บทวิเคราะห์ทางเศรษฐกิจ สายนโยบายการเงิน
10 April 2018
นวัตกรรมการเกษตร: ทางออกปัญหาความเหลื่อมล้าของไทย ตอน 1
ดร.เสาวณี จันทะพงษ์ และ นางสาวพรชนก เทพขาม
ท้าอย่างไรจึงจะช่วยยกระดับรายได้ต่อหัวของ
เกษตรกรให้มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึนและช่วยลดความ
เหลื่ อ มล้ า ของไทยเป็ น ประเด็ น เศรษฐกิ จ ส้ า คัญ
ล้าดับต้นๆ ของการพัฒนาประเทศตลอดมา ถึงแม้
ไทยจะประสบความส้าเร็จในการลดปัญหาความ
ยากจนลงได้ แต่สถานการณ์ความเหลื่อมล้าทาง
รายได้ ของไทยยังอยู่ระดับ ไม่น่า พอใจ เกษตรกร
เป็นอาชีพที่ไม่สามารถให้ความมั่นคงกับครัวเรือน
และมีรายได้ไม่เพียงพอ
ปั ญ หาหลั ก ของเกษตรกรไทยคือ ปั ญ หาด้ าน
ที่ ดิ น และการใช้ ที่ ดิ น เกษตรกรส่ ว นใหญ่ มี พื นที่
ถือครองขนาดเล็ก ปัญหาราคาพืชผลไม่แน่นอน
ปัญหาความไม่เพียงพอของน้าที่ใช้ในการเกษตร
ปั ญ หาสภาพภู มิ อ ากาศแปรปรวนท้ า ให้ ผ ลผลิ ต
เสียหาย และการขาดความรู้และไม่ได้รับค้าแนะน้า
ที่เพียงพอ
ภาคเกษตรหรือภาคชนบทเป็นฐานรากที่ส้าคัญ
ของเศรษฐกิ จ ไทย มี ป ระชากรในภาคเกษตรถึ ง
ประมาณ 25 ล้ า นคนหรื อ เกื อ บร้ อ ยละ 40 ของ
ประชากรทังประเทศ ในมิติมหภาค ภาคเกษตรสร้าง
รายได้ ต่ อ ระบบเศรษฐกิ จ ร้ อ ยละ 9 ของ GDP มี พื ช
สาคัญที่มีสัดส่วนใน GDP ภาคการเกษตรถึงร้อยละ 80
คือ ข้าว และยางพารา 1 จึงไม่ต้องสงสัยว่าทาไมไทยจึง
เป็นประเทศที่อยู่ในอันดับต้นๆ ของโลกทั้งการส่งออก
ข้ า วและยางพารา ภาคเกษตรยั ง ท าหน้ า ที่ เ ป็ น
หลั ก ประกั น ความมั่ น คงทางอาหารให้ กั บ คนทั้ ง ใน
ประเทศและทั้งโลก เป็นแหล่งรองรับแรงงานที่ใหญ่ที่สุด
โดยเฉพาะในยามที่ประเทศประสบวิกฤตเศรษฐกิจเช่น
ในอดีตปี 2540 และยังสนับสนุนอุตสาหกรรมเกี่ยวเนื่อง
เพื่อสร้างมูลค่าเพิ่ม ในมิติจุลภาค ภาคเกษตรเป็นแหล่ง
สร้างรายได้สาคัญแก่ครัวเรือนเกษตรกร อย่างไรก็ตาม
เกษตรกรเป็นกลุ่มที่มีรายได้เฉลี่ยต่ากว่าอาชีพอื่นๆ
ดังนัน ท่ามกลางความท้าทายหลายด้านทังการ
เข้ า สู่ สั ง คมสู ง วั ย และเทคโนโลยี แ ละนวั ต กรรมที่
เปลี่ ยนแปลงรวดเร็ว ท้ า อย่า งไรจึ ง จะช่ วยยกระดับ
รายได้ต่อหัวของเกษตรกรให้มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึน และ
ช่ วยลดปั ญหาความเหลื่ อมล้ าของไทย จึ งเป็ นประเด็ น
เศรษฐกิจส้าคัญล้าดับต้นๆ ของการพัฒนาประเทศตลอดมา
1. ปัญหาความเหลื่อมล้าของไทย: โน้มลดลงบ้าง
แต่ปัญหายังมีอยู่
เกื อ บ 40 ปี ที่ ผ่ า นมา ถึ ง แม้ ไ ทยจะประสบ
ความส าเร็ จ ในการลดปั ญ หาความยากจนลงได้ โดย
สัดส่วนคนจนลดลงอย่างต่อ เนื่องจนปัจจุบันเหลือเพียง
