Vous êtes sur la page 1sur 126

Xó iwán ajngáa

mèçphàà ná Xaxìí

Niçsngáá Abad Carrasco Zúñiga

0
Xó iwán ajngáa mèçphàà
ná Xaxìí

Niçsngáá Abad Carrasco Zúñiga

1
2
Xó iwán ajngáa
mèçphàà ná Xaxìí

Niçsngáá Abad Carrasco Zúñiga

El Libro Xó iwán ajngáa mèçphàà ná Xaxìí / El sonido de la lengua Mèçphàà en Xaxìí, fue elaborado por
los Directivos y Docentes de educación indígena Mèçphàà durante el Taller Colegiado realizado en las

3
comunidades de Moyotepec, La Lucerna y El Tejocote, Municipio de Malinaltepec, Guerrero, del 16 al 20
de noviembre de 2009, promovido por el personal docente de la Zona Escolar No. 059, orientado a la
producción de materiales de apoyo educativo, didáctico y para la actualización de los maestros en servicio.

Lic. Angel Heladio Aguirre Rivero


Gobernador Constitucional del Estado Libre y Soberano de Guerrero

Profra. Silvia Romero Suárez


Secretaria de Educación Guerrero

M.C. Max Arturo López Hernández


Subsecretario de Educación Básica

María Teresa Franco González


Director General del INAH

Diego Prieto
Coordinador Nacional de Antropología

Lic. Blanca Maricela Jiménez Padilla


Directora del Centro INAH - Guerrero

Profr. Aristóteles Tito Arroyo


Presidente Municipal Constitucional de Malinaltepec

Profra. Jazmin Gregorio Vicario


Regidora de Educación de Malinaltepec

Profr. Vicente Melquiades Galeana


Director de Educación Indígena

Profr. José Pelaez Cantú


Jefe de Zonas de Supervisión Sector 012

Profr. Sotero Bruno Ramírez


Supervisor de la Zona Escolar 059
El Tejocote, Mpio. de Malinaltepec, Guerrero.

Diseño: Ernesto Villanueva Aburto

Ilustración: Profesoras y Profesores Bilingües Mèçphàà

Textos: Profesoras y Profesores Bilingües Mèçphàà

Asesoría Académica: Mtro. Abad Carrasco Zúñiga

ISBN: En trámite.

Reservados todos los derechos. El contenido de esta obra no podrá ser reproducido total ni parcialmente, ni
almacenarse en sistemas de reproducción, ni transmitirse por medio alguno sin el permiso escrito de los titulares de los
derechos correspondientes. Este material es de carácter público, no es patrocinado ni promovido por partido alguno,
está prohibido el uso de este material con fines políticos, electorales, de lucro y otros distintos a lo establecido.

Primera edición: 2014. D.R. Abad Carrasco Zúñiga

Distribución gratuita para las escuelas de Educación Inicial, Preescolar y Primaria Indígena.
Prohibida su venta.

Rí nàçkhà awúún

4
Mbiçyuu ñajun Kíxnuu

Presentación ………………..……………………………………..……. 8

Kixnáxì ………………………..……………………………………….… 9

Rí naxngroçoo ràjuànç lóç ………….……....……………………..…….. 10

Guma gùmá …………………………………………………………………… 11


Ràçkhà rakha ………………………………………………………………….. 12
Natsúún mbáná atsúun ……………………………………………………… 13
Dxáma gàjmàá ndxáma ……………………………………………………... 14
Ndàà diin ………………………………………………………………………. 15

Xáni iwán ídò rí …………………..…………………..………………... 16

Naçdùù xìdàç …………………………………………………………………... 17


Naçthóo ixì ……………………………………………………………………... 18
Nìráka xúbà …………………………………………………………………… 19
Nguçúùn xanáá ………………………………………………………………... 20
Nawiçthá ixì ……………………………………………………………………. 21
Nìráka ràçkhà ………………………………………………………………….. 22
Nàgataa iya ……………………………………………………………………. 23
Ningàxì ixì ……………………………………………………………………... 24
Ningátíi Xidì ………………………………………………………………….... 25
Nàrùthiìn ixì …………………………………………………………………… 26
Nimigu iya niwan ……………………………………………………………… 27
Naxpáthun xkuíyà chídì ……………………………………………………… 28
Nìráka chálà …………………………………………………………………… 29
Nagaçá daan yaja ……………………………………………………………... 30
Naxma ………………………………………………………………………….. 31
Ngrigòòç ìxùç …………………………………………………………………… 32
Nandxaçwá xpùçphún …………………………………………………………. 33
Nakuiçtsu tsìjní ………………………………………………………………… 34
Nandxaçwá ràgaba ……………………………………………………………. 35
Naçthán ñùçùn chiyé …………………………………………………………... 36
Naçkhù guma tsìjní ……………………………………………………………. 37
Naçthán àga gúmbàà …………………………………………………………. 38
Nañajun xìdàç ………………………………………………………………….. 39
Nandxaçwá xpùçphún ………………………………………………………….. 40
Nàkìxìì àçma …………………………………………………………………… 41

