Vous êtes sur la page 1sur 15

CUENTOS EN Q'EQCHI'

SEERAQ’ (CUENTOS)
SEERAQ’ CHI RIXEB’ LI WIIB’ CHI SAAJ AL.

Sa’ jun li kutan, wiib’eb’ li saaj winq yookeb len chi seeraq’ik chi re li b’e, ut chi
maak’a’eb’ len sa’ xch’’ooleb’ naq ki’el chaq jun li xul sa’ li pim, ut ki’ok len
xchajb’al re sa’ xxikeb’ ut k’ajo’ len naq xe’xiwak xb’aan, xb’aan naq ink’a’ le
rilomeb’ ru li xul a’an li xe’ril. Ut li xul a’an kixye len reheb’ li wiib’ chi kok’
winq
chi jo’ka’in: moko us ta tex’aatinaq chi rix junaq li yib’ ruhil na’leb’, ut moko us
ta
naq jwal txik leech’ool chi rix junaq li ixqa’al, wi’ ink’a’ naru nakek’ul junaq li
ch’a’ajkilal chan reheb’ li al, jo’kan naq eb’ li al xe’sutq’iik sa’ li rochocheb’ chi
ink’a’ chik jultikeb’ re xb’aan li xxiweb’, jo’kan naq toj chalen anajwan ink’a’
chik
taawileb’ li saaj al chi aatinak chi rix li yib’aj na’leb’sa’ li na’ajej a’an. Jo’kan
naq
moko us ta li aatinak yib’ruhil na’leb’ sa’ junaq li na’ajej li ink’a’ taanaw chan ru
wank aran.

LI LOQ’LAJ TZUUL UT QAWA’CHIN

Sa’ jun len kutan, wank len jun qawa’chin yook chaq chi nume’k sa’ jun li
k’iche’, ak x’ok len q’ojyink, sa’ xmaak len xxiw ki’ok chaq len xhajb’al re sa’ li
k’iche’ a’an, chajcho’ chaq re chi xib’enk chan chan len k’aru yook rilb’al yal re
naq kinume’ chaq sa’ li na’ajej a’an, ab’an naq kihulak sa’ li xjunkab’al li qawa’
chin, ki’ok len chi war, ab’an sa’ li xwara ki’ok len chi matk’ek , kixk’ut len rib’
jun
li qawa’ chin chi ru saq saq len li raq’, ut saq saq len li xmach, ut ki’ok len chi
ch’olob’aak chi ru k’awut naq chajcho’k chaq re naq kinume’k chaq sa’ li tzuul
a’an, k’ajo’ naq xinaaxib’e chaq chan len re, wi’ yal yooqat chin xib’enkil sa’
junaq kutan moko tatink’e ta chaq chik chi nume’k aran chu’xk len re li qawa’
chin. Ka’ajwi’ tinye aawe wi’ tatnume’q wi’ chaq chik aran ink’a’ chik
tatk’ulunq,
naru nakatnume’k chaq ab’an ink’a’ chik tat eek’anq chaq, li qawa’ chin naq
kisaqew yook len xk’a’uxl xb’aan xhixjunil li k’aru kiyehe’k re xb’aan li qawa’
chin
ut jo’kan naq chalen anajwank maajun chik na’eek’ank naq naq na’uxk chaq
num’ek sa’ li tzuul a’an.

ROKSINKIL

Li k’anjel a’in xb’aanumank re naq eb’ li jalan jalanq laj k’utunel ut malaj eb’
litzolom tento te’xnaw naq naru te’xk’uub’ naab’al chi tasal hu yal rik’ineb’
lixk’a’uxleb’, moko aajel ta chik ru naq te’xsik’ junaq li tasal hu li
jalan
xe’b’aanunk re, naru b’an nake’xb’aanu rik’ineb’ xseeb’al li xch’ooleb’; li tasal
hua’in jwal nim xyaalalil cho’q qe sa’ komonil xb’aan naq chi sa’ a’in
natawmankk’iila na’leb’ re naq t
-
oksimanq cho’q reheb’ li kok’al sa’ li jalan jalanq chi
tzolle
b’aal.

