Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
mèçphàà ná Xaxìí
0
Xó iwán ajngáa mèçphàà
ná Xaxìí
1
2
Xó iwán ajngáa
mèçphàà ná Xaxìí
El Libro Xó iwán ajngáa mèçphàà ná Xaxìí / El sonido de la lengua Mèçphàà en Xaxìí, fue elaborado por
los Directivos y Docentes de educación indígena Mèçphàà durante el Taller Colegiado realizado en las
3
comunidades de Moyotepec, La Lucerna y El Tejocote, Municipio de Malinaltepec, Guerrero, del 16 al 20
de noviembre de 2009, promovido por el personal docente de la Zona Escolar No. 059, orientado a la
producción de materiales de apoyo educativo, didáctico y para la actualización de los maestros en servicio.
Diego Prieto
Coordinador Nacional de Antropología
ISBN: En trámite.
Reservados todos los derechos. El contenido de esta obra no podrá ser reproducido total ni parcialmente, ni
almacenarse en sistemas de reproducción, ni transmitirse por medio alguno sin el permiso escrito de los titulares de los
derechos correspondientes. Este material es de carácter público, no es patrocinado ni promovido por partido alguno,
está prohibido el uso de este material con fines políticos, electorales, de lucro y otros distintos a lo establecido.
Distribución gratuita para las escuelas de Educación Inicial, Preescolar y Primaria Indígena.
Prohibida su venta.
Rí nàçkhà awúún
4
Mbiçyuu ñajun Kíxnuu
Presentación ………………..……………………………………..……. 8
Kixnáxì ………………………..……………………………………….… 9
5
Nadxuu gòyòç rí màrákàa ruçwa …………………………………………….. 42
Nandxaçwá ìgì …………………………………………………………………. 43
Nawán ìkà xàbù ná xaná ……………………………………………………. 44
Ndaçyá tsáá àçma ……………………………………………………………... 45
Wakhíí içyoo chijngrí ………………………………………………………….. 46
Nandxaçwá kùxtá ……………………………………………………………… 47
Naçkhù itha téxmé …………………………………………………………….. 48
Nandxaçwá àñàç ……………………………………………………………….. 49
Nandxaçwá bìyú ……………………………………………………………….. 50
Naçni tsíga ndìgamàç ………………………………………………………….. 51
Nàmbìyàç xtuájin ………………………………………………………………. 52
Nawán nakhúu wáyù …………………………………………………………. 53
Nawán xpípíi àçma ……………………………………………………………. 54
Nawán rawuun tsìjní …………………………………………………………. 55
Naçsian rigu ……………………………………………………………………. 56
Ajmúú …………………………………………………………………….. 57
6
Rí gíçdoo étììn ………………………………………………………………….. 78
Tsí natsigàa mbiçi ……………………………………………………………… 79
Xaxìí ………………………………………………………………………. 91
Muraxnuu githuun Tsina Me’phaa Gajmaá xti’khu…………………...92
Mbiçñúú Mbù nusngáà tsí ninì ñajun…………………………… 122-123
7
Presentación
Cada vocal del núcleo silábico en Mèçphàà tiene sus propios tonos
en una palabra, al cambiar estos, cambia de significado, pero es la vocal
de la sílaba final la que recibe mayor carga tonal. De ahí que la totalidad
de los textos producidos, e integrados en el presente material, consisten
en jugar con la rima de la última sílaba. Y una cantidad importante de
textos se refieren a los sonidos onomatopéyicos, como ejercicios
introductorios a la tonía mèçphàà.
8
Kixnáxì
Nákhí mbiçi 16 asndu 20 ìkà ñajun gùn gùwàç ìmbà, nixtáá Xàbù
nikhìì Abad Carrasco Zúñiga niçsngáá Nakhúu xó mùñajun gàjmàá açwá
awúun rí Mùraxnuu jamí Mùçtháán Ajngáa Mèçphàà . Àjmà mbiçi watiajun
ná Xkuàá, ìjmà mbiçi ná Júbà Bìtú, ìçkhàa la ìmbòó mbiçi ná Xkuàçdàán.
Jañii mbiçi watiajun, miçchà asndu nàkà rajína mbruçun wakhíí.
9
Rí naxngroçoo ràjuànç lóç
10
guma
gùmá
Guma gùmá
Nàgùma guma gùmá
Gídà' guma gùmá
awúun gùmì rí nìgùma
gàjmàá gúmá.
11
Ràçkhà rakha
Rakháá gati ràçkhà rakha
ràçkháa ràçkhà rakha
gatíí rakháá.