5
Nadxuu gòyòç rí màrákàa ruçwa …………………………………………….. 42
Nandxaçwá ìgì …………………………………………………………………. 43
Nawán ìkà xàbù ná xaná ……………………………………………………. 44
Ndaçyá tsáá àçma ……………………………………………………………... 45
Wakhíí içyoo chijngrí ………………………………………………………….. 46
Nandxaçwá kùxtá ……………………………………………………………… 47
Naçkhù itha téxmé …………………………………………………………….. 48
Nandxaçwá àñàç ……………………………………………………………….. 49
Nandxaçwá bìyú ……………………………………………………………….. 50
Naçni tsíga ndìgamàç ………………………………………………………….. 51
Nàmbìyàç xtuájin ………………………………………………………………. 52
Nawán nakhúu wáyù …………………………………………………………. 53
Nawán xpípíi àçma ……………………………………………………………. 54
Nawán rawuun tsìjní …………………………………………………………. 55
Naçsian rigu ……………………………………………………………………. 56

Ajmúú …………………………………………………………………….. 57

Ajmúú tsina …………………………………………………………………….. 58


Ajmúú xtá ………………………………………………………………………. 59
Ajmúú tsina …………………………………………………………………….. 60
Ajmúú tsùçtsún …………………………………………………………………. 61

Mbéçtháán iwán ná ndámbà …………………………………………… 62

Xùwán xtá xúwà ……………………………………………………………….. 63


Ìtsìç tsùdùù itsí …………………………………………………………………. 64
Rùwá gàjmàá duun ……………………………………………………………. 65
Meda ríná ……………………………………………………………………….. 66

Graxì mbùçyáá díni ñajuun nè …………………………………………. 67

Mbáa tsí nàgùma mbàà ………………………………………………………. 68


Tsí nagunii içni gúní …………………………………………………………….69
Tsí nàkà nàçkhàa ………………………………………………………………. 70
Tsí miñíi …………………………………………………………………………. 71
Mbá rí jndi ………………………………………………………………………. 72
Tikhuun xùkú …………………………………………………………………… 73
Mbáa tsí naçñàà tsáá ………………………………………………………….. 74
Mbá xndú ………………….……………………………………………………. 75
Mbá rí miñú …………………………………………………………………….. 76
Tsí tsíjrámùùç …………………………………………………………………… 77

6
Rí gíçdoo étììn ………………………………………………………………….. 78
Tsí natsigàa mbiçi ……………………………………………………………… 79

Xùkú tsí júwá ná Xaxìí …………………………………………………. 80

Ìtsìç Mbáçduun ………………………………………………………………….. 81


Tsíçbu Kruíxùù ………………………………………………………………….. 82
Àdo Xkuàçdàán …………………………………………………………………. 83
Tsuga Júbà ……………………………………………………………………... 84
Kùxtá Xuguáá …………………………………………………………………... 85
Xina Wíçñùù …………………………………………………………………….. 86
Tumá Bìtíí ………………………………………………………………………. 87
Tsùçtsún Yuçwáá ………………………………………………………………... 88
Rmàdùùn Xkuàçdàán …………………………………………………………... 89
Xaxìí (foto)…………………………………………………………………90

Xaxìí ………………………………………………………………………. 91
Muraxnuu githuun Tsina Me’phaa Gajmaá xti’khu…………………...92
Mbiçñúú Mbù nusngáà tsí ninì ñajun…………………………… 122-123

7
Presentación

El presente material refleja el enorme esfuerzo de las profesoras y


profesores bilingües mèçphàà, adscritos a la Zona Escolar 059, del Sector
012, en su búsqueda por generar mejores condiciones y oportunidades de
aprendizaje de las niñas y los niños mèçphàà que asisten a las escuelas
de las comunidades de Moyotepec, La Lucerna y El Tejocote, del
Municipio de Malinaltepec, Guerrero.

Este material es resultado del Taller sobre la Didáctica del tono en


la Lectura y Escritura de la Lengua Mèçphàà, impartido por el Maestro
Abad Carrasco Zúñiga, durante los días 16 al 20 de noviembre de 2009.
Dos días se trabajaron en la comunidad de Moyotepec, dos más en La
Lucerna y uno en El Tejocote, con jornadas de casi doce horas diarias.

Dado que el Mèçphàà es tonal, todos los asistentes coincidieron en


que jugando con el tono es una forma muy amena de aprender a leer y
escribir nuestra propia lengua. Esta idea coincide plenamente con el
sentido del humor en Mèçphàà que consiste en jugar con las palabras
cambiándoles el tono para recrearlas y resignificarlas. Parece un simple
juego de niños, pero requiere de un amplio repertorio léxico y una
competencia lingüística de quien participa en el mismo, que no tiene
límite de edad y sexo ni rango social.

Cada vocal del núcleo silábico en Mèçphàà tiene sus propios tonos
en una palabra, al cambiar estos, cambia de significado, pero es la vocal
de la sílaba final la que recibe mayor carga tonal. De ahí que la totalidad
de los textos producidos, e integrados en el presente material, consisten
en jugar con la rima de la última sílaba. Y una cantidad importante de
textos se refieren a los sonidos onomatopéyicos, como ejercicios
introductorios a la tonía mèçphàà.