Rik’in li tasal hu a’in aran naru naqataw naab’al xseeb’al li qach’ool wan naqwan
sut toj na’ajmank xloq’b’al naab’alaq li tasal hu re naq te’qajsi ru eb’ liqatzolom
ab’an ink’a’ wan sa’ quq chixjunil a’in wi’ na’ajmank xb’aanunkil. Li
qatenamit
tento taawakliiq wi’ laa’o too’okenq xk’uub’ankil li jalan jalanq china’leb’, jo’
kan ajwi’ aajel ru naq tqawaklesi li qach’ool ut li qak’a’uxl rik’in lina’leb’ a’in li
chan ru xwankatq chaq li k’iila na’leb’ li xe’xb’aanu chaq eb’ liqaxxe’ qatoon.

LI LOQ’LAJ NA’B’EJ.

At in loq’laj na’, Nawaj xk’eeb’al xsahil aach’ool Sa’ li loq’laj kutan a’in, Laa’at
jun na’b’ej jwal tz’aqal Laatuulanil.
At in loq’laj na’, nanb’anyoxi chawuNaq xakuy chaq li wilb’al sa’ linkach’inalToj
chalen toj sa’ li honal a’in.
At in loq’lj na’, maak’a’ junaq chaab’ilmaatan tink’e cho’q aawe sa’ li kutanka’in,
ka’ajb’anwi’ re xb’anyoxinkil cho’q aaweli usulal li xab’aanu chaq we rik’in
link’iiresinkil, b’anyox a na’.

LAJ TZOLONEL

Xhulak li honal, wakliiqo, ut t-ajq taxaq qu Xb’aan naq xhulak xhonalil naq
tooxikRik’in laj tzolonel, xb’aan naq ok re xk’eeb’alLi chaab’il na’leb’ cho’q qe
sa’ li honal a’in.
Aran naqil ru laj tzolonel rajlal li kutank Yook chi oyb’enink rajlal xb’aan naq naraj
Naq tootzol
o’q sa’ komonil, jo’ chan ru xb’aanu a’an.
B’anyox at tzolonel rik’in li qakaawresinkil li Nakab’aanu rajlal li kutank,
laab’aanuhom xkana sa’Li qach’ool li reetalil lak’anjel ut maajunwa tatsachq sa’Li
qach’ool.

SEERAQ’ CHI RIXEB’ LI WIIB’ CHI SAAJ AL.

Sa’ jun li kutan, wiib’eb’ li saaj winq yookeb len chi seeraq’ik chi re li b’e, ut chi
maak’a’eb’ len sa’ xch’’ooleb’ naq ki’el chaq jun li xul sa’ li pim, ut ki’ok len xchajb’al
re sa’ xxikeb’ ut k’ajo’ len naq xe’xiwak xb’aan, xb’aan naq ink’a’ le rilomeb’ ru li xul
a’an li xe’ril. Ut li xul a’an kixye len reheb’ li wiib’ chi kok’ winq chi jo’ka’in: moko us
ta tex’aatinaq chi rix junaq li yib’ ruhil na’leb’, ut moko us ta naq jwal txik leech’ool
chi rix junaq li ixqa’al, wi’ ink’a’ naru nakek’ul junaq li ch’a’ajkilal chan reheb’ li al,
jo’kan naq eb’ li al xe’sutq’iik sa’ li rochocheb’ chi ink’a’ chik jultikeb’ re xb’aan li
xxiweb’, jo’kan naq toj chalen anajwan ink’a’ chik taawileb’ li saaj al chi aatinak chi
rix li yib’aj na’leb’sa’ li na’ajej a’an. Jo’kan naq moko us ta li aatinak yib’ruhil na’leb’
sa’ junaq li na’ajej li ink’a’ taanaw chan ru wank aran.

