άλλο όρο, σε αντίθετη
περίπτωση, παραλείπεται (49α).
(49) α. Ein Gewitter wird nahen.

α΄. Es wird ein Gewitter nahen.
Μια ακόμα σημαντική παρατήρηση είναι ότι σε αυτή τη λειτουργία του ‘es’, το
ρήμα δεν συμφωνεί με το ‘es’, αλλά με το υποκείμενο της πρότασης (50).
(50) Es grüßen dich deine Söhne.
Η Γραμματική αναφέρεται συχνά στο φαινόμενο της ‘εστίασης’40

(‘Rhematisierung’). Έτσι, η εισαγωγή του es εξυπηρετεί την εστίαση του
υποκειμένου. Στη πρόταση (51α΄) πληροφορούμαστε ότι πρόκειται για την
εξυπηρέτηση (‘Es hat bedient’) και μετά για το ποιος εξυπηρετεί (‘sie’). Και
τελευταίο έρχεται το βασικό περιεχόμενο της πληροφόρησης (‘Herr Schulz’).
(51) α. Herr Schulz hat sie bedient.

α΄. Es hat sie bedient Herr Schulz.

Η Γραμματική IdS αρκείται σε μια περιορισμένη αναφορά στο ‘es ως καταληψία
θέσης’, δίνοντας επίσης το χαρακτηρισμό ‘πλεοναστικό41 es’ (‘expletives es’).
Σημειώνεται και εδώ η παρατήρηση ότι το ‘es’ μπορεί να εμφανιστεί μόνο στο
πρόσθιο πεδίο. Δεν παρατηρείται κάποια νέα αναφορά στη λειτουργία του ‘es’ από τη
Γραμματική IdS.
40
Ο όρος ‘εστίαση’ (‘Rhematisierung’), εμφανίζεται στις περισσότερες Γραμματικές σε αυτή την
κατηγορία.
41
Πρβ. ενότητες 3.1.2.5. και 3.1.4.4. ως προς τη διαφορετική χρήση που εμφανίζει ο όρος
‘πλεοναστικό’ (‘expletiv’).
3.1.3. Η αντωνυμία ‘es’ ως συνδετικό (‘Korrelat’)

Γραμματικές στο ‘es’ όταν λειτουργεί ως συνδετικό.

Για να λειτουργήσει το ‘es ως συνδετικό’ (‘Korrelat’) πρέπει να αναφέρεται σε μια
δευτερεύουσα πρόταση που έχει ρόλο είτε υποκειμένου (52α,α΄/53β,β΄), είτε
αντικειμένου (52γ,γ΄) και πρόκειται για μια καταφορική χρήση της αντωνυμίας42. Αν
κατέχει το ρόλο υποκειμένου τότε το ρήμα της κύριας πρότασης είναι ένα απρόσωπο
ρήμα (52α,α΄) ή ένα συνδετικό ρήμα + επίθετο / ουσιαστικό (52β,β΄), ενώ όταν
αντικαθιστά μια πρόταση που έχει ρόλο αντικειμένου, τότε το ρήμα της κύριας
πρότασης είναι μεταβατικό (52γ,γ΄). Αναφορά γίνεται και στο Τοπολογικό πεδίο, έτσι
το ‘es ως συνδετικό’ της πρότασης με ρόλο υποκειμένου βρίσκεται στην κύρια
πρόταση στην ‘πρώτη θέση’ (‘an erster Stelle’) (52α,β) ή σε ‘εσωτερική θέση’43
(‘Binnenstellung’) (52α΄,β΄), ενώ το ‘es’ ως συνδετικό της πρότασης με ρόλο
αντικειμένου βρίσκεται στην κύρια πρόταση μόνο σε εσωτερική θέση (62γ΄).
(52) α. Es freut mich, dass ich dich getroffen habe.

α΄. Mich freut es, dass ich dich getroffen habe.
β. Es ist ein Glück, dass sie nicht krank geworden ist.

β΄. Ein Glück ist es, dass sie nicht krank geworden ist.
γ. *Es bedauere ich, dass sie nicht kommen können.

γ΄. Ich bedauere es, dass sie nicht kommen können.
Στο μεσαίο πεδίο, το ‘es’ ως συνδετικό (α) δεν μπορεί να παραληφθεί (53α), (β)
είναι προαιρετικό (53β), (γ) σε μερικά ρήματα μπορεί να παραληφθεί (53γ).
(53) α. Er hat es übernommen, alle zu informieren.

β. Sie erfährt (es) erst morgen, ob sie auch mündlich geprüft wird.
γ. Er hofft, dass er seine Dissertation bald abschließen kann.
Η Γραμματική DeGHA διευκρινίζει τη διαφορά ανάμεσα στο ‘es’ και το ‘das’, σε

ποιες περιπτώσεις χρησιμοποιείται το πρώτο και σε ποιες το δεύτερο.
42
Η κατηγορία αυτή είναι η αντίστροφη της πρώτης, το es ως αντωνυμική λέξη, όπου το ‘es’ είχε
αναφορική χρήση, δηλαδή αναφερόταν σε κάτι που προηγούνταν. Πρβ. Ενότητα 3.1.1.1.
43
Εδώ, εννοείται το μεσαίο πεδίο.
Όταν μια δευτερεύουσα πρόταση, με λειτουργία υποκειμένου (54α) ή αντικειμένου

(54β), καταλαμβάνει την πρώτη θέση ως συνδετικό δεν εμφανίζεται η αντωνυμία ‘es’,
αλλά το προαιρετικό ‘das’ στην πρώτη θέση της κύριας πρότασης. Παρατήρηση που
όπως αναφέρεται και στη συνέχεια διευκρινίζεται από τη Γραμματική Wahrig.
(54) α. Dass ich dich getroffen habe, (das) freut mich. (Δευτερεύουσα σε ρόλο
υποκειμένου)
β. Dass sie nicht kommen können, (das) bedauere ich. (Δευτερεύουσα σε
ρόλο αντικειμένου)

Μία πολύ σημαντική παρατήρηση που παραθέτει η Γραμματική κλείνοντας την
αναφορά στο ‘es’ ως συνδετικό είναι η εξής: «Ο κανόνας λοιπόν είναι ως εξής: όπου
το ‘es’ είναι προαιρετικό, χρησιμοποιείται για να δώσει ένα σημάδι στον συνομιλητή
ότι κάτι σημαντικό ακολουθεί. Και κάτι τέτοιο είναι σημαντικό στον προφορικό λόγο,
όπου δεν μας παρουσιάζεται κάποιο σαφές κείμενο.» (βλ. Götze/Hess-Lüttich 2002:
281).
Επιπλέον όσον αφορά το ‘es’ ως συνδετικό, παρατηρήθηκε ότι η Γραμματική δεν
περιορίζεται μόνο στις δευτερεύουσες προτάσεις που εμφανίζουν στο πρόσθιο πεδίο
όχι μόνο το ‘dass’, αλλά και το ‘ob’, όπως επίσης και οποιαδήποτε ερωτηματική
λέξη.
Μια ακόμα λεπτομέρεια παρουσιάζει το ‘es’ ως συνδετικό, και που δεν
συναντάται στις υπόλοιπες Γραμματικές που μελετήθηκαν. Στο κεφάλαιο ‘το es και
τα αντωνυμικά επιρρήματα’ (‘es und die Pronominaladverbien’) γίνεται λόγος για
κάποια αντωνυμικά επιρρήματα, όπως το ‘darauf’ (= σχετικά με αυτό), που
εμφανίζουν την ίδια λειτουργία με το ‘es’, δηλαδή να παραπέμπουν σε κάποιο
κομμάτι της πρότασης. Ωστόσο υπάρχουν και διαφορές στη δομή της πρότασης
ανάμεσα στο ‘es’ και το ‘darauf’. Όταν το ‘es’ αναφέρεται σε μια δευτερεύουσα
πρόταση που έχει ρόλο αντικειμένου δεν μπορεί να βρεθεί στην αρχή της πρότασης
(65α), επίσης παραλείπεται όταν η δευτερεύουσα πρόταση προηγείται, όπως
προαναφέρθηκε44. Αντίθετα, το αντωνυμικό επίρρημα ‘darauf’ μπορεί να βρεθεί στην
44
Πρβ. Ενότητα 3.1.3.1.
αρχή της πρότασης (55α΄), αλλά δεν παραλείπεται, σε αντίθεση με το ‘es’, όταν η
δευτερεύουσα πρόταση προηγείται (55α΄΄).
(55) α. Ich bestehe darauf, dass der Vertrag abgeschlossen wird.

α΄. Darauf bestehe ich, dass der Vertrag abgeschlossen wird.
α΄΄. Dass der Vertrag abgeschlossen wird, darauf bestehe ich.

Η Γραμματική Duden αναφερόμενη στη λειτουργία του ‘es’ ως συνδετικό,
διαχωρίζει τις προτάσεις, στις οποίες αναφέρεται το ‘es’, σε δευτερεύουσες προτάσεις
με ρόλο υποκειμένου και δευτερεύουσες προτάσεις με ρόλο αντικειμένου. Αφού
διαχωρίσει τις προτάσεις παραθέτει παραδείγματα για όλες τις πιθανές θέσεις του es.
Τόσο στις δευτερεύουσες προτάσεις με ρόλο υποκειμένου, όσο και σε αυτές με ρόλο
αντικειμένου μπορεί να τοποθετηθεί το ‘es’ μετά το κλιτό ρήμα (56α, 57α)· όμως
μόνο στις προτάσεις που έχουν ρόλο υποκειμένου μπορεί να καταλάβει το ‘es’ το
πρόσθιο πεδίο (56β), και όχι σε αυτές που έχουν ρόλο αντικειμένου (57β). Και στις
δύο περιπτώσεις όταν η δευτερεύουσα πρόταση προηγείται, το ‘es’ παραλείπεται
(56γ,57γ), σε αντίθετη περίπτωση οι προτάσεις είναι μη γραμματικές (56δ,57δ).
(56) Δευτερεύουσες προτάσεις με ρόλο υποκειμένου:

α. Mir kommt es seltsam vor, dass Anna so lange weggebleibt.
β. Es kommt mir seltsam vor, dass Anna so lange weggebleibt.
γ. Dass Anna so lange weggebleibt, kommt mir seltsam vor.
δ. *Dass Anna so lange weggebleibt, kommt es mir seltsam vor.
(57) Δευτερεύουσες προτάσεις με ρόλο αντικειμένου:

α. Anna hat es sehr bedauert, dass sie nicht mitkommen konnte.
β. *Es hat Anna sehr bedauert, dass sie nicht mitkommen konnte.
γ. Dass sie nicht mitkommen konnte, hat Anna sehr bedauert.
δ. *Dass sie nicht mitkommen konnte, hat es Anna sehr bedauert.

Η Γραμματική GddG αναφέρει ότι το ‘es’ εκτός από δευτερεύουσες προτάσεις,
μπορεί να αντικαταστήσει και απαρεμφατικές προτάσεις (58), μια παρατήρηση που
εμφανίζεται μόνο στη Γραμματική IdS. Έμφαση δίνεται και εδώ στο Τοπολογικό
Πεδίο και στη θέση που κατέχει το ‘es’ ανάλογα με την πρόταση στην οποία
αναφέρεται.
(58) Den Verkäufer nervt es, sie anzuhören.

Η ‘IdS’ παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με την ‘Grundriss der deutschen
Grammatik Band 2: Der Satz’. Παρατηρεί ότι το ‘es’ μπορεί να αναφέρεται τόσο σε
δευτερεύουσες προτάσεις, όσο και σε απαρεμφατικά σύνολα. Καθώς επίσης κάνει
λόγο για την καταφορική χρήση του ‘es’, όπως προαναφέρθηκε στην DeGHA45.
3.1.4. Η αντωνυμία ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο (‘formales Subjekt’)
Στη συνέχεια αναφέρομαι στη λειτουργία του ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο.

Το ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο (‘formales Subjekt’) δεν έχει κανένα σημασιολογικό
ρόλο, ωστόσο δεν μπορεί να παραληφθεί όπως συμβαίνει με το ‘es’ ως καταληψία
θέσης. Μπορεί να βρεθεί στο πρόσθιο (69α) ή και στο μεσαίο πεδίο (59β).
(59) α. Es klingelte plötzlich.

β. Plötzlich klingelte es.
Η παρούσα Γραμματική κατηγοριοποιεί τα ρήματα στα οποία το ‘es’έχει τη

λειτουργία του τυπικού υποκειμένου, σύμφωνα με τη σημασία και το είδος των
συμπληρωμάτων τους. Πρέπει να επισημανθεί σε αυτό το σημείο ότι μόνο η
Γραμματική DeGHA κάνει αυτόν τον διαχωρισμό σε ‘κύρια και συνδετικά ρήματα’
(‘Vollverben και Kopulaverben’). Έτσι γίνεται λόγος για:
(α) Κύρια ρήματα χωρίς συμπλήρωμα (‘Vollverben ohne Ergänzung’).

Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα ρήματα που αναφέρονται σε «φυσικές
ιδιότητες»46 (πρβ. Τζεβελέκου 2009) (πρβ. 70):
(60) Es schneit schon seit Stunden.
45
46
Στη Γραμματική DeGHA , ο ακριβής όρος είναι ‘Verben zum Ausdruck von Naturerscheinungen’
ενώ σε όλες τις υπόλοιπες Γραμματικές που μελετήθηκαν ο όρος ήταν ‘Witterungsverben’ ή
‘Wetterverben’. Η Τζεβελέκου χρησιμοποιεί τον όρο «φυσικές ιδιότητες» (Τζεβελέκου 2009: 239).
Στην εργασία αυτή χρησιμοποιώ τον όρο αυτό.
Όπως και τα ρήματα που άπτονται των ήχων (προσωπικά ρήματα που
χρησιμοποιούνται ως απρόσωπα):
(61) Es hat an der Tür geläutet.
(β) Συνδετικά ρήματα με επίθετο (‘Kopulaverben mit Adjektiv’)

Εκτός από τα ρήματα υπάρχουν και ορισμένα επίθετα που απαιτούν το ‘es’ ως
απρόσωπο υποκείμενό τους, τα οποία είτε σχετίζονται με φυσικές ιδιότητες (62α),
είτε εκφράζουν χρόνο (62β). Όσον αφορά το κύριο ρήμα πρέπει να είναι απαραιτήτως
συνδετικό.
(62) α. Es wurde am Abend sehr kühl.

β. Es ist jetzt schon sehr spät.
(γ) Κύρια ρήματα με συμπληρώματα σε Δοτική/Αιτιατική (‘Vollverben mit

Ergänzung im Dativ/Akkusativ’)
Ως τώρα το ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο συνοδεύει ρήματα που δεν απαιτούν
συμπλήρωμα. Αντίθετα, σε αυτή την κατηγόρια ανήκουν ρήματα, τα οποία έχουν ως
συμπλήρωμα πρόσωπα (σε δοτική ή αιτιατική) (63α,65α). Ανάμεσα σε αυτά τα
ρήματα υπάρχουν και κάποια ρήματα που λαμβάνουν περισσότερα από ένα
συμπληρώματα (επιρρηματικούς προσδιορισμούς ή εμπρόθετα αντικείμενα) (63,65).
Ωστόσο, η αντωνυμία ‘es’ είναι προαιρετική με συγκεκριμένα ρήματα, όταν
βρίσκεται στο μεσαίο πεδίο (64,66,68).
Ρήματα με αντικείμενο σε δοτική:
(63) α. Es geht ihm gut. (τροπικός προσδιορισμός)
β. Es hat allen Kindern auf Rügen gefallen. (τοπικός προσδιορισμός)
γ. Es fehlt dem Rennfahrer nicht an Ausdauer. (εμπρόθετο αντικείμενο)
 Το προαιρετικό ‘es’ στο μεσαίο πεδίο:

(64) α. Es graut dem Jungen (vor der Prüfung).
α΄. Dem Jungen graut (es) (vor der Prüfung). (με/χωρίς εμπρόθετο
αντικείμενο)
Ρήματα με αντικείμενο σε αιτιατική:
(65) α. Es juckte ihn.
β. Es schüttelte die Frau (vor Entsetzen). (με/χωρίς εμπρόθετο αντικ.)
γ. Es überlief die Zuschauer kalt. (με τροπικό προσδιορισμό)
δ. Es zog ihn zu seinen Kindern. (με τοπικό προσδιορισμό)

(66) Es fröstelte mich. / Mich fröstelte (es).
Ρήματα με αντικείμενο σε δοτική ή αιτιατική:

(67) Es ekelte sie / ihr (vor den Würmern). (με/χωρίς εμπρόθετο αντικείμενο)

(68) Es schauderte ihm / ihn bei dem Gedanken. / Bei dem Gedanken schauderte
(es) ihm / ihn.
(δ) Συνδετικά ρήματα με επίθετα και στοιχεία για πρόσωπα σε δοτική (‘Kopulaverben
mit Adjektiv und Personenangaben im Dativ’)
Η κατηγορία αυτή θυμίζει την κατηγορία (β), όμως πρόκειται για καταστάσεις που
άπτονται της φυσιολογίας (69α) και έχουν ως συμπλήρωμα ένα αντικείμενο σε δοτική
(69β), το οποίο μας δίνει στοιχεία για κάποιο πρόσωπο. Σε αυτή την περίπτωση η
αντωνυμία ‘es’ βρίσκεται το ‘μεσαίο πεδίο’ και είναι προαιρετική (69β):
(69) α. Es wurde ihr schlecht.

β. Ihr wurde (es) schlecht.
Η Γραμματική αυτή κάνει μια μικρή αναφορά στα ρήματα es gibt, es geht. Το ίδιο
ισχύει και για τη Γραμματική GddG, η οποία περιορίζεται σε μια πολύ μικρή
αναφορά. Στην Γραμματική IdS, στη ‘Duden-Grammatik’ η αναφορά γίνεται μέσω
παραδειγμάτων. Αντίθετα, στη Γραμματική Wahrig η εξήγηση είναι θεωρητική.
Όσον αφορά το es gibt, es geht, καθώς και το es handelt sich πρόκειται για
απρόσωπες εκφράσεις που όμως χρειάζονται ένα συμπλήρωμα σε αιτιατική (70α) ή
ένα εμπρόθετο συμπλήρωμα (στην περίπτωση του es geht um, es handelt sich um)
(70β,γ).
(70) α. Es gibt noch einen ungeklärten Punkt.

β. Es geht um eine wichtige Entscheidung.
γ. Es handelt sich um einen schwierigen Fall.
Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση που δεν συναντάται στις υπόλοιπες Γραμματικές

είναι ότι μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να χαρακτηριστεί η αντωνυμία ‘es’,
ως τυπικό υποκείμενο. Όταν συνδέεται με αμετάβατα αυτοπαθή ρήματα 47, των

οποίων τα συμπληρώματα είναι τοπικοί (71β,β΄) και τροπικοί προσδιορισμοί
(81α,α΄), ισοδυναμεί με την αόριστη προσωπική αντωνυμία ‘man’:
(71) α. Es sitzt sich bequem in dem Sessel.

α΄. Man sitzt bequem in dem Sessel.
β. In der Institutsbibliothek arbeitet es sich gut.
β΄. In der Institutsbibliothek kann man gut arbeiten.

Ως προς τον όρο, τυπικό υποκείμενο, δεν διαφοροποιείται καθόλου από τη
Γραμματική DeGHA. Ως προς το περιεχόμενο η Γραμματική ‘Wahrig 4. Grammatik
der deutschen Sprache’ αναφέρει όλες τις κατηγορίες που παρουσιάστηκαν και στη
Γραμματική DeGHA, με διαφορετική όμως δομή. Ωστόσο προβαίνει σε κάποιες
σημαντικές παρατηρήσεις διαφορετικές από τις άλλες γραμματικές.
Στο κεφάλαιο που γίνεται λόγος για τα ρήματα που σχετίζονται με φυσικές
ιδιότητες το ‘es’ δεν μπορεί να αντικατασταθεί με κάποιο ουσιαστικό ή κάποια άλλη
αντωνυμία:
(72) α. Es regnet.
β. *Der Regen regnet.
«Υπάρχει όμως η δυνατότητα αντικατάστασης του es από ένα ουσιαστικό σε

συνδυασμό με τα παρακάτω ρήματα: brennen, klopfen, stinken κ.α., (73). Σε αυτή την
κατηγορία ανήκουν και τα ρήματα που άπτονται των ήχων / θορύβων, (74), (όπως:
klingeln, krachen, poltern κ.α.) όπως και τα ρήματα που σχετίζονται με μυρωδιές,
(75), (duften, stinken κ.α.)» (βλ. Götze/Hess-Lüttich 2002: 281-282)
(73) Es brennt. Das Haus brennt.

(74) Es klingelt. Herr Müller klingelt.
(75) Es duftet. Die Rose duftet.
Το ίδιο ισχύει όμως και για ορισμένα επίθετα που συνδέονται με το συνδετικό
ρήμα sein:
47
Βλ. ‘απρόσωπες Δομές Μέσης Διάθεσης’ (‘unpersönliche Medialkonstruktionen’), αναλυτικότερα
πρβ. ενότητες 2.3.4. και 3.2.1.5.
(76) Es ist warm. Das Wasser ist warm.
Μια κατηγορία που δεν αναφέρει η Γραμματική DeGHA είναι η περίπτωση es ist /
es sind. Έτσι, το ‘es’ στις προτάσεις με το sein λειτουργεί ως υποκείμενο και
συμφωνεί σε αριθμό με το ‘συμπλήρωμα κατάταξης’ (77β)
(‘Einordnungsergänzung’), και όχι με το υποκείμενο ‘es’ (77β΄):
(77) α. Wer ist da? Es ist Hans. Hans ist es.

β. Wer kommt da? Es sind Gabriele und Ingelore/ Einheimische.
β΄. *Sie sind Gabriele und Ingelore/ Einheimische.
Παρόλα αυτά το ‘es’ μπορεί να αντικατασταθεί με το ‘sie’, μόνο όταν το

υποκείμενο της πρώτης πρότασης δεν είναι αόριστο (78β΄), αλλά συγκεκριμένο
(78α΄).
(78) α. Im Restaurant sitzen Frau Müller und Frau Schuster.