12
Natsúún mbáná atsúun
Natsúún atsúun
ná ndatsún yatsù.
Numuu rí mbáná
atsúùn nikhá ngátsúùn
13
Dxáma gàjmàá ndxáma
Mbáa dxáma naçkhù ndxáma,
nixnúù ndxáma ìmbàà dxáma,
tsí ìmbàà dxáma nixnúu ìmbà
ndxáma ìmbàà dxáma.
14
Ndàà diin
Ndíí diin dììn,
ndaa diin ná daan,
ndàà dììn içniì,
rígà daan, ndaa dààn,
ndaa diin awúun daan,
ndàà ndíí mí ndaa dààn.
15
Xáni iwán
ídò rí…
16
Naçdùù xìdàç
Kho kho kho
içni ixì ídò rí
naçdùù xìdàç.
17
Naçthóo ixì
Riiin, riiin
içni chídì naçkhù ròçoo
idò naçthóo ixì.
18
Nìráka xúbà
Klueç ìwán
xúbà nìráka
içni adà.
19
Nguçúùn xanáá
Xràà xràà xràà içni
nánà nguçúun gajmíí
tsòtoon ná xanáá.
20
Nawiçthá ixì
21
Nìráka ràçkhà
22
Nàgataa iya
Xràà iwán ìgàtaa
iya ná matha.
23
Ningàxì ixì
Tsrà, mbròòn içni ixì
ídò rí ningàxi.
24
Ningátíi Xidì
Khueç khueç,
mbròn mbròn, tsà tsà
iwán ingátíi
xidì ná xkabèç.
25
Nàrùthiìn ixì
Thoç thoç thoç,
nawán içni xàbù ná xánáá
kuàçààn nàrùthun ixì.
26
Nimigu iya niwan
Ndran ndran, iwán
iya niwan
ídò rí nìráka mí nibiçthá.
27
Naxpáthun xkuíyà chídì
Slinnn
Iwán chídìi xàbù ídò
naxpáthun xkuiyà.
28
Nìráka chálà
Klueç klueç klueç
Iwán numuu nìráka
chálà niçni adà.
29
Nagaçá daan yaja
Ngloç ngloç ngloç
iwán daan nagaçá
yaja inuu mbàtsuunç.
30
Naxma
Mbròòn, mbròòn,
mbròòn içni numbaa
ídò naxma.
31
Ngrigòòç ìxùç
Drííín, drííín, drííín
içni ìxùç
ídò ngrigòòç inuu gíñá.
32
Nandxaçwá xpùçphún
Phúnç phúnç phúnç,
içni xpùçphún
rígu ná ixì xtá mañàç.
33
Nakuiçtsu tsìjní
Xriç xriç xriç,
içni tsìjní naçkhù
guma xkókhó.
34
Nandxaçwá ràgaba
Kruaç kruaç içni ràgaba
kuàçààn awúun iya.
35
Naçthán ñùçùn chiyé
Chiyé, chiyé, içthán ñùçùn ngrámuu
ná tsùdùù guçwá dxákuun
ndaçyáa Anàç lóç Miyé.
36
Naçkhù guma tsìjní
Tsreç tsreç tsreç
Içni iñuu tsìjní
naçkhù guma.
37
Naçthán àga gúmbàà
Naxma, naxma, naxma
içthíìn kràçaà gàjmáà
tsí miçsmbaa,
ndatsíìn ìkèè ná jambàà.
38
Xìdàç
Nañajun xìdàç
Tsrííììç
Içni xìdàç kàmaa ná
xtóo ixì tsídààn.
39
Nandxaçwá xpùçphún
Phùnç, phúnç phúnç
indxaçwá xpùçphún
mbámbá miçchà.
40
Nàkìxìì àçma
Driin driin içni àçma
gíçma ná amuu xàbò,
bráka ná
tsùdùù guçwá.
41
Nadxuu gòyòç rí màrákàa ruçwa
Chiójùúnç chiójùúnç chiójùúnç
içni gòyòç rawuun matha
nadxuù màrákàa ruçwa.
42
Nandxaçwá ìgì
Xáùç xáùç içni ìgì
ídò nàxkìdxùù nàçkhà
rixàá nandoo gíkhùù xtílà.
43
Nawán ìkà xàbù ná xaná
Xrà xrà xrà
nawán ìkà xàbù
ná awúun xaná.
44
Ndaçyá tsáá àçma
Ndriin ndriin ndriin
içni àçma ngrigòòç
ndaçyá tsáá.
