51

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΑ

Τα μοντέλα που παρουσιάσαμε μέχρι τώρα, δίνουν λιγότερη ή

περισσότερη έμφαση στη διαδικασία τηςεπικοινωνίας. Βασικά, υ­
ποθέτουν ότι η επικοινωνία είναι η μετάδοση μηνύματος από το Α
στο Β. Κατά συνέπεια, ενδιαφέρονται κύρια για το μέσο, το κανά­
λι, τον πομπό, το δέκτη, το θόρυβοι<:αι την ανάδραση, διότι όλοι
John Fiske (2010), Εισαγωγή στην Επικοινωνία.
αυτοί οι όροι σχετίζονται με τη διαδικασία μετάδοσης του μηνύ­
Αθήνα: Αιγόκερως. ματος. Τώρα θα στρέψουμε την προσοχή-μας σε μια ριζικά αντί­
θετη προσέγγιση στη μελέτη της επικοινωνίας. Σε αυτή δεν δίνεται

JohnFiske (1989), Introduction to Communication
Studies. London, New York:Routledge.
έμφαση στην επικοινωνία ως διαδικασία, αλλά ως παραγωγή νοή­
ματος. ·Οταν επικοινωνώ μαζί-σου, αντιλαμβάνεσαι με μεγαλύτε­
ρη ή μικρότερη ακρίβεια τι εννοεί το μήνυμα που στέλνω. Για να
λάβει χώρα η επικοινωνία πρέπει να κατασκευάσω ένα μήνυμα με
σημεία. Το μήνυμα σε παρακινεί να παράγεις το δικό-σου νόημα,
το οποίο κατά κάποιο τρόπο σχετίζεται με το νόημα που εγώ έδωσα
αρχικά στο μήνυμα. ·Οσο πιο κοινούς κώδικες έχουμε και όσο πιο
πολύ χρησιμοποιούμε τα ίδια συσΤ11ματα σημείων, τόσο περισσότε­
ρο θα προσεγγίζουν μεταξύ-τους τα δύο «νοήματα» του μηνύματος.
Αυτή η προσέγγιση λοιπόν αντιμετωπίζει διαφορετικά τη μελέτη
της επικοινωνίας, και γι' αυτό θα πρέπει να εξοικειωθούμε με μια
καινούργια σειρά όρων. ·Οροι όπως σημείο, σημασιοδότηση, εικό­
να, ενδείκτης, καταδήλωση, συμπαραδήλωση αναφέρονται σε δια­
φορετικούς τρόπους παραγωγής νοήματος. Αυτά τα μοντέλα διαφέ­
ρουν από εκείνα που παρουσιάσαμε παραπάνω στο ότι δεν είναι
γραμμικά ούτε περιέχουν βέλη που να δηλώνουν τη ροή του μηνίJ­
ματος. Είναι μοντέλα δομικά, και τα όποια βέλη-τους δηλώνουν
σχέσεις ανι'ιμεσα σε στοιχεία κατά την παραγωγή νοήματος. Δεν
υποθέτουν την ύπαρξη σειράς βημάτων ή φάσεων από τις οποίες
περνάει το μήνυμα, αλλά επικεντρώνονται στην ανάλυση μιας δο­
μημένης σειράς σχέσεων που επιτρέπει στο μήνυμα να σημαίνει κά­
τι. Με άλλα λόγια, επικεντρώνονται σε αυτό που μετατρέπει καποια
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
JOHN FISKE

Σε αυτό το κεφάλαιο επιθυμώ να ξεκινήσω εξετάζοντας ορισμέ­

σημάδια στο χαρτί ή κάποιους ήχους στον αέρα σε μηνύματα.
νες βασικές προσεγγίσεις γύρω από το περίπλοκο θέμα του νοήμα­
τος. Μετά θα συνεχίσω διερευνώντας το ρόλο των σημείων στην
παραγωγή αυτού του νοήματος και ταξινομώντας τα σημεία σε δια­
ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ φορετικούς τύπους, ανάλογα με τους διαφορετικούς τρόπους με
τους οποίους επιτελούν αυτή-τους τη λειτουργία.
Στο κέντρο αυτής της προσέγγισης βρίσκεται το σημείο. Η με­
λέτη των σημείων και του τρόπου που λειτουργούν ονομάζεται Ση­
μειωτική ή Σημειολογία και θα αποτελέσει το δεύτερο αντικείμενο
ενδιαφέροντος αυτού του βιβλίου. Η Σημειωτική (έτσι θα την ονο­ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ
μάζουμε) έχει τρία κύρια πεδία μελέτης: .
Βασικές Έννοιες
1. Το ίδιο το σημείο: Αυτό συμπεριλαμβάνει τη μελέτη των διαφο­
Όλα τα μοντέλα νοήματος συμπίπτουν σ' ένα κοινό σχήμα. Όλα
ρετικών ειδών των σημείων, τους διαφορετικούς τρόπους με τους
ενδιαφέρονται για τρία στοιχεία, τα οποία πρέπει να ενέχονται με
οποίους μεταδίδουν το νόημα, καθώς και τον τρόπο που συνδέον­
ται με τους ανθρώπους που τα χρησιμοποιούν. Διότι τα σημεία εί­ τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε κάθε μελέτη του νοήματος. Αυτά τα
στοιχεία είναι: (1) το σημείο, (2) αυτό στο οποίο το σημείο αναφέ­
ναι ανθρώπινες κατασκευές και μπορούν να κατανοηθούν μόνο με
ρεται και (3) αυτοί που χρησιμοποιούν το σημείο.
βάση τους τρόπους χρήσης που τους !(άνουν οι άνθρωποι.
Το σημείο είναι κάτι φυσικό (που το αντιλαμβανόμαστε με τις
2. Τους κώδικες ή τα συστήματα στα οποία οργανώνονται τα ση­
αισθήσεις-μας), αναφέρεται σε κάτι άλλο πέρα από τον εαυτό-του,
μεία: Η μελέτη αυτή καλύπτει τους τρόπους με τους οποίους οι διά­
κι εξαρτάται από την αναγνώριση εκείνων που το χρησιμοποιούν
φοροι κώδικες έχουν αναπτυχθεί, προκειμένου να καλύψουν τις
ότι είναι σημείο. Ας πάρουμε πάλι το προηγούμενο παράδειγμα, ό­
ανάγκες μιας κοινωνίας ή κουλτούρας, ή προκειμένου να χρησι­
που σε ένα πλειστηριασμό το τράβηγμα του αυτιού-μου λειτουργεί
μοποιήσουν τα κανάλια επικοινωνίας που διατίθενται για τη μετά­
σαν σημείο. Σε μια τέτοια περίπτωση, η κίνησή-μου αυτή αναφέρε­
δοσή-τους.
ται στην προσφορά-μου, !ωι αναγνωρίζεται με τον ίδιο τρόπο τό­
3. Την κουλτούρα μέσα στην οποία λειτουργούν αυτοί οι κώδικες
σο από μένα όσο και από τον πλειστηριαστή. Το νόημα, επομένως,
και τα σημεία, η .οποία με τη σειρά-της εξαρτάται από τη χρησιμο­
έχει μεταβιβαστεί από μένα στον πλειστηριαστή και η επικοινωνία
ποίηση αυτών των κωδίκων και σημείων για την ύπαρξή-της και
έχει συντελεστεί.
για τη μορφή-της.
Σε αυτό το κεφάλαιο θα μελετήσουμε τα δύο πιο διαδεδομένα
Η Σημειωτική, λοιπόν, επικεντρώνει την προσοχή-της βασιl(ά στο
μοντέλα νοήματος. Το πρώτο του φιλόσοφου κι επιστήμονα της Λο­
κείμενο, Τα γραμμικά μοντέλα διαδικασίας δεν δίνουν στο κείμε­
γικής Peirce (καθώς και την παραλλαγή των Ogden και Richards),
νο περισσότερη προσοχή, απ' ό,τι στα άλλα στάδια της διαδικα­
και το δεύτερο του γλωσσολόγου Saussure. ΟPeirce (όπως και οι
σίας- στην πραγματικότητα, μερικά το προσπερνούν σχεδόν χωρίς
Ogden και Richards) θεωρεί το σημείο, αυτό στο οποίο αναφέρεται
σχόλια. Αυτή είναι μια βασική διαφορά των δύο προσεγγίσεων. Η
και αυτούς που το χρησιμοποιούν, ως τα τρία άκρα ενός τριγώ­
άλλη έχει σχέση με το ρόλο που αναγνωρίζουν στο δέκτη. Στη Ση­
νου. Το καθένα είναι στενά συνδεδεμένο με τα άλλα δύο και μπο­
μειωτική, ο δέκτης ή ο αναγνώστης θεωρείται ότι παίζει ένα πολύ
ρεί να κατανοηθεί μόνο σε σχέση με αυτά. Ο Saussure ακολουθεί
ενεργητικότερο ρόλο,. απ' ό, τι στα περισσότερα μοντέλα διαδικα­
μια κάπως διαφορετική γραμμή. Υποστηρίζει ότι το σημείο απο­
σίας (με εξαίρεση το μοντέλο του Gerbner). Η Σημειωτική προτιμά
τελείται από τη φυσική-του μορφή και από μια συνδεδεμένη με
τον όρο αναγνώστης (ακόμη και μιας φωτογραφίας ή ενός πίνακα
αυτό έννοια, η οποία με τη σειρά-της αποτελεί μιαν αντίληψη της
ζωγραφιl(ής) από το δέκτης, διότι αυτός υπονοεί μεγαλύτερο βαθ­
εξωτερικής πραγματικότητας. Το σημείο σχετίζεται με την πραγ­
μό δραστηριότητας και διότι το διάβασμα μαθαίνεται και κατά
συνέπεια καθορίζεται από την πολιτισμική εμπειρία του αναγνώστη.
ματικότητα μόνο διαμέσου των αντίστοιχων εννοιών 'που έχουν οι
χρήστες του. 53
52 Ο αναγνΦστης συντελεί στην παραγωγή του νοήματος μεταφέρον­
Έτσι, η λέξη «αυτοκίνητο» (ως σχήμα στο χαρτί ή ως ήχος στον
τας στο κείμενο τις εμπειρίες, τις στάσεις και τις ευαισθησίες-του.
 JOHN FISKE ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