α΄. Es / sie sind Schwestern. (συγκεκριμένο)
β. Im Restaurant sitzen zwei Damen.
β΄. Es sind Frau Müller und Frau Schuster.
β΄΄. *Sie sind… (αόριστο)

Η Duden χρησιμοποιεί τον όρο ‘ψευδοσυμμετέχων’ (‘Pseudoaktanten’). Ωστόσο
σε άλλο σημείο γίνεται χρήση του όρου ‘τυπικό υποκείμενο’ (‘formales Subjekt’)
αναφέροντας ότι πρόκειται για ένα ‘απρόσωπο es’ (‘unpersönliches es’).
Η Γραμματική θέτει δύο κριτήρια σε αυτή τη λειτουργία, το ‘κριτήριο
αντικατάστασης’ (‘Ersatzprobe’) και το ‘κριτήριο μετακίνησης’ (‘Verschiebeprobe’).
Κατά το πρώτο δείχνει ότι το ‘es’ σε αυτή την κατηγορία μπορεί να βρεθεί είτε στο
πρόσθιο (79), είτε στο μεσαίο πεδίο (79α), ενώ κατά το δεύτερο ότι δεν μπορεί να
αντικατασταθεί από κάποιο άλλο ουσιαστικό (79β).
(79) [Es] handelte sich offensichtlich um ein Versehen.

α. Κριτήριο αντικατάστασης → Offensichtlich handelte [es] sich um ein Versehen.
β. Κριτήριο μετακίνησης → *[Der Zustand] handelte sich offensichtlich um ein
Versehen.
Τέλος, παρατηρείται ομοιότητα με τη Γραμματική DeGHA, στο κεφάλαιο
3.1.4.1.(γ), (δ).

‘Πλεοναστικό es’ (‘Expletives es’) ονομάζει η Γραμματική το ‘es’ ως τυπικό
υποκείμενο. Σημαντικές παρατηρήσεις καταγράφονται και σε αυτή τη Γραμματική.
Μια ακόμη παρατήρηση που σημειώθηκε και στην DeGHA, στο υποκεφάλαιο
3.1.4.1. (γ), ότι το ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο μπορεί όταν βρεθεί στο μεσαίο πεδίο να
παραληφθεί (Dem Jungen graut (es) (vor der Prüfung)), παρόλο που τα γερμανικά
ανήκουν στις γλώσσες μη Κενού Υποκειμένου48 (-pro-drop Sprachen), όπως είδαμε
στο κεφάλαιο 2.1.

Ως ‘σταθερό es’ (‘fixes es’) αποδίδεται από τη Γραμματική IdS η λειτουργία αυτή
του ‘es’, αλλά σε ορισμένα σημεία εμφανίζεται και με τον όρο τυπικό υποκείμενο49.
Όπως και οι προηγούμενες Γραμματικές, έτσι και η IdS-Grammatik κάνει αναφορά
σε όλες τις περιπτώσεις που υπάγονται σε αυτή τη λειτουργία του ‘es’ και μάλιστα σε
κάποιες περιπτώσεις, όπως ότι το ‘es’ έχει το ρόλο τυπικού υποκειμένου όταν
εμφανίζεται με ρήματα που αναφέρονται σε φυσικές ιδιότητες (‘Witterungsverben’),
στην ένταση του φωτός (‘Lichtverhältnisse’) (80α) και στη θερμοκρασία
(‘Temperatur’) (80β), υποκατηγορίες που συναντώνται και στις προηγούμενες
Γραμματικές, όντας όμως ενταγμένες στην κατηγορία των ρημάτων που αναφέρονται
σε φυσικές ιδιότητες.
(80) α. Es dunkelt.
β. Es friert.
3.1.5. Η αντωνυμία ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο (‘formales Objekt’)

Η αναφορά του ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο (‘formales Objekt’) είναι εξαιρετικά
περιορισμένη από όλες τις Γραμματικές. Τα παραδείγματα παρουσιάζονται κατά
κύριο λόγο από τη Γραμματική DeGHA, γιατί πρόκειται για τυπικές, σταθερές
εκφράσεις, που δεν διαφέρουν.
48
Πρβ. Κεφ. 2.1., Θεωρία της Δομής Οργανικών Όρων (‘Argumentstruktur’) και Θεωρία του Σθένους
(‘Valenz-theorie’)
49
Παρατηρούμε ότι οι περισσότερες Γραμματικές δίνουν αυτόν το χαρακτηρισμό στο ‘es’.

Όπως και στην περίπτωση του τυπικού υποκειμένου, έτσι και σε αυτήν του
τυπικού αντικειμένου, το ‘es’ δεν έχει κανένα σημασιολογικό ρόλο και συναντάται
μόνο στο μεσαίο πεδίο.
(81) *Es hat er immer eilig. / Er hat es immer eilig. / Immer hat er es eilig.
Κυρίως πρόκειται για ‘σταθερές εκφράσεις’, αλλά και ιδιωματικές φράσεις50, στις
οποίες το ‘es’ έχει τη λειτουργία αντικειμένου:
(82) α. Sie hat es ihm angetan. (= Sie gefällt ihm.)

β. Sie hat es auf den Mantel abgesehen. (= Sie wünscht sich den Mantel.)

Δεν παρατηρείται κάποια σημαντική διαφοροποίηση σε σχέση με τη Γραμματική
DeGHA, ακόμα και στον όρο που αποδίδεται στη λειτουργία του ‘es’. Στο μόνο
σημείο που διαφοροποιείται είναι ότι ορισμένες δομές, όπως es leid / satt51 /
überdrüssig52 sein, επιτρέπουν την αντικατάσταση του ‘es’ με κάποιο ουσιαστικό:
(83) α. Ich bin es / die Diskussion / den Krach / den Streit leid.
β. Ich bin es / des Wartens / der Sache überdrüssig.

Και η Γραμματική Duden αναφέρεται στη λειτουργία του ‘es’ ως τυπικού
αντικειμένου σε συνδυασμό με ιδιωματικές φράσεις, κατατάσσοντας την στο
κεφάλαιο «αμετάβατα ρήματα με ψευδοσυμμετέχοντες στην αιτιατική». Η αναφορά
της λειτουργίας του ‘es’ και σε αυτή τη Γραμματική είναι εξαιρετικά περιορισμένη.
50
Ουσιαστικά πρόκειται για ‘μεταφορές’ (‘Metapher’). «Επίσης εμφανίζεται στις παρακάτω
προτάσεις: es auf etwas ankommen lassen, es auf etwas anlegen, es mit jemandem (nicht) aufnehmen
(können), es mit jemandem zu tun bekommen, es zu etwas / zu nichts / weit bringen, es eilig haben, es
sich leicht / schwer machen, es gut mit jemandem meinen» κ.α. (Götze/Hess-Lüttich 2002: 283).
51
Δεν αναφέρεται κάποιο παράδειγμα στη Γραμματική.
52
Το παράδειγμα είναι δικό μου καθώς η Γραμματική δεν αναφέρει κάποιο αντίστοιχο παράδειγμα.

Ακόμη πιο περιορισμένη παρουσιάζεται η λειτουργία του ‘es’ ως τυπικού
αντικειμένου, ή ‘πλεοναστικού es’, όπως το ονομάζει η συγκεκριμένη Γραμματική, η
οποία αρκείται να αναφέρει ότι το ‘es’ εισάγεται υποχρεωτικά όπως επίσης ότι είναι
σημασιολογικά κενό.

Επίσης και η ‘IdS-Grammatik’ αναφέρεται πολύ περιορισμένα στο τυπικό
αντικείμενο, αναφέροντας ότι είναι ‘σημασιολογικά κενό’, αλλά παρόλα αυτά
αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα κάποιων ρημάτων.
Στον πίνακα 6., από τους Wöllstein-Leisten. et al. (1997: 112), συνοψίζονται όλες
οι ιδιότητες των λειτουργιών του ‘es’ που αναφέρθηκαν στο κεφάλαιο 3.1.:
Πίνακας 6. Λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’.
Τύποι του es σε Αντικαθιστά Συμβατό με το κλιτό Μπορεί να βρεθεί Αναφέρεται σε

ρόλο υποκειμένου ΟΦ/ΡΦ μέρος που βρίσκεται στον στο μεσαίο πεδίο δευτερεύουσες
… πληθυντικό προτάσεις
αντωνυμία + - + -
(Pronomen)
καταληψίας θέσης - + - -
(Platzhalter)
συνδετικό - - + +
(Korrelat)
τυπικό υποκείμενο/ - - + -
αντικείμενο
(formales
Subjekt/Objekt)
3.1.6. Συγκριτικές και γενικές παρατηρήσεις ως προς τις Γραμματικές

Οι διαφορές ανάμεσα στις Γραμματικές είναι αρκετές, μία από αυτές είναι η
διαφορά ως προς τους όρους που αποδίδει η κάθε Γραμματική στις λειτουργίες της
αντωνυμίας. Για παράδειγμα η κατηγορία του ‘es’ ως αντωνυμική λέξη (‘Prowort’)53
αποδίδεται από τη Wahrig με τους όρους αντικαταστάτης ή αναφορικός όρος
(Stellvertreter / Bezugswort), ενώ από την IdS-Grammatik ως αντωνυμικός-όρος
53
Σύμφωνα με την Γραμματική DeGHA.
(Proterm) και στην GddG ως αναφορικό (phorisches) ‘es’. Μόνο η Duden βλέπουμε
να αποδίδει τον ίδιο όρο με τη Wahrig, αντικαταστάτης (Stellvertreter). Επίσης
απόκλιση παρατηρείται ως προς τον όρο expletiv όπου η GddG χρησιμοποιεί τον όρο
στην λειτουργία του ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο ή αντικείμενο, ενώ η IdS-Grammatik
χρησιμοποιεί τον ίδιο όρο για την απόδοση του ‘es’ ως καταληψία θέσης. Γίνεται
επομένως αντιληπτό ότι η διαφορά στη απόδοση όρων μεταξύ των Γραμματικών
μπορούν να προκαλέσουν σύγχυση, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια μιας συγκριτικής
μελέτης.
Ο πίνακας 7. συνοψίζει τους όρους που χρησιμοποιεί η κάθε Γραμματική.
Πίνακας 7. Συγκεντρωτικός πίνακας των όρων.
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΟΡΟΙ
‘Deutsche Αντωνυμική Καταληψίας θέσης Συνδετικό (Korrelat) Τυπικό υποκείμενο/

Grammatik: Ein λέξη (Prowort) (Platzhalter) αντικείμενο
Handbuch für den (formales Subjekt/
Ausländerunterricht’ Objekt)
‘Wahrig Grammatik Αντικαταστάτης Συνδετικό Συνδετικό σε προτάσεις Τυπικό υποκείμενο
der deutschen ή αναφορική (καταληψίας θέσης) με ρόλο υποκειμένου ή /αντικείμενο
Sprache: λέξη ολόκληρης σε μια απλή πρόταση αντικειμένου (Formales
Sprachsystem und φράσης [Korrelat (Korrelat bei Subjekt- Subjekt/Objekt)
Sprachgebrauch’ (Stellvertreter/ (Platzhalter) im /Objektsätze)
Bezugswort) einfachen Satz] Το es και τα αντωνυμικά
επιρρήματα (es und die
Pronominal-adverbien)
‘Duden Grammatik Αντικαταστάτης Καταληψίας θέσης Συνδετικό (Korrelat) Ψευδοσυμμετέχων
der deutschen (Stellvertreter) στο πρόσθιο πεδίο (Pseudoaktant)
Gegenwartssprache’ (Vorfeldplatzhalter)
ή καταληψίας θέσης
(Platzhalter)
‘Grundriss der Αναφορικό es Το es στο πρόσθιο Συνδετικό (Korrelat) Πλεοναστικό es
deutschen (Phorisches es) πεδίο (Vorfeld- es) (expletives es)
Grammatik Band 2:
Der Satz’
‘IDS Grammatik’ Αντωνυμικός- Πλεοναστικό es Συνδετικό (Korrelat) Σταθερό es (Fixes
όρος (Proterm) (expletives es) es) / τυπικό
αντικείμενο
(formales Objekt)
Οι διαφορές των Γραμματικών δεν περιορίζονται όμως μόνο στις αποκλίσεις

μεταξύ των όρων, αλλά και σε παρατηρήσεις σχετικά με τις λειτουργίες της
αντωνυμίας, όπως επισημάνθηκε στο κεφάλαιο 3.1. Πριν περάσουμε στις
συγκεκριμένες παρατηρήσεις για την κάθε Γραμματική πρέπει να σημειωθεί ότι όλες
οι Γραμματικές δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στη λειτουργία του ‘es’ ως τυπικού
υποκειμένου, πιθανώς γιατί στη Γερμανική γλώσσα, αυτή η λειτουργία συναντάται
συχνότερα.
Στη συνέχεια, ακολουθούν κάποιοι σχολιασμοί σχετικά με τις Γραμματικές που

μελετήθηκαν:
 Γραμματική ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch für den

Ausländerunterricht’:
Πρόκειται για μια Γραμματική που απευθύνεται και σε φυσικούς ομιλητές που
θέλουν να συστηματοποιήσουν ή να μελετήσουν συνειδητά τη γλώσσα· ωστόσο
εστιάζει στο μάθημα της ξένης γλώσσας, όπως παραπέμπει και ο τίτλος της
(Helbig/Buscha 1991: 17). Οι όροι που αποδίδονται στο ‘es’ φανερώνουν τη
λειτουργία που αυτό κατέχει, για παράδειγμα το ‘es’ ως αντωνυμική λέξη.
Επιπρόσθετα, θεωρώ ότι πρόκειται για μια εύχρηστη ως προς τον τρόπο που
παρουσιάζει το φαινόμενο, καθώς η παρουσίαση του φαινομένου είναι
συγκεντρωμένη σε ένα κεφάλαιο, αντίθετα με τις Γραμματικές Duden και IdS-
Grammatik, στις οποίες το φαινόμενο εμφανίζεται σε περισσότερα του ενός
κεφαλαίου. Επιπλέον, χρησιμοποιεί απλά και γλωσσικά κατανοητά παραδείγματα.
Τέλος, στην ανάλυση των λειτουργιών δίνεται η ίδια περίπου έκταση, με εξαίρεση το
‘es’ ως τυπικό υποκείμενο, που αναλύεται εκτενέστερα.
 Γραμματική ‘Wahrig Grammatik der deutschen Sprache: Sprachsystem und

Sprachgebrauch’:
Η Γραμματική δίνει έμφαση στη μελέτη της Γερμανικής Γλώσσας και στην
αυθεντικότητα των παραδειγμάτων, καθώς προέρχονται από βιβλία, εφημερίδες και
περιοδικά (πρβ. Götze/Hess-Lüttich 2002: 2). Οι όροι που αποδίδονται στις
λειτουργίες του ‘es’ είναι οχτώ, δηλαδή οι διπλάσιοι από αυτούς που αποδίδει η
DeGHA. Επίσης μπορεί δύο κατηγορίες να αναφέρονται στην ίδια λειτουργία και η
μια να μην έπεται της άλλης. Συγκεκριμένα, η κατηγορία ‘το es και τα αντωνυμικά
επιρρήματα’54 εμφανίζεται τελευταία, όμως συνδέεται άμεσα με την πέμπτη

κατηγορία, ‘το es ως συνδετικό’. Επομένως, κατά τη γνώμη μου, η όγδοη κατηγορία
καλό θα ήταν να έπεται τις πέμπτης, αν όχι να αποτελούν μία κατηγορία μαζί.
Επιπρόσθετα, ο όρος που αποδίδεται στην τέταρτη κατηγορία (‘Platzhalter-Korrelat’)
μπορεί να προκαλέσει σύγχυση σε σχέση με το ‘es’ συνδετικό (‘Korrelat’). Αντίθετα
με τις υπόλοιπες Γραμματικές αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος στο ‘es ως αντωνυμική
λέξη’, αλλά και στο ‘es ως τυπικό αντικείμενο’.
Τέλος, χρειάζεται να σημειωθεί ότι η Γραμματική παρουσιάζει το φαινόμενο σε
περισσότερες της μιας ενότητας55.
 Γραμματική ‘Duden Grammatik der deutschen Gegenwartssprache’:

Η Duden, όπως αναφέρει και στον πρόλογό της, στόχο έχει να αποτελέσει ένα
«αξιόπιστο» εργαλείο τόσο για τους δασκάλους, όσο και για τους μαθητές της
Γερμανικής ως Ξένης Γλώσσας. Tα παραδείγματα που χρησιμοποιεί προέρχονται από
αυθεντικά και επίκαιρα κείμενα, από τον Τύπο και το Διαδίκτυο. Ένα γεγονός που
δεν καθιστά τόσο εύχρηστη την ‘Duden-Grammatik’ είναι ότι παρουσιάζει το
φαινόμενο αποσπασματικά σε περισσότερες της μίας ενότητες, συγκεκριμένα σε τρία
διαφορετικά κεφάλαια, όπως παρατηρείται βέβαια και σε άλλες Γραμματικές. Η
Duden εμφανίζει το φαινόμενο es σε τρία ξεχωριστά κεφάλαιά της: (α) η λέξη, στο
υποκεφάλαιο τα κλιτά μέρη του λόγου (‘die flektierbaren Wortarten’), στο
υποκεφάλαιο το ρήμα, (β) η πρόταση, στο υποκεφάλαιο η δομή της πρότασης και τα
μέρη της δομής (‘Satzglieder und Gliedteile’), στο υποκεφάλαιο πλεοναστικές
ονοματικές φράσεις (‘expletive Nominalphrasen’), (γ) η πρόταση, στο υποκεφάλαιο
από το ρήμα στην πρόταση, στο υποκεφάλαιο αδύναμα τονισμένες αντωνυμίες56
(‘schwach betonte Pronomen’).
 Γραμματική ‘Grundriss der deutschen Grammatik: der Satz’:

Η Γραμματική ως στόχο έχει, όπως αναφέρεται στον πρόλογό της, να εξετάσει το
συγκεκριμένο φαινόμενο τόσο ως προς τη δομή, όσο και ως προς τη λειτουργία της
Γερμανικής Γλώσσας. Οι λειτουργίες του ‘es’ παρουσιάζονται ολοκληρωμένα σε μία
54
Με τον όρο αντωνυμικά επιρρήματα εννοείται, όπως προαναφέρθηκε, το επίρρημα darauf (πάνω σ’
αυτό), το οποίο όπως και το es λειτουργεί ως συνδετικό ανάμεσα σε μια κύρια και μια δευτερεύουσα
πρόταση.
55
Βλ. Κεφ. 3.1.
56
Η τελευταία αυτή κατηγορία δεν εξετάζεται, διότι δεν εμπίπτει άμεσα στο θέμα της εργασίας.
ενότητα, με απλά γλωσσικά παραδείγματα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι όροι ‘το es

στο πρόσθιο πεδίο’ (‘Vorfeld- es’) και ‘πλεοναστικό es’ (Expletives es’). Ο πρώτος
γιατί δεν συναντάται σε κάποια άλλη Γραμματική, ενώ ο δεύτερος θέλει προσοχή
γιατί μπορεί εύκολα να παραπέμψει σε μια άλλη λειτουργία του ‘es’, όπως
προαναφέρθηκε στην αρχή αυτού του υποκεφαλαίου.
 Γραμματική ‘IdS-Grammatik’:
Η Γραμματική αυτή προέρχεται από το Ινστιτούτο της Γερμανικής Γλώσσας
(Institut für deutsche Sprache / IdS) και συντάχθηκε σε συνεργασία με πολλούς
γλωσσολόγους, όπως αναφέρεται στον πρόλογό της. Τα παραδείγματά της δεν είναι
τόσο απλά γλωσσικά, όπως αυτά της DeGHA και της GddG. Η ‘IdS-Grammatik’
παρουσιάζει το φαινόμενο αποσπασματικά σε περισσότερες της μίας ενότητας,
παραπέμποντας στα αντίστοιχα κεφάλαια. Δίνει αρκετά μεγάλη έμφαση στη
λειτουργία του ‘es’ ως συνδετικό, αντίθετα με τις υπόλοιπες Γραμματικές που δίνουν
έμφαση στο ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο.
Στη συνέχεια, θα παρουσιάσω πώς αποδίδονται οι λειτουργίες του ‘es’ στο βιβλίο
που αποτελεί εισαγωγή στη Σύνταξη ‘Deutsche Satzstruktur, Grundlagen der
syntaktischen Analyse’, το οποίο αναφέρεται στις συντακτικές δομές των προτάσεων
της Γερμανικής γλώσσας. Επιπλέον, θα μελετηθεί κατά πόσο αποκλίνει από τις
Γραμματικές ως προς την παρουσίαση του φαινομένου.
3.2. Η αντωνυμία ‘es’ στο ‘Deutsche Satzstruktur, Grundlagen der

syntaktischen Analyse’
Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζεται ένα βιβλίο που εισάγει τον αναγνώστη στη
μελέτη της Σύνταξης της γερμανικής πρότασης και στην εμβάθυνση των συντακτικών
δομών. Το ‘Deutsche Satzstruktur: Grundlagen der syntaktischen Analyse’, το οποίο
δίνει μεγάλη έμφαση και παραπέμπει συχνά στο ‘Τοπολογικό Μοντέλο’ 57. Επιπλέον,
θυμίζει σε πολλά σημεία την κατηγοριοποίηση των Γραμματικών, ιδιαίτερα της
DeGHA. Επιλέχθηκε το συγκεκριμένο βιβλίο γιατί αποτελεί μια εισαγωγή στη
Σύνταξη. Ως τέτοιο παρουσιάζει με τρόπο αναλυτικό και ταυτόχρονα απλό και
κατανοητό τις λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’, ωστόσο στο παρόν κεφάλαιο γίνεται
57
Πρβ. σχετικό κεφ. 2.2., ‘Τοπολογικό μοντέλο’.
αναφορά και σε άλλα παρόμοια βιβλία58 που ασχολούνται με τις λειτουργίες της
αντωνυμίας.
3.2.1. Η αντωνυμία ‘es’ ως αντωνυμία (‘Pronomen’)

Όπως παρατηρήθηκε και στις Γραμματικές, έτσι παρουσιάζονται και στο
‘Deutsche Satzstruktur: Grundlagen der syntaktischen Analyse’ οι περιπτώσεις όπου
το ‘es’ λειτουργεί ως αντωνυμία· όταν δηλαδή αντικαθιστά:
α) μια πρόταση
(84) Dass er penibel sein würde, war allein klar, aber wir wollten es nicht
glauben59.
β) ένα κατηγορούμενο
(85) Die Tasche ist elegant, und die Schuhe sind es auch.
γ) μια Ρηματική Φράση

(86) Jemand muss die Blumen gießen, wenn Fritz es nicht selbst tut.
Αναφορά γίνεται και στο Τοπολογικό Μοντέλο. Έτσι, κατά τη λειτουργία αυτή, το
‘es’ μπορεί, έχοντας το ρόλο υποκειμένου (Υ), να εμφανιστεί τόσο στο ‘πρόσθιο’
(‘Vorfeld’) (87β), όσο και στο ‘μεσαίο πεδίο’ (‘Mittelfeld’) (87α), ενώ ως
αντικείμενο (Α) μόνο στο ‘μεσαίο πεδίο’ (88α,β). Η μόνη περίπτωση εμφάνισης μιας
αντωνυμίας με ρόλο αντικειμένου στην πρώτη θέση είναι αν αυτή είναι μια δεικτική
αντωνυμία, όπως η αντωνυμία ‘das’ (88γ).
(87) α. Nächstes Jahr kommt es in die Schule. (es = das Kind) (το es ως Υ)
β. Es kommt nächstes Jahr in die Schule.
(88) α. Wir werden es zurückgeben müssen. (es = das Buch) (το es ως Α)

β. *Es werden wir zurückgeben müssen.
γ. Das werden wir zurückgeben müssen.
58
Βλ. σχετικά με τις λειτουργίες του ‘es’, Altmann/Hahnemann (1999: 154 κ.εξ.), Pittner/Berman
(2004: 126 κ.εξ.), Welke (2007: 86 κ.εξ.) μεταξύ άλλων.
59
Το παράδειγμα (40) που αναφέρουν οι Wöllstein-Leisten et al. (1997) μπορεί να παραπέμψει στο
‘es’ ως συνδετικό (πρβ. ενότητες 2.3.3. και 3.1.3.), ωστόσο όπως φαίνεται στη συνέχεια το ‘es’ ως
συνδετικό δεν μπορεί να έπεται μιας δευτερεύουσας πρότασης, παρά μόνο να προηγείται (πρβ. παρ.
44).
3.2.2. Το ‘es’ ως καταληψίας θέσης (‘Platzhalter’) στο πρόσθιο πεδίο60

(‘Vorfeld’)
Σε αυτή την κατηγορία το ‘es’, όπως φανερώνει ο όρος καταλαμβάνει μια θέση και
υποχρεωτικά βρίσκεται στο πρόσθιο πεδίο (89α), σε κάθε άλλη περίπτωση η πρόταση
είναι αντιγραμματική (89α΄). Και οι Wöllstein-Leisten et al. δίνουν τα σημαντικότερα
σημεία της συγκεκριμένης λειτουργίας. Έτσι, τονίζει ότι εμφανίζεται συνήθως για να
δώσει έμφαση στο ήδη υπάρχον υποκείμενο της πρότασης· επιπλέον, ότι σε αυτή τη
λειτουργία το ρήμα δεν συμφωνεί με το ‘es’, αλλά σύμφωνα με το υποκείμενο της
πρότασης (89α) και τέλος, ότι το ‘es’ λειτουργεί ως καταληψίας θέσης στις προτάσεις
Παθητικής Φωνής.
Μια παρατήρηση που απουσιάζει από τις Γραμματικές που μελετήθηκαν είναι η
περίπτωση που το ‘es’ ως καταληψίας θέσης βρεθεί σε μια δευτερεύουσα πρόταση
(89α΄΄). Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι «στις κανονικές καταφατικές προτάσεις και
στις ερωτήσεις (Ρ2), η πρώτη θέση πρέπει να είναι καλυμμένη υποχρεωτικά. Έτσι μια
μορφή του ‘es’ λειτουργεί καθαρά ως καταληψίας θέσης στο πρόσθιο πεδίο και δεν
μπορεί να εμφανιστεί στο μεσαίο πεδίο» (βλ. Wöllstein-Leisten et al. 1997: 109).
(89) α. Es sind heute nur drei Studenten gekommen.