Debemos nuestro agradecimiento a los padres de familia,


representados a través de los Comités en cada una de las tres
comunidades sedes, quienes participaron activamente en este taller, que
sin su valioso apoyo no hubiera sido posible la realización de este
trabajo. Esta es una muestra de su gran interés por velar en que la
educación que reciben sus propios hijos e hijas sea en y desde su propia
lengua materna Mèçphàà y con materiales pertinentes.

8
Kixnáxì

Ñajun rígìç nasngájma rí buanuu tsí nusngáá, kíxnuu mii ná Guçwá


Nayaxùù 059, naxná gamiéjúún rí mbuçyá nakhúu rí màçni tsianuu
mìçsngúún mújúún ìjìn tsí nunì gajmàà ná xuajin Xkuàá (Xkuà Ìxùç), Júbà
Bìtú (Bìtuíí) jamí ná Xkuàçdàán, kíxnuu maa inuu Mañuwìín, Mbaa
Tsiakhìí.

Nákhí mbiçi 16 asndu 20 ìkà ñajun gùn gùwàç ìmbà, nixtáá Xàbù
nikhìì Abad Carrasco Zúñiga niçsngáá Nakhúu xó mùñajun gàjmàá açwá
awúun rí Mùraxnuu jamí Mùçtháán Ajngáa Mèçphàà . Àjmà mbiçi watiajun
ná Xkuàá, ìjmà mbiçi ná Júbà Bìtú, ìçkhàa la ìmbòó mbiçi ná Xkuàçdàán.
Jañii mbiçi watiajun, miçchà asndu nàkà rajína mbruçun wakhíí.

Nduçyáá máç lóç rí ajngáa açwá ñajuun mèçphàà, ikhaa kajngó


xúgíin tsí nijúwá mbiçi rúçkhuì nithan rí ìwàá kuitsúun gámaña lóç
mùraxnuu jamí mùçtháán mèçphàà xí tsùdùù açwá gúçguà lóç. Gáçni máç xí
gako rí xkuaçnii, numuu rí ajngáa xiaçwun ná mèçphàà, mbákú inii açwá
ìtsìjmá lóç, nùriçkhùu lóç jùmà rí gíçdoo mbámbá githun, xí lájuíin nìngràçaa
mbáa, mbájndi rúçkhuì màgùma xkáçtsáá kajngó nàgìçdùùn xiaçwun. Asndu
xó gitsín drígùún ìjìn jaçnii, jamí ràçkhá nikhuáa xàbù içni rí ajngáa
xiaçwun, ndaçyóo tsiakhì rí màmàñuu mújúun ajngóo xàbù kajngó màjmaa
matsíjmuu ajngáa, gànindxùù adà o xàbù nikhìì, àçgù o xàbiyà.

Mbámbá tsixkriçkhu rí jayá nímìi mbá xkuçthun gíçdoo açwóo, xí


naxtiçkhùu açwá, naxtiçkhùu jùmà, ìndòó numuu rí mbóó tsixkriçkhu rí
ndámbà rìgòò githun, rúçkhuì rí nagù ìwàá mbaça açwá. Ikhaa jngó xúgíí
ñajun rí gati awúun ìyììç rígìç, naçtsín gàjmàá açwá rí gíçdoo xkuçthun rí
ndámbà rìgòò githun. Xkuaçnii máç mangaa nàçkhà ajngáa rí naçthán xáni
iwán rí narígà o rí nunì xùkú, kajngó màguçwúun tsí nandúún gútsín
gàjmàá açwá.

Maphú dínumaaç xúgíin buanii tsí kuáçdiin ìjìín ná awúun mbáná


atsú xuajin, tsí jimii ná Comité, numuu rí maphú mbàà tsiakhì nixniì, xí
ràçkhá ikhiìn xágìdòòç ñajun. Rúçkhuì nasngájma rí naxná gamiéjúùn rí
màrìgá tsianuu rí màmàñúú mújúún ìjíìn, jamí màrìgá ìyììç munì gajmàà
mèçphàà kajngó mbuyáà rí mbéçtháán gíçdoo numuu ajngá lóç.

9
Rí naxngroçoo ràjuànç lóç

10
guma

gùmá

Guma gùmá
Nàgùma guma gùmá
Gídà' guma gùmá
awúun gùmì rí nìgùma
gàjmàá gúmá.

11
Ràçkhà rakha
Rakháá gati ràçkhà rakha
ràçkháa ràçkhà rakha
gatíí rakháá.

12
Natsúún mbáná atsúun
Natsúún atsúun
ná ndatsún yatsù.
Numuu rí mbáná
atsúùn nikhá ngátsúùn

13
Dxáma gàjmàá ndxáma
Mbáa dxáma naçkhù ndxáma,
nixnúù ndxáma ìmbàà dxáma,
tsí ìmbàà dxáma nixnúu ìmbà
ndxáma ìmbàà dxáma.

14
Ndàà diin
Ndíí diin dììn,
ndaa diin ná daan,
ndàà dììn içniì,
rígà daan, ndaa dààn,
ndaa diin awúun daan,
ndàà ndíí mí ndaa dààn.

