Ϝut

Het Nederlandse sleutelwoord

Joannes Richter

Abstract
According to Languages with dual number the dual form has been found in Germanic languages
such as Old Icelandic, Old Norse, Old English, North Frisian, Gothic and Old Dutch, which had
been isolated outside the Roman empire.
The personal pronouns of the 1st person dual wit, wut or wat are found at the beginning of the
Futhark alphabet and correlate with the reversed word for the sky-god Tiw or Tuw respectively
Taw1.
Ancient Greek used the personal pronouns of the 1st person dual form νώ (νῶϊ), in which the dual
form deviates from the Germanic wit (ƿit), wut or wat-phrases2. A correlation to a sky-god may be
found in Αἰών (eternity, cognate with Latin aevum and English aye).
Standard Slovene has replaced the nominative dual pronouns of Common Slavic (vě "the two of
us") with new synthetic dual forms: midva/midve (literally, "we-two")[23]. In these concepts for the
dual forms the components mud may be related to man & mes respectively vi to vě respectively
vèdu.
In analogy to the „t“ in the Old-English and Gothic dual pronoun „wit3“ as well as in Dutch „wut“,
the „d“ in vèdu, mudu / mudvi may have been considered as marker for the duality concept.
All of these Germanic dual forms such as Old Icelandic, Old Norse, Old English, North Frisian,
Gothic and Old Dutch are related to „Teiwaz“, respectively „Tiw“. The non-Germanic languages
(Greek, Proto-Slavic, Sorbian, Slovene, Lithuanian and the Gaelic/Celtic languages) probably do
not relate their dual forms to the sky-god „Teiwaz“, respectively „Tiw“.

1 The Design of the Futhark Alphabet

2 The etymology of the Greek dual form νώ (νῶϊ)
3 We two; nominative dual form of iċ.
Het sleutelwoord “ϝut”
Volgens de US-Amerikaanse taalkundige Morris Swadesh behoren het “ik”- en “jij”-woord tot de
belangrijkste woorden van elke taal. Wellicht is deze algemene benadering echter onjuist en
beschikte oorspronkelijk elke taal of elk dialect over een eigen sleutelwoord, dat de taal en het
daartoe behorende volk of bevolkingsgroep
Ongetwijfeld behoort het woordje ”ϝut” tot de sleutelwoorden van het Nederlands. Als woord
behoort “ϝut” tot de kortste woorden en is zo klein als het spreekwoordelijke Bijbelse
mosterdzaadje. Het is vergelijkbaar met het kleinste symbool van het alfabet: de jota of zelfs de
punt op de i, waaruit de hele schepping is ontstaan4.
Van de Germaanse talen vind ik alleen in het Nederlands een woordje “ϝut”, dat “levenskracht”
betekent, vooraan in het oude ᚠᚢᚦᚩᚱᚳ (Futhark) runenalfabet staat en in het Vlaams “mannelijk
zaad” betekent5.
Ϝut wordt door de een als tussenwerpsel “vort [hup]” en door de ander als Bargoense afleiding van
foeteren (foutre)6 geïnterpreteerd.7 Wat mij betreft is de alternatieve afleiding van ᚠᚢᚦᚩᚱᚳ (Ϝuthark)
aannemelijker.
In het Hebreeuws bestaat de naam van YHW (God) uit drie letters Y-H-W (Yud, He, Vav)8.