αέρα) συνδέεται με μια έννοια. Η δική-μου έννοια θα είναι βασικά
ίδια με τη δική-σας, αν και μπορεί να υπάρχουν κάποιες ατομικές
διαφορές. Μετά, αυτή η κοινή-μας έννοια συνδέεται με μια τάξη
αντικειμένων στην πραγματικότητα. Αυτό είναι τόσο άμεσο, ώστε
να φαίνεται αυτονόητο' ωστόσο μερικές φορές μπορεί να υπάρξουν
προβλήματα. Η γυναίκα-μου Π.χ. κι εγώ συχνά διαφωνούμε ως προς
το αν κάτι είναι μπλε ή πράσινο. Μιλάμε την ίδια γλώσσα και κοι­
τάζουμε το ίδιο κομμάτι της εξωτερικής πραγματικότητας' η δια­
φορά έγκειται στις έννοιές-μας του μπλε και του πράσινου που
συνδέουν τις λέξεις με την πραγματικότητα.
C. S. Peirce
Ο Peirce (1931-1958);1 και οι Ogden και Richards (l923( έφθασαν
σε παραπλήσια μοντέλα, ως προς τον τρόπο σημασιοδότησηςτων
σημείων, Πρότειναν την τριγωνική σχέση ανάμεσα στο σημείο, τον
χρήστη και την εξωτερική πραγματικότητα,ως απαραίτητο μέσο
κειμένου. Δεν είναι λοιπόν καθορισμένο από το λεξικό, αλλά μπο­
ρεί να ποικίλλει μέσα σε κάποια όρια ανάλογα με την εμπειρία του
χρήστη. Τα όρια τίθενται μέσω κοινωνικής σύμβασης, που σε αυ­
τή την περίπτωση είναι η σύμβαση ως προς τη γλώσσα. Οι δε
παραλλαγές-τους αντιστοιχούν στις κοινωνικές και ψυχολογιl(ές
διαφορές του χρήστη.
Είναι όμως σημαντικό να αναφέρουμε και μια άλλη διαφορά που
υπάρχει ανάμεσα στα Μοντέλα Διαδικασίας και Σημειωτικής. Τα
Μοντέλα Σημειωτιl(ής δεν διακρίνουν τον κωδικοποιό από τον α­
ποκωδικοποιό. Το ερμήνευμα είναι η έννοια που έχει ο χρήστης για
το σημείο, είτε είναι ομιλητής ή ακροατής, γραφέας ή αναγνώστης,
ζωγράφος ή φιλότεχνος. Η αποκωδικοποίηση είναι το ίδιο ενεργη­
τική και δημιουργική όπως και η κωδικοποίηση.
σημείο

στη μελέτη του νοήματος. Ο Peirce, που θεωρείται ιδρυτής της α­

μερικανικής Σημειωτικής, εξήγησε το μοντέλο-του απλά:

Σημείο είναι κάτι που για κάποιον αντιπροσωπεύει κάτι άλλο ως προς
κάποια-του πλευρά ή ιδιότητα. Απευθύνεται σε κάποιον, στο μυαλό
του οποίου δημιουργεί ένα ισοδύναμο σημείο ή ίσως ένα πιο ανεπτυγ­
μένο σημείο. ΤΟ σημείο που δημιουργεί, το ονομάζω ερμήνευμα του
αρχικού σημείου. Το σημείο βρίσκεται στη θέση κάτι άλλου, δηλαδή
του αντικειμένου-του. (Zeman, 1977)61
ερμήνευμα f(..........----....-----~) αντικείμενο
Τα τρία στοιχεία του Peirce μπορούν να παρασταθούν όπως στο
Σχεδιάγραμμα 12. Οι άκρες με τα διπλά βέλη τονίζουν ότι το κάθε
Σχεδιάγραμμα 12: Τα Στοιχεία Νοήματος κατά τον Peirce
στοιχείο μπορεί να κατανοηθεί μόνο σε σχέση με τα άλλα, Ένα
σημείο αναφέρεται σε κάτι άλλο από τον εαυτό-του, το αντικείμε­
νο, και κατανοείται από κάποιον, δηλαδή ασκεί κάποια επίδραση Ogden ι(αι Richards
στο μυαλό εκείνου που το χρησιμοποιεί, το ερμήνευμα. Πρέπει να Οι Ogden και Richards ήταν Αγγλοι μελετητές του θέματος, που
καταλάβουμε ότι το ερμήνευμα δεν είναι ο χρήστης του σημείου, επικοινωνούσαν τακτιl(ά με τον Peirce, ι(αι που κατέληξαν και αυ­
αλλά είναι αυτό που ο Peirce αναφέρει κάπου αλλού ως το «κατάλ­ τοί σ' ένα παρόμοιο τριγωνικό μοντέλο νοήματος (Σχεδ. 13). ΤΟ
ληλο σημασιακό αποτέλεσμα», δηλαδή είναι μια έννοια που πα­ αναφερόμενο γι' αυτούς αντιστοιχεί στενά στο αντικείμενο του Peir-
ράγεται από το σημείο και συγχρόνως από την εμπειρία του ce, η αναφορά-τους στο ερμήνευμά-του και το συμβολό-τους στο
αντικειμένου που έχει ο χρήστης. Το ερμήνευμα της λέξης-σημείο σημείο-του. Στο μοντέλο-τους, το αναφερόμενο με την αναφορά εί­
«σχολείο», σε οποιοδήποτε νοηματικό πλαίσιο, θα είναι το αποτέ­ ναι άμεσα συνδεδεμένα, όπως επίσης το σύμβολο με την αναφο­
λεσμα της εμπειρίας του χρήστη ως προς τη λέξη αυτή (δεν θα τη ρά. Η σύνδεση όμως μεταξύ συμβόλου και αναφερόμενου είναι έμ­
54 χρησιμοποιούσε π. χ. για τεχνικό κολλέγιο), και της εμπειρίας-του μεση. Αυτή η μετακίνηση από την ισόπλευρη σχέση του μοντέλου 55
ως προς τα ιδρύματα που ονομάζονται «σχολεία», δηλαδή του αντι- του Peirce, φέρνει τους Ogden και Richards πιο κοντά στον Saussure
 JOHN FISKE ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

(βλέπε παρακάτω). Και αυτός επίσης υποβάθμισε τη σχέση του ση­ ως γλωσσολόγος, ενδιαφέρθηκε πρωταρχικά για τη γλώσσα και για
μείου με την εξωτερική πραγματικότητα ως σχέση ελάχιστης ση­ τον τρόπο με τον οποίο τα σημεία (ή στην περίπτωσή-του, οι λέ­
μασίας. 'Οπως και ο Saussure, έτσι και οι Ogden και Richards, έβα­ ξεις) σχετίζονταν με τα άλλα σημεία, παρά για τον τρόπο που συν­
λαν το σύμβολο στη θέση-κλειδί: τα σύμβολα l(ατευθύνουν και ορ­ δέονταν με το αντικε(μενο του Pelrce. Το βασικό λοιπόν μοντέλο
γανώνουν τις σκέψεις ή τις αναφορές-μας και οι αναφορές-μας ορ­ του Saussure διαφέρει από το αντίστοιχο του. Pelrce ως προς την έμ­
γανώνουν την αντίληψή-μας για την πραγματικότητα. Το σύμβοΜ> φαση, την οποία αποδίδει άμεσα στο ίδιο το σημείο. Το σημείο για
και η αναφορά των Ogden καιRichards είναι παρόμοια με το ση­ τον Saussul"e είναι ένα φυσικό αντικείμενο με νόημα ή, για να χρη­
μαίνον l(αι το σημαινόμενο του Saussure. σιμοποιήσουμε δικούς-του όρους, το σημείο αποτελείται από ένα
σημαίνον Ία ένα σημαινόμενο. Το σημαίνον είναι η εΙI(όνα του ση­
μείου όπως την αντιλαμβανόμαστε (π.χ. σημάδια στο χαρτί ή ήχοι
στον αέρα), ενώ το σημαινόμενο είναι η έννοια στην οποία αυτό
αναφερόμενο
αναφέρεται. Αυτή η έννοια είναι σε μεγάλο βαθμό κοινή σε όλα τα
μέλη μιας κουλτούρας που μιλούν την ίδια γλώσσα.
Μπορούμε αμέσως να διακρίνουμε ομοιότητες ανάμεσα στο ση­
μαίνον του Saussure l(αι το σημείο του
Peirce, όΠΟ?<;,J5αι στο σημαι­
νόμενο του Saussure και το ερμήνευμα του Pelrce. Ο Saussure, ωστό­
σο, ενδιαφέρεται λιγότερο απ' ό,τι ο Pelrce γίατη σχέση αυτών των
δύο στοιχείων με το «αντικείμενο» ή το εξωτερικό νόημα. Όταν
ο Saussure ασχολείται με αυτό, το ονομάζει σημασιοδότηση' δεν
του αφιερώνει όμως πολύ χρόνο.
Το μοντέλο λοιπόν του Saussure θα μπορούσαμε να το φανταστού­
με όπως το Σχεδιάγραμμα 14.
συμβολίζει \
(μια αιτιακή σχέση)
σημείο
σύμβολο