15
Xáni iwán
ídò rí…

16
Naçdùù xìdàç
Kho kho kho
içni ixì ídò rí
naçdùù xìdàç.

17
Naçthóo ixì
Riiin, riiin
içni chídì naçkhù ròçoo
idò naçthóo ixì.

18
Nìráka xúbà
Klueç ìwán
xúbà nìráka
içni adà.

19
Nguçúùn xanáá
Xràà xràà xràà içni
nánà nguçúun gajmíí
tsòtoon ná xanáá.

20
Nawiçthá ixì

Taç taç taç


içni mbáa táta
naxpiçthá ixì.

21
Nìráka ràçkhà

Plaç içni ràçkhà


niçga idò nìráka.

22
Nàgataa iya
Xràà iwán ìgàtaa
iya ná matha.

23
Ningàxì ixì
Tsrà, mbròòn içni ixì
ídò rí ningàxi.

24
Ningátíi Xidì
Khueç khueç,
mbròn mbròn, tsà tsà
iwán ingátíi
xidì ná xkabèç.

25
Nàrùthiìn ixì
Thoç thoç thoç,
nawán içni xàbù ná xánáá
kuàçààn nàrùthun ixì.

26
Nimigu iya niwan
Ndran ndran, iwán
iya niwan
ídò rí nìráka mí nibiçthá.

27
Naxpáthun xkuíyà chídì
Slinnn
Iwán chídìi xàbù ídò
naxpáthun xkuiyà.

28
Nìráka chálà
Klueç klueç klueç
Iwán numuu nìráka
chálà niçni adà.

29
Nagaçá daan yaja
Ngloç ngloç ngloç
iwán daan nagaçá
yaja inuu mbàtsuunç.

30
Naxma
Mbròòn, mbròòn,
mbròòn içni numbaa
ídò naxma.

31
Ngrigòòç ìxùç
Drííín, drííín, drííín
içni ìxùç
ídò ngrigòòç inuu gíñá.

32
Nandxaçwá xpùçphún
Phúnç phúnç phúnç,
içni xpùçphún
rígu ná ixì xtá mañàç.

33
Nakuiçtsu tsìjní
Xriç xriç xriç,
içni tsìjní naçkhù
guma xkókhó.

34
Nandxaçwá ràgaba
Kruaç kruaç içni ràgaba
kuàçààn awúun iya.

35
Naçthán ñùçùn chiyé
Chiyé, chiyé, içthán ñùçùn ngrámuu
ná tsùdùù guçwá dxákuun
ndaçyáa Anàç lóç Miyé.

36
Naçkhù guma tsìjní
Tsreç tsreç tsreç
Içni iñuu tsìjní
naçkhù guma.

37
Naçthán àga gúmbàà
Naxma, naxma, naxma
içthíìn kràçaà gàjmáà
tsí miçsmbaa,
ndatsíìn ìkèè ná jambàà.

38
Xìdàç

Nañajun xìdàç
Tsrííììç
Içni xìdàç kàmaa ná
xtóo ixì tsídààn.