Omdat de eerste letter ᚠ van het Ϝuthark alfabet als een dubbele gamma, een digamma (ΓΓ)
(symbolisch Ϝ, respectievelijk ϝ) een soort joker is, kan de betekenis van /w/, /u/, /uu/, /y/ tot zelfs
/i/ variëren. Men kan ᚠᚢᚦ (Ϝut) dan ook lezen als “fut”, “wut”, “vut”, “uut”, “yut”, “iut” en “gut”.
De eerste letter Yud van YHW kan dan in runenschrift ook als ᚠᚢᚦ (Ϝuth) geschreven worden.
Gezien de enorme verbreiding van het ᚠᚢᚦᚩᚱᚳ (Ϝuthark) alfabet over het Germaanse deel van
Europa kon de uitspraak van het sleutelwoord ᚠᚢᚦ niet alleen tussen “fut”, “wut”, “vut”, “uut”,
“yut” of “iut”, “gut” variëren, maar ook “fot”, “wot”, “vot”, “uot”, “yot”, “iot” en “got”. Daarbij
kan men de “t” ook als “d”, “s” of “z” interpreteren.
Omdat de lees- en schrijfrichting in beide richtingen toegestaan werd zijn ook de omgekeerde
lettercombinaties denkbaar. In het volgende overzicht zijn de belangrijkste elementen gemarkeerd:
• Van links naar rechts levert ᚠᚢᚦ de combinaties “fut”, “wut”, “vut”, “uut”, “yut”, “iut”,
“gut”, “fot”, “wot”, “vot”, “uot”, “yot”, “iot” en “got” op.
• Van rechts naar links leest men dan ᚦᚢᚠ theoretisch als “tuf”, “tuw”, “tuv”, “tuu”, “tuy”,
“tui”, “tug”, “tof”, “tow”, “tov”, “tou”, “toy”, “toi”, “tog”.

4 Sepher Jetzirah Sefer Yetzirah

5 fut (geestkracht, lichaamskracht, pit) : West-Vlaams ook in de betekenis ‘mannelijk zaad’ [1873; WNT].
Bron: Sijs, Nicoline van der (samensteller) (2010), Etymologiebank, op http://etymologiebank.nl
6 Bargoensch, uit Fr. fout’, foutre = sperma, merg, kracht (z. foeteren)
7 fut znw. v. m. ‘energie’, eerst laat-nnl., wordt door FW 170 verklaard als ontstaan uit het tussenwerpsel fut < vort
(vgl. voort), dus in de zin van ‘er zit vaart in’. Ontlening uit een bargoens woord, dat verder zou teruggaan op fra.
fout, foutre (zie daarvoor: foeteren) is minder aannemelijk.
8 Jewish concepts such as the 3 letters making up God's name (yud, he, and vav)... Structure in Sefer Yetzirah
Wodan en Tuw

Wodan, Voden, Wotan, Weda, Woen, Wutan, Wuotan, Guodan, Odin

Door deze universele interpretatie kan het gebeuren dat een godheid Wodan ook als Voden, Wotan,
Weda, Woen, Wutan, Wuotan of Guodan (Lombardisch) geschreven wordt. Omdat sommige
Noordse talen de digamma weggelaten hebben was er ook wel sprake van de schrijfwijze Odin.
Men vindt Odin in Noorwegen, Zweden, en Denemarken.
Volgens sommigen is in “Woen9” de medeklinker “d” tussen de klinkers verdwenen:
Daar wij niet wodansdag, verwood en wode zeggen, is het ons evenmin gelegen Wodan
te zeggen. De Oudgermaanse *-ō- (indien beklemtoond) heeft zich in het Nederlands
steevast tot een -oe– ontwikkeld, en de -d- verdwijnt doorgaans tussen klinkers.
Vandaar: Woen. Voor wien de -d- te dierbaar is, zou Woedan ook nog kunnen. 10

Zoals in in een later hoofdstuk wil bewijzen ontneemt het weglaten van de “d” aan de naam
Woedan het symbolisme van de dualis.
Ook de afleiding van *wōdaz en de relatie tot woede lijken mij overdreven:
Een afleiding bij *wōdaz, dat ongeveer ‘extase, geestelijke vervoering’ moet hebben
betekend en verwant is aan woede.

Een veel betere afleiding voor de naam Weda, Wodan of Woedan is het archaïsche persoonlijke
voornaamwoord voor de eerste persoon dualis “*wat”, “*wut” of “*wit” (‘wij twee’)11. Het
persoonlijke voornaamwoord voor de tweede persoon dualis is “*jut”. Van een oorspronkelijke
tweevoudsvorm voor ‘zij twee’ (en ‘hun twee’) is in het Germaans geen spoor.