σημσσοοδότ/ση
αναφορά
(σκέψη)

/ \
Σχεδιάγραμμ'α 13: Τα Στοιχεία Νοήματος κατά τους Ogden l(αι Richards σnμαίνον και σημαινόμενο --....;.....;.--....;.--- νόημα

Saussure Σχεδιάγραμμα 14: Τα Στοιχεία Νοήματος κατά τον Saussure

Αν ο Αμερικανός φιλόσοφος και μελετητής της ΛογΙI(ής, Peirce,
υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές της Σημειωτικής, ο άλλος ήταν α­
ναμφίβολα ο Ελβετός γλωσσολόγος Ferdinand de Saussure. Το εν­
διαφέρον του Peirce, ως φιλοσόφου, εστιαζόταν στην κατανόηση α­
πό τον άνθρωπο της εμπειρίας-του και του κόσμου γύρω-του. Μόνο
αργότερα και σταδιακά άρχισε να διαπιστώνει τη στενή σχέση που
είχε με αυτό η σημειωτική, η πράξη της σημειοδότησης. Ενδιαφέρ-
56 θηκε κυρίως για το νόημα που βρήκε στη δομημένη σχέση των ση­
μείων, των ανθρώπων και των ανΤΙI(ειμένων. Ο Saussure (1915)",
Για παράδειγμα, θα μπορούσα να βάλω δύο σημάδια στο χαρτί,
όπως ΟΧ (βόδι), τα οποία θα μπορούσαν να είναι οι δύο πρώτες
κινήσεις στο Παίχνίδι «Σταυροί και Μηδενικά», οπότε σε αυτή την
περίπτωση θα παρέμεναν απλά σημάδια. Ή θα μπορούσαν να δια­
βαστούν σαν λέξη, όπότε σε αυτή την περίπτωση θα γίνονταν ση­
μείο αποτελούμενο από το σημαίνον (την εμφάνισή-τους) και την
έννοια που έχουμε από αυτό το συγκεκριμένο είδος ζώου. Η σχέση 57
ανάμεσα στην έννοια του βοδιού και τη φυσική πραγματικότητα
 JOHN F1SKE
του βοδιού είναι η σημασισδότηση, ο τρόπος που εγώ δίνω νόημα
στον κόσμο και τον κατανοώ.
Το τονίζω αυτό, διότι είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τα ση­
μαινόμενα είναι το ίδιο παράγωγα μιας συγκεκριμένης κουλτούρας
όπως και τα σημαίνοντα. Καθώς οι λέξεις, τα σημαίνοντα, αλλά­
ζουν από γλώσσα σε γλώσσα, είναι εύκολο να παραπλανηθεί κα­
νείς πιστεύοντας ότι τα σημαινόμενα είναι καθολικά, και ότι η
μετάφραση είναι απλά θέμα αντικατάσ.ασηζ μιας γαλλικής ας πού­
με λέξης από μια αγγλική, ότι δηλαδή «το νόημα» είναι το ίδιο.
Όμως δεν είναι έτσι. Η δική-μου έννοια του βοδιού μπορεί να είναι
πολύ διαφορετική απ' ό,τι ενός ινδιάνου γεωργού, και αν ακόμα
μάθω τον ήχο της λέξης βόδι (σημαίνον) στα Χιντού, δεν θα πλη­
σιάσω περισσότερο στη δικιά-του έννοια του βοδιού. Η σημασιο­
δότηση ενός βοδιού εξαρτάται από την κουλτούρα, όπως και η
γλωσσική μορφή του σημαίνοντος σε κάθε γλώσσα.
Σημείο lίαι Σύστημα
Η απλή ερώτηση «Τι είναι ένα βόδι;» ή, αν το θέσουμε πιο γλωσ­
σολογικά ή σημειωτικά, «Τι εννοούμε με το σημείο βόδι;» είναι α­
πατηλή, Για τον Saussure η ερώτηση μπορεί να απαντηθεί μόνο ως
προς το τι δεν εννοούμε με αυτό το σημείο.
Αυτό αποτελεί μια καινούργια προσέγγιση στο ερώτημα πώς ση­
μαίνουν τα σημεία. Η ομοιότητα εδώ ανάμεσα στον Saussure και τον
Peirce είναι ότι και οι δύο αναζητούν το νόημα σε δομημένες σχέ­
σεις. Ο Saussure όμως μελετά μια νέα σχέση: τη σχέση ανάμεσα στο
σημείο και τα άλλα σημεία του ίδιου συστήματος, δηλαδή τη σχέση
που θα μπορούσε να υπάρξει ανάμεσά-τους και που όμως δεν υπάρ­
χει. Έτσι, το νόημα του σημείου «άντρας» καθορίζεται από το πώς
διαφοροποιείται από τα άλλα σημεία. «Άντρας», λοιπόν, μπορεί να
σημαίνει «όχι ζώο» ή «όχι άνθρωπος» ή «όχι αγόρη> ή «όχι άρχοντας».
Όταν η Chanel επέλεξε την Catherine Deneuve για να προσδώσει
στο άρωμά-της την εικόνα ενός συγκεκριμένου κλασικού τύπου ε­
κλεπτυσμένης Γαλλίδας διανοούμενης, η Deneuve έγινε σημείο του
συστήματος. Και το νόημα της Catherine Deneuve σαν σημείο, κα­
θορίστηκε από άλλες όμορφες σταρ - σημεία που αυτή δεν ήταν.
Δεν ήταν η Susan Hampshire (πολύ Εγγλέζα), δεν ήταν η Twiggy
(πολύ νέα, στυλάτη και «ιδιότυπα» μοντέρνα), δεν ήταν η Brigitte
Bardot (σέξυ και καθόλου διανοούμενη) Κ.Ο.Κ.
Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο νοήματος, τα σημαινόμενα είναι
58 έννοιες που χρησιμοποιούμε για να κατατμήσουμε την πραγματι­
κότητα και να την κατηγοριοποιήσουμε, έτσι ώστε να μπορέσουμε
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
να την κατανοήσουμε. Τα όρια μεταξύ της μίας κατηγορίας και
της άλλης επινοούνται από τον άνθρωπο, δεν είναι φυσικά, διότι
η φύση είναι ενιαία. Δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή ανάμεσα
στον άντρα και το αγόρι μέχρι τη στιγμή που εμείς θα τη σύρουμε,
ενώ οι επιστήμονες προσπαθούν συνεχώς να ορίσουν με μεγαλύτε­
ρη ακρίβεια τα όρια ανάμεσα στον άνθρωπο και τα άλλα ζώα. Τα
σημαινόμενα λοιπόν επινοούνται από τον άνθρωπο και καθορίζον­
ται από την κουλτούρα ή υποκουλτούρα στην οποία ανήκει ο κα­
θένας. Αποτελούν μέρος του γλωσσολογικού ή σημειωτικού συστll­
ματος που χρησιμοποιούν τα μέλη της κάθε συγκεκριμένης κουλ­
τούρας για να επικοινωνούν μεταξύ-τους. 'Ετσι λοιπόν, ο χώρος
της πραγματικότητας ή της εμπειρίας στην οποία το κάθε σημαι­
νόμενο αναφέρεται, δηλαδή η σημασία του σημείου, δεν καθορί­
ζεται από τη φύση αυτής της ίδιας της πραγματικότητας/εμπειρίας,
αλλά από τα όρια των σχετικών σημαινομένων στο σύστημα, Το
νόημα λοιπόν καθορίζεται πολύ περισσότερο από τις σχέσεις ενό~
σημείου με τα άλλα, παρά από τη σχέση αυτού του σημείου με την
εξωτεΡΙlαl πραγματικότητα. Ο Saussure ονομάζει αυτή τη σχέση των
σημείων με τα άλλα σημεία μέσα σ' ένα σύστημα, αξία. Και γι' αυ­
τόν η αξία είναι αυτό που καθορίζει πρωταρχικά το νόημα.
Σημειωτική lίαι Νόημα
Η Σημειωτική θεωρεί την επικοινωνία ως την παραγωγό νοήμα­
τος διαμέσου των μηνυμάτων, είτε από τον κωδικοποιό είτε από
τον αποκωδικοποιό, Το νόημα δεν είναι μια έννοια απόλυτη και
στατική που βρίσκεται συσκευασμένη μέσα στο μήνυμα. Το νόη­
μα είναι μια ενεργητική διαδικασία, στην οποία οι σημεισλόγοι α­
ναφέρονται με ρήματα όπως «δημιουργώ», «παράγω» ή «διαπρα­
γματεύομαι». Η διαπραγμάτευση είναι ίσως η πιο χρήσιμη έννοια,
διότι συνεπάγεται το προς-και-από, το δούναι-και-λαβείν μεταξύ
του ανθρώπου και του μηνύματος. Τι:> νόημα είναι το αποτέλεσμα
της δυναμικής αλληλόδρασης ανάμεσα στο σημείΟJ τον ερμηνευ­
τή και το αντικείμενο' είναι ιστορικά Kαθ~ρι~μέν~ ;cαι"μπορεί να
αλλάξει με τον καιρό. Θα ήταν ίσως χρήσιμο να εγκαταλείψουμε
τον όρο νόημα και να χρησιμοποιούμε τον περισσότερο ενεργητι­
κό όρο του Peirce qημείωση, την πράξη της σημασιοδότησης.
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΣΗΜΕΙΩΝ
Βασικές Έννοιες 59
Ο Peirce και ο Saussure προσπάθησαν και οι δύο να εξηγήσουν
 JOHN FlSKE ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