39
Nandxaçwá xpùçphún
Phùnç, phúnç phúnç
indxaçwá xpùçphún
mbámbá miçchà.

40
Nàkìxìì àçma
Driin driin içni àçma
gíçma ná amuu xàbò,
bráka ná
tsùdùù guçwá.

41
Nadxuu gòyòç rí màrákàa ruçwa
Chiójùúnç chiójùúnç chiójùúnç
içni gòyòç rawuun matha
nadxuù màrákàa ruçwa.

42
Nandxaçwá ìgì
Xáùç xáùç içni ìgì
ídò nàxkìdxùù nàçkhà
rixàá nandoo gíkhùù xtílà.

43
Nawán ìkà xàbù ná xaná
Xrà xrà xrà
nawán ìkà xàbù
ná awúun xaná.

44
Ndaçyá tsáá àçma
Ndriin ndriin ndriin
içni àçma ngrigòòç
ndaçyá tsáá.

45
Wakhíí içyoo chijngrí
Jngrí, jngrí, jngrí,
içni chijngrí,
gídàç awúún xaxtíí
rí naçni wàkhíí.

46
Nandxaçwá kùxtá
Tsíç tsíç tsíç
içni kùxtá
ngroçoo awúun
guçwá.

47
Naçkhù itha téxmé
kró kró kró içni
rawuun téxmé
ídò naçkhù itha
rí nànguá xtuçwáa.

48
Nandxaçwá àñàç
mbèeç mbèeç mbèeç
içni àñàç
ndaçñíi ànguìin.

49
Nandxaçwá bìyú
Phffffffff phfffff
içni bìyú rí nandoo
ágatuwiin àdá xtílá.

50
Naçni tsíga ndìgamàç
Driin driin içni tsíga
ndìgamàç xàga.

51
Nàmbìyàç xtuájin
Chèéénç chèéénç chèéénç
içni xtuájin
nigatuwiin xàbù.

52
Nawán nakhúu wáyù
sràç sràç sràç
içni nakhúu wáyù
nàkà ná náska.

53
Nawán xpípíi àçma
Rnnn
Içni àçma kiraçdaa
ngrámuu ná inuu rìçì.

54
Nawán rawuun tsìjní
tsriç tsriç tsriç
içni rawuun
tsìjní rí naçkhù
guma xkókhó.

55
Naçsian rigu
Tújùùn, tújùùn, tújùùn,
içni rigu kràçmáa inuu ixì
numuu gagi xtáa.

56
Ajmúú

57
Ajmúú tsina
Tsina a tsina a nandoç gámàñuç mbiçyaaç
Tsina e tsina e nandoç gíçkhu yàçwù xkuen.
Tsina i tsina i nandoç mànì gajmàà tsitsíí
Tsina o tsina o nandoç màgùun jòbo
Tsina u tsina u nandoç gáríyàç mbiçyuu gúgù.

58
Ajmúú xtá
Phòn phòn içni
nakhúç ná nàsian.
Phòn phòn içni
nakhúç nàdxawuun
ajmúú xtá.

59
Ajmúú tsina

Tsina áá, ayà mùçnì gajmàà ráá.

tsina béé, ayà gàjmààç wéé.

tsina chéé, ayà gàjmààç dxéé.

tsina déé, ayà gàjmààç téé.

tsina éé, ayà gàjmààç géé.

tsina péé, ayà gàjmààç phéé.

tsina máá, ayà gàjmààç náá.

tsina sáá, ayà gàjmààç tsáá.

tsina káá, ayà gàjmààç kháá.

60
Ajmúú tsùçtsún
Naka mbayíí, ndàà rí ndìyòò.
Naka rìjmàá, ndàà rí ndìyòò.
Tsùçtsún maxaa,
tsùçtsún mañààç.
Maphú nadxuç,
nàthàn mèçphàà

61
Mbéçtháán
iwán


ndámbà

62
Xùwán xtá xúwà
Nika lòç júbà
ná gúçdoç mbàà jùbàç
gàjmìç mbáa xùwán
tsí gíçdoo xúwà.

63
Ìtsìç tsùdùù itsí
Xngaçá iya içni xábù
numuu ikhín iwan xàbù.
Ná ríguiì tsùdùù itsí
niwanitsíì niçni ìtsìç.

64
Rùwá gàjmàá duun
Ndaçya yàçwù rùwá
ído nàrákaa ruçwa.
Jamí kuitsúun gárìgá duun
xí nàçkhàa gíñá jayóo dùùn.

65
Meda ríná
Mbáa adà nitsíjmuu ríçná.
Rìgàà ná inuu agú,
jamí naçkhuìì meda ríná
rí nìgùç inuu agu.

66
Graxì
mbùçyáá
díni ñajuun nè

67
Mbáa tsí nàgùma mbàà
Xí nadxùç gátiajun
nathanì mbùúnç
numuu rí
mika ithayáá.

68
Tsí nagunii içni gúní
Ngidi inuç, skuni Tsùdùç,
tsáa ñajun ithayáá rá.

69
Tsí nàkà nàçkhàa
Naka naçkhàaç
ikhín jamí ikhín wájùn.
Nguáná ajuànç, nguáná ixì ñajunç.

70
Tsí miñíi
Ná náska xtáá,
ndawùúnç awúun ixì duni
nàgàyúç inuu gúní
jamí gúçdoç rí miñú
mìçtsu màràxtaa.

71
Mbá rí jndi
Nàgùmaà ná xtóo ixì,
nàkà jiçyáà ná xuáá
numúú xàbù tsí mutsìì
mùwààn jmàá iya.

72
Tikhuun xùkú
Nika xuáá, nìtsiìn, skuniì.
Niganúuç guçwóç, mañìiç niçnìi.

73
Mbáa tsí naçñàà tsáá
Trrrç, trrrç, trrrç, içni xpípiì
idò rí nàçkhàa skidi
tsíç, tsíç, tsíç, iwán rí naçtsùù
rìçì rí maphú ndaskùç.

74
Mbá xndú
Tsuwan tsùdùç
maxa awúnç
miçxáç àkuìnç
thawúúnç lòç xí niçgùúnç.

75
Mbá rí miñú
Tsaçtsa tsùdùù.
Giaxì tsùdùù
giaxùù awúùn.
Ídò rí nakhuù,
nagigoo awúnç.

76
Tsí tsíjrámùùç
Mbááç, indxaçwéè xí nàxkìdxùù,
Xkuaçnii máç xí ndaçyáa àdéè.
núkò indxaçwóo idxùù:
“bíí máç gáçni rawunç, khá màçga jiçyáa àçdéç”.

77
Rí gíçdoo étììn
Gúkúúnç wájùn,
nàmbìyàç idxùç
xí nagigúúnç.

78
Tsí natsigàa mbiçi
Rí mbroçon, nàbòç nagú, naçni maxàa
rí mbiçi nagúxúun lòç
nànì maçníí mañàç júbà rí maxa.

79
Xùkú tsí júwá ná Xaxìí

80
Ìtsìç Mbáçduun
Ná Mbáçduun
xtáa mbáa ìtsìç
tsi nawán ikuiçtsu: tsriç tsriç
ídò naçkhuìì ixì náduun.