ร้ อ ยละ 8 ของประชากรทั้ ง หมด ในทางตรงกั น ข้ า ม
สถานการณ์ความเหลื่อมล้าทางรายได้ของไทยวัดจาก
ค่ า สั ม ป ร ะ สิ ท ธิ์ ค ว า ม ไ ม่ เ ส ม อ ภ า ค (Gini
Coefficient)2 แม้จะปรับโน้มลงบ้างจากอดีต แต่ยัง
ไม่น่าพอใจ คือในปี 2558 อยู่ที่ร้อยละ 44.5 เทียบกับ
ในปี 2531 อยู่ที่ ร้อยละ 48.7 หากดู ในระดับภูมิภาค
จะเห็ น ว่ า ภาคใต้ มี ปั ญ หาความเหลื่ อ มล้ าทางรายได้
ค่ อ นข้ า งสู ง กว่ า ภาคอื่ น โดยมี ค่ า สั ม ประสิ ท ธิ์ ความไม่
เ ส ม อ ภ า ค อ ยู่ ที่ ร้ อ ย ล ะ 45.1 ต า ม ม า ด้ ว ย ภ า ค
ตะวันออกเฉียงเหนือ (ร้อยละ 43.3) ภาคกลาง (ร้อยละ
39.6) และภาคเหนือ (ร้อยละ 38.8) ตามลาดับ
หากเปรียบเทียบกับนานาชาติ จากข้อมูล Central
Intelligence Agency (CIA)3 ข อ ง ส ห รั ฐ ฯ ค ว า ม
เหลื่ อมล้ า ทางรายได้ ข องไทยอยู่ระดั บ กลางๆ อยู่ที่
ล้าดับ 44 จาก 156 ประเทศทั่วโลก คือร้อยละ 44.5
เทียบกับร้อยละ 25 ของประเทศในกลุ่มสแกนดิเนเวียที่
ถือว่ามีความเท่าเทียมกันทางรายได้สูง และระดับ 50-
70 ของประเทศในแอฟริ ก าที่ ถื อ ว่ า มี ปั ญ หาความ
เหลื่อมล้าทางรายได้ค่อนข้างสูง
ครัวเรือนที่ประกอบอาชีพเกษตรกรส่วนใหญ่อยู่ใน
ภาคเศรษฐกิจ ชนบท อยู่ ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ
ภาคใต้ และภาคเหนือคิด เป็นร้อยละ 41 35 และ 31
ของครัวเรือนทั้งหมดของประเทศ ตามลาดับ จัดเป็น
1

กลุ่มผู้มีรายได้ต่้าเพียงเฉลี่ยเดือนละประมาณ 5,000
บาท คิด เป็ น 1 ใน 3 ของรายได้ เ ฉลี่ ยต่ อเดื อนของ
แรงงานนอกภาคเกษตรที่อยู่ที่ 16,000 บาท และส่วน
ใหญ่ เ ป็ นเกษตรกรรายเล็ก ประมาณร้อยละ 40 ถื อ
ครองที่ดิน 1-10 ไร่ และอีกร้อยละ 8 ไม่มีที่ดินท้ากิน
และพื้นที่เกษตรส่วนใหญ่ของประเทศไทยนั้นอยู่นอก
รูป1 แรงงานภาคเกษตรและมูลค่าผลผลิตการเกษตร,
ล้านคน ปี 2504 - 2557 บาท
30 45,000 140
แรงงานภาคเกษตร
20 30,000
10 15,000
มูลค่าผลผลิตการเกษตรต่อคนต่อปี (แกนขวา)
0 0
2504 2509 2514 2519 2524 2529 2534 2539 2544 2549 2554
ที่มา: FAO, U.S. Department of Agriculture (USDA), และค้านวณโดยผู้เขียน
เขตชลประทานประมาณร้อยละ 80 ส่วนพื้นที่เกษตรที่
อยู่ในระบบชลประทานนั้นมีเพียงร้อยร้อยละ 20 เท่านัน้
ทาให้เกษตรกรที่อยู่นอกเขตชลประทานต้องพึ่งพาน้าฝน
ในการทาเกษตร เกษตรกรเป็นอาชีพที่ไม่สามารถให้
ความมั่ น คงกั บ ครั ว เรื อ น มี ร ายได้ ไ ม่ เ พี ย งพอ ต้ อ ง
อาศัยเงินกู้ แต่การเข้าถึงเงินกู้ในระบบจ้าเป็นต้องใช้
โฉนดที่ ดิ น ท้ า ให้ เ กษตรกรต้ อ งหั น ไปหาเงิ น กู้ นอก