45
Wakhíí içyoo chijngrí
Jngrí, jngrí, jngrí,
içni chijngrí,
gídàç awúún xaxtíí
rí naçni wàkhíí.
46
Nandxaçwá kùxtá
Tsíç tsíç tsíç
içni kùxtá
ngroçoo awúun
guçwá.
47
Naçkhù itha téxmé
kró kró kró içni
rawuun téxmé
ídò naçkhù itha
rí nànguá xtuçwáa.
48
Nandxaçwá àñàç
mbèeç mbèeç mbèeç
içni àñàç
ndaçñíi ànguìin.
49
Nandxaçwá bìyú
Phffffffff phfffff
içni bìyú rí nandoo
ágatuwiin àdá xtílá.
50
Naçni tsíga ndìgamàç
Driin driin içni tsíga
ndìgamàç xàga.
51
Nàmbìyàç xtuájin
Chèéénç chèéénç chèéénç
içni xtuájin
nigatuwiin xàbù.
52
Nawán nakhúu wáyù
sràç sràç sràç
içni nakhúu wáyù
nàkà ná náska.
53
Nawán xpípíi àçma
Rnnn
Içni àçma kiraçdaa
ngrámuu ná inuu rìçì.
54
Nawán rawuun tsìjní
tsriç tsriç tsriç
içni rawuun
tsìjní rí naçkhù
guma xkókhó.
55
Naçsian rigu
Tújùùn, tújùùn, tújùùn,
içni rigu kràçmáa inuu ixì
numuu gagi xtáa.
56
Ajmúú
57
Ajmúú tsina
Tsina a tsina a nandoç gámàñuç mbiçyaaç
Tsina e tsina e nandoç gíçkhu yàçwù xkuen.
Tsina i tsina i nandoç mànì gajmàà tsitsíí
Tsina o tsina o nandoç màgùun jòbo
Tsina u tsina u nandoç gáríyàç mbiçyuu gúgù.
58
Ajmúú xtá
Phòn phòn içni
nakhúç ná nàsian.
Phòn phòn içni
nakhúç nàdxawuun
ajmúú xtá.
59
Ajmúú tsina
60
Ajmúú tsùçtsún
Naka mbayíí, ndàà rí ndìyòò.
Naka rìjmàá, ndàà rí ndìyòò.
Tsùçtsún maxaa,
tsùçtsún mañààç.
Maphú nadxuç,
nàthàn mèçphàà
61
Mbéçtháán
iwán
ná
ndámbà
62
Xùwán xtá xúwà
Nika lòç júbà
ná gúçdoç mbàà jùbàç
gàjmìç mbáa xùwán
tsí gíçdoo xúwà.
63
Ìtsìç tsùdùù itsí
Xngaçá iya içni xábù
numuu ikhín iwan xàbù.
Ná ríguiì tsùdùù itsí
niwanitsíì niçni ìtsìç.
64
Rùwá gàjmàá duun
Ndaçya yàçwù rùwá
ído nàrákaa ruçwa.
Jamí kuitsúun gárìgá duun
xí nàçkhàa gíñá jayóo dùùn.
65
Meda ríná
Mbáa adà nitsíjmuu ríçná.
Rìgàà ná inuu agú,
jamí naçkhuìì meda ríná
rí nìgùç inuu agu.
66
Graxì
mbùçyáá
díni ñajuun nè
67
Mbáa tsí nàgùma mbàà
Xí nadxùç gátiajun
nathanì mbùúnç
numuu rí
mika ithayáá.
68
Tsí nagunii içni gúní
Ngidi inuç, skuni Tsùdùç,
tsáa ñajun ithayáá rá.
69
Tsí nàkà nàçkhàa
Naka naçkhàaç
ikhín jamí ikhín wájùn.
Nguáná ajuànç, nguáná ixì ñajunç.
70
Tsí miñíi
Ná náska xtáá,
ndawùúnç awúun ixì duni
nàgàyúç inuu gúní
jamí gúçdoç rí miñú
mìçtsu màràxtaa.
71
Mbá rí jndi
Nàgùmaà ná xtóo ixì,
nàkà jiçyáà ná xuáá
numúú xàbù tsí mutsìì
mùwààn jmàá iya.
72
Tikhuun xùkú
Nika xuáá, nìtsiìn, skuniì.
Niganúuç guçwóç, mañìiç niçnìi.
73
Mbáa tsí naçñàà tsáá
Trrrç, trrrç, trrrç, içni xpípiì
idò rí nàçkhàa skidi
tsíç, tsíç, tsíç, iwán rí naçtsùù
rìçì rí maphú ndaskùç.