τους διαφορετικούςτρόπους με τους οποίους τα σημεία μεταφέρουν χοντας στο χαραJ(τήρα του σημείου, οπότε το ονομάζω εικόνα' είτε,
το νόημα. Ο Peirce δημιούργησε τρείς κατηγορίες σημείων, από τις δεύτερο, συνδεόμενο πραγμαΤΙJ(ά "αι ως ατομΙJ(ή ύπαρξη με το αντι­
οποίες η καθεμία εξέφραζε και μία διαφορετική σχέση ανάμεσα στο "είμενο, οπότε το ονομάζω ενδείκτη' είτε, τρίτον, θεωρώντας με με­
σημείο και το αντικείμενο ή το αναφερόμενό-του. Στην εικόνα το γαλύτερη ή μΙJ(ρότερη σιγoυpι~ ότι θα ερμηνευτεί ως δηλωΤΙJ(ό του

σημείο μοιάζει κατά κάποιο τρόπο με το αντικείμενό-του, δείχνει ανΤΙJ(ειμένου, ως συνέπεια συνήθειας ... οπότε το ονομάζω σύμβολο.
(Zeman, 1977)
δηλαδή ή ακούγεται σαν και αυτό. Στον ενδείκτη υπάρχει άμεση
σύνδεση ανάμεσα στο σημείο και το αντικείμενό-του, είναι δηλα­
δή στην πραγματικότητα συναρτημένα μεταξύ-τους. Στο σύμβολο
εικόνα
δεν υπάρχει σύνδεση ή ομοιότητα ανάμεσα στο σημείο και το αν­
τικείμενο: ένα σύμβολο επικοινωνεί μόνο επειδή οι άνθρωποι συμ­
φωνούν ότι θα σημαίνει αυτό που σημαίνει, Η φωτογραφία είναι
εικόνα, ο καπνός ενδείκτης φωτιάς και η λέξη σύμβολο.
Ο Saussure δεν ενδιαφερόταν για τους ενδείκτες. Ως γλωσσολό­
γος, ενδιαφερόταν πραγματικά μόνο για τα σύμβολα, αφού οι λέ­
ξεις είναι σύμβολα. Όμως οι συνεχιστές-του έχουν αναγνωρίσει ότι
η φυσική μορφή του σημείου, που ο Saussure ονομάζει σημαίνον,
l<αι η συνδεδεμένη με αυτό έννοια, το σημαινόμενο, μπορούν να
σχετίζονται με εικονικό ή αυθαίρετο τρόπο. Σε μια εικονο<ή σχέ­
ση, το σημαίνον φαίνεται ή ακούγεται όπως το σημαινόμενο, ενώ
σε μια αυθαίρετη σχέση τα δυό-τους σχετίζονται μόνον κατόπιν συμ­
φωνίας των χρηστών-τους. Οι όροι του Saussure εικονικές και αυ­ ενδε{κτης f(------------~> σύμβολο
θαίρετες σχέσεις, μεταξύ του σημαίνοντος και του σημαινόμενου,
αντιστοιχούν στις εικόνες και τα σύμβολα του Peirce.
Σχεδιάγραμμα 15: Οι Κατηγορίες των Τύπων του Σημείου κατά τον Peirce
Συνεπαll:όλουθ.α
Αν και ο Saussure και ο Peirce ανήκαν σε διαφορετικούς ακαδη­ Η ει/(όνα μοιάζει με το αντικείμενό-της. Αυτό γίνεται πιο φανε­
μαϊιωύς χώρους, της Γλωσσολογίας και Φιλοσοφίας αντίστοιχα, ρό στα οπτο<ά σημεία: μια φωτογραφία της θείας-μου είναι εικό­
ωστόσο συμφωνούσαν στον κεντρικό ρόλο του σημείου στην κατα­ να, ένας χάρτης είναι εικόνα, τα γνωστά σχεδιάκια που δηλώνουν
νόηση'της Σημειωτικής. Επίσης συμφωνούσαν ότι προείχε η κατη­ τουαλέτες αντρών και γυναικών είναι εικόνες. Μπορεί όμως να εί­
γοριοποίηση της ποικιλίας των σημείων: ο μεν Saussure ως προς τον ναι και λεκτικά: η ονοματοποιία αποτελεί μια προσπάθεια να γίνει
τρόπο που το σημαίνον σχετίζεται με το σημαινόμενο, ο δε Peirce η γλώσσα εΙJ(ονική. Ο στίχος του Tennyson, «ο βόμβος της μέλισ­
ως προς τον τρόπο που το σημείο σχετίζεται με το αντικείμενο. σας στους αμνημόνευτους πτελεούς», κάνει τον ήχο των λέξεων
να μοιάζει με τον ήχο της μέλισσας, είναι δηλαδή εικονικός. Η
Ο Peirce και το Σημείο «Ποιμενική Συμφωνία» του Beethoven περιέχει μουσιι<ές εικόνες φυ­
Ο Peirce λοιπόν χώρισε τα σημεία σε τρείς τύπους: την εικόνα, σΙI<ών ήχων. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι κάποια αρώματα
τον ενδείκτη και το σύμβολο. Για μία ακόμα φορά, αυτά μπορούν είναι τεχνητές εικόνες μυρωδιάς ζώου που υποβάλλουν σεξουαλι­
να παρασταθούν σε μορφή τριγώνου (Σχεδ. 15). κή διέγερση. Το ίδιο το μοντέλο του Peirce, σημείο - αντικείμενο
Ο Peirce αισθανόταν ότι αυτό το μοντέλο της φύσης του σημείου - ερμήνευμα,αποτελεί μια ειι<όνα, διότι ακριβώς προσπαθεί να α­
ήταν το πιο χρήσιμο και βασικό, και γράφει: ναπαράγει με συγκεκριμένη μορφή την αφηρημένη δομή της σχέ-
60 σης ανάμεσα στα στοιχεία-της. 61
Κάθε σημείο καθορίζεται απότο αντικείμενό-του, είτε, πρώτον, μετέ- Ο ενδείκτης είναι το ίδιο απλό να εξηγηθεί. Είναι ένα σημείο σε
 JOHN FISKE
άμεση υπαρξιαιcή σύνδεση με το αντικείμενό-του. Ο Icαπνός είναι
ένας ενδείκτης της φωτιάς, το φτέρνισμα είναι ενδείκτης κρυολο­
γήματος. Αν κανονίσω να σε συναντήσω και σου πω ότι θα με α­
ναγνωρίσεις από τα γένεια-μου και από ένα κίτρινο τριαντάφυλλο
στο πέτο-μου, τότε τα γένεια-μου και το κίτρινο τριαντάφυλλο εί­
ναι ενδείκτες εμού του ίδιου.
Το σύμβολο είναι ένα σημείο του οποίου η σύνδεση με το αντικεί­
μενό-του είναι θέμα σύμβασης, συμφωνίας ή κανόνα. Οι λέξεις γε­
νικά είναι σύμβολα. Ο κόκκινος σταυρός είναι σύμβολο, οι αριθ­
μοί είναι σύμβολα. Δεν υπάρχει λόγος για τον οποίο το σχήμα
θα έπρεπε να αναφέρεται σε ζεύγος αντικειμένων' είναι έτσι μόνο
λόγω σύμβασης ή κανόνα της κουλτούρας-μας. Αντίθετα ο λατινι­
κός αριθμός ΙΙ είναι, φυσικά, εncoνικός.
Αυτές οι κατηγορίες δεν είναι απόλυτα ξεχωριστές και αλληλο­
αποκλειόμενες. Ένα σημείο μπορεί να αποτελείται από διάφορους
τύπους. Παράδειγμα το οδικό σήμα στο Σχεδιάγραμμα 16: το
ιcινo τρίγωνο είναι σύμβολο, που σύμφωνα με τον ΚώδΗcα Οδικής
Σχεδιάγραμμα 16: Εικόνα - Ενδείκτης - Σύμβολο
62 Κυκλοφορίας σημαίνει «πρόσεχε». Ο σταυρός στο κέντρο είναι μείγ­
μα εικόνας και συμβόλου: είναι εικονικός, διότι η μορφή-του κα-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
θορίζεται εν μέρει από το σχήμα του αντικειμένου-του, και συγχρό­
νως είναι συμβολικός, διότι χρειάζεται να ξέρει κανείς τους κανό­
νες για να το καταλάβει σαν «σταυροδρόμι» Icαι όχι σαν «εκκλη­
σία» ή «νοσοκομείο». Και ως σημείο στην πραγμαΤιJα1 ζωή είναι
ενδείκτης, με την έννοια ότι δηλώνει πως πλησιάζουμε κάποιο σταυ­
ροδρόμι. Όταν όμως είναι τυπωμένο στο βιβλίο του Κ.Ο.Κ. ή σε
αυτό εδώ το βιβλίο δεν αποτελεί ενδείlcτη, διότι δεν συνδέεται ούτε
φυσικά ούτε ως προς το χώρο με το αντικείμενό-του.
2, Ανάλυση
Θα μπορούσαμε να εξετάσουμε την επεξηγηματική ικανότητα
των κατηγοριών των σημείων του Peirce αναλύοντας τις γελοιογρα­
φίες στις Εικόνες 2 και 3. Οι γελοιογραφίες αποτελούν παράδειγ­
μα μηνυμάτων που προσπαθούν να μεταδώσουν έναν πλούτο
πληροφοριών με απλά, άμεσα μέσα, που χρησιμοποιούν δηλαδή α­
κόκ­ πλά σημαίνοντα για περίπλοκα σημαινόμενα.
Η Εncόνα 2 χρησιμοποιεί την παραδοσιακή, συμβατική συνομι-
λία δύο αντρών, για να μεταδώσει ένα μήνυμα για το Ιρλανδικό
Ζήτημα, για τη βιομηχανική αναταραχή στο εσωτερικό της χώρας,
το νόμο και την τάξη, και τη στάση της Φιλελεύθερης Κυβέρνησης
του καιρού εκείνου. Η φιγούρα στα δεξιά είναι ο πρωθυπουργός
Asquith. Τον αναγνωρίζουμε από τον τρόπο που είναι ζωγραφισμέ-
νο το πρόσωπό-του (εικοvικό σημείο, που σημαίνει ότι η μορφή που
παίρνει καθορίζεται από την εμφάνιση του αvτικειμέvου δηλαδή του
Asquith). Τα χέρια όμως στις τσέπες αποτελούν διαφορετικό είδος
σημείου: μαζί δε με τη στητή στάση του σώματός-του και με το βά-
ρος πίσω στις φτέρνες, μπορεί να θεωρηθεί ότι δηλώνει αδιαφορία.
Η στάση του σώματος αποτελεί εvδείκτη συναισθηματικής κατά­
στασης, με τον ίδιο τρόπο που ο καπνός αποτελεί ενδείκτη φωτιάς
ή τα σπυράκια ενδείκτη ιλαράς. Το στρογγύλεμα της κοιλιάς-του
αποτελεί και αυτό ενδείκτη, αν και με μικρή διαφορά από τη μετω­
νυμία (σελ. 119). Η φωτογραφία ενός μωρού που πεθαίνει από πείνα
μπορεί να είναι ενδείκτης λιμού στον Τρίτο Κόσμο, ενώ με τον ίδιο
τρόπο, μια παχιά κοιλιά μπορεί να είναι ενδείκτης πλούτου και lςα­
τανάλωσης (αντίθετα, αν εικονίζονταν οι απεργοί της Μαύρης Πολι­
τείας θα ήταν μάλλον αδύνατοι και πεινασμένοι). 'Ομως ο ίδιος ο
Asquith ήταν σωματώδης. Έτσι η κοιλιά αποκτά επίσης και μια ει­
κονική διάσταση. Νομίζω ακόμη ότι το τραβηγμένο προς τα μέσα
σαγόνι είναι ένας εικονικός ενδείκτης του ίδιου είδους, που δηλώνει
ηθική αδυναμία ή παρακμιΊ. Αυτό είναι το δικό-μου ερμήνευμα του 63
σημείου, αν και αισθάνομαι λιγότερη σιγουριά ότι θα συμφωνήσετε
 JOHN FISKE ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