α΄. *Es ist heute nur drei Studenten gekommen.
α΄΄. …weil (*es) heute nur drei Studenten gekommen sind.
3.2.3. Το ‘es’ ως συνδετικό61 (‘Korrelat’)

Σε αυτή τη λειτουργία το ‘es’ συνδέει μια κύρια με μια δευτερεύουσα πρόταση
(90α). Το ‘es’ στη συγκεκριμένη λειτουργία δεν βρίσκεται υποχρεωτικά στο πρόσθιο
πεδίο, μπορεί να βρεθεί και στο μεσαίο (90α΄). Επίσης στο μεσαίο πεδίο βρίσκεται
υποχρεωτικά το ‘es’ αν συνδέει μια δευτερεύουσα πρόταση με ρόλο αντικειμένου62,
παρατηρήσεις που συναντήθηκαν και στις Γραμματικές. Η μόνη περίπτωση όπου η
παρουσία του ‘es’ οδηγεί σε αντιγραμματικότητα είναι όταν η δευτερεύουσα πρόταση
προηγείται (90α΄΄). Σε αυτό το σημείο παραλείπουν οι Wöllstein-Leisten et al. (1997)
να αναφερθούν στην περίπτωση αντικατάστασης του ‘es’ αντικαθίσταται με ‘das’63.
(90) α. Es stört ihn, dass die Musik so laut ist.

60
Η απόδοση του όρου στην Ελληνική είναι της συγγραφέως.
61
Ως συνδετικό λειτουργούν και άλλες αντωνυμίες, όπως το ‘darauf’. Πιο αναλυτικά βλ. Welke (2007:
86 κ.εξ.)
62
Βλ. αναλυτικότερα Κεφ. 3.1.3
63
Βλ. αναλυτικότερα Κεφ. 3.1.3.
α΄. …weil (es) ihn stört, dass die Musik so laut ist.
α΄΄. Dass die Musik so laut ist, stört (*es) ihn.
Δεν γίνεται αναφορά στην περίπτωση που το ‘es’ συνδέει μια κύρια πρόταση με
μία απαρεμφατική, μία πλάγια ερωτηματική ή μια αιτιολογική με ‘weil’.
3.2.4. Το ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο/αντικείμενο (‘formales

Subjekt/Objekt’)
Το βιβλίο αναφέρει τις περιπτώσεις όπου το ‘es’ μπορεί να λειτουργεί ως τυπικό
υποκείμενο, όταν δηλαδή σημασιολογικά δεν υπάρχει μια έκφραση που να έχει το
ρόλο υποκειμένου. Επομένως, όπως προαναφέρθηκε64, δεν υπάρχει κάποιο
υποκείμενο, γιατί πρόκειται για ρήματα ‘μηδενικού σθένους’ που δεν λαμβάνουν
κάποιον ‘οργανικό όρο’.
Παρατηρείται και εδώ η αναφορά σχετικά με τα ρήματα που σχετίζονται με
φυσικές ιδιότητες65, τα οποία δεν λαμβάνουν κάποιον ‘οργανικό όρο’, δηλαδή «δεν
υπάρχει κάποιος δράστης αλλά ούτε κάποιο άλλο οργανικό όρο, που να δείχνει ότι
χιονίζει, βρέχει ή βροντάει» (βλ. Wöllstein-Leisten et al. 1997: 111). Γίνεται λόγος και
για την Παθητική Φωνή των απρόσωπων ρημάτων, όπου χρειάζεται η παρουσία ενός
υποκειμένου, το ρόλο του οποίου παίζει το ‘es’, χωρίς ωστόσο να παρατίθεται κάποιο
παράδειγμα. Το ‘es’ λειτουργεί ως τυπικό υποκείμενο και στα ρήματα αισθήσεως
σημαντικά, στα οποία παραπέμπουνε ορισμένες Γραμματικές, καθώς επίσης και
ρήματα όπως το klopfen, lauten, rascheln κ.α., αλλά και οι ‘απρόσωπες εκφράσεις’
(es gibt…,es handelt sich κ.α.).
Η τελευταία, ωστόσο σημαντική, παρατήρηση για το τυπικό υποκείμενο,
αναφέρεται στις Δομές Μέσης Διάθεσης (ΔΜΔ / ‘Medialkonstruktionen’)66, όπου
εμφανίζεται το ‘sich’.
(91) α. Der Wagen verkauft sich gut.

β. Hier lebt es sich gut.
Όταν δεν υπάρχει κάποιο άλλο στοιχείο, που μπορεί να αναφέρεται το sich, όπως
στο (91α), τότε πρέπει να εμφανιστεί το ‘es’ έχοντας το ρόλο του τυπικού
64
Βλ. Κεφ. 2.1. Η παραπομπή στην ‘Θεωρία της Δομής Οργανικών Όρων’ ή στη ‘Θεωρία του
Σθένους’ δεν παρατηρήθηκε σε καμία Γραμματική.
65
Πρβ. παρ. (1α). Η αναφορά στην συγκεκριμένη κατηγορία παρατηρήθηκε σε όλες τις Γραμματικές,
μιας και είναι η πιο αντιπροσωπευτική της συγκεκριμένης λειτουργίας.
66
Αναλυτικότερα για τις ΔΜΔ βλ. κεφ. 3.3.1.5., παρ. (128), καθώς και Σιούπη (1998) και Abraham
(1982, 1992) μεταξύ άλλων.
υποκειμένου (91β). Η περίπτωση αυτή συναντάται πολύ συνοπτικά στη Γραμματική

DeGHA67, αλλά και στο διδακτικό εγχειρίδιο ‘Impulse 2 Neu’, όπως παρατηρείται
στη συνέχεια.
Το ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο αναφέρεται πολύ συνοπτικά, παρατηρώντας ότι δεν
μπορεί να βρεθεί στο πρόσθιο πεδίο (92α΄), παραλείποντας όμως να αναφέρει, όπως
φαίνεται και στη συνέχεια, ότι εμφανίζεται με σταθερές ή ιδιωματικές εκφράσεις.
(92) α. Er hat es nicht weit gebracht.

α΄. Es hat er nicht weit gebracht.
Οι Wöllstein-Leisten et al. (1997) προσπαθούν να καλύψουν τις περισσότερες

περιπτώσεις σε αυτή τη λειτουργία, όμως, όπως είναι αναμενόμενο, παρουσιάζονται
ελλείψεις στις παρατηρήσεις σε σχέση με αυτές των Γραμματικών.
Αποκλίσεις παρατηρούνται και ανάμεσα στις Γραμματικές και τις διδακτικές
γραμματικές και εγχειρίδια.
Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι λειτουργίες του ‘es’, όπως αυτές σημειώνονται
στις διδακτικές γραμματικές και διδακτικά εγχειρίδια.
3.3. Η αντωνυμία ‘es’ στις διδακτικές γραμματικές και στα διδακτικά

εγχειρίδια
Στο κεφάλαιο αυτό παρατίθενται οι λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’, έτσι όπως
αυτές παρουσιάζονται σε διδακτικές γραμματικές και εγχειρίδια της Γερμανικής ως
Ξένης Γλώσσας. Η μεθοδολογία που ακολουθείται σε αυτό το υποκεφάλαιο είναι η
εξής: γίνεται μια συνολική αναφορά στις διδακτικές γραμματικές και τα διδακτικά
εγχειρίδια, προκειμένου ο αναγνώστης να έχει μια συνολική εικόνα για τις διδακτικές
γραμματικές και εγχειρίδια.
Το επίπεδο των διδακτικών εγχειριδίων που επιλέχθηκαν68 είναι το C1 και ένα

διδακτικό εγχειρίδιο επιπέδου Β2, σύμφωνα με το Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο
Αναφοράς των Γλωσσών, καθώς σε πιο χαμηλό επίπεδο δεν μπορεί να παρουσιαστεί
το φαινόμενο ολοκληρωμένα και να γίνει ταυτόχρονα κατανοητό από τους μαθητές.
Όσον αφορά τις διδακτικές γραμματικές απευθύνονται στα αντίστοιχα επίπεδα.
Εξετάζονται οι εξής διδακτικές γραμματικές και διδακτικά εγχειρίδια:

67
Πρβ. ενότητα 3.1.4.1.
68
Από όλα τα διδακτικά εγχειρίδια που κυκλοφορούν στην ελληνική αγορά, επιπέδου C1 καθώς και
από τις διδακτικές γραμματικές επιλέχθηκαν τα συγκεκριμένα και οι συγκεκριμένες τυχαία, έπειτα από
κλήρωση.
 Διδακτικές γραμματικές:
Ξενόγλωσσες
1) ‘Em-Grammatik’ (Hering et al.)
2) ‘Grammatik mit Sinn und Verstand’ (Rug & Tomaszewski)
3) ‘Lehr- und Übungsbuch der deutschen Grammatik’ (Dreyer/Schmitt)
Ελληνόγλωσσες
4) ‘Γερμανική Γραμματική & Συντακτικό’ (Σ. Κουκίδης)
5) ‘Γραμματική της Γερμανικής Γλώσσας – με Συντακτικό’ (Ν. Βλάχος)
 Διδακτικά εγχειρίδια:
1) Aspekte B2
2) Em-Abschlusskurs (C1)
3) Impulse 2 Neu (C1)
4) Mittelpunkt C1
5) Progress 2 (C1)
3.3.1. Η αντωνυμία ‘es’ στις διδακτικές γραμματικές

Στην παρούσα υποενότητα αντικείμενο συζήτησης αποτελούν οι λειτουργίες της
αντωνυμίας, όπως αυτές εμφανίζονται στις διδακτικές γραμματικές που μελετήθηκαν.
3.3.1.1. Διδακτική γραμματική ‘Em-Grammatik’

Η διδακτική γραμματική ‘Em-Grammatik’ αφιερώνει ένα κεφάλαιο στις
λειτουργίες του ‘es’. Η παρουσίαση των λειτουργιών γίνεται με τη μορφή πίνακα,
όπου στην αριστερή στήλη δίνονται παραδείγματα και στη δεξιά δίνονται
μονολεκτικοί χαρακτηρισμοί. Επομένως η θεωρία δίνεται μόνο μέσω παραδειγμάτων,
χωρίς να συνοδεύεται από κάποιες επεξηγήσεις, γεγονός που καθιστά ορισμένα
σημεία ασαφή.
‘Το es ως αντωνυμική λέξη’

Ο όρος που αποδίδει η γραμματική στο ‘es ως αντωνυμική λέξη’ δεν απέχει πολύ
από τους όρους που αποδίδουν οι Γραμματικές που μελετώνται. Έτσι,
χρησιμοποιείται το ‘es ως αντωνυμία’ (‘es als Pronomen’). Επιπλέον, επισημαίνεται
ότι το ‘es’ στη συγκεκριμένη λειτουργία είναι υποχρεωτικό και δεν μπορεί να
παραληφθεί.
Μπορεί να αντικαταστήσει ένα ουσιαστικό σε ονομαστική (93) ή αιτιατική, μία

μετοχή ή ένα επίθετο (93α), ένα κομμάτι της πρότασης ή και μια ολόκληρη πρόταση
(93β). Σε υποσημείωση τονίζεται ότι το ‘es’ δεν μπορεί να βρεθεί στην πρώτη θέση
στο παράδειγμα (93).
(93) α. Meine Kolleginnen sind topfit, ich bin es leider nicht.

β. Manchmal gehe ich nach der Arbeit zum Joggen, aber ich muss sagen,
ich tue es nicht sehr gern.
‘Το es ως καταληψίας θέσης’

Γίνεται περιορισμένη αναφορά στο ‘es’ ως καταληψία θέσης. Δεν αποδίδεται
κάποιος όρος στο ‘es’. Αυτό που επισημαίνεται είναι ότι το ‘es’ χρησιμοποιείται «για
να δώσει έμφαση στο υποκείμενο69», ότι βρίσκεται στην πρώτη θέση· καθώς επίσης
ότι είναι προαιρετικό.
Παρατίθενται τα εξής παραδείγματα:
(94) α. Einige Probleme haben sich ergeben.

α΄. Es haben sich einige Probleme ergeben.
β. Es werden heute weniger Briefe geschrieben als früher.
Παρόλο που φαίνεται από τα παραδείγματα (94α΄,β) ότι τα ρήματα haben και
werden δεν συμφωνούν με το ‘es’, ωστόσο δεν διευκρινίζεται από τη γραμματική.
Επίσης δεν εξηγείται από τη θεωρία ότι το ‘es’ λειτουργεί ως καταληψίας θέσης στις
προτάσεις Παθητικής Φωνής, παρόλο που παρατίθεται το παράδειγμα (94β).
‘Το es ως συνδετικό’
Το ‘es ως εκπρόσωπος μιας δευτερεύουσας ή μιας απαρεμφατικής πρότασης’
(‘Repräsentant für einen Nebensatz oder Infinitivsatz’) είναι ο όρος που χρησιμοποιεί
η γραμματική ‘Em’ στη λειτουργία του ‘es’ ως συνδετικό. Επίσης σημειώνεται ότι το
‘es’ δεν είναι υποχρεωτικό σε αυτήν την κατηγορία.
Έπονται παραδείγματα όπου το ‘es’ λειτουργεί ως ‘εκπρόσωπος’ και βρίσκεται
στην κύρια πρόταση, ενώ ακολουθούν δευτερεύουσες ειδικές προτάσεις, που
εισάγονται με dass, απαρεμφατικές ή πλάγιες προτάσεις (95).
(95) α. Es ist noch unsicher, ob er morgen kommen kann.

β. Es ist noch nicht klar, wen er mitbringt.
69
Τέτοιες συμβουλές ή ερμηνείες δεν βοηθούν τον εκπαιδευτικό και καλό θα ήταν να αποφεύγονται.
Σε υποσημείωση εξηγείται πότε το ‘es’ μπορεί να παραλειφθεί· το ‘es’ μπορεί να

αντικατασταθεί από το ‘das’ όταν η δευτερεύουσα πρόταση προηγείται.
(96) α. Kannst du diese acht Kisten allein in den 5. Stock hochtragen? – Nein,
das ist unmöglich.
β. Es ist unmöglich, dass ich diese acht Kisten allein in den 5. Stock
hochtrage.
‘Το es ως τυπικό υποκείμενο/αντικείμενο’

‘Το ‘es’ ως απρόσωπο υποκείμενο ή αντικείμενο’ χρησιμοποιείται αντί του ‘es ως
τυπικό υποκείμενο ή αντικείμενο’. Σε αυτήν τη λειτουργία του ‘es’ δίνεται
μεγαλύτερη έμφαση, σε σχέση με τις υπόλοιπες λειτουργίες. Τονίζεται ότι είναι
υποχρεωτική η παρουσία του.
Οι υποκατηγορίες των ρημάτων παρατίθενται σχηματικά, με τη μορφή πίνακα,
όπου το ‘es’ λειτουργεί ως ‘απρόσωπο υποκείμενο’ και τα αντίστοιχα
παραδείγματα70. Εμφανίζονται περισσότερες υποκατηγορίες συγκριτικά με τις
υπόλοιπες διδακτικές γραμματικές.
Συγκεκριμένα, τα ρήματα με τα οποία το ‘es’ λειτουργεί ως ‘απρόσωπο
υποκείμενο’ είναι τα ρήματα που σχετίζονται με φυσικές ιδιότητες, τα ρήματα που
δηλώνουν χρόνο71 (97), αισθήσεως σημαντικά72 (98),(99), ρήματα που εισάγουν σε
κάποιο θέματα (‘Thema’) (100). Ο όρος ‘θέματα’ της τελευταίας υποκατηγορίας δεν
είναι σαφής και δεν διευκρινίζεται.
(97) Es ist 10 Uhr. / Es ist noch früh. / Es wird bald Mitternacht.

(98) Es geht mir gut. / Es tut mir weh. / Es juckt mir am Bein.
(99) Es schmeckt mir gut. / Es gefällt mir nicht. / Es duftet hier nach Flieder.
(100) Es gibt / Es handelt sich um / Es geht um.
Σε ότι αφορά το ‘es’ ως ‘απρόσωπο αντικείμενο’ αναφέρει η γραμματική ‘Em’ ότι

χρησιμοποιείται με σταθερές εκφράσεις, οι οποίες έχουν προαναφερθεί73.
Στο κεφάλαιο της διδακτικής γραμματικής ‘Em’, όπου παρουσιάζονται οι
λειτουργίες του ‘es’ υπάρχει μια ακόμα υποκατηγορία που έχει τον τίτλο
70
Σχετικά με τη δομή, πρβ. Παράρτημα, σελ. 91.
71
Σχετική αναφορά παρατηρείται στη Γραμματική των Helbig/Buscha. Πρβ. ενότητα 3.1.4.1. (β)
72
Σχετική αναφορά παρατηρείται στη Γραμματική των Helbig/Buscha. Πρβ. ενότητα 3.1.4.1. (δ)
73
Μεταξύ άλλων: Es auf etwas ankommen lassen, es auf etwas anlegen, es mit jemandem (nicht)
aufnehmen (können), es mit jemandem zu tun bekommen, es zu etwas / zu nichts / weit bringen, es
eilig haben, es sich leicht / schwer machen, es gut mit jemandem meinen (πρβ. κεφ. 3.1.5).
‘καθομιλουμένη’ (‘gesprochene Sprache’). Χαρακτηριστικό αυτής της κατηγορίας

είναι ότι το ‘es’ μπορεί να γραφεί εν’ συντομία ως ‘’s’ και ακολουθούν δύο
παραδείγματα.
(101) α. Na, wie geht’s?

β. Mir schmeckt’s prima.
Τα ρήματα που παρουσιάζονται στα δύο αυτά παραδείγματα εμφανίστηκαν στη

λειτουργία του ‘es ως απρόσωπο υποκείμενο’, ωστόσο αυτή η παρατήρηση δεν
συνδέεται φανερά από τη γραμματική με την κατηγορία του ‘es’ ως απρόσωπο
υποκείμενο74, γεγονός που πιθανώς δεν γίνεται σαφές στους αναγνώστες της
συγκεκριμένης γραμματικής.
3.3.1.2. Διδακτική γραμματική ‘Grammatik mit Sinn und Verstand’

Η διδακτική γραμματική ‘Grammatik mit Sinn und Verstand’ αναφέρεται στο ‘es’
αποσπασματικά σε τρία κεφάλαια: (α) λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’ (κάνοντας,
ωστόσο, τις απαραίτητες παραπομπές σε κεφάλαια που αναφέρονται στο ‘es’, και
αφορούν τις λειτουργίες του), (β) στο ‘es’ ως καταληψία θέσης σε προτάσεις
Παθητικής Φωνής και (γ) στο ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο και αντικείμενο.

Αρχικά, για την πρώτη κατηγορία ‘το ‘es’ ως αντωνυμική λέξη’ (‘es als Prowort’),
χρησιμοποιεί τον ίδιο όρο που χρησιμοποιεί και η Γραμματική DeGHA. Αναφέρει,
όπως και οι περισσότερες διδακτικές γραμματικές, ότι μπορεί να αντικαταστήσει
ουσιαστικά ουδετέρου γένους, προτάσεις ή ακόμη και τμήματα κειμένων (102),
εννοώντας ολόκληρες προτάσεις.
(102) Die Prinzessin hat mir genau erklärt, auf welchem Weg ich aus dem
Gefängnis entfliehen könnte. Aber ich Unglücklicher habe es vergessen.
Ενώ στις υπόλοιπες γραμματικές η διαφορά ανάμεσα στο ‘es’ και το ‘das’
παρουσιαζόταν μόνο στη λειτουργία του ‘es’ ως συνδετικού, στη συγκεκριμένη
γραμματική δίνεται έμφαση στη σχέση των δύο αντωνυμιών ως προς τη λειτουργία
του ‘es’ ως αντωνυμική λέξη. Σύμφωνα με τη γραμματική, όταν κάτι είναι άγνωστο ή
ασαφές μπορεί να χρησιμοποιηθεί, είτε το ‘es’, είτε το ‘das’, ακόμα και αν το
ουσιαστικό είναι αρσενικού ή θηλυκού γένους.
74
Πρβ. Παράρτημα, σελ. 95.
(103) Was sind denn das für komische Gestalten? – Es/Das sind meine Kinder.