74
Mbá xndú
Tsuwan tsùdùç
maxa awúnç
miçxáç àkuìnç
thawúúnç lòç xí niçgùúnç.
75
Mbá rí miñú
Tsaçtsa tsùdùù.
Giaxì tsùdùù
giaxùù awúùn.
Ídò rí nakhuù,
nagigoo awúnç.
76
Tsí tsíjrámùùç
Mbááç, indxaçwéè xí nàxkìdxùù,
Xkuaçnii máç xí ndaçyáa àdéè.
núkò indxaçwóo idxùù:
“bíí máç gáçni rawunç, khá màçga jiçyáa àçdéç”.
77
Rí gíçdoo étììn
Gúkúúnç wájùn,
nàmbìyàç idxùç
xí nagigúúnç.
78
Tsí natsigàa mbiçi
Rí mbroçon, nàbòç nagú, naçni maxàa
rí mbiçi nagúxúun lòç
nànì maçníí mañàç júbà rí maxa.
79
Xùkú tsí júwá ná Xaxìí
80
Ìtsìç Mbáçduun
Ná Mbáçduun
xtáa mbáa ìtsìç
tsi nawán ikuiçtsu: tsriç tsriç
ídò naçkhuìì ixì náduun.
81
Tsíçbu Kruíxùù
Ná Kruíxùù júwá guíñu tsíçbu.
Tsriin, tsriin, tsriin,
içni tsíçbu chijuán
rígu inuu xtìçkhà
nidxawun Juán.
Mbóó nìkìxìì nìkèè
inuu iná xtíçkhá.
82
Àdo Xkuàçdàán
Ná xkuàçdàán
xtáa mbáa àdo.
Tsíç, tsíç içniì ídò naçkhuìì xtòò.
Xí tsítiajma gànùç
mìgàà awúun daan.
83
Tsuga Júbà
Tsuga ñajun mbáa
xùkú tsi tsáçtsaa
xtáa ná awúun ixì júbà.
Tsriç tsriç tsriç içniì
ídò naçkhuìì àkuìin ixì.
Xkuaçnii máç içniì
gàjmàá diin.
84
Kùxtá Xuguáá
Ná Júbà Xuguáá
xtáa mbáa kùxtá nakhú xtá
gídàç naçkhù xtá
ná awúun gúxtàà.
Xí wámbòò niçkhuìì xtá
rí nìyàxíí lòç awúun gúxtàà
tsriç, tsriç, içniì iyaxùù ìmbà xtá
rí gídàç awúun gúxtàà,
rí xàç nìruguàa.
85
Xina Wíçñùù
Xina mbiçyuu xùkú
tsí xtáa ná Bríjníí Wíçìín
wakhàç niníí içkhúùn
ndìgamàç, àçkhuì nàtàçaà mìguiì.
86
Tumá Bìtíí
Ná Júbà Bìtú xtáa mbáa tumá.
Ngroçoò ná nádìi yàà.
Xràà, xràà içniì
ídò nàkèè awúun nádòò.
87
Tsùçtsún Yuçwáá
Mbáa tsùçtsúnç maxaa, miçñii, màñààç,
xtáa ná mbaa Bríjníí Yuçwáá
tsùç tsùç tsùç içniì xí tsóo rìçì içñàà,
mbáko nixpátrámaà ná inuu yuçwa.
88
Rmàdùùn Xkuàçdàán
Rmàdùùn, xtáà ná Xkuàçdàán
thsss, thsss, thsss, iniì xí nàtàrtuwiìn.
mbáa xukú skunii mí lájuíin,
màtàxkamaa ná xaxtíí.
xomáç tsíjndu, nàgùdíin.
89
90
Xaxìí Xaxìí
Nákhí nìgìçì tsinuu numbaa Cuando la creación fue instaurada
Gìì ñúçún ndiyá tsinuu rimbaa por doquier hubo señales de hogar
Mbá tuaçáan júbà Xuguáá. alrededor del Cerro Lucerna.
Ná rí naçwáán asndu jawáá De norte a sur
Ndiyá mbiçyaa Xaxìí Por gracia fuiste nombrado Xaxìí
Numuu rí mitsaan tuaçán ixì por los frondosos árboles
Naçni yuska mìçdu ixí. que abonan el suelo para el maíz.