LI LOQ’LAJ TZUUL UT QAWA’CHIN

Sa’ jun len kutan, wank len jun qawa’chin yook chaq chi nume’k sa’ jun li k’iche’, ak
x’ok len q’ojyink, sa’ xmaak len xxiw ki’ok chaq len xhajb’al re sa’ li k’iche’ a’an,
chajcho’ chaq re chi xib’enk chan chan len k’aru yook rilb’al yal re naq kinume’ chaq
sa’ li na’ajej a’an, ab’an naq kihulak sa’ li xjunkab’al li qawa’ chin, ki’ok len chi war,
ab’an sa’ li xwara ki’ok len chi matk’ek , kixk’ut len rib’ jun li qawa’ chin chi ru saq
saq len li raq’, ut saq saq len li xmach, ut ki’ok len chi ch’olob’aak chi ru k’awut naq
chajcho’k chaq re naq kinume’k chaq sa’ li tzuul a’an, k’ajo’ naq xinaaxib’e chaq chan
len re, wi’ yal yooqat chin xib’enkil sa’ junaq kutan moko tatink’e ta chaq chik chi
nume’k aran chu’xk len re li qawa’ chin. Ka’ajwi’ tinye aawe wi’ tatnume’q wi’ chaq
chik aran ink’a’ chik tatk’ulunq, naru nakatnume’k chaq ab’an ink’a’ chik tat eek’anq
chaq, li qawa’ chin naq kisaqew yook len xk’a’uxl xb’aan xhixjunil li k’aru kiyehe’k re
xb’aan li qawa’ chin ut jo’kan naq chalen anajwank maajun chik na’eek’ank naq naq
na’uxk chaq num’ek sa’ li tzuul a’an.

LI WAKAX UT JUN LI NIMLA PEK.


Sa’ jun len kutank, kiwank len jun aj loq’ol wakax, rajlal len naxik xsik’b’al li xwakax
re naq tixkamsi, sa’ jun len honal kixtaw chaq jun li xwakax kinume’k chaq nach’
chixk’atq jun li nimla pek, yook len chaq chi nume’k naq kilub’ len chaq li xwakax chi
ru, ink’a’ len chik naru chaq chi wakliik, ut ink’a’ len naxtaw ru k’awut naq kama’an
yook xk’ulb’al li xwakax, ut chi jumpaat len kinaq sa’ xch’ool naq ani nake’xk’ul
kama’an toj reetal len naq nake’xk’e oxib’ jilok xtz’uum li pek a’an toja’ len naq nake’
numek chaq li ketomj aran. Jo’kan ut naq toj chalen anajwank naq nanume’k chaq
junaq poyanam aran rochb’een junaq xketomj toj reetal len naq nake’xk’e chaq
xtz’uum li pek a’an re naq nake’nume’k chaq sa’ xyaalal.

LI XTENAMIT LI YOS UT JUN LI QAWA’CHIN


Sa’ jun len kutan wan len jun li poyanam kiraj raj xik chi rula’aninkil chaq li xtenamit
li Yos (Esquipulas) nake’xye re, ab’an li qasqiitz’in a’an ink’a’ naxpaab’ naq ak xikaq
aawe sa’ li loq’laj na’ajej a’an tento naq taak’ajb’a rix re naq maak’a’ taak’ul chaq
naq wanqat chaq aran, nake’xye len re ink’a’ len naxpaab’ chan ru naq tink’ul
kama’an yal ink’a’ tana jultikaq we chan len li poyanam a’an, ab’an kihulak len xq’ehil
li xxikik, kixchap len li xb’eeleb’aal ch’iich’ kiko’’ len chi ink’a’ kixk’ajb’a rix xb’aan naq
nareek’a len rib’ naq nim xwankil, abàn naq kixyoob’ behek sa’ li b’eeleb’aal ch’iich’
jun paataq len chi yaal naq kichalk len xlub’ik chi ru li b’e ut ink’a’ chik naxtaw ru
k’aru tixb’aanu ut ink’a’ len chik naru chi aatinak ut jun paataq xk’ulb’al a’an naq ki’el
sa’ li xlemul li b’eeleb’aal li ch’iich’ li yook wi’ chi b’ehek, naq ki’el yal kirupupik chalen
naq ko’sachq sa’ xyanqeb’ li k’iila tzuul ut aranlen kikana chi junajwa, ut li wankeb’
len chixk’atq ke’sach len ch’ooleb’ rilb’al li k’aru xk’ulmank, ut timil timil xe’exk’e reetal
k’awut naq kama’an xk’ulmank ut xe’xtaw ru naq xk’ulmank a’in yal sa’ xk’ab’a’ li
qawa’chin li kiraj xik aran sa’ li
xtenamit li Qaawa’ ink’a’ xkanab’ rib’ rub’eetal li xyu’am xko’o b’an yal chi maajo’
maajo’, jo’kan ut naq chalen anajwank wi’ wankeb’ li poyanam nake’raj xik sa’ li
loq’laj na’ajej a’an tento naq nake’roxloq’i re naq maak’a’aq junaq li rahilal te’xtaw
chaq chi ruheb’ li xb’eenik.