ระบบที่ มี อั ต ราดอกเบี ยสู ง 4 สมาชิ ก ครั ว เรื อ นต้ อ ง
เคลื่อนย้ายแรงงานไปยังนอกภูมิภาคเพื่อหารายได้อื่นๆ
เป็ น แหล่ ง รายได้ สนับสนุนอี กทางหนึ่ ง ในระยะต่อไป
คาดว่าเกษตรกรจะยิ่งเป็นรายเล็กลงเรื่อยๆ เพราะรุ่น
พ่อแม่แบ่งซอยที่นาให้ลูกหลาน และลูกหลานที่เข้ามา
ท างานในเมื อ งก็ ข ายที่ ดิ น ให้ กั บ นายทุ น ไป วนเวี ย น
เป็นวัฏจักรที่ส่งผลกระทบต่อคุณภาพชีวิตเกษตรกรไทย
และมิติด้านสังคมอื่นๆ
2. ปัญหาที่เ กษตรกรต้ องเผชิญ : ข้อเท็จจริ งจาก
การลงพืนที่ภาคสนาม
2.1 ผลิตภาพของภาคเกษตรปรับตัวดีขึน แต่ยังมี
ช่องว่างให้พัฒนาได้อีกมาก
บทวิเคราะห์ทางเศรษฐกิจ สายนโยบายการเงิน
10 April 2018
ผลิตภาพ คือการเปรียบเทียบระหว่างสัดส่วนของ
ผลผลิตและปัจจัยการผลิต หากมีผลิตภาพสูง คือจะต้อง
ใช้ปัจจัยการผลิตต่าเพื่อผลิตให้ได้ผลผลิตในปริมาณมาก
จากการศึ ก ษาของ OECD (2010)5 ได้ น้ า เสนอว่ า
นโยบายด้ า นการเกษตรของรั ฐ มี ส่ ว นส้ า คั ญ ใน
ความส้ า เร็จของการปรับ โครงสร้างภาคเกษตรของ
รูป2 พืนที่เกษตรกรรมและมูลค่าผลผลิตการเกษตร
ล้านไร่ ปี 2504 - 2557 บาท
8,000
พืนที่เกษตรกรรม
120 6,000
100 4,000
80 2,000
มูลค่าผลผลิตการเกษตรต่อไร่ต่อปี (แกนขวา)
60 0
2504 2509 2514 2519 2524 2529 2534 2539 2544 2549 2554
ที่มา: FAO, U.S. Department of Agriculture (USDA), และค้านวณโดยผู้เขียน
ไทย เช่น การปฎิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมเพื่อกระจาย
สิทธิที่ดินให้แก่ผู้ไร้ที่ดิน การสร้างถนนหนทางเข้าสู่ที่ดิน
การสร้างระบบชลประทาน งานวิจัยด้านเกษตร และมีสถาบัน
การเงินเฉพาะกิจ ธกส. ให้สินเชื่อแก่เกษตรกร เป็นต้น
จากการศึกษาข้อมูลตังแต่ ปี 2504-2558 พบว่า
อัตราการเติบโตเฉลี่ยของมูลค่าผลผลิตการเกษตรต่อ
แรงงานต่อปี และมูลค่าผลผลิตการเกษตรต่อไร่ต่อปี
อยู่ที่ร้อยละ 2.8 และ 2.3 ตามล้าดับ โดยผลิตภาพเร่ง
ตัวขึ้นประมาณปี 2533 ที่เริ่มมีกระแสการเคลื่อนย้าย
แรงงานจากภาคเกษตรมายังภาคอุตสาหกรรม ขณะที่
พื้นที่ทาการเกษตรกรรมโน้มลดลงด้วย (รูปที่ 1 และ 2)
อย่างไรก็ตาม จากข้อมูลของ World Bank มูลค่า
ผลผลิตการเกษตรต่อแรงงานต่อปีของไทยอยู่ที่ประมาณ
1,200 ดอลลาร์ สรอ. ซึ่งจัดอยู่ในกลุ่มร้อยละ 10 ด้าน
ล่างสุด แตกต่างจากกลุ่มด้านบนร้อยละ 10 เกือบ 50
เท่ า ส่ ง ผลให้ ค วามสามารถทางการแข่ ง ขั น การผลิ ต
สินค้าเกษตรของไทยต่ากว่าประเทศคู่แข่งอยู่มาก เช่น
ข้า ว ผลผลิ ต เฉลี่ย ต่ อไร่อยู่ ที่ 459 กก. ต่ อไร่ รองจาก
เวียดนาม เมียนมาร์ และ ลาว ขณะที่ต้นทุนการผลิตสูง