Maphú nadxu àkuìnç rí xàbò xaxìí ñajunç Soy muy feliz de ser natural de Xaxìí,
Ikhaa máç gáçyoo asndu nguá xuajñuç sin importar cuál sea mi aldea
Naçkha tsiakhì gándàçà tsiamuu siempre vengo en plegaria por fortaleza
Kajngó mbá xúgíí xuajin gájúwá tsianuu e inunde el respeto entre los pueblos.
91
Mùraxnuu githuun
Tsina
Mèçphàà
Gàjmàá xtiçkhu
92
àbù' xàbù a'ma
adà áá amaç
xaxtu ajma
93 mbàxtá
p
júbà ràmbù
94 xúbà
nachà chídì chámbá
cháda chàjngruí
95
mi'chà
idxàà' ndxáma àdxàjnáa'
dxá'an dxáma
96 nadxà'
dùùn dììn xndúdiin
dúdì' idu
97 daan
xkòdè' ñee meda
jéda éé e'da
mágá bìgù
100
gàá'
itsù itsí ìfìí
ìmbi íí i'mbi
mixtíí ìndìí'
101
ngidi
xtuájin jùçmáá tsìjní
jaguìì xtiájú
102
xuajin
rà'kà kòtón xkra'ndi
kùxtá kòjlò'
103
akuán
àkhà' ikha tsú'khuì
ràçkhàxì nakha
104
khùún'
láxà xtálítí laka
la'la bíluu
105
lakíín
ndxáma míxtùùn guma
ama' maxa
106
majun
ndíí náxnì nàngò'ò
diin ìjnà
107 gajnú
mbá
20
àñà' gajña skíñú
ñùù ì'ñaa
108
ìñá
màjýà' ìýà' àýà'
rondò óó xadòò
yoo mbòo'
110
xàdòò
pátsí spiája wipí
naxpíçthá naxprígúu
111
xapa
xapha aphu buphu
ràxà rì'ì
113
ràguídi
20
skíñú spéjuànç suáxa
snébù' sndàbí
114
smáma
tsífìí tsìjní tsíjndu
tsáá rùtsi
i'tsín
tátà rùtù
116 tikhuu
gí'thùùn matha naçtháán
naçthàà thiin
117 thana
xndú rawun agú
ru'wa
úú idu
ñuu ixtu
118 gúgù
witsu xàwí gu'wá
wéé wíxaç
xùwán
xìyú maxa
120
xílì
yàà yaja bìyú
yàáç yáá
121 iya
Mbiçñúú Mbù nusngáà tsí ninì ñajun
28 Domingo Flores Cristino Aux. Int. Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec
29 Urbano Candia Bruno Jefe de Albergue Ignacio Manuel Altamirano El Tejocote Malinaltepec
122
N.P MBIÇYUU RÍ NAÇNI NÁ NAÇSNGÁÁ XUAJIN KÍXNU MAA
42 Inés Modesto Dionisio Docente Educación Inicial San Juan De Las Nieves Malinaltepec
50 Abertano Guerrero García Vice Pte. Asociación de Padres de Familia Moyotepec Malinaltepec
53 Demetrio Candia Rojas Vice Pte. Asociación de Padres de Familia El Tejocote Malinaltepec
56 Aurelio Cordero Altamirano Vice Pte.. Asociación de Padres de Familia La Lucerna Malinaltepec
58 Jaime Bonilla Pacheco Jefe de Zonas Jefatura de Zonas de Supervisión San Mateo Malinaltepec
59 Sotero Bruno Ramirez Supervisor escolar Supervisión Escolar 059 El Tejocote Malinaltepec
123
El libro Xó iwán ajngaa Me’phaa ná Xaxií:
El Sonido de la Lengua mèçphàà en Xaxìí
De la colección materiales de apoyos didácticos y educativos
para la Zona Escolar 059, se imprimió en los talleres gráficos
de la imprenta ALFA Y OMEGA el mes de ABRIL de 2014
Con domicilio en la AV. JUAN N. ALVAREZ No. 66 COL. CENTRO
Ciudad, de CHILPANCINGO, GUERRERO, MÉXICO
TELEFONO 01 (747) 47 2 41 18 e-mail: imprentaalfayommega75@hotmail.com
124
GU'WÁ NAJUN NISNGÁÁ MBAA TSIAKHÌÍ
GU'WÁ NAJUN NISNGÁÁ GÙWÀ' ÌJMÀ
GUÇWÁ ÑAJUN NAYAXÙÙ RÍ NISNGÁÁ
KÍXNUU ÀJMÀ SKÍÑÚ GÙWÀÇ NÍTSU ÌKHÙ
XKUÀ XNDÚDÀÁN, MAÑUWÌÍN, MBAA TSIAKHÌÍ
125