Συνεχίζοντας με τη λειτουργία του ‘es ως καταληψία θέση’, παρατηρείται ότι η
γραμματική χρησιμοποιεί τον όρο που χρησιμοποιούν και οι Γραμματικές, ωστόσο σε
άλλο σημείο χρησιμοποιείται ο όρος, ‘το στιλιστικό es στην αρχή της πρότασης’
(‘stilistisches es am Satzanfang’). Αναφέρει ότι το ‘es’ λειτουργεί ως ‘καταληψίας
θέσης’ στις προτάσεις Παθητικής Φωνής, αλλά και σε προτάσεις Ενεργητικής Φωνής,
κάνοντας λόγο στην προκειμένη περίπτωση για μια ‘στιλιστική χρήση’ του ‘es’,
τονίζοντας ότι το ‘es’ και στις δύο περιπτώσεις καταλαμβάνει υποχρεωτικά την
πρώτη θέση της πρότασης.
Ο όρος που αποδίδεται στη λειτουργία του ‘es’ ως συνδετικό είναι ‘το es ως
εκπρόσωπος (‘Repräsentant’) μιας δευτερεύουσας πρότασης dass ή μιας
απαρεμφατικής πρότασης’ ή όπως συναντάται σε άλλο σημείο το ‘es’ λειτουργεί ως
‘μπαλαντέρ’ (‘es als Joker’). Αναφέρεται η περίπτωση παράληψης του ‘es’, αλλά και
αντικατάστασής του από το ‘das’, όταν η δευτερεύουσα ή η απαρεμφατική πρόταση
προηγείται (πρβ. παρ. 96).
Τέλος, μια παρατήρηση της Γραμματικής είναι η χρήση του ‘es’ σε αντιδιαστολή
με τη χρήση του da(r) + πρόθεση75. Συγκεκριμένα, σε εκφράσεις με πρόθεση δεν
χρησιμοποιείται το ‘es’, αλλά το da(r) + πρόθεση.
(104) α. Es freut mich, den Hauptpreis gewonnen zu haben.

β. Ich freue mich darüber, den Hauptpreis gewonnen zu haben.
‘Το es ως τυπικό υποκείμενο’

Η γραμματική αναφέρεται στη λειτουργία του ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο
αποδίδοντας τον περιφραστικό όρο ‘ρήματα με το es’, ενώ κατά την επεξήγηση της
συγκεκριμένης κατηγορίας χρησιμοποιεί τον όρο, ‘το ‘es ως σταθερό συστατικό’ (‘es
als festes Bestandteil’). Ένα χωριστό κεφάλαιο αφιερώνεται στα ρήματα αυτά76, που
έχει τον τίτλο ‘ρήματα με το es ως υποχρεωτικό’ (‘Verben mit (obligatorischem) es’),
75
Η Wahrig τη θεωρεί ξεχωριστή λειτουργία, καθώς τη διαφοροποιεί από το ‘es ως συνδετικό’,
δίνοντάς της τον τίτλο ‘το es και τα αντωνυμικά επιρρήματα’. Πρβ. αντίστοιχη παρατήρηση
Γραμματική Wahrig, ενότητα 3.1.3.2.
76
Πρβ. Παράρτημα σελ. 99.
χωρίς ωστόσο στο χωριστό αυτό κεφάλαιο, να δηλώνεται σαφώς ότι πρόκειται για τη
λειτουργία του ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο και αντικείμενο.
Το ‘es’ εμφανίζει τη συγκεκριμένη λειτουργία, όπως υποστηρίζει η γραμματική,
με συγκεκριμένα ρήματα και εκφράσεις χωρίζοντάς τα σε κατηγορίες. Έτσι, το ‘es’
είναι υποχρεωτικό στα ρήματα που σχετίζονται με φυσικές ιδιότητες, καθώς και στα
ρήματα αισθήσεως σημαντικά (es ist mir kalt, es juckt mich am Rücken). Σε ότι
αφορά τις εκφράσεις, πρόκειται για εκφράσεις που εισάγουν ένα θέμα (es gibt, es
handelt sich um, es geht um κ.ά.), καθώς και εκφράσεις που μπορούν να
αντικαταστήσουν τροπικά ρήματα (Modalverben) (es ist notwendig, es ist möglich, es
ist verboten κ.ά.).
‘Το es ως τυπικό αντικείμενο’

Αντί του όρου το ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο, αποδίδεται περιγραφικά ο όρος
«άλλες εκφράσεις, στις οποίες το es δεν μπορεί να βρεθεί στην αρχή της πρότασης»
(βλ. Rug/Tomaszewski 2001: 74).
(105) α. Ich meine es gut mit Ihnen.

β. Ich glaube, Sie machen es sich etwas zu leicht.
γ. Er hatte es auf seine Äpfel abgesehen.
Τέλος, διευκρινίζεται ότι στον προφορικό λόγο το ‘es’ μπορεί να συναιρεθεί σε

‘΄s’. Παρατηρείται, σύμφωνα με τη γραμματική σε δύο λειτουργίες, στη λειτουργία
του ‘es’ ως αντωνυμική λέξη (106) και ως τυπικό υποκείμενο· η συναίρεση του ‘es’
ως τυπικό υποκείμενο επισημάνθηκε και από τη διδακτική γραμματική ‘Em-
Grammatik’.
(106) α. macht’s (macht es)

β. will’s (will es)
3.3.1.3. Διδακτική γραμματική ‘Lehr- und Übungsbuch der deutschen

Grammatik’
Η διδακτική γραμματική των Dreyer/Schmitt παρουσιάζει τις τέσσερις λειτουργίες
της αντωνυμίας ‘es’ σε τέσσερα διαφορετικά κεφάλαια.

Συγκεκριμένα, το ‘es’ ως αντωνυμική λέξη εμφανίζεται στο κεφάλαιο ‘κλίση των
προσωπικών αντωνυμιών’ (‘Deklination der Personalpronomen’). Η γραμματική
αναφέρει μόνο την περίπτωση όπου το ‘es’ αντικαθιστά ουδέτερα ουσιαστικά που
έχουν προαναφερθεί.
(107) Das Ergebnis ist jetzt bekannt. Es ist negativ ausgefallen.

Η λειτουργία του ‘es’ ως καταληψία θέσης παρουσιάζεται στο κεφάλαιο της
‘Παθητικής Φωνής’ (‘Passiv’). Έτσι, δίνει μια εξαιρετικά περιορισμένη διάσταση του
φαινομένου, συνδέοντάς το μόνο με το φαινόμενο της Παθητικής Φωνής. Η διαφορά
της με τις υπόλοιπες γραμματικές είναι ότι δίνει περισσότερες πληροφορίες και
διευκρινήσεις σχετικά με τη ‘στιλιστική’, όπως αναφέρει, πλευρά της γλώσσας, τι
είναι δηλαδή ‘αισθητικά καλύτερο’. Συγκεκριμένα, αναφέρει, ότι «στα γερμανικά
είναι δυνατόν μια παθητική πρόταση να ξεκινήσει με ‘es’, ακόμα και αν το
υποκείμενο ακολουθεί» (βλ. Dreyer/Schmitt 2000: 111) (109α΄)· εντούτοις και είναι
«αισθητικά»77 καλύτερο σε προτάσεις Παθητικής Φωνής να απουσιάζει το ‘es’
(108α).
(108) α. Sonntags wird nicht gearbeitet. αντί του:

α΄. Es wird sonntags nicht gearbeitet.
Το ‘es’ ως συνδετικό εμφανίζεται στο κεφάλαιο ‘ρήματα με προτάσεις dass ή
απαρεμφατικές δομές’ (‘Verben mit dass-Sätzen oder Infinitivkonstruktionen’)
Μια παρατήρηση που δεν συναντάται στις διδακτικές γραμματικές που
ακολουθούν, είναι, ότι παρόλο που το ‘es’ παραλείπεται όταν προηγείται μια
δευτερεύουσα πρόταση ‘dass’ ή ένα απαρεμφατικό σύνολο, αν στην αρχή της
πρότασης υπάρχει κάποια άλλη δευτερεύουσα πρόταση, στην κύρια πρόταση που
ακολουθεί το ‘es’ δεν παραλείπεται (109).
(109) Weil das Telefon des Abgeordneten immer besetzt war, war es unmöglich
ihn anzurufen.
Μια διευκρίνιση που συναντάται στην παρούσα γραμματική είναι ότι «οι
προτάσεις με ‘dass’ ή οι απαρεμφατικές δομές προκύπτουν από τη διεύρυνση του
υποκειμένου και εξαρτώνται από απρόσωπα ρήματα (ρήματα με ‘es’)» (βλ.
Dreyer/Schmitt 2000: 88).
77
Τέτοιες συμβουλές ή ερμηνείες δεν βοηθούν τον εκπαιδευτικό και καλό θα ήταν να αποφεύγονται.
(110) α. Die Zusammenarbeit freut mich. (υποκείμενο)

α΄. Es freut mich, dass du mit mir zusammenarbeitest.
α΄΄. Es freut mich, mit dir zusammenzuarbeiten.
Μια επιπλέον αναφορά στην κατηγορία αυτή, γίνεται στο κεφάλαιο των
‘δεικτικών αντωνυμιών’ (‘Demonstrativpronomen’) της γραμματικής των
Dreyer/Schmitt, και αφορά τη διαφορά ανάμεσα στο ‘es’ και το ‘das’. Παρατήρηση
που επισημάνθηκε και στη Γραμματική DeGHA78. Το ‘das’, όπως επισημαίνεται,
αναφέρεται σε μια δήλωση που έχει προηγηθεί, σε κάτι ήδη γνωστό (αναφορική
χρήση) (πρβ. παρ. 96α), ενώ το ‘es’ εξηγεί κάτι που έπεται (καταφορική χρήση) (πρβ.
παρ. 96β).

Τέλος, το ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο παρουσιάζεται στο κεφάλαιο ‘κυβέρνηση των
ρημάτων’ (‘Rektion der Verben’) και μάλιστα στο υποκεφάλαιο ‘ρήματα με
αιτιατική’ (‘Verben mit Akkusativ’). Η γραμματική αναφέρει ότι στα γερμανικά τα
περισσότερα ρήματα συντάσσονται με αιτιατική και παραθέτει παραδείγματα (er
pflanzt einen Baum) και στη συνέχεια προσθέτει ότι μερικά απρόσωπα ρήματα
λαμβάνουν το ‘απρόσωπο υποκείμενο es’ και ένα αντικείμενο σε αιτιατική και
συνήθως ακολουθεί μια πρόταση ‘dass’ ή μια απαρεμφατική δομή.
(111) α. Es ärgert mich, dass…

β. Es langweilt den Schüler, dass…
Η γραμματική παραπέμπει σε αυτήν την περίπτωση στο κεφάλαιο όπου λειτουργεί

το ‘es’ ως συνδετικό. Επομένως, η συνδυαστική χρήση δύο κατηγοριών (το ‘es’ ως
συνδετικό και ως τυπικό υποκείμενο) ενδεχομένως να προκαλέσει σύγχυση.
Μια ακόμα αναφορά στο ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο εμφανίζεται με την έκφραση
‘es gibt’, όπου όπως αναφέρεται λαμβάνει, επίσης, ένα αντικείμενο σε αιτιατική.
(112) Es gibt keinen Beweis dafür.
Ωστόσο, δεν γίνεται κάποια αναφορά στα ρήματα που σχετίζονται με φυσικές
ιδιότητες, μια κατηγορία, στην οποία στη σχετική βιβλιογραφία, τόσο κατά τη
γλωσσολογική, όσο και κατά τη διδακτική ανάλυση, συχνά δίνεται μεγάλη έμφαση.
Επίσης, δεν εμφανίζεται η λειτουργία του ‘es’ ως τυπικού αντικειμένου, πιθανώς
επειδή η συγκεκριμένη λειτουργία εμφανίζεται σπάνια.
78
3.3.1.4. Διδακτική γραμματική ‘Γερμανική Γραμματική & Συντακτικό’

Η διδακτική γραμματική ‘Γερμανική Γραμματική & Συντακτικό’ του Σ. Κουκίδη
παρουσιάζει σε τρία κεφάλαια τις λειτουργίες του ‘es’. Στο πρώτο, στην ενότητα με
τίτλο ‘ρήματα’, στο κεφάλαιο ‘απρόσωπα ρήματα’, επεξηγείται η λειτουργία του ‘es’
ως τυπικό υποκείμενο και αντικείμενο, στο δεύτερο, στην ενότητα ‘αντωνυμίες’, στο
κεφάλαιο ‘η χρήση των προσωπικών αντωνυμιών’, παρουσιάζεται η λειτουργία του
‘es’ ως αντωνυμική λέξη, ενώ στο τρίτο, πάλι στην ενότητα ‘αντωνυμίες’, στο
κεφάλαιο ‘οι διάφορες χρήσεις του es’, όπου γίνεται η συνολική παρουσίαση των
υπολοίπων λειτουργιών της αντωνυμίας (το ‘es’ ως καταληψίας θέσης και ως
συνδετικό).
Στη συγκεκριμένη γραμματική, όπως και στην προηγούμενη, δεν
χρησιμοποιούνται όροι που χρησιμοποιούν οι Γραμματικές· εμφανίζονται όμως, σε
αντίθεση με την προηγούμενη ελληνόφωνη γραμματική, κατηγορίες ανάλογα με τις
λειτουργίες του ‘es’.

Το ‘es’ ως αντωνυμική λέξη, στο κεφάλαιο ‘η χρήση των προσωπικών
αντωνυμιών’, παρουσιάζεται σε ένα μόνο παράδειγμα αναφέροντας ότι «οι
προσωπικές αντωνυμίες του γ’ προσώπου χρησιμοποιούνται στη θέση ουσιαστικών»
(βλ. Κουκίδης 2004: 159).
(113) Wo ist mein Buch? – Da liegt es!
Στο κεφάλαιο ‘οι διάφορες χρήσεις του es’, προς το τέλος, αναφέρεται ότι «το ‘es’
μπορεί ακόμη να αντικαταστήσει ένα κατηγορούμενο, είτε αυτό είναι ουσιαστικό…
είτε επίθετο» (βλ. Κουκίδης 2004: 161).
(114) α. Sein Vater ist Notar; er wird es wohl auch. (= Er wird wohl auch Notar.)
β. Du bist nicht reich, und ich bin es auch nicht. (= ich bin auch nicht
reich.)
Ακολουθεί στην προηγούμενη παρατήρηση ότι «το ‘es’ μπαίνει αμέσως μετά το
ρήμα. Το κατηγορούμενο μπορεί να βρίσκεται και στον πληθυντικό… Το ‘es’ δεν
επηρεάζει το ρήμα της πρότασης» (βλ. Κουκίδης 2004: 161). Έπεται το παράδειγμα:
(115) Die Mutter war Tänzerin, und ihre Töchter sind es auch geworden.
(= …, und ihre Töchter sind auch Tänzerinnen geworden.)
Η διευκρίνιση θα πρέπει να διαφοροποιηθεί από την αντίστοιχη που

παρατηρήθηκε στο ‘es’ ως καταληψία θέσης, ότι δηλαδή δεν υπάρχει συμφωνία
ρήματος και ‘es’79. Από τη στιγμή που υποκείμενο της πρότασης είναι το ‘ihre
Töchter’ δεν μπορεί το ‘es’ να επηρεάσει το ρήμα της πρότασης.
Η αναφορά στην λειτουργία του ‘es’ ως καταληψία θέσης παρατηρείται σε δύο

σημεία της γραμματικής, χωρίς ωστόσο το ένα να παραπέμπει στο άλλο.
Η πρώτη περίπτωση όπου το ‘es’ λειτουργεί ως καταληψίας θέσης είναι οι
προτάσεις Παθητικής Φωνής που συναντήθηκαν σε όλες τις διδακτικές γραμματικές
και τα διδακτικά εγχειρίδια, όπως φαίνεται και στη συνέχεια. Τονίζεται ότι το ‘es’
χρησιμοποιείται σε περίπτωση απουσίας υποκειμένου και ότι μπαίνει στην αρχή της
πρότασης, αλλιώς συμπεραίνεται από το παράδειγμα ότι παραλείπεται. Επίσης, η
γραμματική παρατηρεί ότι η χρήση του ‘es’ σε προτάσεις Παθητικής Φωνής πρέπει
να αποφεύγεται, γιατί θεωρείται ‘άκομψη’.
Στο κεφάλαιο ‘οι διάφορες χρήσεις του es’ αναφέρεται ότι μπορεί να βρεθεί στην
αρχή, στην ‘πρώτη θέση’ της πρότασης, όταν «το περιεχόμενο της πρότασης είναι μια
απλή διαπίστωση. Το ‘es’ στην περίπτωση αυτή δεν είναι το υποκείμενο της
πρότασης, αλλά ένα απλό συμπλήρωμα (όταν δεν θέλουμε να αρχίσουμε την πρόταση
με υποκείμενο)» (βλ. Κουκίδης 2004: 160)· χωρίς να γίνεται σαφές ποιες προτάσεις
εκφράζουν «απλή διαπίστωση» και ποιες λαμβάνουν ένα «απλό συμπλήρωμα».
Ακολουθούν τα παραδείγματα:
(116) α. Es suchen viele Griechen Arbeit im Ausland.

β. Es hat wieder Peter gewonnen.
Επισημαίνεται, επίσης, ότι το ‘es’ λειτουργεί ως καταληψίας θέσης με αμετάβατα

ρήματα, ότι δεν «επηρεάζει» το ρήμα στην κλίση του, ότι παραλείπεται σε περίπτωση
που δεν βρίσκεται στην αρχή της πρότασης, και τέλος, ότι δεν χρησιμοποιείται σε
συνδυασμό με άλλη προσωπική αντωνυμία.
(117) α. Sie suchen Arbeit im Ausland.

β. *Es suchen sie Arbeit im Ausland.
79
Πρβ. Ενότητα 3.1.2.
Ως ‘προεξαγγελτικό’ χαρακτηρίζεται το ‘es’ ως συνδετικό. Επισημαίνει ότι η
δευτερεύουσα πρόταση που ακολουθεί, λειτουργεί ως ‘επεξήγηση του es’ και έχει το
ρόλο υποκειμένου ή αντικειμένου.
Όταν η πρόταση λειτουργεί ως υποκείμενο, το ‘es’ βρίσκεται στην αρχή της
πρότασης (118α,β), όμως μπορεί να βρεθεί και στη μέση (118α΄) ή ακόμα μπορεί να
παραληφθεί (118β΄). Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι «δεν υπάρχει σταθερός κανόνας για
τη θέση του es» και ότι «εξαρτάται από το ρήμα της πρότασης» (βλ. Κουκίδης 2004:
161), χωρίς να διευκρινίζεται τι ακριβώς εννοεί ή για ποια ρήματα πρόκειται.
(118) α. Es macht sicher Spaß, Fremdsprachen zu lernen.

α΄. Sicher macht es Spaß, Fremdsprachen zu lernen.
β. Es hat mich gefreut, dass er meine Einladung angenommen hat.
β΄. Mich hat gefreut, dass er meine Einladung angenommen hat.
Όταν η πρόταση που ακολουθεί έχει το ρόλο αντικειμένου υπογραμμίζεται ότι το

‘es’ υποχρεωτικά βρίσκεται στη μέση της πρότασης. Όπως στην προηγούμενη
περίπτωση, έτσι και εδώ αναφέρεται ότι το ‘es’ μπορεί να παραλειφθεί «ανάλογα με
το ρήμα της πρότασης» (βλ. Κουκίδης 2004: 161), χωρίς να γίνονται οι απαραίτητες
διευκρινήσεις σε ποια ρήματα αναφέρεται.
(119) Wer hat (es) ihm erlaubt, den Firmenwagen auch am Wochenende zu
benutzen?
Τέλος, επισημαίνεται ότι αν η δευτερεύουσα πρόταση βρεθεί στην αρχή το ‘es’,

είτε είναι υποκείμενο, είτε αντικείμενο, παραλείπεται.
(120) α. Fremdsprachen zu lernen, macht Spaß.

β. Dass man auf sein Gewicht achten sollte, halten viele für Blödsinn.

Στο κεφάλαιο «απρόσωπα ρήματα» αναφέρεται ότι σε ορισμένα ρήματα το
υποκείμενο μπορεί να είναι «ακαθόριστο ή άγνωστο»· τότε στη θέση του
υποκειμένου χρησιμοποιείται η αντωνυμία ‘es’ και πρόκειται για «ένα τυπικό, αλλά
όχι ουσιαστικό (= προσωπικό) υποκείμενο» (βλ. Κουκίδης 2004: 107).
Στη συνέχεια επισημαίνεται σε ποια ρήματα χρησιμοποιείται το ‘es’ ως
‘απρόσωπο’, σε ρήματα δηλαδή που αναφέρονται σε φυσικές ιδιότητες, σε ρήματα
αισθήσεως σημαντικά (121α,β), (122α,β) και σε απρόσωπες εκφράσεις, όπως ‘es
gibt’, ‘es ist verboten’ (123α,β), «τα οποία κατά κανόνα μπαίνουν στην αρχή της
πρότασης». Στο παράδειγμα (123) γίνεται συνδυαστική χρήση δύο λειτουργιών του
‘es’, ως τυπικό υποκείμενο και ως συνδετικό.
(121) α. Es wundert mich, dass du das nicht gewusst hast.

β. Es wurde ihr sofort schlecht, als sich das Boot in Bewegung setzte.
(122) α. Es hat eben geklopft.

β. Hier riecht es nach französischem Parfum.
(123) α. Es ist verboten, auf der Autobahn zu halten.