LI TZUUL TAQ’A UT EB’ LAJ YO.

Sa’ jun len li k’aleb’aal wankeb’ len jun ch’uuteb’ li poyanam li nake’xk’uub’ rib’ re xik
chi yohob’k sa’ k’iche’, eb’ a’an nake’xb’aanu aj len wi’ chi chaab’il jo’ xk’ulub’ li loq’laj
tzuul taq’a, xb’een wa len nake’uutz’u’ujik sa’ junaq li junkab’al ut chi rix a’in naq ak
xe’xpatz’ li numleb’eb’ chi ru li Ajaw nake’xik len sa’ li jun junq chi tzuul taq’a, ab’an
toj xb’een wa nake’xk’ajb’a ajwi’ rix chixjunil a’in, ab’an wan len jun li saaj winq sa’
xyanqeb’ ink’a’ len kiwank sa’ xyanqeb’ sa’ li k’anjel li nake’xb’aanu sa’ li junkab’al
kixik len chirixeb’ yal chi kama’an, ab’an naq ke’xyoob’ len kub’eek sa’ li xb’een li
ochoch pek taawab’i xe’hulak len chixjunileb’ ab’an naq xe’hulak len sa’ xyi li tzuul
ke’xk’e len reetal naq li al li xko’o chi rixeb’ maak’a’ len chik sa’ xyanqeb’ ut xe’xk’oxla
naq li al a’in xk’ul yal sa’ xk’ab’a’ naq li al a’in ink’a’ xwank sa’ xyanqeb’ sa’ li k’anjel
li xe’xb’aanu re xyoob’aleb’ li xul, jo’kan utan toj chalen anajwan nak’eemank reetal
chixjunil li k’aru li wank arin sa’ xb’een li loq’laj ch’och’ arin tento roxloq’inkileb’ ut
ink’a’ xsachb’al ruheb’.

10 ADIVINANZAS
Q’EHINK (ADIVINANZAS)

aa’in jun winq rax wix ut Laa’in jun li winq nanyeheb’


Rax ajwi’ xsa’ linsa’, ut jun li nimla Xhonal li poyanam, wan naq
pek li nak’ehok re lin kawilal, Nakine’xt’uyub’ sa’ junaq li
jwal sa nakine’ril eb’ li poyanam Na’ajej, ut jwal sa nake’ril ink’amb’al
xb’aan naq nakine’roksi cho’q Chi ruheb’ li ruq’b’.
xtib’eleb’
xwa. Anihin laa’in:

Anihin laa’in:
Laa’in jun li ki’il q’een
Q’an wix ut q’an ajwi’
Xsa’ linsa’, jwal sa nake’ril
intzekankil eb’ eb’ li
poyanam, ut naq nakin
cheeko’ok nasaqo’k
nasaqo’k inmach.

Anihin laa’in:

Laa’in jun josq’ aj winq,


kaq wix ut jwal nakinhulak
chi ruheb’ li poyanam, ut
nakine’xk’e sa’ xyanqeb’ xtib’eleb’
xwa.

Anihin laa’in:

Laa’in jun winq naq nakin


K’anjelak nank’e jun yokob’
Chi wu ut jun yokob’ nank’e
Chi wix.
Anihin laa’in:

Adivinanzas

TZ'UTUJIL ESPAÑOL

Tiene oídos pero no escucha,


Ja chi k'o rixikin ma tik'axaaj,
Tiene cabeza pero no piensa,
Ja chi k'o ruwi', ma tuuch'ob',
Tiene boca pero no come,
Ja chi k'o ruuchii', ma tiwa'i,
Tiene pies pero no camina,
Ja chi k'o raqan, ma tib'iini.
No se mueve pero te cubre cuando hay
Chi ma tuusil rii', natruub'otz chi ruwach:
sol
Q'iij, jab', xokomeel k'in teew.
Lluvia, aire y frío.
¿Naq k'aari'
R. JA JAAY
R.. LA CASA

Naq k’aari q’an riij k’o jun runaaq’ Es amarrillo, tiene una pepita en
chipan k’in qas ki’. medio y es muy rico, ¿qué es?
R.. JA TAAPA'L R.. EL NANCE
Naq k’ari k’ix riij q’an coloriil in
Tiene espinas es de color amarrillo y
qas ki’ in konojolaal winaqi’ netijowi.
toda la gente le gusta comer, qué es.
R.. JA CH'OOB'
R.. LA PIÑA

in jun satasik saq, k’in nimaq Soy una redonda blanca,


Rusamal nuw’i’, k’in rax. Con pelos grandes y verdes.
¿naq k’a nuu b’ii’? ¿quién soy?