Tuw, Tiw, Tij, Tiu, Ziu, Sius, Zeus

Van rechts naar links gelezen kon ᚦᚢᚠ ook als de naam Tuw12 als Tiw, Tij, Tiu of Ziu, respectievelijk
Sius of Zeus geïnterpreteerd worden. In feite baseren Wodan en Tuw op hetzelfde sleutelwoord ᚠᚢᚦ
respectievelijk ᚦᚢᚠ.
Vreemd genoeg is de schrijfwijze van de oppergod Wodan / Odin alleen in enkele Germaanse
taalgebieden verbreid. In het Nederlands verwijzen de woorden woensdag, Woensel, Woensdrecht
en Woensberg naar Wodan. In Engeland zijn de referenties bijvoorbeeld Wednesday, Wednesbury en
Wednesfield.

9 Woen (m.) god van onder andere de vervoering en de dichtkunst. Overgeleverde vormen: Oudnederlands Wuodan,
Oudsaksisch Wōdan, Oudhoogduits Wuotan, Oudengels Wóden, Wéden, Oudnoords Óðinn. Oudgermaanse vorm:
*wōdanaz, *wōdinaz ‘heer van de extase’. Duiding/etymologie: Een afleiding bij *wōdaz, dat ongeveer ‘extase,
geestelijke vervoering’ moet hebben betekend en verwant is aan woede. De (tweede naamval van de) naam zit nog
verborgen in de dagnaam woensdag, die langs Middelnederlands woensdach komt van Oudgermaans *Wōdanas
dagaz ‘dag van Woen’. Wordt in de Lage Landen ook wel Wodan genoemd, maar dat is ofwel op grond van een
Oudsaksische vorm, ofwel op grond van een mislezing. Men meent ook wel onterecht de naam te herkennen in de
plaatsnamen Woensdrecht en Woensel. (bron: Woen | Taaldacht)
10 Wodan? Woen! | Taaldacht
11 Wij twee | Taaldacht
12 Tuw (m.) ‘God, de oude oppergod, hemelvader, god van recht en krijg’. Overgeleverde vormen: Oudhoogduits Zīu,
Oudengels Tíw, Oudnoords Týr, Gotisch Teiws (Oudgermaanse vorm: *Tīwaz). Duiding/etymologie: Bijzonder
gebruik van het algemene *tīwaz ‘god, godheid’ (zie tuw). Tuw (letterlijk dus ‘God’) was de oorspronkelijke
oppergod, maar werd in de laat-heidense tijd als ondergeschikt gezien aan Donder en met name Woen. Zijn bijnaam
in de Lage Landen is Dings. (bron: Tuw | Taaldacht)
De correlaties tussen de pronomina en de hemelgod
De correlaties tussen de Europese pronomina en de hemelgod kunnen in verschillende categorieën
ingedeeld worden:
1. In het Romeinse imperium vertonen de Romaanse talen correlaties tussen de hemelgod en
de pronomina voor de eerste persoon singularis, zoals in het Provençaals Diéu en iéu en in
in het Italiaans Dio en io, respectievelijk in het Siciliaans Diu en iu. Het aantal voorbeelden
van deze correlaties is relatief omvangrijk. Alleen het Oud-Grieks heeft wellicht vóór de
Romeinse overheersing een dualis omvat, die mijns inziens echter niet met de oppergod
Zeus, maar eventueel wel met Αἰών (→ eeuwigheid) correleert.