β. Es gilt als sicher, dass der Minister zurücktreten wird.
Ακολουθούν πίνακες με τα «σπουδαιότερα απρόσωπα ρήματα και εκφράσεις»,

σύμφωνα με τη γραμματική, και τη σημασία τους, όπου το ‘es’ κατέχει το ρόλο
υποκειμένου, καθώς και πίνακας όπου το ‘es’ έχει το ρόλο αντικειμένου, χωρίς όμως
να προηγείται κάποια θεωρητική αναφορά.
Τέλος, τονίζεται ότι το ‘es’ δεν μπορεί να παραληφθεί και ότι δεν πρέπει να
συγχέεται το ‘απρόσωπο’ με το ‘προσωπικό’ ‘es’, όπου ‘προσωπικό’ ‘es’ θεωρεί η
γραμματική όλες τις υπόλοιπες λειτουργίες του ‘es’ (το ‘es’ ως αντωνυμική λέξη, ως
καταληψίας θέσης και ως συνδετικό). Δημιουργείται όμως το ερώτημα, γιατί το ‘es’
ως καταληψίας θέσης ή ως συνδετικό να είναι προσωπικό;
3.3.1.5. Διδακτική γραμματική ‘Γραμματική της Γερμανικής Γλώσσας – με

Συντακτικό’
Η διδακτική γραμματική του Ν. Βλάχου αφιερώνει ένα κεφάλαιο στις λειτουργίες
της αντωνυμίας ‘es’, έχοντας ως τίτλο «η χρήση της απρόσωπης αντωνυμίας es».
Παραθέτει τις λειτουργίες του ‘es’ με τη μορφή λίστας, χωρίς ωστόσο να τις εντάσσει
σε κατηγορίες και πολλές φορές ενώ εξηγείται μια λειτουργία παρεμβάλλεται κάποια
άλλη· ακόμα παρατηρείται συνδυασμός δύο λειτουργιών (του ‘es’ ως τυπικό
υποκείμενο, με το ‘es’ ως συνδετικό), όπως εξηγείται παρακάτω. Επίσης, δεν
χρησιμοποιούνται όροι που χρησιμοποιούν οι Γραμματικές.

Στη λειτουργία του ‘es’ ως αντωνυμική λέξη αναφέρει ότι μπορεί να
αντικαταστήσει ουσιαστικά ουδετέρου γένους (124α), ολόκληρες προτάσεις,
ουσιαστικά ή επίθετα που έχουν το ρόλο κατηγορουμένου (124β).
(124) α. Er ist Lehrer, und sein Sohn wird es auch.

β. Diese Frau ist sehr intelligent. Ihre Tochter ist es auch.

Στη λειτουργία του ‘es’ ως καταληψία θέσης γίνεται αναφορά μόνο στις προτάσεις
Παθητικής Φωνής, οι οποίες δεν έχουν υποκείμενο. Συμπληρωματικά αναφέρει ότι αν
το ‘es’ δεν βρίσκεται στην αρχή της πρότασης, παραλείπεται (125α΄).
(125) α. Es wird morgen nicht gearbeitet.

α΄. Morgen wird nicht gearbeitet.
Τη λειτουργία του ‘es’ τη χαρακτηρίζει ως ‘προαναγγελία’ μιας δευτερεύουσας
πρότασης που εισάγεται με dass ή μιας απαρεμφατικής, μιας αναφορικής ή μιας
πλάγιας ερωτηματικής πρότασης. Σημειώνεται επίσης η παράληψη του ‘es’, όταν η
δευτερεύουσα πρόταση προηγείται.
Εμφανίζεται, όπως προαναφέρθηκε, μια περίπτωση που μπορεί να ενταχθεί και
στη λειτουργία του ‘es’ ως συνδετικό και ως τυπικό υποκείμενο, και είχε
παρουσιαστεί και στη διδακτική γραμματική των Dreyer/Schmitt.
Επίσης, «με αυτοπαθή ρήματα της αίσθησης που μετατρέπουν το υποκείμενό τους
σε αντικείμενο της αιτιατικής, και τη θέση του υποκειμένου παίρνει η απρόσωπη
αντωνυμία ‘es’» (βλ. Βλάχος χ.χ.: 118). Ακολουθεί το παράδειγμα:
(126) α. Ich freue mich, dich wiederzusehen.

α΄. Es freut mich, dich wiederzusehen.
Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, το πρώτο σκέλος του (126α΄.) αναφέρεται στο ‘es’
ως τυπικό υποκείμενο, ενώ το δεύτερο σκέλος (‘dich wiederzusehen’) αναφέρεται στο
‘es’ ως συνδετικό. Πιθανώς, ένας μαθητής όταν έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με
το φαινόμενο και μην έχοντας τη γλωσσική πείρα και εμπειρία, να δυσκολευτεί να
χρησιμοποιήσει συνδυαστικά τις δύο λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’. Ενδεχομένως,
είναι ορθότερο μια τέτοια παρατήρηση να εμφανίζεται με τη μορφή υποσημείωσης.
Ωστόσο, το ρήμα ‘sich freuen’ σε αυτή την κατηγορία χρησιμοποιείται και από
Γραμματικές (πρβ. παρ. 61), αναφέροντας όμως ότι το ‘es’ «όταν κατέχει το ρόλο
υποκειμένου τότε το ρήμα της κύριας πρότασης είναι ένα απρόσωπο ρήμα…, ενώ
όταν αντικαθιστά μια πρόταση που έχει ρόλο αντικειμένου, τότε το ρήμα της κύριας
πρότασης είναι μεταβατικό»80 (βλ. Βλάχος χ.χ.: 118). Η γραμματική του Ν. Βλάχου
με το χαρακτηρισμό «με αυτοπαθή ρήματα της αίσθησης» δεν κάνει σαφές σε ποια
ακριβώς αναφέρεται και παρατίθεται ένα μόνο παράδειγμα (126).

Ένα μεγάλο τμήμα αφιερώνεται στην παρουσίαση της λειτουργίας του ‘es’ ως
τυπικό υποκείμενο.
«Χρησιμοποιούμε την αντωνυμία ‘es’ όταν δεν γνωρίζουμε το πρόσωπο που
ενεργεί ή την αιτία (127α)… Σε περίπτωση που τα γνωρίζουμε δεν μπαίνει το es» (βλ.
Βλάχος χ.χ.: 118) (127α΄). Παρατίθενται δύο παραδείγματα με τα ρήματα klingeln και
klopfen.
(127) α. Es klingelt.
α΄. Das Telefon klingelt.
Η διευκρίνιση δεν είναι σαφής. Τα ρήματα αυτά αναφέρονται στις περισσότερες

γραμματικές, οι οποίες όμως κάνουν λόγο για συγκεκριμένα ρήματα όπως το
brennen, klopfen, stinken81 και όχι για οποιοδήποτε ρήμα.
Ένα ακόμα ασαφές σημείο ως προς τη λειτουργία του ‘es’ αφορά το τυπικό
υποκείμενο και είναι το εξής, «Μερικά ρήματα όπως τα sitzen, fahren, schreiben,
leben κ.ά. σε συνδυασμό με αυτοπαθείς αντωνυμίες, την αντωνυμία ‘es’ και δύο
‘προσδιορισμούς’ (‘Angaben’) σχηματίζουν μια έκφραση που δηλώνει γεγονός» (βλ.
Βλάχος χ.χ.: 119).
(128) α. Mit diesem Wagen fährt es sich angenehm.

β. Auf diesem Sessel sitzt es sich gemütlich.
Η συγκεκριμένη παρατήρηση παραπέμπει σε ένα σημείο της Γραμματικής

DeGHA82 όπου αναφέρει ότι «το es λειτουργεί ως τυπικό υποκείμενο όταν συνδέεται
με αμετάβατα αυτοπαθή ρήματα, που λαμβάνουν ως συμπληρώματα τοπικούς και
τροπικούς προσδιορισμούς» (βλ. Βλάχος χ.χ.: 119), ωστόσο στη διδακτική
γραμματική του Ν. Βλάχου η απόδοση της συγκριμένης λειτουργίας όντας πολύ
συγκεκριμένη δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή και κατανοητή.
80
Πρβ. Helbig/Buscha, ενότητα 3.1.3.1.
81
82
Η παρατήρηση αυτή της διδακτικής γραμματικής είναι εσφαλμένη γλωσσολογικά,

εφόσον πρόκειται για τις ‘απρόσωπες Δομές Μέσης Διάθεσης’83 (‘unpersönliche
Medialkonstruktionen’), οι οποίες εκφράζουν ιδιότητα και όχι γεγονός, δηλαδή στο
παράδειγμα (128α) με αυτό το αυτοκίνητο μπορεί κανείς να ταξιδέψει άνετα,
ευχάριστα.
Ωστόσο και πρακτικά, μια τόσο αναλυτική παρατήρηση δεν μπορεί να
απομνημονευτεί εύκολα από έναν μαθητή, καθώς θέτει πολλούς περιορισμούς, καθώς
και άγνωστους όρους, όπως ο όρος ‘Angaben’, που ενώ στα ελληνικά είναι
ευκολότερα αντιληπτός (‘προσδιορισμοί’), στα γερμανικά από τους περισσότερους
μαθητές είναι ένας όρος που τους είναι άγνωστος.
Στην κατηγορία του ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο εντάσσονται και τα ρήματα που
αναφέρονται σε φυσικές ιδιότητες και ρήματα αισθήσεως σημαντικά. Όπως
προαναφέρθηκε σε ξεχωριστή κατηγορία εντάσσονται, από τη γραμματική, τα
αυτοπαθή ρήματα αίσθησης.
Στη συνέχεια γίνεται αναφορά σε απρόσωπες εκφράσεις, όπως es gefällt mir, es
geht mir, es gibt κ.ά. Ενώ και η επόμενη κουκίδα της λίστας μπορεί να εντάσσεται
στις απρόσωπες εκφράσεις, ωστόσο εξηγείται χωριστά. Πρόκειται για τις εκφράσεις,
es ist Nacht, es ist hell, es ist dunkel. Αφού παρουσιάζονται οι συγκεκριμένες
εκφράσεις ακολουθεί στην ίδια κουκίδα ένα κομμάτι θεωρίας που αναφέρεται όμως
στο ‘es’ ως καταληψία θέσης και όχι στο ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο που είναι
αναμενόμενο. Συγκεκριμένα αναφέρει, «για λόγους έμφασης του υποκειμένου,
μπορεί να ξεκινήσει η πρόταση με την απρόσωπη αντωνυμία ‘es’ (που είναι
προσωρινό υποκείμενο και δεν επηρεάζει την κλίση του ρήματος» (βλ. Βλάχος χ.χ.:
119), παραθέτοντας τα εξής παραδείγματα:
(129) α. Es sind viele Leute hier.

β. Es hat sich ein Unfall ereignet.
γ. Es war der Lehrer.
δ. Es wartet mein Freund auf uns.
83
Πρβ. Σιούπη 1998 και Abraham 1982, 1992 μεταξύ άλλων.

Τέλος, γίνεται περιορισμένη αναφορά στο ρόλο του «es ως αντικείμενο σε
ορισμένα ρήματα» (βλ. Βλάχος χ.χ.: 119), χωρίς να επισημαίνεται ποια ρήματα είναι
αυτά. Παρατίθενται τα εξής δύο παραδείγματα.
(130) α. Wir haben es eilig.

β. Der Lehrer meint es gut mit uns.
3.3.2. Η αντωνυμία ‘es’ στα διδακτικά εγχειρίδια

Στην παρούσα υποενότητα μελετώνται οι λειτουργίες της αντωνυμίας, όπως αυτές
εμφανίζονται στα διδακτικά εγχειρίδια. Επίσης, συγκρίνονται τα διδακτικά εγχειρίδια,
ως προς τις αποκλίσεις ου παρουσιάζουν, σε σχέση με τις Γραμματικές που
μελετήθηκαν.
3.3.2.1. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Aspekte B2’

Το ‘Aspekte B2’ κατηγοριοποιεί τις λειτουργίες της αντωνυμίας, παραλείποντας
ωστόσο το ‘es’ ως αντωνυμική λέξη. Παρουσιάζει συνοπτικά τη θεωρία και
χρησιμοποιεί πίνακες σε λειτουργίες του ‘es’, όπως το ‘es’ ως καταληψίας θέσης, για
να δηλώσει ποια συντακτική θέση καταλαμβάνει η αντωνυμία ‘es’. Κατά κανόνα δεν
χρησιμοποιεί όρους που χρησιμοποιούν οι Γραμματικές, εκτός από τον όρο
‘καταληψίας θέσης’ (‘Platzhalter’).

Στο ‘es’ ως καταληψίας θέσης, όπως προαναφέρθηκε, χρησιμοποιείται ο
αντίστοιχος όρος προσθέτοντας έναν ακόμα χαρακτηρισμό στον τίτλο, ‘το es ως
καταληψίας θέσης στην πρώτη θέση’. Τονίζεται ότι το ‘es’ καταλαμβάνει
υποχρεωτικά την πρώτη θέση, ενώ παραλείπεται αν κάποιος άλλος όρος βρεθεί στη
θέση του. Τη θεωρία ακολουθεί ένας πίνακας όπου φαίνεται η θέση που
καταλαμβάνει το ‘es’ και τι συμβαίνει στην περίπτωση που παραλείπεται. Επίσης
επισημαίνεται ότι το ‘es’ ως καταληψίας θέσης εμφανίζεται σε απρόσωπες προτάσεις
Παθητικής Φωνής.
(131) α. Es wurde viel gegessen.

α΄. Gegessen wurde viel.
Στο συγκεκριμένο εγχειρίδιο η λειτουργία του ‘es’ ως συνδετικό αποδίδεται με τον
όρο ‘το es ως συμπλήρωμα αιτιατικής’. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι στις κύριες
προτάσεις το ‘es’ μπορεί να αποτελέσει συμπλήρωμα αιτιατικής και παραθέτει σε μια
πρόταση με dass (132) ή σε μια απαρεμφατική πρόταση (133), καθώς αναφέρεται και
στην παράληψη του ‘es’, στην περίπτωση που η δευτερεύουσα πρόταση προηγείται.
Ωστόσο δεν αναφέρεται ότι το ‘es’ μπορεί να λειτουργεί ως συνδετικό σε πλάγιες ή
αναφορικές προτάσεις και στην περίπτωση όπου το ‘es’ κατέχει το ρόλο
υποκειμένου.
(132) α. Ich kann es kaum glauben, dass er wieder zu spät kommt.

α΄. Dass er wieder zu spät kommt, kann ich kaum glauben.
(133) α. Er findet es ärgerlich, wieder zu spät kommen.

α΄. Wieder zu spät kommen, findet er ärgerlich.

Στη λειτουργία του ‘es’ ως τυπικού υποκειμένου αναφέρεται το διδακτικό
εγχειρίδιο χωρίς να χρησιμοποιεί τους όρους που χρησιμοποιούν οι Γραμματικές.
Παραθέτει αρκετά συνοπτικά αυτή τη λειτουργία, την οποία τα περισσότερα
διδακτικά εγχειρίδια και γραμματικές παρουσιάζουν εκτεταμένα. Τονίζει ότι το ‘es’
σε αυτή την περίπτωση είναι υποχρεωτικό και εμφανίζει τη συγκεκριμένη λειτουργία
με απρόσωπα ρήματα που αναφέρονται σε φυσικές ιδιότητες και με σταθερές
εκφράσεις, όπως το wie geht es dir/Ihnen?, es geht um…, es ist gut/schlecht…, es
gibt…, es kommt darauf an…, es handelt sich um… κ.ά.
Στο εγχειρίδιο δεν γίνεται αναφορά στη λειτουργία του ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο.
3.3.2.2. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Em-Abschlusskurs’

Το διδακτικό εγχειρίδιο ‘Em-Abschlusskurs’ παρουσιάζει το φαινόμενο με τη
μορφή πινάκων, παραθέτοντας πολύ περιορισμένη θεωρία. Χωρίζει το ‘es’ σε δύο
μεγάλες κατηγορίες στο ‘es’ ως ‘υποχρεωτικό’ και ως ‘προαιρετικό’ και έπειτα σε
δύο υποκατηγορίες σε κάθε κατηγορία.

Στο ‘es’ ως αντωνυμική λέξη δίνεται ο όρος ‘το es ως αντωνυμία’ δηλώνεται ότι
είναι υποχρεωτική και ότι αντικαθιστά ουσιαστικά που βρίσκονται είτε σε
ονομαστική, είτε σε αιτιατική, επίθετα, μετοχές ή και μία ολόκληρη πρόταση. Επίσης,
αναφέρεται ότι τα ουσιαστικά σε αιτιατική δεν μπορούν να βρεθούν στην αρχή της
πρότασης, δηλαδή όπως προαναφέρθηκε και στις γραμματικές το ‘es’ ως αντικείμενο
δεν μπορεί να βρεθεί στην πρώτη θέση της πρότασης.
(134) Das Buch von Tucholski gefällt mir. Ich werde es mir kaufen.
Στο πίνακα η πρώτη στήλη αναφέρεται στο τι μπορεί να αντικαταστήσει το ‘es’

και στη δεύτερη βρίσκονται τα αντίστοιχα παραδείγματα.

Προαιρετικό χαρακτηρίζεται το ‘es’ ως καταληψίας θέσης και αποδίδοντάς του
τον όρο ‘στιλιστικό es στην αρχή της πρότασης’. Αποδίδει δύο χρήσεις σε αυτήν την
λειτουργία, είτε χρησιμοποιείται για να δώσει έμφαση σε έναν όρο της πρότασης
(‘zur Hervorhebung eines Satzgliedes’), είτε σε προτάσεις Παθητικής Φωνής. Στον
πίνακα, στην αριστερή στήλη, παρατίθενται οι χρήσεις του ‘es’ ως καταληψία θέσης,
στη μεσαία στήλη παρατίθενται τα παραδείγματα και στην τελευταία πως
διαμορφώνονται οι προτάσεις αυτές χωρίς το ‘es’.
Προαιρετικό χαρακτηρίζει επίσης το ‘es’ ως συνδετικό που του αποδίδεται ο όρος
‘το es αντικαταστάτης μιας δευτερεύουσας ή μιας απαρεμφατικής πρότασης’.
Συγκεκριμένα αναφέρεται, στην αριστερή στήλη, ότι το ‘es’ μπορεί να
αντικαταστήσει δευτερεύουσες προτάσεις με ‘dass’, πλάγιες ερωτηματικές (135),
αναφορικές (136) και απαρεμφατικές προτάσεις. Στη μεσαία στήλη υπάρχουν τα
παραδείγματα και στη δεξιά τα αντίστοιχα παραδείγματα χωρίς το ‘es’, όπου ο
μαθητής πρέπει να συμπεράνει πότε το ‘es’ παραλείπεται, αφού δεν εξηγείται από το
εγχειρίδιο.
(135) α. Es ist fraglich, ob seine Rede das Publikum beeindruckt.

β. Ob seine Rede das Publikum beeindruckt, ist fraglich.
(136) α. Es interessiert mich, was er dazu gesagt hat.

β. Was er dazu gesagt hat, interessiert mich.

Το ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο χαρακτηρίζεται ως το ‘es ως συστατικό κομμάτι μια
ρηματικής έκφρασης’. Όπως αναφέρει το ‘Em-Abschlusskurs’, η λέξη ‘es’
αναλαμβάνει τη λειτουργία ενός συμπληρώματος σε ονομαστική ή αιτιατική και είναι

υποχρεωτική.
Γίνεται, επομένως, ο διαχωρισμός ανάμεσα στη λειτουργία του ‘es’ ως υποκείμενο
και ως αντικείμενο. Το ‘es’ ως υποκείμενο χαρακτηρίζεται ως ‘υποκείμενο
αντικατάστασης’84 (‘Ersatzsubjekt’) σε ρήματα που δηλώνουν κατάσταση (es geht ihr
schlecht, mir gefällt es, es friert mich, es schmeckt), που εισάγουν ένα θέμα (es gibt,
es handelt sich um, es geht um, es kommt darauf an), που σχετίζονται με τα φυσικές
ιδιότητες (es regnet, es schneit, es hangelt, es blitzt, es donnert), και με τους
θορύβους (es klopft, es klingelt, es kracht, es pfeift, es rauscht).
Επίσης αναφέρεται μια περίπτωση που ανήκει στην κατηγορία του ‘es’ ως τυπικό
υποκείμενο που το διδακτικό εγχειρίδιο της προσδίδει το χαρακτηρισμό ‘το es ως
δεύτερο συμπλήρωμα ονομαστικής στο ρήμα sein’. Παραπέμπει σε μια διευκρίνιση
της Γραμματικής Wahrig ανάμεσα στο ‘es’ ist και το ‘es sind’85. Αν και εμφανίζονται
παραδείγματα, δεν συνοδεύονται από θεωρία, με αποτέλεσμα να μην γίνεται πλήρως
κατανοητή η χρήση του ‘es’ σε αυτήν την περίπτωση.
(137) α. Er war es.

α΄. Er war’s.
β. Es sind die kleinen Dingen, die ihm gefallen.
γ. Es muss nicht immer Kaviar sein.
γ΄. Kaviar muss es nicht immer sein.

Σε ότι αφορά το ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο, χαρακτηρίζεται ως συμπλήρωμα
αιτιατικής, το οποίο δεν μπορεί να βρεθεί στην πρώτη θέση. Ακολουθούν
παραδείγματα, χωρίς όμως να υπάρχει κάποια θεωρητική επεξήγηση.
3.3.2.3. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Impulse 2 Neu ’

Το διδακτικό εγχειρίδιο Impulse 2 Neu , των εκδόσεων Ν. Βλάχου, παραθέτει,
όπως και το ‘Progress 2’, σε μορφή λίστας τις λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’, χωρίς
να κατηγοριοποιεί τις λειτουργίες. Ομοίως και στο ‘Progress 2’, ενώ αναφέρεται
συνεχόμενα σε μία λειτουργία παρεμβάλλεται κάποια άλλη και στη συνέχεια
84
Η Γραμματική Duden χρησιμοποιεί παρόμοιο όρο για την συγκεκριμένη λειτουργία του ‘es’,
‘κριτήριο αντικατάστασης’ (‘Ersatzprobe’). Το κριτήριο δείχνει ότι το ‘es’ στη λειτουργία ως τυπικό
υποκείμενο δεν μπορεί να παραλειφθεί. Πρβ. ενότητα 3.1.4.3.
85
Πρβ. ενότητα 3.1.4.2., παρ. (42),(43).
επανέρχεται στη λειτουργία που προαναφέρθηκε. Επιπλέον, δεν γίνεται χρήση

ορολογίας.
Ο τίτλος της γραμματικής ενότητας είναι ‘η προσωπική αντωνυμία es’. Η ενότητα
χωρίζεται σε δύο υποενότητες με τίτλους: «η προσωπική αντωνυμία es
χρησιμοποιείται πάντα» και ακολουθεί η απαρίθμηση των λειτουργιών, και «η
προσωπική αντωνυμία es χρησιμοποιείται επίσης στις ακόλουθες περιπτώσεις» (βλ.
Βλάχος 2008: 24-25).