σου μεταφέρει μια αντανάκλαση του ίδιου του αντικειμένου». Με

τα σημεία αυτά υπονοείται ότι ο Asquith είναι πράγματι αδιάφο­
ρος κι ευδαίμονας με τρόπο πιο επιτακτικό απ' ό, τι θα έδειχνε μια
συμβολική περιγραφή, όπως π.χ. η λεκτική. Στο κεφάλαιο 6, που
θα μελετήσουμε τις φωτογραφίες των ειδήσεων, θα αναπτύξουμε
περισσότερο αυτή την άποψη.
Ο Martin Walker (1978)%, από. τον οποίο δανειστήκαμε τις γε­
λοιογραφίες αυτού του κεφαλαίου, σχολιάζει τη «βουβή ηλιθιότη­
τα και το εκφοβιστικό στήσιμο του αστυφύλακα». Θα χρειαζόταν
βέβαια εδώ να υπολογίσουμε τον τρόπο που οι εικονικές κι ενδει­
κτικές σχέσεις σημείου-αντικειμένου συνδυάζονται με την κοινω­
νική εμπειρία του αναγνώστη ως προς την αστυνομία, για να παρα­
χθεί το ερμήνευμα.

Εικόνα 2: Ο Asquith (στον ρωμαλέο, έμπιστο ακόλουθό-του): «Δεν χρειά­

·ζεται να ανησυχείς τόσο πολύ για τους Πορτοκαλάνθρωπους του
UJster. Έχε το νού-σου μόνο στη Μαύρη Πολιτεία. Έχουμε α­
ποφασίσει να μην ανεχθούμε αιματοχυσία και βία σε αυτή τη χώ­
ρα, παρά μόνο στο όνομα της χριστιανικής θρησκείας».
(Will Dyson, Daily Herald 16.6.1913)

κι εσείς με αυτό, απ' ό,τι με το ερμήνευμά-μου της κοιλιάς.