Taal Hemelgod wij twee, Ik Markering in de kaart

God wij beide (singularis)
(dualis)
Frans Dieu --- je Dieu (je)
Provençaals Diéu --- iéu Diéu (iéu)
Jauer13 ? iau
Occitaans Dieu ieu
Oberengadin ? eau
Italiaans Dio --- io Dio (io)
Spaans Dios --- yo Dios (yo)
Portugees Deus --- eu Deus (eu)
Siciliaans Diu --- iu Diu (iu)
Roemeens Zeu --- eu Zeu (eu)
Provençaals, Nîmes (F.)14 Dïou --- yiou Dïou (yiou)
Savoye (Montagny) Dzeu --- dzou Dzeu (dzou)
Savoye (centraal) Dyu --- de Dyu (de)
Savoye (Bessans, Giettaz) Dyu, --- ze Dyu (ze)
Dzyeû, Dezyeu
Sardinië (Campidanese) Deu --- dèu Deu (dèu)
Waals Diu, Dju, Diè --- dji Diu (dji)
Oudgrieks Αἰών (?) νώ, νῶϊ ἐγώ ---
Tabel 1 Uittreksel van een overzicht van Europa met de namen voor de hemelse god en de
persoonlijke voornaamwoorden (dualis, respectievelijk singularis)

13 Dialekt, siehe Jauer (Sprache). Der Name leitet sich ab vom Wort für ich («jau»), das eine Besonderheit des
Münstertals und der Ortschaft Zernez im Unterengadin (dort «jo») ist (im Unterschied zum «eu» im übrigen
Unterengadin bzw. zum «eau» im Oberengadin). Die Bewohner des Münstertals heissen demnach «ils jauers»
(deutsch: «die Jau-Sager»).
14 “Yiou” & “Dïou” in the dialect of Nimes - Proceedings in the Ego-Pronouns' Etymology
2. In het bereik van de Oud-Germaanse talen, waar de dualis actief toegepast werd, domineren
de correlaties tussen de hemelgod en de pronomina voor de eerste persoon dualis.

Taal Hemelgod wij 2, wij beide Ik Markering in de kaart

God (dualis) (singularis)
Oudnederlands Tuw, Tij wut, wit ic, ik Tuw, Tij (wut, wit)
Noord-Fries wat, wët ik Tij (wat, wët)
Fries Tij ik
Engels Tue I
Old English Tīw, Tīg ƿit (Wit) iċ, īc, Y Tīw, Tīg (Ƿit, Ȝit)
Noors Ty, Tí-var ek
Oudnoors Ty (?) vit ek Tí (við)
Oud-IJslands Týr við ég, eg Týr (við)
Gothisch Tiw (?) wit ik

3. In de overgangsgebieden Litouws, Sloveens en Oerslavisch refereren de midve, vě- en vèdu-

namen wellicht naar Tiw.
Taal Hemelgod wij 2, wij beide Ik Markering in de kaart
God (dualis) (singularis)
Oerslavisch Svan-tovit vě *(j)azъ, *ja Svantovit (vě)
Sloveens Tiw (?) midva / midve jaz
Litouws Tiw (?) mudu / mudvi aš
vèdu
Tabel 2 Uittreksel van een overzicht van Europa met de namen voor de hemelse god en de
persoonlijke voornaamwoorden (dualis, respectievelijk singularis)

4. Het Sorbisch is uitgerust met Slavische pronomina (singularis: ja en een pluralis: *my). De
correlatie tussen een hemelgod en de bijbehorende dualis mój is echter onduidelijk. Deze
gegevens worden op de kaart echter niet gemarkeerd.
Taal Hemelgod wij 2, wij beide Ik Markering in de kaart
God (dualis) (singularis)
Sorbisch mój ja ---
Tabel 3 Uittreksel van een overzicht van Europa met de namen voor de hemelse god en de
persoonlijke voornaamwoorden (dualis, respectievelijk singularis)
 5. In de Keltische gebieden is kennelijk geen dualis registreerbaar. Deze gegevens worden op
de kaart echter niet gemarkeerd.

Taal Hemelgod wij 2, wij beide Ik Markering in de kaart

God (dualis) (singularis)
Oudiers / Keltisch ? --- mi ---

Een kaart met de hemelgod en de pronomina

De kaart bevat de namen voor de hemelgod en de bijpassende persoonlijke pronomina voor de
eerste persoon enkelvoud, resp. dualis. De letterhoogte is nu kleiner gekozen om een groter aantal
namen te kunnen plaatsen.