Το ‘es’ ως αντωνυμική λέξη εντάσσεται στην πρώτη υποενότητα. Συγκεκριμένα
αναφέρεται ότι μπορεί να αντικαταστήσει ένα ουδέτερο ουσιαστικό και
επισημαίνεται ότι η ‘απρόσωπη αντωνυμία es’ όταν λειτουργεί ως αντικείμενο
αιτιατικής δεν μπορεί να βρεθεί στην αρχή της πρότασης.
(138) Hast du das Buch? – Ja, ich habe es.
Αρκετά παρακάτω στη λίστα αναφέρει ότι το ‘es’ μπορεί να αντικαταστήσει ένα
κατηγορούμενο ουσιαστικό (139α), ένα επίθετο (139β) ή μία ολόκληρη πρόταση.
(139) α. Er ist frech, wir sind es nicht.

β. Sind Sie der Leiter hier? – Nein, ich bin es nicht.

Το ‘es’ ως καταληψίας θέσης εντάσσεται στη δεύτερη υποενότητα.
Χαρακτηρίζεται ως ‘πρόδρομος’ του υποκειμένου που «στόχο έχει να εντείνει την
αναμονή, την προσδοκία για το υποκείμενο που ακολουθεί» (βλ. Βλάχος 2008: 25).
Γίνεται η αναφορά στην κατάληψη της πρώτης θέσης, καθώς και μια παρατήρηση
που δεν συναντάται στα προαναφερθέντα εγχειρίδια, αλλά και στις γραμματικές, ότι
το ‘es’ δεν μπορεί να καταλάβει το ρόλο του καταληψία θέσης όταν το υποκείμενο
της πρότασης είναι μια προσωπική αντωνυμία.
(140) α. Sie sind auf der Party.

α΄. *Es sind sie auf der Party.
Γίνεται η αναφορά χρήσης του ‘es’ και σε απρόσωπες προτάσεις Παθητικής

Φωνής. Επίσης σημειώνεται ότι το ‘es’ αν δεν βρεθεί στην αρχή της πρότασης,
παραλείπεται. Ωστόσο είναι δύσκολο να γίνει ευθύς αντιληπτό ότι η παρατήρηση
αυτή παραπέμπει στο ‘es’ ως καταληψία θέσης, αφού εμφανίζεται αμέσως μετά από
την λειτουργία του ‘es’ ως συνδετικό. Συγκεκριμένα αναφέρεται, «η προσωπική

αντωνυμία es βρίσκεται μόνο στην αρχή της πρότασης και παραλείπεται αν κάποιος
άλλος όρος του ρήματος βρεθεί στην πρώτη θέση»86 (βλ. Βλάχος 2008: 25). Στην
παρατήρηση δεν γίνεται σαφές ότι γίνεται αναφορά στο ‘es’ ως καταληψία θέσης.
(141) α. Es herrscht dort große Hitze.

α΄. Dort herrscht große Hitze.
Το ‘es’ ως συνδετικό εντάσσεται και στην πρώτη και στη δεύτερη υποενότητα.
Στην πρώτη υποενότητα εντάσσονται οι προτάσεις όπου το ‘es’ λειτουργεί ως
αντικείμενο σε συνδυασμό με συγκεκριμένα ρήματα87 και αναφέρεται σε προτάσεις
με dass και απαρεμφατικές προτάσεις.
(142) α. Ich habe es erwartet, dass er uns nicht begrüßt.

β. Wir finden es albern, dass er uns aus dem Weg geht.
γ. Wir sind es gewohnt, gute Kontakte zu unseren Nachbarn zu haben.
δ. Er liebt es, uns mit Geschenken zu überschütten.
Το ‘es’ ως συνδετικό εντάσσεται στη δεύτερη υποενότητα, όταν το ‘es’ έχει ρόλο
υποκειμένου μπορεί να αναφέρεται σε προτάσεις με ‘dass’, απαρεμφατικές, πλάγιες
ερωτηματικές ή αναφορικές προτάσεις. Στις Γραμματικές88 δεν εμφανίζεται αυτός ο
περιορισμός, δηλαδή το ‘es’ εισάγει άλλες προτάσεις όταν λειτουργεί ως υποκείμενο
και διαφορετικές όταν λειτουργεί ως αντικείμενο. Επίσης δεν είναι σαφές με ποιο
κριτήριο το ‘es’ εντάσσεται και στις δύο υποκατηγορίες. Τέλος, γίνεται αναφορά
στην παράλειψη του ‘es’ στην περίπτωση όπου η δευτερεύουσα πρόταση βρεθεί στην
πρώτη θέση.

Σε ότι αφορά το ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο, αρχικά, παρουσιάζονται τα ρήματα
που σχετίζονται με φυσικές ιδιότητες και τα φαινόμενα της φύσης, υποκατηγορία που
παρατηρήθηκε σε όλα τα διδακτικά εγχειρίδια.
86
Πρβ. παρ. (142).
87
Τα ρήματα που αναφέρονται είναι: ablehnen, aufgeben, aufhalten, aufschieben, ausreden, ertragen,
erwarten, finden (+ επίθετο), gestatten, gönnen, lieben, missgönnen, überlassen, verdienen, vermeiden,
verstehen κ.ά., καθώς επίσης gewohnt sein και wert sein.
88
Πρβ. ενότητα 3.1.3.1., παρ. (62).
Ακολουθούν τα ρήματα που χρειάζονται ένα απρόσωπο υποκείμενο (143α,β)·

παραθέτονται δύο παραδείγματα χωρίς να δίνεται κάποια περαιτέρω θεωρητική
πληροφορία.
β. Es knallt.
Επιπλέον, το ‘es’ έχει το ρόλο υποκειμένου σε απρόσωπα ρήματα που απαιτούν

ένα αντικείμενο σε αιτιατική ή ένα εμπρόθετο αντικείμενο89.
Συνεχίζοντας την κατηγορία του ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο, υποστηρίζεται ότι τα
ρήματα sein, werden και bleiben χρησιμοποιούνται ως απρόσωπα και
συμπληρώνονται όταν ακολουθούνται από ένα ουσιαστικό ή ένα επίθετο.
(144) α. Es ist spät.

β. Es ist 9 Uhr.
γ. Es bleibt heiß.
δ. Es wird Sommer.
Στη δεύτερη υποενότητα εντάσσεται μία ακόμα περίπτωση όπου το ‘es’ λειτουργεί
ως τυπικό υποκείμενο. Συγκεκριμένα αναφέρεται, ότι ορισμένα ρήματα όπως: sitzen,
fahren, schreiben, leben κ.ά. σε συνδυασμό με αυτοπαθείς αντωνυμίες, την
αντωνυμία ‘es’ και δύο ‘προσδιορισμούς’ (‘Angaben’) εκφράζουν ύπαρξη και
μπορούν να αντικατασταθούν με το man και το Modalverb können. Η ίδια
παρατήρηση εμφανίστηκε παραπάνω, στη γραμματική του Ν. Βλάχου, άλλωστε το
‘Impulse 2 Neu ’ είναι των εκδόσεων Βλάχου.
(145) α. Mit diesem Wagen fährt es sich gemütlich.

α΄. Man kann mit diesem Wagen gemütlich fahren.

Αναφορικά με τη χρήση του ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο, το ‘Impulse 2 Neu ’
αναφέρει ότι σε μερικά ρήματα το ‘es’ χρησιμοποιείται ως αντικείμενο. Αυτή η
αναφορά έχει τουλάχιστον δύο προβλήματα, πρώτον ότι μπορεί να παραπέμψει στο
‘es’ ως αντωνυμική λέξη, και δεύτερον ότι δεν κατονομάζονται τα ρήματα αυτά.
Επίσης δεν τονίζεται ότι το ‘es’ δεν μπορεί να βρεθεί στο πρόσθιο πεδίο. Τα μόνα
παραδείγματα που αναφέρονται είναι:
89
Τα παραδείγματα που συνοδεύουν αυτήν την κατηγορία είναι: es gibt + αιτιατική, es kommt darauf
an. Δεν διευκρινίζεται όμως ποια θεωρούνται απρόσωπα ρήματα.

3.3.2.4. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Mittelpunkt C1’

Το εγχειρίδιο ‘Mittelpunkt C1’ παραθέτει σε λίστα τις έξι, σύμφωνα με το
εγχειρίδιο, λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’, δίνοντας έναν τίτλο σε κάθε κατηγορία·
χωρίς ωστόσο να γίνεται σαφές ότι κάποιες κατηγοριοποιήσεις ουσιαστικά αποτελούν
υποκατηγορίες μιας ευρύτερης κατηγορίας, όπως εξηγείται παρακάτω.

Στην κατηγορία ‘es ως αντωνυμική λέξη’ αναφέρεται ότι το ‘es’ μπορεί να
αντικαταστήσει ένα ουδέτερο ουσιαστικό που έχει προηγηθεί.
(147) Das Haus hat uns gut gefallen. Es hat auch nicht so viel gekostet, wie wir
befürchtet hatten.
‘Το es ως καταληψίας θέσης και ως συνδετικό’

Το διδακτικό εγχειρίδιο συγχέει τα όρια μεταξύ του ‘es’ ως καταληψία θέσης και
ως συνδετικού. Χρησιμοποιεί τους όρους που χρησιμοποιεί η Γραμματική Wahrig και
αποδίδει στη συγκεκριμένη λειτουργία του ‘es’ τον όρο ‘το es ως συνδετικό
(καταληψίας θέσης) της πρότασης’ (‘als Korrelat / Platzhalter im Satz’). Αρχικά
αναφέρεται στη λειτουργία του ‘es’ ως καταληψία θέσης, ονομάζοντάς το
‘συνδετικό’ (‘Korrelat’) τονίζει ότι πρέπει να βρίσκεται στην πρώτη θέση και στέλνει
το υποκείμενο στο τέλος της πρότασης. Επίσης ότι το ρήμα συμφωνεί με το
υποκείμενο και όχι με το ‘es’ (148α΄).
(148) α. Es fehlte am Ende nur noch eine Aufgabe.

α΄. Es fehlten am Ende nur noch ein paar Aufgaben.
Στη συνέχεια αναφέρει ότι το ‘es’ λειτουργεί ως καταληψίας θέσης με ρήματα

χωρίς αντικείμενο, όπως το sein, kommen, gehen.
(149) α. Es waren Hirten auf dem Felde.

β. Es herrschte ein großes Durcheinander.
Στην ίδια κατηγορία συνεχίζει το εγχειρίδιο παρουσιάζοντας το ‘es’ ως συνδετικό,

στο οποίο όμως εξακολουθεί να χρησιμοποιεί τον όρο συνδετικό, όπως συνέβη και με
το ‘es’ ως καταληψία θέσης. Αναφέρεται μόνο στις προτάσεις που εισάγονται με
‘dass’, καθώς και ότι το ‘es’ παραλείπεται όταν η δευτερεύουσα πρόταση προηγείται.
Παρουσιάζει μόνο τις περιπτώσεις όπου το ‘es’ κατέχει ρόλο υποκειμένου, και κατά
συνέπεια τον ίδιο ρόλο έχει η δευτερεύουσα πρόταση. Επιπλέον, αναφέρει ότι το ‘es’
λειτουργεί συχνά ως συνδετικό σε εκφράσεις με επίθετα (150α).
(150) α. Es macht mich sehr traurig, dass du so unzufrieden bist.

β. Es gefällt mir, dass du immer das Frühstück machst.
Στο τέλος της λίστας ξαναγίνεται αναφορά στη λειτουργία του ‘es’ ως καταληψία
θέσης στις ‘απρόσωπες’ προτάσεις Παθητικής Φωνής και στην παράληψη του ‘es’
όταν κάποιος άλλος όρος βρίσκεται στο πρόσθιο πεδίο. Ωστόσο το διδακτικό
εγχειρίδιο δεν συνδέει την κατηγορία αυτή με το ‘es’ ως καταληψία θέσης.
Ουσιαστικά ο όρος ‘καταληψίας θέσης’ εμφανίζεται σε παρένθεση μόνο στον
τίτλο της κατηγορίας.

Το ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο το διδακτικό εγχειρίδιο το ονομάζει ‘γραμματικό
υποκείμενο’.
Επισημαίνεται η ιδιαιτερότητα των ρημάτων με φυσικές ιδιότητες ότι δηλαδή δεν
έχουν κάποιο υποκείμενο, που το διδακτικό εγχειρίδιο το ονομάζει ‘λογικό’, χωρίς
όμως να επεξηγεί τι ακριβώς εννοεί με αυτόν τον όρο. Επιπλέον, δηλώνεται και με
παραδείγματα ότι το ‘es’ αυτό δεν μπορεί να παραληφθεί.
Ένας όρος που δίνεται σε αυτή την κατηγορία, είναι το ‘es’ ως ‘γραμματικό
υποκείμενο’ (‘grammatisches Subjekt’) σε απρόσωπες δομές.
(151) α. Es graut ihm.

β. Es friert mich.
Συγκεκριμένα αναφέρει ότι σε αυτές τις περιπτώσεις το γραμματικό υποκείμενο

είναι το ‘es’, ενώ το ‘λογικό’ στα συγκεκριμένα παραδείγματα, τα ‘ihm’ και ‘mich’
αντίστοιχα.
Επίσης αναφέρεται μια παρατήρηση που συναντάται και στις Γραμματικές90, ότι
σε αυτές τις εκφράσεις όταν το ‘es’ δεν βρίσκεται στο ‘πρόσθιο πεδίο’ παραλείπεται,
όρος που πιθανώς στους μαθητές της Γερμανικής ως Ξένης Γλώσσας είναι άγνωστος.
Συνεχίζοντας παρατίθεται μια ακόμα κατηγορία που παραπέμπει στη λειτουργία
του ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο και σχετίζεται με τα απρόσωπα ρήματα, όπως es heißt,
90
Πρβ. ενότητα 3.1.4.1. (γ) παρ. (74),(76),(78).
es geht um, es fehlt an κ.ά., χωρίς όμως να γίνεται σαφής ο διαχωρισμός για τη
διαφορά αυτής της κατηγορίας από την προηγούμενη, όπου εμφανιζόταν ο όρος
‘απρόσωπες δομές’ (152). Η μόνη διευκρίνιση που δίνεται είναι ότι το ‘es’ σε αυτές
τις περιπτώσεις είναι υποχρεωτικό και δεν μπορεί να παραλειφθεί όπως ισχύει για τις
προηγούμενες λειτουργίες του ‘es’.
(152) α. Es heißt, er hat früher in Amerika gewohnt.

α΄. Er hat früher in Amerika gewohnt, heißt es.

Τέλος, η αναφορά που γίνεται στο τυπικό αντικείμενο είναι πολύ περιορισμένη,
χωρίς να χρησιμοποιείται ορολογία για την απόδοση της λειτουργίας του ‘es’,
δίνοντας στην κατηγορία τον τίτλο ‘το es σε εκφράσεις με αντικείμενα’ και
παραθέτοντας μόνο δύο παραδείγματα και καθόλου θεωρία.
(153) α. Es war wieder einmal sehr gemütlich bei dir.

β. Am Anfang war es noch leicht, aber dann fingen die Schwierigkeiten
an.
3.3.2.5. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Progress 2’

Το διδακτικό εγχειρίδιο ‘Progress 2’, των εκδόσεων Ν. Βλάχος, εμφανίζει
παρόμοια δομή με τη διδακτική γραμματική ‘Γραμματική της Γερμανικής Γλώσσας –
με Συντακτικό’, των ίδιων εκδόσεων, δηλαδή οι λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’
παρατίθενται με τη μορφή λίστας, χωρίς να κατηγοριοποιούνται σε ομάδες ανάλογα
με τη λειτουργία τους. Επιπλέον, ενώ παρουσιάζει μια λειτουργία της αντωνυμίας
ενδιάμεσα παρεμβάλλονται άλλες, για παράδειγμα παρουσιάζοντας το ‘es’ ως τυπικό
υποκείμενο σε τρεις συνεχόμενους αριθμούς της λίστας διακόπτει για να παρεμβάλλει
το ‘es’ ως καταληψία θέσης, συνεχίζοντας έπειτα με το τυπικό υποκείμενο,
παρεμβάλλοντας αμέσως μετά το ‘es’ ως καταληψία θέσης. Το εγχειρίδιο δεν
χρησιμοποιεί όρους που χρησιμοποιούν οι Γραμματικές.

Το διδακτικό εγχειρίδιο ‘Progress 2’ παραθέτει ως πρώτη τη λειτουργία του ‘es’
αυτήν της αντωνυμικής λέξης και αναφέρει ότι το ‘es’ σε αυτήν την περίπτωση
αντικαθιστά είτε ένα ουδέτερο ουσιαστικό, είτε ένα κατηγορούμενο, είτε μια
αντωνυμία ή ακόμα και μια φράση που έχει προηγηθεί· στα παραδείγματα δεν γίνεται
σαφές για ποια περίπτωση πρόκειται κάθε φορά καθώς δεν τονίζεται, ούτε
υπογραμμίζεται το ‘λέξημα’ (‘Lexem’) που κάθε φορά αντικαθιστάται, επίσης, το ένα
διαδέχεται το άλλο, γεγονός που δυσχεραίνει την παρακολούθησή τους. Ακολουθεί
το απόσπασμα όπως εμφανίζεται στο διδακτικό εγχειρίδιο (βλ. Βλάχος 2007: 105):
Er hat immer gearbeitet, aber es hat ihm Spaß gemacht. – Er ist Lehrer, und sein Sohn
wird es auch. Wer ist das? – Ich bin es! – Weißt du, ob Hans in Amerika geheiratet hat?
– Nein, ich weiß es nicht.

Όσον αφορά το ‘es’ ως καταληψία θέσης, αναφέρεται στην περίπτωση των
προτάσεων Παθητικής Φωνής που δεν έχουν υποκείμενο, με την απαραίτητη
διευκρίνιση ότι το συγκεκριμένο ‘es’ δεν μπορεί να βρίσκεται σε άλλη θέση της
πρότασης παρά μόνο στην πρώτη, αλλιώς παραλείπεται.
(154) α. Es wird heute nicht gearbeitet.

α΄. Heute wird nicht gearbeitet.
Παρακάτω τονίζει, ότι «για λόγους ρυθμού στην πρόταση και έντασης του
ενδιαφέροντος και της αναμονής χρησιμοποιείται η αντωνυμία es ως προεξαγγελτικό
υποκείμενο, η οποία ωστόσο δεν επηρεάζει την κλίση του ρήματος» (βλ. Βλάχος
2007: 106) (155). Ο όρος ‘προεξαγγελτικό’, που εμφανίστηκε και στη διδακτική
γραμματική του Ν. Βλάχου, πιθανώς να παραπέμπει στο ‘es’ ως συνδετικό, το οποίο
‘προαναγγέλλει’ την εμφάνιση μιας δευτερεύουσας πρότασης.
(155) Es sind viele Leute hier.
Το ‘Progress 2’ δεν χρησιμοποιεί τον όρο συνδετικό, αλλά θεωρεί το ‘es’ ως μια
‘λέξη που γεμίζει’ (‘Füllwort’), πιθανώς εννοεί ότι γεμίζει την πρόταση, ωστόσο δεν
διευκρινίζεται, και σύμφωνα με το διδακτικό εγχειρίδιο προαναγγέλλει είτε μια
απαρεμφατική, είτε μια αναφορική, είτε μια πλάγια πρόταση ή ακόμα και μια
πρόταση με ‘dass’. Επίσης αναφέρεται ότι το ‘es’ παραλείπεται όταν η δευτερεύουσα
πρόταση προηγείται. Τέλος, ακολουθούν σχετικά παραδείγματα.
(156) α. Es ist zu bezweifeln, ob er die Prüfung besteht.

α΄. Ob er die Prüfung besteht, ist zu bezweifeln.
β. Es ist nicht zu verstehen, was er erzählt.
β΄. Was er erzählt, ist nicht zu verstehen.

Δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στη λειτουργία του ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο.
Συγκεκριμένα τονίζεται πως χρησιμοποιείται η απρόσωπη, όπως χαρακτηρίζεται,
αντωνυμία ‘es’ όταν σε ένα ρήμα δεν γνωρίζουμε το εμπλεκόμενο πρόσωπο ή την
αιτία (158α), στην περίπτωση όμως που αυτά είναι γνωστά, η αντωνυμική μορφή ‘es’
αντικαθίσταται από κάποιο ουσιαστικό91 (157α΄).
α΄. Das Telefon klingelt.
Γίνεται λόγος ακόμη για τα ρήματα που σχετίζονται με φυσικές ιδιότητες και τα
φαινόμενα της φύσης, κατηγορία που συναντήθηκε σε όλες τις Γραμματικές που
μελετήθηκαν. Μια επιπλέον υποκατηγορία όπου το ‘es’ λειτουργεί ως τυπικό
υποκείμενο σε ρήματα που δηλώνουν σωματική και ψυχική αίσθηση και λαμβάνουν
υποκείμενο σε αιτιατική (158α). Το ‘es’ όμως αποβάλλεται όταν το αντικείμενο
βρίσκεται στην πρώτη θέση (158α΄).
(158) α. Es juckt mich.

α΄. Mich juckt.
Επίσης αναφέρεται ότι τα αυτοπαθή ρήματα που δηλώνουν συναίσθημα

σχηματίζουν συχνά απρόσωπες εκφράσεις92.
(159) Es wurde ihr sofort schlecht, als sich das Boot in Bewegung setzte.
Ακόμα, γίνεται αναφορά στο γεγονός, ότι σε ορισμένα ρήματα σε συνδυασμό με

αυτοπαθείς αντωνυμίες μπορούν να αντικατασταθούν με το ‘man’ και το Modalverb
‘können’93.
(160) α. Mit diesem Wagen fährt es sich gemütlich.

α΄. Man kann mit diesem Wagen gemütlich fahren.

Τέλος, παρατίθενται μερικά ρήματα, τα οποία λαμβάνουν ένα αντικείμενο σε
αιτιατική ή ένα απρόσωπο αντικείμενο, και σχηματίζουν απρόσωπες δομές,
παραπέμποντας στις εκφράσεις es gibt, es geht, καθώς και το es handelt sich.
91
Πρβ. Ενότητα 3.1.4.2., παρ. (83),(84),(85),(86).
92
Πρβ. Ενότητα 3.1.4.1., παρ. (79).
93
Η ίδια αναφορά υπήρχε και στο διδακτικό εγχειρίδιο ‘Impulse 2’, πρβ. ενότητα 3.2.2.3, καθώς και
στην ‘Duden Grammatik’, πρβ. ενότητα 3.1.4.3.
Σε ότι αφορά το ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο το διδακτικό εγχειρίδιο αναφέρει

συνοπτικά ότι «σε ορισμένα ρήματα χρησιμοποιείται το es ως αντικείμενο» (βλ.
Βλάχος 2007: 106), (161)· χωρίς όμως να διευκρινίζει σε ποιες περιπτώσεις
λειτουργεί ως αντικείμενο και να αποσαφηνίζει ότι άλλη περίπτωση του ‘es’ ως
τυπικό αντικείμενο και άλλη η περίπτωση του ‘es’ ως αντωνυμικής λέξης που έχει το
ρόλο αντικειμένου σε μια πρόταση.