81
Tsíçbu Kruíxùù
Ná Kruíxùù júwá guíñu tsíçbu.
Tsriin, tsriin, tsriin,
içni tsíçbu chijuán
rígu inuu xtìçkhà
nidxawun Juán.
Mbóó nìkìxìì nìkèè
inuu iná xtíçkhá.

82
Àdo Xkuàçdàán
Ná xkuàçdàán
xtáa mbáa àdo.
Tsíç, tsíç içniì ídò naçkhuìì xtòò.
Xí tsítiajma gànùç
mìgàà awúun daan.

83
Tsuga Júbà
Tsuga ñajun mbáa
xùkú tsi tsáçtsaa
xtáa ná awúun ixì júbà.
Tsriç tsriç tsriç içniì
ídò naçkhuìì àkuìin ixì.
Xkuaçnii máç içniì
gàjmàá diin.

84
Kùxtá Xuguáá
Ná Júbà Xuguáá
xtáa mbáa kùxtá nakhú xtá
gídàç naçkhù xtá
ná awúun gúxtàà.
Xí wámbòò niçkhuìì xtá
rí nìyàxíí lòç awúun gúxtàà
tsriç, tsriç, içniì iyaxùù ìmbà xtá
rí gídàç awúun gúxtàà,
rí xàç nìruguàa.

85
Xina Wíçñùù
Xina mbiçyuu xùkú
tsí xtáa ná Bríjníí Wíçìín
wakhàç niníí içkhúùn
ndìgamàç, àçkhuì nàtàçaà mìguiì.

86
Tumá Bìtíí
Ná Júbà Bìtú xtáa mbáa tumá.
Ngroçoò ná nádìi yàà.
Xràà, xràà içniì
ídò nàkèè awúun nádòò.

87
Tsùçtsún Yuçwáá
Mbáa tsùçtsúnç maxaa, miçñii, màñààç,
xtáa ná mbaa Bríjníí Yuçwáá
tsùç tsùç tsùç içniì xí tsóo rìçì içñàà,
mbáko nixpátrámaà ná inuu yuçwa.

88
Rmàdùùn Xkuàçdàán
Rmàdùùn, xtáà ná Xkuàçdàán
thsss, thsss, thsss, iniì xí nàtàrtuwiìn.
mbáa xukú skunii mí lájuíin,
màtàxkamaa ná xaxtíí.
xomáç tsíjndu, nàgùdíin.

89
90
Xaxìí Xaxìí
Nákhí nìgìçì tsinuu numbaa Cuando la creación fue instaurada
Gìì ñúçún ndiyá tsinuu rimbaa por doquier hubo señales de hogar
Mbá tuaçáan júbà Xuguáá. alrededor del Cerro Lucerna.
Ná rí naçwáán asndu jawáá De norte a sur
Ndiyá mbiçyaa Xaxìí Por gracia fuiste nombrado Xaxìí
Numuu rí mitsaan tuaçán ixì por los frondosos árboles
Naçni yuska mìçdu ixí. que abonan el suelo para el maíz.

Xó ìkà jañááç mbiçi Conforme te lleva el tiempo


Xkuaçnii ìkà ràmìdìí rìçì van floreciendo las flores
Asndu nákhí niçgí nakhúún buanuu desde la llegada de los ancestros
Tsí niguwá gúçgí rí tsianuu. que trajeron consigo el respeto.

Xó ìkà rangutígú yaçdaaç Conforme descienden tus lágrimas,


Xkuaçnii ìkà ranindxùù yaçdáaç así, convirtiéndose en tu leche
Rí juyà mbiçñúú xàbò xuajñaaç para sustentar a tus pueblos
Tsí júwá nùmbìyàç numaaç. que viven sollozando por ti.

Mbiçi rí nàmbiçi De día cuando amanece,


Naxpáthumaa àkhàç inaaç el sol golpea tu rostro
Xómá gíñá nartaxì ináaç y el viento gira tus hojas,
Jamí ná mijngi nakhuáaç y muy cercano a tu asiento
Naxpáthrìga nákuaaç. se tiende la sombra tuya.

Jmbu jngrígú bríjníí Cuelgan las colinas rectas


Naxná ikhoo gajnáwùùn delineando el vestido
Xuguáá wíjì nayaxì de La Lucerna que fija su mirada
Ná tima xuajin awúun xaxì, en el diván de cada pueblo,
Tsí kuáçdáá xtúgua màthàwùúnç que guarecen en sus chozas
Khá rí xí ru’wa, nàmàjiin ngíníi. de la lluvia que los empapa.

Ná inuu jambàà iná nijndoo Sobre el camino de la hoja seca


Nàdxuun nakhuáaç natasngutigààç iná percibo tus pisadas sobre ella
Jamí xàxà jayu iwán inaaç y xàxà, se escucha el crujir de tu rostro
Xí nàgìçdùùn máç nojndòoç. al inicio del tiempo de secas.