l:Ξι"όνα 3: "ο Λογαριασμός του ΑυΓοlφάΓορα"
Ο Dyson, ως γελοιογράφος, εκμεταλλεύεται μια σημαντική ιδιό­
(Francis Gould, Westminster Gazette, 1914)
τητα των εικόνων κι ενδεικτών. Επειδή αυτοί οι τύποι των σημείων
είναι και οι δύο άμεσα συνδεδεμένοι με τα αντικείμενά-τους, αν και Η γελοιογραφία του Gould (Εικ. 3) χρειάζεται επίσης ανάλυση.
με διαφορετικό τρόπο, δείχνουν να είναι φορείς πραγματικότητας. Ο Kaiser ΒίΗ παρουσιάζεται σαν νυχτοκλέφτης, που κλέβει τα οι­
Δείχνουν σαν να λένε: «Το αντικείμενο πράγματι είναι έτσι' το κογενειακά, ασημένια κειμήλια (Σερβία και Βέλγιο). Στο παράθυ-
64 ερμήνευμά-σου σχηματίζεται από την εμπειρία-σου με το αντικεί­ ρο, έτοιμος να τον πιάσει, βρίσκεται ένας αστυφύλακας, του οποίου 65
μενο παρά από το σημείο-μου. Το σημείο-μου απλά σου θυμίζει ή οι σκιαγραφόμενες φαβορίτες τον κάνουν να φαντάζει σαν τον John
 JOHN FlSKE
Bull. Η Αγγλία, ο αστυφύλακας, θα προφυλάξουν την Ευρώπη από
την κλέφτρα Γερμανία. Τα ασημικά αποτελούν ξεκάθαρα σύμβο­
λο της Σερβίας και του Βέλγιου. Όμως δεν υφίσταται μια προ­
υπάρχουσα συμφωνία γι' αυτή τη σχέση ανάμεσα στο σημείο και
το αντικείμενο. Έτσι ο Gould πρέπει να χρησιμοποιήσειάλλα σύμ­
βολα, τις λέξεις «Σερβία» και «Βέλγιο», για να τη δημιουργήσει.
Αυτές οι λέξεις, βέβαια, επικοινωνούν μόνο, διότι οι χρήστες-τους
συμφωνούν ότι αναφέρονταισε συγκεκριμένεςχώρες της Ευρώπης.
Οι φαβορίτες ωστόσο είναι ενδείκτης του John Bull και ο ίδιος εί­
ναι σύμβολο της Βρετανίας (σε αυτή την περίπτωση, βέβαια, η συμ­
φωνία όντως υπάρχει, διότι όλοι συμφωνούμε ότι ο John ΒυΙΙ
συμβολίζει τη Βρετανία).
Αυτή η γελοιογραφία είναι ένας πολύπλοκος συνδυασμός εικό­
νων, ενδεικτών και συμβόλων, που θα χρειάζοντανπιο λεπτομερή
ανάλυση από αυτήν που κάναμε.
Ο Saussure I~αι το Σημείο
Η ανάλυση του Saussure για το σημείο μεταθέτει σε δεύτερη μοί­
ρα τη σημασισδότηση, δηλαδή τη σχέση του σημαινόμενου με την
πραγματικότητα ή του σημείου του Peirce με το αντικείμενο. Ο
SaUSSUΓe ενδιαφέρεται πρωταρχικά για τη σχέση του σημαίνοντος
με το σημαινόμενο l<:αι για τη σχέση του ενός σημείου με τα άλλα.
Ο όρος του Saussure σημαινόμενο έχει ομοιότητες με το ερμήνευ­
μα του Peirce' όμως ο Saussure δεν χρησιμοποιεί ποτέ τον όρο επί­
δραση για να συνδέσέι το σημαίνον με το σημαινόμενο, κι έτσι δεν
επεκτείνει το αντικείμενο του ενδιαφέροντός-του στο χρήστη. Το
ενδιαφέρον του Saussure για τη σχεση του σημαίνοντος με το ση­
μαινόμενο εξελίχθηκε σε μείζον θέμα στην ευρωπαϊκή παράδοση
της Σημειωτικής. Ο Saussure ενδιαφέρθηκεγια την ανάπτυξη μιας
ΓλωσσολογικήςΘεωρίας, και παρεπιπτόντωςαναφέρθηκε στο χώ­
ρο μελέτης που ονόμασε Σημειολογία.
Μπορούμε λοιπόν να φανταστούμε μια επιστήμη που θα μελετούσε
τη ζωή των σημείων μέσα στην κοινωνία... Την ονομάζουμε Σημεισ­
λΟΥία, από την ελληνική λέξη σημείο. Θα μας δίδασκε από τι συνί­
στανται τα σημεία, και ποιοι νόμοι τα διέπουν. Αφού όμως ακόμα δεν
υπάρχει, δεν μπορούμε να πούμε ακριβώς πώς θα είναι' όμως έχει δι­
καίωμα ύπαρξης. Η θέση-της είναι εξασφαλισμένη εκ των προτέρων.
Η Γλωσσολογία αποτελεί μόνο μέρος αυτής της γενικής επιστήμης.
Οι νόμοι δε που αυτή θα ανακαλύπτει θα είναι εφαρμόσιμοι και στη
66
Γλωσσολογία, η οποία έτσι θα προσαρτηθεί σε ένα ευκρινώς προσ­
διορισμένο χώρο ανθρώπινων φαινομένων. (Cours, 33)
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
Απέμεινε έτσι στους συνεχιστές του Saussure να επεξεργαστούν
πιο ολοκληρωμένα αυτlΊ την επιστήμη των σημείων. Συμπτωματι­
κά, η περισσότερη εργασία έγινε στη Γαλλία, όπου και τείνουν να
χρησιμοποιούν τον όρο Σημειολογία.
Κινήτρωση του Σημείου
Δύο από τους συνεχιστές του Saussure που ανέπτυξαν τις ιδέες­
του ήταν ο Pierre Guiraud (1975)~· και ο Roland Barthes (1968,
1973)"''. Για να παρακολουθήσουμε την ανάλυσή-τους χρειάζεται
να εξοικειωθούμε με κάποιους καινούργιους όρους. Μία από τις δυ­
σκολότερες πλευρές κάθε αναπτυσσόμενης περιοχής μελέτης, είναι
το εύρος της ειδικής φρασεολογίας που δημιουργεί. Νέοι συγγραφείς
έχοl" f την τάση να επινοούν νέες λέξεις, και μόνο όταν η επιστήμη
εδραιωθεί καλά η ορολογία-της κατασταλάζει και γίνεται ευρέως α­
ποδεκτή. Στη δική-μας περίπτωση, οι ειδικοί δεν μπορούν να συμ­
φωνήσουν ούτε ως προς την ονομασία της επιστήμης. Οι κύριοι ό­
ροι που χρησιμοποιούνται στη μελέτη της σχέσης του σημαίνοντος
με το σημαινόμενο είναι το αυθαίρετο, το εικονικό, η κινήτρωση
και ο επιπροσδlOρισμός, όροι στενά συνδεδεμένοι μεταξύ-τους.
Η αυθαίρετη φύση του σημείου είναι κατά τον Saussure ο πυρή­
νας της ανθρώπινης γλώσσας. Με αυτό εννοούσε ότι δεν υπάρχει
αναγκαστική σχέση ανάμεσα στο σημαίνον και το σημαινόμενο.
Η σχέση καθορίζεται με σύμβαση, κανόνα ή συμφωνία ανάμεσα
στους χρήστες. Με άλλα λόγια, τα σημεία που αποκαλούσεαυθαίρε­
τα, αντιστοιχούν πλήρως σ' εκείνα που ο Peirce αποκαλούσε σύμβο­
λα. Ο Saussure πίστευε, όπως και ο Peirce, ότι τα σημεία αυτά απο­
τελούν την πιο σημαντική lωι περισσότερο ανεπτυγμένη κατηγορία.
σόρος εικονικό είναι ήδη γνωστός. Οι οπαδοί του Saussure τον
χρησιμοποιούν σύμφωνα με την αντίληψη του Peirce: δηλαδή εικο­
νικό σημείο είναι εκείνο του οποίου το σημαίνον καθορίζεται κατά
κάποιον τρόπο από το σημαινόμενο.
Οι όροι κινήτρωση κι επιπροσδιορισμός χρησιμοποιούνταιγια να
δηλώσουν το βαθμό στον οποίο το σημαινόμενο καθορίζει το ση­
μαίνον και είναι σχεδόν όμοιοι. Ένα σημείο με υψηλό βαθμό κινή­
τρωσης είναι πολύ εικονικό. Μια φωτογραφία, Π.χ., είναι περισσό­
τερο κινητρωμένη από ένα οδικό σήμα. Ένα αυθαίρετο σημείο δεν
έχει κινήτρωση. Μπορούμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε και τον
όρο επιπροσδιορισμό για να αναφερθούμε στην επίδραση που α­
σκεί το σημαινόμενο στο σημαίνον. Όσο μεγαλύτερη κινήτρωση
έχει ένα σημείο, τόσο περισσότερο επιπροσδιορίζεταιτο σημαίνον 67
από το σημαινόμενο. Η φωτογραφία ενός άντρα ενέχει υψηλό βαθ-
 JOHN FISKE
μό κινήτρωσης, διότι αυτό που δείχνει (το σημαίνον) καθορίζεται
βασικά από το πώς φαίνεται ο άντρας. (Η παρέμβαση του φωτο­
γράφου, δηλαδή το καδράρισμα ,η εστίαση, ο φωτισμός, η γωνία
λήψης κ.λπ. παράγουν το αυθαίρετο στοιχείο στο τελικό σημείο).
Ένα ζωγραφικό πορτρέτο είναι, ή μπορεί να είναι, λιγότερο ειιω­
νικό και περισσότερο αυθαίρετο από μια φωτογραφία, διότι είναι
προϊόν μικρότερης κινήτρωσης. Μια γελοιογραφία (π.χ. του As-
quith, Εικόνα 2) έχει ακόμη χαμηλότερη κινή·τρωση. Ο γελοιογρά­
φος έχει μεγαλύτερη ελευθερία να τον παρουσιάσει με τον τρόπο
που θέλει, λόγω μικρότερου επιπροσδιορισμού. Αν αναζητήσουμε
σημεία του «άντρα» με μικρότερο βαθμό κινήτρωσης και μεγαλύ­
τερο βαθμό αυθαιρεσίας, που να διατηρούν ωστόσο ένα εικονικό
στοιχείο, θα μπορέσουμε να σταθουμε σ' ένα παιδικό σχέδιο με
σπίρτα ή στο σύμβολο της αντρικής τουαλέτας. 'Ενα αυθαίρετο
και χωρίς κινήτρωση σημείο είναι η ίδια η λέξη «άντρας». Όσο
χαμηλότερη είναι η κινήτρωση του σημείου, τόσο πιο σημαντικό
είναι για μας να μάθουμε τις συμβάσεις που έχουν συμφωνηθεί α­
πό τους χρήστες. Χωρίς τις συμβάσεις το σημείο παραμένει δί­
χως νόημα ή υπόκειται σε παρεκκλίνουσα αποκωδικοποίηση (βλέπε
σελ. 102).
ΣΥΜΒΑΣΗ
Η σύμβαση, ή συνήθεια κατά τον Peirce, διαδραματίζει πολλούς
και σημαντικούς ρόλους στην επικοινωνία και τη σημασιοδότηση.
Στο πιο τυπικό-της επίπεδο αναφέρεται στους κανόνες με τους ο­
ποίους λειτουργούν τα αυθαίρετα σημεία. Η τυπική σύμβαση για
το σημείο «γάτα» αναφέρεται σ' ένα τετράποδο αιλουροειδές ζώο,
και όχι Π.χ. σε κάποιο είδος ρουχισμου. Υπάρχει ακόμη μια τυπι­
κή σύμβαση που ορίζει το νόημα τριών σημείων με την ακόλουθη
σειρά και γραμματική μορφ11: «Οι γάτες κυνηγούν ποντίκια». Συμ­
φωνούμε ότι η πρώτη λέξη «κυνηγάει» την τρίτη. Είναι επίσης
προϊόν σύμβασης ότι ορισμένες καταλήξεις σημαίνουν πληθυντι­
κό αριθμό.
Υπάρχουν όμως και συμβάσεις λιγότερο τυπικές κι έκδηλες. Έ­
χουμε μάθει από την εμπειρία ότι η αργή κίνηση στην τηλεόραση
«σημαίνει» ένα από τα ακόλουθα δυο πράγματα: είτε ανάλυση ε­
πιδέξιας ή λανθασμένης κίνησης (κυρίως στα αθλητικά προγράμ-
68 ματα), είτε εκτίμηση ομορφιάς. Μερικές φορές, όπως Π.χ. στη
γυμναστική των γυναικών, σημαίνει ιcαι τα δύο. Η εμπειρία-μας πα-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
ρό~oιων σημείων, δηλαδή η εμπειρία-μας της σύμβασης, μας επι­
τρεπει να αντιδράσουμε σωστά, γνωρίζοντας Π.χ. ότι αυτό δεν ση­
μαίνει πως οι άνθρωποι άρχισαν ξαφνικά να περπατούν με αργά
βήματα. Το ίδιο και η .εμπειρία-μας του περιεχομένου μας οδηγεί
στο να ειcτιμήσουμε την ομορφιά ή την επιδεξιότητα σε μια κίΥηση.
Μερικές φορές, είναι δύσκολο να καθορίσεις το σχετικό ρόλο
π?υ ~αίζoυν η σύμβαση :kaL η ειιωνικότητα σε ένα σημείο, δηλα­
δη ποσο κινητρωμένο ή επιπροσδιορισμένο είναι πράγματι ένα ση­
μείο.Οταν η κάμερα της τηλεόρασης πλησιάζει σε γκρο-πλάνο
το πρόσωπο κάποιου, αυτό συμβατικά σημαίνει ότι ο άνθρωπος
αυτός βιώνει κάποιο έντονο συναίσθημα. Ξέρουμε, λόγω σύμβα­
σης, ότι δεν σημαίνει πως ξαφνικά κολλήσαμε το πρόσωπό-μας
στο δικό-του. Μια τέτοια λήψη ζουμ, ωστόσο, ενέχει κι ένα εικο­
νΙK~ στοιχείο, ως προς το ότι αντιπροσωπεύει ή αναπαράγει την
εστιαση του ενδιαφέροντός-μας εκείνη τη στιγμή πάνω σε. αυτόν
τον άνθρωπο.
Η σύμβαση είναι απαραίτητη στην κατανόηση κάθε σημείου, ει­
κονικού ή ενδεικτικού. Χρειάζεται να μάθουμε πώς να κατανοού­
με μια φωτογραφία ή ένα κέρινο ομοίωμα. Η σύμβαση είναι η
κοινωνική διάσταση των σημείων (βλέπε επίσης σελ. 100). Είναι
η συμφωνία των χρηστών για τις ιcατάλληλες χρήσεις και αντιδρά­
σεις ως προς το σημείο. Σημεία χωρίς συμβατική διάσταση είναι κα­
θαρά ιδιωτικά και γι' αυτό δεν επικοινωνούν. Ίσως, λοιπόν, να εί­
ναι πιο χρήσιμο να αντιλαμβανόμαστε τη διάκριση ανάμεσα σε αυ­
θαίρετα και εικονικά σημεία ή ανάμεσα σε σύμβολα και εικόνες/εν­
δείκτες, σαν κλίμακα, και όχι σαν ξεχωριστές κατηγορίες. Στη μία
άκρη της κλίμακας έχουμε το καθαρά αυθαίρετο σημείο, το σύμβο­
λο, ενώ στην άλλη άιφη μια θεωρητιιcά καθαρή εικόνα, που βέβαια
δεν μπορεί να υπάρξει στην πραγματικότητα (Σχεδ. 17).
βαθμός σύμβασης
(
αυθαίρετο L=::~;~ΞΞΞ=~::JJ εικονικό
βαθμός κινήτρωσης
)
Σχεδιάγραμμα 17: Κλίμακα Κινήτρωσης*
69
• Κινήτρωση; η ενέργεια του κινήτρου (νεολογισμός).