Στη συνέχεια, επιχειρείται μια σύγκριση ανάμεσα στις προαναφερθείσες

Γραμματικές, σε διδακτικές γραμματικές καθώς και σε διδακτικά εγχειρίδια με σκοπό
να διερευνηθεί: (α) πώς παρουσιάζονται οι λειτουργίες της συγκεκριμένης
αντωνυμίας, και (β) πόσο αποκλίνουν οι διδακτικές γραμματικές και τα διδακτικά
εγχειρίδια από τις Γραμματικές.
3.3.3. Διαφορές μεταξύ διδακτικών γραμματικών, διδακτικών

εγχειριδίων και Γραμματικών
Οι διδακτικές γραμματικές και τα διδακτικά εγχειρίδια παρουσιάζουν σημαντικές
διαφορές σε σχέση με τις Γραμματικές της Γερμανικής Γλώσσας, γιατί κατά κύριο
λόγο απευθύνονται σε διαφορετικό κοινό.
Οι Γραμματικές που μελετώνται στην παρούσα εργασία ενδιαφέρονται για την
ολότητα, την πλήρη, δηλαδή, περιγραφή του φαινομένου, δίνοντας μεγάλη έμφαση
στις εξαιρέσεις του κανόνα. Αντίθετα, οι διδακτικές γραμματικές και τα διδακτικά
εγχειρίδια κάνουν μία επιλογή παρουσίασης του εκάστοτε φαινομένου. Επίσης, οι
συγκεκριμένες Γραμματικές είναι πιο εκτεταμένες στην περιγραφή και παρουσίαση
των φαινομένων και πολύ συχνά η έκταση που αφιερώνουν σε ένα γραμματικό
φαινόμενο είναι πολύ μεγάλη, σε αντίθεση με τις διδακτικές γραμματικές που
εστιάζουν περισσότερο στη δομή και στην παρουσίαση του φαινομένου. Επιπλέον
είναι αρκετά περιορισμένες στην έκταση παρουσίασης ενός φαινομένου, κατά την
οποία γίνεται συγκεκριμένη επιλογή των σημαντικότερων σημείων. Τέλος, οι
διδακτικές γραμματικές δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στο να είναι κατανοητές,
ελκυστικές και εύχρηστες, γεγονός που δεν αποτελεί στόχο των Γραμματικών (πρβ.
Schmidt 1990: 153 κ.εξ. σε Funk/Koenig 1991: 14).
Μια ακόμα μεταξύ τους διαφορά παρατηρείται ως προς τους όρους που
χρησιμοποιούν οι Γραμματικές, ή σύμφωνα με τους Funk/Koenig (1991), Gerhard
(2001), η ‘ορολογία’ (‘Terminologie’). Έτσι, συχνά οι διδακτικές γραμματικές94
χρησιμοποιούν όρους που χρησιμοποιούν οι Γραμματικές, οι οποίοι είναι συχνά και
λατινικής προέλευσης. Οι όροι αυτοί όμως, καλό είναι να αποφεύγονται (πρβ.
Funk/Koenig 1991: 128), διότι είτε δεν είναι κατανοητοί, είτε είναι προβληματικοί,
ακόμα και από μαθητές προχωρημένου επιπέδου, επίπεδο Mittelstufe ή σύμφωνα με
το Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Αναφοράς των Γλωσσών, Β2 (πρβ. Funk/Koenig 1991:
140).
Άλλες διαφορές που παρατηρήθηκαν σχετίζονται με τη δομή. Στα διδακτικά
εγχειρίδια το γραμματικό φαινόμενο παρουσιάζεται ολοκληρωμένα σε μια ενότητα,
ενώ στις Γραμματικές και διδακτικές γραμματικές εμφανίζεται είτε ολοκληρωμένα σε
μια ενότητα, είτε αποσπασματικά σε περισσότερες της μίας ενότητες. Οι
Funk/Koenig (1991: 15) και οι Henrici/Riemer (2001: 161) υποστηρίζουν ότι δεν
υπάρχει «σωστός τρόπος παρουσίασης της γραμματικής» σε ότι αφορά τη δομή αλλά
και την έκταση που κάθε γραμματική αφιερώνει σε ένα φαινόμενο.
Μια τελευταία ασυμφωνία μεταξύ των Γραμματικών αφορά τον τρόπο
παρουσίασης του γραμματικού φαινομένου από τις διδακτικές γραμματικές και τα
διδακτικά εγχειρίδια. Οι Γραμματικές παρουσιάζουν το φαινόμενο επιστημονικά και
όπως προαναφέρθηκε στόχος τους δεν είναι να γίνουν ελκυστικές, αλλά να
αποδώσουν σφαιρικά το φαινόμενο από τη γλωσσολογική οπτική. Αντίθετα, στις
ξενόγλωσσες διδακτικές γραμματικές και στα διδακτικά εγχειρίδια που μελετήθηκαν,
παρουσιάζεται το φαινόμενο ‘οπτικοποιημένο’ (‘visualisiert’) με χρώματα, σχήματα,
έντονες και υπογραμμισμένες λέξεις, πίνακες κ.ά., όπως συστήνεται και στους
Gerhard (2001: 884), Funk/Koenig (1991: 74 κ.εξ.), Heyd (1990: 165 κ.εξ.). Τέλος, οι
ελληνόγλωσσες διδακτικές γραμματικές που μελετήθηκαν, αποκλίνουν από αυτό το
μοντέλο παρουσίασης και τείνουν στη δομή περισσότερο προς τον τρόπο
παρουσίασης των Γραμματικών.
Στο κεφάλαιο που ακολουθεί, προτείνεται ένα μοντέλο, το οποίο αφενός

προσεγγίζει την αντωνυμία ‘es’ με βάση τα συντακτικά και σημασιολογικά
χαρακτηριστικά της, έτσι όπως αυτά εμφανίζονται στις Γραμματικές, και αφετέρου
την παρουσιάζει με τρόπο κατάλληλο για την εκμάθηση της Γερμανικής Γλώσσας.
94
Πρβ. Ενότητα 3.1.2.5. και 3.1.4.4.
4. ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ95
Το μοντέλο που παρουσιάζεται αφορά μόνο τα διδακτικά εγχειρίδια. Βασίζεται

στη δομή του διδακτικού εγχειριδίου ‘Em-Abschlusskurs (C1)’96. Το συγκεκριμένο
διδακτικό εγχειρίδιο επιλέχθηκε, μεταξύ άλλων, επειδή:
χρησιμοποιεί πίνακα για την παρουσίαση του φαινομένου, επομένως με
αυτόν τον τρόπο κωδικοποιείται η θεωρία και έτσι ο μαθητής μπορεί να
ανατρέξει οποιαδήποτε στιγμή σε αυτήν· ένα άλλο πλεονέκτημα είναι ότι
ένας πίνακας εντυπώνεται ευκολότερα από ένα μαθητή
διαχωρίζει το es σε προαιρετικό και υποχρεωτικό, διευκρινίζοντας στο
μαθητή ότι η αντωνυμία es δεν λειτουργεί σε όλες τις περιπτώσεις με τον
ίδιο τρόπο
στις περιπτώσεις όπου το es είναι προαιρετικό διαμορφώνονται οι
αντίστοιχες προτάσεις όταν αυτό παραλείπεται.
Οι προσθήκες που γίνονται στην παρούσα εργασία είναι σε επίπεδο θεωρίας, η

οποία είναι και ελλιπής στο διδακτικό εγχειρίδιο ‘Em-Abschlusskurs (C1)’. Επιπλέον
διευκρινίζονται κάποια ασαφή σημεία97, τα οποία σχετίζονται με το es ως τυπικό
υποκείμενο98. Αναφέρει το εγχειρίδιο ότι το es λειτουργεί ως τυπικό υποκείμενο σε
ρήματα που εισάγουν θέμα (‘Themeneinleitung’), δηλαδή es gibt, es geht, es handelt
sich um κ.ά. χωρίς να είναι ξεκάθαρο για ποιο λόγο το es gibt εισάγει θέμα, σε αυτό
το σημείο μπορεί να υπάρχει μια ευρύτερη κατηγορία «απρόσωπα ρήματα». Ένα
ακόμη ασαφές σημείο είναι η τελευταία περίπτωση στην λειτουργία του τυπικού
υποκειμένου, όπου αναφέρεται ότι «το es λειτουργεί ως τυπικό υποκείμενο ως
δεύτερο συμπλήρωμα ονομαστικής του ρήματος sein» («als zweite
Nominativergänzung beim Verb sein»)99 (βλ. Permann-Balme et al. 2008: 54). Η
περίπτωση αυτή θεωρείται αρκετά εξειδικευμένη για έναν μαθητή που δεν έχει πείρα
και εξοικείωση, τόσο με το γραμματικό φαινόμενο, όσο και με τη γλώσσα, οπότε
μπορεί αυτή η περίπτωση είτε να παραληφθεί, είτε να εμφανίζεται με τη μορφή
υποσημείωσης.
95
Το μοντέλο επειδή είναι γραμμένο στα ελληνικά μπορεί να βρίσκεται στο κομμάτι της γραμματικής
που έχουν κάποια - αν όχι όλα - τα διδακτικά εγχειρίδια στο τέλος, ως παράρτημα. Ωστόσο σκόπιμα
είναι γραμμένο στα ελληνικά, διότι από τη μελέτη των διδακτικών γραμματικών και εγχειριδίων,
πρόεκυψε ότι το φαινόμενο δεν εξηγείται επαρκώς στα ελληνικά.
96
Βλ. Παράρτημα, ‘Em-Abschlusskurs (C1), σελ. 122.
97
Βλ. Παράρτημα, ‘Em-Abschlusskurs (C1)’, σελ 122.
98
Βλ. Παράρτημα, ‘Em-Abschlusskurs (C1)’ (1b), σελ. 122.
99
Βλ. Παράρτημα, ‘Em-Abschlusskurs (C1)’ (1b), σελ. 122.
Επίσης κατά το σχεδιασμό του μοντέλου εδώ λαμβάνονται υπόψη οι Funk &
Koenig (1991), οι οποίοι υποστηρίζουν ότι τα διδακτικά εγχειρίδια παρουσιάζουν τα
παρακάτω μειονεκτήματα σχετικά με την παρουσίαση ενός γραμματικού φαινομένου,
τα οποία προσπάθησα να αποφύγω:
είναι πολύπλοκα γλωσσικά
περιέχουν άγνωστους όρους, οι οποίοι δεν εξηγούνται, ωστόσο
προϋποτίθεται η κατανόηση τους
παρουσιάζεται πολύ συνοπτικά ή πολύ αφηρημένα το φαινόμενο.
Γενικότερα, στο μοντέλο που προτείνεται διαχωρίζεται το es σε προαιρετικό και

υποχρεωτικό, παρουσιάζεται συνοπτικά θεωρία για κάθε λειτουργία, γεγονός που
λείπει από το διδακτικό εγχειρίδιο Em-Abschlusskurs (C1), τη θεωρία ακολουθεί
πίνακας με τις λειτουργίες του es και τα αντίστοιχα παραδείγματα, καθώς και τις
περιπτώσεις όπου το es παραλείπεται. Επιπλέον, αποφεύγεται η χρήση ορολογίας και
γενικώς άγνωστων όρων, διότι προκαλεί στους μαθητές δυσκολίες κατανόησης,
ακόμα και σε αυτούς που βρίσκονται σε προχωρημένο επίπεδο (πρβ. Funk/Koenig
1991: 140, Henrici/Riemer 2001: 164, Gerhard 2001: 883). Διατηρείται η
οπτικοποίηση (‘Visualisierung’) του διδακτικού εγχειριδίου ‘Em-Abschlusskurs’,
χρησιμοποιούνται δηλαδή πίνακες, έντονα και πλάγια γραφή, χρώματα. Τη θεωρία
ακολουθούν κατανοητά και απλά γλωσσικά παραδείγματα, έτσι ώστε ο μαθητής να
επικεντρώνεται στην κατανόηση του γραμματικού φαινομένου. Αποφεύγονται οι
πολλές εξαιρέσεις που παρατηρούνται στις διδακτικές και Γραμματικές, οι οποίες,
σύμφωνα με τους δασκάλους, προκαλούν δυσκολίες στους μαθητές (πρβ.
Funk/Koenig 1991: 10 στους Henrici/Riemer 2001: 164). Σε ό,τι αφορά τις εξαιρέσεις
πρέπει να σημειωθεί ότι σε όλα τα διδακτικά εγχειρίδια που μελετήθηκαν δεν υπήρχε
καμία εξαίρεση. Στο μοντέλο που ακολουθεί η περίπτωση που κρίνεται απαραίτητη
να διευκρινιστεί είναι αυτή που κρίθηκε ως ασαφής στο διδακτικό εγχειρίδιο ‘Aspekte
B2’100, δηλαδή σε ποιες περιπτώσεις η αντωνυμία es μπορεί να αντικατασταθεί από
ένα ουσιαστικό.
Τέλος, επιχειρείται με όλα τα παραπάνω να δοθεί λύση στο μεγαλύτερο πρόβλημα
των μαθητών, το να παρουσιαστούν οι κανόνες και το φαινόμενο με τρόπο
ενδιαφέροντα και ελκυστικό (πρβ. Funk/Koenig 1991: 10 στους Henrici/Riemer
2001: 164).
100
Λαμβάνοντας υπόψη τις συγκεκριμένες παρατηρήσεις δομήθηκε το παρόν

μοντέλο. Η δομή του μοντέλου έχει ως εξής, υπάρχει η κατηγορία, δηλαδή αν το ‘es’
είναι προαιρετικό ή υποχρεωτικό, ακολουθεί η υποκατηγορία, δηλαδή η λειτουργία
που έχει το ‘es’, στη συνέχεια υπάρχει κείμενο με τη θεωρία και τη θεωρία ακολουθεί
πίνακας με δύο ή τρεις στήλες, όπου δεξιά βρίσκεται η λειτουργία της αντωνυμίας
‘es’ και συνοπτικά τα βασικότερα σημεία της θεωρίας και αριστερά τα αντίστοιχα
παραδείγματα, η τρίτη στήλη εμφανίζεται στην περίπτωση όπου το ‘es’ είναι
προαιρετικό και εκεί διαμορφώνονται τα αντίστοιχα παραδείγματα όταν το ‘es’
παραλείπεται.
Στο μοντέλο χρησιμοποιούνται αντί των όρων101 (το es ως αντωνυμική λέξη, ως
τυπικό υποκείμενο ή αντικείμενο, ως συνδετικό και ως καταληψίας θέσης), οι όροι το
es ως αντωνυμία, ως τυπικό υποκείμενο ή αντικείμενο, ως προεξαγγελτικό102 και ως
στιλιστικό103 αντίστοιχα.
101
Απέφυγα να χρησιμοποιήσω γλωσσολογικούς όρους, διότι όπως προαναφέρθηκε, δημιουργούν
δυσκολίες στους μαθητές.
102
Αντί του όρου ‘προεξαγγελτικό’ μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο όρος που χρησιμοποιούν οι
Γραμματικές, ‘το es ως συνδετικό’, αρκεί να διευκρινιστεί στους μαθητές γιατί ονομάζεται έτσι, επειδή
συνδέει μια κύρια με μια δευτερεύουσα πρόταση.
103
Αντί του όρου ‘στιλιστικό’ μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο όρος που χρησιμοποιούν οι Γραμματικές,
‘το es ως καταληψίας θέσης’, μιας και οι περισσότεροι μαθητές είναι εξοικειωμένοι με τον όρο της
κατάληψης. Σε κάθε περίπτωση σε αυτό που πρέπει να δοθεί έμφαση είναι ότι το ‘es’ καταλαμβάνει
υποχρεωτικά την πρώτη θέση.
Οι λειτουργίες της αντωνυμίας es
1. Το υποχρεωτικό es. Όταν το es δεν μπορεί να παραληφθεί.

1.1. Tο es ως αντωνυμία.
Το es ως αντωνυμία μπορεί να αντικαταστήσει:
ένα ουσιαστικό ουδετέρου γένους και ενικού αριθμού (σε ονομαστική
ή αιτιατική).
ένα επίθετο ή μια μετοχή104 οι οποίες συνοδεύονται από συνδετικά
ρήματα (sein – werden – bleiben)
μια κύρια πρόταση
Το es αντικαθιστά: Παραδείγματα
ουσιαστικό σε ονομαστική Das Buch von Tucholsky interessiert mich.
Es ist sehr humorvoll und ironisch geschrieben.
ουσιαστικό σε αιτιατική- Das Buch von Tucholsky gefällt mir.
το es όχι στην 1. θέση Ich werde es mir kaufen. – αλλά όχι
*Es werde ich mir kaufen.
επίθετο/μετοχή105 Die anderen waren von der Wanderung müde, sie war
es nicht.
Sein Bein ist gebrochen, seine Hand ist es auch.
κύρια πρόταση Manchmal gehe ich nach der Arbeit zum Joggen, aber
ich muss sagen, ich tue es nicht sehr gern.
1.2. Tο es ως τυπικό υποκείμενο ή αντικείμενο

α) Το es έχει το ρόλο τυπικού υποκειμένου σε προτάσεις που δεν έχουν
υποκείμενο (‘απρόσωπα ρήματα’). Το es αυτό αν και έχει τυπικό ρόλο106,
104
Ο αντίστοιχος όρος είναι ‘κατηγορούμενο’ (‘Prädikativkomplement’ / ‘Prädikativum’ /
‘Prädikatsadjektiv’). Όμως για να γίνει κατανοητό από τους μαθητές χρησιμοποιούνται οι όροι
‘επίθετο’ και ‘μετοχή’.
105
Ο εκπαιδευτικός μπορεί να επισημάνει τον όρο ‘κατηγορούμενο’ στην Ελληνική ή στη Γερμανική
Γλώσσα αντίστοιχα, ανάλογα με το επίπεδο της ομάδας. Και εφόσον ο όρος είναι ήδη γνωστός
(‘Vorkenntnisse’) καλό θα ήταν να τον χρησιμοποιούσε.
106
Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει κατανοητό και από τον εκπαιδευτικό και από το μαθητή ότι και
το συντακτικό κομμάτι, ανεξάρτητα από τη σημασιολογία, έχει τους κανόνες του. Μπορεί δηλαδή
κάποια ρήματα να μην απαιτούν σημασιολογικά κάποιο συμπλήρωμα, να είναι όμως απαραίτητο
συντακτικά.
όπως φανερώνει το όνομά του, δεν μπορεί να παραληφθεί. Μπορεί να

εμφανιστεί είτε στην πρώτη θέση, είτε στην τρίτη θέση, δηλαδή μετά το ρήμα.
Εξαίρεση:
Το es δεν μπορεί να αντικατασταθεί από κάποιο άλλο ουσιαστικό.
Έτσι δεν μπορούμε να πούμε Der Regen regnet, αλλά Es regnet.
Εξαίρεση αποτελούν τα ρήματα που σχετίζονται με ήχους /
θορύβους107, όπου το es μπορεί να αντικατασταθεί από κάποιο
ουσιαστικό108.
Έτσι: Es klingelt, αλλά και Die Mutter / Peter / Jemand klingelt.
β) Το es ως τυπικό αντικείμενο δεν μπορεί να εμφανιστεί στην πρώτη θέση.

Χρησιμοποιείται με συγκεκριμένες, σταθερές ή ιδιωματικές εκφράσεις και,
όπως και στην περίπτωση του τυπικού υποκειμένου, δεν μπορεί να
παραληφθεί.
Το es ως τυπικό Παραδείγματα
υποκείμενο με ρήματα:
που σχετίζονται με τον es regnet, es schneit, es hagelt, es blitzt, es donnert
καιρό109
που σχετίζονται με ήχους es klopft, es klingelt, es kracht, es pfeift, es rauscht
/ θορύβους Es klingelt. → Die Mutter / Peter / Jemand /… klingelt.
σωματικής ή ψυχικής Es geht mir gut. Es tut mir weh.
κατάστασης
εκφράζουν αισθήσεις Es schmeckt mir gut. Es gefällt mir nicht.
που δηλώνουν χρόνο Es ist 10 Uhr. Es ist noch früh. Es wird bald Mitternacht.
με απρόσωπες εκφράσεις es geht, es gibt, es handelt sich um, es kommt darauf an
το es ως τυπικό Παραδείγματα
αντικείμενο με:
σταθερές εκφράσεις Wir haben es eilig. – αλλά όχι *Es haben wir eilig.
107
Δεν χρησιμοποιείται η φράση «άπτονται των ήχων/θορύβων», γιατί δεν είναι κατανοητή από τους
μαθητές.
108
Είναι σημαντικό να δοθεί έμφαση σε αυτή την παρατήρηση. Να τονιστεί από τον εκπαιδευτικό σε
ποιες περιπτώσεις μπορεί να αντικατασταθεί το ‘es’ από κάποιο ουσιαστικό και ότι δεν είναι ένα
καθολικό φαινόμενο.
109
Εδώ δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο όρος «φυσικές ιδιότητες», γιατί δεν είναι κατανοητός από τους
μαθητές.
Der Lehrer meint es gut mit uns. – αλλά όχι

*Es meint der Lehrer gut mit uns.
ιδιωματικές φράσεις Sie hat es ihm angetan. (= Sie gefällt ihm.)
Sie hat es auf den Mantel abgesehen. (= Sie wünscht sich
den Mantel.)
2. Το προαιρετικό es. Όταν το es μπορεί να παραλειφθεί.

2.1. Το es ως προεξαγγελτικό μιας δευτερεύουσας ή απαρεμφατικής
πρότασης.
Ονομάζεται προεξαγγελτικό γιατί προαναγγέλλει ότι κάτι ακολουθεί. Το es
μπορεί να κατέχει είτε ρόλο υποκειμένου, είτε αντικειμένου. Σε κάθε
περίπτωση παραλείπεται όταν η δευτερεύουσα ή απαρεμφατική πρόταση
προηγείται. Το es λειτουργεί επίσης ως προεξαγγελτικό σε πλάγιες
ερωτηματικές προτάσεις και αναφορικές προτάσεις.
Το es ως Παραδείγματα Παράληψη του es

προεξαγγελτικό
μιας:
πρότασης dass Es ist wunderbar, dass du heute Dass du heute Abend kochst,
Abend kochst. ist wunderbar.
πλάγιας πρότασης Es ist fraglich, ob seine Rede Ob seine Rede das Publikum
das Publikum beeindruckt. beeindruckt, ist fraglich.
αναφορικής Es interessiert mich, was er Was er dazu gesagt hat,
πρότασης dazu gesagt hat. interessiert mich.
απαρεμφατικής Ich habe es satt, immer Immer nachzugeben, habe
πρότασης nachzugeben. ich satt.
2.2. Το στιλιστικό es.