1 Kaart met de Europese namen voor de hemelgod en de bijbehorende persoonlijke

voornaamwoorden (voor de dualis, respectievelijk de enkelvoudige vorm) (eigen ontwerp)
De concepten voor de dualis in Germaanse talen
In Concepts for the Dual Forms wordt gedocumenteerd hoe de dualis zich in een kernbereik van de
Germaanse talen heeft verspreid.
Met name de dualis voor de pronomina van de eerste persoon correleert in het IJslands, Oudnoords,
Gothisch, Noord-Fries en Oudnederlands met de bijbehorende (invers geschreven) naam van de
hemelgod Tiw. Voor de talen Litouws, Sloveens en Oerslavisch is de correlatie onzeker.
Afwijkend van het patroon zijn de correlaties tussen de pronomina van de eerste persoon dualis en
de hemelgod voor de talen Oudgrieks en Boven-Sorbisch.
Voor het Keltische taalbereik (o.a. Oudiers) is geen dualis bekend.

Taal Singularis Dualis Pluralis Hemelgod

(“I”) (“we two”) (> 2) (“wij”)
theorie praktijk
1 Oudgrieks ἐγώ νώ, νῶϊ ἡμεῖς ϊῶν → Αἰών (?)
1 Boeotian ἰώ (iṓ), ᾱᾱμές ϊῶν → Αἰών (?)
ἱών (hiṓn) (hāmés)
1 Oerslavisch *(j)azъ, *ja vě *my ěv → Tiw (?)

2 Boven Sorbisch ja mój my

2 Sloveens jaz midva / midve me Av, ev → Tiw (?)
2 Litouws aš mudu / mudvi mẽs U, iv → Tiw (?)
vèdu

3 Oud-IJslands ég, eg við vér Ðiv → Tiw

3 Oudnoors ek vit vér Tiv → Tiw

3 Oudengels iċ ƿit ƿē (wē) Tiƿ → Tiw
3 Gothisch ik wit weis Tiw → Tiw
3 Noord-Fries ik wat, wët 15 wy Taw, Tëw → Tiw
16
3 Oudnederlands ic wut, wit wij, we Tuw, Tij17 → Tiw

4 Oudiers / Keltisch mi --- sinn ---

Tabel 4 Vergelijking van de dualis in IJslands, Oudnoords, Gothisch, Noord-Fries, Oudnederlands

15 Wut in Vergeten woorden – W | Taaldacht

16 Wut in Vergeten woorden – W | Taaldacht wut vnw., wit 1 wij twee, wij beide • verouderd Noordfries wat, wët,
IJslands við • vgl. °onk1 ‘ons twee’, °jut/°jit ‘jullie twee (onderwerp)’, °ink1 ‘jullie twee (voorwerp)’
17 Tíu Tuw Tij m., de naam van Vader Hemel, de heer des rechts en oorspr. oppergod die door Wódan werd
verdrongen, betekent letterlijk ‘Hemelse, God’, vgl. Oudnoords týr ‘god’, Latijn deus ‘god’ en zie Alamard, Metod,
Sahsnôt en Thingso • Oudengels Tíw Tíg, Oudhoogduits Zíu, Oudnoords Týr (Germaanse namen | Taaldacht)
Pronomina voor de 1e persoon singularis, dualis, pluralis

2: Pronomina voor de 1e persoon singularis, dualis, pluralis

Contents
Abstract............................................................................................................................................1
Het sleutelwoord “ϝut”.....................................................................................................................2
Wodan en Tuw.................................................................................................................................3
Wodan, Voden, Wotan, Weda, Woen, Wutan, Wuotan, Guodan, Odin........................................3
Tuw, Tiw, Tij, Tiu, Ziu, Sius, Zeus..............................................................................................3
De correlaties tussen de pronomina en de hemelgod.......................................................................4
Een kaart met de hemelgod en de pronomina..................................................................................6
De concepten voor de dualis in Germaanse talen............................................................................7
Pronomina voor de 1e persoon singularis, dualis, pluralis..............................................................8