Maphú nadxu àkuìnç rí xàbò xaxìí ñajunç Soy muy feliz de ser natural de Xaxìí,
Ikhaa máç gáçyoo asndu nguá xuajñuç sin importar cuál sea mi aldea
Naçkha tsiakhì gándàçà tsiamuu siempre vengo en plegaria por fortaleza
Kajngó mbá xúgíí xuajin gájúwá tsianuu e inunde el respeto entre los pueblos.

Abad Carrasco Zúñiga

91
Mùraxnuu githuun

Tsina
Mèçphàà
Gàjmàá xtiçkhu

92
àbù' xàbù a'ma

adà áá amaç

xaxtu ajma
93 mbàxtá
p

bíxàç béxoo tsí'bu

mbí'la béé mbáxtì

júbà ràmbù
94 xúbà
nachà chídì chámbá

chálà chéé chìjì'

cháda chàjngruí
95
mi'chà
idxàà' ndxáma àdxàjnáa'

mìdxà' dxéé dxakuun

dxá'an dxáma
96 nadxà'
dùùn dììn xndúdiin

duun déé diin

dúdì' idu
97 daan
xkòdè' ñee meda

jéda éé e'da

nédé ñèe' lè'khè


98
fró'oo fríyà' frá'a

frígú fáá fròò

nafrámuù nafíyù nafiyaà


99
gu'wá gùn' gúxà

gúgu géé xnga'á

mágá bìgù
100
gàá'
itsù itsí ìfìí

ìmbi íí i'mbi

mixtíí ìndìí'
101
ngidi
xtuájin jùçmáá tsìjní

júdú jáá ìjìn

jaguìì xtiájú
102
xuajin
rà'kà kòtón xkra'ndi

xkàmíjndi káá xkuà

kùxtá kòjlò'
103
akuán
àkhà' ikha tsú'khuì

gá'kho kháá nakhú

ràçkhàxì nakha
104
khùún'
láxà xtálítí laka

lájuíin láá lúlú

la'la bíluu
105
lakíín
ndxáma míxtùùn guma

mágá máá mùjmù'

ama' maxa
106
majun
ndíí náxnì nàngò'ò

dììn náá nastuá'án

diin ìjnà
107 gajnú
mbá

20
àñà' gajña skíñú

ñuu ñáá ñù'ùn

ñùù ì'ñaa
108
ìñá
màjýà' ìýà' àýà'

àýa ýáá ýá'jun

maýà' ýa'jun jýagu


109
ñò'òn xtòò jòbo

rondò óó xadòò

yoo mbòo'
110
xàdòò
pátsí spiája wipí

xprígú péé naspú'úùn

naxpíçthá naxprígúu
111
xapa
xapha aphu buphu

xpùçphún phéé Mè'phàà

À'phàá phuu na'phù


112
ràçkhà rakhá rùmìç

ràjù' ráá ràgù'

ràxà rì'ì
113
ràguídi
20
skíñú spéjuànç suáxa

salé sáá sì'sí

snébù' sndàbí
114
smáma
tsífìí tsìjní tsíjndu

tsáá rùtsi
i'tsín

tsùndìç atsú tsùçsún


115
mbàxtá xtédì tsítuun

xpúrtò téé xtòò

tátà rùtù
116 tikhuu
gí'thùùn matha naçtháán

niwi'thá théé ruthá

naçthàà thiin
117 thana
xndú rawun agú

ru'wa
úú idu

ñuu ixtu
118 gúgù
witsu xàwí gu'wá

wéé wíxaç
xùwán

gùwà' ñawán yu'wa


119
xina láxà xtángidi

xaxtu xáá xmbújù

xìyú maxa
120
xílì
yàà yaja bìyú

yúwà' yéé yùwà'