Ονομάζεται στιλιστικό γιατί δεν έχει κάποιον σημασιολογικό ρόλο110 στην
πρόταση. Χρησιμοποιείται για να δώσει έμφαση στην πρόταση111.
Καταλαμβάνει υποχρεωτικά την πρώτη θέση, αλλιώς παραλείπεται. Το ρήμα
σε αυτήν την περίπτωση δεν συμφωνεί με το es, αλλά με το υποκείμενο της
πρότασης σε αριθμό και πρόσωπο.
Εμφανίζεται, ακόμα, στην απρόσωπη Παθητική Φωνή (ΠΦ). Το ρήμα στις
προτάσεις αυτές συμφωνεί σε πρόσωπο και αριθμό με το es, και παραλείπεται
αν δεν βρίσκεται στην πρώτη θέση. Δεν πρέπει να το μπερδεύουμε με το es ως
τυπικό υποκείμενο που συνοδεύει τα απρόσωπα ρήματα, γιατί εκείνο δεν
μπορεί να παραληφθεί.
Το στιλιστικό es Παραδείγματα Παράληψη του es

για:
έμφαση στο Υ της Es sind viele Fans des Viele Fans des Fußballclubs
πρότασης Fußballclubs da. Es kommen sind da. Weitere kommen.
noch weitere.
απρόσωπες Es wird nicht über Geld Über Geld wird nicht
προτάσεις ΠΦ gesprochen. Es wird nicht mit gesprochen. Mit Wein wird
Wein angestoßen. nicht angestoßen.
110
Η εργασία αυτή δεν είχε ως στόχο να διερευνήσει τον ρόλο που έχει το ‘es’ ως καταληψία θέσης.
Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί στα πλαίσια της Κειμενικής Γλωσσολογίας
(Textlinguistik), ούτως ώστε να διαπιστωθεί σε ποιες περιπτώσεις και σε ποιο περικείμενο
χρησιμοποιείται το ‘es’ ως καταληψία θέσης. Σε αυτή την περίπτωση δεν είναι σίγουρο αν
χρησιμοποιείται για να δώσει έμφαση στο υποκείμενο της πρότασης, όπως υποστηρίζουν οι διδακτικές
γραμματικές και εγχειρίδια που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία, ή στόχος είναι ακριβώς το
αντίθετο. Ωστόσο κάτι τέτοιο σχετίζεται με πραγματολογικούς λόγους, οι οποίοι δεν εμπίπτουν στα
πλαίσια της παρούσας εργασίας.
111
Η έκφραση «να δώσει έμφαση στην πρόταση» αποτελεί ουσιαστικά μια σύμβαση, που
χρησιμοποιείται για διδακτικούς λόγους· ούτως ώστε να είναι κατανοητή από τους μαθητές και τον
εκπαιδευτικό. Θεωρώ ότι πιθανότατα το ‘es’ να δίνει έμφαση με αυτή τη λειτουργία σε όλη την
πρόταση και όχι μόνο στο υποκείμενό της, όπως υποστηρίζεται από τα διδακτικά εγχειρίδια και τις
διδακτικές γραμματικές που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία.
5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Όπως προέκυψε από τη μελέτη των Γραμματικών, των διδακτικών γραμματικών

και των διδακτικών εγχειριδίων, οι λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’ είναι πολλές·
αρκετές από αυτές είναι πιθανότατα άγνωστες στους Έλληνες μαθητές, ακόμα και σε
αυτούς που είναι σε προχωρημένο γλωσσικό επίπεδο με αποτέλεσμα να
αντιμετωπίζουν δυσκολίες σχετικά με το φαινόμενο. Μια εξήγηση θα μπορούσε να
είναι ότι δεν υπάρχει κάποιο αντίστοιχο φαινόμενο στην Ελληνική Γλώσσα, η οποία
είναι μια γλώσσα Κενού Υποκειμένου112. Ωστόσο, η ελληνική βιβλιογραφία113, σε
αντίθεση με την ξένη, είναι εξαιρετικά περιορισμένη σχετικά με το φαινόμενο και η
έρευνα σχετικά ελλιπής.
Με αυτή την εργασία επιχείρησα να παρουσιάσω το θεωρητικό πλαίσιο·
συγκεκριμένα την Θεωρία του Σθένους, την Θεωρία της Δομής Οργανικών Όρων και
το Τοπολογικό Μοντέλο. Στην συνέχεια μελετήθηκαν, μέσα από συγκεκριμένες
Γραμματικές, οι λειτουργίες της αντωνυμίας και οι ιδιότητες της καθεμίας, όπως
αυτές παρουσιάζονται. Ακολούθησαν οι ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των
Γραμματικών, όπου παρατηρήθηκε ότι αποκλίνουν ως προς τους όρους που
χρησιμοποιούν για την απόδοση των λειτουργιών της αντωνυμίας, ως προς ορισμένες
επιπρόσθετες παρατηρήσεις που σχετίζονται με τις ιδιότητες των λειτουργιών της
αντωνυμίας και ως προς την έκταση που αφιερώνει κάθε Γραμματική σε κάθε
λειτουργία. Αντίθετα, οι ομοιότητες σχετίζονται με την απόδοση βασικών ιδιοτήτων
στις λειτουργίες της αντωνυμίας. Το ‘es’ μελετήθηκε και στο βιβλίο εισαγωγής στη
Σύνταξη ‘Deutsche Satzstruktur, Grundlagen der syntaktischen Analyse’ των
Wöllstein-Leisten et al. και ακολούθησε μια σύγκριση μεταξύ αυτού και των
Γραμματικών, όπου διαπιστώθηκε ότι το βιβλίο εισαγωγής στη Σύνταξη καλύπτει τις
περισσότερες περιπτώσεις σχετικά με τις ιδιότητες των λειτουργιών του ‘es’ και
παραθέτει κάποιες επιπλέον παρατηρήσεις που δεν συναντήθηκαν στις Γραμματικές,
όπως αυτή σχετικά με τις ΔΜΔ. Η αντωνυμία μελετήθηκε επιπλέον σε συγκεκριμένες
διδακτικές γραμματικές και διδακτικά εγχειρίδια και παρατηρήθηκε ότι σε σχέση με
τις Γραμματικές υπάρχουν αποκλίσεις ως προς την απόδοση των συντακτικών και,
ορισμένες φορές, των σημασιολογικών χαρακτηριστικών της αντωνυμίας.
112
Πρβ. Κεφ. 2.1.
113
Οι μόνες αναφορές που βρέθηκαν στα ελληνικά σχετικά με την αντωνυμία είναι από μεταφράσεις
ξένων συγγραφέων, το βιβλίο των Fromkin et al. (2008) και το λεξικό του Κρύσταλ (2003).
Λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παρατηρήσεις που σημειώθηκαν, προτάθηκε ένα

μοντέλο για τα διδακτικά εγχειρίδια.
Έπειτα από την ενασχόλησή μου με το φαινόμενο διαπίστωσα ότι θα ήταν σκόπιμο
να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην αντωνυμία, κυρίως από διδακτικής πλευράς· οι
έλληνες μαθητές λόγω του ότι δεν είναι εξοικειωμένοι με το φαινόμενο στη μητρική
τους γλώσσα, πιθανά δεν είναι εύκολο114 να το χρησιμοποιήσουν. Σύμφωνα με την
προσωπική μου εμπειρία, οι μαθητές δεν δυσκολεύονται τόσο να κατανοήσουν το
φαινόμενο, όσο να το χρησιμοποιήσουν, κυρίως στον προφορικό λόγο. Επειδή, όμως,
είναι πρακτικά αδύνατο, να «εκβιάσουμε» τη χρήση της αντωνυμίας στον προφορικό
λόγο, θεωρώ ότι αρχικά θα έπρεπε να εξοικειωθούν οι μαθητές αρκετά με το
φαινόμενο, μέσα από κείμενα ή ασκήσεις, ούτως ώστε στη συνέχεια να είναι σε θέση
να το αναπαράγουν και οι ίδιοι στον προφορικό λόγο. Με λίγα λόγια, η εξοικείωση
των μαθητών με το φαινόμενο δεν εναπόκειται μόνο στον εκπαιδευτικό, αλλά και στα
διδακτικά εγχειρίδια και γραμματικές, που αποτελούν έναν πολύτιμο σύμβουλο και
βοηθό του εκπαιδευτικού έχοντας ως στόχο να διευκολύνουν, και όχι να
δυσχεραίνουν, το έργο του.
Η πρόταση που κάνω για τα διδακτικά εγχειρίδια αποτελεί μια απόπειρα σύζευξης
του κλάδου της Γλωσσολογίας με αυτόν της Διδακτικής, την εφαρμογή δηλαδή των
πορισμάτων της Γλωσσολογίας στον τομέα της Διδακτικής. Καθώς πιστεύω ότι τα
πορίσματα της Θεωρητικής Γλωσσολογίας βρίσκουν εφαρμογή και στην Διδακτική.
Ελπίζω, η εργασία αυτή να αποτελέσει το έναυσμα για περεταίρω έρευνα σχετικά
με το πόσο εξοικειωμένοι είναι οι μαθητές με τις λειτουργίες της αντωνυμίας ‘es’ και
κατά πόσο είναι σε θέση να τις χρησιμοποιήσουν. Επιπλέον ευελπιστώ στη βελτίωση
του τρόπου παρουσίασης και διδασκαλίας του γραμματικού φαινομένου. Θεωρώ ότι
το φαινόμενο έχει ακόμα πολλές πτυχές προς διερεύνηση.
114
Πρβ. Funk/Koenig 1991: 10 στους Henrici/Riemer 2001: 164
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ξενόγλωσση
Abraham, Werner (1982): Satzglieder im Deutschen: Vorschläge zur syntaktischen,
semantischen und pragmatischen Fundierung. Tübingen: G. Narr.
Abraham, Werner (1992): Contrastive linguistics vs. linguistic typology: Middles and
syntactic ergatives in sundry European languages. In: C. Mair & M. Markus
(Hg.), New Departures in Contrastive Linguistics. Proceedings of the
Conference held at the Leopold-Franzens-University of Innsbruck: 1, 39-63.
Altmann, H. / S. Hahnemann (1999): Syntax fürs Examen: Studien- und Arbeitsbuch.
Opladen/Wiesbaden: Westdeutscher Verlag.
Butulussi, E. (1991): Studien zur Valenz kognitiver Verben im Deutschen und
Neugriechischen. Linguistische Arbeiten 67, Niemeyer: Tübingen.
Chomsky, Noam (1981): Lectures on government and binding: the Pisa lectures.
Dordrecht: Foris.
Drach, E. (1940): Grundgedanken der deutschen Satzlehre. Frankfurt/M.
Drosdowski, G., W. Müller, W. Scholze-Stubenrecht & M. Wermke (1995): Duden.
Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. 5. Aufl., Mannheim-Leipzig:
Dudenverlang.
Eisenberg, P. (1989): Grundriss der deutschen Grammatik. 2. Aufl., Stuttgart:
Metzler.
Engel, U. (1991): Deutsche Grammatik. 2. Aufl., Heidelberg: Julius Groos.
Fillmore, C. J., R. Dirven & G. Radden (1987): Fillmore's case grammar: a reader.
Heidelberg: J. Groos.
Funk, H. / M. Koenig (1991): Grammatik lehren und lernen. Berlin: Langenscheidt.
Gerhard, Helbig (2001): Deutsch als Fremdsprache: ein internationales Handbuch.
Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft, (19.2). Berlin /
New York: W. de Gruyter.
Grimshaw, Jane (1990): Argument Structure. Cambridge, Mass.: MIT Press.
Gross, Harro (1998): Einführung in die germanistische Linguistik. Neu bearbeitet von
Klaus Fischer. München: Iudicium.
Gruber, Jeffrey S. (1976): Lexical structures in syntax and semantics. Amsterdam,
New York, Oxford: North-Holland.
Heidolph, K., W. Flämig & W. Motsch (1984): Grundzüge einer deutschen
Grammatik. 2. Aufl., Berlin: Akademie-Verlag.
Helbig, G. / J. Buscha (1993): Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den

Ausländerunterricht. Leipzig/Berlin/München: Langenscheidt.
Helbig, G. / J. Buscha (2001): Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den
Ausländerunterricht. Berlin/New York: Langenscheidt.
Helbig, G. / W. Schenkel (1982): Wörterbuch zur Valenz und Distribution deutscher
Verben. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut.
Helbig, G. / M. D. Stepanowa (1981): Wortarten und das Problem der Valenz in der
deutschen Gegenwartssprache. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut.
Henrici, G. / C. Riemer (2001): Einführung in die Didaktik des Unterrichts Deutsch
als Fremdsprache mit Videobeispielen. Baltmannsweiler: Schneider Verlag
Hohengehren.
Jackendoff, Ray S. (1972): Semantic interpretation in generative grammar.
Cambridge, Mass.: MIT Press.
Kathol, A. (2000): Linear Syntax. London: Oxford University Press.
Linke, A., M. Nussbaumer & P. R. Portmann (2001): Studienbuch Linguistik.
Tubingen: M. Niemeyer.
Meibauer, J. et al. (2007): Einführung in die germanistische Linguistik. Stuttgart:
Metzler.
Parsons, T. (1990): Events in the semantics of English. Cambridge: MIT Press.
Pittner, K. / J. Berman (2004): Deutsche Syntax: ein Arbeitsbuch. Tübingen: Narr
Studienbücher.
Ramers, Karl Heinz (2000): Einführung in die Syntax. München: Fink.
Schmidt, Reiner (1990): Das Konzept der einer Lerner-Grammatik. in: Gross, H. / K.
Fischer (1990): Grammatikarbeit im Deutsch-als-Fremdsprache-Unterricht.
München: Iudicium.
Sommerfeldt, K.-E. & G. Starke (1998): Einführung in die Grammatik der deutschen
Gegenwartssprache. 3. Aufl., Tübingen: Niemeyer.
Tesnière, Lucien (1959): Éleménts de syntaxe structurale. Paris: Klincksieck.
Vater, Heinz (2002): Einführung in die Sprachwissenschaft. München: Fink
Welke, Klaus, M. (1988): Einführung in die Valenz- und Kasustheorie. Leipzig: VEB
Bibliographisches Institut.
Wöllstein-Leisten, A., A. Heilmann, P. Stepan & S. Vikner (1997): Deutsche
Satzstruktur: Grundlagen der syntaktischen Analyse. Tübingen: Stauffenburg.
Ελληνόγλωσση
Fromkin, V. / R. Rodman & N. Hyams (2008): Εισαγωγή στη μελέτη της Γλώσσας. /
μετ. Ε. Βάζου κ.α. Αθήνα: Πατάκης.
Σιούπη, Αθηνά (1998): Δομές Μέσης Διάθεσης: Μια συγκριτική μελέτη ελληνικής -
γερμανικής. Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Τσόκογλου, Αγγελική (2007): Η δομή της πρότασης και η σειρά των όρων: στη
γερμανική γλώσσα. Αθήνα: Παρουσία.
Τζεβελέκου, Μαρία (2009). Όψεις των καταστάσεων. Σε: Μελέτες για την ελληνική
γλώσσα, σελίδες 236-247. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών.
Λεξικά
Bußmann, Hadumod (2002): Lexikon der Sprachwissenschaft. Stuttgart: Kroner.
Κρύσταλ, Ντέιβιντ (2003): Λεξικό Γλωσσολογίας και Φωνητικής. / μετ. Γ. Ι.
Ξυδόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.
Lyons, J. (2002): Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία. / μετ. Α. Αναστασιάδη, Ζ.
Γαβριηλίδου, Α. Ευθυμίου. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Γραμματικές
Βλάχος, Νικόλαος (χ.χ.): Γραμματική της γερμανικής γλώσσας: με συντακτικό.
Athen: Nicolas Vlachos Verlag.
Dreyer, H. / R. Schmitt (2000): Lehr- und Übungsbuch der deutschen Grammatik.
Ismaning : Max Hueber Verlag.
Eisenberg, Peter (2006): Grundriss der deutschen Grammatik: der Satz. Bd. 2.
Stuttgart: J.B. Metzler.
Grebe, P. / H. Gripper (1973): Duden Grammatik der deutschen Gegenwartssprache.
Mannheim: Bibliographisches Institut.
Götze, L. / E. W. B. Hess-Lüttich (2002): Wahrig Grammatik der deutschen Sprache:
Sprachsystem und Sprachgebrauch. Güterloh: Bertelsmann Lexikon Verlag.
Helbig, G. / J. Buscha (2001): Deutsche Grammatik: ein Handbuch für den
Ausländerunterricht. Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie: Langenscheidt.
Hering, A. / M. Matussek & M. Perlmann-Balme (2002): Em Übungsgrammatik:
Deutsch als Fremdsprache. Ismaning: Max Hueber.
Κουκίδης, Σπύρος (2004): Γερμανική γραμματική και συντακτικό. Αθήνα: Εκδόσεις
Praxis.
Rug, W. / A. Tomaszewski (2001): Grammatik mit Sinn und Verstand. Stuttgart:

Ernst Klett International GmbH.
Zifonun, G., L. Hoffmann, B. Strecker & J. Ballweg (1997): Grammatik der
deutschen Sprache. Schriften des Instituts für deutsche Sprache (IDS), Bd. 7.1.
Berlin, New York: W. de Gruyter.
Διδακτικά εγχειρίδια
Βλάχος, Νικόλαος (2007): Progress 2: C1. Athen: Nicolas Vlachos Verlag.
Βλάχος, Νικόλαος (2008): Impulse 2 Neu C1. Athen: Nicolas Vlachos Verlag.
Daniels, A. et al. (2007): Mittelpunkt: Deutsch als Fremdsprache für Fortgeschrittene.
Barcelona: Klett.
Koithan, U. et al. (2007): Aspekte: Mittelstufe Deutsch. Berlin [u.a.]: Langenscheidt.
Permann-Balme, M. / S. Schwalb & D. Weers (2008): Em neu: Abschulsskurs:
Deutsch als Fremdsprache Niveaustufe C1. Ismaning: Hueber.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Gri 2012 8039

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Gri 2012 8039

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα: Γλώσσα και Πολιτισμός στο γερμανόφωνο χώρο

ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑΣ ‘es’: ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ

Επιβλέπουσα: Επίκουρη Καθ. Χάρις-Όλγα Παπαδοπούλου

ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΔΟΣΗ (Α.Ε.Μ. 0048)

Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2011

1.1. Στόχος και διάρθρωση εργασίας 4

2.1. Θεωρία του Σθένους (‘Valenz-theorie’) και της Δομής

3.1. Η αντωνυμία ‘es’ στις Γραμματικές 20

3.1.1. Η αντωνυμία ‘es’ ως αντωνυμική λέξη (‘Prowort’) 21

3.1.1.1. Γραμματική ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch

3.1.1.2. Γραμματική ‘Wahrig Grammatik der deutschen

3.1.1.3. Γραμματική ‘Duden Grammatik

3.1.1.4. Γραμματική ‘Grundriss der deutschen Grammatik:

3.1.1.5. Γραμματική ‘IdS-Grammatik’ 24

3.1.2. Η αντωνυμία ‘es’ ως καταληψίας θέσης (‘Platzhalter’) 25

3.1.2.1. Γραμματική ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch

3.1.2.2. Γραμματική ‘Wahrig Grammatik der deutschen

Sprache: Sprachsystem und Sprachgebrauch’ 26

3.1.2.3. Γραμματική ‘Duden Grammatik

3.1.2.4. Γραμματική ‘Grundriss der deutschen Grammatik:

3.1.2.5. Γραμματική ‘IdS-Grammatik’ 27

3.1.3. Η αντωνυμία ‘es’ ως συνδετικό (‘Korrelat’) 28

3.1.3.1. Γραμματική ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch

3.1.3.2. Γραμματική ‘Wahrig Grammatik der deutschen

3.1.3.3. Γραμματική ‘Duden Grammatik

der deutschen Gegenwartssprache’ 30

3.1.3.4. Γραμματική ‘Grundriss der deutschen Grammatik:

3.1.3.5. Γραμματική ‘IdS-Grammatik’ 31

3.1.4. Η αντωνυμία ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο (‘formales Subjekt’) 31

3.1.4.1. Γραμματική ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch

3.1.4.2. Γραμματική ‘Wahrig Grammatik der deutschen

3.1.4.3. Γραμματική ‘Duden Grammatik

3.1.4.4. Γραμματική ‘Grundriss der deutschen Grammatik:

3.1.4.5. Γραμματική ‘IdS-Grammatik’ 36

3.1.5. Η αντωνυμία ‘es’ ως τυπικό αντικείμενο (‘formales Objekt’) 36

3.1.5.1. Γραμματική ‘Deutsche Grammatik: Ein Handbuch

3.1.5.2. Γραμματική ‘Wahrig Grammatik der deutschen

3.1.5.3. Γραμματική ‘Duden Grammatik

3.1.5.4. Γραμματική ‘Grundriss der deutschen Grammatik:

3.1.5.5. Γραμματική ‘IdS-Grammatik’ 38

3.1.6. Συγκριτικές και γενικές παρατηρήσεις ως προς τις

3.2. Η αντωνυμία ‘es’ στο ‘Deutsche Satzstruktur,

3.2.1. Η αντωνυμία ‘es’ ως αντωνυμία (‘Pronomen’) 43

3.2.3. Η αντωνυμία ‘es’ ως συνδετικό (‘Korrelat’) 44

3.2.4. Η αντωνυμία ‘es’ ως τυπικό υποκείμενο/αντικείμενο

3.3. Η αντωνυμία ‘es’ στις διδακτικές γραμματικές

3.3.1. Η αντωνυμία ‘es’ στις διδακτικές γραμματικές 47

3.3.1.1. Διδακτική γραμματική ‘Em-Grammatik’ 47

3.3.1.2. Διδακτική γραμματική ‘Grammatik mit Sinn

3.3.1.3. Διδακτική γραμματική ‘Lehr- und Übungsbuch

3.3.1.4. Διδακτική γραμματική ‘Γερμανική Γραμματική

3.3.1.5. Διδακτική γραμματική ‘Γραμματική της

3.3.2. Η αντωνυμία ‘es’ στα διδακτικά εγχειρίδια 62

3.3.2.1. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Aspekte B2’ 62

3.3.2.2. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Em-Abschlusskurs’ 63

3.3.2.3. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Impulse 2’ 65

3.3.2.4. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Mittelpunkt C1’ 69

3.3.2.5. Διδακτικό εγχειρίδιο ‘Progress 2’ 71

3.3.3. Διαφορές μεταξύ διδακτικών γραμματικών, διδακτικών

4. ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ 76

Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2011 Ιφιγένεια Δόση

Σκοπός της μεταπτυχιακής εργασίας είναι η μελέτη των λειτουργιών της