กว่าประมาณร้อยละ 30-40 เป็นต้น
2

ในด้ า นแรงงาน แรงงานภาคเกษตรลดลงจาก
เกือบร้อยละ 60 ของแรงงานทั้งหมดในปี 2536 เหลือ
เพียงร้อยละ 40 ในปัจจุบัน โดยแรงงานในภาคเกษตร
เข้าสู่วัยสูงอายุ โดยจานวนสมาชิกครัวเรือนเกษตรที่มี
อายุมากกว่า 55 ปีขึ้นไปอยู่ที่ร้อยละ 25 ในปี 2556 ของ
จานวนสมาชิกทั้งหมด เพิ่มขึ้นถึงสองเท่าจากร้อยละ 12
ในปี 2536 ขณะเดียวกันแรงงานเกษตรรุ่นใหม่อายุต่้า
กว่า 25 ปีมีเพียงร้อยละ 25 ซึ่งจะมีนัยต่อกระบวนการ
ผลิ ต และผลิ ต ภาพของภาคเกษตรในระยะข้ า งหน้า
อย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้
2.2 ข้อเท็จจริงจากการลงพืนที่ภาคสนาม
ผู้ เ ขี ย นได้ ร่ ว มโครงการแลกเปลี่ ย นข้ อ มู ล
เศรษฐกิจและธุรกิจระหว่าง ธปท. กับภาคธุรกิจ 6 ที่
จังหวัดเชียงใหม่ เพื่อติดตามภาวะเศรษฐกิจในระดับ
ภูมิภาคเพื่อนาข้อมูลที่ได้มาประกอบการตัดสินใจการ
ด าเนิ น นโยบายการเงิ น และเพื่ อสร้างความเข้าใจกับ
สาธารณชนทั้งธุรกิจและประชาชน สรุปเสียงสะท้อน
จากเกษตรกร ผู้ ป ระกอบการ และผู้ เ ชี่ ย วชาญด้ า น
เกษตร 5 ประเด็นหลักคือ 1) ปัญหาด้านที่ดินและการ
ใช้ ที่ ดิ น เกษตรกรส่ ว นใหญ่ มี พื้ น ที่ ถือครองขนาดเล็ก
และไม่มีเอกสารสิทธิ์ สูงวัย ทาการเกษตรแบบดั้งเดิม
ปลูกพืชไม่เหมาะสมกับพื้นที่ และไม่สอดคล้องกับความ
ต้องการของตลาด 2) ปัญหาการเพิ่มมูลค่าผลผลิตและ
ราคาผลผลิ ตไม่แน่นอน เกษตรกรให้ ความสาคัญ กั บ
การสร้างมูลค่าเพิ่มน้อยกว่าปริมาณผลผลิต เนื่องจาก
ต้องการเปลี่ยนผลผลิตให้เป็นเงินโดยเร็ว อาทิ มะม่วง
หากน ามาแปรรูป เป็ นมะม่ วงอบแห้ ง จะได้ ราคาสูงถึง
กิโลกรัมละ 300 บาท แต่เกษตรกรยอมขายราคาหน้า
สวนกิโลกรัมละ 20-30 บาท นอกจากนี้ ยังเผชิญปัญหา
ต้นทุนการผลิตสูง ไม่มีสถานที่จัดเก็บที่เหมาะสม ขาด
ความรู้ด้านการแปรรูป รวมถึงไม่มีช่องทางการตลาดที่ดี
3) ปัญหาความไม่เพียงพอของน้าที่ใช้ในการเกษตร
โดยการจัดสรรน้าของชลประทานยังไม่ส อดคล้ องกับ
ความต้องการน้าของพืชบางชนิด ทาให้พืชไม่ได้รับน้า
ตาม รอบที่ เหมาะสมส่ งผลให้ ผลผลิ ตมี คุณภาพลดลง
4) ปั ญ หาสภาพภูมิ อ ากาศแปรปรวน ท าให้ ผ ลผลิ ต
เสียหาย ระบบประกันพืชผลการเกษตรไม่ครอบคลุ ม
บทวิเคราะห์ทางเศรษฐกิจ สายนโยบายการเงิน
10 April 2018
และค่ า เบี้ ย ประกั น ภั ย ไม่ ส อดคล้ อ งกั บ ความเสี่ ย งที่
เกิดขึ้นในแต่ละพื้นที่ และ 5) ปัญหาด้านข้อมูลและการ
สื่ อ สาร ค้ า แนะน้ า และการสื่ อ สารจากทางการไม่
เพียงพอ เช่น ควรปลูกพืชใดทดแทนรายได้ที่สูญเสียไป
จากการเลิ ก ปลู ก ข้ า วโพดเพื่ อ ลดการท าลายป่ า และ
หมอกควัน เป็นต้น