JOHN l'l::'KJ::.
Στην αριστερή άκρη της κλίμακας βρίσκονται τα σημεία που εί­
ναι 1001),10 αυθαίρετα, συμβατικά, χωρίς κινήτρωση ή επιπροσδιο­
ρισμό, ενώ στη μέση βρίσκονται τα μεικτά σημεία, τοποθετημένα
ανάλογα με το βαθμό κινήτρωσψ;-τους. Έτσι ο σταυρός που δη­
λώνει σταυροδρόμι σ' ένα οδικό σήμα θα ήταν ακόμη πιο αριστε­
ρά απ' ό,τι ο χάρτης πόυ δείχνει ένα συγκεκριμένο σταυροδρόμι.
Το πρώτο θα μπορούσαμε να το εκτιμήσουμε ως 601),10 αυθαίρετο
και 401),10 εικονικό, ενώ το δεύτερο 301),10 'και 701),10 αντίστοιχα. Και
θα έπρεπε να αφαιρέσουμε το τελευταίο ενάμιση περίπου εκατο­
στό από τα δεξιά, προκειμένου η ανάπτυξη των ολογραμμάτων να
κάνει το καθαρά εικονικό σημείο δυνατό.
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΣΗΜΕΙΩΝ
Βασιι{ές Έννοιες
Ο Saussure όρισε δύο τρόπους με Τ6υς οποίους τα σημεία οργα­
νιονονται σε κώδικες. Ο πρώτος είναι με το υπόδεΙΥμα. Υπόδειγμα
είναι μια σειρά σημείων από τα οποία επιλέγεται ένα για να χρησι­
μοποιηθεί. Π. χ. τα σχήματα των οδικών σημάτων (τετράγωνα,
στρογγυλά ή τρίγωνα) αποτελούν ως σύνολο ένα υπόδειγμα, όπως
και η σειρά συμβόλων που αυτά συνεπάγονται. Ο δεύτερος τρόπος
του Saussure είναι με το σύνταΥμα. Σύνταγμα είναι το μήνυμα μέ­
σα στο οποίο συνδυάζονται τα επιλεγμένα σημεία. Σύνταγμα είναι
το οδικό σήμα, ο συνδυασμός"του επιλεγμένου σχήματος με το Ε­
πιλεγμένο σύμβολο. Ως προς τη γλώσσα, μπορούμε να πούμε ότι
υπόδειγμα είναι το λεξιλόγιο, και σύνταγμα η πρόταση. Όλα τα
μηνύματα, λοιπόν, συνεπάγονται επιλΟΥή (από κάποιο υπόδειγμα)
και συνδυασμό (μέσα σ' ένα σύνταγμα).
Συνεπαl(όλουθα
Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Saussul"e επέμεινε ότι το νόημά ενός
σημείου καθορίζεται κυρίως από τη σχέση-του με τα άλλα σημεία.
Εδώ ακριβώς φαίνεται περισσότερο το γλωσσολογικό-του ενδια­
φέρον και η διαφορά-του από τον Peirce. Οι δύο βασικοί λοιπόν τύ­
ποι σχέσης, τους οποίους μπορεί να σχηματίσει ένα σημείο με τα
70 άλλα, αποδίδονται με τους όρους υπσδεΙΥματικός και συνταγμα­
τικός.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
γ ποδείγματα
Ας εξετάσουμε πρώτα τα υποδείγματα. Υπόδειγμα είναι μια σει­
ρι:. από την οποία γίνεται η επιλογή, και από την οποία μόνο μία
μονάδα μπορεί να επιλεγεί. Ένα απλό παράδειγμα είναι τα γράμ­
ματα της αλφαβήτου, τα οποία αποτελούν το υπόδειγμα για τη γρα­
πτή γλώσσα και παρουσιάζουν τα δύο βασικά χαρακτηριστικά του
υποδείγματος:
(1) Όλες οι μονάδες σ' ένα υπόδειγμα πρέπει να έχουν κάτι κοι­
νό, πρέπει να έχουν κάποια ίδια χαραι(τηριστικά που να καθορί­
ζουν τη συμμετοχή-τους στο ίδιο υπόδειγμα. Πρέπει να γνωρίζουμε
ότι το Μ είναι ένα γράμμα, και γι' αυτό και μέλος του αλφαβητι­
κού υποδείγματος, όπως πρέπει επίσης να αναγνωρίζουμε Π.χ. ότι
το 5 δεν είναι, ούτε το σχήμα +.
(2) Κάθε μονάδα πρέπει ξεκάθαρα να διακρίνεται απ' όλες τις
άλλες μέσα στο υπόδειγμα. Πρέπει να είμαστε σε θέση να διακρί­
νουμε τις διαφορές μεταξύ των σημείων ενός υποδείγματος, ως προς
το σημαίνον-τους και τα σημαινόμενά-τους. Οι τρόποι με τους ο­
ποίους διακρίνουμε ένα σημαίνον από ένα άλλο, ονομάζονται δια­
ιφιτά χαρακτηριστικά του σημείου (πρόκειται για μια έννοια
μεγάλης αναλυτικής αξίας, στην οποία θα επανέλθουμε αργότερα).
Στο τωρινό-μας παράδειγμα χρειάζεται να προσθέσουμε μόνο ότι
ο κακός γραφικός χαρακτήρας θολώνει τα διακριτά χαραι(τηρι­
στικά των γραμμάτων. Κάθε φορά που επικοινωνούμε χρειάζεται
να επιλέγουμε από κάποιο υπόδειγμα. Οι λέξεις είναι υπόδειγμα,
το αγγλικό λεξιλόγιο είναι υπόδειγμα. Οι λέξεις, ωστόσο, μπορούν
να κατηγοριοποιηθούν και σε πιο συγι(ειφιμένα υποδείγματα: Π.χ.
γραμματιι(ά (ουσιαστικά, ρήματα), υποδείγματα χρήσης (γλώσσα
των παιδιών, νομική γλώσσα, συνομιλία εραστών, αντρικό υβρεο­
λόγιο), υποδείγματα ήχου (λέξεις με ομοιοκαταληξία όπως νεύμα­
ρεύμα-πνεύμα κ.λπ.). Σε ένα πιο λεπτομερές επίπεδο, οι τρεις όροι
του Saussure για την ανάλυση του σημείου σχηματίζουν υπόδειγμα
και καταγράφονται σαν Sn, Sr, Sd*. Το S δηλώνει συμβατικά το
υπόδειγμα και τα n, r, d, αποτελούν τα διακριτά χαρακτηριστικά
με τα οποία αναγνωρίζονται οι μονάδες μέσα σε αυτό.
Άλλα παραδείγματα υποδειγμάτων είναι: οι τρόποι αλλαγής πλά­
νου στον κινηματογράφο (με κόψιμο, με αργό σβύσιμο της εικό­
νας, με διπλοτυπία και με «σκούπα»)' το καπέλο που διαλέγουμε
(μπερέ, σκούφο, ημίψηλο κ.λπ.)· το στυλ επίπλων που προτιμάμε
για το σπίτι-μας' η μάρκα αυτοκινήτου που οδηγούμε' το χρώμα
71
• Σημείο, Σημαίνον και Σημαινόμενο, αντιστοίχως.
 JOHN FISKE ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