R. JA XANA R. AL CEBOLLA
Ya’ ja nb’ix tre Q’anij nuyab’ii rkuneel ja
Siempre da sabor a las comidas y mi
rikiil in ja nutee’ q’anij nkanojb’ii pa
mama’ siempre pasa buscando en el
k’ayb’aal.
mercado.
R. JA XNAKAT
R. LA CEBOLLA

Mis ojos se ponen de color verdoso


Toq nq’i ja nuwach q’anij etaq rax neeli’y cuando alumbra el sol brilla mucho.
toqneltoo ja q’iij qas nch’umulinii.
R. LAMUUNAX
R. LIMÓN

CANCIONES EN Q’EQCHI’
Sa naxye li son
Sa, sa, sa, naxye li son.
Sa’ naxye chan laj B’ex.
Us aj wi’ chan laj Lu’.
Nasaho qach’ool chankeb’
Li jun sumal ke’xik chi ab’ink son.

Laj B’ex ut las Lu’ ke’xtaw


sa’ b’e lix Rux.
Ma sa laach’ool a Rux
Chankeb’ re.

Lix Rux yal kise’ek, ut q’es, q’es


Li xxik chi ab’inkil son.
Li xa’an kaxlan ut eb’ ral
Ch’iw, ch’iw, ch’iw, nakexye li kok’ kaxlan,
naq nake’tz’oka
naq ke nake’reek’a’.

li xa’an kaxlan maji’ naxtaw ru


ma aj tzo’eb’ ta wi’
ma tuxeb’ ta wi’

naq nachal li hab’, Maajun naxtz’eqtaana,


chik, chik, chik, naxb’oqeb’ rub’el li xxik,

Li kaqi mansaan

At kaqi mansaan
Ok we cha tzekankil
Xb’aan naq tintz’okaaq
Re naq ink’a’ tatq’enaq’ok.

Mala’taq li tul, malaj la’ataq


Li chin.
Texq’enaq’ok texq’enaq’ok

Li Xn’a li Tz’iib’

Qak’chaq qach’ool ch tzolok


Re naq taruhaq ilok ru hu
Ut taaqatzol a, e, i, o, u.
A’aneb’ li xna’ li tz’iib’.
Li Tzoleb’aal

Jun ch’ina ixqa’al xko’ sa’


Tzoleb’aal naxtaw chaq xna’leb’
Xchal chi sa xch’ool.

Xye li xk’utunel ti xb’aanu xk’anjel


Ti xb’aanu rajom re naq taa’usaaq

Naxik ut nachalk sa’ li tzoleb’aal


Sa’ li tzoleb’aal, sa’ li tzoleb’aal.

Aj Tzolonel

Sa’ jun kutan, jun laj tzoloneel


Sa’ jun kutan, jun laj tzoloneel
Sa’ jun kutan, jun laj tzoloneel
Ink’a Naru, ink’a Naru chi tzolok.

Xnume’ li jun-wiib’-oxib’-kahib-oob’
Waqib’- wuqub po.
Xnume’ li jun-wiib’-oxib’-kahib-oob’
Waqib’- wuqub po.
Xnume’ li jun-wiib’-oxib’-kahib-oob’
Waqib’- wuqub po.
Ink’a Naru, ink’a Naru chi tzolok.
Li Ch’ina’al ut li ch’ina’ixq’

Li ch’ina’al naxye ninaw, ninaw, ninaw.


Li ch’ina’ixq naxye ninaw, ninaw, ninaw.
Li ch’ina’al naxye ninaw, ninaw, ninaw.
Li ch’ina’ixq naxye ninaw, ninaw, ninaw.

Ut a’neb’ jwal saa eb’ sa’ xchooleb


Jwal nake’ xnaw, ninaw, ninaw, ninaw.