ฉบับต่อไปผู้เขียนจะน้าเสนอ ตอน 2 ที่จะพูดถึง
ระดับการใช้นวัตกรรมการเกษตรในปัจจุบันของไทย
เพื่อเพิ่มผลิตภาพ สร้างรายได้ลดความเหลื่อมล้าโดย
ไม่ทิงใครไว้ข้างหลัง และพูดถึงความท้าทายข้างหน้า
ของการพัฒนาภาคเกษตรซึ่งเป็น “เสาหลักของชาติ”
เป็นอาชีพดังเดิมของประชากรส่วนใหญ่ และในฐานะ
ที่ประเทศไทยเป็นประเทศเกษตรกรรมที่ผลิตอาหาร
เพื่อหล่อเลียงคนทังโลก
Endnotes:
1
ธัญรส สงวนหงส์ (2561), เกษตรกรรมยั่งยืนภายใต้แผนฯ
12, สานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสั งคม
แห่งชาติ, 1 ก.พ. 2561 โรงแรมตรัง
2
ค่าสัมประสิทธิ์ความไม่เสมอภาค (Gini Coefficient) ซึ่งมีค่า
อยู่ระหว่าง 0 และ 1 โดยหากค่าสัมประสิทธิ์ความไม่เสมอภาค
ยิ่ ง มี ค่ า เข้ า ใกล้ 1 มากเท่ า ใด แสดงว่ า ความเหลื่ อ มล้ าของ
รายได้ยิ่งมีมากขึ้น
3
อ้ า งอิ ง จากข้ อ มู ล ของ The World Factbook, Central
Intelligence Agency (CIA) ของสหรัฐฯ,
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/rankorder/2172rank.html
4
ในปี 2558 ที่ดินในไทยเพียงร้อยละ 20 ที่เชื่อมต่อกับระบบ
ชลประทาน โดยร้อยละ 41 ของที่ดินในระบบชลประทานอยู่
ในเขตภาคกลาง ทาให้เกษตรกรในชนบทที่ยากจนที่สุดต้อง
อาศัยน้าฝนในการเกษตรต่อไป จากบทความ “ปัญหาถือครอง
ที่ ดิ น ความเหลื่ อ มล้ าสุ ด ขั้ ว ภาพสั ง คมไทยรวยกระจุ ก จน
กระจาย” โดยสานักข่าวอิศรา, มูลนิธิชีวิตไทย, 10 ก.พ. 2560
5
Jonathan Brooks (2010), OECD Secretariat, A
Strategic Framework for Strengthening Rural Incomes,
presented at the Global Forum on Agriculture 29-30
November 2010, Policies for Agricultural
Development, Poverty Reduction and Food Security,
OECD, Paris
3
 บทวิเคราะห์ทางเศรษฐกิจ สายนโยบายการเงิน
10 April 2018
6
โครงการผู้ บ ริ ห าร ธปท. พบผู้ ป ระกอบการภู มิ ภ าค
(Business Liaison Program) ครั้งที่ 1/2561 จังหวัดเชียงใหม่
ในวันที่ 7-8 มีนาคม 2561 เพื่อแลกเปลี่ยนความคิดเห็นภายใต้
หัวข้อ “การปรับตัวของภาคเกษตรสู่ Smart Farming” กับ
ผู้ประกอบการ ตัวแทนเกษตรกร และหัวหน้าส่วนราชการที่
เกี่ยวข้องกับภาคเกษตร

Disclaimer:
ข้อคิดเห็นที่ปรากฏในบทความนี้ เป็นความเห็นของผู้เขียน
ซึ่งไม่จาเป็นต้องสอดคล้องกับความเห็นของธนาคารแห่ ง
ประเทศไทย

ดร. เสาวณี จันทะพงษ์

ผู้เชี่ยวชาญอาวุโส
ด้านแบบจ้าลองเศรษฐกิจมหภาค
ฝ่ายเศรษฐกิจมหภาค
สายนโยบายการเงิน
SaovaneC@bot.or.th

นางสาวพรชนก เทพขาม
เศรษฐกร
ฝ่ายเศรษฐกิจมหภาค
สายนโยบายการเงิน
PornchTa@bot.or.th