με το οποίο βάφουμε την πόρτα της εισόδου-μας. Όλα αυτά ενέ­
χουν υποδειγματικές επιλογές, και το νόημα της μονάδας που επι­
λέγουμε καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα νοήματα των
μονάδων που δεν επιλέγουμε. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε
ότι «όπου υπάρχει επιλογή υπάρχει και νόημα και ότι το νόημα αυ­
τού που επιλέγεται καθορίζεται από το νόημα εκείνου που δεν επι­
λέγεται».
Φωτεινή Σηματοδότηση "ΚυJtλοφορίας
Τα οδικά φανάρια αποτελούν ένα απλό σύστημα επικοινωνίας,
που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να διευκρινίσουμε πολλές
από τις αναλυτικές έννοιες αυτού του κεφαλαίου. Στο Σχεδιάγραμ­
μα 18 παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο ο Edmund Leach
(1974)40 διέγραψε τη δομική σχέση των φωτεινών σηματοδοτών.

Συντάγματα
Όταν μία μονάδα επιλεγεί από ένα υπόδειγμα, κατά κανόνα, συν­
δυάζεται με άλλες μονάδες. Αυτό το συνδυασμό τον ονομάζουμε αλλαγή

σύνταγμα. Μια γραπτή λέξη, λοιπόν, αποτελεί οπτικό σύνταγμα

αποτελούμενο από μια σειρά υποδειγματικών επιλογών από τα
γράμματα της αλφαβήτου. Μια πρόταση αποτελεί ένα σύνταγμα
λέξεων. Η ενδυμασία-μας αποτελεί ένα σύνταγμα επιλογών από υ­
ποδείγματα καπέλων, γραβατών, πουκαμίσων, παντελονιών, καλ­
τσών Κ.λπ. Ο τρόπος που επιπλώνουμε ένα δωμάτιο αποτελεί
σύνταγμα επιλογών από υποδείγματα τραπεζιών, καρεκλών, χα­
λιών, ταπετσαρίας κ.λπ. Ο αρχιτέκτονας που σχεδιάζει ένα σπίτι,
δημιουργεί ένα σύνταγμα από τα στυλ της πόρτας, των παραθύ­
ρων και των θέσεων που τα τοποθετεί. Ο κατάλογος των φαγητών
αποτελεί ένα καλό υπόδειγμα ολοκληρωμένου συστήματος. Οι επι­
μη αλλαγή
λογές για κάθε πιάτο (τα υποδείγματα), παρουσιάζονται με πληρό­
τητα' κάθε γεύμα αποτελεί ένα συνδυασμό από αυτά, και η παραγ­ στοπ -ιΕΕ-------------;;;ιι.;ιιι. προχώρα
γελία που δίνει ο πελάτης στο σερβιτόρο αποτελεί ένα σύνταγμα.
Τη σημαντικότερη πλευρά των σuνταγμάτων αποτελούν οι κα­
νόνες ή οι συμβάσεις με τις οποίες γίνονται οι συνδυασμοί των μο­
Σχεδιάγραμμα 18: Φωτεινή Σηματοδότηση Κυκλοφορίας κ\Χτά τον Edmund
νάδων. Στη γ~ώσσα το ονομάζουμε γραμματική ή συντακτικό, στη Leach
μουσική μελωδία (η αρμονία είναι θέμα υποδειγματικής επιλογής),
στα ρούχα καλό γούστο, αν και υπάρχουν και πιο τυπικοί κανό­ Αν θέλουμε να αναλύσουμε λεπτομερειακά τη σημειοδότηση, θα
νες. Για παράδειγμα, το μαύρο παπιγιόν με μαύρο σακάκι και ά­ πρέπει να αρχίσουμε αναγνωρίζοντας το υπόδειγμα, δηλαδή τους
σπρο πουκάμισο σημαίνει καλεσμένο σε δείπνο, όμως το ίδιο παπι­ φωτεινούς σηματοδότες. Το κόκκινο φως εδώ σημαίνει «στοπ», και
γιόν μ' ένα σακάκι με ουρά και άσπρο κολάρο θα σήμαινε σερβι­ όχι «χαμαιτυπείο» ή «προσοχή, γύρισμα». Είναι βέβαια αυθαίρετο
τόρο. Έτσι λοιπόν σ' ένα σύνταγμα το επιλεγμένο σημείο μπορεί ή σύμβολο, αλλά όχι όμως εντελώς. Το κόκκινο είναι τόσο πλατιά
να επηρεαστεί από τη σχέση-του με τα άλλα, σχέση η οποία καθο­ διεδεδομένο σαν σήμα κινδύνου, που διιl:αιολογημέναψάχνουμε και
ρίζει εν μέρει και το νόημά-του. για κάποιο εικονικό στοιχείο σε αυτό. Ίσως επειδή είναι το χρώμα
Για τον SaUSSUΓC και τους δομισ.;ι-ές γλωσσολόγους που τον ακο­ του αίματος ή επειδή σε στιγμές φοβερής οργής ή θυμού, η διαστο­
λούθησαν, το κλειδί στην ερμηνεία των σημείων ήταν η κατανόη­ λή των αιμοφόρων αγγείων των μα,\ιών-μας κάνει να «τα βλέπου­
ση της δομικής-τους σχέσης με άλλα σημεία. Και υπάρχουν δύο με όλα κόκκινα». Το κόκκινο λοιπόν είναι χρώμα που δηλώνει
72 τύποι δομικής σχέσης: η υποδειγματική, δηλαδΙ1 της επιλογής, και κρίση. Αν επομένως το κόκκινο από ένα συνδυασμό σύμβασης και 73
η συνταγματική, δηλάδή του συνδυασμού. κινήτρωσης σημαίνει στοπ, τα υπόλοιπα ακολουθούν κατά λογική
 JOHN FISKE

συνέπεια. Το πράσινο είναι το αντίθετο του κόκκινου στο χρωμα­

τικό φάσμα, όπως το «προχώρα» είναι το αντίθετο του «στοπ». Α­
φού λοιπόν στην περίπτωση αυτή το χρώμα είναι το διακριτό χαρα­
κτηριστικό, το πράσινο είναι όσο γίνεται πιο διακριτό από το κόκ­
κινο. Αν μας χρειαζόταν μια τρίτη μονάδα στο σύστημα, θα έπρεπε
να διαλέγαμε το κίτρινο ή το μπλε, διότι αυτά τα χρώματα βρίσκον­
ται στο μέσον του χρωματικού φάσματος, ανάμεσα στο κόκκινο
και το πράσινο. Επειδή όμως το μπλε χρησιμοποιείταιαπό τις υπη­
ρεσίες άμεσης ανάγκης, ήταν φυσικό να επιλεγεί τελικά το κίτρινο.
Ιδού λοιπόν τώρα ένα απλό σύνταγμα: το κίτρινο σε συνδυσμό
με το κόκκινο αποτελούν ένα σύνταγμα που σημαίνει ότι η αλλαγή
είναι προς την κατεύθυνση του «προχώρα». Ενώ το κίτρινο από μό­
νο-του σημαίνει ότι η αλλαγή είναι προς την κατεύθυνση του
«στοπ». Άλλοι κανόνες είναι ότι το κόκκινο δεν μπορεί ποτέ να
συνδυαστεί με το πράσινο, και ότι το κόκκινο και το πράσινο δεν
μπορούν να ακολουθήσουν το ένα το άλλο αμέσως. Υπάρχει λοι­
πόν μεγάλος βαθμός περισσότητας μέσα στο σύστημα. Το κόκκι­
νο φως δηλώνει τα πάντα από μόνο-του: αναμμένο «στοπ», σβηστό
«προχώρα». Η περισσότητα αυτή ενισχύεται ακόμα πιο πολύ από
την ύπαρξη του πράσινου. Ο ρόλος του πράσινου είναι ότι μας προ­
φυλάσσει από το πιθανό λάθος να αποκωδικοποιήσουμε το σβη­
στό κόκκινο σαν «να έχουν χαλάσει τα φανάρια». Το πλήρες σύ­
στημα είναι πράγματι υψηλής περισσότητας, διότι είναι ζωτικής ση­
μασίας η ελαχιστοποίηση των λαθών αΠΟΗ::ωδικοποίησηςσ' ένα εί-
74 δος επικοινωνίας όπου από τη φύση-της υπάρχει πολύς «θόρυβος»
(ήλιος στά μάτια, άλλα αυτοκίνητα κ.λπ.).