Ut a’neb nake’ hulak chi ru piskok’ ut b’atz’unk


Xb’aan naq aran nakextaw li xnawan.
Ut a’aneb’ nake sa’ho’ sa li xchooleb’ naq
Jwal nakex naw ninaw, ninaw, ninaw.

Eb’ laj tzolonel

Eb’ laj tzolonel nake’ xik sa’ tzoleb’aal


Nake’ b’eek, nake’ b’eek, re naq te’ tzoloq.

Eb’ laj tzolonel nake’ xik sa’ tzoleb’aal


Nake’ b’atz’unk, nake b’atz’unk, rere rajsinkil ruheb’.

Eb’ laj k’utunel nake’ hulak sa’ li tzoleb’aal


Nake’ k’utuk, nake’ k’utuk, chi ink’a’ nake’ hilank.

Jun ut eb’ li xkomon nake’ tzol chi chaab’il,


Eb’ laj tzolonel re li tzoleb’aal.

Sa’ li tzoleb’aal Chisec


Sa’ li tzoleb’aal Chisec
Chi xjunil nake’ xtol jo’kan ajwi’ laa’at
Qilaq b’i’ chaq chan ru nak’utuk laj k’utunel
Qilaq b’i’ chaq chan ru nak’utuk laj k’utunel
Laj k’utunel naj k’ut li: a, e, i, o, u. a, e, i, o, u.

Sa’ li tzoleb’aal Chisec


Chi xjunil nake’ xtol jo’kan ajwi’ laa’at
Qilaq b’i’ chaq chan ru nak’utuk laj k’utunel
Qilaq b’i’ chaq chan ru nak’utuk laj k’utunel
Laj k’utunel naj k’ut li: a, e, i, o, u. a, e, i, o, u.
Li ch’ina sank ut li Patux

Li ch’ina sak, Li ch’ina sak


Chanchan ajwi’ xyuwa’
Jo’ chi tzuul, jo’ taq’a
Jo’ chi ru ut jo chi rix.

Li patux, Li patux
Chanchan ajwi’ xyuwa’
Jo’ chi tzuul, jo’ taq’a
Jo’ chi ru ut jo chi rix.

TEATRO
El término teatro procede del griego theatrón,
que puede traducirse como el espacio o el sitio
para la contemplación.

El teatro forma parte del grupo de las artes


escénicas. Su desarrollo está vinculado con
actores que representan una historia ante una
audiencia. Este arte, por lo tanto, combina
diversos elementos, como la gestualidad, el
discurso, la música, los sonidos y la
escenografía.

El teatro nació en Atenas, Grecia, entre los


siglos V y VI Antes de Cristo. Los atenienses
celebraban los ritos en honor a Dionisio, dios del
vino y de la vegetación. Estas primitivas
ceremonias rituales acaban evolucionando hacia el teatro, constituyendo uno de
los principales logros culturales de los griegos. Cada una de las ciudades y colonias
contó con un teatro.

El primer teatro construido fue dedicado a Dionisio. Se dividía en tres partes la


orquesta, el lugar para los espectadores y la escena. Los primeros teatros griegos
constaban de dos formas: un espacio circular donde se alzaba la estatua de Dionisio
y el hemiciclo para los espectadores. Se accedía a través de dos callejones. Las
gradas tenían forma de semicírculo.

Los romanos adoptaron la forma y la disposición de los teatros griegos pero


construyeron gradas en los lugares donde no existían colinas.
REINO FUNGI
Fungi es un término latino que puede traducirse
como hongo. El reino fungi, por lo tanto, es el reino
de los hongos: aquellos seres vivos de tipo eucariota,
como las setas, las levaduras y los mohos.

Los integrantes del reino fungi no son animales,


plantas ni protistas. Existen, de todas maneras,
confusiones respecto a ciertos organismos, e incluso
hay organismos cuya clasificación en uno u otro reino
cambió con el correr de los años.

Hoy se entiende que los miembros del reino fungi son organismos eucariontes cuyas
paredes celulares se encuentran formadas por quitina. Los hongos son osmótrofos
(desarrollan una digestión externa que implica la secreción de enzimas, luego
reabsorbidas).

Otras características de los hongos son la presencia de orgánulos celulares y


vacuolas, la falta de cloroplastos y la producción de esporas. Hay hongos que
resultan parecidos a las bacterias, mientras que otros se asemejan a las plantas.