yàáç yáá
121 iya
Mbiçñúú Mbù nusngáà tsí ninì ñajun

N.P MBIÇYUU RÍ NAÇNI NÁ NAÇSNGÁÁ XUAJIN KÍXNU MAA

01 Felipe Maldonado Navarrete Director Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

02 Carina Martínez Vicario Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

03 Victoria Marcial Vázquez Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

04 Celestino Guzmán Anastacio Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

05 Rogelio Aviles Robledo Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

06 Teodulfa Cruz Tito Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

07 Facunda Ángeles Aviles Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

08 Miguel Ángel Ruiz Aviles Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

09 Fidel García Cantu Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

10 Kenia Marcial Bruno Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

11 Yazmín Bruno Mateos Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

12 Patricia Guerrero Santiago Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

13 Melquíades Bruno Arias Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

14 Miguel Altamirano Aguirre Docente Vicente Guerrero Moyotepec Malinaltepec

15 Candido Guzmán Bruno Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

16 Micaela García Candia Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

17 Eleticia Bruno Moran Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

18 Rosalba Valdez Ortega Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

19 Doris Guzmán Altamirano Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

20 Griselda Palacios González Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

21 Orquídea Candia García Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

22 Magdalena Tito López Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

23 Juan Guzmán Flores Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

24 Héctor Torres Solano Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

25 Pascasio Guzmán Guzmán Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

26 Otón Villar Flores Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

27 Leonarda Guzmán Bruno Docente Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

28 Domingo Flores Cristino Aux. Int. Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

29 Urbano Candia Bruno Jefe de Albergue Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

30 Yuribel Cantú Carrasco Aux. Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec

31 Marcelino Ramírez Reyes Director Nueva Senda La Lucerna Malinaltepec

32 Donaciano Aviles Basurto Docente Nueva Senda La Lucerna Malinaltepec

33 Juan García Mateos Docente Nueva Senda La Lucerna Malinaltepec

34 Violeta Candia Guzmán Docente Nueva Senda La Lucerna Malinaltepec

35 Maximino García Santiago Docente Nueva Senda La Lucerna Malinaltepec

122
N.P MBIÇYUU RÍ NAÇNI NÁ NAÇSNGÁÁ XUAJIN KÍXNU MAA

36 Emilia Ramos Anastacio Docente Nueva Senda La Lucerna Malinaltepec

37 Eleusis Aguilar Candia Docente Nueva Senda La Lucerna Malinaltepec

38 Hermilo Guzmán García ATP Supervisión Escolar El Tejocote Malinaltepec

39 Urbano Guzmán Barragán ATP Conafe Supervisión Escolar El Tejocote Malinaltepec

40 Enedina Flores Pacheco ATP Pec. Supervisión Escolar El Tejocote Malinaltepec

41 Ernesto Villanueva Aburto Aux. Administrativo Supervisión Escolar El Tejocote Malinaltepec

42 Inés Modesto Dionisio Docente Educación Inicial San Juan De Las Nieves Malinaltepec

43 Abrahán Palacios Mateos ComisarioMpal. Comisaría Municipal. Moyotepec Malinaltepec

44 Juán Barragán Cano Com. Sup. Comisaría Municipal. Moyotepec Malinaltepec

45 Crisóstomo Guzmán García Comisario Comisaría Municipal. El Tejocote Malinaltepec

46 Florencio Guzmán Bruno Com. Sup. Comisaría Municipal. El Tejocote Malinaltepec

47 Lucas Díaz Aburto Comisario Comisaría Municipal. La Lucerna Malinaltepec

48 Marciano Altamirano Aburto Com. Sup. Comisaría Municipal. La Lucerna Malinaltepec

49 Mario Acho Anastacio Presidente Asociación de Padres de Familia Moyotepec Malinaltepec

50 Abertano Guerrero García Vice Pte. Asociación de Padres de Familia Moyotepec Malinaltepec

51 Abel Chávez Flores Secretario Asociación de Padres de Familia Moyotepec Malinaltepec

52 Alfredo Ruiz Flores Presidente Asociación de Padres de Familia El Tejocote Malinaltepec

53 Demetrio Candia Rojas Vice Pte. Asociación de Padres de Familia El Tejocote Malinaltepec

54 Jacinto Guzmán Flores Secretario Asociación de Padres de Familia El Tejocote Malinaltepec

55 Evaristo Díaz Pérez Presidente Asociación de Padres de Familia La Lucerna Malinaltepec

56 Aurelio Cordero Altamirano Vice Pte.. Asociación de Padres de Familia La Lucerna Malinaltepec

57 Andrés Bruno Díaz Secretario Asociación de Padres de Familia La Lucerna Malinaltepec

58 Jaime Bonilla Pacheco Jefe de Zonas Jefatura de Zonas de Supervisión San Mateo Malinaltepec

59 Sotero Bruno Ramirez Supervisor escolar Supervisión Escolar 059 El Tejocote Malinaltepec

123
El libro Xó iwán ajngaa Me’phaa ná Xaxií:
El Sonido de la Lengua mèçphàà en Xaxìí
De la colección materiales de apoyos didácticos y educativos
para la Zona Escolar 059, se imprimió en los talleres gráficos
de la imprenta ALFA Y OMEGA el mes de ABRIL de 2014
Con domicilio en la AV. JUAN N. ALVAREZ No. 66 COL. CENTRO
Ciudad, de CHILPANCINGO, GUERRERO, MÉXICO
TELEFONO 01 (747) 47 2 41 18 e-mail: imprentaalfayommega75@hotmail.com

Editado por encargo del H. Ayuntamiento Municipal Constitucional de Malinaltepec,


Guerrerro. ADMINITRACIÓN 2012-2015
SIENDO PRESIDENTE EL PROFESOR ARISTOTELES TITO ARROYO
Y La Zona Escolar 059, El Tejocote, Gro.
para enriquecer las bibliotecas de las escuelas del nivel
Inicial, Preescolar y Primaria Indígena Mèçphàà.

El tiraje fue de 2000 ejemplares.

124
GU'WÁ NAJUN NISNGÁÁ MBAA TSIAKHÌÍ
GU'WÁ NAJUN NISNGÁÁ GÙWÀ' ÌJMÀ
GUÇWÁ ÑAJUN NAYAXÙÙ RÍ NISNGÁÁ
KÍXNUU ÀJMÀ SKÍÑÚ GÙWÀÇ NÍTSU ÌKHÙ
XKUÀ XNDÚDÀÁN, MAÑUWÌÍN, MBAA TSIAKHÌÍ

125

Vous aimerez peut-être aussi