Los integrantes del reino fungi tienen la capacidad de descomponer la materia


muerta. Esto quiere decir que, cuando un animal o una planta mueren, los hongos
se encargan de su descomposición.
Reino animal es la designación por la que se conoce al tipo de existencia que
tienen algunos animales. Se trata de uno de los seis reinos existentes.

Los animales generalmente incluidos en este reino son todos los seres vivos visibles
pertenecientes a especies dotadas filogenéticamente de la capacidad de
desplazamiento; esto ciertamente incluye a la totalidad del vertebrado y bueno
parte de los invertebrados, incluyendo a los insectos. Está concepción implica que
causar daño o muerte a este tipo de seres es considerado por el budismo como algo
negativo en un sentido kármico, especialmente si es hecho a propósito o con
premeditación.

Por lo general, los seres vivos que no son de mucha locomoción, tales como los
vegetales, no son incluidos en esta categoría por los budistas. En consecuencia, los
budistas no suelen considerar que causar daño o muerte a un vegetal sea algo
negativo en un sentido karma. De esta creencia proviene la predilección budista
por la dieta vegetariana, aunque no todas las escuelas o linajes son igualmente
estrictas en este sentido.

De igual forma, los seres vivos no visibles sin medios artificiales, tales como los
microorganismos, tampoco son considerados animales y, por lo mismo, su
alteración o eliminación no es considerado algo negativo en un sentido kármico.
Por este motivo, los budistas no ven problemas éticos en el empleo de antibióticos.

En el budismo Mahāyāna, vertiente en la que se hace hincapié en que las


enseñanzas deben ser demostrables, últimamente se ha despertado un notable
interés por compatibilizar esta concepción con los descubrimientos científicos
contemporáneos, razón por la cual maestros budistas tan respetados como Tenzin
Gyatso, el XIV Dalái Lama, se han mostrado muy curiosos acerca de lo que la ciencia
pueda aportar para dilucidar si un ser vivo está dotado o no de conciencia, tal
como la entiende el budismo.
Plantae
En biología, se denomina plantas a los seres vivos fotosintéticos, sin capacidad
locomotora y cuyas paredes celulares se componen principalmente de celulosa.
Taxonómicamente están agrupadas en el reino Plantae y como tal constituyen un
grupo monofilético eucariota conformado por las plantas terrestres y las algas que
se relacionan con ellas; sin embargo, no hay un acuerdo entre los autores en la
delimitación exacta de este reino.

En su circunscripción más restringida, el reino Plantae (del latín: plantae,


"plantas") se refiere al grupo de las plantas terrestres, que son los organismos
eucariotas multicelulares fotosintéticos, descendientes de las primeras algas
verdes que lograron colonizar la superficie terrestre y son lo que más comúnmente
llamamos "planta". En su circunscripción más amplia, se refiere a los descendientes
de Primoplantae, lo que involucra la aparición del primer organismo eucariota
fotosintético por adquisición de los primeros cloroplastos.

Obtienen la energía de la luz del Sol que captan a través de la clorofila presente
en el cloroplasto, y con ella realizan la fotosíntesis, mediante la cual convierten
simples sustancias inorgánicas en materia orgánica compleja. Como resultado de
la fotosíntesis desechan oxígeno (aunque, al igual que los animales, también lo
necesitan para respirar). También exploran el medio ambiente que las rodea
(normalmente a través de raíces) para absorber otros nutrientes esenciales
utilizados para construir, a partir de los productos de la fotosíntesis, otras
moléculas que necesitan para subsistir.

En su estadio diplonte, las plantas presentan células de tipo célula vegetal


(principalmente con una pared celular rígida y cloroplastos donde ocurre la
fotosíntesis), estando sus células agrupadas en tejidos y órganos con
especialización del trabajo. Los órganos que pueden poseer son, por ejemplo, la
raíz, el tallo y las hojas, y en algunos grupos, flores y frutos.
Ciclo biogeoquímico del agua
El agua que se encuentra en la superficie de la Tierra en estado líquido, se evapora por la acción de
los rayos solares. El vapor que forma el proceso de evaporación sube al aire, forma nubes y se enfría
formando gotas de agua. Cuando una nube está cargada, las gotas se precipitan en forma de lluvia,
nieve o granizo. Finalmente, el agua se filtra por la tierra y nuevamente el proceso se repite.

Vous aimerez peut-être aussi